Selçuklu Devri Muhaddisleri

Türklerin İslâm'la müşerref olmaları ve Müslümanlarla ilk temasları, Hz. Ömer dönemine rastlar. Daha önce birbirlerini tanıyan bu milletler, Farslara karşı yapılan Nihavend Savaşı'yla birlikte daha yakın bir münasebet imkânına kavuşurlar (21/642). İlerleyen dönemlerde İslâm dünyasında iktidarın el değiştirip Abbasilere geçmesiyle yeni bir dönem başlar (132/750) ve bu yeni idare, Arap olmayan halklarla (mevaliyle) iyi münasebetler kurmaya itina gösterir. Bu yakınlaşma, h.131/m.751 yılında vuku bulan Talas Savaşı'nda Çinlilere karşı Türklerle Müslüman Arapların aynı saflarda yer almasıyla daha ileri bir seviyeye taşınır. M.751 tarihinden sonra Müslüman Araplarla Türkler arasındaki münasebetler, sürekli olumlu bir seyir takip eder ve neticede Türkler, bu dönemde İslâmiyet'i ve Müslümanları daha yakından tanıma fırsatı bulurlar. Daha da önemlisi, Abbasiler döneminde Türklerin hızlı bir şekilde İslâm'ı kabul ettikleri görülür ve Abbasi Devleti'nin çeşitli makamlarında ve bilhassa orduda önemli görevler üstlenirler. 

Sahabe asrından h.5. asra kadar bütün İslâmî ilimlerde olduğu gibi, hadîs ilminde de fevkalade önemli gelişmeler olmuş, h. 2. ve 3. asırlarda hadîsin her alanında büyük hadîs âlimleri yetişmiş, birbirinden muhteşem eserler telif etmişlerdir. İslâm'ın Arap Yarımadası'nın dışındaki farklı coğrafyalarda yayılmasıyla birlikte bu âlimler kervanına Müslüman Türklerin hâkimiyet kurduğu bölgelerdeki ulema da katılmıştır. H.431/m.1040 yılında Selçuklu Türklerinin kurmuş oldukları büyük cihan devleti sınırları içerisinde kalan bölgelerde de yaklaşık üç asır boyunca (431-718/1040-1318) hadîs ilmine hizmet etmiş pek çok muhaddis yetişmiş ve birbirinden kıymetli eserler telif etmişlerdir. Bu zaman zarfında Selçukluların hâkimiyet ve himayesi altında kalmış bulunan Maveraünnehir, Horasan, Hemedan, Sicistan, İran, Irak, Hicaz, Musul, Şam ve Anadolu topraklarındaki muhaddislerin ortaya koydukları ilmî çalışmalar, eğitim öğretim faaliyetleri, hadîs alanında geliştirdikleri metotlar ve tesis ettikleri müesseseler, onların da seleflerinin izinden gittiklerini ve bu alanda önemli katkılar sağladığını göstermektedir. Muhaddis âlimlerin bu faaliyetlerine geçmeden önce Selçukluların ilim ve ma'rifete yaptıkları müstesna hizmetlerine temas etmek isteriz.

Selçuklularda Medreseler ve İlmî Hayat

Abbâsîler döneminde İslâm medeniyetiyle kaynaşan Türkler, Selçuklu Devleti'nin himayesinde İslâm ilim ve kültür hayatına büyük bir canlılık kazandırmışlardır. Selçuklu sultanı Tuğrul Bey'in (455/1063) teşvikiyle İslâm dünyasının her tarafını câmi, medrese, kütüphane, hastane, imarethane, zâviye ve kervansaraylarla donatmışlardır. Nitekim medreseler, bir ilim yuvası olarak bu dönemde devlet eliyle teşkilâtlanmış, vakıfların desteğiyle eğitim-öğretim meccanen sürdürülmüş ve bu müesseseler sultanların ve vezirlerin hususi himayesine mazhar olmuştur. Hususiyle Selçuklu Sultanı Alparslan'ın (465/1072) veziri Nizâmülmük'ün (485/1092) marifetiyle önce Bağdat'ta, daha sonra da belli başlı ilim merkezlerinde kurulan Nizâmiye Medreseleri, İslâm mimarisine önemli yenilikler getirmesi, ilmin gelişmesi ve âlimlerin yetişmesine büyük katkılar sağlaması, medrese sisteminin yaygınlaşması ve daha teşkilâtlı bir hâle getirilmesi, idarenin ihtiyaç duyduğu devlet adamlarının yetiştirilmesi ve İslâm kültür mirasının korunması gibi önemli görevler üstlenmiştir.2

Selçukluların kurduğu bu medreseler, İslâm dünyasında ciddi bir tehlike hâline gelmiş bulunan Şii-İsmailî fikirlerin zararlı tesirlerine karşı Ehl-i Sünnet inancının korunması ve yayılmasını sağlamak, İslâm dünyasındaki fikrî kargaşa ve çatışmayı asgari düzeye indirmek gibi önemli bir fonksiyon da üstlenmiştir. Esasen Selçukluların tarih sahnesine çıktıkları 11. yüzyılın ilk çeyreğinde İslâm dünyası, Şiî yayılmacılığın baskısı altında kaldığı kritik bir dönemden geçiyordu. Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey 1055 senesinde Halife Kaim Biemrillah'ın daveti üzerine Bağdat'a girerek Şiî Büveyhilerin Irak'taki hâkimiyetine son vermiştir. Selçuklular, Fatımilerle ve diğer Batınî gruplarla bir taraftan askerî alandaki mücadeleyi sürdürürken, diğer taraftan da Nizâmiye Medreselerini yaygınlaştırmak suretiyle ilmî ve kültürel sahadaki hâkimiyeti tesis etmenin mücadelesini vermişlerdir. Nizamiye Medreseleri, toplumu ifsat eden, yıkıcı Şiî akımlara karşı Sünnî akideyi tahkim etmek ve dolayısıyla bâtıl mezheplerle mücadele edecek ilim adamları yetiştirmek gibi çok önemli bir vazifeyi ifa etmiştir.3

Selçuklu sultanları, beyleri ve hatunları, âlimlere, din adamlarına, şairlere ve sanatkârlara büyük saygı göstermişlerdir. Onlar için kurdukları müesseseler, takdim ettikleri ihsanlar ve yardımlar, ilme ve kültüre karşı ne derece düşkün olduklarını, âlime ne ölçüde hürmet ettiklerini açıkça göstermektedir. Tuğrul Bey ve Sultan Alparslan'ın âlimler ve din adamları karşısındaki mütevazı ve saygılı tavırları, onları fazlasıyla cesaretlendirmiştir. Nitekim Tuğrul Bey'in, "Kendime bir köşk yapıp da yanında bir cami inşa etmezsem, Allah'tan utanırım." demesi, bu saygının dayandığı imanı gösteren bir ifadedir. O fethettiği şehirlere giderken, ilk iş olarak âlimleri ve din adamlarını ziyaret eder, onlara hürmet gösterirdi. Bu hususta Sultan Melikşah (485/1092) ile büyük kelam âlimi İmamu'l-Haremeyn el-Cüveynî (478/1085) arasında geçen bir hâdise, devletin ve sultanın âlimlere ne derece yüksek bir mevki tayin ettiklerine güzel bir örnektir. Tarihî kayıtlarda geçtiğine göre, sultan bir Ramazan ayında hilâlin görülmesi üzerine bayram ilân eder. Fakat İmam Cüveynî, aksine ertesi gün Ramazan'ın devam ettiğine ve oruç tutulması gerektiğine dâir fetva verir. Sultan bu nazik durum karşısında İmamu'l-Haremeyn'i nezaketle saraya davet eder. Görüşme sırasında Cüveynî: "Sultana ait işlerde fermana itaat vazifemizdir; lâkin fetvaya taalluk eden meselelerde de Sultan'ın bize sorması lazımdır." der. Bunu haklı bulan sultan, onun isteğine uyar ve kararını tashih eder.4

Selçuklular ilme bu saygılı tavırlarıyla, ilim ve kültür hayatının gelişmesine büyük katkı sağlamışlardır. O devirde yetişen âlim, filozof, astronom, tabip, sanatkâr, edip ve şairler, Selçuklu sultanlarından himaye görmüşler ve onların vakfettikleri müesseselerde yetişme imkânı bulmuşlardır. Nitekim Sultan Alparslan kendisine tahsis edilen iradın bir kısmını fakirlere dağıtırken, onda birini de ilim adamlarına sarf etmiştir. Sultan Melikşah da, kurduğu medreseler ve diğer müesseselerin dışında, âlimlere sarf edilmek üzere yılda 300 bin dinar (altın) ödenek ayırmıştır. Sarayı ve etrafı âlim, tabip, şair ve filozoflarla çevrili Sultan Sencer de bir defasında beş gün içerisinde âlimler için 700 bin dinar (altın), 1000 elbise, pek çok at ve benzer eşya dağıtmıştır. Sultanlar, mezhep ve meşrep ayrımı yapmamış, hususen toplumu ifsat eden Bâtınîler ve müfrit Şiîler müstesna, âlimlere ve seyyitlere hep ihsanda bulunmuşlardır. Farklı din ve mezhep mensuplarına daima hoşgörü ve müsamaha ile yaklaşmışlardır.5 Selçuklu döneminde sergilenen bu anlayış, hem müspet ilimlerin hem de manevî ilimlerin revaç bulmasına ve bu sahalarda pek çok ilim adamının yetişmesine zemin hazırlamıştır.

Selçuklu Devri Muhaddisleri 

Büyük Selçukluların kuruluşundan en son Anadolu Selçuklularının hâkimiyetini yitirdikleri h. 8. (m.14.) asrın başlarına kadar geçen süre içerisinde, çok sayıda hadîs ravisi ve ulemanın yetiştiğini görmekteyiz. Selçuklu muhaddisleri hakkında yapılan bir ilmî araştırmanın neticesine bakıldığında, bu alanda eser yazmış 130 müellif hadîs âlimi ve ayrıca 234 hadîs ravisinin isimlerinin kaynaklarımızda kaydedildiği görülmektedir.6Selçuklular döneminde hadîsle alakalı çalışmalar hakkında genel bir kanaat oluşturması açısından eserleri günümüze kadar intikal etmiş bazı meşhur hadîs âlimlerini ve eserlerini hatırlatmak istiyoruz:

1) Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b.Hüseyn el-Hüsrevcirdî (458/1066): Nîsâbur'da doğdu, Beyhak'ta yetişti ve ilk tahsilini burada yaptı. Muhtelif hocalardan faydalanmak maksadıyla İsferâyin, Tûs, Hemedan, İsfahan, Rey, Nîsâbur, Bağdat, Kûfe ve Mekke gibi yerlere ilmî seyahatler (rihleler) yaptı. Hadîse karşı duyduğu iştiyak dolayısıyla, sadece onunla meşgul olmaya başladı. Hadîs ilminin en önemli meselelerini el-Hâkim en-Nîsâbûrî'den öğrendi ve hocaları içinde en çok ondan faydalandı.7 Beyhakî 406 (1015-16) yılından itibaren eserlerini telif etmeye başladı. Hadîs ilmindeki sağlam bilgisi ve güçlü hafızasıyla temayüz etti. Hadîslerde mevcut gizli kusurların tespiti ile birbirine zıtmış gibi görünen rivayetlerin uzlaştırmasında ve hadîslerin fıkhını kavramada devrinin otoritesi oldu. Hadîste olduğu gibi fıkıhta da bir mezhep imamı olabilecek yetkinlikte bir şahsiyetti. Mensubu bulunduğu Şafiî fıkhını kendi devrinde daha müdellel hâle getirdi ve bu alanda değerli eserler telif etti. Bu sebepledir ki İmâmü'l-Haremeyn el-Cüveynî, her Şafiî fakihinin İmam Şafiî'ye minnet borcu olduğunu, ancak mezhebini ve görüşlerini müdafaa etmek için Beyhakî'nin kaleme aldığı eserler sebebiyle İmam Şafiî'nin ona minnettar olması gerektiğini ifade etti. Keza İmam Zehebî de, "Beyhakî isteseydi, derin ilmî birikimi sayesinde müstakil bir mezhep kurabilirdi" demiştir.8

Beyhakî, tedristen ziyade tasnifle meşgul olmuş, hadîs ve fıkha dair emsalsiz eserler telif etmiştir. Hadîs alanında telif ettiği eserler arasında şunlar yer almaktadır:

a) es-Sünenü'l-kübrâ: Bu eser, diğer hadîs kitaplarında bulunmayan pek çok hadîsi, sahabe ve tabiîn kavlini, muhtelif rivayetleriyle birlikte ihtiva etmekte olup, fıkhın bablarına göre yapılan tertibinde Şafiî fıkhı ön plânda tutulmuştur.

b) Delâilü'n-nübüvve: Eser, sahih rivayetlere dayanarak Hz.Muhammed'in (sallallahu aleyhi ve sellem) diğer insanlardan farklı hususiyetlerini, peygamberliğini beyan eden özelliklerini ve mu'cizelerini ihtiva etmektedir.

c) Diğer eserleri arasında, Ma'rifetü's-sünen ve'l-âsâr, el-Medhal ile's-süneni'l-kübrâ, el-Câmiu'l-musannef fî şuabi'l-îmân, es-Sünenü's-suğrâ, Tahrîcu ahâdîsi'l-Ümm, Meâlimü's-sünen, el-Musannef fî fedâilü's-sahâbe ve et-Tergîb ve't-terhîb' gibi eserlerini sıralamak mümkündür.9

2) Hatîb Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî (463/1071): Bağdat yakınlarındaki bir kasabada dünyaya gelmiş, tanınmış hadîs hafızı ve tarihçidir. Küçük yaşlardan itibaren hadîs başta olmak üzere diğer İslâmî ilimlere ve tarih alanına, dil ve edebiyata ilgi duymuş, tanınmış şahsiyetlerin rivayet ettiği dinî ve edebî kitapların rivayet hakkını elde etmeye muvaffak olmuştur. el-Câmiu'l-Mansûrî'de hadîs okutmayı çok arzu eden el-Hatîb el-Bağdâdî, Halife Kâim-Biemrillâh'tan aldığı izinle talebelerine burada hadîs okutmuş, Nizamiye Medresesi yakınındaki evinde Târîhu Bağdâd'ını rivayet etmiş, ayrıca yazmayı düşündüğü kitaplarını da burada yazmaya başlamıştır. Eserlerinin birçoğunu da bu dönemde telif etmiştir. Vezir İbnü'l-Müslime'nin talebi ve halifenin de rızasıyla Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey hilâfet merkezine gelmiş ve halifeye destek olmuştur. Ancak Tuğrul Bey'in Bağdat'tan ayrılması üzerine Fatımîler şehri ele geçirip halifeyi de makamından indirmişlerdi (450/1059). Mezhebî taassupla Hatîb'e kin duyan Fâtımîler onu rahatsız etmeye başlamışlar, bunun üzerine o da, Dımeşk'e gitmek zorunda kalmıştı. O, burada da Şiî Fâtımîlerin ölüm tehditlerine maruz kalmıştır. Hatîb 462'de (1070) tekrar Bağdat'a dönmüş ve ölünceye kadar da el-Câmiu'l-Mansûrî'de ders okutmaya devam etmiştir.10

Sem'ânî, İbn Asâkir, İbn Hallikân, Zehebî ve Tâceddin es-Sübkî gibi birçok tabakat âlimi, Hatîb'in, yaşadığı devrin en büyük hadîs otoritesi olduğunu belirtmişlerdir. El-Hatîb el-Bağdâdî, usûl-i hadîsin ilk müelliflerinden sayılan Râmhürmüzî ile Hâkim en-Nîsâbûrî'den sonra el-Kifâye fî ilmi'r-rivâye'si ile bu alanın en muhtevalı eserini kaleme almıştır.11 Ricâlü'l-hadîs alanında da 7831 biyografiden oluşan Târîhu Bağdâd'ını yazarak önemli bir eseri daha hadîs sahasına kazandırmıştır. 

Kaynaklarda el-Hatîb el-Bağdâdî'ye nisbet edilen eserlerin sayısı 80-100 arasında değişmektedir. Hadîsle alâkalı olanlar arasında şunları sayabiliriz: 

a) el-Câmi' li ahlâki'r-râvî ve âdâbi's-sâmî: Müellifin bu eseri, hadîs öğrenim ve öğretimiyle ilgili 237 meseleye dâir 1924 rivayeti, senetleriyle birlikte ihtiva etmektedir.

b) Şerefu ashâbi'l-hadîs: Bu eser, Sünnet'i delil olarak kullanmayıp her şeyi akılla çözmek isteyen ve bundan dolayı muhaddislere saldırıp onlarla alay eden ehli hadîs muhaliflerine karşı yazılmıştır. (nşr. M.S. Hatiboğlu, Ankara 1971)

c) Nasîhatü ehli'l-hadîs: Eser, genç yaşta ilim tahsil etmeye, hadîs talebelerini sadece rivayetle kalmayıp hadîsin fıkhını da öğrenmeye, hadîsler üzerinde düşünmeye ve ilmi yazılı kaynaklardan değil bizzat hocadan okumaya teşvik etmektedir.

d) el-Kifâye fî ilmi'r-rivâye: Usûl-ü hadîsin ilk ve en önemli kaynaklarından biridir. Eser hadîs ilimlerini, hadîs ıstılahlarını ve usul meselelerini bilmeden hadîs rivayetine kalkışan kimseler için kaleme alınmış, daha önceki usul kitaplarında temas edilmeyen pek çok hadîs meselesi, Sünnet'in dindeki yeri, nasların tearuz ve tercihi gibi konular senetli rivayetler şeklinde kaydedilmiştir.

e) Takyîdü'l-ilm: On bâbtan meydana gelen eserde önce hadîslerin yazılmaması gerektiğine, ardından hadîslerin yazılmasında bir sakınca bulunmadığına dair rivayetler sıralanmış, Kur'ân ile hadîslerin birbirine karışması endişesinin ortadan kalkmasından sonra hadîsleri yazıyla tespit etmenin bir mahzuru bulunmadığı belirtilmiştir.

f) er-Rihle fî talebi'l-hadîs (Senetleriyle birlikte kaydedilen 81 rivayetin beş bölüm hâlinde incelendiği eserde hadîs tahsili için yapılan seyahatin önemi gibi hu­suslar ele alınmaktadır.12

3) Beğâvî, Ebû Muhammed Hüseyn b.Mesud (516/1122): Horasan'nın Bağsûr (Bağ) kasabasına nisbetle Beğâvî denmiştir. İbnu'l-Ferrâ diye meşhurdur. Horasan illerini dolaşıp devrin önemli hocalarından dersler almıştır. Begavî, hem şahsî hayatında hem de ilmî anlayışında selefin yolunu takip etmiştir. Şafiî mezhebine bağlı bir çevrede yetiştiği ve hattâ Şafiî fıkhına dair et-Tehzîb adlı önemli bir eser yazdığı hâlde mezhep taassubuna düşmemiştir. Kur'ân ve Sünnet kültürünün yaygınlaşmasına gayret ederek Müslümanları bu iki kaynağa sarılmaya çağırmıştır. Bu sebeple de kendisine 'Muhyissünne' ve 'Rüknüddin' lâkapları verilmiştir. Bütün çalışmalarını Sünnet üzerinde yoğunlaştırdığını belirten Begavî, hadîs metinleri üzerinde daha fazla durulmasını sağlamak için senedsiz hadîs nakli geleneğini başlatan ilk kişidir. Nitekim kendisinden sonra bilhassa halk için tertip ve tasnif edilen hadîs kitaplarında hadîs senedleri alınmamış, sahabeden olan râvi zikredilmekle yetinilmiştir.

Beğavî, gösterişten uzak, basit ve sade bir hayat yaşamıştı. Dünya malına tamah etmeyen, üstün ahlaki meziyetlere sahip, şahsiyetli ve karakterli bir kişiliğe sahipti. Hanımı vefat ettiğinde gözü tok olduğu için mirasından hiçbir şey almaya tenezzül etmemiştir. Var olanla yetinir, az şeye kanaat ederdi. Bir zamanlar yalnız kuru ekmek yediği için, halk tarafından kınanınca, zeytinyağını ekmeğine katık yapıp yemeye başlamıştır. İhlâs ve takvası eserlerine de yansımış ve samimiyeti sebebiyle eserleri hüsnü kabul görmüş, âlimler bu eserlere sahip olmak için adeta birbirleriyle yarışmışlardır.13

Hadîs, tefsir ve fıkha dair eserler telif etmiştir. Hadîse dair eserleri arasında şunları saymak mümkündür:

a) 'Mesâbîhu's-sünne: Müellif bu eserde, güvenilir hadîs kaynaklarından senetsiz olarak naklettiği hadîsleri önce konularına göre sıralamış, sonra da her babı kendi arasında sahih ve hasen hadîsler olmak üzere ikiye ayırmıştır. 4719 hadîsi ihtiva eden eser İslâm âleminde büyük bir itibar kazanmış ve üzerinde otuzdan fazla âlim tarafından şerh ve ta'lik yazılmıştır.

b) Şerhu's-sünne: Bu eserde, meşhur muhaddislerin eserlerinden seçilen hadîsler konularına göre tertip edildikten sonra az kullanılan kelimeler açıklanmış ve âlimlerin ihtilâf ettiği fıkhî problemler, hadîsten elde edilen hükümlerle şerhedilmiştir. 

c) el-Cem' beyne's-sahîhayn: Sahîh-i Buhârî ve Sahîh-i Müslim'deki hadîsler senetsiz olarak bir araya getirilmiştir.14

4) İbn Asâkir, Ebü'l-Kâsım Alî b.Hasen ed-Dımaşkî (571/1176): Dımaşk'ta doğmuştur. İbn Asâkir ilk bilgilerini ailesinden almıştır. Devrin önemli ilim merkezlerinden Horasan, İsfahan, Merv, Nîsâbur ve Herat gibi şehirlere ilmî seyahatler (rihleler) yapmıştır. Bu sırada Kitâbü'l-Ensâb müellifi Abdülkerîm es-Sem'ânî ile tanışmıştır. Horasan seyahatini tamamlayan İbn Asâkir Bağdat'ta iki yıl daha kaldıktan sonra Dımaşk'a dönmüş ve ömrünün geri kalan kısmını burada eserlerini yazıp öğrencilerini yetiştirmekle geçirmiştir. Tahsil ve ilmî seyahatlerinden da anlaşılacağı üzere İbn Asakir, farklı ilim dallarıyla da ilgilenmiş olmakla birlikte, hadîs ilmine verdiği değeri şu mısralarla açıkça ifade etmiştir:

"Dikkat ediniz! Hadîs ilmin en yücesidir ve en şereflisidir.
Bana göre en faydalı gün, hadîsle meşgul olduğum gündür.
Arkadaş! Sen ilmin hakikatine dâir bir şey görmek istersen, 
Hadîse karşı istekli ol ve onu bıkmadan insanlardan almaya bak!"15

Birçok defa kendisine yol arkadaşlığı yapmış olan Sem'anî, İbn Asakir'i, "Ebu'l-Kasım, hafız, sika, güvenilir, dindar, hayır ve hasenat sahibi birisidir. Ehlince maruf olan metin ve senetleri toplamış, ilim ve fazilet sahibi, çok okumuş ve ilim uğrunda çok seyahat etmiş, hadîsleri toplamaya muvaffak olmuş, ilimle iştigal eden yaşıtlarına nispetle çok üstün bir âlimdir." diye tanımlamaktadır.16 İbn Asâkir, hadîsleri anlama, ezberleme, rivayetlerdeki gizli kusurları (ilel) tanıma, sahih, garîb, ferd ve münker rivayetleri bilme konusunda dönemin önde gelen hadîs hafızlarından birisidir. Onun en önemli özelliği, faydalandığı eserleri birbirleriyle karşılaştırması ve lafızlarını tashih etmesidir. 

İbn Asâkir İslâm dünyasında tasnif ve telifinin çokluğu ile tanınmış bir şahsiyettir. Oğlu Kasım babasının altmış adet kitap yazdığını kaydetmektedir. Bunlar arasında hadîsle alâkalı olanlar şunlardır:

a) 'Târîhu medîneti Dımaşk: Müellifin en hacimli eseridir. El-Hatîb el-Bağdâdî'nin Târîhu Bağdâd'ı örnek alınarak yazılan kitap Dımaşk'a dâir en geniş kaynaktır; ayrıca Halep, Ba'lebek, Sayda gibi Suriye şehirlerinde yaşamış bazı önemli şahsiyetler hakkında da malumat ihtiva eder.

b) el-Erbaûn fi'1-hassi ile'l-cihâd: Müslümanları Haçlılara karşı savaşa teşvik gayesiyle derlenmiş cihadın faziletiyle ilgili kırk hadîsi ihtiva eder. 

c) Diğerleri ise Kitâbü'l-Erba'îne'l-büldâniyye ve el-Erba'ûne'l-ebdâl gibi eserlerdir.17

5) Ebu'l-Ferec İbnu'l-Cevzî, Cemâlüddîn Abdurrahmân b.Alî el-Bağdâdî (597/1201): Bağdat'ta doğdu. Soyu Hz. Ebû Bekir'e dayanmaktadır. Küçük yaştan itibaren amcasının himayesinde tarih, hadîs ve ahlâk ilimlerini okumuştur. Hocası İbnü'z-Zâgûnî'nin vefatından sonra onun yerine geçerek Mansûr Ca­mii'nde vaaz etmeye ve daha sonra halife ile vezirlerin yanı sıra fakihlerin de katıldığı meclislerde ilmî sohbetler yapmaya başlamıştır. Hac yolculuğunun dışında Bağdat'tan ayrılmamıştır. İbnü'l-Cevzî tarih, biyografi, hadîs, tefsir ve akaid alanlarında eser telif etmiş, aynı zamanda çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir. Fıkıhta Ahmed b. Hanbel'in mezhebini benimsemekle birlikte ona aynen uymak yerine, fıkhî hükümlerin delillerini araştırıp ona göre hareket etmeyi uygun görmüştür.

'Hâfızü'l-Irâk ve nâsırü's-sünne' lâkaplarıyla anılan İbnü'l-Cevzî, Selefî muhaddislerin uygulamalarını devam ettiren hocalarının yolundan gitmiş, hadîste ve vaazda devrinin imamı kabul edilerek, özellikle hadîs metinleriyle alâkalı bilgisi takdir edilmiş; ancak sahih hadîsleri belirlemede genellikle aşırılığa kaçtığı ileri sürülmüştür. Mevzû hadîsleri tespit etmek üzere telif ettiği el-Mevzûât adlı eserinde Sahîh-i Müslim'den de bir hadîse yer vermesi onun tenkit edilmesine sebep olmuştur. İbnü's-Salâh gibi muhaddisler İbnü'l-Cevzî'nin zayıf, hasen hattâ sahih hadîslere bile fazla araştırmadan 'mevzu' damgası vurduğunu, onun bu iş için gerekli temyiz ve tenkit kabiliyetine sahip olmadığını ileri sürmüştür.18

İbnu'l-Cevzî'nin, hadîsleri 'mevzu' olarak nitelendirmede yeterince tahkik etmeden aceleci bir tavır sergilediği hâlde vaaz ve irşada dâir eserlerinde aynı hassasiyeti göstermemiş olması ve sadece Bağdatlı hocalarla yetinerek hadîs tahsili için seyahate çıkmaması tenkide medar olan bir başka husustur. İbnu'l-Cevzî'nin hadîs sahasında telif ettikleri arasında, 'e1-Mevdûât (Eser, 1850 civarında haberi ihtiva etmiş ve fıkıh bablarına göre tenzim edilmiştir), Câmi'u'l-mesânîd ve'l-elkâb, et-Tahkik fî ehâdîsi't-Ta'lîk, Garîbü'l-hadîs, el-Müselselât' ve 'Manzume fi'1-hadîs' gibi eserler yer almaktadır.19

Netice

Selçuklu medeniyetinde, Tuğrul Bey, Alparslan ve Melikşah gibi ferasetli ve basiretli devlet adamları ve Nizamülmük gibi ilim âşığı vezirler sayesinde ilmin yayılmasını gerçekleştirmek ve Sünnî İslâm anlayışını tahkim etmek maksadıyla plânlı ve programlı müesseseler ve hususen hadîs ilmine tahsis edilmiş hadîs medreseleri (daru'l-hadîsler) inşa edilmiştir. Selçuklular devrinde kurulan bu medreseler sayesinde genelde müspet ve mânevî ilimler, özelde ise hadîs ilmi intişar etmiş ve hadîs sahasında mümtaz hadîs âlimleri yetişmiştir. Bu dönemin âlimleri arasında eserleri günümüze kadar ulaşmış olan muhaddislerin telif ettikleri o muhteşem eserler, bu medeniyetin ne kadar büyük olduğunu ve ilme-âlime ne ölçüde ehemmiyet verip baş tacı ettiğini gösteren önemli işaret taşlarıdır. Bu gün kendi kronik problemleriyle uğraşan günümüz İslâm dünyasının, Selçuklu medeniyetinin ortaya koyduğu bu ilmî ve kültürel tecrübeden ne denli istifade etmesi gerektiği ise izahtan varestedir.

*Ondokuz Mayıs Üniv. İlahiyat Fak. Öğretim Üyesi

oguner@yeniumit.com.tr

DİPNOTLAR

1. Bu makale, Çankırı'da yapılan Anadolu'da Hadîs Geleneği ve Dârü'l-Hadîsler Sempozyumu'nda (30 Nisan-01 Mayıs 2011) sunulan tebliğden faydalanılarak hazırlanmıştır.
2. Abdurrahman Acar, "Selçuklu Medreseleri ve İslâm Kültür ve Medeniyetine Kazandırdıkları", Uluslararası Türk Dünyasının İslâmiyete Katkıları Sempozyumu, Isparta 2007, s.355-362.
3. M. Asad Talas, Nizamiye Medresesi, (Çev. Sadık Cihan), Samsun, 2000, s.29, 63-64
4. Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul, 1980, s.327-8.
5. Turan, a.e., s.329-30.
6. Nuri Topaloğlu, Selçuklu Devri Muhaddisleri, Ankara, 1988, 47-156.
7. Topaloğlu, "Beyhâkî Hayatı, Eserleri ve Şahsiyeti", DEÜİF Dergisi, İzmir, 1983, s.335.
8. Şemsüddin ez-Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübelâ, Beyrut, 1984, VXIII/168-169.
9. M.Yaşar Kandemir, "Beyhakî, Ahmed b.Hüseyn", TDV İslâm Ansiklopedisi 1992, s.59-60.
10. İbnü'l-Cevzî, el-Muntazam, Beyrut, 1992, XVI, 130.
11. Hüseyin Kahraman, "el-Hatîb el-Bağdâdî ve el-Kifâye'si", UÜİF Dergisi, Bursa, 1998,VII/479 vd.
12. Kandemir, "Hatîb el-Bağdâdî", TDV İslâm Ansiklopedisi, s.456-459.
13. Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübelâ, VIX/441.
14. Saffet Sancaklı, "Begavî ve Hadîs Sahasındaki Çalışmaları, Diyanet İlmi Dergi, Ankara, 1998, XXXIV/87 vd.; Mevlüt Güngör, "Beğâvî, Ferrâ", TDV İslâm Ansiklopedisi, s.340.
15. İbn Hallikan, Vefayâtü'l-A'yân, Kahire, 1948, II/ 472.
16. Zehebî, Tezkiratü'l-huffâz, Beyrut, 1955-58, IV/1330.
17. Eyüp Baş, "İbn Asâkir ve Târihu Dımeşk'i Üzerine", AÜİF Dergisi, Ankara, XXXIX/694.
18. İbn Salah, Ulûmu'l-hadîs, (nşr. Nureddin Itr), Dımeşk, 1986, s.99.
19. İbrahim Hatiboğlu, "İbnü'l-cevzî, Ebu'l-Ferec (Hadîs İlmindeki Yeri)", TDV İslâm Ansiklopedisi, s.550