ehlisunnnetde - H 11.ASIR ALİMLERİ

ABDULHAMİD HAN

ABDÜLHAMİD HAN Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı. İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar: Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi. Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur. Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur. Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı. Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız. Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar. Rabbim Başbakanımızı korusunu2026

ehlisunnnetde

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDULLAH AYDERÛSÎ

Yemen’de yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdullah bin Abdullah bin Abdullah Ayderûs olup, Künyesi Ebû Muhammed’dir. 945 (m. 1538) senesinde Yemen’de doğdu. 1019 (m. 1610) senesi Zilka’de ayının onbeşinde Perşembe günü, ikindi namazının secdesini yaparken vefât etti. Cum’a günü büyük bir kalabalık tarafından cenâze namazı kılındı. Cenâzesinde, Sultan ve devlet adamları da bulundu. Önceden hazırladığı Zenbil Kabristan’ındaki kabrine defnedildi. Üzerine bir türbe yapıldı.

Abdullah Ayderûsî küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Âlim bir zât olan babasından ilim öğrendi. Annesi Fâtıma binti Abdurrahmân da, evliyâlık derecelerine kavuşmuş bir hanımdı. Onun terbiyesi ile yetişti. Fıkıh ilmini; Şihâbüddîn Ahmed, Hüseyn bin Abdullah, Ahmed bin Abdullah ve başkalarından tahsil etti. Sonra, o sırada Hindistan’ın Ahmedâbâd şehrinde bulunan babasının yanına gitti. Onun yanında okumaya devam etti. İlk okuduğu eserler, Kitâb-üş-Şifâ ve Hac oldu. Ayrıca Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevveredeki birçok âlimden ilim öğrendi. Fıkıh, hadîs, tefsîr ve usûl ilminde yükseldi. Memleketine dönüp ilim ve edeb öğretmeğe, ders vermeğe başladı. Çok uzak yerlerden akın akın ilim öğrenmeğe geldiler. Hadramût beldesinde ilimde en üstün zât oldu. Çok kimseler kendisine talebe oldu. Muhammed ve Zeynel’âbidîn adındaki oğulları ile, Abdurrahmân Sekkâf, Ebû Bekr Şiblî adında torunları, İmâm Abdullah bin Muhammed, Hüseyn bin Abdullah, Şeyhülislâm Ebû Bekr bin Abdurrahmân, Şihâbüddîn. Kâdı Ahmed bin Hüseyn, Fakîh Abdurrahmân bin Akîl, Seyyid Ebû Bekr bin Ali, Hüseyn ve başkaları kendisinden ilim öğrendiler.

Abdullah Ayderûsî’nin ömrü, ilim öğretmekle geçti. Allahü teâlâ ona uzun ömür verdi. Pekçok talebe yetiştirdi. Çok cömert idi. İ’tibâr sahibi idi. Asrının büyüğü olduğunda ittifâk edildi. Yumuşak huylu olması yanında karşısındakine heybet ve saygı telkin ederdi. Susması çok olup, lüzumsuz konuşmazdı. Evinde ibâdetle meşgûl olur, ancak Cum’a namazı için veya bir düğün yemeğine çağrıldığında evinden çıkardı. Evinden çıktığında sokaklar onu görmek ve duâ almak istiyenlerle dolup taşardı. Çok kerâmetleri görüldü. Bir talebesine bir beldeye gidip orada bulunmasını söyledi, o da gitti. Çok geçmeden orada hizmetler yapıp ma’nevî derecelere kavuştu.

Sevdiklerinden birinin kıymetli bir eşyası çalındı. O da bu duruma çok üzüldü. Ayderûsî onun bu hâlini görünce buyurdu ki: “Falan yere git. Orada bekle, yanına gelen ilk kimseye aldığı malı getirmesini söyle. Getirip verirse güzel, inkâr ederse onu al buraya getir.” O da yanına ilk gelen kimseye söyledi. O kimse aldığı malı eksiksiz olarak getirip teslim etti.

Âriflerden biri rü’yâsında, Peygamberimizi ( aleyhisselâm ), Müdeyhac Mescidi’nin mihrabında namaz kılarken gördü. Abdullah Ayderûsî de Peygamberimize ( aleyhisselâm ) uymuş olarak namaz kılıyordu. Abdullah bin Ahmed de, Ayderûsî’nin arkasındaki safda idi. Ayderûsî, câminin sahn (ortasındaki boşluk) kısmında idi ve üzerine rahmet (yağmur) yağıyordu. Rü’yâyı gören zât, bu rü’yâsını sâlih bir kimseye anlattı. O kimse de; “Bu rü’yâ, Ayderûsî’nin sünnet-i seniyyeye tam bağlılığına; yağmur da, kerâmetlerinin çokluğuna delâlet eder. Çünkü onun kerâmetleri çoktur” buyurdu.

Ayderûsî, Yemen’in Terim şehrinde çok hayr eserleri yaptırdı. Yaptırdığı mescidler meşhûrdur. Mescid-ül-ebrâr ve Mescid-ün-nûr bunlardandır. Yolcular ve fakirlerin istifâdesi için hurma fidanları dikti. Uzun bir zaman gözleri görmez oldu. Sonra açıldı. Fazilet sahibi çok kimseler onu medh eden kasideler yazdılar.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 49

2) Nûr-üs-sâfir sh. 200İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDULLAH YEMENÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdullah bin Ali bin Hasen bin Şeyh Ali’dir Yemen’in Terim şehrinde doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1037 (m. 1627) senesi Yemen’in Veht köyünde vefât etti. Kabri ziyâret mahallidir. Ziyâret edenlerin duâları kabûl edilir ve korktuklarından emîn olurlar. Yemen vâlisi Muhammed Paşa, kabri üzerine büyük bir türbe yaptırdı.

Abdullah Yemenî küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Zamanının büyük âlimleriden; Şeyh Zeynüddîn bin Hüseyn, Seyyid Abdullah bin Sâlim, Şeyh Şihâbüddîn ve başkalarından ilim öğrendi. Sonra Benderşahar şehrine gitti. Orada Fakîh Nûreddîn Ali bin Ali Bâyedîdî’den fıkıh ilmini tahsil etti. Fıkıh ilminde mütehassıs oldu. Ayrıca tasavvuf ve Arabî ilimlerde de üstün dereceye yükseldi. İklim-üs-Sevâhil bölgesine gitti. Oradaki âlimlerle görüştü, ilmî istişârede bulundu. Âlimlerin ba’zılarına talebelik ba’zılarına da hocalık yaptı. Daha sonra Hindistan’a gitti. Ahmedâbâd şehrinde Şeyhülislâm Şeyh bin Abdullah Ayderûsî’yi ziyâret edip, ilim meclisine katıldı. Onun birçok eserini okudu. Tasavvuf yoluna ehil olduğuna dâir icâzet aldı. Hocasının emri ile, Benderâden şehrindeki büyük âlim ve velî Seyyid Ömer bin Abdullah Ayderûsî’nin hizmetine koştu. Çeşitli ilimlerde yükseldi.

Ahmed Yemenî, nefs ile çok mücâdele etti. Riyâzet ve mücâhedede bulundu. Güzel ahlâka kavuşmak için çok çalıştı. Çok ibâdet ederdi. Birgün İblîsi (şeytanı), siyah bir köle sûretinde çölde gördü. Şeytan kendisine; “Senin ibâdetinin bir benzerini bir başkası yapmadı” dedi. Abdullah Yemenî; “Defol karşımdan ey mel’ûn!” diyerek İblîsi kovdu. Şeytanın bu yol ile de insanı şaşırtacağını iyi biliyordu.

Abdullah Yemenî Hindistan’dan dönüp Yemen’in Veht köyüne yerleşip ilim ve ibâdetle meşgûl oldu. İnsanlar ilim ve edeb öğrenmek için huzûruna koştular. Ona talebe oldular. Talebeleri arasından âlim, sâlih, velî zâtlar yetişti. Bu velî zâtlardan ba’zıları şunlardır: Ârif-i billah Şeyh bin Abdullah bin Şeyh Ayderûsî, Seyyid Muhammed bin Alevî, Abdurrahmân bin Akil, Seyyid Ebü’l-Gays bin Ahmed, Seyyid Abdullah Müsavî, Seyyid Akîl bin Ömer ve başkaları.

Abdullah Yemenî, sultanlar gibi nafaka dağıtırdı. Ba’zan bir fakire çok mikdarda sadaka verirdi. Devlet adamları yanında, çok hürmet ve i’tibârı vardı. Çok güzel yazı yazar ve şiirler söylerdi. Şiirleri bir dîvânda toplandı ve insanlar arasında meşhûr oldu.

Abdullah Yemenî, hâller ve kerâmetler sahibi idi. Çok kerâmetleri görüldü. Bir zaman Sevâhil denilen yere gitmişti. Vâlinin adamları gelip haksız olarak vergi istediler. Haksız vere vergi alınması haram olduğu için vermek istemedi. Vâli alınmasında ısrar edince, Abdullah Yemenî ancak dört kişinin kaldırabileceği bir yükü, kaldırdı ve bir kenara attı. Oradan uzaklaştı. Bunu haber alan vâli çok korktu. Gelip af diledi ve özür beyân etti.

Abdullah Yemenî, bir grup fakir kimselere zengin olmaları için duâ etti. Onun duâsı bereketiyle o kimseler çok zengin oldular.

Bir kısım insanlar kendisine gelip hacca gidebilmeleri için duâ istediler. O da duâ buyurdu. Ellerinde hiç imkân olmadığı hâlde, sonradan kolaylıkla hacca gittiler. Abdullah Yemenî, kerâmetlerini göstermek istemez ve evliyâlık derecesine yükselmiş talebelerine de kerâmetlerini gizlemelerini tenbîh ederdi. Onlara; “En büyük kerâmet, istikâmet üzere olmaktır (harama helâle dikkat etmektir)” buyururdu. Vefâtına kadar bu hâl üzere yaşadı.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 61

2) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 127İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜLEHAD

Evliyânın büyüklerinden. Hindistan’da yetişen derin âlim, büyük velî, müctehid, ikinci bin yılının müceddidi ve İslâm âlimlerinin gözbebeği olan, İmâm-ı Rabbânî Ahmed-i Fârûkî Serhendî hazretlerinin babasıdır. İsmi, Abdülehad bin Zeynelâbidîn’dir. Hazreti Ömer’in soyundandır. 927 (m. 1520) senesinde doğdu. 1007 (m. 1598) senesinde seksen yaşında iken, Hindistan’ın Serhend şehrinde vefât etti. Kabri Serhend şehri dışında, kuzey taraftadır. Yedi oğlu vardı. İmâm-ı Rabbânî hazretleri dördüncü oğludur.

Abdülehad genç yaşında, Hindistan’ın büyük âlimi Abdülkuddûs’ün (kuddise sirruh) ilim meclisinde bulundu. Sohbetinde kısa bir müddet kaldı. Ondan feyz alıp, tasavvufda yüksek hâllere kavuştu. Devamlı hizmetinde ve sohbetinde kalmayı arzu ettiğini bildirdi. Fakat Abdülkuddûs hazretleri ona; “Zâhirî ilimleri öğren, sonra bize gel” buyurarak başka diyarlara gönderdi. Abdülehad hazretleri şöyle anlatmıştır: “Hocam Abdülkuddûs bana buyurdu ki: “Bize muhalif ve bizi üzecek bir iş yapma. Benim gibi bir avı tuzağından kaçırma. Eline alışan kuşun bu huyu yeni sayılır. Onun uçup gitmesi bu fakirin elinde değildir. O, bu sahranın sıcağını ve soğuğunu görmedi. Onu sıkı tutmak lâzımdır. Allahü teâlânın âdeti şöyledir ki, en azîz bir vâsıtayı ve bu vâsıtaya ta’zîmi nihâyetsiz feyzine vâris eyler, kavuşturur. İlim deryasında balık gibi yüz, bir sahilden diğer sahile geç, sonra yine bize gel. Bu yola bel bağla ki, ilimsiz vilâyet (velilik), tuzu az yemeğe benzer.”

Abdülehad bu sözlerini dinledikten sonra, hocası Abdülkuddûs’ün yaşlı olduğunu, dönüşünde vefât etmiş olabileceğini ve bir daha da ona kavuşamayacağını düşünerek; “Korkarım ki, zâhirî ilimleri öğrendikten sonra, bu azîz ve yüksek sohbeti bulamam” dedi. Bunun üzerine “Eğer beni bulamazsan, oğlum Rükneddîn’in sohbetine devam et ve arayacağını onda ara” buyurdu. “Sabredeyim, bakalım yüksek keremleri ne gösterir” sözü gereğince, zâhirî ilimleri tahsil için oradan ayrıldı. Daha tahsili bitmeden, hocası Abdülkuddûs hazretleri vefât etti. Tahsilini tamamladıktan sonra, hocası Abdülkuddûs’ün işâreti üzerine, şeyh Rükneddîn’in yanına gitti. O da babası Abdülkuddûs’ün işâretine uyarak, Abdülehad’e büyük bir alâka gösterip tasavvufda yetiştirdi. Kâdiriyye ve Çeştiyye yollarından icâzet ve hilâfet verdi. Bu icâzetname şöyledir: “Bu icâzetnameyi yazmaya Allahü teâlânın ismi ile başlıyorum. Şiir:

Sana müjdeler olsun, devlet, ikbâl elverdi,
Ve va’de tamam oldu, perde yüzden çekildi.

Gün doğdu ve ufuktan göğe, güneş yükseldi,
Ondan bir nûr parladı, cihâna ışık verdi.

Âdem’i kendi sûretinde ve kereminde, halîfe olarak yaratan ve bu hilâfeti enbiyâ ve evliyâ arasında devam ettiren, ihsânını minnetine takdim eden, şükrünü ni’metinden sonraya alan Allahü teâlâya hamdü senalar olsun!

O; Evveldir, Âhırdır, Zâhirdir, Bâtındır, öne aldığını kimse sonraya atamaz. Te’hir ettiğini kimse öne alamaz. O’nun gizlediğini kimse bulamaz. Açıkladığını, gösterdiğini kimse örtemez. Evliyâ kullarının arzusunu, dünyâda elem eyler. Cenneti onlara sevdirip, kudretiyle, her sabah ve akşam, mahbûblar kevserinden muhabbet şarâbı sunar. Geceleyin hepsinin kalbini, Halîlullah’ın (aleyhisselâm) ateşini isteme arzusuna garkeder. Ba’zılarının gözlerini, gece ve gündüz kan ile doldurur. Gizli ve aşikâr, Allahın zikri ile meşgûl olurlar. Gizli ve aşikâr, mahbûba münâcaattan (yalvarmadan) zevk alırlar. Mahrem vahdet perdelerinin etrâfında dolaşırlar. Her zamanda bunlardan bir tane bulunur. Simâsında ma’rifet nûru görülen bu zât, susamış ve hayran olup, aşk ve feryâd fezasında uçmaktadır. Matlûbunun sonu likâ-ı Rahmân, maksûdunun nihâyeti rızâ-i Mennândır. Arzın her yerinde te’sîri görünür. Semâda nûru aşikâr olur. Dili hak ile söyler, insanları zulmetten, karanlıklardan nûra çıkaran, onları gafûr olan Allahü teâlâya yaklaştıran ve sevgili yapan bir da’vetçidir.

Mahlûkatın en hayırlısı, en sevgilisi, resûllerin, nebilerin sonuncusu, âlemlere rahmet olarak gönderilen, yaratılmışların en üstününe, dört halîfesine, Âline ve Eshâb-ı kirâmma salâtü selâm olsun!

Hamdü sena ve salâtü selâmdan sonra, biliniz ki, kulları Allahü teâlâya çağırmak, da’vet etmek, İslâmın ve îmânın en sağlam rükünlerindendir. Amel ve ihsân, yollarının en iyisidir. Nitekim Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Nefsim yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, Allaha en sevgili kullar; Allahü teâlâyı kullarına ve kulları da Allahü teâlâya sevdiren ve yeryüzünde va’z ve nasihat ile gezip dolaşanlardır” buyurdu. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Ey Resûlüm! Sen de ki, benim yolum budur. Ben sizi Allah’a çağırıyorum. Bana tâbi olanlar da böyle çağırırlar” (Yûsuf-108) buyuruyor. Bu tâbi olma ancak sözde, fiilde ve hâlde, O sultana (aleyhisselâtü vesselâm) uymakla ele geçer.

Alemlerin Rabbinin rahmetine müteveccih, Mâlik-i yevmiddîne tevekkül edici, âlim ve azîz kardeşimiz, Zeynel’âbidîn oğlu Şeyh Abdülehad işini tamamladı ve bizden hilâfet aldı. İlmi çok, zikirle ve fikirle meşgûliyeti tamdır. Talebeleri bu yola almak için kendisine icâzet verdim. Nitekim bana da üstadım ve babam, Şeyhülislâm Kutb-ül-aktab Şeyh Abdülkuddûs (kuddise sirruh) icâzet vermişti... (Bundan sonra, Ceştiyye tarikatından olan icâzet silsilesi yazılmıştır.)

Bunun gibi, kendisine mübârek Kâdiriyye yolundan da, bu yolu isteyenlere, bu yolu lâyık gördüklerine öğretmesi için icâzet verdim.

Nitekim, bana da bu hilâfeti, doğunun ve batının âlimlerinin üstadı, verâ’ sahibi, mütehakkik ve müdekkik, kâmil ve mükemmil, seyyidlerin seyyidi, Emîr Seyyid İbrâhim Mu’în (Hüseyn ve Hasen Radıyallahü anhüma evlâdından) Îreci, Kadirî verdi... (Bundan sonra da Kâdiriyye tarikatından îcâzet silsilesi yazılmıştır.)

Sofiyyenin ilimleri ve meşâyıhın zikirleri ile meşgûl olarak, bereketlerinin devam etmesi için, amelde, usûlde ve fürû’da dînimizin hududunu ve hakkını gözetmeyi emirleri yapmayı, yasaklardan kaçınmayı, sofiyyenin edebiyle tamamen edeblenmiş olmayı, dünyâya ve dünyâyı isteyenlere dönmemeyi, dünyâyı isteyenlerin toplantılarında bulunmamayı, üstadın evlâdını ve akrabasını sevmeyi, haklarını korumayı vasıyyet ederim. Nitekim Allahü teâlâ, Habîbine ( aleyhisselâm ) meâlen “Sen de ki, ben bu tebliğim üzerine, akrabama muhabbetten başka, sizden bir şey istemiyorum” (Şûrâ-23) buyurmuştur.

Bâtın dâima Allahü teâlâ ile meşgûl olmalıdır. Allahtan gayriyi bırakmalıdır. Nitekim Allahü teâlâ Habîbine ( aleyhisselâm ) meâlen buyurur ki: “Rabbinin ismini söyle. Dünyâdan kaçarak ve âhıreti isteyerek, Allah’tan başka her şeyden uzak ol” (Müzzemmil-8). Dünyâdan vazgeçmek, âhıreti istemek, bid’at sahiblerinin ve bâtıl yolda olanların âdetlerine iltifât etmekten sakınıp, doğru yol üzerinde sabit ve daimî olmak lâzımdır. Çünkü bunlar sıdk ve safa sahiplerinin tutanağıdır. Eğer mümkünse, vaktini dâima halvette (yalnızlıkta) geçirmelidir. En iyisi, en evlâsı da budur. Eğer buna imkân olmazsa, kendisi için bir yer seçmelidir. Senede bir veya iki defa halvete girmek lâzımdır. Eğer böyle olursa, onun azîz eli, bizim elimiz demektir.

İnsanlar arasında halîfemizdir. Allahü teâlâ, bizim tekrim (hürmet) ve ta’zim ettiğimize merhamet eylesin, ona ihânet edenleri alçaksın.

Onu kerîm tutar ve ta’zim ederiz. İhânet edene ihânet ederiz. Azîm ve Mennân olan Allahü teâlâdan, bu kardeşimin ind-i ilâhide râzı olunan kullardan, insanlar arasında sevilenlerden olmasını duâ ederim. Yâ Rabbî! Onu sıddîkların arzularının sonuna ulaştır. Kâmil ve mükemmil olan âriflerin en yüksek derecelerine kavuştur ve bu duâmı Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) hürmetine kabûl eyle. Bu icâzeti, fakîr, hakîr Rukneddîn bin Abdülkuddûs İsmâil Hanefî yazdı. Hicrî 979 (m. 1571) senesinde verdi. Allahü teâlânın yolunda gidenlere selâmlar olsun.”

Abdülehad hazretleri, hocası Abdülkuddûs’ün en başta gelen talebelerinden Şeyh Celâl Tehânîserî’nin sohbetlerine de devam etti. Onun meclisinde iken, Kadirî tarikatının o zaman en büyük âlimi ve mürşid-i kâmili olan Şah Kemâl ile görüşüp sohbet etti. Bu görüşmeleri senelerce devam etti ve bu sohbetlerden çok fâideler elde etti. Şah Kemâl ile görüşmesi ve tanışması Şeyh Celâl Tehânîserî’nin bir sohbeti sırasında olmuştu. Birgün Şah Kemâl, Şeyh Celâl Tehânîserî’nin sohbetine gelmişti. Abdülehad, Şah Kemâl’in üstün hâllerini görünce, onunla tanışıp dost olmak istedi. Sohbetten sonra dışarı çıkınca görüşüp tanıştı. Abdülehad’a; “Benim ismim Kemâl’dir. Pâil’de otururum, orada makamım vardır. Eğer sohbetimizin sırrını anlamak istersen, buyurun oraya gelin de sohbet edelim” dedi. Pâil, Serhend şehrine bağlı, yirmiyirmibeş kilometre mesafede bir kasaba idi.

Şah Kemâl, Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin tarikatı silsilesinden olan Şeyh Fudayl’a talebe olmuş, tasavvufda yüksek hâller sahibi bir zât idi. Tasavvuf halleriyle kendinden geçmiş bir vaziyette, tenhâ yerlerde ve sahralarda dolaşırdı. Suya, yemeğe, yatmağa ve konuşmağa ihtiyâcı olunca, bulunduğu ıssız ve kurak sahralardan aniden bir şehir görünür, orada bulunanlar Şah Kemâl’e hürmet ve ikram göstererek, arzu ettiği şeyleri daha o söylemeden getirirlerdi. Ziyâfetler verirlerdi. Şah Kemâl onların yemeklerinden yer, sularından içer, gece onların yanında kalırdı. Sabahleyin ortalık aydınlanmaya başlayınca, o görünen şehir ve insanlar gözden kaybolur, yine sahrada yalnız kalırdı. İmâm-ı Rabbânî hazretleri, babası Abdülehad’ın, hocası Şah Kemâl’den şöyle bahsettiğini nakletmiştir: “Şeyh Kemâl, ma’rifet ve sırlar beyân etmek istediğinde, dinleyenlerin ilimdeki derecelerine göre konuşur, sırları çözebilecekleri derecede anlatırdı. Ama dinleyenlerden kemâl derecesinde olanlar bile, onun anlattığı şeyleri günlerce düşünerek, tefekkür ederek ancak anlarlardı.” İmâm-ı Rabbânî de şeyh Kemâl hakkında şöyle buyurmuştur: “Keşf gözüm açıldığı zaman, Gavs-ı Sekaleynden (Abdülkâdîr-i Geylânî) sonra, Kadirî tarikatı büyükleri arasında Şeyh Kemâl gibisini az gördüm.”

Abdülehad Serhend’e gelince, oradan Şah Kemâl’in bulunduğu Pâil kasabasına gitti. Orada Şah Kemâl ile sohbetler yapıp aralarında muhabbet ve dostluk hâsıl oldu. Şah Kemâl de çoluk-çocuğuyla Pâil’den Serhend’e gelir, günlerce kalıp Abdülehad ile sohbet ederlerdi. Böylece Abdülehad Şah Kemâl’in sohbetlerinde sayısız fâideler elde edip, garip hâller ve kerâmetler gördü. Şah Kemâl 981 (m. 1573) senesinde, seksen yaşında iken vefât etti. Serhend’in Kihtel kasabasında defn edildi.

Abdülehad hazretleri zâhirî ve bâtınî ilimleri elde etmek için birçok beldeleri gezdi. Bir memlekette fazla kalmaz, başka yere giderdi. Böylece pekçok şehir ve beldelerde bulunmuştu. Hindistan’ın meşhûr kasabalarından Skendere’de ilim yaymak için bir müddet kaldı. Yüzünde nûr, alnında ma’rifet eserleri parlıyordu. Birgün, Skendere’nin asil bir ailesine mensûb sâliha bir hanım, firâsetiyle Abdülehad’ın kemâl mertebede mübârek bir kimse olduğunu anlayıp, ona haber göndererek: “Kendi kucağımda terbiye edip, büyüttüğüm bir kız kardeşim vardır. İffet ve ismet cevheridir, isterim ki size nikâh eyleyeyim. Ümid ederim ki bu ricamı kabûl edersiniz” ricasında bulundu. Abdülehad önce, kabûl edip evet diyemedi, özür diledi. Sonra Allahü teâlâya duâ edip, bu husûsda hayırlı olan şeyi nasîb etmesini istedi. Sonra o kızla evlenmeyi kabûl etti ve onunla nikahlandı. Bundan sonra bir müddet Skendere’de kaldı. Hâlis niyetle, Allah rızâsı için yapılan bu evlilikten İmâm-ı Rabbânî gibi büyük bir zât dünyâya geldi.

Abdülehad, ilim ve ma’rifette yükselmek için yaptığı seyahatler sırasında, pekçok ilim ve ma’rifet sahibinin sohbetinde bulundu. Sonra memleketine dönüp, vefâtına kadar Serhend’de kaldı. Ömrü ilim ve feyz yaymakla geçti. Geceleri tâat ve ibâdetle geçirir, Allah için ağlar, gözyaşı dökerdi. Çok talebesi ve sevenleri vardı. Tevâzûsundan dolayı kendini hiç kimseden farklı görmez ve hiç birinin kendisine hizmet etmesini kabûl etmezdi. Ekseriya, evinin ihtiyâçlarını pazardan kendisi taşır, kimsenin taşımasına müsâade etmezdi. Ömrünü Resûl-i ekrem’e ( aleyhisselâm ) öyle bir bağlılık ile geçirdi ki, bir sünneti bile terk etmezdi. Sünnet olan tâatları ve duâları yapar, tasavvuf ehlinin, azîmetle amel etmesi husûsuna da dikkat ederdi.

Gündüzleri, kendisinden ilim öğrenmek isteyen talebelere, aklî ve naklî ilimleri öğretirdi. Bu husûsda yazılmış olan uzun ve zor kitabları, en ince noktalarına kadar gayet güzel açıklayıp îzâh ederdi. Her ilimde, bilhassa fıkıh ve usûl ilminde eşsiz bir âlim idi. Zamanın âlimleri ve fâdılları onu kendilerine hoca ve üstâd kabûl ederek çok istifâde ederlerdi. Şöyle nakledilmiştir ki; Abdülehad hazretleri usûl ilminde meşhûr bir eser olan Usûl-i Pezdevî’nin derin ma’nâlarına daldığı ve bu incelikleri, ilmî bir şekilde açıkladığı zaman, bulunduğu ilim meclisinin havasında; “Ümmetin ışığı İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin ( radıyallahü anh ) yüksek ictihâdı ve istinbâtı, ince ma’nâlar ve hükümler çıkarması yanında, diğer müctehidler talebe gibi idiler” ma’nâsı hissedilirdi. Aklî ve naklî ilimler ile, ma’nevî ve huzûrî ma’rifetleri birleştirmişti. Bu haliyle insanlara doğru yolu gösterme makamında olup, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak isteyenler, onun sohbetinde bulunarak ondan feyz alırlar, dertlerine derman bulurlardı.

“Te’arrûf, “Avârif-ül-me’ârif” ve “Füsûs-ül-hıkem” ve bunlar gibi evliyânın büyükleri tarafından yazılmış olan kitabları okur ve çok güzel îzâh ederdi. Pekçok şevk ve zevk sahibi, onun yanında bu kitapların okunmasından ve dinlemekten tad alırdı. Uzaktan ve yakından sohbetine gelerek, okunan kitabları ve Abdülehad’ın yaptığı izahları dinlerlerdi. Onun ifâdesinin ve sohbetinin bereketiyle maksadlarına kavuşurlardı. Şeyh-i Ekber Muhyiddîn Arabî’nin (kuddise sirruh) bildirdiği ince ma’nâları anlamakta eşsiz idi. Bu ilimler, hâller sekrler ve tasavvuf ehline mahsûs sözler kendisini istilâ etmiş, tamamen kaplamıştı. Allahü teâlânın ihsânı ile, yaratılışının yüksekliğinden ve çok yüksek maksadlı olmasından, dînin emirlerine tam uyar, İslâmiyete uymayan hâllere ve sözlere i’tibar etmezdi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri; “Pederim ve üstadım, sebeb-i hayâtım ve saadetim; abdestde, tahâretde ve namazda, pek ziyâde dikkat gösterir, edeblere riâyet ederdi. Ben bunları babamdan görerek öğrendim. Herbir edebe, bütün incelikleri ile riâyeti kitablardan öğrenmek kolay değildir” buyurmuştur.

Bir menkıbesi şöyle nakledilmiştir Birgün, sâdık dostlarından birisi Abdülehad’ın odasına girmişti. İçeri girer girmez, Abdülehad hazretlerini, uzuvları kopmuş ve kesilmiş, yere uzanmış bir hâlde gördü. İçeri giren kimse, bu işi yapan, ya hırsız yahut da düşmandır diye düşündü. Sonra korkarak ve bağırarak, büyük bir üzüntü ile dışarı çıktı. Bir başkasına bu durumu bildirdi. Hemen ikisi birden odaya girdiler. Bir de baktılar ki, Abdülehad hazretleri, rahat ve sağlam bir şekilde murâkabe eder bir hâlde oturuyor. Ağlayarak ayaklarına kapandılar. Onlara; “Ben hayatta kaldığım müddetçe bu sırrı kimseye söylemeyin” buyurdu. Bu hâlin sebebini sorduklarında da; “Öyle birşey idi ki, onu anlatacak söz bulamam” buyurmuştur. Fakat hâli ile sanki Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin şu beytlerini terennüm ediyordu.

“Düşmanız kendimize, o yâr bizi çekiyor,
Gark olmuşuz denize, bizi dalga çekiyor.

Onun âşıklarına, Azrail’in yolu yok,
Dostun âşıklarını, sevda aşkı çekiyor.

Susamışlar figân eder,
Gizlice yüz can verir, dildâr-i peyda çekiyor.

Yeter, âşıkların katlinin sırrını söylersem,
Münkirleri kızdırıp, inkârını çekiyor.”

Abdülehad, evliyânın meşhûrlarından olan ve oğlu İmâm-ı Rabbânî’nin hocası Bâki-billah hazretleri ile görüşmeyi çok arzu ettiği hâlde, görüşemeden vefât etmişti. Bunu, İmâm-ı Rabbânî hazretleri şöyle anlatmıştır: “Babamın bu büyük arzusunu vefâtından sonra, Muhammed Bâki-billah hazretlerine arzettim. Buyurdu ki: “Biz de onları görmeyi çok isterdik. Serhend’e gitseydik onlardan birşey öğrenirdik.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri şöyle anlatmıştır: “Babamın vefâtı sırasında yanında idim. Can verme ve dalgınlık ânında aniden; “Söz büyük üstadın buyurduğu gibidir.” dedi. Büyük üstâd sözünden Muhyiddîn Arabî’yi kastettiğini düşündüm ve şöyle sordum: “Şeyh İbn-i Arabî mi, yoksa şeyh Abdülkuddûs mü söyledi? Söyledikleri söz hangi sözdür?” Bir müddet sonra buyurdu ki: “O söz şudur: “Allahü teâlânın hakîkatı, mutlak varlıktır ama, perde arkasında kalmış olanlara varlık perdesi mâni olmakta, onları uzak ve nasibsiz bırakmaktadır.” Sonra, “Bana bir iş emrediniz ve vasıyyet ediniz ki, dâima onu yapayım” diye arzettim. Buyurdu ki: “Sana bu söz üzere olmanı vasıyyet ederim.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri yine şöyle anlatmıştır: “Babamın bana; “Ehl-i beytin sevgisinin, îmân ile ve hüsnü hatime ile gitmeye (ölmeye) büyük te’sîri olur” dediğini hatırlayınca, can verme anlarında bunu kendisine sordum. Buyurdu ki, “Allahü teâlâya hamd ve şükürler olsun ki, o muhabbetle doluyum ve ni’met deryasında yüzüyorum” Beyt:

“İlâhi! Fâtıma evlâdı hürmetine,
Son sözüm kelime-i tevhîd ola.”

Abdülehad’ın yedi oğlu vardı, İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh) dördüncü oğludur. En büyük oğlu Şeyh Şah Muhammed’i, kendisi yetiştirip tasavvufda yükseltmiştir. İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh), bu kardeşi için babasının şöyle dediğini nakleder “Babam birçok defa buyurdu ki: “Şah Muhammed, sözde ve hâlde olgun bir talebedir.” Bu oğlu kendisi hayatta iken vefât etti. İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh) şöyle anlatmıştır: “Bu kardeşim vefât ederken baş ucunda idim. Aniden tebessüm etti. Sebebini sordum: “Hakîkât-ı Muhammedî ( aleyhisselâm ) bana zâhir oldu, göründü, onu seyrediyorum” dedi.

Abdülehad’ın bir oğlu da Şeyh Muhammed Mes’ûd’dur. Hâce Bâki-billah hazretlerinden feyz almış, bereketli nazar ve teveccühleri ile tasavvufda hâllere ve keşflere kavuşmuştur. Diğer oğullarından, Şeyh Gulâm Muhammed ve Şeyh Mevdûd’a, kardeşleri İmâm-ı Rabbânî hazretleri tarafından birçok mektûb yazılmış olup, bu mektûblar İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) mektûbâtında vardır. Kardeşi Meyan Şeyh Mevdûd’a yazdığı bir mektûbun sonunda şöyle buyurmuştur: “Ey kardeşim! Dünyânın vefasızlığı dillerde dolaşmaktadır. Dünyâya düşkün olanların alçaklıkları, cimrilikleri herkesçe bilinmektedir. Kıymetli ömrünü böyle fâidesiz, yalancı için elden kaçırana yazıklar olsun! Haberciye ancak haber vermek düşer. Vesselâm”

Abdülehad hazretleri, din bilgilerinde çok güzel kitablar yazmıştır. Tasavvuf ile ilgili kıymetli risaleleri vardır. Bu eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Künûz-ül-hakâyık, 2- Mi’râc-ı Nebi, 3- Risâle-i Esrâr-üt-teşehhüd.

“Esrâr-üt-teşehhüd” adlı eserinin son kısmından bir bölümü şöyledir: “Kalbime, Allahü teâlânın yardımı ile öyle geliyor ki, namazın sonunda teşehhüdde, “Ettehiyyâtü”nün okunmasının emredilmesi, namazın mü’minlerin mi’râcı olduğunu hatırlatmaktır. O hâlde lâyıkdır ki, mü’minlerin mi’râcında da, Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) mi’râcında hâsıl olan yüksek hâllerden ve eşsiz şereflerden bir şeyler bulunsun. Allahü teâlâ lütfederek, bize de Resûlünün ( aleyhisselâm ) kâsesinden bir yudum ihsân etti. “Ettehiyyâtü”den sonra, Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) salevât okunmasının emredilmesi, mü’minlerin mi’râcının Resûlullah’a ( aleyhisselâm ) uymakla, tâbi olmakla hâsıl olacağını gösteriyor. Yine bu salevâtlar, Peygamber efendimize uymakla şereflenmenin ve bereketli hidâyetlerine kavuşan mü’minlere verilen ni’metin hakkının edası, şükrüdür. Ayrıca, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) ümmetine, mi’râc ile şereflenmeği bahşettiğini bildiren bir tenbîh ve uyarmadır. O hâlde mü’minler mi’râclarında, ya’nî namazda, “Ettehiyyâtü”yü okurken o servere (Resûlullaha) ( aleyhisselâm ) salevât getirmeleri lâzımdır.

Yine şunu işâret etmektedir ki, ümmetin en yükseklerinden birkaçı, o en yüksek mertebeye çıkarlarken, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) mütâbeât, tâbi olmak dâiresinden dışarı çıkamazlar. Onların sonu Resûlullahın başlangıcına yetişemez ve hepsinin başı, Resûlullahın ayaklarının altındadır. Ve yine bunda, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mi’râcına kadar, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mi’râcının ise, Allahü teâlâya kavuştuğuna bir işâret vardır. Çünkü Resûlullah ( aleyhisselâm ) önce Allahü teâlâyı sena eyledi. “Ettehiyyâtü lillahi..” dedi. Mü’minler de, ona salâvet getirmekle emrolundular.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri bir mektûbunda şöyle buyurmuştur: “Babam (Abdülehad) buyurdular ki: “Sülûk ilimleri (tasavvufda ilerlemek) hakkında bir risale gördüm. O risalede şöyle yazılı idi: “Yemeklerde i’tidâle (çok yememeye) dikkat etmek, normali muhafaza etmek, matlûba (sevgiliye) kavuşmağa kâfidir. Bu husûsa riâyet edince, zikre ve fikre ihtiyâç yoktur” yazılı idi.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 971

2) Mektûbât (İmâm-ı Rabbânî) cild-1, 226, mektûb cild-2, 44, mektûb

3) Zübdet-ül-makâmât sh. 91, 104

4) Umdet-ül-makâmât sh. 116

5) Hadarât-ül-kuds sh. 28

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜLEHAD NÛRÎ

İstanbul’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdülehad Nûri bin “Muslihuddîn Safâî bin İsmâil bin Ebü’l-Berekât’tır. Künyesi Ebü’l-Mekârim’dir. 1002 (m. 1593) senesinde Sivas’ta doğdu. 1061 (m. 1651) senesi Safer ayının ilk Cum’a günü, ikindi vaktine yakın vefât etti. Ertesi gün öğle namazından sonra, Azîz-zâde Şeyh Abdülbâkî tarafından cenâze namazı kıldırıldı. Sonra Eyüb nişancasındaki dergâhına defnedildi.

Sevenlerinden Yûsuf Ağazâde Mustafa Efendi, kabrinin üzerine türbe yaptırdı.

Abdülehad Nûri, daha üç yaşında iken büyük âlim ve annesinin amcası, Şemseddîn Sivâsî’nin nazar ve feyzine kavuştu. Şemseddîn Sivâsî hazretleri vefâtına yakın, “Abdülehad’ı bana getirin” buyurdu. Fakat, Abdülehad’ı değil de Müeyyed Çelebi isminde başka bir çocuğu getirdiler. Şemseddîn Sivâsî yine; “Bana Abdülehad’ı getirin” buyurdu. Bu sefer Ömer Çelebi isminde bir çocuğu getirdiler. Bunun üzerine Şemseddîn Sivâsî; “Emânete hıyânet olmaz. Bana Abdülehad’ı getirin” buyurunca, mecbûren Abdülehad’ı getirdiler ve Şemseddîn Sivâsî’nin eline verdiler. Şemseddîn hazretleri Abdülehad’ı aldı. Bir müddet ilâhi sırlarla dolu olan göğsüne bastırdı ve tam bir teveccüh ile ona teveccüh ettiler. Sonra Abdülehad’ı Anne Hâtuna teslim etti. Emîrleri üzerine, mahremleri olan hanımlar dışarı çıktılar. Onlardan sonra içeriye, dışarda bekleyen halîfeleri ve talebeleri girdiler. Şemseddîn Sivâsî onlarla birlikte, bir saat kadar Allahü teâlânın zikri ile meşgûl oldular. Daha sonra bir duâ okuyan Şemseddîn-i Sivâsî, duânın bitiminde rûhunu teslim etti. Orada bulunanlardan ba’zısı, vefât etti. ba’zısı da vefât etmedi diye tereddüt ettiler. En sonunda içlerinden birisi, Şemseddîn Sivâsî’nin yanına varıp, rûhunu teslim ettiğini görüp, mahzur ve kederli olarak, orada bulunanlara bildirdi.

Bir süre sonra da, Abdülehad’ın babası vefât etti. Babasının vefâtından sonra, dayısı Abdülmecîd Sivâsî ve iki ağabeyi ile İstanbul’a gitti. Tasavvuf yoluna girmesi, dayısı Abdülmecîd Sivâsî’nin elinde olmuştur. Büyük âlimlerden aklî ve naklî ilimleri, bütün teferruatı ve incelikleriyle tahsil eden Abdülehad Efendi, peşipeşine “Erbe’în” denen müddeti bitirdikten sonra halifelik aldı. (Erbe’în, kırk günlük murâkebe ve inzivâdır) Abdülehad Efendi bundan sonra insanları doğru yola sevk etmeğe me’mûr oldu. Yirmi yaşından i’tibâren kitap yazmağa başladı.

Abdülehad Efendi, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek işâretleri ile Midilli’ye gönderildi. Giderken en kısa zamanda tekrar İstanbul’a döneceğini bildirdi. Abdülehad Efendi Midilli’ye teşrîf ettiklerinde, yetmiş tane gayri müslim, onun vasıtasıyla İslâmiyeti kabûl etti. Midilli halkı Abdülehad Efendi’yi çok sevdi ve hemen hepsi ona talebe oldu. Dayısı ve hocası olan Abdülmecîd Sivâsî bu durumu duyunca; “Aferin Abdülehad’a! Umduğumuzdan fazla tasarruf kuvvetine sahip imiş” buyurdu. O sırada, donanma komutanlarından hayır sahibi bir zât olan Bâlî-zâde Hasen Bey, Midilli’ye gelişinde; bir câmi, bir dergâh ve pekçok odalar ve yemekhâneden meydana gelen bir külliye yaptırdı. Burayı Abdülehad Efendi ve ondan sonra gelecek olan talebelerine tahsis etti.

Zamanın şeyhülislâmı Yahyâ Efendi, Midilli’de Abdülehad Efendi’nin verdiği va’zları, dersleri ve hizmetleri çok beğenerek, ona karşı kalbten bir sevgi beslemeye başladı. Birgün Abdülmecîd Sivâsî’nin ziyâretine giden Yahyâ Efendi ona; “Abdülehad Çelebi’yi da’vet edin de, Mehmed Ağa dergâhını ona verelim. İnşâallah o, İstanbul’da va’zları ve halkı doğru yola sevk etmesi ile, zamanının bir tanesi olacaktır” dedi. Abdülmecîd Sivâsî bu teklifi kabûl etti. Bir mektûb yazıp, Abdülehad Efendi’yi çağırdı. Abdülehad Efendi, emre uyup bir gemiyle derhal İstanbul’a geldi. Doğruca dayısı ve hocası Abdülmecîd Sivâsî’nin huzûruna girdi. Dayısı; “Oğul, Şeyhülislâm Yahyâ Efendi seni ister. Varın ziyâret edin. Murâd-ı şerîfleri nedir? Bir görün” buyurdu. Abdülehad Efendi, Yahyâ Efendi’nin huzûruna varınca, Şeyhülislâm; “Abdülehad Çelebi! Sana merhum Mehmed Ağa dergâhını verdik. Burası şerefli bir dergâhtır” dedi. Abdülehad Efendi, Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’nin bu teklifini kabûl etti ve duâ buyurdu. Oradan ayrılıp, Abdülmecîd Sivâsî’nin yanına gitti ve durumu arz etti. Dayısı da; “Allah mübârek eylesin. Midilli’yi fetheyledin. Çok gönülleri ihyâ ettin. İnşâallah İstanbul’da da çok kimsenin ebedî saadetine vesile olursun. Şimdi hiç durma, yerine bir talebeni ta’yin edip, vâlideni ve talebelerinden gelmek istiyenleri alıp gel!

Dergâhında talebelerini terbiye ile meşgûl ol” dedi. Abdülehad dayısı ve hocası Sivâsî’nin emrine uyup, hiç geciktirmeden Midilli’ye gitti. Talebelerinden fıkıh ve tasavvuf yolunu iyi bilen, Alîmî Efendi’yi yerine ta’yin etti. Vâlidesini ve talebelerinden birkaç tanesini alıp, İstanbul’daki Mehmed Ağa dergâhına yerleşti. Bu dergâhda, yirmisekiz sene va’z ve nasîhatla meşgûl oldu. 1045 (m. 1635) senesi Rebî’ul-âhır ayından i’tibâren; Ayasofya, Fâtih ve Sultan Ahmed câmilerinde va’z vermeye başladı.

Abdülehad Efendi, Cum’a günü hangi mevzûda va’z verecekse, onunla alâkalı âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflerin meâllerini güzelce beyân eder, bir de mevzû ile alâkalı bir hikâye anlatır, söylenmesi lâzım olan husûsları söyleyerek, çok fâideli nasihatler yapardı. Müşkülleri ve suâlleri olanlar, va’zdan sonra, anlıyamadıkları yerleri sorarlar, o da cevaplarını verirdi. Birgün Abdülehad Efendi, Sultan Ahmed Câmii’nde va’z verirken şu şiiri söyledi:

Semâdan sırr-ı tevhîdi duyan, gelsin bu meydâne!
Derûn-i içre bugün, Allah diyen gelsin bu meydâne!

Duyanlar sırr-ı Settârı, görenler nûr-i Gaffârı,
Cihanda şîşe-i ârı, kıran gelsin bu meydâne!

Sezadır ehli irfâne, getirsin canı meydâne!
Feda kılmaya ol canı, duyan gelsin bu meydâne!

Gönül maksûdunu buldu, cihan envâr ile doldu.
Bugün nûr-u iklim oldu, duyan gelsin bu meydâne!

Abdülehad Nûri Efendi, bir va’z esnasında, vefâtının yaklaştığına işâret etti. 1060 (m. 1650) senesinde bütün derslerine son vererek va’z verme işini de talebelerinden, Belbâlcî-zâde Şeyh Abdülkâdir Efendiye bıraktı. Kendisini tamamen ibâdet ve tâata verdi. 1061 (m. 1650) senesi Muharrem ayının sonunda biraz rahatsız oldu. Hastalıkları artınca, Sultan Dördüncü Mehmed Hân, Vâlide Sultan, Vezîr-i a’zam, Şeyhülislâm ve diğer sevenleri tarafından gönderilen tabibler bir olup, ilâç vermek istemişlerse de, Abdülehad Nûrî Efendi kabûl etmedi. Zamanın Lokman Hekimi diye meşhûr olan Fergânî-zâde Süleymân Ağa; “Sultânım, ilâcı bıraktık. Bari mübârek başınıza sarığınızı giyin. İnşâallah ilâca muhtaç olmazsınız.” deyince, Abdülehad Efendi; “Süleymân Ağa! Siz bizim ahvâlimize vâkıfsınız. Biz da’vet olunduk. Bizi bekliyorlar. Biz huzûru Rabbilâlemîni tercih ettik” dedi. Hastalığının yedinci günü ikindi vakti vefât etti. Gaslini, Dergâh Câmii İmâmı olan Tatar Ali Efendi yaptı. Ali Efendi ne tarafa çevirmek istediyse Abdülehad Efendi’nin bedeni kendiliğinden o tarafa döndü.

Abdülehad Nûri Efendi’nin birçok kerâmetleri ve menkıbeleri vardır. Bunlardan bir kısmı şöyle nakledilir:

Meşhûr talebelerinden Karabâşî Hacı Sâdık Efendi şöyle anlattı: “Hacca giderken, korkulu ve kimsesiz yerlerde, Abdülehad Efendi’yi bizzat bu gözlerim ile görürdüm. Kendi kendime, her hâlde ona olan fazla sevgimden dolayı onu gördüğümü, bir hayal olduğunu zannettim. Fakat Mekke-i mükerremeye vardığımda, tavaf ederken yine hocamı gördüm. Hattâ bana selâm verdi. Ben de elini öptüm. Sonra kayboldu. Ben tavafımı bitirdiğimde, hocam Makâm-ı İbrâhim denilen yerden ayrılıyordu. Bana; “Ey Sâdık Dede! Arafat’ta görüşürüz”, deyip tekrar kayboldu. Arafat’ta hocam Abdülehad Efendi ile birlikte vakfeye durduk. Sonra bana veda ederek yanımdan ayrıldı.”

Abdülehad Efendi 1060 (m. 1650) senesinde, talebeleri ile Rumelihisârına gitmişti. Orada bir yerde birkaç gün kalmışlardı. Bir ara sohbet ederken orada bulunanlardan biri; “Efendim evliyâullah, Allahü teâlânın izni ile toprağı altın yapar. Sizden böyle şey isterim” dedi. Bunun üzerine Abdülehad Efendi besmele çekip yerden bir avuç toprak alıp, dervişin avucuna döktü. Dervişin avucunda birkaç adet hâlis altın meydana geldi. Bir tanesi yere düştü. Ali Dede isminde bir talebe o altını alıp, koynuna koydu. Teberruken o altını muhafaza etti. Vefâtına yakın, o altını ne yaptığı sorulunca; “Onu canım gibi muhafaza ediyorum. Efendimin yâdigârıdır. Bu kadar zengin olmama bu altın vesile oldu” dedi.

Abdülehad Efendi, Kandilli taraflarında bir yere talebeleri ile beraber gitmişti. Orada talebeler denize girmek için izin istediler. Abdülehad Efendi de onlara izin verdi. Herkes denize girdi. Fakat talebelerden birisi denize girmemişti. Abdülehad Efendi o talebeye niçin denize girmediğini sorunca, o talebe; “Efendim! Vücûdum zayıftır. Soğuk suya tahammülü yoktur” diye cevap verdi. Bunun üzerine Abdülehad Efendi, “Deniz suyu hamam suyu gibi sıcak olabilir. Hem sıhhat ve kuvvete vesile olur” buyurunca, o talebe de emre uyarak denize girdi. Deniz suyunun, hamam suyu gibi sıcak olduğunu gördü.

Abdülehad Efendi birgün, talebelerinden birisinin bir iş için Üsküdar’a gidip gelmesini istedi. Fakat o gün deniz çok fırtınalı idi. Kayık hiç işlemiyordu. Bu yüzden talebelerden kimse ben gidip gelirim diyemedi. Nihâyet, talebelerden bir tanesi, Abdülehad Efendi’nin emrini yerine getirmek için kendisinin Üsküdar’a gidip, geleceğini söyledi. O zaman Abdülehad Efendi o talebesine; “Güzel bir hâlde gidip gel” diye duâ etti. O talebe Eminönü’ne geldiğinde, yüz kadar kayıkçıdan ancak birini Üsküdar’a gidip gelmeye ikna edebildi. Kayıklarından birisini denize indirdiler. Bir ok atımı gitmeden, fırtına dindi, deniz sâkinleşti, rüzgâr uygun bir yöne doğru esmeğe başladı. Yelken açıp, Üsküdar’a kısa zamanda gidip geldiler. Dönüşte talebe durumu Abdülehad Efendi’ye bütün tafsilatıyla anlattı. Abdülehad Efendi o talebesine çok duâ etti.

Hassa-ı hümâyûndan Gürcübaşı Mûsâ Ağa, Abdülehad Efendi’ye bağlı en samîmi talebelerinden idi. Bu zât şöyle anlattı: “Abdülehad Efendi hiç bir sebep yokken ve bir münâsebet de geçmeden bana; “Mûsâ Ağa, Mısır’dan dönüşte, kalyona binmeyip, sayıkaya veya firkateyne bininiz” buyurdu. Buna çok taaccüb ettim. Çünkü, Mısır’a gitmek hiç hatırımdan bile geçmemişti. Fakat Abdülehad Efendi’nin bunu söylemekten bir murâdları olmalı deyip, merakla bekliyordum. Ama bu sözün ma’nâsını bir türlü anlıyamıyordum.

Abdülehad Efendi’nin vefâtlarından birkaç sene sonra Mısır’a gitmem icâb etti. Mısır’a gittim. Dönüşte yol arkadaşım Hacı Hasen ile, eşyalarımı İskenderiyye’ye gönderdim. Hacı Hasen İskenderiyye’ye vardığında eşyalarımı hazır bir kalyona yüklemiş. Oraya varıp, eşyalarımın kalyona yüklenmiş olduğunu görünce, Abdülehad Efendi’nin bana yaptığı tenbihler hatırıma geldi. Bu yüzden eşyalarımı o kalyonla götürmemek için, ne kadar gayret sarfetti isem de mümkün olmadı. Bunun üzerine kazaya rızâ gösterip, Allahü teâlâya tevekkül ederek kalyonla yola çıktık. Yelkenler açıldı, uygun bir rüzgâr ile bir gün bir gece yol aldık. Sonra büyük bir fırtına çıktı. Çok tehlikeli durumlarla karşı karşıya kaldık. Bir sahile yanaşmak imkânı yoktu. Kalyon su almaya başladı. Suyu tulumbalarla dışarıya atmak mümkün olmadı. Yetmiş kadar kişi, kurtulmak için sandallarla denize indiler. Fakat büyük dalgalar onları alabora etti. Kayıkların içindekiler yardım çığlıkları ile bağırıyorlardı.. Kalyon da batmak üzereydi ki, Abdülehad Efendi denizin üzerinde görünüp, “Korkma, kurtulacaksın” dedi. Benden başka üç kişiye de böyle göründü, İki gün iki gece deniz üzerinde hocamın rûhâniyeti bizimle beraber bulundu ve bizi teselli etti. Bu şekilde Suriye’nin Trablus’una ulaştık. Bu sırada Abdülehad Efendi; “Mûsâ Ağa, bundan sonrası selâmettir” deyip kayboldu. Fakat yanımızda hiç harçlığımız yoktu. Bu sırada tanıdıklarımızdan birisi hâlimizi öğrenip, İstanbul’a gittiğimizde ödemek üzere, bize harçlık ve elbise verdi. Bizi bir müddet evinde misâfir etti. Böylece Abdülehad Efendi’nin kerâmetleri ile memleketimize ulaştık.”

Birgün, Abdülehad Efendi Süleymâniye Câmii’nde va’z ederken, va’z kürsüsüne bir kâğıt kondu. Va’zdan sonra, bu şekilde konan kâğıtları okurlardı. Yine bu kâğıdı da okudu. Kâğıtda, sizin Gavs olduğunuz söyleniyor. Gavs olan, Allahü teâlânın izni ile istediğini yaparmış. Eğer Gavs iseniz, beni bu mecliste öldürün bakalım, yazıyordu. Abdülehad Efendi bu yazıyı okuyunca “Taassup insanı nelere götürürmüş. Sübhânallah, biz âciz ve fakir bir kimseyiz. Halk bizi Gavs ve Kutb bilir. Hak teâlâ onları tasdik eyleye. Kutb olanlar, ehli nefis olanlar gibi, ben bunu yapamaz mıyım diye elinden geleni yapmaya kalkışmaz. Onlara sıkıntı ve cefâ verilse bile onlar af ederler. Onun için yüksek mertebelere eriştiler. Fakat evliyâ, kınından çekilmiş bir kılıçtır. Bir kimse kendini kılıca vursa, kabahat kılıcın mıdır, yoksa kendini kılıca vuranda mıdır?” buyurduklarında, câminin içinde; “Aman, eyvah, eyvah” diye bir çığlık koptu. O kâğıdı yazan kişi o anda vefât etti.

Muhammed Nâzır Efendi şöyle anlatır: “Bir rü’yâ gördüm. Rü’yâda büyük bir sahradaydım. Büyük bir ağacın etrâfında yedi kişi oturmuştu, önlerinde birer tane, buğday döğecek tokmak vardı, içlerinden birisi, beni öldürmek kastıyla; “Azîz’in mezrasında ne gezersin?” diyerek benim üzerime hücum etti. Ben de ondan kendimi kurtarmak için; “Ben, Azîz’in talebelerindenim” dedim. O sırada uyandım. Hemen rü’yâmı ta’bir etsin diye, Abdülehad Efendi’nin yanına gittim. Huzûruna varınca; “Hoş geldin Efendi. Rü’yândakiler bizim hizmetçilerimizdir. Kılıçları ve diğer silâhları mükemmeldir. Size tokmak ile görünmeleri merhametlerindendir” buyurdu. Onun bu kerâmetini görünce, derhal bütün varlığım ile ona intisâb ettim.”

Kudüs ve Kâhire’de kadılık yapmış olan İsmâil-zâde Efendi, Abdülehad Efendi’nin dergâhına yakın bir yerde oturuyordu. Abdülehad Efendi’ye gider, gelirdi. Yine birgün İsmâil-zâde Efendi, dergâha acele ile geldi. Abdülehad Efendi’ye; “Efendim! Ma’lumunuz, bir oğlumuz kaldı. O da tâ’ûn hastalığına yakalandı, ölmek üzeredir. Duâ ve himmetlerinizi istemeye geldim” dedi. Abdülehad Efendi, yapacak birşeyi olmadığını bildirmesi üzerine, Kâdı İsmâil-zâde Efendi; “Sizden muradım nail olmadıkça, buradan ayrılmam mümkün değildir” dedi. Duâ ve himmet etmeleri için çok yalvardı. Bunun üzerine Abdülehad Efendi; “Bakalım Hak teâlâdan ne işâret buyurulur” deyip dışarı çıktı. İki rek’at namaz kılıp murâkabeye vardı. Bir müddet o hâlde kaldı. Sonra bulunduğu yerden çıkıp; “İsmâil Efendi, oğlun tâ’ûndan kurtuldu. Sıhhate kavuştu. Elbisesini giymiş bir hâlde odasında dolaşmaktadır” diye müjde verdi. Buna çok sevinen İsmâil Efendi, Allahü teâlâya hamd ve senada bulunup, Abdülehad Efendi’ye çok teşekkür etti. İsmâil Efendi evine vardığında oğlunu, Abdülehad Nûri Efendi’nin haber verdiği şekilde, odada elbisesini giymiş olarak dolaşır buldu. Abdülehad Nûrî Efendi’ye; “Sultânım, böyle bir hastanın şifâya kavuşmasına vesile olmak büyük bir iş, güç ve kuvvettir” denildiğinde şöyle cevap verdi: “Evet öyledir. Fakat Allahü teâlânın dilediği şey elbette olur. Allahü teâlâya, bu hastalığı o çocukları defetmesi için teveccüh edip yalvardığını zaman, tâ’ûn askerinden ellerinde bir defter ile dört kimse göründü. “Siz Kutb-u a’zam, gavs-ı âlem ve Allahü teâlânın sevdiği bir kul olduğunuz hâlde, niçin Allahü teâlânın kaza ve kaderine karşı gelirsiniz. Bizim defterimizde ismi ve resmi ile vefâtı yazılı olan kimsenin yaşamasını niçin istersiniz?” dediklerinde, onlara; “Benim Allahü teâlâya teveccüh etmem, yalvarıp yakarmam da, Allahü teâlânın rızâsı, kaza ve kaderi ile değil midir” dedim. O dört şahıs sustu ve kaybolup gittiler.

Vezirlerden birisi, Abdülehad Efendi’ye bir kese altın hediye gönderdi. Birgün o vezir, Abdülehad Efendi’nin sohbetinde bulunurken; “Bu derecede hediyede bulunmak herkesin kârı değildir” ma’nâsında sözler sarf ederek övündü ve yaptığı iyiliği başa kakar bir duruma geldi. Bunun üzerine Ebdülehad Efendi; “Behey Paşa! Fakirlerin ve halkın gözü, ciğeri ve kanı ile bana minnet mi edersin” dedi. Ellerini yanlarında bulundurdukları keseye soktuğunda kesedeki altınlar herkesin gözü önünde kan olup ortaya doğru akmaya başladı. Bu durumu gören Paşa hemen tövbe ederek, Abdülehad Efendi’den af diledi.

Abdülehad Efendi’nin, kadı olan, doğruluğu, sadâkat ve bağlılığı ile bilinen bir talebesi vardı. Çoluk-çocuğunu bir gemiye bindirerek, kadı ta’yin olduğu yere gidiyordu. Bir ara büyük bir fırtına çıktı. Geminin yelkenleri ve direkleri parçalandı. Gemide bulunanların hayattan ümidlerini kestikleri, ağlıyarak Kelime-i şehâdet getirdikleri ve Allahü teâlânın rahmetini diledikleri bir sırada, Allahü teâlânın izni ile Abdülehad Nûrî Efendi onlara göründü. “Niçin feryâd edersiniz. Deniz de bir mahlûk, emredileni yapan bir me’mûrdur” buyurup, denize; “Ey deniz! Allahü teâlânın izni ile sakin ol!” dediğinde deniz hemen sâkinleşti. Sanki biraz önce, fırtına olmamış bir hâle geldi. Bu durumu gören gemidekiler, Allahü teâlâya hamdü senada bulundular.

Hacı Hızıroğlu Mehmed Ağa, Üsküdar’ın ileri gelenlerinden ve sipâhilerinden idi. Büyük zâtların sohbetlerinde çok bulunurdu. Tarikat âdabından nasîbini almış, ehl-i edeb sahibi bir zât idi. Birgün kötülük ve zulüm yapmak isteyen ba’zı kimselerin kendisini aradıkları haberini aldı. Bunun üzerine dostlarından birisinin evinde saklandı. Gece Allahü teâlâya, onu bu belâ ve musibetten muhafaza buyurması için yalvarırken, çevresinde bulunan evliyâ olan zâtlardan yardım ve duâ istemek hatırına geldi. Evinin çevresinde oturan evliyâyı bir bir hatırına getirdi. O anda hatırına, bu belâdan, Abdülehad Nûri Efendi’nin vasıtasıyla kurtulabileceği düşüncesi geldi. Bunun üzerine bütün kalbiyle Abdülehad Nûri Efendi’ye yönelip, Abdülehad Efendi hürmetine beni bu belâdan kurtar diye Allahü teâlâya yalvardı. O arada uyuya kaldı.

Rü’yâsında Abdülehad Nûri Efendi’yi gördü. Ona; “Mehmed Ağa, korkma! Zorbaların defterinden senin ismin kaybolmuştur. Gönlün hoş olsun. Rahat bir hâlde evinde dostların ile sohbet eyle” dedi. Uyanır uyanmaz Mehmed Ağa, Abdülehad Nûri Efendi’nin dergâhındaki talebelere yedirmek üzere, Allah için yedi kurban adadı. Bir iki hafta evinde dostları ile sohbette bulundu. Çarşı, pazarda dolaştığı hâlde, herhangi kötü bir haber almadı.

Körükçü-zâde Efendi isminde bir âlim, Süleymâniye Câmii’nde birgün va’z eder, altı gün de umûmî ders verirdi. Abdülehad Nûri Efendi’ye ve talebelerine gerek va’zında, gerekse derslerinde dil uzatır, aleyhinde konuşurdu. Abdülehad Efendi’nin halîfeleri ve talebeleri, o zâtın bu sözlerini duyunca çok üzüldüler. Abdülehad Efendi’ye onu şikâyet edip, o zâtın va’zınâ ve derslerine mâni olmasını istediler. Bunun üzerine Abdülehad Efendi onlara; “Birkaç gün tahammül edin. Onun bizi inkârı ve düşmanlığı, bize bağlılığa dönüşecek. Bizim talebelerimiz arasına girecek. Vefâtımızdan sonra otuz sene tasavvuf yolunun doğruluğunu müdâfaa edecek” dedi. Çok geçmeden birgün, Abdülehad Efendi talebeleri ile beraber sohbet ederken; “İşte dostunuz Körükçü-zâde Efendi geliyor” dedi. Herkes hayretle onun gelişini bekledi. Ansızın huzûra girdi. Abdülehad Efendi’nin ellerine kapandı. Hıçkırarak ağladı. Bunun üzerine Abdülehad Efendi; “Gördüğünüz rü’yâdan haberimiz var. Muradınız ne ise onu söyleyin” dedi. Körükçü-zâde Efendi; “Saâdetli Sultânım! Bu köleniz kırk seneden beri, medresede müderrislik yapmaktayım. Bütün vakitlerim ders okutmak, va’z vermek, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesi ile amel etmekle geçtiği hâlde, niçin rü’yâmda Resûlullah efendimizin mübârek cemâlini göremediğimi, yüksek ve bereketli sohbetleri ile şereflenemediğimi, niçin mahrûm olduğumu düşünerek uykuya daldım. Gördüğüm rü’yâ ile bu derdime derman ve merhemin sizin olduğunuzu anladım. Aman ne olur, benim bu derdime derman olun” diye ağlayıp inledi. Bunun üzerine Abdülehad Efendi, onun kulağına birşeyler söyleyince, Körükçü-zâde Efendi kalkıp gitti. O gün öğleden sonra tekrar gelip ağlıyarak; “Bu ne büyüklüktür ki, kırk yıldır ilim ve amel ile nefsi ıslâh ve takvâ ile müşerref olamadım. Fakat sizin bir himmet ve işâretiniz ile, o Sultân-ı enbiyânın ( aleyhisselâm ) mübârek cemâlini görmekle şereflendim” deyip Abdülehad Efendi’ye talebe oldu. Şiir:

Mürşid-i kâmil, müridi, evvel ehl-i hâl ider,
Sonra, Fahr-i kâinatın bezmine idhâl ider,
Nice yıllar sa’y ile eremediği menzillere,
Bir nefesle mürşid-i kâmil Îsâl ider.

Abdülehad Efendi’nin halîfelerinden birisi şöyle anlatır: Pâdişâh beni Dâvûd Paşa Câmii’nde va’z etmem için da’vet etmişlerdi. Câmiye girdiğimde bende biraz pişmanlık hâli meydana geldi. Kürsîye çıktığımda, hatırıma hiçbir kelime gelmedi. Yakın olduğu hâlde önümdeki yazıyı okuyacak hâlim dahî yoktu. Bu durumdan kurtulmak için Abdülehad Efendi’nin rûhâniyetine teveccüh etmek hatırıma geldi. Abdülehad Efendi’nin rûhâniyetine kalbden teveccüh ettiğimde o anda bana görünüp, sanki bana, “Nedir bu perişanlık, yapacağın va’z, uzun zamandan beri yaptığın va’zlar değil midir?” buyuruyordu. O sırada bende, tam bir rahatlık ve zindelik meydana geldi. Öyle bir va’z ettim ki, beni tanıyanlar, “Hayâtımızda böyle bir va’z dinlemedik” dediler.

Talebelerinden Karabaş Mahmûd Efendi şöyle anlatır: “Abdülehad Efendi, bu fakiri Ankara’ya gönderdikten bir müddet sonra, İstanbul’a da’vet eyledi. Bunun üzerine İstanbul’a gittim, bir müddet hizmetlerinde bulundum. Sonra çoluk-çocuğumu İstanbul’a getirmemi emrettiler. Üç akçe de harçlık verip, “Sakın sayma, bu size ömrünüzün sonuna kadar yeter” buyurdu. O üç akçe ile çoluk-çocuğumu İstanbul’a naklettim. Yedi sene o akçeler ile geçimimi sağladım, asla eksilmediler. İçimden dâima, akçeleri saymak geçerdi. Fakat sabredip saymazdım. Akçeleri sayma arzusu birgün bana galip geldi ve saydım. Beşyüz akçe olduğunu gördüm. Birkaç gün geçmeden akçeler noksanlaşmaya başladı.”

Kastamonulu Şa’bân Efendi’nin talebelerinden Üsküdarlı Karabaş Ali Efendi şöyle anlatır: “1057 (m. 1647) senesinde İstanbul’a gittim. Abdülehad Efendi o zaman Bâyezîd Câmii’nde ders veriyordu. Bir va’zında bulundum. Va’zdan sonra herkes elini öptü. Ben, kimse kalmayınca elini öptüm. Geceleyin gördüğüm bir rü’yânın ta’birini soracağım sırada; “Ali Efendi! Dergâha gelin” buyurduklarında hayrette kaldım. Üç ay geçtikten sonra, bir gece dergâhlarındaki sohbette hazır bulundum. Mübârek ellerini öpeyim diye yanlarına vardım. Âdet-i şerîfleri olarak gözlerini açmazlarmış. Fakat ben huzûrlarına varınca, gözlerini açtılar; “Ali Efendi! Ne garip, geç geldiniz!” buyurduktan sonra rü’yâmı anlatmadan ta’bir ettiler ve: “Yirmi sene sonra İstanbul’a gelirseniz, Üsküdar’da ikâmet ediniz. Dergâhınız Üsküdar’dadır.” buyurdular. Aynen Abdülehad Efendi’nin dediği gibi oldu.

Abdülehad Efendi buyurdu ki: “Talebeyi celâl ve kahr ile terbiye, talebenin kemâline sebeptir. Fakat her talebenin buna tahammülü olmadığından, nasîbsiz kalmasınlar diye lütf ve cemâl ile terbiye ederiz. Çoğunlukla talebe, istidat ve kabiliyetine göre terbiye olunur.”

“Erbe’în çekmeden ve halvete girmeden halîfe olanlar eksiktirler. Talebe yetiştirmeye ehil değildirler. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) Hıra dağında Erbe’înin (kırk günlük murâkabe ve inzivâ) peşinden peygamberlik ile şereflendi.”

“İki kalbin yok ki, biri ile Allahü teâlâya, diğeri ile Allahü teâlâdan başkalarına yönelesin.”

“İlimde mahir, dîni mes’elelere gereği gibi vâkıf olmayan, fakat âlim sıfatını taşıyan câhil; “Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdı ile diğer dalâlet ve bozuk i’tikâdları birbirinden ayırmaya gücü yetmeyen, ihtilaflı mes’elelerin sâdece bir tarafını bilip, diğer tarafından haberi olmayan ve yanlış düşüncesinde direten, ilmi ile amel etmiyen münâfık sıfatlı kimseler, âhıreti taleb edenleri bid’at ve dalâlete düşürerek dinden ederler. Onun için; Allahü teâlânın emirlerine uyan, yaratıklarına şefkat eden, sırf Allah için doğru yolu gösteren mürşid-i kâmillere uyup, nâkıs olanlardan çok sakınmalıdır.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-3, sh. 357

2) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 51

3) Hediyyet-ül-ihvân vr. 73

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜLHÂDÎ BEDEVÂNÎ

İmâm-ı Rabbânî Ahmed-i Fârûkî Serhendî hazretlerinin yetiştirdiği evliyânın büyüklerinden. Abdülhâdi, Hazreti Ömer’in soyundan olup Bedâyunludur. Önceleri, Kutb-ül-muhakkikin Hâce Muhammed Bâkî-billah’ın talebesi idi. Bâkî-billah, onun terbiyesini, en büyük talebesi ikinci bin yılın müceddidi, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine havale edip, Serhend’e gönderdi. Abdülhâdi, yeni hocasının hizmetine sıkı sarılarak, onun mübârek nazarlarından ve teveccühlerinden nasiplendi. Öyle ki, evliyâlığın başlangıcında kavuştuğu hâlleri hocası şöyle yazmaktadır “Mevlânâ Abdülhâdi, yüksek makamlara âit hâllere gark olmuştur ve Allahü teâlânın büyüklüğünü müşâhede etmekte, makamların en yükseğine kavuşmuştur.”

Abdülhâdi, sıkı riyâzet ve mücâhedelerle, nefsinin istediklerini yapmayıp, istemediklerini yaparak, rûhunu yükselterek, nefsini terbiye etti. Hocasının emirlerinden kıl ucu kadar dahî ayrılmayarak, evliyâlıkta yüksek makamlara kavuştu. Hocasının halîfesi olmakla şereflendi.

Nakledilir ki: Mevlânâ Yâr Muhammed Kadîm ve Abdülhâdi, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hizmetinde iken, bir hücrede riyâzet çekerek nefslerini terbiye ediyorlardı. Yâr Muhammed, hep sabahlara kadar namaz kılar, duâ ederek Allahü teâlâya yalvarırdı. Abdülhâdi ise çok hasta idi. İbâdete gücü yetmeyip namaz kılamamasına üzülür, Mevlânâ’nın hâline gıbta ederdi. Geceyi ihyâ şerefini kaçırdığından dolayı, gönlünde büyük bir üzüntü duyardı. Birgün İmâm-ı Rabbânî hazretleri onun hakkında buyurdular ki; “Şeyh Abdülhâdi’nin hasret ve üzüntüsü, Mevlânâ Yâr Muhammed Kadîm’in nafile ibâdetine üstün gelip, onu, ondan daha yüksek makamlara çıkardı. Evet çok ihsân sahibi olan Allahü teâlânın işi böyledir.”

Abdülhâdi 1041 (m. 1631) senesinde Hindistan’ın Bedâyun kasabasında vefât etmiştir. Abdülhâdi Bedevânî’ ye, hocası İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin gönderdiği bir mektûb aşağıdadır.

Allahü teâlâya hamd olsun! Sevgili Peygamberine, Âline ve Eshâbına salâtü selâm olsun. Doğru yolda olanlara duâlar olsun!

Kıymetli kardeşimin güzel mektûbu geldi. Bizleri çok sevindirdi. Allahü teâlâya hamd ve şükür olsun ki, ayrılık günlerinin uzaması, muhabbeti ve ihlâsı sarsmamış. Bununla beraber, buraya gelseydiniz daha iyi olurdu. “El hayru fî mâ sana Allahü teâlâ!” Ya’nî Allahü teâlânın yaptığında hayır vardır. İnsanlar arasından ayrılmak, uzlet etmek istiyorsunuz. Evet, uzlet, Sıddîkların aradığı şeydir. Mübârek olsun. Uzleti isteyiniz. Bir köşeye çekiliniz. Fakat, müslümanların haklarını gözetmeği elden kaçırmayınız! Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Müslümanın, müslüman üzerinde beş hakkı vardır: Selâmına cevab vermek, hastasını dolaşmak, cenâzesinde bulunmak, da’vetine gitmek ve aksırdığı zaman elhamdülillah deyince, yerhamükallah demek” buyurdu. (Bu hadîs-i şerîfi Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) haber vermiştir. “Buhârî”de ve “Müslim”de yazılıdır).

Fakat, da’vet ettiği zaman gitmek için şartlar vardır. “İhya’ül-ulûm” kitabında buyuruyor ki: “Çağıranın yemeği şüpheli ise veya İslâmiyetin yasak ettiği şey, meselâ ipek sofra örtüsü, gümüş kap ve tavanda, duvarda canlı resmi varsa veya çalgı çalınıyorsa, oyun, kumar gibi şeyler varsa, o çağrılan yere gidilmez.” (Bu yasaklar, “Kimyâ-i se’âdet” kitabında da yazılıdır). Böyle yasaklar bulunan yemeğe gitmek haram veya mekrûh olur. Çağıran kimse zâlim ise veya Ehl-i sünnet değil ise, fâsık ise, kötülük yapan ise veya övünmek için gösteriş için çağırıyorsa gitmek caiz olmaz. Şir’ at-ül-İslâm” kitabında diyor ki: “Riya olarak çağrılan yemeğe gitmemelidir.” “Muhit” kitabında diyor ki: “Oyun, şarkı, gıybet bulunan ve içki içilen yemeğe oturulmaz.” “Metâlib-il-mü’minîn” kitabında da böyle yazılıdır. Bu yasaklardan hiçbiri bulunmayan da’vete, gitmek lâzımdır. Bu zamanda, bu yasakların bulunmaması güç oldu. Bundan başka, Fârisî mısra’ tercemesi:

Yabancıdan uzlet et, dosttan değil!

Talebe arkadaşları ile sohbet etmek, bu yolun sünnet-i müekkedesidir. Hâce Behâeddîn Nakşibend-i Buhârî hazretleri buyurdu ki, “Bizim yolumuzun temeli sohbettir!” Uzlette şöhret vardır. Şöhret de, âfettir. Sohbet buyurulması, talebe arkadaşları ile birlikte olmaktır. Başkaları ile sohbet edilmez. Çünkü, birbirinde fâni olmak, ya’nî başkalarını unutmak, sohbetin şartıdır. Bu da, uygun arkadaşla olabilir.

Hasta yoklamak sünnettir. Hastanın bakıcısı varsa, ona bakıyorsa, başkalarının dolaşması sünnet olur. Bakacak kimsesi yoksa, dolaşmak vâcib olur. “Mişkât” kitabının haşiyesinde böyle yazılıdır.

Cenâzede hazır olmalıdır. Hiç olmazsa birkaç adım birlikte gitmelidir. Böylece, meyyitin hakkı ödenmiş olur.

Cum’a namazına ve hergün beş vakit namaz için cemâate ve bayram namazlarına gitmek İslâmın zarurî emirleridir. Herhalde gitmek lâzımdır. Bunlardan sonra kalan vakitleri, yalnız geçirebilirsiniz. Fakat, önce doğru bir niyet lâzımdır. Dünya çıkarlarından birşeyi düşünerek, uzleti kirletmemelidir. Allahü teâlâyı zikr için, kalbi toparlamaktan ve dünyânın bitmez tükenmez işlerinden uzaklaşmaktan başka birşey düşünmemelidir. Niyetin doğru olmasına çok dikkat etmelidir. Niyetin içinde, nefsin bir arzusu gizlenmiş olmamasına dikkat etmelidir. Niyetin doğru olması için, Allahü teâlâya yalvarmalıdır. Böylece tam niyet yapılabilir. Yedi kerre istihâre yapmalı, doğru niyetle uzlet eylemelidir. Böyle olunca, çok fâidesi umulur. Buluştuğumuz zaman, daha çok anlatırım. Vesselâm.” (1. cild, 265. mektûb)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Berekât sh. 371

2) Tezkire-i İmâm-ı Rabbânî sh. 343

3) Tezkiret-ül-Vâsılîn, sh. 178

4) Hadarât-ül-Kuds sh. 344İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜLHAK-I DEHLEVÎ

Hindistan’ın büyük hadîs âlimlerinden. 958 (m. 1551)’de Muharrem ayında Delhi’de doğdu. Silsile-i âliyye ismi verilen altın halkanın büyüklerinden olan, Muhammed Bâkî-Billah hazretlerinin talebesi olmakla şereflendi. 1052 (m. 1642)’de Delhi’de vefât etti.

Babası Seyfeddîn bin Sa’dullah’dır. Dedesi, Sultan Muhammed Hilci zamanında Buhârâ’dan Hindistan’a hicret etti. Oğlu Seyfeddîn’i, büyük bir âlim olacak şekilde yetiştirdi. Seyfeddîn de oğlu Abdülhak’a, iyi bir tahsil vermek için bütün gayretiyle uğraştı. Abdülhak’ın, fevkalâde kuvvetli bir hafızası vardı. Öyle ki, iki yaşında annesini emdiğini hatırlıyordu. Küçük yaşlarında iken babasının öğretmesi ile, iki ay gibi kısa bir zaman içinde Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Tefsîr, hadîs, fıkıh gibi zâhirî ilimleri, tasavvuf ismi verilen bâtınî ilimleri ve zamanın fen ilimlerini öğrenerek, daha onyedi yaşında iken tahsilini bitirdi. Abdülhak-ı Dehlevî bunlarla yetinmiyerek, Haremeyn-i şerîfeyn’e (Mekke ve Medine’ye) giderek, oradaki âlimlerin büyükleri ile görüştü. Büyük hadîs âlimlerinden Abdülvehhâb-ı Müttekî’den hadîs ilimlerini okudu. Peygamber efendimizin mübârek Ravda-i mutahherasında ikâmet etmeye başladı. Burada pekçok ma’nevî feyz ve bereketlere kavuştu. Bu mevzûda kendisi; “Bu hakîr, fakir, Resûlullah’ın ikram ve ihsânlarını anlatmaya kalksam gücüm yetmez” buyururdu.

Hadîs âlimi Abdülhak-ı Dehlevî Hicaz’dan Hindistan’a geldi ve ilk zamanlar, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin yazılarını beğenmez, i’tirazlar yazardı. Fakat, son zamanlarda, Allahü teâlânın inâyetine kavuşarak, yapdıklarına pişman oldu. Tövbe etti. Hâce Muhammed Bâkî’nin me’zûn ettiği talebelerinden Mevlânâ Hüsâmeddîn Ahmed’e, bu tövbesini şöyle yazdı: “Allahü teâlâ, Ahmed-i Fârûkî’ye selâmetler ihsân etsin! Bu fakirin kalbi, şimdi ona karşı çok hâlis oldu. Beşeriyyet perdeleri kalkdı. Nefsin lekeleri temizlendi. Yol birliğini bir tarafa bırakalım, böyle bir din büyüğüne karşı durmamak, akıl icâbı idi. Ne insafsızlık, ne cahillik etmişim. Şimdi kalbimde vicdanımda duyduğum mahcubiyeti, ona karşı küçüklüğümü anlatamam. Kalbleri çevirmek, hâlleri değişdirmek, Allahü teâlâya mahsûstur.”

Abdülhak-ı Dehlevî, kendi çocuklarına da mektûp yazarak; “Ahmed-i Fârûkî’nin “Sellemehullahü teâlâ” sözlerine karşı i’tirâzlarımın müsveddelerini yırtınız! Kalbimde ona karşı hiç bir bulanıklık kalmamışdır. Kalbim ona karşı hâlis olmuşdur” dedi.

Abdülhak-ı Dehlevî’nin tövbesinin sebebi iyi bilinmiyor. Ba’zıları diyor ki: “Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâda gördü ve inkârından dolayı kendisini azarladı.” Ba’zıları da diyor ki, “İmâm-ı Rabbânî hakkında, Kur’ân-ı kerîm’den tefe’ül (hayır dileme) etti. “Yalancı ise, zararı onadır. Doğru söylüyorsa, Allahü teâlâ va’d ettiklerinden ba’zısını başınıza getirir!” meâlindeki âyet-i kerîme çıktı. Bir kerre de; “Onlar Allahü teâlânın sevgili kullarıdır. Alış-verişde bile Allahü teâlâyı kalblerinden çıkarmazlar” meâlindeki âyet-i kerîme çıkdı. “Ba’zıları da diyor ki: “Ona karşı i’tirazları, düşmanların gönderdiği uydurma bir mektûb sebebi ile idi. İşin doğrusunu anlayınca, pişman olup tövbe etti.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin sohbetleriyle şereflendi. Onun sâdık talebelerinden oldu. Teveccühlerine kavuşarak, feyz ve bereketlerinden istifâde etti. İmâm-ı Rabbânî, ona zaman zaman mektûplar yazarak nasîhatlarda bulunurdu. Gönderdiği, mektûblardan birisi şöyledir:

“Allahü teâlâya hamd olsun ve O’nun seçtiği, sevdiği kullarına selâm olsun! Kıymetli efendim! Sıkıntıların gelmeleri, görünüşde çok acı ise de, bunların ni’met oldukları umulur. Bu dünyânın en kıymetli sermâyesi, üzüntüler ve sıkıntılardır. Bu dünyâ sofrasının en tatlı yemeği, derd ve musibetlerdir. Bu tatlı ni’metleri acı ilâçlarla kaplamışlar. Bunun için, dostlara derd ve sıkıntı yağdırmağa başlamışlardır. Saâdetli, akıllı olanlar, bunların içine yerleşdirilmiş olan tatlıları görür. Üzerindeki acı örtüleri de tatlı gibi çiğnerler. Acılardan tat alırlar. Nasıl tatlı olmasın ki, sevgiliden gelen herşey tatlı olur. Hasta olanlar, onun tadını duyamaz. Hastalık da, O’ndan başkasına gönül vermekdir. Se’âdet sahibleri, sevgiliden gelen sıkıntılardan o kadar tat alırlar ki, iyiliklerinde o tadı duyamazlar. Her ikisi de sevgiliden geldiği hâlde, sıkıntılardan, sevenin nefsi pay almaz, iyiliklerini ise, nefs de istemektedir. Arabî mısra’tercemesi:

Ni’mete kavuşanlara afiyet olsun!

Yâ Rabbî! Bizi, sıkıntıların sevâblarından mahrûm eyleme! Bunlardan sonra, bizi fitnelere düşürme! İslâmın za’îf olduğu bu günlerde, sizin kıymetli varlığınız, müslümanlar için büyük bir ni’mettir. Allahü teâlâ, selâmet versin ve uzun ömürler ihsân eylesin! Vesselâm.” (İkinci cild-29. mektûb)

Abdülhak-ı Dehlevî hazretleri, insanların kurtuluşa saadete kavuşmaları için birbirinden kıymetli kitaplar yazmıştır. Bunlardan ba’zıları şunlardır: Târih-i Hakkı, Târih-i Abdülhak, Matla’ul-envâr, Medâric-ün-nübüvve, Cezb-ül-kulûb, Ahbâr-ül-ahyâr, Mektûbât, Sifr-üs-se’âdet şerhi, Merec-ül-Bahreyn, Eşi’ât-ül-leme’ât’dır.

Abdülhak-ı Dehlevî, çeşitli kademedeki devlet büyüklerine ve kimselere mektûblar yazıp onlara nasîhatlarda bulunurdu. Bu mektûplardan birisi şöyledir:

Şerh-i Sadr; göğsün ya’nî kalbin açılması, en yüce makam, en büyük ni’met ve en azîz ilâhi hediyelerdendir. Zira Hak teâlâ büyüklerin efendisi, kâinatın hülâsası, habîbi ve Resûlünü ( aleyhisselâm ) bu husûsi ihsân ile ni’metlendirmiştir.

Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kalbe îmân nûru girince, genişler ve açılır.” Eshâb-ı Kirâm (aleyhimürrıdvân); “Yâ Resûlallah! O nûrun kalbe girmesinin alâmeti, işâreti nedir?” dediler. Buyurdu ki: “Alâmeti, kulun, yüzünü ebedî olan âhırete dönmesi, aldatan ve yoldan çıkaran dünyâdan ve ona tutulmaktan uzaklaşıp kurtulmasıdır.” Dünyâ görünüşte süslüdür, yaldızlıdır, ama aldatıcıdır, hilecidir. Kendini sevenlerin gönüllerini çalar. Peygamberlik basireti, gözüyle ve îmân nûru ışığıyla bakılınca, yakînen görülür ve anlaşılır ki, dünyâ işlerinin temeli sakat ve dayanıksızdır. Âhıret ise dâimi ve sonsuzdur. Bu anlayışa erişen kimse, yüzünü fâni olan dünyâdan çevirir, kalb gözünü sonsuzluk âlemine döndürür ve yolculuk için lâzım olan sevâb azıklarını bulundurur. Kişinin sadrının (göğsünün) inşirahından açılmasından nasîbi, bu îmân nûrundan olan nasîbi kadardır. Bunun da miktarı kalbindeki ferahlıkla ölçülür. Çünkü nûrun, sinenin açılmasında ve kalbin ferahında te’sîri tamdır. Bu sebebdendir ki, dünyâdaki ışığın bile, gönül rahatlığına, kalb ferahlığına, karanlığın da, sıkılmaya, daralmaya yol açması, sebeb olması büyüktür. Bunun için demişlerdir ki, nefs-i natıka (insanî rûh), nura, ışığa âşıktır. Nerede bir ışık huzmesi, parıltısı bulsa, o tarafa döner ve o yöne koşar. Bu yüzden aydınlık yerde uyku az gelir. Zira rûh, aydınlığa nûra olan teveccühü sebebiyle içerden dışarıya gelir. Karanlık olunca, içe çekilir ve uykuya dalar. Beyt:

Sana visal meclisinde, göz uyku yüzü görmez,
Yüzünün kandili önde, uykuya sıra gelmez.

Anlaşıldı ki, nûrun zuhuru, ferah ve sürûr sebeblerindendir. Kalbler onunla açılır. Sadrın şerhinin sebeblerinden biri de ilimdir, ilim sebebiyle kalb o kadar genişler, açılır ki, onun her köşesi göklerden ve yerden daha geniş olur. Hepsini içine alır. Bir kimsenin ilmi ne kadar çoğalırsa, sînesindeki genişleme de o kadar artar. Bu ilimden murâd, her. İlim değil, Peygamberden ( aleyhisselâm ) miras kalan ilimdir. Peygamberlere ilimden başka şeyle vâris olunmaz. Hadîs-i şerîfde; “Peygamberler, vârislerine, altın ve gümüş bırakmazlar. Onlar ilim bırakırlar” buyurulması o ilme işârettir. O zamandan bu yana çok vakit geçti. Felsefe karanlıkları zuhur etti. İslâm semâsını kararttılar. Bir kısım insanları yoldan çıkardılar. Bunlara ilim değil, cehâlet demek daha uygun olur.

Sadrın şerhi sebeblerinden biri de, Allahü teâlânın kullarına; mal, para, makam ve benzeri şeylerde ihsânda bulunmaktır. Mal ve para ile olan ihsân ve iyiliğin ne olduğunu herkes bilir. Kimin eli daha açık ise, kalbi de o kadar geniştir. Kimin eli kısa ve kapalı ise, sinesi de o nisbette dardır. El açıklığı, cömertlik ve ihsân, Allahü teâlâ ve kulları katında büyük mertebedir. Dünyâ ve âhırette izzettir, iyiliktir ve sevâbdır. Makamla olan ihsân; kimsesiz bir kişiyi, yanına veya emrine veya birisinin yanında bir işe koymakla yapılan ihsândır.

Sadrın şerhi sebeblerinden biri de, Allah yolunda kahramanlık, insaf sahipleri yanında doğruyu söylemektir. Bu da gönül açıklığına yol açar. Böyle yiğitlik, güzelliklerin başı ve bütün iyiliklerin kaynağıdır. Din yolundaki şiddet ve zorluklar, ancak bununla aşılır. “Canını düşünmeden saldırdığı zaman, yiğidin kalbine açılan ve görünen şeyi, başkaları kırk sene halvette kalmakla göremez” demişlerdir. Ama bu cesâret ve yiğitlik. Allah için ve Allahın dîninde olursa herşeyden daha yüksektir. Bunun için onların karşılığı (Âl-i İmrân sûresi 169 ve 170.) “Onlar Rableri katında diridirler. Cennet meyvelerinden rızıklanırlar. Onlar, Allahın verdiği ihsândan dolayı, ferah ve sevinç içindedirler” âyetlerinde meâlen bildirilen büyük ni’metlerdir. Bundan daha yüksek hangi mertebe olur.

Sinenin açılması sebeblerinden biri de, kalbi, sıfât-ı zemîme, ya’nî kötü sıfatlar denilen; hased, ucb, kibir, riya, buğz, kin ve Allah için olmayan mal ve makam, ya’nî dünyâ sevgisi gibi kötü huylardan temizlemektir. Çünkü bunlar, şehvet ve nefs toprağından yükselen, zulmânî buhar ve dumanlardır. Kalbi bulandırır ve karartırlar ve sadrın şerhine sebeb olan îmân nûrundan, tevhîdden, ilimden, muhabbetten ve zikirden insanı alıkoyarlar. Mahrûm bırakırlar. Kalb sahasını karartır ve daraltırlar. Beyt:

Dışarı çıkmaz isen tabiat sarayından,
Nasıl haberin olur, hakîkat diyarından.

Bu güzel sıfatlar, en kâmil, en yüksek, en mükemmel şekilde Resûl-i ekremde ( aleyhisselâm ) mevcûd idiler. O’ndan sonra, uyma mikdârınca, ona tâbi olanlarda bulunur. Mütâbeatta, ya’nî Resûlullaha uymada, kim daha ileri gitmişse, sadrı daha çok genişlemiş ve kalbi o nisbette nûrlanmış olur. İmrân sûresi, otuzbirinci âyetinde meâlen: “Ey sevgili Peygamberim! Onlara de ki, eğer Allahü teâlâyı seviyorsanız ve Allahü teâlânın da, sizi sevmesini istiyorsanız, bana tâbi olunuz! Allahü teâlâ bana tâbi olanları sever” buyuruldu. Hiç şüphesiz bir kimse, kimin peşinden gider, adım adım onu ta’kib ederse onun kavuştuğu yere, bu da kavuşur. Gerçi Resûlullahın makamı daha yücedir, yeri herkesin olduğu yerden yüksektir. O’nun makamında hiç kimse yoktur, herkes O’ndan aşağıdadır, ama dâire geniştir ve etrâfında makamlar vardır. O parlayan nûrdan ve gelen feyzden, etrâfında olanlara da bir şua, bir serpinti ulaşır. Âyet-i kerîmede meâlen; “Biz seni âlemlere rahmet olarak gönderdik” buyuruldu.

Bilhassa muhabbet, alâka ve bağlılık bu işte büyük bir esastır. Çünkü muhabbet, ma’iyyeti (beraberliği) îcâbettirir. Hadîs-i şerîfde: “Kişi sevdiği ile beraber olur” buyuruldu. (41. Mektûb)

Aşağıdaki hadîs-i şerîfler, Abdullah-ı Dehlevî’nin yazdığı, meşhûr “Mişkât” kitabının farsça şerhi olan “Eşi’at-ül-leme’ât”ın dördüncü cildinden alınmıştır:

“İnsanlara merhamet etmeyene, Allah merhamet etmez.”

“Zulme mâni olarak, zâlime de mazlûma da yardım ediniz!”

“Satın alınan bir gömleğe verilen paranın onda dokuzu helâl ve onda biri haram para ise, bu gömlekle kılınan namazı Allah kabûl etmez.”

“Müslüman, müslümanın kardeşidir. Ona zulm etmez. Onun yardımına koşar. Onu küçük ve kendinden aşağı görmez. Onun kanına, malına, ırzına, namusuna zarar vermesi haramdır.”

“Allaha yemîn ederim ki, bir kimse kendisine yapılmasını sevdiğini, din kardeşi için de sevmedikçe îmânı tamam olmaz.”

“Kötülüğünden komşusu emîn olmayanın, Allaha yemîn ederim ki, îmânı yokdur.”

“Kalbinde merhameti olmayanın îmânı yoktur.”

İnsanlara merhamet edene, Allah merhamet eder.”

“Küçüklerimize acımayan ve büyüklerimize saygılı olmayan, bizden değildir.”

“İhtiyârlara saygı gösteren ve yardım eden, ihtiyârlayınca, Allah ona da yardımcılar nasîb eder.”

“Yanında birini gıybet edeni susturan kimseye, Allah dünyâda ve âhırette yardım eder. Gücü yeterken susturmazsa, Allah onu dünyâda ve âhırette cezalandırır.”

“Din kardeşinin aybını, utanç verici hâlini görüp de, bunu örten, gizliyen kimse, İslâmiyetten önce arabların yapdıkları gibi, diri gömülen kızı mezardan çıkarmış, ölümden kurtarmış gibidir.”

“İki arkadaştan Allah indinde daha iyi olanı, arkadaşına iyiliği daha çok olanıdır.”

“Birinin iyi veya kötü olduğu, komşularının onu beğenip beğenmemesi ile anlaşılır.”

Resûlullah ( aleyhisselâm ) Eshâbına karşı buyurdu ki: “Siz, öyle bir zamanda geldiniz ki, Allahü teâlânın emirlerinin ve yasaklarının onda birini yapmaz iseniz, helak olur, Cehenneme gidersiniz. Sizden sonra öyle müslümanlar gelecek ki, Allahü teâlânın emirlerinin ve yasaklarının onda birini yapabilseler, Cehennemden kurtulurlar.”

“Allah dünyalığı dostlarına da, düşmanlarına da vermişdir. Güzel ahlâkı ise, yalnız sevdiklerine vermişdir.” (iyi huylu olan kâfirlerin ölmeleri yaklaşınca îmâna kavuşacakları umulur sözünün doğru olduğu buradan da anlaşılmaktadır.)

“Bir kimsenin ırzına, malına saldıranın sevâbları, kıyâmet günü o kimseye verilir, ibâdetleri, iyilikleri yoksa, o kimsenin günahları buna verilir.”

“Allah indinde günahların en büyüğü, kötü huylu olmaktır.”

“Bir kimse, sevmediği birisine belâ ve sıkıntı geldiği için sevinirse, Allah, bu kimseye de bu belâyı verir.”

“İki kişi mescide gelip namaz kıldılar. Kendilerine birşey ikram edildi. Oruçlu olduklarını söylediler. Konuşduktan sonra kalkıp giderlerken, hazret-i Peygamber efendimiz bunlara; “Namazlarınızı tekrar kılınız ve oruçlarınızı tekrar tutunuz! Çünkü konuşurken bir kimseyi gıybet ettiniz, (ya’nî, bir kusurunu söylediniz) Gıybet etmek, ibâdetlerin sevâbını giderir” buyurdu.”

Hased etmeyiniz! Ateş odunu yok ettiği gibi, hased de insanın sevâblarını giderir.” Hased, kıskanmak, çekememek demektir. Ya’nî Allahın birisine vermiş olduğu ni’metin, ondan gitmesini istemek demektir. Ondan gitmesini istemeyip de, kendisinde de olmasını istemek, hased olmaz. Buna (Gıpta) etmek, imrenmek denir. Birisinde bulunan kötü, zararlı şeyin gitmesini istemek “Gayret” ve “Hamiyyet” olur.

“İyi huylu, dünyâda ve âhırette iyiliklere kavuşacakdır.”

“Allah, dünyâda güzel sûret ve iyi huy ihsân ettiği kulunu âhıretde Cehenneme sokmaz.”

Ebû Hüreyre’ye “İyi huylu ol!” buyuruldu. İyi huy nedir deyince, “Senden uzaklaşana yaklaşıp nasihat et ve sana zulmedeni affet ve malını, ilmini, yardımını senden esirgeyene bunları bol bol ver”buyurdu.

“Kibirden, hıyânetten ve borçdan temiz olarak ölen kimsenin gideceği yer Cennettir.”

“Hazret-i Peygamber borçlu olan birinin cenâze namazını kılmak istemedi. Ebû Katâde ismindeki bir sahâbî, onun borcunu, havale yolu ile kendi üzerine aldı. Peygamberimiz de cenâze namazını kılmağı kabûl buyurdu.

“Zevcelerinizi döğmeyiniz! Onlar, sizin köleniz değildir.”

“Allah indinde en iyiniz, zevcesine karşı en iyi olanınızdır. Zevcesine karşı en iyi olanınız, benim.”

“Îmânı üstün olanınız, huyu daha güzel ve zevcesine daha yumuşak olanınızdır.”

“Eşi’at-ül-leme’ât” kitabında namazın ehemmiyetini bildiren çeşitli hadîs-i şerîfler vardır. Bu kitabdan ba’zı bölümler:

Arabîde namaza, “Salât” denir. Salât; duâ, rahmet ve istiğfar demektir. Namazda bu üç ma’nânın hepsi bulunduğu için, salât denilmiştir.

Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) bildiriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Beş vakit namaz ve Cum’a namazı, gelecek Cum’aya kadar ve Ramazan orucu, gelecek Ramazana kadar yapılan günahlara keffarettirler. Büyük günah işlemekten sakınanların küçük günahlarının affına sebeb olurlar”Arada işlenilmiş olan küçük günahlardan kul hakkı bulunmıyanları yok ederler. Küçük günahları af edilerek bitmiş olanların, büyük günahları için olan azâblarının hafiflemesine sebeb olurlar. Büyük günahların af edilmesi için tövbe etmek de lâzımdır. Büyük günahı yok ise, derecesinin yükselmesine sebeb olurlar. Bu hadîs-i şerîf, Müslim’de yazılıdır. Beş vakit namazı kusurlu olanların af olmasına Cum’a namazları sebeb olur. Cum’a namazları da kusurlu ise, Ramazan oruçları sebep olur.

Yine Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) bildiriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kapısının önünde akar su olan bir kimse, bu suda her gün beş kerre yıkansa, bedeninde kir kalır mı?” Eshâb-ı Kirâm cevâb vererek; “Hayır hiç kir kalmaz yâ Resûlallah” dediler. “Beş vakit namaz da böyledir. Beş vakit namaz kılanların küçük günahlarını Allahü teâlâ yok eder” buyurdu. Bu hadîs-i şerîf, Buhârî’de ve Müslim’de yazılıdır.

Abdullah İbni Mes’ûd ( radıyallahü anh ) diyor ki: Eshâbdan biri bir günah işlemişti. Sonra da pişman olup, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) geldi ve yaptığını anlattı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) vahy bekledi. Sonra, bu zât namaz kıldı. Allahü teâlâ âyet-i kerîme gönderip meâlen; “Günün iki tarafında ve güneş batınca namaz kıl! iyilikler, kötülükleri elbette yok eder” buyurdu. Günün iki tarafı, öğleden evvel ve öğleden sonra demektir. Ya’nî sabah, öğle ve ikindi namazlarıdır. Gündüze yakın olan gece namazı da, akşam ve yatsı namazlarıdır. Bu âyet-i kerîmede, hergün beş vakit namazın, günahların af edilmelerine sebep oldukları bildirilmektedir. Bu zât, “Yâ Resûlallah! Bu müjde yalnız benim için midir? Yoksa bütün ümmet için midir?” dedi. Resûlullah da ( aleyhisselâm ); “Bütün ümmetim içindir” buyurdu. Bu hadîs-i şerîf, iki Sahîhde de yazılıdır.

Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) diyor ki: Bir kimse Resûlullaha ( aleyhisselâm ) gelip; “Had cezası verilecek bir günah işledim. Bana had cezası vur!” dedi. Resûlullah, ne günah işlemiş olduğunu buna sormadı. Namaz vakti geldi. Beraber kıldık. Resûlullah ( aleyhisselâm ) namazı bitirince, bu zât kalktı ve; “Yâ Resûlallah ( aleyhisselâm )! Ben, had cezası verilecek bir günah işledim. Allahü teâlânın kitabında emr olunan cezayı bana yap!” dedi. “Sen bizimle beraber namaz kılmadın mı?” buyurdu. Evet kıldım dedi. “Üzülme Allahü teâlâ günahını af eyledi”buyurdu. Bu hadîs-i şerîf, iki temel kitapda ya’nî Buhârî ve Müslim’de yazılıdır.

Bu zât, had lâzım olan büyük günah işlediğini zannetmişti. Namaz kılınca af olması, bunun küçük günah olduğunu göstermektedir. Yâhud had demesi, küçük günahların karşılığı olan “Ta’zîr” cezası idi. İkinci sorusunda “Had cezası yap” dememesi de böyle olduğunu gösteriyor.

Abdullah İbni Mes’ûd ( radıyallahü anh ) diyor ki: Allahü teâlânın ençok hangi ameli sevdiğini Resûlullahdan sordum. Resûlullah da ( aleyhisselâm ); “Vaktinde kılınan namaz” buyurdu. Ba’zı hadîs-i şerîflerde ise; “Evvel vaktinde kılınan namazı çok sever” buyurulmuştur. Ondan sonra hangisini çok sever dedim. “Anaya-babaya iyilik yapmayı” buyurdu. Bundan sonra da hangisini çok sever dedim. “Allah yolunda cihâd etmeyi” buyurdu. Bu hadîs-i şerîf de, iki Sahîh kitâbda yazılıdır. Başka bir hadîs-i şerîfde; “Amellerin en iyisi, yemek yedirmekdir” buyuruldu. Bir başkasında; “Selâm vermeyi yaymaktır” Bir başkasında ise; “Gece, herkes uykuda iken namaz kılmakdır” buyurulmuştur. Başka bir hadîs-i şerîfde; “En kıymetli amel, elinden ve dilinden, kimsenin incinmemesidir.” Bir hadîs-i şerîfde de; “En kıymetli amel, cihaddır” buyuruldu. Bir hadîs-i şerîfde; “En kıymetli amel, hacc-ı mebrûrdur.” Ya’nî, hiç günah işlemeden yapılan hacdır buyuruldu. “Allahü teâlâyı zikr etmektir” ve “Devamlı olan ameldir” hadîs-i şerîfleri de vardır. Suâli soranların hâllerine uygun, çeşidli cevaplar verilmişdir. Yahut, zamana uygun cevap verilmiştir. Meselâ, İslâmiyetin başlangıcında, amellerin en efdali en kıymetlisi cihâd idi. (Âyet-i kerîmeler, hadîs-i şerîfler, namazın zekâttan, sadakadan daha kıymetli olduğunu göstermektedir. Fakat, ölüm hâlinde bulunana birşey verip, onu ölümden kurtarmak, namaz kılmaktan daha kıymetli olur. Demek ki, başka hâller, şartlar içinde, başka şeyler daha kıymetli olmaktadır.)

Câbir bin Abdullah ( radıyallahü anh ) haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İnsan ile küfür arasındaki sınır, namazı terk etmekdir.”Çünkü, namaz insanı küfre varmakdan koruyan perdedir. Bu perde aradan kalkınca kul küfre kayar. Bu hadîs-i şerîf “Müslim”de yazılıdır. Bu hadîs-i şerîf namazı terk etmenin çok fenâ olduğunu gösteriyor. Eshâb-ı Kirâmdan çok kimse, namazı özürsüz terk eden imansız olur dediler.

Übâde bin Sâmit ( radıyallahü anh ) haber veriyor Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ beş vakit namaz kılmağı emr etdi. Bir kimse; güzel abdest alıp, bunları vaktinde kılarsa ve rük’ûlarını, huşû’larını, tamam yaparsa, Allahü teâlâ, onu af edeceğini söz vermişdir. Bunları yapmıyan için söz vermemişdir. Bunu, isterse af eder, isterse azâb yapar.”Bu hadîs-i şerîfi İmâm-ı Ahmed, Ebû Dâvûd ve Nesâî bildirmişlerdir. Görülüyor ki, namazın şartlarına, rükû’ ve secdelerine dikkat etmek lâzımdır. Allahü teâlâ sözünden dönmez. Doğru dürüst namaz kılanları muhakkak af eder.

Ebû Ümâme-i Bâhilî ( radıyallahü anh ) bildiriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Beş vakit namazınızı kılınız! Bir ayınızda oruç tutunuz! Mallarınızın zekâtını veriniz! Başınızda olan âmirlere itaat ediniz. Rabbinizin Cennetine giriniz.” Görülüyor ki, hergün beş vakit namaz kılan, Ramazan ayında oruç tutan, malının zekâtını veren, Allahü teâlânın yeryüzünde halîfesi olan âmirlerin, İslâmiyete uygun emirlerine itaat eden bir müslüman, Cennete gidecektir. Bu hadîs-i şerîfi, İmâm-ı Ahmed ve Tirmizî bildirmişlerdir.

Ebû Zer-i Gifârî ( radıyallahü anh ) diyor ki: Sonbahar günlerinden birinde, Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile beraber sokağa çıktık. Yapraklar dökülüyordu. Bir ağaçdan iki dal kopardı. Bunların yaprakları hemen döküldü. “Yâ Ebâ Zer! Bir müslüman Allah rızâsı için namazı kılınca, bu dalların yaprakları döküldüğü gibi, günahları dökülür”buyurdu. Bu hadîs-i şerîfi İmâm-ı Ahmed haber verdi.

Zeyd bin Hâlid Cühenî haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir müslüman, doğru olarak ve huşû’ ile iki rek’at namaz kılınca, geçmiş günahları af olur.” Ya’nî Allahü teâlâ, onun küçük günahlarının hepsini af eder. Bu hadîs-i şerîfi İmâm-ı Ahmed bildirdi.

Abdullah bin Amr İbni Âs haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir kimse, namazı eda ederse, bu namaz kıyâmet günü nûr ve burhan olur ve Cehennemden kurtulmasına sebep olur. Namazı muhafaza etmezse, nûr ve burhan olmaz ve necât bulmaz. Karun, Fir’avn, Hâmân ve Übey bin Halef ile birlikte bulunur.” Görülüyor ki bir kimse; namazı farzlarına, vâciblerine, sünnetlerine ve edeblerine uygun olarak kılarsa, bu namaz, kıyâmette nûr içinde olmasına sebep olur. Böyle namaz kılmağa devam etmezse, kıyâmet günü adı geçen kâfirlerle beraber olur. Ya’nî Cehennemde şiddetli azâb çeker. Ubey bir Halef, Mekke kâfirlerinin azgınlarından idi. Uhud Gazâsında, Resûlullah ( aleyhisselâm ) mübârek eli ile onu Cehenneme gönderdi. Bu hadîs-i şerîfi, İmâm-ı Ahmed ile Dârimî bildirmişlerdir. Beyhekî de, “Şa’b-ül-Îmân” kitabında yazmısdır.

Tabiînin büyüklerinden Abdullah bin Şakîk diyor ki: “Eshâb-ı Kirâm (radıyallahü anhüm), ibâdetler içinde, yalnız namazı terk etmenin küfür olacağını söylediler.” Bunu, Tirmizî bildirdi. Abdullah bin Şakîk; Ömer’den, Ali’den, Osman’dan ve Âişe’den (radıyallahü anhüm) hadîs-i şerîfler rivâyet etmiştir. Hicretin yüzseksen senesinde vefât etmiştir.

Ebüdderdâ ( radıyallahü anh ) diyor ki: Çok sevdiğim bana dedi ki: “Parça parça parçalansan, ateşte yakılsan bile, Allahü teâlâya hiçbir şeyi şerik yapma! Farz namazları terk etme! Farz namazları bile bile terk eden müslümanlıktan çıkar. Şarab içme! Şarab, bütün kötülüklerin anahtarıdır.” Bu hadîs-i şerîfi İbn-i Mâce bildirdi. Görülüyor ki, farz namazlara aldırış etmeyip terk eden, imansız olur. Tenbellikle terk eden, imansız olmaz ise de büyük günah olur. İslâmiyetin bildirdiği beş özürden biri ile fevt etmek, kaçırmak günah değildir. Şarab ve alkollü içkilerin hepsi aklı giderir. Aklı olmıyan, her kötülüğü yapabilir.

Ali ( radıyallahü anh ) haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Yâ Ali! Üç şeyi yapmağı gecikdirme: Vakti gelince, namazı hemen kıl! Cenâze hazırlanınca, namazını hemen kıl! Bir kızın küfüvünü bulunca, hemen evlendir!” Bu hadîs-i şerîfi Tirmizî bildirdi. Cenâze namazını gecikdirmemek için, mekrûh üç vakitde de kılmalıdır.

Abdullah İbni Ömer (r.anhümâ) haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Namazlarını vakitleri gelince hemen kılanlardan Allahü teâlâ râzı olur. Vakitlerinin sonunda kılanları da af eder.” Bu hadîs-i şerîfi Tirmizî bildirdi.

Şafiî mezhebinde her namazı, vaktinin evvelinde kılmak efdaldir. Mâlikî mezhebi de buna yakındır. Ancak, çok sıcakda, yalnız kılanın, öğleyi gecikdirmesi efdal olur. Hanbelî mezhebi de, Şafiî gibidir. Hanefî mezhebinde, sabah ve yatsı namazlarını geciktirmek ve sıcak zamanlarda öğleyi, hava serinleyince kılmak efdaldir. (Fakat öğleyi, İmâmeyn kavline göre, ikindi vakti girmeden ve ikindiyi ve yatsıyı da, İmâm-ı a’zama göre, vakti girince kılmak iyi olur, ihtiyâtlı olur. Takvâ ehli olanlar, her işlerinde ihtiyâtlı olurlar.)

Âişe ( radıyallahü anha ) diyor ki: “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) namazını âhır vaktinde kıldığını, iki defa görmedim.” Ya’nî, bütün ömründe bir kere, bir namazı vaktinin sonunda kılmışdır.

Ümm-i Habîbe (radıyallahü anhâ) haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir müslüman kul, her gün, farz namazlardan başka, on iki rek’at, tetavvu’ olarak namaz kılarsa, Allahü teâlâ ona Cennetde bir köşk yapar.” Bu hadîs-i şerîf “Müslim”de yazılıdır. Görülüyor ki, hergün beş vakit farz ile kılınan sünnet namazlar, Resûlullah ( aleyhisselâm ) tetavvu’ ya’nî nafile namaz demektedir.

Tabiînin büyüklerinden Abdullah bin Şakîk diyor ki: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) tetavvu’ namazlarını ya’nî nafile namazlarını, hazret-i Âişe’den ( radıyallahü anha ) sordum. “Öğle farzından evvel dört, sonra iki, akşamın ve yatsının farzlarından sonra iki, sabah namazlarının farzından evvel iki rek’at kılardı” dedi. Bu haberi, Müslim ve Ebû Dâvûd bildirdiler.

Âişe ( radıyallahü anha ) dedi ki: “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) nafile ibâdetlerden ençok devam ettiği, sabah namazının sünneti idi. “Bu haber, hem “Buhârî” de, hem de “Müslim”de yazılıdır. Görülüyor ki, Âişe ( radıyallahü anha ) beş vakit namazın farzları ile beraber kılınan sünnet namazlara, nafile namaz demektedir.

“Eşi’at-ül-leme’ât” kitabında, Nikâh kısmı başında diyor ki:

Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) haber veriyor. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanına biri geldi; “Ensârdan bir kız ile evlenmek istiyorum” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Kızı (bir kerre) gör! Çünkü, Ensâr kabilesinin gözlerinde birşey vardır” buyurdu. Bu hadîs-i şerîf, “Müslim” kitabında yazılıdır. Evlenilecek kızı önceden bir kerre görmek sünnetdir..

Abdullah İbni Mes’ûd ( radıyallahü anh ) haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki; “Kadınlar görüşdükleri kadınların güzelliklerini, iyiliklerini, zevclerine anlatmasınlar. Zevcleri, o kadınları görmüş gibi olurlar.” Bu hadîs-i şerîf, Buhârî’de ve Müslim’de yazılıdır.

Ebû Sa’îd-i Hudrî ( radıyallahü anh ) haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Erkek erkeğin ve kadın kadının avret yerlerine bakmasın!” Görülüyor ki, erkeklerin kadınlara ve kadınların erkeklerin avret yerlerine bakmaları haram olduğu gibi, erkeklerin, erkeğin avret yerine ve kadınların, kadının avret yerine bakmaları da haramdır. Erkeğin, erkek ve kadın için avret mahalli, diz ile göbek arasıdır. Kadının, kadın için avret mahalli de böyledir. Kadının yabancı erkek için avret mahalli ise, ellerinden ve yüzünden başka bütün bedenidir. Bunun için, kadınlara avret denir. Yabancı kadının avret yerine, şehvetsiz de bakmak haramdır.

Câbir bin Abdullah ( radıyallahü anh ) haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Yabancı kadının evinde gecelemeyiniz!”

Akabe bin Âmir ( radıyallahü anh ) haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki:“Yabancı kadın ile bir odada yalnız kalmayınız. Kadın, zevcinin birâderi veya bunun oğlu ile yalnız kalırsa, ölüme kadar sürüklenir.” Ya’nî fitnelere sebeb olur. Bundan pek çok sakınmalıdır. Bu hadîs-i şerîf, Buhârî’de ve Müslim’de yazılıdır.

Abdullah İbni Mes’ûd ( radıyallahü anh ) haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki; “Kadının bedeni avrettir.” Ya’nî örtülmesi lâzımdır. “Kadın sokağa çıkınca şeytan hep ona bakar.” (Ya’nî, erkekleri aldatmak, onları günaha sokmak için onu tuzak yapar.)

Büreyde ( radıyallahü anh ) haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) hazret-i Ali’ye dedi ki, “Yâ Ali! Bir kadını görürsen, yüzünü ondan ayır. Ona tekrar bakma! Ansızın görmek, günah olmaz ise de, tekrar bakmak günah olur.” Bu hadîs-i şerîfi Ebû Dâvûd ve Dârimî bildirdiler.

Ali ( radıyallahü anh ) haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Yâ Ali! Uyluğunu açma ve ölü veya diri, hiç kimsenin uyluk yerine bakma!” Bu hadîs-i şerîfi, Ebû Dâvûd ve İbn-i Mâce haber verdiler. Bundan anlaşılıyor ki, ölünün avret yerine bakmak, dirininkine bakmak gibidir.

Abdullah İbni Ömer (r.anhümâ) haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Avret yerinizi açmayınız! (Ya’nî, yalnız iken de açmayınız) Çünkü, yanınızda hiç ayrılmayan kimseler vardır. Onlardan utanınız ve onlara saygılı olunuz!” Bu kimseler, Hafaza denilen meleklerdir ki, insandan yalnız helada ve cimâ’da ayrılırlar.

Tâbi’înin büyüklerinden Behz bin Hakîm, babasından ve dedesinden haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Avret yerlerini ört! Zevcenden ve câriyenden başkasına gösterme! Yalnız iken de, Allahü teâlâdan haya ediniz!” Bu hadîs-i şerîfi, Tirmizî, Ebû Dâvûd ve İbn-i Mâce bildirdiler.

Ömer-ül-Fârûk ( radıyallahü anh ) haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir erkek, yabancı bir kadın ile halvet ederse, üçüncüleri şeytan olur.”

Bu hadîs-i şerîfi Tirmizî bildirdi. (Yabancı bir veya çok kadınla (Halvet) etmek, ya’nî kapalı bir yerde yalnız kalmak haramdır, İbn-i Âbidîn, imamlığı anlatırken diyor ki: “Başka bir erkek daha varsa veya zîrahm mahremi bir kadın da varsa halvet olmaz.”)

Tâhir bin Abdullah ( radıyallahü anh ) haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Zevci uzakda olan kadınların yanlarına gitmeyiniz! Çünkü şeytan, kan gibi damarlarınızda dolaşır.” Sizin de dolaşır mı? dediklerinde, “Benim de dolaşır. Fakat Allahü teâlâ, ona karşı, bana yardım etti. Onu müslüman yaptı. Bana teslim oldu.” buyurdu. Bu hadîs-i şerîfi, Tirmizî bildirdi.

Ümm-i Seleme ( radıyallahü anha ) diyor ki: “Resûlullah yanımda idi. Kardeşim Abdullah bin Ebî Umeyye’nin kölesi de odada idi. Bu köle muhannes idi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bu muhannesi görünce ve sesini işitince; “Bunun gibileri evinize almayınız” buyurdu. Bu hadîs-i şerîf, “Buhârî’de ve Müslim’de yazılıdır. Muhannes; ahlâkını, hareketlerini, sözlerini ve şeklini kadınlara benzeten kimse demektir. Böyle yapanlar mel’ûndur. Bunlar için, hadîs-i şerîfde; “Kendilerini kadınlara benzeten erkeklere ve erkeklere benzeten kadınlara, Allah la’net eylesin!” buyuruldu. Zarûret olmadan, erkekler gibi giyinen, onlar gibi traş olan, erkeklere mahsûs işleri yapan kadınlar ve kadın gibi saçlarını uzatan, süslenen erkekler, bu hadîs-i şerîfe dâhil olmaktadırlar.

Misver bin Mahreme ( radıyallahü anh ) diyor ki: Büyük bir taş götürüyordum. Yolda, elbisem aşağı düştü. Yukarı kaldıramadım. Resûlullah ( aleyhisselâm ) beni bu hâlde gördü ve; “Elbiseni yukarı kaldır! Çıplak olarak sokağa çıkmayınız!” buyurdu. Bu hadîs-i şerîfi “Müslim” bildirmektedir.

Ebû Umâme ( radıyallahü anha ) heber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir kızın güzelliğini gören kimse, gözünü ondan hemen ayırırsa, Allahü teâlâ ona yeni bir ibâdet sevâbı ihsân eder ki, bu ibâdetin lezzetini hemen duyar.” Bu hadîs-i şerîfi, İmâm-ı Ahmed bin Hanbel bildirdi.

Hasen-i Basrî (r.aleyh), mürsel olarak haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Avret yerlerini açana ve başkasının avret mahalline bakana, Allah la’net eylesin!” Bu hadîs-i şerîf, İmâm-ı Beyhekî’nin Şu’b-ül-Îmân kitabında yazılıdır.

Abdullah İbni Ömer (r.anhümâ) haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kendini bir kavme benzeten, onlardan olur!” Bu hadîs-i şerîfi, İmâm-ı Ahmed ve Ebû Dâvûd bildirdiler. Demek ki, ahlâkını, davranışlarını veya elbisesini başkalarına benzeten, onlardan olur.

Amr bin Şu’ayb, babasından ve dedesinden haber veriyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ, kuluna verdiği ni’metleri görmeyi sever.” Bu hadîs-i şerîfi Tirmizî bildirdi. Görülüyor ki, Allahü teâlâ elbisenin yeni, güzel ve temiz olmasını sever. Bunları, ni’meti göstermek için yapanı sever. Kibir ile yapanı sevmez. Allahü teâlânın verdiği ni’metleri gizlemek caiz değildir, İlim ni’meti de böyledir.

Câbir bin Abdullah ( radıyallahü anh ) diyor ki:

“Resûlullah ( aleyhisselâm ) bize geldi. Evde, saçları dağınık biri vardı. Bunu görünce, “Bu saçlarını düzeltecek birşey bulamamış mı?” buyurdu. Elbisesi kirli birini de görünce, “Elbisesini yıkayacak birşeyi yok mu?” buyurdu.

Tabiînden Ebü’l-Ahves, babasından haber veriyor: “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanına gittim. Elbisem eskimiş idi. “Malın yok mu?” buyurdu. Malım var dedim. “Ne cinsden malın var?” buyurdu. Her cinsden var dedim. Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Allahü teâlâ, mal verince, ni’metlerin eserini üzerinde görmelidir!” buyurdu. Bu hadîs-i şerîfi, İmâm-ı Ahmed ve Nesâî bildirdiler.

“Merec-ül-bahreyn”de diyor ki: Hakim Ali Tirmizî buyurdu ki: “Yaşım ilerledikçe ilmim, amelim ve mücâhedem arttığı hâlde, gençliğimde kavuşmuş olduğum nûrları, te’sîrleri kendimde bulamaz oldum. Sebebini bir türlü anlıyamadım. Gençlik zamanım, Resûlullahın zamanına daha yakın olduğu için, o zamandaki hâlin daha üstün olduğu, kalbime ilham edildi. O zamana yakın zamanlar, böyle kıymetli idi.

“Merec-ül-bahreyn”de, Ahmed Zerrûk’dan alarak diyor ki: “Ma’sûm olmak, kusursuz olmak, Peygamberlere mahsûsdur. Velînin ma’sûm olması şart değildir. Israr ve devam olmadan, büyük günah işlemek, “vilâyeti bozmaz. Velî, günahından vazgeçer ve tövbe eder. Günah işlemek, insanı helak etmez. Günaha devam etmek, tövbeyi terk etmek helak eder. Âdem aleyhisselâmın zellesi ile, İblîsin isyanı, bundan dolayı farklı oldular. Eshâb-ı Kirâmın hepsini sevmekle ve hepsine saygılı olmakla emr olunduk. Sevilmeleri az veya çok olabilir. Fakat, hiçbirine dil uzatmamız, kötü bilmemiz caiz değildir. Kendi kusurlarımıza bakmamız hiçbir müslümanı gıybet etmememiz lâzımdır.

Abdülhak-ı Dehlevî hazretleri “Mişkât” şerhinde buyuruyor ki: “Peygamberler ve evliyâ öldükten sonra, bunlardan yardım istemeği, meşâyıh-ı ı’zâm ve fıkıh âlimlerinin çoğu caizdir dedi. Keşf ve kemâl sahipleri, bunun doğru olduğunu bildirdi. Bunlardan çoğu rûhlardan feyz alarak yükseldiler. Böyle yükselenlere “Üveysî” dediler. İmâm-ı Şafiî buyuruyor ki: “İmâm-ı Mûsâ Kâzım’ın kabri, duâmın kabûl olması için bana tiryak gribidir. Bunu çok tecrübe ettim!” İmâm-ı Gazâlî buyurdu ki: “Diri iken tevessül olunan, feyz alınan kimseye, öldükten sonra da tevessül olunarak feyz alınır.” Meşâyıh-ı Kirâmın büyüklerinden biri diyor ki: “Diri iken tasarruf yapdıkları gibi, öldükten sonra da tasarruf, yardım yapan dört büyük velî gördüm. Bunlardan ikisi, Ma’rûf-i Kerhî ile Abdülkâdir-i Geylânî hazretleridir. Batı âlimlerinin ve evliyânın büyüklerinden olan Ahmed bin Zerrûk diyor ki: “Ebü’l-Abbâs-ı Hadramî hazretleri bana sordu ki: “Diri olan velî mi, yoksa ölü olan mı daha çok yardım eder?” “Herkes, diri olan diyor. Ben ise ölü olan daha çok yardım eder diyorum” dedim.” “Doğru söylüyorsun. Çünkü, diri iken, kullar arasındadır. Öldükten sonra ise, Hakkın huzûrundadır” buyurdu.

İnsan ölürken rûhunun ölmediğini âyet-i kerîmeler ve hadîs-i şerîfler açıkça bildiriyor. Rûhun şuur sahibi olduğu, ziyâret edenleri ve onların yapdıklarını anladıkları da bildiriliyor. Kâmillerin ve velîlerin rûhları, diri iken olduğu gibi öldükten sonra da, yüksek mertebededirler. Allahü teâlâya ma’nevî olarak yakındırlar. Evliyâda, dünyâda da öldükten sonra da kerâmet vardır. Kerâmet sahibi olan, rûhlarıdır. Rûh ise, insanın ölmesi ile ölmez. Kerâmeti yapan, yaratan, yalnız Allahü teâlâdır. Herşey O’nun kudreti ile olmaktadır. Her insan, Allahü teâlânın kudreti karşısında diri iken de, ölü iken de hiçtir. Bunun için Allahü teâlânın dostlarından biri vâsıtası ile, bir kuluna ihsânda bulunması şaşılacak birşey değildir. Diri olanlar vâsıtası ile, çok şey yaratıp verdiğini, herkes, her zaman görmektedir, insan diri iken de, ölü iken de birşey yaratamaz. Ancak Allahü teâlânın yaratmasına vâsıta, sebep olmaktadır.”

Abdülhak-ı Dehlevî hazretleri, fârisî “Medâric-ün-nübüvve” kitabının, ikici cild, yüzotuzikinci sahifesinde diyor ki: “Bedr gazâsında, dokuzyüzü aşan kâfir ordusundan, yetmişi öldürülmüştü. Bunlardan yirmidördü, bir leş çukuruna atıldı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) üç gün sonra çukur başına geldi. Birkaçının ismini sayarak; “Rabbinizin ve O’nun Resûlünün bildirdikleri azâblara kavuşdunuz mu? Ben, Rabbimin va’d ettiği zafere kavuşdum” buyurdu. Ömer ( radıyallahü anh ) bunu işitince; “Yâ Resûlallah! Cansız ölülere neden söylüyorsun?” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Sözlerimi siz onlardan daha iyi işitici değilsiniz! Fakat onlar cevap veremez” buyurdu. Bu hadîs-i şerîf, hadîs âlimlerinin sözbirliği ile bildirilmektedir. Bu hadîs-i şerîf, ölülerin diriler gibi işittiğini, fakat cevap veremediklerini gösteriyor. “Müslim-i şerîf’de bildirilen bir hadîs-i şerîfte de; “Defnden sonra cemâat dağılırken, ölü, bunların ayak sesini işitir” buyuruldu. Resûlullah ( aleyhisselâm ) Bakî’ kabristanını ziyâret ederken, oradaki meyyitlere selâm verir, onlara söylerdi, işitmeyen, anlamayan kimseye birşey söylenir mi? Hattâ saçma söz olur.

Suâl: Meyyitin, ayak seslerini işitmesi, suâl meleklerine cevap verinceye kadar işiteceğini gösteriyor. Bundan her zaman işiteceği anlaşılır mı?

Cevap: Hadîs-i şerîfde, suâllere cevap verinceye kadar işitir denilmiyor. Suâli işitmesi ve cevap vermesi için, meyyit sonra ayrıca diriltilecekse de, o başka, bu işitmek de başkadır.

Suâl: Meyyit, yalnız Resûlullahın sözlerini işitir. Bu ise, bir mu’cizedir.

Herkesin sözünü işitir demek nasıl doğru olur?

Cevap: Hadîs-i şerîfte açıkça bildirilen birşeyi sınırlamak için, veya başka türlü anlatmak için, bu şeyin, açıkça bildirildiği gibi olamayacağını isbât etmek lâzımdır. Allahü teâlâ, ölüye; kulaksız, sinirsiz, bizim bilmediğimiz bir sûretle işittirebilir.

Suâl: Fâtır sûresinin otuzbeşinci âyetinde meâlen: “Sen ölüye işittiremezsin. Sen kabrde olana duyurucu değilsin!” buyuruluyor. Bu âyet-i kerîme karşısında, o hadîs-i şerîf nasıl doğru olabilir? Hazret-i Ömer’e verilen cevâbda, “Daha iyi bilici” denilmiş, bizlere ise, yanlışlıkla “Daha iyi işitici” şeklinde gelmiş olabilir. Çünkü ölüler, âhıret işlerini, dirilerden elbette daha iyi bilirler.

Cevap: Hazret-i Ömer gibi çok sağlam bir zâtın bildirdiği bir hadîs-i şerîfde yanlışlık olabileceğini, hiçbir müslüman düşünemez. Bu âyet-i kerîmeye gelince; “Ölülere sen işittiremezsin. Senin sesini, Allahü teâlâ işittirir” demektir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) Mekke kâfirlerinin îmân etmeleri için uğraşıyordu, inanmadıkları için üzülüyordu. Bu âyet-i kerîme o zaman gelmişdi. Ölülere işittiremezsin demek, ölü kalbleri, ya’nî kâfirleri îmâna kavuşduramazsın, demektir. Kâfirlerin bedenleri mezara, kalbleri de ölüye benzetilmektedir. Hadîs-i şerîfler ve din büyüklerinin kitapları, ölülerin işittiklerini ve anladıklarını gösteriyor. Bu haberleri bozan başka bir haber bildirilmedi.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Ahbâr-ül-Ahyâr sh. 314

2) Medâric-ün-nübüvve mukaddimesi.

3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 240, 313, 380, 403, 425, 660, 972

4) Eşi’at-ül-leme’ât

5) Merac-ül-bahreyn

6) Herkese Lâzım Olan Îmân sh. 115

7) İslâm Ahlâkı sh. 277, 283, 306, 310

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜLHAKÎM-İ SİYALKÛTÎ

Hindistan’da yetişen İslâm âlimlerinin büyüklerinden. Babası, Şemseddîn Muhammed’dir. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin sınıf arkadaşı idi. Hocaları, Mevlânâ Kemâleddîn-i Kişmîri idi. Hindistan’ın büyük Hanefî âlimidir. Fıkıh, kelâm ve daha birçok ilimlerde çok yükseldi. Çok kitap yazdı. “Beydâvî tefsîri” ne haşiyesi, Sa’düddîn-i Teftâzânî’nin “Şerh-ı akâid” ine hâşiyesi ve Ahmed Hayâlî’nin Teftâzânî’nin “Akâid-i Nesefî” şerhine yaptığı haşiyenin de “Siyalkûtî haşiyesi” ve Teftâzânî’nin “Mevâkıf şerhi” ne, Celâleddîn-i Devânî’nin “Akâid-i Adûd” şerhine ve “Mutavvel” adındaki Beyân ve Me’ânî kitabına haşiyesi ve “Ed-Dürret-üs-semîne fî isbât-il-Vâcib-i teâlâ” kitabları meşhûrdur. 1067 (m. 1657) senesi Rebî’ul-evvel ayının onikinci günü, Hindistan’ın Siyâlkût şehrinde vefât etti.

“Hulâsat-ül-eser” kitabının sahibi buyuruyor ki: “Mevlânâ Abdülhakîm bin Şemseddîn el-Hindî es-Siyalkûtî, Hindistan’ın allâmesi ve bütün ilimlerde İmâm idi. Bu beldede, ilimde müşkili olanların tercümanı idi. Âlimlerin en büyüklerinden ve onların seçilmişlerinden olduğu herkesçe bilinirdi. İ’tikâdda sırât-ı müstakim üzere olup, dosdoğru olan yolda idi. İnsanları dâima Hakk’a da’vet eder, dîn-i İslâmı sultanlara, emirlere açıkça tebliğ etmekten hiç çekinmezdi. Hind Sultânı Harem Şah Cihan zamanında, âlimlerin reîsi oldu. Sultan, onun re’yine, fetvâsına başvurmadan hiçbir konuda karar vermezdi. Zamanındaki Hind âlimlerinden hiçbir kimse, ilimde onun yükseldiği dereceye varamadı. Bütün faziletleri, üstünlükleri kendinde toplamış, nihâyete ulaşmıştı. Her ilimde mütehassıs ve zamanının bir tanesi idi. Gençliğinde ve yaşlılığında ilim öğrenmeye ve fetvâ vermeye devam etti. İlimdeki ince mes’eleleri hemen hallederdi. İlmin her şu’besinde derin hakîkatlara vâkıftı. Sayısız eser te’lîf etti. “Tefsîr-i Beydâvî”den, Bekâra sûresinin bir kısmına yaptığı haşiyeyi görüp mütâlâa etmiştim. Onda ince ve derin bahisler vardı. Bundan başka eserleri de vardır. Onun üstünlüğü bildirdiklerimizden daha çok olup, her yerde meşhûr olmuştu.

Mevlânâ Abdülhakîm-i Siyalkûtî, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine çok ta’zim ve hürmet ederdi. İnkâr edenlerle çok mücâdele ederdi. Ona yazdığı mektûblarında “Müceddîd-i elf-i sânî” diye hitâb ederdi. Ona bu ismi evvel söyliyen budur dediler, inkâr edenlere karşı; “Büyüklerin sözlerine, maksadlarını anlamadan i’tiraz etmek cahilliktir. Böylelerin sonu felâkettir, ilim ve feyz kaynağı, irfan menbâ’ı üstâd Ahmed’in sözlerini red etmek, bilmemezlik ve anlamamazlıktandır” buyururdu.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin yüksek talebelerinden Muhammed Hâşim-i Kişmî, “Zübdet-ül-makâmât” adındaki kitabında şöyle anlatıyor: “Bir zamanlar kalbimden şöyle geçmişti. Eğer Allahü teâlâ, bu asrın âlimlerinin en büyüklerinden birine, hazret-i İmâm’ın (ya’nî İmâm-ı Rabbânî’nin) “Müceddîd-i elf-i sânî” ya’nî ikinci bin yılının kuvvetlendiricisi olduğunu bildirse, bu ma’nâ tamamen kuvvetlenirdi. Birgün, bu düşünce ile hazret-i İmâm’ın huzûruna gittim. Bu fakire (ya’nî Muhammed Hâşim Kişmî’ye hitap ederek buyurdular ki: “Birçok kıymetli kitaplar yazan, aklî ve naklî ilimlerde Hindistan’da bir eşi bulunmayan Abdülhakîm-i Siyalkûtî’den mektûb aldım.” Bunu söyleyip tebessüm ettiler ve devamla buyurdular ki: “Mektûblarının bir yerinde bu fakiri medhedip, “Müceddid-i elf-i sânî” diye yazıyor.”

Mevlânâ Abdülhakîm, bir gece rü’yâda, hazret-i İmâm’ın kendisine; “Ey Resûlüm! Sen, Allah de! Sonra onları kendi oyunlarına bırak!” (En’âm-91) âyet-i kerîmesini okuduğumu görmüştü. Bu rü’yâyı gördükten hemen sonra, hazret-i İmâm’ın huzûrlarına gelip, onların yoluna bağlandı. Hakiki ve ihlâs sahibi talebelerinden oldu. Huzûrlarına gelmeden evvel; “Ben, hazret-i İmâm’ın üveysîsiyim” diye söylerdi. Ya’nî onların rûhâniyetleri beni terbiye ediyor, derdi.” Abdülhakîm-i Siyalkûtî de, bu hâdiseyi bizzat kendisi şöyle anlatır: “İmâm-ı Rabbânî hazretlerini eskiden bilirdim ve severdim. Fakat kendisine bağlanıp, talebesi olmamıştım. Bir gece rü’yâmda, En’âm sûresinin doksan birinci âyet-i kerîmesini okuyup kalbime teveccüh eyledi. O anda kalbim zikretmeye (ya’nî Allah, Allah demeye) başladı. Uzun zaman böyle zikrederek, çok şeyler hâsıl oldu. Üveysî olarak onların bâtınından feyz aldım. Ben, Ahmed’in (ya’nî İmâm-ı Rabbânî’nin) üveysîsiyim. Sonra sohbetlerine de kavuştum.”

Mevlânâ Abdülhakîm-i Siyalkûtî hazretleri, “Zâd-ül-lebîb” kitabında, Abdülhak-ı Dehlevî’nin “Eşi’at-ül-leme’ât”ından alarak buyuruyor ki:

“Çok kimse, kabir ehlinden istifâde edildiğine inanmıyor. Kabir ziyâreti, ölülere okumak, onlara duâ etmek için yapılır diyorlar. Tasavvuf büyükleri ve fıkıh âlimlerinden çoğu ise, kabirdekilerden yardım görüldüğünü bildirdiler. Keşf sahibi olan evliyâ da, bunu sözbirliği ile bildirdiler. Hattâ, bunlardan çoğu, rûhlardan feyz alarak olgunlaşdıklarını haber vermişlerdir. Bunlara (Üveysî) demişlerdir.” Siyalkûtî hazretleri, bundan sonra buyuruyor ki: “Ölü yardım yapamaz diyenlerin, ne demek istediklerini anlayamıyorum. Duâ eden, Allahü teâlâdan istemektedir. Duâsının kabûl olması için, Allahü teâlânın sevdiği bir kulunu vâsıta yapmaktadır. Yâ Rabbî! Kendisine bol bol ihsânda bulunduğun bu sevgili kulunun hatırı ve hürmeti için bana da ver demektedir. Yahut, Allahü teâlânın çok sevdiğine inandığı bir kuluna seslenerek; “Ey Allahın velîsi, bana şefaat et! Benim için duâ et! Allahü teâlânın dileğimi ihsân etmesi için vâsıta ol!” demektedir. Dileği veren ve kendisinden istenilen, yalnız Allahü teâlâdır. Velî, yalnız vesiledir, sebeptir. O da fânidir. Yok olacaktır. Hiçbirşey yapamaz. Tasarrufa gücü, kuvveti yoktur. Böyle söylemek, böyle inanmak şirk olsaydı, Allahdan başkasına güvenmek olsaydı, diriden de duâ istemek, birşey istemek yasak olurdu. Diriden duâ istemek, birşey istemek dînimizde yasak edilmemiştir. Hattâ müstehâb olduğu bildirilmiştir. Her zaman yapılmıştır. Buna inanmıyanlar, öldükten sonra kerâmet kalmaz diyorlarsa, bu sözlerini isbât etmeleri lâzımdır. Evet, evliyânın bir kısmı öldükten sonra, âlem-i kudse yükseltilir. Huzûr-i ilâhîde herşeyi unuturlar. Dünyâdan ve dünyâda olanlardan haberleri olmaz. Duâları duymazlar.

Birşeye vâsıta, sebep olmazlar. Dünyâda olan, diri olan evliyâ arasında da böyle meczûblar bulunur. Bir kimse, kerâmete hiç inanmıyor ise, hiç ehemmiyeti yoktur. Sözlerini isbât edemez. Kur’ân-ı kerîm, hadîs-i şerîfler ve asırlarca görülen, bilinen olaylar, onu haksız çıkarmaktadır. Evet bir câhil, bir ahmak, dileğini Allahü teâlânın kudretinden beklemeyip, velî yaratır, yapar derse, bu düşünce ile ondan isterse, bunu elbet yasak etmeli, ceza da vermelidir. Fakat bunu ileri sürerek, İslâm âlimlerine, âriflere dil uzatılmaz. Çünkü, Resûlullah ( aleyhisselâm ) kabir ziyâret ederken, mevtaya selâm verirdi. Mevtadan birşey istemeği hiç yasak etmedi. Ziyâret edenin ve ziyâret olunanın hâllerine göre, kimine duâ edilir, kiminden yardım istenir. Peygamberlerin kabirde diri olduklarını her müslüman bilir ve inanır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hülâsat-ül-eser (Muhibbî) cild-2, sh. 318

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 95

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 318

4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 408, 972, 1026

5) Eshâb-ı Kirâm sh. 154, 293

6) Hadarât-ül-kuds sh. 189

7) Umdet-ül-makâmât sh. 160İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜLHAYY

Hindistan’da yetişen meşhûr evliyâdan. Safa şehrindendir. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin sohbetinde yıllarca bulundu. Çok hizmet etti. Çok muhabbetini kazandı. Çok şeyler gördü. Çok feyzlere kavuştu. Muhammed Ma’sûm hazretlerinin emirleri ile Mektûbât’ın ikinci cildini topladı. Velîler, talebeler yetiştirdi. Kutb olduğu müjdelendi. 1054 (m. 1644) yılında vefât etti.

Abdülhayy, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinden icâzet aldıktan sonra, Pütne şehrine vazîfeli olarak gitti. Oradaki halk, Abdülhayy’a talebe olmak, onun bereketli sohbetlerine kavuşmak için koştular. Abdülhayy hazretleri de onları Cenenneme düşmekten kurtarmak, Cennette yüksek dereceler sahibi olmalarını sağlamak için çok çalıştı. Pekçok kimsenin hidâyete gelmesine sebep oldu. İmâm-ı Rabbânî hazretleri, onun hakkında; “O, memleketin kutbudur” buyurdular ve bir sevdiğine yazdığı mektûbda da; “Şeyh Abdülhayy ve nûr Muhammed gibi iki azîzin bir yerde bulunması, iki parlak yıldızın biraraya gelmesi gibidir.” nûr Muhammed’e gönderdiği bir mektûbunda ise; “Şeyh Abdülhayy ile aynı şehirdesiniz. Yakınınızda bulunuyor. Duyulmayan garip ma’rifetler ve ilimler onun kalbinde toplanmıştır. Bu yolda zarurî olan şeyler kendisine verilmiştir. Uzakta kalmış dostlarımızın onunla görüşmesi büyük bir ni’mettir. Çünkü oraya yeni gelmiştir ve yeni şeyler getirmiştir. Evliyâlıktaki cezbe ve sülûk makamlarına fenâ mertebelerine kavuşmakla şereflenmiştir.

Hatta diyebilirim ki oranın ana caddesi odur. Mektûbâttaki garip ma’rifetlerden çoğunu bizden dinlemiştir. Mümkün mertebe fırsat buldukça suâl sorup, anlamaya çalışmıştır. Tevfîk, Allahü teâlâdandır.”

Abdülhayy anlattı: “Birgün mübârek hocam İmâm-ı Rabbânî hazretleri Pütne şehrine gitmeme izin verdiler ve; “Şeyh Hamîd-i Bingalî’ye gitmek istiyorum. Fakat fırsatım olmadı. Ona gidip nasîhatta bulununuz” buyurdu. “Peki efendim!” diyerek huzûr-u şerîflerinden ayrıldım. O şehre doğru yola çıktım. Fakat kendi kendime; “Şeyh Hamîd, âlim, evliyâ ve herkesin müracaat ettiği bir kimsedir. Ben kim oluyorum ki, ona nasihat edeyim ve sözümün fâidesi olsun” diye düşündüm. Sonra da; “Böyle düşünmek doğru mudur Madem ki hocam böyle söyledi, o hâlde doğru söyledi. Böyle vesvese etmek doğru değildir. Hocamın bu emrinde mutlaka bir hikmet var” dedim. Şeyh Hamîd-i Bingalî’nin yanına vardığımda, bana çok hürmet ve ikramda bulundu. Sohbet esnasında dedi ki: “İmâm-ı Rabbânî hazretleri ve diğer büyükler yazıyorlar ki: “Bizim yolumuzda olmanın ilk şartı, Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) canından çok sevmektir.” Ben de; “Allahü teâlânın sevgisi ile dolu olan kalbe başka bir sevgi nasıl sığabilir?” diyorum.” Şeyh Hamîd’den bu sözleri işitince çok üzüldüm ve ona cevap olarak: “Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) sevgisi, Hak teâlânın sevgisinin aynısıdır. Âyet-i kerîmede buyuruldu ki: “Kim Peygambere itaat ederse muhakkak, Allahü teâlâya itaat etmiş olur.” (Nisâ-80) Bu âyet-i kerîme sözümüzün doğruluğunu göstermektedir, dedim. Bunun üzerine Şeyh Hamîd böyle söylediğine pişman oldu, tövbe etti. Ben de yakınen anladım ki, hocam hikmetsiz birşey söylemez. Demek ki, beni Şeyh Hamîd’in bu şüphesini izâle etmek için göndermiş.”

Abdülhayy hazretleri 1054 (m. 1644) senesinde hacca gitmek için yola çıktı. Önce hocası İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin kabrini ziyâret etti. Şerefli mahdûmları Muhammed Ma’sûm’un sohbetiyle bereketlendi. Sonra hacca gitti. O sene altmış yaşında idi. Yetmişaltı yaşında 1070 (m. 1659) senesinde de vefât etti.

Abdülhayy, hocası İmâm-ı Rabbânî hazretleriyle zaman zaman mektûblaşırlardı. Hocasının, kendisine yazdığı mektûblardan ba’zıları aşağıdadır:

“Rabbimizin “celle sultânüh” gazâbını intikamını söndürmek için “La ilahe illallah” güzel kelimesinden daha fâideli birşey yokdur. Bu güzel kelime, Cehenneme götüren gazâbı söndürünce, daha küçük olan başka gazâblarını elbette söndürür. Niçin söndürmesin ki, bir kul, bu güzel kelimeyi tekrar tekrar söyleyince, O’ndan başkasını yok bilmekde herşeyden yüz çevirip, hak olan bir ma’bûda dönmektedir. Gazâbının sebebi, kullarının, O’ndan başkasına dönmesi, bağlanmasıdır. Mecaz âlemi olan bu dünyâda da, bu hâli görüyoruz. Zengin bir kimse, hizmetçisine kırılır, ona kızar. Hizmetçi de, kalbi iyi olduğu için, herkesden yüz çevirip bütün varlığı ile, efendisinin emirlerine sarılırsa, efendisi, ister istemez yumuşar. Merhamete gelir. Gazâbı söner, İşte bu güzel kelime de, kıyâmet için ayrılmış olan doksandokuz rahmet hazînesinin anahtarıdır. Küfür karanlıklarını, şirk pisliklerini temizlemek için, bu güzel kelimeden daha kuvvetli, hiçbir yardımcı yoktur. Bir kimse, bu kelimeye inanınca îmânın zerresi hâsıl olur.

Bu güzel kelimeye inanarak, kalbinde zerre kadar îmân hâsıl eden kimse, kâfirlerin âdetlerini ve şirk pisliklerini yaparsa, bu güzel kelimenin şefaati sayesinde Cehennemden çıkarılır. Azâbda sonsuz kalmaktan kurtulur. Bunun gibi, bu ümmetin büyük günahlarına şefaat edip, azâbdan kurtaracak en kuvvetli yardımcı, Muhammed Resûlullah’tır ( aleyhisselâm ). Bu ümmetin büyük günahları dedik. Çünkü önceki ümmetlerde büyük günah işliyen pek az olurdu. Hattâ îmânını küfür âdetleri ile ve şirk pislikleri ile karıştıran da az idi. Şefaate en çok ihtiyâç olan bu ümmettir, önceki ümmetlerde, ba’zıları küfürde inâd etti. Ba’zısı da hâlis olarak îmâna gelip emirlere yapıştı.

Bu güzel kelime ve Peygamberlerin sonuncusu ( aleyhisselâm ) gibi bir şefaatçi olmasaydı, bu ümmetin günahları kendilerini helak ederdi. Bu ümmetin günahları çoktur. Fakat, Allahü teâlânın af ve mağfireti de sonsuzdur. Allahü teâlâ, bu ümmete af ve mağfiretini o kadar saçacak ki, geçmiş ümmetlerden hiçbirine böyle merhamet ettiği bilinmiyor. Doksandokuz rahmetini, sanki bu günahkâr ümmet için ayırmıştır, ikram ve ihsân, kabahatliler ve günahlılar içindir. Allahü teâlâ, af ve mağfiret etmeği sever. Kusur ve kabahati çok olan bu ümmet kadar af ve mağfirete uğrayacak hiçbirşey yoktur. Bunun için bu ümmet, ümmetlerin en hayırlısı oldu. Bunların şefaat edicisi bu güzel kelime, kelimelerin en kıymetlisi oldu. Bunların şefaatçileri olan Peygamberleri, peygamberlerin en üstünü oldu ( aleyhisselâm ). Furkân sûresi, yetmişinci âyetinde, meâlen: “Allahü teâlânın, günahlarını iyiliklerle değiştireceği kimseler onlardır. Allahü teâlânın mağfireti, merhameti sonsuzdur” buyuruldu.

Kerîmler ile yapılacak her iş kolay olur.

Bunu yapmak, Allahü teâlâ için çok kolaydır. Ey Rabbimiz! Günahlarımızı ve işlerimizde yaptığımız isrâfı, taşkınlığı affet. Bizi doğru yolda bulundur! Kâfirlere galip gelmemiz için yardım et! Bu kelimenin üstünlüklerini dinleyiniz:

Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “La ilahe illallah diyen kimse Cennete girer.” Görüşleri kısa olan kimseler, bu söze şaşar. “Bir kerre Lâ ilahe illallah demekle, Cennete girmek nasıl olur?” der. Bu güzel kelimenin bereketlerini, fâidelerini bilmiyorlar. Bu fakir [ya’nî İmâm-ı Rabbânî ( radıyallahü anh )] anlıyorum ki, bu güzel kelimeyi bir kerre söylemekle, bütün kâfirleri af edip, Cennete gönderseler yeri vardır. Bu mukaddes kelimenin bereketlerini, fâidelerini, bütün mahlûklara, kıyâmete kadar bölseler, hepsini doyuracağını görüyorum. Hele, bu mukaddes güzel kelimeye “Muhammedün Resûlullah” kelimesi de eklenerek, tebliğ ve tevhîd, inci gibi yanyana dizilirse ve risâlet vilâyete yaklaşdırılırsa, vilâyetin ve nübüvvetin bütün üstünlükleri ve yükseklikleri, bir araya toplanmış olur. Bu iki se’âdetin yoluna kavuşduran, bu kelimelerdir. Vilâyeti, zıllerin ve akslerin karanlıklarından kurtaran, temizleyen nübüvveti en yüksek dereceye ulaştıran, bu kelimedir. Ey Allahımız! Bizi bu güzel kelimenin fâidelerinden mahrûm bırakma! Bizi bu kelimeden ayırma! Bu kelimeyi tasdik edici olduğumuz hâlde canımızı al! Kıyâmet günü, bizleri bu kelimeyi tasdik edenler arasında bulundur! Bu kelime hürmetine ve bu kelimeyi bildirenler (aleyhimüssalevât) hürmetine, bizleri Cennete sok! Âmin.

Görüşün ve gidişin âciz kaldığı, arzu ve himmet kanadlarının düştüğü, her bilgi ve buluşun dışına çıkıldığı zaman, insanı, “La ilahe illallah Muhammedün Resûlullah” tevhîd kelimesinden başka, birşey ilerletemez. Bu kelimenin âgûşuna sığınmadan, oralarda yükselmek olamaz. Sâlik, bu güzel kelimeyi bir kerre söylemekle, o makama yükseliyor. Bu yüksek kelimenin işâret ettiği hakîkat sayesinde, o makamdan yukarıya ilerliyor. Kendinden uzaklaşıp, Allahü teâlâya yaklaşıyor. O yolun en az bir parçası, bütün bu gökler küresinden katkat çoktur. Bu kelimenin üstünlüğünü buradan anlamalıdır. Bütün mahlûkların, bu kelime yanında varlığı hiç kalır. Duyulmaz bile. Büyük bir deniz yanında, bir damla kadar da değildir. Bu güzel kelimenin derecelerinin meydana çıkması, söyleyenlerin derecelerine göre olur. Söyleyenin derecesi ne kadar yüksek ise, bu mukaddes kelimenin büyüklüğü o kadar çok meydana çıkar. Arabî şiir tercemesi:

Güzelliği o kadar çok görünür,
Ona bakış, ne kadar çok olursa.

Dünyâda bundan daha kıymetli, daha üstün bir arzu olmaz ki, insan her bulunduğu yerde, (her işinde, her vazîfesinde) bu güzel kelimeyi tekrar tekrar söylemekle lezzet alsın ve haz duysun. Ama ne yapılabilir ki, bütün arzular ele geçmiyor, insanlarla konuşmak ve gaflete düşmek çaresiz oluyor, (ikinci cild 37. mektûb.)”

Allahü teâlâya hamd ettikten ve Peygamberimize ( aleyhisselâm ) salevât getirdikten sonra, saâdet-i ebediyyeye erişmenize duâ ederim. Allahü teâlâ, birçok âyet-i kerîmede, a’mâl-i sâliha işliyen mü’minlerin, Cennete gireceklerini bildiriyor. Bu sâlih amellerin, (ya’nî yarar işlerin) neler olduğunu, çok zamandan beri araştırıyordum. İyi işlerin hepsi mi, yoksa birkaçı mı diyordum. Eğer, iyi şeylerin hepsi olsa, bunları kimse yapamaz. Birkaçı ise, acaba hangi iyi işler isteniliyor? Nihâyet Allahü teâlâ, lütfederek şöyle bildirdi ki: “A’mâl-i sâliha”, İslâmın beş rüknü direğidir. İslâmın bu beş temelini, bir kimse hakkı ile, kusursuz yaparsa, Cehennemden kurtulması kuvvetle umulur. Çünkü bunlar, aslında sâlih işler olup, insanı günahlardan ve çirkin şeyleri yapmaktan korur. Nitekim, Kur’ân-ı kerîmde Ankebût sûresi 45. âyetinde meâlen: “Kusursuz kılınan bir namaz, insanı pis, çirkin işleri işlemekten korur” buyurulmaktadır. Bir insana, İslâmın beş şartını yerine getirmek nasîb olursa, ni’metlerin şükrünü yapmış olur. Şükrü yapınca, Cehennem azâbından kurtulmuş olur. Çünkü Allahü teâlâ, Nisa sûresi 146. âyetinde meâlen: “Îmân eder ve şükür ederseniz, azâb yapmam” buyuruyor. O hâlde, İslâmın beş şartını yerine getirmeğe can ve gönülden çalışmalıdır.

Bu beş arasında bedenle yapılacakların en mühimi, namazdır ki, dînin direğidir. Namazın edeblerinden bir edebi kaçırmayarak kılmağa gayret etmelidir. Namaz tamam kılınabildi ise, İslâmın esas ve büyük temeli kurulmuş olur. Cehennemden kurtaran sağlam ip yakalanmış olur. Allahü teâlâ hepimize, doğru dürüst namaz kılmak nasîb eylesin!

Namaza dururken, “Allahü ekber” demek; “Allahü teâlânın, hiçbir mahlûkun ibâdetine muhtaç olmadığını, her bakımdan hiçbirşeye ihtiyâcı olmadığını, insanların namazlarının O’na fâidesi olmıyacağım” bildirmektedir. Namaz içindeki tekbirler ise “Allahü teâlâya karşı yakışır bir ibâdet yapmağa liyâkat ve gücümüz olmadığını” gösterir. Rükû’daki tesbihlerde de, bu ma’nâ bulunduğu için, rükû’dan sonra, tekbir emr olunmadı. Hâlbuki, secde tesbihlerinden sonra emr olundu. Çünkü secde, tevâdu’ ve aşağılığın en ziyâdesi, zillet ve küçüklüğün son derecesi olduğundan, bunu yapınca, hakkı ile tam ibâdet etmiş sanılır. Bu düşünceden korunmak için secdelerde yatıp kalkarken, tekbir söylemek sünnet olduğu gibi, secde tesbihlerinde a’lâ demek emr olundu. Namaz, mü’minin mi’râcı olduğu için, namazın sonunda, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mi’râc gecesinde söylemekle şereflendiği kelimeleri (ya’nî, ettehıyyâtü...yü) okumak emr olundu. O hâlde namaz kılan bir kimse, namazı kendine mi’râc yapmalı. Allahü teâlâya yakınlığının nihâyetini namazda aramalıdır.

Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İnsanın, Rabbine en yakın olduğu zaman, namaz kıldığı zamandır.” Namaz kılan bir kimse, Rabbi ile konuşmakda, O’na yalvarmakta ve O’nun büyüklüğünü ve O’ndan başka herşeyin hiç olduğunu görmektedir. Bunun için, namazda korku, dehşet, ürkmek hâsıl olacağından, teselli ve rahat bulması için, namazın sonunda, iki defa selâm vermesi emr buyuruldu. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Farz namazdan sonra 33 tesbih, 33 tahmid, 33 tekbir ve bir de tehlil” emr etmiştir. Bunun sebebi, bu fakirin anladığına göre, namazdaki kusurlar “Tesbih” ile örtülür. Lâyık olan, tam ibâdet yapılamadığı bildirilir. “Tahmid” ile, namaz kılmakla şereflenmenin O’nun yardımı ve erişdirmesi ile olduğu bilinerek, bu büyük ni’mete şükr, hamd edilir. “Tekbir” ederek de, O’ndan başka ibâdete lâyık kimse olmadığı bildirilir. (Bu mühim sünneti elden kaçırmamalı. Câmilerde, cenâze olduğu zamanda da, Âyet-el-kürsî ile tesbihleri terk etmemelidir.)

Namaz, şartlarına ve edeblerine uygun olarak kılınırsa, yapılan kusurlar da böylece örtülür. Namazı nasîb ettiğine de şükr edip ve ibâdete, başka hiç kimsenin hakkı olmadığı, kalbinden temiz ve hâlis olarak, Kelime-i tevhîd ile bildirilince, bu namaz kabûl olunabilir. Bu kimse, namaz kılanlardan ve kurtuluculardan olur. Yâ Rabbî! Peygamberlerinin en üstünü hürmeti için ( aleyhisselâm ) bizleri namaz kılan ve kurtulan, mes’ûd kullarından eyle! Âmin. (Birinci cild 304. mektûb)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Zübdet-ül-makâmât sh. 375

2) Hadarât-ül-kuds sh. 366

3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 974

4) Mektûbât-ı İmam-ı Rabbanî

5) Tezkire-i İmam-ı Rabbâni sh. 339

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜLKÂDİR FEYYÛMÎ

Mısır’da yetişen Şafiî mezhebi âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdülkâdir bin Muhammed bin Ahmed bin Zeyneddîn el-Feyyûmî el-Mısrî’dir. Doğum târihi belli değildir. Birçok âlimden ders okudu. Dînî ilimlerde ve zamanın fen bilgilerinde söz sahibi oldu. Fıkıh, hadîs, tasavvuf, matematik, astronomi, namaz vakitlerinin hesabı ve daha çeşitli ilimlerde büyük âlim olarak yetişti. Uzun seneler, Şemseddîn-ı Remlî’nin yanında kalıp derslerine devam etti. Ondan, fıkıh ilmini öğrendi. Şihâbüddîn Ahmed bin Ahmed bin Abdülhak es-Sinbâtî’den, Şeyh-ül-kurrâ Şeyh-zâde-i Yemenî’den, Ebü’n-Necâ Sâlim-i Senhûri’den, Şemseddîn Muhammed Benûferî’den, Şeyh Sâlih Bülkînî’den ve onun hocası Nûreddîn-i Zeyyâdî’den çeşitli dînî ilimleri tahsil etti. Seyyid Şerîf Tihân’dan da matematik bilgilerini öğrendi. Aklî ve naklî ilimlerin hepsini kendisinde topladı. Hem din ilimlerinde ve hemde fen bilgilerinde âlim idi. Müftîlik ve müderrislik makamına yükseltildi. Birçok talebe kendisinden istifâde etti. İlmi ve fazileti ile meşhûr oldu. Çok kitap yazdı. 1022 (m. 1613) senesinde Mısır’da vefât etti. Sahrâ-yı Mısır’da, kendinin hazırlattığı, Sultan Kayıtbay makamı yanında bulunan Ari f-i billah Muhammed bin Tercümân’ın civarındaki kabrine defnedildi.

Eserleri: 1-Şerh-ül-Minhâc: İmâm-ı Nevevî’nin “Minhâc” kitabına yaptığı büyük bir şerhtir. Bu eserinde, hocası Şemseddîn-i Remlî’nin şerhi ile Hatîb’in ve İbn-i Hacer’in şerhlerini bir araya getirdi. Bu eseri, Şafiî mezhebi fıkhında, sağlam bir müracaat kitabı oldu. Sonra bunu özetleyerek, “Ravd-ül-müzehheb” adı ile muhtasar hâle getirmiştir. 2-Şerh-ul-Behce, 3-Şerh-un-nüzhe: Matematik ilmine dâirdir. 4-Metn-ül-lem’ ve şerhu metn-il-Muknî: Matematik ve cebir ilimlerine dâirdir. 5-Şerh-ur-Ruhbiyye: Ferâiz hakkında yazılan ve “Ruhbiyye” diye meşhûr olan manzûmenin şerhidir. 6-Ferâid-ül-belâga: Beyân ilmine dâir bir manzûmedir. 7-Katr-ül-gays-il-müseccem fî şerh-i Lâmiyyet-il-acem. Ayrıca onun, tasavvuf ve akâid ilimlerine dâir güzel şiirleri de vardır. Hocası Şemseddîn-i Remlî için yazdığı mersiyesi de meşhûrdur.

Abdülkâdir Feyyûmî hazretlerinin evliyâ arasında yüksek bir derecesi vardı. Allahü teâlânın zât ve sıfatlarına âit bilgilerde yüksek ma’rifet sahibi idi. Onun yaptığı duâların kabûl olduğu çok görülmüştü. Abdülkâdir Feyyûmî, birgün İmâm-ı Şafiî hazretlerinin kabr-i şerîflerini ziyârete gitmişti. Oraya Zeynel’âbidîn-i Megâvî de gelmiş, yanında çocuğunu da getirmişti. Zeynel’âbidîn, Abdülkâdir Feyyûmî’yi görünce; “Efendim! Çocuğum hastalandı. Günlerce ızdırab içinde kıvranıyor ve derdinden ayağa kalkıp yürüyemiyor. Gitmediğimiz doktor, kullanmadığımız ilâç kalmadı. Fakat hiçbir netice alamadık. Sizden, oğlumun iyileşmesi için bir duâ istirhâm ediyorum” dedi. Abdülkâdir Feyyûmî de; “Kur’ân-ı kerîmden şifâ beklemeyen şifâ bulamaz. Kur’ân-ı kerîmin her harfinde, bin derde bin türlü deva vardır. Hastaya hem Kur’ân-ı kerîm okumalı, hem de ilâç vermelidir” dedi. Ellerini açarak duâ etmeye başladı. Büyük bir acz içinde boynunu bükerek yaptığı duâ daha bitmemişti ki, babasının kucağında gelen çocuk ayağa kalkıp yürümeğe başladı. Uzun zamandan beri yürüyemeyen çocuk onun duâsı bereketi ile iyi olmuştu.

Ârif-i billah Sâlih-i Bülkînî’ye; “Kutub kime denir?” diye sorduklarında, “Evliyâlığın kutubluk makamına yükselen bir velî görmek isteyen, Abdülkâdir-i Feyyûmî’ye baksın!” diye cevap verdi. Onun kerâmetleri ve yüksek hâlleri, Câmi’ul-Ezher âlimleri arasında pek meşhûr oldu.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 298

2) Hülâsat-ül-eser cild-2, sh. 457, 458

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 600

4) El-A’lâm cild-4, sh. 44

5) Rehber Ansiklopedisi cild-1, sh. 36İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜLVÂHİD-İ LÂHORÎ

İmâm-ı Rabbânî Ahmed-i Fârûkî Serhendî hazretlerinin yetiştirdiği evliyânın büyüklerinden. Lahor şehrinden olduğu için, Lâhori nisbet edildi, önceleri Muhammed Bâkî-billah’ın talebesi iken, hocası, onun terbiyesini hazret-i İmâm’a ( radıyallahü anh ) ya’nî İmâm-ı Rabbânî’ye havale etti. Abdülvâhid-i Lâhorî çok ibâdet ederdi. Allahü teâlânın mahlûkları hakkında, uzun müddet murâkabe hâlinde kalırdı. Birgün arkadaşı Muhammed Hâşim Keşmî’ye ibâdetten aldığı zevk sebebiyle; “Cennette namaz var mıdır?” diye sordu. “Yoktur. Çünkü orası, dünyâda yapılan amellerin karşılıklarının verildiği yer olup, amel yeri değildir” cevâbını alınca bir âh çekti, ağladı ve; “Yazıklar olsun namaz kılmayana. Allahü teâlâya kul olup da namaz kılmadan nasıl yaşanır?...” dedi.

Arkadaşı Hâşim Keşmî anlattı: “Abdülvâhid-i Lâhorî birgün, hocamız İmâm-ı Rabbânî hazretlerine bir mektûb gönderdi. Yazıyordu ki: “Arasıra secdede öyle hâller zâhir oluyor ki, başımı secdeden kaldırmak istemiyorum.” Yine birgün dedi ki: “Ticâret için Buhârâ şehrine gitmiştim. Oranın câmilerinden birinde yatsı namazından sonra nafile namazla meşgûl oldum. Câmide hizmet eden birisi bana; “Kendi evine git, nafile namazları evinde kıl. Kapıyı kapayacağım” dedi. Fakat söylerken sertçe söylemiş idi. Bu hizmetçi o gece Şâh-ı Nakşîbend Muhammed Behâeddîn-i Buhârî hazretlerini rü’yâda görmüş. Benim için; “O derviş, bizim Hindistan’ın beldelerinden bir beldedendir. Onun kıymetini bil, ondan özür dile” buyurmuş. O da geldi, çok özür dileyip af edilmesi için rica etti.”

Abdülvâhid-i Lâhorî anlattı: “Hocam İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin, Lâhor’a teşrîf ettiği günler idi. Huzûrlarına sebze satıcılığı yapan yaşlı bir kimse gelip, ziyâret etti. O ihtiyâra, hocam çok iltifât ve yakınlıkta bulundu. Bunu gören bizler çok hayret ettik. Hocamın sevdiklerinden biri, yalnız oldukları birgün; “Efendim! Hâli belli olmayan o ihtiyâra bu kadar tevâzu göstermenizin hikmeti ne idi?” diye sormuş. Hocam da; “O kimse ebdâl ismi verilen evliyâdan idi” buyurmuşlar.”

Abdülvâhid-i Lâhori, hocası İmâm-ı Rabbânî hazretleriyle zaman zaman mektûblaşırlardı. Hocasının kendisine yazdığı mektûblardan ba’zıları aşağıdadır:

Allahü teâlâya hamd olsun! O’nun sevgili Peygamberine bizden duâlar ve selâmlar olsun. Bir kul, ibâdet ederken, bu ibâdette bulunan her güzelliği ve iyiliği Allahü teâlâdan bilmelidir! Çünkü, O’nun güzel terbiye etmesinden ve ihsânındandır. İbâdette kusur ve aşağılık bulunursa, bunların hepsi kuldan gelmektedir. Kulun özünde bulunan kötülükten hâsıl olmaktadır. Hiçbir kusuru, aşağılığı Hak teâlâdan bilmemelidir. O makamda, yalnız iyilik, güzellik ve kemâl vardır. Bunun gibi bu âlemde bulunan her güzellik ve üstünlük Allahü teâlâdandır. Her kötülük ve aşağılık da, mahlûklardandır. Çünkü, mahlûkların aslı, özü ademdir. “Adem” de, her kötülüğün ve aşağılığın başlangıcıdır. (Adem yokluk demektir.)

“Sübhânallahi ve bi-hamdihi” güzel kelimesi, bu iki şeyi açıkça bildirmektedir. Hak teâlânın tenzihini ve takdisini, ya’nî O’na yakışmayan aşağılıklardan ve kötülüklerden uzak olduğunu çok güzel bildirmektedir.

Bu güzel kelime, şükür yapmağı, hamd etmekle bildirmektedir. Çünkü hamd, her şükrün başıdır. Hak teâlânın güzel sıfatlarına ve işlerine ve bütün ni’metlerine ve büyük ihsânlarına hamd kelimesi ile şükretmektedir. Bunun içindir ki, hadîs-i şerîfte; “Bir kimse, bu güzel kelimeyi gündüz veya gece, yüz kerre söylerse o gün veya o gece, hiçkimse onun kadar sevâb kazanamaz. Ancak onun gibi söyleyen kazanır” buyuruldu. Başkalarının ibâdeti, onunla nasıl bir olabilir ki, o kimse, bu güzel kelimenin son parçası ile, bütün iyiliklerin ve ibâdetlerin şükrünü yapmış olmaktadır. Bu güzel kelimenin baş tarafı ise, ayrıca Hak teâlâyı kötülüklerden ve aşağılıklardan tenzih ve takdis etmektedir. O hâlde, bu güzel kelimeyi hergün ve hergece yüz kerre okumalıyız! İnsanları iyi işleri yapmağa ancak Allahü teâlâ kavuşturur. (1. cild, 307. mektûb)

Abdülvâhid-i Lâhorî’ye yazılan başka bir mektûb:

Kıymetli kardeşimin mektûbu geldi. Kalbin selâmeti için yazdıklarınız anlaşıldı. Evet, kalbin selâmeti, onun ma’sivâyı unutmasına bağlıdır. Öyle ki, zorla hatırlatmak isteseler hatırlayamamalıdır. (Allahü teâlâdan başka herşeye, ya’nî mahlûkların hepsine “Ma’sivâ” denir.) Bu hâle “Fenâ-i kalb” denir. Bu yolun birinci basamağı, bu fenâya kavuşmaktır. Bu fenâ, vilâyet derecelerine kavuşulacağının müjdecisidir. Sâlikler, yaradılışlarındaki uygunluklara göre, çeşitli derecelere yükselirler. Çok yükselmek istemeli, bunun için çok çalışmalıdır. Çocuklar gibi, yolda önüne çıkan kozalaklara, cam parçalarına bağlanıp kalmamalıdır. Hadîs-i şerîfde; “Allahü teâlâ, yüksek şeylere kavuşmak istiyenleri sever” buyuruldu. Dünyâ işleri ile çok uğraşmakta, dünyâ işlerine gönül bağlamak korkusu vardır. Kalbin selâmete kavuşmasına da sakın aldanmayınız! Yine geri dönebilir.

Dünyâ işleri ile elden geldiği kadar az uğraşınız, ki, dünyâya gönül bağlamak tehlikesine düşmeyesiniz! Dünyâya düşkün olmak felâketinden Allahü teâlâya sığınırız. Dünyâya gönül bağlamamış olan fakir bir çöpçü, gönlünü dünyâya kapdırmış olan koltukdaki zenginden kat kat daha kıymetlidir. Birkaç günlük yaşamakta dünyâya gönül vermemek, hiçbir şeye düşkün olmamak için çok uğraşınız! Dünyâya düşkün olmaktan ve dünyâya düşkün olanlardan, aslandan kaçmaktan daha çok kaçmalıdır. (1. cild, 116. mektûb)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Berekât-ı Ahmedî sh. 388İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜLVEHHÂB MÜTTEKÎ

Hindistan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Mendev’de doğdu. 1000 (m. 1592) yılından sonra Hindistan’da vefât etti. Babası Şeyh Veliyyullah, Mendev’in ileri gelenlerinden idi. Başlarından geçen ba’zı hâdiselerden sonra Burhânpûr’a yerleşmişti. Burhânpûr’da da halkın ikramını görmüş, fakat kısa bir zaman sonra vefât etmişti. Babasını kaybeden Abdülvehhâb, hemen akabinde annesini de kaybedince, yetim ve öksüz kaldı.

Abdülvehhâb Müttekî, küçük yaşta kendini ilme verip, büyük bir âlim olmak için şehir şehir dolaşmağa başladı. Dekkân ve Seylan gibi ilim merkezlerine gitti. Buralardaki ulemâ ve evliyânın sohbetlerine katıldı, onlardan ders alıp ilim öğrendi. İlmini daha da arttırmak için Mekke-i mükerremeye gitti. Orada, büyük hadîs âlimi ve velî Şeyh Ali Müttekî hazretlerinin nâmını duymuştu. Huzûruna vardı, Talebeliğe kabûl etmesini arz edince, Ali Müttekî onun kim olduğunu sordu. Abdülvehhâb da kendini tanıtınca, Ali Müttekî; “Baban Veliyyullah, benim arkadaşımdır. Seni talebeliğe kabûl ettim. Arzu edersen yanımda kâtip olarak kal” buyurdu. Abdülvehhâb, hocası Ali Müttekî’nin huzûrunda yetişmeğe başladı. Hocasının te’lîflerini, tashihlerini ve karşılaştırmalarını yazmakla meşgûl oldu. Hocasının eserlerini yazmak için akıl almayacak derecede uğraştı. Onikibin beyitlik bir kitabını oniki gecede yazdı. Ali Müttekî hazretlerinin husûsi teveccühlerine kavuştu. Evliyâlık makamlarında hâl sahibi oldu. Bir defasında hocasının; “Allah yolunda bulduğum kardeş Abdülvehhâb’dır” sözüne mazhar oldu.

Ali Müttekî hazretlerine oniki yıl hizmet etti. Hocası 975 (m. 1567) senesinde vefât edince, onun yerine geçti. İlim, amel, hâl, ittibâ’. İstikâmet, terbiye, sohbet, ifâde, ilim talebesine yardım, şefkat, gariplere ve fakirlere kucak açma, insanlara nasihat, nûrâniyet ve diğer iyilik husûslarında yüksek üstadının hakîki vârisi ve sâdık talebesi idi. Harameyn halkı, Yemen, Şam ve Mısırlılar, kendisinin üstünlüğünü kabûl edip, sohbetiyle şereflenmek için koştular.

Abdülvehhâb Müttekî hakkında Yemenli bir evliyâ, Mekke ve Medine halkına bir mektûb göndererek; “Ey Harameyn halkı! İçinizde Allahü teâlânın nûrunu saçan Abdülvehhâb’ın kıymetini biliniz ve ondan istifâde etmeye bakınız” yazmıştır.

Yemen’de tanınan ve halk arasında meşhûr olan Seyyid Hâtem, yüksek hâller, kerâmetler sahibi bir kimseydi. Abdülvehhâb ile görüşmek için yollara çıktı ve Mekke’ye geldi. Görüşmek için izin istedi. Abdülvehhâb hazretleri ise; “Kalblerin görüşmesi yeterlidir, bedenen görüşmeye ihtiyâç yoktur” buyurunca, Seyyid Hâtem; “Bu söze bile râzıyım” diyerek geri dönüp, görüşmeden ayrıldı.

Abdülvehhâb Müttekî kırk yaşlarında evlendi. Eline geçen parayı fakirlere, muhtaçlara, ilim öğrenen talebeye ve dîn-i İslâmın yayılmasına çalışan kimselere dağıtırdı. Kendisi için, alacağı kitaplar ve günlük yiyecek için para ayırırdı. Peyamber efendimizi ( aleyhisselâm ) ziyârete gelenlere husûsî muâmele ederdi.

Abdülvehhâb Müttekî’nin hafızası çok kuvvetli olup, öğrendiğini uzun yıllar unutmazdı. Kâmûs lügatı ezberinde idi. Fıkıh ve hadîste dahî öyle idi. Arabî âlet ilimlerini de iyi bilirdi. Senelerce Harem-i şerîfte bu ilimlerin dersini verdi.

Birgün, Hızır aleyhisselâm hakkında konuşuluyordu. Abdülvehhâb Müttekî buyurdu ki: “Küçüktüm, Mendev’de çıkan ba’zı hâdiseler sebebiyle babamla sahraya çıktık. Fakat yolumuzu kaybettik. Yiyecek ve içecek olarak hiç bir şeyimiz yoktu. Çok acıktım. Ağlamaya başladım. Babam beni teskin ediyor ve; “Sabret ileride yiyecek vardır” diyordu. Ama bu sözler beni rahatlatmıyordu. Bu hâlde iken akşam oldu. Arslan ve kurt korkusundan bir ağaca çıkıp, geceyi orada geçirdik. Sabahleyin gördük ki, o ağaca yakın bir yerde tatlı su pınarı var. Su, şırıl şırıl akıyor. Yanında nûr yüzlü bir ihtiyâr oturuyor. Bizi görünce, koltuğunun altından sıcak ekmek çıkarıp babama verdi. Oraya yakın bir köyün yolunu bize gösterdi. Ekmekleri yedik. O sudan kana kana içtik ve köyün yolunu tuttuk. O köye gidip, rahat ettik. Sonra o zâtı ve pınarı görmeyi arzuladık. O ağacın altına geldik. Orada ne o pınar, ne de o zât vardı. Şaşıp kaldık. Herhalde o ihtiyâr Hızır idi ve bize yardım için görünmüştü.”

Birgün istidrâcdan söz açılmıştı. Buyurdu ki: “Fâsıklara ve bid’at sahiplerine de bir kuvvet verilir ve onunla avvâmın kalblerini çekebilirler. Dinde sağlam olmayanları yoldan çıkarırlar.” Buna uygun olarak başından geçen şu hâdiseyi anlattı: “Bir zaman yolculukta bir şehre uğradım. Şehrin kadısı Şafiî mezhebinde idi. İsmi, Abdülazîz idi. Dervişleri, yolcuları himâye ederdi. Beni de o kıyâfetle görünce, yanıma gelip oturdu. Konuştuk. Şehrinizde sohbet edebileceğimiz sâlih kimseler var mı?” dedim. “Gönül sahibi bir adam var. Çokları ona bağlılar. Lâkin zâhirde ba’zı haramları işlediğinden biz onu arayıp sormuyoruz” dedi. Ertesi gün o adamın olduğu yere gittim. Baktım ki, yüksek bir yerde iki üç kişi ile birlikte oturuyordu. Cemâat ise, erkek-kadın karışık idiler. Biz içeri girince, “Merhaba” dedi. Bir müddet sonra kadehler gelip şarap dağıtılmaya başlandı. Bana da işâret edip; “Haydi sen de iç” dedi. “Haramdır, içilmez” dedim. Ne kadar ısrar ettiyse, ben sözümde durup içmedim, “İçmezsen bak sana ne yaparım” diye tehdit etti. Sonunda üzgün ve kederli bir hâlde oradan kalktım. Arkadaşlarımın yanına geldim. Yemek hazırdı. Canım yemek istemedi, öyle uykuya daldım. Kimseye de başımdan geçeni anlatmadım. Rü’yâda, ağaçlar, meyveler ve pınarlarla dolu güzel bir bahçe gördüm. Yolu dikenli ve sıkıntılı idi. Ona gitmek pek zor göründü. Şarab dağıtan adam çıkageldi. Elinde şarab kadehi vardı. “Al bunu iç, seni bu bahçeye götüreyim” dedi. Rü’yâda da, o haramı alıp içmedim. Bu esnada uyandım. Lâ havle okudum. Bana ne oluyor, rü’yâda da aynı şeyi gördüm, dedim. Kalktım, Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) sığındım. Tekrar uyudum. Bu sefer Peygamber efendimizi gördüm. Huzûruna vardım. Mübârek elinde asa (baston) vardı. Aniden o bid’at sahibi adam göründü. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bastonu ona fırlattı. O köpek şekline girdi ve Resûlullahın huzûrundan kaçtı. Peygamberimiz sonra bana dönerek; “O kaçtı, bir daha bu şehirde duramaz” buyurdular. Uyandım. Abdest alıp, iki rek’at namaz kıldım ve şükrettim. O adamın olduğu tarafa gittim. Gördüm ki, orada hiç nesne yok. Ben gitmeden kaçıp gitmişti. Oradakiler; “Birkaç saat önce evini yıkıp, buradan toparlanıp gitti” dediler.”

Abdülvehhâb Müttekî hazretleri buyurdu ki; “İlim gıda gibidir. Ona her zaman ihtiyâç vardır. Faydası da umûmîdir.” Kendisine dediler ki: “Talibin devamlı zikirde olması lâzımdır, diyorlar. Bu nasıl olur?” Buyurdu ki: “Hayırlı amelle meşgûl olan, dâima zikirdedir. Namaz kılmak zikirdir. Kur’ân okumak zikirdir. Din ilimleri öğretmek ve öğrenmek zikirdir. Her hayırlı amel zikirdir.”

“Selef-i sâlihînin yolu, çeşit çeşit iyi işleri yapmak, ahlâkını güzelleştirmek ve ilmi yaymak idi.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 275

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜRRAHMÂN BİN MUHAMMED

Tilmsân’da yetişen İslâm âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Muhammed bin Muhammed bin Mûsâ el-Vecdîcî’dir. El-Bustân kitabının müellifi olan İbn-i Meryem ( radıyallahü anh ), Seyyid Abdürrahmân’ın doğumunun 929 (m. 1523) senesinin sonu olduğunu; “Bizzat kendisinden işittim” diyerek haber vermektedir. 1011 (m. 1602) senesi Şa’bân ayının ondokuzunda Cum’a günü, Tilmsân’da vefât etti. Tilmsân, Cezayir’de bulunan büyük bir şehirdir.

Babası Muhammed bin Muhammed bin Mûsâ da, o zamanın büyük âlimlerinden idi. Abdürrahmân Vecdîcî ilk tahsilini babasının huzûrunda yaptı. Ali bin Yahyâ el-Câdiri ve Muhammed bin Hibetullah el-Vecdîcî gibi âlimlerden de okuyarak ilmini ilerletti. İlim öğrenmek aşkıyla, Cezayir taraflarında bulunan Zevâve beldelerine gitti. Orada Yahyâ bin Ömer ez-Zevâvî ve başka âlimlerden ilim öğrenip, çok güzel yetişti. Aklî, naklî ve edebî ilimlerde, bilhassa; fıkıh, hadîs, nahiv, arûz, lügat, hesab ve ferâiz ilimlerinde çok yüksek âlim oldu. Aynı zamanda çok kuvvetli bir şâir olup güzel şiirleri vardır.

Abdürrahmân el-Vecdîcî, ilimde çok yüksek derece sahibi, âlimlerin hucceti, senedi, büyük bir allâme idi. Fasîh ve beliğ konuşurdu. Çocukluğundan i’tibâren, iffet ve edeb ile, kötü hâllerden uzak olarak yetişmiş olup, birçok güzel sıfatları kendinde toplamış idi. Yüksek ahlâk, güzel edeb ve çok tevâzu sahibi idi. Dâima güler yüzlü idi. Devamlı olarak insanlara iyi ve fâideli şeyler anlatırdı. Bütün gayretiyle, her işinin dînin emrine uygun olmasına çalışırdı. İnsanlara, çok faydalı oldu. Çok hizmetler yapıp, insanlara ilim ve edeb öğrenmeleri için gayret gösterdi. Lisânı ve kalemi çok kuvvetli idi. Zayıflara, muhtaçlara ve ilim ehline karşı gayet şefkatli ve pek merhametli idi. Onlara çok acır, çok yardım ederdi. Bununla beraber inatçı, kaba ve zorba kimselere, müslümanlara sıkıntı veren zâlimlere karşı gayet sert, şiddetli ve celalli idi. Allahü teâlânın rızâsı için hakkı ve hakîkati söyler, bunun için kınayanların kınamalarından çekinmezdi.

Abdürrahmân bin Muhammed el-Vecdîcî hazretleri vefât ettiğinde, cenâzesi öyle kalabalık oldu ki, sanki Tilmsân’da ve civar yerlerde hiç kimse kalmamış hepsi cenâzeye gelmişlerdi. Cenâze namazı kılındıktan sonra, tabutunun kabristana götürülmesinde, insanların çokluğundan dolayı çok büyük meşakkat çekildi. Ravda-i Âl-i Zeyyân’da, Tilmsân âlim ve evliyâsının meşhûrlarından İbrâhim bin Muhammed Masmûdî’nin ( radıyallahü anh ) yanına defnolundu.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) El-Büstân sh. 129İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ÂDEM-İ BENNÛRÎ

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin yetiştirdiği evliyânın en büyüklerinden. Cihan onun misline pek az şâhid olmuştur. Hazret-i İmâm’ın halîfelerinin meşhûrlarından, eshâbının en büyüklerindendir. İsmi Âdem-i Bennûrî olup, seyyiddir. Ya’nî Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) temiz neslinden, mübârek soyundandır. Aslen Reveh beldesindendir. Büyük annesi Afganistanlıdır. Bir vesile ile Serhend’in kasabası olan Bennûr’a gelip yerleşmişlerdi. Doğum târihi bilinmemektedir. 1054 (m. 1644) senesinde, Medîne-i münevverede vefât etti.

Rivâyet edilir ki, Âdem-i Bennûrî’nin ( radıyallahü anh ) muhterem vâlidesi, bu yüksek oğluna hâmile iken rü’yâsında, ba’zı nûrânî zâtların, hikmet dolu bir kandili yakıp evin tavanına astıklarını ve bu kandilden etrâfa nûr yayıldığını gördü. Bu rü’yâsını zevcine anlattığında o zât; “İnşâallah senden nûrânî bir çocuk dünyâya gelecektir” dedi.

Âdem-i Bennûrî hazretleri bu rü’yâyı naklettikten sonra şöyle anlatır: “Başka bir defasında, annem ile babam rü’yâda Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) görmüşler. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) babama birşey vererek “Ye” buyurmuşlar. Babam da yemiş. Ondan sonra ben meydana gelmişim. Şimdi anlıyorum ki, benim vücûdum Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) bir hediye ve bir ihsândır.”

Yine Âdem-i Bennûrî’nin kendisinin bildirdiğine göre, o önceleri İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin halîfelerinden olan Hâce Hıdır’dan feyz aldı. Yüksek hâller hâsıl oldu. Bu hâllerini Hâce hazretlerine arzetti. O da buyurdu ki: “Bundan başkası bende yoktur. Senin bundan sonraki yetişmen, ilerlemen, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine havale olundu. Şimdi hazret-i İmâm’ın huzûruna gidiniz.” Âdem-i Bennûrî, Hâce Hıdır’ın işâreti ile İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûrlarına kavuştu. Daha önce hâsıl olan hâllerini, tasavvuf yolunda elde ettiklerini arzetti. Hazret-i İmâm buyurdu ki, “Bunlar başlangıç hâlleridir. Kemâle erişmek daha nerede?...”

Âdem-i Bennûrî bunu anlatırken buyurdu ki: “İmâm hazretleri böyle buyurunca hatırımdan; “Her hâlde beni teşvik için böyle söylüyorlar. Yoksa bundan ziyâde hangi kemâl mertebesi olacak?” diye geçti. O yüce İmâm’a karşı i’tikâdım tam olduğu için hizmetinde bulunmaya devam ettim. Az bir zaman sonra anlaşıldı ki, bende hâsıl olanlar, hazret-i İmâm’ın huzûr ve sohbetinde kalbime akıtılanlara nisbetle, başlangıç hâlleri bile sayılamazlar.”

Hazret-i İmâm-ı Rabbânî’nin yüksek huzûr ve sohbetlerinde yetişip kemâle gelen Âdem-i Bennûrî, o yüce İmâm’ın sohbetinde bulunmakla çok faydalara, yüksek hâllere, yüce makam ve mertebelere kavuştu, istidâdının yüksekliği, fıtratının (yaradılışının) temizliği ve yüksek mürşidinin (İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin) kuvvetli tasarrufu ve çok teveccühleri ile birkaç ay gibi kısa bir müddette, eşsiz derecelere ulaştı. İmâm-ı Rabbânî, Âdem-i Bennûrî’yi husûsî odalarına çağırarak, irşâd vazîfesi ve icâzet verip Bennûr’a gönderdi.

Âdem-i Bennûrî ( radıyallahü anh ) şöyle anlatır: “Kendilerinden icâzet almakla şereflendikten sonra Bennûr’a gittim. Fakat kendimi irşâda hiç lâyık görmüyordum. Sırf emirlerine uymak için birkaç kişiye emr-i ma’rûfta bulundum. Ama kalbim irşâd vazîfesinde ve makamında bulunmaktan hoşlanmıyordu. Nihâyet bir zaman sonra yine, hazret-i İmâm’ın sohbetine gelmekle şereflendim. Aynadan parlak olan mübârek kalbleriyle, benim bu işten hoşlanmadığımı ve pek gayret göstermediğimi bildiler ve; “Allahü teâlâ sizden; “İrşâd ve hidâyet kudretin olduğu hâlde, niçin kendini bu işten muaf tuttun?” diye soracak” buyurdu. Hazret-i İmâm bunu kuvvet ve kesinlikle söyleyince, çaresiz bütün gayretimi bu işe verdim.”

Âdem-i Bennûrî ( radıyallahü anh ); Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesine uymaya, bid’atleri yok etmeye, tam istikâmet sahibi olmaya çalışmıştır.

Fakirle zengini, darda olan ile rahatlıkta olanı, hizmetçi ile efendiyi, oğlu ile talebesini bir tutup, hepsine ikramda bulunmak onun güzel ahlâkından idi. Yemeğin, gönül huzûru, tam bir temizlik ve abdest ile pişirilmesini buyurur ve yemeğin eşit olarak dağıtılmasına ihtimâm gösterirdi. Meclisinde; riyanın, iki yüzlülüğün ve yapmacıklığın yeri yoktu. Emr-i ma’rûf ve nehy-i münker onun en güzel yolu idi. Bilhassa dünyâyı sevenlere, dünyâya düşkün olanlara, o kadar hakimane ve edîbâne olarak, öyle güzel ve te’sîrli sözler söylerdi ki, başka kimseler kolay kolay öyle sözler söyleyemezdi. Bu faydalı sözleri karşısında hiçkimse ona kırılmazdı. Sözü kime ve ne için ise, te’sîrli olur, Allahü teâlânın izniyle te’sîri, o anda görülür ve o kimse tövbe etmekle şereflenirdi. Konuştuğu zaman bütün sözleri ya iyiliği emir şeklinde, veya ilim ve ma’rifet olurdu. Böyle olmayan sözler pek az duyulurdu. Böyle olmayan sözler söylemiş olduğu zannedilse bile onun da altında mutlaka bir nasihat ve bir hikmet bulunurdu. Onun sohbeti insanları kötü sıfatlardan, fenâ ahlâktan ve alçak dünyâyı sevmek ve ona düşkün olmaktan temizlerdi.

Seyyid Âdem-i Bennûrî, zamanında yeryüzünün en meşhûr en büyük mürşidlerinden, hidâyet rehberlerinden idi. Talebelerinin sayısı yüzbinden çok idi. Her tarafta büyük kabûl gördü. Dünyânın her tarafından grup grup insanlar, aradaki mesafenin uzaklığına ve yol meşakkatine aldırmaksızın huzûruna gelirler, sohbetinde bulunmak şerefine kavuşmağa can atarlardı. Bu sebeple dergâhı, devamlı olarak kalabalık olurdu. Hazret-i Seyyid orada bulunanların hepsine yemek ikram ederdi.

Herkese yardımcı olmaya çalışırdı. Kendisine gelen ihtiyâç sahibi bir kimseyi boş çevirmez, yapabildiği nisbette yardımcı olur, o kimsenin işini hallederdi. Böyle başkalarına yardımcı olmaya çalışırken kendi başına ba’zı sıkıntılar gelse, onlara sabreder, şikâyet etmezdi.

1053 (m. 1643) senesinde talebelerinden birinin bir işi için Lâhor’a gitti. Yanında Afganlılardan ve başkalarından onu seven kalabalık bir cemâat vardı. Ba’zıları onun gelişini zamanın sultânına yanlış bir şekilde haber verdiler. Hattâ öyle sözler söylediler ki, bu sözlerden mübârek hatırı incinip, işini çabuk hâlledip bitirdi ve Lâhor’dan ayrıldı. Zâten eskiden beri, sevgili Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) ve Beytullah’ın aşkıyla yanmakta idi. Lâhor’dan ayrıldıktan sonra memleketine (Bennûr’a) döndü ve oradan Harameyn-i şerîfeyne (Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevvereye) doğru yola çıktı.

Öyle bir aşk, muhabbet ve edebe sahip idi ki, hacdan sonra, Mescid-i Kûba’dan Mescid-i Nebevî’ye kadar olan yolu, her adımda iki rek’at namaz kılarak gelmiştir.

Medîne-i münevvereye gidince, Kabr-i Nebevî’yi ziyâretinde, Resûlullah ( aleyhisselâm ) onun selâmını almış ve pek az kimseye bile nasîb olmayan müsâfeha etmek şerefine kavuşmuştur.

Ziyâretten sonra, memleketine dönmek üzere ayrılmak istediği zaman, Resûlullah (s.a.v) efendimizden saadet müjdesi aldı. Kendisine hitaben; “Ey oğlum! Sen benim yanımda kal!” buyuruldu. Bunun üzerine orada kaldı ve 1054 (m. 1644) senesinde; Medîne-i münevverede, çok sevdiği hiç unutmayıp, her an zikrettiği Rabbine, yüksek ceddi olan Resûlullah efendimize ve diğer sevdiklerine kavuştu. Emîr-ül-mü’minîn hazret-i Osmân-ı Zinnûreyn’in kabrine çok yakın bir yerde defnolundu. Öyle ki, Hazreti Osman’ın türbesinin gölgesi Seyyid Âdem-i Bennûrî’nin kabrinin üzerine gelirdi.

Hazret-i Seyyid Adem-i Bennûrî, daha ilk teveccühde, talebeyi, fenâ-i kalb makamına ve nisbet-i müceddidiyyeye ulaştırırdı. Allahü teâlâ tarafından ona, müceddidiyyede husûsî bir tarz ve yol ihsân edildi. Bu yola, “Ahseniyye” denilmektedir. Bu kendi yolu ile insanları Allahü teâlâya yaklaştırıyordu. Bu hâli, İmâm-ı Rabbânî hazretleri çok önceleri, şu sözleri ile işâret etmişlerdi: “Size bizden istifâde ettiğinizden daha çoğu gaybî olarak verilecektir. Sizin yolunuza tevvessül eden mağfiret olunmuştur. Kıyâmette size yeşil bir sancak verilir. Size tevessül edenler, yolunuzda gidenler, sizi ta’kib edenler kıyâmet gününde o sancağın altında rahat ve gölgede olurlar.”

Seyyid Âdem-i Bennûrî hazretleri, Allahü teâlânın dînine, insanların saadete kavuşmalarına çok hizmet etti. Dörtyüzbinden ziyâde kimse onun elinde tövbe edip hidâyete kavuştu.

Evliyânın büyüklerinden Seyyid Abdullah-ı Dehlevî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Âdem-i Bennûrî ( radıyallahü anh ), kimi mürîd (talebe) edinse, bîat ânında o kimseyi fenâ-i kalb makamına ulaştırırdı.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hadarât-ül-Kuds sh. 383İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHÎ-ZÂDE MEHMED HÜSEYN EFENDİ

Osmanlı şeyhülislâmlarının yirmisekizincisi ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Hüseyn’dir. Ahî-zâde diye meşhûr olmuştur. Babası, İkinci Selim Hân zamanı Anadolu kadıaskerlerinden Mehmed İbni Nûrullah Efendi’dir. 980 (m. 1572) senesinde İstanul’da doğdu. 1043 (m. 1633) senesinde deniz yolu ile hacca giderken, yolda vefât etti ve deniz kenarına defnedildi. Çocukluğunda ilk eğitimini babasından gördükten sonra, Şeyhülislâm Hoca Sa’deddîn Efendi’nin hizmetinde bulunup, ilim öğrendi. Hocasından çok istifâde etti. 997 (m. 1588) senesinde, ilimde yüksek dereceye ulaşınca, mülâzim (stajyer müderris) oldu. 998 (m.

1589) senesinde ilk olarak Papazoğlu Medresesi müderrisliğine ta’yin olundu. Sırasıyla 1000 (m. 1591) senesinde Osman Paşa, 1001 (m. 1592) senesinde Yeni Ali Paşa, 1009 (m. 1600) senesinde Şehzâde medreselerine, 1010 (m. 1601) senesinde Süleymâniye medreselerinden birine, 1011 (m. 1602) senesinde Süleymâniye Dâr-ül-Hadîs’ine müderris ta’yin oludu. 1014 (m. 1605) senesinde Rıdvan Efendi yerine İstanbul kadılığına ta’yin edildi. 1015 (m. 1606) senesinde bu vazîfeden alındı. 1017 (m. 1608) senesinde tekrar İstanbul kadılığına iade edildi ise de yeniden görevden alındı. 1020 (m. 1611) senesinde Anadolu kadıaskerliğine ta’yin edildi. 1021 (m. 1612) senesinde üçüncü defa İstanbul kadılığına getirildi. 1025 (m. 1616) senesinde Anadolu kadıaskerliğine tekrar getirildi. 1027 (m. 1617) senesinde Pervâdî arpalığı verilerek emekli oldu. 1032 (m. 1622) senesinde Rumeli kadıaskerliğine ta’yin edildi. Fakat aynı yıl içinde tekrar görevden alındı. 1035 (m. 1625) senesinde tekrar Rumeli kadıaskerliğine ta’yin edildi. 1039 (m. 1629) senesinde Gelibolu kadılığına gönderildi. 1041 (m. 1631)’de üçüncü defa Rumeli kadıaskerliğine getirildi. Bu sırada tutulduğu hastalıktan vefât etti diye yayılan haber üzerine Çeşmî Mehmed Efendi onun yerine getirildi. Ertesi gün ölmediği anlaşılınca, Çeşmî Mehmed Efendi tekrar Anadolu kadıaskerliğine gönderildi. Aynı sene içinde Şeyhülislâm Yahyâ Efendi görevden alınınca, Ahî-zâde Mehmed Hüseyn Efendi şeyhülislâm oldu. 1 yıl, 10 ay 22 gün şeyhülislâmlık vazîfesini yürüttü.

Ahî-zâde Mehmed Hüseyn Efendi derin ilim sahibi, faziletli bir zât idi. Kuvvetli hafızası var idi. Doğruyu söylemekten çekinmez, herkes ile ilgilenirdi. İleri görüşlü zekî bir zât idi. Güzel söz ve şiir söylerdi. Şiirlerinde “Hüdâyi” mahlasını kullanırdı. Kıymetli eserler yazmış ise de, bunlardan elde mevcûd olanları yoktur.

Ahî-zâde Mehmed Hüseyn Efendi’nin, İstanbul’da bir medresesi ve Balat semtinde, kiliseden çevirdikleri bir câmii vardır.

Şu beyitler onun şiirlerindendir:

Ben öldüm kaldı göğnüm sende, dâğ-ı firkatin tende,
Zarurî ayrılık düştü senin sende, benim bende.

Dedim olsun yoluna pâdişâhım câme-i ten,
Eskidir dedi gülüp nâz ile, ol goncadihen.

Vuslata bâr rızâ vermez ise olma melûl,
Durma ey âşık-ı Şûrîde hemân üstüne öl.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 755

2) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 109

3) Devhat-ül-Meşâyıh sh. 48

4) Kâmûs-ül-a’lâm cild-1, sh. 1955

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED BÂBÂ TENBEKTÎ

Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Ahmed bin Ahmed bin Ömer bin Muhammed’dir. “Bâbâ” diye bilinir. 963 (m. 1554) senesinde, Fas’da bulunan Tenbekt’de doğdu. 1032 (m. 1623)’de yine aynı yerde vefât etti.

Küçük yaşından i’tibâren ilim öğrenmeye başladı. İlk öğrenimini tamamladıktan sonra, ba’zı temel kitapları ezberledi. Amcası Ebû Bekr Şeyh Sâlih’den nahiv ilmini öğrendi. Allâme Muhammed Bey’den tefsîr, hadîs, fıkıh, usûl ve Arabî ilimleri tahsîl edip, tasavvuf ilmini ve inceliklerini öğrendi. Zâhirî ve bâtınî ilimlerde yükseldi. Uzun müddet onun sohbetinde ve terbiyesinde kalıp, ma’nevî feyz aldı ve yükseldi. Bu arada babasından hadîs-i şerîf dinleyip, mantık okudu. Kuşeyrî risalesini ve Harîrî’nin Makâmât’ını babasından mütâlâa etti. Akranları arasında tanınıp meşhûr oldu.

Fas sultanlarından Mahmûd bin Nasr, 1002 (m. 1593) senesinde Tenbekt’i işgal edince, Ahmed Bâbâ’yı esîr edip Merâkeş’e götürdü ve habs etti. İki sene esîr olarak kaldıktan sonra, 1004 (m. 1595) senesinde serbest bırakıldı. Esâretten kurtulduktan sonra Merâkeş’de bulunan Şûrefâ Câmii’nde birçok kimselere ilim öğretmekle meşgûl oldu.

Merâkeş’de; Muhtasar-ül-Halîl, Teshîlû İbn-i Mâlik, Elfiyet-ül-Irâkî, Tuhfet-ül-hükkâm, Sübkî’nin Cem’ul-cevâmî’, Hükmü İbn-i Atâullah, Câmi’-us-sagîr gibi eserleri ve Kütüb-ü sitte’den olan Sahîh-i Buhârî ve Sahîh-i Müslim’i okuttu. İmâm-ı Mâlik’in Muvattâ’ı, Şifâ, Hasâis-ül-kübrâ, Şemâil-i Tirmizî, El-İhtifâ da okutmuş olduğu eserler arasındadır.

Şöhreti daha da yaygınlaşan Ahmed Bâbâ, Merâkeş’de Sultan Mansûr vefât edinceye kadar kaldı. Sultan vefât ettikten sonra, oğlu Zeydân memleketine dönmek üzere izin verdi. Memleketi olan Tenbekt’e dönüp orada da ilim öğretmekle meşgûl oldu.

Ahmed Bâbâ Tenbektî, Merâkeş’de bulunduğu sırada, büyük zâtların, evliyânın ve âlimlerin kabirlerini sık sık ziyâret ederdi. Özellikle Ebü’l-Abbâs Sebtî’nin kabrini, beşyüz defadan fazla ziyâret ettiği rivâyet edilir. Ebü’l-Abbâs Sebtî’nin kabrini ziyâret etmek için gittiği zaman, olmasını istediği bir husûsu kâğıt üzerine yazar, kâğıdı kabrinin üzerine koyardı. O zâtı vesile ederek Allahü teâlâya duâ eder; “Bu kâğıtta yazılı husûsun berâetini (hakkımda hayırlı mı hayırsız mı olduğu husûsuna işâret edilmesini) istiyorum” der ve uygun cevâbı alıp dönerdi. Bu ziyâretleri esnasında başka kimseler de bulunup verilen cevâba şâhid olurlardı.

Cum’a günü olduğu zaman, kabristanlara gider, kimlere âit olduğu bilinmeyen kabirleri ziyâret eder, o kabirdeki kimselerin rûhuna Kur’ân-ı kerîm okur, duâ ederdi.

Babasından şu kerâmeti nakleder Babam Mısır’da bulunan İmâm-ı Bekrî’ye gider gelir, onun sohbetlerinde bulunurdu. Birgün İmâm el-Bekrî’nin huzûruna girdiği zaman, İmâm el-Bekrî babama: “Sana ne oluyor. Niçin üzülüyorsun?” dedi. Babam da; “Uzun müddetten beri memleketimden, ailemden, çocuklarımdan ve akrabalarımdan uzaktayım. Onlardan haber alamıyorum. Onları göresim geldi” dedi. Şeyh Bekrî cübbesinin kolunu uzatıp; “Şu kolun içine bak” dedi. Babam o kolun ağzından baktığı zaman Tenbekt’i evini ve akrabalarını gördü.

Ahmed Bâbâ Tenbektî, zâhirî ve bâtınî ilimlerde yüksek derece sahibi, ilmiyle âmil, irfan sahibi bir zât idi. Faziletli, mütevâzi ve bildiğini öğretmekten zevk duyan bir âlim idi. Birçok kimseler ondan zâhirî ve bâtınî ilimleri öğrenip yükseldi. Bu yüzden onun evi ilim ve irfan meclisi idi.

Ebû Abdullah Muhammed bin Ya’kûb el-Merâkeşî onun hakkında şöyle der: “Ahmed Bâbâ, ilmiyle amel eden âlim, zeki, ileri görüşlü ve firâset sahibi, fıkıh, hadîs, tefsîr, usûl ve târih ilimlerinde yüksek idi. Kendisine gelen kimselerin işlerine yardımcı olurdu, ilim öğrenme ve öğretmeden geri durmadı. Aklî ve naklî ilimlere dâir birçok eserler yazmıştı. Batıda ondan daha doğru sözlü, isbatlı ve ikna edici konuşan, ilim yolunda ilerlemiş bir kimse görmedim.”

Âlim, fâzıl, güzel ahlâk ve tevâzu sahibi olan Bâbâ Ahmed Tenbektî’nin, fıkıh, tefsîr, hadîs ilimlerine dâir kırktan fazla eseri vardır. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Hâşiyet-ül-Muhtasar-il-Halîl fil-fürû’, 2-Tenbîh-ül-Vâkıf alâ niyyet-il-hâlif, 3-Ta’lîkun alâ evâil-il-Elfiye, 4-Neyl-ül-emel fî tafsîl-in-niyyeti alel-amel, 5-En-Nüket-ül-müstecâde fî ilhâk-il-fâili bil-Mübtedei fî şart-il-ifâde, 6-El-Hadîsu vet-te’nîs fıl-ihticâci bi İbn-i İdrîs, 7-Celb-ün-ni’met ve def’un-nikmet fî mücânibet-iz-zulmet, 8-El-Matlabu vel-ma’râb fî a’zam-i Esmâ-ir-Rabb, 9-Tertîbühü Câmi’ul-mi’yâr, 10-Tezyîl-üd-Dîbâc, 11-Ed-Dürr-ün-nazîr, 12-Hamâil-üz-zehr, 13-Neşr-ül-abîr, 14-Dürer-ül-Vişâh bi-fe’vâid-in-nikâh, 15-Şerh-us-Südûr ve tenvîr-ül-kalbi bi-beyânî mağfireti lil-cenâb-in-nebevî min-ez-zenb, 16-Şerh-us-suğrâ lis-Sünûsî, 17-Kifâyet-ül-muhtâc li-ma’rifeti mâ leyse fid-dîbâc.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hülâsat-ül-eser cild-1, sh. 170, 172

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 155, 156

3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 145

4) Ta’rif-ül-Halef cild-1, sh. 16İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED BERKÎ

Afganistan’ın Berk kasabasında yaşayan evliyânın büyüklerinden. Berk kasabasından olduğu için Berki nisbetiyle tanınırdı. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin halîfesi olmakla şereflendi. Zamanın kutublarından olduğu bildirildi. 1026 (m. 1617) senesinde memleketinde vefât etti.

Ahmed Berkî, aslında Kabil ile Kandihâr arasında bulunan Vâd kasabasındandır. Babası, buradan hicret ederek, Berk diye bilinen Kankrit beldesine yerleşti. Ahmed Berkî burada tefsîr, hadîs, fıkıh gibi zâhirî ilimleri ve zamanın fen ilimlerini öğrenerek büyük bir âlim oldu. Talebelerine bu ilimleri öğrettiği sırada, tanıdıklarından ve hemşehrilerinden bir tüccâr Hindistan’a gelmiş, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin ( radıyallahü anh ) sohbetinde bulunmakla şereflenerek tekrar memleketine dönmüştü. Memleketine giderken hazret-i İmâm’ın ya’nî İmâm-ı Rabbânî’nin yüksek mektûblarından da götürmüştü. Mevlânâ Ahmed Berkî, ondan Hindistan’ın büyük zâtlarını sordu. O da hazret-i İmâm’ı medh edip; “Sözlerinden bir kısmını yanımda getirdim” dedi. Mevlânâ tam bir şevk ile o mektûbları okudu. Bu sözleri söyleyenin dirayet ve hâllerinin üstünlüğünü anlayıp, hiç durmadan Hindistan yoluna koyuldu. İmâm-ı Rabbânî hazretlerine kavuşunca, talebesi olmakla şereflenmek istediğini, kabûl buyurmasını istirhâm eyledi. Hazret-i İmâm da onun kalbinin tercümanı olan bu isteklerini kabûl etti. Ona husûsi teveccühlerde bulunarak evliyâlıkta yüksek mertebelere çıkardı. Mevlânâ Ahmed Berkî de, hocası İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin yüksek huzûr ve hizmetlerinde, ihlâs ve edeble kalıp, ihlâsla hizmet etmekle, meşgûl oldu. Edeblere uyması ve yaptığı hizmetlerin kabûlü sebebi ile, hazret-i İmâm’ın husûsi tasarruf ve inâyetleriyle, huzûrlarında kaldığı bir hafta içinde kemâl ve vilâyet derecelerine kavuştu. Tasavvufu anlatmak üzere hocasından icâzet aldı ve memleketine dönmesine izin verildi. Emre uyarak, irşâd ile ya’nî insanlara doğru yolu göstermekle meşgûl oldu. Her zaman, kendi hâlini ve talebelerinin hâlini mektûbla hazret-i İmâm’a arzeder, mektûbların cevaplarına ve hazret-i İmâm’a muhâtab olma saadetine kavuşurdu.

Hazret-i İmâm, Yûsuf-i Berkî’ye gönderdiği bir mektûbda da, Ahmed Berkî hakkında şöyle yazdılar “Mevlânâ Ahmed Berkî’yi, halk zâhir âlimlerinden olarak tanır. Hattâ o da, kendi hâllerini ve talebesinin hâllerini bilmiyor. Bunun sebebi, kalbinin, cehil makamı olan şühûd-i tenzîhiye müteveccih olmasıdır. Onun îmânı, gaybî imâna sahip âlimlerin îmânı gibidir. Onun o memlekette bulunması, büyük bir ni’mettir. Sizin kavuştuğunuzu haber verdiğiniz hâle, Mevlânâ çoktan kavuşmuştur. Bilsin veya bilmesin bu böyledir. Bu fakire göre, o memleketin medarı (kutbu) Mevlânâ’dır. Orada bulunan keşf sahiplerinin bunu nasıl anlayamadıklarına hayret ediyorum. Bu fakirin bildiğine göre, Mevlânâ’nın büyüklüğü, güneş gibi meydandadır.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, Ahmed Berkî’ye talebelerinin hâllerini sık sık yazıp bildirmesini emir buyururdu. Bu sebeple Ahmed Berkî, hocasına gönderdiği bir mektûbda şunları yazdı:

“Eshâbımızdan birisi Resûl-i ekrem’i ( aleyhisselâm ) rü’yâda gördü. Peygamber efendimiz; “Şeyh Ahmed Berkî’yi ve eshâbını kabûl eyledim” buyurdu. Bir başka sâlih de yine Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) gördü ve ona: “Şeyh Ahmed Berkî iki çeşit kavun yetiştiriyor” buyurdular. Bir başka talebemiz de üç tarla gördü, İkisi olgunlaşmış, biri de bu ikisi arasında henüz yeşil vaziyettedir. Ona dediler ki: “Şu bir tarla Resûlullah efendimizden, bu da zamanımızın kutbundan, ortadaki yeşil de Şeyh Ahmed Berkî’nin kendisindendir.”

O yıllarda, Hindular isyan ettiler. Ahmed Berkî’nin memleketi halkına, eskiden beri düşmanlık üzere idiler.

Hele Şeyhin eshâbına, her fırsatta zarar vermek isterlerdi. Etrâfı yağma ve talana başladıkları sırada, bu havâlinin halkı ve bilhassa Mevlânâ’nın eshâbı büyük korku ve sıkıntı içinde kaldılar. Başlarındaki zâlim Ahdad, çok zulüm ediyordu. Bu duruma çok sıkılan Mevlânâ Ahmed Berkî, hocası hazret-i İmâm’a yardım dileyen bir mektûb yazdı. Hazret-i İmâm cevâbında: “Sizin memleketiniz, onun şer ve zararından mahfûz kalacaktır. Hiç üzülmeyiniz” diye yazdılar. Gerçekten öyle oldu. Bulundukları yerin etrâfındaki köyler ve kasabalar yağma ve talan edildikleri hâlde, onların olduğu yere bir zarar olmadı.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Ahmed Berkî’ye gönderdiği bir mektûbu şöyledir:

Allahü teâlâya hamd ve Resûlullaha salât ve selâm ederim. Size de iyi duâlar eylerim. Şeyh Hasen ve arkadaşları iki mektûbunuzu getirdi. Bizleri çok sevindirdi. Bir sâhifesinde Hâce Uveys’in hâlleri yazılı idi. İkinci sahîfesinde, kabûl edilip edilmediğinizi soruyorsunuz. Bunu okuyunca, sizin hâlinizi araştırdım. Oradaki insanların size doğru koştukları ve size sığındıkları göründü. Sizi, oradaki insanların saadete kavuşmaları için vâsıta yaptıkları ve o yerleri size bağladıkları anlaşıldı. Bunun için, Allahü teâlâya hamd ve şükür olsun! Bu görüşümüzü, rü’yâ, hülya, sanmayınız! Rü’yâ ve hülya şüpheli olur. İkisine de güvenilmez. Bizim yazdıklarımızı gözle görülür, elle tutulur gibi sağlam biliniz! Sizin bu ni’mete kavuşmanız, İslâmiyet bilgilerini öğretmekle ve fıkıh hükümlerini yaymakla olmuştur. Oralara cehâlet yerleşmişti ve bid’atler yayılmıştı. Allahü teâlâ, sevdiklerinin sevgisini size ihsân etti. İslâmiyetini yaymağa sizi vesile eyledi. Öyle ise, din bilgilerini öğretmeğe ve fıkıh ahkâmını yaymağa, elinizden geldiği kadar çalışınız. Bu ikisi bütün se’âdetlerin başı, yükselmenin vâsıtası ve kurtuluşun sebebidir. Çok uğraşınız! Din adamı olarak ortaya çıkınız! Oradakilere emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yaparak, doğru yolu gösteriniz! Allahü teâlâ, Müzzemmil sûresinin ondokuzuncu âyetinde meâlen;“Rabbinin rızâsına kavuşmak isteyen için, bu elbette bir nasihattir” buyurdu. Kalb ile zikr yapmak için size izin verilmişti. Buna çalışmanız da, ahkâm-ı şer’iyyeye yapışmanız ve nefs-i emmârenin azgınlığını gidermeniz için yardımcı olur. Bu vazîfenizi de, elden bırakmayınız. Kendi hâllerinizi ve sevdiklerinizi ve sevdiklerinizin hâllerini bilmediğiniz için üzülmeyiniz. Hâlleri bilmemek, hiçbirşey ele geçirmemek olacağını sanmayınız! Sevdiklerinizin hâlleri, sizin yüksekliğinizin aynalarıdır. Sizin hâlleriniz onlara ışık salmakta ve görünmektedir. (Gece karanlıkta taşların aydınlanması, ışık kaynağı sayesinde olur. Işık kaynağı olmazsa, taşlarda hiçbir şey görülmez). Şeyh Hasen, sizi durduran direklerden biridir. Sizin kıymetli yardımcınızdır. Eğer Mâverâünnehr veya Hindistan’a gitmek isterseniz orada yerinizi tutacak Şeyh Hasen’dir. Ona elinizden gelen yardımı yapınız. Onu gözetiniz! Onun, zarurî olan din bilgilerini, bir ân önce öğrenip bitirmesi için, çok uğraşınız! Onun da Hindistan’a gelmesi, hem onun için, hem de sizin için çok fâideli olur.

Allahü teâlâ bizi ve sizi millet-i İslâm’ın doğru yolunda bulundursun, “âlâ sâhibihisselâtü vesselâm”! O kardeşimizin altı aydan beri ilerlemekte olduğunu yazıyorsunuz. “Gaybet ve şuursuz hâllerinde gördüğü temiz rûhları, şimdi uyanık iken görüyor” diyorsunuz. Yavrum, rûhları görmek yüksekliği göstermez, ister şuurlu görsün, ister şuursuz görsün, kıymetsizdir. Bu yolun birinci adımı, Allahü teâlâdan başka hiçbirşey görmemektir. Daha başlangıçta “Ma’sivâ”dan hiçbirşey düşünmemektir. Bu sözümüzle, mahlûkları Allahü teâlâdan başka görmemeli ve ma’sivâ olarak bilmemeli demek istemiyorum. Böyle görmek ve bilmek mahlûkları görmek demektir. Allahü teâlâdan başka hiçbirşeyi görmemeli ve bilmemelidir. Bu hâle “Fenâ” denir. Fenâ makamı, bu yolun konaklarından, daha birinci konaktır. Fenâ hâsıl olmadıkça hiçbir şeye kavuşulamaz. Fârisî beyt tercemesi:

Varmadıkça bir kimse Fenâya,
Yol bulamaz hiç o, Kibriyâya.

Bu günlerde yazılmış olan mektûblar pek kıymetlidir. Çok fâideli şeyleri bildirmektedir. Mektûbların bir kopyasını Şeyh Hasen götürdü. Dikkatle okuyunuz, iyi düşününüz. Vâlidenizin mağfireti için duâ istiyorsunuz. Gereği yapıldı. Buradakilerin hâllerini Şeyh Hasen size geniş bildirecektir. Doğru yolda olanlara ve Muhammed Mustafâ’nın izinde gidenlere selâm olsun! Bu fakîr ve çocukları, son nefeste selâmetimiz için duâ buyurmanızı dileriz. Vesselâm. (Birinci cild, 275. mektûb)

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin bu mektûbunda; “Eğer sefere çıkacak olursanız Şeyh Hasen’i yerinize bırakırsınız” buyuruyordu. Mektûbun gelişinden birkaç gün sonra, Şeyh Ahmed Berki 1026 (m. 1617)’de vefât etti. Vefâtından sonra, Osman Ekberâbâd yolculuğundan dönüp, hazret-i İmâm’ın huzûruna geldi. Ahmed Berkî’nin vefâtı haberini bildirdi. Şeyh Ahmed Berkî’nin rûhuna Fâtiha okudular. Osman Ekberâbâd gayr-i ihtiyâri ağladı. Üzüntüsünün çokluğundan yere yıkılıp kıvrandı. Oradaki insanlar ona engel olmaya çalıştılar. İmâm-ı Rabbânî; “Ona mâni olmayın, göklerdekiler ve yerdekiler Ahmed Berkî’nin vefâtına ağlıyorlar. Kardeşi ağlasa ne olur, niye men edilsin” buyurdular. Ba’zı eshâb, bu sözden hayret ettiler. İmâm-ı Rabbânî buyurdu ki: “Ahmed Berkî, insanların kendisini tanımadığı ve kendinin de kendini bilmediği evliyâdan idi.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri Ahmed Berkî’nin vefâtı üzerine, oğullarına yazdıkları mektûbta şöyle yazdılar “Mevlânâ’nın bu zamanda, mübârek varlığı müslümanlar için, Allahü teâlânın ni’metlerinden bir ni’met, rahmetlerinden bir rahmet idi. Yâ Rabbî, bizi onun ecrinden mahrûm eyleme.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hadarât-ül-Kuds sh. 351

2) Tezkire-i İmâm-ı Rabbânî sh. 336

3) Zübdet-ül-makâmât sh. 368İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED HAMEVÎ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi ve “Uyûn-ül-besâir” ismindeki meşhûr fıkıh kitabının sahibi. Babası, Muhammed Mekkî’dir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin torunu Hazreti Hüseyn’in nesebinden olup, Seyyid’dir. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup, lakabı Şihâbüddîn idi. Hüseynî ve Hamevî nisbetleriyle tanınırdı. Aslen Suriye’nin Hama şehrindendir. Doğum târihi ve hayâtı hakkında, kaynaklarda bilgi yoktur, iyi bir tahsil gördü. Çeşitli ilimlerde yüksek bir âlim idi. Hanefî fıkhında derin ilme sahipti. Müderrislik makamına yükseldi. Mısır’da, Süleymâniye Medresesi’nde ders verdi. Hanefî mezhebi müftîliğine de ta’yin edildi. Çok kitap yazdı. Eserleri çok kıymetlidir. 1098 (m. 1686) senesinde vefât etti.

Eserleri: 1-Gamzü Uyûn-il-besâir fî şerh-il-Eşbâh ven-Nezâir: İbn-i Nüceym’in “Eşbâh ve Nezâir” adındaki fıkıh kitabının kıymetli bir şerhidir. Kısaca Uyûn-ül-besâir diye tanınır. Hanefî mezhebinde müracaat edilen kaynak bir eserdir. 2-Nefehât-ül-kurb vel-ittisâl-bi-isbât-it-tesarrufi lil evliyâ ba’d-el-intikâl, 3-Dürr-ün-nefis fî menâkıb-il-İmâm-iş-Şâfiî, 4-İthâf-ül-ezkiyâ bi-tahkîkı ismet-il-enbiyâ, 5-İthâfü erbâb-id-dirâye bi-feth-il-Hidâye, 6-Bugyet-ül-ehille bi-tahrîri mes’elet-il-ehille, 7-Tuhfet-ül-ekyâs fî tefsîrâni “İnne evvele beytin vüdı’a lin-nâs...” 8- Tehzîb-üs-sahîfe bi-nüsrat-il-İmâm-ı Ebî Hanîfe, 9-Ta’lîk-ül-kalâid alâ manzûmet-il-akâid, 10-Telkîh-ül-fıkr fî şerh-i manzûmet-il-eser fil-hadîs, 11-Tenbîh-ül-gabî alâ hükm-i kifâyet-is-sabî, 12-Hâşiyetün aled-Dürer vel-Gurer li-Molla Hüsrev, 13-Hüsn-ül-ibtihâc bi-rü’yet-in-Nebiyyi ( aleyhisselâm ) Rabbehû leylet-el-mi’râc, 14-Dürr-ül-manzûm fî fadl-ir-rûm, 15-Dürer-ül-ibârât ve Gurrer-ül-işârât fî tahkîk-i me’âni’l-isti’ârât: Zeyli de vardır. 16-Ravd-üz-zâhir fî-mâ yahtâcü ileyh-il-müsâfir, 17-Sumt-ül-fevâid ve ukâl-ül-mesâil-il-sevârid: Manzûm bir eserdir. 18-Şerhu Kenz-id-dekâik, 19-Şifâ-ül-gulle fî tahkîk-ı mes’elet-il-mecûle ve hulle, 20-Ukûd-ül-hısân fî kavâid-i mezheb-in-Nu’mân, 21-Ferâid-üd-dürri vel-mercân fî şerh-i ukûd-il-hısân, 22-Kurret-ül-uyûn bi-enmûzec-il-fünûn, 25-Kavl-ül-belîg fî hükm-it-teblîğ, 24-Nefehât-ül-miskebe fî sınâ’at-il-furûsiyye, 25-Nesîm-ür-ravdat-il-ıtra fî tahkîk-i “Ennel ma’rifete lâ tedhulü tahten-nekre”.

Ahmed Hamevî, “Uyûn-ül-besâir” adındaki fıkıh kitabında buyuruyor ki:

“Mekrûh işlememek için sünneti terk etmek lâzım gelir.”

“Özürlü olmadığı hâlde câmiye gitmeyip, evinde ailesi ile cemâat yapan kimse, câmideki cemâatin sevâbına kavuşamaz. Ya’nî câmiye mahsûs olan fazla sevâba kavuşamaz. Yoksa, evde cemâat ile kılınca da, cemâat sevâbına, ya’nî yirmiyedi kat sevâba kavuşur.”

İmâm-ı Beyhekî; “Sünnetler, kılınmış olan farzların içindeki sünnetlerin noksanlıklarını tamamlar” buyurdu. Çünkü sünnetlerden hiçbirisi, hiçbir zaman bir vâcib gibi olamaz. Hadîs-i kudsîde Allahü teâlâ: “Bir kimse, kendisine farz yaptığım ibâdeti yapmakla bana yaklaştığı gibi, hiçbir şeyle yaklaşamaz” buyurdu.

“Hakîkati anlayan büyük âlimlere göre, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) ana ve babasının imanlı olup olmadığını konuşmamalı ve konuşurken edebi gözetmelidir. Hadîs-i şerîfte; “Ölüleri kötüleyerek, dirileri incitmeyiniz” buyuruldu. Bunu konuşmamak, öğrenmemek insana zarar vermez, kabirde ve kıyâmette bundan sorulmayacaktır... Allahü teâlâ Peygamberimize ikram ederek, veda haccında ana-babasını diriltti. Resûlüne ( aleyhisselâm ) îmân ettiler. Bunu, Kurtubî’nin ve Muhammed bin Ebû Bekr İbni Nâsıruddîn’in bildirdikleri sahîh hadîs-i şerîf beyân buyurmaktadır. Benî İsrâil’in öldürdüğü kimseyi diriltip katilini haber vermesi, Îsâ aleyhisselâmın ve Muhammed aleyhisselâmın duâları ile nice mevtaları diriltmesi de böyle bir ikram idi...”

“Çocuğa hiçbir ibâdet, hattâ, Hanefîde zekât da farz değildir. Hiçbirşey haram değildir. Amden öldürdüğü, hatâ kabûl edilir. Aklı olunca, îmân etmesi vâcib olur denildi. Toprağı varsa, öşür veya haraç vermesi lâzımdır. Fâsid olmayan ibâdetlerinin sevâblarına kavuşur. Çocuğa ilim öğretenlere, iyilik yaptıranlara çok sevâb verilir. Büyüklere İmâm olamaz. Bir kimse, bir çocuğa İmâm olunca, cemâat sevâbı hâsıl olur. Çocuk velî olamaz. Cum’a ve bayram hutbesi okuması caiz olur. Sultan, ya’nî devlet reîsi olabilir ise de, milleti idâre için bir vâli ta’yin eder. İzin verilince da’vâ açabilir ve yemîni kabûl edilir. Ezan okuması sahîh ise de, mekrûhdur. Farz-ı kifâyeyi yapması ile, büyüklerden sakıt olmaz. Birşeyi yapması için çocuğa izin vermek caizdir. Çocuğun izinli olduğunu ve getirdiği şeyin hediye olduğunu söylemesi kabûl edilir. Sattığı şeyi, izinli olduğunu sorup anladıktan sonra, almak caiz olur. Çocuğun (başkasının malından) getirdiği hediyeyi ve sadakayı almak da böyledir. Çocuğun izinli olduğunda şüphe edilirse araştırmak lâzım olur. Öğrenmesi için çocuğa Kur’ân-ı kerîm vermek caiz olur. Kız çocuğunun kulağını küpe için delmek caizdir. Çocuğa gelen hediyeyi, çocuğa zarurî lâzım değilse, yalnız fakîr olan anası-babası yiyebilir. (Başka fakirlere de yediremezler). Ana-baba fakîr değil, fakat kendilerinde bulunmayan birşey ise, yiyebilirler ve kıymetini çocuğa öderler. Anaya-babaya hediye etmek niyeti ile getirilen şey, kıymetsiz olduğunu bildirmek için, çocuğa hediye diyerek verilirse, anaya-babaya getirilmiş olur. Bunu, zengin iseler de yiyebilirler ve dilediklerine verebilirler. Akıllı çocuk, alış-verişe ve zekât vermeğe vekîl yapılabilir, izinli olsa dahî kefil olamaz. Çocuğun selâmına cevâp vermek vâcib olur. Çocuğa selâm vermek caizdir. Besmele ile kestiği yenir.

Küçük kız, mahrem olmayan emîn kimse ile sefere çıkabilir. Çocuğa tehlikeli iş yaptırınca çocuk ölürse, yaptıran diyetini öder. Çocuk çukura, suya düşüp ölürse, ana-babası cezalanmaz. Elinden düşürüp ölürse, keffâret lâzım olur ki, altmış gün oruç tutar. Çocuğun ana-babasından izinsiz herhangi bir sefere çıkması caiz değildir. Ana-babanın, günah olmayan emirlerine itaat etmesi farz-ı ayndır. Baliğ olan çocuğun da, seferin tehlikeli olması veya kendisine muhtaç olmaları hâlinde, izinleri olmadan gitmesi caiz değildir. Ana-baba olmazsa, dede ve nine onların yerine geçer. Bunlardan izinsiz yapılan hac mekrûh olur. Fakîr oğlunu da evlendirmek babaya vâcibdir. Çocuğun malını ona harc etmeğe, babası veya dedesi velî olur. Anası olmaz. Anası, kendi yanında kalan çocuğun ihtiyâcını onun parası ile satın alabilir.”

Seyyid Ahmed Hamevî, “Nefehât-ül-kurb vel-ittisâl” kitabında buyuruyor ki:

“Allâme Teftâzânî buyurdu ki: “Velî, Allahü teâlâyı ve sıfatlarını tanıyan, tâat ve ibâdetlere devam eden, günahlardan kaçınan, lezzet ve şehvetlere düşkün olmayan sâlih bir kimsedir. Kerâmet, velîden, âdeti dışında meydana gelen olağanüstü bir hâldir.

Aynı hâl, îmânı olmayan ve amel-i sâlih işlemeyen, günahkâr kimselerden zuhur ederse “îstidrâc” olur. Peygamberlik da’vâsında bulunan bir Nebî’nin gösterdiği harikulade işe “Mu’cize” denir. Bu da, kendisini inkâr edenlerin bir benzerini meydana getirmekten âciz kalacakları şekilde, inkarcıları ikna etmek için, peygamberlik iddia eden kimseden âdet dışı (fizik kânunlarının ötesinde) meydana gelen iştir. Peygamberlerin mu’cizesi gibi, evliyânın kerâmeti de haktır. Bu husûsta Eshâb-ı Kirâmın ve onlardan sonraki âlimlerin sözbirliği ile haber verdikleri işler, inkârı mümkün olmayacak kadar çoktur. (Ehl-i sünnet vel-cemâat âlimleri, kerâmetin varlığını ve kerâmete inanmak vâcib olduğunu sözbirliği ile bildirmişlerdir.) Evliyânın kerâmeti olduğunu, Allahü teâlânın kitabı haber vermektedir. Âyet-i kerîme, Süleymân aleyhisselâmın, Belkıs’ın kürsîsinin bir ânda, Yemen’deki Sebe’ şehrinden Şam’a getirilmesini istediğini haber veriyor. Bu kürsî, altın ve kıymetli taşlar ile süslenmişti. Bunu, Âsâf bin Berhıyâ, bir ânda getirdi. Tahtın hiçbir yeri bozulmadan geldi. Âsâf, velî idi. Tahtı bir anda getirmesi, kerâmet oldu. Hazret-i Meryem’in kerâmeti de Kur’ân-ı kerîmde, İmrân sûresinin otuzyedinci âyetinde bildirilmektedir. Hazret-i Meryem’in yanına, Zekeriyyâ aleyhisselâmdan başka kimse girmezdi. Zekeriyyâ aleyhisselâm, her girişinde hazret-i Meryem’in yanında taze meyve görürdü. Bunların Allahü teâlâdan geldiğini söylerdi. Ehl-i sünnet âlimleri sözbirliği ile bildiriyor ki, peygamberlerin mu’cizeleri olduğu gibi, evliyânın da kerâmetleri vardır. Çünkü peygamberlere tâbi olanları, onlara uyanları Allahü teâlâ çok sever. Onlara diri iken de, öldükten sonra da, kerâmetleri ihsân eder. Peygamberlerin ve evliyânın öldükten sonra da, mu’cize ve kerâmet göstermeleri, onların doğru söylediklerini daha iyi bildirmektedir. Çünkü, diri iken olan mu’cizeleri ve kerâmetleri gören düşmanlar, kâfirler, bunları başkasından öğrenerek yapıyorlar sanırlar. Fakat, öldükten sonra hâsıl olan mu’cize ve kerâmetler için, böyle sanmak ve söylemek olamaz. Mu’cizeleri ve kerâmetleri, Allahü teâlâ yaratmaktadır. Yalnız O’nun kudreti ile olmaktadır. Peygamberlerine ve velîlerine ihsân ederek, ikram ederek, onların sebebi ile onların şefaatleri ile yaratmaktadır. Mu’cize peygamberlerden, kerâmet ise, peygamberlerin yolunda olduğu bilinen sâlih mü’minden hâsıl olmaktadır. Peygamberler ma’sûmdur. Hiç günah işlemezler. Şeytan, peygamberin şekline giremez. Evliyâ da, peygamberlerin vârisleridir. Şeytan, onlara da yaklaşamaz. Ömer ( radıyallahü anh )’ ve Abdullah İbni Mes’ûd ( radıyallahü anh ) ve daha birçok Sahabeden, şeytanın kaçtığı, kitaplarda yazılıdır.”

“Evliyânın rûhâniyetleri, cismâniyetlerinden daha kuvvetlidir. Bunun için aynı zamanda çeşitli yerlerde bulunmaktadırlar. Peygamber efendimiz bir hadîs-i şerîfte; “Cennete her kapıdan girecekler vardır. Her kapı bunları kendisine çağıracaktır” buyurduğunda, Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîk; “Sekiz kapının hepsinden birden giren olur mu yâ Resûlallah?” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz; “Umarım ki, sen onlardan olursun” buyurdu. Çünkü, insanın rûhu “âlem-i emr”deki asıl mertebesine gidip gelme gücünü kazanınca, insan bir anda çeşitli yerlerde görünebilir, insan ölünce, rûhunun dünyâ ile ilgisi azalacağından, daha kuvvetli olur. Bir anda çeşitli yerlerde görülmesi kolay olur. Velîlerin öldükten sonra, sayılamayacak kadar çok kerâmetleri görülmüştür. Âlimler bunları, sözbirliği ile bildirmişlerdir. Meselâ, “Rûh-ül-kuds” kitabında, Ebû Abdullah İşbilî’nin kerâmetleri yazılıdır. Bir gece, Ebü’l-Kâsım bin Hamdin ismindeki kimsenin İmâm-ı Gazâlî’yi reddeden, kötüleyen bir kitabı okurken, gözleri kör oldu. Hemen secde edip yalvardı. Bu kitabı hiç okumayacağına yemîn etti. Allahü teâlâ kabûl buyurup görmek ihsân eyledi. Bu da, İmâm-ı Gazâlî’nin öldükten sonra olan bir kerâmetini göstermektedir.

(Buhârî) kitabında diyor ki: Eshâb-ı Kirâmdan Âsım ( radıyallahü anh ) hiçbir müşrike dokunmamak için ve hiçbir müşrikin de kendisine dokunmaması için, Allahü teâlâya söz vermiş idi. Kâfirler kendisini şehîd edince, yanına yaklaşmak istediler. Cenâb-ı Hak, arılar göndererek Âsım’ı ( radıyallahü anh ) korudu. Anlar o kadar çoktu ki, yanına yaklaşamadılar. Bu Hazreti Âsım’a ölümünden sonra ihsân edilen kerâmet idi. Eshâb-ı Kirâmdan Habîb’i ( radıyallahü anh ), kâfirler yakaladı. Muhammed yalancıdır dersen seni bırakırız. Böyle söylemezsen öldürürüz dediler. “Muhammed aleyhisselâmın mübârek ayağına bir diken batmaması için, canımı feda ederim” buyurdu. Şehîd ettiler. Birkaç sahâbi gece gelip, şehidin ipini kestiler. Yere düştü. Yerde göremediler. Nereye gittiğini anlayamadılar.

Hanzala ismindeki sahâbî, Resûlullah ile gazâya gitmek için acele etti. Gusl abdesti almağa vakit bulamadı. Şehîd oldu. Kendisini melekler yıkadı. Bunun için, “Gasîl-ül-Melâike” adı ile meşhûr oldu. Bunların hepsi, (Buhârî) kitabında yazılıdır. Âişe vâlidemiz ( radıyallahü anha ) buyurdu ki; “Habeş meliki “Necâşî” îmâna geldi. Kabri üzerinde her zaman nûr parladığını çok kimseden işittim.” Hazret-i Ali’nin kardeşi olan Ca’fer şehîd olduktan sonra, Yemen’deki Bîşe şehrine, meleklerle beraber giderek yağmur yağacağını müjdelediğini, Resûlullah haber verdi.

Hazret-i Hüseyn’in ( radıyallahü anh ) mübârek başı yanında kâri’ ya’nî Hâfız, Kehf sûresini okuyordu. Meâlen; “Eshâb-ı Kehf, bizim, âyetlerimizden şaşırıp kaldı” âyetini okuyunca, Hazreti Hüseyn’in mübârek başından; “Beni öldürmek ve sürüklemek, Eshâb-ı Kehfden daha çok şaşılacak şeydir” sesi işitildi. Nasr-ul-Hazâî, Halîfe Me’mûn tarafından asılmıştı. Elinde mızrak olan biri, yanına bırakılıp, Nasr’ın yüzünü kıbleden çevirmesi emr olunmuştu. Gece karanlık basınca, mübârek yüzü kıbleye döndü. O sırada Ankebût sûresinin ikinci âyeti olan meâlen; “Îmân ettik diyenlerin kendi hâline bırakıldıkları mı sanıldı?” âyetini okuduğu işitildi.

Tirmizî, Hâkim ve Beyhekî, Abdullah İbni Abbâs’dan haber verdiler ki; Eshâb-ı Kirâmdan birkaçı, bir yere çadır kurmuşlardı. Burada bir kabir bulunduğunu bilmiyorlardı. Çadırda, Mülk sûresinin okunduğu işitildi. Bitirince, Resûlullah ( aleyhisselâm ) çadıra geldi. Kendisine söylediklerinde; “Bu sûre-i şerîfe insanı kabir azâbından korur” buyurdu. Ebü’l-Kâsım-ı Sa’dî diyor ki, meyyitin kabirde okuduğunu bu hadîs-i şerîf isbât etmektedir. Çünkü Abdullah İbni Ömer de bir yere çadır kurmuştu. Çadırda Kur’ân-ı kerîm sesi işitti. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) haber verdi. Bu sözü tasdik buyurdu. Hadîs âlimlerinden Zeyneddîn bin Receb diyor ki: “Allahü teâlâ dilediği kuluna, kabirde sâlih işler yapmağı ihsân eder. İnsan ölünce, amel ve ibâdet yapmak vazîfesi biter. Kabirdeki ibâdete sevâb verilmez. Fakat, Allahü teâlânın ismini söylemekle ve ibâdet etmekle zevklenir. Melekler ve Cennette olanlar da böyledirler. İbâdet yapmaktan lezzet duyarlar. Çünkü zikir ve ibâdet, rûhu temiz olanlar için en tatlı şeydir. Rûhu hasta olanlar, bunun tadını duyamaz.” Ebûl’l-Hasen bin Berâ’ bildiriyor ki: Mezarcı İbrâhim adında biri; “Bir mezar kazmıştım. Mezardan ve kerpiç parçalarından misk kokusu duydum. Kabre baktım bir ihtiyâr oturmuş Kur’ân-ı kerîm okuyordu” dedi. Muhammed bin İshâk İbni Mende, Âsım-ı Sekâtî’den haber veriyor ki: “Belh şehrinde bir kabir kazdık. Yanındaki kabrin içi göründü. İçeride yeşil kefenli bir ihtiyâr, elinde Kur’ân-ı kerîm okuyordu.”

Bütün bunlar, vefât ettikten sonra da velîlerin kerâmetlerinin kesilmeyeceğine delâlet eder. Evliyânın hayatlarındaki tasarrufları, kerâmetlerinden sayılır. Bu da, şüphesiz her zaman ve çok olmuştur. Bunu ancak, inatçılar inkâr eder. Tâcüddîn-i Sübkî diyor ki: “Evliyânın vefâtlarından sonra kerâmetleri kesilmez. Velîlerin, hayatlarındaki ve vefâtlarından sonraki tasarrufları, ancak Allahü teâlânın izni ve irâdesi ile olur. Cenâb-ı Hak, onlara ikramda bulunmuştur. Ba’zan ilham ile, ba’zan uykuda, ba’zan duâları ile, ba’zan işleriyle, ba’zan da ihtiyârsız, maksatsız ve istemeksizin, hattâ ba’zan da baliğ olmayan çocuklardan da kerâmet hâsıl olur. Hayatlarında ve ölümlerinden sonra, evliyâyı vesile etmek caiz olur. Onların vesile olması, kudret-i ilâhi ile mümkündür. Kur’ân-ı kerîmde Mâide sûresi otuzbeşinti âyet-i kerîmede; “Vesîle arayınız!” meâlindeki emredilen vesile, hem ibâdetlerdir, hem duâlardır, hem de mübârek kıymetli zâtların kendileridir. Yukarıda bildirdiğimiz olaylar, bunu açıkça göstermektedir.

Kerâmet ile mu’cize arasındaki fark, mu’cizenin münkirlere meydan okumak, onları ikna etmek ve peygamberlik da’vâsının isbâtıdır.

Abdülvehhâb-ı Şa’rânî, “Kitâb-ül-cevâhir ved-dürer” adındaki eserinde buyurdu ki: “Allahü teâlâ, velinin kabrinde, insanların ihtiyâçlarını gideren bir melek görevlendirir. Nitekim; İmâm-ı Şafiî, Seyyidet-Nefîse ve Seyyid Ahmed Bedevî hazretlerinin, müslüman esîrleri, kâfirlerin ellerinden kurtarmaları, meşhûr olan kerâmetlerindendir. Ba’zân da velî, bizzat kabirden çıkar ve insanların ihtiyâçlarını giderir. Zîrâ âlem-i berzâhda, evliyânın serbest kalması, rûhların salıverilmesi ve serbest bırakılması da vardır.”

Müşâhede ehli olan Allah dostları diyorlar ki: “Alem-i berzâhdaki işler, dünyadakinin hilâfınadır. Dünyâ, “âlem-i şehâdet” diye isimlendirilmiştir, İnsan, dünyâda bir sûrete bağlı kalır. Fakat evliyâ bundan hariçtir. Aynı anda, muhtelif yerlerde görülen evliyânın sayısı çoktur. Bunun sırrı şudur ki, onların rûhâniyetleri, cismâniyetlerinden daha kuvvetlidir. Velîlerin çok sûretlerde görünmeleri caizdir. Bu, akla da, dîne de uygundur. Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîk’a, Cennetin sekiz kapısından aynı anda gireceğini bildirmesi bunun delîlidir. Rûh, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) rûh-ı şerîfleri gibi küllî olgunluğa eriştiği zaman yetmişbin sûrette görülür.” İbn-i Ebî Cemre diyor ki: “Evliyânın rûhlarına bağımsızlık ve serbestlik verildiği zaman, dünyâ âleminde de rûhâniyetlerinin, cismâniyetlerine galip gelmesinden dolayı bir sûrette iken, muhtelif sûretlerde görülür.” Yine buyuruldu ki: “Velînin evliyâlığı sabit olduğunda, sayısız sûretlerde temekkûn eder.” Ya’nî rûhâniyetleri, aynı anda çeşitli yerlerde görülür.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 93

2) El-A’lâm cild-1, sh. 239

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 164, 165

4) Acâib-ül-âsâr cild-1, sh. 167

5) Mu’cem-ül-matbû’ât sh. 375

6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 147, 218, 245, 251, 345, 542, 728, 820, 981

7) Kıyâmet ve Âhıret sh. 290 (1984 baskı.)

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED HAMMÂMÎ

Halvetî yolunun büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Ömer Hammâmî, Alvânî, Halvetî’dir. Doğum târihi ve yeri kesin olarak bilinmemektedir. 1017 (m. 1608) senesinde Haleb’de vefât etti. Makâm-ı Halîl’e bitişik, Şah Velî türbesi yakınına defnedildi.

Ahmed Hammâmî, Hama’da yetişti. Ebü’l-Vefâ Alvânî’den ilim öğrendi. İlim meclisine devam etti.

Sonra, hocasının kardeşi Şeyh Muhammed’in derslerini dinledi. Hocasının vefâtı üzerine, Hama’dan ayrılıp Haleb’e geldi. Meşârika mahallesine yerleşti. Sevîkat-i Hâtem mahallesindeki Şeyh Şem’ûn mescidinde, ilme yeni başlayanlara ders verdi. Elfiye, Şerh-ül-Katr, Nahv, Minhâc okuttu. Gayet sâde giyinirdi. Hâlbuki çok kıymetli elbise alma imkânı vardı. Sonra Şeyh Ebü’l-Cûd’un derslerine devam etti. Tefsîr okudu. Cum’a günleri, sabah erkenden, güneş yükselinceye kadar istiğfarla meşgûl olurdu. Sonra da cemâatin dert ve sıkıntılarını dinler, herkese tek tek cevaplar verirdi.

Ahmed Hammâmî, Halvetî yolunun büyüklerinden Şah Veliy-ül-Halvetî’nin sohbetine kavuşunca ona talebe oldu. Kendisinin pekçok talebesi olmasına rağmen, onlarla birlikte hocasına tam teslim olup, ilim ve Halvetî yolunun edeplerini öğrendiler. Hocasının müsâadesi ile bir meclis kurup, insanlara, Allahü teâlânın emirlerini ve yasaklarını bıkmadan anlattı. Her sınıftan insan gelerek derslerini dinleyip istifâde ettiler.

Şöyle anlatılır: “Hocası, Ahmed Hammâmî’ye, mescidin kandillerine yağ koyması için, içinde yağ olan odanın anahtarlarını vermişti. Ahmed Hammâmî de, kandillerdeki yağ bittikçe, ihtiyâç mikdârı yağı Besmele ile koyardı. Uzun zaman bu vazîfeyi sürdürdü. Birgün çekemeyen biri, “Ahmed bu vazîfeyi yapamıyor” diyerek hocasına şikâyette bulundu. Bunu işiten Ahmed Hammâmî, hocasına gidip, bu vazîfeden affedilmesini arz etti ve odanın anahtarını teslim etti. Aradan bir hafta geçti. O hasedkâr kişi yağın bittiğini söyledi. Ebü’l-Vefâ; “Sübhânallah! Bereket Ahmed’in elinde idi. Anahtarlar onda olsa idi, o yağ senelerce yeterdi” buyurdu.

Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Terviyet-ül-ervâh, 2-A’zeb-ül-meşârib fis-sülûk, 3-El-Menâkibü fit-tasavvuf, 4-El-Usûl-ül-Alvâniyye, 5-El-Ahlâk-us-Sûfiyye.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 30

2) Hülâsat-ül-eser cild-1, sh. 257

3) El-A’lâm cild-1, sh. 188

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 15İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ALÂÜDDÎN-İ HASKEFÎ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. “Dürr-ül-muhtâr” kitabının müellifi ve Şam müftisi. İsmi, Muhammed bin Ali bin Muhammed bin Ali bin Abdurrahmân bin Muhammed bin Cemâlüddîn bin Hasen bin Zeynel’âbidîn’dir. “Alâüddîn-i Hısnî” lakabı ile tanınırdı. Aslen Dımeşk’ lidir. 1021 (m. 1612) senesinde, Dicle üzerinde bulunan, İbn-i Ömer bölgesi ile Meyyâfârikîn (Silvan) arasındaki Hısn-ı Keyfâ’da (Hasankeyfde) doğdu. Bu beldeye nisbetle “Haskefî” diye meşhûr oldu. Birçok âlimden ilim tahsîl etti. Önce babasından okudu. Sonra Şam hatîbi Muhammed Mehâsinî’den çok istifâde etti. Uzun zaman onun yanında kaldı. Bu hocası, kendisini çok severdi. Sahîh-i Buhârî okuturken, kendisine mu’îd asistan ta’yin etmişti. 1062 (m. 1652) senesinde, bu hocasından icâzet aldı. Bundan sonra Remle şehrine gitti. Orada Şeyh-ül-Hânefiyye denilen Hayreddîn-i Remlî’den fıkıh ilmini tahsîl etti. Sonra Kudüs’e geçti. Orada da Fahreddîn bin Zekeriyyâ el-Makdisî’den ilim öğrendi. 1067 (m. 1656) senesinde hacca gitti. Medîne-i münevverede Safiyyüddîn-i Kaşâşî’den ilim tahsîl etti. 10 Muharrem 1068 (m. 1657) târihinde, ondan icâzet (diploma) aldı. Haskefî bunlardan başka; Şam’da bulunan Mansûr bin Ali Sütûhî, Eyyûb-i Halvetî, Abdülbâkî el Hanefî’den de ilim öğrendi. Haskefî’den de, çok kimseler ilim tahsîl edip istifâde ettiler. Bunların en başta gelenleri; Şam fakîhi Müderris İsmâil bin Ali, Şeyh Dervîş-i Hulvânî, İsmâil bin Abdülbâkî el-Kâtib, Osman bin Hasen bin Hedâyât, Ömer bin Mustafa el-Vezzan gibi âlimler idi.

Hülâsat-ül-eser” müellifi Muhıbbî diyor ki: “Allahü teâlâya hamd ederim ki; Haskefî, evinde “Tenvîr-ül-ebsâr” kitabını, Medrese-i Takviyye’de, “Tefsîr-i Beydâvi”yi ve Câmi-i Emevî’de “Sahîh-i Buhârî”yi okuturken ben de hazır bulundum. Kendisinin ilminden çok istifâde ettim.” Haskefî 1073 (m. 1663) senelerinde Anadolu’ya gitti. Osmanlı veziri Fâzıl Ahmed Paşa, kendisine çok iltifât gösterip, ikram ve ihsânlarda bulundu. Onu Çakmakiyye Medresesi’ne müderris ta’yin etti. Haskefî, sonra bu vazîfeden vazgeçip, kendisine Şam müftîliğinin verilmesini taleb etti. Bu arzusuna kavuşup Şam müftîsi oldu. Görevine başlamak üzere Şam’a geldi. Beş sene bu vazîfede kaldı. Fetvâ husûsunda son derece ihtiyâtlı davranırdı. Verdiği fetvâlar arasında, sahih olmayan bir şeye rastlanmamıştır. Şemseddîn Muhammed bin Yahyâ el-Hebbâz (el-Batnînî) vefât edince, Câmi-i Dımeşk’ta hadîs-i şerîf dersi okutacak kimse kalmadı. Bunun üzerine Haskefi, müftîliği yanında bu vazîfeyi de yürüttü. Ders vermeye başladıktan sonra, kısa zamanda ismi her yerde duyulmaya başladı. Çok meşhûr oldu. Kendisini çekemeyenler, zamanının sultânına çeşitli şikâyetlerde bulundular. Bu sıralarda, Selîmiyye müderrisi Allâme Ebû Bekr bin Abdurrahmân el-Kürdî vefât etmişti. Şam Kâdı’l-kudâtı Mevlâ Abdullah bin Muhammed et-Tavîl, kendi naibi (yardımcısı) Hümâm Ahmed bin Muhammed el-Mihmândârî’nin, bu vazîfeye ta’yin edilmesini teklif etti. Fakat Selîmiyye müderrisliği Haskefî’ye, Mihmândârî’ye de müftîlik görevi verildi. Câmi-i Dımeşk’ta hadîs-i şerîf derslerini okutma görevi de, Şemseddîn Muhammed bin Muhammed el-Aysî’ye verildi. Haskefi, bir müddet Selîmiyye Medresesi’nde kaldı. Sonra tekrar Anadolu’ya gelip, Şeyhülislâm Yahyâ Minkârî ile buluştu. Durumunu ona anlattı. O da, kendisini Kare ve Aclûn kadılıklarına ta’yin etti ve Emevî Câmii’ndeki hadîs-i şerîf deslerini okutmak vazîfesini de ona iade etti. Fakat o günlerde Vezîr Fâzıl Ahmed Paşa, Girit Adasını muhasara etmişti. Onunla Girit’e giden Haskefi, vezirden çok izzet ve ikram gördü. Kandiye şehri fethedilince, vezîr tarafından, Sultan dördüncü Mehmed Hân Câmii’nde, fetih hutbesini okuması için görevlendirildi. Bundan sonra daha çok meşhûr olan Haskefî, Hama kadılığına ta’yin edildi. Şam’a gelip bir müddet ders okuttu. Şam Nakîb-ül-eşrâfı Seyyid Muhammed bin Kemâleddîn bin Hamza vefât edince, onun yerine Takviyye Medresesi’ne ta’yin edildi. Bir müddet sonra tekrar Anadolu’ya geldi. Saydâ kadılığı da kendisine ilâveten verildi. Sonra Şam’a döndü. Vefâtına kadar ders okutmak sûretiyle herkese faydalı oldu.

1088 (m. 1676) senesi Şevval ayının onikinci günü Şam’da vefât etti. Bâb-üs-sagîr kabristanına defnedildi. Vefâtından önceki hâlleri, onun sonunun güzelliğini gösteren birer işârettir. Şöyle ki; vefât senesinde, Sahîh-i Buhârî dersine başladığı günden i’tibâren, dersinin evvelinde ve sonunda hergün Fâtiha-yı şerîfeyi okuyor ve Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek rûh-u şerîflerine hediye ediyordu. Dersin sonuna geldiği bundan anlaşılıyordu. Haskefi, Ramazân-ı şerîf ayının 29. gününde dersini sona erdirdiğinde, Buhârî’yi şerîfteki Fâtiha sûresi tefsîrinin de sonuna gelmişti. Yine, Ramazân-ı şerîf bayramının ikinci günü Cum’a idi. Haskefi, o gün câmide hazır olup, büyük bir cemaata va’z ve nasîhatta bulundu. Konuşmasında, Bekâra sûresinin tefsîrini ve Sahîh-i Buhârî’den umûma âit olan şefaat ile ilgili bilgileri anlattı. Ders tamamlandığında, sözlerini şöyle bitirdi: “Ey Allahın kulları! Sizlere şunları tavsiye ediyorum: Allah’dan korkunuz! “La ilahe illallah” kelime-i tayyibesini çok söyleyiniz. Usanmadan bunu sık sık tekrar ediniz. Ben sizlerden bunu istiyorum. Yoksa benim; faziletimi, ilim ve ibâdetimi, şân ve şöhretimi yaymanızı istemiyorum. Benim maksadım, yalnız bu mübârek kelimeyi söylemenizi teşvik etmektir.” Bu nasîhattan sonra, hazır bulunanlarla vedâlaşarak evine gitti. Bundan sonra on gün kadar tesbih ve tehlîl ile meşgûl oldu. Bu hâlde iken vefât etti.

Talebesi Muhibbî, onun hakkında diyor ki: “Haskefi, âlim, muhaddîs, fakîh bir zât idi. Ezberledikleri ve rivâyetleri çoktu. Hitâbeti, fesahati, takriri ve tahriri çok güzeldi.”

Alâüddîn-i Haskefi, Hanefî fıkhında ve diğer ilimlerde eseri bulunan büyük bir âlimdir. Eserlerinin en meşhûru, “Ed-Dürr-ül-muhtâr fî şerhi Tenvîr-ül-ebsâr” adındaki fıkıh kitabıdır. Bu şerhe, İbn-i Âbidîn hazretleri tarafından, “Redd-ül-muhtâr aled-Dürr-ül-muhtâr” adında bir haşiye yazılmıştı. “Tenvîr-ül-ebsâr” kitabı, 1004 (m. 1595) senesinde 65 yaşında iken vefât eden, Şeyhülislâm Muhammed bin Abdullah Timurtâşî’nin kaleme aldığı güzel bir eserdir. Bu eseri, musannif kendisi şerh ettiği gibi, âlimlerden birçoğu ve bu meyânda Şam müftîsi Alâüddîn-i Haskefi de şerh etmiştir.

Diğer eserleri de şunlardır: 1-Dürr-ül-müntekâ, 2-Usûl-i fıkıhtan “Menâr” şerhi, 3-Nahivden “Katr-un-nedâ” şerhi, 4-Muhtasar-ı fetâvâ-i sûfiyye, 5-Sahîh-i Buhârî’ye ta’lîk, 6-Bekâra sûresinden İsrâ sûresine kadar Tefsîr-i Beydâvî’ye ta’lîk, 7- “Dürer” haşiyesi. Ayrıca çeşitli risale ve makaleleri de vardır.

Haskefî’nin fazilet ve irfanının yüksekliğini, hocaları ile zamanının büyük âlimleri dahî medhetmişlerdir. Hocası Hayreddîn-i Remli, verdiği icâzetnamede; “Bana öyle suâller sormaya başladı ki, bunlardan, onun rivâyet husûsundaki kemâlini ve melekesinin genişliğini anladım. Kendisine kısa cevap verdim. Daha a’lâsını istedi. Ziyâde ettim. O daha da, ziyâde istedi...” demektedir.

Alâüddîn-i Haskefi, fıkıh kitaplarının en meşhûrlarından olan, “Ed-Dürr-ül-muhtâr” adındaki eserinin “Mukaddime”sinde şöyle demektedir: “.... Bundan sonra, lutf-i hafi sahibinin rahmetine muhtaç olan şu fakîr (Muhammed Alâüddîn Haskefi) der ki;

“Tenvîr-ül-ebsâr ve Câmi’ul-bihâr” adlı eserin şerhi olan “Hazâin-ül-esrâr ve Bedâi’ul-efkâr”ın birinci cüz’ünü yazmağa başlayınca, bu kitabın büyük bir cild olacağını tahmin ettim. Bunun üzerine, niyetimi değiştirip onu kısaltmaya yöneldim. Kısa, sahih, mazbut ve bu husûstaki bütün kitaplardan üstün olan kitaba, “Ed-Dürr-ül-muhtâr fî şerhi Tenvîr-ül-ebsâr” adını verdim, ömrüme yemîn olsun ki, bu eserle, bu ilmin bahçelerinin çiçekleri açmış, ırmakları akmış oldu. Şaşılacak mes’elelerinden tahkîk meyvaları devşirilir. Garîb mes’eleleri, fikirleri hayrette bırakan tetkik zâhireleridir. “Tenvîr-ül-ebsâr”, üstadımızın üstadı Şeyhülislâm Muhammed bin Abdullah Timurtâşî’nin eseridir. Bu zât, hânefi âlimlerinden olup, Gazze’lidir. Müteahhirîn (sonra gelen) âlimlerinin en üstünlerinin sığınağıdır. Ben bu kitabı, üstadımız Şeyh Abdünnebî el-Halîlî’den naklediyorum. O da Mûsânnif’den (Timurtâşî’den), o da Mısırlı İbn-i Nüceym’den, o da senedi ile mezhebin İmâmı, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’den, o da senedi ile, Mustafâ-i muhtâr Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ), o da Cibril’den (aleyhisselâm) ve o da Vâhid-i Kahhâr olan Allahü teâlâdan nakletmiştir.

Nitekim birçok yollarla, büyük âlimlerden naklen bize verilen icâzetnamemizde de beyân olunmuştur...”, Haskefî’nin “Dürr-ül-muhtâr” adındaki kitabına en güzel haşiyeyi yazan İbn-i Âbidîn, bu husûsta buyuruyor ki: “Tenvîr-ül-ebsâr şerhi olan “Dürr-ül-muhtâr”, her beldeye yayılmış olup, çok şehirlerde bulunmaktadır. Bu kitap, şöhrette, günün ortasındaki güneşten daha üstündür. O, aramağa değer bir eserdir. Onun ayağına gidilir. Çünkü o, hânefi mezhebinde açılmış altın çığırdır. Gerçekten diğer mufassal (geniş, açık) kitapların ihtivâ etmediği, açık şekilde kısaltılmış fer’î (fıkıh) mes’eleleri, sahîh kabûl edilmiş kavilleri içine almaktadır. Fikrin eli, böyle bir kumaş daha dokumuş değildir.”

“Dürr-ül-muhtâr” kitabından seçmeler:

“Hazret-i Ali buyurdu ki: “Fazilet, ancak ilim ehline mahsûstur. Çünkü onlar, doğru yoldadır. Hidâyet arayana yol gösterirler. Herkesin kadr ü kıymeti, başarısına göredir. Câhiller, ilim ehline düşmandırlar, imdi sen, ilim elde etmeye bak! ilmin ebediyyen câhili olma! İnsanlar ölü, ilim ehli diridirler. (Zîrâ câhillerin hiçbir faydaları yoktur. Onlar, nebat yetiştirmeyen çorak toprağa benzerler. Allahü teâlâ meâlen; “Yoksa, ölü iken dirilttiğimiz ve kendisine verdiğimiz nurla insanlar içinde yürüyen kimse, karanlıklar içinde olan gibi midir?” buyurmuştur, ölüden murâd câhil, dirilmekten murâd ilim verilmesidir. Karanlıklar içinde yüzen de câhildir)”

“İlim, her fazilete vesiledir, ilim, köleyi sultânlar meclisine yükseltir. “Ulemâ olmasaydı, ümerâ helak olmuşdu” denilmiştir. Şâir de; “İlim, erbâbı için azli mümkün olmayan bir sultândır. Gerçek emîr odur ki, azledildiği zaman dahî emîr kalır. Sultânın velâyeti elinden gidince, fazileti saltanatında kalır” demiştir. Çünkü ilmin saltanatı ilâhîdir. Kulların, onu azle güçleri yetmez. Hadîs-i şerîfte; “Hikmet, kişinin şerefine şeref katar, köleyi yükselterek sultanlar meclisine oturtur.” buyuruldu. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bununla, ilmin dünyâ menfaatlarına işâret etmişlerdir. Ma’lûmdur ki, âhıret daha hayırlı ve bâkidir.”

“Her mü’mine önce lâzım olan şey; îmânı, farzları ve haramları öğrenmektir. Bunlar öğrenilmedikçe, müslümanlik olamaz, îmân elde tutulamaz. Hak borçları ve kul borçları ödenilemez. Niyet ve ahlâk düzeltilemez, temizlenemez. Düzgün niyet edilmedikçe, hiçbir farz kabûl olmaz. Bir hadîs-i şerîfte: “Bir saat ilim öğrenmek veya öğretmek, sabaha kadar ibâdet etmekten daha sevâbtır” buyuruldu.”

“Toprak ve sudan biri temiz ise, karışımları olan çamur temiz olur. Fetvâ da böyledir.”

“Oğlunu sünnet ettirmek mühim sünnettir, İslâmiyetin şiârıdır... Çocuğun sünnet olma yaşı belli değildir. Yedi ile oniki yaş arası en iyidir.”

“Âdem aleyhisselâmdan beri, her dinde bir vakit namaz var idi. Hepsinin kıldığı, bir araya toplanarak bize farz edildi. Namaz kılmak, îmânın şartı değil ise de, namazın farz olduğuna inanmak, îmânın şartıdır. Namaz, duâ demektir, İslâmiyetin emr ettiği, bildiğimiz ibâdete, namaz (salât) ismi verilmiştir. Mükellef (ya’nî, âkil ve baliğ olan her müslümanın, hergün beş vakit namazı kılması farz-ı ayn’dır. Farz olduğu, Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde açıkça bildirilmiştir. Mi’râc gecesinde, beş vakit namaz emr olundu. Mi’râc, hicretten bir yıl önce, Receb ayının yirmiyedinci gecesinde idi. Mi’râcdan önce, yalnız sabah ve ikindi namazı vardı.”

“Misâfirin, dört rek’at farzlar yerine, iki rek’at kılması lâzımdır. Mi’râc gecesi, akşam namazı üç rek’at, öteki namazlar iki rek’at farz oldu. Medîne-i münevverede ikinci emirle, sabah ve akşamdan başkası dört rek’ ata çıkarıldı. Hicretin dördüncü yılında bunlar, misâfir için, yine ikiye indirildi. Misâfir olmayan (mukîm) kimse için, öğle, ikindi ve yatsı farzları dört rek’at kaldı. Misâfirin bunları dört kılması günah olur. Mukîm oluncaya kadar, bunları iki rek’at kılar.”

İmâm-ı Nesefî “Kâfi” kitabında buyuruyor ki: “Bir kimse hüzünden, sıkıntıdan kurtulmak için, Allahü teâlâya kalbinden yalvararak, ondört secde âyetini (ezberden, ayakta) okuyup herbirinden sonra, hemen secde ederse, Allahü teâlâ, o kimseyi o dert ve belâdan korur. Son secdeden kalkınca, ayakta ellerini ileri uzatır. Kendini ve bütün müslümanların dünyâ ve dinlerine gelen belâdan, sıkıntıdan kurtulmaları, korunmaları, için duâ eder.”

Câmilerin efdâli Kâ’be-i muazzama, sonra bunun etrâfındaki (Mescid-i Haram), sonra Medîne-i münevveredeki (Mescid-i Nebî)’dir. Sonra, Kudüs’deki (Mescid-i Aksa), sonra, Medîne-i münevvere şehri yanındaki (Kubâ) mescididir. Mescid-i Nebî’nin yüz zrâ’ eni, yüz zrâ’ boyu vardı. Bir zrâ’ yarım metredir. Sonra, zamanla genişletildi. Şimdiki hâlinde de efdâldir.”

Farz namazı, özrü olmadan, vakti geçtikten sonra kılmak, ya’nî kazaya bırakmak haramdır.”

Namazı, özürsüz (ya’nî dînimizin gösterdiği sebep olmadan) vaktinden sonra kılmak, büyük günahdır. Bu günah, kaza edince af olmuyor. Kaza ettikten sonra, ayrıca tövbe veya hac etmek de lâzımdır. Kaza edince, yalnız namazı kılmamak günahı af olur. Kaza kılmadan tövbe edilince, terk günahı af olmadığı gibi, te’hîr günahı da af olmaz. Çünkü, tövbenin kabûl olması için günahdan sıyrılmak şarttır.”

Tecemmül etmek, ya’nî güzel elbise giymek müstehabdır. Helâl şeylerle zînetlenmek mübâhdır. İmâm-ı a’zam Ebu Hanife, dörtyüz altın kıymetinde cübbe giyerdi. Talebelerine güzel giyinmelerini emrederdi. İmâm-ı Muhammed, güzel elbise giyerdi, İmâm-ı a’zam buyurdu ki; “İmâm-ı Ömer’in yamalı hırka giymesi, Emîr-ül-mü’minîn olduğu içindi. Güzel giyinseydi, me’mûrlan da güzel giyinirler, fakirleri, milletten zulüm ile mal alırlardı. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), bin dirhem gümüş kıymetinde cübbe giyerdi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 63, 65

2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 984

3) Redd-ül-muhtâr (Mukaddime)İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ALİ ECHÜRÎ

Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Ali bin Muhammed bin Abdurrahmân Echürî’dir. Künyesi Ebü’l-İrşâd olup, lakabı Nûreddîn’dir. 967 (m. 1560) senesinde Mısır’da doğdu. 1066 (m. 1656) senesi Cemâzil-evvel ayının başlarında, Mısır’da vefât etti. İhvet-i Yûsuf denilen yerdeki türbesine defnedildi.

Kâhire’de Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinin reîsi idi. Fıkıh, hadîs, Arabî ilimler, usûl, mantık ve belagatta üstün bir dereceye yükseldi. Şöhreti her yere yayıldı, ilmiyle âmil bir âlimdi. Herkese faydası dokunurdu. Feyzleri her yere yayıldı. Ders okuttu. Fetvâlar verdi. Çok talebe yetiştirdi. Uzak yerlerden, dersini dinlemeye gelirlerdi.

Ali Echürî’nin ders okuttuğu âlimlerden ba’zıları şunlardır: Şihâbüddîn Acemî, Şemsüddîn Muhammed Remlî, Bedrüddîn Hasen, Kerhî, Sirâcüddîn Ömer İbni Cây, Hâfız Nûreddîn Ali bin Ebî Bekr Karâfi, Şemsüddîn Muhammed bin Selâme Benûferî, Kâdı Bedreddîn bin Yahyâ Karâfi.

Fıkıh, hadîs, tefsîr ve diğer ilimlerde; Şemsüddîn Bâbilî, Nûreddîn Şebrâmelisî, Şihâbüddîn Acemî ve sayılamayacak kadar çok talebe yetiştirdi.

Ali Echürî, tütün içmenin mübah olduğuna dâir fetvâlar verdi. Bu husûsta kitap yazdı. Dört mezheb âlimlerinin, tütünün helâl olduğunu bildiren fetvâlarını nakletti. 1355 (m. 1936) senesinde İskenderiyye’de basılan (Celâl-ül-hak fî keşf-i ahvâl-i sirâr-il-hak) kitabında ve Zerkânî’nin İzziyye şerhinde şöyle denmektedir: “Ali Echürî’ye soruldu: Tütün için “Şerâbdan ve yeşil ottan sakınınız!” hadîsi vardır. Çünkü, Huzeyfe ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile gidiyorduk. Bir ot görüp başını salladı. Sebebini sordum. “Âhır zamanda, bu otun yapraklarını içecekler. Onunla serhoş olup, namaz kılacaklar. Onlar kötü kimselerdir. Benden uzakdırlar. Allahü teâlâ onları sevmez” buyurdu. Hazret-i Ali’nin bildirdiğine göre; “Onu içenler, Cehennemde sonsuz kalacaklardır. Şeytanın arkadaşıdırlar. Tütün içenle müsâfeha etmeyiniz. Boynuna sarılmayınız. Ona selâm vermeyiniz. Çünkü o, benim ümmetimden değildir” buyurdu. Bir habere göre de; “Onlar, Eshâb-ı şimâldendir. Tütün, şakilerin içkisidir, İblîsin bevlinden yaratılmıştır. Allahü teâlâ, sevdiğim kullarımı aldatamazsın buyurunca, şeytan bevl yapmıştı. Ondan tütün otu hâsıl oldu” deniliyor. Bunlara ne dersiniz? Ali Echürî hazretleri, cevâbında buyurdu ki:.”Bunların hiçbiri hadîs değildir. Hadîs âlimleri, bunların yalan ve iftira olduklarını bildirdiler. Hem de bu sözlerin belagat ve edebiyata uygun olmaması da, Resûlullahın mübârek ağzından çıkmadıklarını göstermektedir. Rebi’ bin Haysem buyurdu ki: “Güneşde ışık olduğu gibi, hadîs-i şerîflerde de nûr vardır. İftira olarak uydurulan sözlerde ise, zulmet vardır. Hadîs uyduran, Cehenneme gidecektir.” Buhârî ve Müslim’de yazılı hadîs-i şerîfde; “Söylemediğim birşeyi hadîs diyerek yalan söyliyen, Cehennemde ateşten kazık üzerine oturtulacaktır” buyuruldu.

İmâm-ül-Harameyn Abdülmelik ( radıyallahü anh ), hadîs uyduran kâfir olur dedi. İse de, küfr değil büyük günahtır. Tütün içmek aklını giderir veya zarar verirse, yâhud nafakası vâcib olanın nafakasını terke veya namazın vaktini kaçırmağa sebeb olursa, bu kimseye haram olur. Başkalarının içmesi haram olmaz. Zarar ve alışkanlık yapmayacak kadar az içilen tütüne haram ve mekrûh demekten sakınmalı, kesesine ve sıhhatine zarar vermeyecek kadar az içenleri fâsık, günahkâr bilmemelidir.”

Ali Echürî bildirdi ki: “Kim uyuyacağı zaman, A’râf sûresinin ikiyüz ve ikiyüzbirinci âyet-i kerîmelerini okursa, o gece ihtilâm olmaktan korunmuş olur.”

Kim Receb ayının son Cum’a günü, otuzbeş defa; “Ahmed Resûlullah, Muhammed Resûlullah” okursa, o sene parasına zarar gelmez ve bereketini görür. Kim ihtiyâcının karşılanmasını niyet edip, sonra da on defa; “Allahümme ente lehâ ve li külli hacetin Kâdîhâ bi fadli Bismillâhirrahmânirrahîm mâ yeftehullahü lin-nâsi min rahmetin felâ mümsike lehâ” duâsını okursa, Allahü teâlânın izniyle arzusuna kavuşur.”

Ali Echürî, vefâtına yakın buyurdu ki: “Evliyânın sözü yerini bulur.”

Yazmış olduğu eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Şerhu dürer-üs-seniyye fî nazm-ıs-sîret-in-Nebeviyye (2 cild), 2-En-Nûr-ül-Vehhâc fil-kelâm alel isrâ vel-mi’râc, 3-El-Ecvibet-ül-muharrire li es’ilet-il-Berara (fıkha dâir), 4-El-Mügâresetü ve ahkâmühâ, 5-Şerhu risâletü Ebî Zeyd, 6-Mevâhib-ül-celîl, 7-Gâyet-ül-beyân fî ibâhat-id-duhân, 8-Şerhu manzûmet-il-akâid, 9-Ez-Zehrât-ül-verdiyye (Fetvâlar mecmû’ası), 10-Fedâilü Ramazân, 11-Şerhu Muhtasar İbn-i Ebî Cemre, 12 Mukaddimetü fî yevmi Aşûra.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 207

2) Hülâsat-ül-eser cild-3, sh. 157

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 758

4) El-A’lâm cild-5, sh. 13

5) Brockelmann Sup-2, sh. 437

6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 575, 579, 1013İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ALİ ŞEBRÂMELİSÎ

Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ali bin Ali Şebrâmelisî Kâhirî’dir. Künyesi Ebü’d-Diyâ olup, lakabı Nûreddîn’dir. 997 (m. 1598) senesinde Mısır’ın batısında, Şebrâmelisî nahiyesinde doğdu. 1087 (m. 1676) senesi Şevval ayının onsekizinde, Perşembe gecesi Mısır’da vefât etti. Cenâze namazı büyük bir kalabalık tarafından kılındı. Namazını, Ezher Câmii’nde Şerâfüddîn bin Şeyh-ül-İslâm Zekeriyyâ kıldırdı. Vefâtı, büyük bir üzüntü meydana getirdi.

Ali Şebrâmelisî, küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Şâtıbiyye, Hulâsa, Behce, Minhâc, Nazm-üt-Tahrîr, Gaye, Cezeriyye, Kifâye, Rahbiyye ve birçok eser mütâlâa etti. Kırâat şekillerini öğrendi. Zamanının büyük âlimlerinden okudu. Şeyh Abdurrahmân Yemenî ve Şeyh Abdurraûf Münâvî’nin Salâhiyye Medresesi’ndeki derslerini dinledi. Fıkıh ve hadîs ilmini;Nûreddîn Ziyâdî, Sâlim Şebşîrî’den öğrendi. Nûreddîn Halebî, Şemsüddîn Şevbezî, Abdurrahmân Hayyârî, Muhyiddîn bin Şeyh-ül-İslâm, Sirâcüddîn Şinvâniyyîn, Süleymân Bâbilî, Şihâbüddîn Ganemî’den ilim öğrendi. Sahîhayn’ı (Buhârî ve Müslim’i) ve Şifâ’yı büyük hadîs âlimi Şihâbüddîn Ahmed Sübkî’den okudu. Sahîh-i Buhârî, Şemail, Mevâhib, Şerhu akâid-i Nesefî, Şerhu Cem’ul cevâmî’, Muğn-ıl-lebîb, Şerh-i İbn-i Nâzım, Şerh-i Cevheret-üt-tevhîd gibi eserlerin tamâmını, Burhânüddîn Lakkânî’den okudu. Echürî’nin derslerinde bulundu. Şerh-ül-Behce ve İbn-i Akîl’in de tamâmını, Abdullah Denûşirî’den okudu. Din ve fen ilimlerinde büyük bir âlim oldu, Câmi’ül-Ezher’de ders okutmaya başladı. Bütün ilimlerde zamanının bir tanesi oldu. Zamanının büyük âlimlerinden; Şerâfüddîn bin Şeyhülislâm, Zeynel âbidîn, Muhammed Behûtî, Veys Hımsî, Mansûr Tûhî, Abdurrahmân Mahallî, Şihâbüddîn Beşbîşî, Seyyid Ahmed Hamevî, Abdülbâkî Zerkânî ve başkaları dersini dinleyip çok istifâde ettiler.

Ali Şebrâmelisî, velî, muhakkik, aklî ve naklî ilimlerde söz sahibi idi. Görüşü isâbetli, anlayışı kuvvetli idi. Eserlerdeki ma’nâların inceliklerini anlamada en önde idi. Ağırbaşlı, yumuşak huylu, insaf sahibi idi. Talebelerine karşı çok şefkatli idi. Heybetli olup, kendisini görenlerde sevgi ve saygı hâsıl ederdi. Bir kimse nûrânî yüzünü görse ondan ayrılmak istemezdi. Lüzumsuz birşey söylemezdi. Meclisinde gıybet yapılmazdı. Bütün vakitlerini talebe okutmak, namaz kılmak, Kur’ân-ı kerîm okumak ve ibâdetle geçirirdi. Yorgunluktan dolayı hiçbir talebesine kızdığı, kötü bir söz söylediği görülmedi. Talebelerinden kendisini üzen olduğunda söylediği sözlerin en fazlası; “Allahü teâlâ seni ıslâh etsin!” cümlesi idi. Çok zâhid idi. Dünyânın malı, mülkü gözünde yoktu. Evinden dışarıya çıktığında, yolda giderken onu görmek için insanlar biraraya toplanır, elini öpmek için yarış ederlerdi. Zamanının âlimleri onun üstünlüğünde ittifâk ettiler. Âlimler bir mes’elede ihtilâf ettiklerinde doğruca ona gelip sorarlar, en güzel cevâbı alırlardı. Nazari ilimlerde asrının bir tanesi olan Seriyyüddîn Derûrî onu çok medhetti.

Büyük Âlim Beşbîşî’ye, Seriyyüddîn Derûrî ile Ali Şebrâmelisî hakkında soruldukta, dedi ki: “Ali Şebrâmelisî daha üstün olup, kendisine hangi ilimden ve ne sorulursa sorulsun hemen cevâb verirdi. Hazır cevâblı olup, anlayışı çok kuvvetliydi. O, ilimde bir dağ gibiydi.” Ders okutmaktan hiç yorulmazdı. Ders yapılamadığında talebesine; “Bugün ne oldu ki ders yapamadık” derdi.

Vefâtına yakın bir zamana kadar ders okuttu. Ömrünün sonlarına doğru, yaşlılık haliyle son derece yorgun ve bitkin bir hâle geldi. Konuşmaya takati olmadığı için, hafif bir sesle ders anlatmaya başlardı. Dersi ilerledikçe kendisine bir kuvvet gelir, son derece zinde bir insan gibi ders anlatmaya devam ederdi. Çok mütâlâa yapardı. Birkaç gün çalışmayı bıraksa hemen hastalanırdı. O, bütün güzel hasletleri kendisinde toplamışdı. Hâller ve kerametler sahibi idi.

Talebelerinden, Ahmed Bina' Dimyâtî dedi ki: "Vefat etmeden önce, bir gece hocamı rü'yâmda gördüm. Bana; "Vefât ettiğimde cenazemi sen yıkarsın" buyurdu. Ben de hemen Dimyat'tan Mısır'a doğru yola çıktım. Mısır'a geldiğimde vefât haberini aldım. Buyurduğu gibi cenâzesini yıkadım, elimle kefenledim. Bu arada mübarek bedeninden bir nûr fışkırıp bütün evi doldurdu. Bakmak mümkün olmuyordu."

Eserlerinden ba'zıları şunlardır 1-Hâşiye alel-mevâhib-i ledünniyye lil-Kastalânî (Dört cild) 2- Hâşiye aleş-Şemâil, 3- Hâşiye alâ nihâyet-ül-muhtâc: (Şafiî fıkhına dâirdir.)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 153

2) Halâsat-ül-eser cild-3, sh. 174

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-3, sh. 220

4) Keşf-üz-zünûn cild-2 sh. 1897

5) El-A’lâm cild-4, sh. 314

6) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 198İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ALTIPARMAK MUHAMMED EFENDİ

Osmanlı devleti zamanında yetişen hadîs âlimlerinden, ismi, Muhammed bin Muhammed'dir. Memleketinde "Çıkrıkçı-zâde" diye tanınmış ise de sonraları "Altıparmak" lakabıyla meşhur oldu. Aslen Üsküblüdür. Doğum târihi bilinmemektedir. 1033 (m. 1623) senesinde Mısır'da vefât etti. Cenazesi büyük bir kalabalık tarafından kaldırılarak, "Sûk-ı Gâr" da yaptırdığı kendi mescidinin avlusuna defn edildi.

Altıparmak Muhammed Efendi, din ve fen ilimlerini memleketinde öğrendi. Tahsîlini tamamladıktan sonra tasavvuf yoluna meyl ederek, Şeyh Ca'fer Efendi'ye talebe oldu. Daha sonra istanbul'a gelen Altıparmak Muhammed Efendi, Fâtih Camii'nde hadîs ve tefsîr dersleri okuttu, va'z ve nasîhatta bulundu. Bir süre sonra İstanbul'dan ayrılarak Mısır'a gitti. Kâhire'de ders verdi. Hac farizasını yerine getirmek için Mekke'ye gitti. Hac dönüşü Kâhire'de ilim öğretmeye devâm etti.

Altıparmak Muhammed Efendi, Arabça, Türkçe ve Farsça dillerine ve edebiyatına vâkıf, fazilet sahibi bir âlim idi. Altıparmak Muhammed Efendi'nin birçok tercümeleri ve şerhleri vardır. Tercümelerinden en meşhuru, Molla Miskîn'in yazmış olduğu, "Me'âric-ün-nübüvve fî medâric-il-fütüvve" adlı eserin Farsçadan Türkçeye tercümesidir. Bu eser, "Altıparmak" ismi ile tanınmıştır. Diğer eserleri şunlardır 1-Nüzhet-i cihân ve nâdire-i devrân: Ahmed bin Muhammed Kazvînî'nin yazmış olduğu; İslâm târihi, halîfeler, hükümdarlar ve nâdir hikâyelerden bahseden Farsça "Nigâristân"ın tercümesidir. 2-Terceme-i sittîn li câmi-il-Bostânîn.3-Kâşif-ül-u'lûm ve fâtih-ül-fünûn.

Altıparmak ismiyle meşhur olan Me'âric-ün-nübüvve tercümesinden ba'zı bölümler:

Âdem aleyhisselâmın yaratılmasının başlangıcı: Azâzil, cin tâifesinin geride kalanları olan teb'ası ile birlikte yeryüzüne yerleşti. Bu vefasız toprağa bağlandılar. Allahü teâlâ, âyet-i kerimede meâlen; "Ben yeryüzüne halîfe halk ediciyim." buyurdu. Bunun üzerine melekler; "Yâ Rabbî yeryüzünde fesad çıkarıp kan dökenleri mi yaratacaksın?" dediler. Melekler halîfe kelimesinden ötürü böyle düşünüp söylediler. Zîrâ fesad etmiyenlere halîfe lâzım olmaz. Halîfe yaratmaktan murâd, günah ve isyân edilmesi ise, Allahü teâlâ cinleri niçin helâk etti. Eğer murâd itâat ise, biz seni tesbîh, tahmîd ve takdis ederiz dediler. Cenâb-ı Hak onlara cevâbında meâlen; "Sizin bilmediğinizi ben bilirim (Bekara 30)" buyurdu. Melekler bu cevâbı alınca söylediklerinden dolayı pişman oldular. Bizi alâkadar etmeyen şeyi niçin söyledik deyip zellelerini affettirmek için bin sene Kürsî'yi tavaf eylediler. "Lebbeyk Allahümme lebbeyk (Senden af ve mağfiret dileriz)" dediler.

Ravdat-ül-ülemâ adlı eserde şöyle yazmaktadır "Melekler, gadâb-ı ilâhiden korktuklarından, hergün Arşı tavaf edip, ağlayıp sızlayarak Hak teâlânın gadabından yine O'na sığınırlardı. Hak teâlâ onlardan hoşnud olup, hâllerine acıdı ve; "Ey meleklerim! Sizler mağfiretimi ister misiniz?" buyurdu. Melekler; "isteriz yâ Rabbî! Biz bilmediğimiz işe karıştık. Af edip gadabından bizi emin eyle" dediler. Cenâb-ı Hak buyurdu ki: "Arşın altında bir nehir vardır. Ondan abdest alın." Melekler o nehirden abdest aldılar. Allahü teâlâ onlara: "Sübhâneke Allahümme vebihamdike eşhedü enlâ ilahe illâ ente estagfirüke ve etûbü ileyke" duasını okuyun" buyurdu. Melekler; "Yâ Rabbî! Bu amelin sevâbı nedir?" diye sordular. Allahü teâlâ; "Ellerin, ayakların, yüzlerin işlediği ve bilcümle bütün günahları, onunla af edip, temizlerim" buyurdu. Melekler; "Ey Rabbimiz! Bu ihsan bize mi mah-sustur. Yoksa her kim bu ameli işlese mağfiretin ile müşerref olur mu?" dediler. Cenâb-ı Hak: "Bu amel, ümmet-i Muhammed'e mahsustur. Bu ümmetten bir kimse çok günahkâr olsa, abdest aldığı gibi, onu bütün günahlarından temizlerim ve Cennetime sokarım" buyurdu.

Nakl olunur ki: Cebrâil aleyhisselâm yaratıldığı zaman kendine baktı. Hüsn-i cemâlinin ve nûrâniliğinin şükrânesi olarak iki rek'at namaz kıldı. Namazı otuzbin senede edâ edip, dedi ki: "Yâ Rabbî! Benim gibi amel eden kulun var mıdır?" Allahü teâlâdan şu hitab geldi: "Yâ Cebrail! Ahır zamanda bir taife gelir. Az zamanda İki rek'at namaz kılarlar. Kalb meşguliyeti ve çok eksiklerle kıldıkları o iki rek'at namazı, senin kıldığınla değiş." Cebrail aleyhisselâm; "Böyle ise nasıl değişeyim?" dedi. Bunun üzerine Allahü teâlâ buyurdu ki: "Senin hiçbir ihtiyâcın ve hiçbir mânin yok iken ibâdet ediyorsun. Bu kolaydır. Fakat onlar zayıf bünyeleri ile birçok mâniler ile ibâdet ederler. Bir taraftan çoluk-çocuk, bir taraftan mal toplama fikri, diğer taraftan da düşman ve şeytan ile cihâd ederler. Bütün bunları dinlemeyip namazlarını edâ ederler. Bunların sevabının fazla olması, ihsânıma ve hikmetime uygundur."

Âdem aleyhisselâmın yaratılması: Tefsîr âlimleri ve târih yazarları buyurdular ki: Allahü teâlâ, Âdem aleyhisselâmı yaratmak istediği zaman toprağa şöyle vahyetti: "Senden bir bölük halk yaratsam gerektir. Bunlardan bir kısmı bana itaat eder, diğeri âsî olur. Mu'tîleri Cennete, âsî-leri Cehenneme sokarım." Sonra, Allahü teâlâ, Cebrail aleyhisselâma; "Gidip yerden bir miktar toprak getir!" diye emretti. Cebrail aleyhisselâm yere geldi. Toprak alacağı sırada, yer feryâd edip; "Allahü teâlânın büyüklüğüne sığınırım. Bu gün benden birşey alma. Zîrâ yarın Cehenneme girerler" dedi ve çok yemin verdirdi. Cebrail aleyhisselâm yerin bu hâline acıyıp toprak almadı. Boş el ile Hak teâlâya döndü. Cenâb-ı Hak; "Niçin boş geldin?" diye hitab edince, "Yâ Rabbî! sana ma'lûmdur ki, emrini yapmamaya niyet etmedim. Keremine güvenerek yerin ağlayıp sızlamasına acıdım. Onun için toprak almadım" dedi. Sonra toprak almakla Mikâil aleyhisselâm görevlendirildi. O da yere şefkatinden dolayı eli boş döndü. Sonra İsrafil aleyhisselâm bu işle görevlendirildi. O da toprak almadan döndü. Daha sonra Azrail aleyhisselâm yerden toprak almakla görevlendirildi. Azrail aleyhisselâm yere indi. Her kıtadan bir miktar toprak aldı. Bunları Mekke ile Tâif arasına koydu. Kırk arşın yüksekliğinde bir yığın oldu. Bir rivayette Azrail aleyhisselâm toprağı alacağı zaman yer feryâd etti. Bu sırada Allahü teâlâdan şöyle bir nidâ geldi: “Ey zemin, üzülme! Senden aldığımı güzel bir şekilde sana iade edeceğim. Cansız toprak alıp, ârif-i billah gönderirim. Siyah toprak aldım. Ay yüzlü, beyaz a’zâlı olarak iade ederim.” Sonunda dünyânın her yerinden toprak alındı. Çeşitli renkleri vardı. Onun için insanoğlu da çeşitli renk ve şekillerde, çeşitli tabiat ve huylarda halk olundu.

Sonra bu toprak yığınının üzerine bir parça bulut gönderdi. Kırk gün yağmur yağdırdı. Bir rivâyette kırk sene yağdı. Otuzdokuzu gam denizlerinden, biri ferahlık denizinden yağdı. Onun için insanoğlunun üzüntüsü çok, sevinci azdır. Sonra kırk sabah Âdem aleyhisselâmın çamurunu kudretiyle yoğurdu. Bir rivâyette, Hak teâlâ yetmişbin meleğe emretti. Cennetten su getirdiler, o toprağa döktüler. Sonra bir parça buluta emr olundu. Kırk yıl yağmur yağdırdı. Siyah renkli bir çamur oldu. Bir rivâyette, sonra kudret güneşi ile o çamuru kuruttu. Bir rivâyette o çamur kurumadan, vücûd a’zâları yapıldı, sonra kurudu. O kadar kurudu ki, vurulduğu zaman testi gibi ses verirdi. Sonra a’zâsı şekillendi.

Bir rivâyette; Âdem aleyhisselâmın başını Kâ’be toprağından, gerdanını Beyt-ül-makdîs toprağından, mübârek arkasını ve karnını Hind toprağından; ellerini maşrıktan, ayaklarını magribten, diş, sinir, damar ve kemiklerini başka yerlerin toprağından yarattı. Âdem aleyhisselâmın kalıbı tamamlandıktan sonra kırk sene yerde durdu. Bu müddet zarfında Allahü teâlâ, meleklere Âdem aleyhisselâmın kalıbını ziyâret etmelerini emretti. Melekler onun sûretinin güzelliğine ve ilgi çeken duruşuna hayran oldular. Zîrâ o şekilde bir mahlûk hiç görmemişlerdi. Birgün İblîs, daha kovulmadan evvel teb’asıyla gezerken Âdem aleyhisselâmın kalıbını görmek için uğradı. Görünce hayret edip, nasıl birşey olduğunu merak ettiler. İblîs, parmağı ile hafifçe dokundu. O anda muazzam bir ses çıktı. Bu ses yabancı birinin eli dokunduğu içindi, İblîs, yanındakilere; “Üzülmeyin, içi boştur” dedi ve sonra; “Sabredin. Ben karnını deleyim, içinde ne vardır size haber vereyim diyerek, karnını deldi ve içine girdi. Gökler âleminde gördüğü bütün şeyleri orada gördü. Bir de acâib mahzen gördü. Kapısı kilitli idi. İçine girmek için ne kadar uğraşdı ise de giremedi. Âdem aleyhisselâmın kalıbı onu red etti.

Büyükler buyurdular ki: “Gönül, Allahü teâlânın nazar ettiği bir yerdir. Çalış oraya gir. Allahü teâlânın nazarına kavuşursun.”

İblîs, kalıptan çıkıp gördüklerini anlattı: “İçerisi şehir gibidir. Dolaşmak kolaydır. Fakat bir hazîne gördüm, içine giremedim. Sırrına da vâkıf olamadım.” Sonra arkadaşlarına; “Ey arkadaşlar! Eğer Allahü teâlâ bunu bizden daha kıymetli tutarsa, siz ne yaparsınız?” diye sordu. Oradakiler; “Kabûl eder, tâbi oluruz” dediler, İblîs ise kalbinden şöyle geçirdi: “Eğer bunu tercih ederse ben âsî olurum. Eğer beni tercih ederse, onu helak ederim.” Hâlbuki Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Ben sizin gizli ve aşikâr işlerinizi bilirim” buyurdu.

Allahü teâlâ, Âdem aleyhisselâmın kalıbına rûh vereceği zaman, Cebrâil aleyhisselâma; “Habîbimin nûrunu getir. Âdem aleyhisselâmın iki kaşı arasında emânet olarak koy” buyurdu. Cebrâil aleyhisselâm derhal cenâb-ı Hakkın emrini yerine getirdi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 174

2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1076

3) Osmanlı Müellifleri cild-2, sh. 212İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ANKARAVÎ (İsmâil Rusûhî)

Anadolu’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, İsmâil bin Ahmed’dir. Lakabı Rusûhî’dir. Ankaravî diye meşhûr olmuştur. Ankara’da doğmuştur. Doğum târihi kesin olarak belli olmamakla beraber, onuncu asrın ikinci yarısında doğduğu bilinmektedir. 1040 (m. 1630) senesinde İstanbul’da vefât etti. Kabri, Galata Mevlevîhânesi bahçesindedir.

İlk tahsilini doğum yeri olan Ankara’da yaptı. Aklî ve naklî ilimleri, zamanının âlimlerinden okudu. Arabça ve Farsça dillerini öğrendi. Zâhirî ilimlerde yükseldikten sonra tasavvufa yöneldi. Bayrâmiyye yoluna girip feyz aldı. Tasavvuf derecelerinde de yükseldi. Hocası tarafından insanlara Allahü teâlânın dînini ve sevgili Peygamberimizin güzel ahlâkını anlatmakla vazîfelendirildi. Halvetiyye yolundan da icâzet alıp, irşâd vazîfesine devam ettiği sırada gözlerinden rahatsızlandı. Rahatsızlığından dolayı okuyamaz, yazamaz oldu. Gözleri açıldığı takdîrde dâima Kur’ân-ı kerîm, hadîs-i şerîfler ve evliyâullahın sözleriyle meşgûl olacağını nezr etti. Nihâyet bir velînin teveccühüyle gözlerindeki rahatsızlık geçti. Bu hâline şükür ifâdesi olarak “Fütûhât-ı Ayniyye” adlı Fâtiha-i şerîfe tefsîrini yazdı. Konya’ya gidip, Mevlevi yolu büyüklerinden Bostan Çelebi’nin sohbetlerinde bulundu. Mevleviyye yolunda da ilerleyip yüksek derecelere kavuştu. 1019 (m. 1610) senesinde İstanbul’a gelerek, İstanbul Galata Mevlevîhânesi’nde irşâd vazîfesiyle vazîfelendirildi. Vefâtına kadar bu vazîfede kalıp insanlara iyiliği emr edip, kötülüklerden sakındırmaya çalıştı. Bu arada zâhirî ilimlerde de gayret gösterip daha yüksek derecelere ulaştı.

İsmâil Ankaravî, zâhirî ve bâtınî ilimlerde, tasavvufda yüksek derece sahibi idi. İlmiyle âmil, fazilet sahibi bir zât idi. Allahü teâlânın emirlerine uyar ve yasaklarından titizlikle kaçınırdı. Allahü teâlâya çok ibâdet eder, dünyâya önem vermezdi. Zamanındaki devlet adamları kendisini sever, ilmini takdîr eder, hürmette kusur etmezlerdi, ilim ehli ile ilmî sohbetlerde bulunur, sohbeti, yalnızlığa tercih ederdi. İnsanlar arasına karışıp, Allahü teâlânın dînini anlatmayı, bir köşeye çekilip ibâdet ve tâatle meşgûl olmaktan üstün tutardı. Birçok ilimlerdeki yüksek derecesi yanında şairliği de olan İsmâil Ankaravî, şiirlerinde Rusûhî mahlasını kullanırdı. Birçok eserleri vardır.

Bu eserlerinin başlıcaları şunlardır:

1- Şerh-i Mesnevî: Mevcûd Mesnevî şerhlerinin en meşhûrlarından olup, altı cild hâlinde yazılmış ve basılmıştır. “Mecmû’ât-ül-Letâif ve ma’mûrât-ül-meârif’ adıyla da bilinen Mesnevî şerhi, İsmâil Ankaravî’nin en meşhûr eseridir. Bu şerhi sebebiyle Mesnevî Şarihi diye meşhûr olmuştur. Eserinde Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hazretlerinin söz ve hâllerini açıklarken, tasavvufun temel ve umûmî kaidelerini de anlatmıştır. Daha sonraki zamanlarda, Mesnevî üzerinde eser yazanlar, Ankaravî şerhinden çok istifâde etmişlerdir. Bu eseri, Cengî Yûsuf Dede kısaltarak “Menhec-ül-Kavî” adıyla Arabçaya, ismet Tasar-zâde, “Şerh-i kebîr-i Ankaravî ber Mesnevî-i ma’nevî-i Mevlevi” adıyla Farsçaya tercüme etmişlerdir.

2- Minhâc-ül-fukarâ: Tasavvuf konularından ve evliyânın hâllerinden bahs eden bu eseri Türkçedir. Mühyiddîn İbni Arabî’nin “Fütûhât-ı Mekkiyye” ve Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin “Mesnevî”sinden birçok nakillerin yapıldığı bu eserinin sonuna, “Semâ” ile ilgili “Huccet-üs-semâ” adlı bir risale de eklemiştir.

3- Zübdet-ül-füsûs: Muhyiddîn İbni Arabî’nin “Füsûs-ül-hikem” adlı eserinin yine kendisi tarafından yazılmış “Nakd-ün-nüsûs” adlı hülâsasının Türkçe tercümesidir. Bu eser Molla Câmî tarafından “Nakd-ün-nüsûs” adıyla Farsça, tasavvuf büyüklerinden Seyyid Koca Muhammed Nûr-ül-Melâmî tarafından “Mürûc-ün-nüsûs” adıyla Arabça olarak şerh edilmiştir.

4- î’zâh-ül-hikem: Şihâbüddîn Sühreverdî’nin, “Heyâkil-ün-Nûr” adlı eserinin Türkçe tercümesi ve şerhidir. Allâme Celâlüddîn Devânî ve şâir Nev’i Efendi tarafından da haşiye yazılmıştır.

5- Miftâh-ül-belâga ve Misbâh-ül-fesâha: Hâce-i Cihân’ın “Menâzîr-ül-inşâ”sı ile Hatîb-i Dımeşkî’nin “Telhis” adlı eserleri kaynak alınarak yazılmıştır. Edebiyat ve Osmanlıca belagat kaidelerine dâir dilimizde yazılan eserlerin öncüsü olduğundan, edebiyatla uğraşanlar için faydalıdır.

6- Fütûhât-ı ayniyye fî tefsîr-i sûret-il-Fâtiha: Fâtiha sûresinin tefsîriyle ilgili bir eserdir. 7- Misbâh-ül-esrâr Nûr sûresinin tefsîriyle ilgili eseridir. Son iki eser tasavvufî mâhiyettedir. 8-Nisâb-ı Mevlevi, 9- Şerhu kasîde-i Tâiyye el-müsemmâ bil-mekâsıd-il-Âliyye, 10- Şerhu hadîs-i erba’în, 11-Şerhu Füsûs-il-hikem, 12- Cenâh-ul-ervâh, 13- Şerhu kasîdet-il-münferice el-müsemmâ bi hükm-il-münderice: Ebü’l-Fazl Yûsuf bin Muhammed’in “El-Münferice” kasidesi diye bilinen manzûmesinin tercüme ve şerhidir. 14-Hall-i müşkilât-ı Mesnevî, 15-Simât-ül-mûkınîn, 16- Er-Risâlet-üt-tenzîhiyye fî şân-ü-Mevleviyye, 17-Dîvân, 18-Câmi-ül-Âyât: Mesnevî’deki âyet-i kerîme, hadîs-i şerîflerin tefsîri ve Arapça beyitlerin açıklamasıdır, 19-Fâtih-ül-ebyât: Farsça beyitlerin açıklamasıdır. 20- Mecmû’ât-ül-letâif: Arapça ve Farsça beyitlerin açıklamasıdır. 21- Şerhu kasîdet-ül-mîmiyye vel-Hamriyye, 22- Risâle-i uyûn-i isnâ aşere: Oniki “tasavvufî manzûmeden ibâret bir eseridir.

İsmâil Ankaravî, Minhâc-ül-fukarâ adlı eserinde, iyiliği emr edip kötülükten sakındırma husûsunda diyor ki: Hazreti Ali buyurdu ki: “Doğru bildiğini söylemek, susmaktan daha hayırlıdır. Günahkâr insanlara günah ve haramların kötülüğünü anlatmamak, iyilik değildir.” Kötü bir işi yapanı o işten sakındırmak, ibâdetlerin en fazîletlisidir. Bir kimse bilmeyen birine yol gösterse, o da onun irşâdıyla hidâyete erse, yol gösteren kişi de, hidâyete kavuşan kimsenin sevâbı ve fazileti kadar sevâb kazanır. Zîrâ Peygamber efendimiz (s.a.v); “Başkalarını doğruluğa çağıran kimseye, kendisine uyanların sevâbı gibi sevâb verilir. Bununla beraber onların sevâbından da hiç birşey eksilmez. Sapıklığa çağıran kimseye de ona uyanların günahı gibi günah verilir. Bununla beraber ona uyanların günahlarından hiçbir şey eksilmez.” buyurdu. Dînin direği nasihattir. Bu sebeple Allahü teâlânın kullarına nasihat etmeli ve yumuşak davranmalıdır. Eğer söz tutmazlarsa onlara yumuşaklıkla hakîkati anlatmaya devam etmelidir. Zîrâ Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “ümmetimden bir taife, hak üzerine mücâdele etmekte, kıyâmete kadar galip olarak devam edecektir” buyurmuştur. Ba’zı âlimler bu taifeden maksad, iyiliği emr eden, kötülükten sakındıran âlimlerdir demişlerdir. Çünkü onların mücâdeleleri ma’nevî olur. Onlar Allahü teâlânın kullarını kurtuluşa sevk ederler. Allahü teâlânın âyetlerini ve Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerini yanlış te’vîl edip, kendi sapık görüşlerine göre açıklayanlara mâni olurlar. Söz tutmazlarsa mücâdele ve münâzaraya kalkışırlar.

İsmâil Ankaravî, hak ve hakîkat yolunda bulunmak gerektiğini anlatırken diyor ki: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizden Abdullah bin Mes’ûd ( radıyallahü anh ) şöyle naklediyor: “Resûlullah (s.a.v) doğru bir çizgi çizdi ve: “Bu, Allahü teâlânın yoludur” buyurdu. Sonra bu çizginin sağından ve solundan çıkan çizgiler çizip; “Bu yolların her birinde şeytan vardır ve kendine çağırır” buyurdu ve; “Doğru yol budur. Bu yolda olunuz. Fırkalara bölünmeyiniz” meâlindeki (En’âm-53) âyet-i kerîmeyi okudular.”

Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) yolu tevhîd (birlik) ve muhabbet yoludur. Onun için birçok âlimler ve evliyâullah; “İnsanı doğru yoldan ayıran, sapıklığa götüren yollardan, orta yol daha hayırlıdır” demişlerdir. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî de bu konuda; “Herkes gücü, yettiği kadar, hak yoldan ayrılmadan çok sakınıp, sırât-ı müstekim üzere olmalıdır” buyurmuştur. Fahreddîn-i Râzî de sırât-ı müstekimi tefsîr ederken buyuruyor ki: “Allahü teâlâ niçin sırât-ı müstekim buyurdu da sebîl-i müstekim buyurmadı. Çünkü sırat lafzı, Cehennemdeki sıratla ilgilidir. Öyle ki, insan bu dünyâda olan sıratta, korku ve ümit üzere bulunmalıdır.” Bir kısım müfessirler de “Sırat ikidir; biri dünyevî (dünyâ ile ilgili) biri uhrevî (âhıretle ilgili)’dir. Dünyâda olan sırat; Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîminden ve Peygamber efendimizin hadîs-i şerîflerinden tefsîr ederek, Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiği doğru yoldur. Uhrevî (âhıretle ilgili) sırat ise, hadîs-i şerîflerde bildirildiği gibi Cehennem üzerine kurulan kıldan ince, kılıçtan keskin olan, bütün insanların üzerine sevk edildiği, köprüdür. Abdullah bin Mes’ûd’dan rivâyet edilen hadîs-i şerîfte Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdular ki: “Cehennem üzerine kıldan ince kılıçtan keskin olan sırat köprüsü kurulur. Bu köprüden, bir kısım insanlar şimşek gibi, ba’zısı fırtına gibi geçer. Bir grup insan da kuş uçar gibi, bir fırka atlı gibi, bir zümre piyade gibi geçer. Bir cemâat de ateş onların yüzlerini yalar.”

Hayayı anlatırken diyor ki: Birgün Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) Eshâbına buyurdu ki: “Eshâbım! Allahü teâlâdan tam bir şekilde haya ediniz.” Eshâb-ı Kirâm dediler ki: “Yâ Resûlallah bizim hepimiz Allahü teâlâdan utanırız.” Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Haya bu değildir. O kimse ki Allahü teâlâdan tam bir şekilde haya eder. Gözünü, kulaklarını ve diğer uzuvlarını haramlardan, bâtınını ve fercini haram ve zinâdan korur, ölümü hatırlar, âhıreti diler, dünyânın süs ve zînetlerini terk eder ise, hakîkatte bu kimse Allahü teâlâdan haya etmiştir.” Haya güzel bir huydur ki dinimizce iyi olduğu bildirilmektedir. Hakdan ve insanlardan haya etmelidir. Haya edilmeyen işte hayır yoktur.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hülâsat-ül-eser cild-1, sh. 418

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 259

3) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 25

4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 765

5) Keşf-üz-zünûn sh. 630, 856, 1114, 1872,

6) Brockelmann Sup-2, sh. 662

7) Sefînet-ül-evliyâ cild-5, sh. 161

. İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ANKARAVÎ MEHMED EMİN EFENDİ

Osmanlı şeyhülislâmlarının kırkdördüncüsü ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi Muhammed’dir. Babasının ismi Hüseyn’dir. Ankaravî nisbetiyle veya Ankaralı Mehmed Emîn Efendi diye meşhûr olmuştur. 1028 (m. 1619) senesinde Ankara’da doğdu. Şeyhülislâmlık vazîfesini yürütürken, 1098 (m. 1687) senesinde İstanbul’da vefât etti. Sultan Selîm Câmii yakınında, Kovacı Dede türbesi önündeki kabristana defnedildi.

Babası Hüseyn Efendi fukahâdan bir zât idi. İlk tahsilini babasından aldıktan sonra İstanbul’a gelip, zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil, etti. Şeyhülislâm Yahyâ bin Zekeriyyâ’nın hizmetinde bulunup mülâzim (stajyer müderris) oldu. İlmî üstünlüğe ulaştıktan sonra, ba’zı medreselerde müderrislik vazîfesini yürüttü. Sultan Dördüncü Mehmed Hân zamanında sırasıyla, Yenişehir, 1077 (m. 1665) senesinde Bursa, 1080 (m. 1668) senesinde Mısır kadılıklarına ta’yin edildi. Mısır kadılığı vazîfesini adâlet ve doğruluk üzere yürütürken, 1082 (m. 1670) senesinde İstanbul kadılığına terfi ettirildi. Aynı sene içinde Anadolu kadıaskerliğine yükseltildi. 1087 (m. 1676) senesinde bu vazîfeden ayrıldı. Aynı sene Ankara kadılığına, ta’yin olundu. Orada hem kadılık, hem ilim öğretmekle meşgûl oldu. 1097 (m. 1686) senesinde, Şeyhülislâm Çatalcalı Ali Efendi vazîfeden alınınca, onun yerine şeyhülislâmlık makamına yükseltildi. Bu şerefli ve yüksek vazîfeyi bir yıl bir ay yürüttükten sonra vefât etti.

Ankaralı Mehmed Emîn Efendi, aklî ve naklî ilimlerde yüksek derece, fıkıh ilminde de özel ihtisas sahibi idi.

Fıkıhla ilgili bütün nakilleri, inceliklerine kadar bilirdi. Fıkıh ilminde, zamanında ondan daha yüksek birisi yoktu. Bir hükmü vermeden önce bütün kavilleri ve nakilleri araştırır ve en sonunda hükmünü verirdi. İlmiyle âmil, zekî, akıllı, güzel ahlâk sahibi idi. Cömert ve kerem sahibi olan Mehmed Emîn Efendi, İstanbul’da bir medrese inşâ ettirmişti. Şeyhülislâmlığı ve kadılığı esnasında, adâlet ve doğruluk üzere hükmetmiş, tevâzu sahibi bir âlim idi. Fıkıh ilmindeki derecesi çok yüksek olan Mehmed Emîn Efendi’nin, “Fetâvâ el-Ankaraviyye” veya “Mecmû’ay-ı Fetâvâ” adıyla bilinen fetvâlarını topladığı bir eseriyle birlikte, “Tefsîr-u Âyet-il-kürsî” adlı eseri vardır. “Tehvîr-ül-Ebsâr” adlı esere yazdığı haşiyesi de meşhûrdur.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 314

2) Devhat-ül-meşâyıh sh. 72

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-1, sh. 439

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 234

5) El-A’lâm cild-6, sh. 103

6) Brockelmann Sup-2, sh. 647İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ARADÎ (Ömer bin Abdülvehhâb Halebî)

Şafiî mezhebi fıkıh âlimi, vâ’iz ve Haleb müftîsi. İsmi, Ömer bin Abdülvehhâb bin İbrâhim bin Mahmûd bin Ali bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Hüseyn el Aradî el-Halebî’dir. “Aradî” nisbeti ile meşhûr oldu. 950 (m. 1543) senesinde Haleb’de doğdu. 1024 (m. 1615)’de orada vefât etti.

Fıkıh, hadîs, tefsîr, târih ve Arab edebiyatı ilimlerinde büyük bir âlim olan Aradî, zamanının bir tanesi idi. Önce babasının yanında ilim öğrendi. Sonra, “İbn-i Bîlûnî” diye meşhûr olan Mahmûd bin Muhammed Bâbî’den ilim öğrenmeye başladı ve ondört sene kadar bu zâtın yanında kaldı. Ondan, Cezeriyye, Mukaddimet-üt-tasrîf, Izziyye, Tecvîd-ül-Kur’ân ve Teysîr-ud-dânî adındaki eserleri okuyup ta’lim etti. Daha sonra, Mevlâ İbrâhim bin Muhammed Beyânî’nin yanına gidip, ondan da çok çeşitli ilimleri okuyup öğrendi. Bu zâtın yanından ayrıldıktan sonra, büyük âlim Muhammed Radıyyüddîn bin Hanbelî’ye geldi. Ondan da ders okuyup icâzet (diploma) aldı. Bunlardan başka, Allâme Muhammed bin Müslim Tûnûsî el-Hüseynî’den de ilim tahsil etti. Senelerce onun yanında kaldı ve ilminden çok istifâde etti. Bizzat ondan, defalarca Sahih-i Buhârî kitabının tamâmını dinledi. Onun oğlu Muhammed Maktûl’dan da, Sahîh-i Müslim’in ve Kâdı Iyâd’ın “Şifâ-i şerîf inin büyük bir bölümünü dinledi. Ayrıca bu zâttan, “Mutavvel”den çeşitli bahisleri okudu. Bundan evvel “Mutavvel”i hocası Şeyh İbrâhim-i Kürdî’den de okumuştu. Bunun yanında Murâdî’nin “Elfiye şerhi”ni, “Muğn-il-lebîb”i ve babasının “Elfiye” üzerine yaptığı “İbn-i Nâzım şerhi” ni de Muhammed Maktûl’den dinledi. Yine ondan, “Elfiye” üzerine yapılan “Şerh-ı Irâkî”nin tamâmını, İbn-i Hâcib’in “Muhtasar”ı üzerine yapılan şerhi ve “Şerh-ı Adûd”un az bir bölümünü okudu. Daha başka âlimlerden de, çeşitli ilimlere âit birçok kitapları okudu. Hadîs kitaplarında bulunan birçok hadîs-i şerîfleri, Sahîh-i Buhârî’nin tamâmını, Tûnus’da Kâdı’l-cemâat olan Seyyid Ahmed Selîtî’nin bizzat kendisinden dinledi. Diğer “Sünen-i şerîf kitaplarını okutmak üzere ondan icâzet aldı. Bedreddîn-i Gazzî de, Şam’dan yazıp göndermek sûretiyle Aradî’ye icâzet verdi.

Aradî, birçok talebeye ders okutup faydalı oldu. Vakitlerini ders vermekle geçirirdi. Zamanında, onun gibi böyle ilimle ciddî olarak meşgûl olan birisi yok denecek kadar azdı. Benî Aşâir kabilesine âit olan Habeşiyye zaviyesinde (tekkesinde) bulunan talebelere, dört sene kadar ders okuttu. Asrının fâdıllarının çoğu, onun talebesi idi. Şemsüddîn Muhammed ve kardeşi Burhâneddîn İbrâhim, Şihâbüddîn Ahmed bin Mevlâ’nın iki oğlu ve kendi oğlu Ebü’l-Vefâ Aradî, Necmüddîn Hulefâvî ve ilimde reîslık makamına yükselen daha birçok âlim, Aradî’ye talebelik yaptılar.

Ömer Aradî, Haleb’de Şafiî müftîsi oldu. Cum’a günleri ikindi namazından sonra, Haleb Câmii’nde va’z ederdi. Hayâtının sonuna kadar bu hizmetine devam etti. Çok kitap yazdı.

Eserleri: 1- Şerh-ül-Câmî, 2-Tehyîc-üs-se’âde ve mevkıf-ül-ifâde, 3-Hâşiyetün alâ tefsîr-i Ebüssü’ûd, 4-Dürr-üs-semîn, 5- Zeylü Târih-i İbn-i Hanbelî, 6- Şerh-ut-tâiyye li-İbn-i Fârıd 7- Şerh-ud-Dâliyye, 8- Şerhu Risâlet-il-Kuşeyrîyye 9- Şerh-ül-Akâid, 10- Feth-ül-müte’âlî fî tahkîk-ı kavâid-il-Hayâlî, 11- Mişkât-ül-envâr fî şerhi kasîdet-i Ali Çelebi, 12- Menâhicü ehl-il-vefâ, 13-Şerh-uş-şifâ fî hadîs-il-Mustafâ( aleyhisselâm ): Dört büyük cilddir. Oniki senede hazırladığı bu eserine, “Feth-ül-Gaffar bi-mâ ekremallahü bihî Nebiyyehül-muhtâr” adını verdi. Bu kitabı Anadolu’da ve Arabistan’da her yere yayıldı.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 296

2) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 215

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 796

4) Keşf-üz-zünûn sh. 1054İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ASLAN DEDE (Meczûb)

Haleb’de yetişen velîlerden. İsmi, Aslan Dede olup, Meczûb diye tanınır. Allahü teâlânın aşkı ve evliyâlık hâlleri ile kendinden geçmiş hâlde bulunan evliyâdan idi. Doğum târihi bilinmemekte ise de, 1048 (m. 1638)’de vefât ettiği ve vefâtında yüz yaşını geçmiş olduğu bilinmektedir.

Zamanının usûlüne göre ilim tahsil ettikten sonra, çeşitli vazîfelerde bulunan Aslan Dede, bir müddet kadı vekîlliği yaptı. Daha sonra tasavvuf yoluna yöneldi. Mevki ve rütbeyi terketti. Çok riyâzet ve mücâhede yaptı. Nefsin arzularına uymamak, onu terbiye etmek için çok çetin sıkıntılar çekti. Kendisi yalnız bir kimse idi. Câmilerde yatar kalkardı. Bir de küçük bir kulübesi vardı. Ba’zan da orada kalırdı. Gece-gündüz hücresinde bulunur, dışarı pek çıkmazdı. Devamlı ibâdet ve tâat ile meşgûl olurdu. Çok az konuşurdu. Zarûret olmadıkça ağzını açmazdı. Muhammed Acemî isimli bir zât, kendisine hizmet ederdi.

Aslan Dede ( radıyallahü anh ), birçok büyük zâta hocalık yaptı. Sesi ve yazısı çok güzel idi. Kadri yüce bir zât olup, herkesten hürmet görürdü. Sohbetinde, yanında dâima büyük zâtlar bulunurdu. Kendisine hediye olarak çeşitli kimselerden çok mal gelirdi. Fakat o bunların hepsini ihtiyâç sahiblerine dağıtır, kendisi fakirlik ve sadelik içinde yaşamayı tercih ederdi. İnsanlar onun bu hâlini görürler, kendisine gıpta ederlerdi. Antakya’da ikâmet ederdi. Sonra Haleb’e yerleşti.

Menkıbe ve kerâmetleri çok olup, birçok kimse bunlara şâhid olmuştur. Yemen’de, Aslan Dede’nin büyüklüğünü, kerâmet sahibi olduğunu bilip, onu çok seven, Muhammed Zücâc isminde sâlih bir kimse vardı. Bu zât, Antakya’da bulunan Ahmed ismindeki bir tanıdığına mektûp yazarak, Aslan Dede’yi ziyâret ederek ellerinden öpmek istediğini, fakat mühim vazîfede bulunduğu için gelmesinin mümkün olmadığını, Aslan Dede’yi ziyâret edip, selâmını söylemesini ve kendi yerine elini öpmesini bildirdi. Antakya’da bulunan Ahmed Efendi mektûbu alır almaz, doğruca Aslan Dede’nin yanına gitti. Ahmed Efendi henüz birşey söylemeden, Aslan Dede; “Merhaba! Bize Yemen’deki dostumuzdan selâm getiren...” dedi ve bunu dört defa tekrar etti. Sonra; “Ve aleyküm selâm ve rahmetullahi.ve berekâtühü” dedi ve bunu da dört defa tekrar etti.

Aslan Dede’nin talebelerinden biri şöyle anlatır: “Evimizin bitişiğinde kullanılmayan bir dükkân vardı! Orayı satın alıp evimizi genişletmek istedim. Bunun için o yerin sahibine bu durumu bildirdim. Dükkân sahibi teklifimi kabûl etmedi. Orayı kullanmadığı hâlde, satmak da istemeyip teklifimi reddetmesine üzüldüm. Hocam sık sık evimize gelip otururdu. Bu hâdiseden sonra yine geldiğinde, bizim o komşu ile konuşmalarımızı kendisine haber vermediğimiz hâlde, o kerâmet olarak anladı ve evimizin almak istediğimiz dükkân tarafına giderek, sırtını duvara dayayıp bir müddet oturdu. Daha sonra kalkıp iç odaya geçerek sohbete başladı. Sohbetten sonra da evine gitti. Aynı gün, almak istediğim dükkânın sahibi yanıma gelerek, dükkânı bana satabileceğini söyledi. Hayretimi görünce de; “İnanmıyor musun? İçimde, bu dükkânı mutlaka sana satmam îcâbettiği gibi bir his meydana geldi. Bunun için satmak istiyorum” dedi. Ben adamın bu hâline çok te’accüb ettim. Bu durumun hocamın bir kerâmeti olduğu apaçık belli idi.”

Zamanın sultânı Dördüncü Murâd Hân, 1048 (m. 1638) senesinde Bağdad’ı” fethe giderken, Aslan Dede’yi de yanında götürdü. Harb esnasında, Aslan Dede’nin, daha önce görülmeyen, tanınmayan birçok asker ile birlikte düşmana karşı hücum ettiği görüldü. Nihâyet, Allahü teâlânın izni ile Bağdad fethedildi. Fetihten sonra Dördüncü Murâd Hân; “Zâhirî olarak Bağdad’ı biz fethettik görünüyorsa da, esasta onu fetheden Aslan Dede’dir.” demiştir.

Aslan Dede, fetihten sonra aynı sene içinde vefât etti.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 360

2) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 419İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AYDERÛSÎ (Abdülkâdir bin Abdullah)

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdülkâdir bin Abdullah bin Abdullah Ayderûsî, Yemenî, Hadramûti ve Hindî’dir. Künyesi Ebû Bekr olup, lakabı Şemsüş-şümûs Muhyiddîn’dir. 978 (m. 1570) senesinde Hindistan’ın Ahmedâbâd şehrinde doğdu. 1038 (m. 1629) senesinde orada vefât etti. Kabri ziyâret mahallidir.

Babası, o daha dünyâ gelmeden onbeşgün önce, rü’yâsında evliyâdan Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî, Şeyh Ebû Bekr Ayderûs ve başkalarını gördü. Abdülkâdir-i Geylânî, ona bir isteği bir arzusunun olup olmadığını sordu. O da doğacak oğlu için hayır duâ istedi. Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretleri de oğluna, Ebû Bekr künyesi ve Muhyiddîn lakabını vermesini söyledi. O da doğacak oğlunun şan ve şerefinin üstün olacağını bu hâdiseden anladı, Ayderûsî’nin diğer kardeşleri, küçük iken vefât ettiler. Ayderûsî, ailesi tarafından sevgi ve muhabbetle yetiştirildi. Ailesinden ilim ve edeb öğrendi. Zâten baba ve dedeleri âlim ve evliyâ zâtlar idi.

Bir zaman, o beldenin vâlisi gelip, bir işi husûsunda Ayderûsî’nin babasından duâ istedi. Ayderûsî o zaman küçük idi ve orada bulunuyordu. Vâli müşkülü olduğu mes’elesini anlattı. O zaman küçük Ayderûsî, Saf sûresinin onüçüncü âyet-i kerîmesini okuyuverdi. O zaman babası vâliye; “Cevâbını bu çocuk verdi” buyurdu. Daha sonra vâlinin mes’elesi halloldu. Ayderûsî’nin annesi sâliha bir hanım olup çok cömert idi. Ramazan ayının bir Cum’a günü vefât etti. Son sözü Kelime-i tevhîd oldu. Ayderûsî annesine çok hürmet ve hizmet edip, onun hayır duâsını kazandı.

Ayderûsî, tahsil hayâtını şöyle anlatır: “Kur’ân-ı kerîm okumayı babamdan öğrendim. Âlim ve velî zâtlar huzûrunda hatim okudum. Kırâat ilminden sonra, birçok âlimden çeşitli ilim dallarında ders gördüm, İcâzet aldım. Allahü teâlânın izniyle eser tasnifi ile meşgûl oldum.”

Ayderûsî, ihyâ kitabını çok medhederdi. Yemen ve Mısır’a seyahat etti. Tekrar Hindistan’a döndü. Din, fen ve tasavvuf ilimlerinde derya oldu. Çok talebe yetiştirdi. Âlimler, sohbetinde bulundular ve talebesi olmakla şereflendiler. Bunlardan ba’zıları şunlardır: Seyyid Cemâlüddîn, Bedrüddîn Hasen bin Dâvûd Hindi, Muhammed bin Yahyâ, Fakîh Ahmed bin Muhammed, Şihâbüddîn Ahmed bin Rebî’, Ahmed bin Abdülhak.

Ticâret ehli ve vâlilerden de talebeleri vardı. Âlimler kendisini çok medhettiler.

Ayderûsî çok eserler yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- El-Fütuhât-ül-kuddûsiyye fil hırkat-il-Ayderûsiyye, 2- El-Hadâik-ül-hadâra fî sîret-in Nebi ( aleyhisselâm ) ve eshâb-il-Aşera, 3- İthâf-ül-Hadrat-il-azîze bi uyûn-is-Seyr-il-vecîze, 4- El-Müntehâb-ül-Mustafâ min ahbâri mevlid-i Mustafâ, 5- El-Minhâc ilâ ma’rifet-il-Mi’râc, 6- El-Enmûzec-ül-latîf fî ehli Bedr-iş-şerîf 7- Eshâb-ün-necât ven-Necâh fî ezkâr-il-mesâi ves-sabâh, 8- Ed-Dürr-üs-semîn fî beyân-il-mühîm min ilm-iddîn, 9- El-Havâş-ür-reşîka alel urvet-il-vüskâ, 10- Minah-ül-Bâri bi hatm-i Sahîh-il-Buhârî, 11- Ta’rîf-ül-İhyâ bi fedâil-il-İhyâ, 12- Ikd-ül-lâl bi fedâil-il-i’lâl 13-Hidmet-üs-sâde, 14- Bugyet-ül-Müstefîd fî şerhi tuhfet-il-mürîd, 15-En-Nefhat-ül-anberiyye, 16- Gâyet-ül-kurb, 17- İthâfü ihvân-is-safâ biş-şerhi tuhfet-iz-zurefâ bi esmâ-il-Hulefâ, 18-El-Feth-ül-Kudsî fî tefsîri âyet-il-Kürsî, 19- Sıdk-ül-vefâ, 20- En-Nûr-us-sâfir an-ahbâr-il-karn-il-âşir, 21- Dîvânü şi’r.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 288

2) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 440

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 600

4) El-A’lâm cild-4, sh. 39

5) En-Nûr-us-sâfir sh. 300

6) Brockelmann Sup-2 sh. 617

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AYDERÛSÎ (Muhammed bin Abdullah)

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Abdullah bin Abdullah bin Abdullah Ayderûs Hadramî’dir. 970 (m. 1562) senesinde Yemen’de doğdu. 1030 (m. 1621) senesinde Hindistan’ın Bendersûret nahiyesinde vefât etti. Kabri üzerine büyük bir türbe ile yanına ayrıca bir mescid ve bir havuz yapıldı. Mescidde devamlı Kur’ân-ı kerîm okuyan kimseye de ücret tahsis edildi. Câmiye, arazi ve başka gelirler vakfedildi. Kabri ziyâret mahallidir.

Şiblî, Ayderûs hakkında dedi ki: “O, ilim, amel, hâl, söz, zühd, vera’ ve mes’elelerin derinliğini anlamada herkesten önce idi. Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Birçok kitap okudu. Babasının himâyesi altında yetişti. Âlim bir zât olan babasından çok istifâde etti. Birçok ilimleri öğrendi. Fıkıh ilmini, Seyyid Muhammed bin Hasen, Muhammed bin İsmâil ve Seyyid Abdurrahmân bin Şihâbüddîn’den tahsil etti. Zamanın evliyâsının sohbetlerinde bulundu. Tasavvuf bilgilerini öğrendi. Hadîs tahsili de yaptı. Hocaları ve çok kimseler onu medhettiler.

Çok ibâdet ederdi. Fazileti ve kemâlinde sözbirliği oldu. Ayderûs, amcalarından da ilim öğrendi. Amcası onun babasına gönderdiği mektûpta, “Ey Abdullah! Neslinden böyle bir evlâdın olması sana iftihar olarak yeter” diye yazdı.

Hindistan’ın Ahmedâbâd şehrinde bulunan dedesi Şeyh bin Abdullah, onun faziletini işitince yanına çağırdı. Ayderûs da 989 (m. 1581) senesinde Hindistan’a gitti. Âlim ve fazilet sahibi bir zât olan dedesinin derslerinde bulundu ve çok istifâde etti. Çok kitap ve şerhlerini mütâlâa etti. Evliyâlık derecelerinde yükseldi. 990 (m. 1582) senesinde, dedesinin vefât etmesiyle, onun yerine geçip irşâd vazîfesinde bulundu. Hindistan’da ve Hadramût’ta dedesinin ihsânda bulunduğu kimselere o da ihsân ve iyilik etti. Babası Abdullah kendisini çağırdığında ona hürmet dolu ve üstünlüğü açıkça belli olan bir cevap yazdı. Babası bundan çok memnun oldu. Şükür secdesine vardı ve şöyle dedi. “Ben de onun böyle olmasını temenni ederdim, İnsan, oğlundan başka kimsenin kendisinden üstün omasını pek istemez, fakat oğlunun üstün olmasını ister.” Ayderûs, baba ve dedesinin güzel ahlâkına tam vâris, oldu. Herkese iyilik yapmaya, hayr hasenata devam etti. Hindistan’daki Bendersûret nahiyesine gidip oraya yerleşti. Sultan, dergâhına yetecek kadar maaş tahsis etti.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 26İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AYSÂVÎ (Ahmed bin Yûnus ed-Dımeşkî)

Şam’da yetişen Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Yûnus bin Ahmed bin Ebî Bekr el-Aysâvî ed-Dımeşkî olup, lakabı Şihâbüddîn’dir. Aslen Şam’a bağlı olan Aysâ nâhiyesindendir. Buraya nisbetle Aysâvî denilmiş ve bu isimle meşhûr olmuştur. Babası Aysâ’dan gelip, Şam’da yerleşmiş idi. Ahmed Aysâvî 941 (m. 1534)’de Şam’da doğdu. 1025 (m. 1616) senesinde, Zilhicce ayının yirmibeşinde orada vefât etti. Bâb-üs-sagîr kabristanında defnolundu. Vefâtında 84 yaşında idi. Vefâtına; “Yâ Rabbî! Kulun Ahmed Aysâvî’ye rahmet et” ma’nâsında bir Arabî mısrâyı târih düşürmüşlerdir.

Şam’da doğup yetişen Aysâvî, ilim öğrenme çağına gelince, ilk olarak Şihâbüddîn Ahmed bin Nebiyye’nin derslerine devam edip, ondan Kur’ân-ı kerîm okudu. Fıkıh ve nahiv ilimlerini Şeyh Tâcüddîn’den öğrendi. Bundan sonra, zamanın büyük âlimlerinden olan babası Yûnus bin Ahmed’den okumaya başladı. Babası bir müddet bu kabiliyetli oğlunu okuttuktan sonra, “Fakîh-ül-asr” (asrın fakîhi, büyük fıkıh âlimi) olarak bilinen Kâdı’l-kudât Nûreddîn Ali en-Nesefî’nin yanına gönderdi. Fakîhin yanında iki sene mülâzim (asistan, yardımcı) oldu. Fıkıh ilminde iyice derinleşip mütehassıs oldu. Yine babasının emri ile, Alâüddîn bin İmâdüddîn’in derslerinde hazır bulundu. Şemseddîn Muhammed bin Tûlûn’dan hadîs ilmini öğrendi. Kur’ân-ı kerîmin kırâatine âit ilimleri, kırâat âlimlerinin büyüklerinden olan Şihâbüddîn et-Tıybî’den okudu. Tasavvuf yolunda, Şihâbüddîn Ahmed bin Bedrüddîn el-Gazzî’den feyz ve icâzet aldı. Abdürrahîm es-Sâlihî’nin sohbetlerinde bulundu. Bunlardan başka daha nice âlimlerden okuyup ilim öğrenen Aysâvî, hem zâhirî hem de bâtınî ilimlerde çok yükselerek kemâle geldi. Zamanında bulunan hakîkî İslâm âlimlerinin büyüklerinden, önde gelenlerinden oldu. Kendisinden ise; Hasen el-Bevrînî, Muhammed el-Cevhî, Şerefüddîn ed-Dımeşkî, Necmüddîn-i Gazzî gibi birçok âlim ilim öğrenip istifâde etti.

Aysâvî ( radıyallahü anh ), Şam’ın büyük âlimlerinden, ileri gelen zâtlarından idi. Fıkıh ilminde ve bu ilme uygun fetvâ vermekte diğer âlimlerden önde idi. Bütün zamanı ders ve fetvâ vermekle, insanlara fâideli olmakla geçerdi. Her hâli dînimizin emirlerine tam uygun idi. Haramlar ile birlikte şüpheli olan şeylerden de son derece kaçınır idi. Herkes tarafından sevilip hürmet edilen pek yüksek bir zât olup, büyüklüğü, üstünlük ve asâleti her tarafta konuşulur idi. Gayet yumuşak huylu, İslâmın güzel ahlâkı ile süslü idi. Ayıb ve çirkin hâllerden, kin ve düşmanlık gibi bozuk düşüncelerden uzak idi. Güzel huylar ve iyi sıfatlar onda, meleke, alışkanlık hâline gelmiş idi. Konuşmasında bir şeyi anlatmasında öyle hoş, yumuşak, nâzik ve mülayim idi ki, dinleyenler onun bu güzel hâline hayran olurlardı.

Aysâvî, Şam’daki meşhûr Emeviyye Câmii’nde imamlık, Câmi-i Mu’allak diye tanınan Cedîd Câmii’nde ve Dımeşk’ın hâricinde bulunan Kabr-i Âtike mahallesindeki Tevrîziyye Câmii’nde hatîblik yaptı. Ömeriyye, Azîziyye, Zâhiriyye, Şâmiyye, Berrâniyye, gibi medreselerde ders verdi. Emeviyye ve Sultan Süleymân câmilerinde va’z verdi. İlim öğrenmek ve öğretmek maksadıyla çeşitli yerlere seferler yaptı. Akrabalarını ziyâret için iki defa Trablusşâm’a gitti. Haleb’e gitti. Oranın ahâlisi kendisini çok iyi karşıladı. Çok hürmet ve ikramda bulundular.

Zamanında bulunan ve daha sonra gelen âlimler, Aysâvî’yi övmüşler ve methederek üstünlüklerini anlatmışlardır. Ebü’l-Vefâ el-Ardî “Târih”inde onu çok övmekte, ilmini ve verâ’ını uzun uzun anlatmaktadır.

Şöyle anlatılır: Aysâvî’nin beldesinde, vazîfesi, işi hamur yoğurup ekmek yapmak olan bir kimse vardı. Bu kimse birgün, hamurunu yoğurdu, bu hamuru ekmek yaptı. Sonra câmiye geldi. Abdest aldı. Öğle namazı vakti idi. Namazını kıldı. İkindiyi de kılıp ondan sonra gitmek istedi. İkindi namazının vaktinin girmesini beklemek üzere bir köşeye çekilip uzandı. Yorgun olduğu için uyuyakaldı. Seher vaktine kadar uyumuştu. Bir de uyandı ki, tanımadığı bir kimse, mihrabın üzerinde bulunan kandilleri yakıyordu. Bu kimsenin kandilleri yaktıktan sonra, kandillerden birini şadırvanın kapısına astığını gördü. Akşam veya yatsı namazının vakti gelmiş olduğunu zannetti. Bu sırada ricâl-ül-gaybden olan kırk kişi şadırvana girip, kandil ışığında abdest aldılar. Câmiye girip saf tutarak oturdular ve İmâmı beklemeye başladılar. Bu olanları hayretle ta’kib eden hamurcu, bu işte bir garîblik olduğunu hissetti. Dışarıya göz gezdirdi. Hayreti daha da arttı. Çünkü vakit seher vakti idi ve sabah namazının vakti girmek üzere idi. Vakit girince o cemâatten birisi kalktı ve hamurcunun o zamana kadar duymadığı, işitmediği güzellikte, kalblere, rûhlara te’sîr eden çok güzel bir ezan okudu. O sırada nûr yüzlü ve heybetli bir zât içeri girdi. Onu görünce cemâat ayağa kalktı. Bu zât Ahmed Aysâvî hazretleri idi. Sünnetleri kıldılar. Sonra Aysâvî onlara farzı kıldırdı. Namazdan sonra kandilleri söndürüp çıktılar. Hamurcu da dayanamayıp çıktı. Aysâvî onu görünce, kendisi hayatta iken bu hâli kimseye anlatmamasını emretti. Bundan sonra Aysâvî ve o cemâat uzaklaşıp oradan ayrıldılar, Biraz sonra müezzin o câmide ezan okumaya başladı.

Hamurcu bütün bu olanlardan iyice anladı ki, o cemâat ricâl-i gayb denilen kimseler idi. Câmide ezan okuyup, namaz kılmalarını kendisinden başka gören ve işiten olmamıştı. Bu hâl Aysâvî’nin ( radıyallahü anh ) bir kerâmeti idi ve bunun için kimseye anlatmamasını söylemişti. O da, Aysâvî hayatta iken bu hâli kimseye anlatmadı.

Ahmed Aysâvî ( radıyallahü anh ) El-Hubeb isminde, Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini anlatan bir eser yazdı. Daha sonra bu eserini çok güzel bir şekilde şerhetti. Bunlardan başka, minare yapılmasına dâir bir risalesi ve başka risaleleri de vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 215

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 154

3) Hülâsat-ül-eser cild-1, sh. 369

4) El-A’lâm cild-1, sh. 276

5) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 391, 4

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AZÎZ MAHMÛD HÜDÂYÎ

Anadolu’da yetişen evliyânın büyüklerinden. 948 (m. 1541)’de Şerefli Koçhisar’da doğdu. Bursa’da Muhammed Üftâde hazretlerinden feyz aldı. 1007 (m. 1598)’de Üsküdar’da câmi ve dergâh yaptırdı. 1038 (m. 1628)’de vefât etti. Üsküdar’daki kendi dergâhı yanındaki türbesindedir.

Mahmûd Hüdâyî, Fadlullah bin Mahmûd’un oğludur. Mahmûd Hüdâyî’nin çocukluğu Sivrihisar’da geçti. Burada ilk tahsiline başladı, ilmini ilerletmek için İstanbul’a gitti. Küçük Ayasofya Medresesi’nde tahsiline devam etti. Mahmûd Hüdâyî, çok zekî olup bir defa okuduğunu zihninde tutar, tekrar kitaba bakmaya lüzum hissetmezdi. Hocalarından Nâzır-zâde Ramazan Efendi, ona husûsî bir ihtimâm gösterdi. Mahmûd Hüdâyî genç yaşta; tefsîr, hadîs, fıkıh ve zamanın fen ilimlerinde büyük bir âlim oldu. Hocası Nâzır-zâde onu yanına yardımcı olarak aldı. Mahmûd Hüdâyî, bir taraftan hocası Ramazan Efendi’ye yardım ederken, bir taraftan da, Halvetî yolunun şeyhlerinden Muslihuddîn Efendi’nin sohbetlerine katılarak tasavvuf yolunda ilerlemeye çalıştı. Bu arada hocası Nâzır-zâde’nin, Edirne’de bulunan Sultan Selîm Medresesi’ne ta’yini çıktı. Mahmûd Hüdâyî, yirmisekiz yaşında iken hocası ile Edirne’ye gitti. Ramazan Efendi, kısa bir süre Edirne’de müderrislik yaptıktan sonra, Şam ve Mısır’a kadı olarak gönderildi. Talebesi Mahmûd Hüdâyî’yi oraya da götürdü. Mahmûd Hüdâyî Mısır’da Halvetî şeyhlerinden Kerîmeddîn hazretlerinden ders alarak, tasavvuf yolunda yetişmeye çalıştı.

Mahmûd Hüdâyî otuzüç yaşında iken, hocası Nâzır-zâde ile Bursa’ya geldi. Üç sene Ferhâdiye Medresesi’nde müderrislik yaptı. Üç sene sonra, hocasının vefâtı ile Bursa’ya kadı ta’yin edildi. Bursa kadısı olarak vazîfeye baslıyan Mahmûd Hüdâyî hazretleri, kadılığı esnasında birgece rü’yâsında Cehennemi gördü. Cehennemin ateşinde tanıdığı ba’zı kimselerin yandığını gördü. Bu korkunç rü’yânın verdiği dehşet ve üzüntü içindeki günlerde, bir hanım bir da’vâ getirdi. Bu da’vâdan sonra Bursa kadılığını bıraktı ki, hâdise şöyle idi:

Muhammed Üftâde hazretlerini sevenlerden fakir bir kimse vardı. Her sene hac mevsiminde hacca gitmek ister, fakat gidecek parası olmadığı için de bu arzusuna nail olamazdı. Üzüntüsünden hiç yüzü gülmez, gözleri hep hacca gidenlerin yolu üzerine takılır kalırdı. Evde hanımı, yüzü gülmeyen kocasının bu hâline oldukça üzülürdü. Yine bir sene hac mevsiminde, parası olmadığı için hacca gidemeyen bu fakir bir gün, üzüntüsünden ne yapacağını şaşırdı ve hanımına; “Eğer bu sene de hacca gidemezsem seni üç talak ile boşadım” dedi. Günler geçti. Kurban bayramı yaklaştı. Fakiri bir düşüncedir aldı. Hacca gidemezse, evde hanımı boş olacaktı. Bir yerlerden de borç bulup hacca gidememişti. Ne yapacağını şaşırdığı birgün, hatırına Muhammed Üftâde geldi. Hemen huzûruna gidip ağlayarak durumunu anlattı. O da; “Bizim Eskici Mehmed Dede’ye git, selâmımızı söyle. O seni hacca götürüp derdine derman olur” buyurdu. Fakir, sevinerek huzûrdan ayrıldı, süratle Mehmed Dede’nin dükkânına koştu. Mehmed Dede’ye, hocasının selâmını söyleyip derdini anlattı. Mehmed Dede; “Ey fakir! Gözlerini kapa. Aç demeden sakın açma” dedi. Fakir gözlerini açtığında kendilerini Mekke’de buldular. Mehmed Dede, Allahü teâlânın izniyle, kerâmetiyle fakiri bir anda Hicaz’a götürmüştü. O gün, arefe idi, hacılar Arafat’a çıkmışlardı. Fakir ve Mehmed Dede de ihram giyip Arafat’a çıktılar. Ertesi günü Kâ’be-i muazzamada vakfeye durdular. Ziyâret edilecek yerlere gittikten sonra, Bursalı hacıları buldular. Onlar, hemşehrileri olan Mehmed Dede’yi ve Fakiri görünce sevindiler. Fakir birkaç hediye alıp, bir kısmını da getirmeleri için komşusu olan hacılara emânet etti. Vedâlaşarak ayrıldılar. Yine Mehmed Dede’nin kerâmetiyle bir anda, Mekke-i mükerremeden Bursa’ya geldiler. Fakir getirdiği ba’zı hediyelerle eve gelince, hanımı birkaç gündür eve gelmeyen kocasını eve almak istemedi ve; “Sen beni boşamadın mı? Hangi yüzle bana hediye getirerek eve giriyorsun?” dedi. Kocası da; “Hanım, ben hacca gittim ve geldim, işte bu getirdiklerimi de Mekke’den aldım” dediyse de, kadın: “Bir de yalan söylüyorsun. Üç beş gün içinde hacca gidilip gelinir mi? Seni mahkemeye vereceğim” dedi. Kâdı Azîz Mahmûd Hüdâyî’ye giderek durumu anlattı ve “Nikâhımızın fesh edilmesini istiyorum. Çünkü nikâhsız olarak yaşamayı dînimiz yasaklamaktadır. Bu sebeple haram işlemek istemiyorum” dedi. Azîz Mahmûd Hüdâyî, hanımın kocasını mahkemeye çağırtarak onu da dinledi. Fakir; hacca gittiğini, Kâ’be-i muazzamayı tavaf edip, ziyâret edilecek yerleri gezdiğini, Bursalı hacılarla görüşüp getirmeleri için emânet dahî verdiğini iddia etti. Bu sebeple boşanmanın vâki olmadığını söyledi. Fakir, Mehmed Dede’yi şahit gösterdi. Mehmed Dede de; “Şeytan, Allahü teâlânın düşmanı olduğu hâlde, bir anda dünyânın bir ucundan bir ucuna gittiği kabûl edilir de, bir velînin bir anda Kâ’be’ye gitmesi niçin kabûl edilmez” dedi. Kâdı hayret ederek, mahkemeyi diğer hacıların geleceği güne te’hir etti. Aradan günler geçti. Bursalı hacılar hacdan döndüler. Mahkeme gününde şahit olarak, fakirin hac vazîfesini yaptığını, hattâ verdiği emânetleri getirdiklerini bildirdiler. Kâdı, şahitlerin verdiği bu ifâde ile da’vâcı hanımın nikâhı fesh etme isteğini reddetti. Böylece boşanma hâdisesi olmadı.

Kâdı Azîz Mahmûd Hüdâyî Efendi, bu hâdisenin günlerce etkisinden kurtulamadı. Nihâyet Eskici Mehmed Dede’nin yanına gidip; “Beni talebeliğe kabûl buyurmanız için gelmiştim” dedi. O da; “Nasîbiniz bizden değil, Üftâde’dendir. Onun huzûruna giderek müracaatınızı bildirin” dedi. Kâdı evine gitti. Hizmetçisine atının hazırlanmasını emretti. Kendisi de sırmalı kaftanını, sarığını giyerek hazırlanan atına bindi. Yanına seyisini de alıp, Üftâde hazretlerinin dergâhına gitmek üzere yola çıktı. Bugünkü Molla Fenârî Câmii’nin doğu tarafındaki sokağa geldiğinde, atının ayaklarının bileklerine kadar kayalara saplandığını gördü. Ne kadar uğraştıysa da atı ileri süremedi. (Bu kayanın üç kuzular semtinde olduğu da söylenmektedir.) Atından indi. Sırmalı kaftanıyla Üftâde’nin dergâhına doğru yürüdü.

Kâdı, dergâha vardığında, Üftâde hazretlerinin üzerinde eski bir hırka olduğu hâlde, bahçeyi çapalamakta olduğunu gördü. Muhammed Üftâde gelenleri görünce, doğruldu ve; “Yazıklar olsun ey Kâdı Efendi! Herhalde yanlış yere geldiniz. Burası yokluk kapısıdır ki, biz yokluk kapısının kuluyuz. Hâlbuki sen varlık sahibisin. Bu hâlde ikimiz bir araya gelip bağdaşamayız. Senin ilmin, malın, mülkün, şânın ve mâmur bir dünyân var. Bizim gibi kulların Allahü teâlâdan başka hiçbirşeyi yoktur” buyurdu. Bu sözler Kâdı Azîz Mahmûd Hüdâyî’ye çok te’sîr etti. Gözlerinden iki sıra yaş döküldüğü hâlde; “Efendim! Herşeyimi mübârek kapınızın eşiğinde terk eyledim. Yeter ki, talebeniz olabilmek ve hizmetinizi görmekle şerefleneyim. Her ne emrederseniz yapmağa hazırım” dedi. Bu samîmi ifâde üzerine Üftâde hazretleri tane tane buyurdu ki’ “Ey Bursa kadısı! Kâdılığı bırakacak, bu sırmalı kaftanınla Bursa sokaklarında ciğer satacaksın. Hergün de dergâha üç ciğer getireceksin!” Herşeyi bırakacağına, her emri yerine getireceğine söz veren Mahmûd Hüdâyî derhal kadılığı bırakıp ciğer satmaya başladı. Aldığı ciğerleri Bursa sokaklarında, “Ciğerci! Ciğerciiii!” diye diye bağırarak satıyordu. Bursalıların hayret dolu bakışlarına, kadınların ve çocukların alay etmelerine hiç aldırmıyordu. Onu görenler; “Bursa kadısı Azîz Mahmûd Hüdâyî aklını oynatmış, tımarhânelik olmuş” diyorlardı. Bu şekilde, nefsini kırıp, rûhunu yükseltmek için her türlü alaya alınmaya katlanıyordu. Her akşam dergâha geldiğinde hocası ona; “Bugün ne yaptın? Ciğerleri satabildin mi?” diye soruyor, o da, o günkü olanları anlatıyordu. Üftâde, bu şekilde, yeni talebesinin nefsini iyice kırmak ve terbiye etmek için, dergâhta hela temizleme işinde çalışmak üzere vazîfelendirdi. Onu, husûsi sohbetler ve teveccühler ile yetiştirmek ve evliyâlık makamlarında yükseltmek için uğraştı. Nefsini terbiyede kısa zamanda diğer talebelerden çok ileri geçtiğini gördü.

Bir kış günü akşamı, Üftâde hazretleri talebelerini toplamış sohbet ediyordu. Bir ara; “Dostlarım! Canımız taze üzüm istedi. Acaba bulmak mümkün müdür?” buyurdu. Talebeler içlerinden; “Bu kış günü, bu karda taze üzüm olur mu?” diye düşünürlerken, Azîz Mahmûd Hüdâyî de kendi kendine; “Madem ki bu sözü hocam söyledi, mutlaka bunda bir hikmet vardır” diye düşünerek ayağa kalktı ve; “Efendim! Müsâade ederseniz bendeniz getireyim” deyiverdi. Müsâade edilince, sepeti aldığı gibi Bursa’nın Çekirge mevkiindeki bağa gitti. Bağ karlar altında idi. Bir asma çubuğunun üzerinden karları temizlediğinde, salkım salkım üzümlerin sarkmakta olduğunu gördü. Bunun, hocası Üftâde’nin bir kerâmeti olduğunu anlayıp, üzümleri sepete koymağa başladı. Asmadaki üzümler bittiğinde, sepet de ağzına kadar dolmuş idi. Sepeti omuzuna alarak dergâha doğru yürüdü. Yolda, hızlı hızlı yürürken, birden ayağı kaydı ve bir çukura düştü. Çukur derin olduğundan, çıkmak için çok uğraştıysa da başaramadı. Çaresiz kalınca hocası Üftâde’den yardım istemek hatırına geldi ve içinden; “İmdat! Yâ mübârek hocam!” der demez, çukurun başından bir ses geldi. “Ey Mahmûd! Uzat elini de yukarı çekeyim” diyordu. Başını kaldırdığında birisinin kendisine gülümsediğini gördü. Elini uzattı. Yukarı çıktığında, bir anda o kimseyi göremez oldu. Yine sepeti omuzuna alarak dergâha doğru sür’atle gitti. Hocasının huzûruna vardığında sohbet devam ediyordu. Omuzunda üzüm dolu sepeti gören talebeler şaşırıp kaldılar. Üftâde, yardım edenin Hızır aleyhisselâm olduğunu söyledi. Talebeler, hocaları Üftâde’nin, Allahü teâlânın katında yüksek bir velî olduğunu ve Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin hocalarına olan teslimiyetini bir kere daha anladılar.

Azîz Mahmûd Hüdâyî, sabah erkenden, hocası Muhammed Üftâde hazretlerinin abdest suyunu ısıtarak, ibrikle dökmek vazîfesini yapardı. Birgün, suyu ısıtmaya vakit bulamadan hocası kapıda göründü. Mahmûd Hüdâyî telâş içinde, hocasının abdest alacağı yere gelinceye kadar, ibriği göğsüne bastırdı. Allahü teâlâya olan aşk ateşiyle suyu bir anda ısıttı. Suyu hocasının avuçlarına döktüklerinde, sıcaklıktan elleri yanacak şekilde müteessir oldu ve; “Evlâdım Mahmûd! Bu su normal ateş ile ısınmamış. Bunu gönül ateşi ısıtmış. Bu hâl artık senin hizmetinin tamam olduğunu gösteriyor” buyurdu.

Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretleri, hocası Muhammed Üftâde’ye üç sene hizmet etti. Her emrini harfiyyen yerine getirerek talebelerin yıllarca uğraşarak erişemediği derecelere kavuştu. Evliyâlık makamlarında ziyadesiyle pay sahibi oldu. Üç senenin sonunda Muhammed Üftâde, ona, icâzet verdi ve çocukluğunu geçirdiği Sivrihisar’a, İslâmiyeti yaymak, emir ve yasaklarını bildirmek üzere gönderdi. Azîz Mahmûd Hüdâyî, ailesiyle birlikte Sivrihisar’a giderek hizmete başladı. Altı ay kadar çalıştıktan sonra tekrar Bursa’ya geldi. Bursa’ya geldiği günlerde, doksan yaşından ziyâde olan hocısının hizmetini görmeğe başladı. Bu hizmetlerinden çok memnun olan Muhammed Üftâde; “Oğlum! Pâdişâhlar rıkâbında yürüsün (Sen atın üzerinde, pâdişâh da yaya olarak arkandan yürüsün)” diye duâ etti. O sene Üftâde hazretleri vefât etti.

Azîz Mahmûd Hüdâyî ma’nevî bir işâretle Trakya’ya gitti. Bir müddet sonra da Şeyhülislâm Hoca Sa’deddîn Efendi’nin vasıtasıyla İstanbul’a geldi. Küçük Ayasofya Câmii tekkesinde hocalık yapmaya başladı. Bu arada Fâtih Câmii’nde, talebelere, tefsîr, hadîs ve fıkıh dersleri verdi. Burada kaldığı müddet içinde, ilim ve devlet adamlarına kadar uzanan geniş bir muhit edindi. Bu arada, Üsküdar’da kendi dergâhının bulunduğu yeri satın aldı. Buraya dergâhını inşâ eyledi. Dergâhında yüzlerce talebenin yetişmesi için çok uğraştı. Kısa zamanda nâmı her tarafta duyuldu. Akın akın talebeler dergâhına koştular. Hasta kalblerine şifâ olan sohbetlerine kavuştular. Onun feyz ve bereketleri ile ma’rifetullaha kavuştular. Dergâh, en fakirinden en zenginine ve en üst kademedeki devlet ricaline kadar her tabakadan insanlar ile dolup taşıyordu. Devrin pâdişâhları da ona hürmette kusur etmiyorlardı. Üçüncü Murâd Hân, Birinci Ahmed Hân, ikinci Osman Hân ve Dördüncü Murâd Hân’a nasîhatlarda bulundu. Dördüncü Murâd Hân’a, saltanat kılıcını kuşattı.

O sırada İranlılarla yapılan Tebrîz seferine Ferhat Paşa ile beraber katıldı. Zaman zaman pâdişâhların da’vetlisi olarak saraya gidip, onlarla sohbetlerde bulundu. Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerinin, çeşitli câmilerde va’z vermesi için sevenleri devamlı taleplerde bulundular. O, Üsküdar İskelesi’ndeki Mihrimah Sultan Câmii’nde ve Sultan Ahmed Câmii’nde belli günlerde va’z vererek, insanlara feyz ve ma’rifet sundu.

Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin talebesi olmakla şereflenmek için, herkes birbiriyle yarış yapıyorlardı. Bunların, başında; Sadr-ı a’zam Halîl Paşa, Dilâver Paşa, Şeyhülislâm Hoca Sa’deddîn Efendi, Şeyhülislâm Hocazâde Es’ad Efendi, Okçu-zâde Mehmed Efendi, İbrâhim Efendi, Nev’i-zâde Atâyî Efendi geliyordu. O zamanda Hüdâyî Dergâhı, İstanbul’un en mühim bir kültür merkezi hâline geldi. Pekçok âlim yetişti.

Birgün Sultan Birinci Ahmed Hân rü’yâsında: “Avusturya Kralı ile güreş tuttuğunu, fakat kendisinin arka üstü yere düştüğünü” görmüştü. Zâhiren bakıldığında rü’yâ çok korkunç idi. Sabahleyin, derhal huzûra getirilen âlimler ve rü’yâ ta’bircilerinden hiçbiri bu rü’yâyı, Pâdişâhı tatmin edecek şekilde ta’bir edemediler. Nihâyet Üsküdar’da bulunan Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin, bu rü’yâyı ta’bir edebileceğini arz ettiler. Pâdişâh Birinci Ahmed de bir mektûp yazarak, yakınlarından biriyle gönderdi ve ta’bir edilmesini rica etti. Haberci, mektûbu alıp sür’atle Üsküdar’a geçti. Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin kapısını çaldığında, onun içerden elinde bir zarf ile kapıya çıktığını gördü. Habercinin getirdiği mektûbu alırken, kendi elindeki mektûbu Pâdişâha verilmek üzere ona verdi ve; Sultânımızın gönderdiği mektûbun cevâbıdır” buyurdu. Mektûbu şaşkınlık içinde alan haberci, derhal mektûbu sultâna götürdü ve gördüklerini anlattı. Sultan Birinci Ahmed Hân’ın gönderdiği mektûp, daha açılıp okunmadan cevâbı gönderilmişti. Sultan Ahmed Hân, gönderilen bu mektûbu heyecanla okudu. Deniyordu ki: “Allahü teâlâ insan vücûdunda arkayı, cansız mahlûklarda ise toprağı, en kuvvetli olarak yarattı. İnsan ile toprağın birbirlerine değmesi, bu iki kuvvetin biraraya gelmesi demektir. Böylece, Pâdişâhımızın arka üstü yere yatması ile bu iki kuvvet birleşmiştir. Dolayısıyla bu rü’yâdan İslâmın temsilcisi olan pâdişâhımızın, küffâra karşı zafer kazanacağı anlaşıldı.” Pâdişâh bu ta’biri pek beğendi ve; “İşte gördüğüm rü’yârun ta’biri budur” dedi. Derhal Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerine bin altın gönderdi. Bu sırada Mahmûd Hüdâyî’nin hanımı hâmile idi ve doğumu yaklaşmıştı. Fakir oldukları için doğacak çocuğun ihtiyâçlarını alamamışlardı. Bu sebeple hanımı; “Bursa kadılığını bıraktın, medrese hocalığını terkettin... Elindeki malını mülkünü, ona buna vererek harcadın... Dünyâya gelecek yavruya saracak bir bez parçası bile yok!...” diyerek üzülüyordu. O bu hâlde iken kapı çalındı. Azîz Mahmûd Hüdâyî kapıya doğru giderken hanımına: “Hâtun, Allahü teâlâ istediğin dünyalığı gönderdi” buyurdu. Kapıyı açtığında Sultan Ahmed Hân’ın hediyelerini ve bir kese içinde gönderdiği bin altını alarak hanımına teslim etti. Ertesi gün de Pâdişâh kendisi gelerek elini öptü ve talebesi olmakla şereflendi.

Pâdişâh Ahmed Hân birgün Üsküdar’a gitmişti. Atı ile çarşıda dolaşırken hocası Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretleri ile karşılaştı. Sultan Ahmed, hocasını görür görmez atından aşağı atladı ve hocasını atına bindirdi. Kendisi de Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin arkasında yaya olarak yürümeğe başladı. Kısa bir müddet at üzerinde giden Mahmûd Hüdâyî, dünyayı titreten Koca bir Pâdişâhın, arkasında yaya yürümesine râzı olmadı ve; “Sultânım! Sırf hocam Muhammed Üftâde hazretlerinin duâsı ve emri yerine gelsin diye bindim. Çünkü o, “Pâdişâhlar rikâbında yürüsün” diye duâ etmişti.” buyurarak atından indi. Atâ, tekrar Sultan Ahmed Hân’ı bindirdi. Bu hâdiseden sonra, Sultan Ahmed Hân’ın şu şiiri yazdığı söylenir:

“Varımı ben Hakka verdim, gayri vârım kalmadı.
Cümlesinden el çekip pes dü cihanım kalmadı.

Çünkü hubbullah erişti, çekti beni kendine,
Açtı gönlüm gözünü, gayri gümânım kalmadı.

Evliyânın himmeti, yaktı beni kül eyledi,
Safiyim, buldum safâyı dü cihanım kalmadı.

Ahmedî der, “Yâ ilâhi! Sana şükrüm çokdurur”,
Hamdulillah aşk-ı Haktan gayri vârım kalmadı.”

Azîz Mahmûd Hüdâyî birgün, Sultan Ahmed Hân’la sarayda sohbet ediyordu. Bir ara abdest tazelemek istedi. İbrik ve leğen getirdiler. Pâdişâh hocasına hürmeten ibriği eline aldı ve abdest suyunu döktü. Sultan Ahmed Hân’ın annesi de kafes arkasında havluyu hazırlamıştı. Vâlide Sultan kalbinden; “Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin bir kerâmetini görseydim” diye geçirmişti. Bunun üzerine Mahmûd Hüdâyî, Vâlide Sultan’ın gönlünden geçenleri anlayarak; “Hayret! Ba’zıları bizden kerâmet arzu ederler, Halîfe-i rûy-i zemîn’in elimize su dökmesi ve muhterem vâlidelerinin havlu hazırlamasından daha büyük kerâmet mi olur?” buyurdu. Sohbet esnasında Sultan Ahmed Hân; “Efendim! Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin, kıyâmet günü talebelerine ve pekçok günahkâr mü’minlere şefaat edeceği hakkında rivâyetler var. Bu rivâyetlerin doğruluğu hakkında ne buyurursunuz?” diye suâl eyledi. Azîz Mahmûd Hüdâyî hemen cevap vermedi. Bir müddet murâkabe hâlinde kaldıktan sonra; “Bu söz doğrudur” buyurdu. Sonra Pâdişâh. “Efendim! Acaba zât-ı âlinizin bizlere bir va’diniz ve müjdeniz yok mudur?” diye sorunca, Mahmûd Hüdâyî ellerini kaldırarak: “Yâ Rabbî! Kıyâmete kadar bizim yolumuza katılan, bizi sevenler ve ömründe bir kerre türbemize gelip rûhumuza fâtiha okuyanlar bizimdir. Bize talebe olanlar denizde boğulmasınlar, ömrünün sonlarında fakirlik görmesinler, îmânlarını kurtararak gitsinler ve öleceklerini bilip haber versinler” diye duâ eyledi. (Âlimler ve evliyâ bu duânın kabûl olduğunu, bu yola mensûp kimselerin hiç denizde boğulmadıklarını ve pekçok kimsenin de vefât günlerine yakın, öleceklerini haber verdiklerini bildirdiler.)

Sultan Ahmed Hân, hocası Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerini ziyârete gitmişti. Bir müddet sohbetten sonra atlarına binerek gezintiye çıktılar. Karaca Ahmed mezarlığının yanından geçerken, Mahmûd Hüdâyî, Pâdişâha dönerek; “Sultânım! İster misiniz bugün size birşey göstereyim?” diye sordu. Sultânın, “İsterim” demesi üzerine, kabristanlığa dönerek; “Kalkınız” dedi. Bu hitâb karşısında bütün ölüler arpa başağı gibi kabirlerinin içinden dikiliverdiler. Pâdişâh bu hâli gördükten sonra, Mahmûd Hüdâyî; “Dönünüz!” emrini verince, kabir ehli yine eski hâllerine döndüler.

Sultan Ahmed Hân, büyük bir câmi yaptırmak istiyordu. Karârını verdi ve yerini tesbit ettirdi. Temel atma merâsimi için hocası Azîz Mahmûd Hüdâyî ve diğer âlimleri da’vet etti. Kurbanlar kesildi. Temel atmak için ilk kazmayı, Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretleri vurdu. Pâdişâh, yoruluncaya kadar temel kazdı. Böyle bir başlangıçtan yıllar sonra, Câmi yapıldı ve açılışını yapmak ve Cum’a hutbesini okumak üzere Azîz Mahmûd Hüdâyî da’vet edildi. O gün fırtına vardı ve deniz şiddetli dalgalı idi. Bu sebeple kayıkçılar denize açılmaya cesâret edemiyorlardı. Mahmûd Hüdâyî, Üsküdar iskelesine geldi ve husûsî kayıkçısına emrederek, yanında birkaç talebesiyle birlikte Sarayburnuna doğru açıldı. Allahü teâlânın izniyle Mahmûd Hüdâyî hazretlerinin himmeti bereketiyle, kayığın ön, arka ve yanlarından bir kayık mesafesinde deniz süt liman oluyor, dalgalar kayığa hiç te’sîr etmiyordu. Bu şekilde herkes korkudan denize çıkamazken, Azîz Mahmûd Hüdâyî kayığıyla selâmetle karşıya geçti. Üsküdar ile Sarayburnu arasındaki bu yola “Hüdâyî yolu” dendi ki, fırtınadan uzak, selâmetle gidilen bir deniz yolu olduğu kabûl edilir.

Kimya ilmini öğrenmeye merak eden bir kimse, Mahmûd Hüdâyî hazretlerinin bu ilimdeki maharetini öğrenmişti. Birgün huzûruna çıkarak, kimya ilmini öğrenmek istediğini arzetti. O anda Azîz Mahmûd Hüdâyî, dergâhının bahçesinde bir asma ağacının altında istirahat ediyordu. Hiç kimseyi reddetmek âdeti olmadığı için, talebenin bu arzusunu kırmadı. Yeni talebe, bu husûsta bir ma’rifet göstermesi için ısrar edince, Mahmûd Hüdâyî asma ağacından bir yaprak kopardı. Yaprağın üzerine bazı duâlar okuduktan sonra, talebenin hayret dolu bakışları arasında yaprağın altın olduğu görüldü. Talebe fazla ısrar edince bu hâli üç defa tekrar etti. Talebenin maksadı, tekrarlar esnasında duâyı öğrenmekti, öğrendiğine kanâat getirince; “Bu iş çok basitmiş, ben de yapabilirim” diyerek asmadan bir yaprak aldı ve üzerine öğrendiklerini okudu. Fakat bir türlü altına dönüşmedi. Sonra; “Efendim! Ben de sizin okuduklarınızın aynısını okuduğum hâlde yaprak altın olmadı. Sebebi nedir acaba?” diye sordu. Azîz Mahmûd Hüdâyî de; “Evlâdım! Kimyayı öğrenebilmek için, önce nefsi terbiye etmek icâbeder. Nefsi kimya etmeden, bu ma’rifete kavuşulamaz.” buyurdu.

Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin zamanında İstanbul’da veba salgını olmuştu. Öyle ki, hergün yüzlerce insan vebadan ölüyordu. Her evi üzüntüye boğan bu âfet karşısında halk toplanıp Azîz Mahmûd’a başvurdular. Duâ edip, salgından kurtulabilmeleri için talebde bulundular. Fakat Mahmûd Hüdâyî; “Bu gibi husûslara karışmak bize uygun değildir” buyurduysa da, halk duâ etmesi için ısrar ettiler. Onların bu ısrarına dayanamayan Azîz Mahmûd hazretleri: “Karaca Ahmed mezarlığına gidiniz. Bir servi ağacının altında, sâdece hasırı bulunan bir yaşlı kimse oturur. İsmine Hasırpûş Dede derler. Onu bulunuz ve derdinizi anlatınız. Şayet red ederse, bizim gönderdiğimizi söyleyiniz” dedi. Herkes sevinç içinde Karaca Ahmed mezarlığına gitti. Hasırpûş Dede’yi bulup durumu anlattılar. Hasırpûş Dede önce kabûl etmedi, Mahmûd Hüdâyî’nin gönderdiğini öğrenince derhâl ayağa kalkarak ellerini açtı ve duâ etti. Gelenlere dönerek; “Bugün bir kimsenin daha cenâze namazı kılınsın da, sonra veba salgım dursun” dedi. O günden sonra veba salgınından ölen olmadı. Zengin bir kimse, Mahmûd Hüdâyî’nin üstünlüğünü görmek, anlamak için huzûruna gitti. Hiçkimseye göstermeden, Mahmûd Hüdâyî’nin seccadesinin yanına elindeki altın dolu keseyi bıraktı. Ayrılmak için izin isteyince, Mahmûd Hüdâyî; “Bırakmış olduğunuz altınlar ile, hem dünyâ hem de âhıret ma’mur edilebilir. Altın velîye de deliye de lâzımdır. Onun için bu altınları, hayr yoluna sarfetmek üzere kabûlünde bir mahzur görmüyor, red etmeyi uygun bulmuyorum” deyince, o zengin; “Efendim kalbimde gizlediğim şeyleri aynen ifâde ettiniz” dedi ve Azîz Mahmûd Hüdâyî’ye muhabbeti ve hürmeti artmış olarak huzûrdan ayrıldı.

Sultan Ahmed Hân, ba’zı devlet erkânıyla gezmeye çıktılar. Ormanlık bir yerde istirahat ederlerken hizmetçiler bir koyun kesip, kızarttılar. Pâdişâha ikram ettiler. Sultan Ahmed Hân besmele çekerek elini ete uzattığı an, Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretleri orada beliriverdi. Pâdişâha; “Sultânım! Sakın yemeyiniz, o et zehirlidir” buyurdu. Etten bir miktar kesip, oradaki bir köpeğe verdiklerinde, köpeğin derhal öldüğü görüldü.

Zamanın pâdişâhı vezirlerinden birini azletmiş, mührünü de Üsküdar tarafında oturan bir başka vezire göndermişti. Yolda mührü götüren haberci, bir deniz kazasına tutulduğu için mührü denize düşürdü. Mührün denize düştüğünü öğrenen pâdişâh, Azîz Mahmûd Hüdâyî’ye gidip durumu anlatınca, o da pöstekisinin altına elini uzatıp, suları damlamakta olan mührü pâdişâha teslim etti.

Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretleri, 1038 (m. 1628) senesinde hakîki âleme göçtü. Vefâtından önce talebeleriyle ve tanıdıklarıyla helâlleşti, vasıyyetini yaptı. Son nefeste de Kelime-i şehâdet getirerek rûhunu teslim etti. Türbesi Üsküdar’daki dergâhındadır. Âşıkları, onu ziyâret etmekte, feyz ve bereketlerinden istifâde etmekdedirler.

Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerinin söylediği ilâhilerden ba’zıları şöyledir:

Kim umar senden vefayı,
Yalan dünyâ değil misin?
Muhammed-ül-Mustafâyı,
Alan dünyâ değil misin?

Yürü hey vefasız yürü,
Sensin hod bir köhne karı,
Nice yüzbin erden geri,
Kalan dünyâ değil misin?

Kimisini nâlân edip,
Kimisini giryân edip,
Ahırı kâr üryan edip,
Soyan dünyâ değil misin?

Kastedip halkın özüne,
Toprak doldurup gözüne,
Ehl-i gafletin yüzüne,
Gülen dünyâ değil misin?

Eğer şah ve eğer bende,
Her kişiyi salan bende,
Kimse mekân tutmaz sende,
Viran dünyâ değil misin?

Sihr ile donatıp kendin,
Meydâna salan semendin,
Âleme mihnet kemendin,
Salan dünyâ değil misin?

İşin gücün dâim yalan,
Çok kişiden arta kalan,
Nice kere boşalarak,
Dolan dünyâ değil misin?

Yalancı dünyâya aldanma yâ hû,
Bu dernek dağılır dîvân eğlenmez,
iki kapılı bir viranedir bu,
Bunda konan göçer, konuk eğlenmez.

Bakma bunun karasına akına,
Gönül verme bostanına bağına,
Benzer heman çocuk oyuncağına,
Burda aklı olan insan eğlenmez.

Vârını Îsâr eyle Mevlâ yoluna,
Bunda ne eylersen anda buluna,
Birgün sefer düşer berzah iline,
Otağı kalkacak Sultan eğlenmez.

Sen ey gâfil ne sandın rüzgârı,
Durur mu anladın leyl-ü-nehârı,
Yükün yineldigör evvelden barı,
Yoksa yolcu gider kervan eğlenmez.

Doğrusuna gidegör bu yolların,
Geçegör sarpını yüce bellerin,
Dünyâ zindanıdır mü’min kulların,
Zindanda olan kul kolay eğlenmez.

Ömür tamam olup defter dürülür,
Sırat köprüsü ve mîzân kurulur,
Hakkın dergâhında elbet durulur,
Buyruğu tutulur ferman eğlenmez.

Hüdâyî n’oldu bu kadar peygamber,
Ebû Bekr ve Ömer, Osman ve Haydar,
Hani Habîbullah Sıddîk-ı Ekber,
Bunda gelen gider bir can eğlenmez.

Kudümün rahmetu zevku sefâdır yâ Resûlallah!
Zuhurun derdi uşşâka devadır yâ Resûlallah!

Seninle irdiler zâte dahî envai lezzâte,
İşin erbâbı hâcâte atadır yâ Resûlallah!

Kemâli zümre-i kümmed senin nûrunla bulmuştur.
Vücûdun mazhari tâmi hudâdır yâ Resûlallah!

Nebî idin dahî Âdem dururken mâi tîn içre,
İmâm-ül-enbiyâ olsan revadır yâ Resûlallah!

Hüdâyî’ye şefaat kıl eğer zâhir eğer bâtın,
Kapına intisâb etmiş gedâdır yâ Resûlallah!

Azîz Mahmûd Hüdâyî, insanların Ehl-i sünnet i’tikâdında bulunmaları ve ibâdetlerini doğru olarak yapmaları için pekçok eser yazmıştır. Bu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Nefâis-ül-Mecâlis, 2- Tecelliyât, 3- Dîvân-ı ilahiyat, 4- Habbet-ül-Muhabbe, 5-Necât-ül-Garik, 6- Tarîkatnâme, 7-Tezâkir-i Hüdâyî, 8- Ahvâl-ün-Nebiyy-il-Muhtâr aleyhi salevâtullah-il-Melik-i Cebbâr, 9- Câmi-ül-fadâil ve Kâmi-ur-rezâil, 10- Feth-ül-bâb ve ref-ül-hicâb, 11- Feth-ül-ilâhî, 12- Hâşiye-i Kühistânî fî şerh-i fıkh-ı Keydânî, 13-Hayât-ül-ervâh ve necât-ül-eşbâh, 14-Tarikat-ı Muhammediyye, 15- Vâkiât, 16- Şerhun alâ Kasîdet-il-Vitriyye fî medhi Hayr-il-Beriyye, 17- Mensûr Mevlîd-i Nebî ve daha pekçok....

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 372

2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1033

3) Semerât-ül-fuâd sh. 145

4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 760

5) Fezleke cild-2, sh. 113

6) Evliyâ Çelebi Seyehatnâmesi cild-1, sh. 479

7) Silsilenâme-i Çelveti sh. 82

? Lemezât-ül-hulviyye vr. 187 a

9) Tezâkîr-i Hüdâyî (Fâtih blm. 2572)

10) Külliyât-ı Hazret-i Hüdâyî

11) Hadîkat-ül-Cevâmi’ cild-2, sh. 195

12) Menâkıb-ı Azîz Mahmûd HüdâyîİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BAHŞÎ (Muhammed bin Muhammed Halebî)

Haleb’de yetişen Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve tasavvuf büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed el Bekfâlûnî el-Halebî el-Bahşî olup, tasavvufta Halvetiyye yoluna mensûbdur. Bahşî veya Halebî diye meşhûr olup, zamanında bulunan; hadîs, tefsîr, fıkıh ve kelâm âlimlerinin ve tasavvuf büyüklerinin önde gelenlerinden idi. 1038 (m. 1628) senesi Rebî’ul-evvel ayında, Haleb köylerinden Bekfâlûn’da doğdu. Bekfâlûn, Haleb ve Dımeşk’da ilim öğrendi. Sonra Haleb’e yerleşti. Hacca gidip hacdan sonra bir müddet orada mücavir olarak kaldı ve 1098 (m. 1687) Rebî’ul-âhır ayının beşinde Salı gecesi, Mekke-i mükerremede vefât edip, Cennet-ül-mu’allâ kabristanına defnedildi.

İlim tahsiline, doğum yeri olan Bekfâlûn köyünde Kur’ân-ı kerîm okumayı öğrenerek başlayan Bahşi, bundan sonra Dımeşk’a gitti. Orada; Abdülbâkî el-Hanbelî, Muhammed Habbâz el-Batnînî, Muhammed bin Belbân, Muhammed Aysâvî ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Ârif-i billah Şeyh Eyyûb el-Halvetî’nin hizmetlerinde bulunup, Halvetiyye yolunda yetişti. Tasavvufun esrârına, inceliklerine vâkıf oldu. İlim ve evliyâlık yolunda emeline, arzu ettiği maksadına kavuştuktan, ya’nî iyice yetişip kemâle geldikten sonra, ailesinin yanına döndü. Artık ilim bakımından meyve veren bir ağaç, ilmiyle amel etmesi bakımından da o ağacın meyveleri misâli olmuştu. Fakat tam bir ilim âşığı olduğundan, ilim öğrenmeye doymuyor, dâima ilmini arttırmak için gayret ediyordu. Haleb’e gidip orada yerleşti. Haleb müftîsi olan Muhammed bin Hasen el-Kevâkibî’den ilim öğrenmeye devam etti.

Bütün ilimlerde yükselmiş, icâzet almış, himmet sahibi bir zât olarak, ilim neşretmeye, öğrendiği yüksek ilimlerden başkalarının da istifâde etmeleri niyetiyle, insanlara fâideli olmaya başladı. Haleb’de bulunan fazilet sahibi birçok zât, ondan çok istifâde etti.

Hulâsat-ül-eser kitabının sahibi olan Muhammed Muhibbî ( radıyallahü anh ), Muhammed Bahşî’nin hâl tercümesini verirken şöyle anlatır:

Muhammed Bahşî 1086 (m. 1675) senesinde Anadolu’ya geldi. Ben kendisiyle Edirne’de buluştum. Edirne’de bir müddet kaldı. Ekseri vakitlerde onunla görüşüp sohbetinde bulunurdum. Konuşmasının, fâideli şeyler anlatmasının güzelliği karşısında, sohbetlerini pür dikkat dinlerdim. Onda gördüğüm güzel hâllere, edeb ve sükûnete hayran kalırdım. Gördüğüm kimseler arasında ondan daha hilm sahibi (yumuşak) ve ondan daha tahammüllü, sabırlı bir kimse görmedim. Kerem ve ihsân sahibi, iyilik yapmaktan hoşlanan, çok cömert bir kimse idi. Edirne’den İstanbul’a döndükten sonra, onunla İstanbul’da da karşılaştım. Vezîr-i a’zam Fâzıl Mustafa Paşa’nın, Muhammed Bahşî’ye karşı husûsî muhabbeti vardı. Onu Haleb’de bulunan Halvetî İhlâsiyye tekkesi’nin meşîhatine (başına) ta’yin etti. O da kabûl edip oraya giderek bir müddet vazîfe yaptı. Ayrıca, Haleb’de bulunan Mukaddemiyye Medresesi’nde ders verdi. Bir müddet vazîfe yaptıktan sonra, yerine oğlu Muhammed Efendi’yi bırakarak, hacca gitmek niyetiyle yola çıktı. Şam’a uğradı. Buradan Hicaz’a gitti. Mekke-i mükerremeye ulaştığında, ahâlî Muhammed Bahşî’yi çok güzel karşıladı. Başta Mekke-i mükerreme emîri, Şerîf Ahmed bin Zeyd olmak üzere, âlim ve fâdıllardan ve diğer insanlardan birçok kimse, onun gelişinden dolayı büyük bir sevinç duyarak memnuniyetlerini belirttiler. Onu medheden şiirler söylediler.

Hac vazîfesini en güzel şekilde îfâ edip, yerine getirdikten sonra geri dönmeyen Bahşî hazretleri, orada mücavir olarak bir müddet ikâmet etti. Orada iken 1098 (m. 1687) Rebî’ul-âhır ayının beşinde Salı gecesi vefât etti. Ertesi günü öğleye doğru Mescid-i haram’da, kalabalık bir cemâat tarafından cenâze namazı kılınıp, Cennet-ül-mu’allâ kabristanında ümm-ül-mü’minîn Hadîcet-ül-kübrâ’nın ( radıyallahü anha ) yakınına defnolundu. Cenâze namazını büyük Şafiî âlimlerinden Ahmed en-Nahlî kıldırdı.

Muhammed Bahşî’nin yazdığı kıymetli eserlerden ba’zılarının isimleri şöyledir: 1-Eş-Şâfiye fî nazm-il-Kâfiye (Nahiv ilmine dâir Kâfiye isimli eserin nazm hâline getirilmişidir), 2-Tefsîr (Kur’ân-ı kerîmden ba’zı sûrelerin tefsîridir), 3-Şerh-ül-Bürde (İmâm-ı Busayrî’nin Bürde isimli meşhûr kasidesinin şerhidir), 4-Reşehât-ül-midâd fimâ yete’alleku bis-sâfinât-il-ciyâd, 5- Şems-ül-mefâhır (Kalâid-ül-cevâhir fî menâkıb iş-Şeyh Muhyiddîn Abdülkâdir isimli eser üzerine, Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin torunlarından bahseden bir zeyl (ilâve)dir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 288

2) El-A’lâm cild-7, sh. 65

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 300

4) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 573 cild-2, sh. 38, 56

5) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 208İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BÂKÎ

Osmanlılar zamanında yetişen âlimlerden ve şâirlerden. İsmi, Mahmûd Abdulbâkî’dir. Bâkî mahlasıyla tanınan Mahmûd Abdülbâkî, zamanının şâir ve edipleri arasında “Sultân-üş-şu’arâ” diye de meşhûr olmuştur. Fâtih Câmii müezzinlerinden Mehmed Efendi’nin oğludur. 933 (m. 1526) senesinde İstanbul’da doğdu. 1008 (m. 1600) senesinde İstanbul’da vefât etti. Edirnekapı dışında Eyyûb Sultan’a giden yol üzerindeki kabristana defn edildi.

Çocukluğunda bir müddet saraç çıraklığında çalıştıktan sonra fıtratındaki yüksek kabiliyeti onu medrese tahsiline sevk etti. Medresede kısa zamanda akranları arasında yükselip, keskin zekâsını ve kabiliyetini ortaya koydu. Zamanının meşhûr âlimlerinden Ahaveyn diye bilinen Karamanlı Ahmed ve Mehmed efendilerden aklî ve naklî ilimleri tahsîl edip istifâde etti. 19 yaşlarında iken İstanbul’un genç şâirleri arasında “Sünbül” kasidesi ile şöhreti fazlalaştı. Medresedeki ders arkadaşları arasında şâir Nev’î, Üsküplü şâir Vâlihî, Hoca Sa’deddîn Efendi gibi kabiliyetli gençler bulunuyordu. 960 (m. 1552) senesinde Süleymâniye Medresesi müderrisi Kâdı-zâde Şemseddîn Ahmed Efendi’nin tedris halkasına dâhil olup, ondan çok istifâde etti. Bu arada devrin üstâd şâiri Zâtî’nin şiir meclislerinde bulundu. Zâtî tarafından ondaki şiir kabiliyeti ortaya çıkarılıp teşvik edildi. 960 (m. 1552) senesinde Nahcivan seferinden dönüşünde, Kanunî Sultan Süleymân’a takdim ettiği kaside sebebiyle pâdişâhın lütuf ve ihsânlarına kavuştu. 963 (m. 1555) senesinde hocası Kâdı-zâde Ahmed Efendi, Haleb kadılığına ta’yin olununca o da beraberinde gitti. 967 (m. 1559)’de tekrar İstanbul’a döndü. Haleb beylerbeyi Kubâd Paşa’ya takdim ettiği “Hilâl” ve hocası Kâdı-zâde’ye takdim ettiği “Raiye” kasidesi bu sırada yazdığı şiirlerdendir, İstanbul’a dönerken Konya’da Şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi’nin oğlu Mehmed Çelebi ile tanıştı. Ebüssü’ûd Efendi için yazmış olduğu “Lâmiyye” kasidesini İstanbul’a gelince takdim etti. 969 (m. 1561) senesinde Ebüssü’ûd Efendi’nin hizmetinde bulunduğu sırada Sadrazam Semiz Ali Paşa’ya takdim edildi. 971 (m. 1563) senesinde Silivri’de bulunan Pîri Paşa Medresesi müderrisliğine ta’yin olundu. 972 (m. 1564)’de İstanbul Murâd Paşa Medresesi müderrisliğine nakl olundu. 973 (m. 1563)’de terfi etti.

Kanunî Sultan Süleymân, Bâkî’ye çok iltifât edip ihsânlarda bulunuyordu. Bu durum ba’zı kimselerin kıskanmasına sebep olmuştu. Çünkü Kanunî Sultan Süleymân yazdığı şiirleri ona gönderiyor, onlara nazireler yazmasını emr ediyor, ihsânlarını ve iltifâtlarını eksik etmiyordu. 973 (m. 1565)’de hacca gitmiş olan babasının ölümü haberini aldı. 974 (m. 1566) senesi içinde, Kanunî Sultan Süleymân’ın vefâtı, Bâkî’yi son derece üzmüştü. Meşhûr mersiyesini yazmak sûretiyle pâdişâhına bağlılığını anlattı. 974 (m. 1566)’de müderrislik vazîfesinden ayrıldı. Aynı sene içinde tahta geçen İkinci Selim Hân’a cülus kasidesi yazarak takdim etti. 977 (m. 1569) senesinde Murâd Paşa Medresesi müderrisliğine, 979 (m. 1571)’da Eyyûb Medresesi müderrisliğine ta’yin olundu. 981 (m. 1573) senesinde Sahn-ı semân medreselerinden birine yükseltildi. O sırada İkinci Selim Hân’dan kabûl gören Bakî Efendi, pâdişâhın husûsî meclislerine da’vet olunmağa başladı. 982 (m. 1574) senesinde Üçüncü Murâd Hân’ın tahta geçişinden sonra yükselerek, 983 (m. 1575)’de Süleymâniye Medresesi müderrisliğine getirildi. Hiç ummadığı bir iftira sonunda vazîfeden alındı. 984 (m. 1576)’de Bakî Efendi’nin suçsuz olduğu anlaşılarak, Edirne Selîmiye Medresesi’ne ta’yin edildi. 987 (m. 1579)’de Mekke kadılığına, 988 (m. 1580)’de Medîne-i münevvere kadılığına nakledildi ise de, 989 (m. 1582)’de vazîfeden alındı. 990 (m. 1582)’da İstanbul’a döndü. 992 (m. 1584)’de İstanbul kadılığına ta’yin edildi. 993 (m. 1585)’de bu vazîfeden alınıp, 994 (m. 1586)’de tekrar aynı vazîfeye getirildi. Aynı sene içinde Anadolu kadıaskerliğine terfi ettirildi, iki seneden sonra bu vazîfeden de alındı. 999 (m. 1590) senesinde tekrar me’mûriyete iade edilerek bir yıl sonra Rumeli kadıaskerliğine getirildi. Aynı yıl içinde emekliye ayrıldı. 1003 (m. 1594) senesinde pâdişâh olan Sultan Üçüncü Mehmed Hân onu Rumeli kadıaskerliğine ta’yin etti. Aynı sene içinde vazîfeden alındı. Bundan sonra evine çekilip şiirleriyle ve ilmî çalışmalarla meşgûl oldu. 1006 (m. 1597) senesinde tekrar Rumeli kadıaskerliğine getirildi. Ba’zı hâdiseler üzerine 1007 (m. 1598)’de istifâ etmek zorunda kaldı. Bir müddet kendi köşesine çekilip ibâdet, tâat ve şiirle meşgûl iken tutulduğu hastalıktan kurtulamayıp vefât etti. Cenâze namazını Şeyhülislâm Sun’ullah Efendi kıldırdı. Bütün devlet erkânı, vezirler, âlimler ve şâirler ile büyük bir kalabalık bu cenâze namazında bulundu.

Hayatının sonuna yakın evlenen Bakî Efendi’nin, Şeyhî mahlasıyla bilinen Mehmed Efendi ve Abdurrahmân Efendi adında iki oğlu var idi.

Kanunî Sultan Süleymân, İkinci Selîm, Üçüncü Murâd ve Üçüncü Mehmed Hân zamanlarında yaşamış olan Mahmûd Abdülbâkî Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim ve güzel ahlâk sahibi idi. Dîni ilimlerdeki üstünlüğü Şeyhülislâm olabilecek derecedeydi. Ancak sırası gelmediği için bu vazîfeye ta’yin olunamadı. Tatlı dilli, güler yüzlü ve hoş sohbet idi. Açık kalbli, temiz yürekli, nâzik ve kibar mizaçlı olduğu için nükteli ta’rizlerinde zarafet haddîni aşmazdı. Herkese iyi muâmele eder, istemiyerek kalbini kırdığı kimselerin gönlünü almağa çalışırdı. Hayırsever bir zât idi. İstanbul’da Nişancı Paşa-i Cedîd yanında Bakî Efendi Mescidi’ni yaptırmıştı.

Bâkî’nin hayatındaki adım adım yükseliş, şeyhülislâmlık mevkiine ulaşamasa bile, şiirde padişahlığa ulaşmasına sebep olmuş, Kânûnî’ye arkadaşlık etmiş ve birlikte şiir musahabelerinde bulunmuşlardır. Kısaca bu devrin tanınan iki pâdişâhı vardır. Biri Sultan Süleymân Hân, diğeri ise şiirin sultânı olan Bâkî’dir. Ona Türk târihinin en yüksek devrinde “Sultân-üş-şu’arâ” denilmesi boşuna değildir.

Çocukluğunda çok fakir olması sebebiyle, şiirinde hayatın içinden getirdiği husûslar vardır. Hattâ şiiri bu yönden ele alınınca ba’zı sözleri atasözü hükmündedir. Şiirdeki bu kuvvetliliği, yaşadığı ve içinden geldiği hayâttan getirmiştir.

Şiir diline renklilik ve akıcılık getiren Bakî, İran edebiyatı te’sîrinin de ortadan kalkmasına sebeb olmuş ve bulunduğu asra şiirde millîliği getirmiştir. Yaratılıştan kibar ve zarif oluşu, nükteleri ile şiirini atbaşı götürmesine sebeb olmuştur. Şiirinin yanında, dillerde dolaşan nükteleri de şiir mecmû’aları ve kitapları kaydedilmiştir.

Bâkî san’atta, Osmanlı Türkçesi Edebiyâtı’nın en büyük şâiri olma durumunu dâima muhafaza etmiş, şöhreti İmparatorluğun bütün hudutlarına yayılmıştır. Ayrıca şiirinin halvâ gibi gıda olduğunu ve ellerden ellere dolaştığını zikreden kaynaklar mevcûttur:

Çü güftâr-ı Bâkî-i şîrin-edâ Edip hûb halvâyı âhir gıda
Geze elleri câm-ı sâkî gibi Düşe dillere şi’r-i Bâkî

gibi beytleri bunun açık delîlidir. Araştırıldığı takdîrde bu kabil mısra ve beyitlerin, devrin diğer müelliflerinde daha fazla görülmesi mümkündür. Bâkî’yi bu duruma getiren, dili ustaca kullanmasıdır. Ses ve ma’nâyı şiirinde birleştiren şâir, ahenkli ve temiz bir üslûb ortaya koymuştur. Onun şiiri ölçülü ve bilgi hudutları içinde kullanılan bir dilin mahsûlü idi. Şiirinde kullandığı kelime, ta’bîr ve deyimlerin menşei halkın dili, ev ve aile Türkçesi idi. Kısaca Bâkî, muhtevâ ve şekil i’tibâriyle Türkçe’nin cümle yapısına değer vermiş ve millî nazım cümlesini korumasını bilmiştir.

Bâkî san’atın gözü ile eşyaya bakar. Ba’zan resme ulaşan şiirleri vardır. Bu, bir asır sonra Nedim’e de te’sîr eder. Onun gazelleri bitmemiş hissini verir. Bâkî’de güzellik ve mükemmellik esastır. Kullandığı her kelime, şâiri güzeli yakalamaya götürür.

Gazellerinin muhtevâsı genişlik gösterir. Her ne kadar neş’e, zevk ve yaşama yönünde şiirler yazmışsa da onun şiirlerinde dînî taraf da ağır basar. Sabr, Bâkî’de üzerinde durulması gereken bir unsur olup, bu sayede şikâyetten uzaktır. Ba’zı gazelleri kendinden bahseder, hele “Bana” redifli gazeli tamamen şâiri verir ve “İşte Bâkî budur” hükmüne götürür. Tabî ki bütün bunlarda kalemin ve sözün gidişini de hesaba katmak gerekir. “Cana” redifli gazeli kendisini tamamlayan şiirleri arasında zikredilebilir.

Bâkî’ye göre şâir, âlem bağının bülbülüdür, bülbül ise gülbahçesinde bulunur. Âşıkın gerçek ta’rîfini de yapmaktan çekinmez:

Vaktine mâlik olan dervîşdir sultân-ı vakt
İzz-ü-câh-ı saltanat değmez cihan gavgâsına

derken, tasavvuf neş’esi içinde her şeyden geçtiğini de görürüz. Zâten bu gazelin tamâmı, tasavvufta yer alan “sûfî-i ibnü’l-vakt” umdesine sıkı sıkıya bağlıdır.

Hakîkat sırrına vâkıf değilsin Alâkan var ise aşk-ı mecaza derken de gerçek tasavvufa gider ve ilâhî taraf ağır basar. Şâir ayrıca cehâletten ve câhillerden şikâyet etmektedir. Bir bakıma zamanları devirleri bunlar karartmaktadır:

Devr-i zamane cünbüşü nadanlık üzredir
Nadan komaz ki merdüm-i dana huzûr ede

beyti ile şâir bütün zamânların hastalığına teşhis koymuştur.

Bâkî’nin şiiri bir bakıma ilâhî aşka açılan mecazî bir penceredir. O, güzelliklerle oynayan bir şâirdir. Eski edebiyatın mazmunları gerçek ma’nâda onun şiirinde seslenirler. Bâkî ba’zı gazellerinde, kasideleri bir tarafa, devrinin pâdişâhlarına ve devlet adamlarına da yer vermiştir. Devrin âdetleri, dîvânında yer yer göze çarpar. “Gönül” redifli gazelinde az çok şiirinin sırrını açıklar:

Ümmîd-i vasl-ı yârdan el çekme
Bâkîyâ Şâyed ki destgîr ola bir merhabâ-y-ıla

beytinde ümidsizliğe düşmemeyi,

Hâk-ı râh olduğum görüp ayağın
Yerlere basmaz oldu cânânederken de sevgilinin eziyetlerine ne derece katlanacağını heber vermektedir.

Şiirinin muhtevâsı, görüldüğü gibi duygu ve düşüncenin, hattâ inancın yanında bilgi ve san’at unsurları ile yüklüdür. Her mısra’ ve beytte bunun tezahürü ayrı ayrıdır. Onun için Bâkî’nin şiiri bitmemiş hissini verir. Fakat şâir, işlenmesi gereken unsurları büyük bir titizlik, san’at endişesi ve zekâ gücü ile yerine koymuş; asırlar ötesine sesini bırakmıştır. Tâbutu başında bulunanları ağlatan beytinden sonra;

Bâkî kalan bu kubbede bir hoş sada imiş

derken, kendisinden hâlâ ses gelmektedir. Onun, bunlara ilâve olarak diğer şâirlerimizde görüldüğü gibi, atasözü mahiyetindeki beyitleri ve mısrâları zikre değer.

Fermân-ı aşka can ile var inkıyadımız
Hükm-i kazaya zerre kadar yok inadımız

şeklinde başlayan gazeli, tevekküle çeken ve tevekkül içinde olan şâirin gerçek hâlini verir.

Şiirleri içinde asıl Bâkî’yi, yukarıdaki gazele de yaklaştıran meşhûr Kanunî Sultan Süleymân mersiyesidir. Şâir bu mersiye ile sâdece Sultan Süleymân Hân’ın vefâtını değil, bundan sonraki Osmanlı Devleti’nin hâlini de terennüme başlamıştır. Mersiye yedi bendden meydana gelmekte, ağır, vakarlı, heybetli bir hüzün ve ızdırabla hâtırâları birleştirmektedir. Bendin ikinci bölümü her yönü ile büyük Sultânı ele almış, üçüncü bendde mahlûkât böyle bir pâdişâhın kaybı ile ağlamaya çağırılmıştır. Manzûmenin en dikkat çekici ve güzel bendi altıncı kısmıdır. Şâir burada büyük Sultânın savaş meydanlarındaki zaferlerini, cihâd aşkını ve Türk-İslâm dünyâsına kazandırdığı üstünlükleri dile getirmektedir. Yedinci bend ise yeni hükümdâra ayrılmıştır.

Dîvân’ının tertîbinde dikkat çeken husûslar da vardır. Diğer dîvanlar olsun, eserler olsun başta münâcaat ve na’atlarla başladığı halde, bu durum Bâkî’de görülmemektedir. Ya’nî Dîvân’ı doğrudan doğruya kasidelerle başlamıştır.

Bâkî’nin Dîvân’ından başka eserleri de vardır. Bunlar:

Fedâil-ül-cihâd: Ahmed bin İbrâhim’in yazdığı Meşâri-ül-eşvâk ilâ mesâir-il-uşşâk adlı eserin Türkçe tercümesidir. Müslümanları cihâda teşvik eden bir eserdir.

Hadîs-i erbe’în tercümesi: Eyyûb müderrisliğinde bulunduğu sırada, Ebû Eyyûb el-Ensârî’den rivâyet edilen hadîs-i şerîfleri toplamış ve tercüme etmiştir.

Meâlim-ül-yakîn fî Sîret-i Seyyid il-mürselîn: İmâm-ı Kastalânî’nin “El-Mevâhib-ül-Ledünniyye” adlı meşhûr eseri esas alınarak yazılan bu siyer kitabı tercüme olmaktan ziyâde te’lîf bir eserdir. Bâkî Efendi bu kitabı yazarken yüzden fazla kitaba müracaat ederek, müellifîn Şafiî mezhebine göre yazdığı ba’zı mes’eleleri, Hanefî mezhebine göre de yazmıştır. Zarurî ve faydalı gördüğü ba’zı ilâveleri yapmıştır. Sokullu Mehmed Paşa’nın emir ve isteği üzerine yazılan bu eser, aynı zamanda Mahmûd Abdülbâkî Efendi’nin, dînî mes’elelere ve Hanefî fıkhına vukûfunu göstermesi bakımından da önemlidir.

Fezâil-i Mekke: Kutbüddîn Muhammed bin Ahmed Mekkî’nin “El-İ’lâm fî ahvâl-il-beledillah-il-haram” adlı eserinin tercümesidir. Sokullu Mehmed Paşa’nın emri ile yapılan bu tercüme, Abdülbâkî Efendi’nin Mekke kadılığı esnasında tamamlanmıştır. Mekke târihinden ve bilhassa Osmanlı pâdişâhlarının oradaki te’sislerinden bahs eden bu eser akıcı bir üslûbla yazılmıştır.

GAZELLERİNDEN

Fermân-ı aşka can ile var inkıyadımız
Hükm-i kazaya zerre kadar yok inadımız

Baş eğmezüz edâniye dünyâ-ı dûn içün
Allahadur tevekkülümüz i’timâdımız

Biz müttekâ-yı zerkeş-i câha dayanmazız
Hakk’ın kemâl-i lütfunadur istinadımız

Zühd-ü-salâha eylemeziz iltica hele
Tutdı egerçi âlem-i kevni fesadımız

Meyden safâ-yı bâtın-ı hummdur garaz hemân
Erbâb-ı zâhir anlayamazlar muradımız

Minnet Huda’ya devlet-i dünyâ fenâ bulur
Bâkî kalur sahîfe-i âlemde adımız

Ma’nâsı:

Aşkın fermanına (buyruğuna) candan baş eğmişiz, bu yüzden kazanın hükmüne (kadere) zerre kadar inadımız yoktur (biz Haktan gelene râzıyız.)

Alçak kimselere alçak ve fânî dünyâ için baş eğmeyiz (dünyalık, makam, mevkî için baş eğmez, minnet etmeyiz), bizim vekîlimiz ve i’timâd edip güvendiğimiz tek varlık Allahü teâlâ’dır.

Biz mevkînin, makamın altın işlemeli koltuk deyneğine dayanmayız, bizim dayandığımız yer Allahü teâlânın lütfunun en üst derecesidir.

Biz insanız, insan noksanlıklarla doludur, varlık âlemini fesadımız kaplamışken, zühd ile dîne bağlı bir şekilde görünüp insanları aldatmayız. Ne isek öyle görünürüz.

Şarâbdan maksad küpün içinin temizliğidir, çünkü küp temiz olunca ya’nî bedenin içi temizlenince gönül temizdir. Gönül gözü ile bakmayıp baş gözü ile bakan, görünüşe aldanan kimselerin bizim meramımızı anlaması zordur.

Ne derlerse desinler; dünyâ devleti, makamı, mevkii, kısaca vücûd varlığı son bulacaktır, Allahü teâlâya şükürler olsun ki âlemin sayfasında Bâkî’nin adı kalıcıdır.

***

Var mı bir dîvâne kim geşt-i gülistan istemez
Uzlet idüp Hakk’dan bir beyt-i vîrân istemez

Fakr gencin ihtiyâr etdi şu kim kani olur
Şem’ası şems olsa yakmaz tâk-ı eyvan istemez

Dûdunu serv eyleyip kanlu yaşın gülşen idüp
Eylemez serve nazar seyr-i gülistan istemez

Hoş gelür ana rebâb âvâzesi gavgâsı yok
Pâdişâh-ı aşk olan dergâh u dîvân istemez

Derd-i yâr ile kim başı hoşdur Bâkîyâ
Ölmeğe canlar virür derdine derman istemez

Ma’nâsı:

Levmedilmiş, taşlanmış bir kimse (bir deli) gösterin ki, gül bahçesinde gezip tozmak istemesin ve bir köşeye çekilerek Allahü teâlâdan yıkık bir ev istemesin. Çünkü hazîne viranelerde bulunur ve yıkık gönüllerin duâsı kabûldür.

Fakr hazînesini seçen her şeye rızâ göstermiştir; onun fitili güneş olursa; yüksek binaların takı, kemeri neye yarar.

Fakirlikle yetinen ahını göğe uzatan servi, gözlerinden akan kanlı yaşı gülşen ederek; serve bakmaz ve gül bahçesinde gezmeyi de istemez.

Ona rebâbın kavgası olmayan sesi güzel görünür; zâten aşkın pâdişâhı için ne dergâh ne de dîvân gerekir.

Ey Bâkî! Şu âşığın (şunun) başı sevgiliyi düşündüğünden dolayı, hep onunla meşgûl olduğu için hoştur; bu sevgi yüzünden ölür de derdine ilâç istemez. Eğer ilâç edilirse o sevgi kalmayacaktır.

Vecize hükmündeki ba’zı beyt ve mısra’ları:

Derûnun pür maârif hem-nişînin merd-i ârif kıl
Açılma ey yüzü gül şahs-ı nadana kitâb-âsâ

“İçini (gönlünü) irfanla doldur, arkadaşın da ârif kimse olsun; ey gül yüzlü sevgili (dost), câhil kimseye kitap gibi hemen açılıverme.”

Zer-efşân ol kef-i ihsân ile seyr eyle âlemde
Cihân-gerd-ü-civânmerd-i cihan ol âfitâb-âsâ

“Güneş nasıl dünyâya bol bol cömertçe ışıklarını gönderir, dolaşarak hiç birini ihmâl etmeden bütün mahlûkâta faydalı oluyorsa; Ey dost! Sen de âlemde ihsân elini açarak altınlar saç, faydalı ol.”

Şeref vermez dür-ü-gevher kemâl olmaz zer-ü-zîver
Hüner kesb et hüner bahr-ı fazilet kân-ı irfândur

“İnci, mercan, kıymetli şeyler insana asâlet ve şeref vermez, altınla ve süsle olgunluk, yücelik olmaz; iş, san’at ve hüner kazanıp herkese faydalı olmaktır. Çünkü hüner, faziletin denizi ve irfanın ocağıdır.”

Gark eder âlemleri bir katre âb-ı mağfiret
Var kıyâs et vüs’at-ı deryâ-ı rahmet neydügin

“Âlemleri bir damla mağfiret suyu basar, sen buna kıyâsla cenâb-ı Hakkın rahmet denizinin genişliğini düşün.”

Himmet-i merdân ile asan olur her müşkil iş

“Allah adamlarının ma’nevî yardımı ile bütün güçlükler kolaylaşır.”

Söz güherdir, ne bilir kadrini nadan güherin

“Söz incidir, câhil onun kıymetini bilemez.”

Bîmâr hâlini, yine bîmâr olandan sor

“Hastanın hâlini hasta bilir, eğer sormak istersen hastadan sor.”

Gerdûn-ı dûna âkil isen kılma i’timâd

“Akıllıyım dersen, geçici dünyâya güvenme.”

Dânâ-dil isen sırrını nadana duyurma

“Gönülle biliyorsan (arif isen) sırrını câhillere açma.”

Âkîl etmez, abes yere hande

“Akıllı kişi, yok yere boşu boşuna gülmez.”

Kerem gördükçe ey Bâkî recâ artar gedâlardan

“Ey Bâkî! Dilencilere ihsânda bulundukça onlardaki istek daha da artar.”

İnsân-ı kâmil olmağa sa’y eyle âdem ol

“Mükemmel insan olmak için çalış ve insan ol”

Çok olur yâr velî yâr-ı vefâdar olmaz

“Görünüşte pek çok dost vardır, fakat vefalısı bulunmaz.”

İnâyet hazret-i Hak’dan,
kerem Feyyâz-ı mutlakdan

“Lütuf ve ihsân ancak mutlak feyz sahibi olan Allahü teâlânın yüce zâtından olur, başkaları vâsıtadır, insanın bunu bilmesi gerekir.”

Mahmûd Abdülbâkî Efendi Mevâhib-i Ledünniyye tercümesinde, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) sevmenin alâmetlerini anlatırken diyor ki:

“Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi seven kimse O’nun bildirdiği İslâm dînine candan bağlı olur. Öyle bir derecede olmalı ki; neye hüküm ederse can ve gönülde onu güzelce kabûl ve ona edeble itaat eder. Nitekim Allahü teâlâ Nisa sûresi 65. âyet-i kerîmesinde meâlen: “Hayır, Rabbin hakkı için aralarındaki ihtilâfta, seni hakem yapıp, sonra da senin verdiğin hükmü nefslerine ağır bulmayarak, tam teslimiyetle teslim ve râzı olmadıkça îmân etmiş olmazlar” buyuruyor.

Gönlünde, Peygamber efendimizin verdiği hükümden dolayı ağırlık, ızdırap ve darlık olan, ya’nî O’nun hükmü kendi dileğine uymadığı takdîrde hatırı incinen kimseden, Hak teâlâ hazretleri îmânı gidermiştir. Bu türlü kimseler mü’min olmazlar diye buyurulmuştur.

Sehl bin Abdullah Tüsterî buyurdu ki: “Bir kimse bütün hâllerinde Resûlullahı ( aleyhisselâm ) kendisine örnek almayıp nefsinin kendi elinde sansa o kimse o sünnete uymanın tadını duyamaz. Zîrâ Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz; “Sizden biriniz, ben ona kendi nefsinden daha sevgili olmadıkça îmân etmiş olmaz” buyurmuştur. Fahr-i kâinat efendimiz kişiye kendi nefsinden daha sevgili olmadıkça îmân iddiasında bulunması caiz değildir.”

Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) sevenler; sözlerinde ve işlerinde O’nun dînine yardım ederler. O’nun ahlâkı ile ahlâklanırlar. Cömertlik, iyilik, yumuşak davranmak, tevâzu, sabır ve ahlâkda O’na özenirler.

Musibetlere sabr edip O’nun muhabbeti ile teselli bulurlar. Zîrâ seven kimse sevginin lezzetiyle musibetin şiddetini unutur. O’nu seven kimse Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) çok zikr eder. Zîrâ seven kimse sevdiğini çok yâd eder. Çünkü seven kimsenin üç alâmeti olur: 1-Sözü sevdiğinin zikri olur, konuştukça onu yâd eder. 2-Sustuğu zaman onu düşünür. 3-İşi gücü ona itaat etmek olur demişlerdir.

Nakl edilir ki: Birgün Râbi’a-i Adviyye’nin meclisinde âbid (ibâdet eden) ve zâhidlerden (düyâdan yüz çeviren) birkaç kişi toplanıp dünyâyı kötülemeye başladılar. Râbi’a susup dinliyordu. Onlar konuşmalarını bitirdikten sonra: “Kişi sevdiği şeyi çok zikreder” buyurdu. Sevilenin zikri sevenlerin kalblerine yerleşir.

Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) sevmenin alâmetlerinden biri de O’nun ismi anıldığı zaman saygı, sevgi, alçak gönüllülük ve kendini küçük görmekdir. Sahâbe-i Kirâm, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) hatırlanınca, O’nun sevgi ve saygısıyla gönüllerini alçaltıp ağlarlardı. Tabiîn ve onlardan sonra gelen iyi hâlli kimseler de bu yolda gitmişlerdir.

Safvan bin Süleym, çok ibâdet eden ve gece namazına devamlı kalkan kimselerdendi. Yanında Resûlullah ( aleyhisselâm ) zikr edildiğinde o kadar ağlardı ki, o mecliste oturanlar kalkıp giderlerdi de ağlaması dinmezdi.

Peygamber efendimizi sevmenin alametlerinden biri de O’nu görmeğe, O’na kavuşmağa iştiyâk duymaktır. Zîrâ her seven sevdiği ile buluşmayı çok ister. Abde binti Hâlid bin Ma’dân: “Babam Hâlid her ne zaman yatağı üzerine gelse, Peygamber efendimizi hatırlayıp: “Yâ Rabbî! Benim rûhumu kabz etmekte acele eyle” derdi. Tâki uyku galebe edinceye kadar böyle söylerdi” diye anlatır.

Bilâl-i Habeşî ( radıyallahü anh ) vefât etmek üzere olduğu zaman, hanımı üzüntüsünden feryâd ediyordu. O ise sevinerek; “Yarın dostlarla, Muhammed ( aleyhisselâm ) ve arkadaşlarıyla buluşuruz” buyurdu.

Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) sevmenin alâmetlerinden birisi de, O’nun getirdiği yüce Kur’ân-ı sevmektir. Hazreti Osman buyurdu ki: “Eğer bizim kalbimiz temiz olsaydı, asla Kur’ân-ı kerîm okumaktan doymazdı. Seven kimse sevdiğinin kelâmından nasıl doyar ki, O’nun en çok istediği odur.”

Sevgili Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) birgün Abdullah bin Mes’ûd’a ( radıyallahü anh ): “Yâ Abdullah! Kur’ân oku da dinliyelim”buyurdu. İbn-i Mes’ûd: “Kur’ân size indi O’nu ben mi okuyayım dedi. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ): “Ben başkasından işitmeyi severim” buyurdu. Bunun üzerine İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) Nisa sûresinin başından başlayarak okudu. “Her ümmetten biri şâhid, seni de bunlara şâhid getirdiğimiz zaman hâlleri nice olur” meâlindeki 41. âyete gelince, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) “Yeter yâ Abdullah” buyurdu. İbn-i Mes’ûd başını kaldırıp baktı ki Resûlullah efendimizin mübârek gözlerinden durmadan yaş akıyordu.

Bir kimse Kur’ân-ı kerîmi can kulağıyla dinlese, elbette ona te’sîr edip gözünden yaş gelir.

Peygamber efendimizi sevmenin bir alâmeti de O’nun sünnetine muhabbet edip hadîs-i şerîfini dinlemekten zevk almaktır. Zîrâ kişi sevdiği kimsenin sözünü işitmekten mutluluk duyar. O’nun güzel ismini anmak ve salevât-ı şerîfe getirmek O’nu sevmenin alâmetlerindendir.

“Bir kimse sabaha ve akşama yetiştiği zamanda bana on kere salevât okusa; kıyâmet günü şefaatime müstehâk olur” ve yine; “Bir şeyi unuttuğunuz zaman beni hatırlayın ve bana salât edin. Allah dilerse onu hatırlatır” ve “Cum’a günü, sizin en üstün günlerinizdendir. Adem aleyhisselâm o günde yaratıldı, o günde kabzolundu. Sûr’un üflenmesi ve ansızın helak oluş o günde olur. O hâlde, o günde bana salâh çok edin. Zîrâ salâtınız arz olunur”buyurdu.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hülâsat-ül-eser cild-2, sh. 287

2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 434

3) Mevâhib-i Ledünniyye tercemesi cild-2, sh. 135, 141

4) Osmanlı Müellifleri cild-2, sh. 99

5) Eslâf sh. 159

6) Dîvân

7) Hadîkat-ül-cevâmi

? Rehber Ansiklopedisi cild-2, sh. 184

9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 998

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BÂLÎ-ZÂDE MUSTAFA EFENDİ

Osmanlılar zamanında yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Otuzsekizinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. Babası, Bâlî Efendi’dir. Bâlî-zâde diye meşhûr olmuştur. Doğum yeri ve târihi bilinmemektedir. 1072 (m. 1661) senesinde İstanbul Sütlüce’de vefât etti. Orada defn edildi. Bugün kabrinin yeri kaybolmuştur.

İlk tahsilini babasından gördükten sonra, zamanının âlimlerinden ilim öğrenip yükseldi. İlimde yüksek derecelere ulaştıktan sonra, Galata kadılığına ta’yin edildi. Burada bir müddet vazîfe yaptıktan sonra görevden alındı. 1058 (m. 1648) senesinde takrar vazîfeye alınarak, Rumeli kadıaskerliğine terfi ettirildi. Bilâhere vazîfeden uzaklaştırılmışsa da, Pâdişâh Sultan Dördüncü Mehmed Hân tarafından, Anadolu kadıaskerliğine ta’yin edildi.

Beş yıl müddetle bu vazîfeyi yürüttükten sonra, 1067 (m. 1657) senesinde Hanefî Mehmed Efendi yerine şeyhülislâmlık makamına getirildi. Altı ay müddetle bu vazîfede kaldıktan sonra, aynı yıl içinde vazîfeden alınarak, Filibe’ye kadı olarak gönderildi. Daha sonra Yanbolu kadılığına nakl olundu. Dört yıl Yanbolu’da kaldıktan sonra İstanbul’a döndü. Sütlüce’de ikâmet etti ve orada vefât etti.

Âlim ve fıkıh ilminde özel ihtisas sahibi olan Bâlî-zâde Mustafa Efendi’nin, yazmış olduğu birçok kıymetli eserleri vardır. Bu kıymetli eserleri şunlardır: 1-Mîzân-ül-Fetâvâ: Fetvâlarının toplanmış olduğu eseridir. 2-Şerhu Kenz-üd-Dekâik, 3-Şerhu Kasîde-i Bürde, 4-Es-Seyf-ül-Meslûl fî Şerh-ir-Resûl, 5-Hâşiyetün alâ Şerh-i Miftâh, 6-Ehâdîs-i şerîfe: Hazreti Hâlid bin Zeyd Ebû Eyyûb el-Ensârî’den rivâyet edilen hadîs-i şerîfleri topladığı eseridir. Bu eseri Eyyûb Sultan türbesine vakf etmiştir. 7-Ferâsetnâme.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 67

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2, sh. 1219İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BAYRAM-ZÂDE ZEKERİYYÂ EFENDİ

Osmanlı Devletinin yirmibirinci şeyhülislâmı. Ankaralı Bayram Efendi’nin oğludur. 920 (m. 1514) senesinde Ankara’da doğdu, ilk tahsilini memleketinde ağabeyi Ya’kûb Efendi’nin yanında tamamladı. Sonra İstanbul’a gelerek, Arab-zâde ile Abdülbâkî ve Ma’lül Emîr Efendi’den ders aldı. Emîr Efendi, onu çok sever, arkadaş gözü ile bakardı. Beraberinde onu da Mısır’a götürdü. Orada, büyük âlim Ali bin Ganim el-Makdîsî’nin derslerine devam ettiler.

İstanbul’a dönüşünden sonra, Bursa’daki Hamza Bey Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Bursa kadısı Kara Çelebi-zâde’nin, pâdişâha tavsiyesi üzerine, mevkii yükseltildi. 961 (m. 1554) senesinde Cihan Pâdişâh’ı Kanunî Sultan Süleymân Hân’ın maiyetinde Nahcivân Seferine katıldı. Harb esnasında kadılık vazîfesinde bulunmuş, ayrıca Haleb’de Cüneyd Bey Medresesi’nde müderrislik yapmıştır. Harb sonrasında Bursa’da Kaplıca Medresesi’ne ta’yin edildi.

Bayram-zâde, 973 (m. 1565) senesinde, Şeyh Vefâ Câmii’nde, zamânının büyük âlimleri; Hâmid Efendi ve Pervîz Efendi’nin huzurunda, meşhûr fıkıh kitabı” “Hidâye”nin “Kitâb-ül-cinâyât” bölümünden imtihan olundu. Bayram-zâde, ilimdeki yüksekliğini kabûl ettirdi. Kendisini zamanının âlimleri çok medhettiler. Bu târihten sonra, 975 (m. 1567) senesinde Edirne’de Üç şerefeli Câmi Medresesi’ne müderris ta’yin edildi. 977 (m. 1569) senesinde, İstanbul’da Sahn-ı semân Medresesi’ne naklen ta’yini yapıldı. 980 (m. 1572) senesinde, Sultan Selîm Câmii Medresesi’ne getirildi. Bir sene sonra da Haleb kadılığına ta’yin edildi. 985 (m 1577) senesinde Bursa, 988 (m. 1580) senesinde de İstanbul kadılığına getirildi. Bu esnada, üçüncü defa İstanbul’un nüfus ve emlâk sayımını yaptırdı. 989 (m 1581) senesinde Anadolu kadıaskerliğine terfi ettirildi. Bu vazîfesinde az kalıp, 991 (m. 1583)’de emekliye ayrıldı. Altı sene sonra hacca gitti. Dönüşünde tekrar me’mûriyet hizmetine alınıp, 998 (m. 1590) senesinde Rumeli kadıaskerliğine ta’yin edildi. Bir yıl sonra bu vazîfeden ayrılmasına rağmen, aynı yılda ikinci defa Rumeli kadıaskerliğine ta’yini yapıldı. Bu vazîfesine devam ederken, 1000 (m. 1591) senesinde Bostan-zâde Mehmed Efendi’nin yerine şeyhülislâm oldu. Bir yıl, iki ay, iki gün şeyhülislâmlık makamında kalan Zekeriyyâ Efendi 1001 (m. 1593) senesi Şevval ayının onsekizinci günü, Sultan Üçüncü Murâd’ın hil’at giydirdiği bir sırada vefât etti. Vefâtından bir gece evvel, Resûlullah’ı ( aleyhisselâm ) rü’yâsında görüp, kendisine: “Ey Zekeriyyâ, yârın sen Sultan ile buluşur ve bir elbise giyersin. Sonra da bizim yanımızda olursun!” buyurdu. Uyandığında hayretler içinde kaldı. Rü’yâsı aynen gerçekleşti. Sultan Selîm Câmii civârında yaptırdığı “Dâr-ül-hadîs”in naziresinde (avlusunda) defnedildi. Fâtih-Çarşamba Kovacıdede mahallesinde bir medrese ve Dâr-ül-hadîs ile etrâfında odalar yaptırmıştı. Şimdi kabrinin olduğu yer ve bu medresesi tamamen ortadan kalkmış durumdadır.

Din ilimlerinde büyük bir âlim ve fazilet sahibi bir zât olan Zekeriyyâ Efendi, edebiyatta da üstâd idi. “Meyli” mahlası ile şiirleri vardır. Osmanlı Devleti’nin yirmiyedinci şeyhülislâmı ve büyük âlim Yahyâ Efendi, bunun oğludur. Diğer oğlu Mehmed Efendi, İzmir kadısı olduktan sonra, 1018 (m. 1609) senesinde vefât etti. Lütfullah Efendi adında bir oğlu daha vardır. Kızı Rukiyye Hanım, Kovacıdede’de bir medrese yaptırmış ve 1024 (m. 1615) senesinde vefât etmiştir.

Eserleri:1-Hidâye şerhi, 2-Sadr-üş-Şeri’a haşiyesi, 3-Tefsîr-i Fâtiha, 4-Şerh-i Miftâh üzerine ta’lîkat, 5-Şerh-ı Mevâkıf haşiyesi, 6-Dürer haşiyesi, 7-Beydâvî tefsîrinden A’râf sûresine yaptığı haşiye, 8-Keşşâf, Telvîh, Mevâkıf ve Tecrîd gibi kıymetli kitaplara yaptığı hamişler. Bunlar kitap hâlinde toplanmamıştır. Ayrıca bir de şiirlerinden meydana gelen “Divân”ı vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 2416

2) Sicilli Osmanî cild-2, sh. 427

3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 322

4) Devhat-ül-meşâyih sh. 34İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BEDÎ’UDDÎN SEHÂRENPÛRÎ

Hindistan’da yaşıyan evliyânın büyüklerinden. Aklî ve naklî ilimlerde âlim idi. İlmiyle amel edenlerin en önde gelenlerinden olup dünyâya hiç meyletmez, haramlardan çok sakınırdı. Sohbeti hoş, sözleri çok tatlı idi. Onbirinci asrın ortalarında vefât etti. Bedî’uddîn Sehârenpûri, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine talebe olmadan önceki hâlini şöyle anlattı: “O günlerde me’mûrluk yapıyordum. Zaman zaman hazret-i İmâm’ın huzûruna geliyordum. Bir kıza âşık idim. Sâlih amelleri yapmak, haramlardan kaçınmak gibi mühim amellere pek dikkat etmiyordum. Hazret-i İmâm, bana; “Bedî’uddîn, niçin namaz kılmıyorsun ve günahlardan sakınmıyorsun?” buyurdu. Ben; “Çoklarından böyle nasihatler dinledim. Eğer bu husûsta teveccüh buyurursanız ve beni bu hâlden teveccüh ve tasarrufla kurtarırsanız, buyurduklarınızı yapabilirim, yoksa bana nasihat te’sîr etmiyor” diye arzettim. Bir an teveccüh edip; “Yarın bu niyet ve emniyetle buraya gel” buyurdu. Ertesi gün, çok sevdiğim kız bize misâfir geldi. Onunla konuşmaya dalıp, hazret-i İmâm’a gidemedim. İki-üç gün sonra huzûrları ile şereflendim. Buyurdu ki: “Verdiğin sözü tutmadın. Ama madem ki bugün geldin, yine iyi ettin. Git abdestini yenile, iki rek’at namaz kıl ve yanıma gel.” Buyurduklarını yaptım. Beni husûsî odalarına götürdü. Bana teveccüh buyurdu. Öyle ki, kendimi kaybettim. Kendimden geçip yere yıkıldım. O hâlde beni kaldırıp eve götürmüşler. Birgün bir gece sonra kendime geldim. Kalbimi yoklayınca, o tutulmadan kalbimi temizlenmiş, belki bütün tutulma ve bağlardan boş olmuş buldum. Bundan sonra sohbetlerine devam ettim. O istekler hazînesinin yüksek teveccühlerinin bereketi ile sonsuz yükselme ve derecelere kavuştum.”

Bedî’uddîn Sehârenpûri senelerce hazret-i İmâm’ın hizmetinde ve sohbetinde bulundu. Çok derece ve hâllere, makam ve mertebelere erişip, kemâl sahibi oldu. İcâzetle “şereflenip,” yurduna gitti ve Hak taliblerini terbiye etmek ve yetiştirmekle meşgûl oldu. Hadarât-ül-Kuds sahibi Bedreddîn-i Serhendî anlattı: “Bedî’uddîn ile aramızda husûsî bir yakınlık vardı. Sohbet ettiğimiz zaman o ekseriya hazret-i İmâm’ın hârika ve kerâmetlerinden, güzel ifâde ve tatlı sözlerinden anlatırdı. Hazret-i İmâm’ın çeşitli keşf ile kerâmetleri sanki onda toplanmış idi. Kendisinden hazret-i İmâm’ın o kadar hârikasını dinledim ki, eğer o zaman hazret-i İmâm hakkında kitap yazacağımı kararlaştırmış olsaydım, büyük bir kitap olurdu. Şimdi çoğu hatırımdan gitti. Kalan birkaç tanesini yazayım: “Bedî’uddîn Sehârenpûrî anlattı ki; “Hazret-i İmâm’a, me’mûriyeti bırakıp, hep hizmetinizle şerefleneyim diye arz ettiğimde, “Bu sefer bırakma” buyurdu. Ne kadar ayrılmayı söylediysem râzı olmadılar. Bir ara yıllık izine ayrılmıştım. Hilâfet merkezi Ekberâbâd’dan ayrıldığım ilk gün, Burhânpûr’a gidinceye kadar, hergün sabahtan akşama kadar, hocam hazret-i İmâm’ı yanımda görürdüm. Gelirler, İnsanlar arasında benim elimi tutup kenara çekerler ve terbiye ederlerdi. Bu günlerde hiçbir gün ve hiçbir zaman benden ayrılmadılar.”

Yine anlattı ki: “Ecbin’e geldiğimde, kâfirlerin râhiblerinden istidrâc ehli olup, zamanın pâdişâhının ve emirlerinin kendisine i’tikâdı olduğu ve görmeye gittikleri Ecyed Rub Çükî’ye adlı biri vardı. Devlet ileri gelenleriyle birlikte onu görmeye gittim. Râhib beni görür görmez; “Ey Bedî’uddîn! Bugün dünyâda kendisinden daha büyük velî bulunmayan hocanı bırakıp da böyle nereye geldin?” dedi. “Sen onu nereden biliyorsun?” dedim. Dedi ki: “Bana keşf ve ma’lûm oldu ki, bu asırda senin hocan gibisi yoktur.” “Madem ki öyledir, sen niçin onun hizmet ve sohbetine gitmiyorsun?” dedim. “Ben kendi dînimde olgunlaşmışım, ona ihtiyâcım yoktur” dedi ve küfründe ısrar etti.”

Yine o anlattı: “Birgün Allahü teâlânın ismini anarken bir anda kendimi Resûl-i ekrem’in ( aleyhisselâm ) sohbetinde gördüm. Birisi; “Yâ Resûlallah! Siz kuşluk namazını kılar mısınız, yoksa, kılmaz mısınız?” diye suâl etti. Cevap vermediler. Bu fakîr arzettim ki: “Yâ Resûlallah! Meyan Şeyh Ahmed (ya’nî İmâm-ı Rabbânî hazretleri) bu namazı kılıyor. Onun hâli öyledir ki, sizin yapmış olduğunuz her ameli yapar.” Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) efendimiz biraz murâkabeden sonra, mübârek başlarını kaldırıp; “Meyan Şeyh Ahmed’in yaptığı her amel haktır, doğrudur ve bizim amelimizin aynıdır. Biz de bu namazı kılıyoruz” buyurdular.

Yine o anlattı: “Ne zaman Serhend’e mübârek hocamın huzûruna gelsem, kendiliklerinden buyururlardı ki: “Sen şu hâldesin, bundan sonra şöyle şöyle olacak.” Gerçekten buyurdukları gibi vâki olurdu. Dâima bana hâllerimi söyler, bu yolda ilerlememi sağlar ve kontrol ederdi.”

Yine o anlattı: “Birgün bir tanıdığın ricası ile, kendisinden dîne muhalif ba’zı sözler duyulduğu için, hazret-i İmâm’ın kırgın olduğu bir şeyhin kabrini ziyârete gittik. Ama hem gidiyor, hem de hazret-i İmâm’ı incitip, bana darılacaklarından korkuyordum. Kabrin başına oturduğum sırada, yırtıcı bir aslanın kabristanının etrâfında dolaştığını gördüm. Ben korku ve dehşetle, o arslana bakarken, gördüm ki, o arslanın gözleri, hazret-i İmâm’ın gözleri; arslanın yüzü, tamamen hazret-i İmâm’ın yüzü gibidir. Üzerinde büyük bir kızgınlık hâli vardı, İmâm’ın hiç görmediğim, o öfkeli hâlini görünce, heybetinden titreyerek kalktım ve oradan uzaklaştım. Vakit geçirmeden tövbe ettim.”

Dostlarından biri anlattı: “Hazret-i İmâm, Bedî’uddîn Sehârenpûri’ye icâzet verip, memleketine gönderince, onu yolcu etmek için şehrin dışına kadar gittim. Aklıma babam öleli bir müddet zaman geçti. Bedî’uddîn hazretlerine babamın hâlini sorayım, azâbda mı, yoksa ni’mette midir? diye geldi. Bedî’uddîn kuşluk namazı için hayvanından inince, ben bu düşüncemi arz ettim. Bir müddet başını eğdi ve sonra; “Şu hey’et ve kıyâfette bir şahıs göründü. Gayet beyaz elbise giyiyordu. Hâlini sordum: “İyiyim, bana yüksek makam verdiler” dedi. “O makamdan buraya gelmek istemezdim, ama siz çağırınca ister istemez geldim” buyurdu. Şeyh Bedî’uddîn’in bana ta’rîf ve tavsîf ettiği şahıs benim babam idi. Hâlbuki Şeyh Bedî’uddîn babamı hiç görmemişti ve tanımazdı.”

Bedî’uddîn Sehârenpûrî’nin, hocası İmâm-ı Rabbânî hazretlerine gönderdiği mektûblardan birkaçı aşağıdadır:

“Hizmetçilerinizin en aşağısı Bedî’uddîn’in yüksek huzûrlarınıza arzıdır. Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) husûsî müjdeler alıyorum. Çok nasihatler ediyorlar. Birgün; “Sen Hindistan’ın ışığısın” buyurdular ve daha çok ibâdet etmemi emrettiler.” Hazret-i İmâm buna cevap olarak birkaç satırlık şu mektûbu yazdılar.

“Allahü teâlâya hamd olsun. Sevdiği, seçtiği kullara selâmlar olsun. Kıymetli mektûbunuzu okumakla şereflendik. Bu vâkıalar müjdecidirler ve te’vil edilmeleri lâzımdır. Ne kadar te’vil olunurlarsa o kadar nurlu oluyorlar. Yâ Rabbî! Bizim nûrumuzu tamamla. Sen her şeye kadirsin. Madem ki amelin, ibâdetin arttırılması ile emr olundunuz, elinizden gelebildiği kadar amel ve ibâdet ediniz.

Çünkü, bu dünyâ ibâdet yeri, iş yeridir. Allah, işlerinizde yardımcınız olsun.” Bedî’uddîn Sehârenpûrî’nin hazret-i İmâm’a gönderdiği şu mektûbu da hâlinin ve kemâlinin yüksekliğini, istikâmette olduğunu, kötülük yapmak istiyenlerin cefâlarına sabrettiğini bildirir.

“Yüksek dergâhınızın hizmetçilerinin en aşağısı olan Bedî’uddîn’in, yüksek makamınıza arzıdır Bu zavallının hâlleri teveccühlerinizin bereketiyle istikâmettedir, işlerin yapılmasında bir gevşeklik olmuyor. Bütün ümidim, hayâtımdan kalan şu birkaç günlük zamanda da, hazretinizin ihsân nazarlarına kavuşmaktır. Çoğu zaman vâki olacak ba’zı hâdiseler vukû’ gelmeden evvel bildiriliyor. Bir teşebbüsle değil, kendiliğinden oluyorlar. Gayb âleminden öyle müjdeler veriliyor ki, bunları ancak huzûrunuzda arzedebilirim.

Kabir ve âhıret hâllerini açık olarak haber veriyorlar. Bütün bunlar, yüksek dergâhınızın sadakalarıdır. Yoksa, bu kabiliyetsiz zavallının, bu arzettiğim şeylerle ne ilgisi, bu yüksek makamlarla ne münâsebeti vardır? Ey kalbimin sevgilisi! Hazretinizin teveccühü ile müşâhede makamına kavuştum. Bütün arzum bir kere cihanın efendisi olan Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) cemâlini görmek ve kemâlâtından bir şu’leye kavuşmaktı. Hak “Sübhânehü” mücerred ihsân ve ikramı ile, bir gece teheccüd namazından sonra, beni bu devlete kavuşturdu. Bu makamın hazret-i Gavs-üs-sekâleyn’e (kuddise sirruh) bağlı olduğu, onların vâsıta ve vesilesi olmaksızın o dergâha ulaşmanın zor olduğu Peygamberimize ( aleyhisselâm ) tam uyan en büyük velîler hariç, bu makamın nûrlarından kimsenin alamıyacağı bildirildi. Muhterem efendim! Bu cihanda hazretinizden başka terbiye edicim yoktur. Dâima Allahü teâlâdan, bu istidatsızın ve kabiliyetsizin, Allah yolunda bulunanları severek ve onların dergâhında hizmetçi olarak yaşamasını, bu şartlar altında ölmesini ve haşr olmasını, Habîbinin ( aleyhisselâm ) hürmetine yalvararak duâ ediyorum.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin, Bedî’uddîn Sehârenpûsî’ye yazdığı bir mektûp aşağıdadır:

Allahü teâlâya hamd olsun. O’nun seçtiği iyi insanlara selâm olsun! Kıymetli mektûbunuz geldi. O taraflarda, iki korkunç hâdise başladığını, birinin tâ’ûn (ya’nî veba hastalığı) ötekinin de kaht (ya’nî kıtlık, gıda maddelerinin azlığı) olduğunu yazıyorsunuz. Allahü teâlâ, bizi ve sizi belâlardan korusun. Hepimize afiyet versin!

Bu büyük sıkıntı arasında, gece gündüz ibâdet ve murâkabe etmekteyiz. Kalbimiz her ân O’nun iledir yazıyorsunuz. Bunu okuyunca Allahü teâlâya hamd eyledik, şükr ettik. Böyle zamanlarda dört “Kul”u çok okuyunuz! (Ya’nî Kul yâ eyyühel kâfirûn ve Kul hüvallahü ve Kul e’ûzüleri okuyunuz! Cinnin ve insanların şerrinden korur.)

Erkeklerin kefeni, üç parça olmak sünnettir. Sarık sarmak bid’at olur. “Ahdnâme” denilen (suâl meleklerine verilecek cevapları ve duâ ve istiğfar) yazılı kâğıdı, kabre koymamalıdır. Mübârek yazıların, isimlerin, meyyitin pislikleri ile karışmasına sebep olur ve (dînin dört delîlinden) bir sened ile bildirilmemiştir. Mâverâünnehr (Aral gölüne akan Seyhûn ve Ceyhun nehirleri arasındaki şehirler) âlimleri, böyle birşey yapmamıştır. Meyyite kamîs yerine, bir âlimin gömleğini giydirmek iyi olur. Şehîdlerin kefenleri, elbiseleridir. (Silâh yarası alarak ölen şehîdler yıkanmaz ve kefenlenmez. Muharebede yara almadan ölen ve sulhda, sâri hastalık ve âfetlerle ölenler, şehîd sevâbı kazanırsa da, bunlar yıkanır ve kefenlenir). Ebû Bekr-i Sıddîk ( radıyallahü anh ) “Beni, bu iki çamaşırım ile kefenleyiniz” buyurmuştu.

Kabirdeki hayât, bir bakımdan, dünyâ hayâtına benzediği için, meyyit terakki eder, derecesi yükselir. Kabir hayâtı, insanlara göre değişir. “Peygamberler, (aleyhimüsselâm) kabirlerinde namaz kılar” buyuruldu. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) mi’râc gecesinde, Mûsâ aleyhisselâmın kabri yanından geçerken, mezarda namaz kılarken gördü. O ânda göğe çıkınca, Mûsâ aleyhisselâmı gökte gördü. Kabir hayatı, şaşılacak birşeydir. Bu günlerde, merhum büyük oğlum (Muhammed Sâdık) dolayısı ile, kabir hayâtına bakarak, şaşılacak gizli şeyler görülüyor. Bunlardan az birşey bildirsem, akl ermez. Fitnelere, karışıklığa sebeb olur. Cennetin tavanı, Arşdır. Fakat kabir de, Cennet bahçelerinden bir bahçedir. Akıl gözü bunu göremiyor. Kabirdeki şaşılacak şeyler, başka bir gözle görülüyor. Yarım yamalak da olsa, inanmak, azâbdan kurtulmağa sebeptir. Fakat, o güzel kelimenin (Kelime-i tevhîd) Hak teâlâ tarafından kabûlü için (dünyâda dînin emirlerine uymak), sâlih emirleri işlemek lâzımdır.

Ölmemek için, veba hastalığı bulunan yerden kaçmak büyük günahtır. Muharebede, düşman karşısından kaçmak gibidir. Veba bulunan yerden kaçmayıp sabr eden kimse, ölünce, şehîdlerin sevâbına kavuşur. Kabir sıkıntısı çekmez. Sabr eden kimse, ölmezse, gaziler sevâbına kavuşur. Arabî beyt tercemesi:

Rabbim öl deyince, ölmeği severim,
Mevte çağırana safa geldin derim.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Zübdet-ül-makâmât sh. 346

2) Hadarât-ül-Kuds sh. 334

3) Tezkire-i İmâm-ı Rabbânî sh. 326

4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 953

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BEDREDDÎN SERHENDÎ

Hindistan da yetişen evliyânın büyüklerinden. Hindistan’ın Serhend şehrinden olup, babası Şeyh Muhammed İbrâhim’dir. 1002 (m. 1593) senesinde doğdu. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hânegâhında, ilim tahsil ederek yetişti. Hocasının teveccühlerine kavuşup, sohbetlerinde bulunmakla şereflendi. 1099 (m. 1688) senesinde vefât etti.

Bedreddîn Serhendî, Zekî ve çok akıllı idi. Kısa zamanda keşf ve kerâmetler sahibi oldu. Hocasının daha ilk teveccühlerinde, kalbi zikretmeye başladı.

Kendisi şöyle anlattı: “Bu fakir, kelâmda en büyük kitap olan Şerhi Mevâkıfı, Beydâvî tefsîrini ve Mîr haşiyesi ile beraber, Akâid-i Adudiyye’yı, İmâm-ı Rabbânî’nin huzûrunda okudum. Onbeş yaşında iken İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûrunda tasavvuf yoluna girdim.

Bedreddîn Serhendî tasavvuf yoluna girdikten sonra, hazret-i İmâm’a ya’nî İmâm-ı Rabbânî’ye yazdığı bir mektûbta şu hâllerini yazdı: “Ne zaman bir kabre uğrasam, kabirdekinin hâli bildiriliyor. Azâb veya sıkıntıda, yahut ni’metler içinde olduğunu görüyorum. Ba’zan da kabri karanlık veya aydınlık görüyorum. Bir büyüğün mezarının başına gidersem, Cennette ni’metler içinde olduğu ma’lûm oluyor. O azîzin bana merhamet ve lütuflarını müşâhede ediyorum. Ba’zan yüz çevirdikleri ve teveccüh etmedikleri de oluyor. Uzun yalvarmalardan sonra, ne için böyle davrandıklarını soruyorum ve öğreniyorum.

Birgün anne ve babamı ziyârete gitmiştim. Abdest alıp iki rek’at namaz kıldıktan sonra; “Yâ Rabbî, bu namazın sevâbını Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) ve bütün peygamberlere (aleyhimüsselâtü vesselâm), hepsinin eshâbına, evliyâya ve onlara tâbi olan anne ve babanın rûhlarına ihsân eyle” dedim. Duâmı bitirince, bütün kabirlerde olanların rûhları çekirgeler gibi bana koştular ve onları da bu duâya ortak etmemi istediler. Her ne kadar, ana ve babama çok sevâb verilmesini istiyorum dediysem de, fâide vermedi. Yalvardılar ve geri gitmediler. Gittim, kendimi Şeyh Ebû Neccârî’nin türbesine attım. Gördüm ki, şeyhin türbesinin dört duvarının içine girmediler, dışarda mahrûm kaldılar. Dönüşte hepinize Fâtiha okuyacağım diye söz verdim. Çok sevindiler. Büyük şeyhin türbesine döndüm. Şeyh kalktı ve hürmet etti. Çok lütuf ve merhamet eyledi ve bu şehirde salgın hâlinde olan vebadan sen zarar görmeyeceksin diye müjdeledi.

Hazret-i İmâm bu mektûbun cevâbında buyurdular ki: “Bizim büyüklerimiz kabirlerin keşfine i’tibâr etmiyorlar. Onların kabir ziyâretindeki usûlleri, kabrin hizasında kendini bütün bağlardan kurtarıp, bütün himmetiyle kabrin sahibine teveccüh ederek oturmaktır. Bundan sonra kalblerine ne gelirse, kabirdekinin hâlinden bilirler. Yabancıların sohbetinde de, o büyüklerin hâli böyledir. O gibi şeylere güvenmeyiniz ki, kendini beğenmeye götürür, Ucb, ya’nî kendini beğenmek ise, yolu keser.”

Bedreddîn Serhendî şöyle anlatır: Bir gece rü’yâda gördüm ki, büyük bir şehirde, yüksek bir sarayda, yüksek bir salonda İmâm-ı Rabbânî’nin huzûrunda oturuyordum. Dışardan birisi gelip bana; “Hızır aleyhisselâm kapıda seni bekliyor” dedi. Hazret-i İmâm’dan izin işâreti geldi ve hemen kalktım, dışarı çıktım. Gördüm ki, Hızır aleyhisselâm genç bir insan sûretinde, güzel yüzlü, beyaz benizli, sakalı yeni çıkmış bir hâlde kapıda duruyordu. Selâm verdim. Ben gelir gelmez, yürüdü. Ben de ardından gittim. O beldenin sokak ve yollarını dolaştı. Gezerken; “Efendim! Allahü teâlânın size ihsân ettiği feyz ve bereketlerden bana ihsân ediniz dedim. “Sen öyle bir kimseden nisbet almışsın ki, sana ve âleme onun irşâdı yeter” diyerek, Hazret-i İmâm’ın büyüklüğüne işâret etti.

Bir defa rü’yâda Server-i âlem ( aleyhisselâm ), bu fakirin mescidinde, sırtı kıbleye karşı iki dizi üzerinde oturuyor gördüm. Ben mescide girdim. Gayr-i ihtiyâri kendimi ayaklarına attım. Sonra kalktım ve duâ eder gibi iki elimi kaldırdım ve; “Yâ Resûlallah! Bana bir müjde verin!” diye arz ettim. İsrâ sûresinin meâlindeki; “Bütün noksanlıklardan münezzeh olan Allah, kulunu geceleyin götürdü”birinci âyetini okudu. Bundan sonra buyurdular ki: “Senin evinde erkek çocuklar dünyâya gelecek.” Bu rü’yâdan on ay sonra bir oğlum oldu. İsmini Muhammed Ârif koyduk. Bundan sonra doğan çocuklarım hep erkek oldu. Allahü teâlâ, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) müjdesi üzerine, bugüne kadar yedi tane çocuk verdi.

Bedreddîn Serhendî şöyle anlatır: Birgün İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh) talebelerinin büyükleri ile sohbet ederken; “Bu yolun büyüklerinin dilinde kullanılan nisbet kelimesinin ma’nâsı nedir?” buyurdu. Ben de “Siz bilirsiniz!” diye arzettim. Bir an başlarını önüne eğdiler ve teveccüh ettiler. Sonra; “Nisbetten murâd; sâlik ile Hak arasında olan yakınlık ve alâkadır” buyurdu.

Birgün hazret-i İmâm’ın meclisinde idim. Buyurdular ki:

“İslâmiyetin emrettiği namazda huşû’ ve hudû’ şudur ki; kıyâmda gözleri secde yerine dikmeli, rükû’da ayakların üstüne bakmalı, secdede ise burnun yanlarına, otururken de kucağına bakmalıdır. Lâkin bunlardaki sır şöyledir: Belli bir yere bakmak, kalbin cem’iyette olmasına çok yardım eder. Değişik yerlere bakmayanın kalbi de dağınık olmaz.” Bu fakire vazîfe verdikleri gün buyurdular ki: “Zikir zamanında gözleri yummak şart değilse de, zikir kalbin melekesi olmayınca, gözleri kapayarak meşgûl olmalıdır. Gözün kapalı olmasının, cem’iyetin hâsıl olmasında büyük te’sîri vardır.”

Birgün hazret-i İmâm buyurdu ki: “Resûlullahın; “Kediyi sevmek îmândandır” hadîs-i şerîfi hakkında düşünüp; “Îmânın kediyi sevmekle ne alâkası vardır ki, Server-i âlem ( aleyhisselâm ) onu sevmeye, îmândandır buyurdu” diye hatırıma geldi. Bu husûsta tam bir teveccüh eyledim. Bildirildi ki: “İnsanlar kedinin miyavlamasını, bağırmasını uğursuzluk sayarlar ve bu yüzden kediyi sevmezler.” Resûlullah buyurdular ki: “Kediyi sevmek îmândandır.” Ya’nî onu severlerse, onun sesini uğursuzluk saymazlar. Zîrâ uğursuzluğa inanmak küfür, onu terk etmek ise îmândandır.”

Birgün hazret-i İmâm. İsmini söylemeden talebelerinden birine buyurdu ki: “Kalbin, sahibi (Allahü teâlâ) ile husûsî bir bağlılığı vardır ki, hiçbir şeyin Allahü teâlâ ile böyle bir bağlılığı yoktur, isterse kâfirin kalbi olsun. O hâlde bir kalbi incitmek, aslında Hak teâlâyı incitmek demektir. Komşuya eziyet komşusunu da rahatsız eder. Ya o kalb, bir mü’minin ve velînin kalbi olursa, onu kırmaktan ne kadar kaçınılacağı buradan anlaşılabilir.”

Hazret-i İmâm buyurdu ki, “Namazda, sünnetlere, müstehablara, edeblere riâyet etmek, kalbin huzûrunu te’min eder.”

Bedreddîn Serhendî şöyle anlatır. “Mektûbâtın üçüncü cildi tamamlanıp, dostlara birkaç tane daha mektûb yazınca, içimden bu dördüncü cildin toplayıcısı ben fakir olayım diye geçti. Nitekim birinci cildi Mevlânâ Yâr Muhammed Cedîd, ikinci cildi Mevlânâ Abdülhay, üçüncü cildi Hâce Hâşim-i Keşmî toplamışlar idi. Birgün yalnızken hazret-i İmâm’a bu niyetimi arzettim. Bir an sustular, sonra buyurdular ki: “Vakit nerde, fırsat kime? Yakînen bilinmelidir ki, ömrümüz senelerden çıktı, günlere kaldı. Sen niyetinin sevâbını alırsın.” Bu konuşmadan birkaç gün sonra o, dünyâyı aydınlatan güneş, toprak perdesi altına geçti. Ya’nî vefât etti.”

Yine Bedreddîn Serhendî anlatır: “Veba günlerinde, bir gece yarısı, hanımımın boğazında tâ’ûn hastalığının alâmeti zâhir oldu. Birden ateşi yükseldi. Şaştım, perişan oldum. Çünkü küçük çocuklarımız vardı. Hemen ağlayarak ve kalbden inleyerek hazret-i İmâm’a iltica eyledim. Göründüler ve buyurdular ki: “Filân yere koyduğunuz şu ekmekleri sadaka olarak verin, hanımınız sıhhat bulacaktır” Bunu dediler ve kayboldular. Hanıma; “Evde ekmek var mıdır?” dedim. “Evet, filân odada vardır” dedi. Hazret-i İmâm’ın gösterdikleri yeri işâret etti. Kalktım, ekmekleri oradan aldım, dışarı çıktım, bir fakiri uyandırıp ona verdim. Henüz sabah olmamıştı ki, harareti (ateşi) düştü ve tâ’ûn alâmeti kayboldu.”

Yine o anlatır: “Birgün, benim mahrem kadın akrabâlarımdan ba’zıları ve hazret-i İmâm’ın huzûruna gidemiyecek kadar yaşlı ve düşkün olan amcam Muhammed de bana; “Hazret-i İmâm’ın yolunun vazîfelerinden bana da ver” dedi. “Ben yetkili değilim, icâzetim yoktur. Hazret-i İmâm’a arz eder, size vazîfe vermeleri için elimden geleni yaparım” dedim. Huzûruna gidince, “Ba’zı sâliha kadınlar bu fakirden zikir için vazîfe istiyorlar, nasıl buyurursanız öyle yapayım” diye arz ettim, amcamın ismini söylemeyi unuttum. Buyurdular ki: “O kadınlara vazîfe ver, amcan Muhammed’e de istersen ver. Çünkü o da isteklidir.” Bu arada, bir çocuk geldi. Yaşlı babası için vazîfe istedi. Onun için de; “Onun da evine git, vazîfe ver” buyurdu. Fakirin hatırından geçti ki; “Bu icâzet, izin yalnız bahis konusu şahıslara mı mahsûstur, yoksa başkalarına da vazîfe verebilir miyim?” Bu düşünce daha yer etmemişti ki; “Sana icâzet mutlaktır. Sen bizim aileye dâhilsin” buyurdular. Sonra gidip, o şahıslara vazîfe verdim. Başkalarına da verdim. Hâllerini kendilerine arz ederdim. Birgün kendinden geçmelerini, feyz ve nûrlara gömülmelerini arz edince, memnun oldular ve; “İsterdik ki, oturup Allahın kullarını irşâd (doğru yolu izah) edesiniz, ama çoluk-çocuğunuzun kalabalık oluşu sizi bırakmıyor” buyurdular.

İmam-ı Rabbanî hazretlerinin Bedreddîn Serhendî’ye yazdığı mektûblardan ba’zıları aşağıdadır:

“Allahü teâlâya hamd olsun. O’nun seçtiği, sevdiği kimselere selâm olsun! Diyorsunuz ki, rûh bu bedene bağlanmadan önce, âlem-i misâlde idi. Bedenden ayrıldıktan sonra da, âlem-i misâle gidecektir. Bunun için, kabir azâbı âlem-i misâlde olacaktır. Âlem-i misâldeki, elemi, acıları, rü’yâda duymak gibi olacaktır. Sonra, bu bilginin çeşitli kolları vardır. Eğer izin verirseniz, bu konuda size çok şeyler yazarım.”

Cevâb: Böyle hayâl, asılsız sözler, doğru olmaktan çok uzaktır. Böyle düşüncelerin, sizi doğru yoldan saptırmasından korkuyorum. Hiç vaktim yok ise de, bu konuda birkaç kelime yazmak için kendimi zorlayacağım, insanları doğru yola kavuşturan, yalnız Allahü teâlâdır.

Kıymetli kardeşim! Mümkinler âlemini, ya’nî mahlûkları, üç kısma ayırmışlardır “Âlem-i ervah”, “Âlem-i misâl” ve “Âlem-i ecsâd”. Âlem-i misâle “Âlem-i berzah” da demişlerdir. Çünkü, bu âlem, “Âlem-i ervah” ile “Âlem-i ecsâd” arasındadır. Bu âlem, ayna gibidir. Diğer iki âlemdeki hakîkî varlıklar ve ma’nâlar, bu âlemde latif şekillerde görünürler. Çünkü, iki âlemdeki her hakîkate ve her ma’nâya uygun birer şekil, heyet, bu âlemde bulunur. Bu âlemde, kendiliğinden hiçbir hakîkat, hiçbir madde ve ma’nâ yoktur. Buradaki şekiller, heyetler, öteki âlemlerden aks eden görüntülerdir. Aynada hiçbir şekil ve sûret yoktur. Aynada bir şekil görünürse, başka yerden gelen bir görünüştür. Âlem-i misâl de böyledir. Bu iyi anlaşılınca, deriz ki, rûh bu bedene te’alluk etmeden önce, kendi âleminde idi. Rûh âlemi, âlem-i misâlden daha üstündür. Rûh, bedene te’alluk edince, bedene âşık olarak, bu madde âlemine iner. Âlem-i misâl ile bir ilgisi yoktur. Rûh bu bedene te’alluk etmeden, ilgilenmeden önce, âlem-i misâl ile ilgili olmadığı gibi, bedene olan ilgisi bittikten sonra da, bu âlem ile ilgisi olmaz. Şu kadar var ki, Allahü teâlânın dilediği zamanlarda, rûhun ba’zı hâlleri, bu âlemin aynasında görünür. Rûhun hâllerinin iyiliği, kötülüğü buradan anlaşılır. Keşf ve rü’yâlar, böyle hâsıl olmaktadır, insanın hisleri, duyguları kaybolmadan da, âlem-i misâldeki şekilleri gördüğü çok olmuştur. Rûh, bedenden ayrıldıktan sonra, ulvî ise, yükselir. Süfli ise, alçalır. Âlem-i misâl ile bir ilişiği olmaz.

Kabir azâbı, rü’yâda, âlem-i misâldeki görüntüleri görmek değildir. Kabir azâbı rü’yâ gibi değildir. Kabir azâbı, azâbın görüntüsü değildir. Azâbın kendisidir. Bundan başka, rü’yâda görülen acı, azâb, azâbın kendisidir denilse bile, dünyâdaki acılar, azâblar gibidir. Kabir azâbı ise, âhıret azâblarındandır. Birbirlerine hiç benzemezler. Çünkü, dünyâ azâbları âhıret azâbları yanında hiç kalır. Allahü teâlâ, o azâblardan bizi korusun! Eğer, âhıret azâblarından bir kıvılcım dünyâya gelse, herşeyi yakar, yok eder. Kabir azâbını, rü’yâda görülen azâb gibi sanmak, kabir azâbını bilmemekten, anlamamış olmaktan ileri gelmektedir. Azâbın kendisi ile, görünüşünü karıştırmaktan hâsıl olmaktadır. Böyle yanlış düşünmek, dünyâ azâbı ile âhıret azâbını aynı sanmaktan da olur. Böyle sanmak, pek yanlıştır. Yanlış ve bozuk olduğu meydandadır.

Suâl: Zümer sûresinin kırkikinci âyetinde meâlen; “Allahü teâlâ, insan ölürken rûhunu bedeninden ayırır, ölmediği zaman, uykuda da rûhunu ayırır” buyuruldu. Bu âyet-i kerîmeden anlaşılıyor ki, insan ölürken rûhu ayrıldığı gibi, uyurken de ayrılmaktadır. Böyle olunca, rü’yâdaki azâbı, dünyâ azâblarından saymak, kabir azâbını ise, âhıret azâblarındandır demek nasıl doğru olur?

Cevâb: Uykuda iken, rûhun bedenden ayrılması, bir kimsenin, gezmek, eğlenmek için, kendi vatanından, gülerek, sevinerek ayrılmasına benzer ki, gezdikten sonra, sevinç içinde yine vatanına döner. Rûhun gezinti yeri, âlem-i misâldir. Bu âlemde görecek meraklı ve tatlı şeyler vardır. Ölürken rûhun ayrılması böyle değildir. Bu ayrılık, vatanı yıkılan, evleri, binaları yok olan kimsenin vatanından ayrılması gibidir. Bunun içindir ki, uykudaki ayrılmasında, sıkıntı ve acı yoktur. Tersine, sevinç ve rahatlık vardır. Ölürken ayrılmasında ise, çok acılar ve güçlükler hâsıl olur. Uyuyan insanın vatanı dünyâdır. Ona, dünyâdaki işler gibi iş yaparlar, ölen kimsenin ise, vatanı yıkılır. Âhırete göç eder. Ona, âhıret işleri yaparlar. Bunun içindir ki, (Deylemî’nin bildirdiği hadîs-i şerîfde); “İnsan ölünce, kıyâmeti kopmuş olur” buyuruldu.

Sakın, hayâlde hasıl olan keşflere ve âlem-i misâlde görünen şeylere aldanarak, “Ehl-i sünnet ve cemâat” âlimlerinin bildirdikleri i’tikâddan ayrılmayınız! Allahü teâlâ, o büyük âlimlerin çalışmalarına bol bol mükâfat versin! Rü’yâlara, hayâllere aldanmayınız! Çünkü, bu kurtuluş fırkasına uymadıkça, âhırette azâblardan kurtulmak düşünülemez. Kıyâmette kurtulmak istiyenler, kendi görüşlerini bırakarak, bu büyüklere uymağa canla başla çalışmalıdır. Habercinin vazîfesi, bildiğini söylemektir. Yazınızdaki gevşekliği görünce, hayâllerinize kapılarak, bu büyüklere uymak saadetinden ayrılmak felâketine düşeceğinizden ve kendi keşflerinizin akıntısına kapılacağınızdan çok korktum. Nefslerimizin kötülüklerinden ve işlerimizin bozukluğundan Allahü teâlâya sığınırız. Şeytan, büyük düşmanımızdır. Doğru yoldan kaydırıp saptırmaması için, çok uyanık olmalısınız! Ayrılık bir sene olmadan, Resûlullahın sünnetine (ya’nî Ehl-i sünnet âlimlerinin gösterdikleri yola) uymak için yapdığınız titizlikler ve kurtuluşun, ancak o büyüklerin yoluna sarılmakta olduğunu gösteren çalışmalarınız ne olmuş? Bunlar ne çabuk unutulmuş. Hayâllerinizin arkasında sürükleniyorsunuz. Sizinle buluşmamızın çok gecikeceği anlaşılıyor. Yaşayışına öyle düzen vermelisin ki, kendini kurtarmak ümidi yok olmasın! Yâ Rabbî! Bizlere merhamet et. İşlerimizin iyi olmasını nasîb eyle! Doğru yolda bulunanlara bizden selâm olsun.” (3. cild 31. mektûp)

Mevlânâ Bedreddîn Serhendî’ye gönderilen başka bir mektûb:

“Allahü teâlânın ismine sığınarak, mektûbumu yazmağa başlıyorum. Kaza ve kaderin ince bilgilerini, kullarından seçilmiş olanlara bildiren ve doğru yoldan sapmamaları için, câhillerden saklayan, Allahü teâlâya hamd ederim! Kaza ve kaderin esrârını, din câhilleri anlayamayıp, doğru yoldan kayar, insanları işlerinde mecbûr, esîr veya hâkim, yaratıcı sanmak tehlikesine düşerler. Allahü teâlâ, Peygamberlerinin en üstünü ile, kullarına doğru yolu, doğru bilgiyi gösterdi. Yanlış düşünen câhillerin ve âsilerin özür, bahâne etmelerine meydan bırakmadı. O büyük Peygambere ve akrabasına ve Eshâbının hepsine bizden iyi duâlar ve selâmlar olsun! O’nun Eshâbının herbiri, Allahü teâlâya itaat edenlerin ve kadere inanıp, kazaya râzı olanların en iyisidir.

Kaza ve kader bilgisini, çok kimseler anlayamamış, doğru yoldan ayrılmıştır. Bu bilgi üzerinde akıl yürütenler, vehm ve hayâllerine kapılmıştır. Bunlardan bir kısmı, insanların isteyerek yaptığı işlerinin cebr, zor ile olduğunu sanmış, çokları da, insanların her işi yaratarak yaptığını, isteyerek yapılan işlere, Allahü teâlânın karışmadığını söylemiştir. Üçüncü anlayış şekli de, doğru yolda gidenlerin İslâmiyeti iyi anlıyanların sözüdür ki, bunlar, “Fırka-i nâciye” ismi ile müjdelenmiş olan, “Ehl-i sünnet ve cemâat”dir. Allahü teâlâ, o yüksek âlimlerden ve onların yolunda gidenlerden râzı olsun! Bunlar birinci ve ikinci kısımda olanlar gibi taşkınlık yapmamış, orta yolu seçmişlerdir. Ehl-i sünnetin reîsi olan İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ), İmâm-ı Ca’fer-i Sâdık’dan ( radıyallahü anh ) şöyle sordu: “Allahü teâlâ, insanların istekli işlerini onların arzusuna bırakmış mıdır?” O da; “Allahü teâlâ, rübûbiyyetini (yaratmak ve her istediğini yapmak büyüklüğünü) âciz kullarına bırakmaz” buyurdu. “Kullarına, işleri zor ile mi yaptırıyor?” diye sorunca da; “Allahü teâlâ âdildir. Kullarına zor ile günah işletip, sonra Cehenneme sokmak, O’nun adâletine yakışmaz” buyurdu. “O hâlde, insanların, istekli hareketi, kimin arzusu ile oluyor, kim yapıyor?” diye sordu. O da; “İşleri insanların arzusuna bırakmamış ve kimseyi cebr etmemiştir, ikisi arası olagelmektedir. Yaratmağı kullarına bırakmadığı gibi, zor ile de yaptırmaz” buyurdu.

İşte, Ehl-i sünnet âlimleri diyor ki kulların ihtiyâri (istekli) hareketlerini, işlerini Allahü teâlâ îcâd etmekte, yaratmaktadır. O’nun kudreti ile var oluyorlar. Fakat, insanın kudreti de karışmaktadır. İstekli hareketlerimiz, Allahü teâlânın kudreti ile “Yaratılır” ve bizim kudretimiz ile “Kesb edilmiş” olur.

Ehl-i sünnet âlimlerinden Ebül-Hasen-i Ali Eş’arî’ye göre, insanların istekli işlerine kendi ihtiyârları, (ya’nî seçim hakları ve kudretleri) hiç karışmaz. Yalnız, kul bir işi yapmak isteyince, Allahü teâlâ, o işi hemen yaratmaktadır. Âdet-i ilâhisi hep böyledir, işin yapılmasında kulun kudretinin te’sîri olmaz. Bu sözü, “Cebriyye” mezhebinin sözüne yakındır. Bunun için, Eş’arî mezhebine “Cebr-i mütevassıt” denilmektedir.

Büyük âlim, Ebû İshâk İsferâînî buyurdu ki: “İnsanların yaptığı istekli hareketlerinin meydana gelmesinde, kendi kudretleri de işe karışmaktadır. İş iki kudretin bir araya gelmesi ile yapılıyor. Biri, kulun kudreti, ikincisi Allahü teâlânın kudretidir. Ayrı iki kuvvetin te’sîri ile, bir iş meydana gelir.” Eş’arî’den Kâdı Ebû Bekr-i Bâkıllânî buyuruyor ki: “İnsanın kudreti, işin meydana gelmesine değil, işin iyi veya fenâ olmasına, ya’nî tâat veya günah olmasına te’sîr eder. Mâtürîdî mezhebi de böyledir” Bu zayıf kulun (ya’nî İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) anladığına göre, insanın kudreti, işin yapılmasına da, iyi veya fenâ olmasına da, birlikte te’sîr etmektedir. Çünkü, işin meydana gelmesine te’sîr etmeyip, yalnız iyi veya fenâ olmasına te’sîr eder demek ma’nâsızdır. Çünkü, işin iyi veya kötü olması, işin yapılması ile meydana çıkar. Fakat, bunun için de, aynı kuvvetin ayrıca te’sîr etmesi lâzımdır, işin yapılması başkadır, iyi veya fenâlığının yapılması başkadır. O hâlde, işin iyi veya fenâ olması için de, kuvvetin ayrıca te’sîri lâzımdır demek, yanlış olmaz. Ebü’l-Hasen-i Eş’arî, böyle demiyor. Hâlbuki, insanların kudretini Allahü teâlâ yarattığı gibi, bu kudretin te’sîr etmesini de Allahü teâlâ yaratmaktadır. Bunun için, kulun kudretinin te’sîr ettiğini söylemek, hakîkate daha yakın olur. Eş’ari mezhebi, Allahü teâlânın, kullarını cebr ettiğini bildirmiş oluyor. Çünkü, kulda ihtiyârın ya’nî beğendiğini yapmak bulunmadığını ve kulun işinde, kendi kuvvetinin hiç te’sîri olmadığını bildiriyor. Bu mezhebi, Cebriyyeden ayıran şey, Cebriyye mezhebinde, bir insan, bir işi yaptı demek, mecazdır. Ya’nî o istekli işi, yalnız Allahü teâlâ yapmıştır. O insanın eli ile yapmıştır, insanda kudret yoktur derler. Eş’ari ise, işi yapan, hakîkatde insandır. Ancak, insanın isteği ile değil, Allahü teâlânın istemesi ile yapmıştır, insanda ihtiyâr yokdur diyor. Ehl-i sünnetten, Eş’arî’den başkaları kulun kudreti, yaptığı istekli işte te’sîr eder diyor. Eş’arî ise, kudreti ancak, işin yaratılmasına sebep olup, yaratılmasında te’sîri olmaz diyor ki, her ikisine göre de, işi insan yaptı demek doğru olur. Ehl-i sünnet, Cebriyyeden böylece ayrılmış olur. Cebriyye mezhebinin insanın, istekli işlerini hakîkaten yaptığını kabûl etmemesi, işi insan yaptı demek mecazdır demesi küfürdür. Kur’ân-ı kerîmi inkâr etmektir. “Temhîd” kitabının sahibi diyor ki, Cebriyye mezhebinden, “İşi insanın yapması mecazdır, görünüşdür, insanda kudret yoktur. Kullar, rüzgârla sallanan yaprak gibidir. İnsanların her hareketi ağacın hareketi gibi mecbûridir” diyenler kâfir olur. Yine diyor ki, Cebriyyenin, “Kulların iyi-kötü, bütün işleri, hakîkatte onların değildir, ihtiyâri hareketleri de yapan, yalnız Allah’dır” sözleri de küfürdür.

Suâl: Eş’arî, insanın işinde, kudretinin te’sîri yoktur, hakîkatde insanın ihtiyârı da yoktur dediği hâlde, işi yapan hakîkatte kuldur demesi, doğru mudur?

Cevâb: insan kudretinin, işinde te’sîri yok ise de, Allahü teâlâ, işi yaratması için, onun kudretini sebep kılmıştır. Allahü teâlânın âdeti şöyledir ki, insan kudretini ve ihtiyârını bir iş için kullanınca, Allahü teâlâ, o işi yaratıyor, insanın kudreti, böylece, işin yapılmasına sebep oluyor, işlerin yapılmasına te’sîr etmiş oluyor. Çünkü, kulun kudreti olmadıkça, âdet-i ilâhî o işi yaratmamaktadır. Bu âdete göre, işi yapan, insandır demek, hakîkatte doğru oluyor. Eş’arî mezhebini doğru yola uydurmak, ancak böyle olur. Başka türlü anlatanları şüpheli dinlemelidir.

Ehl-i sünnet, kadere inanmış; kaderin hayırlısı, şerlisi, iyisi, kötüsü, tatlısı, acısı, hep Allahü teâlâdandır demiştir. Çünkü “Kader”, var etmek, yaratmak, demektir ve herşeyi yapan, yaratan, ancak Allahü teâlâdır. “Mu’tezile” ya’nî Kaderiyye fırkası kaza ve kadere inanmadı, işlerin, yalnız kulun kudreti ile hâsıl olduğunu zannetti. Şerler, kötülükler, Allahü teâlânın kazası ile olsaydı, bunlar için azâb yapmazdı. Bunlara azâb yapması zulüm olur dedi. Böyle sözleri söylemek zulümdür. Câhilce sözdür. Çünkü, kaza ve kadere inanmakla, kulun ihtiyârı ve kudreti gitmez. “Kaza” demek, bir insanın, bir işi kendi ihtiyârı ile yapıp yapmayacağını, Allahü teâlânın, önceden bilmesi demektir ki, insanda ihtiyârın bulunduğunu göstermektedir. Kazaya inanmak, irâdenin, ihtiyârın yok olmasına sebep olsaydı, Allahü teâlâ da, yaratmağa mecbûr veya memnu’ olurdu. Çünkü ezelde, bir şeyin var olacağını bildi ise, onu yaratmağa mecbûr olurdu. Yokluğunu bildi ise, yaratması memnu’ olurdu. Kazaya inanmak, kulda ihtiyârın bulunmasına inanmağa manî olsaydı, Allahü teâlâ da irâde ve ihtiyârın bulunmasına inanmağa da manî olurdu. Allahü teâlânın yaratacağı şeyleri ezelde bilmesi, irâde sıfatını yok etmediği gibi, kullarının yapacağı şeyleri de ezelde bilmesi, kulların irâde ve ihtiyâr sahibi olmalarına manî değildir. Evet, insanların kudreti azdır, işi yalnız insan kudreti yapar demek, pek akılsızlık olur ve düşüncesizliğin son derecesidir. Mu’tezilenin, burada da, doğru yoldan ayrılmış olduğunu, Mâverâünnehr (Türkistan’da, Seyhûn ve Ceyhun nehirleri arasındaki geniş yer) âlimleri bildirmiş, bunların sözü, mecûsîlerin (ateşe tapanların) sözünden daha fenâdır demişlerdir. Çünkü, mecûsîler, Allahü teâlânın bir şeriki, ortağı var sanmıştır. Mu’tezile ise, sayısız ortak var demektedir. (Ya’nî insan, işini, kendi kudreti ile yapmakta, yaratmaktadır diyerek, insanları, Allahü teâlâya şerik ediyorlar.)

“Cebriyye mezhebi”, insan asla bir iş yapmaz, cansızlar gibi hareket eder, insanın kudreti, kasdı, ihtiyârı yoktur diyor, insanlar iyi iş yapınca sevâb kazanmaz, kötü işlerine azâb yapılmaz sanıyor. Kâfirler, günah işleyenler ma’zûrdur, mes’ûl olmazlar. Çünkü, insanın her işini, yalnız Allah yapıyor, insan istese de, istemese de, Allah günah yaratıyor, insan günah yapmağa mecbûrdur diyorlar. Bu sözleri küfürdür. Bunlara “Mürcie” de denir ki, mel’ûndurlar. Günah, insana zarar vermez. Âsî, fâsık, azâb görmiyecektir dediler. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Mürcie mezhebinde olanlara yetmiş peygamber, la’net etmiştir”. Mezhepleri tamamen yanlıştır, bozuktur. Çünkü, ihtiyâri, istekli hareketimiz ile, titreme, refleks hareketlerinin başka olduğu meydandadır. Elimizle birşey tutmamız, elbette ihtiyârımız iledir. Göz seğirmesi, kalbin çalışması ise, böyle değildir. Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîfler, bu mezhebin bozuk olduğunu bildirmektedir. Nitekim Secde, Ahkâf ve Vâkı’a sûrelerinde; “Yaptıklarının cezasıdır” ve Kehf sûresinde; “İstiyen îmân etsin, istiyen inanmasın!” buyurulmaktadır.

İnsanların çoğu, tenbel olduğundan ve niyetleri kötü olduğundan özür, bahâne arıyor. Suâlden, azâbdan kurtulmak için, Eş’arî, hattâ Cebriyye mezhebine yanaşıyor. Bunlar, ba’zan; “İnsanın hakîkatde ihtiyârı yoktur, işi insanın yapması mecazdır, görünüştedir” diyor. Ba’zan da; “İnsanın ihtiyârı azdır. Herşeyi yapan, Allahü teâlâdır” diyor. Bu söz, Cebriyye mezhebine kayıyor. Bunlar, ba’zı tasavvuf büyüklerinin sözlerini öne sürüyor. Meselâ “İşleri yapan birdir. Hiçbir şey yoktur, yalnız o vardır. İnsanın işinde, kudretinin te’sîri yoktur, insanın hareketi, ağacın sallanması gibidir. İnsanın varlığı da, işleri de, çöldeki serâb gibidir. bir görünüşden başka birşey değildir” gibi sözler, bu gevşek, tenbellerin kötü söylemelerini ve işlemelerini destekliyor. Herşeyin doğrusunu, ancak Allahü teâlâ bilir. Bildiğimiz kadar, bunlara şöyle cevâb veririz ki: Eş’arî’nin dediği gibi, eğer ihtiyâr, hakîkaten bulunmasaydı, Allahü teâlâ, kulların zulüm ettiğini bildirmezdi. İnsanın, yaptığı işde, kendi kudreti te’sîr etmeyip, kudreti yalnız işin yaratılmasına sebeb olsaydı, insanların kötü işlerine zulüm denmezdi. Hâlbuki Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmin birçok yerinde, insanların zulüm işlediğini bildiriyor, insanın gücü, işin yaratılmasına te’sîr etmeyip, yalnız sebeb olsaydı zulüm buyurmazdı. Evet, Allahü teâlâdan gelen elemlerde, azâblarda, insanın ihtiyârı karışmıyor. Fakat, bu zulüm olmaz. Çünkü, Allahü teâlâ, kayıtsız, şartsız mâlikimiz, sâhibimizdir. Mülk yalnız O’nundur. Mülkünü, istediği gibi kullanır, hiç zulüm olmaz. Fakat insanların zulüm ettiklerini bildirmesi, insanda ihtiyârın bulunduğunu göstermektedir. Burada zulmün mecaz olması düşünülemez. Hakîkatler, zarûret olmadıkça mecaz yapılmaz.

İnsanların irâdeleri, ihtiyârları zayıftır, azdır sözüne gelince; eğer Allahü teâlânın ihtiyârı yanında azdır denirse veya insanların ihtiyârı yalnız olarak işleri meydana getiremez demek istenirse, doğru olur. Fakat, eğer ihtiyârları, işlerin yapılmasına te’sîr etmez denirse, doğru olmadığını yukarıda bildirdik.

Allahü teâlâ, kullarına yapabilecekleri şeyleri emr etmiştir, insanları zayıf yarattığı için, her emrinde kolaylık göstermiştir. Nitekim, Nisa sûresi yirmiyedinci âyetinde meâlen; “Allahü teâlâ, size hafîf, kolay emr etmek istedi. Çünkü, insan zayıf yaratılmıştır” buyurulmaktadır. Allahü teâlâ “Hakim”dir. (Herşeyi yerinde, uygun olarak yapar.) “Rauf’dur. (Acımağa lâyık olmıyanlara da acıyıcıdır.) “Rahîm”dir. (Âhırette sevdiklerine, ya’nî küfrân-ı ni’met etmeyenlere ya’nî mü’minlere Cenneti ihsân edicidir). Kullarına, yapamayacakları şeyi emr etmek, hikmetine, re’fetine yakışmaz. Kullarına, kaldırılamayacak büyük kayayı kaldırmağı emr etmeyip, herkesin çok kolay yapacağı; kıyâm, rükû’, secde ufak bir âyet okumak ile meydana gelen namazı emr etmiştir. Namaz kılmak, herkes için çok kolaydır. Ramazân-ı şerîf orucu da, pek kolaydır. Zekâtı da, çok hafif emr etmiş, malın hepsini değil, kırktabirini verin, demiştir. Hepsini veya yarısını vermeği emr etseydi, kullarına güç olurdu. Merhameti, pek fazla olduğundan, emri tam yapılamaz ise, daha da hafifletmiştir. Meselâ, abdest alamayanlara, teyemmüm etmeğe, namazda ayak üzere duramayanlara oturarak kılmağa, oturamayanlara da, yatarak kılmağa rükû’ ve secde yapamayanlara, îmâ ile (oturup, rükû’ ve secde için, az eğilerek) kılmağa, bunlar gibi, daha nice kolaylıklara izin vermiştir, İslâmiyetin emirlerine dikkatle ve insafla bakan, bu kolaylıkları görür. Allahü teâlânın kullarına ne kadar çok merhametli olduğunu, pek iyi anlar. Emîrlerin pek kolay olmasının bir şahidi de, çok kimselerin, emir olunan ibâdetlerin, daha artmasını istemesidir. Namazın, orucun artmasını isteyen çok görülmüştür. Evet, ibâdet yapmak güç gelen kimseler de, yok değildir. Böyle kimseler, normal insan değildir. Böyle bozuk kimselere, ibâdetlerin zor gelmesine sebeb, nefslerinin karanlığı ve şehvanî arzularının kötülüğüdür. Bu karanlık ve kötülükler, nefs-i emmâreden hâsıl olmaktadır. Nefs-i emmâre, Allahü teâlânın düşmanıdır. Şûra sûresinde meâlen; “Îmân ve ibâdet etmek, müşriklere güç gelir”, Bekâra sûresi kırkbeşinci âyetinde meâlen; “Namaz kılmak, yalnız mü’minlere, Allahü teâlâdan korkanlara kolay gelir” buyurulmuştur.

Bedenin hastalığı, ibâdetlerin yapılmasını güçleştirdiği gibi, “Bâtın”ın (kalbin ve rûhun) hasta olması da güçleştirir. Allahü teâlâ, İslâmiyeti, nefs-i emmâreyi (Ya’nî kötülük isteyici), arzûlarından, âdetlerinden vaz geçirmek için gönderdi. Nefsin istekleri ve İslâmiyetin istekleri birbirinin zıddıdır, aksidir. O hâlde, ibâdetleri yapmakta güçlük çekmek, nefsin kötülüğünü gösteren bir alâmettir. Nefsin arzularının kuvveti, bu güçlüğün çokluğu ile ölçülür. Nefsin hevâsı (istekleri) kalmayınca, güçlük de kalmaz.

Sofiyye-i âliyyeden ba’zısının, insanda ihtiyârın bulunmadığını veya kuvvetsiz olduğunu gösteren birkaç sözünü yukarıda yazmıştık. Tasavvuf büyüklerinin, İslâmiyete uymayan sözlerine, hiç kıymet verilmez. Nerde kaldı ki, huccet ve sened olarak kullanılsın. Ya’nî, bir iddiayı, düşünceyi isbât için, böyle sözleri şâhid getirmek hiç doğru olmaz. Şâhid, sened olacak, uyulabilecek, ancak Ehl-i sünnet âlimlerinin sözleridir. Sofiyye-i âliyyenin sözlerinden, âlimlerin sözüne uygun olanlar, kabûl edilir. Uymayanları, kabûl edilmez. Burada da yine bildirelim ki, sofiyye-i âliyyeden, hâlleri, keşfleri doğru olanlar, İslâmiyete uymayan hiçbirşey söylememiş ve yapmamıştır. Keşflerinden, hâllerinden, İslâmiyete uymayanların, yanlış olduğunu anlarlar, İslâmiyete muhalif olan sözlere ve hareketlere doğru diye sarılmak, zındıklık, ilhâd ya’nî dinsizlik alâmetidir.

Şunu da ilâve edelim ki, sofiyye-i âliyyenin İslâmiyete uymayan ba’zı sözleri, hâlin kapladığı zamanda, keşf yolu ile anladıkları bilgilerdir ki, o zaman, akıl ve şuurları örtülü olduğundan, özürlü sayılırlar ve keşfleri yanlış olmuştur. Başkalarının, böyle keşflere, sözlere uyması caiz değildir. Böyle sözlere, İslâmiyete uyacak şekilde ma’nâ vermek, kelimelerden anlaşılan ma’nâyı bırakıp, meşhûr olmıyan ma’nâlarını vererek, İslâmiyete uydurmak lâzımdır. Çünkü, âşıkların muhabbet sarhoşlarının sözleri, çeşitli ma’nâlara gelir. Bu ma’nâlar arasında doğru ve onların büyüklüğüne yakışan ma’nâyı bulup, öyle kabûl etmek lâzımdır.”

Bedreddîn Serhendî’nin “Hadarât-ül-Kuds” isimli eserinde, İmâm-ı Rabbânî hazretlerini çeşitli hâlleri ile, dünyâya gelişinden Cennete gidişine kadar; keşfleri, kerâmetleri, tasavvufdaki dereceleri, eşsiz nasihat ve sözleri tatlı ve feyzli bir dille anlatılmakta, ondan sonra yüksek oğulları ve halîfeleri bildirilmektedir. Bundan sonraki eserlerini kendi kalemiyle şöyle bildirmektedir:

“O emeller kutbunun âhırete irtihâlinden sonra, son hârika ve kerâmeti isbât eden, “Kerâmât-ül-evliyâ” kitabını yazdım. Gavs-ı a’zam Abdülkâdir-i Geylânî’nin ( radıyallahü anh ) “Fütûh-ül-gayb” kitabını, Arabîden Fârisîye tercüme ettim. Bir de tasavvuf ıstılâhlarında, Kadirî ve Nakşibendî yollarındaki vazîfeleri topladım. İsmine, “Revâih” dedim. Bir te’lîfim de, Adem aleyhisselâmdan günümüze kadar gelmiş olan makbûlleri bildiren, “Senevât-ül-atkıya der beyân-ı tevârih-i visal ve ahvâl-i erbâb-ı kemâl” isimli kitap olup, büyüklerin târih sırasına göre vefâtlarını ve hâllerini anlatır.”

Diğer eserleri: 1-Siyer-i Ahmedî, 2-Mecma’ül-evliyâ, 3-Makâmât-i Gavs-us-sakaleyn Tercümet-i Behçetül-esrâr, 4-Tercümet-i Ravdât-in-nevâzir. 5-Tercüme-i Tefsîr-i Arâis-il-beyân.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hadarât-ül-Kuds sh. 9, 386

2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1023

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BEDREDDÎN-İ BÛRÎNÎ (Hasen bin Muhammed)

Tefsîr, fıkıh, hadîs, târih ve edebiyat âlimi. İsmi, Hasen bin Muhammed bin Muhammed bin Hasen bin Ömer bin Abdürrahmân es-Saffûrî ed-Dımeşkî el-Bûrînî’dir. Lakabı Bedreddîn olup, Bûrînî nisbeti ile meşhûr oldu. Aslen Ürdün’ün Saffûriye köyündendir. Babası da Ürdün’de Nablûs’un Bûriniyye köyünde doğdu. Bedreddîn-i Bûrînî de 963 (m. 1556) senesinde bu köyde dünyâya geldi. 1024 (m. 1615) senesi Cemâzil-evvel ayında vefât etti.

Bedreddîn Hasen, 11 veya 12 yaşında iken, babası ile birlikte Dımeşk’a (Şam’a) gitmişti. Burada Medrese-i Ömeriyye’nin yanındaki Sâlihiyye Medresesi’nde bir odaya yerleşmiş ve ilim tahsili ile meşgûl olmaya başlamıştı. Nahiv, ferâiz ve hesâb (matematik) ilimlerini; Burhâneddîn İbrâhim bin Ahdeb’den, Şeyh Ebû Bekr-iz-Zübâb’dan ve Şeyh Gânim-i Dımeşkî’den okudu. 975 (m. 1567) senesine kadar ilim tahsiline devam etti. Bu târihlerde Şam’da baş gösteren büyük bir kıtlık sebebiyle buradaki tahsiline ara verip, babası ile birlikte Kudüs’e hicret ettiler. Burada da ilim tahsiline devam etti. Dört seneye yakın Şeyhülislâm Muhammed bin Ebi’l-Lütfdan ilim öğrendi. Sonra Şam’a döndü. Babası ve annesi ile beraber Meydân-i Hısnî denilen yere yerleşti ve ilim tahsiline devam etti. Şihâbüddîn-i Tayyibî el-Kebîr ve oğlu Tayyibî, Şeyhülislâm Bedreddîn-i Gazzî ve onun oğlu Şihâbüddîn Ahmed Gazzî gibi daha birçok büyük âlimden ders aldı. Allâme Ebü’l-Fedâ İsmâil Nablûsî’den, Şemsüddîn Muhammed bin Minkârî’den ve Şam hatîbi Muhammed bin Behensî’den de fen ilimlerini tahsil etti. Şemseddîn Mahammed Dâvûdî’den ve Şihâbüddîn Ahmed Aysâvî’den de hadîs ilmini okudu. Asrının âlimleri arasında yüksek bir dereceye erişti. Tahsilini tamamladıktan sonra, birçok medreselerde ders verdi. Nâsıriyye-i Cevvâniyye, Şâmiyye, Berrâniyye, Âdiliyye-i sugra, Fârisiyye ve Kelâse medreseleri, onun ders verdiği yerlerden ba’zılarıdır. Câmi-i Emevî’de, ders okuttuğu bir yeri vardı. Şam’da Sultan Süleymân Câmii’nde va’z ve nasihat ederdi. İlim ve fazîletleriyle meşhûr oldu. Şöhreti, her yere yayıldı. Beydâvî, Keşşâf ve Ebüssü’ûd tefsîrlerini okutup yazdırdı. 998 (m. 1590) senesi sonlarında, İbn-i Kerbelâlî diye meşhûr olan Hâfız Hüseyn-i Tebrîzî ile karşılaşıp sohbetlerinde bulundu. Ondan Farsçayı öğrendi ve bu lisanla konuşmaya başladı. Bundan sonra Türkçeyi de öğrendi. Bilhassa Fârisîde çok maharet kazandı. Bu dil ile, manzûm ve nesîr olarak birçok eserler kaleme aldı. Bilhassa medh ve sena ile ilgili şiirleri Farsça olarak yazardı. Bir dîvânı vardır.

Bütün ilimlerde zamanının bir tanesi olan Bedrûddîn Bûrînî, şiir, târih ve neseb ile, hadîs-i şerîf senedlerini ezberlemekte de eşsizdi. Bundan başka lügat, nahiv, siyer, megâzîden de çok şeyler ezberlemişti. 1020 (m. 1611) senesinde, Şam hacılarının kâfilesinde kadılık yaptı ve hac farizasını îfâ etti.

Eserleri: 1- Terâcim-ül-a’yân min ebnâ-iz-zamân: Bu eserinde, 205 zâtın hâl tercemesi hakkında uzun fasılalar ile topladığı bilgiler yer almaktadır. Eser, 1023 (m. 1614) senesinde tamamlanmıştır. Fadlullah bin Muhıbbullah bu eseri tertipliyerek bir zeyl ilâvesi ile 1078 (m. 1667) yılında neşretmiştir. 2-El-Bahr-ül-fâid fî Şerh-i dîvân-ı İbn-i Fârid, 3- Rihlet-ül-Halebiyye, 4- Rıhlet-üt-Trablûsiyye, 5- Seb’us-Seyyâre 6-Hâşiyetün alâ Envâr-it-tenzil: Tefsîr-i Beydâvî’ye yaptığı haşiyedir. 7-Dîvân-ı şiir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 289

2) Hülâsat-ül-eser cild-2, sh. 51-62

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 291

4) El-A’lâm cild-2, sh. 219

5) Keşf-üz-zünûn sh. 267, 787, 1326, 1370

6) Brockelmann Sup-2, sh. 401

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BOLEVÎ MUSTAFA EFENDİ

Osmanlı Şeyhülislâmlarının otuzdokuzuncusu ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi Mustafa’dır. Babası, Bolu tüccârlarından Ahmed Efendi’dir. Bolevî Mustafa Efendi diye meşhûr olmuştur. 1001 (m. 1591) senesinde Bolu’da doğdu. 1086 (m. 1675) senesinde Kâhire’de vefât etti ve orada defn edildi.

İlk tahsilini Bolu’da gördükten sonra, ilim öğrenmek için İstanbul’a geldi. Zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil ettikten sonra, Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’nin hizmetinde bulundu. İlim öğrenip, istifâde etti. Onun yanında mülâzim (stajyer) olarak vazîfe yapıp, yüksek ilmî derecelere ulaştı. İlk olarak Akhisar kadılığına ta’yin olundu, arkasından İstanbul Atîk Ali Medresesi müderrisliğine nakledildi. Bir müddet Haremeyn (Mekke ve Medine) müfettişliği vazîfesini yürüttü. 1055 (m. 1645) senesinde Bursa ve Edirne kadılığına ta’yin edildi. 1056 (m. 1646) senesinde İstanbul kadılığı vazîfesine nakledildi. 1057 (m. 1647) senesinde İstanbul kadılığından alındı. 1063 (m. 1653) senesinde Anadolu kadıaskerliğine getirildi. Daha sonra tekrar İstanbul kadılığına iade edildi. 1065 (m. 1655) senesinde, tekrar Anadolu kadıaskerliğine ta’yin edildi. 1067 (m. 1657) senesinde Rumeli kadıaskerliğine nakl edilen Bolevî Mustafa Efendi, ongün sonra Vezîr-i a’zam Köprülü Mehmed Paşa’nın teşviki ve tavsiyesi ile, Sultan Dördüncü Mehmed Hân tarafından şeyhülislâmlık makamına ta’yin olundu. 1069 (m. 1659) senesinde Bolevî Mustafa Efendi vazîfeden alınıp, Mısır’da ikâmet etmesi emredildi. Bir daha İstanbul’a dönme imkânını bulamayan Bolevî Mustafa Efendi, Kâhire’de onaltı yıl kaldıktan sonra vefât etti.

Bir yıl on ay müddetle şeyhülislâmlık vazîfesini adâlet ve doğruluk üzere yürüten Bolevî Mustafa Efendi, âlim ve faziletli bir zât idi. Bütün ahlâkî faziletlerle kendini süslemişti. Kâdılık ve Şeyhülislâmlık yaptığı müddet içinde, vermiş olduğu hükümlerin, Allahü teâlânın dîninin emirlerine uygun olmasına çok dikkat eder ve adâletten şaşmaz idi. Hak bildiğini söylemekten asla çekinmezdi. Birçok ilimlerde yüksek derece sahibi olan Bolevî Mustafa Efendi’nin, fıkıh ilminde özel ihtisası vardı.

Birçok ilimlere dâir yazdığı ta’lîkâtı yanında şu kıymetli eserleri vardır. 1-Şerhu Kenz-üd-Dekâik: Hanefî mezhebi fıkıh usûlüne dâirdir. 2- Hâşiye-i şerh-i Eşkâl-it-te’sis.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 68

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 241

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 441

4) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4305

5) Osmanlı Müellifleri cild-2, sh. 23İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BOSNALI ABDULLAH EFENDİ (Abdullah-ı Rûmî)

Osmanlı evliyâsının büyüklerinden, ilim ve kemâl sahibi bir zât olup, naklî ve aklî ilimlerde âlim idi. 992 (m. 1583) senesinde Bosna’da doğdu. Asıl ismi Abdullah Abdî bin Muhammed’dir. Bosnavî, Rûmî ve Gaîbî nisbet edildi. Şârih-ül-Fusûs ve şârih-il-Mesnevî diye meşhûr oldu. 1054 (m. 1644) târihinde Konya’da vefât etti. Sadreddîn Konevî hazretlerinin türbesi yanında defnedildi.

Doğum yeri olan Bosna’da ilim tahsiline başlayan Abdullah Efendi, daha sonra İstanbul’a gitti. Oradaki medreselerde tahsilini tamamladıktan sonra Bursa’ya gitti. Orada Bursalı Hasen Kabaduz Efendi ile görüştü. O mübârek zâtın sohbetlerinde kemâle geldi. Hasen Kabaduz, Hacı Bayram-ı Velî’nin halîfelerinden, Bıçakçı Ömer Dede’nin halîfesi idi. Hasen Kabaduz Efendi’nin feyz ve himmetleri ile yüksek derecelere kavuşan Bosnavî Abdullah Efendi, Bursa’dan ayrılıp Mısır’a gitti. 1046 (m. 1636) senesinde hac vazîfesini yapmak için Hicaz’a gitti. Mekke-i mükerremeyi ve Medîne-i münevvereyi ziyâret etmekle şereflendi. Hacdan dönüşünde, Şam’da Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin türbesi yanında inzivâya çekildi. Günlerce orada ibâdetle meşgûl oldu. Daha sonra Konya’ya geldi. Sadreddîn-i Konevî ve Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî gibi büyüklerin kabirlerini ziyâret edip, rûhâniyetlerinden istifâde etti.

Konya’da yerleşip, vefâtına kadar orada kaldı. Talebelerine ilim öğretmek ve emr-i ma’rûf yapmakla meşgûl oldu. 1054 (m. 1644) senesinde Hacdan dönerken, Konya’da vefât edip, çok sevdiği Sadreddîn-i Konevî hazretlerinin türbesi civarında defnedildi. Sonradan yapılan kabir taşına, vasıyyeti üzerine; “Hazâ kabrû garîbillahi fî ardıhi ve semâihi Abdullah el-Bosnavî er-Rûmî el-Bayrâmî” ibâresi yazıldı.

Mısır ve Hicaz’a yaptığı seyahatlerinde ve Şam’daki ikâmetinde kendisi ile görüşen ilim erbâbı, Abdullah Bosnavî’nin ilmini ve eserlerini takdîr ettiler. Onun yüksekliğini anlayanlar, ilim ve feyzlerinden istifâde etmek için birbirleriyle adetâ yarış ettiler. Arab âleminin meşhûr ulemâsından Garsüddîn Halîlî, Muhammed Mirzâ Sürûcî, Dımeşkî Sûfî, Muhammed Mekkiyy-ül-medenî, Seyyîd Muhammed bin Ebî Bekr Ukûd gibi âlimler, Abdullah Bosnavî’nin talebesi olmakla şereflendiler.

“Osmanlı Müellifleri”nde Abdullah Bosnavî’nin altmış tane eserinin ismi verilmektedir. Bunlardan en meşhûru, Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin meşhûr eseri “Füsûs-ül-hikem” ine yaptığı şerhtir ki, Mısır’da ve İstanbul’da birer defa basılmıştır. Diğer eserleri çeşitli kütüphânelerde mevcût olup, okuyanlar istifâde etmektedirler. Eserlerinden ba’zıları şunlardır:

1-Mevâkib-ül-fukarâ, 2-Hakîkat-ül-yakîn, 3-Risâle-i hazerat-il-gayb, 4-Metâli-un-nûr-is-senî an tahâret-in-Nebiyy-ül-Arabî (aleyhisselâm), 5-Risâle fî tafdîl-il-beşer alel-melek, 6-Tezyîl fî münâzeât-i İblîs li-Sehl bin Abdullah et-Tüsterî, 7-Mekâsıd-ı envâr-ı ayniyye ve mesâıd-ı ervâh-ı tayyibe-i gaybiyye. 8-Muhâdarât-ül-evâil. Bunlardan başka çeşitli âyet-i kerîme ve sûre-i şerîfelerin tefsîrleri, çeşitli mevzûlarda manzûm ve mensûr, Türkçe ve Arabça eserleri vardır.

Büyük âlim Yûsuf Nebhâni hazretleri, Cevâhir-ül-Bihâr adlı eserinde sevgili Peygamberimizin bütün anne ve babalarının mü’min olduklarını uzun uzun anlatıyor. Bu kitabının 275. sahifesinden i’tibâren, Bosnalı Abdullah Efendi’nin “Metâli-un-nûr an tahâret-in-Nebiyy-il-Arabî” adlı eserinden nakil yaparak buyuruyor ki:

Sevgili Peygamberimizin mübârek soylarının temiz olduğuna delâlet eden âyet-i kerîmeler:

Tevbe sûresi 28. âyetinde meâlen; “Ey îmân edenler! Müşrikler ancak necistirler. Artık bu yıllardan sonra Mescid-i Haram’a yaklaşmasınlar” buyurup, müşriklerin ma’nevî pislik ile pis oldukları için, Mescid-i Haram’a yaklaşmalarını men etti. Oraya girmelerini ayak basmalarını yasakladı. Yine Hac sûresi 30. âyet-i kerîmesinde meâlen; “O hâlde pis putlardan kaçının, yalan sözden sakının” buyurdu. Evsânı (putları), ricsin (pisliğin) aynısı saydı. Evsâna (putlara) yaklaşmaktan men etti.

Nûr sûresi 26. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Kötü kadınlar kötü erkeklere, kötü erkekler kötü kadınlara, temiz kadınlar ise temiz erkeklere, temiz erkekler de temiz kadınlara yakışır” buyuruldu.

İşte, Allahü teâlâ müşriklerin necis olduklarını bildirdi. Mescid-i Haram’a yaklaşmalarını men etti. Evsânın (putların), ricsin (pisliğin) aynısı olup, necis olduklarını bildirdi Onlara yaklaşmayı men etti.

Hâl böyle olunca, alîm ve hakîm olan, herşeyi lâyık olduğu mevkiine koyan Allahü teâlâ, âlemlere rahmet olarak yarattığı Habîbinin mübârek ve temiz rûhu şerîfini, necis (pis) olarak bildirdiği müşriklerin sulblerine ve rahimlerine hiç koyar mı? Habîbinin aslını, necis (pis) olarak bildirdiği müşriklerden yapar mı? Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz; mübârek, latîf ve temiz rûhu şerîflerinin, takdis ve tenvir âleminden olmayan bir şey ile kirlenmiş olmaktan tenzih ederiz. Hâlbuki Allahü teâlâ temiz kadınları, temiz erkeklere, temiz erkekleri de temiz kadınlara tahsis eyledi.

İbrâhim aleyhisselâmın dîninin, mü’min olan zürriyeti ile kendi zamanından, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) zamânına kadar devam ettiğine dâir âyet-i kerîmeler:

Âl-i İmrân sûresi 68. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Gerçekten İbrâhim’e insanların en lâyıkı, herhalde (zamanında) ona tâbi olanlarla şu peygamber ve (şu) îmân edenlerdir. Allah, o îmân edenlerin yardımcısıdır” buyuruldu. Yine Âl-i İmrân sûresi 95. âyetinde meâlen; “De ki; Allah, (sözün) doğru (sunu) söylemiştir. O hâlde İslama yönelerek İbrâhim’in dînine uyun. O, Allah’a ortak koşanlardan değildi” buyuruldu.

İbni Ebî Hâtem, Sufyân bin Uyeyne’den nakl etti: “Sufyân bin Uyeyne’ye; “İsmâil aleyhisselâmın evlâdından bir kimse putlara taptı mı?” diye sorulunca; cevâbında; “Bir de İbrâhim’in şöyle dediği vakti hatırla; “Rabbim! Bu Mekke diyarını korkulardan emîn kıl, beni ve oğullarımı, putlara tapmaktan uzak kıl” meâlindeki, İbrâhim sûresi 35. âyet-i kerîmesini işitmedin mi?” dedi.”

İbn-i Cerîr tefsîrinde bu âyet-i kerîme hakkında, İmâm-ı Mücâhid’den şöyle nakletti: “Allahü teâlâ İbrâhim aleyhisselâmın evlâdı hakkında yaptığı duâsını, kabûl eyledi. Bu sebeple İbrâhim aleyhisselâmın evlâdından hiçbir kimse hiçbir puta tapmadı. Allahü teâlâ İbrâhim aleyhisselâmın duâsını kabûl etti.

Sevgili Peygamberimiz, peygamberliği bildirilmeden önce, İbrâhim aleyhisselâmın dîninde idi. Nitekim Kur’ân-ı kerîmde İbrâhim sûresi 40. âyetinde meâlen;“Rabbim! Beni gereği üzere namaza devamlı kıl. Zürriyetimden de böyle kimseler yarat. Ey Rabbimiz duâmı kabûl et” buyuruldu.”

İbn-i Münzîr tefsîrinde, bu âyet-i kerîme hakkında, İbni Cerîr’den sahih bir senedle, “İbrâhim aleyhisselâmın zürriyetinden İslama uygun olarak, Allahü teâlâya ibâdet eden kimselerin elbette bulunacağını” bildiriyor.

Kelime-i tevhîdin ve tevhîd i’tikâdının, İbrâhim aleyhisselâmın zürriyeti arasında devam etmesi, Allahü teâlânın onlara lütuf ve ihsânıdır. İslâm dîninin Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimize bildirilinceye kadar devam edip gelmesi, Resûlullah’ın ( aleyhisselâm ) Hazreti İbrâhim’e kadar olan müslüman baha ve dedeleri vasıtasıyla olmuştur. Çünkü onlar da İbrâhim aleyhisselâmın müslüman olan zürriyetindendir.

İslâmdan ibâret olan Hanîf dîni, Muhammed aleyhisselâmın peygamberliğinin bildirilmesine kadar devam etmiştir. Hak dînin İbrâhim aleyhisselâm zamanından, Resûlullah ( aleyhisselâm ) zamanına kadar devam etmesi, bu iki zaman arasında, bir Allah’a inanan mü’minlerin bulunmasıyla olmuştur. Bu sebeple Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) ana ve babalarının da müslüman oldukları sabit olmaktadır. Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin babası Abdullah ve annesi Âmine Hâtun’un tevhîd inancı üzere bulundukları ve müslüman oldukları ortaya çıkmaktadır.

Hazreti Âdem’e kadar, Resûlullah efendimizin mübârek soylarının temiz olduğuna delâlet eden hadîs-i şerîfler:

Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ beni temiz sulblerden temiz rahimlere nakl etti.” Ebû Hureyre’den rivâyet edilen hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “Ben içerisinde bulunduğum asra gelinceye kadar, her asırda, her zamanda yaşayan insanların en iyilerinden seçilmişlerinden dünyâya getirildim.” Bu hadîs-i şerîf, Sahîh-i Buhârî’de vardır. Şuarâ sûresi 219. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Sen ya’nî senin nûrun, hep secde edenlerden dolaştırılıp, sana inkilâb etmiş ulaşmıştır” buyuruldu.

İmâm-ı Beyhekî Delâil-ün-nübüvve adlı eserinde, Enes bin Mâlik’den ( radıyallahü anh ) rivâyet ederek bildiriyor ki: Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İnsanlar iki kısma ayrılsa, Allahü teâlâ beni onların en iyisi ve seçilmişinde bulundururdu. Ben câhiliyet sefâheti bulaşmadan ana-babamdan dünyâya getirildim.” Ya’nî Resûlullah ( aleyhisselâm ) Âdem aleyhisselâmdan i’tibâren babası Abdullah’a kadar olan ana ve babalarından, câhiliyet devrine âit; putperestlik, zinâ, fuhuş gibi kötülüklerden hiçbirşey bulaşmadan dünyâya getirilmiştir Bu sebeple Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Âdem aleyhisselâma kadar bütün babaları, ister câhiliyet devrinde, ister câhiliyet devri hâricinde, her zaman müslüman ve temiz kimseler idiler.

Yine Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz buyurdu ki: “Ben ana ve babalarımdan, İslâmî nikâh ile dünyâya getirildim. Babalarım ve analarımdan, Âdem aleyhisselâmdan i’tibâren, zinâ yoluyla dünyâya getirilmedim. Nihâyet câhiliyet devri insanlarının kirli vasıflarından ve zinâ lekesinden sâlim olarak babam Abdullah’a ve annem Âmine’ye ulaştım. O hâlde ben, hem şahsen hem de babalarım, (soy) bakımından sizin en üstününüz ve seçilmişinizim.”

İmâm-ı Suyûtî şöyle buyuruyor: “Hadîs-i şerîfler, Resûlullah efendimizin, Hazreti Âdem ve Havva’ya kadar ana ve babalarından şirk ve küfür kirlerinden uzak ve temiz olmayanı yoktur. Yoksa Peygamber efendimize, Muhtâr (seçilmiş) Tâhir (temiz) Mustafâ (temizlenmiş) denilmezdi.”

İbn-i Ebî Hâtem, En’âm sûresi 74. âyet-i kerîmesi hakkında İbn-i Abbâs’dan şöyle bildirdi: “İbrâhim aleyhisselâmın babasının ismi Âzer değildi. Târuh idi.”

Yine İbn-i Ebî Hâtem ve İbn-i Münzîr, İmâm-ı Mücâhid’den şöyle bildirdi: “Âzer, İbrâhim aleyhisselâmın babası değildir.” Ayrıca İbn-i Münzîr sahih bir senedle En’âm sûresi 74. âyet-i kerîmesi hakkında İbn-i Cüreyc’den şöyle bildirdi: “Âzer, İbrâhim aleyhisselâmın babası değildir, İbrâhim aleyhisselâmın babası, İbrâhim bin Yetrûh veya Târuh bin Şâruk bin Nâkûr’dur. O zaman Âzer, İbrâhim aleyhisselâmın amcası olmaktadır. Arablar arasında amcaya baba demek âdettir” Mefâli’un-nûr kitabı 1986 senesinde İstanbul’da “En-Ni’met-ül-Kübrâ” kitabı içerisinde, Hakîkat Kitabevi tarafından neşr edilmiştir).

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hülasât-ül-eser cild-3, sh. 86

2) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 43

3) Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 337

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 476

5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 976

6) Sicilli Osmanî cild-3, sh. 367

7) Tuhfe-i hattâtîn sh. 280

? Metâli-un-Nûr-is-seni an tahâret-in-Nebiyy-il-Arabî (En-Ni’met-ül-Kübrâ alel-a’lem kitabı içinde), Hakîkat Kitabevi, İstanbul 1986 sh. 275

9) Cevher-ül-esnâ fî terâcim-i ulemâi ve şuarâi

10) Bosna (Muhammed Hancî Bosnevî), Mısır 1349, sh. 94

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BOSTAN-ZÂDE MEHMED EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Yirminci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Muhammed olup, Bostan-zâde Mehmed Efendi diye bilinir. Kanunî Sultan Süleymân devri Anadolu kadıaskerlerinden Tireli Bostan-zâde Mustafa Efendi’nin oğludur. 942 (m. 1535) senesinde doğdu. Doğum yeri kesin olarak belli değildir. 1006 (m. 1598) senesinde İstanbul’da vefât etti. Şehzâdebaşı Câmii bahçesinde, cadde tarafında medfûndur.

İlk tahsilini babasından gördükten sonra, Arab-zâde ve Kâdı-zâde’den ilim tahsil etti. Gül Hoca Çelebi’nin de derslerinde bulundu. Ondan ilim öğrenip istifâde etti. Aklî ve naklî ilimlerde yetişip yüksek derecelere ulaştıktan sonra, 963 (m. 1555) senesinden i’tibâren mülâzim (stajyer) müderris olarak, ba’zı medreselerde vazîfelendirildi. 966 (m. 1558) senesinde Eski İbrâhim Paşa Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi. 970 (m. 1562)’de Yeni Ali Paşa Medresesi’ne, 974 (m. 1566)’de Hankah Medresesi’ne, 975 (m. 1567)’de Haseki Medresesi’ne, 976 (m. 1568)’da İsmihân Sultan Medresesi’ne, aynı sene içinde Sahn-ı semân medreselerinden birine, 977 (m. 1569)’de Yavuz Sultan Selîm Medresesi’ne, 978 (m. 1570)’de Süleymâniye Medresesi’ne, 980 (m. 1572) senesinde Edirne Selîmiye Medresesi’ne müderris ta’yin edildi. 981 (m. 1573) senesinde Şam kadılığına, ta’yin olundu. 983 (m. 1575) senesinde Bursa ve aynı yıl içinde Edirne kadılıklarına ta’yin olundu. 984 (m. 1576) senesinde İstanbul kadılığına getirildi. Bu vazîfede bir yıl kaldıktan sonra, 985 (m. 1577) senesinde Anadolu kadıaskerliğine yükseltildi. 988 (m. 1580) senesinde Rumeli kadıaskerliğine nakledildi. Bir yıl sonra bu vazîfeden alındı ve emekli oldu. 991 (m. 1583) senesinde Kâhire kadılığıyla vazîfelendirilip Mısır’a gönderildi. Kâhire kadılığı vazîfesini üç yıl müddetle adâlet ve doğruluk üzere yürüttükten sonra istifâ edip İstanbul’a geldi. 995 (m. 1588) senesinde tekrar Rumeli kadıaskerliğine ta’yin edildi. 997 (m. 1589) senesinde, Şeyhülislâm Abdülkerîm Şeyhî Efendi yerine şeyhülislâmlık makamına ta’yin edildi. Üç yıl bir ay yedi gün bu şerefli vazîfeyi ifâ ettikten sonra, 1000 (m. 1592) senesinde emekli oldu. Bir köşeye çekilip ilim ve ibâdetle meşgûl iken, 1001 (m. 1593) senesinde tekrar Rumeli kadıâskerliğirie getirildi. Şeyhülislâm Zekeriyyâ Efendi’nin vefâtı üzerine, aynı yıl içinde tekrar şeyhülislâmlık makamına ta’yin olundu. Sultan Üçüncü Mehmed Hân’ın sevgi ve iltifâtını kazanan Bostan-zâde Mehmed Efendi, 1006 (m. 1598) senesinde, şeyhülislâmlık vazîfesine devam ederken vefât etti. Toplam yedi yıl on ay müddetle şeyhülislâmlık vazîfesini adâlet ve doğruluk üzere yürüttü, İstanbul Samatya Hacıkadın Mahallesi’nde yaptırmış olduğu bir mescidi vardır.

Bostan-zâde Mehmed Efendi ilim ve irfan sahibi bir zât idi. Aklî ve naklî ilimlerde yüksek derece ve fıkıh ilminde özel ihtisas sahibi idi. Güzel ahlâklı fâzıl bir zât idi. Kâdılığı ve şeyhülislâmlığı sırasında adâletle hükmeder, herkese karşı hüsnü muâmele eder idi. Hoş sohbet ve güler yüzlü idi. Dili peltek olmasına rağmen iyi bir hatîb idi. Arabça, Farsça ve Türkçe şiirleri olan Bostan-zâde Mehmed Efendi’nin, Kânûnî’nin ölümü üzerine yazdığı mersiyesi ünlüdür.

Nakledilir ki: Bostan-zâde Mehmed Efendi Mısır kadısı olduğu sırada, Sultan Üçüncü Murâd Hân bir mektûp yazıp; “Ben seni Mısır kadılığından azl etmedim, dilediğin kimseyi, yerine ta’yin et ve sonra bizi ziyârete gel” dedi. Bu mektûp üzerine, Bostan-zâde Mehmed Efendi Mısır’dan ayrılıp, 994 (m. 1537) senesinde Şam’a geldi. Îsâvî’nin ilim meclisinde bulunduğu sırada şöyle anlattı: “Mısır’da bulunduğum sırada, İmâm-ı Şafiî hazretlerinin kabrini ziyâret etmeyi hiç ihmâl etmedim. Nasıl mühim mes’eleler arzedilmek için sultâna gidilirse, ben de mühim mes’elelerimi arz etmek için İmâm-ı Şafiî’nin kabrine giderdim ve; “Ey İmâm-ı Şafiî! Burası senin memleketindir, burada başıma şöyle şöyle hâdiseler geldi. Bu husûsta senden imdat istiyorum” der, geri dönerdim, İmâm-ı Şafiî hazretlerinin bereketiyle o işim hallolurdu.”

İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin “İhyâ-ül-ulûm” adlı eserini Türkçeye tercüme etti. Fıkıh ilmine dâir, İbrâhim bin Halebî’nin yazdığı “Mülteka el-Ebhur” adlı eseri şerh etti.

Bostan-zâde Mehmed Efendi’nin şiirlerinden bir beyt:

Lükneti var dime sakın bî-vukûf,
Ayrılamaz tatlu dilinden hurûf.

İdersem vech-i yâri mâha teşbih,
İder erbâb-ı irfan ânı tevcih,

Nazar kılsa dehân-ı yâra bülbül,
Didi, gonca için fihi mâfîh.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 33

2) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 223

3) Osmanlı Müellifleri cild-2, sh. 256

4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 410İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BOSTAN-ZÂDE MUHAMMED BİN MUHAMMED EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Şeyhülislâm Bostan-zâde Mehmed Efendi’nin oğludur. 972 (m. 1564) senesinde İstanbul’da doğdu. 1035 (m. 1625) senesinde İstanbul’da vefât etti. Kayınpederi Nişancı Mehmed Paşa Câmii bahçesinde defnedildi.

Küçük yaşından i’tibâren aklî ve naklî ilimleri tahsîl edip, yüksek ilmî derecelere ulaştı. Babasının yanında mülâzim (stajyer), olarak yetişip, ilk olarak 996 (m. 1587) senesinde Atîk Murâd Paşa Medresesi’ne müderris ta’yin olundu. 998 (m. 1589)’de Kalenderhâne, 999 (m. 1590)’da Sahn-ı semân medreselerinden birine müderris olarak ta’yin edildi. 1001 (m. 1592) senesinde, Yavuz Selîm Medresesi’nde vazîfendirildi. 1002 (m. 1593) senesinde Süleymâniye Medresesi müderrisliğine yükseltildi. 1003 (m. 1594) senesinde Selanik kadılığına ta’yin edildi. 1005 (m. 1596) senesinde Edirne kadılığına getirildi. 1006 (m. 1597)’da İstanbul-Galata kadılığına yükseltildi. Aynı sene içinde tekrar Selanik kadılığına nakledildi. 1007 (m. 1598)’de bu vazîfeden alındı. Bir sene sonra üçüncü defa Selanik kadılığına ta’yin edilmişken, birkaç gün sonra tekrar vazîfeden alındı. 1009 (m. 1600) senesinde Bursa kadılığına, 1010 (m. 1601)’da Kâhire kadılığına nakledildi. 1011 (m. 1602)’de vazîfeden alındı. 1013 (m. 1604)’de İstanbul kadılığına getirildi. 1017 (m. 1608) senesinde Anadolu kadıaskerliğine ta’yin edildi. 1023 (m. 1614) Rumeli kadıaskerliğine yükseldi. 1024 (m. 1615) senesinde kendi isteğiyle emekliye ayrılıp, Mihaliç arpalığının gelirleri ihsân edildi. 1031 (m. 1621) senesinde ikinci defa Anadolu kadıaskerliğine getirildi. 1032 (m. 1622) senesinin başında bu vazîfeden kendi isteğiyle ayrıldı. Aynı sene içinde tekrar Rumeli kadıaskerliğine ta’yin edildi. 1033 (m. 1623)’de vazîfeden alınıp, 1035 (m. 1625)’de vefât etti.

Bostan-zâde Muhammed bin Muhammed Efendi, ilmiyle amel eden âlim, güzel ahlâk ve fazilet sahibi bir zât idi. Arabça, Farsça ve Türkçe dillerinde şiir ve nesir yazmaya kudretli, tatlı dilli ve güler yüzlü idi. Çok cömert ve kerem sahibi olan Muhammed Efendi, fakir ve ihtiyâç sahiblerine yardım ederdi. Yumuşak huylu ve tevâzu sahibi idi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 698İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BURSALI ESÎRÎ MEHMED EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Kırkıncı Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Muhammed’dir. Bıçakcı-zâde Abdülhalîm Efendi’nin oğludur. Bursalı Esîri Mehmed Efendi diye meşhûr olmuştur. Bursa’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1092 (m. 1681) senesinde Bursa’da vefât etti. Vefâtından önce yaptırmış olduğu Pirinç Hanı civarında Hoca Sungur Mescidi. bahçesinde defnedildi.

İlk tahsilini babasından gördükten sonra, Mu’îd-zâde ve Hâfız-zâde’den ilim öğrendi. Daha sonra ilim tahsili için İstanbul’a geldi. Şerîf Şirvânî’nin ilim meclisinde bulunup ilim öğrendi. Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’nin hizmetinde bulundu. İlim öğrenip istifâde etti. Onun talebeleri arasında, en yükseği oldu. Mülâzım (stajyer) olarak yanında bulundu. İlk olarak fetvâ kâtipliğine ta’yin edildi. Daha sonra fetvâ emîni oldu. Bu arada ilim ve fazilette yükselip şöhreti her tarafta duyuldu. Sultan Dördüncü Murâd Hân’ın iltifât ve ihsânlarına kavuştu. Bütün vezirler ve kadıaskerler, onun yüksek vazîfelere getirilmesini istiyorlardı. 1037 (m. 1627) senesinde. Maktul Hasen Paşa Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi. 1040 (m. 1630) senesinde Mısır’a gönderildi. 1043 (m. 1633) senesinde. Beşiktaş Sinân Paşa Medresesi müderrisliğinine getirildi. 1044 (m. 1634) senesinde Zekeriyyâ Efendi Medresesi’nde, 1045 (m. 1635) senesinde Pîri Paşa Medresesi’nde, 1048 (m. 1638) senesinde Mustafa Ağa Medresesi’nde müderris olarak vazîfelendirildi. Aynı sene içerisinde. Sahn-ı semân medreselerinden birine terfi ettirildi. 1049 (m. 1639) senesinde Çorlu Medresesi’ne nakledildi. 1052 (m. 1642) senesinde tekrar İstanbul’a dönüp, Vâlide Sultan Medresesi müderrisliğine ta’yin olundu. 1054 (m. 1644) senesinde Mekke-i mükerreme kadılığıyla vazîfelendirildi. Bu vazîfeye deniz yoluyla gitmek üzere yola çıktıklarında, bulundukları gemi, Rodos adası yakınlarında Venedik korsanlarının hücumuna uğradı. Gemide bulunanların çoğu şehîd oldular. Bursalı Mehmed Efendi, saray ağalarından Sünbül Ağa ile birlikte, korsanlar tarafından esîr edilip Malta’ya götürüldü Orada dört yıla yakın esîr kaldığı için, “Esîrî” diye anılmıştır. Dört yıllık esâretten kurtulduktan sonra, 1059 (m. 1649) senesinde Mısır kadılığına ta’yin edildi. Mısır kadılığı için giderken. Şam’a uğrayıp, oranın âlimleriyle ilmi sohbetlerde bulundu. Mısır kadılığını bir yıl kadar yürüttükten sonra, 1060 (m. 1650) senesinde vazîfeden alındı. 1062 (m. 1652) senesinde Edirne kadılığına ta’yin edildi. 1063 (m. 1653) senesinde bu vazîfeden de alındı. Bu arada tasavvufa yönelerek, Edirne’de Şeyh Muslihuddîn Efendi’ye talebe olup ondan feyz aldı. İbâdet ve tâatle meşgûl olduğu sırada, 1064 (m. 1654) senesinde Bozcaada’ya gönderildi. 1065 (m. 1655) senesinde İstanbul kadılığına getirildi. 1068 (m. 1658) senesinde Anadolu kadıaskerliğine yükseltildi. 1069 (m. 1659) senesinde Bolevî Mustafa Efendi yerine şeyhülislâmlık makamına getirildi. Bu vazîfede. Köprülü Fâzıl Ahmed Paşa’nın sadrâzam olmasına kadar, iki yıl on ay ondört gün kaldı. 1072 (m. 1661) senesinde vazîfeden alınıp Bursa’ya gönderildi. Memleketi olan Bursa’da ilim, ibâdet ve tâatla meşgûl iken 1082 (m. 1671) senesinde hac ibâdetini yapmak için Hicaz’a gitti. Mekke’den sonra, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin Ravda-i Mütahharasını ziyâret etti ve orada bir yıl mücavir olarak kaldı. 1083 (m. 1672) senesinde Kudüs kadılığına tayin olundu ise de, bir sene sonra tekrar vazîfeden alındı. Memleketi olan Bursa’ya döndü ve emekli oldu Devamlı ibâdet ve tâatle meşgûl olduğu sırada Bursa’da vefât etti.

Bursalı Esîri Mehmed Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, güzel huylarla bezenmiş fazilet sahibi bir zât idi. Zamanındaki bütün âlimler, onun ilmî üstünlüğünü kabûl etmişlerdi. Allahü teâlâya çok ibâdet eder, geceleri devamlı Kur’ân-ı kerîm okumakla meşgûl olurdu. Tevâzu sahibi fakat heybetli idi. Hakkı ve hakîkati söylemekten çekinmezdi. Kâdılık ve şeyhülislâmlık yaptığı müddet içinde, adâlet ve doğruluktan ayrılmamıştır.

Fıkıh ilminde özel ihtisas sahibi olan Esîri Mehmed Efendi’nin, bu ilme dâir “Câmi-ud-deâvî vel-beyyinât” adlı Fetvâ mecmûası vardır. Bu mecmûa, Esîri Mehmed Efendi tarafından Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’nin vermiş olduğu fetvâların toplanmış hâlidir. Bununla birlikte “Hulâsateyn” adlı bir fetvâ kitabı da vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 69

2) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh 482

3) Güldeste-i Riyâz-ı irfan sh. 380

4) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 231

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
CA’FER EFENDİ-ZÂDE SUN’ULLAH EFENDİ

Osmanlılar zamanında yetişen fıkıh ve tefsîr âlimlerinden. Yirmiüçüncü Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Sun’ullah’tır. Kanunî Sultan Süleymân Hân devri devlet adamlarından, Anadolu kadıaskeri İskilibli Ca’fer Efendi’nin oğludur. 960 (m. 1552) senesinde İstanbul’da doğdu. 1021 (m. 1612) senesinde İstanbul’da vefât etti. Edirnekapı’da Kırkçeşme civârında, Hüsam Bey Mescidi. bahçesinde defnedildi.

Çocukluğundan i’tibâren ilim tahsiline yöneldi. İlk olarak Molla Cemâlî Efendi’den ilim öğrendi ve istifâde etti. Daha sonra Şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi’nin hizmetinde bulunup, aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Ebüssü’ûd Efendi’nin yanında mülâzim oldu. 978 (m. 1570) senesinde onsekiz yaşındayken, ilk olarak, Beşiktaş Hayreddîn Paşa Medresesi’ne müderris ta’yin olundu. 984 (m. 1576) senesinde Mahmûd Paşa Medresesi, 988 (m. 1580) senesinde Şah Sultan Medresesi müderrisliklerinde vazîfelendirildi. 990 (m. 1582) senesi Şa’bân ayı içerisinde Sahn-ı semân medreselerinden birine, 993 (m. 1585)’de Şehzâde Medresesi müderrisliğine yükseltildi. Birçok talebe yetiştirip, ilmî derecelere yükselince Üçüncü Sultan Murâd Hân’ın annesinin yaptırmış olduğu Vâlide Sultan Medresesi müderrisliğine terfi ettirildi. 998 (m. 1590) senesinde Bursa kadılığına ta’yin edildi. Bir sene sonra Edirne kadılığına terfi ettirildi. 1000 (m. 1592) senesinde İstanbul kadılığına getirildi. Aynı sene içinde Anadolu kadıaskerliğine yükseltildi. 1001 (m. 1592) senesinde Rumeli kadıaskerliğine nakledildi. Bu vazîfeyi doğruluk ve adâletle iki yıl müddetle yürüttükten sonra, 1003 (m. 1595) senesinde Sultan Üçüncü Mehmed Hân’ın tahta geçmesinden sonra, kendi isteğiyle emekliye ayrıldı. 1008 (m. 1600) senesinde Şeyhülislâm Hoca Sa’deddîn Efendi’nin vefâtı üzerine, onun yerine şeyhülislâmlık makamına getirildi. Sadr-ı a’zam Yemişçi Hasen Paşa’nın teşvikiyle 1010 (m. 1602) senesinde vazîfeden alındı ise de 1011 (m. 1603) senesinde sipâhilerin ısrârı üzerine, ikinci defa şeyhülislâmlığa getirildi. Bir yıl dört gün şeyhülislâmlık yaptıktan sonra, 1012 (m. 1604) senesinde tekrar vazîfeden alınıp, Rodos’a gönderilmek üzere ferman çıktı. Fakat Sun’ullah Efendi Rodos’a gitmedi. Bu sırada Sultan Üçüncü Mehmed Hân vefât etti. Yerine Birinci Sultan Ahmed Hân pâdişâh olunca, Sun’ullah Efendi, 1013 (m. 1605) senesinde üçüncü defa şeyhülislâmlık makamına getirildi. 1015 (m. 1607) senesinde vazîfeden alındı. Yerine eski şeyhülislâm, Ebü’l-Meyâmin Mustafa Efendi getirildi. Bu şeyhülislâmın vefâtı üzerine, 1015 (m. 1607)’de dördüncü defa şeyhülislâm oldu. 1017 (m. 1609) senesinde vazîfeden alınıp emekliye ayrıldı. Şeyhülislâmlık müddeti, Üçüncü Mehmed Hân ve Birinci Ahmed Hân devirlerinde toplam altı sene on ay kadardır. Emekli olduktan sonra, evlerine yakın olan Hüsâm Bey Mescidi’ni câmi hâline getirdi. Devlet işlerinden el çekip, Allahü teâlâya ibâdet etmekle meşgûl oldu. 1020 (m. 1612) senesinde hac ibâdetini yerine getirip, sevgili Peygamberimizin mübârek kabrini ziyâret ettikten sonra İstanbul’a döndü. 1021 (m. 1613) senesi Safer ayının sekizinde Salı günü İstanbul’da Hakkın rahmetine kavuştu. Üsküdarî Hüdâyî Mahmûd Efendi, Fâtih Câmii’nde cenâze namazını kıldırdı. Kırkçeşme’de defn olundu. Nakledildiğine göre, cenâze namazına çok kalabalık bir cemâat iştirâk etmiş, “Âlimin ölümü, âlemin ölümüdür” buyurulduğu üzere, herkes üzülmüştü.

Ca’fer Efendi-zâde Sun’ullah Efendi, zâhirî ve bâtınî ilimlerde derin âlim, ilmiyle âmil, ma’rifet ehli bir zât idi. Bütün güzel huylarla kendini süslemiş hoş sohbet ve hazır cevap idi. Onun ilim meclisinde birçok kimseler bulunur, suâller ve cevaplar şeklinde sohbeti devam ederdi. Allahü teâlânın dîninin emirlerine uymakda son derece dikkatli, hak ve bâtılı birbirinden ayırd etmede keskin kılıç gibi idi. Haksızın karşısında çok güçlü idi. Bir konuda fetvâ vereceği zaman, konuyla ilgili bütün kavilleri inceler ve bir yere yazar, sonunda fetvâsını verirdi. Fetvâları kesin ve açık ifadeli idi. Haram ve şüphelilerden sakınırdı. Yüzü nurlu ve çok kerâmet sahibi bir zât idi.

Kayseri müftîsi olan İnâyet Efendi, Mekke-i mükerremede mücavir olan Mâverâünnehrli bir zâtdan rivâyet eder: “Sun’ullah Efendi hac ibâdetini yerine getirmek üzere Mekke-i mükerremeye geldi. Bâb-üsselâm’dan Mescid-i Harâm’a girmek üzere geldiğinde, onu karşılayanlar arasında bekliyordum, içeri girdiklerinde Harem-i şerîfe doğru baktım. Sun’ullah Efendi’nin girişi esnasında Bâb-üsselâm’ın üzerinde semâda altın yaldızlı olarak Zümer Sûresinin; “(Her türlü kederden) selâmet size, (Günah kirinden) tertemizsiniz. Artık ebedî olarak kalmak üzere oraya (Cennete) girin” meâlindeki yetmişüçüncü âyet-i kerîmesinin yazılı olduğunu gördüm. Bu durumu yanımda bulunan arkadaşlarıma da işâret edip gösterdim. Okuduktan sonra gayb oldu” dedi.

İlim ve irfan sahibi olan Sun’ullah Efendi’nin daha birçok kerâmetleri vardır.

Keşşâf tefsîrine yaptığı haşiyesi ile birçok ilimlerde mu’teber eserlere yazdığı ta’likâtı ve fetvâları vardır. Günlük işlerinden sonra, vakitlerinin çoğunu Allahü teâlâya ibâdet etmekle geçirdiği için, yazmış olduğu eserlerini müsveddeden temize çekememişdir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 552

2) Dehat-ül-meşâyıh sh. 39

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 2968

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 24

5) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 256-259

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
CÂBİRÎ (Ahmed bin Ravhullah)

Hanefî mezhebi âlimlerinden ve Osmanlı kadılarından. İsmi, Ahmed bin Ravhullah bin Nâsirüddîn bin Gıyâsüddîn bin Sirâcüddîn el-Ensârî el-Câbiri er-Rûmî’dir. Eshâb-ı Kirâmdan Câbir bin Abdullah-ı Ensârî’nin nesebine mensûp olduğu için, “Câbirî” ve “Ensârî” nisbetleriyle tanınırdı, İran’da doğdu. Doğum târihi belli değildir. Yürüyerek İstanbul’a gelip, birçok âlimden ilim tahsil etti. Hocalarının en büyüklerinden biri Muhammed Şah idi. Derslerde ona mu’îdlik (yardımcılık) yapardı. Uzun zaman onun yanında kaldı. Çeşitli ilimlerde çok yükseldi. Ayasofya ve başka medreselerde ders okuttu, müderrislik yaptı. Fen ilimlerinde bir derya idi. Şam, Mısır, Edirne ve İstanbul kadılıklarında bulundu. Sonra Anadolu kadıaskerliğine ta’yin edildi. Çok kitap yazdı. Eserlerinin herbiri, ilim ve faziletinin yüksekliğine şahittir. 1008 (m. 1600) senesinde İstanbul’da vefât etti.

Hasen-i Bûrînî, “Târih”inde diyor ki: “Câbirî, İran’ın Gonca-i Berde’a şehrinde doğdu ve orada büyüdü. Memleketinden ayrılıp, yürüyerek Kusayr adındaki bir beldeye geldi. Orada, Şeyh Ahmed-i Kusayrî’den ilim tahsil etti. Bundan sonra, Saltanat-ı Osmâniyye merkezi olan İstanbul’a geldi. Devlet erkânından Feridun adında bir zâtın hizmetinde bulundu. Onun çocuklarına ilim öğretti ve uzun zaman onun yanından ayrılmadı.”

Yine şöyle anlatılır: “O, birçok medresede ders okuttu, ilk dersini, Muhammed Şâh’ın kendi adına İstanbul’da inşâ ettirdiği meşhûr medresede verdi. İstanbul’da Ayasofya Medresesi ile, Üsküdar’da Sultan Murâd Hân’ın annesinin yaptırdığı Vâlide Sultan Medresesi’nde de ders verdi. Vâlide Sultan Medresesi’nde dersiâmlık yapıp, herkese açık ders okuturdu. Zamanının âlimlerinden ve fâdıllarından birçoğu, onun bu derslerine devam etti.

Vâlide Sultan, ders verirken giymesi için ona üç hil’at (elbise) ve ayrıca derslerinde hazır bulunanlara ziyâfet vermesi için 1000 dinar hediye gönderdi. Ondan başka kimseye, böyle bir ihsânda bulunmamıştı. Kendisi de perde arkasından onun derslerini dinlerdi. Derslerinde benzeri görülmeyen kalabalık meydana gelirdi. Çünkü dersleri herkese açıktı. Başka müderrisler böyle yapmazlardı. Onlar, insanlardan boş olan bir mahalde yalnız başına oturur, arkadaşlarından ve ders okuyan talebelerinden başka kimse yanlarına girmezdi. Hâlbuki Câbiri’nin dersleri, hep kalabalık şekilde devam ederdi. Bu sırada bir “Risale” kaleme aldı ve onu âlimlere arzetti. Hepsi, beğenip medhettiler. Medresedeki vazîfesinden sonra Şam kadılığına ta’yin edildi.

Bûrînî, onun hakkında diyor ki: “Ahmed-i Câbirî, kadılık vazîfesinde herkese kolaylık gösterir, kimsenin hakkını zayi etmezdi.”

Eserleri: 1- Tefsîr-i sûre-i Yûsuf, 2-Hâşiyetün alâ tefsîr-i sûret-il-En’âm lil-Beydâvî, 3- Hâşiyetün alel-Mes’ûd fî âdâb-il-bahs, 4- Havâşî alâ evâil-it-Telvîh, 5- Havâşî alâ galibi Şerh-ıl-Miftâh lis-Seyyid. Bunlardan başka eserleri de vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 224

2) Hülâsat-ül-eser cild-1, sh. 189, 190

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 151

4) Keşf-üz-zünûn sh. 143, 450

5) El-A’lâm cild-1, sh. 126

6) Tabakât-üs-seniyye cild-1, sh. 351İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
CEMÂLEDDÎN MAHMÛD HULVÎ

Anadolu’da yetişen evliyâdan. İsmi, Mahmûd bin Ahmed’dir. Lakabı Cemâleddîn’dir. 982 (m. 1574) senesinde İstanbul’da doğdu. 1064 (m. 1654) senesinde vefât etti. İstanbul’un Şehremini semtinde, Hulvî adıyla anılan Şirvânî dergâhının bahçesine defnedildi.

Cemâleddîn Mahmûd Efendi’nin babası Saray helvacıbaşısı idi. Mahmûd Hulvî, 14 yaşında iken Hasen Zarifî Efendi ile birlikte hacca gitti, İstanbul’a dönüşte, baba mesleği olan helvacılığa devam etti. Daha sonra gençlik arzusuyla süvariliğe heves duyarak emsallerinin teşvikiyle, Divân-ı Hümâyûn çavuşu oldu ve kendisine zeamet ihsân olundu. Fakat Mahmûd Efendi’nin gözü dünyâ mevkii ve ni’metlerinde olmadığından, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için uğraşıyor, kendisine yol gösterecek birini arıyordu. Bir süre sonra, Halvetiyye yolunun, Sünbüliyye koluna mensûb olan Koca Mustafa Paşa dergâhının, Şeyhi Zarifî Hasen Çelebi’nin sohbetlerine devam etti. 1007 (m. 1599) senesinde Mahmûd Efendi’nin zeameti geri alındı. Bir süre sonra da Dîvân çavuşluğundan istifâ etti. İnsanlardan uzaklaşıp, yalnızlığa çekildi. Hocasına tam ma’nâsıyla teslim oldu.

Mahmûd Efendi tasavvuf yoluna girişini şöyle anlatır: “Birgün bir yeniçeri kâtibinin yaptırdığı Yenikapı Mevlevîhânesinde dervişlerin Mesnevî okuduklarını görünce, tasavvuf yoluna karşı kalbim meyl etti. Bu sırada sıtma hastalığından muzdarip idim. Yolda giderken sıtma nöbeti tuttu ve biraz dinlenmek için Merkez Efendi dergâhına girdim, istirahat için uzandığım zaman uyuyakalmışım. Rü’yâmda Merkez Efendi bana; “Oğul bize gel” dedi. Heyecanla uyandım. Sıhhate kavuştuğumu hissettim. O hafta salı günü va’z vermek üzere Merkez Efendi dergâhına gelen daha önce beraber hacca gittiğimiz Zarifi Hasen Çelebi’ye, gördüğüm rü’yâyı ta’bir etmesini rica ettim. O da bana; “Sana şeyhlik hîbe etmişler” dedi. Gerçekten o hafta hocama bi’at ederek tam ma’nâsıyla teslim oldum. Hocam; “Siz bizim hac yolunda yol arkadaşımız ve dostumuz olmuştunuz. Şimdi biz size tasavvufta yol arkadaşı olamaz mıyız?” dedi.”

Tasavvuf yolunda kemâle eren Mahmûd Efendi, 1028 (m. 1619) senesinde ikinci defa hacca gitti. Dönüşte Mısır’a uğradı. Gülşenî dergâhında misâfir kaldı. Bu yolda bulunanların hâlini beğenerek, dergâhın şeyhi Necmüddîn Hasen Efendi’ye bağlandı ve bu yolu tâliblerine öğretmek için icâzet aldı. Mahmûd Efendi İstanbul’a dönünce, Gülşenî oldu diye arkadaşları arasında çeşitli dedikodular çıktı. Bunun üzerine hocası Zarifi Hasen Çelebi; “Yolumuz tektir, aramızda ayrı-gayrı yoktur” diyerek dedikoduyu önledi ve Mahmûd Efendi’nin, Dâvûd Paşa Câmii vâ’izliğine, ta’yin olmasını sağladı. Hocası ölünce, talebesi ve oğlu İbrâhim Efendi, Mahmûd Efendi’ye icâzet verdi ve Şehremini’deki Şirvânî tekkesine şeyh olacak ta’yin ettirdi. Ömrünün son yıllarını Hulvî Tekkesi ismiyle anılan bu dergâhda geçirdi.

Şiirde kullandığı “Hulvî” mahlasını alması şöyle olmuştur: Mahmûd Efendi, bir Mevlânâ Dîvânı alıp hocasına hediye edince, Hocası; “Gel Helvacı-zâde, sana Mevlânâ hazretlerinden bir mahlas rica edelim” diyerek üç İhlâs bir Fâtiha okuyup Dîvânı açınca şu rubâî çıkar “Men kâne ulviyyâ Tervîhim ma’nânen, Kad câe hulviyyâ elvânen elvânen.” Bu rubâî işâret sayılarak Mahmûd Efendi, bu olaydan sonra “Hulvî” mahlasını kullandı.

Mahmûd Hulvî Efendi’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1 -Câm-ı dil-nevâz: Gülşen-i Râz şerhinin tercümesidir. 2-Taşlıcalı Yahyâ Bey’in “Hamse”sine bir nazire. 3-Lemezât-ı Hulviyye el-lemehât-ı ulviyye: İsmi, “Ulvî parıltıların ağızdaki tadı” ma’nâsına gelen bu eseri, Mahmûd Efendi yazmağa 1018 (m. 1609) senesinde başlayıp, 1030 (m. 1621) senesinde tamamladı. Eser bir mukaddime, yirmiüç lemza (her lemza üçer zâikaya ayrılmıştır) ve bir hatimeden meydana gelmiştir. Mukaddimede ilk dört halîfe, dört mezhebin imamları ve oniki İmâm, lemzalarda ise, Halvetîik yolundaki büyük velîlerin hayâtı ve menkıbeleri anlatılmaktadır. Lemza ve mukaddimesinde 140 zâtın hâl tercümesi anlatılan bu esere, hatime kısmında ise ayrıca, bizzat kendisinin görüştüğü 52 velîyi ilâve etmiştir. Mahmûd Hulvî Efendi, tasavvufu ve evliyânın hâl tercümesini anlatan elliye yakın mu’teber kitabı tarıyarak bu eseri meydana getirdiğini söyliyerek faydalandığı eserlerin isimlerini bildirmektedir.

Lemezât’tan ba’zı bölümler:

Şiir:

Çün olurmuş helâla ise hesâb,
Ger haram ola var muharrar gazâb.

Niye yetmez bu kubbe-i gerdûn,
Âkil olan niçin olur mahzûn?

Ârife mesken olmağla her dem,
Çün fenâdır bekâsı yok harem.

Gitmeli olsa can vücûdundan,
Şâh-ı derviş olur o dem mağbûn.

Hükmün icra eder ecel gelse,
Hükmünün altında olsa meskûn.

Dâvûd-i Tâî, nasihat istiyen birisine buyurdu ki: “Dünyâda oruç tut. Ölüm geldiğinde bayram sevinci içinde ol. Lisânını (dilini) koru. Lüzumsuz şeylerden sakın. Dünyâ ile çok az ilgilen. Âhırete götüreceğin şeyler ölçüsünde dünyâ ile ilgilen.”

Ahmed bin Âsım Antâki buyurdu ki: “Her işin önderi ilimdir, İlmin önderi ise Allahü teâlânın inâyetidir.”

Sırrî-yi Sekatî şöyle buyurdu: “Allahü teâlâya, dünyâ mertebesi ve halkın i’tibar ve sevgisini kazanmak için ibâdet edenler, Allahü teâlânın gazâbına lâyık olan kişilerdir.”

Ma’rûf-i Kerhî buyurdu ki: “Allahü teâlâ bir kuluna iyilik murâd ederse, ona hayırlı amel kapısını açar, söz kapısını kapar. Kişinin yaramaz söz konuşması bedbahtlıktır. Kötülük murâd ettiğinde bunların aksini yapar.”

Hayr-ün-Nessâc buyurdu ki: “İhlâs, amelin kabûlüne vesîle olan güzel düşünce (niyet) dir”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Osmanlı müellifleri cild-1 sh. 61

2) LemezâtİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
CEMÂLİ-ZÂDE (İbn-i Cemâl el-Mısrî)

Mekke-i mükerremede yetişen Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ali bin Ebî Bekr bin Ali Nûreddîn bin Ebî Bekr bin Ahmed bin Abdürrahmân bin Muhammed (Cemâl-i Mısrî) bin Ebî Bekr bin Ali bin Yûsuf bin İbrâhim bin Dargâm İbni Ta’ân bin Hamîd el-Ensârî el-Hazrecî el-Mekkî’dir. 1002 (m. 1593) senesinde Mekke’de doğdu. Daha dört yaşlarında iken babası vefât etti. Yetim olarak büyüdü. Allahü teâlâ ona, Şeyh-ül-velî Ebü’l-Ferec el-Müzeyyen’i lütfetti. Bu zât, onun terbiyesi ile yakından ilgilendi. Önce, Şeyh Abdürrahmân Ebü’l-Hasen bin Nasır Eş’arî’den Kur’ân-ı kerîm kırâatini tilâvete başladı. 1031 (m. 1621) senesine kadar onunla ilim tahsîline devam etti. Bu târihte, hocası vefât edince talebesi Şeyh Ahmed el-Hakemî’den okuyarak, Kur’ân-ı kerîmin kırâatini tamamladı. Daha sonra Şeyh Muhammed Takıyyüddîn-i Zübeyri ile Şeyh Ebü’l-Hasen el-Medenî’den de kırâat ilmini tahsil etti. Bu ikisinin kırâat tariki, aynı idi. Nahiv, usûl ve arûz ilimlerini Şeyh Abdülmelik el-Asânî’den, kelâm ilmini Burhâneddîn-i Lekânî’den okuyup öğrendi. Fıkıh, usûl-i fıkıh, Arab dili ve edebiyatı, hadîs, usûl-i hadîs, tefsîr, me’ânî ve beyân ilimlerini de Seyyid Ömer bin Abdurrahîm el-Basrî’den okudu. Bu hocası, 1034 (m. 1624) senesinde kendisine icâzet verdi. Ârif-i billah Ahmed bin İbrâhim Allân’dan akâid ve hadîs ilimlerini, Şihâbüddîn-i Hafâci’den hadîs ilmini ve Ârif-i billah Abdürrahmân Bâvezir’den tasavvuf ilmini tahsil etti. Daha sonra Mekke’de, Mescid-i Harâm’da Kur’ân-ı kerîm kırâatini ve diğer ilimlerin tedrisâtını yürütmek için kendisine vazîfe verildi. Kendisinden birçok meşhûr âlim, ilim tahsil etti. Şeyh Abdürrahmân bin Muhammed Tâhir Abbasî, Şeyh Ahmed Bakşîr, Şeyh Hasen-i Acîmî ve Ahmed-i Nahlî gibi talebeleri bunlardandır. 1072 (m. 1661) senesinde Mekke’de vefât etti.

Muhibbî diyor ki: “Ben, İbn-i Cemâl’den; fıkıh, ferâiz, hesâb, usûl-i fıkıh, kelâm, hadîs ve usûl-i hadîs ilimlerini okudum. Müşkil mes’eleleri çözmede çok kuvvetli ve pratik bir zekâya sahipti. Çok kitap yazdı.”

Eserleri: 1- Mecmû’ul-vaddâh alâ menâsik-il-İzâh, 2- Şerhanı alâ ebyât-i İbn-i Makkari (kebîr ve sagîr), 3- Kâfi’l-Muhtâc li-Ferâiz-il-Minhâc lin-Nevevî, 4- Feth-ül-Feyyâz bi-ilm-il-karrâz, 5-Kurretü ayn-ir-râid fî fenn-il-hısâb vel-ferâid, 6- El-Müzillü fil-ferâiz, 7-Nefhat-ül-mekkiyye bi şerh-it-Tuhfet-il-Kudsiyye, 8- En-Nukûl-ül-vâdiha-tüs-sariha fî âdem-i kevn-il-umreti kablen-neferi sahîha, 9- Risâletün fit-taklîd, 10- “Şerhu ebyât-il-Celâleddîn-i Süyûtî, 11- Feth-ül-vehhâb bi şerh-i nüzhet-il-ahbâb, 12- Tuhfet-ül-Hicâziyye fil-a’mâl-il-hisâbiyye, 13-Tahrir-ül-mekâl fî kavl-i İbn-i Mecdî fis-Şeriki eşkâl, 14- Dürr-ün-nadîd fî me’haz-il-kırâati minel-kasîd, 15-Mevâhib-üs-seniyye fî ilm-il-cebri vel-mukâbele, 16- Şerh-ül-Yâsemîniyye fil-cebri vel-mukâbele, 17- Risâletün fî ahkâm-i nûn-is-sâkineti vet-tenvîn, 18-Vaslet-ül-mübtedî bi şerh-i nazm-i dürr-il-mühtedî: Hanefî mezhebinin ferâiz bilgilerini anlatmaktadır. Bunlardan başka eserleri de vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 46

2) Hülâsat-ül-eser cild-3. sh. 128-130

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 759-760

4) El-A’lâm cild-4, sh. 267

5) Brockelmann: Sup-2, sh. 536İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
CENÂNÎ

Osmanlı Devleti zamanında yetişen âlimlerden. İsmi, Mustafa bin Muhammed’dir. Bursa’da, Muradiye Câmii civarında bir evde doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1004 (m. 1595) senesinde Muharrem ayı içinde Pazartesi günü ikindi namazı vaktinde Bursa’da vefât etti. Hamza Bey kabristanına defn edildi. Cenânî, Türkçe, Arabça, Farsça gibi üç lisan üzerinde, eser yazacak, şiir söyliyecek kuvvette bir tahsille yetişti. Hat san’atı ile meşgûl oldu. Medrese tahsilini Muallim-zâde’den tamamladı. Onun İstanbul kadılığı zamanında, yanında kâtiplik ve nâiblik vazîfesinde bulundu. Daha sonra kadılık ve müderrislik yaptı. Bursa’da Mevlânâ Muhyiddîn yerine İvaz Paşa Medresesi’ne müderris ta’yin edildi. Çok talebe yetiştirdi. Hoş tabiatlı, nüktedân, konuşma ve hikayeleriyle meclis şenlendiren bir zâttı. Sultan Üçüncü Murâd Hân’ın iltifâtlarına kavuştu.

Tezkire-i şu’arâlarda yazıldığı üzere, Cihan Pâdişâhı Üçüncü Murâd Hân bir seferinde, Cenânî’ye nâdir hikâyeler, nefis nükte ve latifeler ihtivâ eden bir kitap getirmesini ferman buyurdu. Cenânî, hatırında bulunan birçok hikâye ve latifelere güzel sözler, nükteler ilâve ederek bir eser vücûda getirdi. “Bedâyı’ül-âsâr” adını verdiği bu kitabı, yazısı güzel olan bir kâtibe verip, temize çektirdikten sonra, kenarlarının yaldızlanması ve ciltlenmesi için bir ciltciye teslim etti. Derviş Eğlence adlı bir hikayeci, Cenânî’nin böyle bir kitap hazırladığını ve ciltlenmek üzere ciltciye verdiğini öğrenince, onu ciltciden alıp ezberledi. Pâdişâhın huzûrunda yeri geldikçe bunları teker teker anlattı. Cenânî daha sonra kitabı ciltciden alıp, saray kapı ağası Gazânfer Ağa aracılığıyla doğru Pâdişâh’a ulaştırdı. Daha sonra Gazânfer Ağa gelip, “Efendi doğrusu bizim Derviş Eğlence’nin anlattığı hikâyeleri Bir takım değişik ifâdelerle süsleyerek onlara yeni bir durum kazandırmışsınız. Ama ziyanı yok, bu da bir zahmettir” dedi. Cenânî oradan mahcûb olarak ayrıldı. Çok sonra durum meydana çıktı.

Cenânî birgün, gözlerinin zayıflığı kendisi gibi olan Şâir Kefeli Hüseyn Efendi ile birlikte bulunduğu sırada, nasılsa Hüseyn Efendi’nin gözüne bir çöp kaçtı. Hüseyn Efendi arkadaşına dönüp çöpü çıkarmasını rica etti. Cenânî bir hayli uğraştı ise de çöpü bulup çıkaramadı. Sonra ellerini açıp; “Efendim çok çalıştım, lâkin ne çöpü bulabildim ne de gözünüzü” dedi.

Cenânî, iki sof cübbeye birden sahip olmak isteyen ilimle uğraşan birisi için şöyle bir kıt’a yazdı:

“Olmadı gönderilen sofa tenim bir türlü
Bizde sizden semen artıklığına geldi vukûf.
Şüphemiz vâlid-i mâciddedir ancak şimdi,
Anların sofu dahî olmaz ise talibe yûf.

***

Ne azm-i terk-i diyâr etmeğe mecâlim var,
Ne kaâdirim durayım, bir garîb hâlim var.

***

Hani bir merdûm-i dîdem gibi günler sürmüş,

Şevk-i mihrinle senin yaş yaşamış gün sürmüş.

***

Haber al Kays’dan sahrâ-yı gamda aşk-ı Leylâdan,
Gam-ı Şîrîni dağ mihnet içre Gûh kender sor.

***

Var mı bir rûhsâre kim hatt-ı siyeh-fâm olmaya,
Dehr içinde kangı gün gördük ki akşam olmaya.

Ma’nâsı: “Dünyâda hangi gün gördü ki akşamı olmasın? Her gündüzün muhakkak bir gecesi oluyor. Güzellik de böyledir Maddî güzellikle mağrur olmaya gelmez. Zira bir süre sonra, o güzelliğe sahip çehrede de yavaş yavaş ihtiyârlığın belirtileri belirmeğe ve eski güzellik kaybolmağa başlar.”

Vechi var kasdeylesem hicrinle ülfet etmeğe,
Görmemek yeğdir, görüp divâne olmaktan seni.

Ma’nâsı: “Artık ayrılığına kendimi alıştırarak avunmağa çalışsam yeridir. Çünkü seni hiç görmemek, bir taraftan insanı büyüleyen güzelliğini, bir taraftan da naz ve istiğnanı (tok gözlülülüğünü) görüp çıldırmaktan ehvendir.

Öğünme kendimin deyu âsiyâ ki mevt,
Etmez, çü nevbetin gele asla dakika fevt.

Ma’nâsı: “Bu dünyâ değirmeni benim malımdır diye Öğünüp durma! Eğer nöbet sana gelmişse, ölüm bir dakika bile kaybetmeden seni de öğütüverir.”

Kimini sevdi Huda, kimini sevdada kodu,
Gülü arayış edüp bülbülü gavgâda kodu.

Ma’nâsı: “Allahü teâlâ, yarattığı mahlûkâtından kimini sevdi ve onlara bir takım ihsânlarda bulundu. Kimini de sevdalara düşürerek başlarını ateşlere yaktı. İşte gül, bahçelerin yegâne ve en çok aranan güzel süsü ve bülbül mağrur güle karşı beslediği aşkı uğruna feryâd ve figanlar içinde perişan bir ömür sürmektedir, insanlar da böyle değil midir?”

Cenânî’nin eserlerinden ba’zıları: 1-Riyâz-ül-cenân, 2-Cilâ-ül-Kulûb (Bedâ-ül-Âsâr), 3-Nâzire-i usûl-i Yahyâ li Cenânî.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 395

2) Güldeste-i riyâz-ı irfan sh. 455İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
DİZDAR-ZÂDE AHMED EFENDİ

Osmanlılar zamanında yetişen, tefsîr ve hadîs âlimlerinden ve tasavvuf büyüklerinden. İsmi Ahmed Efendi olup, babası dizdar (kale muhafızı) olduğu için Dizdar-zâde diye tanınmıştır. Larende’de (Karaman) doğup yetişti. Doğum târihi bilinmemektedir. 1032 (m. 1623) senesi Cemâzil-âhır ayında Edirne’de vefât etti. Cami ve tekkesinin bulunduğu zaviyede medfûndur.

İlk tahsilini tamamladıktan sonra, Çivi-zâde Muhammed Efendi’nin mülâzimi (yardımcısı, ders vekîli), daha sonra da müderris oldu. 1004 (m. 1596) senesinde müderrislikten ayrılıp, Diyarbakır’da mal müfettişliğine ta’yin edildi. Bir müddet vazîfe yaptıktan sonra me’mûriyeti terkederek tasavvufa yöneldi ve Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerinin talebeleri arasına girdi. O büyük zâtın sohbeti bereketiyle, ma’nevî kemâlâta, yüksek olgunluklara kavuştuktan sonra, hocasından hilâfet aldı.

Azîz Mahmûd Hüdâyî’den aldığı feyz ve bereketle başkalarına da fâideli olmak, bu yolda ilerlemek isteyenlere rehberlik etmek üzere İzmir’e gitti. Oniki sene orada kalıp vazîfe yaptıktan sonra. Edirne’ye gelerek yerleşti. Orada bir câmi ve medrese yaptırdı. Edirne’de onbeş sene müddetle vazîfe yaptı. Câmide va’z eder, medresede talebe okuturdu. Ayrıca Edirne Eski Câmii’nde de tefsîr ve hadîs dersleri verirdi.

Gayet tatlı dilli, güler yüzlü, vekar ve heybet sahibi, ağır başlı bir zât idi. Bütün işlerinde dînimizin emirlerine tam uygun hareket ederdi. İlmiyle âmil idi. Çok ibâdet ederdi. Kalbi temiz ve saf idi. Gönül ehli bir zât idi. Dünyâ düşüncelerinden uzak durur, her an ibâdet ve ilim ile meşgûl olurdu.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâi) sh. 675

2) Sicilli Osmanî cild-1, sh. 211

3) Kitâbü silsile-i İsmâil Hakkı sh. 78İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÛ BEKR EŞ-ŞELÎ

Şafiî mezhebi âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. Müserre’ur-revî kitabının müellifi olan Muhammed bin Ebî Bekr’in babasıdır. Seyyid olup Hazreti Ali’ye kadar olan nesebi şöyledir: Ebû Bekr bin Ahmed bin Ebî Bekr bin Abdullah bin Ebî Bekr bin Alevî bin Abdullah bin Ali bin Abdullah bin Ali bin Muhammed Mukaddem bin Ali bin Muhammed bin Ali bin Alevî bin Ubeydullah bin Ahmed bin Îsâ bin Muhammed bin Ali el-Aridî bin Ca’fer-i Sâdık bin Muhammed Bâkır bin Ali Zeynel’âbidîn bin Hüseyn bin Ali bin Ebî Tâlib (r.anhüm) Ebû Bekr eş-Şelî, 990 (m. 1582) senesinde Yemen’de bulunan Terim beldesinde doğdu. 1053 (m. 1643)’de orada vefât etti.

Kur’ân-ı kerîm okumasını Ömer bin Abdullah el-Hatîb’in huzûrunda öğrenen Ebû Bekr eş-Şelî, Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Babası Seyyid Ahmed bu oğlunun terbiye ve yetişmesine çok ehemmiyet veriyor ve bu husûsta çok hassasiyet gösteriyordu. Seyyid Ebû Bekr’in muallimi olan Ömer bin Abdullah el-Hatîb onu çok iyi terbiye edip yetiştirdi. Seyyid Ebû Bekr büluğ çağına girmeden, daha çocuk yaşta iken babası vefât etti. Seyyid Ebû Bekr de, Şeyhülislâm Abdürrahmân bin Şihâbüddîn’in yanında tahsiline devam etti.

İlim öğrenme çağına gelince, şer’î ilimleri tahsil etmekle meşgûl oldu. Şeyhülislâm Abdürrahmân bin Şihâbüddîn’den; fıkıh, hadîs, tefsîr, tasavvuf ve Arabî ilimleri okudu. Abdürrahmân bin Muhammed es-Sekkâf, Ebû Bekr bin Ali el-Mu’allim, Muhammed bin Akîl gibi zamanının meşhûr âlimlerinden de okudu. Abdullah bin Ayderûs’un sohbetlerinde bulunup ondan icâzet aldı. Huzûrunda yüzden fazla meşhûr kitabı okudu. İcâzetle me’zûn olduktan sonra sefere çıktı. Çeşitli beldelere gidip oralarda bulunan âlim, âbid ve ârif zâtlar ile görüştü. Sohbetlerinde bulundu. Sonra kendi memleketi olan Terîm’e geldi. Anî bir karar ile hacca gitmek istediğini bildiren Ebû Bekreş-Şelî’nin annesi ve hocalarından ba’zısı, kendileriyle hiç istişâre etmeden ve böyle aniden karar vermesine üzüldüler. Hattâ ona sitem ettiler. Daha sonra anlaşıldı ki, o hacca gitmeye kendi kendine değil, gördüğü ma’nevî bir işâret sebebiyle karar vermiş idi. Aslında onun hacca gitmek gibi bir niyyeti yok idi. Kendisine verilen bu ma’nevî işâret ve emir üzerine hacca gitti. Seyyid-ül-mürselîn olan yüksek ceddi, Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) ziyâret etti. Medîne-i münevverede dört sene kaldı. Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevverede; Seyyid Ömer bin Abdürrahîm, Ahmed bin Allân, Ahmed el-Hatîb, Abdülkâdir et-Taberî, Muhammed Menûfî, Ebü’l-Feth bin Hacer, Abdülmelik el-İslâmî ve daha birçok âlimin sohbetlerinde bulundu. İlmini ilerletti. Kendilerinden okuduğu âlimlerin ilimlerinden olduğu gibi edeb ve faziletlerinden de istifâde etmek için çok gayret etti. Sonra oradan ayrılıp yola çıktı. Yemen’de bulunan Aden iskelesine ulaştı. Oradan Hindistan diyarına gitmeye niyet etti. Hocası Ahmed bin Ömer el-Ayderûs ile istişâre etti. O da gitmemesini söyleyince, önceki niyetinden vazgeçti. Kendi beldesi olan Terîm’e doğru yola çıktı. Terîm’e geldiğinde 1014 (m. 1605) senesi idi. Terîm’e gelişinden bir müddet sonra evlendi.

Ebû Bekr eş-Şelî’nin ilk hocalarından olan Ebû Bekr bin Ali el-Mu’allim’in vefâtından sonra, âlimler Ebû Bekr eş-Şelî’ye gelerek, Ebû Bekr bin Ali’nin yerine geçmesini ve onun yerine talebe okutmasını söylediler. O da kabûl ederek yatsıdan sonra mahallenin mescidinde ders okutmaya başladı. Derslerine ilim ve fazilet sahibi, büyük zâtlar da gelip, onun deslerinde hazır bulunurlardı. Sohbetine gelenlerin sayısı gün geçtikçe artarak çoğaldı. Bu hâli haber alan Şeyh-ül-velî Abdullah Bâ’levî ( radıyallahü anh ) ilim meclisini genişletmesini, kalbindeki yüksek ilimleri etrâfa yaymasını emretti. O da meclisini genişletti.

Ebû Bekr eş-Şelî ders okuttuğu zaman, âlimlerden ve diğer insanlardan birçok kimse onun huzûrunda hazır bulunur, onun yüksek ilimlerinden istifâde etmek için can atarlardı. Hattâ, normal derslerin hâricinde, evine özel olarak gelenler olurdu. Hemen her sene İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin İhyâ-ül-ulûm isimli meşhûr eserini baştan sona okuturdu, insanlar ondan çok istifâde ettiler. Yüzlerce talebe yetiştirdi. Seyyid Abdullah bin Akîl bin Abdullah, Seyyid Abdürrahmân bin Ahmed bin Abdullah, Ca’fer-i Sâdık bin Zeynüddîn Ayderûs, Seyyid Abdullah bin Hüseyn ondan ilim öğrenenlerden sâdece birkaçıdır.

Seyyid Ebû Bekr hazretleri, ba’zı âlimler ile mektûplaşır, görüşmek mümkün olanlar ile oturup görüşür, sohbet ederdi. Ba’zıları ile de ba’zan dinlenmek için kıra giderler idi. Talebelerinden birisi bu durumları bir araya toplayıp yazmıştır.

Zamanında Yemen’de bulunan büyük İslâm âlimlerinin en önde gelenlerinden olan Seyyid Ebû Bekr eş-Şelî; aklı, zekâsı, hafızası çok kuvvetli, çok dikkatli, çok uyanık bir zât idi. Zerâfet sahibi idi. Sîmâ olarak yüksek dedelerine benzerdi. Gayet nurlu, çok güzel bir zât olup, kendisini görenin kalbinde ona karşı muhabbet hâsıl olurdu. Her hâlinde istikâmet üzere olup, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesine tam bağlı idi. Selef-i sâlihîn denilen ilk iki asrın âlimleri ile halef-i sâdıkîn denilen sonra gelen âlimlere tâbi olmak esas olduğu için, onların ve onlardan sonra gelen büyük âlimlerin hâllerini çok anlatırdı.

Naklî ilimlerden başka, târih ve edebiyat ilimlerinde de maharet ve ihtisas sahibi idi. Birçok kitap ve risale tasnif etmiş olup, Ramazân-ı şerîf ayının ve orucun faziletini anlatan “Kitâbün fî fadlı Ramazân ves-sıyâm” isimli kitabı bunlardandır. Ramazân-ı şerîf ayında, hergün, terâvihden sonra bu kitaptan okur ve okuturdu. Kitâb-ül-gurer’i ihtisar etti (kısalttı, özetledi). Avârif-ül-me’ârif, Resâil-ü İbn-i Abbâd ve İhyâ-ul-ulûm gibi eserlere ta’lîkât (îzâh ve ilâveler) yaptı. Okuduklarını, dinlediklerini, hocalarını, meşhûr zâtların vefâtlarını toplayarak bir eser meydana getirdi. Yetiştiği asırda bulunan âlimlerin hayatlarını ve o asırda meydana gelen meşhûr hâdiseleri anlatan bir eser, hazırlamaya başladı ise de, nazm hâlinde olan bu eserini tamamlayamadan vefât etti.

Ebû Bekr eş-Şelî hazretleri, usanmadan ve yorulmadan, büyük bir gayret ve arzu ile çok kitap mütâlâa ederdi. Ba’zan büyük cildli bir kitabı birgün ve bir gecede okurdu.

Rivâyet edilir ki: Seyyid Ebû Bekr ba’zan dostlarıyla birlikte oturur, binlerce tesbih çeker, sevâbını mevtalara hediye ederlerdi. Ba’zan da hatm-i tehlîl (yetmişbin kelime-i tevhîd) okuyup, onun da sevâbını ba’zı mevtalara hediye ederlerdi. Terim şehrinin ahâlisi, bu kadar tesbih ve hatm-i tehlîli bu kadar kısa zamanda nasıl okuduklarına hayret ederlerdi. Âlimler, tasavvuf büyükleri bu hatm-i tehlîl okunmasına çok ehemmiyet verirlerdi. Bu güzel ve mühim âdeti devam ettirmeleri ve ihmâl etmemeleri için de dostlarına, tanıdıklarına tavsiyelerde bulunurlardı. Âlimlerimiz, bir mevtanın rûhuna hatm-i tehlîl sevâbı hediye edilince, o mevtâ îmân ile vefât etmiş ise, Allahü teâlânın o mevtanın günahlarını affedip, Cehennemden âzâd edeceğini bildirmişlerdir. Bu husûsta İmâm-ı Râfi’î’nin bildirdiği bir hâdise şöyledir: “Keşf sahibi bir genç vardı. Birgün bu gencin annesi vefât etti. O genç ağlayıp sızlamaya, büyük üzüntü ile gözyaşları dökmeye başladı. Bu hâlin sebebini soranlara da; “Kabahatleri sebebiyle annemi Cehenneme götürdüler. Elemim bunun içindir” dedi. Gencin orada bulunan dostlarından birisi ellerini açarak dedi ki: “Yâ Rabbî! Ben yetmişbin kelime-i tevhîd okumuştum. Sen şâhid ol ki, o hatm-i tehlîlin sevâbını o mevtaya (bu gencin annesinin rûhuna) hediye ettim.” Genç keşf yoluyla annesinin durumunu murâkabe edip anladı ve sevinçle; “Bu hediye hürmetine annemi Cehennemden çıkardılar ve Cennete koydular” dedi. Ba’zı büyük âlimer bu hâdisenin ve gencin keşfinin doğru olduğunu haber vermişlerdir.”

Teberânî’nin Evsâfında ve Harâiti’nin Mekârim-i ahlâk isimli eserinde bildirdikleri ve Abdullah İbni Abbâs’ın (r.anhümâ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Bir kimse sabaha çıktığında bin defa “Sübhânellahi ve bi-hamdihî” derse nefsini Allahü teâlâdan satın almış olur.”

Necmüddîn-i Gaytî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Bunu söylemeye devam etmekte büyük fâide vardır. Herkesin bunu koruması ya’nî, “Sübhânellahi ve bi-hamdihî” söylemeye devam etmesi elbette lâzımdır.”

Seyyid Ebû Bekr eş-Şelî, zikre devam etmek ve Kur’ân-ı kerîmi çok okumak husûsuna, hassasiyetle riâyet ederdi. Teheccüd namazını hiç kaçırmaz, vitr namazını teheccüd için (gecenin üçte ikisi geçtikten sonra) kalktığında kılardı. Talebelerine teheccüde kalkmalarını, bunu ihmâl etmemelerini tenbîh ederdi.

Kendisi herkesle birlikte bulunmak yerine yalnızlığı tercih ederdi. Talebelerine olan şefkat ve yakınlığı ve âlimler ile velîlere olan hürmet ve ta’zîmi pekçok idi. Sohbet esnasında olsun, çeşitli yazışmalarda olsun, kendisinin medhedilmesini kat’iyyen istemezdi. Kerâmet göstermeyi sevmez, kendisinden fevkalâde bir hâl sâdır olursa (kerâmet meydana gelirse) bundan üzülür, mahcûb olurdu. Birşey için bir kimseye duâ etse, Allahü teâlâ duâsını kabûl ederdi. Bir kimse Seyyid Ebû Bekr’in büyüklüğünü, üstünlüğünü bilip, kabûl ederek, inanarak ve onu vesile ederek (onun hürmetine) duâ etse, Allahü teâlânın izni ile muradına kavuşurdu. Bir kimse Seyyid Ebû Bekr’e düşmanlık edecek olsa, mutlaka pişman olur, düşmanlığından vazgeçerek, gelip özür dilerdi. Yine birisi ona hîle etmeyi düşünse, sonunda pişman olur, hilesinden vazgeçerdi. Bu hâl birçok defalar vâki olmuştur.

Seyyid Ebû Bekr hazretlerinin oğlu anlatır: “Henüz çocuk yaşta idim ve babamın kerâmetlerine şâhid olmak istedim. Bundan sonra ben ne zaman bir tâat işleyip ondan sonra huzûruna girseydim, benim tâat işlediğimi görmediği hâlde, kerâmet olarak hâlimi anlar ve beni sevinçle karşılardı. Başka bir zaman oyun ile meşgûl olup ondan sonra huzûruna varsam, beni oyun oynarken görmediği hâlde yine kerâmet olarak hâlimi anlar ve üzüntülü, mahzûn görünürdü.”

Yine Seyyid Ebû Bekr’in oğlu şöyle anlatır: “Bir zaman Hindistan memleketine gitmek istedim. Bu durumu babama arzedip izin istedim, “Öyle anlıyorum ki, müddet tamam oldu. Vefâtım yaklaştı. Ben de senin, vefâtımda yanımda bulunmanı isterdim” dedi. “Ya’nî Hindistan’a gitmemi istemiyor musunuz?” dedim. Bir nevi gitmekte ısrar etmiş gibi oldum. Bunun üzerine; “Sefere git! Allahü teâlânın emânında (emniyeti altında, korumasında) ol. Allahü teâlâ ne dilerse o olur” dedi. Hakîkaten de dediği gibi oldu. Bundan az bir zaman sonra 1053 (m. 1643) senesi Safer ayının yirmibeşinde Terîm’de vefât etti. Vefâtında zâhirî bir rahatsızlığı görülmedi. Bâ’levî Mescidi’nin yakınındaki evinin dehlizinde bulunuyordu ve vakit ikindiye doğru idi. O gece, techiz ve tekfini yapıldı. Talebeleri sabaha kadar başında bekleyip, rûhu için Kur’ân-ı kerîm ve hatm-i tehlîl okudular. Ertesi günü sabah namazından sonra cenâze namazı kılınıp, Zenbil kabristanında babasının yanına defnedildi. O kabristanda hep seyyidler medfûn olduğundan, oradaki câmi ve civârına, Hazreti Ali’nin soyuna mensûb olanlar ma’nâsına, “Benî Alevî” denilirdi. Daha sonra bu terkib Arabî kaideye uymamakla beraber, Bâ’levî diye söylendi ve öyle meşhûr oldu. Bunun için, Seyyid Ebû Bekr hazretlerinin bir nisbesi de “Bâ’levî”dir. Oranın ahâlisi “Benî Hasen” yerine “Bâ-Hasen”, “Benî Hüseyn” yerine de “Bâ-Hüseyn” ta’birini kullanırlardı.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 71

2) Câmi’u kerâmât-il evliyâ cild-1, sh. 266

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÜ’L-MEYÂMİN MUSTAFA EFENDİ

Osmanlılar zamanında yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Yirmibeşinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Mustafa’dır. Ali Efendi isminde sâlih bir zâtın oğludur. Sarıgürz-zâde’nin kayın birâderi olarak meşhûr olmuştur. İstanbul kadılığı yaptığı zamanda, İstanbul’da mahsûlün bol ve bereketli olmasından dolayı “Ebü’l-Meyâmin” diye anılmaya başlanmıştır. 953 (m. 1546) senesinde İstanbul’da doğdu. 1015 (m. 1606) senesinde İstanbul’da vefât etti ve Fâtih Câmii mezarlığına defn edildi.

Çocukluk çağında, ilim tahsili için Bursa’ya gidip, Kaplıca Medresesi müderrisi olan Sarıgürz-zâde’nin hizmetinde bulunup ilim öğrendi. Daha sonra Eski Ali Paşa Medresesi müderrisi Zekeriyyâ Efendi’nin de ilim ve tedris halkasında bulunup, aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Sahn-ı semân Medresesi müderrislerinden paşa hocası Mahmud Efendi’nin hizmetinde bulundu. İlim öğrenip istifâde etti. İsmuhânî Sultan Medresesi müderrisi Abdülgânî Efendi’nin ilim meclisinde bulunup, yüksek ilmî derecelere ulaştı. Son olarak Ebüssü’ûd Efendi’nin hizmetinde bulunup ilim öğrendi ve mülâzım (stajyer) olarak onun yanında vazîfe yaptı. İlk olarak Eski Nişancı Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi. Sonra Kestel Medresesi’ne, oradan Perviz Efendi Medresesi’ne müderris ta’yin olundu.

Daha sonra Körükbaşı Medresesi müderrisliğine nakl edildi. Bu sırada Kara Çelebi-zâde Hüsâm Efendi’nin kızıyla evlendi. 994 (m. 1585) senesinde Sinân Paşa Medresesi’nde vazîfelendirildi. 998 (m. 1589) senesinde Zâl-Paşa Sultan Medresesi müderrisliğine getirildi. 999 (m. 1590) senesinde Sahn-ı semân medreselerinden birine terfi ettirildi. 1001 (m. 1592) senesinde Şehzâde Medresesi’nde vazîfelendirildi. 1002 (m. 1593) senesinde Süleymâniye Medresesi’ne nakl edildi. 1004 (m. 1595) senesinde Süleymâniye Dâr-ül-hadîs müderrisliğine yükseltildi. 1005 (m. 1596) senesinde Hâkâniyye Medresesi’nde ilim öğretmekle meşgûl oldu. 1006 (m. 1597) senesinde yeni yapılan Safiyye Sultan Medresesi müderrisliğine ilk olarak Ebü’l-Meyâmin Efendi ta’yin olundu. Bu medreselerde ilim öğretip, talebe yetiştirmekle meşgûl iken, 1008 (m. 1599) senesinde Edirne kadılığına ta’yin edildi. 1010 (m. 1601) senesinde İstanbul kadılığına yükseltildi, İstanbul kadılığını adâlet ve doğruluk üzere yürüttüğü sırada; bolluk, bereket ve huzûr olduğu için kendisine Ebü’l-Meyâmin lakabı verildi. 1011 (m. 1602) senesinde Anadolu kadıaskerliğine terfi ettirildi. Aynı sene içinde şeyhülislâmlık vazîfesinden alınan Sun’ullah Efendi’nin yerine, şeyhülislâmlık makamına yükseltildi. Sultan Birinci Ahmed Hân pâdişâh olunca, Ebü’l-Meyâmin Mustafa Efendi şeyhülislâmlık vazîfesine devam ettiyse de, 1013 (m. 1604) senesinde emekliye ayrıldı. 1015 (m. 1606) senesinde tekrar şeyhülislâmlık makamına getirildi. Aynı sene içinde vazîfeye devam ederken, Kulunç hastalığına tutulup vefât etti. Şeyhülislâmlık müddeti toplam 1 yıl 7 ay 24 gündür.

Ebü’l-Meyâmin Mustafa Efendi; âlim, fâdıl, ilmiyle âmil, güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Fıkıh ilminde özel ihtisas sahibi idi. Ağırbaşlı ve güler yüzlü olup, herkese karşı iyi huylu ve yumuşak davranırdı. Kâdılığı ve şeyhülislâmlığı sırasında adâlet ve doğrulukla hükmederdi. Âlimlerle ve sâlih kişilerle bir arada bulunup, sohbet etmekten zevk alırdı.

Tasavvuf ehline büyük saygısı ve bağlılığı olan Ebü’l-Meyâmin Mustafa Efendi’nin “Ta’lîkâtu Eşbâh ven-nezâir” ve “İmtihan Mahalline” adlı risalesi ve güzel sözleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 511

2) Devhat-ül-meşâyıh sh. 43

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4304

4) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 394

5) Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 319İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EHÎ-ZÂDE (Abdülhalîm Efendi)

Osmanlı âlimlerinden. İsmi, Abdülhalîm bin Muhammed’dir. Ehî-zâde ismiyle meşhûr oldu. 963 (m. 1555) senesinde doğdu. Doğum yeri bilinmemektedir. 1013 (m. 1604) senesi Muharrem ayının yirmidördüncü günü İstanbul’da vefât etti. Evinin karşısındaki Çukur Medrese’ye bitişik türbede medfûndur.

Ehî-zâde, Kâdı Beydâvî tefsîrine haşiye yazan Sa’dî Çelebi’nin torunlarından olup, Ebüssü’ûd Efendi’nin talebelerindendir. 978 (m. 1570) senesinde babası Edirne’de kadı iken, babasından ve oradaki âlimlerin büyüklerinden ilim öğrendi. Taşlık Medresesi müderrisi Hüsâmeddîn bin Kara Çelebi, Üçşerefeli Medresesi müderrisi Arab-zâde diye meşhûr Abdürrâîf Efendi, Sultan Bâyezîd Medresesi müderrisi Sâlih Molla, Sultan Selîm Medresesi müderrisi Hâcekî-zâde Efendi’den ders okudu. İstanbul’a geldikte Mevlânâ Fudayl Cemâlî’nin hizmetlerinde bulunup, onun güzel terbiyeleriyle yetişti. Daha sonra Şeyh-ül-İslâm Ebüssü’ûd İmâdî’nin derslerinde yetişip ilimde kemâle geldi. 982 (m. 1574) senesinin Receb ayında ilk olarak İbrâhim Paşa Medresesi’nde ders okutmaya başladı. Birçok medreselerde vazîfe yaptı. 998 (m. 1589) senesinde de Üsküdar’daki Vâlide Medresesi’nde dersiam olarak bulundu. Sonra Bursa kadılığı, Rumeli kadıaskerliği yaptı. Necmüddîn Gazzî onu çok övdü.

Kâdı Muhibbüddîn Hanefî dedi ki: “İstanbul’da yetişen âlimoğlu âlimlerin en meşhûru iki kişidir. Birisi Abdülhalîm Efendi, diğeri de Es’ad Efendi’dir. İkisi de birbirinden üstün zâtlardır. Abdülhalîm Efendi fıkıh ilminde yüksektir. Bunun ilimdeki üstünlüğünü bütün âlimler söylediler. Tâlevî, onu uzun kasîdesiyle medhetti. Ehî-zâde’nin eserleri çoktur. Hazırlamış oldukları vakıfnameler, şer’î huccetler, resmî muâmelelerde düstûr oldu. Mısır kadılığından ayrılarak İstanbul’a gelirken 1020 (m. 161) senesinde Şam’da vefât eden oğlu Yahyâ Efendi de şiirde fazilet sahibi idi.

Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Şerhu Hidâye, 2- Hâşiye-i Câmi’ul-füsuleyn, 3- Hâşiye-i Dürer, 4- Hâşiye-i Eşbâh, 5- Hâşiye-i Şerh-i Miftâh, 6-Terceme-i Şevâhid-ün-nübüvve, 7-Risâle fis-sa’yi vel-batâleti.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 319

2) Mu’cem-ül-müellifin cild-5, sh. 97

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 504

4) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2, sh. 1978

5) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 494

6) Kıyâmet ve Âhıret sh. 200İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EMÂNULLAH LÂHORÎ

Hindistan’da yetişen âlimlerin ve velîlerin büyüklerinden. İsmi, Mevlânâ Emânullah, nisbeti, Lâhorî’dir. Doğum ve vefât târihleri belli değildir. Onbirinci asrın ortalarında vefât etmiş olduğu bilinmektedir.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûr ve sohbetlerinde kemâle gelen Emânullah Lâhorî, icâzet almakla ve o yüce İmâmın talebelerinin büyüklerinden olmakla şereflendi. Üstün hâller, kerâmetler ve yüksek dereceler sahibi idi. Hocası İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin, rûhlara hayat veren teveccüh ve himmetleriyle yetişerek, evliyâlık yolunda çok ilerlemiş idi. Kendisi de bu yolda çok talebe yetiştirdi.

İmâm-ı Rabbânî Müceddîd-i elf-i sânî hazretleri bu yüksek talebesine yazdığı mektûblardan birinde buyurdu ki:

“Bismillâhirrahmânirrahîm. Allahü teâlâ, sana doğru yolu göstersin! iyi bil ki, Allah yolunda bulunmak isteyene, önce lâzım olan şey, i’tikâdını düzeltmektir. Doğru i’tikâd; Ehl-i sünnet âlimlerinin Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden ve Eshâb-ı Kirâmdan öğrendikleri, anladıkları i’tikâddır. Kur’ân-ı kerîmin ve hadîs-i şerîflerin ma’nâsını doğru anlıyan, doğru yolun âlimleridir. Bunlar da, Ehl-i sünnet ve cemâat âlimleridir. Bunların anladığı, bildirdiği ma’nâlara uymayan herşeye; akla, fikre, hayâle iyi gelse de ve tasavvuf yolunda keşf ve ilham ile anlaşılsa da, hiç kıymet verilmemelidir. Bu büyüklerin anladığına uymıyan bilgilerden, buluşlardan Allahü teâlâya sığınmalıdır. Demek ki, tasavvuf yolcularının keşflerinin, buluşlarının doğru olup olmadıkları, Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdikleri doğru ma’nâlara uygun olup olmamaları ile anlaşılır. Bu yolculara ilham olunan bilgilerin doğruluğu, ancak, o doğru ma’nâlara uymaları ile belli olur. Çünkü onların bildirdiği ma’nâlara uymıyan her ma’nâ, her buluş kıymetsizdir, yanlıştır. Çünkü her sapık her bozuk kimse, Kur’ân-ı kerîme ve hadîs-i şerîflere uyduğunu sanır ve iddia eder. Yarım aklı ve kısa görüşü ile, bu kaynaklardan yanlış ma’nâlar çıkarır. Doğru yoldan kayar, felâkete gider.

Ehl-i sünnet âlimlerinin anladıkları ma’nâlar doğrudur, kıymetlidir. Bunlara uymıyanlar kıymetsizdir. Çünkü bu ma’nâları, Eshâb-ı Kirâmın ve Selef-i sâlihînin eserlerini inceliyerek elde etmişlerdir. O hidâyet yıldızlarının ışıkları ile parlamışlardır. Bunun için, ebedî kurtuluş bunlara mahsûs oldu. Sonsuz saadete bunlar kavuşdu. Allah yolunda giden kâfile bunlar oldu. Kurtuluş, ancak Allah yolunda bulunanlar içindir.

İ’tikâdı bunlara uygun olan din âlimlerinden biri, fer’ıyyâtta, ya’nî, İslâmiyete yapışmakta gevşek davranırsa, kusurlu olursa, buna bakarak, bütün âlimleri kötülemek yersiz olur. İnâdcılık olur. Onların doğru bilgilerini inkâr etmek, kötülemek olur. Çünkü, doğru bilgileri bizlere ulaştıran onlardır. Kurtuluş yolunu, bozuklarından, sapıklarından ayıran onlardır. Onların hidâyet ışıkları olmasaydı bizler doğru yolu bulamazdık. Doğruyu bozuk olanlardan ayırmasalardı, bizler, taşkınlık ve azgınlık uçurumlarına düşerdik, İslâmıyeti bozulmaktan koruyan her yere yayan, onların çalışmasıdır, İnsanları kurtuluş yoluna kavuşturan onlardır. Onlara uyan kurtulur, saadete kavuşur. Onların yolundan ayrılan, sapıtır, herkesi de saptırır.

Tasavvuf yolcusunun, işin iç yüzüne varmadan önce, kendi keşf ve ilhamına uymasa da, Ehl-i sünnet âlimlerine tâbi olması lâzımdır. Âlimleri haklı ve doğru bilip, kendini yanlış bilmelidir. Çünkü, âlimler bilgilerini peygamberlerden “aleyhimüssalevâtü vetteslîmat” almıştır. Bu bilgiler, vahy ile gelmiş olup sağlamdır. Yanlışlıktan, şaşırmaktan korunmuştur. Bu bilgilere uymayan kendi keşf ve ilhamı ise, yanlıştır ve bozuktur. Bunun için kendi keşfini, âlimlerin sözünün üstünde tutmak, vahy ile inmiş olan sağlam bilgilerin üstünde tutmak olur. Bu ise sapıklığın tâ kendisidir, zarar ve ziyandan başka birşey değildir.

Kitab ve sünnete, ya’nî Kur’ân-ı kerîme ve hadîs-i şerîflere uygun i’tikâd lâzım olduğu gibi, müctehidlerin kitab ve sünn’etden çıkardıkları ahkâma, ya’nî İslâmiyete uygun işleri yapmak da lâzımdır. Bu ahkâm; helâl, haram, farz, vâcib, sünnet, müstehâb, mekrûh ve şüpheli olan işler demektir. Bu ahkâmı öğrenmek de lâzımdır.

İ’tikâdı ve ameli doğrulttuktan, bu iki kanadı ele geçirdikten sonra. Allahü teâlâya yaklaştıran yolda, ilerlemek sırası gelir. Zulmânî ve nûrânî konakları aşmağa başlanabilir. Fakat şunu iyi bilmelidir ki, böyle konakları aşarak yükselebilmek: ancak, yolu bilen, yolu gören, yol gösteren, kâmil (yetişmiş) ve mükemmil (yetiştirebilen) bir rehberin teveccühü ve tasarrufu ya’nî idâre etmesi ile olabilir. Bunun bakışları, kalb hastalıklarına şifâ verir. Onun teveccühü, yâ’ni kalbini bir kimseye çevirmesi, kötü ve çirkin huyları insandan siler, süpürür.

Tasavvuf yolcusunun, bu yolda gözetilmesi lâzım olan şartları da öğrenmesi ve bunlara riâyet etmesi lâzımdır. Bu şartların en başta geleni, nefse uymamaktır. Bu da, vera’ ve takvâ ile olur. Vera’ ve takvâ, haramlardan sakınmak demektir. Haramlardan sakınabilmek için, mübahların lüzumundan fazlasını terk etmelidir Çünkü mübahları (ya’nî yasak olmıyan şeyleri), alabildiğine yapan kimse, şüpheli olanları işlemeğe başlar. Bunlar ise, harama yakındır, ya’nî haram işlemek ihtimâli çok olur. Uçurum kenarında yürüyen, içine düşebilir. Demek ki haramdan sakınabilmek için, mübahların fazlasından kaçmak lâzımdır. Bu yolda ilerlemek için vera’ sahibi olmak şarttır dedik. Çünkü insanın işleri, iki şeyden biridir. Ya emr edilen şeydir, yâhud yasak edilmiş şeylerdendir. Melekler de, emr edilen şeyleri yapmaktadır. Bunu yapmak insanı ilerletseydi, melekler de terakki ederdi. Meleklerde, yasak edilen şeyden sakınmak yokdur. Çünkü onlar, yasakları yapmıyacak şekilde yaratılmıştır. Yasakları işliyemezler. Onun için meleklere birşey yasak edilmemiştir. Demek ki, terakki etmek, yasaklardan sakınmakla olabilmektedir.

Bu sakınmak ise, nefse uymamak demektir. Allahü teâlâ dinleri, nefsi isteklerden kurtarmak, karanlık ve kötü âdetleri yok etmek için gönderdi. Çünkü nefs, hep haram işlemek veya mübahları lüzumundan” fazla yaparak, böylece harama kavuşmak ister. Demek ki, haramlardan ve mübahların fazlasından sakınmak, nefse uymamak demektir.

Suâl: Nefs, ibâdet yapmak istemiyor ibâdet yapmak da, nefse uymamak oluyor. O hâlde emirleri yapmak da, terakkiye sebep olmaz mı? Meleklerin emirleri yapması, nefse uymamak olmadığı için, onlar terakki etmiyor.

Cevap: Emîrleri, ya’nî ibâdetleri yapmayı nefsin istememesi, emr altına girmek istemediği içindir. Nefs bir emr altına girmek, birşeye bağlanmak istemez. Nefsin bu hâli. (ya’nî başı boş kalmak, birşeye bağlanmamak arzusu da haramdır veya mübahların fazlası demektir. Demek ki, emirleri yapmakla, bu haramdan veya mübahın fazlasından sakınılmış oluyor. Bunun için de, nefse uyulmamış oluyor. Yoksa nefse uymamak, yalnız emirleri yapmak demek değildir.

İnsanı kemâle kavuşturan, olgunlaştıran yollar çoktur. Bunların en fâidelisi, çabuk ulaştıranı, nefsle mücâdelesi çok olanıdır. Ruhsattan sakınan, azîmetle amel edenlerin yoludur. Azîmet, haramlardan ve mübahların fazlasından sakınmak demektir. Ruhsat ise, yalnız haramlardan kaçınmaktır. Azîmetle hareket eden büyükler, Sünnet-i seniyyeden ya’nî İslâmiyetten kıl kadar ayrılmamıştır. Yollarına hiçbir yenilik, bid’at karıştırmamıştır. Bunların yolunda nefse uymamak, nefs mücâdelesi tamdır. O hâlde, yolları en iyi en fâideli yoldur. Çabuk ulaştırıcıdır. Fakat son zamanlarda, bu yolu da bozanlar oldu. O büyüklerin izinden ayrılanlar çoğaldı. Değişiklikler, bid’atler yapıldı. Simâ’ ve raksa ve yüksek sesle zikre başladılar. Bunları, o büyüklerin niyetlerini kavrayamadıkları için yaptılar. Bid’atler karıştırmakla, zamana uymakla, bu yolu daha kıymetlendirdiklerini, olgunlaştırdıklarını sandılar. Bunlar ile, bu yolu yıktıklarını, ellerinden kaçırdıklarını anlıyamadılar. Hakkı, doğruyu meydana çıkaran ve insanı hidâyet yoluna kavuşturan, ancak Allahü teâlâdır.” (1. cild, 286. mektûb)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Berekât-ı Ahmediyye sh. 388

2) Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbânî 1, cild. 286. mektûb.

3) Tezkire-i İmâm-ı Rabbânî sh. 349

.SLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ES’AD EFENDİ-ZÂDE EBÛ SA’ÎD MEHMED EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Yirmidokuzuncu Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Muhammed’dir. Yirmialtıncı Osmanlı şeyhülislâmı Es’ad Efendi’nin oğlu olduğu için Es’ad Efendizâde veya Ebû Sa’îd diye bilinir. Şeyhülislâm Hoca Sa’deddîn Efendi’nin torunudur. 1003 (m. 1594) senesinde İstanbul’da doğdu. 1072 (m. 1662) senesinde İstanbul’da vefât etti. Dedesi Hoca Sa’deddîn Efendi’nin, Eyyûb Sultan civarındaki mezarı yanına defnedildi.

Babası Es’ad Efendi’den ve zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil edip, yüksek ilmî derecelere ulaştıktan sonra, ilk olarak 1030 (m. 1621) senesinde Şam kadılığına, 1032 (m. 1623) senesinde Bursa kadılığına ta’yin edildi. 1034 (m. 1625) senesinde İstanbul kadılığına yükseltildi, iki yıl bu vazîfeyi yürüttükten sonra, 1036 (m. 1626) senesinde bu vazîfeden alındı ve aynı sene içinde tekrar aynı vazîfeye ta’yin olundu. 1038 (m. 1628) senesinde Anadolu kadıaskerliğine yükseltildi ve 1039 (m. 1629) senesinde Rumeli kadıaskerliğine getirildi. Kısa bir süre sonra bu vazîfeden alındı. Evine kapandı. On yıl müddetle ibâdet, tâat ve ilimle meşgûl oldu. 1049 (m. 1639) senesinde tekrar Rumeli kadıaskeri oldu. 1051 (m. 1641) senesinde tekrar vazîfeden alındı. Kendi evinde ibâdetle meşgûl iken, Şeyhülislâm Zekeriyyâ-zâde Yahyâ Efendi vazîfeden alınınca onun yerine 1053 (m. 1643) senesinde şeyhülislâm oldu. 1055 (m. 1645) senesinde bu vazîfeden alınıp, tekrar evine çekilip, ibâdetle meşgûl oldu. Karaçelebi-zâde Abdülazîz Efendi’nin vazîfeden alınması üzerine 1061 (m. 1651) senesinde yeniden şeyhülislâmlık makamına getirildi. 1062 (m. 1652) senesinde tekrar vazîfeden alındı. 1064 (m. 1654) senesinde Şeyhülislâm Behâyî Efendi’nin vefâtı üzerine, üçüncü defa şeyhülislâmlık makamına getirildi. 1065 (m. 1655) senesinde vazîfeden alınarak, oğlu ile birlikte Gelibolu’ya gönderildi.

Üç defa getirilmiş olduğu şeyhülislâmlık müddeti, toplam 4 yıl 2 ay 11 gündür. Bir müddet sonra Mekke, Şam ve Konya kadılıklarına ta’yin olunmuş ise de, İstanbul’dan uzakta yaşamağa tahammül edemeyen Ebû Saîd Mehmed Efendi, Sultan Dördüncü Mehmed’in annesi Vâlide Turhan Sultan ve saray ağalarından Şa’bân Halîfe ile haber göndererek kendini bu vazîfelerden affettirdi. İstanbul’da çiftliğine çekilip ibâdet ve tâatle meşgûl olduğu sırada vefât etti.

Es’ad Efendi-zâde Ebû Saîd Mehmed Efendi, âlim ve fâzıl bir zât idi. Düzgün ifadeli ve açık sözleriyle hoş sohbet idi. Sa’îd mahlasıyla yazmış olduğu şiirleri ile Arabça, Farsça ve Türkçe ba’zı eserlere yazdığı ta’lîkâtları vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 50

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-1, sh. 763

3) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 127İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EYYÛB HALVETÎ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Eyyûb bin Ahmed bin Eyyûb Halvetî’dir. 994 (m. 1586) senesinde Dımeşk’ta doğdu. 1071 (m. 1660) senesi Safer ayı başlarında, yine Dımeşk’ta vefât etti. Ferâdîs kabristanına defnedildi. Burası, Türbet-ül-Gurabâ diye bilinir.

Eyyûb Halveti’nin nesebi, evliyânın büyüklerinden Ali bin Müsâfir’e ( radıyallahü anh ) ulaşır. Dedesi Kâdı Muhibbüddîn ve Molla Nizâm, Molla Ebû Bekr, Abdülhak Hıcâzî’den çeşitli ilimleri öğrendi. Hadîs ilmini de, büyük hadîs âlimi Ma’mer İbrâhim bin Ahdeb’den tahsil etti. Halvetiyye yoluna girip, Ârif-i billah Ahmed Ali’nin sohbetlerinde yetişti. Tasavvufta icâzet (diploma) aldı. Zamanının büyüğü oldu. Söz ve davranışlarının sünnet-i seniyyeye uygun olması sebebiyle, zamanının bir tanesi idi. Zamanının bütün âlimleri, onun gibisinin görülmediği husûsunda ittifâk ettiler. Din ve fen bilgilerinde, en önde idi. Kendisi de buyurdu ki: “Allahü teâlâ seksen ilmi bize nasîb etti. İnsanlardan ba’zıları bu ilimlerden sâdece bir ve birkaç kısmını bilirler.” Sâlihiyye’de Yavuz Sultan Selim Hân’ın yaptırdığı ve onun ismini taşıyan Sultan Selîm Câmii’nde imamlık yaptı. Sesi ve kırâati çok güzeldi.

Eyyûb Halvetî iki defa hacca gitti. Altı defa da Beyt-ül-makdîse (Mescid-i Aksa’ya) gitti. Osmanlı sultanlarından Sultan İbrâhim Hân onun faziletini işitince, haber gönderip görüşmek ve duâsını almak istedi. Eyyûb Halvetî İstanbul’a geldi ve Sultânı ziyâret etti. Çok izzet ve ikram gördü. Sultâna duâlar edip Dımeşk’a döndü.

Eyyûb Halvetî çok tevâzu sahibi idi. Kimseye zorluk göstermez, güzel muâmelede bulunurdu. Keşf ve kerâmetleri görüldü. Fakîh ve edîb olan İbrâhim bin Abdürrahmân, onu medheden çok güzel bir kaside yazdı ve Eyyûb Halveti’den başka hiç kimse için böyle kaside yazmadığını bildirdi. İbrâhim bin Abdürrahmân dedi ki: “Birgün Emevî Câmii’nin Anberâniyyîn kapısında Eyyûb Halvetî ile karşılaştım. Yazdığım kasidenin ilk beytlerini bana okumaya başlayıverdi. Çok şaşırdım. Sanki benden önce aynı beytleri, o söylemişti. Bana; “Bu kasideyi bu vezinde (ölçüde) sen mi söyledin?” diye sordu. Ben de; “Evet efendim” dedim. Sonra da; “Geçen gece kasidenin bu beytini söylemiştin. Git tamamla” buyurdu.

Eyyûb Halvetî bir gece rü’yâsında, Resûlullah ( aleyhisselâm ) ve beraberinde de Aşere-i mübeşşeresini (Daha dünyâda iken Cennetle müjdelenen Eshâb-ı Kirâmdan on mübârek zât) gördü. Resûlullah ( aleyhisselâm ) amcasının oğlu Ali bin Ebî Tâlib’e ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Eyyûb’e söyle, yaşadığı zamanda bulunanlara müjdeler olsun.”

Eyyûb Halvetî devamlı olarak Kelime-i tevhîdi söyler idi ve ehemmiyeti üzerinde çok dururdu. Yattığı vakit dahi kalbi “La ilahe illallah” derdi. Buyurdu ki: “Kelime-i tevhîddeki esrârı önceden bilseydim başka hiçbir şeyle meşgûl olmazdım. Kelime-i tevhîdden başka, İhlâs sûresini de çok okurum. Zira İhlâs sûresinde nefs-i emmâreyi kahredici te’sîr vardır.

Eyyûb Halveti’nin çok kerâmetleri görüldü. Bir talebesi anlatır: “Bir gece hocamız, ba’zı talebeleriyle birlikte bir yerde idi. Ne zaman ki vakit ilerledi, hocamız oracıkta biraz uzanıp istirahat etmek istedi. Orada bulunanlardan birisi bu durumu iyi görmedi. Kendisi uyumayıp ibâdetine devam etti. Gece evden dışarı çıkması îcâb etti. Dışarı çıktığında bir kenarda namaz kılan birini gördü. Dikkatlice baktığında, bunun Eyyûb Halvetî olduğunu anladı. Tekrar eve döndü. İçeri girdiğinde Eyyûb Halvetî köşesinde istirahat ediyordu. Merakla tekrar dışarı çıktı. O ibâdet hâlinde namazda idi. İçeri girdi, uyuyordu. Neticede bu hâlinin onun bir kerâmeti olduğunu anladı. Büyükler hakkında kötü düşünmekten tövbe etti.”

Yemenli birisi Eyyûb Halvetî’ye onbeş mısra’lık bir şiir gönderdi ve ba’zı sorular sordu. Bunun üzerine Eyyûb Halvetî kâğıt ve kalem istedi. Bir defa kalemi mürekkeb okkasına batırdı ve onunla Besmele-i şerîfeyi yazdı. Ondan sonra da kalemi mürekkebe batırmadan tam yüzseksen beyt yazdı.

Eyyûb Halveti’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Zehîrat-ül-envâr ve Semîrat-ül-efkâr, 2- Akîlet-üt-tefrîd ve Cemîlet-üt-tevhîd, 3- Cevherât-ül-ulûm ve dürrat-ül-fühûm, 4- Et-Tahkîk fî selâmet-is-Sıddîk, 5- Zehîrat-ül-feth.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 30

2) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 428

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 229

4) El-A’lâm cild-2, sh. 37

5) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 364

6) Brockelmann Gal-2 sh. 341İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EYYÛBÎ (Ali bin Muhammed)

Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ali bin Muhammed bin Abdürrahîm bin Muhibbuddîn’dir. Eyyûbî diye meşhûr oldu. Mekke-i mükerremede doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1086 (m. 1675) senesinde Mekke-i mükerremede vefât etti.

Eyyûbî, Mekke-i mükerremede yetişti. Kur’ân-ı kerîmi, İmâm-ı Haremeyn’nin kelâma dâir yazdığı İrşâd’ı, İbn-i Mâlik’in sarf ve nahiv ilmine dâir, olan Elfiye’sini, hadîs ilmine dâir olan Elfiye’yi ve daha başka birçok kitabı ezberledi. Şeyh Abdülazîz bin Muhammed Zemzemi, Ali bin Cemâl, Şeyh Abdullah Bâkşîr, Muhammed bin Allân, Muhammed bin Abdülmün’im Tâifî’nin derslerine devam etti. Eyyûbî, Şemsüddîn Muhammed Bâbâî’nin derslerine Mekke-i mükerremede kaldığı müddetçe devam eder, derslerde onun yardımcılığını yapardı. Hocalarının çoğu Ali Eyyûbî’ye icâzet (diploma) verdiler.

Ali Eyyûbî eserlerinden birisinde şöyle yazmaktadır “Muhtelif ilimler üzerinde çalıştım. Hastalıklara şifa olan Kur’ân-ı kerîmi tilâvetten (okumaktan) çok faydalandım. Büyük âlimlerin yanında bulundum. Onlardan ilim bakımından faydalandım. Kur’ân-ı kerîm okumayı ve ilim ile meşgûliyetimi bitirince, muhtelif ilimlere dâir metinleri tekrar etmek, bende bulunmayan kitapları te’min etmek için Mescid’i Harâm’a giderdim. Bu, ilme başladığımdan beri benim âdetim idi. Ömrümün sonuna kadar bu ve buna benzer güzel âdetlerimi, Allahü teâlâdan son nefeste se’âdetime vesile kılmasını umarak yaptım. Bunlar, ilmi ile amel eden kemâl ve fazilet sahibi âlimlerin mübârek nazarlarının ve teveccühlerinin en aşağı te’sîr ve fâidelerindendir. Büyük âlimlerin, gıyabımda beni övdüklerini duyduğum zaman, gönlüm sevinç ve neş’e ile dolardı. Böylece onların iyi niyet ve düşüncelerine lâyık olmaya azmederdim. Kalbim, müslümanlar hakkındaki kin, hased, gıybet gibi hastalıklardan temizlenir, onlara karşı sevgi ve muhabbet beslerdi. Mühim bir ihtiyâç veya yapılması muhakkak lâzım olan vazîfeyi yerine getirmek için, insanların yanına giderdim. Eskiden beri benim tabiatım, yalnızlığı sever, lüzumsuz ve fâidesiz şeylerle uğraşmayı sevmezdi. Allahü teâlâ lütfederek. İsmimi heryerde duyurdu, insanlara va’z ve nasîhatta bulunmamı nasîb etti.”

Eyyûbî, güzel hutbe okurdu. Ehli insaf ve fazilet sahibleri onun hutbesini beğenirlerdi. Şam, Mısır, Yemen, Irak ve çeşitli memleketlerden gelip onun hutbesini dinleyenler, onun bu hutbesinin yazılı metnini isterlerdi. Eyyûbî’nin hutbelerinin güzelliği her tarafta meşhûr oldu. Ayrıca bir nikâh olduğu zaman Ali Eyyûbî da’vet edilir ve sohbette bulunması istenirdi. Bu sohbetlerden bir dîvân derlemiştir. Bu dîvânı belagat bakımından çok yüksektir.

Ali Eyyûbî, kuraklık olduğu bir sene, sultan, şeyh-ül-Harem İmâd ve Mekke-i mükerreme kadısının isteği ile yağmur duâsı yaptı.

Ali Eyyûbî’nin yazdığı eserlerden birisi de şudur: “El-Kusûr-ül-müşeyyedet-ül-müşerrefe fî medh-il-mekâmi lâlî el-Mevlâ Ahmed Kâdı Mekket-il-müşerrefe.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 209

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 761

3) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 228

4) Hülâsat-ül-eser cild-3, sh. 193

.İİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
GUNEYMÎ (Ahmed bin Muhammed)

Mısır’da yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Ali olup, lakabı Şihâbüddîn’dir. Eshâb-ı Kirâmın meşhûrlarından, ilk müslüman olan Ensârın ileri gelenlerinden, Hazrec kabilesine mensûb hazret-i Sa’d bin Ubâde’nin ( radıyallahü anh ) neslindendir. Bunlara nisbetle; Mısrî, Ensârî ve Hazrecî gibi nisbetleri vardır. Ayrıca dedelerinden, Şarkıyye’de medfûn Şeyh Guneym ismindeki bir zâta nisbetle Guneymî diye de isimlendirilmiş ve daha çok bununla tanınıp, şöhret bulmuştur.

Guneymî’nin doğum târihi kat’î olarak bilinmemekle birlikte, 964 (m. 1557) senesinde doğduğu rivâyet olunmaktadır. 1044 (m. 1634) senesi Receb ayının yirmiyedisinde Çarşamba gecesi vefât etti.

Şeyhülislâm Şemseddîn Muhammed Remlî, Muhammed bin Ebi’l-Hasen Bekrî, Safiyyüddîn el-Gazzî, Şeyhülislâm Zekeriyyâ Ensârî, Şeyh Cemâleddîn, Ali bin Ganim Makdisî, İbrâhim Alkamî, Ahmed bin Kâsım Abbâdî, Şeyh Sâlih Bülkînî gibi meşhûr âlimlerden ilim öğrenerek yetişen Guneymî, ilim öğrenmek maksadıyla Anadolu’ya geldi. Büyük âlimlerin derslerinde bulundu. Mısır’da o zamanda bulunan Hanefî mezhebi âlimlerinin en büyüklerinden ve en önde gelenlerinden oldu. Bilhassa tefsîr, fıkıh, kelâm ve nahiv ilimlerinde üstün idi. Kendileri, ulemâ-i muhakkikin denilen büyük İslâm âlimlerindendir. Aklî ve naklî ilimlerde ihtisas sahibi olan büyük âlimlerin üstünü, o zamanda okunan fen ilimlerinin hepsinin üstadı idi. Dikkatli, keskin görüşlü, firâset ve istikâmet sahibi yüksek bir zât idi.

İlim tahsil etmek üzere gittiği Anadolu’dan dönüşünde, Mısır’da birçok talebe yetiştirdi. O zamandaki büyük âlimlerden birçoğu ondan istifâde edip ilim öğrendiler.

Ahmed bin Muhammed Guneymî ( radıyallahü anh ) çok eser yazmış olup, ba’zılarının isimleri şöyledir: 1- Hâşiyetün alâ Şerh-ıl-Usâm (Mantık ilmine dâirdir), 2- Nakşü tahkîk-in-neseb (Mantık ilmine dâirdir), 3- İbtihâc-üs-südûr (Nahiv ilmine dâirdir), 4- Behçet-ün-nâzırin fî mehâsini Ümm-ül-berâhîn, 5- İrşâd-ül-ihvân, 6- İrşâd-üt-tullâb ilâ lâfzı lübâb-ül-i’râb, 7- Et-Tesdîd fî beyân-it-tevhîd, 8- Eş-şeceret-ül-latîfe fî şerhi cümletin min menâkıb-il-İmâm-ı Ebî Hanîfe, 9- Şerhu Mukaddimet-ün-nahviyye.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 132

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 158

3) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 9, 61

4) El-A’lâm cild-1, sh. 237

5) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 312

6) Brockelmann Sup-1 sh. 457

7) Keşf-üz-zünûn sh. 64, 170, 403, 1028, 1029 1804, 1974İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HÂCE MUHAMMED ABDULLAH

Hindistan evliyâsının büyüklerinden. Hâce Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin ikinci oğlu olup, ağabeyi Ubeydullah ile üvey kardeştirler. Bu iki kardeşin doğumları arasında dört aydan fazlaca bir zaman vardır. Yüksek babaları, bunun doğum zamanına şu şiiriyle işâret etmiştir:

Şeyh-i Mekkî bana aşikâr oldu,
Ol vakit ki diğer çocuğum doğdu.

Denize çarpışma, köpürme düştü,
Receb-i şerîfin altıncı günü.

Bu iki cevher ve iki güzel yâr,
Arasında dört ay ve birkaç gün var.

Sanki, karanlık gece sabah oldu,
Sanki nurla dolu, başka gün doğdu.

Sanki ay tamamen göğsünü açmış,
Sanki zulmette, kader saatiymiş.

Hâce Muhammed hazretleri bu açıklamayı yaptıktan sonra, saadet bahçesinin bu güzel nûru için birkaç da duâ yazdı:

Bu kadar güneşler gelip geçtiler,
Denizinde doya doya yüzdüler.

Bunu da yâ Rabbî eyle onlardan.
Kendi dalgasıyla etme perişan.

Eğer yarısını sen hatırlatsan,
Belki tamı çıkar benim ağzımdan.

Susamışım ve yanıyorum ey yâr,
Su diyorum, su istiyorum ey yâr.

Nerede senden bir ırmak görürüm,
Bu hararetle orada otururum.

Ey sevinç denizi gel dudağıma.
Hiç artmasın, tamam gir bardağıma.

Ben bir dilenciyim camı (kadehi) neylerim,
Hayranım, müştakım, seni beklerim.

Bu gün ağzım daha iyi açıldı,
Söz denizi daha iyi saçıldı.

Söylemek dinlemek değil maksadım;
Hayran, susmuş hâlde yaşamam lâzım.

Hâce Muhammed Bâkî-billah’ın bu oğulları, sûrette (görünüşte) ve sîretde (kalb hâllerinde ve ahlâkta) tamamen yüksek babalarına benzerdi. Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Aklî ve naklî ilimlerde yüksek dereceye kavuştu. En zor ve büyük kitabları, en iyi şekilde öğrenirdi. Büyükler yolundan büyük pay aldı. İlim ve hâl bakımından çok ince görüşleri vardı. Zikri ve bu büyükler yolundaki murâkabeyi, İmâm-ı Rabbânî’den “kuddîse sirruh” aldı. Birçok defalar, yaya ve süvari olarak onların kapılarına, huzûrlarına gelir, Serhend’de onların hizmetinde günlerce kalır, lütuf ve husûsî teveccühlerine kavuşurdu.

Şerh-i Mevâkıf gibi ba’zı kelâm kitablarını ve ba’zı tasavvuf risalelerini, onların sohbetinde ta’kib edip, onlara mahsûs olan ilim ve esrârdan da nihâyetsiz nasîb aldı.

Muhammed Hâşim-i Keşmî “kuddîse sirruh” şöyle anlatır: “Birçok defalar, yalnız kaldığımız zamanlar, İmâm-ı Rabbânî’nin “kuddîse sirruh” mübârek ağızlarından Hazret-i Hâce’mizin bu yüksek oğlunun medhini ve menkıbelerini duyardım.”

Hâce Muhammed Abdullah, Allahü teâlânın aşkı ile yanardı. Yakıcı şiirler okur, elemli ve aşkla dolu kalblerinden âh sesleri yükselirdi. Kendisi de güzel şiirler yazar, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine olan bağlılıklarını düşünür ve kendisine Ahmedî mahlası verirdi. Birgün yanında idim. Şu güzel beyti okudu:

Gül bahçesi güzellere bir bahânedir.
Kokun, bâd-ı sabâyı idâre etmektedir.

Bana işâret ederek; “Sen de buna birkaç beyt ilâve eyle” dedi ve bu fakir şu iki beyti arzettim:

Kalbimden dudağıma gizli bir sır geliyor,
Güvercin huyunu kim verdi bizim bülbüle!

Sakın ha, kalb pusulası kırmasın ibresini.
Herkes, kaş mihrabında bak yüzyüze geliyor.

Hazret-i İmâm-ı Rabbânî’nin “kuddîse sirruh” kıymetli Mektûbât kitaplarında, hocalarının bu saâdetli oğullarına birçok yüksek mektûbları vardır. Mektûbuna cevap olarak yazdıkları bir mektûpda şöyle buyururlar:

“Allahü teâlâya hamd ve Muhammed Mustafâ’ya “sallallahü aleyhi ve sellem” salât ve size duâ ederım. Kıymetli mektûbunuz geldi. Okuyunca, bizi çok sevindirdi. Her an hatırladığınızı bildiriyorsunuz. Ne güzel, ne mübârekdir. Üç ayda sizin elinize geçen ni’met, başka yollarda, eğer on senede nasîb olursa, büyük kâr bilirler. Bu ni’mete şükr ediniz! Yaradılışınızın yüksek olduğunu ve böyle hâllerin kıymetini işitince, ucb, kibir ile lekelenmiyeceğinizi bildiğim için, bu ni’metin büyüklüğünü yazdım. Cenâb-ı Hak İbrâhim sûresi 7. âyet-i kerîmesinde meâlen: “Şükrederseniz, ni’metimi arttırırım” buyurdu. (2. cild, 55. Mektûp)

Başka bir mektûp:

“Allahü teâlâya hamd ederim. O’nun seçtiği insanlara selâmet ve iyilikler ihsân etmesini duâ ederim. Kıymetli oğlum! Size ve diğer dostlara söyliyeceğim en birinci nasihat, sünnet-i seniyyeye yapışmak ve bid’atlerden kaçınmaktır. İslâm dîni, garîb olmağa ve zayıflamağa başladı. Müslümanlar kimsesiz kaldı. Bundan sonra da, daha garîb olur gider. O dereceye gelir ki, yer yüzünde Allah “celle celâlüh” diyen kimse kalmaz. Kıyâmet, dünyâda iyi insanlar kalmayıp, heryeri kötülük kapladığı zaman kopar buyuruldu.

En mes’ûd, en kazançlı kimse; dinsizliğin çoğaldığı bir zamanda, unutulmuş sünnetlerden birini meydana çıkaran ve yayılmış bid’adlerden birini yok eden kimsedir. Şimdi öyle bir zamandayız ki, insanların en iyisi olan Peygamber efendimizden bin sene geçmiş bulunuyor. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) zamân-ı saadetinden uzaklaştıkça, sünnetler örtülmekte, yalanlar çoğaldığı için, bid’at yayılmaktadır. Bir kahraman lâzımdır ki, sünnete yardım edip, bid’atı durdursun, kaçırsın. Bid’ati yaymak, dîn-i İslâmı yıkmaktır. Bid’at çıkarana ve işleyenlere hürmet etmek, onları büyük bilmek, İslâmiyetin yok olmasına sebeb olur. Hadîs-i şerîfte, “Bid’at işliyenlere büyük diyen, müslümanlığı yıkmağa yardım etmiş olur” buyurulmuştur. Bunun ne demek olduğunu iyi düşünmelidir. Bir sünneti meydana çıkarmak ve bir bid’ati ortadan kaldırmak için, son gayretle çalışmak lâzımdır. Her zaman, hele müslümanlığın çok zayıfladığı bir zamanda, İslâmiyeti kuvvetlendirmek için, sünnetleri yaymak ve bid’atleri yıkmak lâzımdır. Eskiden gelen müslüman âlimleri, bid’atte bir güzellik görmüş olacaklar ki, bunlardan ba’zılarına, hasene (ya’nî güzel) ismini vermişlerdir. Fakat bu fakir, (ya’nî İmâm-ı Rabbânî ( radıyallahü anh ) bu noktada onlara uymuyor ve bid’atlerden hiçbirini güzel görmüyorum. Hepsini karanlık ve bulanık görüyorum.

Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “Bid’atlerin hepsi dalâlettir, yoldan çıkmaktır” buyurdu. Müslümanlığın zayıfladığı bu zamanda, selâmet bulmak, Cehennemden kurtulmak, sünnete yapışmakla; dîni yıkmak ise, nasıl olursa olsun herhangi bir bid’ate kapılmakla olduğunu görüyorum. Bid’atlerin herbirini, İslâm binasını yıkan bir kazma gibi: sünnetleri ise, karanlık gecede yol gösteren, parlak yıldızlar gibi anlıyorum. Zamanımız hocalarına Allahü teâlâ insaf versin de, hiçbir bid’ate güzel demesinler ve hiçbir bid’atin işlenmesine müsâade etmesinler. Bid’at, gün doğması gibi karanlıkları parlatıcı görünürse de, bunlara göz yummasınlar! Eski zamanlarda İslâmiyet kuvvetli olduğundan, bid’atlerin zulmeti belli olmuyordu ve belki de, o zulmetlerden ba’zıları, İslâmiyetin her tarafı kaplayan kuvvetli ziyası arasında, parlak sanılıyordu. Bunun için, güzel deniliyordu. Hâlbuki bu bid’atlerde de, hiçbir parlaklık ve güzellik yok idi. Şimdi ise, müslümanlık zayıflamış, kâfirlerin âdetleri, hattâ kâfirlik alâmetleri, müslümanlar arasında yerleşmiş (moda olmuş) olduğundan, her bir bid’at, zararını göstermekte, kimsenin haberi olmadan müslümanlık sıyrılıp gitmektedir. Hocalarımız, bu husûsda çok uyanık olup, eski fetvâlara dayanarak şu caizdir, bunun zararı yoktur diye, bid’atlerin yayılmasına ön ayak olmamalıdır. Bu zaman, bid’atler dünyâyı kapladığından, karanlık bir gece gibi görünmektedir.

Sünnetler çok azalmakta, nûrları da, bir karanlık gecede, tektük uçan ateş böcekleri gibi parlamaktadır. Bid’at işlemesi çoğaldıkça, gecenin karanlığı artmakda, sünnetin nûru azalmaktadır. Sünnetin işlenmesi ise, karanlığı azaltmakda, bu nûru çoğaltmaktadır. İstiyen, bid’at karanlığını çoğaltsın, şeytan fırkasını kuvvetlendirsin! İstiyen de sünnetin nûrunu arıtırsın. Allahü teâlânın askerini kuvvetlendirsin! Şunu iyi biliniz ki, şeytan fırkasının sonu felâkettir, ziyandır. Allahü teâlânın fırkasında olan se’âdet-i ebediyyeye erecektir.

Sünnete yapışmak, insanı elbette kurtarır ve iyiliklere, saadetlere kavuşturur. Sünnetten başka şeyleri taklid etmek, insanı tehlikelere, felâketlere götürür. Bizim vazîfemiz doğruyu bildirmektir. Herkes istediğini yapar, yaptıklarının karşılığını da bulur. (Âkil ve baliğ olan her erkek, kendi işinden kendisi mes’ûldür.)

Bizi yetiştiren büyüklerimize Allahü teâlâ çok iyi mükâfaat ihsân eylesin ki, bizim gibi câhilleri, bid’atlerden korudular. Karanlık tehlikelere, uçurumlara sürüklemediler. Sünnetten başka bir yol göstermediler. Muhammed aleyhisselâma uymaktan ve haramlarla beraber şüphelilerden bile kaçmaktan başka yol göstermediler. Bunun için. bu büyüklerin kazançları pek fazladır. Kavuşdukları dereceler çok yüksektir. Bunlar, tegannî ve raksa dönüp de bakmamış, vecd ve tevâcüde (kendinden geçmeğe) ehemmiyet vermemişlerdir. Başkalarının kalbleri ile buldukları, gördükleri, büyüklük dedikleri hâlleri, maksaddan uzak, matlûbdan başka bilmişler, onların kapıldıkları hayâlleri, def ve tard etmişlerdir. Bunların işleri, görmekle, bulmakla, bilinmekle anlaşılacak şeylerden değildir. Başkaları, bir şey bulmak, birşeye kavuşmak için uğraşıyor. Bu büyükler ise. Allahü teâlâdan başka hiçbirşeyi istemiyor, hepsini kovuyor. Başkalarının Kelime-i tevhîdi tekrar tekrar söylemesi. Allahü teâlâya yaklaşmak içindir. Kelime-i tevhîdi söylemekle, Allahü teâlânın âciz bir mahlûku olan ve O’nunla başka hiçbir münâsebeti bulunmayan bütün bu kâinatta, Hak teâlâyı bulmağa, görmeğe uğraşıyorlar. Bu büyükler ise; “Lâ ilahe illallah” kelimesini, herşeyi yok bilmek, bütün görüşleri, buluşları, bilişleri ve hayâlleri, “La” derken, red etmek, yok bilmek için tekrar eder ve varlıkta birşey duyarlarsa, hepsini nefy eder ve hatırlarına hiçbirşey getirmezler.” (2. cild 23. mektûp)

Hâce Muhammed Abdullah’ın, Hazret-i İmâm-ı Rabbânî’nin yüksek huzûrlarına gönderdikleri, aşk ve muhabbet dolu mektûplarından bir tanesi şöyledir:

Birinci mektûp:

“Kendi amelinden utanan, kusurlar içerisinde yüzen hizmetçilerinizden Muhammed Abdullah’ın yüksek makamınıza arzıdır. En kıymetli zamanlarını yüksek hazretlerinize duâ ile geçenlerdir. Huzûrunuzdaki hizmetlerden uzakta olmam sebebiyle öyle bir pişmanlık ve nedamet içinde bulunuyorum ki, ne yazı ile ne de söz ile anlatabilirim. Öyle bir kırgınlık ve hayranlık içerisindeyim ki, bir parçasını anlatmama imkân yok. Tepeden tırnağa kadar muhabbetin dert ve elemi içindeyim. Bununla beraber, kerîm olan Allahü teâlâya şükürler olsun ki, o fenâ ve yokluktan elde edilen nisbet ve rabıtada zatî ve sıfâti, aynî ve eseri bir gevşeme, bir soğuma olmuyor. Nasıl soğuma olur. Kendi memleketime geldikten sonra, gurbeti istemek aklımda kalmadı. Gurbet alışkanlığı ise devam ediyor. Acâib sırlar görünüyor. Kalbimin bunlardan hiç birisine iltifâtı yoktur. Yokluk denizinin suyu, başımdan aştı. Yokluk denizinin suyu, başımdan aştı. Bütün bunlar, yüksek hazretlerinize hizmetçi olmak sebebiyledir. Mübârek vücûdunuz, yüksek zâtınız kıyâmete kadar, istiyenlerin ve bu yolda olanların başlarının üzerinde daimî olsun. Âmin.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Berekât-ı Ahmediyye sh. 66

2) Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbânî cild-2, m. 23, 35

3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 696, 703, 860, 1093, 1094

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HÂCE UBEYDULLAH

Hindistan da yetişen evliyânın en büyüklerinden. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hocası olan Muhammed Bâkî-billah’ın büyük oğludur. Küçük yaşta iken babası vefât etti. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin yüksek teveccühleri ile yetişti ve önde gelen talebelerinden oldu. Onbirinci asrın sonlarında vefât etti.

Hâce Ubeydullah’ın doğumunu, Bâkî-billah hazretleri şu beytlerle bildirmektedir:

Rebî’ul-evvel ayı birinci günü idi,
Bu harabe dünyâya, işte bu nevzâd geldi.

İkindiden sonraydı ki, kıymetli cevher,
Bu zulmetli dünyâyı eyledi kendine yer.

Kalbimden çok güzel şiirler, gazeller geldi,
Ve gözlerim ansızın bahar gibi açıldı.

Talebelerinden biri, rü’yâsında, hocalarının evinde bir çocuğun dünyâya geleceğini ve isminin Hâce Ubeydullah Ahrâr’ın isminin aynı konulması lâzım geldiğini gördü. Bu ismi verdiler. Bâkî-billah, bunu Mesnevî’sinde şöyle terennüm eder:

En ednâ bir hizmetçinin evinde,
Bir hizmetçi doğdu, büyük isimde,

Bu isimden haya eder melekler,
İnşâallah bana şefaat eder.

Bu oğulları için yazdıkları gayet bediî ve çok ince ma’nâları ihtivâ eden manzûmeden yirmibir beyti aşağıdadır:

Görünmeyen gizli bir müezzinden,
Ezan dinlerim perde gerisinden.

Zavallı, hasta ve çok muhtacım,
Arzum dilinden “Eşhedü” duyaydım.

Eğer duyarsam dilinden Allah,
ölürüm bu sesle hemen vallah.

Bir şule nûr var mı diye bakarım,

Görürsem, mâsivâ evin yakarım.

Ve kendimi sana feda ederim,
Ölürüm, sana bir şule veririm.

Ben tutarım bu ömrümün yasını,

Sen yeter ki parlat kalb aynasını.

Seni verenin hakkı için yavrum.
Senin yolunda ben feda olurum.

Hicran, sana ebedî kavuşmaktır,
Yanında ölmek, belki yaşamaktır.

Eğer sen, “Hayye’alessalâh” der isen.
Benim namazımı hisseder isen,

Mezarda da olsam, gelse kalbime.
Bütün âlem gıbta eder hâlime.

Ben dostun öldürdüğüyüm namazda,
Sübhânellah kendimleyim niyazda.

İki âlem soframı medh ederler,
“Kad efleha etâ” nişanım derler.

Allah de, coşayım neş’eleneyim,
Kulağıma inci budur diyeyim.

Hemzesi kâfidir Allah sözünün,
Ekber sadâsına yok tahammülüm.

Gözümde O elif pek çok büyüktür,
Anladım sırat-ı müstekim budur.

Ba’zan alçak, ba’zan yüksek olurum,
Hayâtımda tek bir reşha bulurum.

İşte o reşha (damla) kâfi gelmektedir,
Ben gidince, az ve çok ne demektir.

Dikkat edin bunda tam bir arz vardır,
Reşhanın esâsı bu şerâbdadır.

Susamış olana derya getirsen,
Doyar yine, bir şişe de su versen.

Hayır, hayır, olmaz evliyâ hâli,
Az sözden, çok sözden, çok daha âli.

Bu ezelî derya çok, çok yüksektir,
Yârab tövbe ettim, bu nasıl sesdir.

Hâce Ubeydullah ve kıymetli kardeşleri, küçüklük zamanlarında, babalarının teveccühlerine kavuşmuşlardır. Yine babaları, sağlığında, İmâm-ı Rabbânî’ye bu iki yüksek oğullarına teveccüh ve duâ etmelerini buyurdu. Bunun te’sîrleri hemen görünüverdi.

Bu iki yüksek kardeş, hazret-i Hâce Hüsâmeddîn Ahmed’in hüsn-ı şefkat ve ihtimâmı ile yetiştiler. Hâce Ubeydullah, Hâce Hüsâmeddîn Ahmed’in işâretiyle, bu yolun ateşini Şeyh İlâhdâd’dan aldı. Bu iki zâtın sohbetleriyle, Allahü teâ’ânın sevdiği kullarının arasına girdi. Hâller sahibi, ahlâk ve huyları kemâlde ve dâima İmâm-ı Rabbânî’nin hizmet ve sohbetlerine kavuşmak arzusunda idi. Mektûplarında, büyük bir ihtiyâçla, onların teveccühlerini istirhâm ederdi.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerine Arabî olarak yazdığı bir mektûp şöyledir:

“Kölelerinizin en aşağısı, hakîr Ubeydullah’ın ihlâs ve ihtisasın menbâı olan yüksek makamınıza arzıdır. Taliblere yol gösterenlerin önderi şeyhülislâm, karanlıkları aydınlatan, bütün insanların rehberi, uykuda olanların uyandıncısı, ameli kuvvetli, verâ’ı çok, kemâli üstün, nûr yüzü nûr kaynağı olan azîz efendim!

İslâm dîninin kuvvetlendiricisi, nûrlandırıcısı, bid’at ve alçak şeylerden dînin temizleyicisi, doğruyu ve hakkı söyleyen, dînini kayıran, dînimizin hükümlerini koruyan, hakkı arayanlara feyz verme makâmlarının sahibi muhterem efendim!

Tasavvuf yolcularının ve hakîkat şehrinin kılavuzu, bu cihanın göz bebeği, Kur’ân-ı kerîm’in esrârına, gizli ma’nâlarına kavuşan, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) vârisi, Hulefâ-i râşidîn’in “aleyhimürrıdvân” izinden gidenlerin başı, muhabbetle yananların reîsi, şerefliler cemâatinin çağırıcısı, yeni yeni zuhur eden müşkillerin çözücüsü, “Allahın indinde ondan iyisi yoktur” kelâmından büyük pay alan, kalbini nûrlandırmak isteyenlere feyz ve nûr saçan, zamanının âlimlerinin üstünü. İsmi cihâna yayılmış büyük âlimlerin, ona talebe olmak saâdetiyle övündükleri eşsiz âlim, hâlleri evliyâya huccet olan velî, nihâyete kavuşmuş olanların işlerine sırlarına kavuşan, hakîki yol gösterici kıymetli efendim!

Kendisine talebe olanları yüksek derecelere kavuşturan, ihlâsı, peşinde gidenleri emellerine ulaştıran, onlara bütün olgunluklarını sunan, anlatılamayan yüksekliklere, eşsiz makamlara kavuşan, bereketler menbâı, lütf ve teveccühü maksada ve aranılanlara kavuşmağa sebeb olan, tasarruf ve kerâmet denizi, yetişmiş ve herkesi yetiştirebilen efendimiz, sahibimiz, dînin kuvvetlendiricisi, nesebi (soyu) Fârûkî (ya’nî Hazret-i Ömer’in ( radıyallahü anh ) soyundan), hasebi (hâli, meşrebi) Muhammedî ( aleyhisselâm ), doğduğu yer azîz Serhend şehri, üstünlüğünü, geçmiş büyüklerin kabûl ettiği yüksek efendim!

Yâ Rabbî! Onun işlerini, emellerini kolaylaştır. Kemâlini arttır. Belâlardan, sıkıntılardan, elemlerden onu koru!

Yâ Rabbî! Bu duâmı, küfür ve şirk bulutlarını dağıtan, cihanın güneşi hazret-i Muhammed’in ( aleyhisselâm ) temiz âlinin, âdil Eshâbının (radıyallahü anhüm) ve kıyâmete kadar ona tâbi olanların hürmetine kabûl eyle! Âmin...

Azîz efendim! Ne fazla sermâyem var, ne de çok gayretim var. Neyim varsa, sizin ihsân, ikram ve merhametinizde vardır. Çeşitli günahlarla kalbim kararmış, kötü amellerimle, işlediğim cürümlerle rûhum bunalmıştır. Baştan başa zulmet içindeyim. Kalbime merhamet buyurunuz. Zulmetten, karanlıktan kurtarıp, saadet ve kemâlât derecelerine kavuşturunuz! Bugün sizden başka, beni terbiye edecek kimsem yok. Sizden başka şefkat ve merhamet edenim yok. Sizden başka sığınağım yok. Bütün ömrümün en kıymetli zamanları, günleri, ayları, seneleri yüksek huzûrunuzda ve hizmetinizde geçirdiğim zamanlardır. Başımızın üzerinde daimî olunuz. Başınızı daha ağrıtmayayım.

Yüksek efendim! Dilim söyleyemiyor, ifâdem kâfi gelmiyor, söylenmesi îcâbedeni Arabî dil ile anlatamıyorum. Bunun için, Allahü teâlâ nasîb ederse, Fârisî dil ile bildireceğim.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Hâce Ubeydullah’a yazdığı mektûbun ba’zı kısımları:

“Allahü teâlâya hamd olsun. Bütün duâlar ve iyilikler, O’nun Peygamberi ve sevgilisi ve bütün insanların her bakımdan en güzeli ve en üstünü olan, Muhammed Mustafâ’ya ( aleyhisselâm ) ve onu sevenlerin ve izinde gidenlerin hepsine olsun! Allahü teâlâ, siz yüksek hocamın kıymetli yavrularını da, saâdet-i ebediyyeye kavuştursun!

Yüksek üstadımın, beni dünyâ ve âhıret ni’metlerine kavuşduran kıymetli hocamın sevgili yavruları! Biliniz ki, herşeye muhtaç olan bu zavallı kardeşiniz, tepeden tırnağa kadar, o yüksek babanızın sadakaları ve ihsânları içinde yüzüyorum, insanlığın elifbasını ondan öğrendim. Yükseklikleri haber veren kelimeleri ondan okudum. Herkesin senelerce çalışarak kazanabildiği dereceler onun huzûrunda, terbiyesi altında, az zamanda elime geçti, insanlara meziyyet, üstünlük veren bütün kıymetler, ona hizmetimin ikramiyesi olarak üzerime serpildi. Hiçbir işe yaramayan ve insanlıktan haberi olmayan bu zavallı, onun nurlu bakışları altında, iki buçuk ay içinde olgunlaşarak, büyüklerin yoluna katıldı. Onların Allahü teâlâya olan yakınlıklarına kavuştu. Böyle az bir zamanda, tasavvufu tatmış olanların, tecellîler, zuhurlar, nûrlar, hâller ve keyfiyyetler diye anlatmak istedikleri gizli kazançlar, babanızın parlak kalbindeki deryanın damlaları olarak, önüme saçıldı. Bunlardan hangi birini anlatayım. Onun, lütf ederek, acıyarak mübârek gönlünü bu fakire çevirmesi ile, tasavvufcuların tevhîd (bir bilmek), kurb (yakınlık), ma’iyyet (beraberlik), ihata (her tarafı kaplamak), sereyân (her zerrede bulunmak) gibi sözlerle, anlatmak istedikleri ma’rifetlerden, ince bilgilerden ele geçmeyen, hemen hemen birisi kalmadı. Bunların işlerinden, özlerinden bildirilmedik bırakılmadı.

O çok yüksek babanızın, bu zavallıya olan ni’metlerine, ihsânlarına karşı, ölünceye kadar, başımı kapınız hizmetçilerinin ayaklarına sürsem, size karşı birşey yapmış olamam. Hangi kusurumu bildireyim? Mahcubiyetimden, yüzümün karasından hangisini meydana çıkarayım? Allahü teâlâ, Hüsâmeddîn Ahmed’den râzı olsun ki, sizlere karşı olan vazîfemizi, borcumuzu üzerine alarak, kapınıza kul olmakla, hizmetinizde çalışmakla şereflenmekte, böylece rahat nefes almamıza sebep olmaktadır. Fârisî beyt tercümesi:

Vücûdumun her zerresi dile gelse de,
Şükrünün binde birini yapamam yine!

(Asırların yetiştiremiyeceği, insan gücünün ölçemiyeceği) o kıymetler hazînesinin, sohbetlerinde bulunmakla üç defa şereflenmiştim. Üçüncüsünde buyurdu ki: “Za’îf düştüm. Yaşamak ümidim azaldı. Benden sonra, çocuklarımı gözet!” Sizleri getirdiler. O zaman daha küçük idiniz. Kucakta taşınıyordunuz. Size teveccüh etmemi emir buyurdular. Emîrlerine uyarak, yüksek huzûrlarında, üzerinize o kadar teveccüh olundu ki, te’sîri görünüverdi. Sonra; “Bunların annelerine de uzaktan teveccüh et!” buyurdular. Yanımızda olmadığı hâlde, onlara da teveccüh olunmuştu. Emîrleri ile ve huzûrlarında olduğu için, o teveccühlerin çok fâideler sağlıyacağını ümîd ediyorum.

Babanızın, herhalde yapılması lâzım gelen emirlerini ve her ne pahasına olursa olsun, yerine getirilmesi gereken vasıyyetlerini unutacağımı veya dalgınlığıma geleceğini sanmayınız! Buna imkân olur mu? Ufak bir işâretinizi bekliyorum. Şimdilik, birkaç satır nasihat yazıyorum. Can kulağı ile dinleyiniz! Cenâb-ı Hak, ikinizi de, saâdet-i ebediyyeye kavuştursun!

Her müslümanın, önce i’tikâdını düzeltmesi, ya’nî Ehl-i sünnet ve cemâat âlimlerinin bildirdikleri gibi, inanması lâzımdır. Durmadan, yılmadan çalışan o âlimlere, Allahü teâlâ bol bol mükâfat versin!

Allahü teâlâda, noksanlık sıfatları, mahlûkların hâssa ve alâmetleri yoktur. Madde değildir. Cisim değildir. Mekânlı değildir. (Ya’nî, yer kaplayıcı değildir.) Zamanlı değildir. (Bir yerde bulunmadığı gibi, zamanı da yoktur). Kemâl sıfatları, kusursuzluklar yalnız O’ndadır. Sekiz kemâl sıfata olduğunu bildirmiştir ki şunlardır: “Hayât”, diri olmasıdır, “İlim”, bilmesidir. “Kudret”, gücü yetmesidir. “İrâde”, dilemesidir. “Sem”, işitmesidir. “Basar”, görmesidir. “Kelâm”, söyleyici olmasıdır. “Tekvin”, yaratmasıdır. Bu sıfatları, kendinden ayrı olarak vardır.

Allahü teâlâ, kullarına kuvvet, kudret, irâde vermiştir, istediklerini işlerler, insanlar, işlerini kendileri yapıyor. Allahü teâlâ da yaratıyor. Allahü teâlânın hikmeti, âdeti şöyledir ki; insan bir işi yapmak isteyince, O da isterse o işi yaratır. Bu iş, insanın kasdı ile, ihtiyârı ile meydana geldiği için, işin mes’ûliyyeti, sevâbı ve rızâsı, o insana oluyor, insanın ihtiyârı zayıftır, azdır diyenler, Allahü teâlânın irâdesinden az olduğunu demek istiyorlarsa, doğrudur. Yok eğer, emirleri yapacak kadar değildir diyorlarsa, yanlıştır. Allahü teâlâ, insanlara yapamıyacakları birşeyi emir etmemiştir. Hep kolayı emretmiş, güç şeyi istememiştir. Az zamandaki bir küfre, sonsuz azâb etmeği ve az zamandaki îmâna, sonsuz ni’metler vermeği, takdîr etmiştir. Bunun sebebini anlayamayız. Allahü teâlânın yardımı ile, şu kadar biliyoruz ki, insanlara, görünür görünmez bütün ni’metleri, iyilikleri veren, yerlerin, göklerin, zerrelerin yaratanı, noksansızlık ve kusursuzluklar yalnız O’na mahsûs olan bir Allaha inanmamak, elbette çok şiddetli, çok acı azâb ister ki, bu da Cehennemde sonsuz yanmaktır. Böyle bir ni’met sahibine, görmeden inanmak ve nefsin ve şeytanın ve din düşmanlarının aldatmalarına kanmıyarak. O’nun sözlerine güvenmek, büyük mükâfat ister ki bu da Cennet ni’metlerinde ve lezzetlerinde sonsuz kalmaktır. Meşâyıh-ı Kirâmdan çoğu dedi ki; “Cennete girmek yalnız Allah’ın fazlı ve ihsânı iledir, îmânı. Cennete girmeğe sebep göstermek, kazanılan ni’metin lezzeti, daha çok olduğu içindir.” Bu fakire göre Cennete girmek, îmâna bağlıdır. Fakat îmân, Allahü teâlânın fazlıdır, ihsânıdır. Cehenneme girmek de, küfürden dolayıdır. Küfür ise, nefs-i emmârenin arzularından doğmaktadır. Nitekim Kur’ân-ı kerîmde, Nisa sûresi yetmişdokuzuncu âyet-i kerîmesinde meâlen; “Her güzel, her iyi şey, sana Allahü teâlâdan geliyor. Her çirkin, her fenâ şeye de, nefsin sebep oluyor” buyuruluyor. Cennete girmeyi îmâna bağlamak, îmânın kıymetini bildirmek içindir. Bu da, îmân olunacak şeylerin kıymeti ve ehemmiyeti demektir. Bunun gibi, Cehenneme girmeyi de küfre bağlamak, küfrü tahkir içindir ki, inanılmayan şeylerin kıymetini bildiriyor ve onlara inamlmadığı için, böyle sonsuz azâb veriliyor. Ba’zı meşâyıhın, başka türlü söylemelerinde, bu incelik yoktur.

Dünyâdan âhırete îmânlı giden, Cennette Allahü teâlâyı cihetsiz, keyfiyetsiz, hiçbirşeye benzemiyerek ve misâli olmıyarak görecektir. Buna, müslümanların yetmişüç fırkasından, yalnız Ehl-i sünnet inanmıştır. Diğerleri inkâr etmiş ve cihetsiz ve keyfiyetsiz olarak görmek olamaz demişlerdir.

(İmânın dördüncü şartı, peygamberlere inanmaktır): Allahü teâlâ kullarına acıdığı için peygamberler “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” gönderdi. Eğer bu büyük insanlar gönderilmeseydi, yolu şaşırmış olan insanlara, O’nu ve sıfatlarını kim bildirirdi? Beğendiklerini, beğenmediklerinden kim ayırabilirdi. İnsan aklı, noksan olduğu için, o büyüklerin da’vet nûru ile aydınlanmadıkça bunları bilemez ve ayıramaz. Anlayışımız tam olmadığı için, bu büyüklerin izinde gitmedikçe, bunları anlamakta şaşırır ve aldanırız. Evet akıl, doğruyu eğriden ayırmağa yarayan bir âlettir. Fakat, tam olmayan bir âlettir. O büyüklerin da’veti ile, haber vermeleri ile, tamam olmaktadır. Âhıretin azâbı, sevâbı, bu da’vet ve haberden sonra olur.

İyi bir kimse, talihli bir insan, kusûrları, günahları, lütuf ve ihsân ile af olunan ve yüzüne vurulmıyan kimsedir. Eğer günahı yüzüne vurulursa ve bunun için de, merhamet olunarak, yalnız dünyâ sıkıntıları çektirilip günahları, böylece temizlenen kimse de çok talihlidir. Bununla da temizlenmeyip, geri kalan günahları için kabir sıkması ve kabir azâbı çekerek günahları biten, kıyâmet gününe, mahşer meydanına günahsız olarak götürülen de, ne kadar çok talihlidir. Eğer böyle yapmayıp, âhırette de cezâlandırılırsa, yine insâfdır ve adâlettir. Fakat, o gün, günahlı olan ve mahcûb ve yüzleri kara olan, ne kadar güç durumdadır. Fakat bunlardan, müslüman olanlara yine acınacak, bunlar, sonunda yine merhamete kavuşacak, Cehennem azâbında, sonsuz kalmaktan kurtulacaklardır ki, bu da, ne kadar büyük ni’mettir. Yâ Rabbî! Bize ihsân ettiğin îmân ışığını söndürme, kusurlarımızı ört! Sen herşeyi yapabilirsin!

(İmânın beşinci şartı, âhıret gününe inanmaktır). Kıyâmet günü elbette vardır. O gün gökler, yıldızlar ve (şu üzerinde yaşadığımız) dünyâ, dağlar, denizler ve hayvanlar, nebatlar ve ma’denler, hâsılı herşey (madde ve kuvvet) yok olacaktır. Gökler parçalanacak, yıldızlar dağılacak, yeryüzü ve dağlar toz olup savrulacak. Bu yok oluş, Sûrun ilk işâreti ile olacaktır, ikinci üfürülüşünde, herşey tekrar yaratılıp, insanlar mezardan kalkacak, mahşer yerinde toplanacaktır. Eski Yunan filozofları (ve kendilerine müsbet ilim adamı diyenler), ya’nî herşeyi akılları ile çözmeğe kalkışanlar, gökler ve yıldızlar yok olmaz dedi. (Bunların yok olacağını fen kabûl etmiyor, böyle gelmiş böyle gidecektir diyerek müşâhede, tedkîk ve tecrübeye dayanan, fen bilgisine iftira ediyorlar). Ba’zısının aklı, hiç de işlemediği için, kendilerine müslüman diyor. Ahkâm-ı İslâmiyeden çoğunu da yapıyor. Şuna daha çok şaşılır ki, ba’zı müslümanlar, bunların sözüne kitaplarına inanıp, müslüman, hattâ İslâm âlimi, din büyüğü sanıyor. Bunların küfürlerini, kâfir olduklarını söyleyenlere kızıyor. Bu kâfirleri medh ve müdâfaa ediyorlar. Hâlbuki bunlar, Kur’ân-ı kerîme ve hadîs-i şerîflere inanmıyor. Bütün peygamberlerin sözbirliği ile, bildirdiklerini inkâr ediyor. Kur’ân-ı kerîmde Allahü teâlâ meâlen; “Güneşin ziyası kalmadığı, karardığı ve yıldızlar solduğu zaman” ve bir âyet-i kerîmede meâlen; “Gökler yarıldığı ve Rablerinin emirlerini işittikleri zaman” ve “Gökler, Allahü teâlânın emirlerini elbette yapar” ve bir âyet-i kerîmede de meâlen; “O gün gökler, elbette yarılır” buyuruyor. Bunlar gibi âyet-i kerîmeler çok vardır. Bu kimseler bilmiyor ki, müslüman olmak için, yalnız kelime-i şehâdeti söylemek yetişmez, inanmak lâzım olan şeylerin hepsine inanmak, tasdik etmek ve küfürden, ya’nî küfre sebep olan sözlerden ve işlerden uzaklaşmak ve kâfirleri sevmemek, müslüman olmak şarttır, insan, ancak bu sûretle müslüman olur. Bu şart bulunmadıkça, müslümanlık olmaz.

Âhırette, dünyâdaki işlerden, suâl ve hesap vardır. Âhırete mahsûs olan bir terazi ve Sırat köprüsü denilen bir geçit vardır. Bunları Muhbir-i sâdık ya’nî hep doğru söyleyici ( aleyhisselâm ) haber vermiştir. Peygamberlik ne demek olduğunu bilmiyen ba’zı câhillerin bunlara inanmaması, bunların yok olmasını göstermez. Var olan şeylere yok demek, kıymetsiz, boş söz olur. Peygamberlik makamı, aklın üstündedir. Peygamberlerin doğru sözlerini akla uydurmağa çalışmak, peygamberliğe inanmamak, güvenmemek olur. Âhıret işlerinde, peygamberlere (aleyhisselâm) akla danışmadan tâbi olmak, uymak lâzımdır. Peygamberlik makamı, aklın hududunun, çerçevesinin dışında, üstündedir. Akıl, eremediği şeyleri, kendine uymuyor sanır. Akıl, peygamberlere (aleyhimüssalevât) uymadıkça, yüksek derecelere çıkamaz, eremez. Uygun olmamak ya’nî muhalif olmak başkadır, erememek, anlıyamamak başkadır. Çünkü, uymamak, ancak anladıktan sonra olabilir.

Cennet ve Cehennem vardır. Kıyâmet günü, hesaptan sonra, birçokları Cennete gönderilecek, birçoğu da, Cehenneme sokulacaktır. Cennetin ni’metleri ve Cehennemin azâbı ebedîdir, sonsuzdur. Bunlar Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde açıkça bildirilmektedir.

(Îmânın ikinci şartı, meleklere inanmaktır). Melekler, Allahü teâlânın kullarıdır. Günah işlemez ve yanılmaz ve unutmazlar. Tahrîm sûresi altıncı âyet-i kerîmesinde meâlen; “Melekler, emr olundukları şeyde Allahü teâlâya karşı gelmezler ve emr olundukları şeyi yaparlar” buyuruldu. Yemezler ve içmezler. (Ya’nî, yemeye ve içmeye ihtiyâçları yoktur.) Erkek ve dişi değildirler.

Allahü teâlâ, insanlardan ba’zısını peygamber olarak seçtiği gibi, meleklerden de ba’zılarını, peygamber olarak ayırmıştır. Ehl-i sünnet âlimlerinin çoğu buyurdu ki: “İnsanların büyükleri, meleklerin büyüklerinden daha üstündür” İmâm-ı Gazâlî, İmâm-ı Mâlik ve Şeyh Muhyiddîn-i Arabî; “Meleklerin büyükleri, daha üstündür” dedi. Bu fakirin anladığına göre, meleklerin evliyâlık tarafı peygamberlerin evliyâlığından üstündür. Fakat, Nebilerin ve Resûllerin yetiştiği bir derece vardır ki, melek oraya yetişemez. Bu şerefli derece, peygamberlere (aleyhisselâm) toprak maddelerinden gelmiştir. Bu da, insana mahsûstur. Yine bu fakire gösterildi ki, peygamberliğin yüksekliği yanında, evliyâlığın yüksekliği, hiç kalmakta, büyük deniz yanında bir damla kadar da görünmemektedir. O hâlde peygamberlik yolundan gelen üstünlük, evliyâlık yolundan kavuşulan yükseklikten, kat kat daha üstündür. O hâlde, her bakımdan, toplu üstünlük peygamberlerde, bir bakımdan üstünlük, meleklerdedir. Sözün doğrusu, Ehl-i sünnet âlimlerinin çoğunun dediğidir. Allahü teâlâ, onların çalışmalarının mükâfatını, bol bol ihsân eylesin! Demek oluyorki, evliyâdan hiçbiri, hiçbir peygamberin derecesine çıkamaz. Velînin başı, dâima bir peygamberin ayağı altındadır.

Kalbde îmân bulunduğuna alâmet, küfürden teberrî etmek, kaçınmaktır ve kâfirlikten, kâfirlere mahsûs olan şeylerden meselâ beline zünnâr bağlamak ve bunun gibi, kâfirlik alâmeti olan şeyleri kullanmaktan sakınmaktır. Küfürden teberrî demek, Allahü teâlânın düşmanlarını sevmemektir. Kâfirler, kuvvetli, hâkim olup da, zararlarından korkulduğu zaman, kalbi ile sevmemek, korku olmadığı zaman, hem kalb, hem de her vâsıta ile karşı koymak lâzımdır. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde sevgili Peygamberine ( aleyhisselâm ) kâfirleri ve münâfıkları sevmemeyi, çalışıp, onlardan üstün olmağı emrediyor. Çünkü, Allahü teâlânın ve Peygamberinin ( aleyhisselâm ) düşmanlarından uzak olmadıkça, O ve Resûlü sevilmiş olmaz ve seviyorum demek doğru olmaz. Bir kimse, îmânım var dese, fakat küfürden teberrî etmese, hem müslümanlığa, hem de dinsizliğe inanmış, iki dinli olmuş olur ki, bunlara münâfık gözü ile bakmak lâzımdır. Kalbde îmân bulunması için, küfürden teberrî elbette lâzımdır. Bu teberrinin en aşağı derecesi kalb ile teberridir. En yüksek, en iyi derecesi de, hem kalb ile, hem kalıp ile olmaktır. Ya’nî kalbdeki ayrılığı söz ile, hareket ile belli etmektir. Fârisî mısra’tercümesi:

Düşmanlık etmedikçe, dostluk olamaz!

İbrâhim aleyhisselâmın bu kadar büyük olması ve bütün insanlar arasında, ikinciliği kazanması ve peygamberler babası olmakla şereflenmesi, hep Allahü teâlânın düşmanlarından teberrî etmesi sebebi ile idi. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde “Mümtehine” sûresinde meâlen; “Ey mü’minler! İbrâhim aleyhisselâmın gösterdiği güzel yolda yürüyünüz. Ya’nî siz de, onun gibi ve onunla beraber bulunan mü’minler gibi olunuz! Onlar, kâfirlere dedi ki: Bizden sevgi beklemeyiniz! Çünkü siz, Allahü teâlâyı dinlemeyip başkalarına tapıyorsunuz. O tapdıklarınızı da sevmiyoruz. Sizin, uydurma dînînize inanmıyoruz. Bu ayrılık aramızda düşmanlığa sebep oldu. Siz, Allahü teâlânın, bir olduğuna inanmadıkça ve emirlerini kabûl etmedikçe, bu ayrılık, kalbimizden silinmeyecek, her şekilde kendini gösterecektir” buyuruyor.

Bu fakire göre, Allahü teâlânın rızâsını ve sevgisini kazanmak için, küfürden teberrî gibi, hiçbir amel ve ibâdet yoktur. Kâfirlere ve küfre, Allahü teâlânın zâtı, kendisi düşmandır. İnsanların tapındıkları bütün ma’bûdlar ve bunlara tapanlar, Allahü teâlânın zâtının düşmanlandır. Cehennemde sonsuz yanmak, bu alçak işin cezasıdır. Nefslerin arzusu ve her türlü günahlar ise, böyle değildir. Bunlara, Allahü teâlânın düşmanlığı, kendinden değil, sıfatlarındandır. Allahü teâlânın günahkârlara gazâb etmesi, kızması, gadap sıfatı iledir. Bunlara azâb etmesi, horlaması hep sıfatları ve fiilleri iledir. Günahkârlar, bunun için, Cehennemde sonsuz kalmıyacak, belki bunlardan çoğunu, isterse (Cehenneme sokmadan) af edecektir. Allahü teâlânın küfre ve kâfirlere düşmanlığı, zâtından olduğu için, rahmet ve re’fet sıfatları, âhırette kâfirlere yetişemiyecek ve rahmet sıfatı, zâtın düşmanlığını, ortadan kaldıramayacaktır. Zâtın düşmanlığı, sıfatın acımasından, daha kuvvetlidir. Sıfat ile yapılan şey, zâtın yaptığını değiştiremez. Hadîs-i kudsîde buyuruluyor ki: “Rahmetim gadabımı aşmıştır.” Bunun ma’nâsı, rahmet sıfatım, gadap sıfatımı aşmıştır. Ya’nî, mü’minlerin günahkârlarına karşı olan gadap sıfatımı aşmıştır, demektir. Yoksa, rahmet sıfatı, kâfirlere, müşriklere karşı olan, zâtın gadabını aşar demek değildir.

Suâl: Allahü teâlâ, dünyâda kâfirlere merhamet ediyor. Nitekim yukarıda söylendi. O hâlde, dünyâda rahmet sıfatı, zâtın gadabını aşmıyor mu?

Cevâb: Kâfirlere dünyâda merhamet edilmesi görünüştedir. Ya’nî merhamet şeklinde görünen, istidrâcdır, hiledir. Nitekim, Kur’ân-ı kerîmde, “Mü’minûn” sûresinde, meâlen; “Kâfirlere, çok mal ve evlâd vererek onlara yardım mı, iyilik mi ediyoruz? Küfürlerine karşılık olarak onlara, bol bol iyilikleri, çabuk çabuk gönderiyor muyuz zan ediyorlar? Hayır, öyle değildir. Bu yardım, onlara iyilik değil, belki istidrâcdır. Azmaları, kudurmaları ve Cehenneme gitmeleri içindir” buyuruyor. A’râf ve Nûn sûrelerinde ki; “Onları yavaş yavaş azâba yaklaştırıyorum. Haberleri olmuyor. Onlar azdıkça, dünyâ ni’metlerini arttırarak, fırsat veriyorum. Aldanıyorlar. Onlara hazırladığım azâb çok şiddetlidir” me’âlindeki âyet-i kerîmeler de öyle olduğunu açıkça göstermektedir.

Hülâsa, kâfirlerin âdet ve merasimlerine katılanda, zerre kadar îmân varsa, (Ya’nî kalbinden, Kelime-i tevhîdin ma’nâsına, kısaca inanmış ise ve îmânı gideren bir iş ve sözde bulunmadı ise) Cehennem azâbına girecek ise de, Cehennemde ebedî kalmıyacaktır. İmânı olanlardan büyük günah işleyen (ve tövbe etmeden ölen)lere gelince, Allahü teâlâ, bu günahları isterse af eder. İsterse günahı temizleninceye kadar, Cehennemde azâb eder. Bu fakirin anladığına göre, Cehennem azâbı ister sonsuz olsun, ister bir zaman olsun, küfür için ve küfür sıfatları ve bulaşıklıkları içindir. Küfürden teberrî eden, kaçınan îmân sahiplerinin yaptıkları büyük günahlar, ya îmânları hürmetine, cenâb-ı Hakkın merhameti ile, veya tövbe etmeleri ile veya şefaate kavuşmaları ile af olunur. Böyle af olmayanlar, dünyâ sıkıntıları ve derdleri ile veya son nefeste can verirken, çekecekleri zahmetler ile temizlenir. Bunlarla da temizlenmezse, ba’zıları kabir azâbı çekmekle affa kavuşur. Ba’zıları ise, kabir azâbı, sıkıntıları ve kıyâmet gününün şiddetleri ile af olunup, günahları biter ve Cehennem azâbı ile temizlenmeğe lüzum kalmaz. Nitekim, cenâb-ı Hak Kur’ân-ı kerîmde En’âm sûresi, seksenikinci âyetinde meâlen; “Îmân edip de îmânlarını şirk ile bulaşdırmayanlar, Cehennemde ebedî kalmaktan emîndirler, onlar için bu korku yoktur” buyuruyor ki, sözümüzün doğru olduğunu göstermektedir. Çünkü burada “zulm” şirk demektir. Herşeyin doğrusunu, ancak Allahü teâlâ bilir.

Suâl: Allahü teâlâ, küfürden başka, ba’zı günahları işleyenlerin de Cehenneme gireceklerini bildiriyor. Meselâ, bir mü’mini, bile bile öldürenin cezası Cehennemde sonsuz kalmaktır, buyuruyor. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “Bir namazı bile bile, vaktinde kılmayıp, kaza edene, Cehennemde bir Hukbe azâb edeceklerdir” buyuruyor. (Bir Hukbe, seksen âhıret senesi demektir). O hâlde, Cehennem azâbı, yalnız kâfirlere değildir, denilirse, cevap veririz ki; Cehennem azâbı, müslüman öldürmenin, haram olmasına aldırış etmeyen, helâl diyerek öldüren içindir. Nitekim Ehl-i sünnet âlimleri, tefsîrlerinde böyle ma’nâ vermişlerdir. Küfürden başka günahlara, Cehennemde azâb olunacağını bildiren haberler, hep bu günahlarda küfür bulaşıklığı olduğu içindir. Meselâ, günahı hafif görerek, ehemmiyet vermeyerek işlemek, İslâm dîninin emirlerini aşağı görerek, namaz kılmamak ve günah yapmak gibi şekillerdedir. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “Ümmetimden, büyük günahları işleyenlere şefaat edeceğim” buyuruyor. Bir kerre de; “Allahü teâlânın rahmeti, benim ümmetim içindir. Bunlara âhırette azâb yoktur” buyurdu. Yukarda, ma’nâsı yazılan âyet-i kerîme de, bu sözümüzü kuvvetlendirmektedir, (intihar etmek, ya’nî kendini öldürmek, başkasını öldürmekten daha büyük günahtır.)

Evliyânın kerâmetine inanmak lâzımdır. Allahü teâlâ, bu dünyâda, her işi, âdet-i ilâhiyesi, kânûn-i ilâhisi ile yaratmaktadır. (Ya’nî fen derslerinde öğrenilen kânun, nizâm ve düzgünlük ile yaratmaktadır, yapmaktadır). Evliyâsının (ya’nî çok sevdiği kullarının) elinden, âdet-i ilâhiyesi dışında, ba’zı şeyler yaratır, yapar ki, buna “Kerâmet” denir. Kerâmete inanmıyan, dünyânın her tarafında, her zaman, sık sık görülmüş ve ağızdan ağıza yayılmış olan, vak’alara inanmamış olur. Allahü teâlânın, peygamberlerin (aleyhisselâm) elinde ve onların sözleri ile, âdet-i ilâhiyesini bozarak, kimsenin yapamıyacağı şeyler yaratmasına, “Mu’cize” denir ki, mu’cize gösteren bir kimse peygamber olduğunu îlân eder. Kerâmet gösteren kimse ise Peygamber olmadığını ve bir peygamberin (aleyhisselâm) yolunda bulunduğunu söyler. (Mu’cize, peygamberlere mahsûstur (aleyhimüsselâm). Bu kelimeyi, onlardan başkası için söylemek, caiz değildir).

Hulefâ-i râşidînin, (ya’nî Peygamberimizden ( aleyhisselâm ) sonra gelen dört halîfesinin) (r.anhüm) birbirinden üstünlükleri hilâfetleri sırası iledir. Ebû Bekr ile Ömer’in (r.anhümâ), mü’minlerin hepsinden üstün olduğunu, Sahâbîlerin hepsi ve Tabiînin hepsi söylemiştir.

İbâdetler: îmânı, i’tikâdı düzelttikten sonra, fıkıh ahkâmını, (ya’nî dînimizin emr ettiği ve yasak ettiği işleri) öğrenmek elbette lâzımdır. Farzları, vâcibleri, helâl ve haramları, sünnet ve mekrûhları ve şüphelileri lüzumu kadar öğrenmeli ve bu bilgi ile hareket etmelidir. Fıkıh kitaplarını öğrenmek, her müslümana lâzımdır (Bunları bilmeden müslümanlık olmaz). Allahü teâlânın emirlerini yapmağa, O’nun beğendiği gibi yaşamağa çalışmalıdır. O’nun en çok beğendiği ve emr ettiği şey, hergün beş vakit namaz kılmaktır. Namaz, dînin direğidir. Namazın, ehemmiyetinden ve nasıl kılınacağından birkaç şey bildireceğim. Can kulağı ile dinleyiniz! önce, sünnete (ya’nî fıkıh kitaplarında yazılana) tam uygun olarak, abdest almalıdır. Abdest alırken yıkanması lâzım olan yerleri üç defa ve her defasında, her taraflarını tamam yıkamağa çok dikkat etmelidir. Böylece, sünnete uygun abdest alınmış olur. Başa meshederken, başın her tarafını kaplıyarak sığamalıdır. Kulakları ve enseyi iyi mesh etmelidir. Ayak parmaklarını hilâllerken, (ya’nî parmak aralarını temizlerken) sol elin küçük parmağının, ayak parmaklarının alt tarafından aralarına sokulması bildirilmiştir. Buna ehemmiyet vermeli, müstehab deyip geçmemelidir. Müstehabları hafif görmemelidir. Bunlar, Allahü teâlânın sevdiği şeylerdir ve beğendikleridir. Eğer, bütün dünyâyı vermekle, beğendiği bir işin yapılabileceği bilinmiş olsa ve dünyâyı verip o iş yapılabilse, çok kâr edilmiş olur ve birkaç saksı parçası verip kıymetli bir elması ele geçirmek gibi olur. Yahut, birkaç çakıl parçasını verip, ölmüş bir sevgilinin rûhunu geriye getirerek, hayat kazandırmak gibidir.

Abdest, emirlere tam uygun olarak alındıktan sonra, sıra namaza gelir ki, namaz, mü’minlerin mi’râcıdır. Ya’nî mi’râc gecesinde Peygamberimize ( aleyhisselâm ) ihsân olunan ni’metler, bu dünyâda, O’nun ümmetine yalnız namazda tattırılmaktadır. Erkekler, farz namazları cemâatle kılmağa çok dikkat etmeli, hattâ birinci tekbîri İmâm ile beraber almağı kaçırmamalıdır.

Namazda Kur’ân-ı kerîmi sünnet olan miktarda okumalıdır. Rükû’da ve secdelerde hareketsiz durmak, herhalde lâzımdır. Çünkü, farz veya vâcibtir. Rükû’dan kalkınca, öyle dik durmalıdır ki, kemikler yerlerine yerleşsin. Bundan sonra, bir miktar, bu şekilde durmak farzdır veya vâcib veya sünnet demişlerdir. İki secde arasında oturmak da böyledir. Bunlara herhalde çok dikkat etmelidir. Rükû’da ve secdelerde tesbih en az üç kerredir. Çoğu yedi veya on birdir, İmâm için ise, cemâatin hâline göredir. Kuvvetli bir insanın, sıkıntısı olmadığı zamanlarda, yalnız kılarken, tesbihleri, en az miktarda söylemesi, ne kadar utanacak bir hâldir. Hiç olmazsa, beş kerre söylemelidir. Secdeye yatarken, yere daha yakın a’zâyı, yere daha evvel koymalıdır. O halde, önce dizler, sonra eller, daha sonra burun, en sonra da alın konur. Dizlerden ve ellerden, evvelâ sağlar yere konur, Secdeden kalkarken, yukarıda olan a’zâ evvel kaldırılır. O hâlde, evvelâ alın kaldırılmalıdır. Ayakta iken, secde yerine, rükû’da iken ayaklara, secdede burun ucuna ve otururken iki ellere veya kucağına bakılır. Bu söylediğimiz yerlere bakıp da, gözler etrâfa kaymaz ise, namaz, cem’iyyetle kılınabilir. Ya’nî kalb de, dünyâ düşüncelerinden kurtulabilir. Huşû’ hâsıl olur. Nitekim, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) böyle buyurmuştur. El parmaklarını rükû’da açmak ve secdede birbirlerine yapıştırmak sünnettir Bunlara da dikkat etmelidir. Parmakları açık yâhud bitişik bulundurmak sebepsiz boş şeyler değildir. İslâmiyetin sahibi (ya’nî Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) fâidelerini düşünerek böyle yapmıştır. Bizler için, İslâmiyetin sahibine uymak kadar büyük bir fâide yoktur. Bu söylediklerimiz, fıkıh kitaplarında bildirilen şeyleri yapmağa teşviktir, heveslendirmektir. Allahü teâlâ, bize ve size İslâmiyetin gösterdiği, sâlih işleri yapmak nasîb etsin! Peygamberlerin seyyidi, efendisi, en iyisi, en üstünü hürmeti için ( aleyhisselâm ) bu duâmızı kabûl buyursun! Âmin...

Tasavvuf, Ehl-i sünet i’tikâdından ve İslâmiyetin emirlerinden başka şeylere kavuşmak için değildir. Tasavvuf, Ehl-i sünnet i’tikâdının yakînî ve vicdanî olması, ya’nî sağlamlaşması, şüphe getiren te’sîrlerle sarsılmaması içindir. Akıl ile ve isbât ile kuvvetlendirilen îmân, böyle sağlam olamaz. Allahü teâlâ buyurdu ki: “Kalblere îmânın sinmesi, yerleşmesi ancak ve yalnız zikr ile olur”. Tasavvufun ikinci gayesi, ibâdetlerde kolaylık, lezzet hâsıl olması, nefs-i emmâreden doğan tenbelliklerin, sıkıntıların giderilmesidir. Şunu da iyi anlamalı ki tasavvufa sarılmak, herkesin bilmediklerini görmek, gaybden haber vermek, nûrları, rûhları ve kıymetli rü’yâlar görmek için değildir. Bunların hepsi, boş ve faidesiz şeylerdir. Her zaman görülen ziyanın, çeşitli renklerin ve tabîatdaki güzelliklerin ne kusurları vardır ki, insan bunları bırakıp da, başka şeyler görmek için birçok sıkıntılara katlansın. Çünkü, bu ziyada, o nûrlar da, bu güzel şekiller de, o şeyler de hepsi, Allahü teâlânın yarattığı şeylerdir ve hepsi O’nun varlığını ve kudretinin sonsuzluğunu gösteren şâhidlerdir.” (1. cild, 266. Mektûp)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Zübdet-ül-makâmât sh. 61

2) Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbânî cild-1, 266, Mektûp

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HÂCEGÎ MUHAMMED İMKENEGÎ

Evliyânın büyüklerinden. İnsanları Hakka da’vet eden; doğru yolu göstererek, saadete kavuşturan ve kendilerine “Silsile-i âliyye” denilen büyük âlim ve velîlerin yirmibirincisidir. 918 (m. 1512) senesinde Buhârâ’nın İmkene kasabasında doğdu. 1008 (m. 1599)’de doksan yaşında iken İmkene’de vefât etti. Evliyâ’nın büyüklerinden Derviş Muhammed hazretlerinin oğlu ve Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin hocasıdır. Zâhirî ve bâtınî ilimleri babasından öğrendi. Babasından feyz alarak tasavvufda yetişip kemâle erdi. Rûh ilimlerinin mütehassısı idi. Bütün ömrü; İslâmiyete hizmetle ve Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkını insanlara duyurmakla ve öğretmekle geçti. Çok velî yetiştirdi.

Yetiştirdiği velî zâtlardan en başta gelen talebesi, kendisinden sonra halîfesi olan Muhammed Bâkî-billah’dır. Muhammed Bâkî-billah bir gece rü’yâsında Hâcegî Muhammed İmkenegî hazretlerini, gördü. Ona; “Ey oğul! Senin yolunu gözlüyorum” buyurdu. Bâkî-billah hazretleri buna çok sevindi. Hemen huzûruna gitti. Huzûruna varınca ona çok iltifât ve inâyet gösterip, yüksek hâllerini dinledi. Sonra üç gün üç gece birlikte bir odada başbaşa kalıp, sohbet ettiler. Hâcegî hazretleri ona feyz verip, yüksek fâidelere kavuşturdu. Sonra Bâkî-billah hazretlerine; “Sizin işiniz, Allahü teâlânın yardımı ve bu yüksek yolun büyüklerinin rûhlarının terbiyeleri ile tamâm oldu. Tekrar Hindistan’a gitmeniz îcâb ediyor. Çünkü bu silsile-i âliyyenin, orada sizin sayenizde parlıyacağını görüyorum. Bereket ve terbiyenizden çok istifâde edip, büyük işler yapacak olanlar gelecek” buyurdu.

Hâce Bâkî-billah (kuddise sirruh) kendilerini bu işe lâyık görmediğinden, özür dilediyse de, Hâcegî İmkenegî, ona istihâre yapmasını emretti. Rü’yâlarını İmkenegî hazretlerine anlattığı zaman, şu karşılığı aldılar “Derhâl Hindistan’a gidiniz. Orada sizin bereketli nefeslerinizden bir azîz meydana gelecek, bütün dünyâ onun nûruyla dolacak. Hattâ, siz de ondan nasîbinizi alacaksınız.”

Hâce Bâkî-billah hazretleri Hindistan’da Serhend şehrine geldiği zaman, kendisine; “Kutbun etrâfına geldin” diye ilham olundu. Bu kutb, İmâm-ı Rabbânî hazretleri idi. Demek ki, bu kıymetli tohum, Semerkand ve Buhârâ’dan getirilmiş, Hindistan toprağına ekilmiş oluyordu.

Hâcegî Muhammed İmkenegî hazretleri, ömrünün sonlarına doğru şu şiiri çok okurlardı:

“Zaman zaman ölümü hatırlarım,
Bugün ne olacak ben de bilemem.

İsteğim Rabbimden dûr (uzak) olmıyayım,
Başka ne olursa ona râzıyım.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1008

2) Umdet-ül-makâmât sh. 83

3) Hadâik-ül-verdiyye sh. 177

4) İrgâm-ül-merid sh. 68

5) Reşehât zeyli sh. 6

6) Zübdet-ül-makâmât sh. 14

7) Behcet-üs-seniyye sh. 8

? Hadikat-ül-evliyâ cild-1, sh. 90İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HACI ABDÜRRAHÎM EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Otuzbirinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Abdürrahîm’dir. Adanalı Mehmed Efendi’nin oğludur. Adana’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1066 (m. 1656) senesinde Belgrad’da vefât etti. Orada imâret Câmii bahçesinde defnedildi.

Küçük yaştan i’tibâren doğudaki ilim merkezlerine gitti. Orada Ahmed-el-Müncelî’den matematik, tıb, fen ilimlerini ve dînî ilimleri tahsil etti. Daha sonra Molla Hüseyn Halhali ve Molla Muhammed Emîn bin Sadreddîn Şirvânî gibi zâtlardan ilim öğrendi. İlim ve irfanda akranlarından üstün oldu. Aklî ve naklî ilimlerde yüksek derecelere ulaştıktan sonra, müderrislik için imtihan edildi. Bu imtihanı kazandıktan sonra, çeşitli medreselerde müderris olarak vazîfelendirildi. Süleymâniye Medresesi müderrisliği yaptı. Sonra Yenişehir ve Sultan Ahmed Dâr-ül-Hadîslerinde müderrislik yaptı. Molla Mustafa Bolevî ve Yahyâ el-Minkâri gibi âlimleri yetiştiren Abdürrahîm Efendi, zamanının ileri gelenlerinin dikkatini çekti. Şeyhülislâm Ebû Sa’îd Efendi’nin teşvik ve tavsiyesiyle, 1049 (m. 1639) senesinde İstanbul kadılığına getirildi. Hoca Sa’deddîn Efendi’nin torunlarından Sâliha Hanım’la evlendi. Daha sonra Anadolu kadıaskerliğine nakledildi. Kısa bir müddet sonra bu vazîfeden alınarak Edirne’ye gönderildi. 1055 (m. 1645) senesinde Rumeli kadıaskerliğine yükseltildi. Bir müddet bu vazîfeyi yürüttü. 1057 (m. 1647) senesinde Şeyhülislâm Mu’îd Ahmed Efendi’nin vefâtı üzerine, şeyhülislâmlık makamına getirildi. 1059 (m. 1649) senesinde bu vazîfeden alındı ve Mekke-i mükerremeye gönderildi. Şeyhülislâmlık müddeti 2 yıl 23 gündür. Hac ibâdetini yerine getirip, sevgili Peygamberimizin kabr-i şerîfini ziyâret etti. Sonra Kudüs kadılığına ta’yin olundu. Daha sonra İstanbul’a çağrılıp, Üsküdar kadılığına getirildi. Ebû Sa’îd Efendi’nin şeyhülislâmlığa getirilmesiyle Belgrad kadılığına ta’yin olundu. Dörtbuçuk yıl kadar bu vazîfeyi yürüttü. Orada vefât etti. Şeyhülislâm Abdürrahîm Efendi, aklî ve naklî ilimlerde yüksek derece sahibi, temiz i’tikâdlı, sâlih bir zât idi. İlim ehline önem verirdi. Zamanın âlimlerinden Kâtip Çelebi’ye ilgi göstermiş, onun yetişmesine sebep olmuştu. Dünyâya ve makama önem vermez idi. Cesur ve sert mizaçlı idi. Hak bildiğini söylemekten çekinmezdi. Hacı Abdürrahîm Efendî’nin, Molla Fenârî’nin “Enmûzec-ül-ulûm” adlı eserine yazdığı şerhi vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 54

2) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 411İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HACI HIDIR EFGÂN

Hindistan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi Hıdır’dır. Hacı Hıdır Efgân diye bilinir. Aslen Afganistanlıdır. Serhend’e bağlı Behlülpûr kasabasında doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. Behlülpûr’da 1035 (m. 1625) senesinde vefât edip, orada defn edildi.

Küçük yaşından i’tibâren ilim ve irfan ehlinin sohbetlerinde bulunup, istifâde etti ve feyz aldı. Hindistan âlimlerinden Şeyh Meyânciyûn’un uzun müddet derslerinde ve sohbetinde bulunup istifâde etti. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin yüksek nazarlarına muhâtab olup sohbetleriyle şereflendi. Kısa zaman içinde feyz alıp yükseldi ve tasavvuf derecelerini geçti. İmâm-ı Rabbânî hazretleri tarafından icâzet verilip, Allahü teâlâ’nın dînini yaymak ve sevgili Peygamberimizin güzel ahlâkını anlatmakla vazîfelendirildi. Hicaz’a gidip hac ibâdetini yerine getirdi ve sevgili Peygamberimizin kabr-i şerîfini ziyâret etti. Bu sırada birçok Arab memleketlerini de gezip gördü ve insanlara faydalı olmaya gayret etti. Onun ilim ve sohbet meclisinde birçok kişi hidâyete kavuşup feyz aldı ve yüksek derecelere ulaştılar, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin vefâtından sonra, onun ayrılığına dayanamayıp kısa zaman sonra vefât etti.

Hacı Hıdır Efgân, ilmiyle âmil olan bir âlim ve tasavvuf derecelerinde yüksek bir veli idi. Serhend yakınlarındaki Behlülpûr kasabasında bulunur, sık sık İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin yüksek dergâhlarına gelir, sohbetleriyle şereflenir ve tekrar dönerdi. Gecelerini, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için ibâdetle geçirirdi. Vakitlerini Kur’ân-ı kerîm okumak, zikir, tesbih ve namaz kılmakla zînetlendirirdi. Tatlı ve gür sesiyle okuduğu ezan, kalblere te’sîr ederdi. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hizmetinde bulunduğu sırada ezanı dâima o okurdu. Ba’zan seher vakitlerinde, ba’zan da bütün gece boyu, yanık sesiyle beytler ve kasideler okur, ağlardı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendinize çok salevât-ı şerîfe okurdu.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden birisi şöyle anlattı: İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh) buyurdu ki; “Birgün şeytanı gördüm. Kendisine bir takım suâller sordum. Allahü teâlânın hükmü ile doğrusunu söyledi. Bu arada; “Talebelerim arasından, doğru yoldan saptırmak için en az musallat olduğun ve kandıramadığın hangisidir?” diye sordum. Cevâbında; “Hacı Hıdır’dır” dedi.”

Hacı Hıdır Efgân, Serhend’e yakın bir köyde bulunduğu sırada, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin vefât ettiği haberini duydu. Bu haber üzerine içli göz yaşları dökerek Serhend’e gitti. Bu gelişinde yanık ve tatlı sesiyle ezan okudu. Ezan sesini duyan İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebe ve sevenleri toplanıp, o büyük velî’nin vefât ettiği gün gibi bir gün yaşadılar. Hadarât-ül-Kuds adlı eserin müellifi Bedreddîn Serhendî, bu hâdiseyi Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) vefâtından sonra, ayrılık ateşiyle yanan Bilâl-ı Habeşî’nin ( radıyallahü anh ) durumuna benzetir.

Sevgili Peygamberimizin vefâtından sonra, müezzini olan Bilâl-ı Habeşî ( radıyallahü anh ), Efendimizin ( aleyhisselâm ) ayrılığına dayanamayıp Şam’a gitmişti. Ömrünün sonuna yakın, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) rü’yâda da’veti üzerine, kabrini ziyârete gelmişti. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) torunları, Hazreti Hasen ve Hazreti Hüseyn’in ısrarları üzerine, yanık ve tatlı sesiyle ezan okumuştu. Ezân’ın sesini duyan Eshâb-ı Kirâm, Mescid-i Nebi’ye gelerek, Efendimizin ( aleyhisselâm ) zamanını hatırlayıp ağlaşmışlardı.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin, Hacı Hıdır Efgân’a yazmış olduğu mektûbu:

“Kıymetli mektûbunuz geldi. İçindekiler anlaşıldı, ibâdetlerden zevk duymak ve bunların yapılması güç gelmemek, Allahü teâlânın en büyük ni’metlerindendir. Hele namazın tadını duymak, nihâyete yetişmiyenlere nasîb olmaz. Hele farz namazların tadını almak, ancak onlara mahsûsdur. Çünkü nihâyete yaklaşanlara, Nihâyette ise yalnız farz namazların tadı duyulur. Nafile namazlar zevksiz olup, farzların kılınması büyük kâr, kazanç bilinir. Fârisî mısra’tercümesi;

Bu iş, büyük ni’mettir. Acaba kime verirler.

(Nafile namaz; farz ve vâcibden ziyâde başka namazlar demektir. Beş vakit namazın sünnetleri ve diğer vacip olmayan namazlar hep nafiledir. Müekked olan ve olmayan bütün sünnetler nafiledir. (Dürr-ül-muhtâr), (İbn-i Âbidin) ve (Halebî)

Namazların hepsinde hâsıl olan lezzetten, nefse bir pay yoktur, insan bu tadı duyarken, nefsi inlemekte, feryâd etmektedir. Yâ Rabbî! Bu ne büyük rütbedir. Arabî mısra’ tercümesi:

“Ni’mete kavuşanlara afiyet olsun.”

Bizim gibi rûhları hasta olanların bu sözleri duyması da, büyük bir ni’mettir ve hakîki saadettir. Fârisî mısra’ tercümesi:

“Bari kalbimize bir teselli olsun”

İyi biliniz ki, dünyâda namazın rütbesi, derecesi, âhıretde, Allahü teâlâyı görmenin yüksekliği gibidir. Dünyâda insanın Allahü teâlâya en yakın bulunduğu zaman, namaz kıldığı zamandır. Âhırette en yakın olduğu da, “rü’yet” ya’nî Allahü teâlâyı gördüğü zamandır. Dünyâdaki bütün ibâdetler, insanı namaz kılabilecek bir hâle getirmek içindir. Asıl maksad namaz kılmakdır. Saâdet-i ebediyye ve sonsuz ni’metlere kavuşmanızı dilerim.” (1. cild, 137. Mektûp)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Zübdet-ül-makâmat sh. 383

2) Hadarât-ül-Kuds sh. 347

3) Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbânî cild-1, 137, Mektûp.

4) Tezkire-i İmâm-ı Rabbânî sh. 345İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HADRAMÎ

Şafiî mezhebi müftîsi. İsmi, Abdurrahmân bin Şihâbüddîn Ahmed bin Abdurrahmân bin Ali bin Ebî Bekr bin Sekkâf Hadramî’dir. 945 (m. 1538) senesinde, Yemen’in Terim şehrinde doğdu. 1014 (m. 1605) senesi Ramazân-ı şerîf ayının ondördünde, Pazartesi günü Terîm’de vefât etti. Zenbil Kabristanı’na defnedildi. Cenâze namazında büyük bir kalabalık bulundu. Cenâze namazını vasıyyeti icâbı büyük velî Abdullah bin Ayderûsî kıldırdı. Zîrâ vasıyyetinde; “Hayatta iken de vefâtımdan sonra da bana en yakın Seyyid Abdullah’dır” buyurmuştu.

Abdurrahmân Hadramî, küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. İrşâd, Katr, Milha ve başka eserleri iyice öğrendi. Gece-gündüz ilimle meşgûl oldu. Zamanının en meşhûr âlimlerinden olan büyük hadîs âlimi; Muhammed bin Ali, Kâdı Muhammed bin Hasen, Hüseyn bin Abdullah ve başkalarından okudu. Haremeyn’e (Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevvereye) gitti. Orada mücavir olarak kalan âlimlerle görüşüp ilim tahsil etti. Tefsîr, hadîs, fıkıh, Arabî ilimlerde ve tasavvufda üstün bir dereceye yükseldi. Hocaları onu, ilim ve edeb öğretme ve fetvâ vermeye selâhiyetli kılıp, icâzet (diploma) verdiler. Abdürrahmân Hadramî ilim meclisi kurdu. Ders okutmaya ve talebe yetiştirmeye başladı. Çok talebe yetiştirdi. Çok kimseler gelip kendisinden ilim ve edeb öğrendiler. Kendi çocukları, Şibliy-i kebîr Abdullah bin Ömer bin Sâlim ve Muhammed Hatîb yetiştirdiği ve me’zûn ettiği talebelerindendir.

Abdürrahmân Hadramî, Yemen’in Terim şehrinde kadılık yaptı. İsâbetli hükümler (kararlar) verdi. Kâdılık vazîfesi yanında ders okutma ve fetvâ verme işinden de geri kalmadı, ifâdesi çok düzgündü. Fetvâlarıyla, insanların müşkillerini çözüp, onları sıkıntıdan kurtardı. Vakitlerinin kıymetini bilir, zamanını ilim ve ibâdetle geçirirdi. Geceleri devamlı ibâdet eder, Kur’ân-ı kerîm okurdu. Kütüphânesi çok zengin olup, kimsede olmayan miktarda kitabı vardı. Kitaplarını, Terim şehrinde ilimle meşgûl olan talebelere vakfedip istifâdelerine bıraktı. Şiblî, târihinde dedi ki: “Abdürrahmân Hadramî; cömert, ilim sahibi, faziletli, mürüvvet (fâideli olmak, iyilik yapmak arzusu içinde olmak) ve fütüvvet sahibi idi. Kimseye kötülük yapmaz, iyilik yapar ve herkesin utanacak şeylerini örter ve kötülükleri affederdi.” Son zamanlarına doğru kendisini cezbe hâli kapladı. Allahü teâlânın aşkından gözü birşey görmez oldu. Vefâtına kadar bu hâli devam etti.

Âlim, ârif bir zât olan Abdürrahmân Hadramî’nin çok kerâmetleri görüldü. Seyyid Ali bin Hârûn anlatır: “Bir sene hacca gitmiştim. Orada param kalmadı. Sıkıntılı bir duruma düştüm. Elimde bir parça kumaşım vardı. Gidip vaziyetimi Abdürrahmân Hadramî’ye anlattım. Bana duâ etti ve; “Elindeki kumaşı sat. Parasını şu keseye koy. Allahü teâlâ bereketini verir, ileride malın mülkün olur. Sayılı tüccârlardan olur, malını hayırlı yerlere sarfedersin. Yalnız şunu unutma, sana vasıyyetim olsun ki, Allahü teâlâyı unutma, ondan kork. Senden istiyeni boş çevirme” buyurdu. Hakîkaten öyle oldu. Duâsı bereketiyle Allahü teâlâ bana çok mal verdi.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 359

2) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 65İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HALEBÎ (Ali bin İbrâhim)

Şafiî mezhebi fıkıh âlimi ve meşhûr “Siyer-i Halebî” kitabının sahibi. İsmi, Ali bin İbrâhim bin Ali bin Ömer el-Halebî el-Kâhiri, el-Mısrî’dir. Lakabı Nûreddîn olup, babasının lakabı ise Burhâneddîn idi. “Halebî” nisbeti ile meşhûr oldu. 975 (m. 1567) senesinde Mısır’da dünyâya geldi ve orada ilim tahsiline başladı, önce Şemsüddîn-i Remlî’den ders aldı ve senelerce yanında kaldı. Sonra, büyük âlim Muhammed Bekrî’den ders aldı. Bunlardan başka; Nûreddîn Zeyyâdî, Şihâbüddîn İbni Kâsım, İbrâhim Alkamî, Sâlih-i Bülkînî, Ebû Nasr Tabalâvî, Abdullah Şensûri, Sa’düddîn-i Merhûmî, Sâlim-i Şemşîrî, Abdülkerîm-i Bûlâkî, Muhammed Hafâd, Ebû Bekr Şinvânî, Mansûr Havânekî ve Muhammed Meymûnî, İmâm Ali bin Ganim el-Makdisî, Muhammed Nahrîrî, Sâlim Senhûrî, Muhammed bin Tercüman, Muhammed Zefzâf gibi birçok Şafiî, Hanefî ve Mâlikî mezhebi âlimlerinden ilim tahsil etti. Şafiî fıkhında çok yükseldi. Hicrî onbirinci asrın büyük âlimleri arasında yer aldı. Bilhassa fıkıh, hadîs, tefsîr ve tasavvuf ilimlerinde zamanının bir tanesi idi. Kâhire’de Salâhiyye Medresesi’nde müderrislik yaptı ve çok talebe yetiştirdi. Tedris halkası, âlimlerin ve fâzılların meclisi olmuşdu. Salâh ve takvâsı, ilmi ve irfanı ile mütenâsib idi. Sayılamayacak kadar kimseler, kendisinden ilim öğrendi. Nûreddîn Şebrâmelisî, Şemseddîn Muhammed Vesîmî, Şemseddîn Muhammed Nahrîrî gibi daha birçok âlim, ona talebelik yapıp ilim aldılar. Çok kitap yazdı. Halebî, 1044 (m. 1634) senesi Şa’bân ayının otuzuncu günü Kâhire’de vefât etti.

Muhibbî diyor ki: “Halebî, Şafiî âlimi olup, “Sîret-ün-Nebeviyye” adındaki eserin sahibidir. Zamanının allâmesi, meşâyıhın meşhûrlarının en yükseği olan büyük bir âlimdir. O sanki ilim dağlarından bir dağ, sahili olmayan bir ilim denizi idi. Çok yumuşak bir huya sahipti. Bütün yükseklikleri kendinde taplamıştı. Bütün ömrünü, faydalı ilimleri öğrenmekte ve yaymakta harcadı. Zamanında, kimsenin yazmadığı şekilde çok güzel eserler te’lîf etti. İlim tahkîkinde gayet mahirdi. Anlayışı keskin, fikri kavi idi. Fetvâlarında araştırıcı idi. İlim ile amel sahibi bir zât idi. İnsanların âlimi ve avamı ilim tahsili için yakın ve uzak memleketlerden onun yanına gelirlerdi. Sîreti ve sûreti güzel idi. Heybet ve vekâr sahibi bir zât olmasına rağmen, kendisine çok hürmet edilirdi. Derslerinde latifeler yapardı. Bütün âlimler onu, tam bir fazilete, heybet ve ihtişama sahip bir zât olmakla medh ederlerdi. Sultan Mezâhî de onun derslerine devam ederdi. Halebî de ona yakınlık gösterir, ayağa kalkıp elini öperdi. Derste üzerine oturduğu minderini onun altına sererdi. Halebî, bütün kitaplarını Mezâhî’ye vakfetti.”

Eserleri: 1- İnsân-ül-uyûn fî sîret-il-Emîn-il-Me’mûn: “Siyer-i Halebî” denilmekle meşhûr olan bu eser; Şemseddîn Muhammed Sami’nin “Siyer-i Şâmî” adındaki kitabı esas alınarak ve ba’zı ilâveler yapılarak hazırlanmış olup, 1043 (m. 1633) senesinde tamamlanmıştır. Muhtelif târihlerde Kâhire’de basılmıştır. 1251 (m. 1835) senesinde Bulak Matbaası’nda Türkçe tercümesi de tâb edilmiştir. Çok meşhûr olan bu siyer kitabı, üç cild hâlinde yazılmıştır. Zamanının bütün âlimleri, bu eseri çok beğenmişlerdir. En kıymetli siyer kitaplarındandır. 2- Metali’-ül-büdûr fil-cem’i beyn-el-katri veş-şüzûr, 3- Gâyet-ül-ihsân fî vasf-ı men lakıyehû min ebnâ-iz-zemân, 4-Hüsn-ül-vüsûl ilâ letâifi hükm-il-fusûl, 5- Mehâsin-üs-seniyye min-er-Risâlet-il-Kuşeyrîyye, 6- Câmi’ul-Ezher lemmâ teferraka min milh-iş-Şeyh-il-Ekber, 7-Nefhat-ül-aleviyye min-el-ecvibet-il-Halebiyye, 8- Nasîhat-ül-aleviyye fî beyân-i hüsn-i tarîkat-il-Ahmediyye, 9-El-Muhtâr min hüsn-is-senâi fil-afvi ammen cenâ, 10- Sabbâbet-üs-Sabbâbe, 11- İnfâz-ül-mehc bi muhtasar-il-ferec, 12- İ’lâm-ün-nâsik bi-ahkâm-il-menâsik, 13- Tahrir-ül-mekâl, 14- Tuhfet-üs-seniyye fî şerh-il-Ecrûmiyye, 15- Hasenât-ül-vecinât-in-nevâdir min-el-vücûhi ven-nezâir, 16-Hüsn-üt-tebyîn lemmâ veka’a fî mi’râc-iş-şeyhi Necmeddîn, 17- Hayr-ül-kelâm alâ şerh-il-besmele vel-hamdele: Şeyhülislâm Kâdı Zekeriyyâ’nın eserinin şerhidir. 18-Zehr-ül-müzehheb: Süyûtî’nin lügat ilmine dâir, “Muhtasar-ı Müzehheb” kitabının şerhidir. 19- Taarruz-ül-menkûş fî evsâf-il-habbûş, 20-Ikd-ül-mercân fîmâ yete’allaku bil-cân, 21- Fecr-ül-münîr bi mevlid-il-Beşîr-in-Nezîr, 22- Ferâid-ül-ukûd-il-aleviyye li-hall-i elfâz-ı şerh-il-Ezheriyye, 23-Kavl-ül-metâ’ fir-reddi alâ kavl-il-ibtidâ’, 24- El-Letâif an Avârif-il-me’ârif, 25- El-Vefâ li şerhi Şemâil-il-Mustafâ ( aleyhisselâm ).

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 3

2) Hulasât-ül-eser cild-3, sh. 122, 124

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 755

4) Keşf-üz-zünûn sh. 180, 1365

5) El-A’lâm cild-4, sh. 251

6) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 1975

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HAMÎD-İ BİNGÂLİ

Evliyânın büyüklerinden. Hindistan’ın Bingâl vilâyetinin Mengelkût kasabasındandır. Kısa zamanda tefsîr, hadîs, fıkıh gibi ilimlerin yanısıra, zamanın fen ilimlerini öğrendi. Dînin emirlerine oldukça dikkat eder, haramlardan sakınır, şüpheli korkusuyla mübahların fazlasını dahî terkederdi. Kanâat ve tevekkül hâli kelimelerle ifâde edilemiyecek derecede idi. Hocası olan İmâm-ı Rabbânî’ye iki sene tam bir teslimiyetle hizmet ederek, icâzet almakla şereflendi. Hocasının emri ile memleketi olan Bingâl’e gitti. Orada zâhirî ilimlerde müderris, kalb ve tasavvuf ilimlerinde yol gösterici oldu. 1050 (m. 1640) senesinde Bingâl’de vefât etti.

Hamîd-i Bingâlî’nin İmâm-ı Rabbânî’nin huzûrunda tövbe edişi ve büyükler yoluna girişi şöyle oldu: Memleketinden zâhirî ilim tahsili için Lâhor’a gelmişti. İlim tahsilinden sonra memleketine giderken, Ekberâbâd’da, önceden tanıştığı müftî Mevlânâ Abdürrahmân ile buluşup, birkaç gün, birlikte sohbet ettiler. Hamîd-i Bingâlî tasavvuf büyüklerinin yoluna önceleri hiç inanmazdı. Müftî olan arkadaşı ile beraber olduğu günlerde, İmâm-ı Rabbânî hazretleri Ekberâbâd’a gelmişti. Mevlânâ Abdürrahmân’ın bulunduğu ve hazret-i İmâm’ın ya’nî İmâm-ı Rabbânî’nin sevenlerinin oturduğu mahallede misâfir olmuştu. Hamîd-i Bingâlî bu haberi duyunca, dayanamadı ve büyük bir sıkıntı ile Mevlânâ’nın yanına gelip; “Bu mahalleden başka yere gidiyorum” dedi. Mevlânâ; “Hayrola, neden icabetti? Bu sıkıntının sebebi nedir?” diye sorunca, o da hazret-i İmâm’ın ismini söyleyip; “Sizin yakınınıza geldiler. Ben onunla tanışırım. Görmeye gitmezsem olmaz, gidersem hiç olmaz” dedi. Mevlânâ; “Onlar büyüktürler ve âlimdirler. Niçin görmek istemezsin?” deyince, Hamîd-i Bingâlî; “Ben onu görmeye dayanamam” dedi ve kapıdan çıkıp gitti, İki-üç gün sonra Hamîd-i Bingâlî, Mevlânâ’nın evinde unuttuğu bir risalesini almaya gelmişti ki, biraz sonra İmâm-ı Rabbânî de oraya geldi. Mevlânâ, edebe riâyeti yerine getirdi. Hazret-i İmâm’ı karşıladı ve tam bir tevâzu ile içeri aldı. Şeyh Hamîd’in yüzünün rengi değişti. Bu eve geldiğine bin pişman oldu. Hazret-i İmâm, Mevlânâ’ya hitaben; “Size bir mes’ele danışmaya geldim” buyurdu. O da; “Zâtınıza gizli kalan hangi bir mes’ele olabilir?” diye arz etti. “Siz müftîsiniz, bunun için size sorup amel etmek en ihtiyâtlı yoldur” buyurdu. Gayet açık olan mes’eleyi görüştükten sonra, mübârek yüzünü şeyh Hamîd tarafına dönüp; “Şeyh Hamîd Efendi! Siz burada mı idiniz?” buyurdu. Şeyhe bir iki nazar etti. Sonra kalktı. Mevlânâ, her ne kadar; “Hizmetçiler sofra hazırladı, getiriyorlar” dediyse de, kabûl buyurmadı. Mevlânâ dış kapıya kadar, onları uğurladı. Bundan sonrasını Mevlânâ Abdürrahmân şöyle anlattı: “İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin peşinden Hamîd-i Bingâlî de dışarı çıktı. O inkâr ve nefrette olan Şeyh Hamîd, hazret-i İmâm’ın arkasından ağlayarak, kavrularak, gözünden yaşlar akıtarak, dervişler gibi düşe kalka gidiyordu. Hazret-i İmâm ise, ona dönüp bakmıyordu bile. Nihâyet hazret-i İmâm kaldığı eve girdi. Şeyh, onların kapısı önünde hayran ve perişan hâlde el bağlamış, başını önüne eğmiş bir hâlde durdu. Bir müddet sonra, İmâm-ı Rabbânî, o kendine çektiği Hamîd-i Bingâlî’yi husûsî odasına çağırdı ve sohbette bulundu. Gittikleri yolun husûsiyetlerini anlattı. Evliyâlık makâmları onu öyle kapladı ki, hâllere gömülüp, dostlardan ve tanıdıklardan tamamen kesildi. Birkaç gün sonra, hazret-i İmâm memleketleri olan Serhend’e hareket etti. Şeyh yaya olarak gayr-i ihtiyârî, gönlünü çaldırmış bir hâlde hazret-i İmâm’ın peşi sıra gitti.

Hazret-i İmâm’ın eshâbının ba’zıları dediler ki: “Hazret-i İmâm’ın, Mevlânâ Abdürrahmân’ın evine teşrîfi, belki Ekberâbâd’a gelişleri, sırf Şeyh Hamîd’i bozuk i’tikâdından kurtarmak için idi. Zîrâ buna me’mûr idiler.” Mevlânâ Abdürrahmân diyor ki: “Hazret-i İmâm’ın Şeyh Hamîd üzerindeki bu tasarrufunu görmekle, benim ihlâs ve i’tikâdım kuvvetlendi.” Ne zaman Mevlânâ’ya, hazret-i İmâm’ın kerâmetleri sorulsa, hep bu hâdiseyi anlatırdı.

Ondan sonra Hamîd cezbe ve sülûk makâmlarında ilerliyerek, vilâyet derecesine kavuştu ve icâzetle şereflendi. Doğru yolu bildiren âlimler arasında, icâzet verilip, gönderilen talebeye hırka vermek âdet olduğundan, Hamîd-i Bingâlî ayrılırken, hazreti İmâm’dan teberrüken, kullandıkları birşey istedi. Onlar da istediğini verdiler. Hamîd verileni öperek, huzûrundan ayrıldı. Teşyî’ etmeye (uğurlamaya) giden ahbabları dediler ki: “Hamîd-i Bingâlî o hediyeyi sarığına sarıp başına tâc eyledi. Bu şekilde memleketine gitti.” Mısra’:

Bir toprak ki, yâr ilinden başa gelir,
Benim için yüz taştan da iyidir.

Memleketine gidince, hocasının hediyesi için küçük bir oda ayırdı, ihtiyâç sahipleri, hastalar, derdliler bunu duyunca, derman için oraya koştular. Derler ki: “Memleketin her tarafından, hastalara şifâ için, huzûruna su kabları getirirlerdi. Şeyh hocasının hediyesinin ucunu suya sokar ve suyu onlara verirdi. İnsanlar şifâ bulurlardı. Hasta ölüm hastası ise suya sokar sokmaz su kabı kırılırdı. Bu çok tecrübe edildi.”

Hamîd-i Bingâlî hayatta olduğu müddetçe bu hâl üzere devam etti. Vefâtından sonra, Hamîd’in kabri üzerine türbe yapıp, hocasının hediyesini, onun duvarındaki gömme dolaba koydular. Eskisi gibi, ihtiyâç sahipleri ve hastalar oraya geldi ve maksadlarına kavuştular.

Hadarât-ül-Kuds kitabının sahibi Bedreddîn Serhendî şöyle anlatır: “Kendisine mektûp yazıp; “Hazret-i İmâm’ın menkıbelerini kitap hâline getiriyorum. Onlardan sonra halîfelerini de yazacağım. Sizin de şâhid olduğunuz, bildiğiniz ve duyduğunuz menkıbe ve kerâmetlerini yazınız, kendi hâlinizi de anlatınız ve hazret-i İmâm’ın size verdikleri icâzetnamenin sûretini gönderiniz” dedim. Şeyh cevâbında şu mektûbu gönderdi:

“Allahü teâlâ sizi belâlardan korusun ve kendinden başka şeylerden uzaklaştırsın. Bu duâmı Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) ve âli’nin hürmetine kabûl buyursun! Kıymetli mektûbunuzu okudum, içindekileri anladım. Çok iyi bir işe niyet etmiş ve başlamışsınız. Cenâb-ı Hak hayırla bitirmek nasîb etsin! Bu fakire; “Hazret-i İmâm’ın hâl ve kerâmetlerinden hatırınızda bulunanları yazın” diyorsunuz, iyice bilmiş olunuz ki, hazret-i İmâm, Mektûbât ve risalelerine yazmadık bir hâl ve makam bırakmadı. Bu sermâyesi az fakîr, ne yazsam, ne söylesem hepsini yazmışlardır. Ayan olanı beyâna hacet yoktur. Bu fakirin hâllerini anlatmaya, yazmaya gelince, hazret-i İmâm’ın ve diğer eshâbının makam ve hâlleri yanında yazılmaya değer, önemli birşeyi yoktur. Zerre, ne kadar yüksekten uçsa güneşin yanına yaklaşamaz. İcâzetnameyi istemiştiniz, gönderiyorum. Allah yolunda olanlara selâm olsun.” Mektûbun arkasına: “Gâibâne muhlis Sofi Hamîd” diye yazdı, icâzetnamesi şudur:

“Allahü teâlâya hamd, Resûlüne salât-ü selâmdan sonra, Allahü teâlânın rahmetine muhtaç, Ahmed bin Şeyh Abdülehad Fârûkî Serhendî Müceddidî der ki; “Âlim, sâlih, sıddîk, dînin tarikatin ve hakîkatin ilimlerini kendinde toplayan, kardeşim Şeyh Hamîd-i Bingâlî (Allahü teâlâ sevdiği ve beğendiği şeyleri ona ihsân eylesin) sülûk konaklarını geçip, cezbe ile urûc eyleyip (yükselip) vilâyet derecelerine kavuşunca ve başlangıca yerleştirilen sondakiler, kendisinde hâsıl olunca, istihâreden ve Allahü teâlâ tarafından izin verildikten sonra, doğru yolda olmak istiyen ihlâslı talebelere büyüklerimizin yolunu ta’lîm için izin ve icâzet verdim. Allahü teâlâdan, onu, kötülüklerden ve ayıblardan korumasını ve Resûlullaha mütâbaatte istikâmet üzere bulundurmasını niyaz ederim.”

Hamîd-i Bingâlî hazretleri, bu icâzetnamenin sûretinin kenarına; “Bu sûret, ilim deryası hocamın yazdığı aslına tamamen uygundur” diye yazdı.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hadarât-ül-Kuds sh. 314

2) Tezkire-i İmâm-ı Rabbânî sh. 330

3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 822

4) Zübdet-ül-makâmât sh. 354İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HARÎRÎ (Ahmed bin Ali el-Usâlî)

Şafiî mezhebi âlimlerinden ve Halvetî yoluna mensûb evliyâdan. İsmi, Ahmed bin Ali el-Harirî el-Usâlî’dir. Babası, Harîr denilen beldeden ayrılıp, Şam’ın civar köylerinden Usâl’e gelmişti. Ahmed Harîrî, geldikleri akşam bu köyde dünyâya geldi. Sonra Şam’a geldiler. Küçük yaşta, Şam’da bulunan tasavvuf ehlinden, ilim ve ma’rifet tahsîl etti. Sonra Haleb şehrine gitti. Orada da, Ârif-i billâh Ahmed-i Dergerânî’den ilim öğrendi. Sonra Ayıntâb’a (Antep’e) geldi. Burada Halvetî şeyhi, Şah Veliyyüddîn Halvetî ile buluştu ve Halvetilik yoluna girdi. Daha sonra Dımeşk’a (Şam’a) döndü ve oraya yerleşti. Uzun müddet Şam’da kaldı. Şam vâlileri, kadıları ve meşhûr âlimleri, onun sohbetine koşarlar, duâsını isterler ve onun sohbetiyle bereketlenirlerdi. Şam halkından ve başka yerlerden sayılamayacak kadar çok kimse, Harîrî’den Halvetiyye yolunu ta’lim ettiler. Onun evliyâlık alâmetleri apaçık meydanda idi. Her hâlinde, Allahü teâlânın râzı olduğu işlerle meşgûldü. Onun yanında bulunanlar, büyük bir rahatlık ve gönül huzûru duyarlar, her an Allahü teâlâyı hatırlamak şerefine kavuşurlardı. O, tam bir vekâr sahibiydi.

Şam’da güvenilir zâtlardan birisi şöyle anlatır: “Ahmed Usâlî (Harîrî) hayatta iken, Mısır’a gitmiştim. Orada, fen ve edebiyat ilimlerinde mütehassıs olan âlimlerden birisi ile karşılaştım. Ona; “Bu zamanın evliyâsı arasında kutubluk makamına ulaşan kimdir?” diye sordum. O da, Usâlî’nin ismini, şeklini, köyünü, insanların kendisine hürmetini ve şöhretini anlatan beytler okudu. Böylece, onu, zamanının büyük evliyâsından olduğunu daha iyi anladım. Şam vâlisi Küçük Ahmed Paşa, Mescid-i Kadem yakınlarında, onun için bir imâret bina ettirmişti. Bu seyahatim 1045 (m. 1635) senelerinde idi.” O zâtın bu haberi nakletmesi ise, 1046 (m. 1636) senesinde oldu. Haberin naklinden sonra Ahmed Harirî’nin şöhreti ve bu haberi, daha çok yayıldı. Bu kişi ondan ilim tahsil eden kimselerden birisi idi. Harîrî, 1048 (m. 1638) senesi Zilhicce ayının onsekizinde Cum’a gecesi vefât etti. Cum’a’dan sonra cenâze namazı kılındı. Cenâzesinde kalabalık bir cemâat hazır bulunmuştu. Kendisine yaptırılan imâretin avlusuna defnedildi.

Ahmed Harîrî, Şam’da Halvetiyye yolunun büyüğü olup, âbid, zühd ve vera’ sahibi idi. Şam’da otururdu. Evliyâlıktaki derecesi pek yüksekti. Kutubluk makamında olduğunu, talebeleri ve birçok eser sahipleri haber vermektedir.

(Kutub, evliyâlık makamının en yüksek derecesidir. Ahmed Harîrî, zamanın kutbu idi. Necmeddîn-i Beyti, hocası Kâdı Zekeriyyâ’dan naklederek diyor ki: “Her zaman bir kutub bulunur. Kutub ölünce, Allahü teâlâ onun yerine başka birini ta’yin eder. Bu, pek meşhûr ve herkesce ma’lûm bir iştir. Bunu inkâr eden, kutubların feyz ve bereketinden mahrûm kalır. Allahü teâlânın, evliyâsı vasıtasıyla kullarına ihsân ettiği ni’metlere kavuşamaz.)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 248, 450

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 5

3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 585, 1008

4) Kıyâmet ve Âhıret sh. 195, 196

5) Brockelmann Sup-2, sh. 341

6) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 336İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HASEN-İ BERKÎ

Büyük evliyâdan. Tefsîr, hadîs, fıkıh gibi zâhirî ilimlerde âlim oldu. Tasavvuf yolunda yetişip evliyâlık derecelerinde yükselmek için, Şeyh Ahmed-i Berkî’nin talebesi oldu. Onun hizmetinde, yüksek makamlara, ilâhî ma’rifetlere kavuştu. Hocasının işâreti ile Serhend’e giderek, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hizmetine girdi. Onun talebesi olmakla şereflendi. Sohbetleriyle yüksek hâllere ve makamlara erişti. Sonra vatanına dönerek eski hocası Ahmed-i Berkî’in sohbetine devam etti. Onbirinci asrın sonlarında vefât etti.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, Ahmed-i Berkî’ye yazdığı mektûpta; “Şeyh Hasen, sizin devlet erkânınızdandır. İşlerinizde sizin yardımcınızdır. Eğer siz bir sefere çıkacak olursanız, vekîliniz odur. Ona iltifât ve teveccühü eksik etmeyiniz. Çok gayret ediniz ki, zarurî din ilimlerini bitirsin. Hindistan’a gelişi, onun için de sizin için de büyük ni’met oldu. Allahü teâlâ bize ve size istikâmet versin” buyurdular.

Bundan kısa bir zaman sonra, Ahmed Berkî âhırete intikâl etti. Hazret-i İmâm’a haber gelince, Ahmed-i Berkî’nin eshâbına şu mektûbu yazdılar “Ahmed-i Berkî’nin gösterdiği yolda yürüyünüz. Zikir ve murâkabe ile meşgûl olun ki, bir isteksizlik ve gevşeklik hâsıl olmasın. Talebeleri toplanıp, birbirlerinde fânî olsunlar ki, sohbetin eseri zâhir olsun. Bu fakîr bundan önce; “Eğer Mevlânâ bir sefere çıkarsa, kendi yerine Şeyh Hasen’i bırakması uygun olur” diye yazmıştım. Herhalde bu seferi kast etmişiz. Şimdi de tekrar tekrar düşünüyorum. Bu işi yapacak ancak Şeyh Hasen’i buluyorum. Ba’zı arkadaşlara bu sözümüz ağır gelmesin. Bizim ve onların istemesiyle olmuyor. Ona uymanız lâzımdır. Şeyh Hasen’in yolu, Mevlânâ’nın yoluna çok yakındır. Mevlânâ’nın son defa bizden aldığı nisbette Şeyh Hasen’in de ortaklığı vardır. Diğer arkadaşların, her ne kadar keşf ve müşâhede sahibi olsalar da, bu nisbetten nasîbleri azdır.”

Hepsi emre uyarak, Mevlânâ Hasen-i Berkî’nin sohbetine dâhil oldular. Hasen-i Berkî, bu makamda, ilim ve feyz vermekle meşgûl oldu. İmâm-ı Rabbânî’nin ve kendi üstadının âdetlerine ve usûllerine bağlı kaldı. Murâkabe, mücâhede ve bid’atlerin kaldırılması ile uğraşıp, daha yüksek derecelere ve ulvî makamlara kavuştu.

Hasen-i Berkî anlattı: “Bu fakire iki açık hâdise gösterildi. Biri şudur: Hazret-i İmâm bizi talebeliğe kabûl edip buyurdu ki: “Hem yardım ediyoruz, hem de hakîki imâna kavuşmanıza vesile olmaya çalışıyoruz.” ikinci hâdise de şudur Hazret-i İmâm bana; “Bizden ne istersin?” diye sordular. Bu fakîr de; “Her şeyi veriniz” dedim. Bunun üzerine İmâm-ı Rabbânî hazretleri; “Öyleyse gel” deyip elimi tuttular. O anda bambaşka bir hâle girdim.”

Hasen-i Berkî, vefâtına yakın dedi ki: “Bana müjde verildi ki, senin taleben olan, mağfiret olunmuştur. Daha çok istedim, ilham oldu ki, sana muhabbeti olan mağfiret olunmuştur. Daha çoğunu istedim. Emr olundu ki, tevâtürle her kim sana kıyâmete kadar muhabbet ederse mağfiret olunmuştur. Ehbâbına olan vasıyyet ve nasihatlerinde buyurdu ki: “Bütün yeryüzünü araştırdım. Dünyâda hazret-i İmâm’ın iki büyük oğulları, ya’nî Hâce Muhammed Sa’îd ve Hâce Muhammed Ma’sûm gibisini bulamadım. Sizden kim Hakkı taleb ederse, onların huzûruna koşsun, onlara hizmeti, saadet ve kurtuluşu bilsin!”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Hasen-i Berkî’ye yazdığı mektûplardan biri şöyledir:

“(Bu mektûbumu yazmağa, Besmele ile başlıyorum). Allahü teâlâya hamd, seçtiği iyi insanlara selâm ve duâ ederim. Kardeşim. Şeyh Hasen’in mektûbunu okuyunca, çok sevindim. Kıymetli bilgiler ve ma’rifetler yazılı idi. Bunları anlayınca, pek hoşuma gitti. Allahü teâlâya şükürler olsun ki, yazdığınız bilgilerin, keşiflerin hepsi doğrudur. Hepsi, Kur’ân-ı kerîme ve hadîs-i şerîflere uygundur. Ehl-i sünnet âlimlerinin doğru i’tikâdları böyledir. Cenâb-ı Hak, doğru yolda bulundursun. Yüksek derecelere eriştirsin! Yayılmış olan bid’atlerin ortadan kalkmasına çalıştığınızı yazıyorsunuz. Bid’at karanlıklarının ortalığı kapladığı böyle bir zamanda, bid’atlerden bir bid’atin ortadan kalkmasına sebep olmak, unutulmuş sünnetlerden bir sünneti meydana çıkarmak, pek büyük bir ni’mettir. Sahih olan hadîs-i şerîfde, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyuruyor ki: “Unutulmuş bir sünnetimi meydana çıkarana yüz şehîd sevâbı vardır!” Bu işin büyüklüğünü, bu hadîs-i şerîften anlamalıdır. Fakat, bu işi yaparken, gözetilecek mühim bir incelik vardır. Ya’nî bir Sünneti meydana çıkarayım derken, fitne uyanmasına sebep olmamalı, bir iyilik, çeşitli kötülüklere, zararlara yol açmamalıdır. Çünkü, âhır zamandayız. Müslümanlığın za’îf, garîb olduğu bir asırdayız.

Merhum Mevlânâ Ahmed’in çocuklarının okumalarına, terbiyeli, bilgili yetişmelerine çok gayret ediniz. Zâhirî ve batınî edebleri öğretiniz. Görüştüğünüz herkesin, hattâ orada bulunan bütün din kardeşlerimizin İslâmiyete uymalarına, sünnete yapışmalarına ön ayak olunuz! Bid’at işlemenin, dinsizliğin zararlarını herkese anlatanız! Cenâb-ı Hak hepimize iyi işler yapmak nasîb eylesin! Dîn-i İslâmın yayılmasına, gençlere öğretilmesine çalışanlara, başarılar versin! Dîn-i İslâmı yıkmak için, temiz gençliğin imânını, ahlâkını çalmak için uğraşan, yalan ve iftiralarla gençleri aldatmağa çalışan din ve fazilet düşmanlarına aldanarak kötü yola sapmaktan, yavrularımızı korusun! Âmîn.” (3. cild, 105. mektûp)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hadarât-ül-Kuds sh. 362

2) Tezkire-i İmâm-ı Rabbânî sh. 341

3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1012

4) Zübdet-ül-makâmât sh. 379İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HASEN-ZÂDE MUHAMMED KASTAMONÎ

Osmanlı âlimlerinden. İsmi Muhammed bin Hasen’dir. Kastamonuludur. Hasen-zâde diye meşhûr olmuştur. “Kastamonî” diye de bilinir. 1014 (m. 1605) senesinde Kastamonu’da doğdu. 1085 (m. 1674) senesinde Mısır’da vefât etti.

Küçük yaşından i’tibâren babasının terbiyesinde yetişti. Kendisinden birçok kimselerin ilim öğrenip yükseldiği derin âlim olan babasından ilim tahsil etti. Daha sonra Şeyhülislâm Yahyâ bin Zekeriyyâ Efendi’nin hizmetine kavuştu. Uzun müddet ondan aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Bu arada tasavvufa yöneldi. Halvetiyye yolu büyüklerinden Abdülmecîd Sivâsî’ye talebe olup, feyz aldı. Uzun müddet onun hizmetinde de bulunup ma’nevî yüksek derecelere kavuştu, İstanbul’da birçok medreselerde müderris olarak vazîfe yapıp, talebe yetiştirdi. Yavuz Selîm Medresesi müderrisliğini altı sene müddetle yürüttü. Sonra Süleymâniye Medresesi’ne nakledildi, İzmir kadılığına ve daha sonra Eyyûb kadılığına ta’yin edildi. Galata kadılığını yürütmekte iken Mısır kadılığına ta’yin olunan Muhammed Efendi, orada üç ay kadar kaldıktan sonra vazîfeden alındı. Çocukluk arkadaşı Behâî Efendi şeyhülislâm olunca, 1060 (m. 1650) senesinde Şam kadılığına ta’yin edildiyse de, yedi gün sonra ikinci defa Mısır kadılığına getirildi. Bir müddet sonra bu vazîfeden alındı ve Şam’a geldi. Orada dört ay kaldı. Hac ibâdeti için niyetlendi ise de gidemedi. Behâî Efendi tekrar şeyhülislâmlığa getirilince, Hasen-zâde Muhammed Efendi’yi İstanbul kadılığına getirdi. Anadolu kadıaskerliğine de ta’yin olunan Muhammed Efendi hac ibâdetini yerine getirmek üzere yola çıktı. Konya’ya ulaştığı zaman, Mevlevi dergâhına gidip, Mevlevilik tâcını giydi. 1071 (m. 1660) senesinde Şam’a ulaşınca, Şam kâfilesiyle birlikte hac yolculuğuna devam etti. Hac ibâdetini yaptıktan sonra Mısır’a döndü. Dünyâdan ve dünyâ lezzetlerinden yüz çevirip Mısır’a yerleşti. Mısır’dan kendine bir ev satın alıp, İstanbul’daki evini sattı, İbâdet, tâat ve zikirle meşgûl oldu. İnsanlara Allahü teâlânın dînini ve sevgili Peygamberimizin güzel ahlâkını anlatmaya devam etti. Ölünceye kadar Mısır’dan ayrılmadı. İbâdet, tâat ve ilimle meşgûl iken orada vefât etti.

Hasen-zâde Muhammed Efendi, Anadolu’da yetişen âlimlerin ileri gelenlerinden olup, yüksek ilim ve ma’rifet sahibi bir zât idi. Yumuşak huylu ve güzel ahlâk sahibi idi. Her işinde Allahü teâlânın rızâsını gözetir, dünyâya ve dünyâ lezzetlerine önem vermez idi. Arabça ve Türkçe şiirleri olan Hasen-zâde Muhammed Efendi, şiirlerinde “Şifâî” mahlasını kullanırdı. Halvetiyye ve Mevleviyye yollarından feyz almış olan bu zâtın, Türkçe şiirlerinin bulunduğu “Münşeât” adlı bir eseri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 435İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HÂŞİMÎ EMÎR OSMAN

Anadolu’da yetişen evliyânın büyüklerinden. 919 (m. 1513) senesinde Sivas’da doğdu. 1003 (m. 1594) senesinde İstanbul’da vefât etti. İstanbul’un Kâsımpaşa semtinde bulunan dergâhının bahçesine defnedildi.

Hâşimî Emîr Osman, küçük yaşta ilim öğrenmek için İstanbul’a geldi. Sahn-ı semân medreselerinde ilim tahsil etti. Bu arada nerede bir tasavvuf büyüğünün adını duysa, hemen oraya gider, o zâtın sohbetlerinde bulunurdu. Bu sırada bir gece, rü’yâsında Hazreti Ali’yi (radıyallahü anh), elinde Zülfikâr olduğu hâlde gördü. Hazreti Ali ona; “Oğlum! Umman erlerini istersen, Vize’ye gel. Beni orada bulursun” buyurdu. Osman Efendi uyanınca derhal yolculuk hazırlığı yaptı. Vize’ye gitmek için yola çıktı. (Vize, Kırklareli’nin bir kazasıdır). Vize’ye varması, güneşin doğma zamanına rastladı. Bu sırada, güneşin doğduğu taraftaki kırmızılığı seyretmekte olan bir zâtı gördü. Bu zât Emîr Osman’a; “Ey Emîr! Eğer Ali’yi ister isen, işte Ali benim. Fakat şimdi süvari değilim” buyurdu. Bunun üzerine Emîr Osman rü’yâsını hatırlayarak; “Fakat efendim, rü’yâda gördüğüm zaman onun Zülfikârı vardı” deyince, o zât belindeki kemere bağlı bulunan tesbihi çekmesi ile tesbih Allahü teâlânın izni ile Zülfikâr şeklini aldı. “İşte evlâdım! Bizim Zülfikâr’ımız budur” dedi. O sırada Emîr Osman düşüp bayıldı. Kendine geldikten sonra, o mübârek zâtın hizmetine girdi. Bu zât Şeyh Alâüddîn Ali Efendi idi.

Hâşimî Emîr Osman, Şeyh Alâüddîn Ali Efendi’nin dergâhında uzun bir zaman kalarak tasavvuf yolunun edeblerini öğrenmek için gayret gösterdi. Bu arada, Şeyh Gazânfer Efendi’nin kerîmesi ile evlendi Şeyh Ali Efendi vefât edince, Gazânfer Efendi, halîfesi olarak onun yerine geçti. Gazânfer Efendi’nin vefâtından sonra, Emîr Efendi İstanbul’a gitti. Nûreddîn-zâde dergâhında misâfir olarak kaldı. Nûreddîn-zâde’nin talebeleri her sabah gördükleri rü’yâları hocalarına anlatırlardı. Bu arada Emîr Osman Efendi’nin hiç rü’yâ anlatmaması hayret mevzûu olduğu sırada, Emîr Osman Efendi rü’yâsında Fahr-i âlem efendimizi ( aleyhisselâm ) gördü. Mübârek ellerinde bulunan yeşil renkli üç yapraklı taze ayvayı, Nûreddîn-zâde’ye verilmek üzere verdiler. Sabah olunca Nûreddîn-zâde; “Ey Emîr” Sen hiç rü’yâ görmez misin? Zîrâ ta’bir için bize müracaat etmiyorsun” dedi. O zaman Emîr Osman Efendi, rü’yâda Nûreddîn-zâde için verilen üç yapraklı ayvayı hırkasının altından çıkarıp; “Efendim! işte fakirinizin rü’yâsı” diyerek ayvayı takdim etti. Bunun üzerine Nûreddîn-zâde; “Ey Emîr! Artık senin bize ihtiyâcın kalmadı, iki arslan bir postta olmaz. Var artık kendi postuna sahip ol” diyerek icâzet verdi. Emîr Osman Efendi bu emre uyarak, Kâsımpaşa’daki dergâhını inşâ ettirdi. Burada Hak taliplerine ve ilim öğrenmek istiyenlere ders verdi.

Emîr Osman Efendi’nin bir tarîkatnâmesi vardır. Nazm halindedir. Hâşimî mahlasını kullanmıştır. Ayrıca küçük bir dîvânı da vardır. Silsile-i nesebleri hakkındaki yazdığı nazm gayet ârifânedir. Bir kısmı şöyledir;

Hâşimîyim hem fakirim, müctebâdır sevdiğim,
Âl ve evlâdı Muhammed Mustafa’dır sevdiğim,

Çıhâr-ı yâr pâk-ı gevher Ümmehât-ı mü’minîn,
Suffe-i ashâb-ı yârân-ı vefadır sevdiğim.

Hocasını şöyle medheder:

Pîrim sultân-ı evliyâ, Kerem etmiş sübhân sana.
Bu can sana nesnedir, Feda yüzbin cihan sana.

Sen ol üçlerin birisin, içlerinde serversin.
Evliyânın rehberisin, Kamûsı mihribân sana.

Bahru ışka gönül daldı, Ma’rifet kânını buldu.
Haşîmî gerçeğe erdi, Yeter bu din îmân sana.

Rahmet kapısını açarız, Âleme, nûrdan saçarız.
Onunla konar göçeriz, Dost ili bizim ilimiz.

Başka bir şiiri:

Merd isen meydân-ı ışkda can verip cânânı gör,
Sâdık isen ışk içinde iste bul sultânı gör.

O sana senden yakın, sen olma gel O’na ırak,
Kesreti ko vahdeti bul, ma’nâ-yı irfân-ı gör.

Beytlerinden ba’zıları şunlardır:

Şol kişi kim, can-u dilden Rabbini eyler taleb,
Hiç ola mı kim muradın vermeye ana Çalap.

Sen hemân ânın yolunda cid ile cehd edegör,
Damın maksûde çün vermek diler, çek ta’b (zahmet).

Bâde-i iş ki ezel camımdan içdikse eğer,
Mest-i aşk oldun sana lâzım değil mâ-i ineb (üzüm suyu).

Âkıl isen rızk için gerdûn-u dûna eğme ser,
Âsyâb-âsâ yürü var ekmeğin taştan çıkar.

“Aklı başında bir insan isen, bir lokma ekmek için şu dönek tabiatlı ve âdi dünyâ ehline baş eğip muhtaç olma. Git, değirmen gibi, sen de ekmeğini taştan çıkar. Alnının teriyle kazan ve kimseye minnet etme!”

Yûsuf dahi olsan düşürürler seni çâha,
Ebnâyi zamanın işi ihvana cefâdır.

“Zamanımızın insanlarının işi gücü dâima halka, yakınlarına ve kardeşlerine kötülük ve eziyet çektirmekten ibârettir. Hattâ kusursuz ve en iyi kalbli bir insan bile olsan seni de yok etmeğe çalışırlar. Tıpkı kardeşlerinin, Hazreti Yûsuf’u (aleyhisselâm) kuyuya attıkları gibi...”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 324

2) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 188İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HAYÂRÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdurrahmân bin Ali bin Mûsâ bin Hıdır el-Hayâri’dir. Mısır’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1056 (m. 1646) senesi Rebî’ul-âhır ayının yirmiikinci günü, Medîne-i münevverede vefât etti. Bakî’ kabristanına defnedildi.

Abdurrahmân Hayâri, Mısır’da tahsil yaptı. Zamanının büyük âlimlerinden okudu. Nûreddîn Ziyâdî, Ebû Bekr Şinvânî, Ahmed Ganemî, Muhammed Hafacî ve başkalarının derslerinde yetişip icâzet (diploma) aldı. Hocaları onun fazilet ve kemâline şehâdette bulundular. Câmi’ul Ezher’de ders okuttu. Âlimler de dersini dinlediler. Nûreddîn Şebrâmelîsî dersinde bulundu ve onu çok medhetti.

Abdurrahmân Hayâri 1029 (m. 1619) senesi Muharrem ayının ortalarında Medîne-i münevvereye gitti. Gidişi, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) izni ile idi. Medîne-i münevvere halkı ilminden çok istifâde ettiler. Bütün ilimlerde üstün derecede olup vekâr sahibi idi. Resûlullahı ( aleyhisselâm ) uyanık hâlde iken görürdü. Bir defasında talebelerine okuttuğu hadîs-i şerîf kitabını bitirince, ellerini duâ eder şekilde kaldırdı. Kendilerinde duâya âmin diyen bir kimse hâli vardı. Derste bulunan talebeler ve başkaları da ellerini açtılar. Hayârî’nin duâ hâli uzadı. Talebeler ve başkaları o hâlde kalmaktan yoruldular. Bir kısmı oradan ayrıldılar. Kalanlar da hayrete düştü. Ellerini indirdikten sonra çok sevdiği bir talebesi yaklaşıp; “Efendim bu hâlinize ve uzayan duânıza hayret ettik, önce böyle bir durum olmamıştı.” diye sordu. O da; “Yavrum bunun sebebi bizim için duâya gelmiş olan Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) görmem ve duâlarına âmin dememdir. Duâ bitinceye kadar bu hâlde kaldım” buyurdu.

Abdurrahmân Hayâri çeşitli âlimler tarafından medhedildi. O bütün faziletleri kendisinde toplamış bir zât idi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 367

2) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 65İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HİCÂZÎ VÂİZ

Kırâat, hadîs ve fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed Hicâzî bin Muhammed bin Abdullah Kalkaşendî. Vaiz diye bilinir. 957 (m. 1550) senesinde doğdu. 1035 (m. 1625) senesinde Kâhire’de vefât etti.

Muhammed Vâiz Mısır’da yetişti. Kur’ân-ı kerîmi, nahiv, kırâat ve fıkıh ilmine dâir çeşitli eserleri ezberledi. Ezberlediklerini asrının büyük âlimlerine arz etti. Onların huzûrunda okudu. Hadîs âlimi Necmüddîn Gaytî, Cemâlüddîn İbni Kâdı Zekeriyyâ, Ahmed bin Ahmed bin Abdullah Sinbâtî, Abdülvehhâb-ı Şa’rânî, Şemsüddîn Muhammed Remlî, Seyyid Ermıyûnû, Şemsüddîn Alkamî, Şeyh Kerîmüddîn Halveti’den ilim öğrendi ve hadîs-i şerîf rivâyet etti. Muhammed Vâiz’in ders aldığı hocalarının sayısı üçyüze ulaşır.

Muhammed Vaiz, Şafiî mezhebinden idi. İlâhi ma’rifetler ve ma’nevî ilimlerle meşhûrdur. Zâhirî ilimlerde söz sahibi idi. Halvetî tarikatından idi. Ondan sonra gelen Şam ve Mısır âlimleri, ondan ilim aldılar.

Muhammed Vâiz’in yazmış olduğu eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Şer-hun alel Elfiyet-il-Hadîs lis-Süyûtî, 2-Şerh-ül-Câmi’us-sagîr lis Süyûtî: Kıymetli bir eserdir. Buna; “Feth-ül-mevlânnesîr bi şerh-il-Câmi’us-sagîr ismini vermiştir. Oniki cild olup her cild elli formadır. 3- Sevâ-us-sırât fî beyân-il-Hadîs lis-Süyûtî: Kıyâmet alâmetlerini bildiren büyük bir kitaptır. Üçyüz tane kıyâmet alâmeti saymıştır. 4- El-Kavl-üş-şefi’ fis-salâti alâ Habîb-iş-şerîf, 5- Şerhun alet-Tayyibe, 6- El-Kavl-ül-mesrûh fin-nefsi ver-rûh, 7-El-Bürhân fî Evkâf-is-sultân, 8-El-İsti’lâm an rü’yet-in-nebiyyi fil-menâm, 9- El-Kavl-ül-mesbût fî kıssati Hârût, 10- Keşf-ün-nikâb fî hayât-il-enbiyâi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 177

2) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 174

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 274

4) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1356İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HAYREDDÎN-İ REMLÎ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. “Dürr-ül-muhtâr” kitabının sahibi Alâüddîn-i Haskefî’nin hocasıdır. İsmi, Hayreddîn bin Ahmed bin Nûreddîn Ali bin Zeynüddîn bin Abdülvehhâb el-Eyyûbî el-Uleymî el-Fârûkî er-Remlî’dir. 993 (m. 1585) senesinin Ramazân-ı şerîf ayında, Filistin’in Remle şehrinde dünyâya geldi ve orada büyüdü. Doğum yerine nisbetle, “Remli” diye meşhûr oldu. Tefsîr, hadîs, fıkıh, lügat, sarf, nahiv, beyân, arûz ve daha başka ilimlerde büyük bir âlim olarak yetişti. Hanefî mezhebinde, zamanının âlimlerinin en büyüğü kabûl edildiği için, “Şeyhülislâm” ünvanı verildi. Fetvâları, “Fetâvâ-yı Hayriyye” adı ile meşhûrdur. Beyrut’ta ofset yolu ile basılmıştır. Remli’nin kıymetli eserlere şerh ve haşiyeleri vardır. Bunlardan “Eşbâh ve Nezâir” haşiyesi ve “Levâih-ül-envâr” ismi verilen, “Minah-ül-Gaffâr” haşiyesi çok kıymetlidir. Şiirleri bir “Dîvân” teşkil etmekte olup, basılmıştır. 1081 (m. 1670) senesinde, Ramazân-ı şerîf ayının yirmiyedinci gününün Pazar gecesinde Remle’de vefât etti. Şeyh İbn-i Abdullah Muhammed Betâyihî’nin kabri yakınlarında bulunan, Başkardî mahallesinde defnedildi. Oğlu Necmüddîn onun için bir türbe yaptırdı.

Hayreddîn-i Remli, birçok âlimden ilim tahsil etti. Önce Kur’ân-ı kerîmi kırâat eyledi. Şeyh-ül-Kıdve Mûsâ bin Hasen-i Remlî’den tecvîd ilmini öğrendi. Ebû Şücâ’dan Şafiî fıkhını okudu. Küçükken bu zâtın yanında kalıp, kendisinden istifâde etmiş, onun feyz ve bereketlerine kavuşmuştu. 1007 (m. 1598) senesinde, büyük ağabeyi Abdünnebi ile birlikte Mısır’a gitti. Diğer ağabeyi Allâme Şemseddîn, ilim tahsili için daha önce Mısır’a gelmişti. Hayreddîn-i Remli ilim tahsili için Mısır’a gidişini şöyle anlatır: “Geceleyin, ağabeyimle beraber Mısır’a varmıştık. Sabahleyin erkenden, ağabeyimden beni hamama götürmesini istedim. O da bu ihtiyâcımı te’min etti. Sonra onunla birlikte, Câmi’ul-Ezher Medresesi’ne gittik. Orada, evliyânın meşhûrlarından Şeyh Fâyid de bulunuyordu. O devrin Mısır halkı, kendisine çok hürmet ve saygı gösterirdi. Medreseye girince, Şeyh Fâyid’in elini öpmek istedim. Yüzünü çevirip elini vermedi ve bana; “Benden uzaklaş!” dedi. Böylece elini öpmek mümkün olmadığı gibi, kalbim de mahzûnlaşmıştı. Günlerce Câmi’ul-Ezher’de kaldım. Günün birinde, bir de ne göreyim! Şeyh Fâyid; “Ey Şeyhülislâm, buraya gel!” diye sesleniyordu. Kime seslendiğini anlayamadım. O ise beni işâret ediyordu. Yanına vardım ve elini öptüm. Elindeki değneği ile benim sırtıma vurdu. Bundan sonra ne zaman yanına gitsem beni karşılar, yanına oturtur ve çok güzel şiirler okurdu. Yanından ayrılmak için ayağa kalkmak istediğimde, kolay kolay izin vermezdi. Onun feyz ve bereketlerine kavuştum. O, herkesi meccânen (ücretsiz) traş ederdi. Bana da berberliği öğretti. İki makas ve bileği taşını hediye etti. Onlar şimdi yanımdadır. Sonra Şafiî mezhebinin fıkıh bilgilerini öğrenmek istedim. Bir müddet buna devam ettim. Ben ve ağabeyim, bir özrümüz olmadığı hâlde, Şafiî fıkhını okumaktan biraz sıkılmıştık. Ağabeyim, Hanefî mezhebine geçip, onun fıkıh bilgilerini öğrenelim diye teklif etti. Ben buna râzı olmadım. O da Şafiî fıkhını okumaya rızâ göstermedi. Artık Hanefî fıkhını okumaya başlayacağını söyledi. Bu husûsta, Câmi’ul-Ezher âlimlerinin büyüklerinden biri ile istişâre ettim. O da Şeyh Fâyid’i işâret edip, ondan, bu husûsta bir pusula (mektûp) yazıp, İmâm-ı Şafiî’nin kabrine bırakıvermesini istememizi tavsiye etti. Durumu Şeyh Fâyid’e anlattık. O da kabûl etti. Bir mektûp yazıp kabre koydu. Bu sırada, kabrin yanına oturdu. Bir ara dalıp uyuyuverdi. Rü’yâsında İmâm-ı Şafiî’yi gördüğünü ve kendisine; “Biz hepimiz (hak mezhepler) doğru yoldayız” buyurduğunu gelip bize haber verdi. Sonra da bana dedi ki: “Bu, İmâm-ı Şafiî hazretlerinin senin ağabeyine, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin mezhebine geçmek isteğine ve o mezhebin fıkıh bilgilerini okumasına bir işârettir.” Bunun üzerine ben de ağabeyimin arzusuna uyarak, Hanefî mezhebinin fıkıh bilgilerini okumaya başladım. Çok gayret gösterip ilim tahsiline devam ettim, ilimde üstâd olan âlimlerden çok ilim öğrendim. Câmi’ul-Ezher’de fıkıh âlimi olan Şeyh Abdullah bin Muhammed en-Nahrîrî’den Hanefî fıkhını öğrendim.”

Hayreddîn-i Remli, hocası Nahrîrî’den “Kenz” kitabının şerhinin tamâmını okudu. “Sadr-uş-şerî’a”nin ve “Eşbâh ve Nezâir” kitabının çoğunu, “Katr-un-nedâ” şerhinin bir bölümünü, “Tebyîn-ül-hakâyık”ın büyük bir kısmını, “El-İhtiyâr”, “İbn-i Melek” “Sirâciyye” ve şerhini, “Şerh-ur-Ruhbiyye” ve daha başka kitapları da onun huzûrunda okumuştu. Hocalarının en üstünü Nahrîrî idi. Uzun müddet onun yanında kaldı. Nahrîrî, kendisinin Mısır’a yerleşmesini te’min etti. Berkûkiyye Medresesi’nde kalabileceği bir oda tahsis ettirdi. Ağabeyini de oraya yerleştirdi. Ağabeyi ile birlikte bu hocasına çok gelip giderlerdi. Nahrîrî, Câmi’ul-Ezher’deki umûmî derslerin dışında, Hayreddîn-i Remli’ye ve ağabeyine husûsî dersler de verdi. Hayreddîn-i Remli, Hanefî âlimlerinin büyüklerinden Allâme Sirâcüddîn Muhammed bin Muhammed el-Hatûti’den de ilim tahsil etti. Bu zâtın da fetvâları meşhûrdur. Ondan da “Kenz-üd-dekâik” adlı eserden dersler okudu. Bu hocası ona, 1009 (m. 1600) senesi Muharrem ayı ortalarında icâzet verdi. Emînüddîn Ahmed bin Muhammed’den de, Zeylâ’î’nin “Şerh-ül-kenz” kitabının bir kısmını okudu. Bu hocası da, kendi el yazısı ile bir icâzet yazıp verdi. Ayrıca bu hocasından, hadîs-i şerîf dersi okudu. Usûl-i fıkıh ilmini, Allâme Muhammed bin Muhammed ile Şeyh Muhammed bin Şelbî’den okudu. Câmi’ul-Ezher muhaddisi Ebü’n-Nücâ Sâlim es-Senhûrî’den, hadîs ilmini tahsil etti.

Kırâat ilimlerini, zamanının kırâat âlimi Şeyh Abdürrahmân-ı Behnî’den okumuştu. Nahiv ilmini ise, daha önce zamanının seçilmişi Ebû Bekr-i Şinvânî ve Şeyh Süleymân İbni Abdiddâim Tebâbilî’den tahsil etmişti. Bu hocalarının arkadaşı olan Şeyh İbrâhim Lekânî’den de ders okudu. Mısır’daki tahsili müddetince altı sene Câmi’ul-Ezher de kaldı. Kendi el yazısı ile birçok kıymetli kitapları yazıp, bunları okudu. Bunun yanında başkalarının yazdıklarını da okudu. Daha Câmi’ul-Ezher’de iken fetvâ vermeye başlamışdı. Hocası Nahrîrî ve İbn-i Abdil’âl, 1013 (m. 1604) senesi Zilkâ’de ayında, ona gösterdikleri teveccühten dolayı, yeni birer icâzet daha yazdılar. Bu senenin sonu olan Zilhicce ayında, Mısır’dan Remle’ye geldi. Dönüşünde Gazze âlimleri ve o beldenin vâlisi Ahmed bin Rıdvan ile buluştu. Vâli, kendisine çok ikram ve iltifâtlarda bulundu. İhsânları çok oldu. Ona çok i’tibâr gösterdi. Hayreddîn-i Remli memleketine yerleşip; ders okutmak, talebe yetiştirmek ve fetvâ vermekle meşgûl oldu. İnsanlara va’z ve nasihati hiç terketmedi. İlmi ile çok meşhûr oldu. Fetvâları her tarafa yayıldı. Her beldeden insanlar gelip kendisine mes’ele sorarlar ve fetvâ isterlerdi. Bunun için de meşgûliyeti çok olurdu. Tedrisât ve fetvâ işlerinden arta kalan vakitlerinde, kendi eliyle üzüm bağları ve çeşitli ağaçları dikip yetiştirirdi. Her cins meyveden, incir ve zeytinin muhtelif cinslerinden binlerce ağaç dikmişti. Çok mülkü ve gelir kaynakları vardı. Elinin emeğiyle kazanıp yerdi. Vakıftan ve başka yoldan bir maaş kabûl etmezdi. Çoluk-çocuğuna, akrabâlarına, talebelerine, komşularına ve ihtiyâç sahiplerine çok hayır ve hasenatta bulunurdu. Memleketinin câmilerinden, mescidlerinden ve evliyâ kabirlerinden bir çoğunu, bizzat kendisi ta’mir ettirdi. Kütüphânesinde çok kitabı vardı. Her ilme âit meşhûr kitaplardan, 200.000 adet kitabı mevcûttu. Mükerrer nüshalar da bu sayıya dâhildi. Birçok kimse kendisinden ilim tahsil etti. Himmet ve bereketi büyük oldu. Herkese faydalı olmaya çalışırdı. İnsanlar arasında mevkîsi ve makamı büyük olan; vâlilerden, âlimlerden, müftîlerden, müderrislerden, eser sahiplerinden ve meşhûr kimselerden çok kimse ondan ilim öğrendi. Bunlar, uzak memleketlerden gelip ilim tahsil ederlerdi. Oğlu Allâme Muhyiddîn, Kudüs’de Şafiî müftîsi olan Seyyid Celîl Muhammed Eş’arî, yine Kudüs’de Hanefî müftîsi Allâme Seyyid Abdürrahîm bin Ebî Lütf, Allâme Muhammed bin Hâfızüddîn es-Sürûrî, Mescid-i Aksa hatîbi Fadıl Yûsuf bin Şeyh Radıyyüddîn el-Lütfî, Gazze şehrinde Hanefî müftîsi Allâme Ömer el-Meşrikî, Şafiî müftîsi Şeyh Ali gibi zâtlar, ondan ilim tahsil edip, icâzet alan âlimlerdir. Şam’dan da birçok kimse gelip ondan ders aldı. Yüksek âlim Seyyid bin Muhammed bin Kemâleddîn bin Hamza Nakîb ve üç evlâdı Seyyid Abdurrahmân, Seyyid Abdülkerîm ve Seyyid İbrâhim ile, Şam’da Hanefî müftîsi olan Alâüddîn bin Ali Haskefî, Seyyid Muhammed bin Telân Nakîb ve daha başkaları, Haremeyn’in direği sayılan ve Mekke’de oturan Îsâ bin Muhammed es-Se’âlebî el-Magribî, Allâme ve büyük müdekkik Muhammed bin Süleymân es-Sûsî, Medine’de oturan İbrâhim bin Abdurrahmân el-Hayârî el-Medenî ve başkaları, Anadolu’da fazilet ve şöhret sahibi Vezîr-i a’zam Mehmed Paşa’nın oğlu Mustafa Paşa gibi âlimler, onun seçkin talebelerindendir. Sadr-ı a’zam Ahmed Paşa’nın oğlu da ondan ilim tahsil edip icâzet aldı.

Magrib memleketlerinden gelip, ondan ilim alanlar da oldu. Tefsîr, hadîs ve nahiv âlimi ve eserler sahibi Yahyâ bin Muhammed Magribî, magribden gelip kendisinden icâzet alanlardan oldu. Seyyidî Abdullah bin Muhammed el-Iyâşî, Muhammed bin Abdullah el-Iyâşî ve daha birçokları ondan ilim tahsil etmişlerdir. Büyüklerle beraber küçükler ve dedelerle beraber torunlar da derslerine katılırdı. Kendisinden icâzet isteyen ve buna ehil olanlara eliyle yazarak verirdi. İnsanlara ilim öğretmek husûsunda çok gayretli idi. Herkesin hatırını hoş tutar, âlimlere ve ilim talebelerine çok ikramlarda bulunurdu. Onlara yardım husûsunda çok cömert davranırdı, istedikleri şeyleri kendilerine verirdi.

Orta boylu, etine dolgun ve elleri bembeyaz bir zât idi. Görünüşü çok güzeldi. Saçları nûrânî bir beyazlığa bürünmüştü. Yüzüne bakanlar, zamanındaki kimselerden ondan daha güzel yüzlü birisini görmediklerini söylerlerdi. Tevâzuunun çokluğundan ve yumuşak huyluluğundan dolayı, kimse ondan uzaklaşmazdı. Sohbetleri güzel, faydası çoktu. Fesahat ve belagat sahibi idi. Kendisine gelenlere çok ikramlarda bulunurdu. Sohbet meclislerinde boş ve fâidesiz şeyler konuşulmaz ve yapılmazdı. Vakitleri yazmak, ders okutmak, mes’ele soranlara fetvâ vermekle geçerdi. Yazılarında kullandığı dilde, aslına sadâkata çok riâyet ederdi. Sâde bir lisan kullanırdı. Firâset-i îmâniyye ve hikmet-i Lokmâniyye sahibi idi. Kâdılık yapanlara ve devletin siyâsî hizmetinde görev alanlara karşı gayet heybetli ve ciddî davranırdı. Onun zamanında Remle şehri, memleketlerin en adâletlisi olmuştu. Şehir halkı, İslâm dîninin emir ve yasaklarına uymakta büyük bir gayret gösterirlerdi. Bu şehre yakın olan yerlerde de durum aynı idi. Bir kadının, bir şahıs hakkında İslâm dîninin bildirdiği hükümlerle karar vermediği görülse, mahkûm olan kişi, doğruca Hayreddîn-i Remlî’ye gider, kadının verdiği hükmün sûretini ona gösterirdi. Kararın butlanı (yok sayılması) için ona müracaat ederdi. Sanki o, memleketin Kâdı’l-kudâti (temyiz başkanı) idi. Kâdı, onun fetvâsına uygun olmayan bir kararını hemen değiştirirdi. Şam’da ve başka şehirlerde, ne zaman müşkil bir mes’ele ortaya çıksa, başka müftîlerin çokluğuna rağmen, mes’eleyi Hayreddîn-i Remlî’ye getirip hâllini isterlerdi. Çöllerde yaşayan bedevilere dahî onun fetvâsı ulaştığında, hiç tereddüt etmeden aralarındaki ihtilâflara son verirler, fetvâ ile bildirilen hükme hemen uyarlardı. Hâlbuki onlar, işlerinde uyacakları dînî hükümlerin ne olduğunu bilmiyorlardı. Velhâsılı Hayreddîn-i Remli, kadrü kıymeti yüksek, şânı yüce, deniz damlalarından çıkarılmış bir inci ve gerdanlıktaki bir altın parçası gibiydi.

Hayreddîn-i Remli buyuruyor ki: “Hâfızların ücret ile okuduğu Kur’ân-ı kerîmden, ne ölüye, ne de okuyana sevâb hâsıl olur. Hâfızlara ücret ile Kur’ân-ı kerîm okutmak caiz değildir. Kur’ân-ı kerîmi ücretle okumak, bâtıldır, bid’attır. Dört halîfe zamanında, hiç kimse bunu işlemedi. Kur’ân-ı kerîm öğretmekte ise zarûret vardır. Çünkü Kur’ân-ı kerîmin ve din bilgilerinin unutulmaması ve imamlığın ve müezzinliğin yapılabilmesi için ücretle yaptırılması zarûret hâline gelmiştir. Mezar başında, ücretle Kur’ân-ı kerîm okutmak için ise zarûret yoktur.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 134, 139

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 132

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 358

4) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 499

5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 350, 352, 795, 1014İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HOCA SA’DÜDDÎN EFENDİ

Yirmi ikinci Osmanlı şeyhülislâmı. İsmi, Sa’düddîn bin Hasen Can bin Hâfız Muhammed İsfehânî’dir. Yavuz Sultan Selim Hân’ın nedimi (sohbet arkadaşı) Hasen Can’ın oğludur. Hoca Efendi lakabıyla meşhûr oldu. 943 (m. 1536) senesinde İstanbul’da doğdu. Üçüncü Murâd Hân’ın vefâtının dördüncü senesinde Ayasofya Câmii’nde hatim ve mevlid duâsı yapılacaktı. Buraya gitmek için hazırlık yapan Hoca Sa’düddîn Efendi, abdest alırken fenâlaştı. Buna rağmen Câmiye gitti. Duâ biterken, rûhunu teslim eyledi. Cenâzesi 12 Rebî’ul-evvel 1008 (m. 1599) târihinde Eyyûb Sultan’da yaptırmış olduğu Dâr-ül-Kurrâ bahçesine defnedildi. Vefât ettiğinde 63 yaşında idi. Hoca Sa’düddîn Efendi de, sevgili Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) vefât günü ve yaşlarında Hak teâlânın rahmetine kavuşmuştu.

Hoca Sa’düddîn Efendi gençliğinde; Müderris Karamanlı Mehmed Efendi, Şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi ve zamanın diğer büyük âlimlerinden ilim öğrendi. Yirmi yaşında iken, yardımcı müderris olarak İstanbul’da Murâd Paşa Medresesi’nde ders vermeğe başladı. Daha sonra Erbe’în payesi denilen ilmiyye rütbesini alıp, Bursa’da Yıldırım Medresesi’ne ta’yin oldu. Bir yıl sonra da, ilmiyyeye âit olan Hâriç rütbesine yükseldi. Bu sırada yirmidokuz yaşında idi. 978 (m. 1570) senesinde Mahmûd Bey’in başka bir yere ta’yini ile boşalan Bursa Sultaniye Medresesi’ne, 980 (m. 1572) senesinde ise, Sahn-ı semân müderrisliğine getirildi. 981 (m. 1573) senesi Mayıs ayında İbrâhim Efendi’nin vefâtı üzerine, Şehzâde Murâd’ın hocalığına ta’yin edildi. Bu sebeple Hoca Efendi diye anılmaya başladı. Şehzâde Murâd tahta çıkınca, Sa’düddîn Efendi’yi Manisa’dan İstanbul’a çağırdı. Kendisine Hâce-i sultanî (sultan hocası) ve Reîs-ül-ulemâ ünvanları yerildi. Devletin iç ve dış siyâsetine yardımcı oldu. Sa’düddîn Efendi, Üçüncü Mehmed Hân’ın şehzâdeliğinde, ona da hocalık yaptı. Üçüncü Mehmed Hân tahta çıkınca, Sa’düddîn Efendi’ye hürmet gösterip, işlerinde ona da danışırdı, iki sultâna hocalık yaptığı için kendisine Câmi’ür-riyâseteyn denildi. Aynı ünvanı şeyhülislâmlar arasında bir de, Erzurumlu Seyyid Hacı Feyzullah Efendi almıştır.

Hoca Sa’düddîn Efendi, devrinde bütün ulemânın adetâ “Kutbu” hâline geldi. Onun talebeleri de meşhûr oldular. Bütün talebeleri onun irfan halkasından olmakla övünüyorlardı. Mevlânâ Ali Nakîb, Molla Ali, Seyyid Kâsım Gubârî ve Azmi-zâde, Hoca Sa’düddîn Efendi’nin yetiştirdiği talebelerin meşhûrlarındandır.

Sultan Üçüncü Mehmed Hân, Şeyhülislâm Bostan-zâde Mehmed Efendi’nin vefâtı üzerine 1007 (m. 1598) senesinde, Sa’düddîn Efendi’yi şeyhülislâmlık makamına getirdi. Hoca Sa’düddîn Efendi bir yıl sekiz ay şeyhülislâmlık yaptı. Bu sırada müslüman halkın işlerini hiç ihmâl etmedi, hep yerine getirdi. Gerekli fetvâları hazırlamakta büyük maharet gösterdi. Her Cum’a müslümanların dertlerini dinlerdi. Herkesin lisânına göre, Türkçe, Farsça ve Arabça verdiği cevaplarla halkı memnun ederdi. Bu çalışma ve hareketleriyle halk arasında, hocası Ebüssü’ûd Efendi’yi hatırlattığı söylenirdi. Devrin şâirlerinden Câmi Çelebi onu şöyle medheder:

Bu yakınlarda cihâna, iki müftî geldi,
Tuttu âlemi, her birisinin fazlü edebi.

“Kimdir?” diye suâl eylersen onları sen,
Birisi “Hoca Çelebi”, biri “Hoca Efendi”.

Devrin ârifleri, hocası Ebüssü’ûd Efendi ile Hoca Sa’düddîn Efendi’yi bir ayar tutarlardı. Ebüssü’ûd hazretleri de gençliğinde “Hoca Çelebi” nâmıyla meşhûrdu.

Hoca Sa’düddîn Efendi’nin diğer kardeşleri de kendisi gibi âlim idi. Hoca Efendi’nin vâlidesine; “Senin çocukların bu şerefe ne ile kavuştu?” diye sorulduğunda vâlidesi şöyle dedi:

“Ben hiç birisini abdestsiz emzirmedim. Her birisinin akikasını kestim. Ayrıca her Cum’a günü, her biri adına bir koç kesip fakirlere sadaka olarak dağıtırdım.”

Haçova zaferi ve Hoca Sa’düddîn Efendi: 974 (m. 1566) senesinden, beri, Avusturya ile Osmanlı devleti sınırlarında çatışmalar hiç eksik olmuyordu. Bu çatışmalarda hep Osmanlı akıncıları galip geliyordu. Avusturya, Türk akınlarından çok bizar oldu ve korkuya düştü. Akınlara karşı topluca karşı koyabilmek için hudud şehirlerindeki kiliselere büyük çanlar koydurulmuştu. Târihimize, “Türk Çanı” olarak geçen bu çanlar, sabah öğle ve akşam olmak üzere günde üç sefer çalınır, halk gelebilecek Türk akıncılarına karşı îkaz edilirdi.

Bu akınlardan birisinde, Bosna Akıncı kumandanlarından Hasen Paşa, 1001 (m. 1592) senesinde yaptığı bir seferde, Avusturyalılar tarafından pusuya düşürülerek, Hasen Paşa, Sultan-zâde Mustafa Paşa ve Koca Mehmed Paşa’nın da bulunduğu 8000 Türk akıncısı şehîd edilmişti. Bunun üzerine Avusturya’ya karşı savaş açılması için bir dîvân toplandı. Sadr-ı a’zam Sinân Paşa, Avusturya ile savaşmak istiyordu. Dîvânda Hoca Sa’düddîn Efendi şu sözlerle savaşmaya şiddetle i’tirâz etti: “Kolay zaferler kazanmak devri artık geçmiştir. Akıncılarımızın şehîd edilmesi her zaman olan hâllerdendir. Bu bir savaş sebebi olmaması gerektir. Devlet-i Âli Osman genişleyebileceği kadar genişlemiş, tabiî sınırlara kadar dayanmıştır. Bu sınırları aşıp, ülkeler feth edilse bile, buraları uzun zaman elde tutmak mümkün olmayacaktır. Yine feth edilen yerleri elde tutmak için, kalelere fazla asker yerleştirmek gerekir. Bu askerlerin iaşesi ve ihtiyâçları devlet hazînesine ağır masraflar yükleyecektir. Yeni fethedilen yerlerden elde edilecek ganîmetler, buraları korumak için sarfedilen masrafı karşılıyamayacakar.” Vezirler de Sinân Paşa’nın yanında yer alınca, Hoca Efendi’nin bu fikri azınlıkta kaldı ve Avusturya ile savaşa karar verildi. Bunun üzerine Hoca Sa’düddîn Efendi; “Karşımızdaki düşman sâdece Avusturya değildir. Avusturya kralı Maksimilyen, Erdel prensi Zigismunt, Eflak beyi Mişel, Boğdan voyvodası Aron ile birleşmiş, Papadan, İspanya’dan ve Lehistan’dan da yardım almıştır. Müttefik devletlere karşı siyâsî davranmak îcâb eder. Hudutlarda müttefik düşmanlar belirince, savaşacak olan için en kolay, en iyi tedbir müttefiklerin arasını açmak ba’zısı ile barış yapmak ve yalnız kalan düşmanla savaşmaktır” dedi. Fakat onun bu sözlerini kimse dikkate almadı.

1002 (m. 1593) senesinden 1005 (m. 1596) senesine kadar devam eden Osmanlı-Avusturya savaşlarında her iki taraf ağır kayıplara uğradı. Estergon, İbrahil, Kili, Silistre, Yergöğü, Rusçuk, Akkirman ve Varna kaleleri elden çıktı. Bu sebeble Sultan Üçüncü Mehmed Hân, Hocası Sa’düddîn Efendi’nin tavsiyesiyle bizzat Avusturya seferine çıktı. Kanunî Sultan Süleymân Hân’ın vefâtından sonra 30 yıl geçtiği hâlde, hiçbir pâdişâh ordusuna bizzat başkomutanlık etmemişti. 1005 (m. 21 Haziran 1596) târihinde yanında Hoca Sa’düddîn Efendi de olduğu hâlde, 100.000 kişilik bir ordu ile İstanbul’dan hareket eden Sultan Üçüncü Mehmed, ösek kalesine ulaştı. Rumeli Beylerbeyi Sokullu-zâde Hasen Paşa ile, Kırım kuvvetleri de ösek kalesi önünde, Sultan ile birleştiler, ösek’de bir dîvân toplandı. Dîvânda ba’zı vezirler, Tuna vadisinden ilerleyip Viyana’yı muhasara etme teklifinde bulundular. Hoca Sa’düddîn Efendi; “Bu doğru bir düşünce değildir. Viyana merhum Kanunî zamanında da kuşatıldı. Fakat düşman Almanya içlerine çekilip gitti. Bizimle karşılaşmadı. Viyana’yı almak da mümkün olmadı. Şimdi Viyana’ya gittiğinizde düşman yine memleketim içine çekilerek, bizimle karşılaşmayacaktır. Biz Viyana’yı kuşatırken, onun müttefikleri bizi arkamızdan çevirerek çekilme yolumuzu kapatacaklardır. Müşkül durumlara düşmemiz mümkündür. Bu yüzden ben, Viyana’yı değil, Tisa nehrinden Eğri kalesine gidilmesini ve buranın zaptını teklif ederim. Eğri kalesi alınırsa Avusturya ile Romanya’nın yardım yolları elimize geçecek, birbirinden ayrılan ve yardım alamayan düşmanları, birer birer dize getirmek mümkün olacaktır” dedi.

Hoca Sa’düddîn Efendi’nin fikirlerine çok güvenen Sultan, bu fikri derhal kabûl etti. Eğri kalesi, 20 gün süren muhasaradan sonra zabt edildi. Kale muhafazasına Anadolu Beylerbeyi Lala Mehmed Paşa’yı bırakan Sultan, ordusuyla Haçova denilen yere geldi. Osmanlı Ordusu Haçova’ya geldiği zaman, burada İmparatorun kardeşi. Arşidük Maksimilyan’ın kuvvetleriyle karşılaştı. Alman, Macar ve diğer devlet ve milletlerden toplanmış büyük bir ordu vardı.

Ordu, Haçova’ya vardığı zaman, düşmana karşı nasıl hareket edileceğini görüşmek maksadı ile bir dîvân toplandı. Hocasının isteğiyle savaşa çıkan Sultan, araba sarsıntısından ve yolun meşakkatlerinden çok rahatsız oldu. Sultan toplanan dîvânda resmen, sadr-ı a’zamı bırakıp, İstanbul’a dönmek istediğini açıkladı. Ba’zı vezirler de Sultânı desteklediler. Bu duruma şiddetle karşı çıkan Hoca Sa’düddîn Efendi; “Şevketlü sultânımızın savaş zorluklarından rahatsız olduğunu biliriz. Unutmamalı ki, savaşın zorluklarından biz ve bütün ordu rahatsızdır. Savaşın meşakkatlerine katlanmadan zafer kazanmak nerede görülmüştür. Bu iş vezirlerin işi değildir. Bir kale fethetmekle dâvaya halledilmiş nazarı ile bakmak, kalenin imdâdına gelen küffârın başını ezmeden geri dönmek, yılanın kuyruğuna basıp önünden kaçmak demektir. Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Düşmanlarınız aman dileyip silahlarını terkedinceye kadar onlarla savaşınız. Düşmana sırtınızı çevirmeyiniz” buyurulur. Düşman aman dilememiş, silâhını terk etmemiştir. Düşmanla karşılaşmadan ona sırtımızı çevirirsek yarın hesap gününde Allahü teâlânın huzûruna ne yüzle çıkarız. Bir Osmanlı sultânının bir sebep olmadan ve düşmanı imha etmeden, gazâ meydanını terk etmesi, şimdiye kadar görülmemiştir. Ecdadımızın rûhları bizi ayıplar. Din düşmanları ile savaşmak muhakkak lâzımdır. Dîni ve devleti müdâfaa etmek, onun şânını ve şerefini göklerden ayaklar altına düşürmemek için savaşmak üzerimize farzdır. Hepimizin bu uğurda can verinceye kadar savaşması, sultânın değil, Allahü teâlânın emridir. Zâten biz onları yok etmezsek, onlar bizim üzerimize gelip bizi yok edecekler” diyerek Sultânın dönmesine mâni oldu.

Ertesi sabah iki tarafın kuvvetleri harp vaziyeti alıp birbirine yanaştı. Osmanlı ordusunun merkezinde sultan vardı. Başının üzerinde sancak dalgalanıyordu. Sultânın sağında vezirler, solunda kadıaskerler ile Hoca Sa’düddîn Efendi bulunmakta idi. Sol kolda Anadolu, Karaman, Halep, Maraş Eyâletleri beylerbeyleri, sağ kolda Rumeli ve Temaşvâr beylerbeylerinin kuvvetleri vardı.

Muharebenin başlamasıyla birlikte düşman birlikleri Pâdişâhın bulunduğu merkez kısma saldırdılar. Pâdişâh, otağına çekilerek, sırtına Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) hırka-i şerîfini giyip, eline mızrağını aldı. Sağ koldaki Rumeli Beylerbeyi Hasen Paşanın kuvvetleri dağıldı. Böylece düşman kuvveti ordunun içine daldı. Yağmaya başladı. Düşman, Türk cephâne sandıklarının üzerine çıkmıştı. Vaziyet tehlikeli bir hâl almıştı. Bu durumu bizzat seyreden Sultan Mehmed Hân, yanında bulunan Hoca Sa’düddîn Efendi’ye; “Efendi şimdiden sonra ne yapmamız gerek” diye sorunca, metanetini kaybetmeyen Hoca Efendi; “Sultânım lâzım olan, yerinizde sebat ve karar etmektir. Cengin hâli budur. Ecdadınız zamanında olan muharebeler çoğunlukla böyle vâki olmuştur. Mu’cizât-ı Muhammed ( aleyhisselâm ) ile inşâallahü teâlâ fırsat ve nusret ehl-i İslâmındır. Hatırınızı hoş tutun” dedi.

Artık panik başlamış ve düşman kuvvetleri çadırlar arasına kadar girmiş, ordugâhı zaptetmişlerdi. Düşmanın böyle çadırlar arasına girdiğini gören seyis, aşçı, deveci, katırcı, karakollukcu denilen hizmetçi grubu, bu çadırları zapteden düşman üzerine kazma, kürek, balta ve odun gibi şeylerle hücuma geçerken, aynı zamanda, “Düşman kaçıyor” diye bağırarak, askerleri geri döndürmeyi başardılar. Bu sırada ön kol kumandam Cağala-zâde de, gizlendiği pusudan çıkarak süvarileriyle hücuma geçti. Osmanlı ordusunun sağ kolunu bozmuş olan yirmibin düşmanı, bataklıklara sokarak imha etti. Bu hengâmede, Sultan Üçüncü Mehmed Hân’ı dimdik atının üzerinde, Hoca Efendi’yi de onun yanı başında atının gemlerini tutmuş gören akıncılar ve Kırım atlıları, zaferi kazandığını sanan düşmana korkunç bir darbe indirdiler. Düşmanın ellibin kadarı öldürüldü. Böylece kaybedilmiş sayılan Haçova savaşı büyük bir zaferle neticelendi. Onbin düka altın ile beraber, Alman toplarının büyük bir çoğunluğu ele geçti.

Tarihçi Hammer bu savaş için; “Hoca Sa’düddîn’in cesâret ve te’sîriyle kazanılan Haçova savaşı, Mohaç ve Çaldıran savaşı ile mukayese edilen parlak zaferdir” demektedir.

Hoca Sa’düddîn Efendi kendi devrine kadar, Osmanlı sultanları zamanında vukû’ bulan olayları, yetişen âlimlerin ve büyük zâtların hayatlarını anlatan “Tâc-üt-tevârih” adlı eseri yazmıştır, iki cild olan bu eserine “Hoca Târihi” de denilmiştir. Selîmnâme, Târih-i Temîmî’ye takriz, Sadr-üş-şerîa adlı esere haşiye yazdı. Bundan başka; Risale-i Kuşeyrî tercümesi, Behçet-ül-Esrâr, Semerât-ül-Edvâr ve Mir’at-ül-Ahbâr adlı eserleri vardır. Ayrıca Lârî’nin Farsça târihini ve Emâlî Kasîdesi’ni aynı vezinle Türkçeye tercüme etmiştir.

Tâc-üt-tevârih’den ba’zı bölümler:

Rabbim, adınla başlarım, teksin yücesin sen.
Dileklere yön veren, cihanın sahibi sen.

Sayılar tükenir, izzetini tanıtmada.
Yetmedi kurallar üstünlüğünü anmaya.

Öyle pek kolay değil, bilmek anlamak O’nu.
Samed’dir Allah, ne doğdu ne de doğuruldu.

Çıkardı insanı yoktan varlığa neyledi,
Kişi kalbine bilgiyi armağan eyledi.

Bilgilerin adını öğreterek insana,
Ne ki varsa mutluluktan yakıştırdı ona.

Pak soylarından kerem ıssı peygamberleri
Göndererek cihâna kurdu sağlam düzeni.

Özünden, hem peygamber hem nebiler öğüncü,
Yolcular rehberi, gerçek yola götürücü

Hidâyet ufkunda doğdu karanlığa güneş,
Yâridir Allahın, yok elçilerde ona eş.

Sonu gelmez zikirlerimizle dâim olsun,
Selâmlarımızla kucağı durmadan dolsun.

Sevgisi övgüsüne cihanı bağladı gör,
Yaydığı nizâmı sonsuza dek dağladı gör.

Böylece hak yolunu yerine dikmek için,
Sünnetini âleme yayıp duyurmak için.

Töreleri, adâlet, keremli halefleri,
Bunların cihâna nizâm vermek görevleri.

Hakkı koruyorsa pâdişâhlar bir ülkede,
Gelişir elbette güven, Hakkın gölgesinde

Dağıtıp kereminden hep âlemi süsledi.
Bunların hükmüyle dört yandan onu kuşattı.

Özellikle güzel Osmanoğlu yıldızları,
Padişahlık tahtının, börkünün ıssıları.

Tek tek herbiri Allah yoluna durmuşlar,
İşlerinde hep hakkı, adâleti tutmuşlar.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cihâna hükmeden yüce tahta vâris oldu.
Adı Sultan Murâd Hân’dır ya’nî Osmanoğlu.

Edeli devlet-ü-ikbâl ile tahta cülus,
Oldu düşmanları her an yaşamaktan me’yûs.

Adâletinin gölgesi düşeli devrâna,
Fenâlıklar kapısına vuruldu bir halka.

Yönetimde o pâdişâh seçti orta yolu,
Çünkü adâlete, şefkate meyyal tutumu.

ikbâl yılları oldu, kötülüklerden beri,
Devrinde bir an görülmedi zulmün eseri.

ilgi gösterdi zamanın hâkimi pâdişâh,
Adâlete, kereme, hem ibâdete o şâh.

Yolunu tutarak Rahmân ve Rahim Allahın,
Rahata erdirdi rûhunu Osman Gâzî’nin.

Yeniden can verdi ataları töresine,
Kulak tuttu halkın feryadına, dileğine.

Hükmünü geçerli, şevketini yaygın etti,
Yüce Allah, şaha kereminden bunu verdi.

Adı minberlerde, bezemeler çiçeklendi,
Altın gümüş akçalar. İsmiyle gülümsedi.

Sultânımızdır şimdi Haremeyni koruyan,
Şek yok, Allahın fazlıdır ona rehber olan.

Adâleti ihsânı artık tuttu cihanı,
Denk oldu dokuz kat göğe yücelikte şânı.

Adâlet kaynağıdır üstün kişiliği ile,
Açar kapıları ondan dilek edenlere.

Beyt:

Âlemde ne ki varsa Muhammed adına oldu,
O’nun adında gönülsüzler gönül buldu.

Nazm:

Yiğitten bir güzel addan başka ne kaldı.
işte bu gök kubbede yazılı olan da budur.

Şan, şeref sahiplerinin târihleri, haberleri,
Şimdi geçmişten batarda kalan da budur.

Yârab eyle gecemi günlerimi aydın.
Olursa çabam, sebeb doğuşuna hakkın.

Tedbîrde beni gerçeklere yakın eyle,
Görünsün dînin pırıltıları böylece.

Batsın toprağa din düşmanının dirisi,
Gücümden olsun perişan kâfir çerisi.

Eyle sen kılıcımı keskin, din yoluna,
Rehber eyle hak yolunda çarpışanlara.

Temiz bir ad sahibi kıl, kazandır beni,
Lütfun göreceği yere ulaştır beni.

Efendimsin ey keremi bol, ihsânı bol,
Kazanmak için rızânı, göster bana yol.

Önder eyle Mustafâ’nın emrini bana,
Ver savaştan öğünme ni’metini bana.

Rabbine derdini böyle açar iken,
Her işte kendini Hakka ısmarlar iken.

Hem yalvardı yakardı, hem secdeye vardı,
Açık gözleri, doldu uykuyla kapandı.

Gördü ki ufuktan bir dolunay doğmakta,
Durağı yüce Şeyh’in makamı olmakta.

Gelince olurdu Osman’ın karnu üstünde,
Dallı budaklı bir ağaç bitti özünde.

Bir ağaç ki mutluluk onda meyva vermiş,
Kökleri oynatılmaz yerden öyle bitmiş.

Büyümüş yükselmiş gövdesi tâ göklere,
Yapraklarının gölgesi düşmüş illere.

Gölgeliğinden dağlar tepeler yer almış,
Her dağ eteğinden temiz pınarlar akmış.

Bu pınarlara kol kol insanlar gitmekte,
Kimi bunlardan bostanlara su vermekte.

Kimi suları âb-ı hayât gibi içer.
Kimi bağında bahçesinde ekin biçer.

Kimi bunlara çeşmeler hayırlar yapar,
Kimi bu çayırlarda safâlara dalar.

Açıldı gözü de bahtı gibi uykudan,
Yorduğu düşü öğrendi Edebâlî’den.

Şeyh dedi, ey talihi, bahtı parlak civan,
Sen, çoluğunla çocuğunla oldun Hakan.

Muştular sana ki, bundan böyle hân oldun,
Tuğ ve sancak, çeri sahibi sultân oldun.

Bu düş oldu bana güveyliğine berât,
Diyerek ona eyledi bunu nasihat.

İki mutluluk ışığı olunca yakın,
Doğdu ikinci yılda Orhan Gâzî bilin.

Yanılması düşün, dosdoğru, gerçek çıktı.
Nûru, ışığı bütün cihanı kapladı.

Nûr etsin Allah haber ehlinin rûhunu,
Kutlasın Allah, ibret ehlinin sırrını.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 429

2) Fezleke cild-1, sh. 130

3) Nâ’imâ Târihi cild-1, sh. 150

4) Peçevî Târihi cild-2, sh. 200

5) Hadikat-ül-Cevâmi’ cild-1, sh. 272

6) Sicilli Osmânî cild-3, sh. 18

7) Selânikî Târihi sh. 125

? İlmiyye Salnamesi sh. 417

9) Devhat-ül-meşâyıh sh. 36

10) Târihten bir yaprak sh. 164

11) Rehber Ansiklopedisi cild-15, sh. 25

12) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 418İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HOCA SA’DÜDDÎN-ZÂDE MEHMED ES’AD EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Yirmialtıncı Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Es’ad’dır. Yirmiikinci Osmanlı şeyhülislâmı Hoca Sa’düddîn Efendi’nin oğlu olduğu için Sa’düddîn-zâde diye bilinir. 978 (m. 1570) senesinde İstanbul’da doğdu. 1034 (m. 1625) senesinde İstanbul’da vefât etti. Eyyûb Sultan’da babasının ve kardeşinin yanına defnedildi.

İlk tahsilini babasından yaptı. Molla Tevfîk el-Geylânî’den de ilim tahsil etti. Aklî ve naklî ilimlerde yüksek dereceye ulaştı. Evliyânın büyüklerinden Azîz Mahmûd Hüdâyî Efendi’ye talebe olup, ondan ma’nevî feyz aldı. Genç yaşında ilim öğretmeye başlayıp, onsekiz yaşında iken, 996 (m. 1588) senesinde Haseki Medresesi müderrisliğine getirildi. 998 (m. 1590) senesinde babası Sa’deddîn Efendi yerine, Sahn-ı semân medreselerinden birine ta’yin edildi. 999 (m. 1591) senesinde, birâderi Mehmed Efendi’nin yerine Yavuz Selîm Medresesi müderrisliğine getirildi. 1000 (m. 1592) senesinde Süleymâniye medreselerinden birine ta’yin edildi. 1001 (m. 1593) senesinde, Süleymâniye Dâr-ül-Hadîsi müderrisliğine terfi ettirildi. 1004 (m. 1595) senesinde Edirne kadılığına ta’yin edildi. Aynı sene içinde Anadolu kadıaskerliğine, 1007 (m. 1598)’de de İstanbul kadılığına getirildi. 1008 (m. 1599) senesinde bu vazîfeden kendi isteği ile ayrıldı. 1010 (m. 1601) senesinde tekrar Anadolu kadıaskerliğine ta’yin edildi. 1012 (m. 1603)’de Rumeli kadıaskerliğine terfi ettirildi. 1017 (m. 1608) senesinde bu vazîfeden ayrılıp kendi evine çekilip ilim ve ibâdetle meşgûl oldu. 1023 (m. 1614) senesinde hac ibâdetini yerine getirip, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek kabr-i şerîfini ziyâret etti. Orada Kasîde-i Bürde’ye tahmis (beşleme) yazdı. 1024 (m. 1615)’de hac dönüşünde Karaman’a geldiği zaman birâderi olan Şeyhülislâm Mehmed Efendi’nin vefât ettiği ve yerine kendisinin şeyhülislâm ta’yin olunduğu haberini duydu. O zaman 45 yaşındaydı. Sultan Birinci Ahmed ve Birinci Mustafa zamanlarında şeyhülislâmlık yapan Mehmed Es’ad Efendi, Sultan İkinci Osman zamanında da Pâdişâhın müsteşarı durumuna geldi. Pâdişâh Sultan İkinci Osman, Mehmed Es’ad Efendi’nin kızı Akile Hanım’la evlenince pâdişâh ailesine olan yakınlığı Şeyhülislâm’ın i’tibârını daha da yükseltti. Sultan İkinci Osman’la birlikte 1030 (m. 1620)’da Lehistan seferine katıldı, ihtiyârlığı ve rahatsızlığı sebebiyle Boğdan’dan geri döndü.

Sultan İkinci Osman (Genç Osman)ın 1031 (m. 1622)’de tahttan indirilip şehîd edilmesinden sonra, şeyhülislâmlık vazîfesinden ayrıldı. Bu birinci şeyhülislâmlığı 6 yıl 10 ay 20 gün sürmüştür. Yerine Zekeriyyâ-zâde Yahyâ Efendi şeyhülislâm olarak ta’yin olundu. Dördüncü Murâd Hân pâdişâh olunca, 1032 (m. 1623) senesinde Mehmed Es’ad Efendi tekrar şeyhülislâmlık makamına getirildi. Bu şerefli vazîfeyi yürütürken, 1034 (m. 1625) senesinde vefât etti. Şeyhülislâmlık müddeti, toplam 8 sene altı aydır.

Sa’düddîn-zâde Mehmed Es’ad Efendi, zamanında aklî ve naklî ilimlerde yüksek ve benzeri olmayan bir zât idi. Zâhid, dürüst, çalışkan, zekî ve ileri görüşlü idi. Bütün güzel huylar ile kendini süslemişdi. Onun ilmi ve fazileti husûsunda, zamanının bütün âlimleri ittifâk etmişlerdir. Kâdılık ve şeyhülislâmlık yaptıkları müddet içinde hak ve adâletten ayrılmadı.

Molla Tevfîk el-Geylânî anlatır, “Ben, Nâsıriyye Medresesi’nde müderris idim. Kudüs kadısı Molla Abdullah ile birlikte Beyt-i Makdîs’i ziyâret etmek niyetiyle Kudüs’e gittim. Bu sırada Kudüs kadısı Molla Abdullah; “Osmanlı âlimlerinden Muhammed Es’ad Efendi’den daha yükseğini görmedim” diyerek onun keskin zekâsını, ince anlayışını ve ilminin yüksekliğini anlattı.”

Sa’düddîn-zâde Mehmed Es’ad Efendi; fazilet sahibi, Allahü teâlâya ibâdet etmekle meşgûl olan, haramlardan ve şüphelilerden kaçan bir zâttı. Tasavvufda Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerinin talebesiydi. Cömert, kerem sahibi, bütün insanlara iyilik yapmayı sever, fakir ve ihtiyâç sahibi kimselere yardım ederdi.

Hac ibâdetini yapmak ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret etmek için gittiğinde, Haremeyn (Mekke ve Medine) de bulunan bütün fakirlere bol yardım ve ihsânlarda bulundu. Onun bu cömertliği meşhûr olup, dillerde dolaşır hâle gelmiş idi.

Dînî hükümlerde sözü delîl olan, devlet işlerinin ve sırlarının emânet edilebildiği bir zât idi. Zulmün yok edilmesinde, adâletin yerine getirilmesinde, son derece gayret sahibi idi.

Sultan Birinci Osman Gâzî’ye kayınpeder olan Şeyh Edebâlî’den sonra, Sa’düddîn-zâde Mehmed Es’ad Efendi de, Sultan İkinci Osman’ın (Genç Osman’ın) kayınpederi olmuştur.

Mehmed Es’ad Efendi’nin bu güzel husûsiyetleri yanında şairliği de vardır. Arabça, Farsça ve Türkçe olarak yazdığı şiirlerinden meydana gelen bir “Dîvân” ile birlikte şu eserleri de vardır: 1-Fedâil-i Cum’a, 2-Tahmîsü-Kasîde-i Bürde, 3-Gül-i Handan (Gülistan Tercümesi), 4-Zeyl-i Tâc-üt-Tevârih, 5-Manzûm Tercüme-i Şemail.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 690

2) Devhat-ül-meşâyıh sh. 44

3) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 396

4) Osmanlı Müellifleri cild-2, sh. 22

5) Tabakât-üs-seniyye cild-2, 167

6) Solak-zâde Târihi sh. 705

7) Peçevî Târihi cild-2, sh. 346

? Fezleke cild-2, sh. 12

9) Nâimâ Târihi cild-2, sh. 232

10) İlmiye Salnamesi sh. 437İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HOCA SA’DÜDDÎN-ZÂDE ŞERÎF MEHMED EFENDİ

Osmanlı Devleti’nin yirmidördüncü şeyhülislâmı. İsmi, Muhammed bin Sa’düddîn bin Hasen Can’dır. 975 (m. 1568) senesinde Bursa’da doğdu. 1024 (m. 1615) senesinde İstanbul’da başgösteren tâ’ûn (veba) salgınına yakalanarak vefât etti. Eyyûb Sultan’da babasının ve kardeşinin, Hasib Efendi dergâhı avlusundaki kabirleri yanına defnedildi.

Şerîf Mehmed Efendi, gençliğini, babası Hoca Sa’düddîn Efendi’nin. Yıldırım Bâyezîd Medresesi’nde müderris bulunduğu sırada Bursa’da geçirdi. Önce babasından ilim ve edeb öğrendi. Sonra da Hocası Molla Tevfîk’ten aldığı derslerle bilgisini genişletti. Babasının tavsiyesi ile İsmihân Medresesi’ne müderris oldu. Sonra vazîfelerinde sür’atle ilerlemeğe başladı. 997 (m. 1588) senesinde Sahn-ı semân Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Birkaç yıl sonra, 999 (m. 1590) senesinde Süleymâniye Medresesi’nde vazîfe aldı. Bu târihten sonra kadılık vazîfesine geçen Mehmed Efendi, Mekke-i mükerreme kadılığına ta’yin edildi. Bir yıl kadar bu vazîfede kaldıktan sonra, istifâ edip İstanbul’a döndü. 1004 (m. 1595) senesinde İstanbul kadılığına getirildi. Sonra da Anadolu kadıaskeri yapıldı. Sultan Üçüncü Mehmed Hân’ın Eğri seferine, babasıyla birlikte katıldı. Muharebede babasının yanında savaştı. Bir ara gerileyip dağılan Osmanlı ordusunun, babasının ve kendisinin kahramanlık göstermesiyle toparlanmasına sebep oldular. Neticede Osmanlı ordusu zaferi kazandı.

Şerîf Mehmed Efendi, İstanbul’a dönüşte iki yıl kadar kadıaskerlik vazîfesinden ayrı kaldı. 1007 (m. 1598) senesinde Rumeli kadıaskeri oldu. Sun’ullah Efendi’nin yerine 1010 (m. 1601) senesinde şeyhülislâmlığa ta’yin edildi. Bir sene beş ay dört günlük vazîfeden sonra, 1012 (m. 1603) senesinde bu vazîfeden alındı. 1017 (m. 1608) senesinde ikinci defa şeyhülislâm olarak ta’yini yapıldı. Bu şeyhülislâmlığı yedi yıl, yirmiyedi gün sürdü. Meşîhatteki toplam hizmeti, sekiz sene onbir ay beş gündür. Vefâtından sonra yerine kardeşi Es’âd Efendi şeyhülislâm oldu.

Şerîf Mehmed Efendi Arabça, Farsça ve Türkçe’nin inceliklerini bilir ve bu lisânlarda şiirler yazardı. Şiirlerinden birinin bir kıt’asında özetle şöyle dedi: “Hak teâlâ âlimdir (bilicidir). Gaybı bilen ancak hakim olan Allahü teâlâdır. Eğer sen müneccim olacak olursan, sözün yalandan ibâret olur.”

Şerîf Mehmed Efendi, zamanındaki âlimlerin önde gelenlerinden idi. Fazilet sahibi olup, üstün bir zekâ ve hafızası vardı. Bir gün yanında fetvâ emîni olduğu hâlde bir kayığa binip, bahçesine gitmek üzere yola çıktılar. Fetvâ emîni sorulan soruları, fetvâları düzenler tertiplerdi. Kayıkta giderlerken Şerîf Mehmed Efendi fetvâ emînine; “Soruları çıkar, cevaplarını hazırlamam için teker teker oku. Bahçeye varınca yazması kolay olsun” buyurdu. Fetvâ emîni, kâğıtları, çıkarıp teker teker sonuna kadar okudu. Okuduğunu önüne koyuyordu. O esnada kuvvetli bir rüzgâr esti. Kâğıtları alıp denize savurdu. Fetvâ emîni bu durum karşısında şaşırdı ve çok üzüldü. Şerîf Mehmed Efendi ona; “Üzülme Ziyanı yok buyurdu. Nihâyet bahçeye vardılar. Mehmed Efendi orada bir miktar kâğıt istedi ve; “Şimdi dediklerimi yaz” dedi. Denize düşen suâlleri teker teker yazdırdı. Rivâyet edildiğine göre Fetvâ emîni, yüz kadar suâli ve cevâbını böylece yazmış oldu. Bu hâdise onun büyüklüğüne delîldir. Çok kimseler onu medhedici şiirler söylediler.

Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Hülâsat-üt-tebyîn fî tefsîri sûreti Yasin, 2-Letâif-ül-Kemâl, 3- Fusûl-ül-ârâ fî şân-il-mülûk vel-vüzerâ, 4- Dîvân: Babasının Tâc-üt-Tevârih’ine zeyl yazmak istedi. Fakat ikmâline muvaffak olamadı.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hülâsat-ül-eser cild-4, sh. 168

2) Devhat-ül-meşâyıh sh. 36

3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 575İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HOCA-ZÂDE ŞEHÎD MES’ÛD EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Otuzaltıncı Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Mes’ûd’dur. Babası, Sultan Birinci Ahmed’in hocası Aydınlı Mustafa Efendi’dir. Hocazâde veya Şehîd Mes’ûd Efendi diye bilinir. Doğum yeri ve doğum târihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, İstanbul’da doğmuş olması muhtemeldir. 1066 (m. 1656) senesinde Bursa’da vefât etti.

Küçük yaşta ilim öğrenmeye başlayan Mes’ûd Efendi, kısa zamanda âlimler arasına girdi. Zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Şeyhülislâm Es’ad Efendi’nin hizmetinde bulunup, onun yanında mülâzim (stajyer) olarak vazîfe yaptı. Çeşitli medreselerde müderrislik yapıp, ilim öğretmekle meşgûl oldu. Haleb ve Bursa kadılıklarında vazîfelendirildi. 1061 (m. 1651)’de Anadolu kadıaskerliğine ta’yin olundu. Cesur ve açık sözlü oluşuyla, devlet adamlarının dikkatini çekti. Dördüncü Mehmed Hân’ın iltifât ve ihsânlarına kavuştu. 1064 (m. 1654) senesinde Rumeli kadıaskerliğine ta’yin edilmişse de, ta’yin emri kaldırılıp, Anadolu kadıaskerliği vazîfesi yeniden kendisine verildi. 1066 (m. 1656) senesinde Memik-zâde Mustafa Efendi’nin yerine şeyhülislâmlık makamına getirildi.

Cesur, doğru sözlü, hak ve adâletten ayrılmayan, devlet erkânının kusurlarını bile söylemekten çekinmeyen Mes’ûd Efendi’nin zamanında, “Vak’a-i Vakvâkiyye” diye bilinen meşhûr Çınar Olayı meydana gelmiştir. Kadıaskerliği zamanında, vezirlerin davranışlarına i’tirâz edip; “Şöyle olması daha ma’kûldür” dediği gibi, şeyhülislâm olduktan sonra da dîvân meclisinde sözünü esirgemeyip hak bildiğini söylemekten çekinmezdi.

Şeyhülislâmlığı müddetince, devletin varlığını ve bütünlüğünü korumaya çalıştı. 1066 (m. 1656) senesinde şeyhülislâmlık vazîfesinden alınıp, Diyarbakır kadılığına ta’yin edildi. Diyarbakır’a acele olarak gitmek üzere, bir grub askerle birlikte Bursa’ya gönderildi. Bursa’da vefât etti.

Hocazâde Mes’ûd Efendi; âlim, ileri görüşlü, açık gözlü ve hak bildiğini söylemekten çekinmezdi. Kâdılık ve şeyhülislâmlık yaptığı müddet içinde hak ve adâletten ayrılmadı. Konuştuğu zaman karşısındaki kimseyi ikna ederdi.

Dîvân nazmı (şiiri) nev’inde yazılmış şiirleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4279İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HOCA-ZÂDE ŞEHÎD MES’ÛD EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Otuzaltıncı Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Mes’ûd’dur. Babası, Sultan Birinci Ahmed’in hocası Aydınlı Mustafa Efendi’dir. Hocazâde veya Şehîd Mes’ûd Efendi diye bilinir. Doğum yeri ve doğum târihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, İstanbul’da doğmuş olması muhtemeldir. 1066 (m. 1656) senesinde Bursa’da vefât etti.

Küçük yaşta ilim öğrenmeye başlayan Mes’ûd Efendi, kısa zamanda âlimler arasına girdi. Zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Şeyhülislâm Es’ad Efendi’nin hizmetinde bulunup, onun yanında mülâzim (stajyer) olarak vazîfe yaptı. Çeşitli medreselerde müderrislik yapıp, ilim öğretmekle meşgûl oldu. Haleb ve Bursa kadılıklarında vazîfelendirildi. 1061 (m. 1651)’de Anadolu kadıaskerliğine ta’yin olundu. Cesur ve açık sözlü oluşuyla, devlet adamlarının dikkatini çekti. Dördüncü Mehmed Hân’ın iltifât ve ihsânlarına kavuştu. 1064 (m. 1654) senesinde Rumeli kadıaskerliğine ta’yin edilmişse de, ta’yin emri kaldırılıp, Anadolu kadıaskerliği vazîfesi yeniden kendisine verildi. 1066 (m. 1656) senesinde Memik-zâde Mustafa Efendi’nin yerine şeyhülislâmlık makamına getirildi.

Cesur, doğru sözlü, hak ve adâletten ayrılmayan, devlet erkânının kusurlarını bile söylemekten çekinmeyen Mes’ûd Efendi’nin zamanında, “Vak’a-i Vakvâkiyye” diye bilinen meşhûr Çınar Olayı meydana gelmiştir. Kadıaskerliği zamanında, vezirlerin davranışlarına i’tirâz edip; “Şöyle olması daha ma’kûldür” dediği gibi, şeyhülislâm olduktan sonra da dîvân meclisinde sözünü esirgemeyip hak bildiğini söylemekten çekinmezdi.

Şeyhülislâmlığı müddetince, devletin varlığını ve bütünlüğünü korumaya çalıştı. 1066 (m. 1656) senesinde şeyhülislâmlık vazîfesinden alınıp, Diyarbakır kadılığına ta’yin edildi. Diyarbakır’a acele olarak gitmek üzere, bir grub askerle birlikte Bursa’ya gönderildi. Bursa’da vefât etti.

Hocazâde Mes’ûd Efendi; âlim, ileri görüşlü, açık gözlü ve hak bildiğini söylemekten çekinmezdi. Kâdılık ve şeyhülislâmlık yaptığı müddet içinde hak ve adâletten ayrılmadı. Konuştuğu zaman karşısındaki kimseyi ikna ederdi.

Dîvân nazmı (şiiri) nev’inde yazılmış şiirleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4279İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HÜSÂM-ZÂDE ABDÜRRAHMÂN EFENDİ (Tulumcu-zâde)

Osmanlılar zamanında yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Otuzdördüncü Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Abdürrahmân’dır. İstanbul kadısı Tulumcu Koca Hüsâm Efendi’nin oğludur. Hüsâm-zâde veya Tulumcu-zâde diye bilinir. 1003 (m. 1597) senesinde İstanbul’da doğdu. 1081 (m. 1670) senesinde Kâhire’de vefât etti.

Küçük yaştan i’tibâren ilim tahsiline yönelip, zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Yüksek ilmî dereceye ulaştıktan sonra, Sa’deddîn-zâde Muhammed Efendi’nin hizmetinde bulundu. Onun yanında uzun müddet kalıp, ilim öğrendi ve istifâde etti. İstanbul’da çeşitli medreselerde de ilim öğrendikten sonra, 1017 (m. 1598) senesinde babasıyla birlikte Kudüs’e gitti. Orada Şeyh Muhammed bin Ahmed Dücâni’den hadîs ilmi okudu. Babası Kudüs kadılığı vazîfesinden alınıp, Medîne-i münevvereye gönderildi. O da babasıyla birlikte Medîne-i münevvereye gitti. Daha sonra İstanbul’a döndü. İlmi yönden meşhûr olup, Sultan Dördüncü Murâd Hân’ın dikkatini çekti. İltifât ve ihsânlarına kavuştu. Birçok medreselerde müderrislik yapıp, ilim öğretmekle meşgûl iken, 1050 (m. 1640) senesinde Haleb kadılığına ta’yin edildi. Bir yıl sonra Şam kadılığına nakledildi. Şam’da, oranın ilim ehliyle ilmî sohbetlerde bulundu. 1054 (m. 1644) senesinde İstanbul kadılığına getirildi. 1059 (m. 1649) senesinde Anadolu kadıaskerliğine terfi ettirildi. 1065 (m. 1654) senesinde Şeyhülislâm Ebû Sa’îd Efendi ikinci defa şeyhülislâmlık vazîfesinden alınınca, Hüsâm-zâde Abdürrahmân Efendi’ye bu vazîfe teklif edildi. Abdürrahmân Efendi kabûl etmek istemedi ise de, Sultan Dördüncü Mehmed’in ısrârı üzerine şeyhülislâm oldu. Abdürrahmân Efendi, 1066 (m. 1566) senesinde istifâ etti. Yerine Memik-zâde Mustafa Efendi getirildi. Hüsâm-zâde 9 ay 25 gün şeyhülislâmlık yapıp istifâ ettikten sonra Kudüs kadılığıyla vazîfelendirildi. Kudüs’e gitmek üzere yola çıktı. Şam’a varınca bir müddet orada kaldı. Es’ad isminde Sahn-ı semân Medresesi müderrislerinden olan bir oğlu var idi. Oğlunun vefât ettiği haberini Şam’da duyup çok üzüldü. Aynı sene içinde Mısır’a gönderildi ve orada emekli oldu. Mısır’da ömrünün sonuna kadar kalıp, ilim okutmakla meşgûl iken vefât etti.

Hüsâm-zâde Abdürrahmân Efendi, âlim ve fâzıl bir zât idi. Zamanındaki aklî ve naklî ilimlerde yüksek derece sahibi olup, fıkıh ve tefsîr ilminde özel ihtisas sahibi idi. Onun ilmî üstünlüğünü, Anadolu, Mısır ve Şam’da bulunan bütün âlimler kabûl etmişti. Arabî ilimleri iyi bilirdi. Herkes onun üstünlüğünden bahseder ve; “Anadolu’dan onun gibisi çıkmaz” derlerdi. Anadolu’da yetişip Mısır’da bulunan âlimlerin en meşhûr olanı idi. Çünkü uzun müddet Arab diyarında kalmıştı. Şiirde de yüksek derece sahibi idi. Cömert ve kerem sahibi olan Abdürrahmân Efendi, güzel ahlâklı ve nükteli konuşurdu. Çok güzel ta’lik yazı yazan Abdürrahmân Efendi’nin nükte ve latifeleri meşhûr idi. Ömrünün sonuna yakın Mısır’daki evinde, tefsîr ve hadîs okutmakla meşgûl olmuştu. Mısır’daki âlimler ve ileri gelen kişiler, ona çok hürmet gösterir, derslerine devam ederlerdi. Keşşâf tefsîri okutur, birçok mevzûlarını ezberlerdi.

Keşşâf tefsîrine yazdığı haşiyesi vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 62

2) Hülûsat-ül-eser cild-2, sh. 351

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 1940İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ICL-İ YEMENÎ (Muhammed bin Ahmed)

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Ahmed’dir. Doğum târihi ve yeri belli değildir. 1011 (m. 1602) senesinde vefât etti. Fakîh İbn-i Acîl’in evinin bahçesine defnedildi. Yemen vâlisi Hasen Paşa, kabri üzerine büyük bir kubbe yaptırdı. Muhammed Icl hazretleri vesile edilerek duâ edildiğinde, Allahü teâlânın dilekleri kabûl ettiği çok kere tecrübe edilmiştir.

Muhammed Icl, hadîs ve fıkıh ilmini, Yemen mıntıkasının hadîs âlimi Abdürrahmân Dîbe’den öğrendi. Abdürrahmân Dibe, Muhammed Icl’e, kendisinden dinleyip öğrendiklerini rivâyet etmesi husûsunda umûmî bir icâzet verdi. Tasavvuf yolunu, evliyânın büyüklerinden Ebü’l-Kâsım bin Ali ve daha başka zâtlardan öğrendi.

Muhammed Icl’in çok kerâmetleri görüldü. Fazilet sahibi idi. Hayır yapmakta çok gayretli idi. Vakitlerini ibâdet ve tâatsız geçirmezdi. Vakar sahibi idi. Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdı husûsunda da çok titiz idi. Asla ta’viz vermezdi.

Şeyh Sâlih Necmüddîn bin Ahmed Feyyûmî el-Mısrî şöyle anlattı: “1007 (m. 1598) senesinin Ramazan bayramında, beni uyku bastığı bir sırada rü’yâda Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerinde açıkça gördüm. A’zâlarından nûr saçılıyordu. Mübârek göğüslerinden çıkan nûrlar ise, iri yuvarlak halkalar hâlinde çıkıyordu. Muhammed Icl hazretleri o sırada mescidde zikr ile meşgûl idi. Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) gelen nûrlar, devamlı onun göğsüne giriyordu. Yine bu arada evliyâdan bir topluluğu da görüyordum. Onlarda Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) gelen bu nûrlara kavuşuyorlardı. Fakat onlara gelen nûrlar küçüktü. Muhammed Icl’e gelen nûrlar gibi değildi. Bu nûr, Allahü teâlânın Muhammed Icl’e bir lütfudur. Allahü teâlâ dilediği kullarına ihsân eder.”

Yine şöyle anlatır: “Muhammed Icl, bir zaman hasta olup, hastalığı iki sene devam etmişti. Gündüzleri uzak yerlere gider, geceleyin gelir, dedesi Fakîh Ahmed bin Muhammed’in türbesine giderdi. Bir gece dedesi Fakîh Ahmed bin Muhammed, Muhammed Icl’e göründü. Ona parmağını verdi. Muhammıd Icl dedesinin parmağını emdi. Hastalığından hiçbir eser kalmadı. Dedesi ona, insanları doğru yola çağırması için şehre dönmesini emretti.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser, cild-3, sh. 350İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ ALLÂN MEKKÎ

Mekke-i mükerremede yetişen Şafiî âlimlerinin en büyüklerinden. İsmi, Muhammed Ali bin Muhammed Allân bin İbrâhim bin Muhammed bin Allân bin Abdülmelik bin Ali bin Mübârekşâh el-Bekrî es-Sıddîkî el-Mekkî olup, nesebi, “Mişkât-ül-mesâbih” isimli meşhûr eserin sahibi olan Veliyyüddîn Hatîb-i Tebrîzî hazretlerine dayanmaktadır. İbn-i Allân Mekkî, İbn-i Allân Sıddîkî ve Muhammed Sıddîkî gibi isimlerle meşhûr oldu. 996 (m. 1588) senesi Safer ayının yirmisinde, Mekke-i mükerremede doğdu ve orada yetişti. 1057 (m. 1647) senesinde Zilhicce ayının yirmibirinde Salı günü, Mekke-i mükerremede vefât edip, Cennet-ül-Mu’allâ kabristanında, İbn-i Hacer-i Mekkî hazretlerinin kabri yanına defnolundu.

Doğum yeri olan Mekke-i mükerremede, ilk olarak Kur’ân-ı kerîmi ve çeşitli ilimlere dâir metinleri ezberledi. Nahiv ilmini Abdürrahîm bin Hassan’dan öğrendi. Aruz, me’ânî ve beyân ilimlerini Abdülmelik el-Usâmî’den öğrendi. Hadîs, fıkıh, kırâat ve tasavvufî ilimleri, amcası olan Ârif-i billah Şeyh Ahmed’den okudu. Bunlardan başka büyük hadîs âlimi Muhammed bin Muhammed bin Cârullah el-Hâşimî, Seyyid Ömer bin Abdürrahîm el-Basrî, Kemâl-ül-İslâm Ubeydullah el-Hûcendî gibi âlimlerden ilim öğrendi. Celâleddîn Abdürrahîm bin Muhammed eş-Şirbînî, Allâme Hasen Bûrînî Dımeşkî, Müftî Abdullah en-Nehrâvî, Muhammed Hicâzî gibi âlimlerden icâzet aldı. Böylece yetişerek zamanın en büyük âlimlerinden oldu. İlim tahsiline beş yaşında başladı. Ondokuz sene devamlı ilim öğrendi. Yirmidört yaşında ders ve fetvâ verecek hâle gelmişti. Tefsîr, hadîs, fıkıh, kırâat gibi naklî ilimlerle birlikte nahiv, arûz, me’ânî ve beyân gibi edebî ilimlerde çok yükseldi.

İbn-i Allân Sıddîkî ( radıyallahü anh ), Kur’ân-ı kerîmi çok güzel tefsîr eder, (açıklar) Sahîh-i Buhârî gibi meşhûr büyük hadîs kitaplarını okuturdu. Hicaz bölgesinde sünnet-i seniyyeyi ihyâ etmek için çok gayret gösterirdi. Mescid-i Harâm’da ders verirdi. İlimdeki derecesi o kadar yüksek idi ki, müşkil mes’elelerin hâlli için, herkes ona müracaat ederdi. Her ilimde âlim, her fende mahir idi. Kendisine bir mes’ele suâl edildiği zaman, sür’atle o mes’eleye dâir bir risale te’lîf ederdi. İlim ve ameli, rivâyet ve dirayeti kendinde toplamış idi. İlim ve evliyâlık, hafızasının kuvveti, öğrendiğini hıfz etmek, korumak, hadîs-i şerîflerin illet, sıhhat ve isnâdlarını iyi bilmek gibi birçok husûslarda, hafız derecesinde çok yüksek bir âlim, sika (güvenilir) bir zât idi.

Hadîs-i şerîf ilmindeki ihtisasının çokluğu, hadîs-i şerîfleri almak ve yaymak husûsundaki hassasiyeti ve yazmış olduğu kitap ve risalelerin fazlalığı gibi birçok husûslarda, Celâleddîn-i Süyûtî hazretlerine benzerdi. Şeyh Abdürrahmân el-Hayâri; “İbn-i Allân Sıddîkî zamanının Süyûtî’si idi” demiştir.

Sâlihlerden bir zât, 1037 (m. 1627) senesi Receb ayının yirmialtıncı gecesi, rü’yâsında Mekke ile Medine arasında bulunan Hacûn denilen yerde, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi gördü. Develerine binmiş olarak, Medîne-i münevvereden Mekke-i mükerremeye doğru gidiyorlardı. Hemen Resûlullah efendimizin mübârek ellerinden öptü ve; “Ey Peygamberlerin efendisi! Yâ Resûlallah! insanlar, sizi ziyâret etmekle şereflenmek için Medîne-i münevvereye giderlerken, yüksek hazretinizin Mekke-i mükerremeye gitmelerinin hikmeti nedir?” diye arzedince, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Mekke-i mükerremede, Mescid-i Harâm’da İbn-i Allân Mekkî, Sahîh-i Buhârî okutuyor. Sahîh-i Buhârî’nin hatmi (bitirilmesi) yaklaştı. İbn-i Allân’ın, Sahîh-i Buhârî’yi hatmetmesinde bulunmak için gidiyorum” buyurdular.

Aynı senenin Receb ayının yirmisekizinde (ya’nî bu rü’yâdan iki gün sonra) Harem-i şerîfte İbn-i Allân Sahîh-i Buhârî’yi hatmetti (bitirdi).

Sâlihlerden başka bir zât, o gece rü’yâsında gördü ki, göklere uzanan büyük ve heybetli yeşil bir çadır kurulmuş. Resûlullah efendimiz de orada bulunuyor. Rü’yâyı gören kimseye denildi ki: “Bu zât Resûlullah efendimizdir ( aleyhisselâm ). İbn-i Allân, Sahîh-i Buhârî’yi hatm eyledi. Resûl aleyhisselâm da bunun için buraya teşrîf ettiler.”

İbn-i Allân’ın yazısı çok güzel idi. Kendisini tamamen ilme vermiş idi. İnsanlar ondan çok istifâde ettiler. Büyük bir cemâat ondan ders alarak yetişmiştir.

Rivâyet edilir ki: Mekke-i mükerremede İbn-i Allân ders verirken, onu çekemeyenler, büyüklüğünü inkâr edip, ona düşman oranlar vardı. Bunlar Mekke-i mükerremenin şerîfi olan zâta giderek, İbn-i Allân’ı şikâyet ettiler. Uygunsuz şeyler söyleyip, iftiralarda bulundular. Şerîf de söylenenleri dinleyince kızıp, İbn-i Allân’ın hapsedilmesi için emir verdi. İbn-i Allân’ı, hapse attılar. O ise tam bir tevekkül içinde, Kur’ân-ı kerîm okumaya başladı. Diğer taraftan Şerîf, akşam namazını kılmak üzere hazırlanıyordu ki, etrâftan sesler geldiğini ve köşkünün sallanmakta olduğunu hissetti. Öyle ki, işitenler zelzele oluyor zannederlerdi. Şerîf hemen vezirini çağırarak bu hâlin sebebini sordu. O da; “Bu hâl İbn-i Allân’ın bir kerâmetidir. Yalancıların sözlerini doğru sanarak onu hapsetmekle hiç de iyi etmediniz. Hakkında söylenilenlerin hepsi iftiradan ibârettir” dedi. Şerîf de; “Peki biz onu hapsettik. Olan oldu. Şimdi ne yapmamız uygundur?” dedi vezîr; “Çâre, derhâl onu serbest bırakıp hatırını almaktır” dedi. Bunun üzerine Şerîf hemen İbn-i Allân’ı serbest bıraktı. Ondan af diledi ve ona çok ikramlarda bulundu.

Serbest bırakıldıktan sonra, gece vakti yine Kâ’be-i muazzamanın yanına geldi ve Beytullahı tavaf etmeye başladı. Onu Şerîfe şikâyet edenler, bu tavaf eden kimsenin bir başkası olduğunu zannediyorlardı. Sabah olduğunda, geceden beri tavaf yapan zâtın İbn-i Allân olduğunu görünce gözlerine inanamadılar. Durumu iyice anlayınca da yaptıklarına pişman olup tövbe ettiler.

Te’lîf ettiği eserlerinin sayısı altmışdan ziyâde olup ba’zılarının isimleri şöyledir: 1-Dıyâ-üs-sebîl ilâ Me’âlim-it-tenzîl, 2-El-İbtihâc fî hatm-il-Minhâc, 3-El-Akvâl-ül-ma’rife bi fedâili a’mâli Arafe, 4-Bedî’ul-me’ânî fî şerhi Akîdet-üş-Şeybânî, 5-Bugyet-üz-zurefâ, 6-El-Beyân ve nihâyet-üt-tibyân fî târih-i Âl-i Osman, 7-Cem’ul-letâif, 8-Hüsn-ül-inâye fî şerh-il-Kifâye, 9-Delîl-ül-fâlihîn fî şerhi Riyâd-us-sâlihîn, 10-Ref’ul-iltibâs, 11-Ref’ul-Hasâis, 12-Ravdat-üs-safâ fî âdabı ziyâret-il-Mustafâ ( aleyhisselâm ), 13-Zehr-ür-ribâ fî fadlı Mescid-i Kûba, 14-Ikd-üs-semîn fî nazmı ümm-ül-berâhîn, 15-Ikd-ül-vefî fî nazmı akîdet-ün-Nesefî, 16-Feth-ül-vehhâb bi nazmı risâlet-ül-âdâb, 17-Fütûhât-ür-Rabbâniyye fî şerh-ıl-ezkâr-in-Neveviyye, 18-Miftâh-ül-bilâd, 19-Mevâhib-ül-fethiyye fit-tarikat-il-Muhammediyye, 20-Mevrid-üs-safâ fî mevlid-il-Mustafâ ( aleyhisselâm ), 21-Nefehât-ül-ehâdiyye, 22-Nefehât-ül-erice fî müteallekâtı beyti ümm-ül-mü’minîn Hadîce ( radıyallahü anha ), 23-Nefehât-ül-anberiyye fî medhı Hayr-ül-beriyye, 24-El-Vech-üs-sabîh fî hatm-is-Sahîh, 25- El-Kavl-ül-hakku ven-nakl-üs-sarîh.

Delîl-ül-fâlihîn kitabından ba’zı hadîs-i şerîflerin şerhi:

Zübeyr bin Adî ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) yanına gitmiştik. Ona, Abdülmelik bin Mervân’ın vâlisi olan Haccâc’ın bize yaptığı kötülükleri anlattık. Bunun üzerine bize; “Rabbinize kavuşuncaya kadar sabrediniz. Çünkü, her gelen zaman öncekinden daha fenâdır. Bunu Resûlullah’dan ( aleyhisselâm ) işittim” dedi.

Şerh: İnsan meşakkat ve sıkıntılarla karşılaşsa, pekçok da yorulsa, sâlih amelleri yapmakta acele etmelidir. “Meşakkat ve sıkıntılarımdan kurtulduktan, yorgunluklarım geçtikten sonra sâlih amel yaparım” diye beklememelidir. Çünkü, her gelen zaman önce geçen zamandan daha fenâdır. Nübüvvet nûrundan (Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin zamanından) uzaklaştıkça, bid’at ve fitneler çoğalmaktadır. Gelen her zaman içerisinde bir sünnet-i seniyye kaybolmakta, ayrıca, gelen zamanla birlikte başka sıkıntılar da gelmektedir.

Hulâsa: Zaman bir kılıç gibidir. Eğer zaman, sâlih amel yapmak sûretiyle kesilmezse, zaman insanı keser. Bu sebeple pek mühim bir sermâye olan zaman, zayi olup gider.

İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “İki ni’met vardır ki, insanların çoğu o ni’metlerin kadr-ü kıymetini bilmiyorlar da aldanıyorlar. Bu iki ni’met sağlık ve boş vakittir.”

Şerh: Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz sıhhat ile boş vakti (Ya’nî içerisinde ibâdet ve tâata mâni hâllerin bulunmadığı vakti) sermâyeye benzetmişlerdir. Çünkü sıhhat ile boş vakit, âhırette kazanç ve kurtuluşa vesile olan şeylerdendir.

Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdular ki:“Cehennem, nefsin arzu ettiği şeylerle, Cennet ise nefsin sevmediği şeylerle kuşatılmıştır.”

Şerh: Cennete, nefsin istediği şeyleri terketmek, bu husûsta sabır göstermekle ulaşılır. Cehennemden ise, nefsin hoşuna giden şeylerden uzak durmakla kurtulmak mümkündür.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 178

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 283

3) El-A’lâm cild-6, sh. 293

4) Hulâsat-üleser cild-4, sh. 184

5) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 578

6) Brockelmann Sup-2, sh. 533İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ ÂŞİR FÂSÎ

Kırâat, tefsîr, kelâm, fıkıh, nahiv âlimi. İsmi, Abdülvâhid bin Ahmed bin Ali bin Âşir bin Sa’d Ensâri olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. 990 (m. 1582) senesinde Fas’ta doğdu. 1040 (m. 1630) senesinde doğduğu yerde vefât etti.

İbn-i Âşir Fâsî, Fas’ta yetişti. Talebesi Muhammed bin Ahmed bin Muhammed, hocası hakkında şöyle anlatır. “İbn-i Âşir Fâsî, âlim, çok ibâdet eder, haramlardan sakındığı gibi, dinde şüpheli olan şeylerden de sakınırdı. Muhtelif ilimlerde mütehassıs idi. Kur’ân-ı kerîmi, meşhûr âlim Ebû Abbâs Ahmed bin el-Fakîh, Osman Lemtî ve daha başka âlimlerden okudu. Kırâat-ı seb’ayı; Ebû Abbâs Ahmed bin Kefif, Fas müftîsi ve hatîbi Ebû Abdullah Muhammed Şerîf Mürri’den öğredi. Nahiv ve diğer ilimleri; Fas müftîliği yapan Ebû Abdullah Muhammed bin Kâsım Kassâr Kaysî, nahiv âlimi Ebü’l-Fadl Kâsım bin Ebü’l-Âfiye, hadîs ve fıkıh âlimi Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Muhammed, Kâdı Ebü’l-Hasen Ali bin İmrân, Fas müftîlerinden Ebû Abdullah Hevârî, Ebû Abdullah Muhammed bin Ahmed Tücîbî, Fas kadısı Ebü’l-Fadl Kâsım bin Muhammed Ebü’n-Na’îm Gassânî ve başkalarından öğrendi. 1008 (m. 1599) senesinde hacca gittiği zaman hadîs ilmini; İbn-i Azîz Kassâr, İbn-i Kâdı ve daha başka şark âlimlerinden aldı. İbn-i Âşir Fâsî; fıkıh, hesâb, ferâiz, mantık, beyân, arûz, tıb ve daha başka ilimlerde mütehassıs idi. Allah yolunda muharebelere katıldı, İ’tikâf yapar, gecenin bir kısmını ibâdetle geçirirdi.

İbn-i Âşir Fâsî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-El-Mürşid-ül-mu’în alad-darûriyyeti min ulûmiddîn, 2-El-Kâfi fil kırâeti, 3-Feth-ül-Mennân il-mervî bi mevrid-iz-zamân fî resm-il-Kur’ân, 4-Şerhun alâ Muhtasar-ı Halîl fî furû’ il-fıkh-ıl-Mâlikî, 5-El-İ’lâm bi tekmili mevrid-iz-zamân fî resm-il-bâki min kırâet-il-eimmet-is-seb’at-il-a’yân.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 205

2) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 96

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 636İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ AYDERÛSÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Ali bin Abdullah bin Muhammed bin Abdurrahmân bin Abdullah bin Ahmed bin Ali bin Muhammed bin Ahmed bin Seyyid Cemâl’dir. Mekke-i mükerremede doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1066 (m. 1655) senesi Zilka’de ayının onbirinci günü, Cum’a namazından sonra Mekke-i mükerremede vefât etti. Cenâze namazı büyük bir kalabalık tarafından kılındı. Babasının kabri yanına defnedildi.

İbn-i Ayderûs, Mekke-i mükerremede ömür sürdü. Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Şeyh Abdülazîz Zemzemi ve Şeyh Abdülkâdir Taberî’den fıkıh okudu. Babası da âlim bir zât idi. Ondan da çok istifâde etti. Zamanının büyük evliyâsından ba’zıları ile görüştü. Sohbetlerini dinleyip kemâle geldi. Asrının bir tanesi oldu. İlimde reîs idi. Çok kıymetli elbiseler giyerdi. Uzun müddet Mina’da ikâmet etti. Herkesten i’tibâr gördü. Bol hediyeler verirdi. Sultanlar gibi idi. Ömrünün sonlarına doğru, ileri gelenlerle görüşmez oldu. Kendini ibâdete verdi. Evliyâdan olan amca oğlunun meclisinde bulunmayı çok arzu ederdi. Bunu kendisi şöyle anlatır; “Onun vefâtına kadar dersinde bulundum. Çok duâlarına kavuştum. Duâlarının te’sîri hemen görülürdü.” İbn-i Ayderûs’un çok kerâmetleri görüldü.

Birgün bir köylü gelip, Muhibbî’ye Ayderûsî’nin kim olduğunu sordu. O da onu işâret etti. Köylü gidip selâm verdi. Ayderûsî ona; “Beraberinde getirdiğin ve nezr ettiğin şeyi koy” buyurdu. Köylü, bu hitab karşısında çok şaşırdı ve dedi ki: “Efendim nezrim olan şeyi ve sebebini açıklar mısınız?” Ayderûsî tek tek îzâh edince, köylü hürmetle eğilip ellerinden öptü. Nezrettiği şeyi yerine getirdi. Sonradan da Muhibbî’ye; “Nezrettiğim şeyi Allahü teâlâdan başkası bilmiyordu” dedi.

Birgün bir fakir gelip çok muhtaç olduğunu söyledi. Ayderûsî ona; “Şimdi Mekke şerîfine git, o senin ihtiyâcını görür” buyurdu. Fakir, Mekke şerîfine gitti. Bir kaside söyliyerek hâlini arzetti. Şerîf bunun üzerine yerinden sıçrayıp, fakire elbise ve hediyeler verilmesini emretti.

Bir zaman Mekke-i mükerremede yağmur yağmadı ve kuyular kurudu. Hacıların gelme zamanı da yaklaşmıştı. Havuzlar bomboş, bir durumda idi. Mekke şerîfi de uzakta idi. Şerîf, hâkime bir mektûp gönderip ne yapıp yapıp havuzlara su te’min etmesini bildirdi. Hâkim, vakit dar olması sebebiyle birşey yapamayıp âciz kaldı. Doğruca İbn-i Ayderûsî’ye geldi. Durumu bildirip yardım istedi. Ayderûsî de ona; Hizmetçinize bir kaç koyun veriniz o da fakirlere tasadduk etsin” buyurdu. Denileni yaptılar. Sabah olduğunda gökyüzü bulutlandı. Yağmur yağmaya başladı. Mekke sokaklarında seller aktı. Bütün kuyu ve havuzlar su ile doldu.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 201

2) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 56İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ BAYRAM-I RÛMÎ (Vişne-zâde İzzetî)

Osmanlı Devleti zamanında yetişen âlimlerden. İsmi, Muhammed bin Lütfullah bin Zekeriyyâ’dır. Şeyh Muhammed Arabî diye de meşhûrdur. 1023 (m. 1625) senesinde Filibe’de doğdu. 1092 (m. 1681) senesi Şa’bân ayında İstanbul’da vefât etti. Amcası Zekeriyyâ-zâde Yahyâ Efendi’nin yanına defnedildi.

Muhammed Arabî, yedi yaşında babasını kaybettiği için Şeyhülislâm olan amcası Yahyâ Efendi’nin yanında yetişti. İbn-i Bayram-ı Rûmî, önce İstanbul’da ikâmet eden Seyyid Muhammed’den, sonra Hâmid bin Mustafa Aksarâyî, Dersiam diye meşhûr olan Molla Abdullah’dan ilim öğrendi. Edebî ilimleri, Sultân-ül-ulemâ veş-şu’arâ denilen amcasından öğrendi. İbn-i Bayram-ı Rûmî, genç yaşta yazdığı şiirleri amcasına arzeder, amcası da gerekli tashihi yapardı. Sultan Dördüncü Murâd, İbn-i Bayram-ı Rûmî’ye İstanbul’da iken çok ikramda bulunurdu. Birgün Sultan Murâd, İbn-i Bayram-ı Rûmî’yi da’vet etmişti. İbn-i Bayram-ı Rûmî’nin yaşı daha çok küçüktü. Sultan, elinde bulunan altınları ona verdi. Altınlardan ba’zıları yere düştü. İbn-i Bayram yere düşenlere hiç iltifât etmedi ve eğilip onları almadı. Sultan Murâd onun bu asâletini çok beğendi.

Amcasının vefâtından sonra, Şeyhülislâm Ebû Sa’îd Efendi, onu önce amcasının ders verdiği medreseye hoca olarak ta’yin etti. Sonra onu, Sahn-ı semân medreselerinden olan Esma Hân binti Sultan Süleymân Medresesi’ne ta’yin etti. Daha sonra 1064 (m. 1654) senesinde Şam kadılığına gönderildi. Mısır, Bursa ve Edirne kadılıklarında da bulunduktan sonra 1073 (m. 1662) senesinde İstanbul kadısı oldu. Onyedi ay bu görevde kaldı. 1079 (m. 1668) senesinde Anadolu kadıaskeri, 1080 (m. 1669) senesi Rebî’ul-âhır ayında da Rumeli kadıaskeri oldu. Bir süre sonra bu vazîfeden ayrıldı. 1087 (m. 1676) senesinde tekrar Rumeli kadıaskerliğine getirildi. Bir sene sonra bu görevden de ayrıldı. Vefâtına kadar evinde münzevî bir hayat yaşadı. Haftada iki gün evinden ayrılırdı.

İbn-i Bayram-ı Rûmî, Osmanlı âlimlerinin önde gelenlerinden olup, ilim ve fazilette, fesahat ve belagatta çok yüksek idi. Arabca, Farsça ve Osmanlıca nazm ve nesir yazmada çok mahir idi. Hakkında çok medhler yazıldı. Çok zekî idi. Güzel ahlâklı, iffet ve vekâr sahibi idi. Kâdı iken yanına gelenlere şefkatli bir baba, hakîkî bir kardeş muâmelesinde bulunurdu.

Şöyle anlatılır: İbn-i Bayram-ı Rûmî’nin muhtelif mevzûlara dâir çok kitabı vardı. Bunların hepsini okuyup, tetkik ettiğinden çok iyi bilirdi. İbn-i Bayram-ı Rûmî’ye birgün bir kitap lâzım olmuştu. O kitabı çıkartması için kütübhânesine bakan hizmetçisine söyledi. Kütübhâneye bakan hizmetçi bir yardımcı ile beraber uzun müddet aradılar. İbn-i Bayram-ı Rûmî’nin aradığı mevzû ile alâkalı birkaç kitap çıkardılar. Fakat onun istediği kitabı daha bulamamışlardı İbn-i Bayram-ı Rûmî onlara kitabın satırlarını ve yaprağının husûsiyetlerini söyleyince, bir müddet sonra aradıkları kitabı buldular. Kitab, İbn-i Bayram-ı Rûmî’nin anlattığı şekilde idi.

İbn-i Bayram-ı Rûmî’nin Keşf-üz-zünûn’a yaptığı ba’zı ilâveler, Şu’arâ tezkire’si ve bir şiir dîvânı vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 131

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 298

3) Sicilli Osmânî cild-3, sh. 455İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ BEYLÛNÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Mahmûd bin Muhammed bin Hasen Bâbî Halebî’dir. Künyesi Ebü’s-Senâ olup, lakabı Nûreddîn’dir. İbn-i Beylûnî diye meşhûrdur. Haleb’de doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1007 (m. 1598) senesi Ramazân-ı şerîf ayında Mısır’da vefât etti. Cenâze namazını Mısır kadısı Yahyâ bin Zekeriyyâ kıldırdı.

İbn-i Beylûnî daha küçük iken babası vefât etti. Babasının vefâtından sonra onun terbiyesiyle amcası meşgûl oldu. Haleb’de, Hicâziyye Câmii İmâmı olan amcası Ebü’l-Yüsr Muhammed’den ilim öğrendi. Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Kırâat-ı seb’ayı, büyük âlim Şeyh Darîr İbrâhim Kâbûnî’den öğrendi. Sonra da Şeyh Abdülyehhâb Aradî’den Minhâc kitabını, Şeyh Abdülkâdir Teksîrî’den İrşâd’ı okudu. Uzun zaman Radıyeddîn bin Hanbelî’nin derslerine devam etti. Gece-gündüz yanından ayrılmayıp kendisinden çok istifâde etti. Aklî ve naklî ilimlerde üstün bir dereceye yükseldi. Onun babası Bürhâneddîn Hanbelî’den Buhârî ve Müslim’deki hadîs-i şerîfleri okudu. İcâzet (diploma) aldı. Şeyh Muvaffık’dan Kütüb-ü sitte’yi okuyup icâzet aldı. Kırâat ve hadîs ilimlerinde üstün bir dereceye yükseldi. Şam ve Mısır’daki âlimler kendisiyle görüşmek istediklerini bildirip onu da’vet ettiler.

İbn-i Beylûnî, 964 (m. 1557) senesinde hac için Hicaz’a gitti. Hicaz’daki âlimlerin güneşi İbn-i Hacer Heytemî ile görüşüp derslerini dinledi. İbn-i Hacer’den, ders okutma ve fetvâ vermeye ehil olduğuna dâir icâzet (diploma) aldı. Hac sonrası mücavir olarak kalmayıp Haleb’e döndü. Hocası İbn-i Hanbelî hayatta iken ders vermeye başladı. Fazilet sahibi idi. Hocası tarafından medhedildi. Çok kimseler kendisinden ilim öğrenip istifâde ettiler. Haleb şeyhi Ömer Aradî talebelerinden olup, yazdığı târihinde kendisinden etrâflıca bahsedip okuduğu kitapları bildirdi ve dedi ki: “Haleb vâlisi İbrâhim Paşa, hocama evinin yanında bir câmi ve bir dergâh yaptırdı. İbn-i Beylûnî oraya kapanıp ibâdetle meşgûl oldu. Oradan hiç çıkmaz, ancak ihtiyâç olduğunda çıkardı. Çok kimseler sohbetine koştular. Son zamanlarına doğru duyması ve görmesi azaldı. Sâdece Kur’ân-ı kerîm okumakla ve dinlemekle meşgûl oldu. İbn-i Beylûnî âlim ve fazilet sahibi bir zât idi.”

Necmüddîn Gazzî onun hakkında dedi ki: “İbn-i Beylûnî, Kur’ân-ı kerîmi tecvidli olarak çok güzel okurdu. Hıfzı çok kuvvetli idi. Nahiv, sarf, me’ânî, beyân, mantık, astronomi, tefsîr, fıkıh, usûl ve tasavvuf bilgilerinde engin bir deniz olması yanında kırâat ilminde de üstündü. Bir ilim dalında konuştuğunda; dinliyenler, ondan daha güzel bu mes’eleyi kimse bilemez hükmüne varırdı. Meclisinde açık olarak keşf ve kerâmetleri görülürdü. Huzûrunda bulunanların kalblerini aydınlatırdı. İbn-i Beylûnî 1007 (m. 1598) senesindeki hac yolculuğunda Dımeşk’a (Şam’a) uğrayıp; Molla Muslihuddîn Lârî’den, Şeyh Bürhânüddîn İmâdî’den, Şeyh Necmeddîn Gaytî’den ilim ve icâzet (diploma) aldı.”

Muhibbî, onun hakkında şöyle demektedir: “İbn-i Beylûnî bir zaman talebeleriyle birlikte, Emevî Câmii’nde Yahyâ aleyhisselâmın kabrine yakın bir yere gelerek dersimi ta’kib etti.

Kâdı Muhibbüddîn de orada idi. İbn-i Beylûnî sonra da ziyâretime geldi. Bir gece evimde kaldı. Gece vakti kalbime, ders okutmam ve fetvâ vermem husûsunda ondan izin (diploma) almak düşüncesi geldi. Sabah olduğunda ziyâretine gittim. O gün Âdiliyye-i Sugrâ denilen yerde idi. Selâmıma cevâp verip gülerek karşıladı. Benim için yazdığı icâzetnameyi (diplomayı) elinde gördüm. Sonra da onu bana verdi. Zamanın büyük âlimlerinden idi. Mübârek yüzünde çok ibâdet etmenin alâmeti olarak nûr parlardı. Onu görenler, ilmiyle amel eden âlim ve evliyâ bir zât olduğuna şehâdet ederlerdi. Daha sonra gördüğümde kulaklarının az işittiğini anladım. Çok zor işitiyordu. O bu hâlinden hiç şikâyetçi olmayıp; “Bu hâlim, Allahü teâlânın ni’metlerinden bir ni’mettir. Zîrâ kulaklarım gıybet ve başka çirkin sözleri işitmiyor. Yalnız yanımda Kur’ân-ı kerîm okunduğunda, okuyan kimsenin sesini işitiyorum” buyururdu. İbn-i Beylûnî, Dımeşk’tan Mısır’a gitti. Orada rahmeti Rahmâna kavuştu.

Necmüddîn Gazzî şöyle anlatır: “Kâdı Yahyâ bin Zekeriyyâ babasıyla birlikte Halebe geldiğinde, İbn-i Beylûnî ile görüştü. İbn-i Beylûnî ona; “İnşâallahü teâlâ seni, Haleb’de sonra da Mısır’da kadı olarak görürüz” buyurdu. Yahyâ bin Zekeriyyâ; “Önce Haleb’e sonra da Mısır’da kadı oldum. İbn-i Beylûnî’nin keşf ve kerâmeti meydana çıktı. Bu sebeple ona olan sevgim ve saygım arttı. Vefâtından önce de Mısır’da onunla görüşmek nasîb oldu” dedi.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 320

2) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 241

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ EHDEL

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ebû Bekr bin Ebi’l-Kâsım bin Ahmed bin Muhammed bin Ebî Bekr bin Muhammed bin Süleymân Yemenî’dir. İbn-i Ehdel ismiyle meşhûr oldu. Seyyiddir. Nesebi hazret-i Hüseyn’e dayanır. 984 (m, 1576) senesinde Yemen’de doğdu. 1035 (m. 1626) senesi Cemâzil-evvel ayında, Yemen’in Maht köyünde vefât etti.

İbn-i Ehdel, “Nefhat-ül-Mendel” adlı eserinde hayatını şöyle anlattı:

“Yemen’de, Hille denilen yerde dünyâya geldim. Dedelerimin kabirleri de buradadır. Babamla 988 (m. 1581) senesinin Zilhicce ayında Selâme adlı köye gittik ve oraya yerleştik. Burada Şeyh Sâlih Ahmed bin İbrâhim Mezcâcî’den Kur’ân-ı kerîmi öğrendim ve ezberledim. Babamın emri üzerine, evimizdeki kardeşlerime ve evimize yakın câmide başkalarına Kur’ân-ı kerîm öğretme işiyle meşgûl oldum. Bu arada Elfiye’yi ezberledim, ilme karşı şevk ve rağbetim arttı. Bütün gün ve geceler ilim öğrenmeye çalıştım. Kitap elimden düşmedi. Daha sonra babam beni alıp, ilimde yükselmem için Zebîd şehrine götürdü. Orada fıkıh tahsiline başladım. Fıkıh ilmini; fakîh Muhammed bin Abbâs’dan, nahiv ilmini; Muhammed bin Yahyâ Mutayyib’den öğrendim. O sırada babam beni evlendirmek istedi. Lâkin ben evlenince hanımımın üzerindeki haklarını ödeyemiyeceğim düşüncesi ve ilim tahsilinden mahrûm kalacağım endişesi ile çok korktum. Neticede evlendim. Fakat evlendikten sonra da ders ve müzâkereden geri kalmadım. Zebîd’de altı sene kadar ilim tahsiline devam ettim, ilim öğrenmekten başka düşüncem olmadı. Muhammed bin Burhan Mahallî, Ali bin Abbâs, Ahmed Naşiri, İbrâhim bin Muhammed, Sıddîk bin Muhammed Hâs, Ahmed bin Cemâl, Abdülbâki bin Abdullah, Zeynüddîn bin Sıddîk Mezcâcî’den ilim öğrendim. Tasavvuf yolunun edebini de, Seyyid Âbid bin Hüseyn ile Şeyh Zeynüddîn Sıddîk Mezcâcî’den öğrendim, icâzet (diploma) aldım. Seyyid Muhammed bin Ebi Bekr Ehdel, Abdullah bin Ahmed Decâî, Seyyid Makbûl bin Meşhûr, Muhammed Alevî, Abdurrahmân bin Dâvûd Hindi, Abdülfettâh Sâbûnî gibi zâtların ve başkalarının sohbetlerinde bulundum.”

İbn-i Ehdel, bütün hocalarından icâzet alıp ilim ve edebde üstün bir dereceye yükseldi. Zamanının bir tanesi oldu. Çok ibâdet ederdi. Üstün bir zekâsı vardı. Zühd ve vera’ sahibi idi. İlmiyle amel ederdi. Vakitlerini ilim öğrenmek, öğretmek ve ibâdetle geçirdi. İnsanlara fetvâlar verip müşküllerini çözdü. Büyük bir evliyâ olan dedesine çok benzerdi. Haremeyn’deki âlimlerden de icâzet aldı. El yazısıyla çok kıymetli eserler yazdı.

Eserlerinden ba’zıları şunlardır. 1-El-Ehsâb-ül-aliyye fil-ensâb-il-Ehdeliyye, 2-El-Beyân vel-A’lâm bi mühimmâti ahkâmı erkân-il-İslâm, 3-Ed-Dürret-ül-Bâhire fit-tehaddüsi bi şey’in min-ni’amillahil bâtına vez-zâhira, 4-Nefhat-ül-mendel fî terâcim-i Sâdet-il-Ehdel, 5-Nazmü Istılâhat-is-Sûfiyye, 6-Nazm-üt-Tahrîr, 7-Nazm-ül-Varakât, 8-Nazm-ün-Nûhbe, 9-Manzûmetün fis-sivâk, 10-Et-Ta’lîk-ül-madbût.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 69

2) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 64

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 239

4) Brockelmann Sup-2, sh. 544İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ GÂNİM MAKDİSÎ

Hanefî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Ali bin Muhammed bin Ali olup, lakabı Nûreddîn’dir. 920 (m. 1514) senesinde Kâhire’de doğdu. Aslen Kudüslüdür. 1004 (m. 1595) senesinde Kâhire’de vefât etti.

İbn-i Gânim, Mısır’da yetişti. Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Kırâat-ı seb’ayı büyük âlim Şihâbüddîn bin Fakîh Ali Makdisî’den öğrendi. Kâdı’l-kudât “Muhibbüdddîn Ebü’l-Cevâd’dan kırâat ve fıkıh ilimlerini tahsil etti. Şihâbüddîn İbni Neccâr’dan Sahîh-i Buhârî, Sahîh-i Müslim ve Kütüb-ü sitte’den olan diğer dört hadîs kitabını okudu. Ayrıca; İbn-i Şelbî, Nâsıruddîn Lekânî el-Mâlikî, Ebü’l-Hasen Bekrî, Şihâbüddîn Remlî, Şemsüddîn Muhammed, Safiyyüddîn, Mîr Âlim Buhârî, Ma’lül Emîr, Kâdı’l-kudât Abdullah bin Abdülazîz ders aldığı hocalarındandır. Her taraftan, İbn-i Gânim’in derslerini dinlemek ve ondan ilim öğrenmek için gelirlerdi, İbn-i Gânim, hayâtı boyunca fetvâ verdi. Asrının büyük âlimlerinden birçoğu ondan istifâde ettiler. İbn-i Gânim, çeşitli medreselerde müderrislik ve çeşitli görevlerde bulundu.

Münâvî, “Tabakât-ül-evliyâ” ismindeki kitabında ondan şöyle bahseder: “İbn-i Gânim Makdisî, geceleri ibâdet ve murâkabe ile geçirirdi. Gündüzleri, müslümanların suâllerini cevaplandırır, sonra bir müddet uyurdu. Fakirlere çok iyilik yapar, onlarla beraber otururdu. Herkese ikramda bulunurdu. “Doğru yol Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yoludur” derdi.”

İbn-i Gânim bütün ilimlerde mütehassıs idi. Zâhirî ilimlerde olduğu gibi, bâtınî ilimlerde de yükseldi. Vera’ ve zühd sahibi idi. Asrındaki âlimler onun ilim ve faziletteki üstünlüğünü kabûl ettiler.

İbn-i Gânim Makdisî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-Er-Remzu fî şerhi nazm-il-Kenz: Dört cildlik olan bu eserin yazması Tunus’da bulunan Sâdıkiyye Kütüphânesi’ndedir. 2- Nûr-uş-şum’a fî ahkâm-ül-Cum’a, 3-Bugyet-ül-murtâd fî tashîh-id-dâd, 4-Hâşiyetün alel Kâmûs: Yazma ve küçük bir eser olup, Kâmûs’a fâideli bilgiler ilâve yapmıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 195

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 750

3) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 99, 250

4) El-A’lâm cild-5, sh. 12

5) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 180

6) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 398

7) Brockelmann sup-2, sh. 395İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ İMÂD (Abdülhay bin Ahmed)

Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Meşhûr “Şezerât-üz-zeheb fî ahbâr-i men zeheb” adlı eserin müellifidir. İsmi, Abdülhay bin Ahmed bin Muhammed el-İmâd-el-Akrî’dir. Künyesi Ebü’l-Felâh’dır. İbn-i îmâd diye meşhûr olmuştur. 1032 (m. 1623) senesinde Şam’ın Sâlihiyye kasabasında doğdu. 1089 (m. 1679) senesinde Mekke-i mükerremede vefât etti. Orada Muallâ kabristanına defnedildi.

Küçük yaşında ilim tahsiline başladı. İlk olarak memleketinin âlimlerinden; Şeyh Eyyûb, Hanbelî müftîsi Abdülbâkî gibi zâtlardan fıkıh ilmini, Muhammed Şemseddîn el-Belbânî es-Sâlihî’den de diğer ilimleri tahsil etti. Aklî ve naklî ilimlerde yükselip, bu âlimlerden icâzet aldıktan sonra Kâhire’ye gitti. Orada uzun müddet kalıp o beldenin âlimlerinden de ilim öğrendi. Kâhire’de Şeyh Sultân el-Mîzâhî, Nûreddîn eş-Şebrâmelîsî, Şemseddîn el-Bâlî, Şihâbüddîn Kalyobî ve başka âlimlerden de, aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. İlimde yükselip akranlarından üstün olduktan sonra, memleketi olan Şam’a dönüp, ilim öğretmekle meşgûl oldu. Uzun müddet ilim öğretip, birçok âlim yetiştirdi. Şeyh Osman bin Ahmed bin Osman en-Necdî tarihçi olan Şeyh Mustafa el-Hamevî, Hulâsat-ül-eser kitabının müellifi Muhibbî gibi âlimler, onun ilim meclisinden istifâde ederek yükselenlerdendir. Birçok yüksek âlimler yetiştirip kıymetli eserler yazmakla ömrünü geçiren İbn-i İmâd el-Akri, ömrünün sonuna yakın hac ibâdetini yerine getirmek üzere Mekke-i mükerremeye gitti. Hac ibâdetini yapıp, sevgili Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) mübârek kabrini ziyâret ettikten sonra, Mekke-i mükerremede vefât edip, Muallâ kabristanına defnedildi.

İbn-i İmâd, aklî ve naklî ilimlerde yüksek derece, Hanbelî fıkhı, târih ve edebî ilimlerde özel ihtisas sahibi, güler yüzlü, hoş sohbet bir zât idi. Onun evi ilim meclisi idi. Kıymetli şiirlerinin yanında yazısı da çok güzeldi. Çok ince bir araştırma özelliği vardı, ilmî mevzûları mütâlâa edip yazmaktan usanmazdı.

Yazmış olduğu kıymetli eserlerinden ba’zıları şunlardır.

1-Şezerât-üz-zeheb fî ahbâri men zeheb: İbn-i îmâd bu eserinde Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Mekke’den Medine’ye hicretinden i’tibâren, zamanına ya’nî hicri onbirinci asrın başına kadar yaşamış âlim, velî, devlet adamı, meşhûr tüccârların hayatlarını, vefât târih sırasına göre anlatmıştır. Bu eserini yazarken birçok eserden istifâde etmiş, istifâde ettiği eserlerdeki bilgileri özetlemiştir. Kısa ve özet bilgi vermesi sebebiyle, anahtar kitap özelliğindedir. Sekiz cilt hâlinde basılmıştır. 2-Şerhu Metn-il-Müntehâ: Hanbelî mezhebi fıkhına dâir yazmış olduğu eseridir. 3-Şerh-i Bedîiyyet-i İbn-i Hucce.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 107

2) Hulâsât-ül-eser cild-2, sh. 340

3) El-A’lâm cild-1, sh. 508

4) Şezerât-üz-zeheb cild-1, sh. 2

5) Brockelmann Sup-11, sh. 403İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ İMRÂN

Kelâm, fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Akîl bin Ömer bin Abdullah bin Ali bin Ömer bin Sâlim olup, künyesi Ebü’l-Mevâhib’dir. İbn-i İmrân diye meşhûr oldu. 1001 (m. 1592) senesinde Yemen’in Zafâr şehrine bağlı Mirbât köyünde doğdu. 1062 (m. 1652) senesinde Zafâr’da vefât etti. Mirbât köyüne defnedildi. Cenâzesi çok kalabalık oldu. Kabri ziyâret mahallidir.

İbn-i İmrân ilk tahsiline Zafâr’da başladı. Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. On yaşında iken, Şihâbüddîn Ahmed bin Muhammed Hâdî’nin derslerini dinledi. İlme ilk başladığı sıralarda çok çalıştı ve ilim öğrenmek için çok yer dolaştı. Mirbât’da bulunduğu sıralarda, büyük dedesi Muhammed bin Ali’nin ve evliyâdan Sahîb Hâsikî’nin kabirlerinin yanında uzun müddet yalnız kalırdı. Ba’zan da bir dağa çekilip ibâdetle meşgûl olurdu. Sonra Hadramût’a gitti. Orada evliyânın büyüklerinden olan zâtların sohbetlerinde bulundu. Terîm’de evliyânın büyüklerinden Tâc-ül-ârifîn Zeynel âbidîn Ayderûsî’den, onun kardeşinden ve kardeşinin oğlu Abdurrahmân Sekkâf Ayderûsî’den ilim öğrendi. Muhammed Hâdî bin Abdurrahmân’dan da ilim alan İbn-i İmrân, bir müddet Muhammed Hâdî’nin yanından ayrılmadı.

İbn-i İmrân fıkıh ilmini Kâdı Ahmed bin Hüseyn’den, tasavvuf yolunu Ebû Bekr Cüneyd ve Sırrî bin Ömer bin Abdullah’dan öğrendi. Seyyid bin Hüseyn, Hasen bin Ebû Bekr ve daha başka büyük zâtların sohbetlerinde bulundu. İbn-i İmrân 1033 (m. 1623) senesinde Mekke-i mükerremeye ve Medîne-i münevvereye gitti. Burada Ömer bin Abdürrahîm’in derslerine devam etti. Hocası, İbn-i İmrân’a ilimdeki yüksekliğini ifâde etmek üzere hırka giydirdi. Sonra memleketine giden İbn-i İmrân bir daha yolculuğa çıkmadı, insanlara fâideli olmaya çalıştı. İbn-i İmrân’dan çok kimse ilim öğrendi. Amcasının oğlu ve velîlerden olan Ömer bin Ali, Ali bin Ömer bin Ali ve başkaları ilim öğrendiler.

Şeyh Şelî onun hakkında şöyle demektedir: “1051 (m. 1641) senesinde Zafâr’da bulunan İbn-i İmrân’ın yanına gittim. Onun yanında; Atâullah İskenderi’nin Tenvir kitabını, îhyâ-ül-ulûm-iddîn’in bir kısmını ve kendisinin yazmış olduğu; Feth-ül-Kerîm-il-Gâfir fî şerh-i hilyet-il-müsâfir adındaki eserini okudum. Sonunda bana icâzet (diploma) verdi. Başkasına, ilimde yetiştiğine dâir hırka giydirmeme de izin verdi.”

İbn-i İmrân, güzel ahlâk sahibi, ilmi ile amel eden bir zât idi. Misâfirlere ikram eder giyeceği olmayanları giydirirdi. Doğruluktan asla ayrılmazdı. Çok kerâmetleri görülmüştür.

İbn-i İmrân birçok eser yazmıştır.

Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-El-Akîde: Manzûm bir eser olup, Ahmed bin Muhammed Kaşâşî bu eseri şerh etmiştir. 2-Feth-ül-Kerîm-ül-Gâfir, 3-Müntehab-üz-zehr ves-semer fî garîb-il-hadîs vel-eser, 4-Risâletün fî hizânet-ir-ribât. Ayrıca tasavvufa dâir yazdığı pekçok şiirleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 290

2) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 114

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 665

4) El-A’lâm cild-4, sh. 242İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ KAZRÛNÎ (Ebüssü’ûd bin Yahyâ)

Medîne-i münevverede yetişen Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ebüssü’ûd bin Tâcüddîn bin Ebüssü’ûd bin Cemâleddîn bin Kâdı Cemâl Muhammed bin Ahmed Safiyyüddîn bin Muhammed bin Rüzbe bin Ebi’s-Senâ Mahmûd bin İbrâhim bin Ahmed olup, nisbeti el-Kazrûnî, el-Medenî, ez-Zübeyrî’dir. Eshâb-ı Kirâmın büyüklerinden Zübeyr bin Avvâm’ın ( radıyallahü anh ) neslindendir. Nefs-i mutmainne derecesine kavuşmuş, himmet sahibi bir zât idi. 980 (m. 1572) senesinde Medîne-i münevverede doğdu ve orada büyüdü. 1050 (m. 1640) senesi Zilka’de ayında orada vefât etti.

İlim öğrenmeye çok küçük yaşta, Kur’ân-ı kerîmi tecvîd üzere okumayı öğrenerek başlayan İbn-i Kazrûnî; tefsîr, hadîs ve fıkıh ilimlerine dâir birçok kitabı ezberledi. Ayrıca nahiv ilmine dâir, Elfiye-i İbn-i Mâlik, kırâat ilmine dâir, Şâtıbiyye ve Rahbiyye isimli eserleri ezberledi. Amcası Muhammed Takıyyüddîn el-Kazrûnî’den, Seyyid Hüseyn es-Semerkandî el-Medenî, Abdülmelik el-Usâmî, Ahmed bin Mensûr ve Abdürrahmân el-Hıyâzî gibi âlimlerden ilim öğrendi.

İbn-i Kazrûnî, yüksek himmet sahibi, birçok fazileti kendinde toplamış, hoşsohbet bir zât idi. Geniş yüzlü idi. Dâima tebessüm eden bir hâli vardı. Dînimizin emirlerine son derece bağlı idi. Dünyâya düşkün olmaktan çok uzak idi. Bir ânını boş ve beyhude şeylerle geçirmezdi. Devamlı ilim ve ibâdetle meşgûl olurdu. Çok kitap okurdu. Birçok kitabı, kendi el yazısıyla yeniden yazmıştır.

Küçüklüğünden i’tibâren vefâtına kadar, bir özrü yok ise, namazlarını mutlaka Mescid-i Nebî’de kılar ve Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini sık sık ziyâret ederdi. İbâdete olan arzu ve isteğinin çokluğundan dolayı, mescide umûmiyetle herkesten önce gelir, herkesten sonra çıkardı. Bu husûsta küçüklüğünde karşılaştığı bir hâli şöyle anlatır:

“Bir yaz mevsiminde hava çok sıcak olduğu için, babamlarla birlikte serinlemek üzere, şehrin dışında bulunan hurmalıklara gitmiştik. Gece orada kaldık. Uyandığımda ortalık aydınlanmıştı. Cemâate geç kalacağım diye acele ile kalkıp hazırlandım.

Abdest alarak hurmalıktan çıktım. Babamlar hâlâ uyuyorlardı. Çıktığımdan haberleri olmadı. Ben heyecanımdan onları uyandırmayı bile düşünememiştim. Sür’atle şehre girip, Mescid-i Nebî’ye geldim. Bir de ne göreyim, kapılar kapalı, ortalıkta kimseler yok. Daha namaz vakti olmamıştı. Ben ay ışığına aldanarak sabah oldu zannetmiştim. Daha sabaha çok vardı. Şimdi geri dönüp, başkalarının hurmalıklarının arasından geçerek kendi hurmalığımıza, babamların bulunduğu yere gitmem îcâb ediyordu Fakat, hurmalıkların arasına girmeye cesâret edemedim. Küçük yaşta olduğum için korkmuştum. Bu arada Bakî’ kabristanını ziyâret edeyim dedim. Besmele ile kabristana girdim. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) amcası olan hazret-i Abbâs’ın türbesinin kapısında oturup, abamı (paltomu) başıma örttüm. Orada otururken birçok nûrlar ve nûrânî kimseler gördüm. Onlardan biri bana iltifât ederek ismimi sordu. “Ebüssü’ûd bin Yahyâ el-Kazrûnî” dedim. Eliyle omuzumu sıvazladı ve; “Allahü teâlâ seni mübârek eylesin. Sen ve zürriyetin için çok bereketler hâsıl oldu” dedi. Biraz sonra iki kimse geldi. Yanlarında bir deve ve devenin üstünde de bir sandık vardı. Gelen kimseler, Resûl aleyhisselâmın mübârek oğlu İbrâhim’in ( radıyallahü anh ) kabri yanında durup orada bir kabir kazdılar. Ben hayretle kendilerini seyrediyordum. Sonra devenin üzerindeki sandığı indirdiler. Ondan birşey alıp kazdıkları kabre defnettiler. Kabri kapatıp giderlerken benim yanımdan geçtikleri sırada, devenin yularını tutarak önde bulunan zâta; “Sizler kimlersiniz?” diye sordum. “Bizler melekleriz” dedi. Bunun üzerine benim tüylerim diken diken oldu. Çok korkmuştum. Aklım başımdan gidecek gibi oldu. Bu sırada namaz vakti olmuştu. Mescid-i Nebî’ye girdim. Resûl aleyhisselâmın kabr-i şerîfini ziyâret edip, sonra cemâati beklemeye başladım. Bakî’ kabristanında gördüğüm hâl bana çok te’sîr etmişti. Daha sonra bu durumu babama anlattığımda, kendisinden ayrı ve habersiz bir daha gitmememi söyledi.

İbn-i Kazrûnî hazretleri vefât ettiği gün, ikindi namazından sonra, Mescid-i Nebî’de cenâze namazı kılınıp, Bakî’ kabristanında, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) oğlu Hazreti İbrâhim’in kabri yanına defnolundu. Böylece küçüklüğünde gördüğü o hâdisenin, onun yüksek bir zât olacağına ve vefâtında buraya defnolunacağına işâret olduğu anlaşıldı.

İlim ve evliyâlığı yanında, nazım ve nesirde de maharet ve ihtisası bulunan İbn-i Kazrûnî’nin bir tezkiresi vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 124İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ KENÂN HALVETÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Îsâ bin Mahmûd bin Muhammed bin Muhammed bin Kenân Halveti’dir. 1042 (m. 1632) senesi Şevval ayında Dımeşk’a bağlı Sâlihiyye köyünde doğdu. 1093 (m. 1682) senesinde Dımeşk’da vefât etti. Cenâze namazı büyük bir kalabalık tarafından kılındı. Vasıyyeti îcâbı, hocası Abbasî’nin mezarına bitişik olarak, önceden hazırlattırdığı Ferâdis Kabristanı’ndaki kabrine defnedildi.

İbn-i Kenân yedi yaşında Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. On yaşında babasıyla birlikte Mısır’a gitti. Bir müddet orada kalıp döndüler, İbn-i Kenân daha sonra ilim tahsili için, yalnız başına Mısır’a gitti. Oradaki büyük âlimlerden şeyh Bühûtî Gazî, Nûreddîn Şebrâmelîsî, Şeyh Muhammed Halveti, Şemsüddîn Bâbilî, Şihâbüddîn Ahmed, Şeyh Sultan ve başkalarından ilim öğrendi. İlimde üstün bir dereceye yükseldi. Evliyânın ve sâlih kimselerin, bilhassa İmâm-ı Şafiî hazretlerinin kabrini çok ziyâret ederdi. Kabri başında çok Kur’ân-ı kerîm okurdu. Bir defasında ezberden Kur’ân-ı kerîm okurken, bir âyette takıldı. Hatırlıyamadı ve sustu. O zaman kabirden İmâm-ı Şafiî hazretleri seslenip, o yerdeki o âyeti hatırlattı.

İbn-i Kenân 1055 (m. 1645) senesinde Dımeşk’a döndü. Eviiyâ’nın büyüklerinden olan, Şeyh Mansûr Mahallî Sâbûnî ile görüştü. Sohbetlerinde bulundu. Şeyh Mansûr onu çok severdi.

İbn-i Kenân, çok kerre yalınayak yürüyerek hac etti. Yolculukta kâfilenin önünden giderdi. Kimseden birşey istemezdi. Birşey bulursa yer, yoksa aç dururdu. Çok defa Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâda görürdü. Resûlullah ona; “Merhaba, Merhaba” diyerek ismiyle çağırırdı. İbn-i Kenân Şeyh Mansûr’un vefâtından sonra, Ârifi billah Seyyid Muhammed Abbasî’nin sohbetlerine kavuştu. Ondan icâzet aldı. Hocasından sonra yine onun emri ile yerine geçip insanlara doğru yolu devamlı olarak anlattı.

Nezâket ve iffet sahibi idi. Bir zaman birisi ona bir miktar para hîbe etti. Sonradan gelip o parayı geri istedi. İbn-i Kenân hiç duraklamadan o parayı çıkarıp verdi.

Vezir Hüseyn Paşa bir adamını gönderip İbn-i Kenân ile görüşmek için yanına çağırdı, İbn-i Kenân gitmedi. Vezir ona bir miktar para gönderdi, İbn-i Kenân onları kabûl etmeyip geri gönderdi.

Murâdî, Silk-üd-dürer adlı eserinde onun hakkında şöyle demektedir: “İbn-i Kenân evliyânın büyüklerinden olup, Hanbelî mezhebinde idi. Seyyid Muhammed Abbasî Halvetî’nin sohbetlerinde yetişti. Halvetî büyüklerinden oldu.”

Şeyh Yûsuf Hanefî anlatır; “Halvetî yolunun âdabını Seyyid Muhammed Abbasî’den öğrendim. Hocamın vefâtının gecesinde çok üzüntülü olarak uyudum. Rü’yâmda hocamın türbesine gitmişim. Kabir açıldı. Hocamı, dizleri üzerinde oturmuş ve ellerini dizlerine koymuş bir vaziyette gördüm. Aynen hayattaki hâli üzere idi. Beni görünce; “Sen Îsâ bin Kenân’a git, o benim vekîlimdir” buyurdu. Uyandım. Vakit gecenin sonu idi. Abdest aldım ve doğruca Şemîsâtiyye Medresesi’nde bulunan Îsâ bin Kenân’ın huzûruna gittim. Orada bir nûr parlıyordu, Îsâ bin Kenân teheccüd namazı kılıyordu. Namazı tamamlayıncaya kadar bekledim. Sonra bana döndü ve; “Şeyh Muhammed Abbasî göndermeseydi bizim yanımıza gelmeyecektin. Otur” buyurdu. Ben de onun ders halkasına katıldım ve icâzet aldım. O günün gecesinde rü’yâmda hocam Abbasî’nin kabri yanındaydım. Kabir açılmıştı. Hocam daha önce gördüğüm hâlde oturmuştu. Bana; “Yûsuf şimdi gideceğin yeri öğrendin ve alacağını aldın” buyurdu. Ben de; “Evet efendim” dediğimde o; “Allahü teâlâ sana dünyâ ve âhıret se’âdeti versin” buyurdu.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 243

2) Câmi’u Kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 229İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ MAKBÛL

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ali bin Ebî Bekr bin Makbûl’dür. İbn-i Makbûl diye meşhûrdur. 1024 (m. 1615) senesinde Mısır’da doğdu. 1095 (m. 1684) senesi Zilka’de ayının onbirinde Pazartesi günü Mekke-i mükerremede vefât etti.

İbn-i Makbûl’ün baba ve dedeleri, âlim, sâlih ve velî zâtlardı, önce babasından okudu. Daha sonra Makbûl bin Ahmed’den ders gördü. Zamanının birçok evliyâsının sohbetlerinde bulundu. Kemâle geldi. Onlardan icâzet (diploma) aldı. Şöhreti her yere yayıldı. Haremeyn’i ziyâretten sonra Mısır’daki Sa’îd şehrine yerleşti. Orada otuz sene ilim ve edeb öğretti. Allahü teâlânın kullarına yardımcı oldu. Herkes tarafından hürmet gördü. Sözü dinlenen bir zât idi. Çok kerâmetleri görüldü.

İbn-i Makbûl’ün bir gemisi vardı. Geçimini onunla sağlıyordu. Birgün birisi, Kusayr’dan Yenbu’ya gitmekte olan bu gemiye binmişti. Fırtına çıktı. Dalgalar kabardı. Gemidekiler boğulacaklarından çok korktular. O şahıs kendi kendine; “Sübhânallah! Herkes gemi sahibinin evliyâ bir zât olduğunu söylüyor. Hâlbuki gemi ve içindekiler tehlike ile karşı karşıya” diye düşündü. Bu düşünceler içinde iken olduğu yerde uyuyuverdi. Rü’yâsında İbn-i Makbûl’ü gördü, İbn-i Makbûl kendisine iltifât etti ve; “Yavrum, korkma bizi gâfil ve habersiz sanma. Şimdi uykudan uyan. İnşâallah selâmet bulacaksınız” buyurdu. O zaman o kişi uyanıverdi. Fırtına durdu. Gemi selâmetle limana yanaştı, iskeleye çıktığında karşısında rü’yâda gördüğü şekilde İbn-i Makbûl ile karşılaştı ve onun talebeleri arasına katıldı.

Sa’îd vâlisi, İbn-i Makbûl’ü çok severdi. Birgün İbn-i Makbûl’e “Efendim, bu bineği satın alıp vâdesi uzun olacak şekilde ödersiniz diyerek bineğini sattı. İbn-i Makbûl de, ikibin kuruşa pazarlık yapıp aldı. Bir müddet sonra, Mısır’daki vezirin askerleri vâliyi öldürdüler. Bıraktığı eşyâları arasında bir defter ve bu defterde alacakları yazıyordu. Burada İbn-i Makbûl’ün de hesabı vardı. Vezir, alacakları için tahsildarını vazîfelendirdi. Tahsildar, doğruca İbn-i Makbûl’e gelip, defterdeki hesaba göre borcunu istedi. İbn-i Makbûl vâdesi uzun olarak vâliden bir binek aldığını, vâdesinin henüz gelmediğini ve şu anda da elinde ödeyecek bir şey olmadığını söyledi. Tahsildar hesabı istemekte ısrâr etti. Neticede, İbn-i Makbûl ve diğer borçlu kimselerin Mısır’a götürülmelerine karar verildi. Mısır’a giderken tahsildar borçlulara çok zulüm yaptı. İbn-i Makbûl kendisine çok nasihat etti ise de bir fayda vermedi. O sırada tahsildarda kendisini yemek, içmek ve oturmaktan alıkoyan bir hastalık meydana geldi. Gittikçe de şiddetlendi. İbn-i Makbûl’e haber gönderip tövbe ettiğini bildirdi. İbn-i Makbûl onun yanına gitti. Duâ etti. Derhal o kişinin hastalığı geçti. Mısır’a gidince de İbn-i Makbûl’ü evine da’vet etti. Bütün ihtiyâcını karşılayacağını bildirdi. İbn-i Makbûl ona gitmeyip, Yemenli olan sevdiklerine misâfir oldu. Tahsildar daha sonra İbn-i Makbûl’ü vezire götürdü. Vezir onu görünce hürmetle ayağa kalktı, İbn-i Makbûl’ün karşısında çocuk gibi olmuştu. Durumu öğrenince, birşey istemekten vazgeçip, izzet ve ikramlarda bulundu. İbn-i Makbûl, diğer borçlu kimselerin de af edilmelerini istedi. Onlar da böylece kurtuldular. İbn-i Makbûl, ma’rifet ehli bir zât idi. Bir müddet Haremeyn’de ikâmet etti. 1094 (m. 1683) senesinde Yemen’e gitti. Sonra Mekke-i mükerremeye geri döndü. Ömrünün geri kalan kısmını burada geçirdi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 198

2) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 130İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ MAKBÛL ZEYLAÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ebû Bekr bin Makbûl bin Abdülgaffâr’dır. Yemen’in Lihye şehrinde doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1042 (m. 1632) senesinde Lihye’de vefât etti. Dedesi Şeyh Ahmed bin Ömer Zeylaî’nin türbesinin yanına defnedildi.

İbn-i Makbûl Zeylaî, keskin görüş ve fazilet sahibi idi. Zâhirî ve bâtınî ilimlerde çok yüksek derecelere kavuştu. Doğum yeri olan Lihye’de yetişti. Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Babasından ilim öğrendi. Çok kerâmetleri görüldü.

Şöyle anlatılır: Yemen’de çıkan karışıklıkları bastırmakla görevli Kansu Paşa, Mekke’ye gelmişti. İbn-i Makbûl de o sırada Mekke-i mükerremede bulunuyordu. Birisi İbn-i Makbûl’e iftira ederek, Kansu Paşa’ya şikâyet etti. Lihye ve havâlisinde İbn-i Makbûl’ün sözü geçerdi. Kansu Paşa’nın emri ile, İbn-i Makbûl zorla huzûra getirildi, İbn-i Makbûl’ün yanında bir talebesi de bulunuyordu. Kansu Paşa’nın yanına girdiklerinde, Kansu Paşa onları karşıladı. Onları yerlerine oturttu. Onlar oturunca Kansu Paşa sustu. Konuşmaya ve hareket etmeye gücü yetmedi. Başı eğik vaziyette durdu. Paşa’nın askerleri de aynı şekilde bekliyorlardı. Nihâyet akşam namazı vakti girince İbn-i Makbûl Zeylaî, Paşa’ya; “Ey Kansu! Kalk, akşam namazını kılalım” dedi. Kansu Paşa, sanki uykudan uyanıyormuş gibi kalktı. Yaptıklarına pişman olup özür diledi, İbn-i Makbûl’e dönerek; “Efendim bir ihtiyâcınız var mı? Derhal yerine getirelim” dedi. İbn-i Makbûl Zeylaî; “Hiç bir ihtiyâcım yok” diyerek Paşa’nın yanından kalktı. Kalbi incinmişti. Çok celalli idi. Paşa’nın yanından çıkınca birlikte geldiği talebesine; “Zannediyorum, sen Paşa’dan korktun” deyince talebe; “Evet korktum” dedi. Bunun üzerine İbn-i Makbûl; “Vallahi Paşa’nın yanına girer girmez bana, o ve askeri hakkında tasarruf yetkisi verildi” dedi. Yakında yapacağı bir savaşta Kansu Paşa’nın yenileceğini söyledi. Çok geçmeden Kansu Paşa ve ordusu, bir savaşta darmadağın olup yenildiler.

Yine şöyle anlatılır: İbn-i Makbûl, Mekke-i mükerremede çok hastalanmıştı. Yanına talabelerinden birisi girdi. Hocası İbn-i Makbûl’ün hâlini görünce çok üzüldü. “Artık bu onun ölüm hastalığıdır şeklinde hatırından geçirmişti. Bunun üzerine İbn-i Makbûl talebesine; “Benim için endişe etme. Ben Lihye’de vefât edeceğim” dedi. Bir müddet sonra iyileşen İbn-i Makbûl Lihye’ye geldi. Onun gelişi ile Lihye halkı çok sevindiler, İbn-i Makbûl Lihye halkına; “Ben, buraya yakında vefât etmek için geldim” dedi. O zaman herkes mahzûn oldu, üzüldü. Çünkü onun kerâmet ehli, insanlara doğru yolu gösteren bir zât olduğunu biliyorlardı. Nitekim dediği gibi, bir süre sonra vefât etti.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 266

2) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 9İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ MOLLA (Ahmed bin Muhammed Haskefî)

Şafiî âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Ali bin Muhammed bin Ahmed bin Yûsuf bin Hüseyn bin Yûsuf bin Mûsâ el-Haskefî’dir. “İbn-i Molla” diye meşhûr oldu. Lakabı Şihâbüddîn’dir. Aslen Diyarbakır’a bağlı Hasankeyf’lidir (Hısn-i keyfâ’lıdır). 937 (m. 1530) senesinde Haleb’de doğdu ve oraya yerleşti. Burada ve başka şehirlerde birçok âlimden ders aldı. Çeşitli ilimlerde derin bilgi sahibi oldu. Çok kitap yazdı. 1003 (m. 1590) senesinde, Haleb’den 5 fersah (28,8 km.) uzakta bulunan Mi’rat-ı Nesrin köylerinden Bâtşa’da, eşkiyâlar tarafından şehîd edildi.

İbn-i Molla, ilimde üstün bir yeri olan ve birçok âlim tarafından medhedilen bir zât idi. Önce babasının yanında ilim tahsiline başladı. Daha sonra birçok kimseden ders okudu. “Târih-i Haleb” kitabının sahibi Radıyyüddîn İbni Hanbelî’den ilim öğrendi. Uzun zaman onun derslerine devam etti. İbn-i Hanbelî’nin “Şerh-ül-mukalleteyn fî mesh-ıl-kulleteyn” adındaki eserini, kendi kendine okuyup mütâlâa etti. Yine onun “Mehâil-ül-melâha fî mesâil-il-mesâha” adındaki eserini beraberce okudular. Cebir ve matematik ilimlerinde de çok yükseldi. Ayrıca ondan, Celâlüddîn-i Mahallî’nin tefsîrini haşiyesi ile birlikte ve İmâm-ı Tirmizî’nin “Şemâil-ün-Nübüvve”sini okudu. Yine İbn-i Hanbelî’den, “Şerh-ül-Mevâkıf’ ile “Şerh-ül-Adûd” adındaki eserleri, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin ve Sa’düddîn-i Teftâzânî’nin haşiyeleri ile beraber okudu. Alvân bin Muhammed el-Hamevî’nin 954 (m. 1547) senesinde sohbetlerinde bulundu. Derslerine devam edip, “Sahîh-i Buhârî”nin üçte birini ondan okudu. Burhânüddîn-i Ummâdî’den öncelikle müselsel hadîs-i şerîfleri dinledi. Bu zât kendisine icâzet (diploma) verdi. Haleb’de bulunan Şeyh İbrâhim Darir-i Dımeşkî’den de Kur’ân-ı kerîmin tecvidini ve kırâat usûllerini çok okudu. 965 (m. 1557) senesinde, ondan da icâzet aldı. İki defa Şam’a gidip geldi. Orada, Bedrüddîn-i Gazzî’nin Şâmiyyet-ül-Berâniyye Medresesi’ndeki derslerine devam ederek ilim aldı. Yine Şam’da Nûreddîn-i Nesefî’den, Sahîh-i Buhârî’nin bir bölümü ile Sahih-i Müslim’i okudu. Ayrıca onun, “Cem’ul-cevâmi” ve “Şerh-ül-Behce” kitaplarından okuttuğu derslerine devam etti. Ondan da icâzet aldı. Yine orada Muhibbüddîn-i Tebrîzî’den, Molla-zâde’nin “Hidâyet-ül-hikme” şerhini okudu. Bu sırada Süleymâniye Medresesi’nde kalıyordu. Ayrıca bu zâttan, Tefsîr-i Beydâvî’nin ba’zı yerlerini okuyordu. Yine ondan, “Mutavvel”i de okudu. Ebü’l-Feth eş-Şebşîrî’den de ilim öğrendi. Bir ara İstanbul’a geldi ve burada oturan Şeyh Garsüddîn-i Halebî’den “Usturlâb” risalesini okudu. Büyük âlim Seyyid Abdürrahîm-i Abbasî ile de buluşup, ondan ilim tahsil etti ve icâzet aldı. Yazdığı kasidelerde bu hocasını çok medhetmektedir. Bu yolculuğunu anlatan güzel bir kitap yazdı ve adını “Ravdat-ül-verdiyye fir-rıhlet-ir-Rûmiyye” koydu, İstanbul’dan Haleb’e döndükten sonra, Belâtiyye Medresesi’ne müderris ta’yin edildi. Çok kimseye faydalı oldu ve birçok eserler kaleme aldı.

Eserleri: 1- Tâlibet-ül-visal min makâmi zâlik-el-gizâl, 2- Ukûd-ül-cemân fî vasf-i nebzetin minel-gılmân, 3- Müntehâ emel-il-edîb min-el-kelâmi alâ Mugn-il-Lebîb: İbn-i Hişâm’ın nahiv hakkında yazdığı eserine yaptığı kıymetli şerhtir. 4- Şerh-üş-Şâfiyye fin-nahvi, 5- Şerh-uş-Şevâhid lis-Süyûtî, 6- Şerh-ül-Izzî, 7- Şerh-ül-Kâfiye, 8- Şekva dem’ıl-merâk min sihâm-il-firâk, 9- Ferâiz-i İbn-i Molla, 10- Müt’at-ül-ezhân minet-temettü’ı bil-akrân.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 133

2) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 277-280

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 151

4) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 441

5) El-A’lâm cild-1, sh. 235

6) Keşf-üz-zünûn sh. 1021, 1139, 1200, 1245, 1371, 1753İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ MÜHELLÂ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdullah bin Abdullah’dır. 950 (m. 1543) senesi Safer ayında Yemen’de Da’liyye denilen yerde doğdu. 1028 (m. 1619) senesinde Yemen’de Şüc’a denilen yerde vefât etti. Kabri, Şüc’a’ya yakın bir yerdedir. İbn-i Mühellâ, genç yaşta ilim tahsiline başladı. Babasından ve zamanının büyük âlimlerinden ilim öğrendi. Babası ile birlikte, ilim öğrenmek için birçok beldelere gitti. Arabî ilimleri, Abdullah bin Râgıb, İbrâhim bin Râgıb ve Seyyid Hadi el-Veşlî’den öğrendi. Fakîh Abdürrahmân Nezîlî’nin yanında çeşitli kitapları okudu. Fakîh Abdürrahmân ona icâzet (diploma) verdi. 1000 (m. 1591) senesinde Yemen’e gelen Necmüddîn Basrî’den, “Er-Risâlet-üş-Şemsiyye” adlı eseri dinledi. Daha sonra talebe yetiştirmeğe başladı.

İbn-i Ebi’r-Ricâl onun hakkında şöyle demektedir: “İbn-i Mühellâ, asrının büyük âlimlerinden idi. Aklî ve naklî ilimleri çok iyi bilirdi. İlim öğrenmek için, her taraftan ona talebeler geldi. Onun ilminden çok istifâde ettiler. Bâb-ül-Ehcer denilen yerde bir müddet kaldı. Burada da talebe yetiştirmekle meşgûl oldu. Arabî ve tefsîr ilimlerinde Teftâzânî gibi idi.”

İbn-i Mühellâ’nın çok kerâmetleri görüldü.

Şöyle anlatılır: Yemen’de Tihame’nin ileri gelenlerinden birisi, İbn-i Mühellâ’yı rü’yâsında gördü. Sonra birisi ona İbn-i Mühellâ’yı ziyâret etmesini söyledi. O zât; “Ben İbn-i Mühellâ’yı tanımam” deyince öbür şahıs ona, “İbn-i Mühellâ biraz önce gördüğün kimsedir. Şüc’a denilen yerde oturur. Evi şehrin kapısına yakındır. Oraya vardığında ilk gördüğün evdir” diyerek evi de ta’rîf etti. O zât derhâl yola çıktı. Şeref beldesinin yakınlarına kadar gitti. Burada Şüc’a denilen yerin neresi olduğunu sordu. Ona; “Orası büyük âlim Abdullah Mühellâ’nın memleketidir” dediler ve yolu ta’rîf ettiler. O zât duyduklarına çok sevindi ve İbn-i Mühellâ’yı ziyâret etmesi emrolunduğu ve rü’yâsının sâdık (doğru) olduğunu anladı. İbn-i Mühellâ’nın evine gitti. Onun elini öptü. Ondan hayır duâ istedi. Bir müddet orada kaldı. Birçok bilgiler öğrendi. İbn-i Mühellâ’nın vefâtında ve defn edilmesinde orada idi.

Asrındaki âlimler muhtelif ilimlere dâir müşküllerini hâlletmek için İbn-i Mühellâ’ya yazarlardı. O da onlara gerekli cevâbı verirdi. Bu husûsta, Muhammed bin Ahmed Rûmî, Allâme Sa’düddîn ve Ali bin Hüseyn Mesnevî ile uzun mektûplaşma ve yazışmaları oldu. Bu mektûpları İbn-i Ebi’r-Ricâl târihinde bildirmiştir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 57İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ MÜNÂVÎ (Zeynel’âbidîn bin Abdürraûf)

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Zeynel’âbidîn bin Abdurraûf bin Tâc-ül-Ârifîn bin Ali bin Zeynel’âbidîn bin Yahyâ bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed bin Mahlûf bin Abdüsselâm Haddâdî Münâvî’dir. Doğum târihi ve yeri bilinmemektedir. 1022 (m. 1613) senesi Zilka’de ayının dördüncü günü Mısır’da vefât etti. Câmi-ül-Ezher’de, büyük bir kalabalık tarafından cenâze namazı kılındı. Velî bir zât olan Şeyh Ahmed Zâhid ile Şeyh Midyen Eşmûnî’nin kabirleri arasına defnedildi.

İbn-i Münâvî, “Câmi’ us-sagîr” adlı eseri açıklayan büyük âlim Münâvî’nin oğludur. Babası gibi âlim idi. Çok ibâdet ederdi. Dünyâya düşkün olmadığı gibi, haramlardan kaçmakda herkesten önde idi. Babasının derslerinde yetişti. Daha yedi yaşında iken Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. On yaşında birçok kitabı okuyup ezberlemişti. Okuduğu kitaplardan ba’zıları şunlardır: İbn-i Arslân’ın Zebid’ini, nahiv ilmine dâir Tuhfet-ül-verdiyye, Sa’düddîn Teftâzânî’nin Kitâb-ül-İrşâd’ı ve başkaları. Ezberlediği kitapları zamanının büyük âlimlerinden Şemsüddîn Muhammed Remlî’ye, onun vefâtından sonra da Hatîb Şihâbüddîn Ahmed Şerbînî ve Şeyh Harrâz Gamrî’ye tekrar okuyup dinletti. Arabî ilimleri Şeyh Abdülkerîm Bulâkî’den, usûl ilmini Şemsüddîn Muhammed Me’mûnî, Altıparmak ve Mısır kadısı Arap-zâde’den, tefsîr, hadîs, neseb, hesab, hendese ve başka ilimleri de büyük âlim Ali bin Gânim Makdisî’den öğrendi. Ayrıca hadîs-i şerîf ilmini Hâfız Ebü’n-Necâ Sâlim Senhûrî ile Hâfız Şihâbüddîn Ahmed Metbûlî ve Mâlikî mezhebi âlimlerinden Kâdı Bedreddîn Karâfî’den tahsîl etti. Bütün hocaları kendilerinden rivâyette bulunmaya onu selâhiyetli kılıp icâzet (diploma) verdiler. İbn-i Münâvî daha sonra tasavvuf yoluna girdi. Halvetiyye yolunun büyüklerinden oldu. Halvetiyye yolundaki icâzeti Şeyh Sâlih Muhammed Türkî Halveti, Şeyh Ahmed Acemî, Şeyh Abdullah Rûmî, Şeyh Muhammed Yünânî, Şeyh Muharrem Rûmî ve başkalarından aldı.

İbn-i Münâvî, zamanlarını ibâdet ve tefekkürle geçirirdi. Yanına gelenler, onu namaz kılarken veya zikr ederken bulurlardı. Onu başka bir hâlde gören olmadı. Gecenin tamâmını ihyâ eder, ibâdetle geçirirdi. Yumuşak huylu ve çok merhametli idi. Küçük büyük, çok kimseler kendisinden istifâde ettiler. İbâdet esnasında Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek cemâlini görürdü.

Daha büluğa ermeden önce, babası onu bir iş için bir yere gönderdi. Yolda İbn-i Uzma ile karşılaştı. İbn-i Uzma’yı tanımazdı. İbn-i Uzma ona; “Ey Zeynel’âbidîn” diye seslendi. Bunun üzerine yanına gitti. İbn-i Uzma onun ağzına bir buğday tanesi koydu. Sonra da; “Şimdi git, biz seni mahrûm etmedik” buyurup duâ etti.

İbn-ül-Münâvî ma’nen üstün bir derecede idi. Ahırete intikâl etmiş olan, ba’zı velîlerin rûhları hânesine gelir, onunla beraber olurlar, ba’zı işlerden haber verirlerdi. Şeyh Şah Veliyyüddîn Acemî’nin rûhu çok defa onu ziyâret eder, onunla birlikte olurdu. Daha küçüklüğünde nûrlar görür, sesler duyar ve haberler dinlerdi. Çok güzel rü’yâlar görürdü.

Zeynel’âbidîn Münâvî, İmâm-ı Şafiî hazretlerinin kabrine gittiğinde, İmâm-ı Şafiî, kabrinden ona seslenir, ba’zanda kabri yarılır, içinden elini uzatır ve ona birşey verirdi.

Zeynel’âbidîn, dedesi Yahyâ Münâvî’nin kabrini ziyârete gittiğinde, onu, üzerinde siyah bir elbise ile kabrinin üzerine oturmuş bir hâlde bulurdu. Onunla uzun uzun konuşur ve duâ ederdi.

Âriflerin büyüklerinden olan Himsânî anlatır: “İlm-i ervâh’dan haberi olan evliyânın büyüğü, Tarme Sa’dî Mısrî’yi gördüm. Önünde nûr gibi bir zât vardı. Bu kimdir diye sordum. O da Zeynel’âbidîn Münâvî’dir. O kabir ehline vekîl kılındı” dedi.

Muhibbî şöyle anlatır: “Şeyh Abdülkâdir Feyyûmî’nin oğlu hastalanmıştı. Bu sırada Zeynel’âbidîn Münâvî ile karşılaştı. Ona oğlunun hasta olduğunu arz etti. Zeynel’âbidîn Münâvî, oğlunun yanına gitti. Bir müddet sohbet etti. Sonra duâ edip ayrıldı. Ondan sonra Şeyh Abdülkâdir Feyyûmî’nin oğlu, hastalığından kurtularak şifâ buldu.

Zeynel’âbidîn bin Abdürraûf, bir gün otururken, talebelerinden birisi kapıyı çaldı. Zeynel’âbidîn kapıya çıktı. Kapıyı çalan talebesi ile birşeyler konuştuktan sonra geri döndü ve buyurdu ki: “Bu gelen falanca zât idi. Memleketinde çocuğu varmış. Kendisine çocuğunun hastalandığını haber yermişler. Çocuğunun şifâ bulması için bir kâğıda birşeyler yazıvermemi istedi. Ben birşey yazmadım. Çünkü çocuğu bugün vefât etti.” Birkaç gün sonra o şahsın oğlunun Zeynel’âbidîn’in dediği günde vefât ettiği haberi geldi.

Zeynel’âbidîn, Sa’îd denilen yerde bulunan babasının yanına gidiyordu. Yolda birisi, hiçbir suçu olmadığı hâlde mızrağı ile ona vurdu. Fakat Zeynel âbidîn’e birşey olmadı. Bir müddet sonra, başka birisi gelip, Zeynel âbidîn’e mızrağı ile vuran o şahsın boynunu hiç sebeb yok iken kesti. Böylece Allahü teâlânın sevgili kuluna el kaldırmanın cezasını çekti.

Yine bir defasında, babasının alacağını almak için birisinin yanına gitmişti. Yanına gittiği şahıs Zeynel’âbidîn’e hakaret edip vurdu. Aradan kısa bir müddet geçmişti ki, bulunduğu şehrin vâlisi, ona büyük bir borç yükledi. Ayrıca çok da hakaret etti.

Bir defasında o şöyle buyurmuştu: Yanıma hiçbir kimse oturmasın ki, Allahü teâlânın izni ile onun kalbinden geçenleri bilmeyeyim. Eğer Allah korkusu olmasaydı, düşmanların ekseriyetinin ayıplarını ortaya çıkarırdım.

İbn-i Münâvî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Şerh-ül-Meşâhid li-İbn-i Arabî, 2- Hâşiyetün alâ şerh-il-Minhâc lil-Celâlüddîn-i Mahallî, 3- Şerhun alâ Mukaddimet-ül-Ezheriyye, 4- Şerh-üt-Tâiyye İbn-i Fârıd, 5- Hâşiyetün alâ Ravd-il-ünf.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 196

2) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 193

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 379

4) El-A’lâm cild-3, sh. 65

5) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 18

6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 617, 918İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ NÜCEYM-İ ÖMER MISRÎ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ömer bin İbrâhim’dir. Lakabı Sirâcüddîn olup, İbn-i Nüceym-i Hanefî Mısrî diye bilinir. Zeynel âbidîn bin İbrâhim İbni Nüceym’in kardeşi ve talebesidir. Doğum yeri ve târihi kesin olarak bilinmemekte olup, 1005 (m. 1596) senesinde Mısır’da vefât etti. Büyük kardeşi ve hocası olan Zeynel’âbidîn bin İbrâhim İbn-i Nüceym’in yanında defnedildi.

Zamanının âlimlerinden ve Bahr-ür-râik kitabının müellifi olan ağabeyisi Zeynel’âbidîn bin İbrâhim İbni Nüceym’den ilim tahsil etti. Fıkıh ilminde özel ihtisas ve yüksek derece sahibi olduktan sonra, İmâm-ı Neşen”nin “Kenz” adındaki fıkıh kitabını şerh etti. Bu kitaba “Nehr-ül-fâik fî şerhi Kenz-id-dekâik” adını verdi.

İbn-i Nüceym-i Ömer Mısrî dînî ilimlerde derin âlim, Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerinde ihtisas sahibi idi. İbâresi düzgün ve konulara hâkim, araştırıcı bir zât idi. Güler yüzlü ve hoşsohbet olduğu için, herkes tarafından sevilirdi. Konular üzerinde derin araştırmalar yapardı. Bütün güzel huyları üzerinde toplamıştı.

İbn-i Nüceym-i Ömer’in eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-İcâbet-üs-sâil bi ihtisâri enfe’ul-mesâil, 2- Ikd-ül-cevâhir fil-kelâmı alâ sûret-il-Kevser. 3- Nehr-ül-fâik fî şerhi Kenz-id-dekâik.

İbn-i Nüceym-i Ömer, Nehr-ül-fâik adlı eserinde diyor ki: “Zekât verilecek olan kimse, fakirler arasında bulunuyor ve onlar gibi ise, yahut fakir olduğunu söyleyip, zekât istemiş ise, bu kimsenin zekât almağa hakkı olup olmadığını araştırmağa lüzum yoktur. Buna zekât verince, soruşturarak, araştırarak vermiş sayılır.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 271

2) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 206, 207

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 796

4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 128, 273, 1019

5) Eshâb-ı Kirâm sh. 352

6) Keşf-üz-zünûn sh. 1151, 1516

7) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 25

? Brockelmann Sup-2, sh. 425İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ SÂİG (Muhammed bin İbrâhim ed-Derûrî)

Mısır’da yetişen tefsîr ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin İbrâhim, lakabı Seriyyüddîn, nisbeti, ed-Derûrî el-Mısrî’dir. İbn-i Sâig diye meşhûr olmuştur. Doğum târihi bilinmemekle birlikte, Mısır’da doğduğu kesindir. 1066 (m. 1656) senesinde Kudüs’de vefât etti. Mücavirin kabristanında defnedildi.

Babası büyük tüccâr olduğundan, ona büyük bir mîras bırakmıştı. Zamanının Mısır âlimlerinden Ebû Bekr eş-Şinvânî’den çeşitli ilimleri tahsil etti. Paşa-zâde diye bilinen Molla Hüseyn’in uzun müddet hizmetinde kalıp, ondan aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Akranlarından üstün oldu. Farsça ve Türkçe dillerini ana dili olan Arapça gibi öğrendi. Daha sonra Mısır’da Süleymâniyye ve Sargatmişiyye medreselerinde müderrislik yapıp, ilim öğretmekle meşgûl oldu. Çok güzel yazı yazardı. Ondan birçok kimseler ilim öğrenip istifâde ettiler. Şeyh Muhammed bin Muhammed el-Aysî ve “Hulâsat-ül-eser” adlı kitabın müellifînin babası ondan ilim tahsil eden kimselerdendir.

Bir müddet İstanbul’a gidip oranın âlimleriyle görüştü ve sohbetlerinde bulundu. Şeyhülislâm Mu’îd Ahmed Efendi’yle sohbet edip, ilmî üstünlüğünü kabûl ettirdi. Ondan hüsnü kabûl gördü ve ihsânlara kavuştu.

Kudüs kadılığına ta’yin edildi, İstanbul’a gidiş gelişi esnasında Şam’a da uğrayıp, bu beldenin âlimleriyle ilmî sohbetlerde bulundu. Onun üstünlüğünü zamanındaki âlimler kabûl edip, öğücü şiirler ve yazılar yazmışlardır.

İbn-i Sâig aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, fazilet sahibi bir zât idi. Temiz ve güzel giyinir, Allahü teâlânın ni’metlerinin üzerinde görünmesini ister, böylece müslümanın olgunluk ve vekârını gösterirdi. Tatlı dilli, güler yüzlü ve hoşsohbet idi. İnsanlara iyilik yapmaktan hoşlanırdı.

Fıkıh ve tefsîr ilimlerine dâir yazmış olduğu kıymetli eserlerinden ba’zıları şunlardır.

1- Hâşiyetün alâ Envâr-üt-tenzîl lil-Beydâvî: Kâdı Beydâvî hazretlerinin Envâr-üt-tenzîl adlı kıymetli tefsîrine yazdığı haşiyedir. 2- Hâşiyetün alâ Şerh-il-Miftâh liş-Şerîf, 3- Risâletün fî tahkîki tefsîr-i ba’zıl-âyât, 4- Risâletün fî halli es’ilet-i İbn-i Abdisselâm, 5-Risâletün fî mes’elet-it-Taklîd, 6- Hâşiyetün alâ Şerh-il-Hidâye, 7- Risâletün fil-müşâkile.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 198

2) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 316

3) Esmâ-ül-müpllifîn cild-2, sh. 287

4) El-A’lâm cild-4, sh. 303

5) Keşf-üz-zünûn sh. 2035

6) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 139İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ SÂLİM HALVETÎ

Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. Tasavvufta Halvetiyye yoluna mensûb idi. İsmi, Ahmed bin Ali el-Halvetî el-Ömerî ed-Dımeşkî olup, İbn-i Sâlim Halvetî diye tanınır. Doğum târihi bilinmemektedir. 1086 (m. 1675) senesinde Dımeşk’da (Şam’da) vefât etti. Bâb-ı Ferâdis kabristanına defnedildi.

İbn-i Sâlim ( radıyallahü anh ) ilim tahsil edecek yaşa geldiğinde, fıkıh, Arabî ilimler ve daha başka ilimleri okudu. Bu ilimlerin tahsilini tamamladıktan sonra tasavvuf bilgilerini öğrenmek için çalıştı. Şeyh Eyyûb Halvetî’den feyz alarak Halvetiyye yolunda ilerledi. Şeyh Eyyûb, Halvetiyye yolunun büyük velîlerinden olan Şeyh Ahmed bin Ali el-Harîrî el-Usâlî’nin talebesi idi. İbn-i Sâlim, Allahü teâlânın sâlih kullarının yardımları ve bereketli nazarları ile yetişmiş bir zât idi. Hem aklî, hem de naklî ilimlerde mahir idi. İbn-i Sâlim, Haseb-şeref ismindeki risalesinde, tasavvuf yoluna ilk girişini şöyle anlatır: “Tasavvuf ehlini tam bir muhabbetle severdim ve beni de onlar gibi yetiştirecek kâmil birini arardım. Bu maksatla; Hicaz, Anadolu, Mısır, Cezayir gibi memleketlerde çok dolaştım. Böyle bir zâtı aramaktan artık yorulmuştum. Bunun üzerine, Şam’da bulunan Sâlihiyye’ye geldim. Bir müddet burada ikâmet ettim. Bir ziyâret için gittiğimiz Şam köylerinden Berze’de Şeyh Eyyûb ile karşılaştım. Bu sırada keşf ve kerâmet yoluyla, içerisinde bulunduğum hâlimi bana açıkladı. Bu hâl karşısında, Allahü teâlânın lütfu ile içime; “Aradığım zât işte budur.” diye doğdu. Bundan sonra rü’yâmda, Muzafferiyye Câmii’nde bulunduğumu, bir kimsenin bana gelerek; “Kalk! Şu anda Resûl aleyhisselâm geldi ve seni istiyor” dediğini duydum. Sür’atle kalktım. Câminin batı kapısından çıktım. Dışarda birini gördüm. Kapının önünde eğerli bir at tutuyordu. Bana; “Bin” dedi. Ben de; “Ben kimim ki hazret-i Nebî’nin ( aleyhisselâm ) huzûruna ata binerek gideyim. Ben yüzüm gözüm üzerine sürünerek yürürüm” dedim. O zât; “Ben böyle yapmakla emrolundum” dedi. Benim için üzengiyi tuttu. Bindim. Orada bulunanların arasından, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûrlarına varıncaya kadar ilerledim? Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) bir ata binmişlerdi. Resûlullah efendimizle ( aleyhisselâm ) aynı hizada olmamak için biraz geride kaldım. Atımın başını, onların mübârek dizleri yakınına getirdim. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sohbetiyle şereflendim. Bir müddet sonra uyandım. Gördüğüm rü’yâyı düşünüyordum. Bu sırada Şeyh Eyyûb’ün habercisi gelerek, beni istediğini söyledi. Sür’atle gittim. Huzûruna çıktığımda tebessümle karşıladı. Sonra iltifât ederek oturmamı söyledi. Onda gördüğüm hâllerden Şeyh Eyyûb’ün, Muhammed aleyhisselâmın vârisleri olan âlimlerden olduğunu anladım. Ona karşı olan muhabbetim ve bağlılığım arttı.”

Yine başka bir rü’yâ gördüm. Sultânın habercisi şeklinde yedi kişi Dıyâiyye’ye geldiler ve beni sordular. “Onu niçin arıyorsunuz?” dedim. “Sultan onu istiyor” dediler. Aradığınız şahıs benim. Fakat ben buna lâyık mıyım ki sultan beni çağırsın?” dedim. “Biz sâdece haberciyiz, gerisini bilmeyiz” dediler. Korkarak uyandım. Bu rü’yâyı Şeyh Eyyûb’e anlattım. “Gün ışırken rü’yânı ta’bir eder, açıklarım” buyurdu. Sonra bahçelerden geçerek şehre indik. “Senin sarığın büyük oldu” buyurdu. Hâlbuki küçük bir sarık sarmıştım. “Efendim, bu sarığım kâfidir!” dedim. Bana; “Sen Kasb Câmii’nin imamlığına isteniyorsun. Çünkü, dün gece rü’yâda gördüğün, burada medfûn olan Hacer bin Adî ve arkadaşları idi” buyurdu. İstidâdım olmadığı hâlde, bunu bize lâyık görmelerine çok hayret ettim. Bir müddet sonra, cemâatinin isteği ile oraya İmâm oldum. Orada Şeyh Eyyûb ve ben onsekiz sene ikâmet ettik.”

Başka bir defasında da rü’yâmda şöyle gördüm. Evimiz tarafına ba’zı kimseler geliyordu. Herbiri elinde içerisinde, yasemin bulunan bir kap, buhurdanlık ve mis kabı bulunan bir tepsi taşıyordu. “Bu nedir?” dedim. “Şeyh Eyyûb’ün kızı Safiyye ile düğününüz var” dediler. Ben; “Hocamın Safiyye isminde bir kızı olduğunu bilmiyordum” dedim. “Bu kız, çok temiz bir kızdır” dediler. Sonra evimize girdiler. Beraberlerinde olan şeyleri bıraktılar. Hepsi benimle müsâfeha edip; “Mübârek olsun” dediler ve çıktılar. Uyandım. O gece kurban bayramı gecesiydi. Duhâ (kuşluk) vakti sevdiklerimizden bir topluluk bana geldiler. Ağlıyorlardı. Dediler ki: “Bugün Şeyh iki kişi arasına oturdu ve; “Ey kardeşlerim! Sizden burada hazır olanlar olmayanlara bildirsin ki benden sonra hocanız Şeyh Ahmed bin Sâlim’dir. Bunu kendiliğimden söylemiyorum. Onun hocalığı bu yolun büyüklerinin hepsinin bulunduğu bir toplantıda sabit olmuştur” buyurdu.

Bir müddet sonra Şeyh Eyyûb; “Beni bir hayvan ile Mencek Câmii’ne götürünüz” buyurdu. Câmiye geldiğinde; “Şeyh Ahmed’in hâli nasıldır?” diye sordu. “O, kendi halindedir” dediler. “Beni götürün. Onu ziyâret edeyim” buyurdu. İki kişi kollarına girerek getirdiler. Ona hürmeten oturmaya muktedir olamadım. “Zararı yok, oturma” buyurdular. Sonra da; “Benden sonra irşâd vazîfesi senindir. Yolumuzun âdabını gözetmek senin üzerine lâzımdır. Allahü teâlâ seni muvaffak eylesin. Sana yirmibir senemi harcamamın sebebi de bu idi” dedi. Ben ağladım. Bütün kardeşlerimizin hepsi orada hazır idiler. Onlar da ağladı. Sonra bana; “Rü’yânda ne gördün?” dedi. Ben rü’yâmı anlatmaktan utandığım için gizlemek istedim. Beni zorladı ve; “Anlat” buyurdu. Bunun üzerine ben de gördüğüm rü’yâmı anlattım. “Vallahi o, Safiyye’dir. O öyle temiz bir kızdır ki, hiçbir yabancı kimse onu görmemiştir. Onu sana zevce olarak verdim. Allahü teâlâ mübârek etsin” dedi. Fâtiha okuyup, yanımdan ayrıldı. Çok geçmedi vefât etti.”

İbn-i Sâlim Halveti, vefâtından sonra hocasının halîfesi oldu. Çok kimselerin hidâyetine sebep oldu. Şöhreti her tarafa yayıldı, İnsanların en hayırlılarından idi. 1086 (m. 1675) senesinde vefât etti. Ferâdis kabristanında medfûndur. Menhel-ül-verrâd ve Tuhfet-ül-mülûk gibi tasavvufî risaleleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 337

2) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 253

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 163

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 7

5) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 595İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ SÂLİM YEMENÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Ebî Bekr bin Sâlim bin Abdullah bin Abdürrahmân bin Abdullah bin Abdürrahmân Yemenî’dir. Yemen’in Aynan köyünde doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1020 (m. 1611) senesinde Hindistan’ın Benderşahar şehrinde vefât etti. Cenâze namazı büyük bir kalabalık tarafından kılındı.

İbn-i Sâlim Yemenî önce babasından ilim ve edeb öğrendi. Sonra babasının emri ile Terîm’e gitti. Oradaki âlimleri, sâlihleri ziyâret etti. Ârif-i billah Ahmed bin Alevî’nin sohbetlerinde yetişti. İbn-i Sâlim Yemenî’nin kardeşleri de bu zâttan okudular. İbn-i Sâlim kardeşlerinin en üstünü, en zahidi idi. İki defa hacca gitti. Mekke-i mükerremede ve Medîne-i münevveredeki âlimlerle görüşüp ilim öğrendi. Daha sonra Benderâden’e gidip Ebû Bekr ve diğer Ayderûsîleri ziyâret etti. Sonra Şeyh Ahmed bin Ömer Ayderûsî’yi ziyârete gitti. Ahmed Ayderûsî de onu karşılamaya çıkmıştı. Daha önce hiç görüşmedikleri hâlde, muhabbetle karşılaşıp müsâfeha ettiler. Konuşmadan öylece sessiz kaldılar, İbn-i Sâlim birşey sordu. O zaman Ahmed Ayderûsî; “Etrâfımızda dönen nûrlar vardı. Konuşunca onlar kayboldu” buyurdu.

İbn-i Sâlim Yemenî Benderşahar’a gitti. Orada insanlara ilim ve edeb öğretti. Şöhreti her yere yayıldı, insanlar onun dersini dinlemek için uzak yerlerden akın akın oraya koştular. Çok kerâmetleri görüldü. Bir zaman Mekke-i mükerremeye geldiğinde, İdrîs bin Hasen’i ziyâret etti. Ona; “Kardeşin Ebî Tâlib’den sonra Mekke’nin idâre işi size kalır” buyurdu. Öyle oldu.

Ârif Muhammed bin Alevî şöyle anlatır: “Ku’ûd-ül-Mısrî” diye meşhûr, Ebû Bekr isimli zât ile iyi görüşürdü. Aralarında büyük bir sevgi bağı vardı. Mekke’den ayrılırken Ebû Bekr kendisini uğurlamak için çıktı. Dönüşte, çok kıymetli bir hâtıra olan yüzüğünü kaybetti. Bu sebeble çok üzüldü. O gece rü’yâsında İbn-i Sâlim Yemenî’yi gördü, İbn-i Sâlim ona; “Yüzüğün için çok üzüldün, işte yüzüğün” buyurdu ve parmağına taktı. Ebû Bekr, sabah uyandığında yüzüğü parmağında buldu. Son derece sevindi.”

İbn-i Sâlim, kendisine gelip yardım isteyenlerin hâmisi (koruyucusu) idi. Hadramût ve Sahr halkı kendisine çok hürmet gösterirlerdi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 161

2) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 334İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ SEKKÂF

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Berekât bin Muhammed bin Abdürrahmân bin İbrâhim bin Abdürrahmân’dır. Dedesi Kerîşe diye bilinir. Yemen’in Terim şehrinde doğdu. Doğum târihi kaynaklarda bildirilmemektedir. 1048 (m. 1638) senesinde vefât etti. Yemen’in İmrân kasabasının dışında bir yere defnedildi. Kabri bilinmekte ve ziyâret edilmektedir.

Şiblî, senelere göre tertip ettiği târihinde, onun hayâtından şöyle bahseder “İbn-i Sekkâf, Terim şehrinde doğdu. Burada yetişti. Evliyâdan bir cemâat ile sohbet etti. İlim öğrenmek ve öğretmek için çeşitli beldelere gitti. Mekke-i mükerremeye gider gelirdi. O zaman Mekke-i mükerremenin kadısı ve reîsi meşhûr Kâdı Hüseyn idi. Kâdı Hüseyn, İbn-i Sekkâfı çok severdi. İbn-i Sekkâf hangi beldeye girse, o beldenin halkı ve idârecileri tarafından sevilirdi. Kendisine verilen hediyeleri talebelerine dağıtırdı. Çok az uyurdu. Çok heybetli idi. Sultanlar ona hürmet ederlerdi.” İbn-i Sekkâfın çok kerâmetleri görüldü. Bunlardan ba’zıları şunlardır:

İbn-i Sekkâf yerden, toprak, saksı parçası ve taş alır, onu talebelerinden istediğine verirdi. O talebe, isteğine uygun olarak onları elinde para, şeker veya helva olarak bulurdu.

İbn-i Sekkâf bir sığır satın aldı. O anda yanında para yoktu. Mal sahibinden sığırın parasını ödemek için biraz mühlet vermesini istedi. Sığırın sahibi, onun bu teklifini kabûl etmedi. Bunun üzerine İbn-i Sekkâf, sığıra sahibinin istediği para sayısınca vurdu. Sığırdan satıcının istediği kadar para düştü.

İbn-i Sekkâf’ın hizmetçisi Abdullah bin Kuleyb anlatır: “Efendim İbn-i Sekkâf beni, Sultan Abdullah bin Ömer Kesîri’ye bir iş için gönderdi. Fakat Sultan Abdullah bu işi kabûl etmedi. Ben geri dönüp, durumu efendim İbn-i Sekkâf’a anlattım. O, sükût etti ve birşey konuşmadı. O sırada kapı çalındı. Kapıya baktığımda, kapıyı çalanın Sultan Abdullah olduğunu gördüm. Sultan Abdullah içeri girince, İbn-i Sekkâf’tan özür diledi ve affını istedi. Benim oradan ayrıldığım andan sonra, karnında bir şişlik meydana geldiğini, nerede ise helak olacağını söyledi. O zaman İbn-i Sekkâf elini onun karnı üzerine koydu. Sultan Abdullah’ın o hâli geçti ve afiyete kavuştu.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hülâsat-ül-eser cild-3, sh. 403İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ SÜVVÂR (Abdülkâdir bin Muhammed)

Şam’da yetişen İslâm âlimlerinden. İsmi, Abdülkâdir bin Muhammed ed-Dımeşkî el-Atîkî olup, İbn-i Süvvâr ve Şeyh-ül-mahyâ gibi isimlerle tanınır. 922 (m. 1516) senesinde, Yavuz Sultan Selim Hân’ın Dımeşk’da (Şam’da) bulunduğu sırada Ramazân-ı şerîf ayında doğdu. 91 sene 6 ay ve 20 gün devam eden hayâtı, 1014 (m. 1605) senesi Cemâzil-evvel ayının onsekizinde, Pazar gecesi seher vaktinde tamam oldu. Tevriziyye de cenâze namazı kılındıktan sonra, Dekâkîn kabristanına defnedildi.

Rivâyet edilir ki: İbn-i Süvvâr ilk zamanlarında tüccârlık yapardı. Bir defasında ticâret için Kâhire’ye gitmişti. Orada Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimize salât-ü selâm getirilen bir meclisde bulundu. Bu meclisde olanların hocası Şihâbüddîn Bülkînî olup, o da Şeyh Ali Şevnî’nin talebesi idi. Bu meclisde bulunmanın bereketi ile, büyüklerin yolunda ilerlemek arzusu gönlüne düştü. Bundan sonra; Bedrüddîn-i Gazzî, Ebü’l-Hasen el-Bekrî, Şihâbüddîn Ahmed et-Tayyibî el-Kebîr gibi büyük âlimlerin sohbetlerinde bulunarak, tasavvuf yolunda ilerlemeye gayret eden İbn-i Süvvâr, Allahü teâlânın ihsânı ile yükselerek, kıymetli hâl ve derecelere kavuştu. Şam’da Bezûri Câmii’nde de imamlık yapmaya başladı.

Şeyh Sâlih Hayreddîn el-Mısrî isminde bir zât, birgün İbn-i Süvvâr’ın yanına gelerek şöyle anlattı: “Rü’yâmda Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi gördüm. Yanlarında Ali Şevnî ve onun talebesi olan Şihâbüddîn Bülkînî vardı. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bana; “Câmi-i Bezûri’nin İmâmı olan Abdülkâdir İbni Süvvâr’ı tanıyorsun değil mi?” buyurdu. “Evet” dedim. “Ona git (yanındaki zâtları işâret ederek) şeyhlerin yaptıkları üzere Cum’a geceleri salevât meclisleri kurmaya devam etsin” buyurdu. Ben bu rü’yâ ile, Peygamber efendimizin sizi ne kadar çok sevdiğini iyice anlamış oldum” dedi.

Abdülkâdir İbni Süvvâr ( radıyallahü anh ) çok yüksek bir velî idi. Devamlı olarak rü’yâsında Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi görürdü. Gördüğü rü’yâları da anlatırdı. Ba’zı kimseler ise onun bu hâlini yalanlardı. Kabûl etmezlerdi. Bu kabûl etmiyenlerden birisi de Bedrüddîn Hasen isminde bir kimse idi. Bedrüddîn Hasen bir defasında rü’yâsında gördü ki, Şam’daki meşhûr Câmi-i Emevî insanlarla dolmuş idi ve orada bulunan cemaatta heyecanlı bir bekleyiş vardı. Bedrüddîn Hasen bu rü’yâsını anlatırken diyor ki: “Cemaata yaklaşıp, “Neyi bekliyorsunuz?” dedim. “Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) bekliyoruz” dediler. Ben de hayret ve heyecanla beklemeye başladım. Bundan sonra gün doğması misâli her taraf nûr ile doldu. Bir zât geldi. Ay misâli parlıyordu. Herkes saygı ile kalkıp, hürmetle karşıladılar. Büyük bir edeble elini öpmeye başladılar. Ben de öptüm ve; “Efendim, siz kimsiniz?” dedim, “İşte ben Resûlullahım ( aleyhisselâm ) ki, Şeyh Abdülkâdir söylüyor. O beni rü’yâsında çok görüyor. Ben onun meclisinde hazır bulunmak üzere geldim” buyurdular. Rü’yâyı anlatırken, rü’yânın te’sîri hâlâ yüzünde görülen Bedrüddîn Hasen, bundan sonra önceki hâline tövbe etti. İbn-i Süvvâr’ın meclisine devam etmeye başladı.

Abdülkâdir İbni Süvvâr, birçok güzel hasleti, imrenilecek birçok fazîleti kendisinde toplamış idi. Kur’ân-ı kerîmi tecvid kaidelerine uygun olarak öyle güzel okurdu ki, dinleyen kimse, insanların en güzel Kur’ân-ı kerîm okuyanı budur derdi. Mübârek yüzü, Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâda çok görmenin ve haramlardan sakınıp, dînimizin emirlerine tam uygun hareket etmenin nûru ile parlardı. Çoklarının hidâyete, doğru yola kavuşmasına vesile olmuştur.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 96

2) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 454İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ ŞEYHÂN

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Seyyid Sâlim bin Ahmed bin Şeyhân’dır. Hazreti Hüseyn’in soyundandır. 995 (m. 1587) senesinde Mekke-i mükerremede doğdu. 1046 (m. 1636) senesinde doğduğu yerde vefât etti.

İbn-i Şeyhân genç yaşta ilim tahsiline başladı. İhyâ-u ulûm-iddîn’i evliyânın büyüklerinden Sa’îd Bâbkî’nin yanında üç defa okudu. Büyük âlim ve velî olan Şeyh Ahmed Şenâvî’den zâhirî ve bâtınî ilimleri öğrendi. Daha sonra talebe yetiştirmeye ve insanlara va’z ve nasihat etmeye başladı. Pekçok kimse ondan istifâde etti.

İbn-i Şeyhân muhtelif ilimlere dâir kitaplar ve risaleler yazdı. Bu eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Bulgat-ül-mürîd ve bugyet-ül-müstefîd, 2-Şerh-ül-Cevher-ir-Râbi’ vel-Hâmis lis-Seyyid Muhammed Gavsullah ibni Hatîriddîn, 3- Cevâmiu kelim-il-ulûm fis-salâti alâ müdâv-il-külûm, 4- Neşr-ül-ifâde bi zikri kelimetey-iş-şehâde, 5-El-İhbâr vel-ınbâ’ bi şiârı zev-il-kurbâ vel-elbâ’. 6- Cebr-ül-kelimet-il-kasîmeti bi zikr-il-kelimet-il-âsimeti, 7- El-Mekâsid-ül-ındiyye bi meşâhid-in-Nakşibendiyye, 8- Şekk-ül-ceyb fî ma’rifeti ehl-iş-şehâdeti vel-gayb, 9-Misbâh-us-sirr-illâmi’ bi miftâh-ıl-cifr-il-câmi’, 10- Gurer-ül-beyân an Umr-üz-zamân, 11-El-Meşrût-ul-Esmâ-ül-esnâ fî şurût-il-Esmâ-il-hüsnâ, 12- El-Ikd-ül-manzûm fî ba’dı mâ tahtevî aleyh-il-hurûf min-el-havâss vel-ulûm, 13- Merhem-ül-atf ve dirhem-üs-sarf, 14-Esfâr-ül-hâlik fil-ameli bi vitri İbn-i Mâlik, 15- Mevâid-ül-fadl-ıl-câmiati lübâben fî mevârıd-ir-remel-in-nâfiati ahbâben, 16- Cull-ül-magnem fî hall-it-tılsım, 17- El-Burhân-ül-ma’rûf fî mevâzîn-il-hurûf, 18- Münteh-et-taleb fî kısmeti hurûf-ur-ruteb alel kevâkib-is-seb’ati, 19- Miftâh-üs-serâir ve kenz-üz-zehâir, 20- Kasîdetün vitriyyetün.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 202

2) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 200

3) El-A’lâm cild-3, sh. 70

4) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1058, 1761

5) Brockelmann Sup-2, sh. 407

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBN-İ ÜSTÂZ ŞİBLÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Ebî Bekr bin Abdullah bin Ebî Bekr bin Alevî bin Abdullah bin Alevî bin Üstâz-ül-a’zam Muhammed Şiblî’dir. Yemen’in Terîm şehrinde doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1004 (m. 1595) senesi Receb-i şerîf ayında Terim’de vefât etti. Babasının ve dedesinin medfûn bulunduğu Zenbil kabristanına defnedildi.

İbn-i Şiblî, küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi, ilimle meşgûl oldu. Zamanının büyük âlimlerinden olan İmâm Ahmed bin Alevî, Şeyh Şihâbüddîn Abdurrahmân bin Muhammed ve büyük hadîs âlimi Muhammed bin Ali Hıred ve onun kardeşi Kâdı Ahmed Şerîf ve başkalarından okudu. Hac ibâdetini eda için Hicaz’a geldi. Oradaki âlimlerle görüşüp ilmini arttırdı.

Baba ve dedeleri de âlim, sâlih ve velî kimselerdi. Onların terbiyesinde yetişip kemâle geldi. Hocaları kendisini çok medhettiler. Dînî mes’elelere dâir çok suâl sorardı, ibâdetlerinde çok titiz davranırdı. Hayırlı işlere koşardı. Çok ibâdet eder, çok Kur’ân-ı kerîm okur ve ma’nâsını tefekkür ederdi. Hadîs-i şerîfleri iyi bilirdi. Çok talebe yetiştirdi. Oğlu Ebû Bekr ve Şeyh Abdullah bin Sehl ve başkaları kendisinden çok istifâde ettiler. Fıkıh ve usûl ilminde üstün bir derecede idi. Fakat o, gönül ve hâl ilmi olan tasavvufu seçti. Allahü teâlâdan çok korkar ve çok gözyaşı dökerdi. Dünyânın gelip geçici şeylerine gönül bağlamazdı. Aza kanâat ederdi. İbn-i Şiblî, İsm-i a’zamı bilirdi. Çok kerâmetleri görüldü.

Seyyid Ömer bin Ahmed Makar, Terîm şehri kenarında bir su kuyusu kazıyordu, içinde büyük bir kaya çıktı. Kırmak için çok uğraştı. Fakat kıramadı ve çok da yoruldu. İbn-i Şiblî, bu şahsın bu işi Allahü teâlânın rızâsı ve müslümanlara faydalı olmak için yaptığını anlayınca oraya geldi. Küçük bir taşa birşeyler yazdı. Taşı da kuyunun içine attı. Kuyudaki o kaya parçalandı ve su fışkırdı.

İbn-i Şiblî hac yolculuğunda iken bineği çok susadı. Suyun yeri çok uzakta idi. Su kırbasını bir yere astı. Kendisi de küçük bir tepe arkasında ibâdete başladı. Daha sonra kırbanın yanına gittiğinde, onun su ile dolu olduğunu gördü.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 158

2) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 331İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBRÂHİM SUMÂDÎ

Şam’da yetişen velîlerden. İsmi, İbrâhim bin Ahmed bin Dâvûd bin Müslim bin Muhammed’dir. Vâ’iz ismiyle şöhret buldu. Doğum târihi ve yeri bilinmemektedir. 1054 (m. 1644) senesinde Havran’ın köylerinden Sumâdî’de vefât etti. Bâb-üs-sagîr kabristanına defnedildi.

İbrâhim Sumâdî, Emevî Câmii’nde İmâm olup, zühd ve vera’ sahibi, âlim, fakîh, vâ’iz bir zât idi. Nasihatleri, dinliyenlere te’sîr eder ve huşû’ verirdi. Zamânının büyük âlimlerinden olan Şemsüddîn Meydânî’nin derslerinde yetişti. Onun vefâtıyla, Şam müftîsi Necmüddîn-i Gazzî’ye talebe oldu. Her ikisinden çok istifâde etti. Hadîs, fıkıh ilimlerini öğrendi. Şam’da fetvâlar verdi ve ders okuttu. Emr-i bil ma’rûf ve nehy-i anil-münkerde bulundu. (Ya’nî Allahü teâlânın emir ve yasaklarını açık ve anlaşılır olarak insanlara anlattı.) Çok kimseler kendisinden istifâde ettiler. Çok sâlih bir zât idi. Kerâmetleri görülüp, dilden dile anlatıldı.

Ahmed Meydânî dedi ki: “Birgün Emevî Câmii’nde İbrâhim Sumâdî’yi gördüm. Bir çocukla ilgilendi ve yanağını tuttu. Ben bu hâli iyi görmeyip; “Âlim bir zât böyle yapar mı?” diye içimden geçirdim ve oradan ayrıldım. Gece bir rü’yâ gördüm. Rü’yâmda İbrâhim Sumâdî bir at üzerinde idi. Etrafını âlimler kuşatmıştı. Ben de elini öpmek için yaklaştım. Bana dönüp; İ’tirâzından vazgeç. Allahü teâlânın sevgili kulları hakkında sû-i zanda bulunma” buyurdu. Sabahleyin doğruca huzûruna koştum. Beni gülerek karşıladı ve; “Herhalde düşüncenden vazgeçtin” buyurdu. İ’tirâf edip özür diledim.”

İbrâhim Sumâdî, Allahü teâlânın sevgili bir kulu idi. Duâsı makbûldü. Allahü teâlâdan kendisine dört evlâd ihsân etmesini ve her birinin dört hak mezhepten birinde âlim kişiler olmasını diledi. Duâsı kabûl oldu. Müslim ismindeki oğlu; Mâlikî mezhebinde, Abdullah ismindeki oğlu; Hanbelî mezhebinde, Mûsâ ismindeki oğlu; Şafiî mezhebinde, Muhammed ismindeki oğlu; Hanefî mezhebinde fazilet sahibi ve âlim oldular.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 49

2) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 249İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İMÂDÎ (Adburrahmân bin Muhammed)

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdurrahmân bin Muhammed İmâdüddîn bin Muhammed’dir. İmâdî nisbesiyle meşhûr olmuşdur. 978 (m. 1571) senesinde Şam’da doğdu. 1051 (m. 1641) senesinde Şam’da vefât etti. Bâb-üs-Sagîr mezarlığında babasının yanına defn edildi.

Küçük yaşından i’tibâren ilim tahsiline yöneldi. İlk olarak Hasen el-Bürûnî ve halasının oğlu Şeyh Muhammed bin Muhibbüddîn el-Hanefî’den ilim öğrendi. Daha sonra Kâdı Muhibbüddîn’in hizmetinde uzun müddet kalıp, ondan birçok ilimleri tahsil etti. Şemseddîn bin Minkâr ve Molla Muhammed bin Abdülmelik el-Bağdâdî’den de ilim tahsil etti. Aklî ve naklî ilimlerde yükselip, zamanında meşhûr oldu. 1014 (m. 1605) senesinde hac ibâdetini yerine getirmek için Mekke ve Medine’ye gitti. Hac ibâdetini îfâ edip, sevgili Peygamberimizin mübârek kabrini ziyâret etmekle şereflendi. Medîne-i münevverede Nakşibendiyye yolu büyüklerinden Seyyid Sıbgatullah Nakşibendî’nin sohbetinde bulunup, ma’nevî feyz aldı. Beyt-i Harama girmek istediği zaman kalabalık arasında düşüp ayağı kırıldı. Tedâvi olup kırığı iyileşmesine rağmen, kırık izi kaybolmadı.

Hac ibâdetini yapıp Şam’a döndükten sonra, 1017 (m. 1608) senesinde Şibliyye Medresesi müderrisliğine ta’yin olundu. 1023 (m. 1614) senesinde Şam Selîmiyye Medresesi müderrisliğine nakl edildi. Sa’deddîn-zâde Es’ad Efendi hacca giderken, Şam’a uğradığı zaman, onunla sohbet edip, ilmî üstünlüğünü ve faziletlerini görüp iltifât etti. Es’ad Efendi İstanbul’a dönüp Şeyhülislâm olunca, onu da İstanbul’a getirtip, İstanbul Süleymâniye Medresesi’ne müderris ta’yin ettirdi. Abdurrahmân İmâdî, Sa’deddîn’zâde Es’ad Efendi’ye bir kaside yazıp üstünlüklerini anlattı. Bir müddet müderris olarak vazîfe yaptıktan sonra, 1031 (m. 1621) senesinde Şam kadılığına ta’yin edildi. 1033 (m. 1623) senesinde Şam kadısı iken tekrar hacca gitti. Onun şöhreti her tarafta duyuldu. Asrındaki bütün âlimler onun üstünlüğünü kabûl ettiler.

Nakledilir ki: Şeyhülislâm Yahyâ bin Zekeriyyâ Efendi’ye bir fetvâ yazıp arz etti ve cevâbını da yanına yazdı. Yahyâ bin Zekeriyyâ Efendi fetvâyı inceleyip, doğru olduğunu gördükten sonra, fetvânın yanına onun yazdığı cevâbın aynısını yazdı. Onun ilmî üstünlüğünü kabûl etti. Asrındaki birçok şâirler onu medh ettiler. Çok fasih ve belâgatlı şiirleri vardır. Hac dönüşünde Şam’da ilim öğretmek, talebe yetiştirmek ve fetvâ vermekle meşgûl iken vefât etti.

Onu sevenlerinden güvenilir birisi nakl eder: “Abdurrahmân İmâdî’nin vefât ettiği gece, evinin yanından geçiyordum. Semâdan bir yıldızın İmâdî’nin evinin üzerine düştüğünü gördüm. Aradan çok az zaman geçmişti ki, Abdurrahmân İmâdî’nin vefât ettiği duyuldu”. Vefâtından sonra birçok sâlih kimseler onunla ilgili görmüş oldukları rü’yâlarını nakl etmişlerdir.

Abdurrahmân İmâdî, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, fazilet ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Zamanındaki Hanefî mezhebi âlimlerinin ileri gelenlerinden idi. Tefsîr ilminde de ihtisas sahibi idi. İlimde derecesi yüksek ve ma’rifet sahibi idi. Pekçok talebesinin yetişmesine çalışdı. Evi bir ilim meclisi idi. Bütün güzel huyları ve ahlâk-ı hamîdeyi üzerinde toplamıştı. Yumuşak huylu, tevâzu sahibi, hoş sohbet idi. Zekî, ileri görüşlü ve derin anlayış sahibi idi. Fıkıh, tefsîr ilimlerine dâir çok kıymetli eserleriyle, beliğ şiirleri vardır.

Eserlerinden ba’zıları şunlardır:

1- Tahrîr-üt-te’vîl alâ mâfi me’ânî ba’zı ây-it-tenzîl (tefsîr ilmine dâirdir), 2- Er-Ravzat-ur-riyâ fimen düfine bi-Dâriya, 3- El-Müstetâtı min-ez-zâd fîl-menâsik (Hanefî fıkhıyla ilgili bir eserdir), 4- Kitâb-ül-hediyye fî İbârât-il-fıkhiyye, 5- El-Fetâvâ, 6- Reyy-is-Sâdî min fetâvâ-i İmâdî, 7- Mukaddimet-üs-salât.

Çeşitli konularla ilgili kıymetli birçok risaleleri ve şiirleri de vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 91

2) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 380

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 549

4) El-A’lâm cild-3, sh. 332

5) Keşf-üz-zünûn sh. 1829, 1830

6) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 594, cild-2, sh. 724, 727

7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 979

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İMÂM-I RABBÂNÎ

Hindistan’da yetişen meşhûr İslâm âlimi ve büyük velî. Âriflerin ışığı, velîlerin önderi, İslâmın bekçisi, müslümanların baştâcı, müceddid, müctehid ve İslâm âlimlerinin gözbebeğidir, insanların i’tikâd, ibâdet ve ahlâk husûsunda doğruyu öğrenmelerini, öğrendikleri bu bilgiler ile amel etmelerini sağlayan, insanları Allahü teâlânın rızâsına kavuşturmak için rehberlik eden ve kendilerine “Silsile-i âliyye” denilen İslâm âlimlerinin yirmiüçüncüsüdür. İsmi, Ahmed bin Abdülehad bin Zeynel’âbidîn’dir. Lakabı Bedreddîn, künyesi Ebü’l-Berekât’dır. 971 (m. 1563) senesinde Hindistan’ın Serhend (Sihrind) şehrinde doğdu. 1035 (m. 1624)’de Serhend’de 63 yaşında iken vefât etti. Türbesi oradadır. İmâm-ı Rabbânî ismiyle tanınmıştır, İmâm-ı Rabbânî, Rabbânî âlim demektir. Rabbânî âlim de; kendisine ilim ve hikmet verilmiş, ilmi ile amel eden, ilim ve amel bakımından kâmil olan âlim demektir. Hicri ikinci bin yılının Müceddidi olmasından dolayı “Müceddîd-i elf-i sânî”, ahkâmı İslâmiye ile tasavvufu vasletmesinden, birleştirmesinden dolayı da, “Sıla” ismi verilmiştir. Hazreti Ömer’in soyundan olduğu için, “Fârûkî” nesebiyle anılmış, Serhend şehrinden olduğu için de oraya nisbetle, “Serhendî” nisbeti verilmiştir. Bütün bu vasıflarıyla birlikte ismi, İmâm-ı Rabbânî, Müceddîd-i elf-i sânî, Şeyh Ahmed-i Fârûkî Serhendî’dir (kuddise sirruh).

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîfde; “Benden sonra peygamber gelseydi, Ömer bin Hattâb peygamber olurdu.” buyurarak methettiği ve Hazreti Ebû Bekr’den sonra insanların en üstünü olan Hazreti Ömer’in soyundan olup, yirmidokuzuncu torunudur. Yine hadîs-i şerîfde; “Ümmetimin âlimleri, İsrâiloğullarının peygamberleri gibidir.” buyurularak bildirilen, ilmini nübüvvet kaynağından alan ve “Ulemâ-i râsihîn” denilen âlimlerin en meşhûrlarındandır.

Babası ve dedelerinin hepsi, zamanlarının büyük âlimleri, sâlih ve faziletli kimseleri idiler. Babası Abdülehad zâhirî ve bâtınî ilimlerde yetişmiş, tasavvuf hâllerinde kemâl derecede büyük bir âlim ve mürşid-i kâmil idi. Gençliğinde ilmi yaymak, insanlara hizmet etmek, doğru yolu göstermek için seyehat ettiği sıralarda, Hindistan’ın meşhûr kasabalarından Skendere’ye gitmişti. O memleketin asîl bir ailesine mensûb sâliha bir hanım, firâsetiyle Abdülehad’ın mübârek bir zât olduğunu anlayıp, ona; “Kendi kucağımda terbiye edip büyüttüğüm, iffet ve ismet cevheri bir kız kardeşim vardır. Böyle sâliha bir kızın sizinle nikahlanmasını arzu ediyorum. Ümid ederim ki bu ricamı kabûl edersiniz” diye haber göndermişti. Abdülehad bir müddet düşündükten sonra teklifi kabûl edip, o kızla nikahlandı. Bu evliliklerinden İmâm-ı Rabbânî hazretleri doğdu.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin memleketi olan Hindistan’ı ilk fetheden, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin onbeşinci dedesi olan Ferruh Şâh’dır Ferruh Şah, Kabil sultanlarının büyük vezirlerinden ve kumandanlarından olup, Gazne ve Kabil taraflarından gelip Hindistan’a yerleşmiş idi. Serhend (Sihrind) şehrini de ilk kuran Sultan Firûz Şâh’dır. Sihrind, siyah arslan demektir. Çünkü, bu şehrin yeri önce arslanlar ormanı idi. Yakınında şehir yoktu. Daha sonraları burası îmâr edilip, güzel bir şehir kuruldu, İmâm-ı Rabbânî hazretleri doğduğunda, Serhend şehri, Hindistan’ın meşhûr bir şehri ve bulunduğu havâlinin merkezi hâline gelmiş idi. Babası Abdülehad, o beldenin tanınmış âlimlerinden ve meşhûr evliyâsından idi.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri çocukluğunda şiddetli bir hastalığa tutulmuştu. Evlerinde büyük bir üzüntü hâsıl olup, vefât edeceğini zannetmişlerdi. O zamanın meşhûr evliyâsından Şah Kemâl Kihtelî Kâdiri’ye götürüp duâsını istediler. Şah Kemâl Kadirî, İmâm-ı Rabbânî’yi görünce büyük bir hayranlıkla bakarak babasına; “Hiç üzülmeyiniz. Bu çocuk çok yaşayacak, ilmiyle âmil, büyük bir âlim ve eşsiz bir ârif olacak” demiş ve çocuğun elinden tutup, ağzından öpmüştür. Muhabbetle sarılmalarından dolayı, Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin feyzi ve nûru, mübârek vücûdunu kaplamıştır.

Şah Kemâl Kadirî, İmâm-ı Rabbânî hazretleri hakkında çok güzel ve büyük müjdeler vermiştir. İmâm-ı Rabbânî yedi-sekiz yaşlarında iken Şah Kemâl-Kâdirî vefât etmiştir. İmâm-ı Rabbânî daha sonra bu zâtı ve kendisini götürdükleri evini de hatırlamıştır.

Yine bir defasında İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh) gençliği sırasında, çok zayıf düşüp hastalanmıştı. Zafiyetinin çokluğunu ve hastalığının şiddetini gören hanımı çok üzüldü. Abdest alıp iki rek’at hacet namazı kıldı. Ağlayarak ihtiyâç içinde yüzünü yerlere sürdü. Bu ağlama esnasında uyudu. Rü’yâda birisinin; “Hiç üzülme, bu zât daha çok yaşayacaktır, bizim onunla çok büyük işlerimiz vardır. Öyle ki, o işlerin binde biri daha zuhur etmemiştir” dediğini duydu. İmâm-ı Rabbânî o hastalıktan hemen kurtuldu. Sonra hocası Muhammed Bâkî-billah’ın sohbetine kavuştu.

Tahsili: İmâm-ı Rabbânî hazretleri ilk tahsiline, babasından ders alarak başladı. Babasından okuyup Arapçayı öğrendi. Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Sesi güzel olduğundan, Kur’ân-ı kerîmi bülbül gibi okurdu, ilminin çoğunu babasından, bir kısmını da zamanının meşhûr âlimlerinden öğrendi. Babasından ders aldığı sırada, çeşitli ilimlere âit küçük kitapları ezberledi. Babasından aldığı dersleri tamamlayınca, Siyalkut şehrine gidip orada, zâhirî ve bâtınî ilimlerde, o zamanın en meşhûr âlimi Mevlânâ Kemâleddîn Keşmîrî’den aklî ilimlerin bir kısmını gayet iyi bir şekilde öğrendi. Mevlânâ Kemâleddîn ( radıyallahü anh ), meşhûr âlim Abdülhakîm-i Siyalkûti’nin de hocası olup, zamanının en yüksek âlimi idi. Ba’zı hadîs kitaplarını da Şeyh Ya’kûb-ı Keşmîrî’den okudu. Âlim-i Rabbânî Kâdı Behlûl-i Bedahşânî’den hadîs, tefsîr ve ba’zı usûl ilimlerinde icâzet (diploma) aldı. Onyedi yaşında iken tahsilini tamamlayıp, aklî ve nakli, fürû’ ve usûl ilimlerinin hepsinden icâzet aldı. Tahsili sırasında, Kadirî ve Çeştî büyüklerinin kalblerindeki feyz ve lezzeti babasından aldı. Babası hayatta iken, zâhirî ve bâtınî ilimleri talebelere öğretmeye başladı. Bu sırada; “Risâlet-üt-tehlîliyye”, “Redd-i revâfid”, “İsbât-ün-nübüvve” adlı eserlerini yazdı. Edebiyata çok meraklı olup, fesahati ve belagatı, sür’at-i intikâli, zekâsının şiddeti herkesi hayrette bırakıyordu. Daha sonra da, Vâhidî’nin; Besît, Vesît, Esbâb-ı nüzûl gibi eserlerini, Kâdı Beydâvî’nin; Envâr-üt-tenzîl, Menhâc-ül-vüsûl, Gâyet-ül-kusvâ ve diğer eserlerini, İmâm-ı Buhârî’nin; Câmi’us-Sahîh, Sülâsiyyât, Edeb-ül-müfred, Efâl-i ibâd, Târih ve diğer eserlerini, Tebrîzî’nin Mişkât-ül-mesâbîh’ini, Tirmizî’nin Şemâil’ini, İmâm-ı Süyûtî’nin Câmi’us-sagîr’ini ve müselsel hadîs rivâyeti icâzetini Kâdı Behlûl-i Bedehşânî’den aldı.

Bu kadar ilmi ve herkesin üstünde kemâli ile birlikte kalbi, Ahrâriyye (Nakşibendiyye) büyüklerinin aşkı ile yanıyor, bu yolda yazılmış kitapları okuyordu. Babasının vefâtından, bir sene sonra, hacca gitmek üzere Serhend’den yola çıktı. Bu yolculuğunda Delhi’ye varınca, orada tanıdıklarından ve Muhammed Bâkî-billah’ın (kuddise sirruh) talebelerinden olan Mevlânâ Hasen Keşmîrî ile görüştü. Mevlânâ Hasen Keşmîrî, onu hocasının huzûruna götürüp, tanıştırmak istedi ve şöyle dedi: “Bugün Ahrâriyye yolunda bu ülkede başka böyle büyük bir zât yoktur. Talibler onun bir nazarıyla öyle şeylere kavuşuyorlar ki, günlerce çekilen çileler ve çeşitli riyâzetlerle buna kavuşamazlar.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, daha önce babası Abdülehad’dan da, Ahrâriyye yolunun ve bu yolda bulunanların şânını ve kıymetini duymuştu. Bu yolun büyüklerinin kitaplarını okuyup onların güzel hâllerini bildiği için; “Bu Hicaz yolunda, böyle büyük bir âlimden, bu büyükler yolunun zikr ve murâkabesini almaktan daha iyi ne olur?” diyerek Muhammed Bâkî-billah’ın huzûruna gitti. Huzûruna girince kalbinde bir nûr parladı. Mıknatıs iğneyi çeker gibi çekildi. Şimdiye kadar duymadığı, bilmediği şeyler kalbine doldu. Hacdan sonra uğrayıp istifâde etmeği niyet etti ise de, kalbindeki sevgi ve arzu, kendisini bırakmayıp, ertesi gün huzûruna gelip Ahrâriyye feyzine kavuşmak şevkini bildirdi. Hizmetinde kaldı. Edeble, can kulağı ile sözlerine ve hâllerine bağlandı. Ya’nî Kâ’beye gitmekten vazgeçip, Kâ’be sahibini talep etti. Yüksek kabiliyeti ve bütün varlığı ile çalışıp, bütün kemâlât kendisinde hâsıl oldu. Üstadının da lütfu ve himmeti ile iki ay içinde kimsede görülmeyen hâllere kavuştu. Muhammed Bâkî-billah, İmâm-ı Rabbânî’nin daha birkaç gün geçmeden yükselmeye başladığını ve üzerindeki irşâd eserlerini görünce, husûsî odasında, ona birkaç sene önce şâhid olduğu hâdiseleri şöyle anlattı: “Yüksek üstadım Hâcegî Muhammed İmkenegî (kuddise sirruh) bana şöyle emretti: “Hindistan’a git, orada senin sayende, bu yüksek yola büyük rağbet olacak ve bu yol revaç bulacak.” Ben kendimi bu işe lâyık görmeyip, özür diledim, istihâre etmemi emretti. Rü’yâda gördüm ki bir papağan, bir dal üzerinde oturuyordu. Ben de kalbimden şöyle niyet ettim: “Eğer şu papağan o daldan iner, elime konarsa, bu seferde bize çok şeyler nasîb olacaktır.” Böyle düşünürken, o papağanın uçup, elime konduğunu gördüm. Ben ağzımın suyunu onun gagasına akıttım. O papağan da ağzıma şeker verdi. O sabah, gördüğüm rü’yâyı Hâcegî Muhammed İmkenegî’ye arzettim. Buyurdu ki: “Papağan. Hindistan kuşlarındandır. Hemen Hindistan’a gidiniz. Orada sizin bereketli irşâdınızla bir azîz yetişecek, bütün dünyâ onun nûruyla dolacak. Hattâ siz de ondan nasîbinizi alacaksınız.”

Muhammed Bâkî-billah (kuddise sirruh) diğer bir hâdiseyi de şöyle anlatmıştır: “Hocam İmkenegî’den (kuddise sirruh) icâzet alıp Hindistan’a dönüyordum. Sizin bulunduğunuz Serhend şehrine gelmiştim. Rü’yâda bana; “Sen bir kutbun civarındasın” dediler ve kutb olan zâtın şemailini gösterdiler. İşte siz, o zâtsınız.” “Yine Serhend’den geçerken, gördüm ki, göklere kadar yükselen bir meş’ale yanmış, şarkdan, garba kadar bütün dünyâ, bu meş’alenin ışığından aydınlanıyordu. Bu meş’alenin ziyasının gittikçe arttığını, birçok insanların bundan kendi mumlarını yaktıklarını müşâhede ettim. Bu rü’yâyı, sizin dünyâya geleceğinize bir müjdeci, bir işâret biliyorum.”

Sohbetinde kaldığı bu iki-üç ay içinde, Allahü teâlânın yardımıyla Hâce Bâkî-billah’ın İmâm-ı Rabbânî hakkında bereketli nazar ve terbiyeleri öyle bir semere verdi ki, kalem dil olsa, dil kalem olsa, bunu yazmaktan ve söylemekten âciz kalırlar.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, daha sonra hocasının mahdûmlarına gönderdiği bir mektûpta şöyle buyurmuştur: “Yüksek üstadımın, beni dünyâ ve âhıret ni’metlerine kavuşturan kıymetli hocamın sevgili yavruları! Biliniz ki, herşeye muhtaç olan bu zavallı kardeşiniz, tepeden tırnağa kadar, o yüksek babanızın sadakaları ve ihsânları içinde yüzüyorum, insanlığın elifbasını ondan öğrendim. Yükseklikleri haber veren kelimeleri ondan okudum. Herkesin senelerce çalışarak kazanabildiği dereceler, onun huzûrunda, terbiyesi altında, az zamanda elime geçti, insanlara meziyet, üstünlük veren bütün kıymetler, ona hizmetimin ikramiyesi olarak üzerime serpildi. Hiçbir işe yaramıyan ve insanlıktan haberi olmıyan bu zavallı, onun nurlu bakışları altında, ikibuçuk ay içinde olgunlaşarak, büyüklerin yoluna katıldı. Onların Allahü teâlâya olan yakînliklerine kavuştu. Böyle az bir zamanda, tasavvufu tatmış olanların, tecelliler, zuhurlar, nûrlar, hâller ve keyfiyetler diye anlatmak istedikleri gizli kazançlar, babanızın parlak kalbindeki deryanın damlaları olarak önüme saçıldı. Bunlardan hangi birini anlatayım. Onun, lütf ederek, acıyarak mübârek gönlünü bu fakire çevirmesi ile, tasavvufcuların tevhîd (bir bilmek), kurb (yakınlık), ma’iyyet (beraberlik), ihata (her tarafı kaplamak), sereyân (her zerrede bulunmak) gibi sözlerle, anlatmak istedikleri ma’rifetlerden, ince bilgilerden ele geçmiyen, hemen hemen birisi kalmadı. Bunların içlerinden, özlerinden bildirilmedik bırakılmadı...”

Hâce Muhammed Bâkî-billah, zamanının âlimlerinin büyüklerinden ba’zı ahbabına yazdığı mektûplardan birisinde, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinden bahsederek buyurdu ki: “Serhend şehrinden bir genç geldi, ilmi pekçok. Her hareke’ti ilmine uygun. Birkaç gün bu fakirin yanında bulundu. Onda çok şeyler gördüm. Dünyâyı, nurla dolduracak bir güneş olacağını anlıyorum. Akrabası ve kardeşlerinin hepsi de pırlanta gibi, kıymetli ve âlim yiğitler! Onların da, az zamanda, ne cevherler olduklarını anladım. Hele Ahmed’in oğulları da var ki, her biri, Allahü teâlânın birer hazinesidir.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, Muhammed Bâkî-billah’ı tanıdıktan sonra, edeple ve can kulağı ile bu hocasının sözlerine ve hâllerine bağlandı. Yüksek kabiliyeti ve bütün varlığı ile çalışıp, hocasının da lütfu ve himmeti ile, iki ay içinde kimsede görülmeyen hâllere kemâlâta ve üstünlüklere kavuştu. Birkaç ay sonra, hocası Muhammed Bâkî-billah ona icâzet verdi. Böylece tasavvuf ilminde ve hâllerinde de yüksek dereceye kavuştuktan sonra, memleketi olan Serhend’e dönmesi emrolundu. Hocası, talebesinden çoğunun yetiştirilmesini de ona bırakıp, onları da arkasından Serhend’e gönderdi. Hocası onun için şöyle buyurdu: “Kalblere deva, rûhlara şifâ olan bu tohumu, Semerkand ve Buhârâ’dan getirip Hindistan’ın bereketli toprağına ektim. Taliblerin yetişip kemâle gelmesi için uğraştım. O (İmâm-ı Rabbânî), her dereceyi aşıp, üstünlüklerin sonuna varınca, kendimi aradan çekip, talebeyi ona bıraktım.” Hocasından başka o zamanın büyük âlimlerinin bir çoğu onu medhetmişlerdir. Hepsi, onun ma’rifet ışığı etrâfında, pervane gibi toplanmışlardır.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, memleketine gelince zâhirî ve bâtınî ilim ve nûrlarını dünyâya yaymağa, talibleri yetiştirmeğe ve yükseltmeğe başladı. Şöhreti her yere yayılıp, her taraftan âşıkları, onun ilminden ve feyzinden faydalanmaya geliyordu. Talebelerine Beydâvî tefsîri, Sahîh-i Buhârî, Mişkât-i Mesâbîh, Avârif-ül-Me’ârif, Usûl-i Pezdevî, Hidâye ve Şerhi Mevâkıf gibi ba’zı din kitaplarını ders olarak mükemmel bir şekilde okuturdu, ömrünün son zamanlarında dahî talebelerine ilim tahsilini sıkı sıkı emreder, buna çok önem verirdi. Herkesin kalbini ilim ve nûr ile dolduruyor, Muhammed aleyhisselâmın ( aleyhisselâm ) dînini canlandırıyor ve kuvvetlendiriyordu. Zamanının pâdişâhlarını, vâli, kumandan, âlim ve hâkimlerini, çok te’sîrli mektûpları ile, dîne, sünnet-i seniyyeye teşvik ediyor, çok âlim ve evliyâ yetiştiriyordu. Allahü teâlâ ona o kadar ilm-i bâtın ihsân etmişti ki, kendine mahsûs olan ilimleri de cihâna yaydı. Hocası Bâkî-billah da bu yeni ilimlere kavuşmak için huzûruna gelir, hürmetle otururdu. Hattâ birgün geldiği zaman, İmâm-ı Rabbânî’yi kalbi ile meşgûl görüp, odaya girmedi, hizmetçiye de haber verip; “Rahatsız etme!” dedi ve sessizce kapıda bekledi. Bir müddet sonra İmâm-ı Rabbânî hazretleri kalkıp; “Kapıda kim var?” deyince üstadı; “Fakir Muhammed Bakî” dedi. Bu ismi duyunca kapıya koşup, edep ve tevâzu ile karşıladı.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri bir müddet Serhend’de talebe yetiştirmekle meşgûl olup, insanlara doğru yolu anlattıktan sonra, hocası Muhammed Bâkî-billah’ı ziyâret için Delhi’ye gitti. Bir müddet hizmetinde kaldı ve hocası ile çok hoş sohbetleri oldu. Hâllerini bulunduklarından daha yukarıya götürdüler. Bütün bu lütufları ile çok yüksek hâllere, faziletlere kavuşmasına rağmen, hocası Muhammed Bâkî-billah’a öyle edeble davranıyordu ki, daha fazlası mümkün değildi. Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatmıştır: “Hâce Hüsâmeddîn Ahmed’den işittim. Hocam İmâm-ı Rabbânî’yi (kuddise sirruh) medhedip övdükten sonra şöyle buyurdu: “Mertebesi yüksek, fazileti çok olmakla beraber, edebe riâyette, hocamız Muhammed Bâkî-billah’ın talebelerinden hiçbiri, İmâm-ı Rabânî hazretleri gibi değildi. Bunun için bereketler herkesten önce ona nasîb oldu.”

Muhammed Bâkî-billah’ın (kuddise sirruh) sevdiklerinden biri, Muhammed Hâşim Keşmî’ye şöyle anlatmıştır: “Hocamız Bâkî-billah bu yüksek talebesine ya’nî senin üstadına (İmâm-ı Rabbânî’ye), nihâyetsiz lütufları ve ona hürmet etmeyi hasseten bildirdikleri zamanlar, bana onu huzûruna çağırmamı emretti. Hemen huzûruna gidip, İmâm-ı Rabbânî’ye (kuddise sirruh); “Hocamız sizi istiyor” dedim. Bu haberi duyar duymaz, korkan insanların rengi değiştiği gibi, yüzünün rengi değişti. Zavallı bir kimsenin çok korktuğu zaman, titremesi gibi bir hâle düştü. Ben kendi kendime; “Sübhânallah! “Yakın olanlarda, hayret de çok olur” mısra’ını duymuştum, şimdi gözlerimle de görüyorum” dedim.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri “Mebde” ve Me’âd” risalesinde şöyle buyurmuştur: “Biz dört kişi, hocamız Muhammed Bâkî-billah’a hizmette diğerlerinden ilerdeydik. Hepimizin ayrı bir bağlılığı, ayrı bir düşüncesi vardı. Bu fakir yakînen biliyorum ki, böyle bir sohbet ve cem’iyyet, terbiye ve irşâd kaynağı, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) zamanından sonra dünyâda çok az görülmüştür. Gerçi insanların en hayırlısı olan Resûlullah ( aleyhisselâm ) zamanında bulunamadık, sohbetine kavuşamadık ama, Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin saâdetli sohbetinden de mahrûm kalmadık. Bunun için bu büyük ni’metin şükrünü yerine getirmek lâzımdır. Onun huzûrunda herkes kendi bağlılığına, muhabbetine göre bir şeylere kavuştu.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, hocası Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin ikinci defa huzûruna gidip bir müddet kaldıktan sonra, tekrar memleketine döndü. Bir müddet daha taliblere feyz vermekle meşgûl oldu. Bu sırada pek yüksek derecelere kavuştu. Bu hâllerini hocasına mektûplar yazarak bildirdi. Bundan sonra üçüncü defa hocasını ziyârete gitti. Bu ziyâretinden sonra Delhi’den Serhend’e dönüp birkaç gün kaldı ve Lahor şehrine gitti. Lahor şehrinde herkes, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin teşrîfini büyük bir ganîmet bildi. Talebelerinin en meşhûrlarından olan; Mevlânâ Muhammed Tâhir, Hâce Muhammed, Mevlânâ Esgar Ahmed ve Mevlânâ Ravh Hüseyn gibi zâtlar bu sırada talebesi olup, sohbetinde pişip yüksek derecelere kavuştular. İmâm-ı Rabbânî hazretleri Lâhor’da bulunduğu sırada, oranın meşhûr âlimleri kendisine çok hürmet ve edep gösterdiler. Nice muamma ve zor mes’eleleri ondan sorup doyurucu cevaplar aldılar.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Lâhor’daki sohbetleri devam ederken, hocası Muhammed Bâkî-billah’ın vefât haberi geldi. Kalblerdeki huzûr ve ferahlığın yerini, elem ve keder aldı. Bu haberi duyunca, hemen Delhi’ye gidip mübârek mezarlarını ziyâret etti. Oğullarına ve talebelerinin büyüklerine ta’ziye de bulundu. Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin talebeleri, üzüntülerini ve kalblerindeki elemi, onun terbiyelerinin ve sohbetlerinin bereketleriyle gidermek için, huzûrlarına gelip, Muhammed Bâkî-billah’a gösterdikleri gibi, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine de; muhabbet, hürmet ve teslimiyet gösterdiler. Küçük büyük hepsi onu kabûl edip bağlandılar.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri de yüksek hocasının emrine, vasıyyetlerine ve buradaki kalbi yaralıların ricâlarına uyarak, bir müddet Delhi’de kaldı. İrşâdlarının te’sîri, feyzlerinin bereketi ile, talebelerin sohbete devam ve gayretleri, hocaları Hâce Muhammed Bâkî-billah’ın hayatta olduğu zamanki gibi yeniden tazelendi. Teveccüh eserleri ve cezbe nûrları, bu talebelerin hâllerinde görünmeğe başladı. Bu gayretli yetiştirme ve feyz verme sırasında, ba’zı çekemeyenler oldu ise de, İmâm-ı Rabbânî hazretleri onlara nasihat etti. Bunu da dinlemiyenler sonunda yaptıklarına pişman olup af dilediler, İmâm-ı Rabbânî hazretleri de ihsân ederek onları affetti. Böylece pekçok kimse sohbetlerinden ve feyzlerinden istifâde etti.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, hocası Muhammed Bâkî-billah’ın her sene, vefât ettiği ay olan Cemâzil-âhır ayında Serhend’den hocasının nurlu kabrini ziyârete gider ve tekrar Serhend’e dönerdi, iki üç defa da Akra’ya teşrîf etti. Bundan başka Serhend’den ayrılıp başka bir yere gitmedi. Ancak, hayâtının sonuna doğru, zamanın sultânının ısrârı üzerine, iki-üç sene kadar ba’zı beldelerde askerlerin arasında bulundu. Bunda da birçok hikmetler vardı. O yerlerin halkı bu vesile ile onun sohbetlerinde bulundular. Bereketli nazar ve teveccühlerine kavuşup, nasîblerini aldılar.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, Ahrâriyye (Nakşibendiyye) yolundan başka; Kâdiriyye, Sühreverdiyye, Çeştiyye ve Kübreviyye yollarından da icâzet almıştır. Çeştiyye ve Kâdiriyye yollarının icâzetini babasından aldı. Babası Abdülehad onu büyük bir muhabbetle severdi. Hattâ İmâm-ı Rabbânî Akra’da bulunduğu sırada, meşgûliyeti sebebiyle babasının yanına gidemeyince, babası onu görmek için Akra’ya gitmiştir. Daha sonra Akra’dan dönüp babasının hizmetinde bulundu. Babası Abdülehad evliyânın büyüklerinden idi. Babasının sohbetinde çok feyze kavuştu. İmâm-ı Rabbânî hazretleri, babasından olan istifâdesini “Mebde” ve Me’ad” risalesinde şöyle ifâde etmiştir:

“Bu fakire ferdiyyet nisbeti yüksek babam tarafından verildi. Babam bu nisbeti, kuvvetli cezbe sahibi hârikaları meşhûr bir azîzden, Şah Kemâl Kâdirî’den almıştı. Bunun gibi nafile ibâdetlerde, bilhassa nafile namazların edasında babamın yardımları çoktur. Babam bu se’âdeti, “Çeştiyye” yolunda olan üstâdlarından almıştı.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin sohbetinde bulunup kısa zamanda tam bir nisbet ile icâzet alıp, Serhend’e döndükten sonra, Kadirî tarikatının büyüklerinden olan Şah Kemâl Kadirî’nin rûhâniyetinden de icâzet almakla şereflendi. Bu icâzeti ve nisbeti alması şöyle vukû’ bulmuştur Bir sabah İmâm-ı Rabbânî hazretleri talebeleri ile murâkabe hâlinde iken, Şah Kemâl’in torunu ve onun bütün kemâlâtının vekîli olan Şah İskender, Kehtel’den gelip, Şah Kemâl’in bereketli hırkasını İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin mübârek omuzuna koydu, İmâm-ı Rabbânî gözlerini açınca, Şah İskender’i gördü. Tam bir tevâzu ile boyunlarına sarıldı. Şah şöyle dedi: “Birkaç zamandır, hâl ve rü’yâmda dedem Şah Kemâl’i görüyorum. Bana, hırkasını size vermemi emrediyordu. Fakat bana, onların bu bereketli hırkasını evden çıkarıp, bir başkasına vermek çok ağır geliyordu. Ama tekrar tekrar emredince, emirlerine uymak lâzım oldu.” İmâm-ı Rabbânî, o hırkayı giyip husûsi odasına gitti. Bir müddet sonra odasından çıkınca, en yakın sırdaşlarına, mahremlerine şöyle söyledi: “Hazret-i Şah Kemâl’in hırkasını giydikten sonra, şaşılacak çok garip hâl zâhir oldu. Şöyle ki, hırkayı giydiğim zaman, insanların ve cinlerin seyyidi. Abdülkâdir-i Geylânî’yi ( radıyallahü anh ), Hazret-i Şah Kemâl’e kadar devam eden bütün halîfeleriyle yanımda gördüm. Hazret-i Gavs-i Rabbanî Abdülkâdir-i Geylânî kalbimi kendi tasarruflarına aldı ve husûsî nisbetlerinin ve yollarının nûrları ve esrârı beni kapladı. Ben de o hâllerin ve nûrların denizine gömüldüm. O denizin dalgıcı oldum. Bir müddet bu hâlde kaldım, o hâllerin beni kapladığı zamanda kalbime; “Beni Ahrâriyye büyükleri terbiye ettiler ve işimin esâsı bu büyüklerin yolunda olmaktır, şimdi başka oluyor” diye geldi. Böyle düşünürken, Ahrâriyye yolunun büyüklerinin, hâce-i cihan Hâce Abdülhâlık-ı Goncdüvânî’den hocam Hâce Bâkî-billah’a (kuddise sirruh) kadar olan bütün halîfelerinin geldiğini gördüm. Benim işim ve icrââtım hakkında konuşmaya başladılar. Ahrâriyye büyükleri (kuddise sirruh) şöyle dediler “Bunu biz terbiye ettik. Bizim terbiyemizle zevke, hâle ve kemâle erişti. Siz ona ne hakla karışabilirsiniz?” Kadirî büyükleri (Rahimehümüllah) dediler ki: “Daha çocukluğunda bizim ona teveccühümüz vardır. Bizim ni’met soframızdan tad almıştır. Şimdi de bizim hırkamızı giymektedir.”

Onlar böyle konuşurken Kübreviyye, Çeştiyye yollarından da birer cemâat geldi. Böylece anlaşmaya vardılar, bundan sonra bu iki şerefli nisbetten de kalbimde, büyük pay, tam bir şevk buldum.” İmâm-ı Rabbânî hazretleri tasavvufda, bu yolların hepsinden de talebe yetiştirip feyz vermiştir.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, asırlarda benzeri az yetişen, müstesna bir İslâm âlimi ve büyük bir mürşid-i kâmildir. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) vefâtından bin sene sonra da İslâm düşmanları dîne, îmâna insafsızca saldırmışlardı. Allahü teâlâ kullarına acıyarak, İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh) gibi bir müceddîd yarattı. Ona derin ilimler ihsân eyledi. Onun vasıtasıyla din düşmanlarının korkunç saldırısını durdurdu. Hakkı bâtıldan ayırıp, bâtılı, çok kalblerden kaldırdı. Bu yüce İmâm’ın mektûpları ve kitapları, insanları gafletten uyandırdı. Dünyâya ışık saldı. Ya’nî Allahü teâlâ onu, Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) bin sene sonra, dîn-i İslâmı yenilemek ve kuvvetlendirmek için göndermişti. Yenilemek, değişiklik yapmadan kolayca olur mu? Günahların, bid’at ve hurafelerin çoğaldığı, dalâletin yayıldığı, bilhassa vahdet-i vücûd taklidcilerinin din âlimi tanındığı bir zamanda, İslâm dînini kuvvetlendirmek, bunları temizlemek kolay mıdır?

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin dîne yıllarca yaptığı bu büyük hizmetleri, sağlam, ikna edici delîllerle sapık fikirlerinin çürütüldüklerini, Ehl-i sünnet i’tikâdının ve doğru din bilgilerinin yayıldığını, bid’atlerin kalktığını gören ba’zı sapık kimseler, ona cephe aldılar hased ve iftira etmeye başladılar.

İşte, bunun için ba’zı kimselerin cefâsına, oklarına ve iftirâlarına uğradı. Nice âlimlerin, fâdılların, kâmillerin kendi yollarından ayrılıp, rehberlerini bırakıp, etrâfına ve hizmetine koşuşmaları da, hasedcileri arttırdı. İmâm’ı tehlikeye düşürmek için, hilelere başladılar. Meselâ, Cüneyd-i Bağdadî, Bâyezîd-i Bistâmî gibi büyük meşâyihi aşağı görüyor diyerek, câhil tabakayı aldattılar. Yüksek meşâyihin bildirdiği vahdet-i vücûdu inkâr ediyor, diyerek, görüşleri kısa olanları, İmâm’dan soğutmaya başladılar. Onu sevenlere de; “Meşâyih-i izamı inkâr ediyor, Allahü teâlânın ma’rifetine vasıtasız olarak kavuştum diyor” dediler. Bir müslümanın söyleyemeyeceği iftiraları söylediler.

Meşâyih-i Kirâmı aşağı görüyor sözü tamamen iftira idi. “Mektûbât’da onlara nasıl hürmet ve ta’zim ettiğini ve her asırda, düşmanların ele aldıkları sözlerine ne güzel ma’nâlar verdiğini, iyi ma’nâya çevirmediklerine de, başlangıçta hatâ ile söylenmiş olup, sonra yüksek derecelere yetişerek bunları düzeltmişlerdir, dediğini okuyanlar, hemen anlar. Keşfdeki hatâların, ictihâd hatâları gibi af olunduğunu, belki sevâb verildiğini bildirmektedir. Vahdet-i vücûdu da inkâr değil, ne güzel izah ettiğini, bu mes’elede hem İslâm dininin namusunu koruduğunu ve hem de büyüklerin hürmetlerini gözettiğini, Mektûbât’ı okuyanlar bilir.

O zamanın sultânı Selîm Cihangir Hân’ın devlet adamları, hattâ büyük veziri, baş müftîsi ve etrâfındakiler Ehl-i sünnet düşmanı idiler. Hâlbuki İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin birçok mektûpları ve bilhassa ayrıca yazdığı “Redd-i revâfid” risalesi, Eshâb-ı Kirâm düşmanlarını red etmekte, câhil, ahmak ve alçak olduklarını anlatmaktadır. İmâm-ı Rabbânî bu risalesini Buhârâ’da bulunan en büyük Özbek hânı Abdullah-ı Cengizî Hân’a yollamıştı. “Bunu İran’da, Şah Abbâs-ı Safevî’ye gösterin! Kabûl ederse ne iyi, etmezse onunla harb caiz olur” demişti. Kabûl etmedi. Harb oldu. Abdullah Hân, Hirât’ı ve Horasan’daki şehirleri aldı. Buralarını yüz sene evvel Safevîler almıştı. İşte bundan sonra, Hindistan’daki bozuk fırkalar, Eshâb-ı Kirâm düşmanları elele verdiler. Sultâna gidip İmâm-ı Rabbânî hazretleri hakkında çeşitli iftiralarda bulunarak şikâyet ettiler. Sultan, oğlu Şah Cihân’ı gönderip, İmâm-ı Rabbânî hazretlerini, evlâdlarını ve yetiştirdiği talebelerini çağırıp, hepsini öldürmeğe karar verdi. Bunun üzerine Şah Cihan, bir müftî ile yanına gitti. Sultâna secde caiz olduğunu gösteren bir fetvâyı da götürdü. İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) üstünlüğünü biliyordu. “Babama secde edersen seni kurtarabilirim” deyince, İmâm-ı Rabbânî hazretleri bu fetvânın zarûret zamanında izin olduğunu, azîmet ve din bütünlüğünün secde etmemek olduğunu, ecel gelince, ölümden hiçbir şeyin kurtaramayacağını söyledi ve secde etmeği kabûl etmedi. Çocuklarını ve talebelerini bırakıp sultâna yalnız gitti. Kendisine yapılan iftiralara karşı sultâna o kadar” güzel ve doyurucu cevap verdi ki, sultan yüksek hakîkatleri anlıyabilecek birisi olmadığı hâlde, neş’elendi ve serbest bırakıp özür diledi. Hattâ, sultâna kendisine yapılan iftiraların asılsız olduğunu açık delîllerle anlatırken, orada bulunan ateşe tapıcı Hindûların büyük bir kumandanı, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin dinde olan kuvvetini, sözlerini, lezzet ve kıymetini görerek müslüman oldu. Sultânın ikna olduğunu, kendi uğraşmalarının boş olduğunu gören iftiracı sapıklar; “Bunun adamları çoktur. Sözleri bütün memlekette yürürlüktedir. Bunu serbest bırakırsak bir karışıklık çıkabilir” diyerek, uzun konuşmalardan sonra sultânı aldattılar. Sultan, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin, memleketin on sağlam ve korkunç kalesi olan Güwalyar Kalesi’ne hapsedilmesini emretti ve hapsedildi.

Bu hâdiseye çok üzülen talebeleri sultâna isyan etmek istediler. Bunu yapabilecek güçte idiler. Fakat İmâm-ı Rabbânî hazretleri onları rü’yâlarında ve uyanık iken bu işten men etti. Sultâna hayır duâ etmelerini emredip; “Sultânı incitmek bütün insanlara zarar verir” buyurdu. Kendisi de sultâna hep hayır duâ ediyordu. Sultânın veziri, koyu bir muhalif olduğundan, zindanda, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin başına kardeşini ta’yin etmiş ve çok şiddetli davranmasını emretmişti. Bu görevli ise ondan çeşitli kerâmetler, üzülmek yerine heybet, sabır ve hattâ neş’e görerek tövbe etti. Bozuk i’tikâdını terkedip Ehl-i sünneti seçti ve onun hâlis talebelerinden oldu. Kalede hapis bulunan binlerce kâfir, onun bereketi ve sohbetleri ile müslüman olmakla şereflendiler. Birçok günahkâr tövbe etti. Hattâ ba’zıları yüksek âlim oldu. İmâm-ı Rabbânî hazretleri hapiste üç sene kaldıktan sonra, sultan yaptığına pişman oldu. Hapisten çıkarıp ikram ve ihsân eyledi. Hattâ hâlis talebesinden ve sâdık dostlarından oldu. Bir müddet, asker arasında kalmasını istedi. Sonra serbest bırakıp, hürmetle vatanına gönderdi. Hapisteki bu sıkıntılardan ve uğradığı dertlerden sonra, evvelce bulundukları hâllerin ve makâmların binlerce üstünde derecelere yükselmiş olarak memleketine döndü. İmâm-ı Rabbânî hazretleri daha önceleri; “Yetiştiğim derecelerin üstünde, daha Çok makamlar vardır. Onlara yükselmek celâl sıfatı ile, sert terbiye edilmekle olabilir. Şimdiye kadar cemal sıfatı ile okşanarak terbiye edildim” buyurmuştu. Talebesinden bir kısmına; “Elli ile altmış arasında üzerime dertler, belâlar yağacak” buyurmuştu. Buyurduğu gibi oldu. O makamlara da yükselmek nasîb oldu.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerini hapsettiren Selîm Cihangir Hân’ın oğlu Şah Cihan, pâdişâh olmak için babasına karşı geldi. Askeri çok ve babası tarafındaki kumandanların çoğu kalbden kendisine bağlı olduğu hâlde zafer kazanamadı. O zamanın evliyâsından birine hâlini anlatıp duâ istedi. O velî dedi ki: “Senin zafer kazanman için vaktin dört kutbunun sana duâ etmesi lâzımdır. Bunlardan üçü seninle beraber ise de, en büyükleri olan dördüncüsü bu işe râzı değildir. O da İmâm-ı Rabbânî Müceddîd-i elf-i sânî hazretleridir. Şah Cihan, İmâm’ın huzûruna gelip duâ etmesi için yalvardı. Fakat, İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh) onun babasına karşı gelmesine mâni olup nasihat etti. “Babana git, elini öp, gönlünü al, yakında vefât edecek, saltanat sana kalacaktır” diye müjde verdi. Şah Cihan emirlerini dinleyip arzusundan vazgeçti. Az zaman sonra 1037 (m. 1627)’de babası vefât edince saltanata kavuştu.

Müslümanların zayıf düştüğü, küfrün, sapıklığın, zulmetin, felsefecilerin ve sapık kimselerin her tarafı kapladığı bir zamanda, binlerce kâfir İmâm-ı Rabbânî’nin elinde müslüman oldu. Çok sayıda fâsık ve fâcir onun güzel hâllerini görüp, sohbetini işitip tövbe ederek sâlih müslüman oldu. Uzaktan yakından çok kimseler, rü’yâda ve uyanık iken onu görerek yanına koşmuş, huzûruna geldiklerinde gördüklerini aynen bulmuşlardır. Âlim, sâlih, genç, ihtiyâr binlerce kimse onu görüp, sohbetinde bulununca, feyz alarak kalbleri zikreder olmuştur. Huzûrundaki pekçok sayıda talebeyi hâllere, yüksek derecelere kavuşturmuştur. Her an kerâmetleri görülür feyz ve bereket yayardı. Kerâmetlerinin altıbinden fazla olduğu bildirilmiştir.

İmâm-ı Rabbânî, İslâm dininde her sözü sened olan, Ehl-i sünnetin temel direklerinden çok büyük bir âlim ve velidir. Kelâm ilminde de müctehiddir. İmâm-ı Rabbânî hazretleri daha ilim deryasına yeni daldığı sıralarda Peygamberimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâda görmüştü. Peygamber efendimiz kendisine buyurmuştu ki: “Sen kelâm ilminde müctehid olacaksın.” Bu rü’yâsını hocasına anlatmıştı. O günden beri, ilm-i kelâmın her mes’elesinde ayrı ictihâdı ve görüşleri vardır. Fakat, mes’elelerin çoğunda (Mâtürîdiyye) imamımız ile beraberdir. Eski Yunan filozoflarının İslâmiyete uymayan sözlerini reddedip, yanıldıklarını isbât etti. Tasavvuf büyüklerini tanıyâmayarak, sözlerini anlamayarak, yoldan çıkan, sapıtan ve kendilerini din adamı sanıp, herkesi de yoldan çıkartan, câhil ve ahmakların yüz karalarını meydana çıkardı, önceki birkaç asırda İslâmiyete çok sinsi bir şekilde, din düşmanları tarafından sokulmak istenen felsefî düşünceleri tamamen bertaraf etti. Yazdığı mektûplar ve kitaplarla, kıyâmete kadar bu yoldaki bütün suâllere cevap teşkil edecek izahlar ve açıklamalar yaptı. Daha 18 yaşında iken yazdığı İsbât-ün-nübüvve (Peygamberliğin İsbâtı) kitabı ile peygamberleri filozoflardan kesinlikle ayırarak, peygamberlerin Allahın dînini bildiren ve Allahü teâlânın seçtiği kimseler, filozofların ise, yalnız aklını rehber edinmiş sıradan insanlar olduğunu açıkça ve kesin delîllerle isbât etmiştir. Böylece peygamberliğe inanmayanların, peygamherleri filozof zannedenlerin veya onlarla bir tutmaya kalkışanların, ne kadar yanlış düşündüklerini göstererek, İslâm dînine insan düşüncesi ve fikri karıştırmak ve böylece dîni, zamanla değişir hâle getirmek isteyenlerin yolunu kapatmıştır. Büyük Ehl-i sünnet âlimleri ve evliyânın da ancak Muhammed aleyhisselâmın tam yolunda yürüyen yüksek insanlar olduğunu belirterek, bunlara da filozof diyenlerin bu sözlerinin ne kadar yanlış olduğunu göstermiştir. Bundan sonradır ki, müslümanlar arasındaki sapık kimselerin te’sîriyle ortaya çıkmış fikir ayrılıkları, düşünce farklılıkları sona ermiş, şüpheye ve tereddüde düşürülmüş olanlar itminana ve emniyete kavuşmuşlardır. Daha sonraki asırlarda ve zamânımızdaki filozofların her türlü sözlerine, onun eserlerinde cevaplar bol bol bulunmaktadır.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, tasavvufun bütün inceliklerine ve en yüksek kemâllerine kavuşarak, Muhyiddîn-i Arabî, Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî, Bâyezîd-i Bistâmî ve Cüneyd-i Bağdadî başta olmak üzere, kendisinden önce yaşamış velîlerin sekr hâlinde ya’nî tasavvufda kendinden geçme hâlinde iken söyledikleri ve iyi anlayamayanları şaşırtan yüksek sözlerini, vahdet-i vücûd bilgilerini, gayet net bir şekilde açıklamış, bu büyüklerin yanlış anlaşılmasına ve onlara düşmanlık yapılmasına ve îmânlarının ve i’tikâdlarının tehlikeye düşmesine mâni olmuştur.

Böylece o büyük velîleri kötülemek veya medhetmek şeklinde de olsa, iftiralar atılmasına son vermiştir. Tasavvuf deryasından bol bol saçtığı yüksek ma’rifetler, beliğ ifâdeler ve fasih sözleri ile, çok kimsenin anlamak ve anlatmaktan âciz kaldığı yüksek hakîkatleri, candan arzulayanlara sunarak, bu sonsuz deryadan susuzlarının hararetini teskin etmiştir. Yolunu şaşırmışlara doğru yolu göstermiş, aşağı derecelerde takılıp kalanları çok yükseklere çıkarmıştır. Sorulan bütün suâllere cevaplar vererek, tasavvufta iyi anlaşılmayan bir yer bırakmamıştır. Mürşidlik, müridlik, tarikat, kutb, gavs, evliyâ, zikr, ma’rifet, kerâmet gibi kelimeleri çok mükemmel bir şeklide açıklamış, bu konulardaki karışık ifâde ve bilgilerin arkasına saklanarak, müslümanları kandıran ve şaşırtan câhillerle, dünyâya düşkün bozuk tarikatçıların maskelerini indirmiştir. Bu husûsta esasları düstûrları açıklamış, bütün bu isim ve sıfatların, asıllarını ve hakîkatlerini gözler önüne sermiştir. Böylece bu yoldan, tasavvuf kelimesi perde edilerek, İslâm dînine bozuk inanç ve ibâdetlerin, uydurma merasim ve toplantıların, her türlü sapıklık ve hurafelerin girip yerleşmesini önlemiştir. Vilâyetin ve veliliğin muhakkak kerâmet göstermek demek olmadığını, asıl vilâyetin Allahü teâlâyı unutmamak ve Allahü teâlânın isimlerine, sıfatlarına ve fiillerine olan ma’rifet, yakınlık olduğunu, tasavvufun, İslâm dîni dışında ayrı bir yol değil, bizzat dînimizin içinde, emir ve yasakların kolaylıkla yapılmasına yardımcı olan ve Allahü teâlâya muhabbet yolu olduğunu çok veciz şekilde îzâh etmiştir. Böylece din bilgisi az olanların ve hakiki tasavvuf ehli olmayanların, şaklabanlıklar ve istidrâclar ile insanları kandırmalarına ve böylelerinin ma’rifet ve kerâmet sahibi hakiki velîlerle karıştırılmasına mâni olmuştur. Kısacası onun tasavvuf deryasında çözmediği bilmece, haber vermediği esrâr kalmamıştır.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, kitaplarında, mektûplarında, sohbetlerinde ve günlük hayâtında, bütün bid’atlerle şiddetle mücâdele etmiş, bunları bir bir ayıklayarak, unutulmuş olan nice sünnetleri, hattâ farzları yeniden meydana çıkarmıştır. Bid’atlerin en çirkinin i’tikâdda ortaya çıkanlar olduğunu bildirerek, bunlara ve ibâdetlere sokulmak istenen bid’atlerle, ilim, amel ve ma’rifet ile mücâdele etmiş, her sözü ve işinin sünnete uygun olmasına pek çok titizlik göstermiştir.

Ayrıca zamanındaki bütün fen ilimlerini en üstün şekilde biliyordu. Fen bilgileri üstüne yapağı açıklamalar, bu ilimlerin mütehassıslarını hayrette bırakmıştır. Meselâ, atomların içinin ve böylece maddelerin dolu sanıldığını, hâlbuki elektronların çok hızlı dönüşlerinden dolayı boş olduğunu ilk olarak bundan dörtyüz sene önce açıklamıştır. Bu husûs, fen adamları tarafından ancak yirminci yüzyılda ve uzun tecrübeler sonucu anlaşılabilmiştir.

Onun tasarruflarının bereketi ile İslâm dîni, bilhassa Hindistan’da çok kuvvetlendi. Ekber Şah zamanında yıkılan, ihmâl edilen İslâm eserleri yenilendi, inançsızlardan pek çok kimse onun elinde müslüman oldu. Binlerce fâsık tövbe etti. Muhlislerinden ve talebesinden olan Hân-ı Hânân ismi ile meşhûr Abdürrahîm Hân, Nüvâb Ferid Mürtedâ Hân, Muhammed a’zam Hân gibi birçok kuvvetli, kudretli vâli ve kumandanları, te’sîrli mektûpları ile İslâmiyeti kuvvetlendirmeğe, yaymağa, Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdını beyân etmeğe teşvik ve muvaffak eyledi Bunlar da emr-i şerîflerine uyarak, bu yolda çok gayret sarfedip, dînin kuvvetlenmesine hizmet ettiler. Öyle oldu ki, bid’at ve küfr zulmeti kalkıp, îmân ve sünnet nûru yayıldı.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, tasavvufda kendi yolunu bildiren, yüksek ma’rifetlerle dolu bir mektûbun sonunda şöyle yazmıştır: “Allahü teâlânın bu fakire gösterdiği yol budur. Başlangıçtan sonuna kadar beni mümtaz eylediği yolun aslı, nihâyetin başlangıcına yerleştirilmesi olan Ahrâriyye yoludur. Bu asıl ve temel üzerine birçok binalar kurdurdular, köşkler yaptırdılar. Eğer bu asıl ve temel olmasaydı bu hâle gelmezdi. Buhârâ ve Semerkand’dan tohum getirip, aslı Medine ve Mekke toprağından olan Hindistan’a ektiler. Fazilet suyu ile terbiye eylediler. Bu faziletler ve ihsânlar kemâle gelince, bu ilim ve ma’rifet meyvelerini verdi. Allahü teâlâya bu ni’metlerinden dolayı hamd-ü-senâlar olsun.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin tasavvufda gösterdiği yola “Müceddidiyye” denilmiştir. Tasavvuf; bir müslümanın İslâm ahlâkı ile ahlâklanması için lâzım olan bilgileri ve yolları öğreten ilimdir.

Tıb ilmi, beden sağlığına âit bilgileri öğrettiği gibi, tasavvuf ilmi de, kalbin, rûhun kötü huylardan kurtulmasını öğretir. Kalb hastalığının alâmetleri olan kötü işlerden uzaklaştırıp, Allah rızâsı için güzel iş ve ibâdet yapmayı sağlar. Zâten dînimiz, önce ilim öğrenmeyi, sonra öğrendiklerine uygun iş ve ibâdet yapılmasını ve bütün bunların da Allah rızâsı için olmasını emrediyor. Kısaca din; ilim, amel ve ihlâsdan ibârettir, insanın ma’nen yükselmesi, dünyâ ve âhıret saadetine kavuşması, bir uçağın uçmasına benzetilirse, îmân ile ibâdet, bunun gövdesi ve motorları gibidir. Tasavvuf yolunda ilerlemek de, bunun enerji maddesi ya’nî benzinidir. Maksada ulaşmak için, uçak elde edilir. Ya’nî îmân ve ibâdet kazanılır Harekete geçmek için de, kuvvet, ya’nî tasavvuf (ahlâk) ilminin yolunda ilerlemek gerekir. Tasavvufun iki gayesi vardır. Birincisi; îmânın vicdânileşmesi, ya’nî kalbe yerleşmesi ve şüphe getiren te’sîrlerle sarsılmaması içindir. Akıl ile, delîl ve isbât ile kuvvetlendirilen îmân böyle sağlam olmaz. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde Ra’d sûresi 28. âyet-i kerîmesinde meâlen buyurdu ki: “Kalblere îmânın sinmesi, yerleşmesi, ancak ve yalnız zikr ile olur.” Zikr; her işte ve her harekette Allahü teâlâyı hatırlamak, O’nun rızâsına uygun iş yapmak demektir. Tasavvufun ikinci gayesi; fıkıh ilmi ile bildirilen ibâdetlerin seve seve kolaylıkla yapılmasını ve nefs-i emmâreden doğan tembelliklerin, sıkıntıların giderilmesidir, ibâdetlerin kolaylıkla seve seve yapılması ve günah olan işlerden de nefret ederek uzaklaşılması, ancak tasavvuf ilmini öğrenip, bu yolda ilerlemek ile mümkündür. Tasavvufa sarılmak, herkesin bilmediklerini görmek, gaybden haber vermek, nûrlar, rûhlar ve kıymetli rü’yâlar görmek için değildir. Tasavvuf ile elegeçen ma’rifetlere, bilgilere ve hâllere kavuşmak için, önce îmânı düzeltmek, İslâmiyetin emir ve yasaklarını öğrenip, bunlara uygun iş ve ibâdet yapmak lâzımdır. Zâten bu üçünü yapmadıkça, kalbin tasfiyesi kötü huylardan temizlenmesi, nefsin tezkiyesi, terbiye edilmesi mümkün değildir. Tasavvuf bilgileri mürşid-i kâmiller tarafından öğretilir. Mürşid-i kâmil; yol gösteren, rehberlik eden yetişmiş ve yetiştirebilen âlimdir. Böyle olan âlimlerin belli usûllerle gösterdikleri, insanları saadete kavuşturmak için tasavvufta ta’kib ettiği bu yollara, tarikat denilmiştir.

Tarikatların çeşitli isimler alması, başka başka olmalarından değildir. Aynı hocanın talebeleri, birbirlerini tanımak ve hocaları ile tanınmak, öğünmek için, bulundukları yola mürşidlerinin ismini vermişlerdir. Tarikatlar, başlıca iki kısma ayrılırlar.

1- Sessiz zikr (Zikr-i hafi) yapan tarikatlar Bu yol Hazreti Ebû Bekr’den gelmiş olup, mürşidlerinin adına göre, (Tayfûriyye), (Yeseviyye), (Medâriyye), hakîki olan; (Bektâşiyye), (Nakşibendiyye), (Ahrâriyye), (Ahmediyye-i Müceddidiyye) ve (Hâlidiyye) gibi isimler almışlardır.

2- Yüksek sesle zikr (Zikr-i cehri) yapan tarikatlar: Bu yolda, Hazreti Ali’den oniki İmâm vasıtasıyla gelmiştir. Oniki İmâmın sekizincisi olan İmâm-ı Ali Rızâ’dan Ma’rûf-i Kerhî almış ve Cüneyd-i Bağdâdî’nin çeşitli talebelerinin yolunda bulunan meşhûr mürşidlerin adı verilerek, kollara ayrılmışlardır. Böylece Ebû Bekr-i Şiblî yolundan, (Kadirî”), (Şâzilî), (Sa dî) ve (Rıfâî), Ebû Ali Rodbârî yolundan; Ahmed Gazâlî ve Ziyâüddîn Ebû Necîb-i Sühreverdî vâsıtaları ile (Kübrevî) meydana gelmiştir, İmâm-ı Ali’den Hasen-i Basrî vâsıtası ile (Edhemî) ve bundan (Çeştî) hâsıl olmuştur. (Bedeviyye), Rıfâiyyeden hâsıl olmuştur.

Tarikat, zikr ile Allahü teâlâya kavuşma yoludur. Zikr, Allahü teâlâyı hatırlamak demektir. Her sözünde ve her işinde O’nun emirlerine ve yasaklarına sarılmaktır. Yaklaşık olarak, son yüz seneden beri tarikat diyerek birçok şeyler uyduruldu. Hakîki İslâm âlimlerinin, Eshâb-ı Kirâmın, Peygamberimizden ( aleyhisselâm ) alıp bildirdikleri doğru yol unutuldu. Dinde câhil olanlar, hattâ İslâmiyetin emirlerine açıkça uymayanlar, şeyh ve tarikatçı ünvanı alarak, zikr ve ibâdet adı altında, dînimizin yasak ettiği birçok günahları ve bid’atleri işlediler. Bugün sahte, yalancı mürşidlere, müslümanları sömüren tarikatçılara, dîni siyâsete âlet edenlere çok rastlanmaktadır. Şeyh-ül-İslâm Ahmed İbni Kemâl Efendi’nin Risâle-i Münîre adlı eserinde yer alan bir hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyuruyor ki: “Bir kimsenin havada uçtuğunu ve deniz üzerinde yürüdüğünü, yahut ağzına ateş koyup yuttuğunu görseniz, fakat İslâmiyete uymayan bir iş yapsa, kerâmet sahibiyim derse de, onu büyücü, yalancı, sapık ve insanları doğru yoldan saptırıcı biliniz!”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, “Mektûbât” adlı eserinin üçüncü cild 123. mektûbunda, bu husûsla ilgili olarak şöyle buyurmuştur:

“İnsanı Allahü teâlâya kavuşturan yollar ikidir. Birincisi, peygamberlerin yakınlığı gibi olan (Nübüvvet yolu) olup, insanı aslın aslına ulaştırır. Peygamberler “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât” ve bunların sahâbîleri bu yoldan kavuşmuşlardır. Ümmetlerinden sahâbî olmıyanlar arasından dilediklerini de bu yoldan kavuşmakla şereflendirirler. Fakat bunlar pek azdır. Bu yolda vâsıta, aracı yoktur. Ya’nî vâsıl olduktan sonra, doğrudan doğruya asıldan feyz alırlar. Hiçbiri ötekine vâsıta olmaz, perde olmaz, İkinci yol, (Vilâyet yolu)’dur. Kutblar, evtâd, büdelâ ve nücebâ ve bütün evliyâ hep bu yoldan kavuşmuşlardır. Bu yol (Sülûk) yoludur. Evliyânın cezbeleri de, bu yolun cezbeleridir. Bu yoldan kavuşanlar birbirlerine vâsıta ve perde olurlar. Bu yoldan vâsıl olanların önderi ve en üstünleri ve ötekilere vâsıta olanı, hazret-i Ali Mürtedâ (kerremallahü teâlâ vechehü’l-kerîm)dir. Bu yoldan gelen feyzlerin kaynağı odur. Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) gelen feyzler, ma’rifetler hep onun vâsıtası ile gelir. Fâtımat-üz-Zehrâ, hazret-i Hasen ve hazret-i Hüseyn (r.anhüm), bu makamda, hazret-i Ali ile ortaktırlar, öyle sanıyorum ki, hazret-i Ali, dünyâya gelmeden önce de, bu makamda idi. Vefât ettikten sonra da, bu yolda her velîye gelen feyzler, hidâyetler, yine onun vâsıtası ile gelmektedir. Çünkü kendisi, bu yolun en yüksek noktasında bulunuyor. Bu makamın sahibi odur. Hazret-i Ali vefât edince, ondan yayılan feyzler, hazret-i Hasen ve sonra hazret-i Hüseyn vâsıtası ile geldi. Daha sonra oniki İmâmdan, sağ olanları da vâsıta oldular. Bunlardan sonra gelen evliyâya feyzler, bu oniki İmâm vâsıtası ile geldi. Kutblara, nücebâya da, hep bunlardan geldi.

Abdülkâdir-i Geylânî (kuddise sirruh), dünyâya gelip, velî oluncaya kadar hep böyle idi. Sonra, bu da bu vazîfeye kavuştu. Ondan sonraki kutblara, nücebâya ve bütün evliyâya oniki İmâmdan gelen feyzler ve bereketler bunun vâsıtası ile geldi. Başka hiçbir velî bu makama kavuşamadı. Bunun içindir ki; “Önceki velîlerin güneşleri battı. Bizim güneşimiz ufuk üzerinde sonsuz kalacak, hiç batmıyacaktır” buyurmuştur. Hidâyet, irşâd feyzinin akmasını, güneş ışıklarının yayılmasına benzetmiştir. Feyzin kesilmesine, güneşin batması demiştir. Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerine oniki İmâmın vazîfeleri verilmiştir. Rüşd ve hidâyete vâsıta olmuştur. Kıyâmete kadar, her velîye feyzler onun vâsıtası ile gelecektir. (Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin bu vasfından dolayı, ona “Gavs-ül-a’zam” denilmiştir.)

Her asırda gelen müceddidler, onun vekîlleridir. (Hazret-i Îsâ (aleyhisselâm), hazret-i Mehdî ve İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh) “Nübüvvet yolu” ile vâsıl olduğundan, vâsıtaya ihtiyâçları yoktur. Ebû Bekr-i Sıddîk ( radıyallahü anh ) nübüvvet yolunda, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) vekîlidir:

Resûlullahın vârisi, müceddîd-i elf-i sânî,
İlm-i zâhirde müctehid, tasavvufda Veysel Karânî.

Dîni yaydı yeryüzüne, nûrlar saçdı her mü’mine,
Uyandırdı gâfilleri, yüce İmâm-ı Rabbânî.

İyi bildi ilm-i hâli, dîne uygundu her hâli,
Küfr sarmışken cihanı, oldu Ebû Bekr misâli.

Sohbetinden feyz aldılar, hem kumandan hem de vâli,
Ömer Fârûk soyundandır, buna şâhid oldu adlî.

Üstünlüğü ve medhi: Zamanının âlimleri, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine “Sıla” ismi ile hitâb ettiler. Sıla, birleştirici demektir. Çünkü, o, tasavvufun İslâmiyetten ayrı bir şey olmadığını İslâmiyete uygun bir şey olduğunu isbat ederek, ahkâm-ı İslâmiye ile tasavvufu vasl etmiş, birleştirmiştir. Bir hadîs-i şerîfte; “Ümmetimden Sıla isminde biri gelir. Onun şefaati ile çok kimseler Cennete girer” buyurularak onun geleceği haber verilmiştir. Bu hadîs-i şerîf, İmâm-ı Süyûtî’nin “Cem’ül-Cevâmi’” kitabında vardır. İmâm-ı Rabbânî hazretleri bir mektûbunda; “Beni iki derya arasında “Sıla” yapan Allahü teâlâya hamd olsun” diye duâ etmiştir. Eshâbı, talebeleri ve sevenleri arasında “Sıla” ismiyle meşhûr olmuştur. Hadîs-i şerîfte müjdelenen “Sıla” ismini ondan evvel kimse almamıştır.

Mevlânâ Abdürrahmân Câmî (kuddise sirruh) Nefehât kitabında diyor ki: Şeyhülislâm Ahmed Nâmık-i Câmî buyurdu ki: “Evliyânın çektiği riyâzetlerin, sıkıntıların hepsini yalnız başıma çektim ve daha çok da çektim. Allahü teâlâ, evliyâya verdiği hâllerin, ihsânların hepsini bana verdi. Her dörtyüz senede, Ahmed isminde bir kuluna böyle büyük ihsânlar yapar ve bunu herkes görür.” Ahmed Câmî’den, İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh) zamanına kadar dörtyüzotuzbeş sene olup, bu zaman içinde evliyâ arasında bu büyüklükte, Ahmed isminde biri bulunmadı. Ahmed Câmî’nin haberi, büyük bir zan ile İmâm-ı Rabbânî’ye (kuddise sirruh) âid olmaktadır. Şeyhülislâm Ahmed Câmî’nin; “Benden sonra benim ismimde onyedi kişi gelir. Bunların sonuncusu bin târihinden sonra olup, en büyüğü ve en yükseği odur” sözü de, bu husûsu kuvvetlendirmektedirİmâm-ı Rabbânî hazretleri, müceddîd-i elf-i sânîdir. Ya’nî hicrî ikinci binin müceddididir. Eski Ümmetler zamanında, her bin senede yeni din getiren bir Resûl gönderilirdi. Yeni din önceki dîni değiştirir, ba’zı hükümleri kaldırırdı. Her yüz senede de bir Nebî gelir, din sahibi peygamberin dînini değiştirmez, kuvvetlendirirdi. Hadîs-i şerîfde; bu ümmete ise, her yüz yıl başında İslâm dînini kuvvetlendiren bir âlim geleceği haber verilmektedir. Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) sonra peygamber gelmeyeceğine göre, kendisinden bin sene sonra, İslâm dînini her bakımdan ihyâ edecek, dîne sokulan bid’atleri temizleyip, asr-ı se’âdetteki temiz hâline getirecek, zâhirî ve bâtınî ilimlerde tam vâris, âlim ve ârif bir zâtın olması lâzımdı. Hadîs-i şerîfler bunu bildirmektedir. Bu mühim hizmeti İmâm-ı Rabbânî hazretleri yapmıştır.

Bütün İslâm âlimleri, bu zâtın İmâm-ı Rabbânî hazretleri olduğunda ittifâk etmişlerdir. Peygamberimizden ( aleyhisselâm ) tam bin sene sonra ilim ve irşâd kürsüsüne mutlak olarak oturup, cihanı Resûlullahın ( aleyhisselâm ) nûrları ile aydınlattı. Bid’atleri-temizleyip İslâm dînini ihyâ etti. Onun zamanında Hindistan’da ve hattâ bütün İslâm âleminde baş gösteren sapık fikirler, bozuk inanışlar yayılmaya başlayıp, büyük fitneler çıkmıştı. Ayrıca tasavvufda vahdet-i vücûdu anlatan sözler, müslümanlar arasında çeşit çeşit şekillere sokuldu. Bu yüksek ve kıymetli bilgi anlaşılamadı. Birçok câhiller, büyüklerin sözlerinin ma’nâlarını anlamayarak zamanla dinden çıktı. İslâmiyete karşı olanlar da bunu fırsat bilip, müslümanları doğru yoldan ayırmak için çalıştılar. Böylece tasavvuf bilgileri ile İslâmiyetin hükümleri arasında ayrılık ve çatışma varmış gibi, ikisi birbirinden ayrıymış gibi gösterilerek, müslümanlar çeşitli isimler altında birbirlerinden ayrılmaya ve birbirlerine düşman edilmeye çalışıldı. İmâm-ı Rabbânî hazretleri başta vahdet-i vücûd bilgileri olmak üzere, yanlış anlaşılan daha birçok mes’eleyi gayet açık bir şekilde îzâh ederek, insanların zihinlerini ve kalblerini, yanlış ve bozuk inanışlardan, bid’atlerden temizledi. Hakkı bâtıldan ayırıp, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) hak ve doğru yol olduğunu haber verdiği Ehl-i sünnet i’tikâdını her yere yaydı. Genç-ihtiyâr herkes ve birçok âlim onun etrâfında toplandı. Kendisine ilk defa (Müceddîd-i elf-i sânî) ismini veren, zamanının en büyük âlimlerinden Abdülhakîm-i Siyalkûti’dir. O zamanın diğer büyük âlimleri de onu medhetmiş, övmüştür.

Talebelerinin meşhûrlarından Muhammed Hâşim-i Keşmî “Zübdet-ül-makâmât” adlı eserinde şöyle yazmıştır: “Kalbimden geçti ki: “Eğer Allahü teâlâ, bu zamanın âlimlerinin en büyüklerinden birine, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Müceddîd-i elf-i sânî olduğunu (ikinci binin kuvvetlendiricisi olduğunu) bildirse, bu ma’nâ tamamen kuvvetlenirdi.” Birgün bu düşünce ile İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûruna gittim. Bu fakire hitâb edip buyurdular ki: “Birçok kıymetli kitaplar yazan aklî ve naklî ilimlerde Hindistan’da bir benzeri bulunmayan Abdülhakîm Siyalkûtî’den mektûp aldım.” Bunu söyleyip tebessüm etti. Sonra da; “Mektûbunun bir yerinde bu fakiri medhedip; “Müceddid-i elf-i sânî” yazıyor” dedi.

Abdülhakîm Siyalkûti; bir gece rü’yâda İmâm-ı Rabbânî hazretlerini gördü, İmâm-ı Rabbânî hazretleri ona şu âyet-i kerîmeyi okudu: “Allah de ve onları kendi oyunlarına bırak.” (En’âm-91) bu rü’yâyı gördükten hemen sonra İmâm-ı Rabbânî’nin huzûruna gelip, hakiki muhlislerinden oldu. Huzûruna gelmeden evvel: “Ben İmâm-ı Rabbânî’nin üveysiyim” (Ya’nî onun rûhâniyeti beni terbiye ediyor) dedi.

Halîl-ül-Bedahşî (kuddise sirruh) buyuruyor ki: “Silsilet-üz-zeheb büyüklerinden Hindistan’da bir kâmil gelir ki, asrında onun gibisi bulunmaz.” Hindistan’da bu silsileden İmâm-ı Rabbânî’den (kuddise sirruh) başkası meydana çıkmamış olduğundan, bu haberin İmâm-ı Rabbânî’ye âit olması zarurî lâzımdır.

Hâce Muhammed Bâkî-billah’ın talebesinin en büyüklerinden ve en yüksek âlimlerden olan Seyyid Mîr Muhammed Nu’mân diyor ki: “İmâm-ı Rabbânî’ye tâbi olmağı hocam bana söyleyince, buna lüzum olmadığını anlatmak için; “Kalbimin aynası ancak sizin parlak kalbinizin nûruna karşı duruyor” dedim. Hocam sert bir sesle; “Sen, Ahmed’i ne sanıyorsun? Onun, güneş olan nûru, bizler gibi binlerce yıldızı örtmektedir” buyurdu. Muhammed Bâkî-billah (kuddise sirruh) bir kerre de buyurdu ki: “Bu üç-dört sene içinde, herkese doğru yolu, kurtuluş yolunu göstereceğim diye uğraşdım. Elhamdülillah ki, bu gayretim boşa gitmedi. Çünkü, İmâm-ı Rabbânî gibi biri yetişti.”

Hâce Muhammed Bâkî-billah bir kerre de buyurdu ki: “Kalblere deva, rûhlara şifâ olan bu tohumu Semerkand ve Buhârâ’dan getirip Hindistan’ın bereketli toprağına ektim. Taliblerin yetişip kemâle gelmesi için uğraştım. O, (Ya’nî İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh) her dereceyi aşıp üstünlüklerin sonuna varınca, kendimi aradan çekip, talebeyi ona bıraktım.”

Hâce Muhammed Bâkî-billah, İmâm-ı Rabbânî’ye yazdığı bir mektûpta buyuruyor ki: “Allahü teâlâ size, en yüksek dereceye yetişmek ve herkesi de yetiştirmek nasîb etsin!” Mısra’:

“Kerîmlerin sofrasından toprağa da nasîb vardır!”

Mübalağa değil, işin doğrusu şöyledir ki, Şeyhülislâm Abdullah-i Ensârî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Beni, Ebü’l-Hasen-i Harkânî yetiştirdi. Fakat Harkânî şimdi sağ olsaydı, hocam olduğunu düşünmez, gelip önüme diz çökerdi.

Bizim durmamız, ihtiyâcımız olmadığından veya ehemmiyet vermediğimizden değil, belki kabûl işâretini gözetmekteyim, işin doğrusu budur. Allahü teâlâ, bizlere hidâyet ihsân eylesin! Kendini beğenmekten ve aldanmaktan korusun! Bu mektûbumu size getiren Nişâpûrlu Seyyid Sâlih, kalbinin derdine çâre için bana geldi. Vaktim, hâlim buna elverişli olmadığından, vakitlerini yanımda ziyan etmemesi için size gönderiyorum. İnşâallah lütf ve yüksek teveccühünüze kavuşarak istidâdı kadar bir şeyler alır.

Allahü teâlâ, ilim ve irfan fukarasını, birşeyden nasîbi olmıyanları, sevip seçtiği evliyâsı hürmetine maksatlarına kavuştursun! Evliyâ kaynağı olan makamınıza ihlâs ve saygılarımı arzedemedim. Evet, hâlleri doğru olan bir huzûra ancak bu kelimeyi yazmak mümkündür. Size talebem demek, hayâsızlığın en aşağısı ve görünüşün söylenmesi olup, hakîkati örtmek olur. Bize lâzım olan, haddimizi bilmek, yersiz konuşmamaktır. Duâlarınızı istirhâm ederim efendim.”

Üstadından başka, o zamanın büyük âlimlerinden, kâmillerinden birçoğu; ona lâyık olan medh-ü-senâlarda bulunmuşlar, ona karşı edebsizce söyliyenlere cevap vererek, hepsi onun ma’rifet ışığı etrâfına pervane gibi toplanmışlardır. Bunlardan parmakla gösterilen en büyükleri; Fadlullah-i Burhân-pûrî, Mevlânâ Hasen-ül-Gavsî, Mevlânâ Abdülhakîm-i Siyâlkûti, Mevlânâ Cemâleddîn-i Tâluvî, Mevlânâ Ya’kûb Sırfi, Mevlânâ Hasen-ül-Kubâdânî, Mevlânâ Mîrekşâh, Mevlânâ Mîr Mü’min, Mevlânâ Can Muhammed Lâhorî ve Mevlânâ Abdüsselâm’dır.

Fadl Burhân-pûrî, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin güzel evsâfını, doğru hâllerini dinlemekten hoşlanır, kıymetli ma’rifetlerini işitmekle zevklenirdi. Onun, kutb-ül-aktâb olduğunu, hakîkat sırlarından verdiği haberlerin hep doğru olduğunu; sözlerinin doğruluğuna ve hâllerinin yüksekliğine alâmet ise, İslâm dîninin bütün inceliklerine tâbi olması ve herkesin onu sevmesi olduğunu söylerdi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri Guwalyar Kalesi’nde habs olduğu zaman, kurtulması için beş vakit namazda çok duâ ederdi. Kendisine Serhend taraflarından talebe gelince: “Siz İmâm-ı Rabbânî’ye yakın olup da, ilmi, ma’rifeti başka yerlerde arıyorsunuz. Güneşi bırakıp, yıldızların ışığına koşuyorsunuz. Sizlere şaşıyorum” derdi.

Mevlânâ Abdülhakîm-i Siyâlkûtî, İmâm-ı Rabbânî’ye ( radıyallahü anh ) çok ta’zîm ve hürmet ederdi. İnkâr edenlerle mücâdele ederdi. İnkâr edenlere karşı; “Büyüklerin sözlerine, maksatlarını anlamadan i’tirâz etmek cahilliktir. Böylelerin sonu felâkettir, ilim ve feyz kaynağı, irfan menba’ı üstâd Ahmed’in sözlerini red etmek, bilmemezlik ve anlamamazlıktandır” diye yazmıştır.

Belh şehrinde bulunan Mîr Muhammed Mü’min Kübrevî, talebesinden birini, inâbet, tövbe ve sülûk için, İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) huzûruna gönderdi. İmâm-ı Rabbânî’nin huzûruna varınca; üstadından, Seyyid Mîrekşâh’dan, Hasen-i Kubâdâni ve Kâdı’l-kudât Tulek’den selâm getirdi ve; “Üstadım Mîr Muhammed Mü’min buyurdu ki: “İhtiyârlığım mâni olmasaydı ve yerim yakın olsaydı, gidip dersinden istifâde eder, ölünceye kadar ona hizmetçilik ederdim. Kimseye nasîb olmıyan nûrları ile kalbimi aydınlatmağa çalışırdım. Bedenim uzakta, gönlüm ise, onunla oradadır. Bu fakiri, huzûrunda bulunan temiz talebesi gibi kabûl buyurmasını ve mukaddes nûrlarından rûhuma ışık salmasını yalvarırım ve benim için de mübârek elini öp!” dedi” deyip İmâm’ın (kuddise sirruh) bir daha elini öptü. Veda edip ayrılırken de dedi ki: “Belh şehrindeki azîzler, kendilerine, yüksek hakîkatleri bildiren mektûplarınızdan göndermenizi istirhâm ettiler.” Bunun üzerine İmâm-ı Rabbânî bir mektûp yazıp, diğer birkaç mektûpla beraber verdi. Bir müddet sonra, Belh’den Hindistan’a gelen ba’zı sâdıklar dedi ki: “İmâm’ın (kuddise sirruh) bu mektûbu, Mîr Muhammed Mü’min’e ulaşınca, okurken zevkinden yerinde duramıyordu. “Sultân-ül-ârifîn Bâyezîd, Seyyid-üt-tâife Cüneyd ve bunlar gibi büyükler şimdi sağ olsalardı, İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) önünde diz çökerler, hizmetinden ayrılmazlardı” dedi.

O zamanın âriflerinden biri diyor ki: “Âlimlerin, İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) yazılarından nasîbleri, câhillerin, hikmet sahiplerinden duyduklarını anlamaları gibidir.”

O zamanın, ilmi ile amel eden dindar âlimlerden biri buyuruyor ki: “Kalb ve rûh ilimlerinin mütehassısları, ya kitap tasnif ederler veya te’lîf ederler. Tasnif demek; bir ârifin kendine bildirilen ilimleri, esrârı, dereceleri yazmasıdır. Te’lîf ise, başkalarının sözlerini kendine mahsûs bir sıra ile toplayıp yazmasıdır. Tasnif çok zamandan beri dünyâdan kalktı. Yalnız te’lîf kaldı. Fakat, İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) yazıları, doğrusu, tasniftir. Te’lîf değildir. Ben, onun talebesi değilim. Fakat insaf ile söylemek lâzım gelirse, onun yazılarına çok dikkat ediyorum. Başkalarının sözlerini bulamıyorum. Hepsi kendi keşfleri, kalbine gelen ilimlerdir. Hepsi de, yüksek, makbûl, güzel ve İslâm dînine uygundur.”

O zamanın en büyük kadısına, İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) hâlleri soruldukta, dedi ki: “Kalb ve rûh âlimlerinin sözlerine ve hâllerine bizim aklımız ermiyor ve almıyor. Fakat İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) hâllerini görünce, geçmiş evliyânın hâllerini ve sözlerini anladım ve bildim. Bundan evvel, geçmiş evliyânın acayip hâllerini, garîb ibâdetlerini okuyunca, talebenin bunları, büyülterek yazmış olmaları hatırıma gelirdi. Onun hâllerini, vaziyetlerini görünce, bu düşünce ve tereddütlerim kalmadı.”

Hadîs âlimi Abdülhak-ı Dehlevî, ilk zamanlar İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh) hazretlerinin yazılarını beğenmez, i’tirâzlar yazardı. Fakat, son zamanlarda, Allahü teâlânın inâyetine kavuşarak, yaptıklarına pişman oldu. Tövbe etti. Hâce Muhammed Bâkî’nin icâzetli talebelerinden Mevlânâ Hüsâmeddîn Ahmed’e, bu tövbesini şöyle yazdı: “Allahü teâlâ, Ahmed-i Fârûkî’ye selâmetler ihsân etsin! Bu fakirin kalbi, şimdi ona karşı çok hâlis oldu. Beşeriyet perdeleri kalktı. Nefsin lekeleri temizlendi. Yol birliğini bir tarafa bırakalım, böyle bir din büyüğüne karşı durmamak, akıl icâbı idi. Ne insafsızlık, ne cahillik etmişim. Şimdi kalbimde, vicdanımda duyduğum mahcubiyeti, ona karşı küçüklüğümü anlatamam. Kalbleri çevirmek, hâlleri değiştirmek, Allahü teâlâya mahsûstur.” Abdülhak Dehlevî kendi çocuklarına da mektûp yazarak; “Ahmed-i Fârûkî’nin sözlerine karşı i’tirâzlarımın müsveddelerini yırtınız! Kalbimde ona karşı hiçbir bulanıklık kalmamıştır. Kalbim ona karşı hâlis olmuştur” dedi.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri vefâtından sonra da sevilmiş, asırlar boyu medhedilmiş, eserleri okunup istifâde edilmiştir. Büyük velî Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, ince rûhunun terennümleri ile dolu olan fârisî dîvânının doksandördüncü sahifesindeki beytlerinde buyuruyor ki:

“Yâ Rabbî! O nihâyetsiz yolun yolcusu, ilim sahiplerinin reîsi, bu göz ile görülmeyen, akıl ile varılmayan gizli sırların menba’ı, insanların anlayamadığı, ancak senin bildiğin büyüklüğün sahibi, köpüren ve dalgalanan ma’nâlar deryası, maddesizlik ve mekânsızlık âleminin reîsi, nûrları ile Hindistan’ı aydınlatan, Sihrind şehrini, Mûsâ aleyhisselâma Allahü teâlânın kelâmı geldiği şerefli va’di yapan, Muhammed aleyhisselâmın dîninin büyüklüğünün vesîkası, keskin görüşlüler meclisinin ışığı, dîni bütün olanlar ordusunun kumandanı, düşünülemiyen yüksekliklere erişen, izinde gidenleri de oraya çeken Ahmed-i Fârûkî’nin (kuddise sirruh) gözlerinin nûru hürmetine beni affet! Senin af ve merhamet denizinin sonsuzluğunu düşünerek, rahat ediyorum. Allahım! Yalnız senin ihsânına güveniyorum. Çünkü, “Ben af ediciyim” buyuruyorsun!”

Evliyânın büyüklerinden ve meşhûrlarından olan Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’ye, hocası Şah Abdullah-ı Dehlevî hazretleri yazdığı bir mektûpta şöyle buyuruyor:

“İmâm-ı Rabbânî’yi sevenler, mü’min ve takvâ sahipleridir. Sevmeyenler ise şâkî ve münâfıklardır. Bütün âlem-i İslama, İmâm-ı Rabbânî’nin şükrünü eda etmek vâcibtir.” Yine bu mektûpda; “İnsanlarda bulunabilecek her kemâli her üstünlüğü, Allahü teâlâ, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine vermiştir...” buyurarak onun için farsça şu şiiri yazmıştır:

“Her letâfet ki, nihân bûd pes perde-i gayb
Heme der sûret-i hûb-ı tû ıyân sâhte end.

Herçi ber safha-i endîşe keşed kilk-i hiyâl
Şekl-i matbû’i tu zîbâter ezân sâhte end.”

Ma’nâsı:

Gayb perdesi ardında bulunan güzellikler,
Senin eşsiz simanda hepsi zuhur ettiler.

Hayal kalemi gönül sayfasına ne çizse,
Senin düzgün şeklini, ondan güzel ettiler.

Onu medh edenlerden birisi de, Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’nin (kuddise sirruh) yetiştirdiği ulemâ ve evliyânın en üstünü, âlim, fâdıl, velîyyi kâmil, sayısız kerâmetler sahibi, Seyyid Tâhâ-i Hakkâri (kuddise sirruh) hazretleridir.

İmâm-ı Rabbânî’yi (kuddise sirruh) medheden büyüklerden birisi de, ulemânın zîneti, evliyânın ekmeli, Seyyid Abdülhakîm Arvâsî Efendi’dir. “rahmetullahi aleyh”. Sâlihlerden birine yazdığı bir mektûpta buyuruyor ki: “Zikr ve zikrin te’sîri, derin bir denizdir. Onun derinliklerine kimse varamamıştır. Bir dalgalı deryadır ki, bütün dünyâ onun bir dalgasını bilmiyor. Dünyâyı kuşatan öyle bir bahr-i muhittir ki, (okyanustur) onu kavramağa bütün âlemin gücü yetmez. Zikr; zikr edenlerin kalblerinde hâsıl olan bir hâldir. Söylemesi, yazması, bildirmesi imkânsızdır.

Hak teâlâyı, bilen kimsenin dili söylemez olur. Kelime bulamaz ki, anlatabilsin. Şaşar kalır. Dünyâdan ve insanlardan haberi olmaz. Zikr olunan, Allahü teâlâ olduğu gibi, zikr eden de ancak O’dur. Kendisini yine ancak kendisi zikr edebilir. Mahlûkların, O’nu zikr etmek haddîne mi düşmüştür? Ancak Sıfat-ı ilâhiyesi ile sıfatlanması için, yaratmış olduğu insana kendisini zikr etmesini emr etmiştir. Herkes, yaradılışındaki kabiliyeti kadar, o nihâyetsiz ve dalgalı denizden birşey ile teselli bulur. Veysel Karânî o deryanın bir damlası ile teselli bulmuştur. Cüneyd-i Bağdadî, o denizden bir avuç miktarı ile doymuş, kanmıştır. Abdülkâdir-i Geylânî, ancak o denizin kenarına varmıştır. Muhyiddîn-i Arabî ise, bunun dibinden çıkarılmış bir cevher ile övünmektedir, İmâm-ı Rabbânî, ondan büyük pay almıştır.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hocası Muhammed Bâkî-billah’ın (kuddise sirruh) büyük oğlu Hâce Ubeydullah, İmâm-ı Rabbânî’ye (kuddise sirruh) yazdığı bir mektûpta onu şöyle medh etmiştir:

“Kölelerinizin en aşağısı, hakîr Ubeydullah’ın, ihlâs ve ihtisasın menba’ı olan yüksek makamınıza arzıdır. Bu yolun bütün sarhoşluklarından kurtulup, ayıklıkta ve uyanıklıkta en ileri gitmiş olanların başı, taliblere yol gösterenlerin önderi, şeyhülislâm, karanlıkları aydınlatan, bütün insanların rehberi, uykuda olanların uyandırıcısı, ameli kuvvetli, vera’ı çok, kemâli üstün, nûr yüzü, nûr kaynağı olan azîz efendim!

İslâm dîninin kuvvetlendiricisi, nûrlandırıcısı, bid’at ve alçak şeylerden dînin temizleyicisi, doğruyu ve hakkı söyleyen, dînini kayıran, dînin sağlam hükümlerini koruyan, hakkı arayanlara feyz verme makamlarının sahibi, aşağı mertebelerden saadet ufkuna yükselen muhterem efendim!..”

Hicri ikinci bin yılının müceddidi olan ve ahkâmı İslâmiye ile tasavvufu birleştirerek “Sıla” ismini alan İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin husûsiyetlerinden ve üstünlüklerinden bir kısmı şunlardır:

1- Kutbluk istidâdı: Kutb olacağı daha hocası Muhammed Bâkî-billah’a talebe olmadan birkaç sene önce bu hocasına bildirilmiştir.

2- Tasavvufda yüksek hâllere kavuşmadan önce, hocası Muhammed Bâkî-billah onun cihanı aydınlatacak nûrlarını büyük, bir kandil gibi görüp, hakkında; “Onun, âlemi, nurla dolduracak bir güneş olacağını anlıyorum” buyurdu.

3- Hocası, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine, tasavvufda yetişmek isteyen birini göndererek şöyle demiştir: “Bizi seven ve size gelen bu dostumuzu altı yedi günde nihâyete kavuşturmanızı rica ediyorum.” Böylece İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin yüksek derecesine işâret etmiştir.

4- İmâm-ı Rabbânî hazretlerine murâdlık ve mahbûbluk (çekilip götürülmek) mertebeleri verilip, çok yüksek hâllerle müjdelendi.

5- Hocası Muhammed Bâkî-billah’ın huzûrunda, iki-üç ay kadar kısa bir zaman içinde, tasavvufda yetişip tam bir olgunluğa ulaştı.

6- Çok yüksek derecelerde bulunan hocası Muhammed Bâkî-billah, daha hayatta iken, irşâd ve feyz verme makamına İmâm-ı Rabbânî hazretlerini geçirdi.

7- Yüksek hocası Muhammed Bâkî-billah bir “mektûbunda kendisinden feyz almak için, huzûruna gitmek üzere işâret beklediğini yazmıştır.

8- Hocası ondan istifâde etmek ve feyz almak için yanına gitmiş ve onun hakkında; “O bizim gibi binlerce yıldızı örten bir güneştir” buyurmuştur.

9- Yine hocası Muhammed Bâkî-billah birgün; “O, murâdların ve mahbûbların (çekilip götürülen) büyüklerindendir”, bir başka vakit; “Gök kubbe altında bugün, bu yüksek yolun velîlerinden onun gibisi yoktur”, bir başka vakit; “Eshâb-ı kirâm’dan, Tabiînin büyüklerinden ve müctehidlerden sonra seçilmişlerin seçilmişlerinden İmâm-ı Rabbânî gibi birkaç kimse görüyorum” buyurdu.

10-Bereketler ve faziletler sahibi Hâce Muhammed Bâkî-billah’ın vefâtından sonra, çok gizli ve husûsî sırları açıklayan yazıları ele geçti. Burada dört dâire çizmişti. Birinci dâirede velâyet, ikinci dâirede vilâyet, üçüncü dâirede bâtın kemâlâtı, dördüncü dâirede mutlak kemâl kelimelerini yazıp, bu dört dâirede, Sahabe ve Tabiînden sonra gelen (radıyallahü anhüm) seçilmişlerin seçilmişlerini, bu dâirelerin etrâfına, mertebelerine uygun olarak, şüphesiz bir keşf yoluyla, gayb âleminden kendilerine bildirdiği şekilde yazdı. Bütün bunların arasında en büyüklerinden on-oniki büyüğü, her dâirede en olgun bir şekilde, dâhil edilmiş gördüler. İmâm-ı Rabbânî hazretlerini de bu on-oniki kişi arasında her dâireye girmiş buldular. Muhammed Bâkî-billah defalarca onun kutb olduğuna işâret etmiştir.

11-Muhammed Bâkî-billah kendi yüksek nisbetlerini İmâm-ı Rabbânî hazretlerine verdikten sonra, diğer yollardaki büyükler de kendi nisbetleri ve terbiye usûllerini kırmızı bir gül gibi ona sunup, daha yüksek makamlara götürdüler. Evliyâullahdan ba’zılarına verilen vilâyet nisbetini ve nübüvvet kemâlâtını tamamen İmâm-ı Rabbânî hazretlerine verdiler. Hepsinin ma’rifeti ile şereflendirdiler. Kendisi birçok defalar bunu söyleyip şöyle buyurdu: “Allahü teâlânın, bu kullarının en aşağısına en büyük yardımı şudur Bu yolda hiçbir sokak, hiçbir makam kalmadı ki, bu fakiri oradan geçirmemiş olsunlar. Sereyânın, ma’iyyetin, ihatanın, vahdetin, tesbihin, tenzihin yüksek nisbetlerini, dünyânın ve âhıretin, varlığı lâzım olanın ve mahlûkâtın esrârını kerem ve ihsân ederek ayrı ayrı bildirdiler.”

12-Hızır ve İlyas aleyhisselâmın rûhâniyeti ile görüşüp, konuştu. Ona hayatları ve ölümleri hakkında bilgi verdiler. İmâm-ı Rabbânî hazretleri bu husûsu “Mektûbât’ın birinci cild, 282. mektûbunda bildirmiştir.

13-İmâm-ı Rabbânî hazretleri tasavvufda ilerlemeye başladığı ilk sıralarda, Hızır aleyhisselâm ona ilm-i ledünnîyi öğretti.

14-Birgün İmâm-ı Rabbânî hazretleri murâkabe halkasında bir kırıklık ve amellerindeki kusurları görme hâlinde iken; “Seni ve kıyâmete kadar vasıtalı veya vasıtasız seni tevessül, vesile edenleri, senin yolunda gidenleri ve sana muhabbet edenleri mağfiret eyledim” nidasını duydu. Ve; “Bunu herkese söyle” diye kendilerine emrettiler. Nitekim Mebde’ ve Me’âd risalelerinde bunu bildirmiştir.

15-İmâm-ı Rabbânî hazretlerine; “Elbette o, müttekîlerdendir” ilhamı geldi. Bunun sebebi şu idi: Birgün vefât eden oğullarından birinin rûhuna sadaka olarak bir yemek verdi. Bu arada inkisârlarının (kırıklıklarının) kendisini istilâ etmesinden dolayı buyurdu ki: “Bu sadakamızı nasıl kabûl ederler. Allahü teâlâ sadakayı kabûl hakkında; “Allah ancak müttekîlerinkini kabûl eder” buyuruyor. Bunu derken, şöyle bir nidâ geldi: “Elbette o müttekîlerdendir.

16-İmâm-ı Rabbânî hazretlerine: “Cenâze namazında bulunduğun herkes mağfiret olunmuştur” müjdesi ilham olundu.

17-Magfiret olunması için hangi mezarın başına gitse, kendisine o mezarda bulunanlardan azâbın kaldırıldığı ilham edilirdi.

18-İmâm-ı Rabbânî hazretlerine ilham olundu ve müjde verildi ki: “Senin söylediğin ve yazdığın ilimlerin hepsi bizdendir.” Kendisine mahsûs olup, tereddüt ve şüphe ettiği ilimlerin doğrularını ve hakîkatlerini de kendisine bildirdiler.

19-İmâm-ı Rabbânî hazretleri buyurdu ki: “İslâmiyeti gördüm. Kervanın, kervansaraya indiği gibi, bizim mahallemize, etrâfımıza indi.”

20-İmâm-ı Rabbânî hazretleri buyurdu ki: “Ramazân-ı şerîfin son on gününde idi. Teravih namazını kıldıktan sonra, kendimde bir gevşeklik hissedip yatağıma yatmak istedim. Yatarken, bu gevşekliğin çokluğundan evvelâ sağ tarafa döneceğimi unuttum. Hâlbuki bu sünnet idi. Sol tarafa dönüp yattım. Bir müddet sonra sünneti terk ettiğim hatırıma geldi. Bunu ilk defa terk ettiğimi düşündüm. O anda unutarak ve sehven olduğu bildirildi. Fakat, sünneti terketmek korkusu benden gitmedi. Hemen kalktım; sağ tarafa dönüp yattım. Bunu yaptıktan sonra Allahü teâlânın nihâyetsiz nûr ve feyzleri zâhir oldu ve şöyle bildirildi: “Sen bu kadar sünnete riâyet edince, âhırette hiçbir şekilde sana azâb etmem!”

21-Yine Ramazân-ı şerîfin son on gününde buyurdu ki: “Bu gün son derece güzel bir hâl zâhir oldu. Yatağımda uzanmış yatıyordum. Gözlerimi kapamıştım. Yatağımın üzerine bir başkasının gelip oturduğunu hissettim. Bir de ne göreyim, evvelkilerin ve sonrakilerin seyyidi, efendisi Peygamberimizdir ( aleyhisselâm ). Buyurdu ki: “Senin için icâzet yazmağa geldim. Hiç kimseye böyle bir icâzet yazmadım.” Gördüm ki, o icâzetnamenin metninde bu dünyâya âit büyük lütuflar yazılı idi. Arkasında da öbür dünyâya âit, çok inâyetler yazmışlardı.” İmâm-ı Rabbânî hazretleri bu husûsu, “Mektûbât”ının üçüncü cild, 106’ncı mektûbunda uzun bildirmektedir.

22-Resûlullah ( aleyhisselâm ) İmâm-ı Rabbânî hazretlerine, yârın kıyâmet günü binlerce insanı senin şefaatin ile affederler müjdesini verdi. Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatmıştır: “İmâm-ı Rabbânî hazretleri Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) bu müjdeyi alınca, bu ni’metin şükrünü eda etmek için, bir ziyâfet verdi. O ziyâfette kendilerinin; “Beni iki derya arasında “Sıla” yapan Rabbime hamd ederim” sözlerine temasla şöyle arzettim: “Azîzlerden birisiyle bu husûsda münâkaşa ettik. Dedi ki, Allah aşkına! Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) Mehdî hakkında olduğu gibi, bunun hakkında da böyle bir müjde zâhir olmuş mudur? Ben dedim ki: “Hadîs-i şerîflerde ona âid bir işâret olmadığını nereden bileyim ki, biz bütün hadîsleri bilmiyoruz.” O azîz dedi ki: “İmâm-ı Süyûtî’nin “Cem’ul-Cevâmî”, kitabı bende var. Onda bulunmıyan çok az hadîs-i şerîf vardır. Gel, bu ümmetin faziletleri kısmında arayalım.” Bu arama esnasında bir hadîs-i şerîfe rastladık ki, aradığımıza tam uygun idi. Ve o hadîs-i şerîf şu idi: “Ümmetimden “Sıla” isminde biri gelir. Onun şefaatiyle, çok çok kimseler Cennete girerler.” Ben o azîze dedim ki, ne için bu hadîs-i şerîf İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hâline bir işâret olmasın. “Olabilir” dedi ve sustu. Onların kalemi ile açık olarak yazılan “Sıla” kelimesini duydum ve gözümü hadîs-i şerîfin sonu olan şefaat kelimesine diktim. Elhamdülillah ki, o müjdeye de kavuştum. Hazret-i İmâm tebessüm ettiler ve bu fakîr hakkında iltifâtlar buyurdular.

23-Hazret-i İmâm Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) yedi derecesine mutâbe’at, ya’nî uymak nûrları ve bereketleri ile şereflendi.

24-Vesveseler veren Hannâsı (Şeytanı) İmâm-ı Rabbânî’nin sinesinden dışarı çıkardılar. Kendisi bunu şöyle anlatmıştır: “Duhâ (kuşluk) namazında idim. Aniden sinemden büyük bir belânın dışarı çıktığını gördüm. Ondan sonra, onun yuvasının da sinemden çıkarıldığını gösterdiler. Etrâfında bulunan büyük zulmetten de bir eser kalmadı. Kalbimde büyük bir inşirah (ferahlık) buldum. Göğsümden çıkanın, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ondan Allahü teâlâya sığınmakla emir olunduğu Hannâs olduğunu bildirdiler. Ve yine bildirdiler ki, usûl-i dinde zâhir olan düşünce ve tehlikelerin menşei bu Hannâsdır ki, göğüste yuvası vardır. Kalbi her zaman oradan iğneler.

25-Allahü teâlâ mutlak inâyet ederek, gizli şirki İmâm-ı Rabbânî’nin ibâdetlerinden kaldırdı. Buyurdular ki: “Birkaç gün amellerdeki kusurlarımı görme hâli, beni o kadar kapladı ki, namazda Fâtiha sûresini okurken; “Elbette sana ibâdet ederiz” kelâmına gelince, hayret edip; “Eğer bunu okursam, onun ma’nâsıyla hâllenmiş değilim” dedim. Ve; “Ey îmân edenler! Niçin yapmıyacağınız şeyi söylersiniz?” (Saff-2) âyet-i kerîmesi ile amel etmiş olurum; aklıma geldi. Okumazsam, onsuz namaz tamam olmaz diye düşündüm. Bu hâlde iken, Allahü teâlâ, benim ibâdetlerimden şirki kaldırdığını bildirdi. “İyi bil ki, Allah için olan din, şirk ve riyadan uzak olarak ibâdet etmektir.” (Zümer-3) âyet-i kerîmesinin ma’nâsı zâhir oldu. Bunun için Allahü teâlâya hamd ederim.

26-İmâm-ı Rabbânî hazretleri, Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) bağlılığının çokluğundan, İmâm-ı a’zamın ve İmâm-ı Şafiî’nin ( radıyallahü anh ) ve bütün talebelerinin ictihâdlarına ittibâlarının fazlalığından, hepsinde fenâ ve bekâya kavuştular. Bunu kendisi şöyle anlatmıştır: “Bir sabah zikr halkasında idim. Aniden bir fenâ hâli zâhir oldu. Kendimden geçtim. Bu hâl o günün ikindi namazından sonrasına kadar devam etti. Gördüm ki; ümmetin ışığı, İmâmların İmâmı, Ebû Hanîfe Kufi ( radıyallahü anh ) bütün talebeleri ile ve kendi mezheblerindeki bütün müctehidlerle etrâfımda toplandılar ve beni sardılar. Hocalarından İbrâhim Nehaî gibileri de orada gördüm. Sonra gördüm ki, İmâm-ı a’zâmın ve bu imamlardan hepsinin nûru bana geldi. Ben onların bu nûrlarından kendime geldim ve bekâya kavuştum. Tamamen o nûrlara gömüldüm. Her birinin nûrunu ayrı ayrı kendimin bir parçası gördüm, İki-üç gün sonra aynı huzûr ve bekâ, İmâm-ı Şafiî ve talebesi ve mezhebindeki müctehidleri ile zuhura geldi. Hanefî âlimlerinin benden ayrılıp çıktıklarını, İmâm-ı Şafiî’nin talebesinin ve müctehidlerinin bana geldiklerini, kalbime girdiklerini gördüm. Evvelkiler gibi, bunların da nûrları benim parçalarım oldu. Birkaç saat sonra, Hanefî mezhebinin nûrları, eskisi gibi tekrar bana geldiler. Şimdi kendimi bu iki mezhebin nûrlarına kavuşmuş buluyorum...”

27-İmâm-ı Rabbânî hazretleri buyurdu ki: “Erkeklerden ve kadınlardan vasıtalı ve vasıtasız olarak bizim yolumuza girmiş olanları ve girecekleri bana gösterdiler. İsimlerini, soylarını, doğum zamanlarını ve memleketlerini bize bildirdiler. İstersem hepsini tek tek sayabilirim. Hepsini bana bağışladılar.”

28-Yine buyurdu ki: “Hindistan’da peygamberler geldiğini bildirdiler (aleyhimüsselâm). Ba’zılarına üç, ba’zılarına iki, ba’zılarına bir kişi imân etti.” Bu memlekette bulunan, bu peygamberlerin ba’zılarının mübârek mezarlarını da İmâm-ı Rabbânî hazretlerine gösterdiler ve onların nûrlarını müşâhede eylediler.

29-İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin en büyük husûsiyetlerinden biri de şudur Vefâtına yakın buyurdu ki: “Bir insana verilmesi mümkün olan bütün kemâlleri, olgunlukları bana ihsân eylediler. Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) mutabeat, tâbi olmak ve verasetle bu makama kavuşturdular.”

30-Buyurdu ki: “Birgün amellerimdeki kusuru görme hâli beni kapladı. Büyük bir pişmanlık ve kırıklık içinde iken “Allahü teâlâ için tevâzu göstereni, Allahü teâlâ yükseltir” hadîs-i şerîfi gereğince, şöyle bir nidâ geldi: “Seni ve kıyâmete kadar seninle vasıtalı ve vasıtasız olarak tevessül, vesile edenleri mağfiret eyledim.”

İbâdetleri ve âdetleri: İmâm-ı Rabbânî hazretleri yüksek hâller ve binlerce kerâmet sahibidir: Bu husûsta şöyle buyurmuştur: “Gerçi amel ve işlerden bize ne ihsân olunduysa bunları husûsi ihsân ve mücerret ikram ile bilirim. Bunun sebebi ise Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) mutabeat, uymak sebebiyledir, işimin esâsını bunda bilirim. Bana verilenlerin hepsini, az olsun çok olsun Peygamberimize ( aleyhisselâm ) uymak, tâbi olmak sebebiyle verdiler. Vermediklerini de, insanlık icâbı olarak, bu tâbi olmaktaki noksanlıktan dolayı vermediler.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinin meşhûrlarından olan Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatmıştır: “Birgün Hazret-i İmâm’ın huzûrunda oturuyordum. Onlar ma’rifetleri yazıyordu. Aniden bevl sıkıştırması sebebiyle kalkıp helaya gitti. Fakat hemen sür’atle dışarı çıktı. Böyle sür’atle helaya girip, hemen aceleyle dışarı çıkmalarına hayret ettim. “Acaba bunun sebebi nedir?” dedim. Heladan çıkar çıkmaz su ibriğini istedi ve sol elinin baş parmağının tırnağını yıkadı ve oğaladı. Sonra tekrar helaya girdi. Bir müddet sonra çıkınca buyurdu ki: “Bevl sıkıştırdı, acele ile helaya girdim ve oturdum. Gözüm tırnağımın üzerine gitti. Üzerinde siyah bir nokta vardı. Kalem yazıyor mu diye kontrol etmek için bunu yapmıştım. Hâlbuki, o nokta Kur’ân-ı kerîmin harflerini yazarken kullanılırdı. Orada oturmağı doğru görmedim ve edebe riâyete uygun bulmadım. Bevl sıkıştırmasından dolayı sıkıntı çektimse de, bu sıkıntı, bir edebi terketmenin vereceği sıkıntının yanında çok az göründü. Dışarı çıktım. O siyah noktayı yıkadım ve tekrar içeri girdim.”

“Bir başka zaman yine huzûrlarında idim. Mevlânâ Sâlih-i Haşlânî’ye emir buyurup; “Bahçeden birkaç karanfil alıp getir” dedi. O da altı tane karanfil alıp getirdi. Karanfilleri çift sayıda getirdiği için onu azarladı ve; “Bizim en aşağı bir talebemiz, hiç olmazsa şu kadarını duymuştur ki: “Allahü teâlâ tektir ve teki sever.” Tek’e riâyet ve dikkat müstehâbdır. İnsanlar müstehâbı ne zannediyorlar. Müstehâb, Allahü teâlânın sevdiği şeydir. Eğer dünyâyı ve âhıreti Allahü teâlânın sevdiği birşey için verseler, hiçbir şey vermemiş olurlar” buyurdu. Sonra buyurdu ki: “Biz müstehâba o kadar riâyet ederiz ki, yüzümüzü yıkarken önce suyu sağ tarafımıza getiririz. Çünkü sağdan başlamak müstehâbdır.”

Birgün sedir üzerinde yaslanmış oturuyordu. Aniden fırlayıp yere indi ve şöyle buyurdu: “Yatağın altında bir kâğıt gördüm. Bu kâğıt üzerinde birşey yazılı olup olmadığını, varsa ne yazılı olduğunu anlayamadım. Bir kimseye o kâğıdı alıp kaldırmasını söyleyecektim. Fakat bu kadar zaman bile oturmayı edebe aykırı gördüm.”

Bir başka vakit, hafızlardan biri kendi minderlerinden aşağı bir minder koyup üzerine oturarak, Kur’ân-ı kerîm okumağa başladı, İmâm-ı Rabbânî hazretleri bu durumun farkına varıp, hemen üzerinde oturduğu yüksek minderi bir kenara çekip yere oturdu. Hiçbir zaman Kur’ân-ı kerîm okumakta olan hafızdan yüksekte oturmazdı.”

Zamanının meşhûr âlimlerini ve İmâm-ı Rabbânî hazretlerini de görmüş olan bir zât şöyle anlatmıştır: “İmâm-ı Rabbânî hazretlerini görüp sohbetinde bulunduktan sonra, Burhânpûr şehrinde bulunan onu sevenlerden meşhûr Şeyh Muhammed bin Fadlullah’ın huzûruna gitmiştim. Bu zât benden İmâm-ı Rabbânî hazretlerini sordu ve; “O büyüğün huzûrunda bulunmuşsun, hadi gördüklerini anlat da dinleyelim” dedi. Ben cevâbımda; “Benim gibi bir maksatsızın, onun kalb hâllerinden ne haberi olur? Ama zâhirde sünnet ve sünnetin inceliklerine riâyet ve dikkat husûsunda, İmâm-ı Rabbânî hazretlerini şöyle buldum ki, eğer bu zamanın bütün velîleri toplansa, onun yaptıklarının yüzde birini yapamazlar” dedim. Bunun üzerine Şeyh Muhammed bin Fadlullah çok sevindi ve şöyle buyurdu: “Madem ki böyledir, onun gibi bir din büyüğü, sırlardan ve hakîkatlerden ne söylerse ne yazarsa, hepsi sahih ve doğrudur. Bunların doğru olduğuna ve bunlara kavuştuğuna işâret, sözlerinin doğruluğu ve hâllerinin tamamen sünnete uygun olması yetişir.”

Zamanın devlet adamlarından biri İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hâlleri hakkında tereddütteydi. Birgün Hazret-i İmâm’ın komşusu ve kadıların reîsi olan zâtla, yalnız bir yerdeyken; “Siz âlim bir zâtsınız, doğru konuşursunuz ve çok dindarsınız, komşunuz olan azîzin hâlini bana anlatınız” dedi. Bunun üzerine o zât şöyle dedi: “Kalb ve rûh âlimlerinin sözlerine ve hâllerine bizim aklımız ermiyor ve almıyor. Fakat şu kadar söyleyeyim ki; “İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) hâllerini görünce, geçmiş evliyânın hâllerini ve sözlerini anladım ve bildim. Çünkü bundan evvel, geçmiş büyük evliyânın acâib hâllerini, riyâzetlerini, garip ibâdetlerini kitaplarda okuyunca, onları sevenlerin bunları abartarak yazmış oldukları hatırıma gelirdi. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hâllerini görünce, bu düşünce ve tereddütlerim kalmadı. Hattâ bu hâlleri yazanlara, az yazdıklarından dolayı kırılıyorum.”

Talebelerine zikre çok devam etmelerini, huzûr ve murâkabeyi çok istemelerini gösterir ve buyururdu ki: “Bu dünyâ; amel, çalışma, huzûr ve hâl elde etme yeridir. Bu kalb hâllerini, dîne uyarak yapılan zâhirî amellerin neticesi olduğunu biliniz.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin fıkıh mes’elelerinde ilmi çoktu ve her mes’eleye ânında cevap verebilecek bir derecedeydi. Usûl-i fıkıhta da tam bir maharet sahibiydi. Fakat ihtiyâtının çokluğundan, çoğu zaman kıymetli fıkıh kitaplarına başvururdu. Seferde ve hazarda ba’zı kıymetli fıkıh kitaplarını yanında bulundururdu. Onların bütün gayreti, müftâbih, fıkıh âlimlerinin üzerinde ittifâk ettikleri fetvâlara, dâima uymaktı. Ba’zı fıkıh âlimlerinin caiz dediği, ba’zılarının mekrûh dediği bir işte, o kerahet tarafını tercih eder ve o işi yapmazdı. Buyururdu ki: “Bir mes’elenin yapılmasında ve yapılmamasında, helâl ve haram olmasında ihtilâf olursa, yapılmaması ve haram tarafını tercih etmeği mümkün olduğu kadar elden kaçırmamalıdır.”

Yaz olsun, kış olsun, seferde ve hazarda; ekseriya gecenin yarısından sonra, ba’zan da gecenin üçte ikisi geçtikten sonra kalkar, o vakitte okunması sünnet olan duâları okur, mükemmel bir abdest alırdı. Abdest alırken bir başkasının su dökmesini istemezdi. Abdest suyunda o kadar ihtiyâtlı davranırdı ki, bundan fazlası tasavvur olunamaz. Abdest alırken kıbleye dönmeye çok dikkat ederdi. Fakat ayaklarını yıkarken, kuzeye ve güneye dönerlerdi. Ya’nî, ayaklarını kıbleye karşı yıkamaz, kıbleye ayak uzatmazdı. Her abdestte misvak kullanmağa ve her namazda abdest almağa çok dikkat ederlerdi. Her uzvu üç defa yıkar, her defasında, elleriyle uzuvdan suyu silerdi, tâ ki yıkanan uzuvdan ve ellerinden damlama ihtimâli kalmasın. Bunun sebebi; abdestte kullanılmış suyun temiz ve necis olması hakkında ihtilâf vardır. Her ne kadar fetvâ, temiz olduğuna dâir ise de, ihtiyâtlı davranırdı. Her uzvu yıkarken, Kelime-i şehâdet ve “Tekmile-i Mişkât” gibi hadîs kitaplarında, ba’zı fıkıh kitaplarında ve “Avârif-ül-Meârif’de. bildirilen abdest duâlarını okurdu. Abdesti bitirdikten sonra, o vakitte okunması bildirilen duâyı okurlar ve teheccüd namazına başlardı. Tam bir itminan, huzûr ve cem’iyyetle, uzun sûreler okuyarak teheccüd namazı kılardı. Öyle ki, insan gücü buna zor takat getirirdi. İlk zamanlarında, teheccüd, kuşluk ve feyz-i zeval namazlarında, Yâsîn sûresini tekrar tekrar okurdu. Hattâ bu sûreyi, bir namazda seksen defa okuduğu olurdu. Ba’zan daha az, ba’zan daha çok okurdu. Son zamanlarda, daha çok, namazda Kur’ân-ı kerîmi hatm ile meşgûl oldu. Teheccüd namazını bitirdikten sonra tam bir huşû’ ve istiğrak ile sessizce murâkabeye otururdu. Sabahtan iki-üç saat önce, sünnete uyarak bir müddet yatardı, tâ ki teheccüd namazı, iki uyku arasında olsun. Sonra ortalık ağarmadan tekrar uyanır, sabah namazını kılardı. Sabah namazının sünnetini evde kılar, sünnetle farz arasında sessiz olarak; “Sübhânallahi ve bi-hamdihi sübhânallahil azîm” duâsını devamlı okurdu. Sabah namazının farzını kıldıktan sonra işrâk vaktine kadar, mescidde talebeleri, eshâbı ile murâkabe halkasında oturur, sonra iki selâmla dört rek’at işrâk namazı kılardı. O vakitte okunması îcâb eden tesbihler ve duâlar ile meşgûl olurdu.

Sonra evine gider hanımının ve çocuklarının hâllerini sorar eve lâzım olan ve yapılması îcâb eden işleri söylerdi. Sonra husûsî odasına çekilir, Kur’ân-ı kerîm okurdu. Bundan sonra da talebelerini çağırıp hâllerini sorardı. Yâhud da talebelerinin en yükseklerini çağırır, kendisine mahsûs sırlardan bahseder, bu sırları dinleyen talebeleri kendinden geçerdi. Çünkü bu marifetleri dinlerlerken kendi nisbetlerini ve kendisine verilen ni’metleri onların kalblerine akıtırdı. Ba’zan talebelerinden herbirine, hâline ve istidâdına göre bir vazîfe verirdi. Talebelerinde hâsıl olan bir hâli ve değişmeyi anlardı. Hepsine yüksek maksatlı olmayı, sünnete uymayı, dâima zikr, murâkabe, huzûr ve hâllerini gizlemek üzere olmalarını, tekrar tekrar söylerdi. Buyururdu ki: “Eğer bu dünyâyı ve içerisindekileri Allahü teâlânın beğendiği, râzı olduğu bir işe vermekle, onun rızâsına uygun bir iş yapılacağı bildirilse, bunu büyük bir ganîmet biliniz. Bu, bir kimsenin kırık saksı parçaları ile, dünyânın en kıymetli mücevheratını satın almasına benzer.” “La ilahe illallah, Muhammedün Resûlullah” mukaddes kelâmını tekrar tekrar söylemek husûsunda şöyle buyurdu: “Görüşün ve gidişin âciz kaldığı, arzu ve himmet kanatlarının düştüğü, her bilgi ve buluşun dışına çıkıldığı zaman, insanı; (La ilahe illallah Muhammedün Resûlullah) tevhîd kelimesinden başka, birşey ilerletemez. Bu kelimenin âgûşuna sığınmadan, oralarda yükselmek olamaz. Sâlik, bu güzel kelimeyi bir kere söylemekle, o makama yükseliyor. Bu yüksek kelimenin işâret ettiği hakîkat sayesinde, o makamdan yukarıya ilerliyor. Kendinden uzaklaşıp, Allahü teâlâya yaklaşıyor. O yolun en az bir parçası, bütün bu gökler küresinden katkat çoktur. Bu kelimenin üstünlüğünü buradan anlamalıdır. Bütün mahlûkların, bu kelime yanında varlığı hiç kalır. Duyulmaz bile. Büyük bir deniz yanında, bir damla kadar da değildir. Bu güzel kelimenin derecesi ne kadar yüksek ise, bu mukaddes kelimenin büyüklüğü, o kadar çok meydana çıkar. Arabî şiir tercümesi:

Güzelliği o kadar çok görünür,
Ona bakış, ne kadar çok olursa,

Dünyâda bundan daha kıymetli, daha üstün bir arzu olmaz ki, insan, her bulunduğu yerde, (her işinde, her vazîfesinde) bu güzel kelimeyi tekrar tekrar söylemekle lezzet alsın ve haz duysun. Ama ne yapılabilir ki, bütün arzular ele geçmiyor, insanlarla konuşmak ve gaflete düşmek çaresiz oluyor.”

Kendi talebelerine fıkıh kitaplarını mütâlâa etmelerini söylerdi ve şöyle buyururdu: “Din âlimlerinin kitaplarından, dînin sağlam hükümlerini araştırınız, çıkarınız. Hangileri müftâbihdir, hangileri ile amel edilmiştir ve hangileri bid’at ve merdûtturlar öğreniniz! Çünkü Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) zamanından çok uzak kaldık. Çok şeyler bozuldu. Bid’at ve günahların zulmeti her tarafı kapladı. Bu zulmette sünnet-i seniyye nûrundan, ışığından başka kurtuluş yolu yoktur.” Yine buyururdu ki: “Keşf gözüyle görüyorum ki: Bid’atler karanlık bir girdap gibi, bütün dünyâyı sardılar. Sünnetin nûru her tarafta ateş böcekleri gibi görünüyor.”

Sohbetlerinin çoğu sükût ile geçerdi. Sohbetlerinde bir müslüman gıybet edilmez, kimsenin aybı zikr olunmazdı. Talebeleri onun olduğu yerde, gayet edeb ve huşû’ ile otururlardı. Temkin (dikkat) ve istikrarı (kararlılığı) o derece idi ki, bu kadar yüksek hâllere sâhib olduğu hâlde, onlarda bir değişme eseri görülmezdi. Coşma, bağırma, hattâ yüksek sesle “Ah!” bile söylediği görülmezdi. Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle demiştir, “İki sene huzûrlarında bulunduğum hâlde, üç-dört defa gözyaşlarının temiz yüzlerine indiğini gördüm. Yine üç-dört defa yüksek ma’rifetleri beyân ederken gözlerinde ve yüzlerinde kırmızılık, iki mübârek yanaklarında hararet terleri ve kırmızılığı müşâhede eyledim. Birgün bir ma’rifeti beyân ederken, bir müddet sustular. Bu susma zamânındaki duraklamada, büyük hâller, yüksek muâmeleler zâhir oldu. O zaman gözlerinde kendinden geçme eserleri ve bir parça kırmızılık göründü.”Dahve-i Kübrâ vaktinde, kuşluk namazını sekiz rek’at olarak, odalarında yalnız olarak kılar, sonra talebeleri ile yemek yerlerdi. Yemeğe önce kendisi başlardı. Bütün oğullarına ve talebelere pişen yemeklerden verirdi. Oğullarından, talebelerinden veya hizmetçilerinden biri orada bulunmasaydı, onun yemeğinin ayrılmasını emrederdi. Yemekten sonra bildirilen duâları okurdu. Son zamanlarında uzleti, yalnızlığı seçmişti. Çoğu zaman oruç tutardı. Ve aynı odada yemek yerdi, insanlar arasında meşhûr olan, yemeklerden sonra Fâtiha okumak, onlardan çok az görülmüştür. Çünkü, sahih hadîslerle gelmemiştir. Her gün öğleden önce, bir defa, bir şeyler yerlerdi ve bu yedikleri de çok az olurdu. Bununla beraber, şöyle buyururdu: “Ne yapayım ki, âhır zaman geldiği için yemeklerde de bereket kalmadı. Açlıkta, dünyânın ve dînin Serverine ( aleyhisselâm ) tamamen uymak ele geçmiyor.” Yine şöyle buyururdu: “Ârifi, meleklikten insanlığa yaklaştıran, yemekten başka bir şey değildir. Yemeği huşû’ ve huzûr ile yerdi Yemek yerken, sol dizi yatırır, sağ dizi dikerek otururdu. Ba’zan da, bağdaş kurarak yemek yerdi. Öğleden önce sünnet olduğu için bir müddet kaylûleye yatar uyurdu. Müezzini, öğlenin evvel vaktinde ezan okurdu. Ezanı duyar duymaz hemen abdest alır, öğlenin sünnetini kılardı ve buyururdu ki: “Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bi’setten vefât edinceye kadar, öğlenin sünnetini terketmedi.” Bu namazda ba’zan uzun, ba’zan kısa okurdu. Sonra dört rek’at farzı, sonra iki rek’at sünneti sonra da dört rek’at daha nafile kılardı, öğle namazı bittikten sonra, hafızdan bir cüz veya daha az, yâhud daha çok Kur’ân-ı kerîm dinlerdi. Eğer verilecek ders varsa, verirdi. Eğer hafız orada olmazsa kendi odasına gidip, Kur’ân-ı kerîm okurdu, ikindi namazını, her şeyin gölgesinin, iki mislini geçtikten sonra, evvel vaktinde kılardı, İkindi namazından evvelki dört rek’at sünneti terkettiği görülmemiştir, ikindiden sonra akşama kadar, talebeleriyle beraber, sessizce murâkabede otururlardı. Bu, sabah ve ikindi halkalarında, kalben talebelerin hâllerine teveccüh ederdi.

Akşam namazını, hava bulutlu değilse, vaktin evvelinde kılar, farzdan sonra kalkmadan on kere kalbden; “La ilahe illallahü vahdehû lâ şerîke-leh, Lehü’l-mülkü ve Lehü’l-hamdü yuhyî ve yümît biyedihil-hayr ve hüve alâ külli şey’in kadir” kelimesini okurdu. Farzdan ve sünnetlerden sonra; “Allahümme entesselâm ve minkesselâm tebârekte yâ zelcelâli vel-ikrâm” duâsından fazla bir şey okumazdı, iki rek’at sünneti kıldıktan sonra, evvâbîn namazını kılar, sonra o vakitte bildirilen duâları okurdu. Evvâbîn namazını altı rek’at kılardı. Ba’zan da dört rek’at kıldıkları da olurdu. Bu husûsta buyurdu ki: “Ba’zı hadîs şerhedicileri, hadîste bildirilen altı rek’ata, akşam namazının iki rek’at sünnetinin de dâhil olması muhtemeldir dediler.” Bu namazda ekseriya Vâkıa sûresini okurdu. Yatsı namazını İmâm-ı a’zamın bildirdiği vakte göre, ufuktaki beyazlık kaybolunca kılardı. Yatsının farzından evvel dört rek’at sünneti kılardı, İki rek’at yatsının sünnetinden sonra, dört rek’at nafile kılardı. Son dört rek’at sünnette, Elif lam mim, Secde, Tebâreke ve Kulyâ eyyühelkâfirûn ve Kulhüvallahü ehad sûrelerini okurdu. Ba’zan o dört rek’atta dört kul (ya’nî kulyâ eyyühel kâfirûn, kulhüvallahü ehad ve kul e’ûzüleri) ayrı ayrı okurdu. Eğer bu dört rek’atta, Elif lam mim, Secde sûresini ve Mülk sûresini okumazsa, vitir namazından sonra, bu iki sûreyi ve Duhân sûresini okur, bunların bu vakitlerde okunmasını talebelerine söylerdi. Vitir namazının birinci rek’ atında ekseriya “Âlâ” sûresini, ikinci rek’atta “Kâfirûn” sûresini, üçüncü rek’atta “İhlâs” sûresini okurdu. Hanefî’nin kunût duâsına Şafiî’nin kunût duâsını ilâve ederdi. Vitir namazını kıldıktan sonra oturarak iki rek’at nafile namaz kılardı. Birinci rek’atta “Zilzal”, ikinci rek’atta “Kâfirûn” sûrelerini okurdu. Son zamanlarında, bu iki rek’ati nâdir olarak eda eyledi ve buyurdu ki: “Fıkıh âlimlerinin bu husûsta çeşit çeşit sözleri vardır.” Vitir namazından sonra âdet hâline gelen iki secdeyi yapmazdı. Buyururdu ki “Âlimler bunun kerâhiyyetine fetvâ verdiler. Vitir namazını ba’zan yatsıdan, ba’zan da teheccüd namazını kıldıktan sonra kılardı. Ba’zılarının yaptığı gibi, gecenin evvelinde kılınan vitir namazını, gece kalkınca bir daha kılmazdı. Buyururdu ki: “Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir gecede iki vitir olmaz.” Yine buyurdu ki: “Bir gece bana gösterdiler ki: Vitir namazını kılmayıp yatan ve gecenin sonunda kılacağım diye niyet edene, sevâb meleği, vitir namazını kılıncaya kadar sevâb yazar. O hâlde, vitir ne kadar geç kılınırsa, o kadar iyi olur. Bununla beraber buyurdu ve hattâ yazdı ki: “Vitri acele kılmakta veya te’hir eylemekte Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) uymaktan başka hiçbir şey göremiyorum. Ve, hiçbir fazileti mutâbeat (tâbi olmak) ayarında bulamıyorum. Resûlullah ( aleyhisselâm ), vitri ba’zan gecenin evvelinde, ba’zan da gecenin sonunda kılardı. Şekilde ve sûrette de olsa, kendi se’âdetimi her işte, O servere ( aleyhisselâm ) benzemekte bilirim. Binlerce gecenin ihyasını, bir mutâbeatın, Resûlullaha bir işte uymanın, yarısına değişmem. Ramazân-ı şerîfin son on gününde i’tikâfta idim. Talebeleri toplayıp dedim ki: “Resûlullaha ( aleyhisselâm ) tâbi olmaktan başka hiçbir şeye niyet etmeyiniz ki, bizim insanlardan ayrılmamızdan ve uzletimizden ne çıkar. Yüzlerce tutulmayı bir mutâbeati (uymayı) elde etmek için kabûl ederim. Ama tevessülsüz (vesilesiz), binlerce uzleti kabûl etmem. Beyt:

“Gözü sarayda olan, hiçbir şeyi göremez,
Bahçesindeki bostanı, lâleyi, gülü bilemez.”

Allahü teâlâ, Peygamberine ( aleyhisselâm ) tam uymağı nasîb eylesin.”

Yatsı namazını ve vitir namazını kıldıktan sonra, hemen yatmaya giderdi. Yatmadan evvel okunması bildirilen âyetleri ve duâları okurdu. Yatsıdan sonra hemen yatmak hakkında buyururdu ki: “Yatsı namazından sonraki uyanıklık, gecenin sonundaki uyanmayı geciktirir.” Eğer bir kimse bu vakitte yanlarında otursa, gayet resmî konuşurdu.

Son zamanlarda, Cum’a geceleri talebelerini toplarlar, bin adet salevât-ı şerîfe okuyup Resûlullaha ( aleyhisselâm ) gönderirlerdi. Bunu bitirdikten sonra, bir müddet murâkabede oturur, tam bir inkisar (kırıklık) ile duâ ederdi. Tavırlarından bununla emr olunduğu anlaşılırdı. Ya kendisinin tertîb ettiği bir cüzden daha fazla olan salevât-ı şerîfe risalesini, veya Abdülkâdir-i Geylânî’nin ( radıyallahü anh ) tertîb eylediği, salevât-ı şerîfe risalesini okurdu.

Cum’a namazında câmiye ve bayram namazlarında bayram namazının kılındığı yere giderdi. Cum’a namazından sonra, ihtiyâten zuhru âhır namazını da kılardı. Cum’a namazını kıldıktan sonra, Fâtiha, İhlâs ve mu’avvizeteyn’in herbirini yedi kerre okurdu. Kurban Bayramı günü tekbirleri, yoldan giderken yüksek sesle söylerdi. Ba’zan da “Müdmerat” kitabındaki fetvâya uyarak alçak sesle söylerdi. Zilhiccenin ilk dokuz gününde, gündüzleri oruç tutardı, geceleri, sabahlara kadar ibâdet eder, uzlete çekilip ibâdet ile meşgûl olurdu. Hacca gidenlere müstehâb olduğu için, onlara benzemek niyetiyle o günlerde saç ve tırnak kesmezlerdi. Ama, arefe günü, Arafattakilere benzemek için, hacıların yaptıklarını yapmazdı. Bu on günde gece ve gündüz, “Velfecr” sûresini okurdu. Bunun gibi, bu ayın onundan sonra Küsûf namazı kılardı. Teravih namazlarını seferde ve hazarda tam bir cem’iyyet ve huzûr ile kılar, Kur’ân-ı kerîmi tekrar tekrar hatm ederdi. Bu günlerde iki veya üç defa hatm ederdi. Teravih namazı aralarında ba’zan salevât-ı şerîfe, ba’zan da bu zamanda okunması îcâbeden duâları okur, üç kerre “Sübhâne zil-mülki ve’l-melekût...” duâsını okurdu. Ramazânın hâricinde de dâima hatm okurdu. Buyururdu ki: “İnsanlar arasında meşhûr ve şevk ile mukarrer olan “Hatmi Ahzâb” bu yolun sohbetlerinde sünnet olarak söylenmiştir.” Buyurdu ki: “Azîzlerden biri, Mevlânâ Ya’kûb-i Çerhî’nin (kuddise sirruh) yazdığı şu şiiri görmüş ve “Hatmi Ahzâb”ı şöyle bildirmiş: Beyt:

“Fâtiha, En’âm, Yûnus, Tâhâ’yı eyle tamam,
Ankebût’la, Zümer’le, Vâkıa’yla vesselâm.”

Kur’ân-ı kerîm okurken, dinliyenler, okumasından ve simasından, Kur’ân-ı kerîmin esrârının ve bereketlerinin ona akıp geldiğini anlarlardı. Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatmıştır: “Birgün tilâvet (Kur’ân-ı kerîm okuma) esnasında, bu fakire dönüp; “Sübhânallahi ve bi-hamdihi”, Kur’ân-ı kerîmde, Allahü teâlâ ile Habîbi arasında çok sırlar vardır ki, onları ancak Râsih ilimli âlimler anlar” buyurdu.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri namaza dururken, tekbir almak üzere iki elini kulaklarına kaldırır, avuç içlerini kıbleye çevirir, parmaklarının arasını hafif açık tutar, baş parmaklarını kulak yumuşaklarına değdirir ve; “Allahü ekber” diyerek tekbir alırdı. Sağ elini sol eli üzerine koyup, sağ elinin baş ve serçe parmağını halka yaparak sol elinin bileğini kavrardı. Namazda iki ayağı arasındaki mesafe, dört parmak genişliğinde idi. Namazda ayakta dururken, kıyâmda iken, her iki ayağı üzerine tam basardı. Tek ayağı üzerine meyl etmezdi. Kıyâmda iken, secde edeceği yere bakardı. Kırâati, okumayı, tecvid kaidelerine uygun ve tertil üzere tek tek okur, âyet-i kerîmelerin ma’nâlarını anlar, esrârına ererdi. Kıyâm ve kırâattan sonra tekbir alıp rükû’a eğilirdi. Rükû’da başını sırtıyla aynı hizada tutup, belini de düz tutardı. Rükû’da el parmakları ile diz kapaklarını kuvvetlice kavrar, ayaklarına bakardı. Rükû’dan doğrulunca kavme yapar, sübhanallah diyecek kadar, ya’nî bir tesbih miktarı ayakta dik dururdu, İmâm olunca, rükû’dan kalkarken; “Semiallahü limen hamideh” der sonra içinden; “Rabbena lekel hamd” söyler. Cemâat ile kılarken ise İmâm: “Semiallahü limen hamideh” dedikten sonra o: “Rabbena lekel hamd” derdi, iki secde arasında bir tesbih söyleyecek kadar durur “celse” yapardı. Secdede kucağına bakardı. Secdede karnını dizlerine ve uyluklarına bitiştirmez, açık tutardı. Secdede a’zâlarını yere tam koyardı. Rükû’da ve secdede öyle bir hâl ve yakınlık hâsıl olurdu ki, onu ancak kendisi bilirdi. Rükû’ ve secdede, el ve ayak parmaklarını kıbleye karşı uzatırdı. Talebeleri ve kendisine bağlı olan eshâbı namazı onun gibi kılmaya çalışırlardı.

Talebelerinin meşhûrlarından Bedreddîn Serhendî şöyle anlatmıştır: “Ben, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebesi olmadan önce, ba’zan Cum’a namazı kılmak için onun mescidine giderdim. Mescidde onun namaz kıldığını görenler “Sanki o, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) nasıl namaz kıldığını görerek namaz kılıyor” derlerdi. Ben âlimlerden ve şeyhlerden çok kimsenin namaz kılışını gördüm, fakat, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin namaz kılışı gibi hiç kimsede görmedim. Namazın âdabına ve erkânına öylesine uyardı ki, onun namaz kılması büyük bir hârika idi. Öylesine bir ta’zim, temkin, huşû’, vekâr ve inkisar gösterirdi ki, böyle namaz kılmak, ancak Resûlullaha ittibâ tam tâbi olmak ve râsih âlim olmakla ve bâtını kuvvetin nihâyetine ulaşmakla mümkün idi. Benim ve pekçok kimsenin İmâm-ı Rabbânî hazretlerine talebe olması, onun namaz kılışına hayranlık sebebiyledir.”

Namazda ve namaz dışında Kur’ân-ı kerîm okurken, korku âyetlerini öyle bir şekilde okurdu ki, korku ifâdesi yüzünden belli olurdu. Recâ, (ümit) âyetlerini tebessüm ederek, suâl şeklinde olan âyetleri suâl şeklinde okurdu. Kur’ân-ı kerîm okurken asla tegannî yapmazdı. Yolculuk esnasında, hayvan üzerinde mahfilde oturur, bir yastık alıp üzerinde Kur’ân-ı kerîm okurdu. O vaziyette, ba’zan altı cüz, ba’zan da daha az okurdu. Secde âyeti gelince secde ederdi. Üzerinde Kur’ân-ı kerîm olan minderi gözlerine çok yakın tutar ve böylece gözlerinin uygun olmayan birşeyi görmemesini te’min ederdi. Yalnız namaz kıldığı zaman, rükû’daki ve secdedeki tesbihleri beş, yedi, dokuz veya onbir defa hâle ve vakte göre okurdu. Buyururdu ki: “Yalnız namaz kılan bir kimsenin kuvveti, kudreti olduğu hâlde, tesbihleri en az olarak söylemesi ne kadar ayıb olur.” Yine buyururdu ki: “Namazda, sünnetlere, müstehablara ve edeblere riâyet etmek, kalbin huzûrda olmasına sebep olur. Çünkü bütün bu riâyetler zikrdir ve Allahü teâlâyı hatırlamak ve O’na teveccühtür.” Yine buyururdu ki “İnsanlar, riyâzet ve mücâhedelere heves ederler, hâlbuki namazın edeblerine riâyet ve dikkat etmek, riyâzet ve mücâhedelerden çok daha üstündür. Bilhassa, farz, vâcib ve sünnet namazlarında, buyurulduğu gibi namaz kılmak çok zor ele geçer. Bunun için Allahü teâlâ buyuruyor ki:. “Namaz (nefsinize) ağır gelen bir yüktür. Ancak kalbinde huşû’ olanlara ağır gelmez.” (Bekâra-45)

Buyururdu ki: “Birçok vera’ ve riyâzet sahibi insan görüyorum ki, riâyet ve ihtiyâta gayret ediyorlar, ama namazın edeblerinde gevşeklik gösteriyorlar.” Abdest aldıktan sonraki, iki rek’at namazı ve câmiye girince, hürmeten kılınan iki rek’at tehiyyat-ül-mescid namazını terk etmezdi. Revâtib sünnetleri gibi, zevâid sünnetleri de hazarda ve seferde dâima kılardı.

İyi amellerde ve işlerde bir ilâve ve noksanlık yapmamak için çok ihtiyâtlı davranırdı. Teravih namazı hâriç, hiçbir nafile namazı cemâatle kılmazdı. Hattâ, nafile namazları cemâatle kılmak mekrûhtur buyururdu. Aşure günü, Berât ve Kadr geceleri, cemâatle nafile namaz kılanları men ederdi. Hattâ bu husûsta, fıkhın en kuvvetli rivâyetlerini bildiren bir mektûp yazmıştır, istihâre ederek iş yapardı. Ba’zan da kalbinin kanâati ile ve sünnet olan duâları okuyarak iş yapardı. Ba’zan birçok mühim mes’eleye bir istihâre yapar, istihâre yaptığı işleri ayrı ayrı sayardı. Eğer istihârenin evvelinde mühim olan bir şeyi unutsa, istihârenin arasında veyâhud sonunda onu da yerine getirirdi. Teşehhüdde “Ettehıyyâtü okurken” sağ elinin parmağını (işâret parmağını) kaldırmazdı. Buyururdu ki: “Her ne kadar ba’zı hadîslerin zâhiri, görünüşdeki ma’nâları, parmak kaldırmağı gösteriyorsa da, hattâ Hanefî âlimlerinden bunun caiz olduğuna dâir rivâyetler gelmişse de, iyi araştırılır, incelenirse, ihtiyâtlı olmak lâzım geldiği ve hakîki fetvâların bunu terketmeyi îcâb ettirdiği anlaşılır.”

Hastaları ziyârete gider, Peygamberimizden ( aleyhisselâm ) naklen gelmiş olan duâlar okurdu. Hattâ ba’zı hastaların şifâ bulması için, kalb ile de teveccüh ederdi. Birçok hasta, bu feyzler menba’ının teveccüh ve duâları ile iyileşirdi. Kabirleri ziyârete gider, ölüler için mağfiret ister ve duâ ederdi. Da’vetlere giderdi. Fakat, günah işlenen, oyun oynanan, semâ ve raks edilen yerlere ve da’vetlere gitmezdi. Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiklerine kıl ucu kadar uygunsuzluğu bulunan hâli kabûl etmezdi.

Ahrâriyye yolunun büyüklerini, diğer yollarınkilerden daha üstün bilirdi. Bu yola; “Eshâb-ı Kirâm yolunun aynısıdır” derdi. Çünkü buyururdu ki; “Sonda olanlar, başlangıca yerleştirilmiştir.” Yine şöyle buyururdu: “Bu yolumuzun büyükleri; “Bizim nisbetimiz, yolumuz, bütün nisbetlerden, yollardan üstündür” buyurdular. Bunun sebebi, onların bu yolunun sünnete uymakta ve azîmete riâyet ve dikkat etmekte, diğer yollardan daha ilerde olmasıdır. Böyle olunca, nisbetleri de diğerlerinin nisbetinden üstün olur. Bu yolda sonra gelenlerin, Hâce Behâeddîn Buhârî (Şâh-ı Nakşibend), Alâeddîn-i Attâr, Hâce Muhammed Pârisâ ve Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr gibi büyüklerin yollarına uymayan ruhsat cinsinden hareketlerini beğenmezdi.

Beydâvî tefsîri, Sahîh-i Buhârî, Mişkât-i Mesâbih, Avârif-ül-Meârif, Pezdevî, Hidâye ve Şerhi Mevâkaf gibi ba’zı din kitaplarını, ders olarak mükemmel bir şekilde okuturdu, ömrünün son günlerinde dahi talebelerine ilim tahsilini sıkı sıkı emreder, ilim tahsilini önde tutardı.

Bir yere gitse, sünnet olan günlerde yola çıkar. Buyururdu ki: “Günlerin uğursuzluğu Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) dünyâya teşrîflerinden sonra kalkmıştar. Buna; “Günler, Allahın günleri, kullar da Allahın kullarıdır” hadîs-i şerîfi delîldir derdi. Yolculuğa çakacağı zaman, istihâre eder ve yolculuğa çıkarken okunması îcâbeden duâları okurdu. Bunun gibi, konaklama ve duraklama yerlerinde sünnet olan duâları terketmezdi. Elbiselerini giyerken, su içerken yemek yerken ve aynaya bakarken, bu zamanlarda okunması bildirilen duâları okurdu.

Çok hamd ve istiğfar ederdi. Az bir ni’mete çok şükrederdi. Hattâ evlâ olan bir işi terketse çok fazla istiğfar ederdi. Eğer bir belâya mâruz kalsa; “Kötü amellerimiz ve hâllerimiz sebebiyledir” derdi. Fakat o belâyı, birçok kirleri temizleyen bir sabun gibi görürdü. Buna, yükselmenin sebebi derdi. Vaktin sultânının İmâm-ı Rabbânî hazretlerini bir kalede hepsettiği günlerde talebelerinden biri, ona bir mektûp yazıp, hâlinin kabzından (tutulmasından), daralmasından ve insanların eziyetlerinden şikâyet etmişti. İmâm-ı Rabbânî hazretleri bu talebesine cevap olarak şu mektûbu yazdı:

“Allahü teâlâya hamd olsun, sevdiği seçtiği kullarına selâmlar olsun. Gönderdiğiniz mektûp geldi. İnsanlardan eziyet ve cefâ gördüğünüzü yazıyorsunuz. Bu cefâ, bu yoldakilerin güzelliğinin kendisidir ve onların paslarını temizlemek ve cilalamaktır. Niçin kabz ve hâllerin daralmasına ve bulunmasına sebeb olsun! Bu fakîr, bu kaleye ilk geldiğim zamanlar, insanların eziyet ve cefâlarını, birbiri arkasından gelen nûr dalgaları, ışık bulutları gibi buldum ve hissettim. Bunların verdiği sıkıntılara katlanmak sebebiyle hâlim alçaklardan, yükseklere çıkarıldı. Birçok seneler, cemâl sıfatlarının terbiyesi ile, çok konaklar makamlar aşdırdılar. Şimdi celâl ile terbiye ediyorlar ve yüksek makamlara kavuşturuyorlar. Bu belâ ve cefâlara sabrediniz, hattâ râzı olunuz, cemâl ile celâli aynı biliniz. Yazıyorsunuz ki: “Bu fitnenin zuhurundan, ya’nî sizi kaleye hapsetmeleri sebebi ile, ne zevk kaldı ne de hâl.” “Hâlbuki zevk ve hâllerin artması lâzımdır. Çünkü Mahbubun (Sevgilinin, ya’nî Allahü teâlânın) cefâsı, vefasından daha çok lezzet verir. Niçin belâ olarak düşünülsün.”

Avvâm gibi konuşuyorsunuz ve kendinizi ni’metlerden uzak görüyorsunuz. Çünkü cemâlde ve ni’metlerde, mahbûbun arzusu vardır. Celâlde kendi arzusu yoktur. Buradaki vaktim ve hâlim, eski hâllerimden, çok daha gayrıdır, çok daha yüksektir. Aralarında büyük farklar vardır.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin onyedi sene sohbetinde ve hizmetinde bulunan ve talebelerinin meşhûrlarından olan Bedreddîn Serhendî, Hadarât-ül-Kuds kitabında, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin şeklini, sûretini, mübârek yüzünü şöyle ta’rîf etmiştir “Onun mübârek hilyesini şöyle beyân edelim ki, sevenleri ve yolunda bulunanlar, onun mübârek yüzünü ve sohbetlerini düşünerek feyz alsınlar. Beyaza yakın buğday tenli ve açık alınlı idi. Alnında ve mübârek yüzünde öyle bir nûr parlardı ki, ona bakacak takat kalmazdı. (Bir talebesi de; “Ne zaman mübârek yüzüne baksam, alnında ve yanaklarında “Allah” yazılı görürdüm” demiştir.) Kaşlarının arası açık idi. Kaşları yay gibi olup, uzun, siyah ve ince idi. Gözleri irice olup, siyahı tam siyah, beyazı tam beyaz idi. Mübârek burnunun ortası yüksekçe olup, ince idi. Dudakları kırmızı ve ince idi. Dişleri sık, birbirine bitişik olup, inci gibi parlar idi. Sakalları sık, heybetli ve yuvarlak olup, yanaklarına taşmazdı. Uzun boylu ve ince yapılı idi. Ya’nî şişman değil idi. Sıcakta da olsa teri hep misk gibi kokardı. Yüzünün güzelliği Yûsuf aleyhisselâmın güzelliğini andırırdı. Vecâheti (heybeti), vakarı Halîlürrahmân İbrâhim aleyhisselâmın heybetini andırırdı. Onu gören gayr-i ihtiyâri, Yûsuf aleyhisselâmın güzelliğini bildiren; “Böyle insan olmaz, bu ancak üstün bir melektir” (Yûsuf-31) meâlindeki âyet-i kerîmeyi hatırlardı ve “Sübhânallah bu Allahü teâlânın velî kuludur” derdi ve; “Görüldüklerinde Allahü teâlâ hatırlanır” hadîs-i şerîfini hatırlardı. Ondan her an ve her saat hârikalar zuhur ederdi.

“Ey yükseklerden feyiz saçan rahmet bulutu,
Senden yağıyor bereketli nisan yağmuru.

Bekliyoruz senin feyizinle, kurtuluşu,
Zîrâ hâlimiz harab rûhumuz kan ağlıyor.”

Menkıbeleri ve kerâmetleri:

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hayatını, menkıbe ve kerâmetlerini anlatmak üzere yetmişden ziyâde kitap yazılmıştır. Bunların en meşhûrlarından olan “Hadarât-ül-Kuds” kitabında meşhûr talebesi Bedreddîn Serhendî şöyle demiştir: “Onyedi sene İmâm-ı Rabbânî hazretlerine hizmette bulundum. Eğer huzûruna kavuştuğum ilk günden i’tibâren, vâki olan keşf ve kerâmetlerini, yüksek hâllerini, makam ve derecelerini yazsaydım, sâdece benim gördüklerim hesaba gelmezdi. Çünkü, her saat, her an o hazretten kerâmetler zuhur ediyordu. Kaldı ki, hergün sâdece bir kerâmetini kaydetseydim, huzûrunda bulunduğum müddet içinde altı bin kerâmetini yazıp, kayda geçebilirdim.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri buyurdu ki: “Bize amel ve işlerden ihsân olunan şeylerin hepsi, Muhammed aleyhisselâma tâbi olmak, uymak sebebiyle ihsân olundu, işimin esâsını Muhammed aleyhisselâma tâbi olmakta bilirim.” Yine buyurdu ki: “Allahü teâlâ, nihâyetsiz ihsân ve kereminden bana öyle büyük ihsânlarda bulundu ki, bir kuru dala teveccüh ve himmet etsem bütün dünyâ ondan aydınlanır. Fakat, Allahü teâlânın rızâsı bu gibi işlerin zuhurunda değildir. Ben de böyle şeyleri yapmak istemem.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin yüzlerce kerâmeti Zübdet-ül-makâmât, Menâkıb ve Makâmât-ı Ahmediyye-i Saîdiyye ve Hadarât-ül-Kuds gibi onun hakkında yazılan kıymetli kitaplarda kaydedilmiş olup, bir kısmı şöyledir:

Mevlânâ Muhammed Yûsuf, zamanının âlimlerinden bir zât idi. Muhammed Bâkî-billah onu tasavvufda yetişmesi, kemâle ermesi için İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin sohbetine göndermişti. Mevlânâ Yûsuf henüz kemâle ermeden hastalanmış ve ölümü yaklaşmıştı. İmâm-ı Rabbânî, onu ziyârete gitti. Mevlânâ Yûsuf teveccüh ve himmet istedi. İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh), murâkabe ile meşgûl olup, onu Fenâ ve Bekâ makamlarına kavuşturdu. O, bu hasta hâlinde, kalbindeki bu ilerlemeleri görüp, haber verdi. Yolu tamam eyledi ve aynı anda vefât etti. Allaha kavuştu.

Çok uzak memlekette bulunan bir azîz, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin medhini duyup, Serhend şehrine geldi. Geceleyin bir kimsenin evinde misâfir kaldı, İmâm-ı Rabbânî’den istifâde etmek için geldiğini, ona talebe olmak şerefine kavuşmak istediğini ve bunun için çok neş’eli olduğunu söyleyince, ev sahibi İmâm-ı Rabbânî’yi kötülemeye başladı. O azîz çok üzüldü. Mahcûb oldu. İmâm-ı Rabbânî’ye sığınıp kalbinden; “Ben yalnız Allah rızâsı için, size hizmet niyeti ile gelmiştim. Şu şahıs, beni bu saadetten mahrûm etmek istiyor” dedi. Bu sırada İmâm-ı Rabbânî birdenbire yalın kılıç gözüküverdi. Hâllerini inkâr eden, o şahsı parça parça eyledi ve evden çıktı. O azîz sabahleyin mübârek huzûruna kavuşunca, geceki hâdiseyi arz etmek istedi. Fakat İmâm-ı Rabbânî hazretleri; “Gece olanı, gündüz anlatma” buyurup, kerâmetini gizledi.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin eski talebelerinden seyyid bir zât şöyle anlatmıştır: “İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin birâderi Sürûnç beldesinde idi. Ona bir mektûp yazıp huzûruna gelmesini istemişti. Bu mektûbu götürmek için beni vazîfelendirdi. Yola çıkarken selâmetle gitmem için duâ edip Fâtiha okudu ve bana buyurdu ki: “Yolda “Kureyş sûresini” çok oku ki, tehlikelerden korunasın. Şayet yolda müşkil bir iş ile karşılaşırsan bizi hatırla!” Gitmek üzere yola çıktım. Yanımda iki kişi daha vardı. Sürûnç’a iki menzil yolumuz kalmıştı. Fakat önümüzde dehşetli bir çöl vardı. Bu çölde iken bir ara, yanımdakilerden ayrılıp biraz uzağa gittim. Abdest tazeledim ve abdest aldıktan sonra iki rek’at namaz kılmak üzere namaza duracaktım. Bu sırada karşıma birden bire korkunç bir arslan çıkıverdi. Bana doğru yaklaşıyordu. Hemen hocam İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin; “Bir müşkil ile karşılaşırsan bizi hatırla” emri hatırıma geldi. Kendi kendime; “Ey hocam! Allahü teâlânın izniyle imdâdıma yetiş, beni bu yırtıcı arslanın pençesinden kurtar!” dedim. Daha ben sözümü bitirmeden İmâm-ı Rabbânî hazretleri gözüküverdi. Bana saldırmak üzere olan arslana benden uzaklaşması için eliyle işâret etti. Arslan kaçarak uzaklaşıp gitti. Bu hâdiseyi yanımda bulunan arkadaşlarım da gördü. Bana; “Böyle bir anda imdâdına yetişen bu büyük zât kimdir?” dediler. Ben de; “İmâm-ı Rabbânî hazretleridir” dedim. Onlar da bu hâdise üzerine, İmâm-ı Rabbânî hazretlerini çok sevenlerden oldular.”

“Hadarât-ül-Kuds” kitabının müellifi, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin kerâmetlerini yazarken, amcası Şeyh Muhammed’den naklen şöyle anlatmıştır: “İsfehan’dan dönmekte olduğumuz bir yolculukta atımdan heybem düşmüştü. Farkına varınca, atımı kâfiledekilere bırakıp heybeyi aramak için kâfileden ayrıldım. Şuraya da bakayım, buraya da bakayım diyerek ararken aradan çok zaman geçti. Kâfile gözden kayboldu. Kâfileden uzak kaldım. Çöl ve dağdan başka hiçbir şey göremiyordum. Yolumu kaybettim. Şaşkın, perişan bir hâlde, çaresizlik içinde ağlayarak her tarafa koşuyordum. Fakat kâfileden bir eser göremiyordum. Buralarda ölüp gideceğim, yolumu şaşırdım diye düşünüyordum. Sonra bir suyun başına oturup abdest aldım. Tam bir yalvarışla duâ edip, hocam İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin imdâdıma yetişmesini istedim. Ben böyle duâ ederken, İmâm-ı Rabbânî hazretleri bir at üzerinde karşıma çıkıverdi. Yanıma yaklaşıp durdu ve; “Elini ver” buyurarak elimden tutup beni atın terkisine bindirdi. Sonra atı sür’atle sürüp aradığım kâfileye yaklaştı. Ben kâfileyi uzaktan görünce beni attan indirip! “Hadi git” buyurdu. Kâfileye ulaştım, İmâm-ı Rabbânî hazretleri gözden kayboldu, bir daha göremedim.”

Serhend kadılarından birinin oğlu, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin sohbetinde bulunanlardan ve sevenlerinden idi. Bu genç bir defasında çok ağır bir hastalığa yakalandı. Tabibler hastalığına bir ilâç bulamadılar. Bunun üzerine İmâm-ı Rabbânî hazretlerine bir mektûp yazıp, yalvararak, içinde bulunduğu şiddetli hastalıktan kurtulması için duâ istedi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri mektûbuna cevap yazıp; “Biz seni himâyemize aldık, bu hastalıktan kurtulacaksın. Hatırını hoş tut” buyurdu. O genç İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin teveccühü ve duâsı bereketiyle, hastalıktan kurtulup sıhhate kavuştu. Sonra tekrar sohbetine devam etmeye başladı. Bu hastalıktan kurtulduktan sonra hâlini zevk ve şevkle anlatıp, bağlılığını dile getirirdi. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin eski talebelerinden biri şöyle anlatmıştır: “Küçüklüğümde Kur’ân-ı kerîmi ezberleyip hafız olmuştum. Daha sonra Serhend’den İlâhâbâd’a gittim. Zamanla işe dalıp ezberimi unuttum. Bende hafızlık kalmadı. Böylece aradan birkaç yıl geçti. Sonra memleketim olan Serhend’e döndüm. Bu sırada Ramazân-ı şerîf ayı idi. Serhend’e geldiğimde İmâm-ı Rabbânî hazretleriyle görüşünce bana; “Hâfız! Teravih, namazını, hatim ile kıldır!” buyurdu. Kur’ân-ı kerîmin ezberimde kalmadığını, hafızlığımı kaybettiğimi söyledim. Fakat; “Okuyacaksın!” buyurdu. Üç defa hâlimi arzedip; “Bende hafızlık kalmadı” dedimse de kabûl etmediler. Çaresiz emre uydum. Teravih namazını kıldırmak üzere İmâm oldum, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin himmeti ve emirlerinin bereketi ile, unutmuş olduğum hâlde ilk gün yirmibir cüz’ü ezberden okumak sûretiyle teravih kıldırdım. İmâm-ı Rabbânî hazretleri kıyâmda dinledi. Diğer cemâat uzun müddet kıyâmda durmaya güç yetiremedi. İkinci gün terâvihde hatmi tamamladım. Bende hafızlık kalmadığı hâlde böyle okuyabilmem, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin bereketi ile idi.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden Muhammed Türâb şöyle anlatmıştır: “Kardeşim ağır bir hastalığa yakalanmıştı. Hastalığı o derece şiddetli idi ki, artık kurtulma ümidi kalmamış gibiydi. Hattâ kefeni bile hazırlanmıştı. Bu hâlde iken birgün İmâm-ı Rabbânî hazretlerine bir sığır ve bir miktar da para hediye etmeye nezr etmişti. Ertesi gün birdenbire ayağa kalkıp; “Ben iyileştim” dedi. Bu hâlini görenler, bu delirdi mi? nasıl olur dediler. Sonra ona çorba içirdiler. Gerçekten ağır hastalıktan kurtulmuş sıhhate kavuşmuştu. Sonra bize o gece seher vaktinde İmâm-ı Rabbânî hazretlerini rü’yâda gördüğünü ve elinden tutup; “Sen sıhhate kavuşacaksın üzülme!” buyurduğunu ve böylece sıhhate kavuştuğunu söyledi.

Birgün İmâm-ı Rabbânî hazretleri talebelerinden Şeyh Müzzemmil hakkında şöyle buyurdu: “Görünüyor ki, şeyh Müzzemmil şu anda korkunç hâlde! Bir kuyuya düşmüş durumdadır! Öyle bir hâlde ki çıkmak için elini ayağını oynatamıyor!” Şeyh Müzzemmil. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin eski ve meşhûr talebelerinden idi. Dağda dolaştığı bir sırada aniden ayağı kayıp derin bir kuyuya düşmüştü. Kuyunun derinliğinde elini ayağını oynatamadığı için çıkamıyordu. Çaresiz kuyunun içinde kalakalmıştı. O bu hâlde iken bir köylü hâlini farkedip hemen koşup on kişilik bir gruba haber verdi. Bunun üzerine hemen gelip Şeyh Müzzemmil’i düştüğü kuyudan çıkardılar.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin yakın talebelerinden, Şehzâde Veliahd’ın hocası olan Mîrek Şeyh şöyle anlatmıştır: “Ben önceleri İmâm-ı Rabbânî hazretlerini sevenlerden değildim. Çünkü, onun hakkında; “Kendini Hazreti Ebû Bekr’den üstün görüyor” diye bir iftira yayılmıştı. Bu sıralarda Hindistan’a gitmiştim. Serhend şehrine varınca eski dostlarımdan biriyle karşılaştım. Bu arkadaşım önceden çok kötü bir insandı. Fakat bu defa karşılaştığımda onu çok iyi ve üstün bir hâlde, takvâ sahibi gördüm. Yüzünde bir nûr vardı. “Sen böyle değildin bu hâl nedir?” dedim. Dedi ki; “Ben İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hizmetine ve sohbetine girdim, devamlı huzûrundayım. Onun sohbetinin bereketi ile bu ni’mete kayuştum.” Bunun üzerine ben ona; “Senin bahsettiğin zât kendinin Hazreti Ebû Bekr’den üstün olduğunu yazmış. Onun sohbetinin te’sîr ve fâidesi nasıl olur?” dedim. O” arkadaşım ben böyle deyince; “Asla! Binlerce asla! Bilmeden, anlamadan inkâr etme! O yeryüzünün kutbudur. Eğer sen onu görmüş ve sohbetine kavuşmuş olsaydın onun hakkında söylenilen bu iftiranın asılsız olduğunu anlardın” dedi. Fakat bendeki şüphenin çokluğu sebebiyle; “Görmek istemiyorum” dedim. Arkadaşım bana İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûruna gidip onu görmem için çok ısrar etti. Mutlaka görmemi ve bu yanlış düşünceden kurtulmamı istiyordu. Bu ısrar üzerine İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûruna gitmeye karar verip kendi kendime; “Eğer şu üç şeyden bahsedip beni ikna ederse ben de onu sevenlerden olurum” dedim. Kendi kendime cevâbını almak hakkında kendini Hazreti Ebû Bekr’den üstün görüyor diye söylenilen iftiraya cevap vermesi, hemen bu mevzûyu açıp bu husûsta benim şüphelerimi giderip tam ikna etmesi idi. İkincisi; benim babam ve dedelerimden bahsetmesi, üçüncüsü de Hâce Hâvend Mahmûd’dan bahsetmesi idi. Bu karardan sonra beni götürmek isteyen ve bu husûsda çok ısrar eden arkadaşımla beraber, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûruna gittik, İmâm-ı Rabbânî hazretlerini daha uzaktan görür görmez bütün a’zâlarım heybet ve dehşete kapıldı. Kalbim ona tutuluverdi. Korkarak ve titreyerek huzûruna yaklaşbm. Oturmamıza izin verdi. Oturduktan sonra yastığının altından bir mektûp çıkarıp benim elime verdi. Sonra verdiği bu mektûbu okuyup öyle bir izah yaptı ki, hakkında yapılan ve kendini Hazreti Ebû Bekr’den üstün görüyor diyenlerin iftiralarına cevap verip açıkladı. Benim bu husûsta artık hiç şüphem kalmadı. Bundan sonra zihnimde tuttuğum ikinci mes’eleye geçip; “Mevlânâ Mîrek! Senin baban şöyle şöyle bir zât, deden de şöyle şöyle bir zât ve senin ecdadının şerefi şöyledir” diyerek medhetti. Sonra ayrılmak üzere kalktığımızda veda ederken hatırıma, üçüncü suâlim olan mes’eleden, Hâce Hâvend Muhmûd’dan bahsetmedi diye geçti. Tam bu sırada yüzünü bana dönüp; “Hâce Hâvend bizim Pîr-zâdemizdir ve cezbe sahibidir” buyurdu. Bir sohbetinde bu üç kerâmetini gördüm.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden biri şöyle anlatmıştır: “İmâm-ı Rabbânî hazretleri; herkese, önce kendisi selâm verirdi. Birgün hatırımdan; “Bu gün huzûruna gidip önce ben selâm vereyim” diye geçti. Bu niyetle gittim. Evlerine varınca kalabalık bir cemâat arasında yaklaştım, öyle oldu ki, birkaç adım daha atsam hocamla karşı karşıya gelecektim. Fakat henüz o beni, ben de onu görememiştim. Tam bu sırada cemâatin arasından ismimi söyleyerek; “Selâmün aleyküm yâ filân!” dedi. Çâresiz hemen huzûruna çıkıp “Ve aleykümüsselâm” dedim. Sonra; “Niyetim önce selâm vermek idi” diye arzettim. Tebessüm etti.”

Birgün talebesinden on kişi, aynı akşam, Îmân-ı Rabbanî’yi iftara da’vet ettiler. Kabûl buyurdu. Aynı akşam, aynı anda, hepsinin evinde hazır bulunup, iftar etti.

Birgün buyurdu ki: “Kâ’be-i muazzamayı tavaf arzum o kadar ziyâdeleşti ki, yerimde duramaz oldum. Allahü teâlânın lütfu ile, bu şevk ve iştiyâk cazibesinde, Kâ’be-i şerîfeyi yanımda gördüm ve tavaf ile şereflendim.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden seyyid bir zât şöyle nakletmiştir: “Acîn’de idim, bir grup tüccâr da yanımda idi. Bu tüccârlar arasında Can Muhammed adında Celender’den bir zât da bulunuyordu. Onunla aramızda bir dostluk kurmuştuk. Birgün birisi bana, sultânın, İmâm-ı Rabbânî hazretlerini hapsettiğini söylediğinden çok üzüntülü idim. Can Muhammed beni böyle kederli görünce, üzüntümün sebebini sordu. Ben de, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hapsedildiğini duyduğum için, çok üzüntülü olduğumu söyledim. Can Muhammed bana; “Ben de onun talebesiyim. Bugün işin aslını ondan öğreneceğim” dedi. Sonra gidip kaylûle yaptı ya’nî öğle vaktine yakın biraz uyudu. Sonra bu uykusunda, rü’yâsında İmâm-ı Rabbânî hazretlerini gördüğünü ve kendisine; “İşittiğiniz haber doğrudur. Fakat ba’zı makamları geçmek, Allahü teâlânın celâl sıfati ile terbiye edilmeye bağlıdır. Eğer böyle olmasaydı o makamları geçmek mümkün olmazdı. Dostlarımıza söyle, gönüllerini hoş tutsunlar, işin sırrı budur” buyurduğunu söyledi.

Yine Can Muhammed Celenderî şöyle anlatmıştır: “Ben İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin çok hizmetinde bulundum. Her ne zaman mübârek yüzünü görsem alnında ve iki yanağında Allahü teâlânın ismini, “Allah” yazılı olduğunu açıkça görürdüm.”

Yine Can Muhammed Celenderî, Acîn’de görüştüğü o seyyid zâta şöyle anlatmıştır: “İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin yanında talebe iken, birgün akşama doğru İmâm-ı Rabbânî hazretleri bana; “Sana bir iş söylesem yapar mısın?” buyurdu. “Canım feda olsun yapmaz olur muyum!” dedim. Bunun üzerine benim elime yazılı bir kâğıt verdi ve buyurdu ki: “Hâfız Rahne’nin bahçesine git, orada bir grup derviş oturmaktadır. Onların yanına var. Aralarından güzel yüzlü bir dervişin onlardan geride bulunduğunu göreceksin. Bu dervişin yanına git, ona bizim duâ ettiğimizi söyle. Bu kâğıdı ona ver ve buraya gelmesini söyle.” Emri üzerine derhâl söylediği yere gittim. Söylediği gibi dervişlerden bir cemâat ve bu cemâatten biraz geride oturan güzel yüzlü bir derviş gördüm. O da beni gördü ve görür görmez bana; “Seni İmâm-ı Rabbânî hazretleri mi gönderdi?” dedi. Evet deyip elimdeki kâğıdı ona verdim, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin duâ ettiğini ve çağırdığım söyledim. Ben böyle deyince kalkıp, benimle yola koyuldu.İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûruna girdiğimizde bir köşede oturuyordu. Çağırıp geldiğim zât da başka yere oturdu. Bu sırada İmâm-ı Rabbânî hazreleri kahve getirmemi söyledi. Hemen koşarak dergâhtaki kahve pişirilen yere gittim. Kahveyi alıp getirdim, önce İmâm-ı Rabbânî hazretlerine taktim ettim. “Ona götür” buyurarak gelen misâfire götürmemi istedi. Ona götürmek üzere yüzümü o tarafa döndüm. Onu da İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin sûretinde gördüm. Bu sefer o, önce İmâm-ı Rabbânî hazretlerine götürmemi söyledi. Dönüp baktım, İmâm-ı Rabbânî hazretleri yerinde oturuyordu! Huzûruna çağırıp geldiğim o derviş, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinden beni sordu. O da; “Bu Celender’dendir. İsmi, Can Muhammed’dir” dedi. Bunun üzerine o derviş; “Babası bizim tanıdıklarımızdandır. Bunu hangi tarikatta yetiştiriyorsunuz?” deyince; “Kâdiriyye silsilesinden” buyurdu. Bunun üzerine o zât; “Allahü teâlâya hamd olsun. Onu Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî’ye kavuştururuz” dedi. Bu sırada İmâm-ı Rabbânî hazretleri dışarı çıkmak üzere kalktı ve benden bir ibrik su istedi. Hemen hazırladım. Dışarı çıktığında bana kutup yıldızını göstererek; “Can Muhammed! Kutup yıldızını biliyor musun? Bu mudur değil midir? Dikkatli bak!” buyurdu. Dikkatli baktım kutup yıldızından, üzerinde siyah hırka bulunan bir zât çıktı ve ok gibi bir anda yanımıza geldi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri bana buyurdu ki: “Huzûruna yaklaş! O, Abdülkâdir-i Geylânî’dir! Ona intisâb et, bağlan.” Bu emre uyarak hemen huzûruna yaklaştım, benim kendisine intisabımı (talebeliğimi) kabûl etti. Sonra tekrar kutup yıldızına doğru gidip, yıldızında kayboldu. Bu sırada İmâm-ı Rabbânî hazretleri, abdest aldıktan sonra mescide girdi. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin beni göndererek çağırdığı derviş de yanımda idi. Bana; “Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerini gördün mü?” dedi. Ben de “Evet” dedim.”

Bu hâdiseyi Can Muhammed Celenderî’den naklen anlatan seyyid zât şöyle anlatır. “Ben bunları Can Muhammed Celenderî’den dinledikten sonra ona dedim ki: “Bu kadar kıymetli şeylere kavuştuktan sonra neden ticârete dalıp da dergâhdan uzak kaldın?” O da bana; “Acâib bir hikâyedir. Ben, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûrunda talebe iken akrabâlarım gelip, beni götürmek istediler. “Buna müsâade et, biz bunu kethüda (ticâret reîsi) yapacağız” diye ısrar ettiler. İmâm-ı Rabbânî hazretleri bana; “Git kethüda ol” buyurdu. Ben ayrılıp gidemedim. Yakınlarım tekrar gelip, ısrarla beni istediler. “Git” buyurdu. Ben yine gidemedim. Akrabâlarım kalabalık bir hâlde tekrar geldiler, beni götürmek için ısrar ettiler. İmâm-ı Rabbânî hazretleri bu hâlden rahatsız oldu. Birgün birşey yiyordu. Kendi ağzından yediği şeyin bir parçasını koparıp benim ağzıma verdi. Onu ağzıma alır almaz hâlim değişdi. Dünyâ işlerini düşünür hâle dönmüştüm. Çâresiz beni götürmek için gelip ısrar eden akrabalarımla bu sefer gittim. Ticârete başlayıp, kethüda oldum. Bundan sonra ticâretle uğraştım. Fakat hocam İmâm-ı Rabbânî hazretlerini unutmadım. Ona bağlılığımı kesmedim. Her ne zaman buraya gelsem, ziyâret edip görüşürüm, sohbetinde bulunurum” dedi.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin yüksek talebelerinden biri şöyle anlatmıştır: “İmâm-ı Rabbânî hazretleri namazlarda devamlı İmâm olur, namazı kıldırırdı. Ben bir defasında huzûrunda iken acaba devamlı İmâm olmalarının hikmeti nedir diye düşünüp merak ettim. Ben böyle düşündüğüm sırada, İmâm-ı Rabbânî hazretleri birdenbire bana buyurdu ki: “Şafiî ve Mâlikî mezheblerinde Fâtihasız namaz caiz değildir. Bunun için bu mezheblerde İmâma uyan cemâat Fâtiha okur. Bu husûsu gösteren sahih hadîs-i şerîfler de vardır. İmâm-ı a’zama göre ise, cemâatte İmâmın Fâtihayı okuması cemâat için de kâfidir, İmâma uyan cemâatin Fâtiha okumasını caiz görmemiştir. Hanefî mezhebi fukahâsının cumhuru, çoğu böyle buyurmuştur. Ancak Hanefî mezhebinde okumanın caiz olduğuna dâir ba’zı rivâyetler de vardır. Bunun için de namazlarda İmâm olmak sûretiyle, mezheplerin hepsinin hükmüne uymaktayım.”

Serhend şehrinin Cîtbûr kasabası kumandanlarından biri isyan edenlerin üzerine yürümeği, onlarla savaşmağı düşündü. O civarda bulunan âlimlerden bir zâta bu husûsta istihâre etmesini söyledi. O zât da; “Galip geleceksiniz, muhakkak gidiniz” dedi. Bu kumandan o zâtın işâreti gereğince savaşmak üzere yola çıktı. Fakat zafer kazanacaksın diyen zât, keşfinde tereddüt edip, ihtiyât olsun diye durumu bir de İmâm-ı Rabbânî hazretlerine sormak için bir mektûp yazdı. Mektûbunda dedi ki: “Ben bu husûsda kendisine gâlib geleceksin diye müjde verdim. Acaba hazretiniz ne buyururlar?” İmâm-ı Rabbânî hazretleri cevâbında, “Keşfde hatânız oldu. Bize göre tamamen aksi olacak. Birşey güneş gibi meydanda açıkça görünmeyince, keşfedilmeyince hüküm vermemek lâzım” buyurdu. Fakat o kumandan çok uzağa gittiğinden, ona yeni bir haber ulaştırılamadı. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin; “Keşfde hatânız oldu” buyurmasından sonra, üç dört gün geçmeden, o kumandanın, baş kaldıranlar karşısında hezimete uğrayıp perişan olduğu ve geri döndüğü haberi geldi.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden biri şöyle anlatmıştır: “Bir defasında şiddetli bir sıtma hastalığına tutulmuştum. Uzun müddet bu hastalıktan kurtulamadım. İyice bitkin ve zayıf düştüm. Artık hastalığım o dereceye gelmişti ki, yakınlarım hayâtımdan ümidi kesip, ölürken yanında bulunalım diye geceleri başımda duruyorlardı. Ben bu hâlde iken hocam İmâm-ı Rabbânî hazretlerini hatırlayıp, onun bereketi ile hastalıktan kurtulmam için duâ ettim. Hastalığımın şiddetlendiği bir sırada geceleyin, üzerinde boydan boya bembeyaz elbise olan ve yüzü kapalı bir zât karşıma çıkıverdi. Yanıma yaklaşıp; “Bu ridâyı (örtüyü), Peygamberimiz server-i kâinat aleyhisselâtü vesselâm, İmâm-ı Rabbânî Şeyh Ahmed Fârûkî Nakşibendî hazretlerine gönderdi, İmâm-ı Rabbânî hazretleri de sana gönderdi. Ben bunu sana giydirmek için geldim! Bunun bereketiyle sen hastalıktan kurtulup sıhhate kavuşacaksın!” dedi. Sonra o ridâyı başımdan ayağıma kadar örttü. Bu sırada ayaklarımdan bir soğuma başladı. Bu soğukluk başıma kadar ulaştı. Hastalıktan kurtuldum. Yanımda bulunan kız kardeşim, ayaklarımın soğuduğunu farkedince artık benim ölmek üzere olduğumu zannederek ağlayıp feryâd etmeye başladı. Ben onun feryadından rahatsız olup; “Üzülme, ben iyileştim” dedim. Sonra çorba isteyip içtim. Tam bir sıhhate kavuştum. Hattâ o gün kalkıp, sabah namazını ayakta kıldım.” Yine bu talebesi şöyle anlatmıştır: “Birgün bir arkadaşımın evinde, arkadaşımla birlikte, içinde afyon bulunan bir yiyecek hazırlamıştık. Bundan ikimizden başka bir kimsenin haberi yoktu. Yiyeceği hazırladıktan sonra, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin namaz kıldırdığı mescide gidip cemâatle namaz kıldık. Namazdan sonra dönüp, hazırladığımız içinde afyon bulunan o yiyeceği yiyecektik. Namaz bittikten sonra, İmâm-ı Rabbânî hazretleri, içeri girmek üzere iken kapının önünde durup her ikimizi de yanına çağırdı. Huzûruna varınca bize; Cennetten, hûrîlerden, Cennetteki köşklerden bahsedip, dünyânın lezzetlerinin geçici olduğunu, âhıret saadetini ve lezzetlerini kazanmak için uğraşmak lâzım olduğunu anlattı. Sözünü bitirirken de; “O hazırladığınız afyonlu yiyeceği yemeyiniz!” buyurdu. Bu sözü üzerine kerâmeti karşısında hayran, şaşkın kaldık. Eve gidip hazırladığımız afyonlu yiyeceği yemeyip bir havuza attık. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin bu kerâmeti karşısında ona bağlılığımız kat kat arttı.”

Yine bu talebesi anlatmıştır: “Annem hasta idi. Sevâbını Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin rûhuna hediye etmek niyetiyle bir miktar para nezrettim, adadım. Bu parayı alıp hocam İmâm-ı Rabbânî hazretlerine götürdüm. Dağıtması için takdim ettim. Fakat; “O senin yanında kalsın” buyurup, gayet nâzik ve güzel bir tavırla parayı kabûl etmediler. O gece rü’yâmda İmâm-ı Rabbânî hazretlerini gördüm. Bana; “Ey falan! Uyan ve git annen can çekişmektedir. Vefât ederken başında bulun!” dedi. Uykudan uyandım, gece vakti hocam İmâm-ı Rabbânî hazretlerine gittim. Teheccüd namazını kılmıştı. Selâm verdim ve gördüğüm rü’yâyı anlattım. Bir müddet başını eğip murâkabeye daldı, uzaktan teveccüh etti. Sonra bana buyurdu ki: “Çabuk git’ Annen vefât etmek üzeredir!” Ağlayarak annemin yanına koştum. Yanına varınca nabzını yokladım. Durmak üzere idi. Biraz sonra da vefât edip Hakkın rahmetine kavuştu.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden biri şöyle anlatmıştır: “Din düşmanlarının ve hasetçilerinin iftirası üzerine Sultan Cihangir, İmâm-ı Rabbânî hazretlerini Guwalyar kalesine hapsetmişti. Bu günlerde büyücülerden biri bana dedi ki: “Ben Hintçe ba’zı isimler biliyorum. Eğer bunları bir namaz vaktinden diğer namaz vaktine kadar okursan o gün düşman helak olur! Bu çok tecrübe edilmiştir.” Sonra o isimleri bir kâğıda yazdı ve bana verip; “Evinin tavanındaki bir ağacın altına koy” dedi. Alıp evimin tavanındaki bir ağacın altına koydum ve; “Yarın Salı günüdür. Yarın okurum” dedim. O gece rü’yâmda hocam İmâm-ı Rabbânî aniden karşıma çıktı. Hayret içinde parmağını ısırarak; “Bizim dostlarımızın böyle bir şey yapması çok hayret edilecek bir iştir. Sakın ha o işi yapma, sihirdir!” dedi. Bu rü’yâdan sonra büyücünün yazdığı o yazıları okumaktan vazgeçtim. Sonra, Sultan, İmâm-ı Rabbânî hazretlerini hapsettiğine pişman olup, serbest bıraktı. Hapisten çıktıktan sonra huzûruna gittim. Ben evde gizlediğim o sihir yazılı kâğıdı saklıyordum. Bir defa da olsa düşmanın ciğerine bir ok saplamak istiyordum, işimi açmayıp, gizleyeyim diye düşündüm. Hocam İmâm-ı Rabbânî hazretleri hapisten çıkınca üç gün Serhend’de kaldı. Her üç gün bu niyetle huzûruna gittim. Düşmana birşey yapayım diye düşünüyordum. Üçüncü gün gittiğimde beni kalabalık cemâat arasından çağırttı ve bana buyurdu ki:

“O Hintçe isimleri okuma, çünkü onlar sihirlidir!” öyle birşey olmadığını söyleyip, saklamak istedim. Bunun üzerine; “Bana niye böyle söylüyorsun? O isimleri falan sihirbazdan öğrendin!” diyerek o sihirbazın ismini söyledi. Sonra; “O öğrendiğin şeylerin yazılı olduğu kâğıt, evinin tavanındaki bir ağaç arasındadır. Her ne kadar sihir te’sîr ederse de sihir yapmak haramdır! Şimdi git o sihir yazılı kâğıdı yırt!” buyurdu. Ben başımı önüme eğdim. Sonra bana; “O işi yapmayacağına ve sihir yazılı kâğıdı yırtacağına dâir söz ver” buyurdu. Elimi tutup eliyle vurdu. Ben bu kerâmeti karşısında hayret ettim. Çünkü, yapacağım o işi hiç kimse bilmiyordu. Hemen eve gidip üzerinde sihir yazılı kâğıdı, tavandaki ağacın altından çıkardım ve yırtarak parça parça edip attım.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerini seven bir vâli vardı. Birgün o vâliye bir haber gönderip, bulunduğu yerden uzaklaşmasını yoksa başına büyük bir belâ geleceğini bildirdi. Fakat o vâli bu tavsiyeye uymadı. Neticede pâdişâhın kızgınlığına uğrayıp cezalandırıldı. Başına başka belâlar da geldi.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerine bağlı bir tüccâr, birgün huzûruna gelip; “Gençliğim geçti, ihtiyârladım, ömrüm geçmek üzere, beni arkamdan anacak, bana duâ edecek bir evlâdım olmadı!” diyerek bu husûsta ısrarla teveccüh isteyip, bir evlâdı olması için duâ etmesini istedi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri, bir müddet murâkabe yaptıktan sonra;.”Senin bu hanımından çocuğun olmayacak, başka bir hanım daha nikahlarsan ondan seni yâd edecek bir çocuğun olur” buyurdu. Bundan sonra o tüccârın ilk hanımı vefât etti. Tüccâr da başka bir hanımla daha evlendi. Bu hanımından bir oğlu, birde kızı oldu.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin akrabâlarından biri şöyle anlatmıştır: “Ben, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden olmayı arzu ediyordum. Fakat çeşitli mâniler sebebiyle, bir türlü hizmetine girmek nasîb olmamıştı. Bir gece karar verip, “Yarın gidip hâlimi arzedip, beni de talebeleri arasına kabûl etmesini isteyeyim” diye düşündüm. O gece rü’yâmda kendimi derin bir deniz kenarında gördüm. İmâm-ı Rabbânî hazretleri ise karşı sahilde idi. Huzûruna kavuşmak istiyordum. Bana; “Çabuk gel! Çabuk gel! Geç kaldın” buyurdu. Bu sözlerini işitince kalbim hemen zikretmeye başladı. Sonra uykudan uyandım, kalbim artık zikrediyordu. “İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin yolu böyledir. Daha ben sohbette bulunmadan kalbim zikre başladı. Ya bir de sohbetinde bulunsam nasıl olur?” dedim. Sabahleyin İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûruna gidip, gördüğüm rü’yâyı bana olan teveccüh ve tasarruflarını anlatarak hâlimi arzettim. Kalbimin zikretmeye başladığını söyledim. Bana; “Yolumuz tam budur. Buna devam et” buyurdu.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerine bağlı olanlardan Mevlânâ Murtaza Nâib şöyle anlatmıştır: “Askere gittiğimde ihtiyâçlarımı karşılama husûsunda sıkıntıya düştüm. O günlerde mühim ihtiyâçlar zor te’min ediliyordu. Oğullarım da askerde olduğundan sıkıntım artıyordu. Bu sebeble çok üzülüyordum. Bir gece İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin yardımıma yetişmesini istiyerek, Allahü teâlâya duâ ettim. O gece İmâm-ı Rabbânî hazretlerini gördüm. Elime üzerinde birşeyler yazılı olan bir kâğıt verdi. Sabahleyin bu kâğıdı dîvâna götürüp, ihtiyâçlarımdan dolayı bana yardım etmeleri için verdim, İki-üç gün içinde işim görüldü. Arzu ettiğim şeye kavuşup rahatladım. Bu işimin hemen halledildiğini görenler hayret edip; “Biz senelerdir askeriz, bizim mühim işlerimiz daha hâlledilmedi, bu nasıl olur?” dediler. Bunun üzerine, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin tasarrufu ve bereketiyle olduğunu anlattım. Ona karşı sevgileri ve bağlılıkları iyice arttı.”

Yine bu zât şöyle anlatmıştır: “Babam bana vasıyyet etti ve dedi ki: “Vefât edince, cenâzemi İmâm-ı Rabbânî hazretlerine götürüp, beni de talebeleri arasına almasını iste. O öyle bir yolda ki, insanlar öldükten sonra da onun teveccühüne kavuşur” dedi. Babam vefât edince vasıyyeti üzerine cenâze namazının kılınması ve hâlini arzetmek için cenâzesini götürdüm. Durumu arzettim. Bunun üzerine; “Yarın meclisimizde hazır bulun” buyurdu. Ertesi gün gidip huzûruna oturdum. Bu sırada beni bir hâl kapladı. Kendimden geçip gaybet (kendimi kaybetme) hâline girdim. Bu hâlde iken bir de gördüm ki, babam da huzûrunda oturuyor. İmâm-ı Rabbânî hazretleri ile arasında bir kişi vardı. Babam da zikrediyordu. Babamın bu hâlini görünce Rabbime şükrettim.”

Bu talebesi yine şöyle anlatmıştır: “İmâm-ı Rabbânî hazretleri Guwalyar kalesinde hapis iken, birgün vefât ettiği haberi yayıldı. Çok üzülüp ağladım ve Fâtiha okudum. Üzüntüyle ağlayıp gözyaşı dökmekte olduğum gece rü’yâmda İmâm-ı Rabbânî hazretlerini gördüm. Yanında birkaç dervişle içeri girdi. Bana hitâb ederek; “Vefât ettiğime dâir yayılan haber yalandır!” buyurdu. Bunun üzerine hemen uyanıp kalktım, yayılan haberin yanlış olduğunu, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin sıhhat ve afiyette olduğunu bildirdim.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden Mevlânâ Muhammed Emîn, birgün ona şöyle arzetti: “Nevâbşîr Hâce, asil ve şerefli bir aileye mensûp olup, babası ve dedeleri evliyâdan idi. Fakat Nevâbşîr Hâce çok içki içiyor ve haram olan işlerle meşgûl oluyor, bunun ıslâhı için bir teveccüh buyurunuz. Bu bir komutandır. Eğer tövbe etmek nasîb olursa onun sebebiyle askerlerden pekçok kimse de kurtulur, sâlih kimselerden olurlar.” Bunu arzedince İmâm-ı Rabbânî hazretleri sükût etti. Yine bir defa aynı şey arzedilince İmâm-ı Rabbânî hazretleri buyurdu ki: “Ey Mevlânâ Muhammed! Nevâbşîr Hâce’nin hâline teveccüh ettim. Onu haramlar ve günahlar içinde gördüm. Onu bu kötü hâlden kurtarmak için çok teveccüh ettim, uğraştım. Elim ona ulaşmadı. Fakat sonunda onu kendimize çekeceğiz” buyurdu. Aradan uzun zaman geçti. Hakkında böyle buyurduğu o kimse, içki içmeyi ve işlediği diğer haramları terkedip tövbe etti. Bundan sonra ibâdet ve tâatla meşgûl oldu. Bu zât bir defasında Serhend şehrinden başka bir şehre gitmişti. Serhend’e dönüşünde hastalanıp vefât etti. Oğulları onu İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin türbesi yanında bir yere defnettiler. Böylece İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin; “Sonunda biz onu yanımıza çekeceğiz” buyurmasının hikmeti anlaşıldı.”

Birgün İmâm-ı Rabbânî hazretleri odasında yalnız otururken, talebelerinden Abdülmü’min hizmetinde bulunuyordu. Abdülmü’min’e; “Ne istiyorsan iste?” buyurdu. Abdülmü’min yeni müslüman olmuş ve İmâm-ı Rabbânî hazretlerini tanıyıp hizmetinde bulunmakla şereflenmişti. Dedi ki: “Her ne kadar uğraşdımsa da annemle, birâderimin müslüman olmalarını sağlayamadım! Onların müslüman olmaları için teveccüh buyurmanızı arzu ediyorum.” Bunun üzerine İmâm-ı Rabbânî hazretleri; “Çok muhabbet, çabuk müslüman olmaya sebep olacak” buyurdu. Aradan üç gün geçti ki o talebesinin annesi ve kardeşi Serhend’e gelip müslüman olmakla şereflendiler.

Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatmıştır: “İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden biri bana şöyle anlattı: “Birgün İmâm-ı Rabbânî hazretleri hastalanmıştı. Bu hastalığı sırasında yemek için onbir tane üzüm istedi. Hizmetçi üzümleri getirince, İmâm-ı Rabbânî hazretleri murâkabeye daldı. Bir müddet sonra başını kaldırıp; “Çok garîb bir hâl gördüm.

Bu üzümleri önüme koydukları zaman, hepsinin Allahü telâlâya münâcaat ettiklerini, yalvardıklarını işittim. Allahü teâlâ üzümlerin münâcaatını kabûl etti ve hastalıktan kurtulmağı bunları yemeğe bağlı kıldı” buyurdu. Bu üzümlerden birkaç tane yeyince hastalığı tamamen geçti. Geri kalan üzümleri de sakladı. Bir müddet sonra küçük oğlu hastalandı. Bu hastalığa dayanamayacak bir hâl alınca o üzümleri yedirdiler ve onun da hastalığı iyileşti.”

Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle nakleder: “Hâller sahibi Seyyid Rahmetullah’dan işittim. Şöyle anlattı: “Dekken melikinin emri üzerine, iki üç arkadaşla bir sahraya gittik. Orada bir puthâne gördüm. Birgün senin üstadından, “Bir müslümanın elinden bunu yıkma işi gelirse, bunu muhakkak yıksın, veya zarar versin. Bu işi yapmaktan kaçınmasın. Çünkü bunu yapan Allah yolunda, din için cihâd eden gaziler sevâbına kavuşur” diye duymuştum. Onların bu sözlerine güvenerek arkadaşlarıma bu sahrada, bu puthâneyi koruyan kimse görünmüyor, burayı yıkalım dedim. Duvarlardan biraz yıkmıştık ki, bu civarda tarlalarında çalışan Hindulardan biri, bizim puthâneyi yıkmakta olduğumuzu görmüş. Koşup, o puthânede tapınan köylülere haber vermiş. Aniden ne görelim! Bin kişiye yakın bir kalabalık, taşlarla, sopalarla, mızraklarla tam bir kızgınlıkla üzerimize doğru geliyorlar. Ben ve arkadaşlarım hayret ve korkudan ne yapacağımızı şaşırıp, olduğumuz yerde kaldık. Kaçmağa bile cesâret edemedik. Kalbimden Kelime-i şehâdet getirmeğe başladım. Bu hâlde iken, senin üstadının kalbine müteveccih oldum ve; “Ey din büyüğü! Sizin nasihatinize güvenip bu işi yapmağa koyulduk. Allahü teâlânın izniyle bizi bu alçak kâfirlerin elinden kurtar” dedim. Bu yalvarma ve iltica esnasında İmâm-ı Rabbânî’nin ( radıyallahü anh ) sesi kulağıma geldi. Ve dedi ki: “Hiç korkma! Şimdi senin için İslâm askeri gönderiyorum.” Ben arkadaşlarıma; “Bana bir hâl oldu. Hazret-i İmâm’ın sesini duydum, İmâm’ın söz verdiği askerler ne zaman gelecek, bunlar yaklaştı” dedim. Hindular çok yaklaşmışlardı ki, aniden otuz kırk kadar süvari göründü. Tam bir sür’atle geldiler, bir kısmını kamçıladılar ve bizi korudular. Hepsini sürüp götürdüler. Bu iş senin büyük üstadının tasarrufu ve kerâmeti ile oldu.

Kıymetli talebelerinden Seyyid Cemâl, sahrada arslanla karşılaştı. Kaçacak yer yoktu, İmâma sığınıp, imdâd diledi, İmâm, elinde baston ile göründü ve o kükremiş arslana şiddetle vurdu. Arslan kaçtı. Talebe kurtuldu.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin makbûl talebelerinden biri, cüzzam hastalığına yakalandı. Dostları, onunla oturmaktan, bir arada durmaktan, onunla sofraya oturup yemek yemekten kaçınıyorlardı. Hattâ birgün, bir toplantıda, çok sevdiği arkadaşlarından biri onunla aynı kabdan yemek yemekten açıkça çekindi. Bu zât, bundan çok kırıldı ve üzüldü. Hazret-i İmâm’ın dergâhına sığınıp, Allahü teâlânın izniyle teveccüh ve yardım etmesi için yalvardı. Hazret-i İmâm, şefkat ve merhametlerinin çokluğundan, kederlendi ve o hastalığın kalkması için duâ etti. O hastalığı kendine çekti. Şöyle ki, bu hastalık o kimsenin bedeninden onun mübârek ayaklarına intikâl eyledi. Dostları bu kimsenin vücûdunda hastalıktan eser kalmadığını gördüler. Gerçi muhlislerin ihlâsı ve akidesi daha çok kuvvetlendi. Ama, bu hastalığın hazret-i İmâm’a geçmesinden, hepsi rahatsız, huzûrsuz olup, eleme gark oldular. Bu hastalık sebebi ile, oğullarının ve talebesinin sabırsızlığını, feryâdlarını, ağlamalarını ve korkularını görünce, kendilerinden de kaldırılması için bir daha duâ edip, yalvardı. Allahü teâlânın yardımı ile, kendilerinden de kalktı. Oğullarına ve dostlarına bunun müjdesini ulaştırdılar. O hastalığın bulunduğu a’zâlarını gösterip eser kalmadığını bildirdiler. Hepsi şükrettiler.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri talebeleri ile birlikte bir köye gitmek üzere yola çıkmışdı. Bir sahraya geldikleri sırada, hava çok sıcak ve tozlu idi. Talebeleri bunaltıcı havada susamışlar ve sıcaktan rahatsız olmuşlardı. İmâm-ı Rabbânî hazretleri gözlerini semâya dikerek duâ edince, birkaç adım yürümeden bir parça bulut göründü ve hepsini gölgeledi. Toz kalkmayacak ve çamur olmayacak kadar yağmur yağdı. Yağmurun ardından havanın hararetini düşüren hafif bir rüzgâr esti.

Talebelerinden biri şöyle anlatır: “İmâm-ı Rabbânî hazretleri taleberiyle beraber bir yolculuğa çıkmıştı. Bir kervansarayda konakladıkları sırada, talebelerine aniden şöyle buyurdu: “Bu gün buraya bir belâ geleceğini ve herkese sirayet edeceğini görüyorum. Arkadaşlarımız birbirlerine söylesinler herkes; (Bismillâhillezî lâ yedurru me’asmihî şey’ün fil-ardı velâ fissemâi ve hüvessemî’ul-alîm) ve Eûzü bi-kelimâtillâhittâmmâti min şerri mâ halak) duâlarını tekrar tekrar okusunlar. Çünkü, bu duâyı kim okursa, Allahü teâlânın inâyeti ile kendisi ve malı korunur.” Bunu söyledikten sonra iki saat geçmeden kervansarayın ba’zı kısımlarında yangın çıktı. Bir türlü söndüremediler ve birçok mal yanıp telef oldu. Bu arada İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden Mevlânâ Abdülmü’min Lâhorî’nin de malları yandı. Ona; “Sana hiç kimse okunması îcâbeden duâları söylemedi mi?” buyurdu. Arkadaşları ona bu duâların okunması gerektiğini söylemeyi unutmuşlardı.”

Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatmıştır: “Seyyidlerden bir genç, medresede talebe idi. Onunla arkadaşlık ederdik. Birgün ağlayarak yanıma geldi ve başından geçen bir hâdiseyi anlattı. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin büyük bir kerâmetini görmüştü. Dedi ki: “Hazreti Ali’ye karşı savaşanları, hele Hazreti Muâviye’yi sevmezdim. Bir gece senin üstadın İmâm-ı Rabbânî’nin “Mektûbât”ını okuyordum. Okuduğum yerde; “İmâm-ı Enes bin Mâlik buyurdu ki: “Hazret-i Muâviye’yi, sevmemek onu kötülemek, hazret-i Ebû Bekr’i ve hazret-i Ömer’i sevmemek bunları kötülemek gibidir. Ona söğene, bunlara söğene verilen cezayı vermek lâzımdır” yazılı idi. Bunu okuyunca, canım sıkıldı ve yerinde olmayan bir yazıyı buraya yazmış dedim. “Mektûbât’ı yere attım. Yatağıma uzandım. Uyudum. Rü’yâmda gördüm ki; senin o büyük üstadın öfkeli ve kızgın bir hâlde yanıma geldi. İki mübârek elleri ile kulaklarımı çekti ve; “Ey câhil çocuk! Sen bizim yazdığımızı beğenmiyorsun ve kitabımızı fırlatıp, yere atıyorsun. Benim yazımı okuyunca şaşaladın ve inanmadın. Ama gel, seni bir zâta götüreyim de gör! Resûlullahın ( aleyhisselâm ) eshâbını sevmediğin için, aldandığını ondan işit” buyurdu. Beni çekerek, bir bahçeye götürdü. Beni bahçenin kapısında bırakıp kendisi yalnızca ilerledi. Uzakta görünen büyük bir odaya doğru yürüdü. Orada nûr yüzlü, büyük bir zâtın oturmakta olduğunu gördüm. Çekinerek ve saygı ile o zâta selâm verdi. Önünde diz çöküp oturdu. Ona birşeyler söylüyor, beni gösteriyordu. Uzaktan bana bakışlarından benden bahsettiği anlaşılıyordu. Biraz sonra senin o yüksek üstadın İmâm-ı Rabbânî, kalktı. Beni çağırdı. “Bu oturan zât, hazret-i Ali ( radıyallahü anh )dir. İyi dinle! Bak ne buyuruyor” dedi. Yanlarına gidip, selâm verdim. “Sakın, sakın! Resûlullahın ( aleyhisselâm ) eshâbına karşı, kalbinde bir dargınlık bulundurma! O büyüklerden hiçbirini, hiç kötüleme. Aramızda muharebe şeklinde görünen işlerimizin, hangi iyi niyetlerle yapıldığını, biz ve o kardeşlerimiz biliriz!” dedi. Senin yüksek hocanın adını söyleyerek; “Bu zâtın yazılarına da sakın karşı gelme!” buyurdu. Bu nasihati dinledikten sonra, kalbimi yokladım. Bu husûsdaki tereddüdün ve soğukluğun, kalbimden çıkmadığını gördüm. Bu hâlimi hemen anladı. Öfkelendi. Senin yüksek hocana bakarak; “Bunun gönlü daha temizlenmedi. Suratına bir tokat indir!” dedi. Şeyh hazretleri, yüzüme kuvvetli bir tokat indirdi. Tokadı yiyince, kendi kendime dedim ki: “Bunu sevdiğim için onlara düşmanlık etmiştim. Hâlbuki kendisi onlara düşmanlığımdan bu kadar çok incinmektedir. Bu hâlden vazgeçmeliyim!” Kalbimi yokladım. Düşmanlık, kırgınlık kalmamış, tertemiz buldum. O anda uyandım. Şimdi de kalbim o kinden temizlenmiştir. O rü’yânın, o sözlerin tadı, beni başka hâle soktu. Kalbimde Allahtan başka hiçbir şeyin sevgisi kalmadı. Senin yüksek hocan İmâm-ı Rabbânî’ye ve onun yazdıklarındaki ma’rifete inancım iyice arttı.” İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden mevki sahibi yüksek rütbeli bir subay, hazret-i İmâm’ın bir vezirin yanına gittiğini duyunca, üzüldü ve; “Dünyalık isteyenlerin huzûruna gitmek, onlara yakışmazdı” dedi. Bunu söylerken orada, hazret-i İmâm’ın muhlislerinden biri vardı. O subaya; “Elbette bir müslümanın işini görmek yahut hayırlı bir iş için gitmişlerdir, sizin bu i’tirâzınız hiç de iyi değildir” dedi. Öbürü susup, birşey söylemedi. O genç subay aynı gece rü’yâda gördü ki, gaybden bir grup insanlar geldi. Tamamen kızgın idiler. Büyük bir suç işlemiş gibi kendisini azarladılar. Birgün evvelki i’tirâzı ile işlemiş olduğu kabahati kendisine hatırlattılar. Sıkıca tutup dilini kesmek istediler. Çok yalvardı, özür diledi, sayısız tövbe ve istiğfar eyledi. Diğerleri de kabûl edip vaz geçtiler. Bundan sonra görünüşte ağır gelse de, hazret-i İmâm’ın hiçbir işine ve sözüne i’tirâz etmedi.

Muhammed Hâşim-i Keşmî nakleder “Vera’ ve faziletler sahibi, cenâb-ı Hakkın velî kulu, Hâce Abdülhak bu fakire şöyle anlattı: “Zamanımız âlimlerinden birinin meclisinde idim. Söz senin yüksek hocandan açılmıştı. O âlim, hazret-i İmâm’ı kötülemeğe başladı. Ben o âlime dedim ki: “Bu fakîr, bu azîzin sohbetinde bulundum. Aynı zamanda çok evliyâ da gördüm. Onlarda gördüğüm yüksek hâlleri, eşsiz ma’rifetleri ve dînimize bu derece bağlılığı, diğerlerinde göremedim. Biliyorum ki, bu büyükler Allah adamlarıdır.” O âlim, bir takım mes’eleler ortaya attı. Uzun müddet konuştuktan sonra, kendisine dedim ki “İşte Kur’ân-ı kerîm! Hadi, ikimiz de abdest tazeleyip, ikişer rek’at namaz kılalım. Tam bir niyet ve ihtiyâç ile Kur’ân-ı kerîmi açalım. Açtığımız sahifenin ilk kelâmını bu zâtın hâline işâret tutalım ve münâkaşaya böylece son verelim.” Sözümü kabûl etti. İkimiz de ikişer rek’at namaz kıldık. Kur’ân-ı kerîmi o âlim eline aldı. Tam bir arzu ve iştiyâkla sahifeyi açtı. Kur’ân-ı kerîmden açtığı sahifenin başında meâlen; “Öyle insanlar vardır ki, ticâret ve alış-veriş onlara Allahın zikrini (Allahı hatırlamağı) unutturmaz” (Nûr-37) buyurulan âyet-i kerîme çıktı. O âlim hayret etti ve söylediklerine pişman oldu. Ben de şükrettim. Onların bu kerâmetlerini gördüğüm için, onlara bağlılığım daha çok arttı.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin güvenilir bir talebesi ve oğulları şöyle anlatmışlardır Bir tüccâr İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin komşularından birinin malını çaldı. Mal sahibi ise, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin akrabasından bir genci hırsızlıkla itham etti. O genç, hakaret ve dayak korkusundan kaçıp gitti. Serhend nöbetçisi bunu duyunca hazret-i İmâm’ı çağırdı, işinde gevşeklik gösterenin yanına gitmek îcâbetmediğini bildikleri hâlde, İmâm-ı Rabbânî hazretleri talebelerinden birisi ile, yaya olarak oraya gitti. O edepsiz nöbetçi onların şânına yakışmayan çok alçak sözler söyledi Hazret-i İmâm ise gayet yumuşak cevaplar verdi. Bu esnada Mevlânâ Tâhir Bedahşî geldi. O kızgın nöbetçiye; “Kimi ayağına çağırdığım biliyor musun? Allahü teâlânın dostlarına kötü davrananlar elbette kısa zamanda cezasını görür” dedi. Nöbetçi onları bıraktı. Aradan birgün geçmeden bu edebsiz nöbetçi, semtinde bulunan büyük bir kalabalıkla münâkaşa etti. İş kavgaya döküldü. O nöbetçi, oğullarından ve akrabasından yirmi kadar insanla kalabalığa karşı koymak istedi ve evin damına çıktı. O evde de harb için saklanan patlayıcı maddeler vardı. Oraya aniden bir ateş düştü ve büyük bir patlama oldu. O nöbetçi, bütün oğlu ve akrabası ile havaya uçtu. Cesedleri bile görülmedi. Böylece Allah dostlarına kötü söz söylemenin cezasını canıyla ödedi. Beyt:

Yalnız kendine değil, edebsizin zarârı,
Onun ateşi sarar, hattâ bütün âfâkı.

Zamanın sultânı, haksızlık yapan kumandanlardan birinin oğlunu, tam bir kızgınlıkla Lâhor’a çağırdı. Sultânın kızgınlığının çokluğunu görenler, gelir gelmez, onu fillerin ayakları altına attırıp ezdirecek diye düşündüler. Kumandanın oğlu da böyle düşünmüştü ve çok korkmuştu. Serhend şehrine gelince, İmâm-ı Rabbânî hazretlerini o zamana kadar görmediği hâlde, ona inanması ve ma’nevî bağlılığı sebebi ile, huzûrlarına gelip kendisini koruması için yalvardı. Bunun üzerine İmâm-ı Rabbânî hazretleri ona; “Hiç korkma! Allahın izni ile sana hiçbir kötülük ve eziyet yapılmayacak, hattâ sultan sana lütfedip muhabbet ve hürmet gösterecek” buyurdu. Eleminin ve ızdırâbının çokluğundan onlara; “Size bağlı olan bu muhlisiniz hakkında buyurduklarınızı, kalem ile bir kâğıda yazsanız ve o yazıyı bu garîbe verseniz, hiç sıkıntım kalmazdı efendim” diye arzetti. Bu husûstaki ısrârının fazlalığı üzerine İmâm-ı Rabbânî hazretleri tebessüm edip şöyle yazdı: “Filân kimse, sultânın gadabından, kızgınlığından kurtulmak için bu fakire sığındı. Bu fakîr onu himâye kanatlarımın altına aldım. Helak olmaktan kurtuldu.” Bu kâğıdı alıp huzûrundan ayrıldı. Epey bir zaman sonra, birisi haber getirip; bu şahsa sultânın eziyet ettiğini zindana attığını söyledi. Bu haber İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin kulağına gidince, tebessüm etti ve: “Sabah güneşi kadar açık olarak görüyorum ki, o şahıs sultandan şefkat ve inâyet görmektir. Söylenenler doğru değildir” buyurdu. İki üç gün sonra haber geldi ki, bu şahıs sultânın huzûruna çıkınca, sultan kendisini gülerek karşıladı ve birkaç nasihat edip, sonra iltifât göstererek ona hil’at verdi.Sultan-zâdelerin birini, zamanın pâdişâhı zindana attırdı. Pâdişâh onun öldürülmesini istiyordu. O zavallı her tarafa baş vurdu. Evliyâdan da yardım istedi. O sırada İmâm-ı Rabbânî hazretleri Akra’ya gelmişlerdi. Zindanda üzgün bir hâlde bulunan bu zât, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin eski talebelerinden biri vâsıtası ile kendisinin kurtulması için, husûsî teveccüh ve duâ etmesini rica etti. Bu talebe gelip tam bir yalvarma ve ısrar ile, o zâtın isteğini arzetti. Hazret-i İmâm o gece teveccüh eyledi. Sabahleyin buyurdu ki: “Ona müjde ulaştır ki, ölümden kurtuldu. En kısa zamanda hapisten de çıkacak.” O talebe sevinçle bu haberi ona götürdü. Fakat Sultan-zâde, ızdırâbının ve eleminin çokluğundan bu habere tamamen inanamadı. Allahü teâlânın velî kullarından olan başka bir zâtdan da kurtulması için teveccüh etmesini, bir haberci ile rica etti. O velî de; “Üzülmesin! Gördüm ki; Nakşibendî büyüklerinden birinin çengeli geldi. Onun balığını, helak girdabından çıkardı” dedi. Sultan-zâde o günlerde hapisten çıktı. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden oldu. Bu işe vâsıta olan o zât anlatır: “Hazret-i İmâm onun kurtulacağını buyurduğu zaman; “Gününü söylemeyince, gönlü rahat etmiyor” dedim. Buyurdular ki: “Yarın çıkacak.” Söyledikleri gibi oldu, ertesi gün hapishâneden kurtuldu.”

Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatmıştır: “Annesi tarafından Sultan-zâdelerden olan, bu yüksek yolumuzun üstâdlarından birinin oğlu, kulunç hastalığına yakalandı. Günlerce devam etti. Doktorlara baş vurdu. Bir fâide göremedi. Çok eziyetler çekti. Çok üzüldü. Ne yapacağını, kime baş vuracağını bilemiyor, gece gündüz gözüne uyku girmiyordu. Bu hakîrin tanıdıklarından olan yakınlarından birini, bu fakire gönderip; “Yolumuzun azîzlerinin büyüklerinden yüksek üstadınıza, iyi bir zamanda, bu belânın kaldırılması için teveccüh etmelerini arzederseniz, biz ve büyüklerimizin rûhları sizden memnun olur” diye söyledi.

Bu haberi getiren fakir ikindiden sonra geldi. O gece yatsı namazından sonra, İmâm-ı Rabbânî hazretlerini odalarında yalnız bulup, hastanın durumunu anlatıp kendilerinden teveccüh istediğini arzettim. “İnşâallah elimizden geleni yaparız” buyurdu. Sabah namazının farzını kıldıktan sonra, bizzat kendisi bu fakiri çağırdı. Kulağıma yaklaşıp; “Teheccüd namazından sonra, akşam sizin söylediğiniz hastalığın kalkması için duâ ettim. Allahü teâlânın yardımı ile o belâ kalktı. Hemen git. Duâmızı o ümitsize ulaştır” buyurdu. Bu fakir emirlerine uyarak, o şahsın yanına gittim. Beni görür görmez, yerinden fırladı, boynuma sarıldı ve gözlerinden yaşlar akmağa başladı. Hâlbuki, ben daha bir kelime konuşmamış idim. Dedi ki: “Seni ne için gönderdiklerini anladım. Biraz önce, burada olanlara; “Gecenin bitmesine birkaç saat kalmışdı ki; bu hastalık benden tamamen kalktı. Sanki hiç hasta olmamış gibi bir hâle geldim” demiştim. Yakînen anladım ki, ricamı onlara arzetmişsiniz. Onlar da bu anda teheccüd namazına kalkmışlar, bu hastalığın kalkmasına duâ ve teveccüh eylemişlerdir. Duâları kabûl edildi. Şimdi müjdesini bana gönderirler diye düşünüyordum.” Ben de; “İşin doğrusu tamamen anladığınız, düşündüğünüz gibidir. İmâm-ı Rabbânî hazretleri beni bu müjdeyi size ulaştırmak için gönderdiler. Elhamdülillah ki, yüksek yaratılışınız ve bağlılığınız sebebi ile yazıya ve habere lüzum göstermediniz” dedim. Bu hâdiseyi gördükten sonra şeyh-zâde, sultan evlâdından olduğu hâlde, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûruna gelip, tövbe ve inâbetle, talebe olma saadetine kavuştu. Muhlislerinden ve sevdiklerinden oldu. Öyle ki, hocasına gelirken dâima yaya olarak huzûruna gelir, bu memlekette, bu zamanda, böyle büyük bir zâtın bulunduğuna dâima şükrederdi.”

Hâce Divâne Sûreti’nin talebesi olan Mevlânâ Muhammed Emîn ağır bir hastalığa tutulmuştu. Bu hastalığı epey bir zaman devam etti. Doktorların tedâvisinden bir fâide görmedi. Hazret-i İmâm’ın büyüklüğünü duyunca, tam bir yalvarma ile mektûp yazıp, şifâ ve deva olan duâlarını istirhâm edip, teberrüken bir elbise göndermelerini de yalvararak istedi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri onun arzusu üzerine merhamet edip, bir mektûbu ve teberrüken bir gömleklerini gönderdi.

Mektûp şöyledir:

“Kıymetli oğlum! Kendi üzerinize şefkatli bir anne gibi titremeniz ne zamana kadar sürecek? Kendiniz için üzülmeniz, dertlenmeniz, ne kadar devam edecek! Kendini ve herkesi ölü olarak düşünmek, hissiz ve hareketsiz şeyler gibi bilmek lâzımdır. “Elbette sen öleceksin, o kâfirler de ölecekler...” (Zümer-30) âyet-i kerîmedir. Bu birkaç günlük dünyâ hayâtında, çok zikr ederek, kalb hastalığından kurtulmak en mühim iştir. Bu kısa zamanda ma’nevî hastalıkların ilâcı, Allahü teâlâyı hatırlamaktır. Maksadların en büyüğü olan kalb, Allahtan başkasına tutulursa, ondan ne hayır gelir. Âhırette kalb selâmeti isterler. Rûhun, Allahtan başka şeylerden kurtulmasını ararlar. Bizim gibi dar düşünceliler, dâima kalb ve rûhumuzu başka şeylere bağlamak için sebepler aramağı düşünürüz. Heyhat’ Heyhat! Ne yapalım. Âyet-i kerîmede meâlen; “Allah onlara zulm etmez, onlar kendilerine zulm ederler” (Âl-i İmrân-117) buyuruldu. Zâhiren olan hastalığınızdan merak etmeyiniz, inşâallah sıhhate kavuşup tamâmiyle iyi olacaksınız. Bu fakirden elbise istemiştiniz. Bir gömlek gönderdim. Giyiniz ve çok bereketli olan netice ve semerelerini bekleyiniz. Allah yolunda gidenlere selâmlar olsun. Beyt:

“Efsâne gibi okuyanlara efsânedir
Kıymetini bilene, behâsız hazînedir.”

Mevlânâ Muhammed Emîn, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin gönderdiği gömleği giydi. Onun duâsı bereketiyle senelerce devam eden o hastalıktan kurtuldu. Gelip talebelerinden oldu.

Talebelerinden fazilet sahibi bir zât şöyle anlatmıştır: “Benim İmâm-ı Rabbânî hazretlerine talebe olmamın sebebi şudur: Çok sevdiğim bir akrabam vardı. Ağır hastalığa tutuldu. Çok doktorlara gitti, ilâç kullandı. Fakat bir fâide görmedi. Bir kimseden, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin ismini ve büyüklüğünü duydum. Huzûruna gidip, teveccühlerini istirhâm ettim. Fâtiha okudu ve husûsî odasına gitti. Biraz sonra çıkıp; “Hastası için bizden şifâ isteyen ilim talebesi nerededir” deyip, beni çağırdı. Hemen huzûruna gittim. “Gelin, af ve mağfiret olunması için Fâtiha okuyalım!” dedi. Sonra ben şaşkın ve üzgün olarak, Serhend’den birkaç kilometre uzakta bulunan köyüme döndüm. Yolda, kendi kendime dedim ki: “İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Fâtiha okuyalım buyurarak, Fâtiha okumasından bu akrabamın vefât ettiği anlaşılıyor. Eğer böyle ise, bu çok büyük bir hârikadır. Muhakkak gelip, talebesi olmalıyım.” Eve geldiğim zaman gördüm ki, akrabam vefât etmiş, yıkamış ve gömmüşlerdi. Hesâb ettim. Tam İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin beni çağırıp; “Af ve mağfireti için Fâtiha okuyalım” buyurduğu sırada vefât etmişti. Ben bu sebeple, o büyük İmâm’ın talebelerinden oldum.”

Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatmıştır: “İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin makbûl talebelerinden olan, yüksek yaradılışlı bir azîzden işittim, şöyle buyurdu. “Mühim bir iş için Lahor şehrinden, Burhânpûr şehrine gitmiştim. Serhend’e gelip, hazret-i İmâm’ın ellerini öpmekle şereflendiğim zaman hastalandım. Gideyim mi, kalayım mı diye tereddüt ediyorum, İmâm-ı Rabbânî hazretleri; “Çok mühim bir işin var, muhakkak gitmelisin, inşâallah hayırlısı olur” buyurdu. Emîrlerine uyarak yola çıktım. Henüz iki üç konak gitmiştim ki, hastalığım arttı. Bir gece böyle devam etti. Bu hastalığın şiddetli zamanında kendi kendime; “Onlar bana; “Gidin bunda hayır vardır” buyurdu dedim.” Hâlbuki hastalığım çok arttı. Bu düşünceden sonra bu hastalığın ateşi ve sıkıntısı esnasında, İmâm-ı Rabbânî hazretlerini rü’yâda gördüm. “Hiç üzülme, şifâ bulacaksın yola devam et” buyurdu. Sabah olunca, o hastalıktan hiçbir eser kalmadığını gördüm. Delhi’ye gelince, orada bir dostum bana Hâre (bir şehir) helvası ikram etti. Bunu yiyince, o hastalık daha şiddetli olarak tekrar bana geldi. Yatağa düştüm ve İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin kerem ve teveccühüne kavuşmak için yalvarmağa başladım, İki gün geçmeden, hazret-i İmâm’ın huzûrunda bulunan, eski ve samîmi dostlarımdan biri, aniden kapıdan içeri girdi. “Hayırdır, inşâallah” dedim. Dedi ki: “Beni İmâm-ı Rabbânî hazretleri gönderdi. “Git, filân dostunun yanında bulun, şimdi ağır hastadır, senin gibi işten, hâlden anlayana çok ihtiyâcı olup, beraber bulunursunuz” buyurdu. “Senin yanına gelmek üzere yola çıkacağım sırada bir torba şifalı ot isteyip sana getirmem için bana verdi. İşte getirdim.” Ben dedim ki: “Bu otları İmâm-ı Rabbânî hazretleri benim hastalığımın iyileşmesi için ilâç olarak göndermiştir. Bu otları ezip, suyunu içmeliyim.” Doktorlar; “Sıtmanın şiddetli zamanında, tatlı ve soğuk yenmez, içilmez” deyip, beni bu işten men etmek istediler. Ben onlara; İmâm-ı Rabbânî hazretleri bunları benim için gönderdi içeceğim” dedim, ister istemez o otları ezip şerbet yaptılar, içer içmez, hastalığımın yarısının geçtiğini anladım. Ertesi gün kalan otların da suyunu çıkarıp içtim. O hastalık ve sıtma tamamen geçti. Orada bulunanlar, bu hâdise üzerine hayretler içerisinde kaldılar ve İmâm-ı Rabbânî hazretlerine bağlılıkları kuvvetlendi.” Dekken memleketinde bulunan bir zât vardı. İmâm-ı Rabbânî hazretlerini henüz görmemişti. Fakat uzaktan tanımış ve sohbetine kavuşmayı çok arzu ediyordu. Arzusunun çokluğundan; “Uzakta kalan ve o ni’metlerden mahrûm olan bu garîbe imdâd ediniz” şeklinde bir mektûp yazdı. İmâm-ı Rabbânî hazretleri, bu mektûbu okuyup ona cevap olarak yazdığı mektûpda şöyle buyurdu:

“Mektûbunuzu okurken, o diyardaki nûrâniyetinizin fazlalığını gördüm ve ümidim arttı. Bunun için Allahü teâlâya hamd ve şükürler olsun.” O zât bu müjdelerle dolu mektûbun gelişinden bir sene sonra, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin sohbeti ile şereflendi. Bir müddet o kapıda hizmet etti ve çok iyi muâmele gördü. Sonra tekrar, Dekken’e gitti. Dekken’e döndükten sonra İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin müjdesi zâhir oldu. Binlerce tâlib onun yardımı ile Ahrâriyye yoluna girdi. Bir çokları, hâl ve zevklere kavuştu. Birçok fâsık tövbe edip, doğru yola girdi. Onun bu hâlini, İmâm-ı Rabbânî hazretleri daha önceden görmüş ve haber vermişdi. Mısra’:

“Kalbler, uzağı gören gözüne, esîr olsun.”

Dekken’de emrinde binlerce insan olan, bir vâli vardı. Bu vâli sâlihleri, âlimleri, ârifleri severdi. İmâm-ı Rabbânî hazretlerine de çok bağlılığı ve muhabbeti vardı. Aniden eyâlet başkanlığından azledildi. Zamanın sultânı, onun ve çocuklarının hakkında gayet kötü düşünüyor, hattâ öldürmek bile istiyordu. O vâlinin tanıdıklarından olan, Mir Muhammed Nu’mân onun hâlini İmâm-ı Rabbânî hazretlerine bir mektûp yazarak arzetti. Husûsî yardımlarını istirhâm edip, tekrar aynı makama gelmesini ve sultan tarafından gelecek belâlardan muhafaza edilmesi için duâ istedi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri mektûbuna şöyle cevap yazdı: “Mektûbunuzu okurken o hân (vâli) gözümde, pek yüksek göründü. Onun hakkında hiç merak etmeyiniz.” Bu mektûp, Mir Muhammed Nu’mân’a ulaşınca, mektûbu vâliye gönderdi. O da buna çok sevindi şükretti ve dedi ki: “Sultânın, yoktan yere beni bu kadar fenâ tanıması ve beni bu hâle düşürmesi bana çok ağır geliyor. Hasedçiler, sultâna benim hakkımda çok yalanlar söylemişler ve yazmışlar. Bununla beraber büyük velîlerin, eşsiz âriflerin teveccühlerine tamamen inanıyorum ve güveniyorum.” Bu mektûbun yazılmasından on-oniki gün sonra, sultan yaptığına pişman oldu. Tekrar merhamet ve şefkat edip, o eyâlet ve memleketi vâlinin emrine verdi. Eskisinden daha çok ihsân ve iltifât eyledi.

İnsanları doğru yola getirmek için çok çalışan bir âlim, muhabbet ve tam bir aşk ile, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin dergâhına koştu. Huzûruna gelince, İmâm-ı Rabbânî hazretleri yeni gelenlere, bilhassa şeyhlere ve âlimlere karşı gösterdiği neş’eyi, tevâzu ve muhabbeti bu kişiye göstermedi. Ba’zı üstün talebeleri İmâm-ı Rabbânî hazretlerine; “Bu zât, meşhûr âlimlerdendir” diye arzedip; “Tam bir ihlâs ile, çok uzaktan huzûrunuza geldi. Ona, merhamet buyurun” dediler. Buyurdu ki: “Evet, öyle düşünüyorduk. Fakat, alnında açık bir yazı ile “münkir” kelimesinin yazılı olduğunu görüyorum. Ne yapalım!” Talebeleri bundan dolayı şaşırdılar. Bir müddet onların yanında kaldı. Zamanla İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin keşf ve firâsetlerinin tamamen doğru olduğu anlaşıldı. Çünkü Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Mü’minin firâsetinden korkunuz, çünkü o Allahın nûru ile bakar” buyurmaktadır.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden azîz bir zât şöyle anlatmıştır: “Daha hocamın huzûru ile şereflenmemiştim. Bir mektûp gönderip; “Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) eshâbının bir sohbetle, eshâbdan olmayan, en büyük evliyâdan daha üstün olmalarının sebebi nedir? Yoksa bir sohbette evliyâda hâsıl olan bütün hâllerden daha üstün bir hâl mi elde ediyorlardı” diye sordum, İmâm-ı Rabbânî hazretleri bunun cevâbında; “Bu suâlinizin cevâbı sohbete, hizmete ya’nî beraber bulunmaya ve görüşmeye bağlıdır” diye yazdılar. Bundan sonra İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûrları, hizmetleri ve sohbetleri ile şereflendim. Daha ilk sohbette öyle hâllere kavuştum ki, açıklamaya ve beyâna sığmaz. Aynı gün İmâm-ı Rabbânî hazretleri beni çağırıp: “Bu gün senin mektûbuna cevap verdim, senin hâllerin başka şekil aldı. Anladın mı? Yoksa anlamadın mı?” buyurdu. Ayaklarına kapandım. O esrâr ve firâset nûrlarının bahçesindeki servinin ayaklarının toprağına, kalb gözlerimden gizli nehirler akıttım.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebeleri şöyle anlatmıştır: “Gönül sahibi bir seyyid, birgün İmâm-ı Rabbânî’nin huzûrlarına geldi. Seyyidi, öyle bir hâl kaplamıştı ki, yanında oturan onun kalbinin; “Allah! Allah!” dediğini duyardı. Hele uyuduğu zaman kalbinin bu zikri iki kat fazla duyulurdu. Zamanın meşâyıhından, kemâle ve olgunluğa gelmeden icâzet almıştı. Bu icâzetin hakkıyla verilmemiş olduğu anlaşıldı, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinden de izin ve icâzet almak istiyordu. Onun kalbinin zikretmesi ve isteği üzerine, İmâm-ı Rabbânî hazretleri buyurdu ki: “Mübârek bir zât olduğu anlaşılıyor. Ama bu hadde varan kalb zikrinin istilâsından ve hakkıyla verilmemiş olan o icâzetlerden dolayı olan düşünceleri, onun ilerleme yolunu kesiyor. Ona yapılacak ilâç, bu hâllerini yok etmektir.” iki gün geçmeden, o kalbe âid zikr kendisinden öyle alındı ki, her ne kadar kendini zorlasa bile zikr edemedi. Şaştı kaldı. Ağlamağa, inlemeğe, feryâd etmeğe başlayıp, çok göz yaşları döktü. İmâm-ı Rabbânî hazretleri birkaç gün içinde, teveccühü ile onu eritti ve onun gurûrunu kökünden kazıdı. Sonra onu çağırıp, tasavvufda gizli hâller ile süsledi, hâllendirdi ve buyurdu ki: “Kalb hâlleri, kalbe âid ve kökleşmiş olmalıdır.” İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin makbûl ve keşf sahibi küçük kardeşleri ve kıymetli talebesi Şeyh Muhammed Mes’ûd, geçim için ihtiyâcını gidermek maksadıyla, Kandehâr şehrine ticârete gitmişti. O günlerde İmâm-ı Rabbânî hazretleri, bir sabah huzûrlarında bulunan hizmetçilerine şöyle buyurdu: “Ne garîb iştir. Kardeşim Muhammed Mes’ûd’un nerede olduğunu öğrenmek için teveccüh eyledim. Keşf gözü ile her ne kadar aradıysam, hiçbir yerde bulamadım. Bundan sonra daha dikkatli teveccüh eyledim, ölmüş ve henüz gömülmüş olan yeni mezarını gördüm.” Dinleyenler hayretler içerisinde kaldılar. İmâm-ı Rabbânî hazretleri bunu söylemesinden bir müddet sonra, kardeşinin beraber gittiği arkadaşları geldiler ve onun Kandehâr’da vefât ettiğini söylediler.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri bir defasında Ecmîr şehrine gitmişti. Bu sırada mübârek Ramazan ayı gelmişti. Âdeti üzere teravih namazlarında, Kur’ân-ı kerîmi hatm etmeğe başladı. Birinci gece yağmur yağdığı için küçük bir mescidde namazı kıldılar. Çok sıkışık oldu. Ba’zı kimselerden onlara sıkıntı ve eziyet geldi. Namazı bitirdikten sonra, buyurdu ki: “İnşâallah hatmlerimizi bitiririz. Eğer Allahü teâlânın ihsânı ile geceleri yağmur yağmayıp, mescidin avlusunda teravih namazı kılarsak ne büyük bir ni’met olur.” Muhammed Hâşim-i Keşmî bundan sonrasını şöyle anlatmıştır: “Bu fakir, bir arkadaşıma; “Ne söylediklerini duydun mu? Ramazanın sonuna kadar bir daha yağmur görmeyeceğiz, inşâallah” dedim. Dördüncü hatmi bitirdikleri Ramazân-ı şerîfin yirmiyedinci gecesine kadar, gece yağmur yağmadı. Bu da onların büyük bir kerâmeti idi.”

Yine Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatmıştır: “Teravih namazı kıldığımız o mescidin, bir duvarı sağlam yapılmamıştı ve bir tarafa doğru eğilmişti. O kadar ki, mescide gelenlerin çoğu ve etrâfında bulunanlar oradan geçerken, bugün yarın bu duvar yıkılacak derlerdi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri birgün bu düşüncelerine temasla buyurdu ki: “Bu duvar, bu fakirler burada kaldığı müddetçe, bize riâyet edip her hâlde yıkılmayacak. Nitekim büyükler; “Bizim şakamız ciddîdir” buyurmuşlardır. Buyurdukları gibi duvar, İmâm-ı Rabbânî hazretleri oradan ayrılıncaya kadar yıkılmadı. Oradan ayrıldığımız gün, ben, herkes gittikten sonra bir bahâne ile bir saat kadar o mescidin yanında kaldım. Duvarın yıkılmasını ta’kib ediyordum, İmâm-ı Rabbânî hazretleri mescid görünmez oluncaya kadar uzaklaşınca duvar birdenbire yıkılıverdi.”

Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatmıştır: “İmâm-ı Rabbânî hazretleri Lahor şehrine gittikleri zaman bir gece, yatsı namazını kıldıktan sonra eski bir binanın yanında durup; “Sakın kimse bu binanın yanında bulunmasın!” dedi. O gece yağmur yağacak ve fırtına esecek bir durum gözükmüyordu. Tecrübeli bir şahıs bana; “Diğer eski binalar bundan kurtulacak da, bu binanın kabahati nedir ki, yıkılacak” dedi. Gecenin üçte ikisi geçtikten sonra, o bina aniden yıkıldı. Bu binada bir kadın yatıyordu. Ev onun başına çöktü. Yakın olan birisinin ayağına da bir tuğla düştü. Kadını görenler ezildi ve öldü zannederlerdi. Hazret-i İmâm; “Biz bu gece burada kimse kalmasın demedik mi?” buyurdular. O kadını oradan çıkardıkları zaman, üzerinde bir yara ve incinme görülmedi, bir zarar görmemişti.”

O zamanın sultânının üçüncü oğlu, diğer kardeşlerinden çok daha olgun ve aralarında seçkin bir durumda idi. Babasına isyan etmişti. Bir taraftan babası, bir taraftan da bu oğlu, kuvvetli ordularla birbirlerine hücum ettiler. Şiddetli bir harb başladı. Babasının tarafında bulunup, en mühim işleri deruhte eden büyük bir kumandan, bu harb sırasında sultânın oğlunun tarafına geçti. Diğer kumandanlar da bu düşüncede idiler. Bu şehzâde, velîlerin ve âlimlerin sevgisini kazanmıştı. İslâmiyetin yayılmasına gayret ve müslümanları himâye ediyordu. Zamanın evliyâsının büyüklerinden bir kısmı, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine mektûp yazıp; “Delhi’de bulunan velîler ve büyükler keşf ve vâkı’alarla galibiyetin ve nusretin şehzâde tarafında olduğunu görüyorlar. Hazretiniz bu husûsda ne buyururlar” dediler: İmâm-ı Rabbânî hazretleri cevâbında; “Harb meydanındaki vaziyetin bunun aksi olduğunu anlıyorum, fakat sonunda şehzâdenin kazanacağını tamamen görüyorum” buyurdu. Buyurdukları gibi oldu. Bir müddet kadar diğerleri devleti idâre edip, sonra Allahü teâlâ kardeşler arasında sultanlığı ona (Şah Cihan bin Cihângir’e) nasîb etti. Babasının vekîli olarak onun makamına geçti. Allahü teâlâ, bu sultâna Hindistan’ı adâlet ve ihsânla dolduran bir padişahlık nasîb eyledi. Bu pâdişâh sayesinde memleket başka nizâma girdi. Ârifler ve âlimler bambaşka hürmet gördüler. Dîne üstün hizmetler yapıldı.

Vefâtı:

İmâm-ı Rabbânî hazretleri 1024 (m. 1615) senesinde, elliüç yaşlarında iken, talebelerinden çok sevdiklerine; “Benim ömrüm ve hayâtım hakkındaki kazâ-yı mübremin altmışüç sene olduğunu ilham ile bana bildirdiler” buyurdu. Ve buna çok sevindi. Çünkü Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) tâbi olmasının çokluğu, yaş bakımından da uymakla belli oluyordu. Aynı zamanda bu husûsta Hazreti Ebû Bekr’e, Hazreti Ömer’e ve Hazreti Ali’ye de uymuş oluyordu.

1032 (m. 1623) senesinde Ecmîr’de iken; “Vefât etmemin yakın olduğuna dâir işâretler, alâmetler görülmeğe başladı” buyurdu. Serhend’de bulunan kıymetli oğullarına mektûp yazıp; “Ömrümüzün sona ermesi yakındır” buyurdu. Babalarının hasreti ve ayrılığı ile yanan, evliyânın gözlerinin nûru kıymetli oğulları, bu mektûbu alınca, babalarının bulunduğu yere hareket ettiler. Huzûruna kavuşunca, birgün, bu yüksek oğullarını husûsi odaya çağırdı. Buyurdu ki: “Kıymetli oğullarım, bu dünyâya hiçbir şekilde nazarım ve bağlılığım kalmadı, öbür dünyâya gitmek îcâb ediyor, gitme ve yolculuk alâmetleri görünmeğe başladı.” Muhammed Hâşim-i Keşmî demiştir ki: “Oğulları odadan çıkınca, kalblerindeki sıkıntıyı ve ölçülemeyen üzüntüyü, bu fakîr gördüm. Her birinin ağlamaktan boğazı tıkanıyordu. Böyle olduklarını görünce, kendilerine ne için bu kadar ağladıklarını sordum. Babaları İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin, vefâtının yakın olduğunu açıklaması üzerine ağladıklarını öğrendim. Fakat İmâm-ı Rabbânî hazretleri, bu haberden oğullarının çok üzgün olduğunu, kalblerindeki sıkıntı ve darlığı görünce, aynı zamanda kendisine daha bir yıldan çok yaşayacakları bildirilince, tekrar oğullarını çağırdılar ve: “Bir takım işleri tamamlamak için daha bir müddet yaşayacağımızı bildirdiler” buyurdu. Bu müjdeden, bu iki mes’ud kardeş çok sevindiler, mesrûr oldular. Bundan sonra bu hâdiseyi bana anlattılar. Bununla beraber, bu fakirin gözyaşlarının aktığı rahneleri (çukurları) açmış oldular. Fakat, bu müjdelerinden, kıymetli oğulları ve bu kalbi yaralı âşık, uzun yıllar yaşayacaklarını ümid ettik.”

Gaybî habercilerden biri de şudur “İmâm-ı Rabbânî hazretleri o günlerde, Hâce Mu’înüddîn Ceşti hazretlerinin mezârını ziyârete gitti. Bir müddet o evliyânın kalblerine murâkabe ederek oturdu. Kalkınca, buyurdu ki: “Hazret-i Hâce çok iltifât edip, çok şefkat gösterdiler. Kendi husûsî bereketlerinden ziyâfetler verdiler. Konuştuk ve çok sırlar açıklandı. Konuşulanlardan biri şudur: Buyurdu ki: “Bu asker arasında bulunmaktan kurtulmağa çalışmayınız. Kendinizi Allahü teâlânın rızâsına bırakınız.” Bu arada o mezarda hizmet gören türbedârlar gelip, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin elini öpmekle şereflendiler.

Mu’înüddîn Ceşti hazretlerinin kabrinin örtüsünü her sene değiştirip eskisini evliyânın büyüklerinden birine gönderirlerdi. Yâhud da zamanın pâdişâhına verirler, o da kıymetli inci ve mücevherat gibi, bir sandıkta, teberrüken saklardı. O gün, o mezârın örtüsünü değiştirdiler ve eskisini İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûruna getirip, buna en çok lâyık olan sizsiniz diyerek takdim ettiler. İmâm-ı Rabbânî hazretleri tam bir edeble kabûl etti. Örtüyü hizmetçilerine verip, kalbden soğuk bir ah çekdi ve; “Hazret-i Hâce’ye bundan daha yakın bir libâs, bir örtü yoktur. Bunu, bana kefen etmek için saklayın” buyurdu.

Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatmıştır: “O günlerde bir gece, teheccüd vaktinde bu fakir, husûsî odalarının yanına geldim. Kapılarının eşiğinin dibinde başımı dizlerimin üzerine koyarak, tefekkür etmeğe başladım. Aniden o odadan ağlamakla karışık acıklı, hüzünlü bir ses işittim. Kulağımı kapıya dayadım ve İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin içli olarak bir beyt okuduklarını ve Hakkı gören gözlerinden ihtiyâç ve muhabbet gözyaşları döktüklerini anladım. O beyt şu idi:

“İki günlük hayatla Câmî gamına doymadı,
Âh ne güzel olurdu, şu ömrüm uzun olsaydı.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri Ecmîr seferinden Serhend’e dönünce, artık evinde inzivâya çekildi. Bir müddet, beş vakit namaz ve Cum’a namazı hâriç, evden dışarı çıkmadı. Nûr ve esrâr menba’ı olan husûsî odasına; Muhammed Hâşim-i Keşmî’den, yüksek oğullarından, talebelerinden ve hizmetçilerinden iki üç kişi hâriç, başkalarının girmesi çok nâdir oluyordu. Bu halveti seçtiği günlerden birgün, soğuk bir nefes çekip; “Şeyhülislâm’ın (Ebû Ali Dekkâk’ın) meşrebi çok yükselince, meclisinde insan kalmadı” sözünü söyledi. Burada olduğu gibi, ömrünün sonuna doğru, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin meşrebi de o kadar yüksek oldu ki, talebelerinin en yüksekleri bile onun yanında mektebe yeni başlayan küçük çocuklar gibi kalıyorlardı.

O günlerde dostlarına yazdığı mektûplarda ekseriya istiğfar ve Kelime-i tevhîd’in çok okunmasını yazardı. Hattâ ba’zı mektûplarında; “Ömrümüzün sonu yaklaştı, bakalım ne olur?” diye açıkça yazdı. Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatmıştır: “Bu esnada, Dekken idâresinde karışıklıklar ve hercû merçler sebebiyle hatırıma, gidip çocuklarımı alıp, yüksek huzûrlarına getirip, Serhende, yerleşeyim diye geldi. Bu arzumu İmâm-ı Rabbânî hazretlerine arzettim. Nihâyet yüzlerce hasret ve gamla izin verdi. Gitmek için izin verdiği zaman, kendilerine; “Duâ buyurunuz da, bir an evvel dönüp Hakka kulluk edenlerin sığınağı olan kapınızla şerefleneyim” diye arzettim. Bir âh çekip; “Duâ edelim de, âhırette, hep beraber bir yerde olalım” buyurdu. Bu canları yakan son sözleri aklımı başımdan aldı. Fakat, bu talihsizin nasîbi mahrûmluk olunca, kazaya karşı gelemeyip, ister istemez, gözlerimden kanlı yaşlar akıta akıta, hasret ve gurbet şiirleri dize dize hazırlığa başladım ve ayrıldım.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri vefât etmeden altı ay önce, Şa’bân ayının onbeşinci gecesi olan “Berât kandili” gecesini, kendi husûsî odasında ihyâ eyledi. O gece yarısı, kıymetli hanımının bulunduğu odaya geldi. Hanımı dedi ki: “Bu gece ecellerin ve amellerin takdîr edildiği gecedir. Kimbilir Allahü teâlâ kimin defterine ölecek ve kimin defterine yaşayacak! diye kaydetti.” İmâm-ı Rabbânî hazretleri bu sözü duyunca; “Niçin tereddüt ve şüphe ile söylüyorsun? Ya isminin, dünyâda yaşayacaklar sahifesinden silindiğini görenin hâli nice olur?” buyurdu. Bunu söyleyince, esrâr yatağı olan kalbinden bir âh çekti. Böylece İmâm-ı Rabbânî hazretleri, o sene vefât edeceğine kerâmetiyle işâret buyurmuşlardı.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden biri şöyle anlatmıştır: “İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin ömrünün son günlerinde, hasta olduğu sırada huzûruna çıkıp, birkaç günlüğüne memleketime gidip gelmek için izin istedim. “Birkaç gün dur!” buyurdu. Sonra tekrar arzedip; “Hemen gidip, döneceğim” dedim. “Birkaç gün sabret!” buyurdu. Fakat; “Gidip en kısa zamanda huzûrunuza döneceğim” deyince, izin verdi ve: “Sen nerede, biz nerede, ilkbahar nerede?” mısra’ını okudu. Bu sözünden birkaç gün sonra vefât etti.

Bunun gibi, husûsî mahremleri ve onlara çok yakın olanlar; bu günlerde İmâm-ı Rabbânî hazretlerine inzivâ ve insanlardan uzak kalmalarına temasla; “Çoluk-çocuğunuzdan ve bütün insanlardan ayrılmanızın, uzlete çekilmenizin sebebi nedir?” diye sorunca, cevâbında: “Bu dünyâdan göçmemi çok yakın görüyorum, İş böyle olunca, tamamen inzivâ ve ayrılığı tercih edip, dâima istiğfar ediyorum, af diliyorum. Bunları zarurî görüyorum. Bütün vakitlerimi ve nefeslerimi, zâhirî ve bâtınî ibâdetlerle geçirmeyi elzem buluyorum. Bu da ancak, insanlardan ayrılmak ve yalnız kalmakla ele geçer. Bunun için beni bırakınız, benden ayrılınız ve beni Allahü teâlâya ısmarlayınız” buyurdu.

Yine bugünlerde, birgün kendi evinin aralığında (holünde) istirahat ederken, aniden; “İki üç ay sonra biz bu evde olmayız” buyurdu. Orada bulunanlar; “Husûsî odanızda mı bulunacaksınız?” diye arzettiler. Buyurdu ki: “Orada da olmayacağım.” Ya nerede olacaksınız?” diye sordular. “Bu yerlerden hiçbirinde olacağım görülmüyor. Bakalım ne olur?” buyurup, yollarının îcâbı açık söylemedi.

Bu arada çok sadaka verdi ve büyük hayırlar yaptı. Esrâr mahremlerinden, yakınlarından biri, bu sadaka ve hayratlarının çokluğunu görünce; “Bütün bu hayratlar, belâların giderilmesi için midir?” diye sordu. Buyurdu ki: “Hayır, belki de kavuşmak şevki ile bunları yapıyorum. Ve şu beyti okuyup gözlerinden sevinç gözyaşları döküldü:

“Vuslat günüdür sırdaşım âleme kucak açayım,
Bu devletin, bu ni’metin sevinçlerini saçayım.”Muharrem-ül-harâm ayının onikinci günü buyurdu ki: “Bana bu dünyâdan öbür dünyâya gitmeme kırk veya elli gün kaldığını bildirdiler. Mezârımı da gösterdiler.” Bu sözleri dinleyenler üzüldüler ve şaşa kaldılar. Ciğerlerindeki yara yeniden tazelendi. O günlerde, oğlu Muhammed Sa’îd birgün, İmâm-ı Rabbânî hazretlerini ağlarken gördü. Sebebini sordu. Cevâbında; “Allahü teâlâya kavuşmanın sevinci ile ağlıyorum” buyurdu. Yine oğlu; “Allahü teâlâ, bu işi, bu dünyâda çok sevdiklerinin isteğine bırakır. Madem ki, siz bu kadar çok istiyorsunuz, elbette gidersiniz” diye arz etti. Bu sözü söyleyen oğullarında bir değişme gördü ve buyurdu ki: “Muhammed Sa’îd! Allahü teâlânın gayretine dokunuyorsun.” Oğlu; “Kendi hâlime üzülüyorum” dedi ve gayet samimî bir beyânla, derd ve elem dolu kalbini dışarı vururcasına; “Ey gönlümün sürûru babacığım! Bize yaptığınız bu şefkatsizlik ve acımasızlık nedendir?” diye arz etti. Bunun üzerine; “Allahü teâlâ sizden sevgilidir. Ayrıca bizim size şefkat ve yardımlarımız, vefât ettikten sonra, bu dünyâdakinden daha çok olacaktır. Çünkü bu dünyâda iken, insanlık îcâbı ba’zan ister istemez yardım ve teveccüh tam olmuyor. Hâlbuki öldükten sonra, beşerî sıfatlardan tamamen ayrılma vardır” buyurdu. Bunu söylediği günden i’tibâren, o günleri saymağa başladılar. Şöyle ki, Safer ayının yirmiikinci gecesi kalbleri hasta eshâbına; “Bugün söylediğim günlerin kırkıncı günü geçmiş oluyor. Bakalım bu yedi-sekiz günde ne zuhur eder” buyurdu. Yine oğullarına buyurdu ki: “Şu arada hâsıl olan birkaç günlük sıhhatte, Allahü teâlâ, Habîbine ( aleyhisselâm ) tâbi olan bir insanda bulunabilecek bütün kemâlâtı bana ihsân eyledi. Oğullarının bu sözlerden kalbleri parçalandı. Çünkü, bu sözlerde Hazreti Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) Sıddîk-i Ekber’in; “Bu gün dîninizi tamam eyledim.” âyet-i kerîmesi gelince kalblerine gelen, ya’nî Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) vefât edecektir, ilhamından bir işâret bulunduğunu anladılar. Mısra’:

“Senin misk zülfünden, ayrılık gecesinin kokusu geliyor.”

Safer ayının yirmiüçü Perşembe günü, dervişlere, kendi mübârek elleriyle elbiselerini taksim etti. Kendi üzerinde pamuklu, sıcak tutan bir elbise bulunmadığı için, havanın soğukluğu te’sîr edip, tekrar sıtma hastalığına tutuldu ve tekrar yatağa düştü. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) hastalıktan kurtulup, az bir zaman sonra tekrar hasta olmuşlar ve vefât eylemişlerdi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri, bu husûsta da ittibâ’ı (uymayı) kaçırmadı. Bu hastalıktan evvel hizmetçilerinden birine; “Mangal için şu kadar liralık kömür al!” buyurdu. Biraz sonra tekrar yanına çağırarak; “Söylediğimin yarısı tutarında kömür al, çünkü bir ses kalbime, o kömürleri yakacak kadar zaman kalmadı diyor” buyurdu. Kömürün bir kısmını kendisi için ayırtıp, diğerini çocuklarına gönderdi. Kendisine ayrılmış olan miktar, vefât ettiği gün tamamen bitmişti. Bu hastalık zamanında, yüksek ilimleri, çok fazla olarak kendi yüksek oğullarına anlattı. Birgün ince hakîkatleri beyânda o kadar uğraşıyor ve bunun için o kadar konuşuyordu ki, kıymetli oğulları Hâce Muhammed Sa’îd; “Hazretinizin hastalığı bu kadar konuşmanıza elverişli değildir, bu ma’rifetlerin beyânını bir başka zamana bıraksanız nasıl olur babacığım?” diye arzetti. Bunun üzerine buyurdu ki: “Ey oğlum! Daha zaman ve fırsat var mı? Biliyorum ki, bir başka vakit, bu kadarını söylemeye de kuvvet ve kudret bulamayacağım.”

Bu günlerde hastalığı şiddetli olmasına rağmen cemâatle namaz kılmağı terketmedi. Ancak son dört-beş gün, yalnız başına namaz kıldı. Duâları, tesbihleri, salevâtları, zikri ve murâkabeyi, hiçbir eksiklik olmadan yapıyordu. Dînimizin ve hocalarının yollarının inceliklerinden hiçbirini terketmiyordu. Bir gece, gecenin üçüncü yarısında kalkıp abdest aldı. Teheccüd namazını ayakta kıldı ve; “Bu bizim son teheccüdümüzdür” buyurdu.

Vefâtından biraz önce, kendinden geçme hâli görüldü. Büyük oğlu, bu kendinden geçme hâlinin çokluğu, hastalığın şiddetinden mi, yoksa istiğrak (nurlara gömülme) sebebi ile midir, diye arzetti. Cevâbında; “İstiğrak sebebi iledir. Çünkü, ba’zı çok yüksek hâller görünüyor. Bunun için onlara teveccüh ediyorum, tâ ki hepsini oldukları gibi görebileyim ve bunlarla herşeyim tamam ve kâmil olsun” buyurdu. Bu derin sırlardan kısaca yüksek oğullarının kulaklarına fısıldadı. Bu kendinden geçme hâlinden kurtulunca, ciğeri yaralı, kalbi yanık talebelerine elveda sözünü hatırlatan, vasıyyetlerini söylemeye başladı. Bu vasıyyetlerin çoğu; mutâbeata, Peygamberimize ( aleyhisselâm ) tâbi olmaya teşvik, sünnete yapışma, bid’atten kaçınma, zikr ve murâkabeye devam etme hakkında idi.

Buyurdu ki: “Sünnete çok sıkı sarılmak lâzımdır.” Bu sözleriyle de Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) uymak istemişlerdi. Çünkü, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) vefât edecekleri zaman böyle nasihat eylemişlerdi. Abbâd bin Sâriye’den ( radıyallahü anh ). Tirmizî ve Ebû Dâvûd şöyle rivâyet eder “Resûlullah ( aleyhisselâm ) bize va’z ediyordu. Bu va’zdan kalbler ürperiyor. Gözler yaşarıyordu. Dedik ki: “Yâ Resûlallah! Bu sözleriniz veda va’zına benziyor, bize vasıyyet ediniz.” Resûlullah aleyhisselâm buyurdular ki: “Size vasıyyetim olsun: Allahtan korkunuz, bir köle bile emr-i ilâhîyi bildirirse dinleyiniz ve yapınız. Yaşayanlarınız çok şeyler görecek. O zaman benim ve Hulefâ-i râşidînin sünnetine gayet sıkı sarılınız, onu elden kaçırmayınız. Dinde bid’atten çok sakınınız. Çünkü bütün bid’atler dalâlettir, sapıklıktır.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri vasıyyetine devamla şöyle buyurdu: “Dînimizin sahibi, Resûlullah ( aleyhisselâm ) nasihatlerin en incelerini bile; “Din nasihattir” hadîs-i şerîfi gereğince ihmâl etmediler. Dînimizin kıymetli kitaplarından, tam tâbi olmak yolunu öğreniniz ve bununla amel ediniz. Benim techiz ve tekfin işlerimde sünnete uyunuz.” Bundan evvel daha önce mübârek hanımına buyurmuştu ki: “Eğer ben senden evvel, bu sıkıntılarla dolu dünyâdan âhırete gidersem, benim kefenimi, senin mehr parandan aldırırsın.”

Nasihatlerinden biri de; “Mezarımı belli olmayan bir yere yapınız” idi. Yüksek oğulları arzettiler ki: “Bundan evvel, hazretinizin işâreti ile ağabeyimizin gömüldüğü, şerefli ve bereketli yer hakkında; “Benim mezarım orada olacaktır. Aynı yerde gömüleceğim” buyurmuştunuz. Bu gün de böyle buyuruyorsunuz.” “Evet öyle idi. Fakat şimdi ben böyle istiyorum” dedi.

Oğullarının, bunu kabûl etme hakkında durakladıklarını görünce; “Eğer böyle yapmazsanız, şehrin dışında yüksek babamın yanına defnediniz. Bu da olmazsa, şehrin hâricinde bir bahçede benim mezarımı yapınız. Süslemeyiniz. Olduğu gibi bırakınız ki, en kısa zamanda nişanı kalmasın” buyurdu.

Hazret-i İmâm kendi kabirleri için buyurdukları iki üç yer hakkında, oğullarında bir duraklama, bir dikkat, hattâ bir şaşkınlık görünce, tebessüm edip; “Serbestsiniz. Nereyi münâsip görürseniz, oraya defnediniz” buyurdu. Vefât ettiği Safer ayının yirmidokuzunda Salı günü, gece kendine hizmet eden hizmetçilerine; “Çok zahmet çektiniz, bu sizin son zahmetinizdir” buyurdu. Gecenin sonunda: “Bu gece de bitti, sabah oldu” buyurdu. O günün işrâk zamanında; “Bevl edeceğim, bir leğen getirin” buyurdu. Getirdiler, fakat içinde kum yoktu, “İçinde kum olmazsa sıçrama ihtimâli olabilir” buyurdu. O en nâzik zamanda da, en ince husûslara dikkat edip, bevl etmedi ve; “Bu leğeni kaldırın, beni de yatağıma yatırın” buyurdu. Dediği gibi yaptılar. Kendilerine biraz sonra, vefât edeceksin, abdest almağa vakit bulamayacaksın ilhamı gelince, abdestini bozmak istemedi ve abdestli olarak rûhunu teslim etmek istedi. Sedirin üzerine yatınca, sünnet üzere sağ elini sağ yanağının altına koyup, zikrle meşgûl oldu. Büyük oğlu Muhammed Sa’îd, babasının sık sık nefes aldığını görünce; “Hâl-i şerîfiniz nasıldır babacığım?” diye arzetti. “İyiyim ve kıldığım o iki rek’at namaz kâfidir” buyurdu. Bundan sonra bir daha konuşmadı. Yalnız Allahü teâlânın ismini söyledi ve biraz sonra da vefât etti. Peygamberlerin büyüklerinin çoğunun son sözleri namaz olmuştur. Bu husûsta da Peygamberlerin serverine ( aleyhisselâm ) tâbi oldu. Vefâtı binotuzdört senesi, Safer ayının yirmisekizi, güneş hesabı ile yirmidokuzu, Salı günü kuşluk vakti vâkî oldu.

O ay yirmidokuz gün idi. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) vefât ayı olan Rebî’ul-evvel ayının ilk gecesi, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûruna kavuştu. Hastalık ve humma çektiği günler, yaşının sene adedi kadar olup, altmışüç gün idi. Hadîs-i şerîfde; “Bir günlük humma, bir senenin keffâretidir” buyuruldu. Çektikleri hastalık, bu hadîs-i şerîfin ma’nâsına uygun oldu.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin nurlu bedeni yıkama tahtasının üzerine koyulup, elbiseleri soyulunca, orada olanların hepsi de gördüler ki, hazret-i İmâm, namazda olduğu gibi ellerini bağladı. Sağ elinin baş parmağı ve küçük parmağını, sol elin bileğinde halka yaptı. Hâlbuki, oğulları vefâtından sonra, kollarını düzeltip uzatmışlardı. Yıkama tahtasına yatırırken, tebessüm etti ve bir müddet böyle mütebessim olarak kaldı. Hattâ orada olanlar feryâd ettiler.

Yıkayıcı, mübârek ellerini açıp düzeltti. Sol tarafa yatırdı, sağ tarafını yıkadı. Sağ tarafa yatırıp sol tarafını yıkayacağı zaman, orada bulunanlar, velilik kuvvetinin bir alâmeti olarak, zaîf bir hareketle ellerinin hareket ettiğini, biraraya geldiğini ve eskisi gibi tekrar sağ elinin baş ve küçük parmaklarının, sol elinin bileğinde halka yaptığını gördüler. Hâlbuki sağ tarafa yatınca, sağ elin sol el üzerine gelmemesi îcâbederdi. Latif elleri mum ve taze gül yaprağı kadar taze idiler. Bununla beraber öyle bir kuvvetle sol elini tutmuştu ki, ayırmak ve çözmek mümkün değildi. Kefene sardıkları zaman, yine ellerinin bağlandığı görüldü. Böylece iki-üç defa vâki oldu. Nihâyet oradakiler, bunda derin bir ma’nâ ve gizli bir sır olduğunu anlayıp, bir daha ellerini açmaya uğraşmadılar ve oğulları Hâce Muhammed Sa’îd; “Madem ki, muhterem babam böyle istiyor, böyle bırakalım” buyurdu. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîfde; “Yaşadıkları gibi ölürler” buyurdu. Bu, Allahü teâlânın büyük bir ihsânıdır. Dilediğine ihsân eyler. O’nun ihsânı boldur.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin cenâze namazını, oğlu Hâce Muhammed Sa’îd kıldırdı. Vefâtında 63 yaşında idi. Serhend’de evinin yanında defnedildi. Daha sonra Afganistan pâdişâhı Şâh-i Zaman, kabri üzerine büyük ve çok san’atlı bir türbe yaptırdı. Vefât haberi, talebelerini ve sevenlerini çok üzüp ağlattı. Duyulduğu her yerde gözyaşları döküldü. Vefâtı üzerine çok şiirler yazılmış ve pekçok târih düşürülmüştür. Onun vefâtına dayanamayan talebelerinden Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatır: “Vefât ettiği günün akşamı şehrin kenarında, virâne bir mescidde, o pahasız hazînenin hayaliyle içim yanıyor, kalbim parçalanıyordu. Kalbimden soğuk ahlar çekiyor, gözümden yakıcı gözyaşları döküyordum. Ben bu hâlde iken birden hocamın rûhâniyeti gözüküp; “Sabretmek lâzım” buyurdu Binlerce kırıklık ve perişanlık içinde; “Ey efendim, ateşe kim dayanabilir?” dedim, “İbrâhim aleyhisselâma uymayı yerine getirmek lâzımdır” buyurdu. Böylece, bu kendinden geçmiş âşığın divaneliği arttı, ızdırâbımı ve ona olan muhabbetimi dile getiren şiirler söylemeğe başladım.”

Büyük oğlu Muhammed Sa’îd buyurdu ki: “Yüksek babamı, vefâtından sonra rü’yâda gördüm. Allahü teâlânın kendisine verdiği büyük ni’metlerden tam neş’e ve sevinçle anlatıyordu ve bununla iftihar ediyordu. Kendisine; “Canım babacığım, şükr makamından hiç kimseye bir nasîb verdiler mi?” diye arzettim. “Evet, beni de şükredenlerden eylediler” buyurdu. Arzettim ki, Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Şükreden kullar azdır” (Sebe’-13) buyuruluyor. Bu âyet-i kerîmeden anlaşılan, bu cemâatin, peygamberler olduğudur. Yâhud da Peygamberlerin en büyük eshâblarıdır. Ebû Bekr-i Sıddîk ( radıyallahü anh ) gibi deyince; “Evet, öyledir. Fakat beni husûsî bir ihsân ve inâyetle, o cemâate dâhil eylediler” buyurdu.

Hâce Muhammed Ma’sûm hazretleri buyurdu ki: “Babamı vefâtından sonra rü’yâda gördüm. Münker ve Nekîr’in suâli nasıl geçti? diye sordum.” Buyurdu ki: “Allahü teâlâ merhamet ederek, bereket cihetiyle ilham edip; “Eğer sen izin verirsen bu iki melek kabrine gelecek” buyurdu. Arzettim ki: “Ey Allahım! Bu iki melek de, senin huzûrunda kalsınlar dedim. Nihâyetsiz rahmet ve merhametinden bana acıdı ve onları benim yanıma göndermedi.” Tekrar; “Kabir sıkması nasıl geçti?” diye sordum. “Oldu, fakat çok az oldu” buyurdu.

Çocukları:

1- Hâce Muhammed Sâdık: Büyük oğlu olup, daha küçük yaşta tasavvufda yüksek hâllere kavuştu. Onsekiz yaşında iken zâhirî ilimleri bitirip, ders vermeye başladı. Tasavvufda en yüksek dereceye ulaştı. Yirmidört yaşında iken 1025 (m. 1616) senesinde tâ’ûn, veba hastalığından vefât etti.

2- Hâce Muhammed Sa’îd: Babasının huzûrunda ilim öğrenip, onyedi yaşında aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Tatlı sözlü ve alçak gönüllü olup, dünyâya hiç kıymet vermezdi. Hadîs ve fıkıh ilimlerinde, yüksek derecede âlim idi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri bu oğluna icâzet ve hilâfet verip; “Muhammed Sa’îd, Ulemâ-i râsihîndendir (ilmini nübüvvet kaynağından alan âlimlerden)” buyurdu. Bu oğlu 1070 (m. 1660) senesinde vefât etti.

3- Muhammed Ma’sûm: Hindistan’da yetişen kelam âlimlerinin en meşhûrlarından olup, zâhirî ve bâtınî ilimlerde pek yüksek derecede idi. O doğunca, İmâm-ı Rabbânî hazretleri; “Muhammed Ma’sûm’un dünyâya gelişi bizim için pek bereketli ve pek mübârek oldu” buyurmuştur. Babası onu aklî ve naklî ilimlerde yüksek derecede yetiştirmiştir. Ona; “İlim tahsilini çabuk bitir ki, seninle işimiz vardır” buyurmuştur. Muhammed Ma’sûm (r.aleyh) daha ondört yaşında iken babasına; “Ben kendimde öyle bir nûr görüyorum ki, bütün âlem güneş gibi ondan aydınlanmaktadır. Eğer o nûr sönerse dünyâ karanlık, zulmetli olur!” diyerek hâlini babasına arzetmiştir. Bunun üzerine babası İmâm-ı Rabbânî ona; “Sen zamanının kutbu olursun” buyurarak müjde vermiştir. Muhammed Ma’sûm, daha sonra bu husûsu şöyle belirtmiştir “Allahü teâlâya hamdü senalar olsun. Va’dedilen ele geçti. Müjdelere kavuştum!” Muhammed Ma’sûm ( radıyallahü anh ) 1079 (m. 1667) senesinin Rebî’ul-evvel ayının yedinci günü vefât etti.

4- Muhammed Ferrûh: Daha çok küçük iken feyz ve nûrlara kavuşmuş, küçük yaşta, tâ’ûn hastalığından 1024 (m. 1615) senesinde vefât etmiştir.

5- Muhammed Îsâ: ismi, Îsâ aleyhisselâmın ismine izafeten Îsâ konmuştur. Birgün İmâm-ı Rabbânî hazretleri “Tâhâ” sûresini dinliyordu. Buyurdu ki: “Îsâ aleyhisselâmı gördüm. Meclisimizde idi. Bana; “Senin bir çocuğun dünyâya gelecek. İsmini benim ismimden koyunuz” dedi. Doğunca ismini Muhammed Îsâ koydular. Dört yaşına gelince hârikaları, kerâmetleri görülmeye başladı. Bu oğlu da Muhammed Ferrûh ile aynı gün tâ’ûn hastalığından vefât etti.

Veba (tâ’ûn) hastalığının yaygın olduğu günlerde, iki oğlu Muhammed Ferrûh ve Muhammed Îsâ hastalandılar. İmâm-ı Rabbânî hazretleri bu iki kardeşi birbirinden ayrı yerlerde yatırın dedi. Muhammed Ferrûh’u cemâathâne odasında, Muhammed Îsâ’yı ise, içerideki odada yatırdılar. Muhammed Îsâ vefât etti. “Muhammed Ferrûh’da ağırdır. Kardeşinin vefâtını ona haber vermeyelim” dediler. Bu sırada Muhammed Ferrûh; “Ey kardeşim, vefasızlık ettin, benden evvel gittin” dedi. Mevlânâ Abdülhay orada idi. “Baba, kime söylüyorsun?” dedi. “Muhammed Îsâ’ya söylüyorum. Ahırete gitmede benden evvel davrandı” cevâbını verdi. Mevlânâ Abdülhay, “Muhammed Îsâ içerideki odadadır. Onun vefât ettiğini nereden bildin?” deyince, Muhammed Ferrûh; “Meleklerin onu gasl ettiklerini görüyorum” dedi. Aynı gün akşam Muhammed Ferrûh da vefât etti.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, Mevlânâ Sâlih’e gönderdiği bir mektûpda (Birinci cild, 306. mektûp), tâ’ûn hastalığından küçük yaşta vefât eden oğulları için kısaca şöyle yazıyor:

“Kardeşim Molla Sâlih! Serhend’de bulunanların başına gelenleri dinle! Büyük oğlum Muhammed Sâdık ( radıyallahü anh ), iki küçük kardeşi Muhammed Ferrûh ve Muhammed Îsâ birlikte âhırete gittiler. “İnnâ lillahi ve innâ ileyhi râci’ûn.” Allahü teâlâya sonsuz hamd olsun ki, önce geride kalanlara sabr etmek gücünü ihsân eyledi. Bundan sonra bu belâdan râzı olmayı nasîb eyledi. Beyt:

“Beni incitsen de, yüz dönmem yine,
Sabretmek tatlı olur sevgili elemine.”

Sekiz yaşında vefât eden ve bu yaşta çok kerâmet ve hârikaları görünen Muhammed Îsâ’dan ne bildireyim! Her üçü de, nefis birer cevher idiler. Bize emânet verilmişlerdi. Allahü teâlâya hamd olsun ki, bu emânetleri râzı olarak sahibine teslim eyledik. Yâ Rabbî! Peygamberlerin efendisi hürmetine, bizi onların sevâbından mahrûm bırakma! Onlardan sonra bizleri fitneye düşürme!”

6- Ümmü Gülsüm: İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin kerîmesi, kızı olup, iffet hazînesi idi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri birgün çocukları ile evde oturuyorlardı. Kerîmeleri Ümmü Gülsüm o zaman yedi yaşında idi. Odaya girdi ve annesine; “Vah vah! Siz Allahdan gâfil hâlde oturuyorsunuz” dedi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri ona; “Bîbî! Sen Allahü teâlâyı unutmamak hâlini nereden aldın?” buyurdu. “Siz perde arkasından, filân hanıma zikr telkin ediyordunuz. Ben de perde arkasında olan o hanımefendinin yanında idim. O günden beri benim kalbim zikr ediyor. Dâima, Allah Allah diyor. Allahü teâlâyı bir an unutmuyorum. Aynı zamanda kalblerde olanları da biliyorum. Kimi görsem, kalbindekini bilirim” dedi. Kardeşlerinden birgün sonra, ya’nî Rebî’ul-evvelin sekizinci günü o da vefât etti. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin bu kızından başka iki kızı daha vardı. Bunlardan biri, babasının sağlığında vefât etti. Diğeri de Kâdı Abdülkâdir’le evlendi.

7- Muhammed Eşref: İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin oğullarından olup, babasının sağlığında, süt emmekte iken vefât etti.

8- Şah Muhammed Yahyâ: İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin en küçük oğludur. Bu oğullarına Şah lakabını vermesinin sebebi; Şah İskender-i Kâdirî’nin bu çocuğa, daha çok küçük yaşta teveccüh edip, inâyet nazarları ile hâlini süsleyip, kendi dedelerinin âdeti üzere, bu gözbebeğine Şah ismini vermiş olmasıdır. Yahyâ ismini vermelerine gelince; bu oğlu dünyâya gelmeden önce, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine şöyle ilham olundu: “Evinde bir çocuk dünyâya gelecek, senin ismini ihyâ edecek, yaşatacaktır.” Dünyâya gelince, o müjde sebebi ile ismini; ihyâ eden ma’nâsına Yahyâ koydu.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, dâima bu vilâyetin gözbebeğinin yaradılışının ve kabiliyetinin yüksekliğinden bahsederlerdi. Hattâ bu göz nûru, hazret-i İmâm’ın bereketli terbiyeleri ile sekiz dokuz yaşlarında iken Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Daha çok küçük yaşta, kendisinde ilim tahsiline karşı öyle bir rağbet ve muhabbet görülüyordu ki, üstadına yaptığı rabıtalar ve bu esnadaki müşâhedeler, hiç bir çocukta görülmüş ve duyulmuş değildir. İmâm-ı Rabbânî, Ecmîr seferinden dönerken, hizmetçilerinden birkaçı, Şah Muhammed Yahyâ’yı, hazret-i İmâm’ı karşılamak için iki üç konak ileriye götürdüler. Hazret-i İmâm’ın huzûruna geldi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri, dört gün sonra Serhend’e geleceklerini söyledi. Oğlu Serhend’e dönmek için babasından izin istedi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri; “Dönmek için niçin bu kadar acele ediyorsun. Yoksa bizi özlemedin mi?” buyurdu. “Burada kalırsam derslerim kalır ve filân arkadaşım beni geçer. Bunu istemem. Hocamı da özledim” dedi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri çok memnun oldu ve; “Evet, ne için böyle olmasın ki, âlimler tabakasındandır, sâlihler ve hafızlar hânedânındandır” buyurdu ve izin verdi.

Şah Muhammed Yahyâ babasının vefâtından sonra, yüksek ağabeylerinin bereketli terbiyeleri ile, aklî ve naklî ilimleri tamamen öğrendi. Tam bir kuvvet ve kudretle ilim kürsüsüne oturup, en zor kitaplardan ders okutmaya başladı. Allahdan başka herşeyden vaz geçip, lüzumsuz hiçbir şey yapmayıp, vakitlerinin kıymetini bilip, sünnet-i seniyyeye uyup, bu büyükler yoluna tam riâyet edip, bu yolda devam etti. Öyle ki, temizliğin ve ma’nevî nisbetin varisliği, temiz alnından belli olurdu. Boyu, gözleri, kaşları, yürüyüşü, yüksek babasına çok benzerdi. Makbûl ve sevgili olmasının alâmetlerinden biri de, Hâce Bâkî-billah’ın büyük oğlu Hâce Muhammed Abdullah’ın kızının, bu vilâyet sedefinin nikâhı altına girmesidir. 1037 (m. 1627) senesinde onbeş yaşında idi ve “Mutavvel” okuyordu.

Zâhirî ilimlerden sonra, yüksek ağabeylerinin yanında tasavvuf yolunda ilerledi. Kemâl ve ikmâl derecelerine kavuşup, mürşid-i kâmil-i mükemmil oldu. Yüksek keşf ve ma’rifetler sahibi oldu. Bir kısmını kalem dili ile, hazret-i Urvet-ül-Vüskâ İmâm Ma’sûm’a arzetti, doğruluklarını sordu. Mektûbât-ı Ma’sûmî’de bunlar vardır.

Yüksek ağabeyleri, Haremeyni şerîfeyni ziyârete gidince, bu da onlarla beraberdi. O mübârek yerlerin feyz ve nûrlarından çok nasîb aldı. 1098 (m. 1687)’de vefât etti. Tegannînin haram olduğuna dâir bir risalesi vardır. (Tegannî; Kur’ân-ı kerîmi ve ezanı, hareke veya harf katacak veya harfleri değiştirecek şekilde, müzik perdelerine uyarak okumaktır.)

Şah Muhammed Yahyâ’nın iki oğlu kaldı. Biri Şeyh Ziyâeddîn, diğeri Şeyh Fakîrullah idi. Bunların ikisi de zâhir ve bâtın kemâllerine kavuşmuşlardı. Mektûplarından birkaçı Gülşen-i Vahdet’de vardır.

Talebeleri: İmâm-ı Rabbânî hazretleri irşâd makamına geçip, insanları irşâda, doğru yolu anlatmaya başlayınca, insanlar dünyâ kazançlarını bırakıp, yakın-uzak heryerden karınca ve çekirge sürüleri gibi huzûruna üşüştüler. Onun bereketiyle, dünyâda bir benzeri daha bulunmayan ve büyük bir ni’met olan ders halkaları ve sohbet meclisleri kuruldu. İslâmiyetin zayıf, kâfirlerin galip olduğu bir zamanda, binlerce gayr-i müslim İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûrunda müslüman oldu. Nice fâsık ve fâcir, haramlara dalmış felâket içinde olan günahkâr kimseler, onun sohbeti ile hidâyete kavuşmuş, hâllerini düzeltip, takvâ sahibi ve ibâdet eden kimseler olmuşlardır.

Dünyânın her yerinden, uzaktan-yakından pekçok insan, İmâm-ı Rabbânî hazretlerini rü’yâda ve uyanıkken görüp, aşk ve muhabbetle huzûruna koşmuşlardır. Âlimlerden, sâlihlerden, zengin ve fakirlerden pekçok kimse böylece huzûruna gelip, sohbetiyle şereflenmişler, ondan feyz almışlardır.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, huzûruna gelip, sohbetinde toplanan herkese teveccüh eder, feyz verir ve tasavvufta üstün hâllere kavuştururdu. Elinde tövbe edip, ona talebe olanların sayısı yüzbinlerin üstündedir. Seçkin talebelerini insanlara doğru yolu anlatmak üzere çeşitli memleketlere göndermiş ve talebeleri vasıtasıyla oralara da feyz vermiştir.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinin meşhûrlarından bir kısmı şu zâtlardır:

Muhammed Sâdık: Yirmidört yaşında iken çok az insanın kavuşabileceği yüksek derecelere kavuşan büyük oğludur. Babasının sağlığında 1025 (m. 1616) senesinde vefât etmiştir. Muhammed Sa’îd: Yüksek hâller, güzel ahlâk ve temiz ameller sahibi ikinci oğludur. Aklî ve naklî ilimlerde âlim, tasavvuf bilgilerinde mütehassıs idi. Babasının husûsî sırlarına büyük derecelerine, eşsiz kemâlât ve hâllerine kavuşup, onun nûrunu bütün âleme yayan üçüncü oğlu Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî olup, dokuzyüzbin talebesi vardı. Bunlardan yüzkırkbini evliyâ, yedibini de mürşid-i kâmil idi. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebeleri arasında, en meşhûrlarından ve halîfelerinden olanları da şu zâtlardır 1- Mîr Muhammed Nu’mân, 2- Şeyh Tâhir-i Lâhori, 3- Bedî’uddîn Sehâren-pûri, 4- nûr Muhammed Pütnî, 5-Hamîd-i Bingâlî, 6- Şeyh Müzzemmil, 7-Şeyh Tâhir Bedahşî, 8- Mevlânâ Ahmed Berkî, 9- Mevlânâ Kâsım Ali, 10- Mevlânâ Yûsuf Semerkandî, 11-Mevlânâ Muhammed Sâlih Gülâbî, 12-Mevlânâ Muhammed Sıddîk Keşmî, 13- Şeyh Abdülhayy, 14- Mevlânâ Yâr Muhammed Telkânî, 15- Mevlânâ Hasen-i Berkî, 16- Şeyh Abdülhâdî, 17-Şeyh Hacı Hıdır Efgân, 18- Şeyh Yûsuf-i Berkî, 19- Şeyh Mühibbullah, 20- Mevlânâ Ahmed Deybenî, 21- Kerîmüddîn Baba Hasen Ebdâlî, 22- Şeyh İshâk Sindî, 23- Mevlânâ Abdülvâhid Lâhori, 24- Mevlânâ Emânullah Lâhorî, 25- Muhammed Sâdık Bedahşânî, 26- Yâr Muhammed Kadîm, 27-Mevlânâ Kâsım Ali, 28- Âdem Bennûrî 29- İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hayâtını ve menkıbelerini anlatan “Zübdet-ül-makâmât” kitabını yazan ve Mektûbât’ın üçüncü cildini toplayan meşhûr talebesi, Muhammed Hâşim-i Keşmî, 30- Yine hayâtını ve menkıbelerini anlatan “Hadarât-ül-Kuds” kitabını yazan, meşhûr talebesi, Bedreddîn Serhendî en meşhûr talebelerindendir.

Yüksek talebelerini, insanlara zâhirî ilimleri ve bâtınî ma’rifetleri öğretmeleri için her tarafa gönderdi. Meselâ; Mevlânâ Hamîd-i Bingâlî, Mevlânâ Muhammed Sıddîk-i Bedahşî, Şeyh Müzzemmil, Mevlânâ Tâhir-i Bedahşî, Mevlânâ Ahmed-i Deybenî, Kerîmüddîn-i Baba Hasen-i Ebdâlî, Hasen-i Berkî, Mevlânâ Abdülhayy-i Belhî, Mevlânâ Hâşim-i Keşmî, Mevlânâ Bedreddîn-i Serhendî, Yûsüf-i Berkî, Hacı Hıdır Efgân, Hâce Muhammed Sâdık-i Kâbilî, Mevlânâ Yâr Muhammed Kadîm-i Talkânî ve diğerleri..

Bu zâtlar İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin seçkin talebelerindendir. Bunların sohbetinden milyonlarca insan feyz alarak, Vilâyet makamına kavuşmuşlardır. Bu yüksek talebelerine çok yüksek müjdeler vermiş ve insanların bu seçkin zâtların sohbetlerine kavuşmalarını teşvik eylemiştir. Talebesinden ba’zılarını vilâyet ve kutbluk makamı ile müjdelemiştir.

Nûr Muhammed Pütnî (kuddise sirruh): talebesinin büyüklerindendir. Bunun hakkında; “O, ricâl-ül-gaybdendir. Ya Nükabâdan, yâhud Nücebâdandır” buyurdu.

Bedî’üddîn-i Sehârenpûri (kuddise sirruh): Rü’yâda Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) çok inâyet ve iltifâtlara kavuştu. Kendisine; “Sen Hindistan’ın sirâcısın kandilisin” buyuruldu. Zamanın kutbu olmak saadetine de kavuştu.

Mevlânâ Ahmed-i Berkî (kuddise sirruh): Bir hafta içinde bütün sülûk konaklarını geçmiştir. Bu da memleketinin kutbu olma şerefine nail olmuştur.

Mevlânâ Muhammed Tâhir-i Lâhori (r.aleyh): Kendi memleketinin kutbu olmakla şereflendi. Allahü teâlâ kendisine; “Senin teveccüh ettiklerinin hepsini Cehennem ateşinden halâs ettim ve sana talebe olanı bağışladım” diye ilham eyledi.

Seyyid Âdem-i Bennûrî (r.aleyh): Daha ilk teveccühde ve hattâ telkin ânında, talebeyi tasavvufda Fenâ-i kalbî makamına ve nisbet-i hâssaya ulaştırırdı. Allahü teâlâ tarafından kendisine husûsî bir tarz ve yol ihsân edildi. Bu yola “Ahseniyye” denmiştir, işte bu yol ile insanları Allahü teâlâya yaklaştırıyordu. Bu beşareti, müjdeyi, İmâm-ı Rabbânî hazretleri, şu sözleri ile kendisine verdiler “Size bizden istifâde ettiğinizden daha çoğu gaybî olarak verilecektir. Sizin yolunuza tevessül (vesile) eden, mağfiret olunmuştur. Kıyâmette size yeşil bir sancak verilir. Size tevessül edenler, sizin yolunuzda gidenler, kıyâmet gününde o sancağın altında rahat ve gölgede olurlar.” Dörtyüzbinden ziyâde kimse huzûrunda tövbe etti. Bin tane kâmil talebesi vardı. Seyyid Ahmed, Medîne-i münevvereye gidince, Resûlullah ( aleyhisselâm ) selâmını almış ve pek az kimseye bile nasîb olmıyan müsâfeha etmek şerefine kavuşmuştu. O sırada; “Ey oğlum! Sen benim yanımda kal!” diyerek bir ses duyuldu ve hakîkaten, Medîne-i münevverede vefât etti.

Seyyid Muhammed Nu’mân-ı Bedahşî (kuddise sirruh): İmâm-ı Rabbânî hazretleri, bir mektûbunda, Seyyid Muhammed” Nu’mân-ı Bedahşî’ye: “Sizin kemâl hilâliniz, güneşin karşısında ondördüncü ay gibi oldu. Güneşe verilenlerin hepsi, ona aksetti” yazdı. Kutb olduğu kendisine müjdelendi, İrşâdları çok fazla oldu. Yüzbinlerce insanı Allahü teâlâya yaklaştırdı. Zamanın pâdişâhı, talebesinin çokluğundan korktu. Onu Dekken’den çağırıp yanında muhafaza eyledi. Buyurdu ki: “Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâda gördüm. Ebû Bekr-i Sıddîk ( radıyallahü anh ), O serverin yanında idi. Buyurdu ki: “Yâ Ebâ Bekr! Oğlum Muhammed Nu’mân’a söyle, Ahmed’in makbûlü, benim makbûlümdür ve Allahü teâlânın makbûlüdür. Ahmed’in merdûdünü, kabûl etmediğini ben ve Allahü teâlâ sevmeyiz.” İmâm-ı Ahmed Rabbânî’nin (kuddise sirruh) makbûllerinden olduğum için, bu müjdeyi duyunca, büyük bir sürura kapıldım. Bu huzûr içerisinde iken, tekrar şöyle buyurdular: “Oğlum Muhammed Nu’mân’a de ki: Senin makbûlün, Ahmed’in (İmâm-ı Rabbânî’nin) makbûlüdür. Onun makbûlü, benim ve Allahü teâlânın makbûlümüzdür. Senin merdûdün, kabûl etmediğin Ahmed’in, benim ve Allahü teâlânın merdûdüdür.”

Eserleri: 1- Mektûbât: İslâm âleminde İmâm-ı Rabbânî’nin mektûbâtı kadar kıymetli bir kitap daba yazılmamıştır. Mektûbât, üç cild olup, beşyüzyirmialtı mektûbunun toplanmasından meydâna gelmiştir. Kelâm ve fıkıh bilgilerini, tasavvufun ma’rifetlerini açıklayan uçsuz bir derya gibi eşsiz bir eserdir.

Mektûbât’ın birinci cildi 1025 (m. 1616) senesinde talebelerinin meşhûrarından Yâr Muhammed Cedîd-i Bedahşî Talkânî tarafından toplanmıştır. Birinci cildde üçyüzonüç (313) mektûp vardır. Bu cildin son mektûbu, Muhammed Hâşim-i Keşmî’ye yazılmıştır. İmâm-ı Rabbânî hazretleri birinci cildin son mektûbunu yazınca; “Muhammed Hâşim’e gönderilen bu mektûpla resûllerin, din sahibi peygamberlerin ve Eshâb-ı Bedr’in sayısına uygun olduğundan, üçyüzonüç mektûpla birinci cildi burada bitirelim” buyurmuştur.

İkinci cildi ise 1028 (m. 1619) senesinde yine talebelerinden, Abdülhay Pütnî tarafından toplanmıştır. Bu cildde Esmâ-i hüsnâ ya’nî Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîmde geçen doksandokuz ismi sayısınca doksandokuz (99) mektûp vardır.

Üçüncü cild de İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin vefâtından sonra 1040 (m. 1630) senesinde talebelerinden Muhammed Hâşim-i Keşmî tarafından toplanmış olup, bu cildde de Kur’ân-ı kerîmdeki sûrelerin sayısınca yüzondört (114) mektûp vardır. Her üç cildde toplam beşyüzyirmialtı (526) mektûp vardı. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin vefâtından sonra on mektûbu daha üçüncü cilde ilâve edilmiştir. Böylece toplam mektûp adedi. (536) olmuştur.

Mektûbât’daki mektûpların birkaçı Arabî, geri kalanların hepsi Fârisîdir. 1392 (m. 1972) senesinde, Pakistan’da Karaşi’de (Edeb Menzil, Sa’îd Kompani) de Gulâm Mustafa Hân tarafından, üç cildi iki kitap hâlinde ve haşiyesinde açıklamalar olarak, gayet okunaklı ve nefis basılmıştır. Bu Fârisî baskının, 1397 (m. 1977) senesinde İstanbul’da, ofset baskısı yapılmıştır. Muhammed Murâd-i Kazanî Mekkî tarafından 1302 (m. 1884) yılında Arabîye tercüme edilerek, “Dürer-ül-meknûnât” adı verilmiş, 1316 (m. 1898)’da Mekke-i mükerremede Miriyye matbaasında basılmıştır. 1382 (m. 1963)’de, İstanbul’da da ofset yolu ile birinci hamur kâğıda gayet nefis basılmıştır. İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) ve oğlu Muhammed Ma’sûm’un (kuddise sirruh) (Mektûbât) kitapları, Müstekîm-zâde Süleymân Efendi tarafından Farsçadan Türkçeye, Osmanlıcaya tercüme edilip, 1277 (m. 1860) senesinde taşbasması yapılmıştır. Daha sonra birinci cildi Türkçeye tercüme edilerek, “Müjdeci Mektûblar” adı ile İstanbul’da Hakîkat Kitabevi tarafından yayınlanmıştır. Mektûbât’ın ikinci ve üçüncü cildindeki mektûplardan da bir kısmı Türkçeye tercüme edilerek, “Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye” kitabı içinde 108 madde hâlinde yayınlanmıştır.

İmâm-ı Rabbânî’nin mübârek oğlu Muhammed Ma’sûm-i Serhendî’nin yetiştirdiği, yüzlerce evliyânın meşhûrlarından olan Muhammed Bâkır Lâhorî, 1080 (m. 1668)’de “Mektûbât’ı Fârisî olarak hülâsa edip, özetleyerek “Kenz-ül-hidâyât” ismini vermiştir. Bu eser yüzyirmi sahife olup, içinde yirmi başlık vardır. 1376 (m. 1957) senesinde Lâhor’da basılmıştır.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin büyük talebelerinden Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatır: “Hocamın zamanında yaşayan ve derin âlim olan bir zât bana: “Senin hocanın risaleleri ve mektûpları olduğunu duydum, fakat görmedim” dedi. Ben de İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin bir mektûbunu, o dindar âlime okudum. Dinlerken zevkinden coşup, ellerini kaldırdı. Bir müddet duâ etti ve; “Yâ Rabbî! Bu muazzam şeyhe dâima selâmet ver!” dedi, sonra bana; “Bid’atlarla dolu olan bu bozuk zamanda kalb kararıyor, paslanıyor. Senin yüksek hocanın sözleri o pasları sildi, kalbimi cilâlandırdı” dedi.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden biri şöyle nakleder: “İmâm-ı Rabbânî hazretleri buyurdu ki: “Bütün yazılarımızı, âhır zamanda gelecek olan Hazret-i Mehdî’nin okuyacağı ve hepsini makbûl bulacağı bize bildirildi.”Son asrın zâhir ve bâtın ilimlerinde kâmil, dört mezhebin fıkıh bilgilerinde mahir, büyük İslâm âlimi ve rûh bilgilerinin mütehassısı, Seyyid Abdülhakîm-i Arvâsî hazretleri defalarca şöyle buyurmuştur: “Ba’de kitâbillah ve ba’de kütüb-i sitte efdal-i kütüb, Mektûbâtest.” Ya’nî, Allahü teâlânın kitabı olan Kur’ân-ı kerîm’den sonra ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerinin toplanması ile meydana gelmiş olan Kütüb-i sitteden sonra, dîn-i İslâmda yazılmış kitapların en üstünü Mektûbât’tır. Yine Mektûbât’tan bahsederken; “Din ve dünyâya en ziyâde yarıyan ve dîn-i İslâmda misli yazılmamış Mektûbât kitabı...” buyurmuştur.

Evliyâ-yı Kirâmın vilâyetlerinin kemâlâtının ma’rifetlerini bildiren kitapların en kıymetlisi, Celâleddîn-i Rûmî’nin “Mesnevî”si olduğu gibi, hem vilâyet kemâlâtının ma’rifetlerini, hem de nübüvvet kemâlâtının ma’rifetlerini ve inceliklerini bildiren kitapların en kıymetlisi ve en üstünü, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin “Mektûbât” kitabıdır.

Diğer eserleri de şunlardır: 2- Redd-i revâfıd: Fârisî olup, Râfizîleri reddeden bu kitabın Türkçesi, (Hak sözün Vesîkaları) kitabında, bir bölüm olarak, Hakîkat Kitabevi tarafından yayınlanmıştır. Arapcaya da tercüme edilmiştir. 3- İsbâtün-nübüvve: “Peygamberlik nedir?” adı ile Türkçeye tercüme edilmiştir. Hak Sözün Vesîkalan kitabı içinde bir bölüm olarak yayınlanmıştır. Ayrıca Arapcası, İngilizceye ve Fransızcaya da tercüme edilmiştir. 4- Mebde’ ve Me’âd, 5-Âdâb-ül-mürîdîn, 6- Ta’lîkât-ül-Avârif, 7-Risâle-i tehlîliyye, 8- Şerh-i Rubâ’ıyyât-ı Abd-il-Bâkî, 9- Meârif-i ledünniye, 10- Mükâşefât-ı gaybiyye, 11- Cezbe ve sülûk risalesi.

Eserlerinden seçmeler:

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin eşsiz eseri “Mektûbât”, hem yazıldığı asırda, hem de sonraki asırlarda, hakîki saadeti arayanlar tarafından aşk ve şevkle okunmuş, istifâde edilmiş ve pekçok insanın se’âdete kavuşmasına vesile olmuştur. Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak isteyenlere fâideli olmak için yazdığı bu eserinden seçmeler:

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, büyük oğlu Muhammed Sâdık’a yazdığı birinci cilddeki 260. mektûbun son kısmında şöyle buyurdu:

“Ey oğlum! Kutb-i irşâdın feyz vermesi ve ondan feyz almakla ilgili ma’rifetler, “Mebde’ ve Me’âd” risalesinde, “İfâde ve istifâde” babında yazılmışdı. Sırası gelmiş iken, fâideli olan bu ma’rifeti de, buraya yazıyorum. Orada yazılı olan ile karşılaştırınız! Kutb-i irşâd, kemâlât-i ferdiyyeye de mâlikdir. Çok az bulunur. Asırlardan, çok uzun zaman sonra, böyle bir cevher dünyâya gelir. Kararmış olan âlem onun gelmesi ile aydınlanır. Onun irşâdının ve hidâyetinin nûrları, bütün dünyâya yayılır. Yer küresinin ortasından tâ arşa kadar herkese; rüşd, hidâyet, îmân ve ma’rifet onun yolu ile gelir. Herkes, ondan feyz alır. Arada o olmadan, kimse bu ni’mete kavuşamaz. Onun hidâyetinin nûrları, bir okyanus gibi, (çok kuvvetli radyo dalgaları gibi) bütün dünyâyı sarmıştır. O derya, sanki buz tutmuştur. Hiç dalgalanmaz (ya’nî şöhretten uzak olur, onu kimse tanımaz.) O büyük zâtı tanıyan ve seven bir kimse, onu düşünürse, yâhud, o, bir kimseyi sever, onun yükselmesini isterse, o kimsenin kalbinde, sanki bir pencere açılır. Bu yoldan, sevgisi ve ihlâsına göre, o deryadan kalbi feyz alır. Bunun gibi bir kimse, Allahü teâlâyı zikr ederse ve bu zâtı hiç düşünmezse, meselâ onu tanımazsa, yine ondan feyz alır. Fakat, birinci feyz daha fazla olur. Bir kimse, o büyük zâtı inkâr eder, beğenmezse, yâhud o büyük zât, bu kimseye incinmiş ise, Allahü teâlâyı zikr etse bile, rüşd ve hidâyete kavuşamaz. Ona inanmaması veya onu incitmiş olması, feyz yolunu kapatır. O zât, bunun istifâdesini istememiş olmasa bile, onun zararını istemese bile, hidâyete kavuşamaz. Rüşd ve hidâyet, var görünür ise de yoktur. O zâta inanan ve sevenler, onu düşünmeseler de ve Allahü teâlâyı zikr etmeseler de, yalnız sevdikleri için, rüşd ve hidâyet nûruna kavuşurlar. Fârisî beyt tercümesi:

Susdum artık, zekîlere bu yeter,
Çok bağırdım, dinleyen varsa eğer.

Âlemlerin rabbi olan Allahü teâlâya hamdolsun. O, rahmândır ve rahimdir. O’nun resûlü Muhammed aleyhisselâma ve Âline ve Eshâbına sonsuz salât ve selâm olsun.”

Birinci cild, 23. mektûpda şöyle buyurdu:

“Bir din âlimi, gençlere din öğreteceği zaman, bunlara önce, İslâm düşmanları ve câhil kimseler tarafından şırınga edilen, yanlış bilgileri ve iftiraları anlayıp, onların temiz ve körpe kafalarını bu zehirlerden temizler. Zehirlenen rûhlarını tedâvi eder. Sonra, yaşlarına ve anlayışlarına göre, İslâmiyeti ve meziyetlerini, faydalarını, emirlerindeki ve yasaklarındaki hikmetlerini, inceliklerini ve insanlığı saadete ulaştırdığını, onların kalbine yerleştirir. Böylece gençlerin rûh bahçelerinde, dertlere deva, rûhlara gıda olan nefis çiçekler yetişir. Böyle bir din âlimini ele geçirmek, en büyük kazançtır. Onun bakışları, rûhlara işler. Sözleri, kalblere te’sîr eder. Dîn-i İslâmı hazır lokum gibi yutmak, susuz kalmış iken soğuk şerbet içip ciğerlerine kadar serinliyebilmek, ancak böyle bir Allah adamının sunması ile mümkündür...”

Birinci cild, 193. mektûp:

Allahü teâlâ yardımcımız olsun! işlerinizi kolaşlaşdırsın! Ayıb ve çirkin olan şeylerden korusun!

Âkil ve baliğ olan erkeğin ve kadının birinci vazîfesi; Ehl-i sünnet âlimlerinin yazdıkları akâid bilgilerini öğrenmek ve bunlara uygun olarak inanmakdır. Allahü teâlâ, o büyük âlimlerin çalışmalarına bol bol sevâb versin! Âmin. Kıyâmette Cehennem azâbından kurtulmak, onların bildirdiklerine inanmağa bağlıdır. Cehennemden kurtulacak olanlar, yalnız bunların yolunda gidenlerdir. (Onların yolunda gidenlere “Sünnî” denir.) Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ve Eshâbının “rıdvânullahi aleyhim ecmaîn” yolunda gidenler yalnız bunlardır. Kitâbdan ve sünnetten (ya’nî Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden) çıkarılan bilgiler içinde kıymetli, doğru olan, yalnız bu büyük âlimlerin, kitâbdan ve sünnetden anlayıp bildirdikleri bilgilerdir. Çünkü, her bid’at sahibi, ya’nî her reformcu ve her sapık kimse, bozuk düşüncelerini, kısa aklı ile, kitâbdan ve sünnetden çıkardığını söylüyor. Ehl-i sünnet âlimlerini gölgelemeğe, küçültmeğe kalkışıyor. Demek ki, kitâbdan ve sünnetden çıkarıldığı bildirilen her sözü, her yazıyı doğru sanmamalı, yaldızlı propagandalarına aldanmamalıdır...

İ’tikâdı düzeltdikten sonra, helâl, haram, farz, vâcib, sünnet, mendûb ve mekrûh olan şeyleri de fıkıh kitaplarından öğrenmek ve her işi bunlara göre yapmak da lâzımdır. Talebeden birkaçına emir buyurunuz da, Fârisî dilinde yazılmış fıkıh kitaplarından birini, toplandığınız zaman okusunlar. “Mecmû’a-i Hâni” ve “Umdet-ül-İslâm” adındaki kitapları okumak çok uygun olur.

Allah korusun, i’tikâd edilecek şeylerde bir sarsıntı olursa, kıyâmetde. Cehennemden hiç kurtulmak olmaz. İ’tikâd doğru olup da, işlerde gevşeklik olursa, tövbe ile ve belki tövbesiz de af olunabilir. Eğer af olunmazsa, Cehenneme girse bile, sonunda yine kurtulur. Görülüyor ki, işin aslı ve temeli, i’tikâdı düzeltmektir. Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr buyurdu ki: “Bütün iyi hâlleri ve buluşları bize verseler, fakat Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdını kalbimize yerleşdirmeseler, hâlimi harab; istikbâlimi karanlık bilirim. Eğer, bütün harablıkları, çirkinlikleri verseler ve kalbimizi Ehl-i sünnet i’tikâdı ile süsleseler, hiç üzülmem.” Allahü teâlâ, bizi ve sizi, Ehl-i sünnet i’tikâdından ayırmasın! İnsanların efendisi hürmetine ( aleyhisselâm ) duâmızı kabûl buyursun! Âmîn.

Lâhor’dan gelen bir talebe, Şeyh Ciyûn’un eski Nahhâs Câmii’nde Cum’a namazı kıldığını söyledi. Meyan Refi’uddîn onun iltifâtına kavuşduktan sonra, Kâdı Şeyh Ciyûn’un kendi bahçesinde bir câmi yaptırdığını söyledi. Böyle haberleri işittiğimiz için, Allahü teâlâya hamd olsun! Allahü teâlâ böyle iyi işleri arttırsın! Böyle haberleri işitince, çok, hem de pekçok sevinmekteyiz.

Muhterem Seyyid hazretleri! Bugün, müslümanlar kimsesiz kaldı, İslâmiyete yardım için, bugün az birşey vermek, binlerce altın vermiş gibi kıymetli olur. Hangi talihli kimseye bu büyük ni’meti ihsân ederlerse, ona müjdeler olsun! Dînin yayılmasına, İslâmiyetin kuvvetlendirilmesine çalışmak, her zaman iyidir ve kim olursa olsun böyle çalışan, cihâd sevâbına kavuşur. Fakat, İslâm düşmanlarının her yandan saldırdığı bu zamanda, Ehl-i beyt-i nebeviden olan siz kahramanların yardım etmesi, elbette daha iyi, daha güzel olur. Çünkü Allahü teâlâ, İslâmiyet gibi en büyük ni’metini, kullarına, sizin yüksek ceddîniz ile gönderdi. Sizin yardımınız, kendi yaptığı şeye yardım etmek olur. Başkalarının yardımı ise böyle olmaz, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) tam vâris olabilmek, bu büyük işi yapmakla olur. Resûlullah ( aleyhisselâm ) Eshâbına karşı buyurdu ki: “Siz, öyle bir zamanda geldiniz ki, Allahü teâlânın emirlerinin ve yasaklarının onda birini yapmaz iseniz, helak olur, Cehenneme gidersiniz. Sizden sonra öyle müslümanlar gelecek ki, Allahü teâlânın emirlerinin ve yasaklarının onda birini yapabilseler Cehennemden kurtulurlar.” işte bizim zamanımız, o zamandır ve müjdelenenler de, şimdiki müslümanlardır. Fârisî beyt tercümesi:

Se’âdet topu, ortaya kondu.
Topu kapan yok, erlere noldu?

Bu yakınlarda, mel’ûn Guvendval kâfirinin öldürülmesi çok güzel oldu. Onun ölümü, Hindûların burunlarının kırılmasına sebeb oldu. Ne niyetle olursa olsun, niçin öldürüldü ise öldürülsün. İslama saldıranların alçalması, müslümanlar için bir kazançdır. O kâfir öldürülmeden önce rü’yâda, devlet reîsimizin, kâfirlerin liderlerinin başını kesdiğini görmüşdüm. Doğrusu, o kâfir, düşmanların önderi ve kâfirlerin şefleri idi. Allahü teâlâ, o alçakları yardımsız bıraksın!

İslâmiyetin ve müslümanların yükselmesi, kâfirlerin ve kâfirliğin kıymetden düşmesine, aşağı olmasına bağlıdır. Allahü teâlâ, zımmîlerden cizye almağı emreyledi. Onlardan bu vergiyi almak, onları aşağı kılmak içindir. Kâfirler ne kadar yükselirse, müslümanlar da o kadar alçalır. Bu inceliği iyi anlamalıdır. Çok kimse, bu bağlılığı anlayamıyor. Bu yüzden dinlerini yıkıyorlar. Allahü teâlâ, Tövbe sûresinin, 73. âyetinde meâlen; “Ey sevgili Peygamberim ( aleyhisselâm )! Kâfirlerle ve münâfıklarla cihâd et, döğüş! Onlara sert davran!” buyurdu. Kâfirlerle döğüşmek, onlara sert davranmak, dinde zarurî lâzımdır. Ya’nî îmânın şartıdır. (Fakat, cihâdı hükümet yapar. Devletin ordusu yapar. Müslümanların cihâdı, asker olarak hükümetin verdiği vazîfeyi yapmakdır.)

İslâmiyetin emirlerini bildirmek için, hârika işler yapmak, kerâmet sahibi olmak şart değildir. Bilenlerin, bilmeyenlere öğretmeleri lâzımdır. Elimde gücüm, kuvvetim yokdu da, İslâmiyetin yasak etdiği şeylerin kötülüklerini söyliyemedim diyerek, özür ve bahâne ileri sürmek, kıyâmetde insanı azâbdan kurtaramayacakdır. İnsanların en iyileri olan peygamberler (aleyhimüsselâm), İslâmiyetin emirlerini, yasaklarını bildirirlerdi. Ümmetleri mu’cize isteyince; “Mu’cizeleri Allahü teâlâ yaratır. Bizim vazîfemiz O’nun emirlerini bildirmekdir” buyururlardı. Allahü teâlâ, dilerse ümmetlere merhamet ederek, inanmaları, saadete kavuşmaları için, o anda mu’cize yaratırdı. Her ne olursa olsun, İslâmiyeti bildirmek, gençlere öğretmek, fâidelerini açıklamak, düşmanların yalanlarını, iftirâlarını cevaplandırmak elbette lâzımdır. Bilenler, bildirmezlerse, cezadan, azâbdan kurtulamayacaklardır. Bu vazîfeyi yaparken, fitne çıkarmamağa dikkat etmelidir. Dikkatle çalışırken, kendine bir sıkıntı gelirse, bunu ni’met bilmelidir. Peygamberler (aleyhisselâm), Allahü teâlânın emirlerini bildirirken, görmedikleri sıkıntılar, çekmedikleri işkenceler kalmadı. Onların en üstünü Resûlullah efendimiz buyurdu ki: “Hiçbir peygambere, benim çekdiğim eziyet çektirilmedi.” Fârisî beyt tercümesi:

Ömür geçdi, derdimi anlatmak bitmedi,
Bitireyim artık, gece devam etmedi.

Vesselâm.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Mektûbât’ının birinci cildinden özet olarak seçmeler:

“Edebi gözetmek, zikrden üstündür. Edebi gözetmeyen, hakka kavuşamaz.”

“Ehlin gönlü için (ailenin gönlünü almak için) günah işlemek ahmaklıktır.”

“Eshâb-ı Kirâm sohbet ile yükseldi. Eshâb-ı Kirâm, dîni bildirenlerdir.”

“Eshâb-ı Kirâma dil uzatan dîni yıkar. Eshâb-ı Kirâmın îmânda ayrılıkları yoktur.”

“Eshâb-ı Kirâmın hepsi, evliyânın hepsinden üstündür.”

“Farzı bırakıp, nafile ibâdetleri yapmak boşuna vakit geçirmektir.”

“Felâsifenin (filozoflar) kısa görüşleri, yalnız madde âlemini görmektedir.”

“Gına sahiblerinin ya’nî zenginlerin, alçak gönüllü olması güzeldir. Fakirlerin ise onurlu olması lâzımdır.”

“Haram sebeple elde edilen herşey de haramdır.”

“Havf (korku), gençlikte; recâ (ümîd), ihtiyârlıkta olmalıdır.”

“Hayr, Allahü teâlâdan gelendedir.”

“Her sabah ve akşam yüz kerre; “Sübhânellahi ve bi-hamdihi” demelidir.”

“Her ne ki kalbin huzûruna yardım ede, mübârektir.”

“Her hatıra geleni yapmağa kalkışmamalıdır.”

“Herşeye kalbi bağlamaktan kurtulmadıkça, Hak teâlâya bağlanılamaz.”

“İbâdet-i gayrdan (başkasına tapınmaktan) kurtulmak için, Allahü teâlâdan başka birşey istememelidir.”

“İbâdetin hâlis olması için mâsivâya köle olmakdan kurtulmalıdır.”

“İhlâs ile yapılan bir iş, senelerce yapılan ibâdetlerin kazancını hâsıl eder.”

“İctihâd ve kıyas; âyetlerin ve hadîslerin ma’nâlarını açığa çıkarmaktır.”

“İnsana lâzım olan önce Ehl-i sünnete uygun inanmak, sonra Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymak, daha sonra tasavvuf yolunda ilerlemektir.”

“İslâmın temeli; Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiklerine inanmak ve yapmaktır.”

“Kalbe gelen lekeleri temizlemek için; tövbe, istiğfar, pişmanlık ve iltica (sığınma, yalvarma) etmelidir.”

“Kalbin tasviyesi (temizlenmesi); İslâmiyete uymakla, sünnetlere yapışmakla, bid’atlerden kaçmakla ve nefse tatlı gelen şeylerden sakınmakla olur. Zikr ve rehberi (doğru yolu gösteren âlimi) sevmek bunu kolaylaştırır.”

“Kalbin birçok şeyleri sevmesinin sebebi, hep o birşey içindir. O da nefsdir.”

“Kâfirlere Kıymet vermek müslümanlığı aşağılamak olur.”

“Kelâm-ı ilâhi’nin tefsîri; nakil ile, işitmekle olur.”

“Kelime-i tevhîd; putlara ibâdeti bırakıp, Hak teâlâya ibâdet etmek demektir.”

“Küfür, nefs-i emmârenin isteklerinden hâsıl olur.”

“Malı zarardan korumanın ilâcı, zekât vermektir.”

“Maraz-ı kalbi (kalbin hasta olması), Allahü teâlânın emirlerine ve yasaklarına kalbin inanmaması demektir.” “Maraz-ı kalbi, kalbin mâsivâya (Allahü teâlâdan başka şeylere) bağlanmasıdır.”

“Maraz-ı kalbiye tutulmuş olanların hiçbir ibâdeti ve tâati fâideli olmaz.”

“Mâsivâ, mahlûklar demektir.

Akla hayâle gelen, düşünülen, görülen herşey mâsivâdır.”

“Mekrûhtan sakınmak ve bir edebi gözetmek; zikrden, fikirden ve murâkabeden daha fâidelidir.”

“Meyyite (ölüye); duâ, Fâtiha, sadaka ve istiğfar ile yardım etmelidir.”

“Minnet ve sıkıntıya katlanmak, muhabbet sahiblerine lâzımdır.”

“Mübah olan şeyleri lâzım olunca kullanmalıdır. Mübahları, kulluk vazîfesini yapmak için niyet ederek kullanmalıdır.”

“Mübahları gelişi güzel kullanan, şüpheli şeyleri yapmağa başlar. Şüphelileri yapmak da harama yol açar.”

“Büyükleri sevmek saadetin sermâyesidir. Muhabbete müdâhâne (gevşeklik) sığmaz.”

“Nefs bir merkez bir santraldir. Duygu organları onun âletleridir.”

“Nefs bir kötülük deposudur. Kendini iyi sanarak Cehl-i mürekkeb olmuştur.”

“Nefse, günahlardan kaçmak, ibâdet yapmaktan daha güç gelir. Onun için günahtan kaçmak daha sevâbtır.”

“Nefs-i emmâre, hiç kimsenin emri altına girmeyip, herkese emretmek ister.”

“Nefs-i emmâreyi yıpratmak, azgınlığını önlemek için dîne uymaktan başka çâre yoktur.”

“Namazda hâsıl olan lezzetlerde, nefsin nasîbi yoktur.”

“Namazın mi’râc olması bu ümmete mahsûstur.”

“Uyku zamanında yüz kere tesbih (sübhânellah demek), tahmîd (elhamdülillah demek) ve tekbîr (Allahü ekber demek) okumak, kendini hesaba çekmek sayılır.”

“Razzâk olan Hak teâlâ, rızıklara kefil olmuş, kullarını bu sıkıntıdan kurtarmıştır.”

“Se’âdet, ömrü uzun ve ibâdeti çok olanındır.”

“Saâdet-i ebediyyeye kavuşmak, peygamberlere uymağa bağlıdır.”

“Sohbeti ganîmet bilmelidir. Sohbetin üstünlüğü, bütün üstünlüklerin ve kemâllerin üstüdür.”

“Sünnet ile bid’at arasında şüpheli olan bir işi terk etmelidir.”

“Sünnet ile bid’at birbirinin zıddıdır. Birini yapınca öteki yok olur.”

“İslâmiyete uymadan, azâbdan kurtulmak olmaz.”

“İslâmiyete uymak, nefsin isteklerini bırakmak demektir.”

“İslâmiyete uymayan kimse, Allahü teâlâya kavuşamaz.”

“İslâmiyete uygun olmayan sözler ve işler, insanı felâkete sürükler.”

“Şeytan, (Allahü teâlâ rahimdir af eder) diyerek insanı günah işlemeğe sürükler. Hâlbuki kıyâmet günü düşmanlara merhamet olunmayacaktır.” “Şeytan, kötülükleri iyilik şeklinde gösterip insanları aldatır.” “Şöhret, âfettir.”

“İstemek, kavuşmanın müjdecisidir. Yanıp yakılmak da kavuşmanın başlangıcıdır.”

“Taleb (istemek), büyük ni’mettir. Ni’meti elden kaçırmamak için, onun şükrünü yerine getirmek lâzımdır.”

“Tâlib olmayan kimse, tâlib olmayı istemelidir. Bu istek de büyük ni’mettir.”

“Talibin nefse uymaması lâzımdır. Bu da vera’ ve takvâ ile olur ki, haramlardan sakınmalıdır.”

“Talibin yalvarması ve çok sevmesi lâzımdır.”

“Tasdik demek, kalbin şüphesiz inanmasıdır. Bilmek, anlamak demek değildir.”

“Tekmîl-i sınâ’at telâhuk-i efkâr iledir. Ya’nî san’atların, fenlerin gelişmesi, buluşların birbirine eklenmesi iledir.”

“Zâhid, dünyâya gönül bağlamadığı için, insanların en akıllısıdır.”

“Zekât niyeti ile bir kuruş vermek, dağlar kadar altını sadaka olarak vermekten kat kat daha sevâbdır.”

“Sâlih ameller İslâmın beş şartıdır. Sâlih amelleri yapmadan kalb selâmette olmaz.”

“Cennet ile Cehennemden başka ebedî bir yer yoktur. Cennete girmek için îmân ve dînin emirlerine uymak lâzımdır.”

“Dünyâyı maksad edinmemeli. Dünyâ, nefsin arzularına yardımcıdır. Dünyâ ve âhıret bir arada olmaz. Dünyâya düşkün olmak, günahların başıdır. Dünyâya düşkün olanlar âhırette zarar görür. Dünyâya düşkün olmamanın ilâcı, İslâmiyete uymaktır.”

“Bu zamanda dünyâyı terk etmek çok zordur. Dünyâyı terk lâzımdır. Hakîkaten terk edemeyen, hükmen terk etmelidir ki, âhırette kurtulabilsin. Hükmen terk etmek de büyük ni’mettir. Bu da, yemekte, içmekte, giyinmekte, meskende, dînin hududundan dışarıya taşmamakla olur.”

“Dünyâyı terk etmek iki türlüdür; birincisi, mübahların, zarûret miktarından fazlasını terktir. Bu çok iyidir, ikincisi, haramları ve şüphelileri terkedip yalnız mübahları kullanmaktır. Bu zamanda bu da iyidir.”

“Tesbih okumak (sübhânellah demek), tövbenin anahtarı ve hattâ özüdür.”

“Tövbe yapabilmek, Hak teâlânın büyük ni’metidir.”

“Ulemâ-i din (iyi din adamları, hakîki din âlimleri), dünyâ ni’metlerinden vazgeçmişlerdir. Dîni yaymaktan ve dîni kuvvetlendirmekten başka şey düşünmezler.”

“Ulemâ-i dünyâ (dünyâya düşkün olan kötü din adamları), dünyâ ve dünyâ ni’metleri arkasında koşarlar. Bunlarla arkadaşlık etmek zararlıdır. Kötülükleri herkese bulaşır.”

“Ulemâ-i sû’ (kötü din adamları) insanların doğru yoldan sapmalarına sebep olurlar.”

“Rü’yâlar güvenilecek şey değildir. Uyanık iken ele geçen kıymetlidir.”

“Vakit çok kıymetlidir. Kıymetli şeyler için kullanmak lâzımdır, işlerin en kıymetlisi sahibine hizmet etmektir. (Ya’nî Allahü teâlâya ibâdet ve tâat etmektir.”

“Gençlik zamanında dînin emirlerine uymak, dünyâ ve âhıret ni’metlerinin en üstünüdür.

“Annenin yavrusuna fâidesi olmadığı (annenin yavrusundan kaçacağı) kıyâmet günü için, hazırlık yapmayana yazıklar olsun!”

“Âyet-i kerîmede; “Vallâhu basîrun= Allah onların ne yaptıklarını görmektedir” buyuruldu. Allahü teâlâ herşeyi gördüğü hâlde (insanlar) çirkin işleri yaparlar. Aşağı bir kimsenin bile bu işleri gördüğünü bilseler, vaz geçerler yapmazlar. Bunlar ya Hak teâlânın görmesine inanmıyorlar, Yâhud onun görmesine kıymet vermiyorlar, îmânı olana her ikisi de yakışmaz.”

“Velîlerin hiçbiri, peygamber mertebesine varamaz.”

“Velîlerin hiçbiri, Sahâbî mertebesine çıkamaz.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri buyurdu ki:

“Allahü teâlânın hayırlı işlerde kullandığı kimselere müjdeler olsun!”

“Her işi, dînini seven ve kayıran, doğru âlimlerin kitaplarından öğrenmelidir.”

“İyi kimselerle arkadaşlık kurmalı, kötü kimselerle arkadaşlıktan kaçınmalıdır.”

“Mâlâya’nî (boş şeyler) ile vakit geçirmek, Allahü teâlâdan uzaklaşmaya işârettir.”

“İhlâs ile yapılan küçük bir iş, senelerce yapılan ibâdetler gibi kazanç (sevâb) hâsıl eder.”

“Her ibâdeti seve seve yapmalı. Kul hakkına dokunmamağa, hakkı olanlara hakkını ödemeğe titizlikle çalışmalıdır.”

“Dünyânın vefasızlıkta eşi yoktur, dünyâyı isteyenler de alçaklıkta ve bahillikte (cimrilikte) meşhûrdur. Azîz ömrünü, bu vefasızın ve değersizin peşinde harcayanlara yazıklar ve korkular olsun.”

“Gençlik çağının kıymetini biliniz! Bu kıymetli günlerinizde, İslâmiyet bilgilerini öğreniniz ve bu bilgilere uygun olarak yaşayınız! Kıymetli ömrünüzü faydasız, boş şeyler arkasında, oyunla ve eğlence ile geçirmemek için uyanık olunuz.”

“İnsanlar riyâzet deyince, açlık çekmeği ve oruç tutmağı anladılar. Hâlbuki, dînimizin emr ettiği kadar yimek için dikkat etmek, binlerce sene nafile oruç tutmaktan daha fâidelidir.”

“Bir kimsenin önüne lezzetli, tatlı yemekler konsa, iştihâsı olduğu hâlde ve hepsini yemek istediği hâlde, dînimizin emr ettiği kadar yiyip, fazlasını bırakması, şiddetli bir riyâzettir ve diğer riyâzetlerden çok üstündür.”

“Bir farzı vaktinde yapmak, bin sene nafile ibâdet yapmaktan daha çok fâidelidir.” Fârisî beyt tercümesi:

“Allahtan başka her neye tapınsan, hepsi hiçtir.
Yazıklar olsun ol kimseye ki, bir hiç iledir.”

“Ölüm gelmeden önce, yapacak işi bilmeli, yüzü ak olarak, Allahü teâlâyı özliyerek can vermelidir.”

“Sebeplere yapışmak Allahü teâlâya güvenmeğe mâni değildir. Sebepleri ve onlardaki te’sîrleri de o yaratıyor.” Fârisî beyt tercümesi:

“Ne varsa güzel, Allah sevgisinden başka.
Hepsi cana zehirdir, şeker dahî olsa.”

“Herşey, Allahü teâlânın varlığını ve sıfatlarını gösteren, birer işârettir.”

“Hayrı ve şerri yaratan Allahü teâlâdır. İyilik istiyenlerden râzıdır. Kötülük istiyenlerden râzı değildir.”

“Birkaç günlük zamanı büyük ni’met bilerek, Hak teâlânın beğendiği şeyleri yapmağa çalışmalıdır.”

“Allahü teâlânın kıymet verdiği ilmi, onun sevmediği yolda kullanmak, çok çirkin bir iştir.”

“Büyük ihsân ve iyilik, kerîmlere güç gelmez.”

“İnsan tedbir alır, sebeplere yapışır, takdîri bilmez. Allahü teâlânın takdîri, kulun tedbîri ile değişmez.” Beyt:

“Yüzlerce dile mâlik olsa da vücûdum.
Lütfunun şükrünü, nasıl yapabilirim.”

“Gökler, yıldızlar, elementler, canlılar yok idi. Hepsi Allahü teâlânın yaratması ile var oldu.”

“Şefaatçi aramak tövbenin bir parçasıdır.” Beyt:

“Kendinden haberi olmayan kimse
Nerede kaldı başka şeyleri bile.”

“Ölmek, felâket değildir, öldükten sonra, başına gelecekleri bilmemek felâkettir.”

“Sonsuz kurtuluşa kavuşmak için, üç şey muhakkak lâzımdır ilim, amel, ihlâs.”

“Ölülere duâ ve istiğfar etmekle ve onlar için sadaka vermekle, imdatlarına yetişmek lâzımdır.”

“Dünyâyı ele geçirmek için âhıreti vermek ve insanlara yaranmak için Allahü teâlâyı bırakmak anmaklıktır.

“Nefse kolay ve tatlı gelen şeyi seâdet zan etmemeli, nefse güç ve acı gelenleri de şekavet ve felâket sanmamalıdır.”

“Birkaç günlük zamanı büyük ni’met bilerek, Allahü teâlânın beğendiği şeyleri yapmağa çalışmalıdır.”

“İbâdetlerin hepsini kendinde toplayan ve insanı Allahü teâlâya en çok yaklaştıran şey namazdır.”

“Câhillerin, büyüklere dil uzatmalarına sebeb olmayınız! Her işinizin İslâmiyete uygun olması için, Allahü teâlâya yalvarınız.” Beyt:

“Haramdan sakın, farzı yapmaya bak
Farzı yapmazsan, olur hâlin harâb.”

“Geçici lezzetlere, çabuk biten, tükenen dünyalıklara aldanmamalıdır.”

“İhsan sahibinin kapısı çalınınca açılır..”

“Gönül dalgınlığının ilâcı: gönlünü Allahü teâlâya vermiş olanların sohbetidir.”

“Dünyâ hayatı pek kısadır. Bunu en lüzumlu şeyde kullanmak gerekir. Bu en lüzumlu şey de, kalbini toparlamış olanların yanında bulunmaktır. Hiçbirşey sohbet gibi fâideli değildir.”

1) Mektûbat-ı İmâm-ı Rabbânî

2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1023

3) Mebde’ ve Me’âd risalesi sh. 19

4) Zübdet-ül-makâmât sh. 126 vd.

5) Hadarât-ül-kuds sh. 30 vd.

6) Ümdet-ül-makâmât sh. 98 vd.

7) Visali Ahmedî (Bedreddîn Serhendî)

? Makâmat-ı Ahmediyye (Ahmed Sa’îd Fârûkî)

9) Meslek-i İmâm-ı Rabbânî (Muhammed Sa’îd Nakşibendî)

10) Essebe-ül-esrâr fî medâric-ül-ahyâr (Muhammed Ma’sûm Ömeri)

11) Tezkire-i İmâm-ı Rabbânî (Muhammed Manzûr Nu’mânî)

12) Hazret-i Müceddid (Ebü’l-Hasen Zeyd Farûkî)

13) İmâm-ı Rabbânî (Muhammed Abdüşşükür)

14) Hazret-i Şeyh Ahmed Serhendî (Muhammed Eslem)

15) Hak Sözün Vesîkaları sh. 306

16) Eshâb-ı Kirâm sh. 147

17) Kıyâmet ve Âhıret sh. 168, 186

18) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 334

19) Reşehât zeyli sh. 19

20) Derer-ül-meknûnât (kenarı) sh. 52

21) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 330

22) Meslek-i Müceddid (Cemil Ahmed Şarkpûrî)

23) Makâmât-ı ahyar sh. 26

24) İrgâm-ül-merîd sh. 70

25) Hadâik-ül-verdiyye sh. 178

26) Hadîkat-ül-evliyâ sh. 97, 150

27) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 156

28) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 259

29) El-A’lâm cild-1, sh. 142

30) Rehber Ansiklopedisi cild-8, sh. 138

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ÎSÂ MAGRİBÎ

Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Îsâ bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed Ca’ferî’dir. Lakabı Cârullah olup, künyesi Ebü’l-Mehdî’dir. Ca’fer bin Ebû Tâlib’in soyundandır. 1020 (m. 1611) senesinde Magrib’de Zevâve denilen yerde doğdu. 1080 (m. 1669) senesinde Mekke-i mükerremede vefât etti.

Îsâ Magribî, ilim tahsiline doğduğu yerde başladı, ilim öğrenmek için birçok yolculuk yaptı. Ebü’s-Salâh Ali bin Abdülvâhid Ensârî Sicilmâsî’nin yanında, on seneden fazla, ilimle meşgûl oldu. Onun yanında çeşitli ilimlerde mütehassıs oldu. Ebü’s-Salâh Ali’den Sahîh-i Buhârî’nin dörtte birini okudu. Ayrıca İbn-i Irâkî’nin “Elfiye”sini mütâlâa etti. Fıkıh ilminde, “Muhtasar-ı Halîl” ismindeki eserin tamâmını okudu. “Tuhfet-ül-hükkâm fî nuket-il-ukûd vel-ahkâm” isimli eserin bir kısmını okudu. Bunların yanında çok sayıda eseri okudu ve mütâlâa etti. Hocası Ebü’l-Hasen, ona icâzet (diploma) verdi. Hocası, Îsâ Magribî’yi kendi yerine ders vermesi için vekîl bıraktı ve kızı ile evlendirdi. Îsâ Magribî, hocası Ebü’l-Hasen’in vefâtına kadar yanından ayrılmadı. Hocasından sonra, hanımı da vefât edince, Cezayir’den ayrılarak Hicaz’a gitti. Burada büyük âlimlerden ilim öğrendi.

Îsâ Magribî, nerede bir âlime rastlasa, ya ondan birşeyler istifâde eder, veya o âlim kendisinden istifâde ederdi. Bu şekilde yaptığı yolculuklar neticesinde, 1062 (m. 1652) senesinde Mekke-i mükerremeye gitti. Üç sene Dâvûdiyye Medresesi’nde mücavir olarak kaldı. Sonra Mısır’a gitti. Mısır’da; Nûreddîn Ali Echûrî, Kâdı Şihâbüddîn Ahmed Hafâcî, Şemsüddîn Muhammed Şevberî, Burhânüddîn Me’mûnî, Sultan Mizahî, Nûreddîn Şebrâmelîsî gibi büyük âlimlerden ilim öğrendi. Daha sonra tekrar Mekke-i mükerremeye giden Îsâ Magribî, burada da Kâdı Tâcüddîn Mâlikî, İmâm Zeynel’âbidîn Taberî, Abdülazîz Zemzemi, Ali İbni Cemâl ve daha başka birçok âlimden ilim öğrendi. Bu âlimlerin hepsi, Îsâ Magribî’ye icâzet verdiler. Îsâ Magribî, Mescid-i Haram’da muhtelif ilimlere dâir dersler verdi. Her sene Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) ziyâret ederdi. Bu arada büyük âlim Ahmed Kaşâşî’ye gidip gelir, ondan istifâde ederdi.

Îsâ Magribî’den birçok âlim ilim öğrendi. Bunlardan ba’zıları şunlardır: İbrâhim bin Hasen Kûrânî, Hasen bin Ali Acimî, Ahmed bin Muhammed Nahlî, Muhammed Şellî, Ba’levî, Ahmed bin Ebû Bekr Seyhan, Muhammed bin Ömer Seyhan, Abdullah Tâhir Abbasî.

Hulâsat-ül-eser’de onun hakkında şöyle denilmektedir “Îsâ Magribî, Medîne-i münevverede bulundu. Sonra Mekke-i mükerremeye gitti. O zaman, Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevverenin en büyük âlimi Îsâ Magribî idi. Îsâ Magribî ilmi ile amel ederdi. Verâ’ sahibi, zâhid ve zamanın bütün ilimlerinde söz sahibi idi. Îsâ Magribî; fıkıh, mantık, kelâm ve usûl-i fıkıh ve daha başka ilimlere dâir metinler ezberledi. Ezberlediklerini memleketin âlimlerine okuyup arz etti.”

Ebû Sâlim, onun hakkında şöyle demektedir: “Îsâ Magribî ile ilk yolculuğumda karşılaştım. Onunla ilmî müzâkerelerde bulundum. Fakat ondan ders almadım. Seneler sonra tekrar Mısır’da görüştük. Bu seferki görüşmemiz öncekinden farklı idi. Bu defa ondan çok istifâde ettim. Ahmed İbni Hanbel’in “Müsned”inin bir kısmım ondan dinledim. Kendi el yazısı ile bana icâzet (diploma) verdi.”

Safve adlı eserde, onun hakkında şöyle yazılmaktadır: “Îsâ Magribî, kendi memleketinde yetişti. Orada bulunan âlimlerden ilim öğrendikten sonra, ilim tahsili için seyahatler yaptı. Ebü’l-Hasen Ali bin Abdülvâhid’den ilim öğrenmek için Cezayir’e gitti. Hocasının vefâtından sonra Hicaz’a gitti. Medîne-i münevverede birkaç sene kaldı. Burada dersler verdi. Zekâsı, anlayışı ve ders anlatması çok iyi olduğu için, Hicaz’da kabûl gördü. Burada onun vâsıtası ile, hadîs-i şerîf ilmine tekrar rağbet arttı. Sonra Mısır’a gitti. Burada birçok âlimden ilim aldı.”

Magribî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-Tuhfet-ül-ekyâs fî hüsn-iz-zanni binnâsi, 2- Mekâlid-ül-esânid, 3-Meşârik-ül-envâr fî beyânı fadl-il-vera’ min-es-sünneti, 4- Kelâm-ül-ahyâr, 5-Kenz-ür-rivâye fî esmâi şüyûhihi vet-ta’rîf bihi, 6- Risâletün fî müdâafati sevâbi hâzih-il-ümmeti.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 33

2) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 240

3) Ta’rîf-ül-halef cild-1, sh. 82

4) El-A’lâm cild-5, sh. 108İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İSHAK SİNDÎ

Sind’de (şimdiki Pakistan’da) yetişen büyük velîlerden. İsmi, İshak bin Mûsâ olup, İshak Sindî diye tanınır. Doğum ve vefât târihleri tesbit edilememiş ise de, onbirinci asrın ortalarında vefât ettiği bilinmektedir.

İshak Sindî’ye büyükler silsilesinin yolu, Şeyh Kerîmüddîn Abdülkerîm Bâbâ Hasen Ebdâlî tarafından öğretildi. Şeyh Kerîmüddîn de, İmâm-ı Rabbânî’nin en büyük talebelerinden idi. Şeyh Kerîmüddîn vesilesiyle evliyâlık yoluna daha ilk girdiği zamanlar, çok büyük lütuf ve ihsânlara kavuşan İshak Sindî, yirmibir gece devamlı Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâda gördü. Kendisine çeşit çeşit lütuflar gösterdiler.

Bundan sonra, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine, büyük bir şevk, ihlâs ve yalvarmakla dolu bir mektûp yazarak, kavuştuğu ihsânları, hâlleri bildirdi. Yazdığı mektûba ayrıca bir vâkı’asını da ilâve etmiş olup, yazdığı vâkı’a aynen şöyle idi:

“Allahü teâlânın rahmetinden ümidli olan, bu kıymetsiz, değersiz fakir, Mûsâ oğlu İshak, arzederim ki; hâlim Şeyh Kerîmüddîn’in yüksek nazarları inâyetiyle, başka bir hâle dönünce, aynı hâl esnasında vâki olan, kalbdeki tasavvurda hidâyet rehberi devrânın kutbu, efendilerin efendisi, üstadların üstadı, mürşidlerin mürşidi, Şeyh Ahmed-i Serhendî (kuddise sirruh) hazır oldular. Beyaz sakallı, yüksek burunlu, buğday benizli idiler. Sanki murâkabede oturmuşlardı. Bu fakir huzûruna gittim. Bu murâkabe esnasında kalemi aldılar. Yazdılar ve şu birkaç kelimeyi bu fakirin eline verdiler. Çok yüksek teveccüh buyurdular. Yazdıkları yazı şu idi:

“Ahmed-i Serhendî’den İshak-ı Sindî’ye yazılmıştır. Ey İshak! Sen mağfiret olunmuşsun. Benim ma’nevî evlâdım, hakîki ve en ince rumuzlarda halîfemsin. Ben mağfiret olunmuşum, sen de mağfiret olunmuşsun. Seni tevessül edenler de mağfiret olunmuşlardır. Çok sevdiğim Mevlânâ Kerîmüddîn’e selâmımı söyle.”

İshak Sindî yazdığı mektûbu ve ayrı bir kâğıda yazdığı bu vâla’ayı, tasavvuf yolunda yüksek derece sahibi olan Rahmi Ali isminde bir derviş ile hazret-i İmâm’a gönderdi, İmâm-ı Rabbânî hazretleri de İshak Sindî’nin bu mektûbuna cevap olarak şu mektûbu yazdılar:

“Allahü teâlâya hamd olsun. Sevdiği, seçtiği kullarına selâmlar olsun. Rahmi Ali ile gönderdiğiniz mektûp geldi. Zevk ve şevkle ilgili yazılar olduğu için, sevinmemize sebep oldu. Ayrı bir kâğıtta yazılı olan vâkı’ayı okuyunca, yine sevindim. Böyle vâkı’alar müjdecidirler. Çalışmak lâzımdır ki, böyle vâkı’alar, duymaktan, işitmekten çıkıp, hâl ve fiil hâlini alsınlar. Bugün kusurları düzeltmek mümkündür. Fırsatı ganîmet bilmeli ve te’hir etmemeli, sonraya bırakmamalıdır. Hazret-i Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr “kuddise sirruh” buyurdular ki: “Dervişlerle bir arada oturuyorduk. Cum’a gününde duâların red olunmadığı saatten konuşuluyordu ve diyorlardı ki: “Eğer bu saat bilinse, bu saatte Allahü teâlâdan ne isterdiniz?” Herkes birşeyler söyledi. Sıra bana gelince; “Cem’iyyet sahiplerinin (evliyânın) sohbetini istemek en iyisidir, çünkü, bütün saadetler bundadır, dedim.” Mektûplarımızdan bir kısmını talebelerim istinsah edip (çoğaltıp) Rahmi Ali’ye verdiler. Allahü teâlâ, onlardan faydalanmanızı nasîb etsin!

Şeyh Kerîmüddîn geleli epey zaman oldu. Herhalde kendisi size mektûp yazar. Vaziyetimiz iyidir. Dostlardan duâ etmelerini istiyoruz. Yâ Rabbi! Nûrumuzu tamamla ve bizi mağfiret eyle. Elbette sen herşeye kadirsin. Allah yolunda gidenlere ve Peygamberimize ( aleyhisselâm ) uyanlara selâmlar olsun.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Berekât-ı Ahmediyye sh. 387

2) Hadarât-ül-Kuds sh. 359İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İSMÂİL NABLÜSÎ (İsmâil bin Abdülganî)

Nablüs’ta yetişen, Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, İsmâil bin Abdülganî bin İsmâil bin Ahmed bin İbrâhim en-Nablüsî’dir. 1017 (m. 1609) senesi Zilhicce ayının onunda Dımeşk’ta dünyâya geldi. Aslen Filistin’in Nablüs şehrindendir. Bunun için “Nablüsî” nisbeti ile meşhûr oldu. 1062 (m. 1652) senesinde Şam’da vefât etti.

Küçük yaşta iken ilim tahsiline başladı, önce Şafiî mezhebini öğrendi. Şam’da iken, Şerefüddîn-i Dımeşkî, Molla Mahmûd-i Kürdî, Şeyh Ömer-ül-Kârî ve Müftî Ammâdî gibi âlimlerden ders okudu. Fıkıh ilmini, Şeyh Abdüllatîf-i Câlikî’den öğrendi. Necmeddîn-i Gazzî’den hadîs ilmini okudu. Çeşitli ilimlerde çok yükseldi. 1039 (m. 1629) senesinde Câmi-i Emevî’de ders vermeye başladı. Bundan bir müddet sonra Anadolu’ya gelip, İstanbul’da Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’nin yanında kaldı. Yahyâ Efendi’nin usûlüne uyarak ders okuttu. Sonra Şam’a döndü. Birçok defa İstanbul’a gidip geldi. Şam’da kendisine Kumeyriyye Medresesi verildi. Orada bir müddet ders okuttu. Daha sonra Haleb’e gitti. Hac farizasını ifâ etmek üzere Hicaz’a geldi. Hacdan sonra bir kâfile ile Kâhire’ye döndü. Burada Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden Şihâbüddîn Ahmed-i Şevberî’den ve Hasen-i Şürnblâlî’den ders aldı. Sonra yine Anadolu’ya gelip İstanbul’da kaldı. Sayda şehri kadılığına ta’yin olunarak memleketine döndü. Şam’da bulunan Sultan Selîm Câmii’nin İmâmı Yûsuf bin Ebü’l-Feth vefât edince, câminin imamlığı ile birlikte medresenin müderrisliği de ona verildi. Birçok kimse kendisinden ilim tahsil etti. Sonra yine İstanbul’a geldi. Bir müddet burada kalıp ders okuttu. Kendisine Sahn-ı semân müderrisi ünvanı verildi. Bu, 1060 (m. 1650) senesinde idi. Memleketine dönünce, medreselerde ders okutmayı bıraktı. Ancak yanına gelip gidenlere ders verir, onlarla ilmi mütâlâalarda ve münâzaralarda bulunurdu. Kendisinden ilim tahsil etmek için birçok kişi yanına gelirdi. “Hulâsat-ül-eser” kitabının sahibi Muhibbî’nin hocası İbrâhim Fettâl, bunlardan birisi idi. Câmi-i Emevî’de, Kâdı Beydâvî tefsîrini çok güzel okuttuğu için yanına çok talebe gelirdi. 1062 (m. 1652) senesinde Zilka’de ayının yirmialtısında Çarşamba günü vefât etti. Cenâzesi, Bâb-üs-sagir kabristanına defnedildi.

İsmâil Nablüsî, ilimde ince ve derin ma’nâlara vâkıf, büyük bir âlim idi. Hâfızası çok kuvvetli idi. Fıkıh ilminde, zamanının âlimlerinin en üstünüydü. Bu ilmin, bütün ince mes’elelerini en iyi bilen kimseydi. Bu konuda çok kıymetli kitaplar yazdı. Şafiî’de, İbn-i Hacer’in “Tuhfe” adını verdiği “Şerh-ül-Minhâc” ma haşiyesi vardır. Hanefî’de 12 cildlik “Dürer Şerhi” ni yazdı. Bu eser, Molla Hüsrev’in Hanefî fıkhına dâir yazdığı “Dürer-ül-hükkâm” kitabının şerhidir. Buna “El-Ahkâm fî şerh-ı Dürer-il-hükkâm” adını vermiştir. Beyt-ül-mâl ile ilgili olarak “Tahrîr-ül-makâl fî ahkâmı beyt-ül-mâl” adlı eseri vardır. Birçok şiirleri vardır. Bunları 1039 (m. 1629) senesinde Receb ayı sonlarında Anadolu’ya giderken, Humus’ta yazıp Şam’a gönderdiği kitapta toplamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 277

2) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 408

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 218

4) El-A’lâm cild-1, sh. 317

5) Keşf-üz-zünûn sh. 1199

6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 575, 1026İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KÂF-ZÂDE FÂİZÎ

Osmanlı âlimlerinden ve şâirlerinden. İsmi Abdülhay, lakabı Fâizî’dir. Kâf-zâde diye meşhûr olmuştur. Babası, Birinci Sultan Ahmed Hân zamanı âlimlerinden, Kâf-zâde Feyzullah Efendi’dir. Ebüssü’ûd Efendi’nin dâmâdı olan Ma’lül-zâde Efendi’nin torunudur. 998 (m. 1589) senesinde İstanbul’da doğdu. 1031 (m. 1622) senesinde İstanbul’da vefât etti. Zincirlikuyu’da dedesi Ma’lül Emîr Efendi Mektebi bahçesinde defn olundu.

Babasından ilim tahsil etti. Aklî ve naklî ilimlerde yetişip yüksek derecelere kavuştuktan sonra, Ahmed Hân’ın hocası Mustafa Efendi’nin hizmetinde bulunup, onun yanında mülâzim (stajyer) olarak vazîfe yaptı. 1016 (m. 1607) senesinde ilk olarak İstanbul’da Ekmekçi-zâde Ahmed Paşa Medresesi’ne müderris ta’yin olundu. 1019 (m. 1610) senesinde Gevher Hân Sultan Medresesi’ne nakl olundu. 1022 (m. 1613) senesinde Sahn-ı semân medreselerinden birine terfi ettirildi. 1024 (m. 1615) senesinde Üsküdar’da Vâlide Sultan Medresesi’ne, aynı sene içinde Yavuz Selîm Medresesi’ne, 1025 (m. 1616) senesinde Süleymâniye Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi. 1027 (m. 1618) senesinde Selanik kadılığına ta’yin edildi. 1029 (m. 1620) senesinde Şam kadılığına nakl edilmişse de Şam’a gitmek üzere İstanbul’a geldiği zaman, bu vazîfeye Nevâli-zâde Sa’dî Efendi’nin ta’yin olunduğunu duydu ve gitmedi, İstanbul’da bulunduğu sırada Sultan Genç Osman’ın tahttan indirilişi ve şehîd edilmesi hâdisesine şâhid olmuştur. Bu hâdiseden sonra şiddetli bir üzüntü ve sarsıntı geçirerek hastalandı. Otuzüç yaşında iken vefât etti.

Kâf-zâde Abdülhay Efendi; aklî ve naklî ilimlerde yüksek derece sahibi, ilmiyle âmil, fâdıl ve güzel ahlâklı bir zât idi. Güler yüzü, tatlı sözü, ilmi ve irfanı sebebiyle, evi adetâ bir ilim ve terbiye yuvası hükmündeydi. Ömrünün sonlarına doğru tasavvufa yönelip, Mahmûd Hulvî Efendi’ye talebe olmuş, ondan feyz almış idi.

İlmî üstünlüğü yanında, zamanının birinci derecede şâir ve nesir yazarlarından idi. Şairliğinden ziyâde tezkireciliği ile tanınırdı. Bu durum onun şiirden ziyâde, nesirde daha muvaffak olmasından ileri gelmektedir. Herşeye rağmen şiirdeki kudreti, Nef’î ile karşılıklı hicivleşmelerde bulunacak seviyede idi. Devrinin tanınmış şâirleri arasında bulunması bunu göstermektedir.

Kâf-zâde Fâizî’nin birçok eseri vardır. Bu eserlerinin başlıcaları şunlardır, 1- Fetâvâ-i Kâdihân’a yazdığı fihrist. 2- Hasenât-ı Hasen: Tiryaki Hasen Paşa’nın Kanije kuşatmasında gösterdiği kahramanlıklarını anlatır. 3- Dîvân, 4- Zübdet-ül-Eş’âr: Şâirler tezkiresidir. Zamanına kadar yazılan tezkirelerden farklıdır. Eser bir tezkireden ziyâde, güldeste (antoloji) mahiyetindedir. Hicrî dokuzuncu asrın ikinci yarısından başlayarak, kendi zamanına kadar yaşamış beşyüzondört şâiri alfabetik sıraya göre zikredip, eserlerinden örnekler vermiştir. Bu esere, 1086 (m. 1675) senesinde vefât ederek Edirnekapı haricindeki Emîr Buhârî dergâhı karşısına defn olunan Seyrek-zâde Muhammed Âsım Efendi tarafından bir zeyl yazılmıştır. 5-Leylâ vü Mecnûn, 6- Sâki-nâme.

Aşağıdaki beytler onun şiirlerindendir:

Hiç cem’iyyet-i hatırdan eser gördün mü?
Bu kadar meclise uğrar yolun, ey bâd-ı sabâ!

Senden özge kimse bilmez, derdime hergiz deva,
Bir ilâç etmezsin amma, sen bilirsin dilberâ.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 660

2) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 342

3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 109

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 508

5) Kâmûs-ül-a’lâm cild-5, sh. 3542

6) Osmanlı Müellifleri cild-2, sh. 386

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KALYÛBÎ (Ahmed bin Ahmed el-Mısrî)

Mısır’da yetişen Şafiî mezhebi âlimi. İsmi, Ahmed Şihâbüddîn bin Ahmed bin Selâme el-Mısrî el-Kalyûbî’dir. Mısır’ın Kalyûb şehrinde dünyâya geldi. Doğum târihi belli değildir. 1069 (m. 1659) senesi Şevval ayının sonlarında vefât etti. Kabri Kalyûb şehrindedir.

Şafiî fakîhlerinin meşhûrlarından Şemseddîn-i Remlî’nin yüksek talebesi idi. Fıkıh ve hadîs ilimlerini, bu hocasından tahsîl etti. Kendi evinden ayrılıp, tam üç sene bu zâtın yanında kaldı. Kalyûbî bundan başka; Nûreddîn-i Zeyyâdî, Sâlim-i Şebşîri, Ulyâ Halebî, Sübkî gibi meşhûr âlimlerden de ilim öğrendi. Kendisinden de: Mensûr-ı Tûhî, İbrâhim-i Bermâvî, Şa’bân-ı Feyyûmî ve daha birçok büyük zâtlar ders alıp, ilim öğrendiler.

Kalyûbî’nin zamanının âlimleri arasında en büyüğü olduğunda herkes ittifâk etmişti. Fıkıh, hadîs, Arab edebiyatı, tıb ve coğrafya ilimlerinde derin bir âlim idi. Verâ’ı ve takvâsı çoktu. Ya’nî dînimizin haram ettiği ve şüpheli olarak bildirdiği şeylerden çok sakınırdı. İlminin yüksekliği ve çokluğu sebebiyle kendisine, “Şâfi-i sagîr” ünvanı verilmişti. Dünyâ malına, makam ve mevkiine hiç düşkün değildi, İlminin yüksekliğindeki heybetinden, huzûrunda kimse konuşmaya cesâret gösteremezdi. Herkese tevâzu gösterirdi. Fakirleri çok sever, kimseden sadaka kabûl etmezdi. Resmî bir yerde görevi ve ders vermesi olmamakla beraber, bolluk ve ni’metler içinde bir hayat geçirdi. Fen ilimlerinde de derin bilgi sahibi olup, hesâb, mîkat (namaz vakitlerinin hesaplanmasını bilmek) ve astronomi ilimlerinde de üstün mehâreti vardı. Bilhassa tıb ilminde mütehassıs idi. Çok güzel ders anlatırdı. Talebelerinin anlayacağı seviyede ders verirdi. Anlayamadıkları yerleri, canlı misâller getirerek îzâha çalışırdı. Derslerinde bulunan insanlar sanki başlarında kuşlar varmış gibi sükûnet ve edeb hâlini hiç bozmazlardı. Pekçok eser yazmış olup, bunlardan 18 tanesi bugüne kadar gelmiştir. Eserlerinden herkes istifâde etmektedir.

Eserleri: 1- Tuhfet-ür-râgıb fî sîreti cemâ’atin min a’yâni Ehl-i Beyt-il-etâyib: Bu eserinde, Mısır’da makam ve kabirleri bulunan seyyidlerin ileri gelenlerinin hayatlarını kısa ve özet olarak anlatmaktadır. Osmanlı âlimlerinden Mehmed Zihnî Efendi, bu kitabı, “Bugyet-üt-tâlib fî tercemet-i Tuhfet-ir-râgıb” adı ile Türkçeye tercüme etmiştir. Esere, Hazreti Hüseyn efendimizin hayâtı ile başlanmaktadır. 2-Şerh-ül-Minhâc haşiyesi, 3-Şerh-ut-Tahrir haşiyesi, 4- Şerh-i Ebî Şücâ’ haşiyesi: İbn-i Kâsım el-Gazzî’nin eserine yapılan haşiyedir. 4- Şerh-ül-Ezheriyye haşiyesi, 5- Şeyh Hâlid’in “Şerh-ül-Ecrûmiyye”sine yazdığı haşiye, 6- Şerh-i Îsâgûcî haşiyesi; Şeyhülislâm Molla Fenârî’nin eserinin hâşiyesidir. 7- İmâm-ı Nevevî’nin “Minhâc-üt-tâlibîn”ine Celâlüddîn-i Mahallî’nin yazdığı şerh üzerine haşiye, 8- Kitâb-üs-salevât, 9-Hikâyet-ül-garîbi vel-acâib-vel-letâif ven-nevâdir vel-fevâid ven-nefâis: Ancak vefâtından sonra tertip ve tanzim edilen bu eser, kısaltılarak “Nevâdir-ül-Kalyûbî” ismi verilmişdir. 10- El-Hidâyetü min-ed-dalâleti fî ma’rifet-il-vakti vel-kıble bi gayri âletin, 11- Tezkiret-ül-Kalyûbî: Tıb ilmine dâirdir. 12- Kitâbün fî menâsik-il-hac, 13- Kitâb-ül-mücerrebât, 14- Mi’râc-ün-Nebî ( aleyhisselâm ), 15- Risâletün fî ma’rifeti esmâ-il-bilâd ve urûziha ve atvâlihâ, 16- Kitâb-ül-hikâyât: Bu eser, “Kitâb-ün-nevâdir”den başka olup, sâlih ve dindar zâtlara dâir hikmet ve ibret dolu latifelerini ihtivâ etmektedir. 17-Risâletün fî fedâili Mekke vel-Medîne ve Beyt-il-makdis ve Şey’ün min târihiha, 18- Evrâk-ül-Latîfetü.

Mehmed Zihnî Efendi’nin tercüme ettiği “Tuhfet-ür-râgıb” kitabının son sözünde buyuruyor ki:

“Selef-i sâlihîn ve bu ümmetin büyükleri (r.anhüm), Sultân-ül-mürselîn aleyhi salevât-ül-melik-il-mu’în olan efendimiz Muhammed aleyhisselâma ve O’nun tertemiz olan âl-i evlâdına (çoluk-çocuğuna) tevessül ederek duâ ederler ve kabûl edildiğini görüp, üzüntü ve kederlerinden kurtulurlardı. Çok zaman, meşhûr ve büyük velîler, Hazreti Ali’nin kabr-i şerîflerinin bulunduğu Kûfe’ye gidip, onun mübârek kabirlerinin huzûrunda dururlar ve duâ ederler, böylece duâları kabûl olup ihtiyâçları hâsıl olurdu. Bizim büyüklerimiz ve hocalarımız da, sözbirliği ile buyurmuşlardır ki: “Kederli ve sıkıntıda olan bir kimse, güzelce abdest alıp, Peygamber efendimize salevât-ı şerîfe getirdikten ve Ehl-i Beyt’ten rivâyet edilen şu duâyı okuduktan sonra, Hak teâlâ o kimseye ferahlık ve afiyet ihsân eder “Allahümme lekelhamdü alâ mâ lem ezel, insarefe fihi min selâmeti bedenî ilâ âhır...”

Şeyh Abdülazîz bin Ahmed ed-Dîrinî rivâyet ederek buyuruyor ki: “Kutb-ül-ârifîn Şeyh Aliyy-ül-Mülcî’den işittim, kendi talebelerine diyordu ki: “Size bir keder ve sıkıntı eriştiğinde veyahut memleketinizde tâ’ûn (veba) hastalığı ortaya çıktığında, istiğfar ile birlikte çok salevât-ı şerîfe okuyun ve şöyle duâ ediniz: “Allahümme innâ nes’elüke bi-hakk-ıl-Hüseyni ve ahîhî ve ceddihî ve ebîhî ve ümmihî ve benîhî ve zürriyyetihî ve muhıbbihî ve itratihî ve âlihî. Ferric annâ ve anil-müslimîne mâ nahnü fîhî yâ erhamer-râhimîn.” Böyle yaparsanız elemleriniz ve kederleriniz yok olur. Allahü teâlâ, sizleri tâ’ûn belâsından korur. Sâlih zâtlardan birçokları bunu tecrübe ettiler ve bereketini gördüler.

Nevâdir-ül-âlem ismindeki eserinden ba’zı bölümler:

Hikâye: “Bir kadın vardı. Her söze ve işe başlarken Besmele çekerdi. O kadının münâfık bir kocası vardı. Besmele çekmesine çok kızardı. Hanımını bir işte mahcup etmeye karar verdi. Hanımına birgün içerisinde para bulunan bir kese verdi. “Bunu sakla, sonra senden isterim” dedi. Hanımı keseyi bir yere koyup üzerini örttü. Kocası, hanımının haberi olmadan gidip keseyi yerinden aldı. Onu bahçedeki kör kuyuya attı. Sonra gelip hanımından keseyi vermesini istedi. Kadın keseyi koyduğu yere gelip, Besmele çekti. Allahü teâlâ o anda Cebrâil aleyhisselâma, yeryüzüne inip keseyi yerine koymasını emretti. Cebrâil aleyhisselâm keseyi kuyudan alıp yerine koydu. Kadın keseyi almak için elini uzatınca keseyi orada buldu. Hiçbir şeyden habersizce onu alıp kocasına verdi. Bu durum karşısında hayretler içinde kalan kocası, hemen tövbe etti ve bir işe başlarken, birşey yaparken Besmele çekmeye başladı.”

Hikâye: “Birisi bir köle satın aldı. Bu sırada köle, kendisini satın alan efendisine dedi ki: “Senden üç şey istiyorum: 1- Vakti girince benim namaz kılmama mâni olmayacaksın. 2- Beni gündüz çalıştıracaksın, fakat gece asla meşgûl etmeyeceksin. 3- Bana bir oda yaptıracaksın. Oraya benden başkası girmeyecek.” Satın alan şahıs, kölenin bu isteklerini kabûl etti. Köleye bir oda gösterdi. Beğenip, beğenmediğini sordu. Köle de beğendiğini söyledi. Efendisi ona; “Bu harab odayı niçin tercih ettin” diye sorunca, köle; “Efendim! Allahü teâlânın ismi şerîfleri anılıp, O’na ibâdet ve tâat yapıldığı harab yerler, güllük gülistanlık olur” dedi. Köle gündüz işlerini bitirdikten sonra akşam olunca odasına girerdi. Efendisi bir gece onun sabaha kadar ne yaptığını öğrenmek için, köleden habersiz odanın bir köşesine gizlendi. Gece olunca köleyi ta’kib etmeye baş ladı. Kölesinin secdeye varıp şunları söylediğini duydu: “Yâ İlâhî! Gündüz efendimin hizmetinde bulunmak zorundayım. Eğer böyle bir meşgûliyetim olmasaydı, gece-gündüz sana kulluk ile meşgûl olurdum. Bu bakımdan beni af et, yâ Rabbî!” Efendisi köleyi fecr doğuncaya kadar ta’kib etti. Fecr doğunca, tavanda asılı olan kandil kayboldu. Efendisi odasına gidip durumu hanımına anlattı. Ertesi gece köleyi görmek için hanımıyla beraber gitti. O gece de aynı şeyleri gördüler. Ertesi gün köleyi çağıran efendisi; “Gündüzleri de Allahü teâlâya ibâdet edebilmen için ve Allahü teâlânın rızâsına kavuşabilmen için seni azâd ettim. Bundan sonra sen hürsün” dedi. Geceleyin gördüklerini köleye anlattı. Köle bunları efendisinden duyunca; “Yâ Rabbî! Ben hâlimin kimse tarafından bilinmemesini istiyordum. Şimdi ise bunlar benim hâlimi öğrendiler. Bunlardan başkasının hâlimi öğrenmemesi için canımı al, yâ Rabbî!” diye duâ edince o anda vefât etti.”

Hikâye: “Âbid bir zât namaza başlamış Fâtiha-i şerîfe okuyordu. Fâtiha-i şerîfeden; “Yalnız sana ibâdet ederiz” meâlindeki âyet-i kerîme gelince; “Sen yalancısın. Sen ancak mahlûka kulluk ediyorsun” diye bir ses işitti. Bunun üzerine bu hâlinden tövbe edip, ihlâsla Allahü teâlâya ibâdet etmeye başladı. Sonra tekrar namaza durdu. Aynı âyet-i kerîmeye gelince tekrar bir ses; “Sen yalan söylüyorsun. Çünkü sen malına kulluk ediyorsun” diyordu O zât hemen kendisine lâzım olandan başka bütün malını fakir fukaraya dağıttı. Sonra namaza başlayıp aynı âyet-i kerîmeye gelince, bir sesin şöyle dediğini duydu: “Yalnız sana ibâdet ederiz” meâlindeki âyet-i kerîmeyi hâlis ve samîmi olarak okursan, hakîki âbidierden olursun.”

Hikâye: Üsâm bin Yûsuf isminde bir kişi. Hâtim-i Esâm hazretlerinin meclisine geldi. Hâtim-i Esâm’a hitaben; “Namazı nasıl kılarsın?” dedi. Hâtim-i Esâm yüzünü ona doğru çevirip; “Namaz vakti gelince kalkar hem zâhiren hem de bâtınen abdest alırım” dedi. Üsâm bin Yûsuf; “Zâhirî ve bâtınî abdest nasıl olur?” diye sordu. O zaman Hâtim-i Esâm zâhirî abdest, ma’lum a’zâları ma’lum olduğu sûrette su ile yıkamaktır. Bâtınî abdeste gelince, a’zâlarımı; tövbe, nedamet ile, dünyâ ve baş olma sevgisini, mahlûkun övmesini, kin ve hasedi terketmek sûretiyle yıkarım. Kâ’be’yi gözümün önünde tutarım, Allahü teâlânın beni gördüğünü düşünürüm. Cennetin sağımda, Cehennemin solumda, Azrail aleyhissselâmın arkamda olduğunu ve sanki ayağımı Sırat Köprüsü’ne koymuş olduğumu, kıldığım bu namazın son namazım olduğunu kabûl ederim. Sonra niyet eder, tekbir alırım. Namazda okurken, tefekkür ederek okurum. Tevâzu ile rükû’a giderim. Tazarrû ve yakarma hâlinde secde yaparım. Ümid ile teşehhüde otururum, İhlâs ile selâm veririm, işte otuz seneden beri benim kıldığım namaz böyledir.” Bunun üzerine Üsâm bin Yûsuf, Hatim hazretlerine “Bunu herkes yapamaz” deyip şiddetle ağladı.

Hikâye: Birisi vardı. Otuz sene Allahü teâlâyı zikretmedi (anmadı, hatırlamadı). Bunun üzerine melekler; “Yâ Rabbî! Falanca kulun seni şu kadar zamandan heri anıp, hatırlamadı” dediler. Bunun üzerine Allahü teâlâ onlara; “O ni’metim içerisinde olduğu için beni hatırlamıyor. Eğer ona bir musibetim isâbet etse idi, beni hatırlardı” buyurdu. Allahü teâlâ o kişiye felç hastalığı verdi. Bunun üzerine o şahıs; “Yâ Rabbî! Yâ Rabbî!” diye yalvarmağa başladı. O zaman o şahsa; “Ey kulum bu kadar zamandan beri nerede idin? buyuruldu.

Hikâye: Ebû Kılâbe ( radıyallahü anh ) bir gece rü’yâsında bir kabristan gördü. Kabirler yarıldı, içerisindeki mevtalar çıktılar ve kabirlerin üstlerine oturdular. Önlerinde nûrdan tabaklar vardı. Fakat bunların arasında bir kişinin önünde böyle bir nûrdan tabak görmedi. Bunun üzerine ona; “Senin önünde neden nûrdan bir tabak göremiyorum? Bunun sebebi nedir?” diye sordu. O şahıs, “Onların duâ eden ve onlar için sadaka veren çocukları ve yakınları var. Onların önünde gördüğün bu nûrlar, çocuklarının ve akrabalarının duâları ve onlar nâmına verdikleri sadakalar sebebiyledir. Fakat benim oğlum sâlih bir kimse değil. Benim için ne sadaka veriyor ne de duâ ediyor. Ondan dolayı öyle bir nûra sahip değilim” dedi. Ebû Kılâbe ( radıyallahü anh ) ertesi gün o meyyitin oğlunu çağırdı. Gördüğü rü’yâyı ona anlattı. O meyyitin çocuğu şöyle dedi: “Ben yaptığım bütün kötülüklere tövbe ettim.” Ondan sonra ibâdet ve tâatla meşgûl oldu. Babası için duâ etti ve sadaka verdi. Ebû Kılâbe bir müddet sonra daha önce gördüğü kabristanı yine gördü. Önceki gördüğü ölüleri de aynı şekilde gördü. Bu sefer önünde, nûr bulunmayan meyyitin önünde çok parlak bir nûr gördü. O şahıs Ebû Kilabe’ye hitaben; “Allahü teâlâ sana pekçok hayırlar versin. Oğlumun Cehennemden kurtulmasına, benim de bu hâle kavuşmama vesile oldun” dedi.

Atâ bin Yesâr anlattı: Yolculuk yapmakta olan bir kervan, bir yerde mola vermişti. Fakat bu sırada bir merkebin sesi onların uyumalarına mâni oldu. Bunun üzerine bu sesin geldiği tarafa doğru gittiler. Sesin geldiği yere varınca kıldan yapılmış çadır içerisinde, yaşlı bir kadınla karşılaştılar. O kadına; “Bu merkep sesi nereden geliyor. Onun sesinden bir türlü uyuyamadık” dediklerinde kadın; “O merkep gibi ses çıkaran benim oğlumdur. Hayatta iken bana eşek diye hitap ederdi. Allahü teâlâya onu eşek yapması için bedduâ ettim. Onun için böyle her gece sabaha kadar merkep gibi ses çıkarır” dedi. Bunun üzerine kervan sahipleri o kadına; “Bizi onun kabrine götür, onun kabirdeki hâline bir bakalım” dediler. Kabre gidip, açıp baktıklarında, boynunun eşek boynu gibi olduğunu gördüler.

Hikâye: Bâyezîd-i Bistâmî birgün, ağladığı yüzünden belli olacak şekilde evinden dışarı çıkmıştı. Onun bu hâlini görenler; “Niçin ağladın?” diye sordular. Bâyezîd-i Bistâmî şöyle anlattı: “Söyle bir rivâyet duydum: “Bir kul kıyâmet gününde hak sahibi ile beraber hesap yerine getirilir. Hak sahibi; “Yâ Rabbî! Ben dünyâda iken kasap idim. Bu şahıs bana geldi. Satın alacağım diye eti elimden aldı. Hattâ ette parmaklarının izi bile kaldı. Fakat sonradan vaz geçti. O eti satın almadı. Bugün ise ben, onun elinin izi kadar sevâba muhtacım. Onu istiyorum” dedi. Bunun üzerine, o etteki parmak izi kadar o şahsın sevâbından alınıp kasaba verildi. Kasabın sevâbı bununla ağır geldi. Cennete gönderildi. Sevâbından çok az miktar alınan şahsın sevâbı azalıp, günahları ağır geldi. Cehenneme gönderildi.” Bâyezîd-i Bistâmî hazretleri bunları anlattıktan sonra: “Ben o çetin hesap gününde hâlimin ne olacağını bilmiyorum. Acaba hâlim o gün nasıl olur diye ağladım” buyurdu.

Hikâye: Bir zât, nefsini muhâsebeye çekmek üzere, ömrünü hesapladı. Altmış sene yaşamıştı. Sonra gün olarak hesapladı. Yirmibirbin gün buldu. Bunun üzerine; “Eyvah! Hergün bir günah işlemiş isem, bu kadar günahla Allahü teâlânın huzûruna nasıl varabilirim” deyip bayıldı. Bir müddet sonra kendisine geldiğinde, önceki sözünü söyleyip, tekrar kendisinden geçti. Sonra hareket ettirdiklerinde vefât ettiğini gördüler.” Bu zât, hergünki bir günâhı için böyle yaparsa, günde birçok günah işliyen kimselerin ne yapması lâzım gelir?”

Hikâye: Hâmid Lifâf hazretleri, değirmene un öğütmek için gitmişti. Ondan sonra da tarlasını sulamaya gidecekti. O gün de, günlerden Cum’a idi. Cum’a vakti yaklaşıyordu. Kaybolan merkebini arayacak ve tarlasını sulayacak olsa, Cum’a namazına yetişemeyecekti. Kendi kendine; “Âhıret işi, dünyâ işinden önce gelir” deyip, Cum’a namazını kılmaya gitti. Cum’a namazından sonra, kayıp merkebini arayacak, tarlasını sulayacaktı. Tarlasına gidince sulanmış olduğunu gördü. Evine gidince de, merkebinin ahırda olduğunu, hanımının da te’min ettiği un ile ekmek yaptığını gördü. Merakla bunların nasıl olduğunu sordu. Hanımı şöyle anlattı: “Bir ara dışarda bir gürültü ile beraber bir ses işittim. Dışarı çıkıp baktığımda, bir arslanın bizim merkebi kovaladığını gördüm. Hemen ahırın kapısını merkebe açıp, ahıra girmesini te’min ettim. Ben de hemen eve girdim. Bizim tarlanın sulanmasına gelince, tarlamıza bitişik olan tarlanın sahibi tarlasını suluyormuş. Bu sırada uyuya kalmış, su taşıp bizim tarlaya akmış, bu vesile ile bizim tarla da sulanmış oldu. Una gelince, bizim komşunun değirmende unu varmış. Onu eve götürmek için değirmene gitmiş. Yanlışlıkla bizim unu da alıp getirmiş. Evine gelince, getirdiği unun bizim un olduğunu anlayınca; “Bu un sizin ununuz” diyerek getirip verdi.” Hanımından bunları öğrenen Hâmid Lifâf ellerini kaldırıp; “Yâ Rabbî! Ben senin bir emrini yerine getirdim. Sen ise benim üç ihtiyâcımı birden giderdin” deyip Allahü teâlâya hamd ve senada bulundu.

Hikâye: Bir şahıs yemek yiyordu. Sofrasında kızarmış tavuk da vardı. Bu sırada bir fakir gelip ondan bir şeyler istedi. Zengin olmasına rağmen, fakire birşey vermeden geri çevirdi. Bir müddet sonra, zenginle hanımı arasında bir anlaşmazlık çıktı. Hanımından ayrıldı. Hanımı başka birisi ile evlendi. Aradan seneler geçmişti. Ayrılan hanım evlendiği şahısla yemek yiyordu. Bu sırada bir fakir gelip, onlardan birşeyler istedi. O şahıs önünde duran tavuğu fakire verdi. Hanımı, gelen fakirin kim olduğunu tanımıştı. O fakir, hanımın ilk kocası idi. Böyle fakir ve perişan bir hâle düşmüştü. Bu durumu kocasına anlatınca, kocası şöyle cevap verdi: “Allahü teâlâ ona birçok ni’met vermişti. Buna rağmen bütün o ni’metlerin sahibi olan Allahü teâlâya, şükür vazîfesini yerine getirmiyordu. Bu sebeple Allahü teâlâ onun malını, mülkünü ve hanımını bana nasîb eyledi.”

Hikâye: Horasan vâlisi Ya’kûb bin Leys bir hastalığa yakalanmıştı. Tabibler onun hastalığını tedâvi etmekten âciz kalmışlardı. Bu sırada Ya’kûb bin Leys’e; “Burada sâlih bir zât var. İsmi, Sehl bin Abdullah’tır. Eğer o size duâ ederse, Allahü teâlânın izni ile hastalıktan kurtulursunuz” denildi. Bunun üzerine Ya’kûb bin Leys, Sehl bin Abdullah hazretlerini da’vet etti. Sehl bin Abdullah vâlinin yanına geldi. Vâli; “Efendim bu hastalıktan kurtulmam için bana duâ edin” dedi. Sehl bin Abdullah; “Ben sana nasıl duâ edeyim. Sen zulüm ve haksızlık yapıyorsun” dedi. Bunun üzerine vâli yaptığı zulüm ve haksızlıklara tövbe etti. Bir daha böyle şeyleri yapmayacağına söz verdi. Haksız olarak hapsedilenleri, hapishâneden çıkardı. Bunun üzerine Sehl bin Abdullah; “Allahım! Sen ona günah işlemenin ne kadar kötü olduğunu gösterdiğin gibi, senin emirlerine itaat etmenin ve yasaklarından sakınmanın izzetini ve üstünlüğünü de öylece göster. Onu hastalığından kurtar” diye duâ etti. Sehl bin Abdullah bu duâyı yapınca, vâli o anda Allahü teâlânın izni ile iyileşti. Vâli, Sehl bin Abdullah’a çok mal verilmesini emr etti. Fakat o, bunları kabûl etmedi. Sehl bin Abdullah memleketine dönmeye karar verdi. Yolda giderken yanında bulunanlar? “Keşke vâlinin verdiği malı kabûl etseydin. Kendine almasan bile fakirlere verirdin” dediler. Bunun üzerine Sehl bin Abdullah bulunduğu yere nazar etti. Allahü teâlânın izni ile yerde bulunan çakıl taşları cevher oldu. Yanındakilere; “Dilediğiniz kadar bunlardan alınız. Hiç bunları veren Allahü teâlâ varken, vâli Ya’kûb bin Leys’ın malına muhtaç olunur mu?” buyurdu. O zaman yanındakiler Sehl bin Abdullah’tan özür dilediler.

Bil ki, Allahü teâlâ beş şeyi beş şeyde gizledi: 1- İnsanların, belki rastlarım ümidi ile bütün tâatları yapmaları için Allahü teâlâ rızâsını, tâatlardan bir tâat içerisinde gizledi. 2-İnsanların günâha düşmekten sakınması ve korunması için, gazâbını günahlardan bir günahın içerisinde gizledi, 3)- İnsanların tesadüf ederiz ümidi ile bütün gecelerini ihyâ etmeleri için, Kadr gecesini Ramazân-ı şerîf ayında gizledi. 4- İnsanların karşılaştıkları kimselere, belki Allahü teâlânın velî bir kuludur deyip, onların duâlarına kavuşmak gayreti içerisinde olmaları ve hiç kimseyi aşağı görmemeleri için, velî kullarını insanlar arasında gizledi. 5- İnsanlar Cum’a günü duâda gayretli olmaları için, Allahü teâlâ Cum’a günü duânın kabûl edileceği zamanı gizledi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 148

2) El-A’lâm cild-1, sh. 92

3) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 175

4) Keşf-üz-zünûn sh. 1797

5) Brockelmann Sup 2, sh. 493, Gal-2, sh. 364

6) Tuhfet-ür-râgıb (Hatime kısmı)

7) Nevâdir-ül-âlem.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KARA ŞEMS (Şemseddîn Ahmed Sivâsî)

Anadolu’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Halvetiyye yolunun kolu olan Şemsiyye (Sivâsiyye)nin kurucusudur. İsmi, Ahmed’dir. Babasının ismi Ebü’l-Berekât Muhammed’dir. Künyesi Ebü’s-Senâ, Lakabı Şemseddîn’dir. Kara Şems diye şöhret bulmuştur. 926 (m. 1519) senesinde Tokat’ın Zile ilçesinde doğdu. 1006 (m. 1597) senesinde Sivas’da vefât etti. Sivas’da Meydan Câmii avlusunda medfûn olup, kabri mü’minler tarafından ziyâret edilmektedir.

Türk-İslâm tarihindeki meşhûr üç Şems’den birisidir. Bunlardan birincisi Mevlânâ Celâlleddîn-i Rûmî’nin hocası olan Şems-i Tebrîzî, ikincisi İstanbul’un fethinde Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın yanında bulunan Akşemseddîn, üçüncüsü de Üçüncü Mehmed Hân ile birlikte Eğri Seferine katılan Kara Şems’dir. Üçü de yüksek dereceler sahibidirler.

Kara Şems yedi yaşındayken, Amasya’da bulunan Halvetiyye büyüklerinden Şeyh Hacı Hıdır’ın sohbetleriyle şereflenip elini öptü. Bu ziyâreti, talebelerinden Receb Efendi şöyle nakleder: “Hocam Kara Şems anlattı: “Babam Ebü’l-Berekât Muhammed Efendi, Amasya’deki Habîb Karâmânî hazretlerinin halîfesi olan ma’rifetler ve kerâmetler sahibi Hacı Hıdır’ın talebelerinden idi. Bu fakîr yedi yaşında iken, babam anneme; “Oğlum Ahmed’i şeyhime götürmek istiyorum. Yolculuk için azık ve şeyhime götürebileceğim hediye hazırla” dedi. Hazırlık yapıldıktan sonra bir kış günü babamla birlikte Zile’den Amasya’ya vardık. Hacı Hıdır’ın huzûruyla şereflenip ellerini öptük. Hacı Hıdır: “Böyle kış günlerinde bu ma’sûmu (günahsızı) ne diye getirdin?” buyurunca, babam da; “Nazarınıza muhâtab olmak, şerefli sohbetinizden bereketlenmek ve hayır duânızı almak için getirdim” dedi. Bunun üzerine Hacı Hıdır hazretleri mübârek ellerini kaldırıp, benim yüzüme bakarak duâ etti. Orada bulunanlar âmin dediler. Bu fakire gelen ihsânlar ve yükseklikler o duânın bereketiyledir.”

Ziyâret bittikten sonra Zile’ye döndü. O beldenin âlimlerinden sarf ve nahiv ile diğer ilimleri tahsil etti. Daha sonra Tokat’a gidip Arakıyeci-zâde Şemseddîn Efendi’den ve diğer âlimlerden aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Bu sırada gördüğü bir rü’yâyı şöyle anlatır: “Tokat’ta ilim tahsili ile meşgûl olduğum sırada bir gece, rü’yâmda bir sahrada oturmuş ve etrâfımı bir nûr kaplamış, etrâfımda genç-ihtiyâr birçok kimselerin döndüğünü gördüm. Bu rü’yâyı, rü’yâ ta’bir etmekte mahir olan Köstekci-zâde’ye anlattım. Ben rü’yâyı anlatınca, bana; “Nerelisin, kimin nesisin, nerede kalıyorsun ve ismin nedir?” diye sordu. Ben de ayrıntılı olarak hâlimi ve kim olduğumu anlatınca, bana: “Sana müjdeler olsun ki; zâhirî ve bâtınî ilimlerde yüksek dereceye ulaşıp, zamanının bir tanesi olacaksın. Her taraftan insanlar gelip senden feyz alıp, Allahü teâlânın rızâsına kavuşacaklar” diye ta’bir etti. Bu ta’birde bildirilen husûslar yirmi sene sonra aynen meydana geldi.”

Tokat’ta aklî ve naklî ilimleri tahsil edip yükseldikten sonra, İstanbul’a gelip, Sahn-ı semân medreselerinden birinde müderris olarak vazîfelendirildi. Bir müddet ilim öğretip talebe yetiştirmekle meşgûl oldu.

Birgün zamanın kadıaskerini ziyârete gitmişti. Müderrislere ve kadılara karşı kadıaskerin tutumunu ve onların makam için düştükleri hâlleri beğenmedi. Çıktıktan sonra Fâtih Câmii’ne gitti, iki rek’at namaz kılıp, huzûru kalb ile Allahü teâlâya; “Yâ Rabbî! Bunların içinden beni kurtarıp, tasavvuf ehlinin yoluna dâhil eyle” deyip duâ etti. Bundan kısa bir müddet sonra hacca gitti. Hac ibâdetini yerine getirip sevgili Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) mübârek kabrini ziyâret ettikten sonra, doğum yeri olan Zile’ye döndü. Orada ilim öğretip, insanlara Allahü teâlânın dînini ve Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkını anlatmağa başladı. O sırada İbn-i Hişâm’ın: “Kavâid-ül-i’râb” adlı eserine “Hall-ül-Me’âkıd” adlı bir şerh yazdı. Fakat içindeki ilâhî aşkın ateşinin harareti, her geçen gün biraz daha artıyor, Allahü teâlânın sevdiği bir velîye talebe olmak istiyordu. Bu sırada Amasyalı Şeyh Muslihuddîn Efendi’nin dergâhına gidip, onun sohbetiyle şereflendi ve ona talebe oldu. Bir müddet sohbet ve hizmetinde kalıp feyz aldı. O sırada gördüğü bir rü’yâsını şöyle anlatır: “Bir tepe üzerinde büyük bir ağaç, bu ağacın yedi büyük dalı var. Elimde Mıshaf-ı şerîf vardı. Bu mıshafı o ağacın en yüksek dalına asmak istiyordum. Bu sırada şiddetli bir rüzgâr esip, ağacı kökünden devirdi. Eyvah bu ne haldir diye üzülürken uyandım. Ertesi sabah rü’yâmı hocam Muslihuddîn Efendi’ye anlattım. “Rü’yân aynı ile vâki olacaktır. Ağaçdan murâd bizim vücûdumuzdur. Yakında biz göçeriz. Lâkin bizden önceki hocalar duâ edip seccade ve âsâ verirlerdi. Biz dahî size icâzet verelim” deyip, elleriyle icâzetname yazdılar. Aradan birkaç gün geçmeden rü’yâ aynı ile vâki olup, hocam vefât etti. Hocamın vefâtıyla yetim kaldım. Mumu sönmüş eve, suyu çekilmiş değirmene döndüm.”

Kara Şems, hocası Amasyalı Muslihuddîn Efendi’nin vefâtından sonra, mübârek, velî bir zâtı bulup, talebe olmak istedi. Tokat’ta bulunan zâhid ve müttakî olan, yüz yaşını geçmiş bulunan Şeyh Mustafa Kirbâsî adında bir zâta gidip, talebe olmak istedi. O zât buyurdu ki: “Sen gençsin, ben ise ihtiyâr ve hastalıklıyım. Riyâzete (nefsin istemediklerini yapmak) kuvvetim yoktur. Seni terbiye ile meşgûl olamam. Lâkin sâdık bir talebeysen cenâb-ı Hak senin mürşidini ayağına gönderir. Bu mürşid altı ay sonra Tokat’a gelecektir.”

Kara Şems bundan sonra, tekrar Zile’ye dönüp, ilim öğretmekle meşgûl oldu ve “Muhtasar-ı Menâr” üzerine, “Zübdet-ül-esrâr” adlı bir şerh yazdı, ilim öğretmekle meşgûl iken, Tokat’a, Abdülmecîd Şirvânî isminde bir zâtın geldiğini duyup, onun yanına gitti. Abdülmecîd Şirvânî’nin sohbetine ve mübârek ellerini öpme şerefine kavuştu. Abdülmecîd Şirvânî sohbetin sonuna doğru; “Ey Kara Şems! Benim, Allahü teâlânın emri ve sevgili Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) işâretiyle kendi memleketimi, ailemi ve sevenlerimi terk edip, dağ ve beldeleri aşıp gelmem, sâdece seni irşâd ve terbiye içindir” buyurdu. Kara Şems bu ânı şöyle anlatır: “Abdülmecîd Şirvânî’nin bu sözünü duyunca Şeyh Mustafa Kirbâsî’nin daha önce vermiş olduğu müjdeyi hatırladım, hesap ettim ki tam altı ay geçmişti.”

Abdülmecîd Şirvânî’nin sohbetine kabûl edilişini şöyle anlatır: “O zâtın huzûruna varınca, bu fakirde istek ve arzu görüp; “Siz bu civardaki kasaba ve şehirlerin meşhûr bir kişisisiniz. Halk nazarında yüksek birisiniz. Böyle iken huzûrumuzda zilleti ve dervişliği kabûl edersiniz. Halktan rağbet göremezsiniz. Bu duruma pişman olursunuz. Çünkü bu yol sıkıntılar ve meşakkatler yoludur” buyurunca:

“Canlar feda muhabbet-i cânâne sır değil,
Erbâb-ı aşk’a terk-i sır etmek hüner değil”

dedim.

Bunun üzerine; “Sen sâdık bir talebesin. Biz de seni irşâd etmekle vazîfeliyiz. Riyâzet ve mücâhedeye tahammül edersin. Az zamanda rızâ-i İlâhî’ye kavuşursun” buyurup,

“Yâra yol iki kademdir birisi cana bas,
Çünkü bu meydâna geldin merd isen merdâne bas”

beytini okudu ve fakiri kabûl buyurdu.”

Abdülmecîd Şirvânî’nin hizmetinde bulunup sohbetinden istifâde etti. Feyz alıp tasavvuf derecelerinde yükseldi. Dünyâ sevgisinden uzaklaşıp hakîkate yöneldi.

Şemseddîn Sivâsî, Abdülmecîd Şirvânî’den kısa zamanda feyz alıp, tasavvufun yüksek derecelerine kavuştu. Hocası tarafından insanlara, Allahü teâlânın dînini ve sevgili Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkını anlatmakla vazîfelendirildi. Şöhreti her tarafta duyuldu. Devrin Sivas vâlisi Hasen Paşa, kendisini Sivas’a da’vet edip, yaptırdığı dergâha yerleştirdi. Aynı zamanda câmi imamlığı da kendisine verildi. Orada ilim öğretmek ve insanlara va’z ve nasihatle meşgûl oldu. Hayatının sonuna doğru, Sultan Üçüncü Mehmed Hân’la birlikte Eğri seferine katıldı.

Eğri seferiyle ilgili olarak talebelerinden Recep Efendi şöyle nakleder: “Şemseddîn Sivâsî birgün bu fakiri odalarına çağırıp; “Din düşmanlarının (hıristiyanların), sınırlarda bulunan müslümanlar üzerine baskı ve zulümleri haddinden fazla olmuş, tahammül edilemez hâle gelmiştir, içimde onlara karşı sefere gitme arzusu belirdi” buyurdu. Bu sözü üzerine, ihtiyâr olduklarını, zayıf bünyelerinin sefere çıkmaya engel olacağını ve bu husûsa dâir pâdişâhdan da herhangi bir haber gelmediğini söyledim. Bunun üzerine; “Bize işâret ve tenbîh olundu ki: “Sefer hazırlıklarını tamamla! Fetih ve zafer senin için mukarrerdir” buyurdu. Ben de; “Şüphesiz ben sâdece hak dîne boyun eğip yüzümü, gökleri ve yeri yaratmış olan Allah’a çevirdim ve ben O’na ortak koşanlardan (müşriklerden) değilim” meâlindeki En’âm sûresi 79. âyetini okudum. Bunun üzerine; “Bize müjde verildi ki yakında güçlü bir pâdişâh gazâ edip, birçok fetihlerde bulunacak ve mü’minlerin kalbleri de sevinçle dolacaktır” buyurdu. Çok geçmeden Üçüncü Mehmed Hân, Osmanlı pâdişâhı oldu. Şemseddîn Sivâsî hazretleri, altı deve, altı katır ve kendi için de bir at satın alıp, sefer hazırlığını tamamladı. Sivas’da medfûn bulunan Gâzî Abdülvehhâb’ın sancağını yanlarına alıp, Ayasofya yakınındaki Kapı Ağası dergâhında bulunan Koca Şeyh’e verdi. Bütün sefer hazırlıkları tamam olunca, mübârek bir günde her türlü erzak ve mühimmat hayvanlara yüklendi. Bütün şehir ahâlisi Şeyh Şemseddîn Sivâsî’yi uğurlamak üzere toplandı. Beklerken bir kapıcıbaşı acele ile koşarak gelip, pâdişâhtan Eğri seferine katılmak üzere da’vet geldiğini belirten fermanı okudu. Bunun üzerine Şeyh Şemseddîn hazretleri; “İşittik ve itaat ettik. Zaten biz iki senedir hazırlıklıydık. Bismillah, hemen gidelim” diye el kaldırıp duâ buyurdu. Orada toplananlar duâya âmin deyip, göz yaşları arasında uğurladılar. Uzun yolculuktan sonra Üsküdar’a geldiler. Henüz genç olan, Üküdarî Azîz Mahmûd Hüdâyî onu karşılayıp, ellerini öptü. Şeyh Şemseddîn Sivâsî, Mahmûd Hüdâyî’ye; “Oğlum siz yegânesiniz (bir tanesiniz). Bugünden sonra fazlalaşırsınız” diye duâ edip, ileride çok büyük bir velî olacağını müjdeledi. O gece sabaha kadar birlikte sohbet ettiler. Sohbet esnasında Azîz Mahmûd Hüdâyî; “Yaşınız seksene ulaşmış, vücûdunuz da zayıftır. Kendinize eziyet etmeseniz, çünkü her an nefsiniz ile büyük cihaddasınız” diyerek, seferden alıkoymak istedi. Bu sözüne cevaben: “Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâmın bütün emirlerine uymak lâzımdır. Büyük cihâdı yaptık. Ancak küçük cihâd kalmış idi. Bu emirlerine de ihtiyâr olarak uymak isteriz” buyurdu.

Üsküdar’da üç gün kaldıktan sonra, dördüncü gün, pâdişâh tarafından gönderilen bir kadırga ile İstanbul’a geçip, Ayasofya yakınında bir yere yerleştirildi. Daha sonra Sinân Paşa köşküne, pâdişâh Sultan Üçüncü Mehmed Hân tarafından da’vet edildi. Uzun müddet sohbette bulundular. Bu sohbette Şeyhülislâm Sa’deddîn Efendi de hazır bulundu. Sohbet esnasında pâdişâh, Şemseddîn Sivâsî’ye; “Tarafımızdan sizi sefere da’vet etmek üzere gönderilen kapıcıbaşımız sizi yola çıkmak üzere hazır bulmuş. Hazırlıklı olduğunuza göre, bu işin sonununda ne olacağını bilirsiniz. O hâlde bizi müjde işâretinizle sevindirip, neticeden haber vermenizi isteriz” dedi. Bunun üzerine Şemseddîn Sivâsî; “Hadîs-i şerîfte; “Amellerin en faziletlisi, mü’minleri sevindirmektir” buyuruldu. Ma’lûmunuz ola ki Eğri zaferi biraz zahmet çektikten sonra müyesser olacak. Düşman yenik ve perişan olacaktır. Hatırınızı hoş tutun” müjdesini verdi.

Şemseddîn Sivâsî hazretlerinin bu cevâbına sevinen pâdişâh, kendi üzerindeki samur kürkü ona giydirdi. Ayrıca kapıcılar kethüdası Mehmed Ağa vasıtasıyla, ikiyüz altın sikke, dervişlerine de yüz altın sikke ihsân edip; “Bunlar helâl malımızdır. Kabûl buyursunlar” dedi. Şeyh Şemseddîn hazretleri; “Allahü teâlânın emri üzere kimseye sû-i zan etmemeli, hüsn-i zanda bulunmalıdır. Kimseyi araştırmak ve teftiş etmekle vazîfeli değiliz. Tasavvufda da her geleni Allahü teâlâdan gelmiş bilip, hediyeleri ve ihsânları kabûl etmek gerekir” buyurdu.

Birkaç gün İstanbul’da kaldıktan sonra pâdişâh ve orduyla birlikte yola çıkıp, Eğri kalesi önlerine ulaştılar. Kale kolay bir şekilde feth edilip, harab olan yerler ta’mir edildi. Ancak asıl düşman askerlerinin, kale yakınlarında bir başka yerde olduğu öğrenilince, ordugâh, düşmanın karşısına nakledildi. Küffâr askerinin sayısı çoktu. Rivâyet edilir ki yediyüzbin kişilik bir orduydu, İslâm ordusuyla küffâr ordusu karşılaştı. İslâm ordusunda bozgun ve firar başgösterdi. Pâdişâh Üçüncü Mehmed Hân, yerinden hareket etmeyip “Ey Rabbimiz! Üzerimize bol bol sabır dök. Ayaklarımıza kuvvet ve sebat ver, bizi kâfirler kavmi üzerine muzaffer kıl” meâlindeki Bekâra sûresi 250. âyet-i kerîmesini okudu. Pâdişâhın yanında şeyhülislâm, kadıaskerler, şeyhler ve ba’zı vazîfeliler hâricinde kimse kalmadı. Hazîne ve cephânelik düşman tarafından zabt edildi. Bu firar ve bozgun üzerine herşeyin bittiğini zanneden pâdişâh, Şemseddîn Sivâsî hazretlerini çağırıp; “Söylediklerinizin tersi vâki oldu” deyince, Şemseddîn Sivâsî; “Pâdişâhım söylediklerimiz doğrudur. Kâfirin hezimete uğramasına yarım saat kalmıştır. Şu anda bir kuvvet sahibi tasarruf için ortaya çıkmak üzeredir. Bu an fethin başlangıç ânıdır. Hatırını hoş tut” diye cevap verdi.Gerçekten de çok geçmeden, Şemseddîn Sivâsî hazretlerinin ta’rîf ettiği şekilde bir zât ortaya çıktı. Bunu gören şeyh, hemen pâdişâhın huzûruna çıkarak; “Fetih vaktidir” diye müjdeledi. Ortaya çıkan zât, dağılan ordunun önüne düşüp; “Ey mü’miler! Nerede İslâm gayreti? Nerede Hazreti Peygamber ( aleyhisselâm ) gayreti? Nerede cömertlerin cömerdi sultan gayreti?” diye nidâ edip; “Şehid olmak, dînini yüceltmek isteyen kimse yanıma gelsin!” buyurdu. Bu sırada yanına birkaç bin kişi toplanıp, birlikte düşmana hücûm ettiler. Bu durumu gören düşman neye uğradığını şaşırdı. Durumu haber alan firari askerler de tekrar dönüp, düşmana saldırdılar. Nihâyet düşman bozguna uğratılıp, kesin zafer elde edildi. Daha sonra o zâtın kim olduğu Şemseddîn Sivâsî’ye sorulunca, Hızır (aleyhisselâm) olduğunu haber verdi.

Şeyh Şemseddîn-i Sivâsî hazretleri, zaferi müjdelemek üzere pâdişâhın huzûruna çıktı ve aralarında şu konuşma geçti.

Pâdişâh; “Buyurun ey gönlümün sultânı” dedi. Şemseddîn Sivâsî; “Va’dini yerine getiren, kuluna yardım eden ve kâfirleri hezîmete uğratan Allaha hamd olsun. Ey benim pâdişâhım! Eğer dinlerseniz birkaç kelime nasihat etmek isterim” deyince, pâdişâh: “Ey insanlara hakkı tavsiye eden üstadım! Buyurun. Hak olan sözü dinlerim” dedi. Şemseddîn Sivâsî; “Ey benim pâdişâhım! Yeryüzünde Allahü teâlânın halîfesi olanların niyetleri; Allahü teâlânın rızâsını kazanmak olup, dayandıkları ve güvendikleri, Allahü teâlâ olması gerekir. Savaşta askerlerin çokluğuna güvenmeyip, kuvvet ve kudret sahibi Allahü teâlâya tevekkül etmek gerekir. Âyet-i kerîmelerde meâlen; “Siz de, düşmanlara karşı gücünüzün yettiği kadar, her türlü kuvvet ve cihâd için bağlanıp beslenen atlar hazırlayın” (Enfâl-60) ve “Ey îmân edenler! Düşmana karşı hazırlığınızı görün ve silâhlarınızı takınarak cihâda hazır olun da, birlikler hâlinde savaşa çıkın, yahut toptan seferber olun” (Nisa-71) emredildiği üzere, savaş için gerekli hazırlıklar yapılmalı. Ancak, buna güvenmeyip Allahü teâlâya tevekkül ve i’timât etmelidir. Eğer Allahü teâlâya güvenmeyip askere ve cephâneye güvenilir ise, hezimet (yenilgi) zuhur eder. Kalbden cenâb-ı Hakka tam tevekkül edip, hâlis kalb ile yönelebilirsen, zafer müyesser ve mukadder olur. Bizden hüznü gideren Allah’a hamd olsun.”

Ey pâdişâhım! Bilesin ki, deden Fâtih Sultan Mehmed Hân, İstanbul’un fethine niyetlenince, Akşemseddîn’in refâkatı ve duâsının bereketiyle fetih müyesser oldu. Bunun üzerine Akşemseddîn hazretleri: “Ey pâdişâhım! Büyük fethin şükran ifâdesi olarak nice câmi, mescid, medrese ve hamamlar inşâ etmek gerekir” buyurmuşdu. Bunun üzerine Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın da, nice hayır ve hasenat yapmış olduğu ma’lumunuzdur. Aynı şekilde, sizin de isminiz Sultan Mehmed, duâcınız hakîrin dahî ismi Şemseddîn’dir. Bu güzel fethin şükrânesi olarak zâtınız dahî, reaya (halk) ve fukara üzerinden sıkıntıyı kaldırıp, İslâm askerine ihsânlarda bulunup, her makama dindar, adâletli ve doğru kimseler ta’yin etmeniz gerekir” buyurdu. Bu nasîhatları can kulağıyla dinleyen pâdişâh Üçüncü Mehmed Hân şu cevâbı verdi: “Bin can ile kabûl ettim ve nasihatinize fazlasıyla riâyet edeceğim.”

Pâdişâh, ordusuyla birlikte İstanbul’a döndüğünde, Şemseddîn-i Sivâsî’nin İstanbul’da kalmasını ısrarla rica ettiyse de kabûl ettiremedi. Şemseddîn-i Sivâsî ihtiyârlığının yanında, seferin şiddetinden ve kışın aşırı soğuğundan hayli yorgun ve zayıf düşmüştü. Hayâtının son anlarını yaşadığını anladığından, rûhunu ailesinin ve sevenlerinin yanında teslim etmek istediğini belirterek izin istedi. Sivas’a döndü. Gelişinden kısa bir müddet sonra, amcazâdesi ve dâmâdı olan Recep Efendi’yi vazîfesine ta’yin etti. Şemseddîn Sivâsî vefâtlarına yakın, talebelerini odasına çağırdı. Onlarla birlikte bir saat kadar Allahü teâlânın zikri ile meşgûl olduktan sonra, duâ edip, rûhunu teslim etti.

Velîler, âlimler, sâlih kimseler, devlet adamları cenâzesinde hazır bulundu. Cenâzesi göz yaşları arasında; “Âlimin ölümü, âlemin ölümü gibidir” diyerek musallaya konuldu. Cenâze namazında, altmışbinden fazla kişi olduğu rivâyet edilir. Namazını amcazâdesi ve dâmâdı Recep Efendi kıldırdı. Sağlığında iken vasıyyet etdiği gibi, Meydan Câmii’nin bahçesine defnedildi. Daha sonra kabrinin üzerine beyaz bir kubbe yaptırıldı. Hâlen ziyâretgâhdır. Şehir ahâlisine şiddetli bir sıkıntı olduğu zaman kabrini ziyâret edip duâ ederler. Allahü teâlânın izniyle o sıkıntıdan kurtulurlar.

Şeyh Şemseddîn Ahmed Sivâsî hazretleri, zâhirî ve bâtınî ilimlerde yüksek, ilim ve irfan sahibi, bütün güzel huylarla ahlâklanmış, faziletli bir zât idi. Tasavvufda Halvetiyye yoluna mensûb idi. Şemsiyye kolunun kurucusudur. Şemseddîn Sivâsî hazretlerinin, yüksek hâlleri ve birçok kerâmetleri vardır. Bu hâl ve kerâmetlerinin ba’zıları şöyledir: insanlara Allahü teâlânın dînini ve sevgili Peygamberimizin güzel ahlâkını anlatıp, hak yola da’vet etmek üzere, Mısır’a gönderdiği halîfelerinden (talebelerinden) Şeyh Hacı Mustafa nakleder “999 (m. 1590) senesinde Şeyh Şemseddîn Sivâsî hazretlerinin talebeleriyle birlikte hacca gitmek üzere Anadolu’dan ayrıldıklarını işittim. Bu fakîr de Mısır’dan ba’zı hacılarla birlikte hac ibâdetini yerine getirmek ve hocam Şemseddîn Sivâsî’nin sohbetinden istifâde etmek üzere yola çıktım. Şam hacılarından önce Mekke’ye vardık. Çok karanlık bir gecede tavaf yapmak üzere giderken bir meşale gördüm. Baktım ki, Şemseddîn Sivâsî hazretleri, talebeleri ve sevenleriyle birlikte geliyorlardı. Yolda mübârek ayaklarının basdığı topraklara yüz sürsem edepsizlik olur. Sabahleyin indikleri yere varayım diye düşünüp, bir kenara gizlendim. Gizlendiğim yere gelince bindikleri hayvanlarını benden yana çevirip, atından indi. Mübârek ellerini başıma koyup hafifçe: “Sen Hacı Mustafa değil misin? Ne diye saklandın ve gizlendin?” buyurdu. Ben de; “Evet sultânım” deyip mübârek ellerini öptüm. Böylece bu kerâmetini müşâhede ettim.”

Talebelerinden Receb Efendi nakleder “Şeyh Şemseddîn Sivâsî hazretlerini, va’z ve nasihat etmesi için civar köy ve kasaba halkı da’vet etmişlerdi. Da’vete icabet edip giderken bir köyde konakladık. O köy halkı, Hazreti Ali’yi sevdiğini iddia ederek, sevgili Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) seçilmiş Eshâb-ı Kirâmı hakkında kötü sözler söylüyorlardı. Kendimize ve hayvanlanmıza paramızla yiyecek birşeyler almak istedik, vermediler. Bununla da kalmayıp, bizi zulüm ve işkenceyle öldürmek istediler. O zaman Şemseddîn Sivâsî hazretleri, iki rek’at namaz kılıp, Allahü teâlâya duâ etti. Aradan fazla zaman geçmeden, köyün ileri gelenleri ve kalabalık bir topluluk türlü türlü yiyecekler ve hediyelerle geldiler. Taaccüp edip; “Önce siz bize yemek vermeyip öldürmek istediğiniz hâlde bu muhabbet ve sevgi nedir?” diye sorduğumuzda; “Biz de bilmeyiz ne hâl oldu. Kalbimize, şu azîzin muhabbet ve sevgisi yerleşti. Mümkün olsa canımızı dahî feda etmeyi isteriz” diye cevap verdiler. Sonra Şemseddîn Sivâsî hazretlerine; “Sultânım, düşmanlıktan sonra bu muhabbet nedir?” diye sorduk. Tesbihini gösterdi. Biz bu şekilde sohbet ederken o topluluğun reîsi olan kimse gelip; “Sultânım küçük bir kerîmem (kızım) vardır. Ba’zan saralı olur. Günlerce bu hâlden kurtulamaz. O hâlden kurtulunca da kendini bilmez. Söylenen sözleri anlamaz. Başka evlâdım da yoktur. Huzûrunuza getireyim de hayır duâ buyurun. Zîrâ bana bildirildi ki: “Kara Şems’in dergâhından ne isteseniz geri çevrilmez” dedi. Şemseddîn Sivâsî hazretleri bir an önce getirmesini istedi. O kimse kızını bir hayvana bindirip getirdi ve ölü gibi Şemseddîn Sivâsî hazretlerinin huzûruna koydu. Hazret-i Şeyh bir müddet teveccüh buyurup, “Fâtiha” dediğinde, kızcağız sıçrayarak ayağa kalktı. Sevinerek evlerine döndü. Nakledilir ki: O hastalık bir daha gelmedi. Aklı başında iffetli bir hâtun oldu.

Bu kerâmeti gören köy halkı, Eshâb-ı Kirâm hakkındaki kötü düşüncelerinden vaz geçip, “tövbe ettiler. Hepsi, Şeyh Şemseddîn Sivâsî’nin sevenleri ve talebeleri oldu.

Kara Şems’in vefâtından sonra, yerine Abdülmecîd Sivâsî geçti. Dâmâdı olan Receb Efendi de talebelerinin büyüklerindendir.

Anadolu’da yetişen evliyânın büyüklerinden olup, gönüllere taht kurmuş olan zamanının bir tanesi Şemseddîn Sivâsî hazretleri, zâhirî ve bâtınî ilimlerde yüksek derece sahibi idi. Çeşitli ilimlere dâir manzûm ve nesir olarak yazdığı kırka yakın eseri vardır. Farsça ve Arabçadan tercümeler yapmıştır. Eserleri iki ana grupta toplanabilir.

A- Manzûm eserleri: 1-Divân-ı ilahiyat, 2-El-Fesâyıh fî tercemet-il-levâyıh: Tasavvufî bir eserdir. 3-Heşt Behişt, 4-Gülşen-i Âbâd: Çiçeklerin karşılıklı konuşmalarıyla ilgili bir eserdir. 5-İbret-nümâ, 6-İrşâd-ül-avvâm, 7-Kitâb-ül-Hıyâz min sevbi gamâm-ül-feyyaz; İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin menkıbelerinden ibârettir. 1291 (m. 1874) yılında İstanbul’da basılmıştır. 8-Menâkıb-ı İmâm-ı a’zam, 9- Menâsik-i Hac Hac için gerekli bilgileri ihtivâ eder. 10-Mir’ât-ül-ahlâk ve Müşevvik-ül-eşvâk, 11- Mir’ât-ül-eşvâk, 12- Mevlid-i Nebî, 13- Süleymân-nâme, 14- Terceme-i İlâhî-nâme-i Şeyh Attâr, 15-Terceme-i Mantık-ut-tayr-ı Şeyh Attâr, 16-Terceme-i Pendnâme-i Şeyh Attâr, 17-Terceme-i Kasîde-i Bürde: Metin ve manzûm tercüme bir arada bulunmaktadır. Yazma nüshası İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphânesi’nde bulunmaktadır.

B- Mensûr (Nesir) Eserleri: 1-Cilâ-i Uyûn-ül-Arâis-ül-Muhâdara, 2-Dâiret-ül-usûl, 3- Dürer-ül-akâid: Ehl-i sünnet i’tikâdını açıklayan bir eserdir. 4- El-Câmi-ün-nüfûs, 5- Huccet-i ilâhiyye, 6- Kıssa-i Mûsâ ve Hızır, 7-Letâyif-ül-âyât ve Nukûş-ül-beyyinât, 8-Meclis, 9-Menâkıb-ı Çihâr-ı Yâr-i Güzîn: Sevgili Peygamberimizin dört halîfesini anlatan eserdir. Birçok defalar basıldı. En son olarak 1983 yılında İstanbul’da sadeleştirilerek basıldı. 10-Menâkıb-ı Nu’mân, 11-Menâzil-ül-Ârifin: İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin risalelerinden faydalanılarak yazılmış olup, dört bölümden meydana gelmiştir. Tasavvuf hakîkatlerini anlatır. 12-Nakd-ül-Hâtır Eshâb-ı Kehf, Hızır aleyhisselâm, Mûsâ ve Zülkarneyn aleyhimüsselâm kıssalarını anlatır. M. 1594 yılında Sivas’ta yazılmıştır. 13-Risâle-i emr-i ilâhî, 14-Risâlet-üt-te’vil, 15-Şerh-i Gazeliyyât-i Murâd Hân-ı Sâlis, 16-Şerh-i Kavâid-ül-İ’rab li İbn-i Hişâm: Yirmibeş yaşındayken, talebelerinin isteği üzerine yazmıştır. İbn-i Hişâm’ın eserine zeyldir. Arabça gramer kitabıdır. 17- Şerh-i Kelimetü Kümeyl İbn-i Ziyâd, 18-Şerh-i Muhtasar-ül-Menâr Fıkıh usûlüne dâir bir eserdir. Âlimler arasında beğenilen bir kitap olup 26 yaşındayken yazmıştır. 19- Umdet-ül-edib fit-teallûmi vet-te’dîb: Farsça gramer kitabıdır.

Şiirlerinde Şemsî mahlasını kullanan Şemseddîn Sivâsî hazretleri, dîvânındaki kıymetli şiirlerinde şu konuları işler 1) Bu dünyâ, fânî ve vefasızdır, insanı gaflette bırakan, boş ve lüzumsuz şeylerle oyalayan, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmayı engelleyen düşmandır. Bu dünyânın lezzetlerine aldanmamak gerekir. Bu lezzetler geçici ve aldatıcıdır. 2) Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için bir Allah adamından ders almak, ona talebe olmak gerekir. Bu zâtın huzûrunda nefsi, kötülüklerden temizlemelidir. 3) Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) şefaati çok önemlidir. O’nun şefaati olmazsa insanların hâli çok perişandır. O’nun şefaatine kavuşabilmek için Sünnet-i seniyyesine tam sarılmak gerekir. 4) Sevgiliden gelen eziyete sabırla tahammül göstermek gerekir. Sevgilinin cefâsı, âşıka vefadır. Âşıklar için en kötü durum sevgilinin ilgisizliğidir. 5) Allahü teâlânın verdiği sayısız ni’metlere şükretmek gerekir. Çünkü Allahü teâlâ bütün ni’metlerini insanoğlu için yaratmıştır. Dîvânından seçmeler:

Nât-ı Şerîf

Kapına geldi âsîler, Şefaat yâ Resûlallah!
Suçunu bildi kâsîler, Şefaat yâ Resûlallah!

Ne ettim ise ben ettim, Yanıldım nefse zulm ettim,
Henüz suçum bilip geldim, Şefaat yâ Resûlallah!

Ne ilmim var ne amelim, Perişan cümle ahvâlim,
Vesveseyle dolu bâlim, Şefaat yâ Resûlallah!

Bu şemsi abd-ı âbıkdır, Ne etsen ona lâyıktır,
Velî yoluna sâdıktır, Şefaat yâ Resûlallah!

Kâsî: Duygusuz, Bâl: Kalb gönül, Abd: Köle, Âbık: Kaçak.

Gazel

Hudâvenda şu âlemde, Esen yeller seni ister,
Ayakları gubâr olmuş. Tozan yollar seni ister.

Eğer cindür, eğer hayvan Eğer melek, eğer insan,
Seni zikr etmede yeksan, Dönen diller seni ister.

Bulam diye ister ânı Gezer arayı arayı,
Dolaşıp kûh-u sahrâyı, Akan seller seni ister.

Seherlerde okur virdi, Verir âşıklara derdi,
Bahâne eylemiş verdi. Gezen güller seni ister.

Yıldızlar, ay, güneş bî-cân, Karan yok eder seyrân.
Olup Serkeşte vû hayran, Dönen gökler seni ister.

Yolun Sedd eylemiş ağyar, Kalıp gurbette eyler zar,
Bu Şemsî gibi her kim var, Duyan kullar seni ister.

Gubâr Toz, Yeksan: Dümdüz, beraber, bir, Kûh: Dağ, Vird: Belli zamanlarda okunan tesbih, duâ, Verd: Gül, Bî-cân: Cansızlar. Serkeşte: Şaşkın, perişan, başı dönen.

Kıyamazsan bâş-ü cana, Irak dur girme meydâna,
Bu menzile nice canlar, Baş oynar i’tibâr olmaz.

Bu dünyâ balına banma, Hayallerine aldanma,
Ebedî kalırım sanma, Fenâdır payidar olmaz.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hediyet-ül-ihvân (Şeyh Muhammed Nazmi), Süleymâniye Kütüphânesi, Hacı Mahmûd Efendi Bölümü. No: 4587 Vrk. 24b-27b, 44a-48a.

2) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 95

3) Nâima Târihi cild-1 sh. 372

4) Sicilli Osmanî cild-3, sh. 165

5) Peçevî Târihi cild-2, sh. 290

6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1018İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KARAÇELEBİ-ZÂDE ABDÜLAZÎZ EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Otuzüçüncü Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Abdülazîz’dir. Sultan Üçüncü Mehmed Hân zamanı âlimlerinden, Rumeli kadıaskeri Karaçelebi-zâde Hüsâmeddîn Efendi’nin oğludur. Karaçelebi-zâde Abdülazîz Efendi diye meşhûr olmuştur. 1000 (m. 1591) senesinde İstanbul’da doğdu. 1068 (m. 1658) senesinde Bursa’da vefât etti. Şeyh Mehmed Deveci Mezarlığı’na defnedildi.

Küçük yaşta iken babası vefât eden Karaçelebi-zâde Abdülazîz Efendi, ağabeyi Mehmed Efendi’den ilk tahsilini yaptı. Şeyhülislâm Sun’ullah Efendi’den ilim öğrendi. Mülâzemet süresini doldurduktan sonra müderrisliği seçip, ilk olarak 1020 (m. 1611) senesinde İstanbul’da Hayreddîn Paşa Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. 1026 (m. 1617)’da Kalenderhâne, 1029 (m. 1619)’da Sahn-ı semân medreselerinden birine, 1030 (m. 1620)’da Hankâh Medresesi’ne, 1031 (m. 1621)’de Eyyûb Medresesi’ne, 1033 (m. 1623)’de Süleymâniye medreselerinden birine ta’yin edildi. Daha sonra müderrislik vazîfesinden ayrılıp, Yenişehir kadılığına ta’yin edildi. 1034 (m. 1624) senesine kadar bu vazîfede kaldı. 1036 (m. 1626) senesinde Mekke-i mükerreme kadılığına gönderildi. 1037 (m. 1627)’de tekrar İstanbul’a dönüp, 1040 (m. 1630) senesinde Edirne kadılığına ta’yin edildi. 1043 (m. 1633)’de İstanbul kadılığına terfi ettirilen Karaçelebi-zâde bir sene de bu vazîfede kaldı. Sonra Kıbrıs’a gönderildi. 1045 (m. 1635) senesinde İstanbul’a döndü. Uzun müddet kendisine vazîfe verilmediğinden, Samatya’daki konağında kaldı. Mesleği ile ilgili ilmi çalışmalar yapıp, Siyer-i Kazrûnî’yi Türkçeye çevirdi. 1058 (m. 1648)’de Sultan Dördüncü Mehmed tarafından Rumeli kadıaskerliğine ta’yin edildi. Bu vazîfede bir sene kaldı. 1061 (m. 1651) senesinde şeyhülislâm oldu. Şeyhülislâmlık yaptığı müddet içinde fıkha dâir eserlerini tamamladı. Beş ay müddetle şeyhülislâmlık vazîfesini yerine getirdi. Karaçelebi-zâde’nin yerine Ebû Saîd Efendi şeyhülislâm oldu. Karaçelebi-zâde Sakız adasına gönderildi. Orada Ravdat-ül-ebrâr’a güzel bir zeyl yazdı. İki sene sonra 1062 (m. 1652) senesinde, kendi isteğiyle Bursa’ya nakledildi. Bursa’da uzun müddet ikâmet edip, eser yazmakla meşgûl iken vefât etti.

Karaçelebi-zâde Abdülazîz Efendi, aklî ve naklî ilimlerde yüksek derece sahibi idi. Zamanındaki âlimlerin en üstünlerinden idi. Fıkıh ilminde özel ihtisası vardı. Târihe karşı da büyük alâkası olan Karaçelebi-zâde, bu konuda birçok kıymetli eserler yazdı. Aynı zamanda şâir ve edip olan Karaçelebi-zâde, şiirlerinde Azîzî mahlasını kullanırdı. Sert bir mizaca sahip olan Karaçelebi-zâde’nin ba’zı hareketleri, onun maceralı bir hayat sürmesine sebep olmuştu.

Şiirlerinde süslü kelimeler kullanırdı. Arab edebiyatına vâkıftı, İslâmî ilimlere karşı vukûfiyeti derin idi. Cömerd ve kerem sahibi olan Karaçelebi-zâde, Bursa’da kaldığı müddet içinde, birçok çeşme yaptırmıştır. Bilhassa Müftü Suyu diye bilinen meşhûr suyu, Uludağ’ın eteğinden getirtmiştir. Sed başında da bir câmi inşâ etmiştir.

Eserleri:

1- Ravdat-ül-ebrâr Dillere destan olan bu kıymetli eseri Hazreti Âdem’den (aleyhisselâm) 1056 (m. 1646) târihine kadar olan hâdiseleri anlatır. Dört bölümden meydana gelir. Sultan İbrâhim’e ithaf ettiği bu eserinde, şu bölümler vardır: a) Peygamberler târihi, b) Sevgili Peygamberimizin hayatı ve güzel ahlâkı, c) İslâm hükümdârları târihi, d) Osmanlı sultanları târihi. Sakız adasında ve Bursa’da bulunduğu sırada da Sultan Dördüncü Mehmed’in tahta geçişinden, 1058 (m. 1648) senesine, ya’nî kendi zamanının son günlerine kadar geçen olayları anlatan, Ravdat-ül-ebrâr zeylini açık bir dille hâtıra şeklinde yazmıştır. Târihî bir kaynaktır. 2- Mir’ât-üs-Safâ fî ahvâl-il-enbiyâ: Hazreti Âdem aleyhisselâmdan sevgili Peygamberimize ( aleyhisselâm ) kadar yazmış olduğu ayrı bir peygamberler târihidir. 3- Süleymân-nâme Kanunî Sultan Süleymân devrini anlatır. Bu eser Şeyhülislâm Hoca Sa’deddîn Efendi’nin Tâc’üt-tevârih’ine bir zeyldir. Süslü ve edebî bir dille yazılmıştır. 4- Hilyet-ül-Enbiyâ, 5- Zafernâme: Dördüncü Murâd Hân’ın Revân ve Bağdat seferlerini anlatır. Bu esere; “Târih-i feth-i Revân ve Bağdad” adı da verilmiştir. 6- Ahlâk-ı Muhsinî tercümesi: Ahlâk ilmine dâirdir. 7- Hall-ül-iştibâh an Ukdet-ül-Eşbâh: Fıkıh ilmine dâir Eşbâh şerhidir. 8- Kitâb-ül-elgâz fî fıkh-il-Hânefiyye: Fıkha dâirdir. 9-Kâfi: Fıkıh kitabıdır. 10- Gülşen-i Niyaz: Manzûm bir eserdir. 11-Ferâyih-un-Nebeviyye fî siret-il-Mustafaviyye: Kazrûnî’nin Siyer-i Nebevî’sinin tercümesidir. 12- Dîvân-ı Eş’âr, 13- Risâle-i kalemiyye, 14-Nefehât-ül-üns: Fıkıh ilmine dâir “Ravzat-ül-Kuds” adlı esere yazdığı şerhidir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 57

2) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 421

3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 245

4) Nâima Târihi cild-1, sh. 577

5) Sicilli Osmânî cild-3, sh. 339

6) Osmanlı Tarih ve Müverrihleri sh. 29İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KAŞÂŞÎ EL-MEDENÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Yûsuf el-Med’ü Abdünnebî bin Ahmed bin Seyyid Alâüddîn Ali bin Seyyid Muhammed bin Yûsuf bin Hasen Bedrî Decânî Kaşâşî el-Medenî’dir. Medîne-i münevverede doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1044 (m. 1634) senesi Şa’bân ayının onbeşinde Yemen’in San’a şehrinde vefât etti. Kabri ziyâret edilmektedir.

Kaşâşî, küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Hocası Muhammed bin Îsâ Tilmsânî, Mâlikî mezhebinde olduğundan, ondan bu mezhebin fıkıh mes’elelerini çok iyi öğrendi. 1011 (m. 1602) senesinde Yemen’e gitti. Orada âlimlerin ve evliyânın büyüklerinden olan Şeyh-ül-Emîn bin Sıddîk Müzcâcî, Seyyid Muhammed Garb, Şeyh Ahmed Satîha Zeylâî, Seyyid Ali Teb’î, Şeyh Ali bin Matîr ve başkalarından ilim öğrendi. İcâzet (diploma) aldı. İlim öğrenmek için, Yemen’in birçok yerini dolaştı, ilimde söz sahibi oldu.

Kaşâşî, San’a şehrine yerleşti. Burada talebelerine ilim ve edeb öğretti. Seyyid Tâhir bin Muhammed Ehdel, Allâme Muhammed Fervî, yetiştirdiği âlimlerdendir. Çok kerâmetleri görüldü.

Yemen’deki vâlilerden biri, onun şan ve şöhretini duyunca, çekemeyip hapsettirdi. O gün vâli ihtiyâç için helaya gittiğinde dışarı çıkmak istedi. Fakat çıkamadı. Hela kapısı bir türlü açılmadı. Aklı başından gitti. Ne yaptıysa kapıyı açamadı. Düşündü, bunun haksız olarak hapsettirdiği Kaşâşî sebebiyle olduğunu anladı. Serbest bırakılmasını emretti. O zaman helanın kapısı açıldı ve dışarı çıktı.

San’a vâlisi, vilâyetindeki bir kısım insanlara ceza vermek için huzûruna getirilmesini emretti. Onlar da hakaret ve hor tutularak getirildiler. San’a şehrine geldiklerinde kale kapısında Kaşâşî ile karşılaştılar. Gelenler içinde onu tanıyanlar vardı. Ona gidip selâm verdikten sonra, içinde bulundukları hâli anlattılar. Kaşâşî o zaman; “Evliyânın sevgisini gönlünüzde bulundurunuz. Hayırdan başka şeyle karşılaşmazsınız. Fâtiha-i şerîfeyi okuyunuz?.” buyurdu. Onlar da buyurulan şeyi yaptılar. Vâlinin huzûruna çıkınca, ondan izzet ve ikram gördüler, Hiç bir zarar görmeden, sağ sâlim memleketlerine döndüler.

Kaşâşî’nin yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Şerh-ül-Hikem libn-i Atâullah, 2- Şerhu alel Ecrûmiyye.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 281İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KÂTİB ÇELEBİ

Fıkıh ve târih âlimi. İsmi, Mustafa bin Abdullah’tır. 1017 (m. 1608) senesi Zilka’de ayında İstanbul’da doğdu. 1067 (m. 1656) senesi Zilhicce ayının yirmiyedisinde Cumartesi günü sabah vakti vefât etti. Kabri, Vefâ’dan Unkapanı’ndaki Mahmudiye Köprüsüne inen büyük caddenin sağ kenarında, Zeyrek Câmii’ne varmadan, mektebin altındaki sebilin bitişiğinde küçük bir avludadır.

Kâtib Çelebi’nin babası, Osmanlı devlet ve siyâset adamlarının yetiştirildiği Enderun Mektebi’nde tahsil görmüş bir askerdir. Mustafa bin Abdullah, ordu kâtipliğinde bulunduğu için, ulemâ ve halk arasında “Kâtib Çelebi” diye tanındı. Hacca gittiği ve başmuhâsebeci ikinci halîfesi (ikinci başkanı) olduğu için, “Hacı Halîfe” ismiyle meşhûr oldu. Babası, dînine bağlı bir zât olduğu için, Kâtib Çelebi beş veya altı yaşına geldiği zaman, Kırımlı Îsâ Halîfe’yi, ona Kur’ân-ı kerîm ve tecvidi öğretmek üzere hoca olarak tuttu. Bu hocadan Kur’ân-ı kerîmi öğrendi ve daha sonra ezberledi. Zekeriyyâ Ali İbrâhim Efendi ve Nefes-zâde’den ilim öğrendi. İlyâs Hoca’dan Arabça gramer derslerini okudu. Böğrü Ahmed Çelebi diye tanınan hattattan yazı dersleri aldı.

Ondört yaşında Anadolu Muhâsebesi kalemine kâtib oldu. Oradaki vazîfelilerin birinden, hesap kaidelerini, erkâm ve siyâkat yazısını öğrendi. 1033 (m. 1624) senesinde babasıyla birlikte Tercan seferine, bir sene sonra da Bağdat seferine çıktı. Dönüşte Musul’a geldiklerinde babası, bir ay sonra da Nusaybin civarında amcası vefât etti. Bir müddet Diyarbakır’da kaldı. Babasının yakın arkadaşlarından birisi, Kâtib Çelebi’yi Süvari Mukâbelesi’ne ta’yin etti. 1037 (m. 1627-1628) senesinde isyan eden Abaza Mehmed Paşa’nın işgal ettiği Erzurum’un kuşatmasına katıldıktan sonra İstanbul’a döndü. Burada yaklaşık iki sene, Bağdad seferine katılana kadar, Kâdı-zâde’nin derslerine devam etti. Kâdı-zâde’nin düzgün ve dokunaklı bir konuşması vardı. Kâtib Çelebi, onun te’sîri altında kaldı. 1039 (m. 1630) Bağdat kuşatmasında, toprak dolu tulumlarla yapılmış siperler arasında, ordunun defterini tuttu. Seferden sonra tekrar İstanbul’a dönerek, Kâdı-zâde’nin derslerine devam etti. Ondan; Envâr-üt-tenzil ve Esrâr-üt-te’vîl, îhyâ-ül-ulûm, Şerh-i Mevâkıf, Dürer ve Gurer, Tarîkat-ül-Muhammediyye adlı eserleri okudu.

1043 (m. 1633)’de Haleb seferinde Hacca gitme fırsatını buldu. Dönüşte bir kış Diyarbakır’da kalıp, oradaki âlimlerle görüştü. 1044 (m. 1635) senesinde de Sultan Dördüncü Murâd Hân ile Revân seferine katıldı. On sene kadar çeşitli savaşlarda bulunduktan sonra İstanbul’a döndü ve kendisini tamamen ilme verdi.

Kâtib Çelebi, ilme olan sevgisinden dolayı eline geçen bir defa küçük, bir defa da büyük mirasın önemli bir kısmını kitaba verdi. Kendisini tamamen ilme verdiği için, Sultan Dördüncü Murâd Hân’ın 1047 (m. 1637) senesindeki Bağdat seferine katılamadı. Fazileti ve derin bilgisi ile tanınan A’rec Mustafa Efendi’nin derslerine devam etti. Bu zâtı şimdiye kadar derslerinde bulunduğu âlimlerin hepsinden daha yüksek bir bilgiye sahip bularak üstâd edindi. A’rec Mustafa Efendi de, Kâtib Çelebi’ye öteki öğrencilerden ayrı bir yakınlık gösterdi. A’rec Mustafa Efendi, ona El-Endülüsiyye fil-arûz, Hidâyet-ül-hikme, Mülahhas fil-hey’e ve şerhiyle birlikte Eşkâl-üt-te’sis isimli eserleri okuttu. Ayrıca; Ayasofya dersiamı Abdullah Efendi ve Süleymâniye dersiamı Mehmed Efendi’nin derelerinde bulundu. Vâ’iz Veli Efendi’den İbn-i Hacer-i Askalânî’nin “Nûhbet-ül-fiker” isimli eserini okudu. Kâtib Çelebi bir taraftan ilim öğrenirken, diğer taraftan birçok talebeye de ders verdi.

1055 (m. 1645) senesinde Girit seferi münâsebetiyle, haritaların nasıl yapıldığını, bu konuyla ilgili yazılan eserleri ve çizilen haritaları gördü. Bu arada Mukâbele başhalîfesi (başyardımcısı) ile arası açıldı. Vazifesinden ayrılarak, üç sene vazîfe yapmadı. Üç sene içinde, ba’zı talebelerine çeşitli konularda dersler verdi. Yine bu zaman içinde anî olarak hastalandığı için, tedâvi çârelerini aramak maksadıyla, tıb kitapları okudu. Ayrıca kalbini kötülüklerden temizlemek, ma’nevî sağlığa kavuşmak için Esma ve Havvas kitaplarını okudu. İslâm âlimlerine çok saygılı olduğundan, onlarla beraber olmaya çalışırdı. 1058 (m. 1648) senesinde tekrar me’mûriyete başladı. Şeyhülislâm Abdürrahîm Efendi, Kâtib Çelebi’nin dostu ve sırdaşı idi.

Kâtib Çelebi, huşû’ içinde, şartlarına uygun olarak yapılacak duâların kabûl olacağını ve Kur’ân-ı kerîmin şifâ vereceğini sık sık zikrederdi.

Kâtib Çelebi, çalışkan, iyi huylu, vakarlı, az konuşan, çok yazan biri olarak bilinir. Arabî ve Fârisînin yanında, Latinceyi de çok iyi bilirdi. Osmanlı Devleti’nde, ilk defa batı ilmiyle en fazla ilgilenen, doğu ilmiyle mukayesesini ve sentezini yapan, Türk ilim adamlarından biridir.

Kâtib Çelebi’nin çok kitabı vardı. Birgün Şeyhülislâm Yahyâ Efendi, sohbet sırasında Kâtib Çelebi’ye; “Senin bin ciltten fazla târih kitabın varmış. Bu doğru mudur?” diye sordu. Kâtib Çelebi de; “Olması gerekir” diye cevap verdi. Fakat şeyhülislâmın tereddüt ettiğini görünce, ertesi gün on katıra birbirinden ayrı üçyüz cild târih kitabını yükleterek şeyhülislâma götürüp; “Evde, ciltsiz bundan da fazla vardır” dedi.

Kâtib Çelebi, yazdığı yirmiyi aşkın eserleriyle sâdece Türk dünyâsına değil, bütün dünyâya seslenmişti. Çalışmalarının genişliği ve derinliği ile, dönemin en önemli ilim adamlarından sayılmıştır, özellikle bibliyografya ve biyografyaya âit eserlerini hazırlarken fiş kullanarak çalışmıştır.

Târih kitaplarında daha çok hâdiselerin özünü ve hakîkatini anlatmaya çalışmış, Uslûb ve edebiyât yönüne fazla ağırlık vermemiştir. Fikirlerini, düşüncelerini çeşitli san’atlarla süsleyerek anlatmak yerine, kısa, öz ve açık yazmıştır.

Eserleri:

1-Fezleket-üt-tevârih: Bir mukaddime, üç usûl ve bir son sözden ibâret olan bu eser, varlıkların başlangıcı, peygamberlerin ve hükümdârların târihi diye hülâsa edilebilecek bir târih kitabıdır.

2-Keşf-üz-zünûn an esmâ-il-kütübi vel-fünûn: Arabî olup, çok kıymetli bir eserdir. Onbeşbine yakın kitap ve onbine yakın müellifi tanıtan büyük bir bibliyografya ansiklopedisi mahiyetindedir. Mısır’da, Almanya’da, İstanbul’da basıldı. Latinceye de tercüme edildi.

3-Cihân-nümâ: En eski coğrafya kitabımızdır. Haritalarıyla birlikte İbrâhim Müteferrika matbaasında basılmıştır. Daha sonra yazılacak coğrafya kitaplarına kaynak teşkil eden bu eser, Avrupa dillerine de tercüme edilmiştir.

4-Tuhfet-ül-kibâr fî esfâr-il-bihâr Denizcilik târihimiz bakımından mühim bir eserdir. Osmanlı Devleti zamanındaki deniz savaşlarından bahseder, İngilizce ve Fransızcaya tercüme edilmiştir.

5-Takvîm-üt-tevârih: Hazreti Âdem’den (a.s) 1058 (m. 1648) târihine kadar geçen vak’aların kronolojik açıklamasını ihtivâ eder. Arabî ve Fârisî dilde basılmıştır. Bu eseri iki ay gibi kısa bir zamanda tamamlamıştır.

6-Fezleke: Fezleket-üt-tevârih’in devamı niteliğindedir. 1000 (m. 1591) senesinden 1065 (m. 1654) târihine kadar olan olayları içine alır. 1296 (m. 1879) senesinde iki cild olarak basılmıştır. Senelere göre düzenlenmiş olan bu eser, her senenin sonunda o sene içinde ölen devlet adamlarıyla, âlim, şâir ve başka kimselerin hayat ve eserlerinden kısaca bahsetmektedir.

7- Târih-i Frengi tercümesi: Johan Carian’un, Chronic isimli eserinin tercümesi olup, Şinâsî zamanında Tasvîr-i Efkâr Gazetesi’nde ba’zı kısımları yayınlanmıştır. Kâtib Çelebi bu eseri, 1065 (m. 1654) senesinde, İstanbul’da bundaki bilgileri İslâm târihlerine aktarmak ve eklemek için Şeyh Mehmed İhlâsî ile birlikte Türkçeye çevirmiştir.

8- Târih-i Kostantiniyye ve Keyâsire: Kısaca Revnak-us-saltana diye isimlendirdiği bu eseri, 985 (m. 1577) senesine kadar gelen olayları tercüme ve seçme yoluyla meydana getirmiştir.

9- İrşâd-ül-Hıyârâ ilâ Târih-il-Yunan ver-Rûm ven-Nesârâ: Avrupa memleketleri hakkında, onların idâre tarzlarına dâir ellisekiz yapraklık küçük bir risaledir. Avrupalıların yazmış olduğu eserlerden tercüme ederek toplamıştır.

10- Süllem-ül-vüsûl ilâ tabakât-il-fühûl: Alfabetik sıraya göre tertiplenmiş Arabça bir tabakât kitabıdır, iki ana bölüme ayrılmıştır. Birinci bölümde, künyeleriyle tanınmış meşhûr kişiler, ikinci bölümde, neseb, künye ve lakablarıyla bilinenler sıralanmaktadır. Esas olarak Süyûtî’nin Tahrir-ül-lübâb isimli eserini kaynak almıştır. Yüzden fazla kaynaktan yararlanmıştır.

11- Levâmi-un-nûr: İkinci önemli Coğrafya eseridir. Atlas Minar’ın tercümesidir. Eserde Kuzey Kutup bölgesi, izlanda adası ve Avrupa memleketleri; nehirleri, dağları, şehirleri ile tasviri, bir coğrafya şeklinde ta’rîf edilmektedir.

12- İlhâm-ül-mukaddes min feyz-il-Akdes: Bu risalede ortaya konan üç mes’ele şunlardır: 1- Kuzey memleketlerinde namaz ve oruç vakitlerinin ta’yini, 2- Güneşin aynı cihetten doğup batmasının dünyânın bir noktasında mümkün olup olmadığı, 3- Her ne yana dönülse, kıble olabilecek Mekke’den başka bir memleketin bulunup bulunmadığı. Kendisi bu üç sorunun cevâbını, kendi vermeyip bu konuda meşhûr âlimlerin eserlerinden yararlanarak, yalnızca bunları açıklamakla yetinmiştir.

13- Tuhfet-ül-ahyâr fil-hikem vel-emsâl vel-eş’âr Alfabetik sıraya göre tertiplenmişdir. Tanınmış şâirlerin ve yazarların yahut, ismi meşhûr olan kimselerin sözlerini veya bunlara âit fıkra, hikâye ve latifeleri içine alan bir eserdir.

14- Dürer-i münteşir ve gurer-i müntesir: Kâtip Çelebi biyografi eserini hazırlamak için kaynak kitapları incelediği sırada, buralardaki fâideli olacak noktalarla, türlü mes’elelere ve konulara dâir seçmeler yaptı. Bunları toplayınca bu eseri meydana geldi.

15- Düstûr-ul-amel fî ıslâh-ıl-halel: 1063 (m. 1652) senesinde devlet bütçesinde gelirin az olup, masrafın çoğalması ile ilgili bir araştırmadır.

16- Mîzân-ül-hakk fî ihtiyâr-il-ehakk: Kâtip Çelebi’nin yazmış olduğu eserlerin en sonuncusudur. 1067 (m. 1656) senesinde yazmıştır. Devrinde şiddetli tartışmalara konu olan bir takım mes’eleleri konu olarak almıştır.

Kâtip Çelebi’nin Sultan Genç Osman’ın şehîd edilmesiyle ilgili söylediği bir şiir şöyledir:

Bir şâh-ı âlîşân iken,
Gayretli, genç arslan iken.

Gazi, bahâdır hân idi,
Nâmıyla Osman Hân idi.

Hükmetmeye kâdir idi,
Haccetmeye hâzır idi.

Niyet edip haccetmeye.
Kulak gerek işitmeye,

Eşrât-ı saattir bu dem,
Rûz-ı kıyâmettir bu dem.

Ey dil ciğerler oldu hûn,
Kan ağladı ehl-i fünûn.

Âli neseb sultan idi,
Şâh-ı cihâna kıydılar.

Kula nedamettir bu dem,
Şâh-ı cihâna kıydılar.

Derdim bir iken oldu on,
Şâh-ı cihâna kıydılar.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 262

2) Keşf-üz-zünûn mukaddimesi.

3) El-A’lâm cild-7, sh. 236

4) Brockelmann Sup-2, sh. 635

5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1028

6) Rehber Ansiklopedisi cild-9, sh. 351İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KEFEVÎ

Osmanlılar zamanında yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Hüseyn bin Rüstem’dir. Kefevî diye meşhûr olmuştur. Aslen bugünkü Kırım’da bulunan Kefe’dendir. Doğum târihi kesin olarak bilinmemektedir. 1010 (m. 1601)’da Mekke’de vefât etti.

Memleketinde zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Daha sonra İstanbul’a gelip Medîne-i münevvere kadısı Dâvûd-zâde Efendi’nin hizmetinde bulunup, ilim tahsil etti ve onun yanında mülâzim (stajyer) olarak vazîfe yaptı. Niksâri-zâde ile ilmî sohbetlerde bulundu. İlmî olgunluğa ulaştıktan sonra 990 (m. 1582) târihinde, Ca’fer Efendi’den boşalan Fatma Sultan Medresesi’ne müderris ta’yin olundu. 993 (m. 1585)’de Şah Hüban Hâtun Medresesi müderrisliğine nakl edildi. 1002 (m. 1593) senesinde Sahn-ı semân medreselerinden birine, bir sene sonra Yavuz Selîm Medresesi’ne ve 1004 (m. 1595)’de Süleymâniye medreselerinden birine müderris olarak ta’yin olundu. 1007 (m. 1598) senesinde Kudüs kadılığına, 1008 (m. 1599) senesinde de Mekke-i mükerreme kadılığına nakl edildi. 1010 (m. 1601) senesinde bu vazîfeden alındı. Aynı sene içinde Mekke-i mükerremede vefât etti.

Kefevî Hüseyn Efendi âlim, faziletli, asrındaki irfan ehlinin en ileri gelenlerindendi. Hoş sohbetli olup, güzel söz ve şiir söylerdi. Herkesle hoş geçinen, kimseyi kırmamaya çalışan, zarif yaradılışlı bir zât idi.

Nakl edilir ki: Sahn-ı semân Medresesi müderrisleri, Kudüs kadılığını kabûl edip gitmezlerdi. Kefevî Hüseyn Efendi, Kudüs kadılığına ta’yin olununca kabûl etti. Bunun üzerine neden gitmek istediğini sordular. Onlara cevap olarak; “Bu günahkar bedenimi, o mukaddes topraklarla temizlemek isterim. Onun için bu vazîfeyi kabûl ettim. Ümid ederim ki topraktan yaradılmış olan bu vücûdum, o bereketli toprakların te’sîriyle ateşten kurtulur” dedi. Orada ölmek istediğine işâret ederek ta’yin olunduğu Kudüs kadılığına, bütün tanıdık ve arkadaşlarıyla helâllaştıktan sonra gitti.

Ta’yin olunduğu Kudüs kadılığına giderken feyz ve bereketlenmek için Sultan İkinci Bâyezîd’in kabrini ziyâret ettikten sonra, yoldan geçerken Maymuncu Deli Mehmed dedikleri zâtı gördü. Saygıyla elini öpüp, duâsını istedi. Yanında bulunanlar, bu zâtın elini öpmesine şaşırdılar. O kimselere; “Mehmed Dede evliyânın büyüklerindendir. O kendini gizlemek için bu işi yapmaktadır. Benim bu şekilde o zâtın elini öpüp duâsını istemem, hâdiselere dünyâ gözüyle bakan kimselere ibret olması içindir” dedi.

Hüseyn el-Kefevî, bir eserinde evliyânın büyüklerinden olan Ya’kûb-i Çerhî hazretlerinden şöyle bahseder: “Ya’kûb-i Çerhî’nin, Şâh-ı Nakşibend Behâüddîn Buhârî ile müşerref olması, Allahü teâlânın ona ihsânıdır. Ya’kûb-i Çerhî’nin birçok üstünlüklerine ve kerâmetlerine vefât etmiş oldukları hâlde şâhid oldum. Evliyânın büyüklerinden olduğunu anladım. Birgün, onun için Kur’ân-ı kerîmden hangi sayfanın çıkacağını düşünüp açtım ve Kur’ân-ı kerîmden: “Onlar (peygamberler) Allahü teâlânın hidâyetine eriştirdiği kimselerdir. Sen de onların gittiği yoldan yürü (Onların tevhîd yolunda bulun).” meâlindeki En’âm sûresi 90. âyet-i kerîmesi çıktı ve Ya’kûb-i Çerhî’nin büyüklüğünü iyice anladım”

Kendisi anlatır: Memleketim olan Kefe’den 985 (m. 1577) senesinde annem ve babamla birlikte İstanbul’a göç etmeye niyetlendik. Fakat denizden mi, karadan mı gitmemiz gerektiği husûsunda tereddüt ettik. Denizden gidersek batma tehlikesi var, karadan gidersek çok yorgunluk olacak diye, içimizde vesveseler çoğaldı. Kur’ân-ı kerîmden bir sayfayı açtım: “Korkmayın zira ben sizinle beraberim, işitirim ve görürüm” meâlindeki Tâhâ sûresi 46. âyet-i kerîmesi çıktı. Kalbimin tam rahat etmesi için tekrar açtım, “Görmedin mi ki, Allah, bütün yerdekileri ve emriyle denizde akıp giden gemileri hep sizin hizmetinize bağlı kıldı” meâlindeki Hac sûresi 65. âyet-i kerîmesi çıktı ve yoculuğumuz bunun üzerine denizden oldu.

Bir gece çok sevindirici bir rü’yâ gördüm. Uyandığım zaman bu rü’yânın şeytanî mi rahmânî mi olduğu husûsunu düşündüm, İmâm-ı Süyûtî’nin “Câmi’-us-sagîr” adlı hadîs-i şerîf kitabını açtım. Peygamber efendimizin: “Sâlih mü’minin rü’yâsı Allahü teâlâdan bir müjdedir” meâlindeki hadîs-i şerîfi çıktı. Rü’yâmın rahmânî olduğunu anladım.

Hüseyn Kefevî’nin birçok kıymetli eserleri vardır. Bu eserleri şunlardır. 1-Ta’lîkâtün alâ sahîh-i Müslim, 2- Ta’lîkâtün alâ sahîh-i Buhârî, 3- Şerh-i Gülistan (Türkçedir), 4- Rûznâme fî menâkıb-il-ulemâ vel-meşâyıh vel-fudalâ, 5- Sevânih-ut-Tefe’ül ve levâih-ut-Teveffül, 6- Şerh-i Divân-ı Hâfız, 7-Şerh-u Lâmiyyet-il-acem lit-Tugrâî, 8-Niksârî-zâde ile olan makaleleri.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 7

2) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 121, 122

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 321

4) Keşf-üz-zünûn sh. 554, 1782

5) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 454

6) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 1959

7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1028

? Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 276İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KEMÂLEDDÎN BEYÂDÎ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi ve İstanbul’un meşhûr kadılarından. İsmi, Ahmed bin Hasen bin Sinân olup, lakabı Kemâlüddîn’dir. Beyâdî diye meşhûrdur. 1044 (m. 1634) senesinde İstanbul’da doğdu. Aslen Bosnalıdır. 1098 (m. 1687) senesinde İstanbul’a yakın bir yerde vefât etti.

Beyâdî ilk olarak babasından ilim öğrendi. Sonra Yahyâ Minkâri ve zamanının büyük âlimlerinin derslerine devam etti. Babası ile birlikte hacca gitti. Babası Mekke-i mükerremede kadı iken, Beyâdî, burada Şemseddîn Bâbilî’nin derslerine devam etti. Şemseddîn Bâbilî ona icâzet verdi.

Beyadî’nin bütün ilimlerde asıl hocası, Molla Çelebi diye bilinen Muhammed bin Ali Âmidî’dir. Molla Çelebi, çok büyük bir âlim idi.

Beyâdî ilim tahsilini tamamladıktan sonra çeşitli yerlerde ders vermeye başladı. Talebeler ondan çok faydalandı. Asrındaki büyük âlimler, Beyâdî’yi çok medh ettiler. Uzun müddet Osmanlı Devleti’nin muhtelif yerlerinde kadılık yapan Beyâdî, adâletten hiç ayrılmadı. İnsanların ayıplaması ve kınaması, onun, hak ve doğru neyse, o çizgide yürümesine mâni olamadı. Fıkıh ilminde ve hüküm vermekte çok mahir idi. İlmi ve fazileti her tarafta duyuldu, ilmi ile âmil bir zât idi.

Beyâdî, 1077 (m. 1666) senesinde Haleb’e kadı olarak ta’yin oldu. Haleb halkı ona çok kıymet verdi. Buradan Bursa kadılığına ta’yin edildi. 1083 (m. 1672) senesinde Mekke-i mükerreme kadısı oldu. Burada muhtelif ilimlere dâir dersler verdi. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretlerinin yazmış olduğu risalelere kendisinin yazdığı “İşârât-ül-merâm min ibârât-il-Îmân” isimli şerhi, talebelere okuttu. Şerh, çok çeşitli mevzûları ihtivâ etmektedir. Gayet güzel yazılmıştır. 1086 (m. 1675) senesinin sonlarına doğru, İstanbul’a kadı olarak alındı. Sonra Rumeli kadıaskerliğine getirildi.

Beyâdî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Sevânih-ül-ulûm: Altı ilme dâir mevzûları ihtivâ eder. İsminin Sevânih-ul-mutârahat olması da muhtemeldir. Yazması, İstanbul’da Süleymâniye Kütüphânesi’ndedir. 2- El-Fıkh-ül-ebsât, 3-İşârât-ül-merâm.

İşârât-ül-merâm adlı eserin mukaddimesinden bir bölüm:

Dînî esaslarını, Kur’ân-ı azîmüşşânın muhkem âyet-i kerîmeleri ile beyân eden Allahü teâlâya hamd eder, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) ve insanları O’nun Sünnet-i seniyyesine da’vet eden Âline, Eshâbına (r.anhüm) ve kıyâmete kadar onlara ihsân ile tâbi olan âlimlere salât ve selâm ederim. Dînin esaslarının tedvinini (düzenlenmesini) ilk önce İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe yaptı.

İmâm-ı a’zam, dînin esaslarına dâir ilk eseri yazdığı gibi, dînin esaslarını kat’î delîllerle de sağlamlaştırmıştır. Ebû Mansûr Abdülkâhir bin Tâhir Temîmî “Et-Tebsîret-ül-Bağdâdiyye” isimli eserinde şöyle demektedir: “Fıkıh âlimlerinden ve Ehl-i sünnet vel-cemâatin mütekellimînin (kelâm âlimlerinin) ilki Ebû Hanîfe’dir. Akâid mevzûunda Ehl-i sünneti müdâfaa ve desteklemek üzere “El-Fıkh-ül-ekber” ve “Er-Risâle” ismindeki eserlerini yazdı. Haricîler, Eshâb-ı Kirâma düşman olan ve dil uzatanlar, Kaderiler ve dinsizler ile münâzaralarda bulundu. O zaman bu sapık fırkaların mensûpları, Basra’da bulunuyordu. Bu sebeble yirmi küsur defa Basra’ya gitti. Onların sapık fikirlerini en açık ve kat’î delîllerle çürüttü. Kelâm ilminde parmakla gösterilir hâle geldi.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 192

2) El-A’lâm cild-1, sh. 112

3) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 181

4) İşârât-ül-merâm mukaddimesi.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KERÎMÜDDÎN BÂBÂ HASEN EBDÂLÎ

Hindistan evliyâsının en büyüklerinden. İsmi Abdülkerîm olup, lakabı Kerîmüddîn’dir. Kabil ile Lahor arasında, Keşmir’e ayrılan yol üzerinde bulunan, Bâbâ Hasen Ebdâl kasabasına yakın Osman-pûr beldesindendir. Bâbâ Hasen Ebdâl kasabasına nisbetle “Bâbâ Hasen Ebdâlî” diye nisbet edilmiştir. Doğum târihi kaynaklarda bulunamamıştır. 1050 (m. 1640) senesi Muharrem ayında vefât etti.

İmâm-ı Rabbânî’ye (r.aleyh) bağlanması sebebini kendisi şöyle anlatır: “Genç iken, ilim öğrenmek için Lâhor’a gelmiştim. Zâhirî ilimleri tahsil ederken hatırıma; “Bu hâlde ölürsem Hak teâlâyı bilmeden, tanımadan ölmüş olurum” düşüncesi geldi ve tahsili bıraktım. Memlekete dönüp, tâat ve ibâdetle meşgûl oldum, içime doğru yolu gösterici bir âlim bulup, onun vesilesiyle evliyâlık yolunda ilerlemek arzusu düştü. Bir gece rü’yâda, Yûsuf aleyhisselâmın güzelliğini andıran, pek güzel ve vekârlı bir büyüğün mübârek sûretini gördüm. Hatırıma; “Bu yüksek zâtın talebesi olayım” diye geldi. Uyanınca, hayret edip, bu büyüğü nerede bulabilirim dedim. Kendi kendime rü’yâda her görünen, uyanıklıkta zuhur etmiyebilir dedim. Ertesi gece aynı mübârek sima ile karşılaştım. Onu o kadar sevdim ki, yerimde duramaz oldum. Daha birkaç gece, hep o cemâl ve kemâl sahibi simayı görüp, bulamama üzüntülerimi, rü’yâlarımla teselli eyledim. Ondan sonra bir daha görmedim. Kararsızlık ve sabırsızlık kalbimi rahatsız etmeye başladı. Bir sırdaşım vardı. Ona; “Gece teheccüdden sonra gel, bana bir işâret ver de, evde olanlara ve anneme haber vermeden, bizi Allahü teâlâya kavuşturacak bir velîyi aramaya çıkalım” dedim. O arkadaş dediğim zamanda geldi. Ev halkının hepsi uykuda iken divâne âşık gibi onunla birlikte evden çıktık. Serhend’e geldim. Serhend’e gelince kalbimde bir değişiklik ve heyecan hâli başladı. Meşhûr âlimlerden ve takvâ sahiplerinden olan Şeyh Cevher’e gittim. Bana, dînimize tam bağlı bir rehber göstermesini arzettim. O da; “Üzülme, istediğini bulacaksın” dedi. Kendi kendime; “Ekberâbâd’a gideyim, belki o büyük beldede aradığım gibi bir rehber bulurum” diye düşündüm. Bu hâlde iken, Serhend çarşısında bir sofu ile görüştüm. Arzumu ona söyledim. İmâm-ı Rabbânî hazretlerini anlatıp, bana onların mescid ve hânekâhlarını gösterdi.

Geldim, kapılarının dışında durdum. Zâhirî hâllerim iflâs ve çöküntü içindeydi. Bir derviş gitti ve İmâm-ı Rabbânî’ye: “Bir müflis geldi. Hizmetiniz ve huzûrunuz ile şereflenmek ister” dedi. “Onu getirin” buyurdular, içeri girdim. Nûrlu yüzünü görür görmez, daha önce defalarca rü’yâda bana görünen mübârek simanın sahibi budur deyip, onları tanıdım, şevk ile ağladım. Hazret-i İmâm, beni kucakladılar ve bir müddet öyle durdular. Sonra başımı kaldırıp, hemen husûsî odasına götürdü ve büyükler yolunu ta’lim eyledi. Kendilerine, benim maksûdum tamam oldu diye arz ettim. Çünkü Hazret-i İmâm’ın âdetleri öyle idi ki; bir tâlib uzun zaman gelir gider de, ancak ondan sonra ona büyükler yolunu telkin ederlerdi.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin feyz ve himmetleri o kadar çok ve kuvvetli idi ki, daha sohbet olmadan, sâdece huzûrunda bulunmakla Kerîmüddîn’in hâli değişti, inâyetlere kavuştu. Misline rastlanamayan bereketli nazarlar (bakışlar) altında, kısa zamanda çok ilerledi. Hazret-i İmâm ona, insanlara doğru yolu göstermesi, bu yolda ilerlemelerine vesile olması için icâzet verdi. İcâzet ile şereflendikten sonra memleketine dönen Kerîmüddîn Bâbâ Hasen, vazîfeye başladı. O memleketin halkından çok kimseler onun sayesinde bu şerefli yolun hakîkatine kavuştular. Feyz ve bereketlere mazhar oldular.

Kerîmüddîn Bâbâ Hasen Ebdâlî (r.aleyh), hazret-i İmâm’ın en eski yakınlarından, halife ve eshâbının meşhûrlarından, yüksek hâller, cezbe, tasarruf ve hârikalar sahibi çok yüksek bir velî idi. Menkıbe ve kerâmetleri çoktur. Allahü teâlânın ihsânı ve İmâm-ı Rabbânî’nin yüksek teveccühleri ile öyle dereceye ulaştı ki, bütün âlem gözünün önünde bulunur, bir anda dilediği yere gidebilirdi.

Kendisi anlatır: “Hazret-i İmâm’dan bu yolu aldıktan ikibuçuk yıl sonra, onun mescidinde bir gece sabahdan önce, başımı dizime koymuş, murâkabe ediyordum. Kendimden geçtim. Gördüm ki, bana benzer dört kişi yanımda durur. Dördü de benim. Kendime geldim. “La havle...” okudum. Tekrar meşgûl oldum. Tekrar o birbirinin aynı ve benim benzerim olan dört kişiyi yanımda oturur gördüm. Kendime geldim. “La havle...” okudum. Bu hâl üç defa böyle tekrarlandı. Dördüncüsünde gaybet hâli hâsıl olunca, gördüm ki, nûr yüzlü ak sakallı birisi, elinde bastonuyla mescidin bir tarafından çıktı. Bana yaklaşıp selâm verdi. Selâmını aldım. Sonra; “Kendini nasıl görüyorsun?” dedi. Böyle demesiyle benim hâlim değişti. Adetâ kendimden geçtim. Ayıldıktan sonra dedim ki: “Ben kendimi öyle görüyorum ki, benim memleketim buradan dört kilometre uzaktadır. Elimi buradan uzatır, orada ne varsa buraya getiririm. Bütün memleket bana bitişik ve çok yakın olmuştur.” O ihtiyâr; “Bu bahsettiğin hâlin sahibine ne derler bilir misin?” dedi. “Hayır” dedim. “Kutb derler” dedi.

Kerîmüddîn Bâbâ Hasen Ebdâlî (r.aleyh) anlatır: “İmâm-ı Rabbânî hazretlerinden icâzet almakla şereflenip memleketime döndüğümde, on kişiyi talebe olarak almama müsâade etmişlerdi, ikinci defa huzûrlarına geldiğimde, bu tasavvuf yolunu yetmiş kişiye ta’lim edip öğretmemi istediler. Üçüncü defa geldiğimde, Fadl-âbâd isimli bir beldede bir handa konaklamıştım. Orada bir rü’yâ gördüm ki, beni bir taht üzerine oturtmuşlar ve vaktin sultânı da eli bağlı olarak huzûrumda duruyor. Bu rü’yânın ta’birini ve hikmetini merak ederek hazret-i İmâm’ın huzûruna vardım. Ben daha o rü’yâyı anlatmadan, mutlak icâzet vermekle şereflendirdiler. Bu üçüncü gelişimde bu ihsâna kavuştum.”

Yüksek hocaları tarafından icâzet ile şereflendirilip memleketine gönderildikten sonra, taliblere ilim ve feyz kaynağı olarak hizmet etmekte olan Kerîmüddîn (r.aleyh), insanlara çok fâideli olmakta idi. Bir zaman İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin yolu, Kerîmüddîn’in beldesine düştü. Orada Kerîmüddîn’den feyz almakta, sohbetinde bulunmakta olanlardan bir grup kimse, hazret-i İmâm’ın huzûruna gelerek feyz ve bereketlerinden, kıymetli sohbetlerinden istifâde etmek istediklerini arzettiler. O da Kerîmüddîn’i çağırarak; “Bu kimseleri büyükler yoluna aldınız mı? Almadınız mı?” diye sordular. Kerîmüddîn; “Efendim, yüksek hazretinizden bana ulaşanları bunlara ulaştırdım” diye arzedince, İmâm-ı Rabbânî hazretleri o kimselere dönerek; “Benim dilim, Şeyh Kerîmüddîn’in dilidir. O ne söyledi ise ben söylemişim. Sohbetlerini bu dikkat ve uyanıklık ile dinlerseniz aynı istifâdeye kavuşursunuz” buyurdu ve üzerlerinde bulunan gömleği çıkararak Kerîmüddîn’e verdi.

Rivâyet edilir ki, Kerîmüddîn hazretlerinin bulunduğu beldede meşhûr olmuş, herkesin kendisine müracaat ettiği, ilim sahibi Abdünnebî isminde bir kimse vardı. Bu kimse birgün, Kerîmüddîn’i yemeğe da’vet etti. Yemekten sonra, istek ve arzusu ile Kerîmüddîn’e; “Bana büyükler yolunu ta’lim eyleyin” dedi. Kerîmüddîn de; “Evin dışındaki mescide gel! Orada sana arzu ettiğini vereyim ve seni büyükler yoluna alayım” buyurdu. Abdünnebî; “Mescidde herkesin yanında olmaz. Yalnız yerde söyleyiniz” dedi. Kerîmüddîn, onun zâten meşhûr olduğu için, insanların yanında talebe olmaktan utandığını anladı ve bu işte esâsın nefse muhalefet etmek olduğunu bildirmek için; “Yalnız yerde olmaz!” buyurdu.

Bunun üzerine o kimse edebe riâyeti terkederek: “Ben meşhûr bir kimseyim. Sözüm dinlenir. Eğer bana yalnız yerde, yolu ta’lim etmezseniz, insanlara sizin bid’at sahibi olduğunuzu söyler, onların size gelip talebe olmalarına mâni olurum ve hiç kimse sizin huzûrunuza gelmez” gibi şeyler söyliyerek, kendine göre, güya Kerîmüddîn’i tehdit eder bir ibâre kullandı.

Kerîmüddîn Bâbâ Hasen Ebdâlî (r.aleyh) o münasebetsiz kimsenin bu sözlerine üzülüp gayrete geldi. “Elinden gelen her şeyi yap! Halka istediğini söyle!” buyurdu. O kimse de, hakîkaten bundan sonra onun hakkında iftiralara, bozuk sözler sarfetmeye başladı. Bu çirkin işe tevessül etmesinden birkaç gün geçmeden evi barkı harâb oldu. Kısa zaman sonra da kendisi ve oğlu öldü. Büyüklere Allahü teâlânın sevdiklerine karşı gelmenin cezasını hemen çekmiş oldu.

Şeyh Mûsâ Şevîn memleketinde makam ve otorite sahibi mümtaz bir zât idi. Bir iş için Kerîmüddîn’in bulunduğu kasabaya gelmişti. Bir vesile ile onu görmeye geldi. Kerîmüddîn ona; “Siz hangi yolda talebesiniz?” dedi. “Îsâ Belveti’nin talebesiyim ve ondan icâzetim vardır” dedi. Şeyh; “Kendinize müteveccih olun, benden size birşey gelecek” dedi. O da başını eğdi. Kerîmüddîn teveccühle meşgûl oldu. Dil ile birşeyden bahsetmedi. Bu büyük zâtın âdetlerinden idi ki, yalnız teveccüh ve tasarrufla, Ahrâriyye yolunu talibin kalbine verir ve zikr fidanı, talibin kalb bahçesinde kalb tasarrufu ile dikilirdi. O anda sâlikin kalbi zikr eder hâle gelirdi. Bir müddet sonra Şeyh Mûsâ başını kaldırdı ve; “Şeyh Îsâ Belveti’nin nisbeti kalbimden silindi ve sizin nisbetiniz kalbime yerleşti” dedi. Evine gittikten sonra oğlu Şeyh İshak’a bu durumu açıkladı ve onu şeyhin sohbetine gitmeye teşvik etti. Oğlu Şeyh-zâde edasıyla Kerîmüddîn’i görmeye geldi. Şeyh kendi eliyle odanın ta’mirini yapmakla meşgûl idi. Bu sebeple eli, ayağı çamurlu idi. O hâl içinde Şeyh-zâde geldi ve selâm verdi. Kerîmüddîn ona doğru bir baktı ve; “Elimi yıkayıp, sizinle müsâfeha edeyim” dedi. O, feryâd edip; “Efendim bir bakışınız ile yedi aydan beri Şeyh Tâc Senbihlî’den aldığım nisbet benden gitti ve onun yerine sizin nisbetiniz yerleşti” dedi. Kerîmüddîn onu husûsî odasına götürdü ve ona teveccüh etti. Teveccüh esnasında, bu büyük yolu kalbine yerleştirdi. Şeyhin teveccühü ile, Şeyh-zâde İshak kendinden geçerek hareketsiz, güçsüz bir hâle geldi. Şaşkın oldu. Kerîmüddîn Bâbâ Hasen Ebdâlî kalktı ve hücrenin kapısının zincirini dışardan bağladı. Sabahdan öğleye kadar geçti. Şeyh-zâde hâlâ kendinden geçmiş yatıyordu. Sonra Kerîmüddîn odanın kapısını açtı ve onun yanında oturdu. Teveccüh eyledi. Şeyh-zâde İshak kendine geldi ve; “Kalem ve kâğıt getiriniz Biraz önce İmâm-ı Rabbânî hazretleri burada idiler. Bana bir takım şeyler söylediler. Yazayım, unutulmasın” dedi. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin buyurdukları şunlar idi:

“Ey İshak! Sen benim oğlum ve bütün hakîki ve ince rumuzlarda halîfemsin. Ben mağfiret olunmuşum, sen de mağfiret olunmuşsun. Seni vesile edenler de mağfiret olunmuşlardır. Çok sevdiğim ve talebem olan Kerîmüddîn’e benim selâmımı söyle”. Şeyh-zâde, o yarım günlük zamanda hilâfet alacak dereceye yükselmişti. Kerîmüddîn ona; “Madem ki, hazret-i İmâm sana icâzet verdiler. bu sana kâfidir” dedi ve onu gönderdi. Memleketine gitti. Oranın halkı talebe olmak için onun etrâfına toplandı, ilk talebesi, Mîrek Mes’ûd Bey bin Ahmed Bey Hân Kâbilî’dir. Devlet adamlarından idi. Ahbab ve arkadaşları Mîrek Mes’ûd Bey’i çekemeyip, kendisine; “Şeyh-zâde İshak yalanla kendini Ahrâriyye yolunda eyledi. Sen de gidip ona talebe oldun” dediler. Bu asılsız sözlere aldanan Mîrek Şeyh, İshak’tan irâdet (talebelik) aldığına pişman oldu ve iki üç gün hocası İshak’ın huzûruna gelmedi. Şeyh İshak kalkıp, Mîrek’in evine gitti. Dil uzatanların sözleri Mîrek’e o kadar te’sîr etmişti ki, Şeyh İshak’a saygıda bile bulunmadı. O da gayrete gelip, orada oturmadı, dönüp evine gitti. Mîrek Mes’ûd Bey o gece rü’yâda gördü ki, Hâce Behâeddîn-i Nakşibend (kuddise sirruh) geldi. Ba’zan o kadar büyüyordu ki, bütün yeryüzünü ve göğü kaplıyor, ba’zan bir iplik kadar inceliyordu. Mîrek’e hitabla; “Ey zavallı, Allah adamlarını tanımıyorsun” buyurdu. Mîrek’in korkudan bütün vücûdu titredi ve dehşetle uyandı. Hemen Şeyh İshak’ın huzûruna koştu. Yüzlerce yalvarma ve kırıklık ile ayaklarına kapanıp, kusurunun affını diledi ve; “Bu hasedciler için ne buyurursanız yapayım. Zîrâ onlar benim canım ve îmânımla oynadılar” dedi. Şeyh İshak; “Onları huzûruna yaklaştırma” buyurdu. O da öyle yaptı.

Şeyh İshak ikinci defa Şeyh Kerîmüddîn’in huzûruna geldiğinde Kerîmüddîn ona “La ilahe illallah” zikrini öğretti. Kerîmüddîn bu kelimeyi der demez Şeyh İshak’ı bir hâl kapladı ve o anda öyle bir hararet ve yanma hâsıl oldu ki, denizlerin suyunu içse, kanmazdı. Bardak bardak su verdiler. İçti ve kanmadı. Yandım yandım deyip, birkaç gün hiç konuşmadı. Ondan sonra Kerîmüddîn; “Hâllerin nasıldır?” diye sordu. “Ben bilmiyorum ki, ben kimim. Hâlimden haberim yok. Kendimde değilim” dedi.

Kerîmüddîn Bâbâ Hasen Ebdâlî ( radıyallahü anh ) şöyle anlatır: “Bir defa hanımı alıp, hazret-i İmâm’ın hizmetine gelmiş idim. Ayrılmak istediğim zaman, hanımım; “Ben de hazret-i İmâm’dan irâdet alsam, ne iyi olur, huzûrunda bir defâcık bulunurdum” dedi. Hazret-i İmâm’a arzettim. “Yalnız olduğum zaman gel” buyurdu. Odalarına gittim ve tekrar hanımımın isteğini arzettim. “Peki” buyurup, başlarını eğerek murâkabe ettiler. Bir müddet sonra başlarını kaldırıp, buyurdular ki: “Şeyh Kerîmüddîn, onu sana ısmarladım. Senden bu yolu öğrenecek.” Hanımımla ne kadar meşgûl olduysam da, onun hâlinde bir değişiklik olmadı. Bir gün teheccüd namazından sonra “La ilahe illallah” kelimesini söylemekle meşgûl idim. Hanımım da arkamda teheccüdünü kılmış oturuyordu. Ehlimden “La ilahe illallah” kelimesi yüksek sesle çıktı. O anda onun hâli değişti ve cezbeye kapıldı. Kendinden geçmiş bir halde yerde yuvarlandı durdu.”

Kerîmüddîn’in çoluk-çocuğu ve eshâbı ile hazret-i İmâm’a geldiği günler, hazret-i İmâm’ın uzlet günleri idi. Mahremlerinden pek az kişi yanlarına girebiliyordu. Buna rağmen; “Şeyh Kerîmüddîn ve eshâbı yanıma gelmekte serbesttirler” buyurdu.

Kerîmüddîn’in talebelerinden biri hasta idi. Durumunu bildirdiler. Bunun üzerine Kerîmüddîn geldi ve o hasta talebenin yanında başka bir yatakta yattı. Allahü teâlâya yalvardı.

Rü’yâsında o talebesinin yaşayıp yaşamayacağını göstermesini diledi. Uykuya vardı ve rü’yâsında siyahlar giyinmiş düşman askerleri ile kendi talebelerinin muharebe ettiklerini, bu hasta olan talebenin diğer askerlerden önde at koşturduğunu, kahramanca çarpışarak düşmana çok zayiat verdirdiğini, yaralanıp attan düştüğünü ve atının onu bırakıp kalabalığa karıştığını gördü. Uykudan uyandığında o talebesinin vefâtının yaklaştığını haber verip, eshâbına techiz, tekfin ve defn için hazırlık yapılmasını söyledi. O talebenin hastalığı ise ölüm şiddetinde görünmüyordu. Orada bulunan talebelerin hepsi hayret ettiler. Bundan az bir zaman geçtikten sonra, hastanın durumu ağırlaştı. Nefesi sıklaştı. Bu sırada orada bulunan ve tasavvuf ehlinin hâlini inkâr eden ba’zı kimseler kendi kendilerine; “Hocalığın ve talebeliğin şu anda (ölüm ânında) ne işe yaradığını görelim” dediler. Onların bu düşüncelerini kalb yolu ile anlayan Kerîmüddîn hazretleri, açıktan; “Ey Allahım! Vefât etmek üzere olan bu hastanın hakîki tasavvuf büyüklerine bağlanması hürmetine, seni zikrettiğini bunlara da duyur!” diye duâ etti. Bu söz daha bitmemişti ki, o ölüm hastasının açıktan açığa “Allah Allah” demeye başladığı duyuldu. Rûhunu teslim edinceye kadar böyle devam etti. Bu apaçık kerâmete şâhid olan o yabancılar da inkarlarından vazgeçip, Kerîmüddîn’e bağlı yakın talebelerinden oldular.

Kerîmüddîn Abdülkerîm Bâbâ Hasen Ebdâlî, yüksek hocası İmâm-ı Rabbânî hazretlerinde gördüğü bir kerâmeti şöyle anlatır: “Bulunduğum beldeden son defa hanımımla hazret-i İmâm’a gelmiş idim. Hanımım hâmile idi. Bu sebeple yaya olarak gitmeyi tercih etmiş idik. Serhend-i şerîfe ulaştığımızda, yolun uzun ve meşakkatli oluşu sebebiyle çok yorulmuştum. Ayaklarım da şişmiş ve su toplamış idi. Hanımımı bir tanıdığın evine bırakıp, kendim yalnız olarak yüksek huzûrlarına geldim. Ellerini öper öpmez bana sarıldılar ve; “Şeyh Kerîmüddîn! Çok yorulmuşsun, ayakların da çok acımış. Allahü teâlâ seni bağışladı. Doğacak olan çocuğunuzu da bağışladı” buyurdu. Hâlbuki memleketimden geldikten sonra kendileri ile ilk defa karşılaşıyordum. Hanımımı getirdiğimi ve hanımımın hâmile olduğunu da söylememiş idim. Bu hâl onların kerâmetlerinden idi.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Berekât-ı Ahmediyye sh. 385

2) Hadarât-ül-Kuds sh. 355

3) Tezkire-i İmâm-ı Rabbânî sh. 348

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KINALI-ZÂDE HASEN ÇELEBİ

Osmanblar zamanında yetişen fıkıh ve kelâm âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Hasen Çelebi bin Alâüddîn Ali bin Emrullah bin Abdülkâdir Hamîdî olup, Ahlâk-ı alâî isimli meşhûr ahlâk kitabının sahibi olan Ali bin Emrullah’ın oğludur. Kınalı-zâde Hasen Çelebi diye tanınır. Babası Bursa’da Hamza Bey Medresesi’nde müderris idi. Hasen Çelebi, 953 (m. 1546) senesinde Bursa’da doğdu. 1012 (m. 1604) senesinde Mısır’da Reşîd kasabasında vefât etti.

Hasen Çelebi’nin baba ve dedeleri, zamanlarının yüksek âlimi, zühd ve takvâ sahibi velîleri idiler. Büyük dedesi olan Abdülkâdir Hamîdî Efendi, sakalına kına yaktığı için çocuk ve torunları Kınalı-zâde diye tanınmışlardır.

Hasen Çelebi önce babasından ve diğer ba’zı âlimlerden okuduktan sonra, o zamanın büyük âlimi Şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi’den ders aldı. Bilhassa fıkıh ve kelâm ilimlerinde çok yükseldi. İcâzet aldı. Büyük âlimlerden oldu. Birçok medresede müderrislik yaptı. Edirne, Bursa, Haleb, Mısır, Gelibolu, Eyyûb Yeni Zağra gibi beldelerde kadılık ve müderrislik yaptı. Kınalı-zâde Hasen Çelebi, asrının yüksek âlimlerinden idi. Zühd ve takvâ sahibi, ilmiyle âmil bir âlim idi. Dînî emir ve yasaklara uymakta çok titizdi. Aynı zamanda kuvvetli bir şâir ve çok yüksek bir edîb idi. Sayısız beytleri bunu göstermektedir. Dînî kitaplara şerh ve ekleri ise şiirinden daha üstündür. “Âlim ilme doymaz” sözünde de ifâde olunduğu gibi, Kınalı-zâde Hasen Çelebi de ilme doymadı. Devamlı ilmini arttırmak için gayret etti.

İlim tahsilini tamamlayıp, kemâle geldikten sonra, o zamanın usulünce medresede ders vermeye başladı. Talebelere ders okutacak seviyeye geldiğinde yirmi yaşını yeni geçmiş idi. 975 (m. 1567) senesinde Bursa’da Ahmed Paşa Medresesi’nde vazîfe aldı. Bir sene sonra babası Ali bin Emrullah’ın Edirne’ye kadı olarak ta’yin olmasıyla, o da birlikte Edirne’ye gitti ve Çuhacı Hacı Medresesi’ne müderris oldu. Üç sene sonra İstanbul’da Eski İbrâhim Paşa Medresesi’ne ta’yin olundu. 988 (m. 1580) senesine kadar İstanbul’da çeşitli vazîfelerde bulundu. Sonra Bursa Sultâniyesi’nde vazîfe aldı. İki sene sonra tekrar İstanbul’a gelerek Sahn-ı semân Medresesi’ne müderris oldu. 994 (m. 1586)’de Kâf-zâde Efendi yerine, Sultan Selîm Medresesi’nde vazîfe aldı. Bir sene sonra Rebî’ul-evvel ayında Süleymâniye medreselerinden birine müderris oldu. 999 (m. 1590)’da Haleb kadılığına ta’yin olunan Kınalı-zâde Hasen Çelebi, bundan sonra Mısır-Kâhire, Edirne tekrar Mısır-Kâhire ve Bursa kadılıklarında bulundu. 1009 (m. 1600)’da Gelibolu, daha sonra da Eyyûb kadılıkları verildi. 1011 (m. 1602)’de Eski Zağra, daha sonra da Mısır’da Reşîd beldesinde kadı oldu. Bu vazîfede bir sene kadar kaldıktan sonra, hastalanıp vefât etti.

Kınalı-zâde Hasen Çelebi’nin en meşhûr eseri “Tezkiret-üş-şu’arâ” isimli eseri olup, babasının “Ahlâk-ı alâî” isimli kitabından sonra, bu eser çok rağbet ve i’tibâra sebep olmuştur. Bu meşhûr eserde, altı pâdişâh, beş şehzâde, Hasen Çelebi’nin yaşadığı devrin hükümdârı Üçüncü Murâd Hân ile meşhûr tarihçi Hoca Sa’düddîn Efendi ve altıyüzotuzbir şâirin hâl tercümesi anlatılmıştır. Bundan başka Dürer ve Gurer haşiyesi ve çeşitli mevzûlara dâir birçok risaleleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 491

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-5, sh. 3697

3) Sicilli Osmanî cild-2, sh. 127

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 290

5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 213

6) Keşf-üz-zünûn sh. 387İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KUŞÂŞÎ (Seyyid Ahmed bin Muhammed)

Evliyânın büyüklerinden ve ilmi ile âmil olan âlimlerin önde gelenlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Yûnus ed-Decânî el-Bedrî el-Hüseynî el-Ensârî el-Medenî el-Yemenî olup, lakabı Safiyyüddîn’dir. Bulunmuş eşyaların satışını yapardı. Buna nisbetle Kuşâşi denilmiş ve daha çok bu isimle meşhûr olmuştur. Aslen Kudüslü olup, Decânîoğulları diye bilinen kimselerdendir. Dedesi Yûnus, Kudüs’den ayrılıp Medîne-i münevvereye gelerek yerleşmiş idi. Kusâşî, 991 (m. 1583) senesi Rebî’ul-evvel ayının onikinci günü Medîne-i münevverede doğdu. 1071 (m. 1661) senesi sonlarında Medîne-i münevverede vefât edip, Bâki’ kabristanında defnolundu.

Ahmed bin Muhammed Kusâşî, hem seyyid, hem de şerîfdir. Ya’nî nesebi hem hazret-i Hüseyn’e, hem de hazret-i Hasen’e dayanmaktadır. Babaannesi, Eshâb-ı Kirâmın büyüklerinden olan Temîm-i Dâri’nin ( radıyallahü anh ) soyundandır.

Kendisi, bu yolla i’tibâr kazanmak istemediğinden ve tevâzusunun çokluğundan dolayı, seyyid ve şerîf olduğunu gizler, yazılarında ismini, Ahmed el-Medenî el-Ensârî veya Sıbt-ül-ensâr şeklinde yazardı.

İlk tahsilini babası Muhammed bin Yûnus’un huzûrunda yaptı. Babası da, o zamanda Medîne-i münevverede bulunan âlim ve evliyânın büyüklerinden idi. Kusâşî, 1011 (m. 1602) senesinde babası ile birlikte Yemen’e gitti, ilim tahsili için olan bu seyahatlerinde, Yemen’in büyük âlim ve velîlerinin sohbetlerinde bulundu. Babasının hocalarından hayatta olanlardan; Emîn bin Sıddîk, Seyyid Muhammed Garb, Ahmed Safiha ez-Zeyla’î, Seyyid Ali ve Şeyh Ali Matir gibi âlimlerden okudu. Bundan sonra Yemen’den ayrılıp, Mekke-i mükerremeye gitti. Orada da bir müddet kaldı. Seyyid Ebü’l-Gays ve Şeyh Sultan Meczûb gibi zâtların sohbetlerinde bulunduktan sonra, Medîne-i münevvereye döndü. Orada Ahmed bin Fadl bin Abdünnâfi’, Ömer bin Kutb Bedreddîn el-Âdilî, Şihâbüddîn-i Milkânî ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Ayrıca; Seyyid Es’ad el-Belhî, Şeyh Abdülhakîm, Molla Şeyh Kürdî ve daha birçok zâttan ders aldı. Sohbetlerinde bulunarak kendilerinden ilim ve edeb öğrendiği hocalarının sayısı, yüzden fazladır. Kusâşî’nin ilme olan düşkünlüğü ve aşkı, hocalarının sayısının çokluğundan ve ilim öğrenmek için yaptığı uzun ve yorucu seyahatlerden anlaşılmaktadır.

Aklî ve naklî ilimlerde tahsilini tamamladıktan sonra tasavvuf yoluna yönelen Kusâşî, Hâmî ismiyle meşhûr Şeyh-i kebîr Ahmed bin Ali eş-Şenâvî el-Medenî hazretlerine talebe oldu. O büyük zâtın huzûr ve sohbetlerinde bulunarak, tasavvuf yolunda da ilerleyip yükseldi.

Tasavvufî ilimlerden başka hadîs ilminde de bu hocasından ders alıp, ilerledi. Hocasına olan muhabbeti, bağlılığı ve teslimiyeti son derece çok idi. Bu sebeple hocası ona husûsî teveccüh gösterirdi. Hocasının kerîmesi ile de evlenerek, hocasına hem dâmâd, hem de halîfe oldu.

Aklî ve naklî ilimlerle birlikte evliyâlık yolunda da kemâl mertebe ve dereceler sahibi olan Kusâşî, aynı zamanda kuvvetli bir şâir idi. İnsanlara çok fâideli oldu. İnsanlar ondan çok istifâde etti. Şöhreti her tarafa yayıldı. Talebeleri pek çok idi. O zamanda bulunan âlimler ve evliyâ zâtlar, onun zamanın İmâmı, en büyük âlimlerden biri olduğunu bildirmişlerdir. Meselâ, o zamanın meşhûr evliyâsından Şeyh Eyyûb ed-Dımeşkî, Kuşâşî’ye yazdığı bir mektûbunda; “Ben muhakkak biliyorum ki, her vaktin muhakkak büyük, üstün ve diğerlerinden yüksek âlimi vardır. Vallahi bu zamanda, zamanımızın bu büyük âlimi sizsiniz” demektedir.

Ârif-i billah Zeyla’î, Seyyid Abdullah bin Şeyh Ayderûs, Berekât-ı Tûsî, Abdülhâlik Hindî, Abdürrahmân Magribî İdrîsî, Îsâ Magribî Ca’ferî ve daha birçok âlim Seyyid Ahmed Kusâşî’den ilim öğrenmişlerdir, ilim talibleri ondan istifâde etmek için, uzak memleketlerden grublar hâlinde gelerek sohbetinde bulunurlardı. Talebelerinin en yükseği İbrâhim Hasen Gürânî olup, hocasının hayâtı boyunca ona hizmet etmiş, ilminden istifâde etmiş, vefâtından sonra da terbiye ve irşâd husûsunda onun halîfesi olmuştur.

Ahmed bin Muhammed Kusâşî hazretleri, dînimizin emirlerine uymakta, sünnet-i seniyyeye tam tâbi olmakta, çok yüksek derece sahibi idi. Çok ibâdet ederdi. Aklı ve zekâsının fevkalâde olması ile tanınmış idi. Kendi asrında evliyâlık yolunda nihâyet derecesine varmış olanlardan idi.

Çoğu tasavvufa dâir olmak üzere yetmiş civârında eser yazmıştır.

Kuşâşî’nin (rahmetullahi aleyh) eserlerinden ba’zılarının isimleri şöyledir: 1- Bustân-ül-âbidîn ve ravd-ul-ârifîn, 2- Haşiyetün alâ insân-ı kâmil li-Abdilkerîm Cîlî, 3-Hâşiyetün alâ Mevâhib-i ledünniyye, 4- Dürret-üs-semîne fimâ li-zâir-in-Nebiyyi ( aleyhisselâm ) ilel-Medîne, 5- Selâsilü ehl-it-tevhîd, 6- Şerhu akîdetü İbn-i Afif, 7- Akîdetü manzûme, 8- Kitâb-ün-nüsûs, 9- Kelimet-ül-cûd fil-kavli bi-vahdet-il-vücûd, 10 Kelimet-ül-vüstâ.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 170

2) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 343

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 161

4) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 336

5) El-A’lâm cild-1, sh. 239

6) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 181, 389, 413, 457 cild-2, sh. 27, 117, 381, 652, 712

7) Brockelmann Sup-2, sh. 535İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
LEKÂNÎ (Abdüsselâm bin İbrâhim el-Mısrî)

Mısır’da yetişen Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdüsselâm bin İbrâhim bin İbrâhim el-Lekânî el-Mısrî olup, zamanında, Kâhire’de bulunan Mâlikî mezhebi âlimlerinin en büyüğü idi. Yine büyük âlimlerden olan İbrâhim Lekânî’nin oğludur. Daha çok Lekânî ismi ile tanınmıştır. 971 (m. 1564) senesinde doğdu. Doğum yeri kat’î olarak bilinmemektedir. 1078 (m. 1668) senesi Şevval ayının onbeşinde Cum’a günü öğle vakti vefât etti.

Rivâyet edilir ki: Abdüsselâm Lekânî, büyük bir gayretle babasının derslerine devam ederdi. Kimsenin tahmin edemiyeceği şekilde güzel hasletleri kendisinde topladı, ilim ve edebdeki yüksekliği, evliyâlık yolundaki üstünlüğü, herkes tarafından bilinir oldu. Babasının vefâtından sonra, Câmi-ül-Ezher’de onun yerine ders vermeye başladı. Babasının derslerine devam etmekte olan talebeler de dersinde bulunurdu.

Abdüsselâm Lekânî, büyük bir âlim idi. Bilhassa fıkıh ve hadîs ilimlerinde çok mahir idi. Serî yazı yazardı. Büyük bir heybet ve vekar sahibi idi. Heybetinin çokluğundan dolayı derslerinde bulunanlar, bir suâl sormaya veya sözlerinden birine i’tiraz etmeye cesâret edemezlerdi. O zamanda bulunan meşhûr büyük âlimlerin en üstünlerinden idi. Diğer âlimler ona karşı son derece hürmet ederler, edebli ve saygılı davranırlardı. Hiçbir sözüne ve hiçbir yazısına tenkid ve i’tirazda bulunamazlardı.

Abdüsselâm Lekânî çok kıymetli eserler te’lîf etmiş olup, ba’zılarının isimleri şöyledir: 1- İttihâf-ül-mürîd: Bu kitap, babasının yazmış olduğu Cevheret-üt-tevhîd isimli eserinin şerhidir. 2- Sirâc-ül-vehhâc, 3- İbtisâm-ül-ezhâr min riyâd-ıl-ahbâr fî Rabî’il-ebrâr bi-mevlîd-il-Habîb-il-muhtâr ( aleyhisselâm ), 4- İrşâd-ül-mürid li-Cevheret-üt-tevhîd: Bu kitap da Cevheret-üt-tevhîd’in şerhidir. 5-Tervîh-ül-fü’âd bi-mevlidi hayr-ül-ibâd, 6- Hâşiyetün alâ tezkire-i Kurtubî, 7- Feth-ül-mecîd li-kifâyet-il-mürîd.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 222

2) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 416

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 571

4) El-A’lâm cild-3, sh. 355

5) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 283, cild-2 sh. 8 127

6) Keşf-üz-zünûn sh. 620

7) Kıyâmet ve Âhıret sh. 186

? Brockelmann Sup-2, sh. 419İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
LÜTFULLAH ZAFÎRÎ

Fıkıh ve nahiv âlimi. İsmi, Lütfullah bin Muhammed bin Gıyâs bin Şücâ’ ez-Zafirî olup, lakabı Kutbüddîn’dir. Yemen’in Zafîr beldesinde doğdu. Doğum târihi kaynak eserlerde bildirilmemektedir. 1035 (m. 1625) senesinde doğum yeri olan Zafîr’de vefât etti.

Lütfullah Zafîrî’nin hayâtı hakkında fazla bilgi yoktur. İbn-i Ebî Rahhâl, târihinde onun hakkında şöyle yazmaktadır “Lütfullah Zafiri, derin bir âlimdir. Üstâz-ül-beşer (insanlığın âlimi) denilmeye lâyıktır. Yemen’in, diğer memleketlere karşı iftihar vesilesidir. Her tarafa onun sözleri yayıldı. Yemen’de talebeler onun yazdığı eserlere müracaat ederlerdi.”

Lütfullah Zafîrî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- El-Menâhil-üs-sâfiye aleş-Şâfiiyye: Bu eser meşhûr Radî ismindeki kitabın muhtasarı (kısaltılmışı) gibidir. Bu esere Radî’den birçok fâideli bilgiler alınmıştır. Lütfullah Zafiri bu eseri zekî olan ve olmayan herkesin anlayabileceği bir tarzda yazdı. Sarf ilminde çok fazla derinleşmek isteyenler için yeterli bir kitaptır. Büyük âlim Ahmed bin Yahyâ Necm-ül-eimme’nin “Takrîb” kitabını birisinden istemişti. Fakat “Menâhil-üs-sâfiye”yi görünce, “Takrîb”i istemekten vazgeçti. Bu kitaba bir haşiye yazdı. Bu haşiyeyi gören, okuyan herkes beğendi. Meşhûr âlim Kayrevânî, Yemen’e gittiği zaman, bu eseri te’min etmeye çok önem verdi. Bu eseri elde etmesini Yemen’e yaptığı seferin fâidelerinden olarak kabûl etti. 2- El-İcâz: Me’ânî ve beyân ilimlerine dâirdir. Çok kıymetli olan bu eserde, âlimlerin bu ilme dâir söyledikleri, özet olarak yazılmıştır. 3- Hâşiyetün alâ şerh-it-telhîs-ül-muhtasar lis-Sa’d, 4- Şerhün alel Füsûs-il-lü’lüyye li İbn-il Vezir, 5- Ercûze fil ferâiz.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 155

2) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 303

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 840

4) El-A’lâm cild-5, sh. 242İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MAGRİBİ (Abdurrahmân bin Ahmed)

Evliyanın büyüklerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Ahmed bin Muhammed bin Abdürrahmân bin İdrîsî Mağribî'dir. 1023 (m. 1614) senesinde Magrib'de (Fas'da) doğdu. 1085 (m. 1675) senesi Zilka'de ayının onbeşinde Çarşamba günü vefat etti. Vasiyeti üzerine Seyyid Sâlim dergâhına defnedildi.

Magribî küçük yaşta Mısır'a geldi. Şam, Anadolu ve birçok yerleri dolaştı. Sultan Murâd Hân ile görüştü. Kerametleri görüldü. 1043 (m. 1633) senesinde Hacca gitti. Mekke-i mükerremede mücâvir olarak kaldı. Sonra Yemen'e gitti. Oradaki âlimlerle ve velîlerle görüştü. Seyyid Abdürrahmân bin Akîl, istifâde ettiği büyüklerdendir. Sonra Mekke-i mükerremeye döndü. Ders meclisi kurdu. İnsanlara doğru yolu anlatmaya başladı. İlim ve edeb kaynağı oldu. Hayret edilecek derecede cömert idi. Büyük ziyâfetler verir, her sınıf insanı çağırırdı. Şöhreti her yere yayıldı. Hindistan, Şam, Mısır ve başka yerlerden kendine gönderilen hediyeleri fakirlere dağıtırdı. Herkesten sevgi ve i'tibâr görürdü. Borçlu bir kimse kendisine gelip yardım istediğinde, derhal elinden tutar, borcunu öderdi.

Magribî'nin sohbeti çok tatlı idi. Bir kimse onun meclisinde bulunsa, ayrılmak istemezdi. Herkese iyilik ederdi. Âlimleri çok sever, onlara izzet ve ikramlarda bulunurdu. Fakirlere çok yardım ederdi. Haliyle, sözleriyle insanlar Allahü teâlânın dînine çağırırdı. Kış ve yaz giydiği tek elbisesi vardı. Huzuruna gelenleri hayırlı işlere teşvik eder, Kur'ân-ı kerîm tilâveti, Peygamber efendimize salevât ve çok istiğfar okumalarını tenbih ederdi. Tasavvuf yolunu, bu yolun büyüklerini, onların sözlerini ve hâllerini sevmeyi bildirirdi. Bilhassa Şeyh-ul-Ekber Muhyiddîn-i Arabi'ye (rahmetullahi aleyh) çok hürmet ve ta'zim eder ve ona saygıyı emrederdi. Çok kerâmetleri görüldü.

Şeyh Mustafa bin Fethullah anlatır: "Mekke-i mükerremede iken birgün, Şeyh Hüseyn bin Muhammed ile birlikte Abdürrahmân Magribî'nin evine gittik. Tasavvuf ehli hakkında hiç bilgim yoktu. Huzuruna girince bana; "Tasavvuf büyükleri hakkında ne dersin?" diye sordu. Ben de bilgim olmadığı için sükût ettim. O zaman Abdürrahmân Magribî, İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin üstünlüğünü ve İhyâ kitabının kıymetini anlattı. Abdürrahmân Magribî, sonra Muhyiddin-i Arabî'den uzun uzun bahsetti ve eserlerini saydı. Tasavvuf ehlini sevmemi, onların kitaplarını okumamı, onların hâllerini inkar etmeyip hakikati görmemi bildirdi. Sözleri kalbimde hemen yer etti. O andan i'tibâren kalbim evliyâ sevgisi ile doldu. Ben de Allahü teâlâdan beni onlarla birlikte haşretmesini diledim. Abdürrahmân Magribî; "Lâ ilâhe illallah Muhammedün Resûlullah" kelime-i tayyibesini çok okumamı söyledi ve bana çok duâ etti."

Seyyid Ömer bin Sâlim anlatır "Abdürrahmân Magribî, birkaç sevdiği ile birlikte bir gemi ile Yemen'e gidiyorlardı. Yolda fırtına çıktı ve deniz kabardı. Gemi nerede ise batacaktı. Beraberindekiler ona: "Efendim içinde bulunduğumuz durumu görüyorsunuz. Duâ buyurun da bu tehlikeden kurtulalım" dediler. O da; "Ey Deniz! Allahü teâlânın izni ile sakin ol!" buyurdu. Fırtına derhal dindi. Deniz sâkinleşti. O zaman da; "Rüzgâr olmadan gemi gitmez" dediler. O da; "Allahü teâlâ rüzgâr gönderir" buyurdu. Daha sonra hoş bir rüzgâr esti. Gemi de selâmetle yerine ulaştı."

Seyyid Ömer anlatır: "Abdürrahmân Magribî, Şeyh Ahmed bin Alvân'ın kabrini ziyaret etmek istedi. O gece İbn-i Alvân, rü'yâda hizmetçisine; "Yarın şu şu vasıfta bir zât gelecek. Ona ziyâfet hazırla, hürmet ve hizmette kusur etme. Zîrâ o Allahü teâlânın sevgili kullarındandır" buyurdu. Hizmetçi sabahleyin hocasının buyurduğu hazırlığı yaptı. Ziyâretçiyi beklemeye başladı. Fakat gelen olmadı. Merakla ve bulurum ümidiyle şehrin dışına çıktı. Kimseye de rastlamadı. Bir haber elde edemeden geri döndü. Üzgün bir vaziyette hocasının türbesine gitti. Orada hocasının ta'rif ettiği zâtı gördü. Hâlbuki türbenin kapısı kilitli idi. Hemen yanına gidip, ellerinden öptü ve hocasının rü'yâda kendisine verdiği vazifeyi anlattı. Abdürrahmân Magribî'yi alıp evine götürdü. Ziyâfet verdi, izzet ve ikrâmda bulundu."

Abdürrahmân Magribî Bendermehâ şehrinde idi. Sevdiği iki kişi gelip, Hindistan'a gitmek istediklerini söyleyerek duâ istediler. O da birisine; "Senin deniz yolculuğun çok meşakkatli geçer. Neticede selâmettesin" buyurdu. Aynen öyle oldu. Diğerine de; "Hindistan'da beni görürsün fakat konuşman nasîb olmaz" buyurdu. O da Hindistan'ın saltanat şehri olan Cihânâbâd'a geldi. Birgün evinin önünde oturuyordu. Birden karşısında siyah bir elbise içinde Abdürrahmân Magribî'yi gördü. Dikkatlice bakınca hemen tanıdı. Oradakilere gösterip; "Bu zât Abdürrahmân Magribî'dir" dedi. Elini öpmek için ilerledi. Fakat hocasının kendisine söylediği sözü hatırladı ve durakladı. Sonra da kendisini bir hal kaplayıp kendinden geçti. Kendine geldiğinde onu orada bulamadı."

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsât-ül-eser cild-2, sh. 346

2) Câmiu kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 66İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MAKKARÎ (Ahmed Tilmsânî)

Endülüs'de yetiden Mâlikî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Yahya bin Abdürrahmân bin Ebi'l-Iyş bin Muhammed el-Tilmsânî'dir. Künyesi Ebü'l-Abbâs olup, Makkarî ve Tilmsânî nisbetleriyle meşhur oldu. Lakabı Şihâbüddîn idi. 992 veya 1000 (m. 1591) senelerinde Cezayir'in Tilmsân şehri yakınlarında bulunan Makkar köyünde doğdu ve orada büyüdü. Daha sonra Fas'a gidip orada ikâmet etti. Buradan ayrıldıktan sonra Kâhire'ye yerleşti. Tefsîr, hadîs, fıkıh, kelâm, târih ve Arab edebiyatı ilimlerinde mütehassıs bir âlim olarak yetişti. Mâlikî mezhebinde büyük bir fıkıh âlimi idi. Hadîs ilminde "Magribin Hâfızı" olarak tanınmıştı. Edebî beyanda üstün bir yeri olan, cömertlikte eşine rastlanmayan, çok zekî ve kuvvetli bir kavrayışı bulunan, hazırcevap bir zât idi. Çok kıymetli kitaplar yazdı. Şiirleri de pek meşhurdur. 1041 (m. 1632) senesi Cemâzil-âhır ayında Kâhire'de vefat etti.

Ahmed-i Makkarî, aslen, bugün Cezayir'de Kosantina eyâletinde, Mesîla'nın 20 km. kadar güneydoğusunda bulunan, Makkaralı bir âlimler ailesine mensûb idi. Baba tarafından, dedelerinden biri olan Muhammed bin Muhammed el-Makkarî, Fas başkadısı ve Gırnatalı meşhur âlim Lisânüddîn İbn-ül-Hatîb'in hocalarından biri idi. Kendisi, pek küçük yaşından i'tibâren çok geniş bir tahsil gördü. İlk hocası, Tilmsân'da 60 sene müftîlik yapan, amcası Ebû Osman Sa'îd bin Ahmed el-Makkarî'dir. Bu zâttan tam yedi defa "Sahîh-i Buhârî"yi okudu. Hocalarının silsilesi Kadı Iyâd'a ulaşmaktadır. "Kütüb-i sitte"yi ve aynı yol ile "Şifâ-i şerif kitabındaki hadîs-i şerifleri de rivayet etti. Bundan sonra doğduğu şehri terk edip, Merrâkûş ve Fas'a geldi. 1022 (m. 1613) senesinden 1027 (m. 1618) senesine kadar bu son şehirde Karâviyyîn-i Kebîr Câmii'nde imâm oldu ve oraya müftî ta'yin edildi. Bundan sonra hac etmek üzere Hicaz'a gitti. Sonra 1028 (m. 1619) senesinde Kâhire'ye gelip, birkaç ay kaldı ve orada evlendi. Ertesi sene Kudüs'e gitti. 25 gün sonra Kâhire'ye döndü. 1037 (m. 1627) senesinde yeniden hacca gitti. Bundan sonra beş defa daha hac ibâdetini îfâ eyledi. Mekke-i mükerremede olduğu gibi, Medîne-i münevverede de hadîs-i şerif okuttu. Bu dersleri herkes tarafından büyük bir alâka ile ta'kib edildi. Bir defa daha Kudüs ve Şam şehirlerine gidip, bir müddet orada ikâmet etti. Şam'da, büyük âlim Ahmed bin Şahin tarafından, Çakmakıyye Medresesi'nin anahtarı kendisine teslim edilip, müderris olarak kabûl olundu. Burada hadîs-i şerif derslerini, zamanının büyük âlimleri ve binlerce kişi ta'kib ettiler. Derslerini ta'kib edenler, ağlayarak dinlerlerdi. O, ders halkasının ortasında otururdu. Sonra bir va'z kürsîsi getirilip, onun üzerinde oturarak ders vermeye başladı. Ehl-i sünnet akaidinden ve Buhârî-yi şerif’deki hadîs-i şerîflerden okuyup açıklamalarda bulunurdu. Va'zlarında çok güzel beytler okurdu. O sene, Ramazânı şerif ayının 27'ci günü Kâhire'ye döndü. Şam halkından ve âlimlerinden gördüğü ihtimâm ve hürmeti dile getiren birçok beytler kaleme aldı.

Kesin olarak yerleşmek üzere Şam’a gitmek için hazırlanırken, aniden hastalanıp vefât etti. Mücavirin kabristanına defnedildi.

Eserleri: 1- Nefh-ut-tîb min gusn-il-Endülüs-ir-ratîb ve ahbâr-ül-vezîr Lisânüddîn İbn-ül-Hatîb: Bu, onun en büyük eseri olup, Endülüs’e ve çeşitli sahalarda eser vermiş olan Gırnatalı meşhûr âlim Lisânüddîn İbn-ül-Hatîb’e dâir uzun ve müstakil bir eserdir. Çakmakiyye müderrislerinden büyük âlim İbn-i Şahin’in isteği üzerine yazdığı bu eserinde, çok geniş târihî ve edebî bilgiler, şiirler, risaleler toplanmış olup, bugün çoğu zayi olmuş bulunan eserlerden iktibaslar yer almaktadır. Bu hâl, “Nefh-ut-tîb”e son derece kıymet kazandırmakta, onu, fetih zamanından, ispanyollar tarafından yeniden zabtının son günlerine kadar, Endülüs hakkındaki birinci derece kaynaklar arasına yükseltmektedir. Aynı zamanda bu son devir için, şimdi elde bulunan Arabça yegâne vesîkadır.

Nefh-ut-tîb, iki kısımdan ibârettir Bir bölümü, Endülüs’ün târih ve edebiyatına dâir müstakil bir eserdir. Diğer bölümü, İbn-ül-Hatîb hakkında müstakil bir eserdir. Birinci kısım şu bölümlere ayrılır: a) Endülüs’ün fiziki özellikleri, b) Endülüs’ün müslüman Arablar tarafından fethi ve vâliler devri, c) Emevî halîfeler ve mevzû (mahallî) hükümetler devri, d) Kurtuba şehrinin tasviri, târihi, âbideleri, e) Doğuya seyahat etmiş olan Endülüslüler, f) Endülüs’e seyahat etmiş olan şarklılar, g) Endülüslülerin edebiyat târihleri ile fikrî ve ma’nevî meziyetlerinin umûmî îzâhı, h) Endülüs’ün ispanyollar tarafından yeniden zaptı ve müslümanların oradan uzaklaştırılması. İkinci kısım da şu bölümleri ihtivâ eder a) İbn-ül-Hatîb’in şeceresi ve dedelerinin hâl tecümesi, b) İbn-ül-Hatîb’in hâl tercümesi, c) Hocalarının hâl tercümeleri, d) İbn-ül-Hatîb’in gönderdiği veya aldığı Fas ve Gırnata dîvânlarının secîli mektûpları, e) Manzûm ve mensûr eserlerinden bir seçme, f) Eserlerinin tahlili bir listesi.

Nefh-ut-tîb, tam olarak Bulak matbaasında 1279 (m. 1862) senesinde ve Kâhire’de 1302 ve 1304 (m. 1886) senelerinde 4 cild hâlinde basılmıştır, ilk kısmı, İngilizce olarak da neşredilmiştir. Tamâmının tercümesi henüz bugüne kadar yapılamamıştır. 2-Ezhâr-ur-riyâz fî ahbâr-il-Kâdı Iyâz: Bu eser, 1322 (m. 1904) yılında 2 cild hâlinde Tunus’ta basılmıştır. 3- Feth-ül-müt’âl fî evsâf-i na’l-in-Nebiyyi ( aleyhisselâm ), 4- İdâet-üd-dücene fî akâid-i ehl-is-sünne, 5- Katf-ül-muhtasar fî ahbâr-il-muhtasar, 6- İttihâf-ül-mugrî fî tekmîl-i şerh-is-sugri, 7- Urf-ün-neşk fî ahbâr-i Dımeşk, 8- El-Gussü ves-semîn ver-ressü ve semîn, 9- Ravd-ul-âs-il-âtır-il-enfâs fî zikri men lakîtühû min a’lâm-i Merrâkeş ve Fas, 10- Ed-Dürr-üs-semîn fî esmâ-il-Hâdî vel-Emîn, 11-Hâşiyetü şerhi Umm-il-berâhîn lis-Senûsî, 12- Kitâb-ül-bed’eti ven-neş’eti fin-nazmi vel-edeb, 13- Risâletün fil-vefkı 14- Ezhâr-ül-kemmâme fî ahbâr-il-ammâme, 15- İfâdet-ül-mugrem-il-mugrâ bi-tekmil-i şerh-is-sugrâ, 16- Envâ-ün-nisyân fî ebnâ-i Tilmsân, 17- El-Cem’ân fî muhtasar-ı ahbâr-iz-zamân, 18- Ed-Dürr-ül-Muhtâr min-nevâdir-il-ahbâr, 19- Ref’ul-galat anil-Muhammes, 20-El-Kavâid-üs-seriyye fî halli müşkilât-iş-şeceret’in-Nu’mâniyye, 21-En-nemt-ül-ekmel fî zikr-il-müstakbel.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 78

2) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 302, 311

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 157

4) Ta’rîf-ül-halef bi-ricâl-is-selef sh. 48, 61

5) El-A’lâm cild-2, sh. 237

6) Bustân sh. 155

7) Keşf-üz-zünûn sh. 72, 1124, 1234İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MEHMED BEHÂÎ EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Otuzikinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Mehmed’dir. Şeyhülislâm Hoca Sa’deddîn Efendi’nin torunu ve Rumeli kadıaskeri Abdülazîz Efendi’nin oğludur. Nesebi, Yavuz Sultan Selim Hân döneminin tanınmış şahsiyetlerinden Hasen Can’a ulaşmaktadır. Azîz-zâde veya Behâî Efendi diye bilinir. 1004 (m. 1595) senesinde İstanbul’da doğdu. 1064 (m. 1654) senesinde İstanbul’da vefât etti. Fâtih Câmii bahçesinde defnedildi.

Çocukluğundan i’tibâren ilim öğrenmeye başlayan Behâî Efendi, zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Şeyhülislâm Abdürrahîm Efendi’den ilim öğrendi. Akranları arasında yüksek ilmî dereceye sâhib oldu. Kısa müddet içinde şöhreti her tarafa yayıldı. Yüksek fazileti ve şöhreti, Rumeli kadıaskeri Molla Muhammed bin Abdülganî Efendi’ye ulaştığı zaman, insanların mübalağa ettiğini zannetti. Behâî Efendi’yle karşılaşıp, ilmî mubâhasede bulunmak istedi. Görüşüp ilmî sohbette bulunduktan sonra, anlatılanın da üzerinde yüksek dereceye sahip olduğunu gördü ve üstünlüğünü kabûl etti.

1026 (m. 1617) senesinde babasıyla birlikte Mekke-i mükerremeye gidip, hac ibâdetini yerine getirdi ve Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek kabrini ziyâret etti. Amcası Şeyhülislâm Es’ad Efendi’den de ilim öğrenip, yanında mülâzım (stajyer) olarak vazîfe yaptı. Amcasıyla birlikte Türkçe şiirler yazmaya başladı.

Bir rubâî (şiir) yazıp, Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’ye takdim etti ve bir mahlas (şâir için özel isim) koymasını istedi. Şeyhülislâm Yahyâ Efendi de “Behâî” mahlasını yazdı. Kendilerinin, Ârif-i billah Şeyh Behâeddîn Nakşibend’in soyundan olduğu için bu mahlası verdiğini belirtti, İstanbul’da ba’zı medreselerde müderrislik yaptıktan sonra, Şehzâde Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi. Bu medresede vazîfe yaparken, Sultan Dördüncü Murâd Hân’a bir kaside yazıp takdim etti. Sultan Dördüncü Murâd ona iltifât gösterip, 1040 (m. 1630) senesinde Selanik kadılığına ta’yin etti. 1043 (m. 1633) senesinde Haleb kadılığına nakledildi. 1044 (m. 1634) senesinde Kıbrıs’a gönderildi. 1045 (m. 1635) senesinde İstanbul’a döndü. 1048 (m. 1638) senesinde Şam kadılığına ta’yin olundu. 1054 (m. 1644) senesinde Edirne kadılığına getirildi. 1055 (m. 1645) senesinde İstanbul kadılığına terfi ettirildi. 1056 (m. 1646) senesinde Anadolu kadıaskerliğine ta’yin edildiyse de, bir ay sonra Rumeli kadıaskerliğine yükseltildi. 1059 (m. 1649) senesinde Şeyhülislâm Abdürrahîm Efendi’nin yerine şeyhülislâmlık makamına getirildi. Bir yıl dokuz ay 15 gün bu yüksek makamda kaldıktan sonra, 1061 (m. 1651) senesinde şeyhülislâmlık vazîfesinden alındı. Daha sonra 1062 (m. 1652) senesinde tekrar şeyhülislâmlığa getirildi. Bu yüksek vazîfeye devam ederken, boğmaca hastalığına tutularak üç gün içinde vefât etti. Bu ikinci şeyhülislâmlık müddeti 1 yıl 4 ay 17 gündür. Toplam şeyhülislâmlık müddeti 3 yıl 2 ay 2 gündür.

Nakledilir ki: Behâî Efendi’nin vefâtından yirmi gün kadar önce, meczûb bir derviş olan Hüseyn Efendi, Şeyhülislâmın huzûruna varıp; “Efendim, ölümünüz yaklaştı. Kurtulmaya çâre yok” dedi. Behâî Efendi; “Dedem, bunun çâresi nedir?” diye sordu. Derviş; “Bunun çâresi yoktur” dedikten sonra oradan ayrıldı. Behâî Efendi o gece rü’yâsında, evinin karşısındaki bahçede bulunurken, kendisine çıplak, beyaz bir ipeğe sarılı vaziyette oturması emredildi. Uyandığı zaman kâhyalarından birine üçyüz Osmanlı altın lirası vererek, kurban ve sadaka olarak dağıtılmasını emr etti. Bu hâdiseden bir müddet sonra Şeyhülislâm Behâî Efendi hastalandı ve vefât etti.

Şeyhülislâm Behâî Efendi, yüksek ilim, keskin zekâ ve kuvvetli hafızaya sâhib idi. Olayları çabuk kavrardı, ilk önceleri halim selîm bir mîzâca sâhib olmasına rağmen, ömrünün sonuna yakın asabî mizaçlı hâle gelmiş idi. Kâdılığı ve şeyhülislâmlığı esnasında, adâletle hükm etmiş, doğruluktan ayrılmamış idi. Hak ve hakîkati söylemekten çekinmezdi. Tütün içmenin mübah olduğuna dâir; “Bir şey, özellikle zevki okşayan şeyler, haramlığına kesin ve açık delîl olmadıkça mübahtır. Çünkü, mübahlık eşyanın aslından var olan bir vasıftır” şeklinde vermiş olduğu fetvâdan dolayı zamanındaki ba’zı kimseler ona cephe almışlardı. Kâtip Çelebi onun hakkında; “Merhum yumuşak tabiatlı, zekî ve doğru düşünen bir kimse idi. Abdürrahîm Efendi merhumdan sonra onun gibi şeyhülislâm gelmedi” diyerek üstünlüğünden bahsetmiştir.

Mehmed Behâî Efendi, aynı zamanda devrinin önemli şairlerindendir. Nailî ve Nâbî gibi ünlü şâirler tarafından, şiirlerine nazireler yazılmıştır. Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’ye büyük saygı duyan ve şiirde tarz olarak onu ta’kib eden Behâî Efendi, sâde, samîmi ve zarif ifadeli şiirleriyle dikkati çeker.

Şeyhülislâm Mehmed Behâî Efendi’nin şeyhülislâmlığı sırasında vermiş olduğu fetvâlarının toplandığı ve basılmamış olan bir eseri ile şiirlerinin toplandığı bir dîvânı, ayrıca Arabça ve Farsça ba’zı eserlere yazdığı ta’likâtı vardır.

Dîvânından seçmeler:

Ey rahmeti çok olan Hudâ-yı müteâl, Mücrimlere ettiğinde Îsâl-i nevâl. Dil suhteğân-ı dûzâh-ı hicranın, Bir Cennete irgür ki adı visal.

(Ey rahmeti ve bağışlaması bol olan yüce Rabbim! Günahkârlara bağışta bulunduğunda, senin rızândan uzak oluş, Cehenneminde yanan gönlü yanıkları, adı “kavuşma” olan bir Cennete ulaştır.”

Yâ Rab dilim eyle mahrem-i râz-ı şühûd, Olsun nazarımda her dü âlem nâbûd. Bir vech ile saykal-i fenâyı ur kim, Âyine-i dilde kalmaya seng-i vücûd.

(Ya Rabbî! Gönlümü görünen varlıkların gerisindeki sırlara erdir. Her iki âlem gözümden yok olsun. Yokluk cilasını öyle bir vur ki, gönül aynasında varlığın kiri, pası kalmasın.)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 2

2) Cihân-nümâ sh. 21, 22

3) Devhat-ül-meşâyıh sh. 57

4) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2 sh. 1415

5) Mizân-ül-Hak sh. 43

6) Sicilli Osmanî cild-2, sh. 28İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MER’Î

Hadîs, târih ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Mer’î bin Yûsuf bin Ebû Bekr bin Ahmed el-Kermî el-Makdîsî’dir. Torkurum denilen yerde doğdu. Torkurum, Filistin’de Nablus’un yakınında bir köydür. Doğum târihi bilinmemektedir. 1033 (m. 1623) senesinde Kâhire’de vefât etti.

Mer’î; Şeyh Muhammed Mirdâvî ve Kâdı Yahyâ Hicâvî’den ilim öğrendi. Mısır’a gitti ve oraya yerleşti. Burada Vâ’iz Şeyh Muhammed Hicâzî, Ahmed Ganîmi ve daha birçok Mısır âliminden ders aldı. Câmi-ül-Ezher’de ders okutmak için icâzet (diploma) aldı. Daha sonra Sultan Hasen Câmii müderrisi oldu.

Mer’î ilme çok düşkün idi. Zamanını tamamen fetvâ işleri, tedris, tahkîk ve eser yazmağa vermişti. Çok sayıda eser yazdı. Eserleri her tarafa yayıldı. Yetmişe yakın eseri vardır.

Mer’î’nin yazmış olduğu eserlerin ba’zıları şunlardır: 1-Bedî-ül-inşâd ves-sıfât: Mer’î’nin inşâsı olarak bilinir. Matbûdur. 2-Dîvân-ı şi’r, 3-Ahkâm-ül-esâs, 4-Gâyet-ül-müntehî fil-cem’i Beynel iknâi vel-müntehî: Hanbelî mezhebi fıkhına dâir bir eserdir. 5-Delîl-üt-tâlib, 6-Ervâh-ül-eşbâh fil-kelâm alel-ervâh, 7-El-Kelimât-üs-seniyyât: Tefsîr ilmine dâir bir eserdir. 8-Mesbûk-üz-zeheb fî fadl-ıl-Arab, 9-Riyâd-ül-ezhâr fî hukm-is-simâ’ vel-evtâr, 10-Delîl-üt-tâlibîn li kelâm-in-nahviyyîn, 11-Kalâid-ül-mercân fin-nâsih vel-mensûh min-el-Kur’ân, 12-Ferâid-ül-fikr fil İmâm-il-Mehdiyy-il-müntezar, 13-Ekâvîl-us-sikât fî te’vîl-il-esmâî ves-sıfât, 14-Nüzhet-ün-nâzırîn fî târihi men veliye Mısır min-el-hulefâi ves-selâtîn, 15-Tevkîf-ül-ferikayn alâ hulûdi ehl-id-dâreyn, 16-Tenvîru besâir-ül-mukallidîn fî menâkıb-ıl-eimmet-il-müctehidîn, 17-Kalâid-ül-ukyân fî fedâil-i Âl-i Osman, 18-Behçet-ün-nâzırîn: Kâinattaki garip şeylere dâir bir eserdir. 19-Kevâkib-üd-düriyye: İki cild hâlinde matbûdur.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 218

2) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 358

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 426

4) El-A’lâm cild-7, sh. 203

5) Brockelmann Sup-2, sh. 496

6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1035İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MEVLÂNÂ KÂSIM ALİ BEDAHŞÎ

Hindistan’da yetişen büyük velîlerden. İsmi, Mevlânâ Kâsım Ali Bedahşî olup, önceleri Hâce Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin talebelerinden iken, terbiyesi ve bu yolda yetişmesi, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine havale olunanlardandır. Doğum ve vefât târihleri tam olarak tesbit edilememiş ise de onbirinci asrın ortalarında vefât etmiş olduğu bilinmektedir.

Rivâyet edilir ki: Mevlânâ Kâsım Ali önceleri Hâce Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin talebelerinden idi. Hâce hazretleri, onun terbiyesini, ma’nevî olarak yetişmesini, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine havale etmiş, o da Mevlânâ’nın yetişmesi için çok gayret etmiştir, İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh), Bâkî-billah hazretlerine gönderdiği bir mektûpta Mevlânâ’nın hâlini şöyle anlatır: “Mevlânâ Kâsım’ın hâli daha iyidir. Hâllere gark oluyor ve kendini unutuyor. Adımını bütün cezbe makamlarından yukarıya attı....”

Yine İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh), Bâkî-billah hazretlerine yazdığı başka bir mektûbunda; “Mevlânâ Kâsım Ali’nin herkesi en yüksek makama ulaştırmaktan nasîbi vardır. Herşeyin doğrusunu yine Allahü teâlâ bilir” diye yazmıştır.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Mektûbât’ının birinci cild, 118. mektûbu Mevlânâ Kâsım Ali’ye yazılmış olup şöyledir:

“Bizi sevenlerden Mevlânâ Kâsım Ali’nin yolladığı mektûp geldi. İçindekiler anlaşıldı. Fussilet sûresinin 46. âyet-i kerîmesinde meâlen: “İyi iş yapan kendine iyilik etmiş olur. Kötülük yapan da, kendine etmiş olur” buyuruldu. Hâce Abdullah-ı Ensârî (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: “Yâ Rabbî! Her kimi helak etmek istersen, bizim üzerimize saldırtırsın.” Fârisî beyt tercümesi:

Korkarım ki, dertlilere gülenler,
Tard olurlar, îmânı gaybederler.

Hak teâlâ, bütün müslümanları, bu fakirlere (tasavvuf büyüklerine) inanmamaktan ve onlara laf atmaktan korusun, insanların efendisi sevgili Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) hürmetine bu duâmızı kabûl buyursun Âmîn.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Berekât-ı Ahmediyye sh. 378

2) Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbânî cild-1, m. 118

3) Tezkire-i İmâm-ı Rabbânî sh. 341

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MİNKÂRÎ-ZÂDE YAHYÂ EFENDİ

Osmanlı şeyhülislâmlarının kırkikincisi. İsmi, Yahyâ bin Ömer Alâî olup, Minkâri-zâde diye meşhûrdur. 1018 (m. 1609) senesinde Antalya’nın İbradılı bucağında doğdu. 1088 (m. 1677) senesinde İstanbul’da vefât etti. Üsküdar’ın Açık türbe semtinde vasıyyet ettiği yere defnedildi. “Menzil-i Minkâri-zâde Cennet-i Me’vâ ola” mısra’ı vefâtında târihtir. Yahyâ Efendi’nin oğluna yaptığı vasıyyeti üzerine, defnedildiği yerin bitişiğine bir medrese inşâ edildi.

Yahyâ Efendi, Mekke kadısı Minkâri-zâde Ömer Efendi’nin oğludur. Dedesi Minkârî Ali Efendi’dir. Babası 1034 (m. 1623) senesinde vefât etti. Yahyâ Efendi, âlim bir zât olan babası Ömer Efendi tarafından yetiştirildi. Zamanın büyük âlimlerinden ders gördü. Şeyhülislâm Abdürrahîm Efendi’den okudu. Müderris oldu. Birçok medreselerde müderrislik yaptı. Fazilet sahibi idi. Kâdılık vazîfelerinde bulundu. 1058 (m. 1647) senesinde Mekke-i mükerreme kadılığına, sonra da 1062 (m. 1651) senesinde Mısır kadılığına ta’yin edildi. Mekke-i mükerreme kadısı iken, oradaki Süleymâniye Medresesi’nde Beydâvî tefsîrini okuttu. Âlimler dersinde bulundular. Büyük âlim Şemsüddîn Bâbilî, talebeleriyle birlikte dersini dinlediler. 1066 (m. 1655) senesinde ikinci, 1069 (m. 1658) senesinde üçüncü defa Mısır kadılığına gönderildi. Aynı sene içinde İstanbul kadılığına, 1070 (m. 1659) senesinde de Rumeli kadıaskerliğine ta’yin edildi. Şeyhülislâm Sunî-zâde es-Seyyid Mehmed Efendi’den sonra, 1073 (m. 1662) senesi Rebî’ul-evvel ayında Yahyâ Efendi, meşihat makamına yükseldi. Ya’nî şeyhülislâm oldu. Daha sonra Yahyâ Efendi’ye felç geldi. Edirne’de dinlenmeye çekildi. Bunun üzerine, Ankaravî Mehmed Emîn Efendi şeyhülislâm naibi olarak vazîfe yaptı.

Minkâri-zâde Yahyâ Efendi’nin şeyhülislâmlığı zamanında, İstanbul’a Venedik dochunun (cumhurbaşkanının) verdiği büyük yetkilere hâiz bir elçi geldi. Sadâret kaymakamı üçüncü vezir Merzifonlu Kara Mustafa Paşa tarafından elçi kabûl edildi. Venedik, yirmibir yıldır devam eden Girit savaşına son vermek istiyordu. Kandiye kalesi kendilerinde bırakıldığı taktirde, en ağır sulh şartlarını bile kabûle hazırdılar. Merzifonlu, bunu arzeden elçiye, şunları söyledi: “Biz sanmıştık ki, Kandiye’nin anahtarlarını getirmiş de sulh istersiniz... Madem ki öyle değildir, bizim de konuşacak vaktimiz yoktur.” Elçi fevkalâde ağırbaşlı şekilde; “Devletlü Paşa hazretleri... İnanınız ki, Venedik senatosu çoktan kaleyi size terke amadedir. Ne yapalım ki, Papa ve Güneş Kral (14. Louis) bu iş için bize yaptıkları yardımların peşini bırakmıyorlar, hesap soruyorlar” diyerek i’tizâr beyân etti. Bunu işiten Şeyhülislâm Mihkâri-zâde Yahyâ Efendi; “Demek odur ki, Venedik cumhuru, Papa ve Françeskalara dayanmaktadır!.. Devleti Âliyye ise, ancak cenâb-ı Hakka güvenir” dedi.

Zamanının şâirleri, Yahyâ Efendi’yi yazdıkları şiirlerde medhettiler. Seyyid Ahmed bin Muhammed Hamevî bir beytinde dedi ki: “Derin âlim Yahyâ Minkârî’nin teşrîfiyle Mısır şereflendi.” Yahyâ Efendi çok talebe yetiştirdi. Çok kimseler kendisinden istifâde ettiler.

Sultan İkinci Abdülhamîd Hân devri vezirlerinden Sürûrî Paşa, Yahyâ Efendi’nin torunlarındandır.

Yazmış olduğu eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Tibyân fî âdâb-il-Kur’ân, 2- Tefsîr-i Kâdî haşiyesi, 3-Âdâb-ı Adûdiyye haşiyesi, 4- Fetâvâ mecmûası.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 216

2) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 477

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 533

4) El-A’lâm cild-8, sh. 161

5) Devhat-ül-meşâyıh sh. 70

6) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4452

7) Brockelmann Sup-2, sh. 647

? Osmanlı Müellifleri cild-2, sh. 55İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MÎR MUHAMMED NU’MÂN

Hindistan’da yaşıyan evliyânın en büyüklerinden. Seyyid olup, 977 (m. 1569) senesinde Semerkand’da doğdu. Hindistan’a gelip, Hâce Bâkî-billah hazretlerinin sohbeti ile şereflendi.

Hocasının vefâtına kadar Delhi’de hizmetinde bulundu. Hâce Bâkî-billah’ın vefâtında, İmâm-ı Rabbânî Delhi’ye teşrîf etmişti. Merhamet buyurup, Seyyid Mîr Muhammed Nu’mân’ı Serhend’e götürdü. Mîr Muhammed, uzun seneler İmâm-ı Rabbânî’ye hizmet etti ve sohbetinde bulundu. Sonra talebe yetiştirmesi için Burhânpûr’a gönderildi. 1060 (m. 1650) senesinde Egre şehrinde vefât etti.

Mîr Büzürk diye bilinen babası Mîr Şemseddîn Bedahşânî, asâleti, fazileti, ilmi, takvâsı, huzûru ve safâsı ile Bedahşan ve Mâverâünnehr’in meşhûrlarından idi. Tefsîr ve benzeri Arabî ilimlerde asrının bir tanesi idi. Doğduğu ve kaldığı yer, Bedahşan beldelerinden olan Keşm beldesidir. Kabri Kabil’dedir.

Mîr Büzürk’ün babası Celâleddîn ve yüksek dedesi Mîr Seyyid Hamîdeddîn de âlim ve müttekîlerden olup, meşhûr âriflerden idiler. Bunların eski dedelerinden biri mübârek bir zât olup, Şeyh Bülbül diye anılırdı. Zira Kur’ân-ı kerîm okduğu zaman, güzel sesini dinlemek için, bülbüller etrâfında toplanırlardı. O okurken, bülbüller feryâd edip öterlerdi. Ba’zan beş altı tanesi inleyip can verirlerdi.

Mîr Büzürk’ün büyükler yolundaki bağlılığı, Işkıyye yolunda olan cezbe ve kerâmetler sahibi ayakkabı satıcısı bir dervişe idi. O derviş, Semerkand zaviyelerinde kendini gizler, ayakkabı satmayı, kendi hâlini gizleme vâsıtası ederdi. Mîr Büzürk, kalbi güneş gibi parlak olan bu üstâddan şöyle anlattı: “Birgün Semerkand Câmii’nde, hocama kuvvetli bir vecd hâli geldi. İhtiyâr olduğu hâlde, sıçradı ve eni bir, yüksekliği iki adam boyu olan minberin bir tarafından öbür tarafına geçti ve oturdu, hiçbir yeri incinmedi.”

Mîr Büzürk ya’nî Seyyid Şemseddîn, aynı zamanda Kâsım Kermînî’nin de sohbetinde yetişmiştir. Bu hocası hakkında bir risale yazdı. Risalede geçen “Şeyh Kâsım” isimlerini de hürmeten altın suyu ile yazmıştı. Hocası bunu görünce, çok memnun olup; “Siz, fakirin ismini yüceltip, hürmet ettiğiniz gibi, Allahü teâlâ da sizi muhterem ve mükerrem eylesin” buyurdu. O günlerde Şehzâde Muhammed Hakim Mirzâ, Mîr Büzürk’e sevgi ifadeli bir mektûp gönderip, kendisini Kabil’e çağırdı. O da kabûl etti. Gidince çok saygı ve ta’zim gördü. Bu sultan vefât edip, o memlekete inançsızlardan biri hükümet edince, Mîr Büzürk hazretleri, duâ edip, dünyâdan göçmeyi istedi. Duâsı kabûl oldu ve 994 (m. 1586) yılında vefât etti.

Mîr Muhammed anlattı: “Babamın yetmiş ilmi bildiğine ve takvâ sahibi olduğuna inanırdım, ama evliyâdan olduğunu düşünmezdim. Birgün âriflerden olan ablam, bana dedi ki; “Babamı rü’yâmda gördüm. Oğlum Mîr Muhammed Nu’mân’a deki, bize i’tikâdı niçin sağlam değildir” dedi. O günden beri evliyâdan olduğuna da i’tikâdım sağlam oldu.”

Mîr Muhammed Nu’mân anlattı: “Azîz babam, dünyâya gelen her oğlunun ismini Muhammed aleyhisselâm ismi ile birlikte olacak diye karar vermiş. Çocuklarına; Celâleddîn Muhammed, Sa’deddîn Muhammed ve Ziyâeddîn Muhammed gibi adlar vermiş. Bunlar benim kardeşlerim idi. Ben annemin karnında üç-dört aylık idim. Babam, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe Nu’mân bin Sabit hazretlerini rü’yâda görmüş ve; “Bir oğlun dünyâya gelecek, ona benim ismimi, ya’nî Nu’mân ismini ver” buyurmuş. Babam, bana Muhammed Nu’mân ismini koymuş. 977 (m. 1569)’da Semerkand’da dünyâya gelmişim. Ben çocukken, ba’zı garîb hâller beni kaplar, beni benden alır, kendimden geçer dünyâyı unuturdum. Büluğa erince, Belh şehrinde Emîr Abdullah Belhî Işkî’nin huzûrunda, onun işâret ve müjdeleri ile ona talebe oldum ve tövbe ettim.”

Mîr Muhammed Nu’mân bundan sonra Hindistan’a gitti. Dînimizin emirlerine uyma isteğinin çokluğundan vaktin velîlerinin hizmet ve sohbetlerinde bulundu. Herbirinden vazîfeler aldı, meşgûl oldu. Şeyh Sa’îd Habeşî ile de müsâfeha ile şereflendi. Nerede bir derviş ismi duysaydı, onun sohbetine gider, onu canı gönülden sever, talebe olmayı arzu ederdi. Nihâyet muhakkıkların kutbu hazret-i Hâce Muhammed Bâkî’nin (kuddise sirruh) huzûruyla şereflendi. O büyük evliyâ, Mîr Muhammed’e nihâyetsiz lütuflarda bulundu. Onu kendi silsile dizisine, ya’nî talebeleri arasına aldı. Şâh-ı Nakşibend hazretlerinin yoluna uygun zikr ve murâkabe ile şereflendirdi. Mîr Muhammed işini bırakıp, dünyâyı terk etti. Kalabalık ailesini alıp, tam bir tevekkül ile Bâkî-billah’ın huzûruna geldi.

Mîr Muhammed Nu’mân’ı, Fîrûz-âbâd Câmii’nin altında ikâmet ettirmeyi düşündüler. Bu câminin altında odalar vardı. Öyle odalar ki, asırlarca onlarda kimse oturmamıştı. Rutubetten nefes bile zor alınırdı. Hazret-i Hâce’nin emri ile, çoluk-çocuğu ile oraya yerleştiler. Mîr Muhammed Nu’mân’ın hâller sahibi ve sâlihadan olan hemşiresi (kız kardeşi) orada oturmaktan hastalandı. Hazret-i Hâce’nin temiz anneleri, Mîr’i ziyârete geldi. Oranın fenâ kokusundan bir saat orada oturamadı. Bu hâli gören anneleri, oğulları hazret-i Hâce’ye dönüp; “Ey oğlum, üstadım ve gözümün nûru! Sizin bu sevenleriniz burada ölmesinler!” dedi. Hazret-i Hâce; “Anneciğim, bunlar, bu gibi işler kalblerine ağır gelip, incinme düşüncesiyle buraya gelmediler. Onlar, Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için geldiler. Madem ki onların oradan çıkarılmasını istiyorsunuz. Öyle ise yeni eve taşıyalım” dedi. Sonradan Mîr Muhammed Nu’mân; “Evliyâlıkta ne kadar makamlara kavuşmuş isem, hepsi de Fîrûz-âbâd Câmii’nin altında ihsân edildi” buyurdu. Mîr Muhammed Nu’mân buyurdu ki: “Birkaç gün dînin emirlerine uygun olmayan, sekr hâlleri beni kapladı. Ne kadar uğraştıysam bu hâller benden kalkmadı. Nihâyet hazret-i Hâce Bâkî-billah’a bu hâlimi arzetmeyi düşündüm. Câmiye geldiğim zaman onlar da bana baktılar. Bu bakışlarının bereketi ile kalkmasını istediğim hâller, benden tamamen kalktı.” Hazret-i Hâce’nin talebelerinden olan bir vâli, hocasına rica edip; “Duydum ki, dergâhınızdaki fakir talebelerden bir kısmı aç kalıyormuş. Emrederseniz her gün hepsinin ihtiyâcını ben göreyim” dedi. Hazret-i Hâce eshâbından ba’zıları için buna izin verdiler. Bu esnada biri arzetti ki: “Mîr Muhammed Nu’mân da çok fakir ve ailesi kalabalıktır.” Hazret-i Hâce onun ihtiyâcının karşılanmasına râzı olmadılar ve; “Bunlar bizim bedenimizin parçalarıdır” buyurdu. Ya’nî vücûdumuzun parçasını bu gibi işlere yaklaştırmayız. Mîr Muhammed Nu’mân buyurdu ki: “O günlerde çok fakir ve parasız olduğum hâlde, bu inâyetlerini duyunca kendimden geçtim.”

Bâkî-billah vefât edinceye kadar, Mîr Muhammed Nu’mân’ı en güzel şekilde yetiştirip, olgunlaştırdı. Evliyâlıkta yüksek makamlar sahibi eyledi. Sonra da en önde gelen talebelerinden İmâm-ı Rabbânî hazretlerine havale eyledi. Mîr Muhammed bunu şöyle anlattı: “Hazret-i Hâce’nin vefâtlarından önceki günlerde, bir gece uyumayıp hizmet eyledim. Bana baktılar. Bu bakışlarının te’sîri ile bir hâl zâhir oldu ki, her ne yaparsam; “Acaba Allahü teâlânın rızâsına uygun mudur, değil midir?” diye düşünceye dalardım. Hattâ öyle oldu ki, eğer bir yere bir adım atsam; “Acaba rızâsına uygun mu, değil mi?” derdim. Döndüğüm zaman da, şu düşüncelere gark olurdum ki; “Bu vakit onlara teslim ve rızâ vaktidir. Ve o kıymeti takdîr olunmayan deryadan, bu kalbi susamışın kalbine bir yudum su sunmak zamanıdır.”

Hazret-i Hâce (kuddise sirruh) hazret-i İmâm’a (ya’nî İmâm-ı Rabbânî hazretlerine), talebe yetiştirme icâzeti verdikleri ve bütün eshâbını onlara ısmarladıkları zaman, her talebesini ayrı ayrı çağırıp veda etti. Sonra hazret-i İmâm’ın huzûruna gönderdi. Hazret-i İmâm-ı, talebelerin terbiyesine vekîl eylediler. Talebelerine de, onların huzûrunda bizi ta’zim etmeyiniz, hattâ bize teveccüh eylemeyiniz” buyurdu. Bana da; “Ahmed-i Fârûk’a hizmeti kendi saadetin, kurtuluşun bil, her emrini yerine getir” buyurdu. Üstadımın büyüklüğünü düşünüp, bu sözleri bana ağır geldi ve; “Kalbimin aynası, ancak sizin yüksek kalbinizin parlak nûruna karşı duruyor. Onlar ne kadar büyük olsa da bu böyledir” diye arzettim. Kızarak buyurdular ki: “Meyan Şeyh Ahmed, bizim gibi binlerce yıldızı örten, göstermeyen bir güneştir. Geçmiş evliyânın en büyüklerindendir.” Bundan sonra inanarak, isteyerek ve severek hazret-i İmâm’ın hizmetine ve huzûruna kavuşmayı arzu eyledim.Hazret-i Hâce vefât edince, İmâm-ı Rabbânî ta’ziye için Delhi’yi şereflendirdiler. Mîr Muhammed Nu’mân, kalbinin kırıklığını, garîbliğini, miskinliğini, nasîbsizliğini, istidâtsızlığını ve hazret-i Hâce’nin, kendisini İmâm’a havale ettiğini hatırlatan bir mektûp yazdı. Metupda; “Merhametinize kavuşmak için, Peygamberlerin efendisinin ( aleyhisselâm ) hânedanına mensûb olmaktan başka vesilem yoktur. Peygamberlerin efendisinin sadakası olarak bana acıyın” diye arz etti. Hazret-i İmâm bu mektûbu okuyunca, kalbine bir incelik geldi. Buyurdu ki: “Mîr, ümidsiz olmasın. İnşâallahü teâlâ daha iyi olacak”. Yine buyurdu: “Hâce’nin eshâbı arasında, Mîr’in bize husûsi bir bağlılığı vardır.” İmâm-ı Rabbânî hazretleri Serhend’e giderken, Mîr’i de yardım ve terbiyelerine alıp, yanlarında götürdüler.

Mîr Muhammed Nu’mân, senelerce hazret-i İmâm’ın sohbetinde bulundu. Bir defasında İmâm-ı Rabbânî hasta oldu. Bu hastalığında ölmek veya yaşamak, hazret-i İmâm’ın irâdesine bırakılmıştı, İmâm-ı Rabbânî hazretleri; “Eğer ölümü istersem, emâneti ehli olan birine bırakmak lâzım” diye düşündüler. O zaman bu ağır yükü yüklenebilecek, büyük oğulları Hâce Muhammed Sâdık ve hazret-i Mîr Muhammed Nu’mân’dan başkası bulunmadığından, bu emâneti onlara ısmarlamak istedi. Bunun için de ba’zı makamları, bu iki azîzin istidâtlarına göre, onların kalblerine akıttılar. Sonra oğullarının ve sevdiklerinin yalvarmaları ile yaşamak tarafını seçtiler. Allahü teâlâya yaptığı duânın hemen akabinde sıhhate kavuştular.

Bundan sonra Mîr Muhammed Nu’mân’a olan yardımları ve onu ilerletme vesileleri her gün arttı. Dâima husûsî lütuf ve ihsânlarda bulunup, onun hâllerini yükseklere çıkardı. 1018 (m. 1609) yıllarında hilâfet verdiler. Dînin yayılması için Burhânpûr’a gönderdiler, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin bizzat el yazıları ile yazdıkları hilâfetnâmeleri şudur: “Allahü teâlâya hamd ederim. Resûlüne ve O’nun mükerrem âline salâtü selâm ederim. Ehlullahın yolunda ilerleyip, ârif-i billah olan sâlih ve olgun kardeşim Seyyid Mîr Muhammed Nu’mân (Allahü teâlâ onu ve bizi dâima rızâsında bulundursun) bu fakirin tavassutu ile, Nakşibendiyye meşâyıhının yoluna girdi. Onların yolunda ilerledi. Talebeye fâide verecek hâle gelince, bu yolun ta’limi için kendisine icâzet verdim, icâzetin şartı; dînin emirlerine uymak, yasaklarından kaçınmak, büyüklerimizin yolunda gitmekte sabır ve sebat etmektir. Allahü teâlânın yolunda gidenlere ve Peygamber efendimize (aleyhi ve alâ âlihissalâtü vet-teslîmât) uyanlara selâm olsun.”

Mîr Muhammed Nu’mân hazretleri iki defa bu muazzam beldeye (Burhânpûr’a) gittiler. Bu şehirde, ilim, söz, hâl, kemâl ve ikmâl sahibi Muhammed Fadl ve Şeyh Îsâ (r.aleyhimâ) gibi büyük zâtlar vardı. Mîr’in çalışmaları netice vermeyip, Nakşibendî yolu bu beldede revaç bulmadı. Hazret-i İmâm’ın huzûruna geldi ve hakîkati anlattı. Hazret-i İmâm, üçüncü defa aynı şehirde insanlara dînimizin emir ve yasaklarını tebliğ etmelerini emr edip, “Bu son şekil, inşâallah, eskilere benzemez” buyurdular.

Hazret-i Mîr emre uyarak tekrar Burhânpûr şehrine gitti. Bu defa orada büyük kabûl gördü. Sohbeti ve hâli öyle oldu ki, anlatılması için ayrı bir kitap yazmak gerekir. Kısaca sohbetine giden fakîr olsun, zengin olsun, gâfil veya huzûr sahibi olsun, sohbet ve tasarrufunun te’sîrinden kendinden geçerdi. Ba’zıları bu aşk sarhoşluğu kendisini kapladığında, gayr-i ihtiyârî elbiselerini yırtar, kendinden geçmiş bir hâlde yerde vuvarlanırdı. Hattâ bunların o hâllerini görenler aynı hâle düşerler, yerde yuvarlanırlardı. Bu büyük velînin tasarruf muâmelesi o hâle ve dereceye ulaştı ki, o şehirdeki büyük âlimlerin talebelerinden çoğu gelip, onun talebeleri arasına girdiler. Çoğu fâsıklar, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uyan tam bir mü’min oldu. Çok ayıklar, muhabbet şarâbı ile kendinden geçtiler.

Mîr Muhammed Nu’mân anlattı: “Bir gece rü’yâda hocam İmâm-ı Rabbânî’yi gördüm. Bir yerden mübârek dergâhına gelmişim. Kapıda bekliyorum, içerden çıkıp beni ayakta, başı önüne eğik, muhtaç hâlde görünce memnun oldu. Çok teveccüh edip, beni kucakladı ve yanındakilere buyurdu ki: “Mîr, yoldan geldi. Harareti vardır. Meyva suyu getiriniz.” önüme beyaz bir kâse getirdiler. Hazret-i İmâm; “Mîr, bu kâseyi al ve hepsini iç ve ondan hiç kimseye bir damla verme!” buyurdu. O meyve suyunu tamamen içtim. Bundan sonra mübârek hocam yüzünü kıbleye dönüp ellerini kaldırdı ve; “Ey Allahım! Muhammed Resûlullaha mahsûs olan nisbeti Mîr’e nasîb eyle!” diyerek, duâ etti ve ellerini mübârek yüzüne sürdü. Sonra yine ellerini kaldırıp; “Yâ Rabbî, bana mahsûs olan nisbeti de Mîr’e ihsân eyle” dedi. Bu rü’yâdan uyanınca, bunu hazret-i İmâm’a arz ettim ve ta’birini istirhâm ettim. Cevap vermediler. Huzûrlarından ayrıldım. Bir müddet sonra şu mektûbu bana gönderdiler.

“Birgün sabah namazından sonra eshâbımla oturuyordum. Gayr-i ihtiyâri size teveccüh eyledim. Hissettiğim zulmet ve bulanıklıkların giderilmesine gayret ettim. Böylece sizin kemâl hâliniz ayın ondördü gibi oldu. Hidâyet güneşine verilen herşey o dolunaya aksetti. Hattâ kemâl cihetinden fark kalmadı. Ancak bundan sonra zarfı genişletmek ve genişlediği kadar onu doldurmak kaldı. Uzun zaman bu ma’nânın temsilî sûretini, doğruluğunu gösteren bir yakînin hâsıl olması için, nazarımda tuttum. Bunun için Allahü teâlâya hamd ve şükürler olsun. Bu ni’mete kavuşmanız, gördüğünüz ve ta’birini çok istediğiniz o rü’yâ sebebiyledir. Allahü teâlâya hamd-ü senalar olsun ki, borcunuz tamamen ödendi ve va’d edilen tahakkuk etti. Verilen söz yerine geldi. Temennimiz, kavuştuğunuz bu kemâle, insanları da kavuşturmanız ve o memleketin köyünü, sahrasını mübârek vücûdunuzla aydınlatmanızdır.”

Hakîkaten Mîr Muhammed Nu’mân, hazret-i İmâm’ın eshâbı arasında, İmâm’a aşk ve muhabbet ile bağlananların en önde geleni idi. Bu yüzden Hindistan’daki şöhret ve hizmeti güneş gibi açıktır. Kendisine bağlananlar o kadar çok oldu ki, ba’zı düşmanlar vaktin sultânına; “Sizin saltanatınız, hudud şehriniz Burhânpûr’da sona erer. Çünkü orada hazret-i Mîr dedikleri bir derviş vardır ki, yüzbin Özbek talebesi süvari hâlde emrindedir. Sultan te’sîr altında kalıp, hazret-i Mîr’i Burhânpûr’dan çağırdı ve; “Size niçin hazret-i Mîr diyorlar” dedi. O da; “Ben seyyidim. Seyyide Mîr derler. Hazret demelerinden râzı değilim, emr ediniz demesinler” buyurdu. “Yüzbin müridin varmış” dedi. Hazret-i Mîr, tebessüm etti. Sultan, orada olanlara; “Bakın, ben onunla konuşuyorum, o ise gülüyor. Bu dervişin böbürlenmesini anlıyorsunuz değil mi?” dedi. Mîr’i seven ve hürmet eden Mehabet Hân orada idi. Sultânın sözüne katılmış görünerek dedi ki: “Onun üstadı, memleketleri halîfelerine taksim etmiştir. Bunu Burhânpûr’a verdi. Bunun oradaki makam ve mertebesi o derecededir ki, bizim ve sizin gibilerin orada varlığı hissedilmez.” Sultan, Mehabet Hân’ın da bu dervişe düşman olduğunu sanıp; “Onu sana bıraktım” dedi. Mehabet Hân, Mîr Muhammed Nu’mân hazretlerini kendi evine götürdü, yakınlık ve muhabbet gösterdi. Çeşitli ziyâfetler ikram eyledi. Söz sahibi kimseler ve diğerleri, karınca ve çekirgeler gibi hazret-i Mîr’in ziyâretine geldiler. Çok adaklar yapıp, yerine getirdiler. Sultan bunu işitince, Mehabet Hân’a kızdı. O da; “Pâdişâhım, bu derviş beş vakit namaz kılar, başka hiçbirşey yapmaz” diye arz etti. Pâdişâh, Mîr’in Burhânpûr’da kalmayıp başşehir Ekberâbâd’da bulunmayı kabûl ederse onu bırakalım dedi. Mîr hazretleri kabûl etti ve Ekberâbâd’da oturmaya râzı oldu. Orada taliblere ders vermeye başladı.

Mîr Muhammed Nu’mân hazretleri, birgün dervişlerden bir grupla, kendisini sevenlerden birinin evine da’vet edildi. Mîr, ev sahibini huzûruna çağırıp; “İkramda ifrata, aşırılığa gitmemesini söyledi ve yemeklerde sakın hiç şüpheli birşey bulunmasın” buyurdu. O da elden geldiği kadar ihtiyâtlı hareket etti. Ama hazret-i Mîr’in yanında kalabalık bir cemâat bulunduğundan, pekçok keçi ve koyun kestiler. Aniden, kesilen bu hayvanların birinin eti üzerinde sayısız kurdlar peyda oldu. Öyle ki, bir anda etten kemiğe geçtiler. Hazret-i Mîr’e getirdiler; “Bunun için çok dikkat edin demiştik. Bu keçi, helâlden değildir. Allahü teâlâ bu kurdlarla bunu bize gösteriyor. Bununla beraber yine de araştırın” buyurdu. Araştırdılar. Anlaşıldı ki, bu keçi, hayvan zekâtı toplama me’mûru arkadaşının zulmen alıp, kendisine gönderdiği ve ev sahibinin bundan hiç haberi olmadığı bir hayvan idi.

Mîr’in muhlislerinden biri evlenmişti. Kayınpederi ona çok sert davranıyor ve eziyet ediyordu. Bu muhlis, sıkılarak, utanarak hâlini hazret-i Mîr’e arzetti. Hazret-i Mîr ona acıdı ve; “Hiç üzülme, kayınpederin yakında bu dünyâdan gider” buyurdu. İki-üç gün sonra öldü ve o talebe onun şerrinden kurtuldu.

Mîr Muhammed şöyle anlatır: “Yine birgün Resûlullah’ı rü’yâda gördüm. Hazret-i Ebû Bekr de yanında idi. Buyurdular ki: “Ey Ebû Bekr! Oğlum Muhammed Nu’mân’a de ki; “Şeyh Ahmed’in makbûlü benim makbûlümdür. Şeyh Ahmed’in merdûdu benim merdûdumdur. Benim merdûdum da Allahü teâlânın merdûdudur.” Bu müjdeyi işitince, son derece sevinip; “Elhamdülillah ki, ben hazret-i İmâm’ın makbûlüyüm. O hâlde Allahü teâlânın da makbûlü oluyorum” diye içimden geçirdiğimde, Resûlullah ( aleyhisselâm ) hazret-i Sıddîk-ı Ekber’e buyurdular ki; “Oğlum Muhammed Nu’mân’a de ki; Onun makbûlü olan, Şeyh Ahmed’in de makbûlüdür, benim de, Allahü teâlânın da makbûlüdür. Onun merdûdu, Şeyh Ahmed’in, benim ve Allahü teâlânın merdûdumuzdur.”

Yine birgün rü’yâda, pâdişâhların cülus veya tebrik günlerinde yaptıkları gibi, bir meydana büyük bir çadır kurulduğunu gördüm. Bütün insanların yaşadığı memleketler o çadırın altında kalıyordu. Dünyâdaki pâdişâhlar, hâkimler, memleketin idâresini yürüten âmirler ve devlet erkânı hep orada bulunuyorlardı. Köyler, şehirler, çarşılar, yollar, ölüm, hayat, fakirlik, zenginlik, efendilik, hizmetçilik hep orada... Bütün o erkân, iş yapmak için, çadırın tepesindeki deliğe bakıyorlar ve ardından ikinci bakışları dünyâya ve dünyâdakilere oluyordu, iş yapanlardan herbirine oradan bir iş buyuruluyordu. Hatırımdan, “Ben de yukarı bakayım, orada ne vardır ki, bütün bu erkân oradan emir alıp, iş yapıyorlar” diye geçti. Başımı kaldırdım ve bir göz attım. Gördüm ki, çadırın orta direğinin en üst noktasında bir pencere var ve hazret-i İmâm orada oturmuş, mübârek yüzünü o pencereye koymuş, işâret ediyor. Bütün dünyâdaki devlet erkânı, yapacakları işleri onun o işâretlerinden anlıyor, birbirine uyan ve uymayan işleri, hep o bir işâretten çıkarıp yapıyorlardı.

Yine birgün sabah namazından sonra câmide oturmuş murâkabe ile meşgûl oluyorduk. Hocam ile karşı karşıya oturmuştuk. Bir ara başımı meşgûliyetimden kaldırdım. Gördüm ki, hazret-i İmâm’ın yerinde Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) oturuyor. Üzerimi bir heybet kapladı. Hemen başımı önüme eğdim ve kalb meşgûliyetine müteveccih oldum. Bir müddet sonra, tekrar başımı kaldırdım. Gördüm ki, hazret-i İmâm da, Server-i kâinatın ( aleyhisselâm ) yanında oturuyor. Tekrar murâkabe için başımı eğdim. Bir an sonra yine başımı kaldırdım. Gördüm ki, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yerinde hazret-i İmâm, hazret-i İmâm’ın yerinde de, Resûlullah ( aleyhisselâm ) oturuyor. Tekrar murâkabeye koyuldum. Bir zaman sonra başımı kaldırınca, iki yerde de Resûlullah’ı ( aleyhisselâm ) gördüm. Biraz sonra ikisini de hazret-i İmâm buldum. Daha sonra gördüm ki, hazret-i İmâm yalnız olarak oturuyordu. Bu gördüklerim baş gözü ile olmuştur. Rü’yâ ve vak’a hâli değildir.”

Hazret-i İmâm’ın “Mektûbât” isimli üç cild, değer biçilmez eserinde, Mîr Muhammed Nu’mân hazretlerine yazılmış çok mektûplar vardır. Bunlardan bir kısmı aşağıdadır.

“... Üstadım Hâce Muhammed Bâkî-billah’dan (kuddise sirruh) işittim. Buyurdu ki, Şeyh Muhyiddîn-i Arabî (r.aleyh) yazıyor ki: “Kerâmet ve hârikaları çok görülen evliyâ, son nefeslerinde, bunları gösterdiklerine pişman olmuştur. Keşke hiç kerâmetimiz görülmeseydi demişlerdir.” Evliyânın üstünlüğü, hârikaların görülmesi ile ölçülseydi, bunların görünmesine pişman olmak yersiz olurdu.

Suâl: Vilâyette, hârika görünmesi şart olmayınca, hakîki velî ile, yalancı şeyhler birbirinden nasıl ayrılır?

Cevap: Bu dünyâda evliyânın belli olması lâzım değildir. Doğru ile yalancının karışması lâzımdır. Bu dünyâda hak ile bâtılın, doğru ile yanlışın karışması lâzımdır. Velînin, kendi vilâyetini bilmesi de şart değildir. Kendi vilâyetini bilmiyen evliyâ çok idi. Bunları, başkaları nasıl tanıyabilir? Tanımalarına lüzum da yoktur. Evet, peygamberlerin (aleyhimüsselâm) hârikalar göstermesi lâzımdır. Böylece, nebi, nebî olmıyandan ayrılır. Çünkü, nebinin peygamberliğini tanımak herkese lâzımdır. Evliyâ, insanları, kendi peygamberinin dînine çağırdığı için, peygamberinin mu’cizeleri kendilerine yetişir. Evliyâ, eğer dinden başka birşeye çağırmış olsaydı, o zaman, hârikalar göstermesi elbette lâzım olurdu. Dîne çağırdığı için hârika göstermesi hiç lâzım değildir. Din âlimleri, herkesi, kitaplarda yazılan emirleri yapmağa çağırıyor. Evliyâ, hem buna çağırıyor, hem de dînin bâtınına da’vet ediyor, önce, dîne çağırıyor. Sonra Allahü teâlânın ismini zikr etmeği gösteriyor. Her zaman, aralıksız olarak, zikr-i ilâhi ile olmağı ehemmiyetle istiyorlar. Böylece vücûdu zikr kaplayıp, kalbde Allahü teâlâdan başka birşey bulundurulmaz. Herşey öyle unutulur ki, insan kendini ne kadar zorlasa, Allahü teâlâdan başka birşey hatırlayamaz. Bu iki türlü da’vet için, evliyânın hârikalar göstermesine niçin lüzum olsun? İrşâd etmek, bu iki da’veti yapmak demektir.

Hârikanın, kerâmetin burada hiç yeri yoktur. Şunu da söyliyelim ki, uyanık bir talebe, tasavvuf yolunda ilerlerken, üstadının nice hârikalarını, kerâmetlerini hisseder. O bilinmez yolda, her an, onun mededine baş vurup, hep yardımına kavuşur. Evet, başkaları için hârikalar göstermesi lâzım değildir. Fakat, talebesine her an kerâmet göstermekte, hârikalar, üst üste gelmektedir. Talebesi, üstadının hârikalarını his etmez olur mu ki, ölü olan kalbine hayat vermektedir. Onu, müşâhedelere keşflere kavuşturmaktadır. Câhiller, ölüyü diriltip, mezardan çıkarmağı, büyük kerâmet sanır. Büyükler ise, ölü kalbleri diriltmeğe, hasta rûhları tedâvi etmeğe ehemmiyet verir. Sofiyye-i âliyyenin büyüklerinden, Hâce Muhammed Pârisâ: “İnsanların çoğu ölüleri dirilteni büyük bildiğinden, Allahü teâlâya yakın olanlar, bunu yapmak istemeyip, ölü rûhları diriltmişler, talebenin ölü kalblerini diriltmeğe çalışmışlardır. Doğrusu da, kalbleri, rûhları diriltmek yanında, ölüleri diriltmenin hiç kıymeti yoktur. Hattâ abes, ya’nî fâidesiz şeyle vakit gayb etmek olur. Çünkü, ölüyü diriltmek ona birkaç günlük ömür kazandırır. Kalblerin diriltilmesi ise sonsuz hayâta kavuşturur. Zâten, Allahü teâlâya yakın olanların vücûdları kerâmettir. İnsanları Allahü teâlâya da’vet etmeleri, Hak teâlânın rahmetlerinden bir rahmettir, ölü kalbleri diriltmesi, hârikaların en büyüğüdür. İnsanların selâmeti, onların varlığı iledir. Mahlûkların en kıymetlisi onlardır. Allahü teâlâ, onlar ile rahmet yağdırıyor. Onlar sebebi ile rızk gönderiyor. Onların sözleri devadır. Acıyarak bir bakışları şifâdır. Onlar, celîs-i ilâhîdir. Allahü teâlânın lütufları, ihsânları, onların bulunduğu yerden eksik olmaz. Yanlarında bulunanlar kötü olmaz. Onları tanıyanlar mahrûm kalmaz” buyuruyor.

O büyükleri, yalancılardan ayıran farkların en açığı; her sözlerinin, hareketlerinin dîne uygun olması, yanlarında bulunanların kalblerinde, Allahü teâlânın korkusu ve sevgisi hâsıl olmasıdır ve başka şeylerden soğumalandır. Evliyâ ile münâsebeti olanlarda, bu alâmetler hâsıl olur. Münâsebetleri olmayanlar, zâten herşeyden mahrûmdur. Fârisî beyt tercümesi:

İyiliğe elverişli olmıyan kimse,
Fâidelenemez, Peygamberi de görse...”

(2. cild, 92. mektûp)

Diğer bir mektûbunda sorulan ba’zı suâlleri şu şekilde cevaplandırmıştır.

“Suâl: Peygamberler (aleyhimüssalevât) ve velîler “aleyhimürrıdvân”, hep derd ve belâ içinde yaşadı. Hattâ “Belâlar, mihnetler, ençok peygamberlere, sonra evliyâya, sonra bunlara benziyenlere gelir” buyuruldu. Hâlbuki, Şûra sûresi 30. âyetinde meâlen; “Size gelen belâlar, kabahatlerinizin cezasıdır” buyuruldu. Bu âyet-i kerîmeye göre, derdlerin çokluğu, günâhın çokluğunu gösterir. Peygamber ve velî olmayanların, çok sıkıntı çekmesi îcâb eder. Dostlarına neden derd, belâ veriyor? Düşmanları rahat ve ni’metler içinde, dostları mihnetler, belâlar içinde nasıl olur?

Cevap: Dünyâ, zevk için, lezzet için yaratılmadı. Âhıret, bunun için yaratılmıştır. Dünyâ ile âhıret, birbirinin zıddı, tersidir. Birini sevindirmek, ötekinin gücenmesine sebep olur. Ya’nî, birinde zevk aramak, ötekinde elem çekmeğe sebep olur. O hâlde, dünyâda ni’metleri, lezzetleri çok olanlar, (bunlara lâzım olan şükrü yapmazlarsa) âhırette çok korkacak, çok acı çekecektir. Bunun gibi dünyâda (tehlikelerden sakındığı, çalışdığı hâlde) çok acı çeken mü’min, âhırette çok lezzete kavuşacaktır. Dünyânın ömrü, âhıretin uzunluğu yanında, deniz yanında bir damla kadar bile değildir. Daha doğrusu, sonu olan, sonsuz ile ölçülebilir mi? Bunun için dostlarına merhamet ederek, sonsuz ni’metlere kavuşmaları için, dünyâda birkaç gün sıkıntı çektiriyor. Düşmanlarına, hîle, istidrâc yaparak, biraz lezzet verip, çok elemlere sürüklüyor.

Suâl: Fakîr olan kâfir, dünyâda da, âhırette de sıkıntı çekiyor. Bunun dünyâda çektiği sıkıntılar, âhırette lezzete kavuşmasına sebep olmayacak. Bunun sebebi nedir?

Cevap: Kâfir, Allahü teâlânın düşmanıdır. Sonsuz azâb görmesi lâzımdır. Dünyâda, ona azâb yapmamak, kendi hâline bırakmak, ona iyilik, lezzet demektir. Hattâ bunun için, “Dünyâ, kâfirlerin Cennetidir” buyuruldu. Kâfirlerden bir kısmına, dünyâda azâb yapmamakla iyilik ettikleri gibi, ayrıca ni’metler, lezzetler de verirler. Bir kısmına ise, yalnız azâb yapmamak ile iyilik edip, ayrıca lezzetler vermezler. Bunların hep, hikmetleri, fâideli sebepleri vardır.

Suâl: Allahü teâlâ, herşeye kâdirdir. Dostlarına, hem dünyâda, hem de âhırette ni’metler, lezzetler verseydi ve dünyâda verdiği lezzetler, âhırette, bunların elem çekmesine sebep olmasaydı, daha iyi olmaz mı idi?

Cevap: Bunun çeşitli cevapları vardır:

1. Cevap: Dünyâda, birkaç gün derd, belâ çekmeselerdi, Cennetin sonsuz lezzetlerinin kıymetini anlamazlardı ve ebedî sıhhat ve afiyet ni’metlerinin kıymetini bilmezlerdi. Açlık çekmiyen, yemeğin lezzetini anlamaz. Acı çekmeyen, rahatlığın kıymetini bilmez. Dünyâda bunlara elem vermek, sanki daimî lezzetleri arttırmak içindir. Bu elemler, bir ni’met olup, câhil halkı denemek için, büyüklere verilen ni’metler, elem olarak gösterilmektedir. Yabancılara elem şeklinde gösterilen, dostlar için ni’mettir.

2. Cevap: Belâlar, sıkıntılar, câhil için sıkıntı ise de, bu büyüklere, sevdiklerinden gelen herşey, tatlı olmaktadır. Ni’metlerden lezzet aldıkları gibi, belâlardan da lezzet duyarlar. Hattâ, belâ sâdece sevgilinin arzusu olup, kendi istekleri karışmadığı için, daha tatlı gelir. Ni’metlerde bu lezzet bulunamaz. Çünkü ni’metlerde, nefslerinin istekleri de vardır. Belâ gelince, nefsleri ağlamakta, inlemektedir. Bu büyükler, belâyı ni’metten daha çok sever. Belâ bunlara, ni’metten daha tatlı gelir. Bunların dünyâdan aldıkları lezzet, belâlardan, musibetlerden gelmektedir. Dünyâda derd ve belâ olmasaydı, bunların gözünde, dünyânın hiç değeri olmazdı. Dünyânın acı hâdiseleri olmasaydı, onu boş, abes görürlerdi.

O hâlde, Allahü teâlânın dostları, dünyâda da, âhırette de lezzetli ve sevinçlidir. Derdlerden aldıkları lezzetler, âhıret lezzetlerinin azalmasına sebep olamaz. Âhıret lezzetlerini gideren, câhillerin aradıkları lezzetlerdir. Yâ Rabbî! Dostlarına nasıl ihsân yapıyorsun ki, başkalarına verdiğin” ni’metler, bunlara da rahmettir. Onlara derd, elem olanlar da, bunlara ni’mettir. Başkaları ni’met gelince sevinir. Derd gelince üzülür. Bu büyükler, ni’metde de sevinçli, derde de sevinçlidir. Çünkü bunlar, işlerin güzelliğine, çirkinliğine bakmıyor, işleri yapanın güzelliğine bakmaktadırlar. O, güzellerin güzelidir, işleri yapan sevgili olduğu gibi, işleri de sevgili olmakta ve tatlı gelmektedir. Bu dünyâda herşey, güzel olan yapıcının işi olduğundan, derd ve zarar verse de, bunlara, istedikleri ve sevdikleri şey olmaktadır. Kendilerine tatlı gelmektedir. Yâ Rabbî! Bu nasıl lütuf ve ihsândır ki, bu gizli ve kıymetli ni’metleri, yabancılara sezdirmeden, dostlarına gönderiyorsun! Bunları, her an, kendi arzuna râzı bulundurup, zevk ve lezzet içinde tutuyorsun! Başkalarına derd, ayıp, aşağılık olarak gönderdiklerin, bunlar için, cemâl ve kemâl oluyor. Bunların arzularını, arzu edilmiyen şeyler içine yerleştirdin. Dünyâ lezzet ve zevklerini, başkalarının tersine olarak âhıret derecelerinin lezzetlerinin artmasına sebep eyledin. Bu, Allahü teâlânın büyük ni’metidir. Dilediğine ihsân eder. Allahü teâlâ, büyük ihsân sahibidir.

3. Cevap: Bu dünyâ, imtihan yeridir. Burada hak, bâtıl ile, haklı, haksız ile karışıktır. Burada dostlarına sıkıntılar, belâlar vermeseydi, yalnız düşmanlarına verseydi, dost, düşmandan ayrılır, belli olurdu, imtihanın fâidesi kalmazdı. Hâlbuki, gayba îmân etmek lâzımdır. Dünyânın ve âhıretin bütün se’âdetleri, görmeden inanmağa bağlıdır. Hadîd sûresi, 25. âyetinde meâlen; “Allahü teâlâ, peygamberlerine, gaybdan, görmeden, yardım edenleri bilmek için...” bu hâl bildirilmektedir. Demek ki, dostlarını mihnet ve belâ içinde göstererek, düşmanlarının gözünden sakladı. Böylece dünyâ, imtihan yeri oldu. Dostları, görünüşde belâda, hakîkatde ise, zevk ve lezzettedir. Düşmanlar, böylece zarar ve ziyan etmektedir.

Peygamberlerin “aleyhimüssalevât” muharebelerde düşmanlarla döğüşmesi de böyle olurdu. Bedr gazâsında müslümanlar, Uhud gazâsında kâfirler galip gelmişti. Allahü teâlâ bu hâli, Âl-i İmrân sûresi, 140. âyetinde bildirmektedir.

4. Cevap: Evet, Allahü teâlâ herşeye kâdirdir. Dostlarına hem dünyâda hem de âhırette rahatlık verebilir. Fakat, âdeti böyle değildir. Kudretini, hikmeti ve âdeti altına gizlemeği sever. İşlerini, yaratmasını, sebepler altında gizlemiştir. O hâlde, dünyâ âhıretin aksi olduğundan, dostların, âhıret ni’metlerine kavuşmak için, dünyâda sıkıntı çekmeleri lâzımdır. (Allahü teâlânın dostları, dertlere, belâlara, tehlikelere karşı tedbîr alır. Bunlardan kurtulmağa çalışır. Dayanılamayacak şeylerden kaçınmak, peygamberlerin sünnetidir. Tedbirlere, çalışmalara rağmen başa gelen belâlardan zevk alırlar. Derdlerden zevk almak, yüksek derecedir. Çok az seçilmişlerin yapacağı iştir.)Asıl Cevap: Dertlerin, belâların gelmesine sebep, günah işlemektir. Fakat, belâlar, sıkıntılar, günahların af edilmesine sebep olur. O hâlde dostlara, belâları, sıkıntıları çok vermek lâzımdır ki, günahları kalmasın. Dostların günahını, düşmanların günahları gibi sanmamalıdır. “İyilerin, iyilik etmek olarak bildikleri şeyleri, dostlar, günah işlemek bilirler” buyuruldu. Bunlardan günah ve kusur sâdır olsa da başkalarının günahları gibi değildir. Yanılmak ve unutmak gibidir. Niyet ederek, karar vererek yapılmış değildir. Âdem (aleyhisselâm) için, Tâhâ sûresi, 115. âyetinde meâlen, “Âdeme önce söyledik. Fakat unuttu. Azm ile, karar ile yapmadı” buyuruldu. O hâlde, dostlara gelen dertlerin, belâların, musibetlerin çok olması, günahların çok af edildiğini gösterir. Günahların çok olduğunu göstermez. Dostlarına çok belâ vererek, günahlarını af eder, temizler. Böylece bunları, âhıret sıkıntılarından korur. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ölüm hâlinde, şiddet ve sıkıntıda iken, Fâtıma ( radıyallahü anha ) babasını çok sevdiği ve çok acıdığı için Peygamberimiz (s.av); “Fâtıma, benden bir parçadır” buyurmuş olduğu için, o da sıkılıyor, kıvranıyordu. Kızının bu hâlini görünce, onu teselli etmek için: “Babanın çekeceği sıkıntı, ancak bu kadardır. Başka hiçbir sıkıntı görmez!” buyurdu.

Cehennemdeki çok şiddetli azâbların, birkaç günlük sıkıntı ile giderilmesi ve günahların temizlenmesi için dünyâda sebepler gönderilmesi ne büyük ni’mettir. Dostlara bu muâmele yapılırken, başkalarının günahlarının hesabını âhırete bırakıyorlar. O hâlde dostlara dünyâda çok dert ve belâ vermesi lâzımdır. Başkaları, bu ihsâna lâyık değildir. Çünkü, büyük günah işlerler, yalvarmaz, boyun bükmez, ağlamaz ve O’na sığınmazlar. Günahları sıkılmadan işlerler ve kasd ile, plânlayarak işlerler. Hattâ inat edercesine işlerler. Hattâ, Allahü teâlânın âyetleri ile alay edecek, inanmıyacak kadar ileri giderler. Ceza, suçun büyüklüğüne göre değişir. Günahı küçük olur ve suçlu boynunu büküp yalvarırsa, bu suç, dünyâ dertleri ile af olunabilir. Fakat, günah büyük, ağır olur ve suçlu inadcı, saygısız olursa, bunun cezası âhırette sonsuz ve çok acı olmak lâzım gelir. Nahl sûresi, 33. âyetinde meâlen; “Allahü teâlâ, onlara zulm etmez. Onlar, kendi kendilerine zulm edip, ağır cezaları hak ettiler” buyuruldu.

(“Günah”, Allahü teâlânın emirlerini yapmamak, yasak ettiklerinden sakınmamakdır. Emr ve yasaklar, müslümanlaradır. İmânı olanlaradır, îmânı olmayanları, inançsızları, emr vermekle, ibâdet ettirmekle şereflendirmedi. Onlar, hayvanlar gibi, her istediklerini yapar, günah olmaz. Bunlar, ibâdet yapmadıkları için ve günah işledikleri için, dünyâda azâb çekmezler. Her türlü ni’mete kavuşurlar, istediklerini çalışdıklarını elde ederler. Yalnız, zâlim olanları, mahlûklara eziyet verenleri, dünyâda cezâlarını çeker. Kâfirlere, yalnız bir emr verilmiş, onlardan yalnız birşey istenilmiştir. Bu bir emr, îmân etmeleri, müslüman olmalarıdır. İnanmıyanlar, bu emri dinlemedikleri için, biricik suç işlemiş oluyorlar. Fakat bu suç, en büyük suçtur. Bu suçun cezası, pek büyük, çok acı ve sonsuzdur. Dünyâda böyle ceza olamaz. Bu sonsuz ceza, bunlara âhırette, Cehennemde verilecektir.)

Diyorsunuz ki, câhiller, ahmaklar, (namaz kılanlarla, oruç tutanlarla dinin emirlerine uyanlarla) alay ediyor. (Bunlara gerici diyor.) Allah, dostlarına niçin dertler, belâlar gönderiyor? iyilikler, ni’metler vermiyor? “Biz O’nun emirlerini yapmıyoruz. Bize ceza verse ya? Oh! Biz rahat, istediğimiz gibi zevk, safa ediyor, keyf sürüyor, hile ile, yalan ile, dünyânın tadını çıkarıyoruz. Sizler, namazla, oruçla vakit geçiriyor, dünyâ zevklerinden kaçıyor, sıkıntı içinde yaşıyorsunuz! Bu sıkıntılar yetişmiyormuş gibi, Rabbiniz, dertleri, belâları da size veriyor. Müslümanlık se’âdet yolu olsaydı, siz bizden daha rahat, daha tatlı, daha mes’ûd yaşardınız diyorlar” Böyle bayağı sözlerle, bu sevgili kullara inanmıyorlar.

İnanmıyanlar, insanların en iyisine de böyle söylerdi. Furkan sûresi, 7. âyetinde meâlen; “Kâfirler: Bu nasıl Peygamberdir? ( aleyhisselâm ) Bizim gibi yiyip içiyor, sokaklarda geziyor. Peygamber olsaydı, kendisine melek gelirdi. Yardımcıları olur, bize onlar da haber verir. Cehennem ile korkuturlardı. Yûhud, Rabbi, para hazîneleri gönderir, yâhud, meyve bahçeleri, çiftlikleri olur. İstediğini yerdi dediler...” buyuruldu. Bu gibi sözler, âhırete, Cennete, Cehenneme inanmıyanların, ilerisini göremiyenlerin sözleridir. Cennet ni’metlerinin, Cehennem azâblarının sonsuz olduğunu bilen kimse, dünyânın birkaç günlük belâlarına, sıkıntılarına hiç ehemmiyet verir mi? Bu dertlerin, sonsuz se’âdete sebep olacağını düşünerek, bunları ni’met olarak karşılar. Câhillerin sözlerine aldırış etmez. Dertler, belâlar ve sıkıntılar, muhabbetin ve sevginin şaşmayan şâhidleridir. Ahmakların bunu anlamamasının ne ehemmiyeti olur. En iyisi, böyle câhillerle konuşmamalı, onları dinlememelidir.

6. Cevap: Belâ, kemend-i mahbûbdur (sevgilinin, aşıkını kendine çekmek için gönderdiği kemenddir). Âşıkları, sevgiliden başka şeylere bakmakdan koruyan bir kamçı gibidir. Âşıkları, sevgiliye döndürür. O hâlde, derdlerin, belâların dostlara gönderilmesi lâzımdır. Belâlar, dostları, sevgiliden başka şeylere düşkün olmak günahından korur. Başkaları, bu ni’mete lâyık değildir. Dostları, zorla sevgiliye çekerler, istediklerini, dert ve belâ ile çekerler ve onu mahbûbluk derecesine yükseltirler, istemediklerini, başıboş bırakırlar. Bunların içinden, se’âdet-i ebediyyeye lâyık olan, kendisi doğru yola gelip, çalışarak, uğraşarak, lütf-u ihsâna kavuşur. Böyle yapmayan, başına gelecekleri düşünsün!

Görülüyor ki, seçilenlere belâ çok gelir. Çalışanlara, uğraşanlara o kadar çok gelmez. Bunun içindir ki, seçilmişlerin reîsi, beğenilmişlerin, sevilmişlerin baş tâa olan Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “Benim çektiğim acı gibi, hiçbir peygamber acı çekmedi!” buyurdu. O hâlde, dert ve belâlar, öyle usta bir kılavuzdur ki, dostu dosta, şaşmadan kavuşturur. Sevgiliden başkasına bakmakla onu lekelemekten korur. Ne kadar şaşılır ki, âşıklar, hazînelere ve milyonlara mâlik olsa, hepsini verip, derd ve belâ satın alır. Aşk-ı ilâhîden haberi olmayan, derd ve belâdan kurtulmak için, milyon harc eder.

Suâl: Ba’zan dostlar, dert ve belâ gelince üzülüyor, istemediği anlaşılıyor. Bunun sebebi nedir?

Cevap: O üzüntü ve isteksizlik, görünüştedir. Tabîatten, maddesindendir. Bu isteksizliğin fâideleri vardır. Çünkü, bu isteksizlik olmasa, nefs ile cihâd, düşmanlık edilemez. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) vefât edeceği zaman, görülen sıkıntısı, nefs ile cihâdın son parçaları idi. Böylece, son nefesi de düşman ile mücâdelede geçmiş oldu. Ölüm ânında en şiddetli mücâdeleyi yaptı. İnsanlık sıfatları, tabiat istekleri kalmadı. Mübârek nefsini tam itaate, hakîkî itminana getirdi.

O hâlde belâ, aşk ve muhabbet pazarının dellâlıdır. Muhabbeti olmıyanında dellâl ile ne işi olur. Dellâlın buna ne fâidesi olur ve bunun gözünde dellâlın ne kıymeti vardır?

7. Cevap: Belâ gelmesinin bir sebebi de, doğru âşıkları, dost görünen yalancılardan ayırmaktır. Doğru olan âşık, belâdan lezzet alır, sevinir. Yalancı ise, acı duyar, sızlanır. Muhabbetin tadını tatmış ise, hakîkî acı duymaz. Acı duyması görünüştedir. Âşıklar, bu iki acıyı birbirinden ayırır. Bunun içindir ki, “Velî, velîyi tanır” buyurmuşlardır. (2. cild, 99 mektup)

“Allahü teâlâya hamd olsun ve O’nun seçtiği kimselere selâmlar olsun! Kıymetli seyyid kardeşim! Dikkatle dinleyiniz! İyi düşünceli olan kardeşlerimizin dertlerden kurtulmamız için, her çâreye baş vurduklarını, hiçbirinin fâide vermediğini haber aldım. “Allahü teâlânın yarattıklarında, gönderdiklerinde hayr, iyilik vardır” hadîs-i şerîfi meşhûrdur. İnsan olduğumuz için, başımıza gelenlerden, bir aralık üzülmüştük, içimiz sıkılmıştı. Birkaç gün sonra, Allahü teâlânın lütfu ile, üzüntü ve sıkıntılar gitti, hiç kalmadı. Onların yerine sevinç, genişlik geldi ki, bizimle uğraşanlar, Allahü teâlânın istediğini istemekte ve yapmaktadırlar. Böyle olunca, sıkılmanın, üzülmenin yersiz olduğu, Allahü teâlâyı seviyorum diyenin böyle olmaması gerektiği anlaşıldı. Çünkü sevene, sevgilinin gönderdiği acıların da, O’ndan gelen iyilikler gibi sevgili ve tatlı olması lâzımdır. Sevgilinin iyilikleri tatlı geldiği gibi, O’nun acıtması da tatlı gelmelidir. Hattâ, O’ndan gelen acılarda, tatlılardan daha çok lezzet bulmalıdır. Çünkü acılar, sıkıntılar nefse tatlı gelmez. Nefs, böyle şeyleri istemez. Her bakımdan güzel olan, herşeyi güzel olan Allahü teâlâ, bu kulunu incitmek dileyince, O’nun irâdesi, isteği, bu kula elbette güzel gelmelidir. Daha doğrusu, bundan zevk almalıdır. Bizimle uğraşanların diledikleri, istedikleri, Allahü teâlânın dilediğine uygun olduğu için ve bunların dilekleri, O sevgilinin dilediğini gösterdiği için, bunların diledikleri ve yaptıkları da, elbette güzeldir ve tatlı gelmektedir. Sevgilinin işini gösteren bir kimsenin işi de, sevene sevgilinin işi gibi, sevimli ve tatlı gelir. Bunun için bu kimse de, sevene sevgili olur. Şaşılacak şeydir ki, bu kimsenin vereceği acılar, sıkıntılar, ne kadar çok olursa, sevenin gözüne o kadar çok tatlı görünür. Çünkü, onun verdiği sıkıntılar, sevgilinin düşman gibi olduğunu göstermektedir. Bu yolda aklı gidenlerin işlerine akıl ermez. Demek ki, o kimseye karşılık yapmak, onu kötü bilmek, sevgiliyi sevmeğe uymaz. Çünkü o kimse, sevgilinin işlerini gösteren bir ayna gibidir. Bizimle uğraşanlar, incitenler, başkalarından daha sevimli görünüyorlar. Kardeşlerimize, dostlarımıza söyleyiniz! Bizim için üzülmesinler, sıkılmasınlar. Bizi incitenleri kötü bilmesinler. Onlara kötülük yapmasınlar! Bunların yaptıklarına sevinseler, yeridir. Evet, duâ etmekle emr olunduk. Allahü teâlâ, duâ edenleri, O’na boyun bükenleri ve yalvaranları, sızlıyanları sever. Böyle yapmak, O’na tatlı gelir. Belâların, sıkıntıların gitmesi için duâ ediniz! Af ve afiyet için yalvarınız!

O kimsenin incitmesi, sevgiliyi düşman gibi göstermektedir dedim. Evet çünkü, sevgilinin düşmanlığı, düşmanlar içindir. Dostlarına düşmanlığı, görünüştedir. Bu ise, merhametini, acımasını bildirmektedir. Böyle düşman görünmesinin, sevene nice fâideleri vardır ki, anlatılmakla bitmez. Bundan başka, dostlarına düşmanlık gibi görünen işler yapması, bunlara inanmıyanları harâb etmekte, onların belâlarına sebeb olmaktadır. Muhyiddîn-i Arabî, “Ârifin niyeti, maksadı olmaz” buyuruyor. Ya’nî Allahü teâlâyı tanıyan kimse, belâdan kurtulmak için, birşeye başvurmaz; demektir. Bu sözün ne demek olduğunu iyi anlamalıdır. Çünkü, dert ve belâların, sevgiliden geldiğini, O’nun dileği olduğunu bildirmektedir. Dostun gönderdiği şeyden ayrılmak ister mi ve o şeyin geri gitmesini özler mi? Evet duâ ederek, gitmesini söyler. Fakat, duâ etmeğe emr olunduğu için, bu emre uymaktadır. Yoksa, gitmesini hiç istemez. O’ndan gelen herşeyi de sever, hepsi kendine tatlı gelir. Doğru yolda bulunanlara, Allahü teâlâ selâmet versin! Âmîn.” (3. cild, 15. mektûp)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hadarât-ül-Kuds sh. 299

2) Zübdet-ül-makâmât sh. 326

3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1045

4) Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbânî 2. cild, 92. ve 99. mektûp, 3. cild, 15. mektûp.

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MİRZÂ HÜSÂMEDDÎN AHMED

Hindistan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Hüsâmeddîn Ahmed’dir. Babası ilimler hazînesi meşhûr Kâdı Nizâmüddîn Bedahşî’dir. Doğum yeri ve târihi kesin olarak bilinmemektedir. 1043 (m. 1634) senesinde vefât etti. Kabri, Delhi’de Hâce Bâkî-billah hazretlerinin türbesinin yanındadır.

Hazret-i Hâce Muhammed Bâkî-billah’ın yüksek talebelerindendir. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin büyüklüğünü de herkesten iyi bilir idi. 992 (m. 1584) senesinde takdîr-i ilâhî ile Hindistan sultânının vâlilerinden oldu. Fakat daha sonra makam ve mevkii münâsebetiyle kalbi sıkılıp, dâima fakirlerin, velîlerin sohbetlerini arzu eder oldu. Dâima yalnızlık ve bir köşeye çekilmeyi isterdi. O günlerde Mâverâünnehr’e giden Hâce Muhammed Bâkî-billah’ın sohbetleriyle şereflenmek üzere o da Mâverâünnehr’e gitti. Kalbinden dünyâ ve makam sevgisini çıkarıp, Bâkî-billah hazretlerine talebe oldu. Zenginlik perdesini yırtıp, İbrâhim Edhem gibi eski bir elbise giyerek, vâliliği, zenginliği, makam ve i’tibârı bıraktı. Zamanın sultânı kendinden memnun idi. Şeyh Ebü’l-Fazl Rükn-üs-saltanat’ın buna karşı bir yakınlığı da vardı. Şah ve vezir, Hüsâmeddîn Ahmed’in bu dünyâdan uzak hâlini bırakıp eski makamına gelmesini istiyorlar, hattâ sebep olanlara, kızıyorlardı. Birçok kimseler bu mes’ûd zâta gelip, eski makamına dönmesini istediler. Fakat, o, Allahü teâlânın tevfîk ve dilemesi ile himmet ayağını en doğru caddeye koymuştu. Onların bu isteklerini kabûl etmedi. Hâce Muhammed Bâkî-billah Mâverâünnehr’den dönünce, yüksek huzûr ve sohbetlerine devam etti. Muhammed Bâkî-billah (kuddise sirruh), Hüsâmeddîn Ahmed’i celâl yolundan terbiye etti. Zâhirde sertlik gösterip, kalbden ona muhabbet besledi. Şiir:

Yüzü güzel olanın nazı da ne güzeldir.
Bir gözüyle kovarsa diğeri ile gel der.
Bir gözüyle sayısız naz eder, cilve eder
Diğeriyle dâima yeniden özür diler.

Senelerce Hâce Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin hizmetinde, doğruluk ve teslimiyet içinde bulundu. Husûsî teveccüh ve ihsânlarına kavuştu. Tasavvufun yüksek derecelerine ulaştı. Hâce Muhammed Bâkî-billah; talebe yetiştirmesi, Allahü teâlânın dînini ve sevgili Peygamberimizin güzel ahlâkını anlatması için ona icâzet verdi. Hüsâmeddîn Ahmed bu vazîfeye lâyık olmadığını belirterek, bundan affedilmesini istedi. Hâce Muhammed Bâkî-billah hazretleri de özrünü kabûl edip yanından ayırmadı. Hattâ, Muhammed Bâkî-billah’ın vefâtında yanında bulundu. Vefâtı ânında talebelerinin büyüklerinden ondan başkası yoktu. Tekfin (kefenlenme), techiz ve defn hizmetlerini o yaptı. Hâce Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin vefâtından sonra, onun dergâhında bulunanlara ve hocasının oğullarına hizmette bulunup, çok çalıştı ve çalışmalarının mükâfatını da buldu. Hocalarının oğulları, onun çalışmasının bereketi ile fazilete ve kurtuluşa kavuştular, İmâm-ı Rabbânî hazretleri, hocalarının oğullarına gönderdiği bir mektûpda (1. cild, 266. mektûp), Hüsâmeddîn Ahmed’e teşekkürlerini şu sözleriyle bildirirler: “... Ma’rifetler sahibi Hâce Hüsâmeddîn Ahmed’e, Allahü teâlâ bizim tarafımızdan çok iyi karşılıklar versin ki, sizlere karşı olan vazîfemizi, borcumuzu üzerine alarak, kapınıza kul olmakla, hizmetinizde çalışmakla şereflenmekde, böylece rahat nefes almamıza sebep olmaktadır.” Beyt:

Vücûdumun her zerresi dile gelse de,
Şükrünün binde birini yapamam yine!

Hâce Muhammed Bâkî-billah hazretlerine karşı büyük muhabbet ve aşk beslerdi. Birçok defalar, “Hazret-i Hâcemize verilen husûsî nisbetlerden büyük bir nisbet vardı ki, Hazreti Hâce vefâtlarından sonra onu, mübârek nurlu kabirlerini ziyârete gittiğimde bana ihsân eylediler” derdi.

Hâce Hüsâmeddîn Ahmed, ilim, irfan ve yüksek hâller sahibi bir zât idi. Hergün sabah namazını Fîrûz-âbâd mescidinde kılar, bir iki saat kıbleye karşı dönmüş olarak oturur, Allahü teâlânın güzel isimlerini söyler ve murâkabede bulunurdu. Sonra Duhâ (kuşluk) namazını kılar, hocasının şehrin dışındaki nurlu ve feyzli kabrine gider, bütün günü orada Kur’ân-ı kerîm okumakla ve ibâdetle geçirirdi. Hergün Kur’ân-ı kerîmden onbeş cüz (ya’nî yarısını) okur, mişkât-ül-mesâbih adlı hadîs-i şerîf kitabından birçok hadîs-i şerîfleri mütâlâa ederdi. İkindi namazını da orada kıldıktan sonra ba’zan evine döner, ba’zan da şehir dışında bir köşeye çekilip, ibâdet etmekle meşgûl olurdu. Eğer evine bir misâfir gelse, kendisine haber gönderirler, hemen evine döner ve gelen misâfirlerle tatlı sohbet ederdi. Zenginliğe gönül bağlamaktan ve zenginlerle sohbet etmekten nefret ederdi.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerine karşı da, yüksek muhabbeti ve bağlılıkı vardı. Hattâ büyük oğlunu terbiye için, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine göndermişti. Her tanıdığını, İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) hizmetine, sohbetine ve derslerine sarılmağa teşvik ederdi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri vefât edince çok üzülmüş, Muhammed Hâşim-i Keşmî’ye yazdığı başsağlığı mektûbunda üzüntüsünü şöyle belirtmişti: “Allahü teâlâ o zâhirî ve ma’nevî kemâllerin, faziletlerin toplandığı yer olan zâtı (İmâm-ı Rabbânî), dostların kalblerinin ve gözlerinin ışığı eylesin. O evliyâların sığınağının ayrılık acısı, hangi kelime ile anlatılabilir ki, yalnız onu tanıyanlara değil, bütün müslümanlara yazık oldu. İmânı olan herkes, ciğeri yakan bu olaydan ağlamalı, sızlamalıdır.”

İmâm-ı Rabbânî’ye bağlılığını da, yazmış olduğu şu mektûbu ile dile gitirmektedir “Yüksek irşâd ve hidâyet mesnedinizin feyz nûrları ve ifâde bereketleri artsın. Size çok muhtaç olduğumu bildirdikten sonra, yüksek hatırınızda olsun ki, merhamet ederek gönderdiğiniz çok kıymetli mektûbunuzu okurken mest oldum, kendimden geçtim. Ruhsat hakkında yazdıklarınıza ne denilebilir. Ne güzel hâller ne açık beyânlar zâhir oluyor. Eğer bu arada hizmetçilerinizin istek ve niyetlerini kabûl ederseniz, bu virane Delhi’yi melek sıfatlı vücûdunuzun bereketi ile nûrlandırınız. Buradaki geri kalmışları ilerletiniz.

Allahü teâlâ sizi sevenleri ve istiyenleri, en kısa zamanda mübârek nurlu yüzünüzü görmekle sevindirsin. Kulaklar dinlemekle zevk aldıkları gibi, göz de kendi hissesine kavuşsun. Daha fazla ne yazabilirim! Sâyeniz, te’sîriniz uzun olsun. Âmîn.”

Hâce Hüsâmeddîn Ahmed, Allahü teâlânın dîninin emirlerine çok bağlı idi. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatır: “Yüksek hocamız İmâm-ı Rabbânî’nin sohbetiyle şereflenmek üzere Burhânpûr’dan Serhend’e gidiyordum. Delhi’ye vardığımda Hâce Hüsâmeddîn Ahmed’in sohbetine ve hizmetine kavuştum. Bu fakire; “Çok iyi ettin, ihtiyâç yüzünü, irşâd sahiplerinin hizmetlerinin kapısına çevirdin. Sözün doğrusu şudur ki, bugün Allahü teâlâyı isteyenleri terbiye edip yetiştiren onlar gibi (İmâm-ı Rabbânî) birisi yoktur. Çünkü din ilimlerinde yüksek derece sahibi ve kendisine uyulan bir zâttır. Tasavvuf yolundaki bütün makamlara kavuştular. Herbirinde tam ma’rifet sahibi oldular” buyurdu.

Muhammed Hâşim-i Keşmî anlatır: Hâce Hüsâmeddîn Ahmed, bu hizmetçilerine lütuf ve merhamet ederek çok kıymetli mektûplar gönderdi. Hocamız İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) hizmetinde bulunduğum sırada, birkaç günde mektûbu gelir ve o mektûplarda; Hocamıza hizmeti çok azîz tutmayı, sohbetlerinde îcâb eden her şeye dikkat ve riâyet etmeyi nasihat ederdi. Ba’zan rü’yâda ve hâl esnasında da gelir, çeşit çeşit nasihatler ederdi. Bu dostunun şiirlerini severdi. Gönderdiği şiirli mektûplarda, bu fakirden de şiir isterdi. Bir yolculuk esnasında onların hizmetine kavuştum; “Bizim bilmediğimiz yeni şiirleniz yok mu?” diye sordu. Bu rubaiyi okudum:

Bizim bu mazlûm bahtımız adâlete kavuşmadı.
Bir aşk ateşimiz vardır kimse ona ulaşmadı.
Yüzlerce iğri dikenli yollardan geçtik amma
Bir defa muradımıza kavuşmak mümkün olmadı.”

Bu şiiri hâllerine uygun bulup çok beğendiler. Hicaz’a gitmeyi çok arzu ettiklerini anlayınca da, şu rubaiyi yazıp gönderdim:

Kalb, kıbleyi gösteren pusula olmadıkça,
Vücûd, Ka’be yolunun bedeli olmadıkça,
Kalmak için kendinde bu ten kuvvet bulamaz,
Hicaz topraklarını kehribar bulmadıkça.

Bu rubaimi de çok beğendi. Birgün onların yanında idim. Orada bulunanlardan biri, zamanın zenginlerinden, vâli ve âmirlerinin şânından, şereflerinden konuşup, fakir kimselerden bahs etmedi. Hazreti Hâce Hüsâmeddîn Ahmed buyurdu ki: “Ey kardeşim! Bu söz, bu zamandaki fukara hakkında bir ilâhî hikmet taşıyor. Çünkü eski zamanlardaki fakirler, dünyâdan ve dünyâyı isteyenlerden uzak dururlardı. Sakınırlardı. Her ne kadar zenginler onlara yaklaşmak isteseler dahi, onlar zenginlerin sohbetinden kaçarlardı. Bu zamandaki fakirlerin çoğu; bir ihtiyâcı olup gelen zenginlerle bir arada oturup, muhabbet etmek isterler. Böylece fakirlerin zenginlerden uzak kalma hâli bozulur.”

Nakl edilir ki: Bir Ramazan ayının son on gününde, Hâce Hüsâmeddîn Ahmed (kuddise sirruh) i’tikâfta idi. Ayın yirmidokuzuncu günü ikindiden sonra buyurdu ki: “Akşamdan sonra bir yere gidelim. Çünkü yarın bayramdır ve oruç tutmak haramdır.” Akşam olunca mescidden çıktılar. Gençlerden bir grub, bir müddet göğe bakıp ayı aradılar, fakat göremediler. Hâce, yanlarına gelir gelmez ay göründü. Bu da Hâce Hüsâmeddîn Ahmed’in bir kerâmetiydi.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin, Mirzâ Hüsâmeddîn Ahmed’e yazmış olduğu, birinci cild, ikiyüzyedinci mektûbunda buyuruyor ki: “Herhalde uzakda kalan bu kardeşlerinizi unuttuğunuz anlaşılıyor. Evet, yakında bulunmanın, kalblerin birleşmesinde büyük te’sîri vardır. Bunun içindir ki, hiçbir velî bir Sahâbînin derecesine yükselemez. Veysel Karanî, o kadar şânı yüksek olduğu hâlde, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) hiç görmediği için, Eshâb-ı Kirâmdan en aşağı olanın derecesine yetişemedi. Abdullah bin Mübârek hazretlerinden soruldu ki; “Hazreti Mu’âviye ile Ömer bin Abdülazîz’den hangisi daha yüksektir?” Cevâb olarak: “Mu’âviye ( radıyallahü anh ), Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanında giderken atının burnuna giren toz, Ömer bin Abdülazîz’den kat kat daha yüksektir” buyurdu.

Burada bulunanların hepsi iyiyiz. Allahü teâlâya bunun için, belki bütün ni’metleri için hamd ve şükürler olsun. Ni’metlerinin en büyüğü olan, müslüman yaptığı için ve mahlûkların en iyisinin yolunda bulundurduğu için, ne kadar çok hamd edilse yine azdır. Çünkü O’nun yolunda bulunmak, iyiliklerin başı, kurtulmanın çâresi, dünyâ ve âhıret se’âdetlerinin kapısıdır. Allahü teâlâ Peygamberlerin en üstünü hürmetine bizleri ve sizleri her zaman bu yolda bulundursun. Âmîn. Fârisî mısra’ tercümesi.

“İş budur, bundan başkası hiçdir!”

Birinci cild, ikiyüzkırksekizinci mektûpda buyuruyor ki “Amellerini, ibâdetlerini kusurlu görmek, Allahü teâlânın ni’metlerinin en büyüklerindendir.”

İkinci cild, onyedinci mektûpda buyuruyor ki: “Önce, Allahü teâlâya hamd ve Peygamberimize ( aleyhisselâm ) salevât eder, size de duâ ederim. Yazılarımla sizi rahatsız ediyorum. Başımıza gelenlere sabr tavsiye buyurduğunuz, kıymetli mektûbu, Şeyh Mustafa getirdi. Okumakla şereflendik. Hepimiz, Allahü teâlânın mülküyüz. Hepimiz, O’nun huzûruna gideceğiz! Başımıza gelenler, görünüş de çok yakıcı, çok acıdır. Fakat, hakîkatde ilerletici, yükseltici ilâçlardır, (ilâçlar, elbette acı olur). Bu acıların, dünyâda sebeb olduğu fâideler, âhıretde beklediğimiz ni’metlerin yüzde biri olamaz. O hâlde evlâd, Allahü teâlânın büyük bir ihsânıdır. Yaşadıkları müddetçe, insan, çok fâidelerini görür, ölümleri de, sevâb kazanmağa, yükselmeğe sebeb olur. Büyük âlim Muhyissünne (Nevevî) (r.aleyh), “Hilyet-ül-ebrâr” ismindeki kitabında diyor ki: “Abdullah İbni Zübeyr ( radıyallahü anh ) halîfe iken, tâ’ûn hastalığı oldu. Bu tâ’unda, Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) seksenüç çocuğu öldü. Kendisi, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) hizmetçisi idi ve bereket, bolluk için duâsını almışdı. Abdurrahmân bin Ebî Bekr Sıddîk’in ( radıyallahü anh ) bu tâ’ûnda kırk çocuğu ölmüşdü. İnsanların en iyisi, en kıymetlisi olan Eshâb-ı Kirâma (aleyhimürrıdvân) böyle yapılınca, bizler gibi günahı çok olanlar, hesaba dâhil olur mu? Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki; “Tâ’ûn, eski ümmetlere, azâb olarak gönderildi. Bu ümmet için şehîd olmağa sebebdir.” Doğrusu, bu vebada ölenler, şaşılacak bir huzûr, Allahü teâlâya teveccüh içinde ölüyor. Bu belâ gününde, insan bu mübârek cemâate karışmağa hevesleniyor. Onlarla birlikde, dünyâdan ayrılıp, âhırete gitmeğe özeniyor. Tâ’ûn belâsı, bu ümmete gazâb, azâb gibi görünmekde ise de, iç yüzü rahmetdir. Meyan Şeyh Tâhir dedi ki, tâ’ûn günlerinde, Lâhor’da, bir kimse sesler duyduğunu ve; “Bu günlerde ölmiyene yazıklar olsun!” dediklerini söyledi. Evet öyledir! Bu şehîdlerin hâline dikkat olunduğu zaman, şaşılacak hâller, anlaşılamıyan işler görülüyor. Böyle ikramlar, yalnız Allahü teâlâ için canını feda edenlere mahsûsdur.

Efendim! Çok sevgili oğlumun ayrılığı, pek büyük musibet oldu. Beni yakdı. Bu kadar yakan bir elem, kimsenin başına gelmemişdir. Fakat, Allahü teâlânın bu felâket karşısında, kalbi za’îf olan bu fakîre ihsân eylediği sabr ve şükr ni’meti de, en büyük ihsânlarından olmuşdur. Allahü teâlâdan dilerim ki, bu musibetin karşılığını dünyâda vermesin. Hepsini âhıretde versin! Bu dileğin de, yüreğimin darlığından olduğunu bilmez değilim. Çünkü, O’nun rahmeti sonsuz, merhameti boldur. Dünyâda da, âhıretde de bol bol vericidir. Kardeşlerimizden umarız ki, son nefesde îmân ile gitmemize ve insanlık îcâbı yapdığımız kusurların af edilmesine duâ buyurarak yardım ve imdâd edeler. Yâ Rabbî, bizi affet, doğru yoldan ayırma! Kâfirlere karşı korunmakda yardımcımız ol! Âmîn. Size ve hidâyetde olanlara selâm ederim.”

Üçüncü cild, yüzyirmibirinci mektûpda buyuruyor ki “Peygamberlere uymadan yalnız riyâzet (nefsin istemediklerini yapmak) çekmekle hâsıl olan hâller, altın yaldızla örtülen bakır gibi veya şekerle kaplanan zehir gibidir. Bakırla karışık altını saf hâlde ayırmak için nefs-i emmârelikten (kötülükleri emretmek) kurtarıp, itmi’nâna kavuşturmak için peygamberlere uymak lâzımdır. Hakîkî hâkim ve tabîb olan Allahü teâlâ, peygamberleri ve bunların dinlerini nefs-i emmâreyi yıkmak, azgınlıktan kurtarmak için gönderdi. Onu yıkmak, belki ıslâh etmek, kurtarmak için bu peygamberleri emretmekten) kurtarıp, itmi’nâna bildirdi. Peygamberlere ve onların dîninin emirlerine uymadıkça, binlerce riyâzetler (nefsin istemediklerini yapmak) ve mücâhedeler (nefsin istediklerini yapmamak) yapılsa, nefsin emmâreliği (kötülükleri emretmesi) kıl kadar azalmaz. Tersine azgınlığı artar, onun hastalığını giderecek yegâne ilâç, peygamberlerin getirmiş olduğu dinlerdir. Bundan başka hiçbirşey nefsi felâketten kurtaramaz.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Zübdet-ül-makâmât sh. 78-86

2) Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbânî 1, cild. 207, 248 ve 266. mektûp: 2, cild. 17. mektûp: 1. cild. 121. mektûp

3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 871, 886, 950, 1014İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MOLLA ABDÜLVEHHÂB BİN TÂCÜDDÎN

Osmanlı devri âlimlerinden. İsmi, Abdülvehhâb bin Tâcüddîn olup, Molla Abdülvehhâb diye tanınır. Küçük Tâcüddîn Efendi’nin oğludur. 950 (m. 1543) senesinde doğdu. Doğum yeri bilinmemektedir. 1014 (m. 1605) senesi Rebî’ul-âhır ayında İstanbul’da vefât etti. Kabri sur içinde Sarı Gürz Mescidi’nin avlusundadır.

Molla Abdülvehhâb’ın babası Küçük Tâcüddîn Efendi de zamanın âlimlerinden idi. Abdülvehhâb ilk tahsilini babasının huzûrunda yapıp, bundan sonra o zamanın meşhûr âlimlerinin ders ve sohbetlerinde bulundu. İlim öğrenmek husûsunda istidat ve kabiliyetinin fevkalâde olduğu görülünce, Çivi-zâde Efendi’nin derslerine gönderildi. Ondan ve çeşitli medreselerdeki müderrislerden okuyarak yetişti. Zamanın âlimlerinden oldu. İlk olarak 990 (m. 1582) senesinde, Müderris-zâde Efendi yerine Kâsımpaşa’da müderris olarak vazîfeye başladı. Sekiz sene sonra Sahn-ı semân medreselerine ta’yin edildi. Şehzâde ve Süleymâniye medreselerinde de vazîfe yaptıktan sonra, 1003 (m. 1594) senesinde Manisa’da Sultan Murâd Medresesi’nde müderris, üç sene sonra Şam kadısı oldu. Bir sene sonra Bursa’ya nakledildi. İki sene sonra Kâhire kadısı olarak vazîfelendirildi. 1011 (m. 1602) senesi Recep ayında İstanbul kadısı oldu ise de, aynı sene içinde emekliye ayrıldı. Üç sene sonra da vefât etti. Molla Abdülvehhâb Efendi (rahmetullahi aleyh), iffet ve doğrulukla meşhûr idi. Gayet hoş ve sevimli bir hâli vardı. Hükümlerinde, kesin, kat’î ve kararlı idi. İstikâmet sahibi olup, dînimizin emirlerine son derece bağlı idi. İsrâftan hiç hoşlanmazdı. Uygunsuz durumlar karşısında, gerektiği yerde sert davrandığı bile olurdu. Kendisi de isrâftan son derece kaçınır, gayet sâde olarak yaşardı, insanlara örnek olan bir hâli vardı. Çok edebli, sâlih, cömert, merhametli ve cana yakın bir zât idi. Dostluğunda sâdık idi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 500

2) Sicilli Osmânî cild-3, sh. 404İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MOLLA ABDÜRRAÛF

Osmanlı âlimlerinin meşhûrlarından. İsmi, Abdürraûf bin Muhammed bin Ömer bin Hamza olup, büyük âlim Molla Arâb Bursavi’nin oğlu ve yine meşhûr âlimlerden Sahn-ı semân müderrisi Arab-zâde’nin birâderidir. 932 (m. 1525) senesinde doğdu. 1009 (m. 1600) senesi Rebî’ul-âhır ayında İstanbul’da vefât etti. Fâtih-Çarşamba’da Kovacı-Dede Mescidi’nin yanında medfûndur.

Daha yedi yaşında iken babası vefât eden Molla Abdürraûf, ilim tahsili çağına geldiğinde, ağabeyi olan Arab-zâde’den ders almaya başladı. Daha sonra, Bursa’da Ahmed Paşa Medresesi müderrisi Kâdı-zâde, Niksârî, Kaynî, Küçük Şems, Küçük Bostan ve İmâm-zâde efendilerden ilim öğrendi. 951 (m. 1544) senesinden sonra, Çivi-zâde Efendi’nin talebesi oldu.

955 (m. 1548) senesinde ilim tahsilini tamamlayan Molla Abdürraûf, ilk olarak Bursa’da Hamza Bey Medresesi’ne müderris oldu. Bir taraftan da ilim ve fazilette ilerlemek için Küçük Tâcüddîn Efendi’nin kurduğu yüksek ilim meclislerine devam etti.

Molla Abdürraûf, 960 (m. 1553) senesinde Kanunî Sultan Süleymân Hân’ın Nahcivan seferine katıldı. Dönüşte Edirne’de bulunan Çuhacı Medresesi’ne müderris oldu.

967 (m. 1559) senesinde Anadolu kadıaskeri Abdülkerîm-zâde Efendi huzûrunda çeşitli ilimlerden imtihan edilen Molla Abdürraûf, bu imtihanda da muvaffak oldu. Bunun neticesinde derecesi yükseltilerek, Bursa’daki Hançeriyye Medresesi’ne ta’yin olundu. 977 (m. 1569) senesinde Edirne’de Üç Şerefeli medreselerine, dört sene sonra İstanbul’a gelerek Sahn-ı semâm medreselerine ve aynı sene içinde de Sultan Selîm Medresesi’ne müderris oldu.

983 (m. 1575) senesinde Selanik kadısı olan Molla Abdürraûf, daha başka yerlerde de kadılık yaptıktan sonra, 992 (m. 1584) senesi Receb ayında, vezîr-i a’zam ve serdâr-ı ekrem Osman Paşa’nın İran üzerine yaptığı seferde, orduda kadı olarak bulundu. 995 (m. 1587) senesi Receb ayında tekrar Selanik kadılığına ta’yin olunan Molla Abdürraûf, bir sene sonra Yenişehir kadısı Osman Efendi ile yer değiştirdi. 997 (m. 1589)’de Mekke-i mükerreme kadısı oldu. 1003 (m. 1594) Zilhicce ayında Bursa’ya hâkim, üç sene sonra Mısır’a vâli ve bir sene sonra da Eyyûb kadısı oldu.

1009 (m. 1600) senesi Rebî’ul-âhır ayında vefât eden Molla Abdürraûf’un cenâzesi Fâtih Câmii’ne getirildi. Cenâze namazını Şeyhülislâm Sun’ullah Efendi kıldırdı. Daha sonra Çarşamba semtinde bulunan Kovacı-Dede Mescidi’nin yanında defnolundu.

Molla Abdürraûf Efendi, ilminin ve faziletinin çokluğu ile meşhûr, birçok güzel hasleti kendinde toplamış, pek kıymetli, çok yüksek bir zât idi. Âlimlerin gözdesi olup, naklî ilimlerle birlikte, aklî ilimleri de bilirdi. Gayet mütevâzi olup, kendi hâlinde yaşardı. Her şeyi tam doğruluk üzere idi. Kul hakkını gözetir, bu husûsa çok riâyet ederdi. “Uyûn-ül-mezâhib” isimli esere şerhi, ayrıca birçok risaleleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 442İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MOLLA ALİ EFENDİ

Serhad evliyâsının büyüklerinden. Rumeli’nde gâzîler arasında meşhûr olup, onların ma’nevî desteği oldu. 1005 (m. 1596) senesinde Dimitrofça’da vefât edip, Eski Câmi yakınında defnedildi.

Ali Efendi, genç yaşında aklî ve naklî ilimlerde ilerleyip, vakitlerini ibâdet ve Kur’ân-ı kerîm okumakla kıymetlendirmişti. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) bildirdiklerine tâbi olmakta ısrarlı olunca, güzel ahlâkta üstün oldu. Birgün Kur’ân-ı kerîmi hatmederken; “Bu hatm-i şerîfi Resûlullahın ( aleyhisselâm ) rûhu için okuyacağım” diye niyet eyledi. Hatmi bitirince, Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâsında görmekle şereflendi. Kendisine Allah yolunda ilerleyeceği, yüksek makamlara kavuşacağı bildirildi. Mübârek bir zâta talebe olacağı, ondan çok istifâde edeceği işâret edilip, ba’zı alâmetleri gösterildi. Serhat boylarında, Allahü teâlânın rızâsı, insanların huzûr ve saadeti için çarpışan Osmanlı akıncılarının arasına karışıp yıllarca cihâd etti. Rü’yâsında işâret edilen Mahmûd ismindeki Allah dostu bir velîden ilim ve feyz alıp kemâle geldi. Halkın arasına karışıp, müezzinlik, imamlık, hatiplik gibi hizmetlerde bulundu. Halk arasında Hakla beraber olup, insanlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını anlatarak ilim ve feyz saçtı. Kendini halktan bir kimse gibi gösterip, gösteriş ve riyadan uzak bir hayat yaşadı. Hasen Paşa kumandasındaki Osmanlı askerlerinin, Seçen kalesi civarında yaptıkları savaşta, onların arasındaydı. Bulunduğu savaşlarda onun varlığı askerin ma’neviyâtını yükseltirdi. Sık sık akıncı birlikleri arasına karışır, onlara, insanlara iyi davranmaları ve her işi Allahü teâlânın rızâsı için yapmaları husûsunda nasihatlerde bulunurdu.

İşi, fikri ve zikri hep Allahü teâlânın rızâsı olan Ali Efendi, ba’zı serhad kasabalarını ziyâret edip, bir kısmında uzun zaman ikâmet etti. İki defa hacca gitti. Şam’da, Çelebi Halîfe talebelerinden Uveys Efendi’nin yolunda olan Abdülkerîm Efendi ve kardeşi Muhammed Çelebi ile görüşüp sohbet etti. Üveysiyye yoluna dâhil oldu. Tekrar serhad boyuna döndü. Çok sıkıntılar çekti. Yirmiden fazla çocuğu vardı. Evlâdının hepsi vefât etti. Kalbi merhametinden kan ağlarken, gözünden bir damla yaş akıtmadı. Bu, Allahü teâlânın emrine râzı olmanın bir ifâdesi idi. Veren O, alan da O idi. Çocuklarından Ömer ve Hasen çelebiler, ilimde icâzet aldaktan sonra vefât etmişlerdi. Baba kalbi bu işe daha fazla dayanamadı. Vücûdu günden güne eridi. Yatağa düştü. O sırada Sultan Üçüncü Mehmed Hân, Eğri seferine çıkmıştı. Askerin ba’zısı firar etmiş, Osmanlı ordusu zor duruma düşmüştü. Ordunun yenildiği haberi, tâ Molla Ali Efendi’nin kulağına kadar gelmişti. Haber kendisine gelince bir miktar duraklayan Ali Efendi; “Hayır haber doğru değildir!” dedi. Çok geçmeden ordunun muzaffer olduğu haberi geldi.

Molla Ali Efendi, çok cömert bir kimse idi. Kudretine göre garîblere ve yolculara ziyâfet ve ikramlarda bulunurdu. Altmıştan fazla Kur’ân-ı kerîm yazmakla şereflendi. Kur’ân-ı kerîm okumakta, Allahü teâlânın ismini zikr ve fi’liyyâtını tefekkürde devamlı idi. Söylediği söz, okuduğu duâ hemen te’sîrini gösterirdi.

Pekçok talebe yetiştiren Molla Ali Efendi, talebelerini gazâya gönderir, onları dînimize hizmet için teşvik ederdi. Belgratlı Münîri Efendi ve Ali Dede onun talebeleri arasındadır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Kitâb-ı silsile-il-mukarrebin ve menâkıb-il-müttekîn (Münirî Efendi) vr. 78aİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MOLLA FEYZULLAH MUSTAFA EFENDİ (Feyzî)

Osmanlı âlimlerinden. Asıl ismi Mustafa’dır. Feyzullah ismi sonradan verilmiştir. Feyzî mahlası ile meşhûr olmuştur. Kanunî Sultan Süleymân devrinde Şam kadılığından emekli iken, 961 (m. 1554) senesinde vefât eden, Kâf Çelebi Ahmed Efendi’nin oğludur. Bu sebeple Kâf-zâde diye de bilinir. 950 (m. 1543) senesinde İstanbul’da doğdu. 1020 (m. 1611) senesinde İstanbul’da vefât etti. Zincirlikuyu yakınında Kayın-pederi Mâ’lül-zâde’nin kabri yanında medfûndur.

Zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil ettikten sonra, Şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi’nin hizmetinde bulunup istifâde etti. Onun yanında mülâzim (stajyer) olarak vazîfe yaptıktan sonra, ilk olarak yirmibeş akçe yevmiye ile, Hâce Hâtun Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi. 982 (m. 1574) senesinde Edirnekapı Medresesi müderrisliğine yükseltildi. 984 (m. 1576)’de Rüstem Paşa Medresesi, 987 (m. 1579)’de Mihrimah Sultan Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi. Aynı sene içinde Sahn-ı semân medreselerinden birine terfi ettirildi. 991 (m. 1583)’de Yavuz Selîm Medresesi müderrisliğine nakledildi. 994 (m. 1586)’de Süleymâniye Medresesi müderrisliğine terfi ettirildi. 998 (m. 1589) senesinde Haleb kadılığına ta’yin edildi. 999 (m. 1590)’da Mekke-i mükerreme kadılığına nakledildi.

Aynı sene içinde Şam kadılığına getirildi. 1000 (m. 1591) senesinde Mısır-Kâhire kadılığına nakl olundu. 1001 (m. 1592)’de bu vazîfeden alınıp, yerine Ma’rûf Efendi getirildi. 1007 (m. 1598)’de Edirne kadılığına ta’yin olundu. 1008 (m. 1599)’de bu vazîfeden ayrılıp, bir köşede ibâdet ve tâatle meşgûl oldu. 1011 (m. 1602)’de Galata kadılığına getirilip, 1012 (m. 1603)’de İstanbul kadılığına nakledildi. Aynı sene içinde vazîfeden abnıp, yerine Yahyâ Efendi ta’yin olundu. 1013 (m. 1604) senesinde Anadolu kadıaskerliğine ta’yin olunan Molla Feyzullah Efendi, aynı sene içinde Rumeli kadıaskerliğine yükseltildiyse de kısa zaman sonra emekli oldu. 1019 (m. 1610) senesinde kendisine teklif edilen Anadolu kadıaskerliğini tekrar kabûl etti. Bu vazîfeye devam etmekte iken, veba hastalığına yakalanarak vefât etti.

Molla Mustafa Feyzullah Efendi, Araca, Farsça ve Türkçe dillerine hâkim, hafızası kuvvetli olup, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim idi. Yüksek ilmî derecesi yanında fazilet sahibi olan Molla Feyzullah Efendi, güzel huylarla kendini süslemişdi. “Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli” müellifi Nevî-zâde Atâî diyor ki: “Bu fakîr, Molla Feyzullah Efendi’ye talebe olup, ondan ilim tahsil ettim. Geniş ilim denizinden inciler toplayan irfan sahibi olduğunu gördüm.” özellikle Arabî ilimlerde özel ihtisas sahibi idi. Tefsîr usûlünde de yüksek dereceye sahip idi. Fetâvâ-i Kâdîhân’a yazdığı fihristi ile Arabça, Farsça ve Türkçe olarak yazdığı şiirlerinden meydana gelen bir “Dîvân”ı vardır. Kınalı-zâde Ali Efendi’nin Kasîde-i lâmiyye’sine nazire yazmıştır.

Onun şiirlerinden bir beyt:

Güzergâh-ı cihan cây-ı karar olmadığın bildik.
Onun için her gece, bir dergâhın mihmânıyız cânân.

Ma’nâsı: “Bu cihanın (dünyânın) yerleşip kalacak yer olmadığını anladık. Bu yüzden her gece Allah dostunun sohbetindeyiz.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 539

2) Sicilli Osmanî cild-4, sh. 32

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MOLLA KERÎM (Ali bin Abdürraûf)

Osmanlı âlimlerinden. Aslen Afrika’nın Zengibâr memleketindendir. Devşirme olarak gelmiş idi. Müslüman olmakla şereflendi, ilim ile meşgûl oldu. İsmi, Ali bin Abdürraûf’dur. Molla Kerîm diye tanınır. Doğum târihi bilinmemektedir. 1033 (m. 1624) senesinde İstanbul’da vefât etti. Sultan Bâyezîd kabristanında, Bâyezîd Câmii’ne yakın bir yerde medfûndur.

O zamanda İstanbul’da bulunan meşhûr âlimlerin derslerinde bulunarak yetişti. İlim öğrenmek husûsunda çok gayretli ve hassas olan Molla Kerîm, bu gayretleri neticesinde diğer arkadaşlarından farklı ve üstün bir dereceye kavuştu, ilim tahsilini tamamlayıp zâhirî ve bâtınî ilimlerde kemâle geldikten sonra, çeşitli vazîfelerde bulundu. Mehmed Ağa, Haseki ve Sahn-ı semân medreselerinde müderrislik yaptı. 1018 (m. 1609) senesi Rebî’ul-âhır ayında Süleymâniye Câmii’ne vaiz oldu. Üç sene sonra Galata kadılığına getirildi. Bundan üç sene sonra da Bursa kadısı oldu. 1027 (m. 1618) senesinde ikinci defa Galata kadısı olması teklif edildi ise de kabûl etmedi. Aynı sene içinde Edirne kadılığı verildi. Daha değişik ve mühim vazîfelerde de bulunduktan sonra, 1029 (m. 1620) senesi Ramazân-ı şerîf ayının Kadîr gecesinde, İstanbul kadılığına ta’yin olundu. Bir sene sonra Cemâzil-âhır ayında Anadolu kadıaskeri oldu. Aynı sene içinde Sultan Osman Hân ile birlikte Leh seferinde bulundu.

1032 (m. 1623) senesi Şa’bân ayında, Receb Efendi yerine Mekke-i mükerreme kadılığına ta’yin olunan Molla Kerîm, hac vazîfesini îfâ etmek, hem de kadılık vazîfesinde bulunmak üzere Mekke-i mükerremeye gitmek için hazırlanırken, ba’zı mâniler yüzünden gidemedi ve emekli oldu. 1033 (m. 1624) senesi ortalarında vefât edip, Sultan Bâyezîd kabristanına defnolundu. Kabir taşında, vefâtına târih düşürülmüş olup:

“Meskeni Molla Ali’nin, Cennet-i a’lâ ola”

mısra’ı yazılıdır.

Molla Kerîm Ali (r.aleyh), bütün hayâtı boyunca, doğruluktan, hak ve adâletten ayrılmadı. Bir ara evkaf müfettişliği vazîfesinde bulundu. İyilik ve ihsân sahibi bir zât olup, sâlihlere ve fakirlere çok yardım ederdi. Her hareketinde istikâmet üzere idi. Dünyalık toplamakta gözü yok idi. Onun nazarında, altın ile saksı parçası bir idi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sicilli Osmânî cild-3, sh. 510

2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 684İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MU’ÎD AHMED EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Otuzuncu Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Ahmed, babasının ismi Yûsuf’dur. Doğum târihi bilinmemektedir. Tokat yakınlarında Kazova (Kazâbad) kasabasında doğdu. 1057 (m. 1647) senesinde İstanbul’da vefât etti. Kâdıçeşmesi’nde yaptırmış olduğu medresenin bahçesine defnedildi.

İlk tahsilini Kazova’da yaptıktan sonra, genç yaşında ilim öğrenmek için İstanbul’a geldi. Zamanın âlimlerinden olan Fehmi Efendi’den ilim tahsîl etti. Onun yanında Mu’îd (yardımcı müderris) ve mülâzim (stajyer müderris) olarak çalıştı. Aklî ve naklî ilimlerde yüksek dereceye ulaşıp, ba’zı medreselerde müderrislik yaptıktan sonra, 1030 (m. 1620) senesinde Şam, 1039 (m. 1629)’da Mısır, 1043 (m. 1633)’de Edirne kadılıklarına ta’yin edildi. Bu vazîfeden alınıp, 1045 (m. 1635)’de İstanbul kadılığına yükseltildi. 1047 (m. 1637)’de Anadolu kadıaskerliğine terfi ettirilen Mu’îd Ahmed Efendi, sert mizaçlı olduğu için, ba’zı kimselerin kırılmasına sebep oldu. Bu yüzden Anadolu kadıaskerliği vazîfesinden alınıp, Belgrad’a gönderildi. Daha sonra İstanbul’a döndü. 1049 (m. 1639) senesinde ikinci defa Anadolu kadıaskerliğine getirildi. 1051 (m. 1641) senesinde Rumeli Kadıaskerliğine yükseltildi. 1055 (m. 1645) senesinde şeyhülislâmlık makamına getirildi. Bu şerefli vazîfeyi adâlet ve doğrulukla yürütürken İstanbul’da vefât etti. Sultan İbrâhim Hân zamanında, bir sene dört ay şeyhülislâmlık yaptı.

Mu’îd Ahmed Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, ilmiyle âmil faziletli bir zât idi. Kâdılığı ve şeyhülislâmlığı müddetince doğruluk ve adâletten ayrılmadı. Allahü teâlânın dîninin emirlerini uygulamaktan ta’viz vermezdi. Sert mizaçlı olmasına rağmen, haklının ve hakîkatin karşısında yumuşak idi. Hak bildiğini devlet erkânına da olsa açıkça söylemekten çekinmezdi. Vazifesinde adâletsizlik yapan kadıları sert bir şekilde azarlar, adam kayırma veya usulsüz iş yapmaya şiddetle karşı çıkardı.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 52

2) Kâmûs-ül-A’lâm cild-6, sh. 4335İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED BÂKÎ-BİLLAH

Evliyânın büyüklerinden, insanları Hakka da’vet eden, doğru yolu göstererek saadete kavuşturan ve kendilerine “Silsile-i aliyye” denilen büyük âlim ve velîlerin yirmiikincisidir. İkinci bin yılının müceddidi ve İslâm âlimlerinin gözbebeği olan İmâm-ı Rabbânî Ahmed-i Fârûkî Serhendî hazretlerinin hocasıdır. Babasının ismi Abdüsselâm olup, faziletli bir zât idi. Annesi ise Hazreti Hüseynin soyundan olup, seyyide ve mübârek bir hanım idi. Muhammed Bâkî-billah hazretleri, 971 (m. 1563) senesinde Kabil şehrinde doğdu. 1012 (m. 1603)’de Delhi’de kırk yaşında iken vefât etti. Türbesi, Kutabrol denilen yerdeki kendi mescidinin yanında olup ziyâret edilmektedir.

Muhammed Bâkî-billah’ın büyüklük hâli daha çocukluk zamanlarında simasından belli olurdu. Yüksek bir zât olacağının işâretleri ve büyük fâidelere sebep olacağının alâmetleri, işlerinden, çalışmalarından ve gayretinden anlaşılırdı. Daha çocukluk zamanlarında, ba’zen bütün gün odanın bir köşesinde başını önüne eğip sessizce oturur, tefekküre dalardı. Gençliğinde, ilim tahsili için Kabil’den Semerkand’a gidip, zâhirî ve aklî ilimleri, zamanının en büyük âlimlerinden olan Mevlânâ Sâdık-ı Hulvânî’den öğrendi. Yüksek yaradılışı ve kabiliyeti ile kısa zamanda, hocasının talebeleri arasında en yüksek seviyeye ulaştı.

Zâhirî ilimleri öğrenip bitirmeden tasavvufa yönelip, bâtını ilimleri öğrenmek için, bu yolun büyük âlimlerinin sohbetlerine ve derslerine gitti. Yaratılışındaki zekâsının ve kabiliyetinin üstünlüğü ile, ilimlerde yüksek bir dereceye ulaştı.

Sâlih ve doğru sözlü bir zât şöyle anlatmıştır: “Hâce Muhammed Bâkî-billah, aklî ilimleri bırakıp, tasavvufa yöneldiği ilk zamanlarda, büyük zâtlardan birinin huzûruna gitmişti. O zât, Hâce Muhammed Bâkî-billah’a “Eğer Hazret-i Hâcemiz birkaç gün daha ilim mütâlâası ile meşgûl olup, kemâl ve ikmâl sahibi olsalardı ne güzel olurdu!” diyerek, Muhammed Bâkî-billah’ın, bir müddet daha zâhirî ilimleri tahsil etmiş olmasını temenni ettiğine işâret etmişti. Bunun üzerine Muhammed Bâkî-billah hazretleri şöyle dedi: “Kemâl sahibi olmaktan maksat (zâhirî ilimlerde) uzun ve zor kitapları, hakkı ile mütâlâa ve izah etmek ise, iddiasız diyebilirim ki; keskin görüşlü âlimlerin anlayabileceği hangi kitabı bize getirseler, getirenlerin hepsi tatmin olur ve tam bir fâide elde ederler.” Muhammed Bâkî-billah’ın zâhirî ilimlerde hocası olan Mevlânâ Sâdık-ı Hulvânî’nin talebelerinden faziletli bir zât, Muhammed Hâşimî Keşmî’ye şöyle anlatmıştır: “Hâce Muhammed Bâkî-billah, zâhirî ilmi bırakıp tasavvufa rağbet ettiğini işittiğimizde, biz hep birden dedik ki: “Bu gençte öyle bir fıtrat ve öyle bir himmet, gayret gördük ki, imkânı yok bir işe başlasın da onu bitirmesin. Başladığı işi mutlaka bitirir.” Nihâyet düşündüğümüz gibi her ne kadar zâhirî ilimleri bırakmışsa da, bu ilimlerde kemâle ulaşmıştır.” Muhammed Bâkî-billah’ın, zâhirî ilimleri tahsil ettiği gençlik yıllarında, Nakşibendiyye yoluna karşı büyük bir muhabbeti vardı. Kendisini bu yolda yetiştirecek bir büyüğü arıyor, onun derslerinden ve sohbetlerinden feyz almak, faydalanmak istiyordu. Bu büyüklerin bulunduğu Mâverâünnehr’e giderek bir çoğu ile görüşüp tanıştı. Sohbetlerinde bulunarak feyz aldı.

Bundan sonra tekrar Hindistan’a gitti. Ba’zı arkadaşları ona, askerliği seçip, bu yoldan zengin olmasını tavsiye etmişlerdi. Fakat Muhammed Bâkî-billah hazretleri, bütün bağlantılardan kurtulup, tasavvufda yükselmeyi istiyor ve bu husûsda şevkle çalışıyordu. Onu seven ve sohbetinde bulunan bir zât şöyle anlatmıştır: “Bu yolda olan büyükleri öyle bir arzu ile arıyordu ve öyle bir gayret gösteriyordu ki, bundan fazlasına insan gücü yetmezdi. Lâhor şehrinin sokaklarında çamur ve kil çok olduğundan, bu sokaklarda yürümek güç olurdu. Muhammed Bâkî-billah bir gönül sahibine rastlamak için, birçok sokak geçer, harabeler, kabristanlar ve bahçeler dolaşır hiç yorulmazdı. Birgün ona arkadaşlık edip onunla beraber gideyim dedim. Her ne kadar mâni olduysa geri kalmak istemedim. Peşlerinden gidip birkaç sokak yürüdüm. Sokaklardaki çamur ve kilin çokluğundan âciz kaldım ve ayaklarım yoruldu. Hayâ ve edebimden bu hâlimi kendisine arzedemedim. Vaziyeti anlayıp, beni geri çevirdi. Nihâyet anladım ki, o başka bir kuvvet ile yürüyordu.”

Muhammed Bâkî-billah hazretleri şöyle anlatmıştır: “Büyüklerin kitaplarından bir kitabı okurken, o büyükler bana göründüler, beni benden aldılar. Bahâeddîn-i Nakşibend’in (kuddise sirruh) mübârek rûhâniyetleri, bana zikr telkin edip, cezbe ile taltif eyledi.”

Onu tanıyıp sevenlerden bir zât da şöyle anlatmıştır: “Bir köyde bir meczûb vardı. Yüksek hâller sahibi idi. Muhammed Bâkî-billah o meczubun hâlini anlamış idi. Yanından ayrılmak istemiyordu. Her ne zaman yanına yaklaşmak istese, mâni olmak için sert sözler söyler, taş atardı. Ba’zan da başka tarafa giderdi. Muhammed Bâkî-billah, bütün bunlara rağmen ondan vaz geçmedi. Birgün o meczûb, Muhammed Bâkî-billah’ı yanına çağırdı ve muradının hâsıl olması için teveccüh gösterip çok duâ etti. O meczûb zâtın teveccühlerinden pekçok fâidelere kavuştu.”

Muhammed Bâkî-billah hazretleri bu hâdiseye temasla şöyle demiştir:

“Gerçi biz, önceki velîler gibi çetin riyâzetler çekmedik ama, intizârlar (bekleyiş) ve büyük ızdıraplar gördük ki, bunların arasında riyâzetler ve çok sert muâmeleler vardı.”

Yine ilk günlerine temasla şöyle anlatmıştır: “O günlerde muhterem annem; kararsızlığımın, kudretsizliğimin ve zayıflığımın çokluğunu görünce, kırık ve mahzûn bir kalb ile ihtiyâç ve acz içinde, içli bir ağlama ile Allahü teâlâya yalvarıp, şöyle duâ etti: “Ey benim ve seni istemekte herşeyden vaz geçmiş ve gençliğin lezzet ve arzularından el çekmiş olan oğlumun Rabbi! Ya onu maksadına kavuştur veya beni daha yaşatma ki, oğlumun maksadına kavuşmamasına ve elemine dayanamıyorum.” Annem çok defa gece yarıları sahralara çıkar, Allahü teâlâya böyle münâcaat ve duâ ederdi. O duâ ve yalvarmaları sebebiyle, Allahü teâlâ benim kalb gözümü açtı. Allahü teâlâ bizim tarafımızdan ona en iyi karşılıklar versin.”

Muhammed Bâkî-billah hazretlerinden rivâyetle ba’zıları şöyle anlatmıştır: “Muhammed Bâkî-billah’ın ennesi, evinde kendisine hizmet eden kadın hizmetçileri olduğu hâlde, dergâhın hizmetini kendisi görürdü. Hattâ tandıra bile ekmeği kendisi kor, pişirirdi. Yemekleri pişirip hazırlardı. Taze ekmeği dergâhda bulunanlar için verir, kendisi kuru ekmek yerdi. Çoğu zaman bir kuru hasır üzerinde yatardı. Birgün Muhammed Bâkî-billah, annesinin güçsüz ve takatsiz bir hâl almış olduğunu görerek, dergâhın yemek pişirme işini bir başkasının yapmasını söyledi. Fakat annesi böyle bir hizmetten mahrûm kaldım diye ağlayarak; “Bilmiyorum, ne kabahatim oldu ki, Allahü teâlâ beni bu hizmetten mahrûm eyledi. Yaptığım en iyi iş, o faziletli oğlum Muhammed Bâkî-billah’a ve talebelerine ekmek ve yemek pişirmek idi. Onu da benden aldılar” dedi. Tevâzusunun, inkisârının kırıklığının ve edebinin çokluğundan, bu durumu oğlu Muhammed Bâkî-billah hazretlerine açıklamadı. Annesinin bu ızdırâbı, Muhammed Bâkî-billah hazretlerine bildirilince, bir ni’met olan bu hizmeti tekrar annesine verdi.”

Muhammed Bâkî-billah, sâlihleri ve meczûbları aramakta çok gayret gösterir, birçok memleketi dolaşır ve temiz kalbli olanları bulur, onlardan nasîbini alırdı. Bu seyahatleri sırasında Silsile-i aliyye-i Nakşîbendiyye büyüklerinden birinin sohbetine kavuştu. Ona talebe olmak ve tam bağlanmak istedi. Bunun için istihâre yaptı. Rü’yâsında Muhammed Pârisâ hazretlerini gördü. Muhammed Pârisâ (kuddise sirruh) rü’yâsında ona buyurdu ki: “Tasavvuf yolunda ilerlemek en iyi ahlâk ile ahlâklanmaktır. Bu büyük ni’met ve se’âdet ele geçince, bu yolda elde edilecek fâide, elde edilmiş demektir.” Muhammed Bâkî-billah, başlangıçta ilk istifâdesini şöyle anlatmıştır: “İlk defa günahlardan tövbe, Hâce Übeyd hazretlerinin huzûrunda oldu. Benim için Fâtiha okumasını istedim. Sonra Semerkand’da bulunan ve Ahmed Yesevî’nin yolunda olan İftihâr-i Şeyh’e talebe olmak arzusu ile tekrar tövbe ettim. Her ne kadar, “Siz gençsiniz, siz bu işe katlanamazsınız” dediyse de, arzumun çokluğunu görünce; “Bir Fâtiha okuyalım” ve “Allahü teâlâ istikâmet versin, Büyüklerin maksadına uygun azîmet nasîb eylesin, kalbinde büyük değişmeler ve nefsinde harablıklar (ıslâh) vâki olsun” dedi. Bir başka zaman Emîr Abdullah Belhî’nin huzûrunda tövbemi yeniledim. Elimi müsâfehaya yakın bir şekilde tuttu. Ümîd edilir ki, bunun bereketi kıyâmete kadar devam eder.”

Bundan sonra bir müddet daha dolaştım. Nihâyet rü’yâda, Behâeddîn Buhârî Nakşibend hazretlerinin huzûrunda tam bir tövbe yaptım. Bundan sonra bende tasavvuf yoluna girmek arzusu aşikâr oldu. Bu yola girmek için her çâreye başvurdum. Nihâyet mübârek zâtlardan biri bana; “Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) gelen zikr, neticeye kavuşturur” dedi. Bütün gayretimle bu sözü söyleyen zâttan zikri ve murâkabeyi almak için uğraştım, iki sene o zâtın silsilesindeki zikre, murâkabeye ve tesbihlere devam ettim... Her ne kadar bu sırada gizli işâretler, diğer bir yola girmeyi gösterdiyse de, ayaklarımı yerden kaldıramadım. Böylece nefsi yenip gönül bahçeme, Allahü teâlânın izni ile büyüklerin kerem tohumunu ektim. İnşâallah o tohumu, ikram ve ihsân edip, gözlerin görmediği, kulakların işitmediği nehirlerle beslerler. Bundan sonra Keşmir’e gittim ve orada Bâbâ Vâli’nin sohbetine devam edip, bereketli nazarlarına ve teveccühlerine kavuştum. Cenâb-ı Hakka hamd ve senalar olsun ki, o teveccühler ile kabûl kapısı aralandı. Keşmir’de sohbetine devam ettiğim Bâbâ Vâli, Nakşibendiyye yolundan icâzetli olduğu için, kendilerine gelen talibin istidâdına o silsile yoluyla feyz verdiler. Bâbâ Vâli’nin vefâtından sonra, bu yolda bilinen gaybet (kendinden geçme) hâli ele geçti ve büyük velîlerin rûhları müjdeler verdiler, telkinlerde bulundular. Bereketli teveccühleri ile nisbetim, irtibâtım kuvvetlendi ve gaybet dâiresi genişledi. Yol açıldı ve aydınlandı. Velhâsıl cem’iyyet ele geçti.

Muhammed Bâkî-billah hazretleri, Mâverâünnehr şehirlerinden birine giderken, bir gece rü’yâsında Mevlânâ Hâcegî İmkenegî hazretlerini görmüş ona şöyle buyurmuştur: “Ey oğul, senin yolunu gözlüyordum.” Mevlânâ Hâcegî İmkenegî’nin huzûruna kavuşup, çok yardım ve ihsânlar gördü, Hocası onun yüksek hâllerini dinledikten sonra, üç gün üç gece onunla birlikte yalnız bir odada sohbet etti. Bir müddet ona feyz verdi. Muhammed Bâkî-billah, hocası olan evliyânın büyüklerinden Hâcegî İmkenegî’ye talebe olmasını şöyle anlatmıştır: “Nihâyet inâyetlerinin çekmesiyle, hakîkatler sahibi, irşâd dergâhı, Mevlânâ Hâcegî İmkenegî hazretlerinin huzûruna kavuştum. Candan bir arzu ve istek ile bî’at edip, müsâfeha eyledik. Büyükler yolunu ondan aldım. Hâcegî İmkenegî hazretlerinin sohbetinde bulunmakla ve Behâeddîn Nakşibend’in (kuddise sirruh) ve halîfelerinin yüksek rûhâniyetlerinin imdâdı ile, bu büyükler silsilesine dâhil olup, Hâcegî İmkenegî’nin halîfesi olup makamına geçtim.”

Hâcegî İmkenegî hazretleri, Muhammed Bâkî-billah’ı kısa zamanda tasavvufda yetiştirip, yüksek derecelere kavuşturduktan sonra ona şöyle buyurdu: “Sizin işiniz, Allahü teâlânın yardımı ve bu yolun büyüklerinin rûhlarının terbiyesi ile tamam oldu. Tekrar Hindistan’a gidiniz. Çünkü bu silsile-i aliyyenin sizin sayenizde parlayacağını görüyorum. Bereket ve terbiyenizden orada, sizden çok istifâde edip, büyük işler yapanlar gelecek.” Böylece ikinci bin yılının müceddidi. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin orada yetişeceğini müjdeliyordu.

Hâcegî İmkenegî hazretlerinin, Muhammed Bâkî-billah’a hilâfet ve tam bir icâzet verip, Hindistan’a gönderdiğini duyan talebelerinden ba’zıları gayrete gelip, aralarında bir huzûrsuzluk hâsıl oldu. Kendileri uzun müddet orada oldukları için yeni gelen bir gencin kısa zamanda tam bir icâzetle dönmesi onları düşündürmüştü. Hâcegî İmkenegî hazretleri bu durumu duyunca şöyle buyurmuştur: “Dostlarım bilsinler ki, bu gencin işini tamamlayıp buraya bizim yanımıza gönderdiler. Yanımıza hâllerinin doğru olup olmadığını kontrol için geldi. Şüphesiz öyle gelen böyle gider.”

Muhammed Bâkî-billah hazretleri, hocası Hâcegî Muhammed İmkenegî’nin sohbetinde yetişip icâzet aldıktan sonra, onun emriyle Hindistan’a gidip, bir sene Lâhor’da kaldı. Oradaki âlimler ve fâdıllar onun sohbetine gelip, istifâde ettiler. Sonra Delhi’ye gidip, vefâtına kadar orada kalıp, insanlara doğru yolu anlattı. İki-üç sene gibi kısa bir müddet irşâd makamında bulunmasına rağmen, pekçok âlim ve evliyâ yetiştirdi. Onun yetiştirdiği büyüklerin başında, kendisinden sonra halîfesi olan, hicrî ikinci bin yılının müceddidi, İslâm âlimlerinin gözbebeği İmâm-ı Rabbânî Ahmed Fârûkî Serhendî gelir, İmâm-ı Rabbânî hazretleri yetişip kemâle gelince, Muhammed Bâkî-billah bütün talebesinin yetiştirilmesini ona bıraktı. Hâce Ubeydullah ve Hâce Muhammed Abdullah adında iki oğlu vardı. Bunların da yetiştirilmesini İmâm-ı Rabbânî hazretlerine bıraktı. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin “Mektûbât”ında bunlara yazılmış mektûpları vardır. Oğulları tasavvufta yetişmiş kıymetli zâtlardan idi.Muhammed Bâkî-billah’ın eserleri şunlardır: 1-Külliyât-ı Bâkî-billah: Bir kitapta toplanmıştır. 2- Mektûpları, 3-Rubâ’iyyât: Bu eserini İmâm-ı Rabbânî hazretleri “Şerhu Rubâ’ıyyât” adıyla şerh etmiştir.

Menkıbeleri ve kerâmetleri: Muhammed Bâkî-billah hazretleri, dâima hâllerini gizlerdi. Çok tevâzu sahibi idi. Suâl soranlara zarûret miktârınca, kısa cevap verirdi. Bununla beraber, tasavvuf yolunda karşılaşılan derin ma’nâların halli için sorulan suâlleri, soranın tamamen anlayabileceği şekilde, çok açık olarak îzâh ederdi. Belki yanlış anlar ve yanlış yola gider düşüncesiyle, bu husûsta çok dikkatli davranırdı. Dâima hüzünlü ve üzüntülü olduğu hâlde, huzûruna gelenlerle neşeli ve tebessüm ederek konuşurdu. Müslümanlara çok yardım eder, iyi işlerinde onlara faydalı olmaktan asla kaçınmazdı. Âlimlere ve büyüklere, aşırı bir ta’zim ve hürmetleri vardı.

Amele âit küçük ve büyük mes’elelerde, vera’ sahibi (şüphelilerden sakınan) fıkıh âlimlerine ve kitaplarına başvururdu. Bir talebe istifâde için huzûruna gelseydi, tevâzusunun çokluğundan ve dâima kendisini kusurlu gördüğünden, özür dileyip, bu büyük işten kendisini çekmek isterdi. Eğer, o gelen sâdık bir talebe ise, onun ni’met sofrasından, rızkını ve nasîbini almasına yardım ederdi. Gelen talebelerin metanetini, şiddetli arzusunu görünce, ona yardım kucağını açar, kendi terbiye dâiresine alırdı.

Derler ki: Horasanlı bir genç, bir müddet, Hâce Kutbüddîn-i Bahtiyarı Üveysî’nin (kuddise sirruh) feyz ve nûr saçan mezârına gider. Bu mübârek zâtın rûhâniyetinden, hayatta olan bir mürşid-i kâmilin kendisine bildirilmesini ister. Muhammed Bâkî-billah (kuddise sirruh) Delhi’ye geldiği gece, rü’yâda, Nakşibendî büyüklerinden birinin geldiğini gösterirler. Rü’yâyı gören, emre uyarak, Muhammed Bâkî-billah’ın huzûruna gelip, rü’yâda gördüklerini arzeder ve kabûl edilmesi için yalvarır. Fakat cevâbında: “Bu miskin kendimi bu işe lâyık göremiyorum, herhalde başkası olsa gerek” buyurur. Çok fazla tevâzu gösterdiği ve çeşit çeşit özürler dilediği için, genç tekrar kaldığı yere döner. Ertesi gece rü’yâda kendisine; “O büyük, huzûruna çıktığın ve sana inkisarını beyân eyleyen zâttır” buyururlar. Sabahleyin tekrar huzûruna gelir, fakat bir daha geri çevrilmez, ihtimâmla kabûl edilip, her ne gördüyse orada görür.

Çok defa tevâzu’unun çokluğundan, çeşit çeşit özürler diler, sohbet ve hizmetine devam eden, hâller sahibi, akidesi doğru ve sağlam talebelerine; “Bu zavallı sizin düşündüğünüz gibi değilim. Başka yere gidiniz, eğer hakîki bir rehber, mutlak bir doğru yol gösterici bulursanız, bu fakire de haber veriniz ki, hemen huzûruna gidip ona hizmet edeyim, belki kalbimin derdine bir derman bulurum” derdi.

Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle nakletmiştir: “Muhammed Bâkî-billah’ın talebelerinden olan Hâce Hüsâmeddîn’den bizzat işittim.. Şöyle anlattı: “Muhammed Bâkî-billah’a beni talebeliğe kabûl etmesini arz ettiğimde, bana da aynı şekilde hareket etti. Tevâzu’unun çokluğundan, talebeliğe kabûl etmeye lâyık olmadığını söyledi. Hattâ bu husûsta o kadar ısrar etti ki, yanlarında durmağı edebe aykırı görüp, Akra’ya hareket ettim. Şehre gelince hayretler içinde kalıp, şaşkın bir vaziyette; “Ben şimdi ne yapayım? Gideyim, tekrar huzûrlarına kavuşup, verdiğiniz emri yerine getirdim, söylediğiniz şekilde bir kimse bulamadım diyeyim” dedim. Bu sırada bir evin önünden geçerken, can kulağıma, kalbleri çeken bir ses geldi. İyice dinleyince, bunun Sa’d-i Şîrâzî’nin beytlerinden olduğunu anladım.

Beyt:

“Ellerini sallarsın eteğini toplarsın,
Ayrılmaz “tatlıcıdan, sineği ne koğarsın!”

Bu beytin te’sîrinden, şaşkın ve perişan bir hâlde, o yüksek huzûrlarına gidip, gördüklerimi ve işittiklerimi onlara arzettim.”

Lahor şehrinden olup, Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin sohbetlerine kavuşarak feyz alan bir zât, sohbete kavuşmasını şöyle anlatmıştır: “Bir gece rü’yâmda Muhammed Bâkî-billah hazretlerini gördüm. Çıplak bir at üzerinde gidiyordu. Arkasında da onu ta’kib eden büyük bir kalabalık vardı. “Bu zât zamanın kutbudur” diyorlardı. Bu rü’yâdan sonra, Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin huzûruna gidip, beni talebeliğe kabûl etmesi için yalvardım. Diğer isteklilere gösterdiği tevâzu’u bana da gösterdi.

Bunun üzerine ağlayarak, feryâd-ü-figân ederek ve perişan bir vaziyette mescide gittim. Dervişlerle bir arada otururken şu sözler kendiliğinden ağzımdan çıkıverdi: “Ey yâr! Ah, bu ne naz, ne yakmaktır ki, kendini bana gösterdin, kalbimi çaldın. Nâşad (mutsuz) üzüntülü, evi barkı terketmiş benim gibi bir zavallıya, bir biçâreye böyle söylenir, böyle muâmele edilirse, ne yapar nereye gider?” Bu sözleri öyle bir eda ile söylemişim ki, orada bulunanlardan çoğu hüngür hüngür ağlamağa, derin derin üzülmeğe başladı. Akılları başlarından gitti ve bir karışıklık meydana geldi. Bu karışıklık haberi Muhammed Bâkî-billah’a gidince; “Bu karışıklık nedir?” diye sordu. Vaziyeti kendisine arzettiler. Bu hâlime bakıp tebessüm etti. Sonra beni huzûruna çağırıp talebeliğe kabûl ederek tasavvufta yetişmem için ihtimâm gösterdi. Beyt:

Çocuk bakar, ne zaman süt taşıp dökülecek,
Bulut bakar, ne zaman çimen açıp gülecek?

Muhammed Bâkî-billah’ın (kuddise sirruh) âdetleri şöyle idi ki; her kimi kabûl etseler, önce tövbe ettirirdi. Eğer o talebede kendisine karşı büyük bir aşk ve muhabbet görürse, hakîkat-i câmi’a olan kalbde, kendi sûretini muhafaza etmesini, hatırlamasını emrederdi. Tasarrufunun yüksekliğinden, bu hâl esnasında sûreti şerîfleri apaçık görünürdü.

Başka hocalardan da ders almış, onların yolunda bulunmuş, icâzet almış olan, Hâce Burhan isminde bir zât, huzûruna gelip, istifâde etmek ve feyz almak arzusunu bildirince, Muhammed Bâkî-billah (kuddise sirruh) kendi sûretlerini kalbde muhafaza etmesini, hatırlamasını emir buyurdu. Gelen zât bu duruma hayret etti. Yakınlarına, sırdaşlarına: “Bu vazîfe, bu yola yeni girmiş olanların hâline münâsiptir, kerem etsinler ve daha yüksek bir murâkabe göstersinler” dedi. Dostları, yakınları; “Emre itaat edip uymak ve fazlasından kaçmak, sakınmak lâzımdır” dediler. Bunun üzerine Muhammed Bâkî-billah’a sevgi ve bağlılığı arttı. Mübârek sûretini hep kalbinde tuttu, İki gün geçmeden büyük hâllere kavuştu.

Talebelerden çoğuna, büyükler yolundaki kalb ile zikri gösterirdi. Ba’zılarına zikr-i nefyi (la ilahe demeyi) ve isbâtı (illallah, demeyi) ba’zılarına yalnız isbâtı, ya’nî, yalnız Allahü teâlânın zâtının ismini söylemesini emrederlerdi. Nisbeti, te’sîri o kadar çoktu ki, birçokları yalnız yüzünü görmekle, cezbeye kapılır ve tasavvuf hâllerine mağlûp olurlardı.

Ramazân-ı şerîf ayında bir gece, İmâm-ı Rabbânî hazretleri, (kuddise sirruh) hizmetçilerinden birisi ile yüksek üstadına yoğurt göndermişdi. Getiren şahıs hizmetçilerine değil de, doğruca Muhammed Bâkî-billah’ın (kuddise sirruh) kapısına gitti. Kapıyı çaldı. Muhammed Bâkî-billah bir başkasını uyandırmayıp kendisi kalktı. Yoğurt kabını elinden alıp: “İsmin nedir, nereden geliyorsun?” buyurdu. “İsmim Bâbâ’dır. Şeyh Ahmed’in (İmâm-ı Rabbânî’nin) hizmetçisiyim” dedi. Bunun üzerine; “Madem ki bizim Şeyh Ahmed’in hizmetçisisin, bizimle berabersin” buyurdu. Bu kadarcık bir görüşmeden, hizmetçide bir sekr, kendinden geçme hâli hâsıl oldu. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûruna gitti. İmâm-ı Rabbânî hazretleri: “Hâlin nedir? Sana ne oldu?” dedi. Kendinden habersiz, mest olmuş bir vaziyette; “Her yerde, taşlarda, ağaçlarda, yerde, gökte, anlatılamayan, vasfedilmeyen, nihâyetsiz bir nûr görüyorum. Nasıl anlatayım, ifâdeye, beyâna sığmaz” dedi. İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh) hocası Muhammed Bâkî-billah’ı kasd ederek; “Muhakkak o mübârekler, bu biçârenin karşısında durup, karşılarında duran bu zerre üzerine bu güneşten bir şua aksetti” buyurdu. Ertesi gün İmâm-ı Rabbânî, hocasının (kuddise sirruh) huzûruna gidince, hocası ona tebessüm etti. Beyt:

Mahşer gününde şehîdler, kan bahâsı isterler,
Sen, bir tebessüm eyle, hepsi sükût etsinler.

Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatmıştır: “Efendim, kurtarıcım, Mir Muhammed Nu’mân buyurdu ki: “Birgün kızımı hocamın huzûruna gönderdim. Hocam Muhammed Bâkî-billah, daha meme emmekte olan bu çocuğu mübârek kucaklarına alıp, şefkat ve merhamet gösterdi. Çocuk elini mübârek sakalına getirip çekerken, mübârek sakallarından bir kıl elinde kaldı. Buyurdular ki: “Mir, senin çocuğun, bizden bir yadigâr aldı.” O sıralarda âhırete irtihâl eyledi. Ve o mübârek sakalından bir kıl, teberrüken ve yadigâr olarak bizde kaldı. Beyt:

Saçlarından bir tel beni mest eder,
Hattâ çok söyledim, kokusu yeter.”

Muhammed Bâkî-billah’ın kalblere teveccüh ederek, kalbleri, Allah, Allah diye zikrettirmesi inâyeti umûmî idi. Birgün İmâm-ı Rabbânî (r.aleyh) buyurdu ki: “Bu ni’metin şümûllü ve umûmî olması, ya’nî kalbin zikretmesi ve bu yolun daha başlangıcında cezbe hâsıl olması, hocamız Muhammed Bâkî-billah’ın bu yolda lâzım olan bereketli bir ilavesidir.” Muhammed Hâşim-i Keşmî, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine: “Daha evvel bu yoldaki büyüklerde bu yok mu idi?” diye sorunca, buyurdu ki: “Vardı, ama başlangıçta bu kadar umûmî değildi.” Ve yine buyurdu ki: “Bu şümûlün ve bu umûmîliğin sırrını, Muhammed Bâkî-billah’dan sorduğum zaman, buyurdu ki: “O zamandan bu zamana kadar isteyenlerin, talebelerin arzu ve himmetleri azaldı ve karıştı; talebelerin anlama ve gayretleri de azaldı. Şefkatin çokluğu sebebiyle onlar mücâhede etmeksizin, uğraşmaksızın, büyük gayret sarfetmeksizin bu yola alınıyorlar. Böylece arzu ve istek sahrasında yaya olarak yürüyenler, bineğe kavuşuyorlar ve soğuklukları sıcağa dönüyor.” Muhammed Hâşim-i Keşmî demiştir ki: “İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh) bu sözleri anlatıp bitirince, bir âh çekti ve şöyle duâ etti: “Allahü teâlâ ona, talebeleri tarafından, büyük ve hayırlı karşılıklar versin!”

Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin şefkati ve merhameti o kadar çok idi ki, bir defasında Lahor şehrinde kıtlık vâki olup, yaşamak güçleşmişti. O günlerde o da, Lâhor’da bulunuyordu. Hattâ birkaç gün yemek bile yemedi. Her ne zaman huzûrlarına yemek getirseler; “İnsanlar, sokaklarda açlıktan can verirken, bizim yememiz insafa sığmaz” derdi. Getirilen yemeklerin hepsini açlara dağıtırdı. Lâhor’dan Delhi’ye giderken çok defa, daha bir-iki kilometre yol almadan, yaya yürüyen bir zavallıyı görür, hayvandan inip, onu bindirir, kendisi yaya yürürdü. Hattâ tanıdıklarından biri bu yaptığını görerek; “Kendisi yaya gidiyor” demesin diye, tevâzu’undan sarığını başına iyice geçirerek kendisini belli etmezdi. Şehre yaklaşınca hâllerini gizlemek niyetiyle, tekrar hayvana binerdi. Şefkati ve acıması o kadar çoktu ki, hayvanlara bile şâmildi.

Derler ki: “Bir gece teheccüde kalkmıştı. Bir kedi gelip yorganının üzerinde uyumuştu. Sabaha kadar sıkıntı ve mihnetlere katlanıp kediyi uyandırmadı. Eğer kendisinden bir hârika, bir kerâmet zuhur etseydi, Allahü teâlânın mahlûkâtına olan aşırı şefkatinden, acımasından dolayı olurdu.”

Delhi şehrindeki faziletli zâtlardan biri, muradının hâsıl olması için ahdetmişti. Ya’nî evliyâlık hâllerinin hâsıl olması için ne yapmak lazımsa hepsini göze almıştı. Bunun için her tarafa başvurdu. Senelerce dolaştı, fakat kalb gözü açılmadı. Maksadına ulaşması için edilen duâlardan bir te’sîr görmedi. Arayış içinde olan bu faziletli zât, Muhammed Bâkî-billah’ın hâlini ve kemâlini, tasavvuftaki üstün derecesini duymuştu. Birgün hâlini ona arzetmeye karar verip, birgün Muhammed Bâkî-billah at üzerinde giderken yanına yaklaştı. Atının dizginlerini tutup, büyük ve içli bir yalvarma ile vaziyetini arzetti. Ve meşakkatinin son bulmasını istedi. Muhammed Bâkî-billah (kuddise sirruh) ona merhamet ederek atından indi ve onu şefkatle kucakladı. Kuvvetlice boynuna sarılıp sıktı. “Allahü teâlâ senin kalb gözünü açsın” dedi. O anda teveccüh için yalvaran kimse kalb gözünün açıldığını müşâhede etti. Muhammed Bâkî-billah’ın teveccühü ile kalb gözü açıldı.

Bir başka kerâmeti de şöyledir: Üç-dört yaşlarında küçük bir çocuk, İran’da Şîrâz’ın güneyindeki Fîrûz-âbâd kal’asının onbeş-yirmi metre yüksekliğindeki duvarından, zemini taş olan yere düşmüştü. Öyle ki çocuğun kulaklarından kan gelip nefesi kesilmişti. Çocuğun annesi bu hâdise karşısında çocuğunu kucaklayıp, çaresizlikler içerisinde ağlayıp inleyerek, doğruca büyük bir evliyâ zât olduğunu bildiği Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin huzûruna gitti. Derin bir üzüntü ve içli bir yalvarışla çocuğunun kurtulması için himmet ve duâ istedi. Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin âdeti şöyleydi ki; teveccüh ve tasarruflarını, ma’nevî yardımlarını, sebebler altında gizlerdi. Bu durum karşısında da himmetini gizleyip bir tıb kitabı istedi. Kitabı alıp; “Öyle anlıyorum ki bu çocuk ölmeyecek!” buyurdu. Orada bulunanlar hayretler içerisinde kaldılar. Muhammed Bâkî-billah hazretleri bundan sonra bir müddet sessizce durup çocuğa himmet ve duâda bulundu. Bir de baktılar ki çocuk eski hâline gelip sapa sağlam oldu. Bu hâdiseye şâhid olanların şaşkınlığı bir kat daha arttı.

Doğruluktan ve mürüvvetten uzak olan bir asker, Muhammed Baki billah’ın komşularından birine eziyet etmekte idi. Muhammed Bâkî-billalı hazretleri, bu zulmü görerek, rahat edemeyip, o askere nasihat etti. Fakat o zâlim asker nasihatlerini kabûl etmedi. Bâkî-billah, mazlûma merhametinin çokluğundan, o zâlime şöyle dedi: “Merhameti gibi gayreti de çok olanların (büyük velîlerin), komşularına yaptığınız bu iş sizi helak eder. Haberiniz olsun!” İki-üç gün sonra o zâlim askeri açıkça hırsızlık yapma suçundan yakaladılar ve öldürdüler.

Muhammed Bâkî-billah’ın komşularından bir genç içki içer ve her çeşit kötülüğü yapardı. Bunu duyar ve ıslâhı için bekleyip tahammül ederdi. Birgün Hâce Hüsâmeddîn’in haber vermesiyle, görevliler o genci yakaladılar ve habse attılar. Muhammed Bâkî-billah bunu duyunca, Hâce Hüsâmeddîn’i çağırıp darıldı. Hâce Hüsâmeddîn: “Öyle fâsık, öyle kötü bir kimsedir ki, kötülükleri sayısız ve başkalarına zarar verir hâldedir” deyince, üzüntülü bir şekilde, derin bir âh çekip buyurdu ki: “Sen kendini sâlih, temiz ve hayırlı gördüğünden senin nazarında o, fâsık, kötü ve şerir görünüyor. Fakat biz ki, hiçbir şekilde kendimizi ondan farklı görmüyoruz. Nasıl olur da onun zararına bir söz söyleriz?” Sonra o genci, araya girerek hapisten çıkardılar. O genç, komşusu Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin yakın alâkası ve şefkati karşısında son derece memnun olup, günahlarına tövbe etti. Kötü işlerden vaz geçti ve sâlih bir kimse oldu.

Muhammed Bâkî-billah hazretleri çok tevâzu gösterir ve inkisar (kırıklık) içinde hâllerini hep kusurlu görürdü. Bu hâl kendisini o kadar kaplamıştı ki, eğer talebesinden biri bir kusur etse ve bunu işitse: “Bunlar bizim fenâ sıfatlarımızın akisleridir. Biz fenâ olunca onlara da akseder onlar ne yapabilirler, ellerinden ne gelir?” buyurarak yüksek bir tevâzu gösterirdi.

Emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yaparken, iyilikleri bildirip, kötülüklerden sakındırırken, şiddet ve sertlik göstermezdi. Bir kimse dîne uygun olmayan bir iş yapsa veya söz söylese, yumuşaklıkla, kinâye ve îmâ ile sakındırır, kalb kırmak istemezdi. Emr-i ma’rûf yaparken, kendini diğer insanlardan ayırmamak ve üstün görmemek için çok gayret sarfederdi. Hiçbir zaman dilinde, meclisinde ve sohbetlerinde hiçbir müslüman kötülenmezdi. Huzûrunda bulunanlardan birinin kalbinden bir müslüman hakkında kötü bir düşünce veya hafife alma düşüncesi geçse, Muhammed Bâki billah hazretleri derhal, hakkında kötü düşünülen kimseyi medhedici sözler söylerek konuşmaya başlardı.

Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatmıştır: “Birgün câmilerden birinin yanında talebelere ayrılmış bir odada oturuyordum. Bir talebe diğer bir talebe ile evliyânın hâlleri üzerinde konuşuyordu. Bir ara bu talebelerden biri, Muhammed Bâkî-billah’dan bahsedip “Bu güne kadar çok yerler gezdim. Bu zamanda onun gibi nefsini terketmiş, cefâlar çekmiş, kimse yoktur” diyerek şöyle anlattı:

“Hâce Kutbüddîn hazretlerinin mübârek mezârlarının başındaydım. Aniden “Muhammed Bâkî-billah hazretleri geliyor” dediler. Mezara hizmet eden hizmetçi, mezara yakın bir yere, onlar için bir iskemle ve üzerine minder ve örtü koydu. Muhammed Bâkî-billah hazretleri için hazırladı. Muhammed Bâkî-billah daha teşrîf etmeden önce, kendinden habersiz biri içeriye girdi. Gözü iskemleyi ve üzerindeki örtüyü görünce; “Bu nedir ve kimin içindir?” dedi. Hizmetçi; Muhammed Bâkî-billah’ı göstererek; “Gelen şu azîz içindir” dedi. O kendinden habersiz adam kızarak, kötü söyleyerek, Muhammed Bâkî-billah (kuddise sirruh) için bağırmağa, sövüp saymağa başladı. Bu sırada Hazret-i Hâce Bâkî-billah içeri girdi. Söven kimse, onu görünce huzûrunda, yüzüne karşı daha kötü sözler söyledi ve; “Ey filân! Sen buna lâyık mısın ki, senin için buraya minder koysunlar?” dedi. Adam bağırıp çağırmaktan ter içinde kalmıştı. Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin orada bulunan talebelerinden bir çoğu, onu îkâz etmek istediler. Muhammed Bâkî-billah hepsini göz işâreti ile bu işten vazgeçilip kendisi kötü sözler söyleyen o kızgın adamın yanına gidip, yumuşak ve tatlı bir ifâde ile, “Evet, senin dediğin gibidir, ben öyleyim, ben ona nasıl lâyık olurum, benim haberim olmadan bu işi yaptılar. Af ediniz efendim ve kalbinizi, bana karşı kötü düşünceden boşaltınız” deyip, kaftanlarının kolu ile o bağıran adamın alnının terlerini sildi. Sonra ona birkaç altın verdi. Böylece adamın öfkesi yatıştı. Bu hâdiseyi nakleden kimse sonra şöyle dedi: “Ben o adamın bağırıp çağırmaları karşısında Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin hâlinde ve konuşmasında en ufak bir değişme görmedim, işte o zaman yeryüzünde, melek sıfatlı bir kimsenin bulunduğunu yakînen anladım.”

Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin zamanında kendisini seven vâliler kendisi ve fakirlere dağıtması için, altın ve gümüş paralar gönderirlerdi. Muhammed Bâkî-billah hazretleri de bu paraları fakirlere dağıtırdı. Maksaddan ve hakîkatten uzak olan ba’zı zavallılar onu kendileri gibi zannedip dil uzatırlardı. Talebeleri böyle hâdiselere mâni olmak, müdâhele etmek istedikleri zaman, buna mâni olur yumuşaklık, tatlılık ve güzel vasıflar ile sıfatlanmalarını sağlardı. Talebelerine, sözle, hareketle, kendilerini kusurlu ve küçük görme hâlini ve yapılan cefâlara katlanmayı dâima gösterir ve buna; “Maksada kavuşturucu bir delîl ve irfan yolunun rehberi” derdi. Talebelerinden buna uymayan birşey meydana gelseydi, kırılarak çok nasihat ederdi.

Hân-ı Hânân ismi ile meşhûr Abdürrahîm Hân onu sevenlerden olup, tam bir muhabbetle bağlı idi.

Bâkî-billah hazretlerinin hacca gideceklerini duyunca, yüzbin rub’iyye (o zamanın parası) kendisinin ve talebelerinin yemek ve yol parası olarak gönderdi. “Bu hediyemi, merhamet ederek kabûl etsinler” dedi. Muhammed Bâkî-billah hazretleri bunu duyunca durup; “Bizim gibilerin hacca gitmesi müslümanların altın ve gümüşlerini kendimize sarfetmenin karşılığı olmaz!” deyip, kabûl etmedi ve geri döndü.

Giymede, yemede, oturmada hiçbir şeye özenmez ve heves etmezdi. Şöyle ki: sevmediği ve tabiatının arzu etmediği bir yemeği birkaç gün üst-üste önüne getirseler; “Bir başka yemek getirin” demezdi. Bunun gibi, bir elbise uzun bir zaman üzerinde kalsaydı, “Bir başkasını getirin giyeyim” demezdi.

Bedenen zayıf olup, dâima abdestli olmağa, daha çok ibâdet ve tâat yapmağa uğraşırdı. Yatsı namazından sonra odasına döner bir miktar murâkabe ile meşgûl olur, a’zâlarının zayıflığı galebe gösterince, kalkar abdest alır, iki rek’at namaz kılar, yeniden otururdu. Bedeninde hâlsizlik ve yorgunluk vâki olunca, tekrar abdest alır, gecenin çoğu böyle geçerdi.Yemek yemede ihtiyâtı o kadar çok idi ki, bir hediye gelseydi, onu; “Biz hediyeyi geri çevirmeyiz” hadîs-i şerîfine göre geri çevirmez, ama husûsi işlerine de sarf etmezdi. Daha temiz ve daha iyi yerden borç alır ve fıkıhta bildirildiği şekilde “Bu daha helâldir ve daha iyidir” hükmü ile hareket eder ve hediyeyi oraya verirdi. Yemek pişirenin abdestli olmasını, hattâ huzûr ve safa sahiplerinden olmasını, yemek pişirirken çarşı, pazar ve dünyâ kelâmı söylenmemesini iyice tenbîh ederdi. “Huzûr ve ihtiyât sahibi olmayanın yemeklerinden, bir duman çıkar ki, feyz kapısını kapatır ve feyzin gelmesine engel olur, feyze vesile olan temiz rûhlar, kalb aynasının karşılarında durmazlar” derdi. Bütün talebelerini bu husûsa riâyete teşvik eder, az bile olsa, riâyet etmeyenlerin hâllerinden bunu anlardı.

Birgün hâl ve keşf sahibi dostlarından biri gelip; “Hâlimde bir bağlanma, bir kapanma, kalbimde bir karartı görüyorum ve hissediyorum, ne kabahat işlediğimi bilemiyorum” deyince, Hâce hazretleri; “Yemeklerde ihtiyâtsızlık vâki oldu” buyurdu. “Yemekler, her günkü yemeklerdi” deyince, Muhammed Bâkî-billah hazretleri; “İyi düşününüz, iyi düşününüz ki, bundan başkası olmasa gerek. Muhakkak ufak bir ihtiyâtsızlık bu hâle sebep olmuştur” dedi. İyice düşününce; “Yemek pişerken, ihtiyâtlı olmayan, helâl olduğu şüpheli iki üç odunun da yemek pişirmek için yakıldığını hatırladım” dedi. Bunun gibi, her işte azîmet ve en evlâ olan şekliyle hareket ederdi. Ya’nî şüphelilerden sakındığı gibi, mübahların da fazlasından sakınır, mübahları zarûret miktarı kullanırdı.

Yemek husûsundaki bu ihtiyâtı, onların mübârek yollarının ve hâllerinin letâfett ve temizliği sebebiyle idi. Temiz bir aynaya, bir nefesin bile te’sîr edeceği kadar, saf ve temiz idi. Bu sebepten, talebeleri toplanınca, etrâflarında en temiz ve en muhlis olanları oturturlardı. Aralarında bir yabancı olsa, hemen onun gafleti, noksanlığı, düşünceleri mübârek kalb aynasına aks ederdi.

Birgün dervişlerden birinin bir yorgana ihtiyâcı oldu. Hatırından, ondan bir yorgan istemeği geçirdi. Muhammed Bâkî-billah hazretlerine bu düşüncesi, zâhir olup, namazdan sonra; “Filân dervişe ve yorgan ihtiyâcı olanlara, yorgan veriniz” buyurdu. O derviş; “O günden beri Muhammed Bâkî-billah hazretlerini üzecek bir düşüncenin kalbimden geçeceğinden korktum” demiştir.

Birgün, azîzlerden biri, onun muhlis talebelerinden birine, arzu ve istek dolu bir mektûp gönderdi. Bu mektûp Muhammed Bâkî-billah hazretlerine takdim edildi. Yüksek bir tevâzu ile mektûbun arkasına şöyle yazdı: “Maalesef bu âcizde iş yapacak kuvvet kalmadı. Allahü teâlâ, bu geride kalmış günlerinin matemini tutana birkaç gün ömür verirse, en büyük gayretle maksadı ararım, hayâtımı bu yolda veririm. Allahü teâlâ bu miskine, her iki cihandaki işini, kudreti ilâhiyyeye bırakmasını ve bütün tutulmalardan kurtulmasını, ihsân etsin. Amin Yâ Rabb-el-âlemin! O kardeşime rica ederim ki, bu arzunun husulü için, yüzünüzü yerlere sürünüz. Ve fakirin bu arzusuna kavuşması için Allahü teâlaya duâ ediniz. Zîrâ arkadan, gıyaben yapılan duâları, Allahü teâlâ hemen kabûl eder. Duâlar ederim efendim.”

Muhammed Hâşim-i Keşmî, Şeyh Tâceddîn’den şöyle nakletmiştir “Birgün Muhammed Bâkî-billah hazretleri, nehre doğru gidiyordu. Muzdarib, garîb, çok üzüntülü olduğu anlaşılıyordu. Ben de onun arkasından gidiyordum. Biraz sonra, arkasından gittiğimi anladı, âh ederek, içli bir ses ile; “Ey Tâceddîn, varidat, feyzler, nûrlar, hâller ve esrârı o kadar üzerime yağdırıyorlar ki, bu nehir mürekkeb olsa, onları yazamadan biter. Amma benim için bunlardan ne çıkar. Benim aradığım görülemez, bilinemez, istek anlatılamaz, istenen vasfedilemez” buyurdu. Beyt:

Ne taleb dile gelir, ne matlûb anlatılır,
Ne onun bir benzeri, ne bunun misli vardır.

Muhammed Bâkî-billah hazretleri, tasavvuf hâlleri içinde kendinden geçmiş bir durumda olmasına rağmen, iki sene talebelerini yetiştirmekle meşgûl oldu. Talebelerinin en büyüğü ve en üstünü olan İmâm-ı Rabbânî hazretleri tasavvufda yetişip kemâle ulaşınca, kendini sohbetten ta’lim ve telkinden çekip, dostlarını ve talebelerinin yetiştirilmesini ona havale etti. Kendini bu işten çekip, yalnızlığı tercih etti. Âhırete âit büyük bir elem ve üzüntü ile yalnız kaldı. Sâdece cemâatle namaz kılmak için dışarı çıkardı.

Muhammed Bâkî-billah hazretlerini kim görse; “Yeryüzünde yürüyen bir meyyite kim bakmak ister ise, Ebû Kuhâfe’nin oğluna, ya’nî Ebû Bekr Sıddîk’a ( radıyallahü anh ) baksın” hadîs-i şerîfini hatırlardı. Bununla berâber, nazarlarının heybet ve te’sîri duvarlara işlerdi. Gâfiller, kendisini görünce; “Onları görenler Allahı hatırlarlar” hadîs-i şerîfini hatırlarlardı. Hattâ öyle ki; birgün Hindû’ların tarlalarının bulunduğu bir köyden geçiyordu. Orada bulunanların gözleri Muhammed Bâkî-billah hazretlerine takılınca, birbirlerine; “Bu nasıl bir insandır ki, onu görünce Allah hatırımıza geldi” dediler.

Bir zât şöyle anlatmıştır: “Birgün, gelip namaza yetiştim ve Muhammed Bâkî-billah’ın da bulunduğu cemâate dâhil oldum. Her taraf dolu idi. Yalnız Muhammed Bâkî-billah’ın yanı boş idi. Ben, Muhammed Bâkî-billah’ı yakînen tanımıyordum. O boşluğa oturdum. Biraz sonra Muhammed Bâkî-billah’ın heybet ve azametleri kalbime hücum etti. Hattâ ondan bir hayli uzaklaştığım hâlde sükûnet bulamadım. Elimde olmayarak, biraz daha arkaya çekildim. Böylece, öyle bir yere geldim ki, ayağımı biraz daha arkaya götürsem sofadan düşecektim. Bu hâl bana çok te’sîr etti o günden sonra, o âriflerin büyüğünün muhlislerinden, sevenlerinden oldum.”

Bütün bu heybeti ile beraber, ızdırabının coşması ve şöhretten kaçarak kendini halkın gözünden düşürmek arzusu ile, yalnız başına sokaklarda ve pazarda dolaşır ve bir duvarın gölgesinde toprağın üstünde otururdu. Bu kendinden geçme ve hayret zamanlarında, dinden kıl ucu kadar ayrılmaz, azîmetle olan amellerinde bir gevşeklik olmazdı.

Eğer talebelerinden birinin bir edebi terk ettiğini bilse, zâhirde kızmaz, dile almaz ama yakın oldukları hâlde, bâtınlarını ondan çekerler, ayırırlardı. Ba’zan rü’yâda îkâz eden emirler verirdi. Hatâ ve eksikliklerini talebelerine bu yollarla bildirirdi. Mısra’:

Ey güzellik mecmûası, hangisinden bahsedeyim..

Mertebesinin yüksekliğine en büyük delîl şudur: İki-üç sene irşâd makamında kaldı. Bu kısa zamanda, nice insanlar onun şerefli sofrasından nasîb aldılar. Hindistan memleketi, onların bereket ve ihsânları ile doldu ve bu diyarda garîb olan, bilinmiyen Ahrâriyye yolu büyük revaç görüp, bu yoldan çok büyüklerin yetişmeleri, onların sayesinde mümkün oldu.

Muhammed Hâşim-i Keşmî faziletli bir zâtın şöyle dediğini nakleder “Söz ve hâl sahibi birçok büyük, Hindistan’da altmış-yetmiş sene hocalık yaptı. Onlardan kimlerin ve neyin kaldığını herkes biliyor. Muhammed Bâkî-billah’ın büyüklüğüne şu kâfidir ki; kırk yaşında vefât etti ve iki-üç sene irşâd ve hidâyet makamında bulunup, bütün âlemi bereketlendirdi.”

Şeyh Muhammed bin Fadlullah da onun hakkında şöyle demiştir: “Bu büyüğün yüksekliğinin nişanı şudur ki; üç-dört seneden daha fazla hidâyet ve irşâd ile meşgûl olmadı. Fakat bu güne kadar onun yüksek te’sîri ve bereketleri devam ediyor.”

Derler ki: Bu hidâyet güneşinin doğmasından sonra, Delhi şehrinde bulunan ba’zı büyük şeyhler gayrete geldiler. Fakat kendilerinde, zarardan başka bir fâide göremeyip, hepsi gelerek Muhammed Bâkî-billah’ın muhlis talebelerinden oldular. Pekçok istekli sohbetlerine kavuşmuş, bir kısmı da, yanına giderken hazretin vefâtı haberini duydular.

Mîr Muhammed Nu’mân şöyle anlatmıştır: “Horasanlı bir genci, Akra’da hastahânede hasta yatar gördüm. Hastalığını sorduğumda dedi ki: “Ben sağlam bir insan idim. Dekken’de Hazret-i Hâce Bâkî’yi rü’yâda gördüm. Onların aşkı ile buraya kadar geldim. Vefâtı haberlerini duyunca, çok üzüldüm ve şimdi hastayım. Bu hastalığım ve harab hâlim, o büyüğe olan muhabbetimdendir.” Bunu söyledikten sonra hüngür hüngür ağladı.Vefâtı: Muhammed Bâkî-billah hazretleri, insanların olgunluk yaşı olup, ma’nevî kemâllerin de yaşı olan kırk yaşına gelince, bu sıkıntılarla dolu cihanın darlığından kurtulmak istedi. Bu günlerde birinin vefât haberini işitip serapa dertli olan kalbinden içli bir âh sesi duyuldu. Ve; “Çok iyi oldu, kurtuldu” buyurdu. Bundan maksadı, mevhum olan varlık libâsından kurtulmaktır. Zîrâ dünyâda olanlar, yalnız matlûbu duymakla kalırlar. Şöyle ki, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (kuddise sirruh) vefâtı zamanında, bu esrârı terennüm eyledi. Beyt:

Ben tenden kurtulurum, o hayâlden kurtulur,
Gideyim, kavuşmanın sonu böyle bulunur.

Vefâtı yaklaştığı son günlerde hanımına: “Ben kırk yaşına gelince, büyük bir hâdise önüme gelir” buyurdu. Mübârek ellerini açtı ve; “Elimde olan çizgi, sana söylediğim sözün nişanıdır” dedi. Yine bu günlerden birgün, eline bir ayna alıp, hanımını çağırdı ve; “Gel beraber bu aynaya bakalım” dedi. O afife hâtun şöyle demiştir; “Aynada, onu tamamen beyaz sakallı gördüm ve korktum. Bana böyle görünmeyiniz, bakmaya gücüm yetmiyor” dedim. Tebessüm etti ve kendini asıl şeklinde gösterdi.

Yine bu günlerde idi. Kendi keşflerini, bir rü’yâ görmüş gibi anlatmaları âdeti olduğundan, “Evliyâullahdan birine, bu yakınlarda Nakşibendî silsilesinin büyüklerinden biri âhırete intikâl edecektir. Delhi şehrinin kenarında bir yere gömülsün ve insanlara karışmaktan kurtulsun diye bildirildi” dedi. Bu zâtın kim olduğu husûsunda, ba’zı talebeleri istihâre eylediler, izin verilmediğini anlayınca, istihâreden vaz geçtiler.

Yine birgün kendisi için: “Bana şöyle bildirdiler ki; Senin dünyâya gelmekten maksadın, tamam oldu. Dünyâda işin kalmadı, artık sefere çıkmak îcâb ediyor” buyurdu. Ve yine; “Görüyorum ki, kutb-i zaman öldü diyorlar, bu zamanda kendime mersiye olarak, güzel bir kaside okuyorum ve içinde çok yüksek ma’rifetler bulunduğunu anlıyorum” buyurdu.

Muhammed Bâkî-billah hazretleri Hicrî binoniki senesinin Cemâzil-âhır ayı gelince, bir hastalığa tutuldu. Bu günlerde şöyle buyurdu: “Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr’ı (r.aleyh) rü’yâda gördüm ve bana; “Gömlek giyiniz” buyurdu. Bu rü’yâyı anlattıktan sonra, tebessüm etti ve; “Eğer yaşarsam öyle yaparım, yaşamazsam, gömleğim kefenimdir” buyurdu.

Bu günlerde sefere çıkmak isteyen muhlis talebelerinden birine de; “Birkaç gün bir yere gitmeyiniz, son günlerimi yaşıyorum” dedi. Sâdık talebelerinden birçokları gelmişlerdi. Za’fiyetinin, hastalığının çok olduğu zamanlar, derin ilimler beyân eyleyip, çok yüksek hakîkatlerden bahsetti. Bir gece, hastalık ve za’fiyet o hâle geldi ki, gören can vermekte olduğunu sanırdı. Bir müddet sonra kendine gelip; “Eğer ölmek bu ise, ne büyük bir ni’mettir. Bu hâlden kurtulmak istemiyorum” buyurdu. Cemâzil-âhır ayının yirmibeşinde Cumartesi günü, hazırlık ve ayrılık eserleri görünmeğe başladı. Bütün dostlarına bakışları ile veda ederken, talebeleri, eshâbı ve dostları ağlamağa başladılar. Muhammed Bâkî-billah ise tebessüm buyurup hayretle bakıyor ve sanki: “Siz nasıl dervişlersiniz, kazaya rızâ dâiresinden çıkıp ağlarsınız” diye söylemek istiyordu. Bu sırada talebelerinden biri; “Yâ İlâh-el-âlemîn” mübârek kelimesini söyledi. Sür’atle onun tarafına bakıp, mübârek yüzünü onun tarafına çevirdi. Orada olanlardan biri “Onların bu hareket ve teveccühü hakîkî mahbûbun ismini duyma şevkindendir” buyurunca, bu sözün te’sîri ile mübârek gözleri yaş ile doldu, ikindi vakti yaklaşmıştı. Sesli olarak Allahü teâlânın ismini zikretmekle meşgûl olup böylece: “Allah, Allah...” diye diye rûhunu teslim eyledi. Vefâtından sonra, en sâdık talebeleri, karar verdikleri bir yere mezarlarını kazdılar. Fakat tabutu oraya götüremediler. Telâşla bir başka yere götürdüler. Tabutu yere indirdikten sonra, ne görsünler! Orası bir defasında Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin talebeleri ile geldikleri bir yer idi. Burayı beğenmişti. Burada abdest alıp, iki rek’at namaz kılmıştı. O temiz yerden bir miktar toprak eteğine yapışmıştı ve; “Bu yerin toprağı bizim eteğimizi tuttu” buyurmuştu. Ana caddeye yakın olan bu yerde kabrini kazdılar. Bu irşâd memleketinin pâdişâhını, içli üzüntülerle mezara indirdiler. Hâce Hüsâmeddîn hazretlerinin gayretleri ile, mezârın etrâfına; ağaçlar, meyveler, çiçekler dikip, orasını gayet güzel bir bahçe yaptılar. Kabr-i şerîfini ziyâret edenler bereket ve şifâ bulurlar.

Beyt:

Mağfiret nûru parlasın, mezârında mum yerine,
Kapına gelenin kalbi gark olsun nûr denizine.

Faziletli zâtlar ve ârifler vefât târihi için mersiyeler yazdılar. Bu şiirlerden birinin son mısraında geçen “Bahr-ı ma’rifet” ifâdesi, ebced hesabına göre, Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin vefât tarihi olan hicri “1012” senesini göstermektedir. Bu şiirin tercümesi şöyledir:

“Bir zât ki mahbûbu ile bâki oldu,
Ve sıfatlarından hep fâni oldu,
Hâlikına âşık, tam bir aşk ile,

Mahlûkâta çok merhametli oldu.
Onun vasl senesi susuz dilime,
Bak ne güzel “Bahr-i ma’rifet oldu.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, yazdığı kitaplarda hocası Muhammed Bâkî-billah’ı methetmiş, büyüklüğünü bildirmiştir. Meselâ; “Mebde’ ve Me’âd” risalesinde şöyle buyurmuştur: “Hayr-ül-beşer olan Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâmı görmek ve o zamanda bulunup, sohbetine kavuşmakla şereflenemedik ama, Muhammed Bâkî-billah’ın sohbetine kavuşmaktan da mahrûm kalmadık. Kavuştuğumuz ni’metlere şükürler olsun.”

Muhammed Bâkî-billah’ın talebelerinden olan ve Hindistan’ın meşhûr hadîs âlimi Abdülhak-ı Dehlevî de şöyle demiştir: “Murâkabe, zikr, rabıta ve huzûru yâd-ı dâşt (devamlı Allahü teâlâyı hatırlamak) hâllerini, ancak Hindistan’a gelip, üstâdların üstadı olan Hâce Muhammed Bâkî-billah’ın sohbetine kavuştuktan sonra elde edebildim. Muhammed Bâkî-billah hazretleri Hakkı arayan, talibleri irşâd eden büyük bir mürşid-i kâmil olup, Hindistan’da bizim hocamız, rehberimiz idi.”

Yine Hindistan’da daha sonraki asırlarda yetişen, meşhûr hadîs âlimi Şah Veliyyullah-ı Dehlevî de; “El İntibah fî selâsil-il-evliyâ” adlı eserinde şöyle demiştir: “Muhammed Bâkî-billah, Hindistan’da sûfîlerin kendisine tâbi olduğu bir zât idi. Onun irşâdı bütün âleme yayılmıştır.”

“Târih-i Hafi Hân” adlı eserde de şöyle kaydedilmiştir: “Hâce Muhammed Bâkî-billah, zamanında kendisine uyulan, tâbi olunan bir mürşid-i kâmil idi. O, o kadar büyük bir evliyâ idi ki, kalem onun büyüklüğünü yazmaktan ve anlatmaktan âciz kalmaktadır... Aklî ve naklî ilimlerde büyük bir âlim idi.”

Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin mektûplarından kırkbir tanesi, “Zübdet-ül-makâmât” kitabında ayrı bir bölüm olarak yazılmıştır. Mektûblarından ba’zıları şunlardır:

6. Mektûp (Bu mektûp, Şeyh Tâceddîn’e gönderilmiştir.):

“Devamlı abdestli bulunmak, helâl yemek yemeğe dikkat etmek, bütün günahlardan, gıybetten, söz taşıyıcıhktan, mü’mini aşağılamaktan, müslümana düşman olmaktan, kin tutmaktan, eli altında olanlara kızmaktan ve sert davranmaktan sakınmak lâzımdır. Bizim yolumuzun esâsı budur. Bunlarsız iş sağlam olmaz. Ama bu sayılanlarda arada bir gevşeklik olursa, bu işi, ya’nî büyüklerin verdiği vazîfeleri ve o yolun îcâblarını terk etmemeli, aksine tövbe ve istiğfar etmeli, aldığı ve yapmakta olduğu vazîfelere daha sıkı sarılmalıdır ki; “Muhakkak ki, sevâblar, günahları götürür” âyetinin sırrı ortaya çıksın. Doğru yolda bulunanlara selâm olsun!”

82. Mektûp:

“Hazret-i Muhammed Mustafâ ( aleyhisselâm ) insan idi. İnsanların en yüksek ve en temiz yaradılışlısı idi. Zâhiren bir kimseden ders almamıştı, okumamıştı. Doğduğu ve büyüdüğü şehirdekiler de onu okutmamışlardı. Evet, onun dedeleri, insanlara lâzım olan şeyleri çok iyi bilirlerdi ve yeryüzünün en iyi insanları idiler ama, zaman geçtikçe onların da ilimleri azaldı ve neredeyse bitti. İşte o zaman Allahü teâlâ Muhammed’i ( aleyhisselâm ) yarattı ve kendinin mahbûbu eyledi. Hak teâlâyı O’ndan daha iyi bilen olmadı. Melek gönderip, Muhammed’e ( aleyhisselâm ) bildirdi ki: “Benim sıfatlarımı insanlara ve cinlere bildirsin, benim rızâmın bulunmadığı her şeyden onları men etsin. Namazı, orucu, zekâtı, haccı ve kâfirlerle Allah yolunda cihâdı onlara öğretsin.” Önce, melek bunları Allahü teâlânın buyurduğu ve bildirdiği şekilde Muhammed’e ( aleyhisselâm ) ulaştırdı. Bundan sonra Muhammed Mustafâ ( aleyhisselâm ), mübârek yüzünü görmekle şereflenen cemâate, ya’nî Eshâb-ı kirâmına (aleyhimürrıdvân) bildirdi. Allahü teâlâ, ismi Kur’ân-ı kerîm olan şerefli kitabı, Muhammed Mustafâ’nın ( aleyhisselâm ) vasıtasıyla, insanlara ve cinlere gönderdi, işte mü’min olan bir kul, kalbinden yakın ile; “Bu kitapta olanların ve O’nun insanlara seçip gönderdiği peygamberi Muhammed Mustafâ’nın ( aleyhisselâm ) söylediklerinin hepsi doğrudur” diye inanmalı, kabûl etmeli ve dili ile de; “Allahdan başka ma’bûd yoktur, O birdir ve Muhammed (aleyhisselâm) O’nun peygamberidir” demelidir.

Bu kadarını bildikten sonra, âlimlere gidip; “Bize bu kitapta neler buyurmuştur? Hangi şeyleri bilmeliyiz, hangi şeyleri, amelleri yapmalıyız, yâhud yapmamalıyız” diye sormak lâzımdır.

İşte Kur’ân-ı kerîmde buyuruldu ki: “Ben Hayy’im diriyim. Her şeye Kâdirîm. Dilediğimi yaparım. Herşeyi işitirim. Herşeyi görürüm. Herkese boynundaki şah damarından daha yakınım. Herşeye galibim, herkese hâkimim, Kahhâr ve Cebbârım. Bununla beraber herkesten merhametliyim. Bütün âlemi, insanları, cinleri, melekleri, yeri, göğü, taşı, toprağı, ağaçları, yerde ve göklerde olanları ben yarattım, ben yaptım ve yaratmaktayım. Var olan herşeyi var eden benim. Yok olanı da yok eden benim. Ama ateşin o şeye ulaşması bahâne kılınmıştır. Böylece herkes onu bilsin ve onun yaptığını görmesin. Biliniz ki, O birdir. Fiilinde, yaptıklarında ortağı, yardımcısı hiç yoktur. Herşeyi O yarattı.”

Yine O kitapta buyuruldu ki: “Bana kulluk ediniz, ibâdetten geri kalmayınız. Kulluk ve ibâdetlerin esâsı; namaz kılmak, oruç tutmak, zekât vermek, hac yapmak ve kâfirlerle cihâd etmektir. Biri de, hak sahiblerinin haklarını gözetmenizdir. Ana-baba ve benzeri hak sahiplerinin haklarına riâyet etmektir. Hiç kimseye zulüm ve haksızlık etmeyiniz. Böyle bilgiler çoktur. Âlimlerden yavaş yavaş öğreniniz.

Biliniz ki, Muhammed Mustafâ ( aleyhisselâm ) insanların en sevimlisi ve en güzel ahlâklısı idi. Zâtı bütün zâtlardan temiz, kalbi bütün kalblerden nurludur. Evliyânın hepsi, onun yüce kapısının dilencileridir. Her insanda olan iyiliğin daha çoğu onda vardı. Allahü teâlâ O’nun mübârek kalbiri kendi evi yapmıştı. Ne söylese Haktan söylerdi, ne bildirse. Haktan bildirirdi. Ne yaptıysa, Hakkın kudretiyle yapardı. Şimdi de öyledir, ileride de öyle olacaktır”

Muhammed Bâkî-billah hazretleri buyurdular ki:

“Kalbinde ma’rifet-i ilâhî isteği olmayanla sohbet etme, arkadaşlık yapma, İlmini: mevkî, makam ve övünmek için vesile eden âlimlerden, aslandan kaçar gibi kaçınız.”

“Câhil tarikatçılarla beraber bulunmaktan sakınınız.”

“Ma’rifetin kısım ve mertebeleri çoktur. İşin esâsı, dînimizin esâsı üzere olmaktır.”

“Oruç tutmak, Allahü teâlânın sıfatıyla sıfatlanmaktır Zîrâ Allahü teâlâ yemekten ve içmekten münezzehtir.”

“Bu yolun büyükleri son derece gayretli ve nâziktirler. Onların yolu, hiç eksiksiz Resûlullahın yoludur.”

“Rızâ sahiblerine, belâlar musibet değildir. Onlar belâları beğenmemezlik etmezler. Çünkü, belâları veren yine Allahü teâlâdır.”

“Resûlullaha tâbi olmak, Ehl-i sünnet vel-cemâat i’tikâdında bulunmak ve bu büyüklerin nisbetini (bağlılık ve muhabbetlerini) kalbinde saklamak, dünyânın her ni’metinden iyidir.”

“Sâdıklar ve hakîkate erenler sözbirliği ile diyoruz ki: “Sırât-ı müstekim, ya’nî şaşmayan doğru yol, Ehl-i sünnet vel-cemâatin yoludur.”

“Müslümanlık; yapmak, yaşamak, ahkâm-ı ilâhîyi yerine getirmek demektir.”

“Sözün özü şudur ki: Gönül dostla olmalı, beden de işte bulunmalıdır.”

“Sakın helâl ve haramdan her bulduğunu korkusuzca yiyenlerden olma!”

“Haram ve şüpheli bir lokma yememek için, çok gayret ve dikkat etmelidir.”

“Ümîd ipinin ucunu hiçbir zaman elden bırakmamalıdır.”

“Tevekkül, sebebe yapışmayıp, tembel oturmak değildir. Çünkü böyle olmak, Allahü teâlâya karşı edepsizlik olur. Müslümanın meşrû olan bir sebebe yapışması lâzımdır. Sebebe yapıştıktan ve çalışmağa başladıktan sonra tevekkül edilir. Ya’nî istenilen şey, bunun hâsıl olmasına sebep olan şeyden beklenilmez. Çünkü Allahü teâlâ sebebi, istenilen şeye kavuşmak için, bir kapı gibi yaratmıştır. Birşeyin hâsıl olmasına sebep olan işi yapmayıp da, sebepsiz olarak gelmesini beklemek, kapıyı kapayıp pencereden atılmasını istemeğe benzer ki, edebsizlik olur. Allahü teâlâ ihtiyâçlarımıza kavuşmak için kapıyı yaratmış ve açık bırakmıştır. Onu kapamamız doğru değildir. Bizim vazîfemiz kapıya gidip beklemektir. Sonrasını O bilir. Çok zaman kapıdan gönderir. Dilediği zaman da pencereden atarak verir.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbânî

2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1040

3) Mebde’ ve Me’âd risalesi sh. 59

4) Mükâşefât-ı gaybiyye sh. 241

5) Eshâb-ı Kirâm sh. 314

6) Zübdet-ül-makâmât sh. 5

7) Umdet-ül-makâmât sh. 84

? Hadarât-ül-Kuds sh. 34

9) Hadâik-ül-verdiyye sh. 178

10) İrgâm-ül-merîd sh. 68

11) Behçet-üs-seniyye sh. 77

12) Hadikat-ül-evliyâ cild-1, sh. 92

13) Külliyât-ı Bakî-billah

14) İrfaniyyatı Bâki sh. 7, 8, 9, 10

15) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 288

16) Rehber Ansiklopedisi cild-12, sh. 287

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED HÂŞİM-İ KEŞMÎ

İmâm-ı Rabbânî Ahmed-i Fârûkî Serhendi hazretlerinin yetiştirdiği evliyânın büyüklerinden, İran’da Bedâhşân’ın Keşm kasabasındandır. Önce Seyyid Mîr Muhammed Nu’mân hazretlerinin huzûrunda tövbe edip, ona talebe oldu. Sohbetinde yetişip, Seyyid Mîr Muhammed’in işâreti ile, 1031 (m. 1621) senesinde İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin sohbetiyle şereflendi, İmâm-ı Rabbânî iki sene askerde kaldığı zaman, hep hizmetinde bulunup, teveccüh ve ihsânlarına kavuştu. Hâşim-i Keşmî diyor ki: “Seyyidim Muhammed Nu’mân buyurdu ki: “Burhânpûr’da bir câmide, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) dört halîfesi ile rü’yâda gördüm. Beni görünce hazret-i Sıddîk-ı Ekber’e karşı buyurdu ki: “Şeyh Ahmed’in kabûl ettiği kimseyi biz de, Allahü teâlâ da kabûl eder. Şeyh Ahmed’in red ettiği kimseyi, biz de, Allahü teâlâ da red eder.” Bu sözü işitince, İmâm-ı Rabbânî’nin makbûllerinden olduğum için, cenâb-ı Hakka şükür eyledim.” Hâşim-i Keşmî hazerde ve seferde, İmâm-ı Rabbânî”nin meclis-i şerîflerinde bulunmakla şereflendi. 1033 (m. 1623) senesinde Mektûbât’ın üçüncü cildini toplamağa başladı. 1040 (m. 1630)’da tamam oldu. 1037 (m. 1627) yılında “Berekât” veya “Zübdet-ül-makâmât” isimlerini verdiği kitabı yazarak, bu saadet güneşinin üstâdlarından ve talebelerinden meşhûr olanların kerâmetlerini, hâl tercümelerini insanlığa duyurdu. 1054 (m. 1645) senesinde Burhânpûr şehrinde vefât etti.

Muhammed Hâşim’in yüksek babası Hâce Kâsım, o bölgenin büyüklerinden ve meşhûr âlimlerinden olup, Bedehşân pâdişâhı Mirzâ Şahrûh’un hocalarındandır. Muhammed Hâşim, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine kavuşmasını, hocasının hayâtını yazdığı “Zübdet-ül-makâmât” kitabının önsözünde şöyle anlatıyor:

Devamlı var olan ve O’ndan başkası O’nunla varlıkta duran Allahü teâlâya hamd ederim. Serapa nûr olan Peygamberimiz hazret-i Muhammed’e Âline, Eshâbına, ona tâbi olanların hepsine ve kıyâmete kadar onu sevenlere salâtü selâm ve iyi duâlar ederim.

İlim ve irfan kaynağı, gizli ve aşikâr hazîneler sahibi, temkin ve edeb sofrasının efendileri, silsile-i zeheb halkasının mest olmuşları! Biliniz ki, kendi amelinden utanan bu hakîrin baba ve dedeleri, yüksek Kübreviyye yolunda idiler. Daha çocukluğumda, bu yolun büyüklerinden ba’zılarının bereketli sohbetlerinde bulunmuştum. Fakat yaradılışım i’tibâriyle ve aslî münâsebetim sebebiyle, daha gençliğimin, delikanlılığımın ilk zamanlarında gizli işâretler ve müjdelerle, kalbimi silsile-i zehebden olan Nakşibendiyye’nin büyüklerine bağladılar. Ümid gözüm onların rahmet ve bereketi ile açılınca, bu büyük yolun yol göstericilerinden hangisinin, bu âcizin kolundan tutacağını bilemiyordum. Bu azîz ve çok yüksek silsileye girmek isteyenleri kabûl edenlerden hangisinin, bu kabiliyetsizi, kerem ve ihsân ederek kabûl edeceğini anlayamıyordum. Bu düşüncenin devam ettiği günlerde, o makamlara kavuşmak istemenin verdiği arzu ile, elem ve sıkıntı içinde, dâima; “Haydi! Atımı hazırlayın, muhakkak Hindistan’a gitmem lâzımdır” diyordum. Mevlânâ (kuddise sirruh) buyurur ki: Beyt:

Hindistan’ı rü’yâmda gördüğüm günden beri,
Ümid gözüm açıldı, harâb buldum her yeri.

Bu elemlerden ve şuursuzca söylenen sözlerden sonra, vaziyetim şöyle oldu ki ister istemez kendimi tutamayıp, Hindistan’a geldim. Bir sene sonra bir gece bir mecliste, geçmiş evliyânın “Rahimehümüllah” acâib hâlleri, garîb tasarrufları üzerinde konuşuluyordu. Kalbimden geçti ve hattâ zannediyorum, dilimle de söyledim ki: “Bu azametli hakîkat, yalnız eski zamanlarda ve eski insanlarda olup, bugün bir cevher mevcûd değildir. Yahut zamanımızda da vardır. Ama bizim gibi kabiliyetsizlerin idrâk gözlerinden saklıdır.” Beyt:

Ya güzellerin kalbinde ehl-i dile meyl kalmadı.
Ya âşıklar diyarında bir sâhib-i dil kalmadı.

Bu günlerde idi. Bir gece rü’yâmda büyük bir zât gördüm. “Haydi, kalk, filân mürşid-i kâmil ve âlim, filân yerde, talebeleri ile oturmuş seni bekliyorlar” dedi. Oraya gittik, şu sûrette, bir üstâd gördüm. Evin sofasında oturmuş murâkabe ediyordu. Talebeleri sofanın altında başlarını önlerine eğmiş, sessizce oturuyorlardı. Beni oraya götüren zât, üstadın huzûruna çıkardı. Başlarını kaldırdılar, elini uzatıp elimi tuttular ve; “Bismillâhirrahmânirrahîm, Nasr sûresini sonuna kadar oku!” buyurdular. Okudum ve ağladım. Uyanınca bu sûreyi ve ne için inzal olduğunu düşünmeğe başladım ve şöyle buldum: “Feth ve imdâd-ı ilâhi yetişince, birçok insanların fevc fevc, ya’nî kitle kitle bu büyükler yoluna ve ana caddeye girdiğini görürsün. O hâlde tesbih et ve istiğfar yolunda ilerle ki, Allahü teâlâ tevvâbdır (Ya’nî ziyadesiyle tövbe kabûl edicidir).” Melikül’allâm olan Allahü teâlânın kelâmının sonu tevvâb olunca, buradan tövbeye bir işâret buldum.

Bu rü’yâdan sonra diyar diyar gezip, Hindistan’ın büyük şehirlerinden olan Burhânpûr’a vardım. Bu şehir, Umman denizinin sahilinde, hacıların güzergâhı üzerindedir. Garîblerin sığınağı, üzüntülü kalblerinin tabibi, Şeyh Bürhâneddîn-i Garîb’in isminin bereketiyle feyzlenmiş bir ülkedir, ilim, amel, takvâ sahibi ve Kur’ân-ı kerîme muttali’ büyük bir âlimin rü’yâsına göre, burası birçok beldelerden hayırlıdır. (Allahü teâlâ bu şehri ve diğer bütün müslüman memleketlerini belâlardan, âfetlerden korusun.)

Bürhânpûr şehrinde, silsile-i şerîfeden, İslâmiyeti yaymak için uğraşan ve taliblerin kalblerini çekmekte mahir, seyyidlerin büyüklerinden ve hakîki mürşid-i kâmillerden, sâhib-i zevk ve vicdan, insan görmüş insan, Mîr Muhammed Nu’mân’ın (kuddise sirruh) huzûr ve sohbetlerine kavuşmak için çok acele ediyordum. Huzûrlarına büyük bir heyecanla vardığım zaman, hayretler içinde kaldım. Zîrâ, beni rü’yâda büyük bir zâtın huzûruna (İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûruna) bu zât kavuşturmuştu. Zikri ve bu büyükler yolundaki murâkabeyi kendilerinden aldım. Huzûr ve hizmetlerinde, İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) muhabbet tohumunu gönül bahçeme ektim. Nihâyet binotuzbir senesinde o menkıbeleri çok yüksek olan İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) yüksek dergâhına kavuştum. Hemen hemen iki sene hazerde ve seferde, yanlarından, eteklerinden ayrılmadım. Bu kısa zamanda, onların sohbetlerinden, çok istifâde ettim. O cihanı nurla dolduranın feyzlerinden, bu kalbi kırığın gönül penceresine o kadar nûr ve feyz akdı ki, açıklamaya ve anlatmaya sığmaz. Beyt:

Vücûdumun her kılı gelse de dile,
Şükrünün binde birini edemez bile,

Onların civârında ve duvarlarının gölgesinde geçen aylar ve günler esnasında, zamanın gavsi ve esrâr sahibi olan eşsiz oğulları, bu kitapta ismi ve hâlleri geçecek olan büyük mürşid-i kâmil halîfelerinin her biri (Allah onların te’sîrlerini daimî eylesin) bu âcize; “Sana lâzımdır ki, İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) husûsî ve umûmî meclislerinde, inci saçılan mübârek dilinden, vakte, zamana, hâle ve istidâda göre çıkan ve ma’rifetler hazînesi olan Mektûbât’ta bulunmayan, yeni ve taze fâideleri, yüksek mâ’rifetleri, onların hâllerinin ve tavırlarının nasıl olduğunu, nûrlarını, bereketlerini, kerâmetlerini, yazasın ve ayrıca İmâm-ı Rabbânî müceddid-i elf-i sânî’nin (kuddise sirruh) hocası kutb-ı zaman, çok yüksek makamlar sahibi, asrının teki, vaktinin ferîdi, kalblerin nûrlandırıcısı, bereketler ma’deni, âriflerin ışığı, din ve milletin kendisinden râzı olduğu, efendimiz Hâce Muhammed Bakî Üveysî Nakşibendî (kaddesallahü sirreh) hazretlerinin yüksek hâllerini bir kitap hâlinde toplayasın. Böylece o iki serveri sevenlere, onların hâllerini tanıtır ve yadigâr olarak bırakırsın” buyurdular. Sermâyemîn az olmasına rağmen, emirlerine uymaktan başka çârem kalmadı. Bu sözlerden az bir kısmım yazmışdım ki, takdîr-i ilâhî ile kalbinden nûr ve huzûr saçılan eşsiz hocamdan ayrılıp, uzağa gitmek zarurî göründü. Uzakta kaldığım zamanlar, uzaklarda kalmanın verdiği üzüntü, elem ve hasretimi teskin için, bu yüksek hâlleri ve sözleri yazmak arzusu dayanılamıyacak hâle geldi. Henüz bir miktar yazmıştım ki, hazret-i hocamızın tüyler ürpertici vefât haberi, kalbi yaralı talebelerini mateme gark etti. Vefâtından sonra, hâllerini ve sözlerini anlatmak ve yazmakta teselliyi bulmak daha çok icabetti. Nazm:

Bir balık ki mahrûm kalır Fırat’dan,
Ve artık yaşayamaz ümid keser hayâtdan.

Hâce Muhammed Hâşim kısa zamanda İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin bereketli teveccüh ve kuvvetli tasarrufları ile, bâtın hâllerine, ma’nevî makamlara, acâib hâllere ve garîb kemâllere kavuştu. Onların sır mahremlerinden oldu. Büyükler yolunu anlatmak, bildirmek için o yüksek hazretten hilâfet almakla şereflendi. Onların emri ile Burhânpûr’a gitti.

Hâşim-i Keşmî, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinden ayrılınca, kendi yüksek hâl ve makâmlarını bildiren mektûplar yazdı. Bu mektûplardan Hâşim-i Keşmî hazretlerinin yüksek hâl ve kemâl mertebelerini anlamak mümkündür. Bir mektûbunun giriş kısmı aşağıdadır:

“Uzakta kalmış bu bendeniz, Bürhânpûr diyârının âvâresi Muhammed Hâşim-i Keşmî, kutbların dergâhı olan yüksek makamına arz ederim. Yüksek teveccühünüz ile sıhhat ve afiyetle bu şehre geldim. Seyyidim ve mürşidimin (Mîr Muhammed Nu’mân hazretleri kasd ediliyor) hizmet ve huzûruyla şereflendim. Ev halkını selâmette buldum. Ama makamınızda bulunamamak yarasının acısını, hangi kalemin diliyle ve hangi dilin kalemiyle arz edebilirim. Umarım ki, yüksek hazretinizin teveccüh ve tasarruf nesîmi (rüzgârı), yola düşmüş bu toz parçasını, yine o yüksek kapının eşiğine ulaştırır. Hazretiniz, ayrılma zamanında, bu aşağı kula, ayrılık zamanında olanları bize yazın buyurduğunuzdan, cesâret alarak arzediyorum...”

Muhammed Hâşim-i Keşmî anlattı: “Bu fakîr birgün, Kur’ân-ı kerîm okurken İsrâ sûresi 79. “Ey Habîbim, teheccüd namazını, fazla bir farz olarak kıl. Allah seni Makâm-ı Mahmûd’a kavuşturur.” meâlindeki âyet-i kerîmesine gelince, aklıma; “Teheccüd namazını kılmakla şefaat makamı olan Makâm-ı Mahmûd’un bereketlerinden nasîb alınıyor mu?” diye geldi. Hazret-i İmâm’a bunu soracağım dedim. Bu niyetle huzûrlarına geldim. Abdest alıyorlardı. Beni görünce, hemen; “Teheccüd namazını çok kıymetli tut” buyurdular. “Çoğu zaman kılıyorum” dedim. Buyurdular ki: “Şefaat makamı olan Makâm-ı Mahmûd’dan nasîb ve pay almak istiyenler, teheccüd namazını hiç kaçırmasınlar.” Sonra aynı âyet-i kerîmeyi okudular. Bu fakîr, mübârek ellerini öperek; “Bu muammayı sormak için huzûrunuza gelmiştim. Elhamdülillah ki, ben arzetmeden kerâmet buyurarak siz beyân ettiniz” dedim.”

Hâşim-i Keşmî anlattı: İmâm-ı Rabbânî hazretleri, muhlislerinden herbirinin ismine birer mektûp yazınca, bu fakirin de, bu devlet ve saadete kavuşmak sebebiyle, kalbime; “Allahü teâlânın inâyeti ile, güzel kokulu mektûplarından bir tane de bu fakîre yazsalar ve bu mektûp Mektûbât’ın birinci cildinin son mektûbu olsa, ne güzel olurdu. Çünkü ben bu dergâhın sonuncusu ve en aşağısıyım” diye geldi. Hazret-i İmâm, bâtın nûru ile bunu anladılar ve bana bir mektûb yazdılar. O mektûbun sonunda da; “Muhammed Hâşim’e gönderilen bu mektûpla, şeriat sahibi peygamberlerin adedine ve Eshâb-ı Bedr’e uygun olduğundan, birinci cildi burada bitirelim” buyurdular. Mübârek hocam kerâmeti ile bu isteğimi ihsân ettiler. Bu mektûbun bir kısmı aşağıya alınmıştır, iki suâle cevâp vermektedir.

“Suâl: Nakşibendiyye yolunda sünnet-i seniyyeye uyulur. Hâlbuki O server aleyhisselâm şaşılacak riyâzetler ve sıkıntılı açlıklar çekti. Bu yolda ise, riyâzetleri yasak etmişlerdir. Hattâ, riyâzetler, sûretlerin, görüntülerin keşflerine sebep olduğu için, zararlı olduklarını bildirmişlerdir. Sünnete uymakta zarar bulunabileceğini düşünmek, şaşılacak birşey değil midir?

Cevap: Sevgili kardeşim! Riyâzetler çekmenin bu yolda yasak olduğunu yazıyorsunuz. Riyâzetlerin bu yolda zararlı bilindiğini nerede işittiniz? Bu yolda; nisbeti hep korumak, sünnet-i seniyyeye uymak ( aleyhisselâm ), hâllerini örtmeğe çalışmak, orta hâlli yaşamak, yiyecekte, giyecekte ve her şeyde orta hâli gözetmek vardır. Bunların hepsi, ağır riyâzet ve şiddetli mücâhededir. Câhiller bunları riyâzet saymazlar. Mücâhede bilmezler. Bunlara göre, riyâzet ve mücâhede (nefsin istediklerini, yapmayıp, istemediklerini yapmak.) yalnız açlık çekmektir derler. Çok aç kalmağı pek kıymetli sanırlar. Çünkü, hayvanlar gibi yaşayan bu kimseler, yimeğe, içmeğe çok önem verirler. Hep bunları düşünürler.

Bunun için, yememek, içmemek bunlara ağır riyâzet görünür ve sıkı mücâhede olur. Bu câhiller, nisbetin korunmasına, sünnete uymağa ve benzerlerine hiç kıymet vermezler. Bunun için, bunları yapmamağı çirkin görmezler. Yapmağa çalışmağı da riyâzetden saymazlar. Görülüyor ki, bu yolun büyüklerine, hâllerini örtmeğe çalışmak ve câhillerin kıymet verdikleri riyâzetleri yapmamak lâzımdır. Böyle riyâzetleri câhiller beğenirler. Aralarında yayılarak şöhrete ve âfete sebep olur ve sonu kötü olur. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Dinde ve dünyâda parmakla gösterilmesi, insana kötülük olarak yetişir. Bundan ancak Allahü teâlânın koruduğu kimse kurtulur” buyurdu.

Bu fakire göre, uzun açlıklar çekmek, yemekde ve içmekte, orta dereceyi gözetmekten çok daha kolaydır. Pek hafif olur.

Orta hâli gözetmek riyâzetinin, çok aç kalmak riyâzetinden daha üstün olduğu meydandadır. Yüksek babam (r.aleyh) buyurdu ki: “Sülûkü anlatan bir kitapda görmüştüm. Maksada kavuşmak için, yemekte ve içmekte, orta dereceyi gözetmek yetişir. Bunu gözetince ayrıca zikir ve fikir lâzım olmaz.” Sözün doğrusu da budur. Yiyecekte, giyecekte ve her işte orta dereceyi gözetmek çok iyidir. Fârisî beyt tercümesi:

Ağzından taşacak kadar çok yeme,
Açlıktan ölecek kadar az yeme!

Hak teâlâ, Peygamberimize ( aleyhisselâm ) kırk erkek kuvveti ihsân eylemiştir. Bu kuvveti ile ağır açlıklara dayanırdı. Eshâb-ı Kirâm da, insanların en iyisinin sohbeti yardımı ile ( aleyhisselâm ) bu yüke katlanırlardı. Bu yüzden işlerinde ve çalışmalarında hiçbir bozukluk ve gevşeklik olmazdı. Aç iken muharebede düşmana öyle güçlü saldırırlardı ki, tok olanlar bunun onda birini yapamazlardı. Bunun içindir ki, sabreden yirmi kişi, ikiyüz kâfire galip gelirdi. Yüz kişi de, bin kişiye galebe çalardı. Eshâb-ı Kirâmdan başkaları, öyle aç kalsalar, edebleri ve sünnetleri yapamaz olurlar. Belki, çok olur ki, farzları yapamaz hâle gelirler. Gücü yok iken, bu işde Eshâb-ı Kirâma benzemeğe kalkışmak, kendini sünnetleri ve farzları yapamayacak hâle sokmak olur. İşittiğimize göre, Ebû Bekr-i Sıddîk ( radıyallahü anh ) O server gibi ( aleyhisselâm ) hergün oruç tutmak istedi. Zayıfladı, takati kalmadı. Birgün yere yıkıldı. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buna üzülerek; “İçinizde benim gibi kim vardır? Rabbimin huzûrunda kalırım. Oradan yerim ve içerim” buyurdu. Görülüyor ki, gücü yetmediği şeyi yapmağa kalkışmak iyi değildir.

Eshâb-ı Kirâm, insanların en iyisi kadar ( aleyhisselâm )’ açlığa dayanamadılar ise de, O’nun sohbetinin yardımı ile uzun açlıkların zararlarından korunmuş idiler. Başkaları, onlar gibi korunmuş değildirler. Bunu şöyle açıklarız: Açlığın safa (kalbe rahat ve huzûr) verdiği, temizlediği meydanda birşeydir. Çok kimselerin (Sâlih olan mü’minlerin) kalbine safa verir. Çoğunun da (kâfirlerin ve dünyâya düşkün olan mü’minlerin) nefsine safa verir. Kalbin safa bulması, insanı doğru yola götürür ve nûrlandırır. (Âlem-i emirdeki nûrlar, feyzler, hidâyet hâsıl olur). Nefsin safâsı, dalâlete sürükler ve zulmeti arttırır. (Nefs, âlem-i halkdan olduğu için, âlem-i halkdaki, bilinmiyen, gayb olan, gizli olan, çalınan şeyler, hastalıkların teşhisi, tedâvisi, cin ile tanışma gibi şeyler hâsıl olur. Böyle îmânsız ve sapık kimseler, müslümanların îmânlarının bozulmasına sebep olurlar.) Ahmak Eflâtun, nefsinin safâsına güvendi. Hayâline gelen görüntülere uydu. Bunları değerli birşey sanarak, kendini beğendi. Hazret-i Îsâ “aleyhisselâm”, Eflâtun zamanında peygamber olmuştu. Eflâtun, Rûhullah olan o yüce peygambere inanmadı. “Biz gericilikten kurtulmuş kimseleriz. Bizi doğru yola götürecek öndere ihtiyâcımız yoktur” dedi. Eğer, kalbini karartan safâsı olmasaydı, hayalindeki sûretlere aldanmaz, saadete kavuşmaktan geri kalmazdı. Maksada ulaşmasına engel olmazlardı. Bu karanlık safâyı görerek, kendini nurlu sandı. Bu safânın, nefs-i emmârenin ince kabuğundan içeri giremediğini, nefsinin eskisi gibi kirli, pis olduğunu anlayamadı. Nefsinin ancak, şeker kaplanmış necâsete döndüğünü göremedi. Kalb böyle değildir. O, yaratılışta temizdir. Nûr ile doludur. Yalnız, karanlık nefse yakın olduğu için üzeri kararmış, kirlenmiştir. Az bir tasfiye, temizlemek ile, üzerindeki pas giderek, eski hâline döner. Nûr ile dolar. Nefs ise, yaratılışta karanlıktır, pistir. Kalbin emri, idâresi altına girmedikçe, daha doğrusu sünnete uymadıkça İslâmiyete sarılmadıkça, hattâ ve hattâ, ancak Allahü teâlânın ihsânına kavuşmadıkça, tezkiye bulamaz, içerden temizlenemez. Yaratılışındaki pislikten kurtulamaz. Se’âdete, iyiliğe eremez. Eflâtun, hiç aklı ermediği için, nefsinin safâsını, Îsâ aleyhisselâma inanan kalbin safâsı gibi sandı. O imanlı kalbin sahibi gibi, kendini de, nurlu ve temiz gördü. Bunun için de, O yüce peygambere (aleyhisselâm) uymak ni’meti ile şereflenemedi. Sonsuz felâkete sürüklendi. Böyle belâya düşmekten Allahü teâlâya sığınırız!

Açlığın böyle zararı da bulunduğu için, bu yolun büyükleri (r.aleyhim) açlıkla riyâzet çekmek yolunu tutmamışlar, yemekte, içmekte, orta dereceyi gözetmek riyâzetine, tam ortada kalmağa çalışmak mücâhedesine sarılmışlardır. Açlığın bu büyük tehlikesine düşmemek için, fâidelerinden de, vaz geçmişlerdir. Başkaları, açlığın fâidelerini düşünerek, zararlarını göremediler. Açlık çekmeği emretmişlerdir. Aklı olanlar, bu zarardan kurtulabilmek için, birçok fâidelerin bırakılacağını söylemişlerdir, İslâm âlimlerinin; “Bir işin sünnet veya bid’at olduğu anlaşılamasa, bid’ati yapmamak, sünneti yapmaktan daha iyidir” sözleri de, akıl sahiplerinin bu sözlerine benzemektedir. Çünkü, bu iş, bid’at ise zararlıdır. Sünnet ise, fâideleri vardır. Zararlı olabileceğini, önde tutmuşlar, bid’at olabileceği için bu işi yapmamalıdır buyurmuşlardır.

Açlıkla riyâzet çekmek sünnetinin başka yoldan da zarar getirebileceği, şaşılacak birşey olmaz. Bu sözle demek istiyoruz ki; bu sünnet, yalnız Eshâb-ı Kirâm için olabilir. O zaman için olması, çok ince ve örtülü bildirilmiş olduğu için, tasavvufcuların çoğu bunu anlıyamamış, kendileri de, böyle riyâzet yapmışlardır. Birçoğu ise, bunun o zaman için olduğunu anlıyarak, kendileri yapmamışlardır. Herşeyin doğrusunu ancak Allahü teâlâ bilir.

Suâl: Büyüklerimizin kitaplarında yazıyor ki: “Bizim nisbetimiz, hazret-i. Ebû Bekr’e bağlanmaktadır. Başka, yollar böyle değildir.” Tasavvuf yollarının çoğu, İmâm-ı Ca’fer-i Sâdık’a bağlanmaktadır. Bu İmâm da, hazret-i Sıddîk’a bağlıdır. Başka yollar da, hazret-i Sıddîk’a bağlanmış olmuyorlar mı?

Cevap: İmâm-ı Ca’fer-i Sâdık hazretleri, hem hazret-i Sıddîk’a, hem de, hazret-i Emîr’e bağlıdır, (r.anhümâ) Kendisinde bu iki nisbet birleşmiş olduğu hâlde, her iki nisbetin kemâlleri ayrı ayrı idi. Birbirleri ile karışmamış idi. Birçokları, İmâm hazretlerinden hazret-i Ebû Bekr’in nisbetini aldı. Bunların yaratılışları Sıddîk’a uygundu. Yaratılışları hazret-i Emîr’e uygun olanlar da, hazret-i Emîr’in nisbetini aldılar. Hazret-i Emîr’e bağlandılar. Bir aralık, Benâris gölünün yanına gitmiştim. Kenk ve Çemen nehirleri bu göle akmakta idi. Her iki nehrin sularının gölde hemen karışmadıkları görülüyordu. Sanki araları bir perde ile ayrılmıştı. Kenk nehrinin aktığı tarafta bulunanlar, bu nehirden gelen suyu içiyorlardı. Çemen nehrinin aktığı tarafla bulunanlar da, Çemen suyundan içiyorlardı.

Hâce Muhammed Pârisâ hazretleri “Risâle-i kudsiyye” kitabında buyuruyor ki: “Hazret-i Ali, Peygamberlerin sonuncusundan ( aleyhisselâm ) terbiye gördüğü gibi, hazret-i Sıddîk’tan da yetişmiştir. Bunun için, hazret-i Ali’nin nisbeti, hazret-i Sıddîk’ın nisbetinden başka değildir denilirse, evet nisbetleri başka olmasa da, birçok incelikleri, bulunduğu yerlere göre, birbirlerinden ayrılırlar. Tek bir su, bulunduğu yerlere göre, başka başka özellikler aldığı gibi, ikisinden herbirine, ayrı incelikleri bakımından, ayrı bir yol bağlanmış olabilir.”

“Hazret-i İmâm’ın vefât haberi bu garîbe, bu köşeye terkedilmişe gelince, üzüntümün ve ızdırâbımın çokluğundan ciğerim yandı, gözüm yaşlarla doldu. Gönlüm perişan oldu. Sahralara düştüm. Lisân-ı hâl ile şu rubaiyi söylüyordum:

Madem sen yoksun, yüzümü sahraya döneyim,
Kalbime dağlar kadar gam yükü yükleyeyim.
Her gördüğüm dikenden, sorayım ben gülümü,
Ve her gördüğüm kuştan, ankâmı isteyeyim.

Akşam olmuştu. Şehrin kenarında, virane bir mescidde, o pahasız hazînenin hayaliyle başımı gam örtüsünün içine çekmiştim. İçim yanıyor, kalbim parçalanıyordu. İçimden soğuk ahlar çekiyor, gözümden yakıcı gözyaşları döküyordum.

Soğuk âh âteş-i gamla, gözümüz yaşlı her zaman.
Aşk habercisinden bir başka acizlik var her zaman.

Damarlarım iplik oldu, yanan tenim iflah olmaz,
Senin aşkından kalbimiz parçalanıyor her zaman,

Her kılın dibi matemden halka oldu, ey Hâşim,
Her halkada nice dille ben ağlarım her zaman.

Bu yanma ve gözyaşları arasında, hazret-i İmâm göründü. “Sabretmek lâzım” buyurdular. Binlerce kırıklık, perişanlık ve şaşkınlıkla; “Ey iki dünyâ se’âdetimin sebebi, ateşe kim dayanabilir?” diye arz ettim, “İbrâhim aleyhisselâma benzeme hâlini yerine getirmek lâzımdır. O ateşe atılırken sabretmişti” buyurdular. Bu kendinden geçmiş sarhoş âşığın divaneliği arttı ve şu rubaiyi okudum:

Divâne gönlüm bu sözden daha çok mecnûn oldu,
Açılan yaralardan, feryadım efzûn oldu.
Kırılan bir şişenin içinde şarab kalmaz,
Benim kalbim kırıldıkça daha çok kanla doldu.

Tekrar sahralara çıkmak istedim. Mescidin kapısından ayağımı dışarı atınca yere yıkıldım. Kendimden geçtim. Bu fakirin tanıdıklarından biri, o gece oradan geçiyordu. Beni tanıdı. Kendi evine götürdü. Bizim evdekilere, beni gam ve matemle dolu olan evimize götürmeleri için haber verdi. Orada kalmama râzı olmadıklarını anlayınca, ister istemez, güçsüz kuvvetsiz olarak, zorla kendi virânhâneme geldim. Gelirken dilimde şu hasret şiiri vardı:

Yol başlarında göz yaşı dökerek oturayım,
Gelen geçen yolculardan, senden haber sorayım.

Ba’zan toz gibi kalkıp, ba’zan yere ineyim,
Bundan iyi seferi olmaz güçsüzlerin,

Siyahlar kuşanayım, mateme bürüneyim.
Ciğerim, seve seve, yanıyor söyleyeyim,

Gözümü kâse yapıp, altın gümüş ister gibi.
Kapındaki fakirlerden gözyaşı dileneyim,

Evim inilti yatağı, ben de olayım ney gibi.
Belki böylece Yûsuftan bir haber edinirim,

Sahrada yanan bir susuz, deryaya inmiş gibi,
Ondan haber getirecek bir haberci bekleyeyim.

Bu kâfile erbâbı bey’ ve şirâ hayranı,
Gönlü düğüm yapıp Hâşim, hayâle nazar edeyim.

Eserleri: En mühim eseri Berekât-ı Ahmediyye’dir. Bu kitabın bir ismi de Zübdet-ül-makâmât’dır. Bu eserini İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin vefâtından bir sene önce yazmaya başlayıp, 1037 (m. 1627) senesinde tamamlamıştır. Kitap belagat ve fesahat bakımından çok yüksek olduğu gibi, ihlâs ve muhabbetle yazıldığından ayrıca çok feyzli ve bereketlidir. Evliyânın büyüklerinden Seyyid Abdülhakîm Arvâsî hazretleri; “Berekât kitabını okumak, îmânın vicdânileşmesine sebep olur. Benim vardı. Seferde kayboldu. Bulursanız kabrimin başında okuyun” buyurmuştur. Kitap, Hakîkat Kitabevi tarafından neşr edilmiştir.

Kitap iki maksad üzeredir Birinci maksad; İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin mürşidi. Hâce Muhammed Bâkî’yi (kuddise sirruh), ikinci maksad; her “Cephesiyle, İmâm-ı Rabbânî hazretlerini, yüksek oğullarını ve değerli halîfelerini beyân eder.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1043

2) Zübdet-ül-makâmât önsöz

3) Hadarât-ül-Kuds sh. 368İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED MA’SÛM FÂRÛKÎ

Evliyânın meşhûrlarından, büyük İslâm âlimi. Hicri ikinci bin yılının müceddidi. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin üçüncü oğludur. İnsanları Hakka da’vet eden, doğru yolu göstererek saâdete kavuşturan ve kendilerine; “Silsile-i aliyye” denilen büyük âlim ve velîlerin yirmidördüncüsüdür. Lakabı Mecdüddîn olup, “Urvet-ül-vüskâ” ismiyle meşhûrdur. Urvet-ül-vüskâ; sağlam ip, kendisine uyulan büyük âlim demektir. 1007 (m. 1599) senesinde Hindistan’ın Serhend şehrine iki mil uzakta bulunan Mülk-i Haydar mevkiinde doğdu. 1079 (m. 1668) senesinde Serhend’de vefât etti. Türbesi, mübârek babası İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin türbesinin birkaç yüz metre kuzeyindedir.

Muhammed Ma’sûm hazretleri, bu ümmette gelmiş olan en yüksek evliyâdandır. O doğduğu zaman babası; “Muhammed Ma’sûm’un dünyâya gelişi, bizim için çok bereketli ve pek mübârek oldu. Onun doğmasından bir kaç ay sonra yüksek hocamın (Muhammed Bâkî-billah’ın) huzûruna kavuştum (Ona talebe oldum). Gördüklerimi orada gördüm” buyurmuştur. Daha üç yaşında iken, tevhîd kelimesini söylerdi. Kur’ân-ı kerîmi üç ayda ezberledi, İlim tahsil ettiği sırada, onbir yaşında iken, zikr ve murâkabe yolunu babasından aldı. İmâm-ı Rabbânî hazretleri onun hakkında; “Muhammed Ma’sûm’un günbegün, anbean bizim nisbetimizi elde etme hâli; dedesinin yazdığı Vikâye kitabını, o yazdıkça arkasından ezberleyen “Şerhi Mevâkıf” kitabının sahibinin hâline benzer” buyurdu. Tasavvufda yetişmesi ve makamları aşması pek sür’atli oldu. Hâllere, yüksek makamlara, eşsiz varidata ve kemâllere kavuşunca, mübârek babası kendisine mutlak icâzet verdi. Babasını, zâhir ve bâtın ilimlerinde adım adım ta’kib etti. Keşfleri çok doğru ve çok kuvvetli olup, uzak memleketlerdeki talebesinin vilâyetin, evliyâlığın hangi mertebesinde olduğunu ve meşreblerinin nasıl olduğunu haber verirdi. Babası İmâm-ı Rabbânî hazretleri yine ona buyurdu ki: “Bu oğlum sâbikûndan (bu ümmetin büyüklerinden)dir.”

O daha küçük iken, babası onda tam bir olgunluk ve irşâd eserleri gördü, istidâdının yüksekliğini anlayınca teveccüh ve nazarları ile ona yönelip, istidâdının altında gizli olan kemâlâtın açığa çıkmasını bekledi. Buyurdu ki: “Hâl, ilimden sonra olduğu için, ilim okumaktan başka çâre yoktur.” Bu sebeple oğluna aklî ve naklî ilimleri okutmağa başladı. En zor ve en derin kitapları satır satır, yaprak yaprak okumasını emretti. Böylece Muhammed Ma’sûm hazretleri, ilim tahsiline başladı, İmâm-ı Rabbânî hazretleri ona buyururdu ki: “İlim tahsilini çabuk bitir ki, seninle büyük işlerimiz vardır.” Daha ondört yaşında iken babasına; “Ben kendimde öyle bir nûr görüyorum ki, bütün âlem güneş gibi ondan aydınlanmaktadır. Eğer o nûr sönerse dünyâ karanlık, zulmetli olur” diye arzedince, babası ona; “Sen zamanının kutbu olursun” buyurarak müjde vermiştir. Nitekim daha sonra bunu kendisi şöyle belirtmiştir: “Allahü teâlâya hamdü senalar olsun. Va’d edilen ele geçti. Babamın müjdelediklerine kavuştum.”

Muhammed Ma’sûm (raleyh), ilminin çoğunu babasının huzûrunda öğrendi. Bu tahsili sırasında İmâm-ı Rabbânî hazretleri bir mektûbunda onun hakkında şöyle yazmıştır: “Bu günlerde oğlum Muhammed Ma’sûm, “Şerh-i Mevâkıf’ı bitirdi. Bu arada Yunan felsefecilerinin kusur ve hatâlarını iyi anladı. Çok fâidelere kavuştu. Allahü teâlâya bu ihsânından dolayı hamd ve senalar olsun.” ilminin bir kısmını da büyük ağabeyi Muhammed Sâdık’tan ve babasının halîfelerinden olan büyük âlim Muhammed Tâhir-i Lâhorî’den öğrendi. Ayrıca başka âlimlerden de ilim öğrendi. Hadîs ilminde babasından icâzet (diploma) aldı.

Onaltı yaşında iken, bütün ilimlerin tahsilini bitirdi. Bundan sonra tamamen tasavvufa yönelip, babasının feyzlerine, üstün makamlara, büyük derecelere ve yüksek kemâlâta kavuştu. Kendinden önce yaşayan büyük velîlerin bir ömür harcayarak elde ettiklerini, o daha çocukluğunda elde etti. Bu durumu kendisi şöyle ifâde etmiştir “Bu fakîr, (ya’nî Muhammed Ma’sûm) o esrâr denizlerinin dalgıcı oldum. O yüksek efendim (İmâm-ı Rabbânî), dâima bu fakirin hâlini kontrol ve teftiş ederdi. İlerlememi yakından incelerdi. Çok teveccüh buyururdu. Gizli hakîkatleri beyân eyledikleri zaman bu fakirden başkası, şerefli huzûrlarında yok idi. Kavuştuğum şeyleri sorduktan sonra çok iltifât eylediler. Yüksek hâllere kavuştuğumun müjdesini verdiler. Allahü teâlâya bunun ve verdiği ni’metler için hamdü senalar olsun.”

Muhammed Ma’sûm (r.aleyh), mübârek babasının feyzleri ve tevecühleriyle çok çabuk kemâl derecelerine ulaştı. Kavuşma yolu pek kısa oldu. Bir ömür boyunca elde edilenler, günler ve aylara sığdırıldı, öyle yetişti ve yükseldi ki, onun bereketi ve feyzleri bütün âleme yayıldı.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri ömrünün son günlerinde onu husûsî odasına çağırıp buyurdu ki: “Benim bu dünyâya bağlılığım yalnız bu kayyûmluk vazîfesi ve muâmelesi sebebiyle idi. Devamlı teveccühlerden sonra o sana verildi Bütün mahlûkât tam bir şevk ile yüzünü sana dönüyor. Şimdi bu fânî dünyâda kalmak için sebep bulamıyorum. Bu denî (kötülüklerle dolu) dünyâdan göç etmem yaklaştı.” Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî (r.aleyh) buyurdu ki: “Bu fakîr, bu gizli müjdeyi duyduğum hâlde kalbim parçalandı. Gözlerim yaşla doldu. Büyük bir elem ve üzüntü ile kendimden geçtim. Ne dilimde konuşacak kuvvet, ne kulağımda dinleyecek kudret kaldı. Bendeki bu değişmeyi görünce, şefkat ve merhametinin çokluğundan bir müddet daha yaşayacağını işâret edip, şöyle buyurdu: “Allahü teâlânın âdeti şöyledir ki; birini kendine çağırır, diğerini onun yerine oturtur.”

Muhammed Ma’sûm (kuddise sirruh), babası İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin vefâtından sonra, va’z ve irşâd makamına geçip talebe yetiştirmeye başladı. O da ilim ve feyz saçarak insanları doğru yola da’vet etti. İslâm târihinde rüşd ve hidâyeti onunki kadar yaygın olan bir âlim ve mürşid görülmemiştir. Dokuzyüzbin kişi ona talebe olup elinde tövbe etmiş, talebelerinden yüzkırkbini evliyâlık mertebelerine kavuşmuş, yedibini de mürşid-i kâmil (tam ve olgun bir âlim) olarak yetişip, irşâd ile emrolunmuştur. Talebeleri onun huzûrunda ba’zan bir ayda, ba’zan bir haftada evliyâlık kemâlâtına ererlerdi. Ba’zılarını bir teveccühde, makamların hepsine ulaştırırdı.

Talebeleri:

Başta kendi altı oğlu olmak üzere, yetiştirdiği büyük âlim ve velîlerden bir kısmı şunlardır: Muhammed Sıbgatullah, Muhammed Nakşibend (Hazret-i Huccetullah ismi ile meşhûrdur.) Muhammed Ubeydullah (İslâmiyeti kuvvetlendiren ma’nâsında; “Mürevvicüşşeriat” lakabı ile meşhûrdur), Muhammed Eşref, Muhammed Seyfeddîn, Muhammed Sıddık.

Altı oğlu, kemâl mertebelerinin en yüksek derecelerine çıkmışlardır. Yüksek babalarına mahsûs nisbetten büyük pay almışlardır. Altısı da kutbi zaman idiler. Oğulları en yüksek halîfelerinden ve sır mahremlerinden idi. En başta gelen talebelerinden biri de torunu Şeyh Ebü’l-Kâsım olup, bu zâtı oğullarından saymıştır. Kardeşi Muhammed Sa’îd’in oğlu “Hazreti Vahdet” ismiyle bilinen Abdülehad da meşhûr talebelerinden olup, çok sırlara ve yüksek derecelere mazhar olmuştur. Hâce Muhammed Hanîf Kâbilî de (r.aleyh), Muhammed Ma’sûm hazretlerinin oğullarından sonra gelen en meşhûr talebelerinden olup, icâzet verilmiş olan halîfelerindendir. Bundan sonra, Hâce Muhammed Sıddîk Peşâveri (r.aleyh) seçilmiş talebelerindendir. Bu on halîfesi, diğerleri arasında en seçkin olanlardandır. Diğer halîfelerinden ba’zısı şu zâtlardır:

Mîr Emânullah Bürhânpûri, Şeyh Ebü’l-Muzaffer Burhânpûrî, Şeyh Âlim Celâl Âbâdî, Mevlânâ Hasen Ali Peşâveri, Mevlânâ Şeyh Bâkır Lâhori, Seyyid Ahund Mûsâ Pehî Kütehi, Mevlânâ Bedreddîn Sultanpûri, Şeyh Bâyend Sehârenpûri, Şeyh Bedî’üddîn’in oğlu Hacı Habîbullah Hisârî, Şeyh Murâd Keşmîrî, Şeyh Adem’in oğlu Şeyh İbrâhim Bekrî, Şeyh Yûsuf Kerdizî, Mîr Şerefeddîn Hüseyn Lâhorî, Şeyh Enverüllah Lâhori, Şeyh Hüseyn Mensûr Canperi, Âhund Sücâdil Serhendî, Mîr Rıf’at Bey, Şah Hüseyn Uşşak, Hâce Abdüssamed Kabili, Şeyh Abdülkerîm Kâbilî, Şeyh Ebü’l-Kâsım Kâbilî, Mevlânâ Muhammed Emîn Hâfız Abâdî, Şeyh Atâ’ullah Sûretî, Şeyh nûr Muhammed Sûreti, Hâfız Muhsin Siyalkûtî, Muhammed Şerîf Lâhorî, Hacı Emânullah Lâhori, Şeyh Muhammed Fârûk Lâhorî, Şeyh Muhammed Ârif Lâhorî, Şeyh Muhammed Hakîm, Şeyh Mevlânâ Hakîm, Mevlânâ Muhammed Emîn Buhârî, Şeyh Hacı Selîm Belhî, Şeyh Hacı Aşûr Buhârî, Şeyh Hâfız Sâdık Kâbilî, Seyyid İsrâil Dehlevî, Mevlânâ Hasen Dehlevî, Hâce Mâh Dehlevî, Mîr Gazânfer Dârâşikühî Dehlevî, Mîr Abdülfettâh, Şeyh Muhammed Can, Mîr Ârif, Mîr İmâd Hirevî Hüseynî, Mîr Şerefüddîn Hüseyn, Mîr Mefahir, Mîr Muhammed Zaman, Molla Muhammed Şerîf, Sofi Payende Tılâ Kâbilî, Sofi Abdürraûf Kâbilî (Sofi Payende Kerbâs), Sofi Abdürrahmân, Mîr Mârib, Sofi Sa’dullah Kâbilî, Meyan Şeyh Muhammed Abdülhâlik Bingâlî, Şeyh Rahîmdâd Efgan, Şeyh Gulâm Muhammed Efgan, Şeyh Hâcî Hân Efgan, Şeyh Ahmed Hân, Şeyh Şah Hâce Tirmizî, Şeyh Esedullah (Abdullah) Efgan, Hâce Muhammed Fârûk, Mevlânâ Cemâleddîn, Mevlânâ Muhammed Efdâl Fethâbâdî, Şeyh Hâcı Hüseyn Fethâbâdî, Sofi nûr Bey Fethâbâdî, Mevlânâ Kâim Fethâbâdî, Molla Feyz Muhammed Fethâbâdî, Meyan Dinar (Hâce Saray Şah Cihan), Şeyh Muhammed Yâr (Hudâperest Hân), Mevlânâ Ahmed Türk (Haremeyn’in irşâdı ile vazîfeli idi.), Mevlânâ Muhammed Yûsuf Serhendî, Mîr Muhammed Ma’sûm Serhendî, Hâce Muhammed Mü’mîn Cezbî, Şeyh Hâcı Muhammed Hân Talkânî, Mevlânâ Mü’min Bey Burhânpûrî, Mîr Mügil Kâbilî, Şeyh Mü’min Bey Kâbilî, Molla Hâce Müsâfir, Ahmed-i Yekdest, Şeyh Abdülhamîd Burhânpûrî, Mevlânâ Muhammed Kâşif...

Muhammed Ma’sûm hazretlerinin yetiştirdiği bu mürşid-i kâmillerden herbiri, bulunduğu yerlerde insanlara feyz vererek, onları irşâd ettiler. Hak olan doğru yolu anlattılar. Böylece onun feyz ve ma’rifeti her tarafa yayıldı. Yapılan bu mükemmel hizmetler, izah edilemeyecek kadar umûmîleşti, yaygınlaştı ve asırlar sonrasına aksetti. Talebelerinin meşhûrlarından olan Murâd-ı Münzevî hazretlerinin kabri İstanbul’dadır, İstanbul’da medfûn bulunan en büyük üç evliyâdan biridir.

Menkıbeleri ve kerâmetleri:

Muhammed Ma’sûm hazretleri 1068 (m. 1657) senesinde hacca gitti. Bu sefere çıkıp mukaddes beldelere varınca buyurdu ki: “Bu yerlerin her tarafını Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) nûrları ile dolmuş buluyorum”. Mekke ve Medine’de bulundukları müddetçe, beyâna sığmaz hâller müşâhade eyleyip, bir kısmını yakınlarına anlatmıştı. Buyurdu ki: “Mekke-i mükerremeye geldiğim zaman tavâf-ı, kudüm yaptım. Gördüm ki, melekler ve hûrîler Kâ’be’yi öyle tavaf ediyorlardı ki, insanlarda böyle şevk ve kavuşma hasreti olamaz. Her defasında Kâ’be’yi üç defa medhederlerdi. Kâ’be’nin etrâfından göğe kadar heryeri kaplamışlardı.”

Yine şöyle buyurdu: “Mekke’den Arafat’a gitmek için yola çıktım. Mina’ya varınca, namaz kılmak için Mescid-i Hîfe girdim. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) o mescidin yakınında çadır kurmuş, konaklamışlardı. Aynı zamanda orada Mûsâ ve Hârûn aleyhisselâmın makamları vardı. Bu mescidde oturduk. Allahın Peygamberi ( aleyhisselâm ) tam bir heybet ve celâl ile geldi. O’nun o mübârek latîf vücûdunun nûruyla, yer ve gök nûr ile doldu. Her şey o nûrun içine gömüldü.”

Mekke-i muazzamada bulunduğu sıralarda, büyük kardeşi Hâce Muhammed Sa’îd (kuddise sirruh) hastalanmıştı. Hastalığı da ağırdı. Kurtulması için duâ etti. Teveccüh buyurdu. Ağlayarak Allahü teâlâya sığındı. Ellerini kaldırarak, içli duâ eyledi. Sonra buyurdu ki: “Duâ esnasında müşâhede eyledim ki; huşû’ ile ellerimi kaldırıp, Allahü teâlâya duâ ettiğim sırada, mahlûkatdan milyonlarcası, bana uyarak ellerini kaldırdılar. Muradımın hâsıl olması için, duâma iştirâk ettiler. Böylece duâm kabûl oldu. Ağabeyimin rahatsızlığı geçip tam sıhhate kavuştu.”

Yine buyurdu ki: “Kâ’be’de idim. Hazret-i İbrâhim’i (aleyhisselâm) makâm-ı İbrâhim’de gördüm. Onun yakınında inanılmıyacak zuhurlar ve garîb hâller buldum.”

“Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) dünyâyı şereflendirdikleri Rebî’ul-evvel ayının onikinci gecesi, Ka’be’de Mültezem’in yanında iken, irşâd ile meşgûl olayım mı, yoksa bu işi bırakıp uzletde, kendi başıma mı ibâdetle meşgûl olayım diye Resûlullaha ( aleyhisselâm ) tazarrû (yalvarma) ve ilticada bulundum. Çok kıymetli olan irşâd ile meşgûl olmam için emrolundum. Allahü teâlâ rızâsının tamamen bu işde olduğunu ve bu işe gayret etmemi bildirdi.

Hattâ bunu terketmemin hiçbir şekilde rızâsına uygun olmadığı anlaşıldı.

Hazret-i Urvet-ül-vüskâ Muhammed Ma’sûm hazretleri Mekke-i mükerremeden ayrılıp, Cidde’ye geldiği zaman buyurdu ki: “Nûrlar ve esrâr, Harem-i şerîfin dışında, içindekilerden daha çok görünmeğe başladı. Zira, huzûrda iken, nûrların ziyasının çokluğu, onlara bakmamıza mâni oluyordu. Bu yüzden hiçbir tarafa bakamıyordum ve herşeyi iyice anlayamıyordum. Nûrların azalması, bakmayı kolaylaştırdığı için, anlamak da mümkün oluyor.” Sonra Medine’ye gitmek üzere yola çıktı.

Medîne-i münevvere yoluna büyük bir sevgi ile koyuldu. Mescid-i nebinin nûrlarının eserlerinin, dalgalarının görünmesi, duyulmağa başlaması, bir an evvel bu kıymetli yerlere kavuşmağı hızlandırıyordu. Bunun gibi Sahâbe-i Kirâmın (r.anhüm) mübârek mezarlarına ulaşmak için tam gayret ediyordu. Bedir vadisine gelince, Sugra’da yatan Bedir muharebesi şehîdlerinden Abdülhâris’in ( radıyallahü anh ) mezarını ziyârete gitti. Yanındakilerle beraber, bir müddet mezârın başında murâkabe eyledi. Sonra buyurdu ki: “Onun ( radıyallahü anh ) mezarının başında teveccüh ettim. Kendisini bulamadım. Bir müddet sonra görünüp, bize doğru geldi. Büyük bir neş’e ile beni karşıladı.” Sonra Medine’ye girdiler. Medine’de Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) kabrini ziyâret ederek, uzun müddet murâkabe ile meşgûl oldu ve buyurdu ki: “Peygamberlerin sonuncusu, kereminin çokluğundan ve merhametlerinin fazlalığından gözüküp yanıma geldi. Lütf ve inâyet buyurup beni kucakladı. O kadar ni’mete kavuştum ki, bunun gibisine bu zamana kadar kavuşmamıştım.” Orada bulunduğu müddetçe Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) bu şekilde defalarca görmüştür.

“Cemâzil-evvel ayının onüçüncü günü, Cum’a namazından sonra, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) kabirlerinin huzûruna geldi. Sonra buyurdu ki: “Selâm verip, salevât-ı şerîfeleri bitirince, bana bir hil’at verildi. Bildirildi ki, bu hil’at hazret-i Sıddîk-ı ekberin ( radıyallahü anh ) ihsânıdır. Aynı huzûrda bir başka hil’atın üzerime konduğunu gördüm. Bunun da hazret-i Fârûk-ı a’zam’ın ( radıyallahü anh ) lütfu olduğunu anladım.

Bu iki hil’atın renkleri de birbirinden ayrı idi. Birincisi kırmızı, ikincisi sarı idi. Yeşil renkli bir hil’atın üzerime indirildiğini hissettim. Bunun da Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) tarafından olduğu bildirildi.”

Buyurdu ki: Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mihrabının yanında öğle namazını kılıyordum. Bu mübârek yerlerden ayrılık düşüncesinin verdiği hüzün ve elemin te’sîriyle ağlamağa başladım. Bu üzüntü ve gam içerisinde iken, kabr-i se’âdetten, o temiz ve en güzel kokulu mezardan etrâfa nûr saçılmağa başladığını gördüm. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) tam bir heybetle o nûrlar arasından göründü. Mübârek kabrinden çıktı. Yanımıza geldi. Kerem ve ihsânının çokluğundan, benzerini hiçbir zaman göremediğim, sultanların tacı ve hil’atı gibi, bir taç ve hil’atı bana giydirdi. Bu taç çok süslü ve pek kıymetli idi. O anda bana bildirdi ki: “Mübârek vücûdlarına değen ve şimdi çıkarıp sana verdikleri bu hil’at, diğer hil’atlere benzemez.” Görüyorum ki, Ravda-i mutahharadan, gece gündüz devam üzere, bütün mahlûkâta ni’metler ve bereketler nehir gibi akıyor. Nitekim, onun hakkında Kur’ân-ı kerîmde Allahü teâlâ meâlen; “Biz seni ancak, âlemlere rahmet olarak gönderdik” buyuruyor.

Muhammed Ma’sûm hazretleri Medîne-i münevverede bulunan Eshâb-ı Kirâmdan birçok zâtın ve diğer büyük zâtların medfûn bulunduğu Bakî’ kabristanım da ziyârete gitti. Bu ziyâreti sırasında da, Eshâb-ı Kirâmın büyüklerinin rûhâniyeti ile görüştü. Bakî’ kabristanında veda ziyâreti yaparken, Hazreti Osman’ın ( radıyallahü anh ) nûr saçan mezârı başında oturdu. Diğer mezarları da ziyâret için oradan ayrılırken, Hazreti Osman’ın rûhâniyeti gözüküp onu uğurladı ve üç defa öptü. Ayrıca Hazreti Abbâs’ın, Hazreti Aişe’nin, Hazreti Fâtıma’nın, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) küçük yaşta vefât eden mübârek evlâdı İbrâhim’in ( radıyallahü anh ) ve diğer büyüklerin rûhâniyetini görmüştür. Onların da feyz ve bereketlerine kavuştuğunu, herbirinden ayrı ayrı hâller gördüğünü bildirmiştir.

Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî hazretlerinin yüksek talebelerinden olan Muhammed Hanîf-i Kâbilî, gençlik yıllarında Kabil şehrinde bulunurken, rü’yâsında iki büyük zâtı görür. Kim olduklarını merak edince biri gelip; “Her ikisi de Müceddid-i elf-i sânî İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin oğludur. Biri rahmetler hazînesi Muhammed Sa’îd, diğeri Urvet-ül-vüskâ Muhammed Ma’sûm’dur” dedi. O da beni Muhammed Ma’sûm’un huzûruna götür deyince, o şahıs da; “Ben senin yanına onun işâreti ile seni götürmek için geldim” dedi. Onu alıp Muhammed Ma’sûm hazretlerinin huzûruna götürdü. Muhammed Hanîf, büyük müjdelerle dolu olan bu rü’yâsından uyanınca, gördüğü rü’yâyı yakınlarına anlattı. Büyük bir şevk ve cezbeye kapılmıştı. Bunun üzerine Kabil’den Serhend’e gitti. Serhend’e varınca Muhammed Ma’sûm hazretlerinin huzûruna girip, aynen rü’yâsındaki gibi gördü. Ona talebe olup bir müddet derslerine ve sohbetlerine devam etti. Hocasının büyüklüğü, ihsânı ve himmeti ile aklından, hayâlinden geçmeyen derecelere, kulakların duymadığı, gözlerin görmediği ma’rifetlere, diğer talebeler gibi kavuştu. Hocasından icâzet ve hilâfet alarak memleketi olan Kabil’e döndü. İnsanları irşâd etmeğe başladı. Orada bulunan bir takım kimseler, hocasının ve onun üstünlüğünü anlayamayıp karşı çıktılar. Nihâyet bir grup insan aralarında anlaşıp, Hâce Muhammed Hanîfe geldiler: “Biz bir kerâmet, bir hârika görmeyince, sizin büyüklüğünüze inanmayız” dediler. Ve şöyle ilâve ettiler “Biz bir ziyâfet hazırlıyacağız. Üstadınızı da’vet ediyoruz. Bugün yemek vaktinde onun Serhend’den Kabil’e gelmesini bekliyoruz. Eğer da’vetimize gelirse, hepimiz senin taleben oluruz.” Hâlbuki, arada yüzlerce kilometre mesafe vardı. Hocası ile arasındaki mesafe değil bir günlük, bir aylıktan daha uzak yol idi. Hâce Muhammed Hanîf hazretleri, hocasına olan bağlılığının çokluğundan ve Allahü teâlânın kullarına şefkatinden, bunu kabûl eyledi ve dedi ki: “Hocam Muhammed Ma’sûm hazretleri yemeği ekseriyetle yatsı namazından sonra yer. Siz yemekleri hazırlayın, ümid ediyorum ki, gelecekler.”

Oradakiler gülüp oynamaya, alaya alarak yemekleri ve misâfir odasını hazırlamaya başladılar. İnanmıyorlardı ama, yine de hazırlıyorlardı. Muhammed Ma’sûm hazretlerinin Serhend’den bir günde Kabil’e gelebileceğini akılları almıyordu. Kabil şehrinin ileri gelenleri, vâliler, kumandanlar ve daha birçok kimse yemeğe da’vet edilmişti. Da’vet edilenler geldiler. Yerlerine oturdular. Yatsı namazından sonrasını bekliyorlardı.

Da’vete gelenler Hâce Muhammed Hanîfe; “Yatsı vakti oldu. Artık yemek yiyelim” dediler. Hâce Muhammed Hanîf hazretleri de buyurdu ki: “Yemeği getirin, üstadımın yemek yeme zamanı bu zamandır. Oradakilerin bir kısmı yemeğin getirilmesi ile meşgûl oldular. Bir de ne görsünler! Muhammed Ma’sûm hazretleri altı oğlu ile birlikte evin kapısından girip kendileri için ayrılmış olan minder üzerine oturdu. Yüksek oğulları da babalarının etrâfında halka şeklinde oturdular. Oradakiler bu hâli görünce, hayretler içinde kaldılar. Ne yapacaklarını şaşırdılar, özür ve af dilediler.

Muhammed Ma’sûm hazretleri buyurdu ki: “Yalnız Muhammed Hanîfin hatırı için geldim. Onu çok sevdiğim ve o da bana bağlı olduğu için onu kırmadım. Yoksa maksadım, niyetim kerâmet göstermek değil. Sakın bundan sonra evliyâdan erâmet istemeyiniz. Büyük zarar ve ziyanlara düşersiniz.” Hep beraber yemeğe başladılar. Hem yediler, hem de konuştular. Konuşulanlar, yenenlerden tatlı idi. Orada bulunanlar, Muhammed Ma’sûm hazretlerinin sohbetini dinleyerek kalblerindeki zulmetten kurtuldular. Onu sevenler arasına girip, saadete erdiler. Her ne kadar Muhammed Ma’sûm hazretlerinin orada biraz kalmasını istediler ve bu bizim için en büyük saadettir dediler ise de, Muhammed Ma’sûm hazretleri; “Hiç kimseye haber veremedim, bundan kimsenin haberi yok, belki bize bağlı olanlarda bir merak ve üzüntü hâsıl olur” buyurup, oradan ayrıldılar.

Muhammed Ma’sûm (kuddise sirruh), birgün abdest alırken abdest aldığı ibriği kuvvetle, duvara fırlattı. Hizmetinde bulunan talebesi gitti ve başka bir ibrik getirdi. Talebesi, önce verdiği ibriğin böyle atılıp kırılmasına üzüldü. “Acaba ne kusur ettim” deyip, Muhammed Ma’sûm hazretlerinin yakınlarından birine gidip durumu anlattı. O da, talebesinin bu üzüntülü ve korkulu hâlini Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî hazretlerine bildirdi. Muhammed Ma’sûm hazretleri buyurdu ki: “Ona söyleyiniz korkmasın. O ibriği attığım sırada, bizi sevenlerden birisi sahrada, kana susamış bir arslana rastladı. Arslan o anda onu orada öldürecek, parça parça edecekti. O talebem ise tam bir acizlik içinde bizden yardım istedi.

Benim o anda elimde ve yanımda o ibrikten başka bir şey yok idi. Bunun için ibriği o arslana fırlattım, o zavallıyı kurtardım.

Bu hâdiseyi yaşayan talebesi başından geçenleri sonra şöyle anlattı: “Sahrada aniden bir arslan gördüm. O anda Hocam, İmâm-ı Muhammed Ma’sûm hazretlerini hatırladım. Hemen baş gözüm ile gördüm ki, İmâm-ı Ma’sûm hazretleri geldi. Elinde olan ibriği o arslana fırlattı. Arslanda hareket edecek kuvvet kalmadı. Sonra hocam gözümden kayboldu. Beni o arslandan kurtardı. Bundan sonra, o ibriğin kırılmış parçalarını yerden topladım. Hâlâ yanımda saklıyorum.”

Sofî Payende Tılâ Kâbilî anlatır: “Muhammed Ma’sûm hazretleri bana icâzet verdikten sonra, memleketime gidip, insanları irşâd etmemi emretti. Ben de dedim ki: “Efendim, irşâd makamında bulunmak, masraf ister. Gelen giden çok olur. Benim ise sarfedecek birşeyim yoktur.” Bu sözler üzerine bana buyurdu ki: “Ey Sofî! Bir parça kırmızı ve bir parça da siyah kâğıt getir.” Hemen gidip getirdim. Mübârek elleri ile o kâğıtları, para şeklinde kesti. Sonra ıslatıp, bana verdi. Bu kâğıtlar o anda altın ve gümüş para oldu. Hayretler içerisinde kaldım. Kendi kendime; “Bu tasarrufu bana ihsân etselerdi, ne iyi olurdu” dedim. Kalbimden geçeni anlayıp, bana tekrar buyurdu ki: “Peki bu tasarrufu Hak teâlânın izniyle sana verdim. Ama ihtiyâcın olduğu zaman, kullanırsın. Kırmızı kâğıdı yuvarlak yapar, ıslatırsan altın olur. Siyah kâğıdı ıslatırsan gümüş olur.” Sonra ben izin alarak, memleketime gittim. Evimize hergün misâfir geliyordu. Buyurdukları gibi yapıyordum. Kâğıtlar, altın veya gümüş para oluyordu. Hocamın bu tasarrufu ile gereken her masrafı karşılayıp irşâd vazîfesine devam ettim. Halk tarafından çok sevildim ve böylece onlara hizmet ettim.” Bu talebesinin ismi, altın yapan Kâbilli Sofi ma’nâsında; “Sofi Payende Tılâ Kâbilî” diye meşhûr olmuştur.
Hüdâperest Hân adında bir vâli, vâliliği bırakıp, Muhammed Ma’sûm hazretlerine talebe olmuştu. Birgün evine altı misâfir gelmişti. Onlara yedirecek ve ikram edecek birşeyi yoktu. Sohbet ve hatmi kaçırmamak için hocası Muhammed Ma’sûm’un (r.aleyh) huzûruna gitti. Hocası Muhammed Ma’sûm hazretleri onun sıkıntısını kerâmetiyle anlayıp, sohbetten sonra, kendisine ve altı misâfirine onar tane olmak üzere yetmiş tane, “Enbe” denilen yemiş verdi. Ayrıca altı misâfiri için, “Eşrefi” denilen altı altın para verdi ve; “Sen bizim oğlumuz yerindesin, burada bulunduğun müddetçe, sana misâfir gelirse hiç çekinmeden bize haber ver” buyurdu.

Muhammed Ma’sûm hazretlerinin, Sofi Payende Kerbâs adında bir talebesi, huzûrunda yetişip halîfelerinden oldu. Yanından ayrılıp memleketine giderken, ona biraz kumaş vermişti. Verirken de; “Bu kumaşta bereket vardır” buyurmuştu. Sofi Payende uzun zaman o kumaştan bir parça keserek satıp ihtiyâçlarını te’min etti. Kumaş hiç eksilmiyordu. Hayâtının sonuna kadar böyle devam etti. Vefâtından sonra da vasıyyeti üzerine o kumaş kendisine kefen yapıldı. Bunun için, kumaş yapan Sofi ma’nâsında “Sofi Payende Kerbâs” ismi ile meşhûr olmuştur.

Muhammed Ma’sûm hazretlerinin talebelerinin meşhûrlarından ve halîfelerinden olan Hâce Muhammed Sıddîk’a, Peşâver’de irşâd (talebe yetiştirme) vazîfesi verilmişti. Bu talebesi şöyle anlatmıştır: “Hocam Muhammed Ma’sûm hazretlerini çok özlemiştim. Mübârek yüzünü görüp, sohbetinde bulunmak için Peşâver’den, Serhend’e gitmek üzere yola çıktım. Bir katıra binip yola devam ediyordum. Yolda katır birden bire ürküp kaçmaya başladı. Sonra da beni düşürdü. Ayağım üzengiye takıldı, bir türlü kurtaramadım. Katır, beni sürüklemeye başladı. Yanımda ve çevremde beni bu hâlden kurtaracak hiçbir kimse de yoktu. Tam bu çaresizlik içinde iken hocam Muhammed Ma’sûm hazretlerini hatırladım. Allahü teâlânın izni ile hocamın imdâdıma yetişmesini istedim. Daha böyle düşünür düşünmez hocam aniden gözüküverdi. Katırı tutup durdurdu. Ben ayağımı üzengiden kurtarıp, yerden kalkıncaya kadar bekledi. Ayağa kalkınca hocamın ayaklarına kapanıp, bu yardımından dolayı memnuniyetimi ve muhabbetimi arzetmek istedim. Fakat ben ayağa kalkar kalkmaz hocam gözden kayboldu, onu orada göremedim.”

Yine, talebelerinin büyüklerinden Hâce Muhammed Sıddîk şöyle anlatmıştır: “Hocam Muhammed Ma’sûm hazretlerinin sohbetine ve derslerine devam ettiğim sırada, memleketime gidip gelmek üzere izin almıştım. Yola çıkıp bir müddet gittikten sonra, yolda derin bir su kenarında durdum. Gömleğimi yıkamak istedim. Fakat bu sırada ayağım kaydı. Birden bire suya düşüp batmaya başladım. Suya gömülmüştüm. Yüzme de bilmiyordum. Bir batıyor bir çıkıyordum, ölmek üzere idim. Tam bu sırada hocam Muhammed Ma’sûm hazretleri gözüküp elimden tutarak, beni suda boğulmaktan kurtardı. Sonra da gözden kayboldu.”

Yine bu talebesi şöyle anlatmıştır: “Birgün kendimden geçip muhabbet ateşiyle yanarak sahralara düşmüştüm. O kadar gitmişim ki sahraya dalıp şehirden çok uzaklaşmışım. Sahrada öyle susamıştım ki, neredeyse susuzluktan ölecektim. Ben bu hâlde çaresiz iken, hocam Muhammed Ma’sûm hazretleri uzaktan gözüküverdi. Hemen şevk ile sevinerek hocamın yanına koştum. Tam huzûruna varınca hocam gözden kayboldu. Fakat hocamın bana gözüküp, sonra da gözden kaybolduğu yerde bir su pınarı buldum ve o sudan içtim. Böylece şiddetli susuzluktan helak olmaktan, kurtuldum.”

Muhammed Ma’sûm hazretlerinin sohbetinde bulunmakla şereflenen ve talebesi Hâce Muhammed Sıddîk’ın talebesi olan bir zât şöyle anlatmıştır: “Bir defasında hayvanıma odun yükleyip getirmekte idim. Yolda odun yükü, hayvanın üzerinden devrilip yere düştü. Yolda yalnızdım. Yüklemek için yardım edecek kimse yoktu. Çaresiz kalakaldım. Tam bu sırada Muhammed Ma’sûm hazretleri birden bire karşıma çıkıverdi. Yıkılan odun yükünü tutup hayvanın üzerine koydu ve gözden kayboldu.”

Muhammed Ma’sûm hazretleri birgün hizmetçilerinden birine; “Git dışardan taş ve tuğla topla gel” buyurdu. Hizmetçi gidip bir miktar taş ve tuğla getirdi ve huzûruna koydu. Muhammed Ma’sûm hazretleri taşların altın olması için duâ edip; “Hepiniz altın olun!” buyurdu. Getirilen taş ve tuğlaların hepsi altın oldu.

Kabil şehrinden bir zât, Muhammed Ma’sûm hazretlerini rü’yâsında görmüştü. Rü’yâsında ona bir takke hediye etti. Rü’yâyı gören zât uyanınca, kendisine hediye edilen takkeyi yanında buldu.

Muhammed Ma’sûm hazretlerinin talebelerinin büyüklerinden olan Hâce Mûsâ şöyle anlatmıştır: “Hocam Muhammed Ma’sûm hazretleri bana, icâzeti mutlaka ve hilâfet verip; “Size itaat ederler, sözünüzü dinlerler” buyurup, memleketime dönmemi söylediği zaman kendisine; “Bizim memleketimizdeki halk, sert tabiatlıdır, böyle şeyleri bilmezler, zâhirî bir kerâmet ve tasarruf görmezlerse bu yola girmezler. Hattâ böyle olunca alay ederler. Oradaki insanlar, şiddetli ve sıkıntı vericidirler. Onlar hakkında öyle bir teveccüh buyurunuz ki, itaat etsinler. Böyle olunca elbette oradakiler de sevenlerden ve muhlislerden olurlar” diye bildirdim.

Bunun üzerine hocam buyurdu ki: “Senin isminin anıldığı yerde, sana itaat ederler. Bir de, senin duân her hastalığa şifâdır. Onunla hastaları iyi edersin. Oradaki bütün insanlar sizi severler.” Gerçekten hocamın buyurduğu gibi oldu.”

Bir genç, Muhammed Ma’sûm hazretlerinin sohbetine gelirdi. Bu genç, bir kıza âşık olup, dalgın ve dağınık bir hâlde idi. Muhammed Ma’sûm hazretleri birgün o gencin hâlini anlayıp buyurdu ki: “Bu bozuk düşünceden ve lüzumsuz hayâlden vaz geç! Himmet ve arzu yüzünü hakîkat bahçesine çevir! Ma’rifet bostanından meyveler topla! Elbette bu diğerinden daha iyi olacaktır.” Bu hâl içerisinde ezilen ve sıkıntı içinde olan genç, Hâfız-ı Şirâzî’nin bir beytini okuyarak bu hâlden kurtulması için duâ ve himmet etmesini istedi. Muhammed Ma’sûm hazretleri, gencin bu sözü üzerine, o hâlden kurtulması için duâ ve himmet etti ve; “Seni bu hâlden kurtardılar!” buyurdu. Genç bu sözü duyar duymaz, kendini toplayıp aklı başına geldi ve insana âid olan aşk ve sevgisi, hakîkî aşk hâline döndü. Muhammed Ma’sûm hazretlerinin sâdık talebelerinden oldu. Hattâ onun feyz ve bereketlerinden o kadar fâidelendi ki, sâlih, velî ve kâmil bir zât oldu.

Sa’dullah Hân, Şah Cihân’ın yanında iken, Muhammed Ma’sûm hazretlerinin büyük bir mürşid-i kâmil olduğunu inkâr ederek, dil uzatıp hâllerini yalanlamıştı. O anda kulunç hastalığına tutuldu. Bu hastalığa birdenbire yakalanıvermesinin Muhammed Ma’sûm hazretleri hakkında söylediği kötü sözler sebebiyle olduğunun farkına vardı. Pişman oldu ve Muhammed Ma’sûm hazretlerine beşyüz rupye (o zamanın parası) ve ba’zı hediyeler gönderdi. “Benim kusur ve anlayışsızlığımı affetsin” diye haber yolladı. Bir bardak içerisinde de su gönderip şifâ olması için suya okumasını da istemişti. Fakat Muhammed Ma’sûm hazretleri bunları asla kabûl etmedi. Oğulları o kimseyi kurtarmak için çok yalvarırca, buyurdu ki: “Yalan söyleyenlerin nefesinde bereket ve şifâ olmaz. Bize yalancı dedi.” O hânın adamlarına; “Çabuk gidiniz. Onun rûhu, bu cevâbı bekliyor” buyurdu. Sa’dullah’ın adamları, utanarak geri döndüler. Sa’dullah Hân’a duyduklarını söylediler. Sa’dullah Hân bu sözleri işitince o anda öldü.

Birgün İran kumandanlarından râfızî i’tikâdlı bir kumandan, Hindistan’ın başşehrine gitmek üzere yola çıkmıştı. Serhend şehrinden geçerken, alay edercesine, hizmetçilerinden birini Muhammed Ma’sûm hazretlerinin huzûruna gönderip, ziyâretine gelmek istediğini bildirdi. Muhammed Ma’sûm hazretleri; “Misâfir kâfir de olsa ona ikramda bulununuz” sözü gereğince, misâfir için hazırlık yaptırdı, ikindiye kadar beklediler. Gelmedi. Haber geldi ki, o kumandan gitmiş. Maksadı, Ehl-i sünnetin en büyük âlimlerinden ve koruyucularından olan Muhammed Ma’sûm (kuddise sirruh) ile alay etmek, onu tahfif ve tasgir etmekmiş.

O sırada, Muhammed Ma’sûm hazretlerinin en yüksek halîfelerinden olan Hâce Muhammed Hanîf-i Kabili misâfir geldi. Hazır olan yemekleri onun için getirdiler. Hâce Muhammed Hanîf, hediye olarak birkaç tane bıçak getirmişti. Başka hediyeler de vardı. Muhammed Ma’sûm hazretleri bıçaklardan birini alıp; “Bir salatalık getirin” buyurdu. Salatalık getirdiler. O bıçakla salatalığı kesti ve buyurdu ki; “Salatalığı keserken, bizimle alay etmeye kalkışan o râfizînin de başının kesildiğini gördüm.” Hakîkaten buyurduğu gibi oldu. Beyt:

Burada oynama, yoksa başınla oynarsın,
Ne kendin ne köpeğin, meydana çıkmayasın.

Muhammed Ma’sûm hazretleri, birgün iştahla meyve yiyordu. Yediği bu meyve Hindistan’ın büyük ve sık ormanlarında yetişen, ham iken ekşice, olgunlasınca gayet tatlı olan bir ağacın meyvesi idi. Hind dilinde buna “Enbe” derlerdi. Mahremlerinden olan sâliha bir hanım ziyâretlerine gelmişti. Vaziyeti görünce, kalbinden; “Evliyâullah, yemek husûsunda bu kadar istekli, hararetli olurlar mı? Acaba bunun sebebi nedir?” diye geçti. O anda Muhammed Ma’sûm hazretleri bu düşüncelerini anladı ve buyurdu ki: “Evliyânın yediği nûr olur...”

Ekberâbâd şehrinde tasavvufta yetişmiş bir âlim var idi. Hastalanıp ölmek üzere iken, talebesi olan kız kardeşinin oğlunu istedi. Buyurdu ki; “Senin hâllerin tamamlanmadı. Ben de ölüyorum. Şimdi senin, Muhammed Ma’sûm hazretlerinin huzûruna gidip, sülûk eylemen, tasavvufda yetişmen ve böylece kemâl mertebelerine kavuşman gerekiyor. Zannedersem, bu büyük ni’mete ancak, on iki sene sonra kavuşabileceksin.” Bu zât söylenilen müddet içinde, her ne kadar birçok yere gittiyse de, irşâd diyârı olan Serhend’e yolu düşmedi. Ancak oniki sene sonra, Serhend şehrine geldi. Muhammed Ma’sûm hazretlerinin ziyâreti ile şereflendi. Muhammed Ma’sûm hazretleri onu görünce buyurdu ki: “Üstadının sana söylediği oniki sene bugün doldu.” Gelen talebe hesâb etti. Buyurdukları gibi çıktı. Buyurdular ki: “Bu ma’nâyı, üstadının büyüklüğünü göstermek için izhâr eyledim. Burada bulunanlar da, onun kemâlini böylece öğrensinler diye söyledim” buyurdu.

“Berekât-ı Ma’sûmî” kitabının müellifi şöyle anlatmıştır: “Birgün Evrenkzîb’in oğlu, zamanın pâdişâhı, Muhammed Muazzam Şâh’ın meclisinde idim. Muhammed Ma’sûm hazretlerinin tasarruflarından bahsediliyordu. Muhammed Muazzam Şah dedi ki: “Hazret-i Evrenkzîb, Keşmîr’e giderken, irşâd diyârı olan Serhend’den geçiyordu. Urvet-ül-vüskâ Muhammed Ma’sûm hazretlerini ziyâret ile şereflendi. O sene, pâdişâh olmasının beşinci senesi idi. Ben de babamın yanında idim. Muhammed Ma’sûm hazretleri buyurdu ki: “Baban vefât ettikten sonra, padişahlık sana geçecektir.” Kırkbeş sene sonra bu müjdesi doğru çıktı. Evrenkzîb’in padişahlık müddeti elli sene idi.”

Muhammed Ma’sûm hazretlerinin menkıbelerini, makamlarını, keşflerini, kerâmetlerini ve bu yüksek hânedânın hâllerini anlatan çok kitap yazılmış olup, beş tanesi her memlekette yayılmıştır. Bu eserler şunlardır: 1- Zübdet-ül-makâmât, 2- Hadarât-ül-Kuds, 3- Hadâik-ül-verdiyye fî hakâik-ı ecillâ-in-Nakşibendiyye, 4- Hadîkat-ül-evliyâ, 5- Umdet-ül-makâmât.

Vefâtı: Muhammed Ma’sûm hazretlerinin, vefât ettiği sene, Şa’bân ayının onbeşinci gecesi, ya’nî duâların kabûl olduğu, ecellerin takdîr edildiği Berât gecesinde, talebelerinden ba’zı hâdiseleri sorup cevap aldı. Sonra da; “Bir kutbun ismini yaşayanlar defterinden sildiler” buyurarak, vefât edeceğine işâret etmiştir. Yine vefâtına yakın bir zamanda bir yerde durup; “Pek yakında kemâl sahiplerinden birinin mezarı burası olur” buyurdu. Vefât edince kabrinin orası olduğunu görenler bu sözdeki işâreti anladılar. Yine o günlerde babası İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin kabrini ziyâret ettiği sırada ondan âhıretin hâllerini sorduğunu ve babasının cevâbında; “Burada herşey rahmet iledir” buyurduğunu bildirdi ve ertesi gün vefât etti. Vefâtları 1079 (m. 1667) senesi Rebî’ul-evvel ayının dokuzuncu günü öğle vakti idi. Cenâzesini, Ahund Sücâdil yıkadı. Mübârek ağzını yıkamaya sıra gelince, yıkayıcı; “Bu mübârek ağzı açmaya takat getiremiyorum” dedi. Bunun üzerine Muhammed Ma’sûm hazretleri kendisi, hayatta olanlar gibi ağzını açtı, suyu ağzına aldı ve ağzını çalkaladı. Orada bulunanlar bu hâli görünce şaşırdılar. Namazını en küçük kardeşi, Şeyh Yahyâ kıldırdı.

Mezârı, hayatta iken; “Burada kemâl mertebelerine kavuşan bir fakirin mezarı bulunur” buyurduğu yer oldu. Bâbür sultânı ve talebesi olan Evrenkzîb Alemgir, kabri üzerine yüksek kubbeli bir türbe yaptırdı. Türbesi, babası İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin türbesinin birkaçyüz metre kuzeyindedir. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin “Mektûbât’ında, bu oğluna yazılmış olan mektûplar vardır.

Muhammed Ma’sûm hazretlerinin kıymetli neslinden pekçok evliyâ yetişmiş ve zamanlarının kutbu olmuşlardır. Bütün İslâm memleketlerine feyzleri yayılıp nûrlandırmıştır. Ecdâdlarının vârisleri ve yeryüzünün meşhûrları olmuşlardır. Hidâyet ve irşâdda yüksek derece kazanmışlardır.

Muhammed Ma’sûm hazretlerinin üç ciltlik; “Mektûbât-ı Ma’sûmiyye” adlı bir eseri vardır. Bu üç cildde toplam altıyüzelliiki (652) mektûp vardır. Son olarak 1396 (m. 1976) senesinde Pakistan’ın Karaçi şehrinde bastırılmıştır. Fârisî olan bu mektûplar arasından yüzkırkbir aded seçilerek; “Müntehâbât-ı Ma’sûmiyye” adı ile Hakîkat Kitabevi tarafından bastırılmıştır. “Mektûbât-ı Ma’sûmiyye” adlı eserinden ba’zı mektûplar:

“Bu bir köşede unutulmuşu hatırlıyarak, kardeşim Mevlânâ Muhammed Hanîf ile gönderdiğiniz mektûp geldi. Okuyunca, çok sevindirdi. Ortağı, benzeri olmayan cenâb-ı Hakka bağlılığınızı ve O’nun muhabbetinin ateşi ile yandığınızı okuyunca, sevincimiz kat kat arttı. Bu âhır zaman fitne ve zulmeti içinde, Allahü teâlâ, bir kulunun kalbine, kendi sevgisini yerleştirir ve kendi hicranı, ayrılığı ile onu yakarsa ne büyük ni’mettir! Bu ni’metin kıymetini bilip, şükrünü yapmak lâzımdır. Durmayıp, bunun artmasına çalışarak, aşk-ı ilâhînin, en son derecesine yükselmesini beklemelidir. Hakiki matlûbdan başka hiçbirşeye gönül bağlamamalı, fâidesi olmayan şeylerle uğraşmamalıdır. Muhabbet ateşi, nefs-i emmârenin azgınlığından, yükselmesinden meydana gelen, izzet-i nefs perdesini tamamen yakarak, ezelî ve ebedî kemâlâtın nûrları, kalbi aydınlatmalıdır. “Ni’metlerime şükr ederseniz, onları arttırırım” buyurulmuştur.

Ey mes’ud ve bahtiyar kerdeşim!

Allahü teâlânın sevdiği kullarının yolunda yürümek arzusunda isen, bu yolun şartlarını ve edeblerini gözetmelisin! En önce sünnet-i seniyyeye yapışmak ve bid’atlerden sakınmak lâzımdır. Çünkü Allahü teâlânın sevgisine ulaştıran yolun esâsı bu ikisidir. İşlerinizi, sözlerinizi ve ahlâkınızı, dînini bilen ve seven, dindar âlimlerin sözlerine ve kitaplarına uydurmalısınız. Sâlih kullar gibi olmalısınız ve onları sevmelisiniz. Uykuda, yemekte ve söylemekde aşırı gitmeyip, orta derecede olmalısınız. Seher vakti (ya’nî gecelerin sonunda) kalkmağa gayret etmelisiniz.. Bu vakitlerde istiğfar etmeyi, ağlamayı, Allahü teâlâya yalvarmayı ganîmet bilmelisiniz. Sâlihlerle beraber olmayı aramalısınız. “İnsanın dîni, arkadaşının dini gibidir” hadîs-i şerîfini unutmayınız! Şunu, iyi biliniz ki, âhıreti (se’âdet-i ebediyyeyi) istiyenlerin, dünyâ lezzetlerine düşkün olmaması lâzımdır.

Mübah olan lezzetleri bırakamazsanız, hiç olmazsa, haramlardan ve şübhelilerden kaçınınız ki, âhırette kurtulmak umulsun. Fakat, her türlü altın ve gümüş eşyanın ve çayırda otlayan hayvanların ve ticâret eşyasının zekâtını, topraktan, tarladan, ağaçtan alınan mahsûllerin uşrunu da her halükârda vermek lâzımdır. Bunların verilecek miktarları, fıkıh kitablarında bildirilmiştir.

Zekâtı ve fıtraları, İslâmiyetin emrettiği kimselere seve seve vermelidir. Akrabayı ziyâret etmeli, mektûpla gönüllerini almalıdır. Komşuların haklarını gözetmelidir. Fakirlere ve borç isteyenlere merhamet etmelidir. Malı, parayı, İslâmiyetin izin vermediği yerlere harcetmemeli, izin verilen yere de, isrâf etmemelidir. Bunlara dikkat edince, mal zarardan kurtulur ve dünyalıklar, âhıretlik hâlini alır. Belki de bunlara dünyâ denmez.

İyi biliniz ki, namaz dînin direğidir. Namaz kılan bir insan, dînini doğrultmuş olur. Namaz kılmayanın dîni yıkılır. Namazları, müstehap zamanlarda, şartlarına ve edeblerine uygun olarak kılmalıdır. Bunlar fıkıh kitablarında bildirilmiştir. Namazları cemâatle kılmalı, birinci tekbîri İmâm ile birlikte almağa çalışmalıdır ve birinci safta yer bulmalıdır. (Câmiye geç gelip, birinci safa geçmek için, safları yarmak, cemâate eziyet vermek haramdır.) Bunlardan biri yapılmazsa matem tutmalıdır. Kâmil bir müslüman, namaza durunca, sanki dünyâdan çıkıp âhırete girer. Çünkü dünyâda Allahü teâlâya yaklaşmak, çok az nasîb olur. Eğer nasîb olursa o da zille, gölgeye, sûrete yakınlıktır. Ahıret ise, asla yakınlık yeridir. İşte namazda, âhırete girerek, burada nasîb olan devletten hisse alır. Bu dünyâda hasret ve firak ateşi ile yanan susuzlar, ancak namaz çeşmesinin hayat suyu ile serinleyip rahat bulur. Büyüklük ve ma’bûdluk sahrasında şaşırmış kalmış olanlar, namaz gelininin çadır etekleri altında vuslatın (matlûba kavuşmanın) kokusunu duyarak hayran olurlar. Allahü teâlânın Peygamberi ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir mü’min namaz kılmağa başlayınca, Cennet kapıları onun için açılır. Rabbi ile onun arasında bulunan perdeler kalkar. Cennette olan hûrîler onu karşılar. Bu hâl, namaz bitinceye kadar devam eder.”

Bu yolun büyüklerinden birini buluncaya kadar; Kur’ân-ı kerîm okuyarak, ibâdetleri yaparak, kıymetli kitablarda ve hadîs-i şerîflerde bildirilen duâları, tesbihleri okuyarak vakitlerinizi ma’mûr ediniz! Bu duâ, tesbih ve ibâdetlerden bir kısmını bu fakîr toplamıştım. Mevlânâ Muhammed Hanîf, almıştı. Zamanınızın çoğunu; “La ilahe illallah” kelimesini söylemekle geçiriniz. Kalbi temizlemekte çok te’sîrlidir. Hergün, belli miktar okursanız iyi olur. Abdestli ve abdestsiz söylenebilir. Bu yolun büyüklerini sevmeyi saadetin sermâyesi biliniz! Bu yolda ilerleten en kuvvetli vâsıtanın, bu muhabbet olduğunu biliniz. Fârisî beyt tercümesi:

Aradığın hazînenin nişanını verdim sana
Belki sen kavuşursun, biz varamadıksa da

Allahü teâlâ size ve doğru yolda gidenlerin hepsine selâmet ve rahatlıklar versin!” (Birinci cild, ondördüncü mektûp.)

Muhammed Ma’sûm, ikinci cildin, yüzellisekizinci mektûbunda buyurdu ki: “Se’âdetin başı, iki şeye kavuşmaktır. Birincisi, bâtının (ya’nî kalbin) mahlûklara düşkün olmaktan kurtulmasıdır. İkincisi, zâhirin (ya’nî bedenin) “Ahkâm-ı İslâmiyye”ye sarılmakla süslenmesidir. Bu iki ni’mete kavuşmak, tasavvuf ehlinin sohbetinde kolay nasîb olur. Başka yoldan kavuşmak güçtür, İslâmiyete tam yapışabilmek, ibâdetleri kolay yapabilmek ve yasak olunanlardan sakınabilmek için, nefsin fâni olması (teslim olması) lâzımdır. Nefs, azgın olarak, âsî olarak ve kendini beğenici olarak yaratılmıştır. Bu kötülüklerden kurtulmadıkça ve teslim olmadıkça, İslâmiyetin hakîkati hâsıl olamaz. Teslimden, itminandan önce, İslâmiyetin sûreti, görünüşü vardır. Nefsin itminanından sonra, İslâmiyetin hakîkati hâsıl olur. Sûretle hakîkat arasındaki fark, yerle gök arasındaki fark gibidir. Sûret ehli, İslâmiyetin sûretine, hakîkat ehli de, İslâmiyetin hakîkatine kavuşur. Avvâmın (ya’nî câhillerin) îmânına “Îmân-ı mecazî” denir. Bu îmân, bozulabilir ve yok olabilir. Havvâsın (ya’nî hakîkat ehlinin) îmânları, zevalden ve halelden mahfûzdur. Nisa sûresinin 175, âyetindeki meâlen; “Ey îmân edenler! Allaha ve O’nun Peygamberine îmân ediniz!” emri, bu hakîkî îmânı göstermektedir.

Muhammed Mâ’sûm hazretleri buyurdu ki: “Peygamber efendimizi sevip, O’na tâbi olmadıkça, Allahü teâlâyı sevmek saadeti ele geçmez. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde İmrân sûresi 31. âyetinde meâlen, Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “De ki, Allahü teâlâyı seviyorsanız, bana tâbi olunuz! Bana uyanları Allah sever!”Se’âdete kavuşmak isteyen kimse, bütün âdetlerini, ibâdetlerini ve alışverişlerini O’nun gibi yapmağa çalışmalıdır. Ya’nî ilmihâl kitaplarında bildirildiği gibi yapmalıdır.

Allahü teâlâ, Resûlullah efendimize; “Habîbim” buyurmuştur. Ya’nî çok sevmektedir. Allahü teâlâ, Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) sevip, O’nun bildirdiği yoldan giden, tâbi olan ve O’na benzemeye çalışanları da sevmektedir. Allahü teâlânın sevdiğini seven, her zaman sevilir. Allahü teâlânın sevdiğine düşman olanlar da, bunun için sevilmez.

Görünen ve görünmeyen bütün iyilikler, bütün üstünlükler, ancak O yüce peygamberi sevmekle ele geçebilir. Yükselebilmenin, ilerlemenin ölçüsü, bu sevgidir. Allahü teâlâ, sevgili Peygamberini, insanların en güzeli, en iyisi, olarak yarattı. Her iyiliği her güzelliği, her üstünlüğü O’nda topladı. Eshâb-ı Kirâmın hepsi, O’na âşık idi. Hepsinin kalbi, O’nun sevgisi ile yanıyordu. O’nun ay yüzünü, nûr saçan cemâlini görmeleri lezzetlerin en tatlısı idi. O’nun sevgisi uğruna canlarını, mallarını feda ettiler. O’nu canlarından, mallarından kısaca her şeyden daha çok sevdiler. O’nu çok fazla sevdikleri için, O’nu sevenleri de sevip, dost oldular. Bunun için Eshâb-ı Kirâm, birbirini çok severdi. Resûlullah efendimizin üstünlüğünü anlayamayıp, O’nun güzelliğini göremeyen, O’nu sevmek saadetine kavuşamayanlara, O’na düşman olanlara düşman oldular. Bu sevgileri, dostlukları ve düşmanlıkları ile, Allahü teâlânın sevgisini, rızâsını kazandılar. Yükseldiler, insanların en üstünleri, en kıymetlileri, en şereflileri oldular. Çünkü tâatlerin, iyiliklerin başı, Allahü teâlânın dostlarını sevmek ve düşmanlarını sevmemektir.

Allahü teâlâyı seviyorum diyen kimsenin, Peygamber efendimizi, eshâbının hepsini ve onların yolunda giden İslâm âlimlerini sevmesi ve bunlara benzemeye çalışması lâzımdır. Seven bir kimse, sevdiğinin sevdiklerini de sever. Sevdiğinin düşmanlarına da düşman olur. Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: Allahü teâlâ Mûsâ aleyhisselâma; “Benim için ne işledin” diye sordukda, “Yâ Rabbî! Senin için namaz kıldım, oruç tuttum, zekât verdim. İsmini çok zikr ettim” deyince, “Yâ Mûsâ, namazların sana burhandır. Oruçların Cehennemden siperdir. Zekât kıyâmet gününün sıcaklığından koruyan gölgedir. İsmimi söylemen de, kabir ve kıyâmet karanlığında seni aydınlatan nûrdur. Ya’nî bunların fâideleri hep sanadır. Benim için ne yaptın?” buyurdukda, Mûsâ (aleyhisselâm); “Yâ Rabbî! Senin için olan ameli bana bildir!” diye yalvardı. Cenâb-ı Hak: “Yâ Mûsâ! Dostlarımı benim için sevdin mi ve düşmanlarıma benim için düşmanlık ettin mi?” buyurdu.

Mûsâ (aleyhisselâm) da, Allah için amelin, “Hubb-i fillâh” ve “Buğd-i fillâh” olduğunu anladı.

Muhammed Ma’sûm Fârûkî hazretleri, “Mektûbât” kitabında, ikinci cildin yüzonuncu mektûbunda, tasavvufun ve tasavvuf yolunda olanın nasıl olduğunu şöyle bildirmektedir: “Bid’at işleyenden, mezhebsiz olandan kaçınınız! Yahyâ bin Mu’âz Râzî hazretleri, üç kişiden sakınınız buyurdu: Gâfil olan din adamlarından, yaltakçı olan hafızlardan ve câhil olan tarikatçılardan! Tekke şeyhi veya mürşid denilen bir kimse, Resûlullahın sünnetine uymazsa ve İslâmiyeti gözetmezse, sakın onun yanına yaklaşmayınız! Onun bulunduğu şehirde bile oturmayınız! Belki birgün olur da, onunla karşılaşır, zarara girersiniz. Böyle kimse, yankesiciye benzer. Şeytanın, müslümanları avlamak için kurduğu bir tuzaktır. Hârika, kerâmetler gösterse, dünyâya düşkün değilmiş gibi görünse de, ondan arslandan kaçar gibi kaçınız! Tasavvuf yolunun büyüklerinden Cüneyd-i Bağdadî ( radıyallahü anh ) buyuruyor ki: “Tasavvuf yollarından, yalnız Resûlullahın izinde gidenlerin yolu, insanı kemâle ulaştırır. Başka yollar çıkmaz sokağa benzer.” Yine buyurdu ki: “Kur’ân-ı kerîmin çizdiği sınırları gözetmeyen ve hadîs-i şerîfleri bilmeyen kimse, mürşid, yol gösterici olamaz. Çünkü, tasavvuf yolu, Allahü teâlânın kitabına ve Resûlullahın sünnetine bağlıdır. Tasavvuf büyükleri, dîne uyan âlimlerdir. Resûlullahın vârisleridir. Sözlerinde, işlerinde ve huylarında hep Resûlullaha uyarlar. Yâ Rabbî! O büyüklerden feyz almamızı, bereketlenmemizi bizlere nasîb eyle! Amîn! Her zaman söylüyorum. Yine bildiriyorum ki, Resûlullaha uymakta gevşeklik eden, onun sünnet-i seniyyesini terk eden, mutasavvıf olamaz. Onu Allah adamı sanmayınız! Onun dünyâdan kaçınır görünmesine, hârikalar göstermesine aldanmayınız!

Onun zühd ve tevekkül ve ma’rifetler anlatan sözlerini kendinden bilmeyiniz! Kıymetli işlerini gösterebilirler.”

Ebû Amr bin Necîb ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: Din bilgilerine dayanmayan hâller, ne kadar üstün görünseler de, zararları fâidelerinden daha çoktur.” Tasavvuf nedir diye sorulduğunda; “Tasavvuf, İslâmiyetin emirlerini ve yasaklarını gözetmektir” buyuruldu.

Tasavvufun temeli, İslâmiyete uymaktır. Ahırette insanı kurtaracak iş, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) izinde gitmektir. Doğru yolda olan ile sapık olanı ayıran şey, Resûlullaha uyup uymamaktır. O’na uygun olmayan zühd ve dünyâdan sakınmak, hiçbirşeye yaramaz. O’nu araya katmadan yapılan zikrler, fikirler, şevkler ve zevkler, insanı hiçbirşeye kavuşdurmaz. Hârika ve kerâmet denilen şeyler, açlıkla ve nefsi ezmekle elde edilir. Bunların Allahü teâlâyı tanımakla ilgileri yoktur. Abdullah bin Mübârek hazretleri buyuruyor ki: “Edeblerde, müstehablarda gevşeklik yapan kimse, sünnetleri yapamaz. Sünnetlerde gevşek davranan da, farzları yapmaktan mahrûm kalır. Farzlarda gevşeklik yapan da, Allahü teâlâyı tanımaktan mahrûm kalır.” Bunun içindir ki, hadîs-i şerîfde “Günah işlemek, küfre yol açar” buyuruldu. Şeyh Ebû Sa’îd-i Ebü’l-Hayr hazretlerine, biri için; “Su üstünde yürüyor” dediklerinde; “Kurbağa da suda yüzüyor” buyurdu. Biri için; “Havada uçuyor” dediklerinde; “Karga ve sinek de uçuyor” buyurdu. Biri için; “Bir anda bir şehirden bir şehre gidiyor” dediklerinde; “Şeytan da bir solukta şarktan garba gidiyor,” buyurdu. Bunların hiç kıymeti yoktur. Herkesin arasında bulunup, alış-veriş yapıp ve evlenip, Allahü teâlâyı bir an unutmamak gibi kıymetli birşey yoktur” buyurdu. Evliyânın büyüklerinden olan Ebû Ali Rodbâri hazretlerine dediler ki: “Tasavvufun sonuna yükseldim. Herşey bana helâl oldu. Günah denilen şeyler bana zarar vermez diyen bir kimse için ne dersiniz?” “Evet o kavuşmuştur. Fakat Cehenneme kavuşmuştur” dedi. Ebû Süleymân Dârânî hazretleri buyurdu ki: “Çok oluyor ki, kalbime bilgiler doğuyor. Bunları, iki şâhid olan Allahın kitabı ve Resûlullahın sünneti ile birlikte olmadıkça, kabûl etmiyorum.” Hadîs-i şerîfde; “Bid’at işleyenler, Cehennemdekilerin köpekleri olacaklardır” buyuruldu. Bir hadîs-i şerîfde; “Bid’at işleyen kimseye, şeytan çok ibâdet yaptırır, onu Allahdan korkuyor gösterip, hep ağlatır” buyuruldu. Bir hadîs-i şerîfde; “Allahü teâlâ, bid’at sahibinin orucunu, namazını, haccını, umresini, cihâdını, farzlarını ve nafile ibâdetlerini kabûl etmez. Hamurdan kıl çıkar gibi, müslümanlıktan çıkar” buyuruldu. Kabûl etmez demek, şartlarına uygun olup sahih olsa da, sevâbı, fâidesi olmaz demektir. Şeyh İbni Ebî Bekr; “Me’âric-ül-hidâye” kitabında buyurdu ki: “Doğruyu öğren ve sıdk ile hâllen! İnsanların iyiliği, olgunluğu ve zîneti, her işlerinde, düşüncelerinde, huylarında, âdet ve ibâdetlerinde, Muhammed Mustafâ ( aleyhisselâm ) hazretlerine uymaları ile olur. Çünkü, bütün saadetler, O’nun sünnetine, ya’nî emirlerine ve yasaklarına uymaktadır. Bütün organlar, kalb ve nefs. O’nun dînine bağlanmalıdır! Bu da ancak kalbin, zikr ve Kur’ân okumakla nûrlanması ve iyi huylarla temizlenmesi ile olur.”

Günah işleyince, hemen tövbe etmelidir. Gizli işlenen günâhın tövbesi gizli yapılır. Açık işlenmiş günâhın tövbesinin de açık yapılması lâzımdır. Tövbe etmeyi geciktirmemelidir. Kirâmen kâtibîn melekleri, bir günah işlenince, yazmak için üç saat bekler. Bu zamanda tövbe yapılırsa, o günâhı yazmazlar. Tövbe etmezse, o zaman yazarlar. Ca’fer bin Sinân (r.aleyh) buyurdu ki: “Tövbeyi geciktirmek de, ayrıca bir günahtır. Hattâ, işlenen günahdan daha büyük günahtır. (Bundan anlaşılıyor ki, farz namazı özrü olmadan, vaktinde kılmayanın, hemen kaza etmesi lâzımdır. Kazayı geciktirmek, daha büyük günah olur.) Tövbe, hemen yapılmazsa, başka zamanlarda hemen yapmaya çalışmalıdır. Ecel gelmeden önce tövbe etmelidir. Tövbe her zaman kabûl olur. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki: “Allahü teâlâ, gündüz işlenen günahlar için, o gece tövbe edilmesini bekler. Gece işlenen günahlar için, ertesi gün tövbe edilmesini bekler.” Vera’ ve takvâya sarılmalıdır. Haramlardan ve şüphelilerden sakınmalıdır. Tasavvuf yolunda yasaklardan sakınmak emirleri yapmaktan daha çok fâidelidir.

Büyüklerden biri buyuruyor ki: “İyiliği iyi olan da, kötü olan da yapar. Günahlardan yalnız iyiler sakınır.” Ma’rûf-i Kerhî hazretleri buyurdu ki: “Harama bakmakdan çok sakınınız!” Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki: “Kıyâmet günü, Allahü teâlânın rızâsına, ihsânlarına kavuşacak olanlar, dünyâda zühd ve takvâ üzere olanlardır.” Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki: “Vera’ sahibi ile kılınan namaz kabûl olur. Vera’ sahibi ile oturmak ibâdettir. Onunla konuşmak sadaka vermek gibidir.” Bütün işlerini, hâllerini kusurlu bilip, tövbe ve istiğfar etmelidir. Ca’fer bin Sinân buyuruyor ki: “îbâdet edenlerin, kendilerini beğenmeleri, kendilerini, günah işliyenlerden iyi bilmeleri, onların günah işlemelerinden daha büyük günahdır.” Muhammed Mürteiş hazretlerini Ramazanın son on gününde sokakda görüp, niçin i’tikâf yapmadığını sordular. “Câmide, hafızların kendilerini beğenmelerini görünce dışarı kaçdım” buyurdu.

Kendinin ve çoluk-çocuğunun ihtiyâçlarını karşılamak için, bir iş yapmalıdır. Bir işde çalışmak, tasavvuf yolunda ilerlemek için zararlı olmaz. Hattâ, bu yolda ilerlemek için, fâideli olur. Tasavvuf büyükleri, ticâret, san’at gibi bir iş yapmışlardır. Çalışıp kazanmanın sevâb olduğunu bildiren hadîs-i şerîfler çoktur. Tevekkül etmek de elbet iyidir. Fakat, tevekkül edenlerin, başkasının sırtından geçinmek niyetleri olmaması lâzımdır. Muhammed bin Sâlim hazretlerine; “Çalışıp kazanmak mı, yoksa âhıret için çalışıp, dünyâ için tevekkül etmek mi daha uygun olur” denildikde; “Tevekkül Resûlullahın hâlidir. Çalışıp kazanmak da Resûlullahın sünnetidir” buyurdu. Tevekkülün şartlarını yerine getirmeyenin çalışması lâzımdır. Muhammed bin Menâzil (kuddise sirruh); “Çalışıp da tevekkül etmek, çalışıp kazanmaksızın yapılan tevekkülden daha iyidir” buyurdu. Orta derecede yiyip içmelidir. Şâh-ı Nakşibend Behâeddîn-i Buhârî hazretleri; “İyi ye, iyi çalış” buyurdu. Sözün kısası, ibâdete yardımcı olan miktar iyi ve mübârek olur. İbâdete zarar verecek kadar yemek yasaktır.

Her işte, her harekette, iyi niyet hâsıl olmadıkça, birşeye başlanmamalıdır. Çok kimse ile görüşmemeli, çok söylememelidir. Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Hikmet, ya’nî fâideli şeyler, ondur. Bunun dokuzu, yalnızlıktadır. Biri de az söylemektedir.” insanlarla, lüzumu kadar görüşmeli, başka zamanları zikr ve murâkabe ile geçirmelidir. Fâideli olmak ve fâidelenmek için olan sohbet çok kıymetlidir. Lüzumsuz ve fâidesiz konuşulmıyan sohbetler fâidelidir. Bid’at sahibleri ile, mezhebsizlerle görüşmemelidir. İyi ve kötü, herkese karşı güler yüzlü olmalıdır. Özür dileyeni af etmelidir. Kimse ile münâkaşa etmemeli, kimsenin sözünü aşağı görmemelidir. Herkese yumuşak söylemelidir. Ancak Allah için, sert konuşulur. Şeyh Abdullah Bayâl (r.aleyh) buyurdu ki’ “Dervişlik, yalnız namaz, oruç ve geceleri ibâdet yapmak değildir. Bunlar, kulluk vazîfeleridir. Her müslümanın bunları yapması lâzımdır. Dervişlik, kimseyi incitmemektir. Bunu yapabilen kavuşur.” Muhammed bin Sâlim hazretlerine, evliyâ nasıl belli olur denildikde; “Yumuşak sözleri, iyi huyları, güler yüzleri, cömertlikleri, her sözü kabûl etmeleri, özür dileyenleri af eylemeleri ve herkese merhamet etmeleri ile anlaşılır” buyurdu.

Herşeyi Hak teâlâdan beklemelidir. Allahü teâlâ, kulunun her işine kifâyet eder. Bütün kullarını sana yardımcı kılar. Yahyâ Mu’âz-ı Râzî (r.aleyh) buyurdu ki: “Sen Allahı sevdiğin kadar, herkes seni sever. Sen Allahdan korktuğun kadar, herkes senden korkar. Sen Allahın emrini yaptığın kadar, herkes senin işlerini yapar.” Allahü teâlâ ile kul arasında en büyük perde, kulun kendi nefsinin isteklerinin arkasından koşması ve kendi gibi zavallı olanlara güvenmesidir.

Sıkıntılı zamanlarda Allahdan ümidi kesmemelidir. Sevinçli zamanlarda, İslâmiyete sarılmakta gevşeklik yapmamalıdır. Kimsenin ayıbını aramamalı, kendi ayıblarını görmelidir. Kendini müslümanlardan yüksek bilmemelidir. Her müslümanı görünce, benim en büyük kazancım bunun duâsını kazanmaktır demelidir. Üzerinde hakkı bulunanların esîri olmalıdır. Tasavvuf, edeb demektir. Edepleri gözetmeyen, Rabbine kavuşamaz!”

Muhammed Ma’sûm Fârûkî hazretlerinin Mektûbât’ından özet olarak seçmeler: “Âdet olarak, riya, gösteriş olarak değil de, Allah rızâsı için, fakirlere yemek, sadaka verip, sevâplarını meyyitin rûhuna göndermek iyi olur ve büyük ibâdet olur.”

“İnsanın ömrü çok azdır. Sonsuz olan âhıret hayâtında, insanın karşılaşacağı şeyler, dünyâda yaşadığı hâle bağlıdır. Aklı başında olan, ileriyi görebilen bir kimse, dünyâdaki kısa hayâtında, âhırette iyi ve rahat yaşamağa sebep olan şeyleri yapar. Âhıret yolcusuna lâzım olan şeyleri hazırlar.”

“Bir kimse âhırete yönelirse, Allahü teâlâ keremiyle, onun dünyâ ve âhıret ihtiyâçlarını giderir.”

“İnsanlar arasına karışmak, eğer onların haklarını yerine getirmek için olursa zikr olur.”

“Belâların ve şiddetli şeylerin kalkması için istiğfar etmek çok faydalıdır.”

“Kulun ıslah olması, kalbinin ıslah olmasına bağlıdır. Fesadı da kalbin fesadına bağlıdır.”

“Sâlih amellerin sevâbını bütün mü’minlerin rûhuna hediye etmek iyi ve makbûldür. Her birine ayrı sevâb ulaşır. Hakkında hediye etmek için niyet edilip okunan ve hediye edilen meyyitin sevâbı hiç eksilmez.”

“İnsanın izzeti, îmân ve ma’rifet iledir. Mal ve mevkî ile değildir.”

“İnsan her neye kavuşursa, başına ne gelirse bunların hepsi takdîr-i ezeliyye iledir.”

“İnsandan bu fânî dünyâda istenen, kulluk vazîfesini yerine getirip, ibâdetleri yapmasıdır.”

“Allahü teâlâ insanı beyhude yaratmadı ki, insan kendi hâline terk olunsun, istediğini yapsın, hevâ-yı nefse ve hoşuna giden şeye uysun! O, emirlere uymakla ve yasaklardan sakınmakla mükellef kılınmıştır, insan için bunu yapmaktan başka çâre yoktur. Bunu yapmayıp, nefsine, arzu ve hevesine uyanlar, âsi, inadcı kul olup, Allahü teâlânın gadabına uğrarlar ve çeşitli azâblara müstehak olurlar.”

“Vakitleri zikr ve tefekkür ile ma’mûr etmek lâzımdır. Vakti en mühim işler ile geçirmelidir. Yalnızken ve başkaları ile birlikte iken takvâ ve havf (korku) üzere olmalı ve ölüm ânını düşünüp, tefekkürü terk etmemelidir.”

“Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için can atarak gayret göstermek, vakti zikr ve tefekkür ile geçirmek lâzımdır. Gecelerin karanlığını istiğfar ile aydınlatmalı (geceleri çok tövbe etmeli) ve bu az vakitte (dünyâ hayâtında) âhıret azığını hazırlamalıdır.

“Bid’at ehline Resûlullah ( aleyhisselâm ) la’net edip; “Allahü teâlânın, melaikenin ve bütün insanların la’netleri üzerine olsun” buyurdu.

“Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Bid’at ehline buğz için ondan yüz çeviren kimsenin kalbini, Allahü teâlâ imân ve eman ile doldurur. Bid’at sahibini sürûr ile (neş’e ile) karşılayan, İslâmiyeti hafife almış olur.”

“Bid’atler yayılıp sünnetler terkedildiği zulmetli zamanda, İslâm ilimlerinin tahsili ve neşri en mühim işlerdendir. Ve Muhammed aleyhisselâmın sünnetini yaymak en büyük maksattandır.”

“Günahlardan hemen sonra tövbe yapılırsa ve tövbe günahtan sonra üç saat içinde yapılırsa o günah amel defterine yazılmaz.”

“Tövbe kapısı açıktır. Allahü teâlâ raûf ve rahimdir. Kimse kusurdan hâli değildir. Ümidli olmalıdır.”

“Kur’ân-ı kerîm okumak, Allahü teâlâ ile tekellüm (konuşmak) olur.”

“Cennete girmek ancak rahmet-i ilâhî iledir.”

“Ömrün en kıymetli zamanı gençlik zamanıdır. En kıymetli şey ise ma’rifetullahdır. Gençliğini en kötü şey olan hevâ ve heves peşinde harcayıp, ma’rifetullahı, ömrün en kötü zamanı olan ihtiyârlık zamanına bırakanlara yazıklar olsun!”

“Kıymetli ömrünü bu fâni ve denî (alçak) olan dünyâ için sarf eden kabiliyetli gençlere çok yazık! Onlar gençliklerini dünyâ için harcamakla, aldatıcı bir kahpeye âşık olmuşlar, kıymetli cevherleri saksı parçaları ile değişmişlerdir!”

“Mü’minin hesabı kısa bir zaman için olacaktır. Birinin hesabı diğerinin hesabını geciktirmez.”

“Dünyâ hayâtı çok kısadır. Bu birkaç günlük kısa fırsat zamanında, kabri ve kıyâmeti unutmamak (hazırlanmak) lâzımdır.”

“Dünyâ hayâtı gayet kısadır. Ebedî saadete kavuşmak dünyâ hayâtına bağlıdır. Saâdetli kimse; bu kısa dünyâ hayatındaki fırsatı ganîmet bilip, âhırette kurtuluşa sebeb olacak işleri yapan ve âhıret azığını hazırlayandır.”

“Son nefes korkusu bir ni’mettir ki, Hakkın dostları bu derde giriftardır (tutulmuşlardır).”

“Dünyâ hayâtı geçicidir. Bu birkaç günlük hayâtı ganîmet bilip, Allahü teâlânın rızâsını kazanmaya sarfetmek lâzımdır. Denî dünyânın ni’metlerine dalmayıp, âhıreti istemek lâzımdır. Ebedî olan âhıreti ve âhıret ni’metlerini kazanmak için çalışmalıdır.”

“Rızık mukadderdir. Ziyâde ve noksan ihtimâli yoktur. Rızkın noksan veya ziyâde olması, Hak teâlânın husûsî fadlı iledir. Hiç kimsenin bunda bir katkısı yoktur.”

“Ticâret eşyasının ve sâimenin (senenin ekserisinde çayırda otlayan dört ayaklı hayvanların) zekâtını, müslüman fakirlere başına kakmadan seve seve vermelidir. Mal, zekâtını vermekle eksilmez. Hadîs-i şerîfte bildirildi ki: “Altın ve gümüş sahibi (bunlardan nisâb, ya’nî zekât verecek miktar kadarına sâhib olan), zekâtını vermezse, kıyâmet gününde altın ve gümüşleri levha yapılıp, Cehennem ateşinde kızartılıp, sahibinin alnı ve sırtı bunlar ile dağlanacaktır. Soğudukça yeniden kızartılıp tekrar dağlanacaktır. Kullar arasında hesaplaşmanın süreceği ve Cennet ehlinin Cennete, Cehennem ehlinin de Cehenneme girmesine kadar geçen ellibin sene müddetince, zekâtını vermeyen kimseye böyle azâb olunacaktır.”

“Sadakanın sevâbını evvelâ Resûlullahın ( aleyhisselâm ) rûhuna, sonra da diğer meyyitin rûhuna hediye etmelidir.”

“Seher vakitlerinde ağlamayı ve istiğfar etmeyi ganîmet bilip, en büyük iş olarak addetmelidir.”

“Seher vaktinde uyanık olmayı mümkün olduğu kadar elden bırakmamalı. Seher vaktinde ağlayarak namaz kılıp istiğfar etmeli ganîmet bilmelidir.”

“Attâr-ı Şibli (r.aleyh) kırk sene ağladı ve başını kaldırıp semâya bakmadı. Ağlamasının sebebi sorulunca; “Kabrin korkusundan ve kıyâmet gününün heybetinden ağlamaktayım” dedi. Semâya neden bakmıyorsun? diye sorulunca da; “Meclislerde kahkaha atarak çok güldüm. Bundan dolayı utanıp başımı kaldırıp bakamıyorum” buyurdu.

“İslâmiyete uymadıkça, hiçbir vakit ma’rifet-i ilâhî hâsıl olmaz.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mektûbât-ı Ma’sûmiyye (Muhammed Ma’sûm (kuddise sirruh))

2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1044

3) Zübdet-ül-makâmât sh. 315

4) Hadarât-ül-Kuds sh. 262

5) Umdet-ül-makâmât sh. 251

6) Hadâik-ül-verdiyye sh. 191

7) Hak Sözün Vesîkaları sh. 319

? Kıyâmet ve Âhıret sh. 102

9) İrgâm-ül-merid sh. 72

10) Hadîkat-ül-evliyâ sh. 109

11) Reşehât zeyli sh. 39

12) Nesimât-ül-üns

13) Ma’den-i cevâhir

14) Eşcâr-ül-huld

15) Esmâr-ül-eşcâr

16) Mahzen-ül-envâr-ı safi fî keşfi esrâr-il-müceddidî

17) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 199

18) Rehber Ansiklopedisi cild-12, sh. 291

19) Yevâkît-ül-Haremeyn

20) Makâmât-ı ahyâr sh. 28İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED SA’ÎD

İslâm âlimlerinin önderi, gözbebeği, velîlerin baş tacı, âriflerin ışığı, tasavvuf bilgilerinin mütehassısı ve İslâmın bekçisi olan İmâm-ı Rabbânî müceddîd-i elf-i sânî Ahmed-i Fârûkî Serhendî hazretlerinin ikinci oğlu. Babası gibi büyük âlim ve velî idi. 1005 (m. 1596) senesinin Şa’bân ayında doğdu.

Ahlâkının güzelliği, faziletlerinin çokluğu, güler yüzü, yumuşak sözü, işlerinin hâlis olması ile zînetlenmişti. Tahsilini genç yaşında bitirdi. Fen ve din ilimlerinde mütehassıs oldu. Babasının gayretli çalışmaları, yardımları sayesinde, büyüklerin sevgisine ve yüksek hâllere kavuştu. Onyedi yaşında ma’nevî kemâlâta vâsıl oldu. Birçok kıymetli kitaplara ta’likler ve haşiyeler yaptı. “Mişkât-i Mesâbih”e ta’likleri çok kıymetlidir. Namazda otururken parmak kaldırmamak için, Hanefî mezhebine göre yazdığı risalesi şaheserdir. Bu eserinde parmak kaldırmamanın daha iyi olduğunu isbât etmiştir. Yüksek pederinin garîb sırlarına, acâib ma’rifetlerine mahrem idi. “Mektûbât-ı Sa’îdiyye” kitabında yüz mektûp vardır. 1070 (m. 1660) senesinin Cemâzil-âhır ayının yirmiyedinci günü vefât etti.

Babası İmâm-ı Rabbânî hazretleri buyurdu ki: “Muhammed Sa’îd, beş yaşında iken ağır bir hastalığa tutulmuştu. Bu hastalığın şiddetli zamanında, kendisine “Ne istersin?” diye sorulduğunda; “Hazret-i Hâce’yi isterim” dedi. (Babası, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin yüksek hocası Bâkî-billah’ı kastetmişti.) Bu durumu Bâkî-billah hazretlerine arzedilince şöyle buyurdu: “Muhammed Sa’îd’in hatırı sayılır. Bir söz söyledi ve gaybî olarak bizden nisbet aldı.” Beyt:

“Beşikte iken konuşur ceddi ma’rifetinden,
Sa’îd olan bilinir hakkındaki hadîsten.”

Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Sa’îd, annesi karnında saîd (Cennetlik) olandır.”

Hâce Bâkî-billah hazretleri, İmâm-ı Rabbânî’ye yazdığı mektûbların ba’zılarında, bu oğullarını, şefkat ve merhamet ile anıp duâ ederdi. Sevdiklerinden birine, Hazret-i İmâm’ın (kuddise sirruh) medhi hakkında yazdığı bir mektûpta şöyle yazıyordu: “Daha küçük olan Ahmed’in çocukları, hepsi esrâr-ı ilâhidir. Şaşılacak, inanılmayacak kabiliyetleri, istidatları vardır.

Kısaca şecereyi tayyibedirler. Allahü teâlâ onları en güzel şekilde yarattı.” Hazret-i Hâce Bâkî-billah’ın bu şerefli sözleri, bütün oğullarının istidat ve kabiliyetlerinin, yaradılışlarının yüksek olduğunu gösteriyor, yüksek derecelere kavuştuklarını haber veriyordu. Bu Mahdûm-zâde de büyüyünce, zâhirî ilmin tahsili ile meşgûl oldu. İlminin bir kısmını, hazret-i İmâm’ın huzûrunda elde etti. Bir kısmını da ağabeyinin yanında kazandı. Ba’zı ilimleri de Şeyh Tâhir-i Lâhorî’nin yanında ikmâl eyledi. Aklî ve naklî bütün ilimlerde tam bir maharet elde etti. Bu tahsil esnasında yüksek babalarının tasarruf ve bereketli teveccühleriyle bu büyük yola bağlılığı kuvvetlendi ve yüksek hâllere kavuştu. Bütün bu zâhirî olgunlukları ve ma’nevî terakkileri onyedi yaşında ikmâl edip bitirmişti. O zamandan beri aklî ve naklî ince ilimlerde maharet, metanet, tahkîk ve tedkîk sahibi olup, dâima ders okutur, ba’zı kıymetli kitaplara ilâveler ve haşiyeler yapardı. Bunlardan biri Mişkât-ül-Mesâbih’e yaptığı ilâvelerdir. Hanefî mezhebi imamlarından alınan sağlam hadîsleri açık delîllerle, doğru şâhidlerle, en kıymetli kitaplardan alıp buraya yazmıştır. Okuyan âlimler, çok beğendiler. Onu medhedip, çok duâ eylediler. “Hayâli haşiyesi” üzerine de haşiyesi vardır. Bu eseri de çok sağlamdır. Hattâ bunda sırf kendine mahsûs sözleri de vardır. Zamanının âlimleri bu eseri okuyunca, Muhammed Sa’îd hazretlerinin son derece ince ilimlere sahip olduğunu kabûl etmişlerdir.

Münâzarada, bütün Hindistan âlimlerini susturacak ayrı bir meziyeti vardı. Muhammed Hâşim-i Keşmî bu husûsta şöyle anlattı:

“Birgün bu fakir de yanlarında idim. Âlimlerden biri kendilerinden usûl-i fıkha dâir çok zor bir mes’ele sordu. Bu soruyu, gayet açık ve geniş olarak cevaplandırdı. O âlim kulağıma eğilip, “Bu Mahdûmzâde’nin, ilimde bir eşi yoktur. Biliyor musun?” dedi.

Yine bir gece, zamanın büyüklerinden biri büyük bir meclis hazırladı. O memleketin âlimlerini, meşâyıhını ve ileri gelenlerini de da’vet ettiler. O meclisde ta’zim secdesi ve ibâdetteki secdeler hakkında çok derin ilimler ortaya döküldü. Hazret-i Mahdûmzâde Muhammed Sa’îd, azîz kardeşi Muhammed Ma’sûm ile beraber bir tarafta idi. Âlimlerin büyüklerinden kalabalık bir grup bir tarafta idiler. Her ilimde sözü en yüksek dereceye getiriyorlardı. Mecliste olanlar bunların kim olduklarını bilmek için kalkıp, yanlarına gelip, bunları seyrediyorlardı. Bu iki kardeşi tanımadıklarından, bu azîzlerin kim olduklarını soruyorlardı. Hazret-i İmâm’ın oğulları olduklarını öğrenince: “Bu vilâvet sedefinden ne için böyle hidâyet incileri zuhura gelmesin?” dediler.

Yine bu Mahdûm-zâde teşehhüdde parmak kaldırmamak hakkında Hanefî mezhebine göre, bir risale yazıp, buyurdular ki: “Evlâ olan, parmak kaldırmamaktır.” Parmak kaldırılmasının gerekli olduğunu iddia eden âlimler, risaledeki cevaplar karşısında şaşırıp kaldılar.

Hâşim-i Keşmî anlattı: “Birgün hazret-i İmâm (kuddise sirruh) bu iki kardeşin zâhirî ve bâtınî ilimlere sahip olmaları hakkında bu fakire şöyle buyurdular! “Oğlum Muhammed Sâdık, vefât edince, kendi kendime; “Zâhir ilimlerde bu kadar faziletli, kalb hâllerinde bu kadar yüksek oğlu nerede bulurum?” dedim. Allahü teâlâ ihsân ederek, bu mübârek kardeşini, yüksek ağabeyinin vekîli eyledi. Bu ihsânından dolayı Allahü teâlâya hamdü senalar olsun.”

Vaktin âlimlerinden Âsaf-ı Câhî, aklî ilimlerde derin bilgi sahibi olup, cevaplandıramadığı ba’zı mes’eleleri Muhammed Sa’îd’e arzederdi. Allahü teâlânın yardımıyla, ânında en güzel cevapları alır içi rahatlardı. Âsaf-ı Câhî zaman zaman Sultan Şah Cihan’ın huzûruna gider, Muhammed Sa’îd hazretlerini medh edip; “Şeyh Muhammed Sa’îd, Müceddîd-i elf-i sânî’nin oğludur. İlimde babası ile beraberdir” derdi. Muhammed Sa’îd ne zaman sultânın huzûrunda bulunsa, pâdişâh, ondan başkasına dînî suâl sormazdı. Hâlbuki pâdişâhın meclisinde her zaman yüksek âlimler bulunurdu.

Muhammed Sa’îd hazretleri kalb ilimlerini de, zâhir ilimler gibi yüksek babasının sohbetinden elde etti. Kemâl derecesine kavuşup, bu büyükler yolunda, talipleri yetiştirmek için babalarından hilâfet ve icâzet aldı. Talebelerin yetişmesi ve terbiyesi ile meşgûl oldu. Hattâ babaları, ömürlerinin sonuna doğru talebeler ile meşgûl olmaktan el çekip, bunları bu oğlu ve diğer oğlu Hâce Muhammed Ma’sûm hazretlerine havale ettiler. İmâm-ı Rabbânî hazretleri, fıkıh bilgileri üzerinde bir mes’eleyi araştırmak isteyince, bu oğlundan sorardı. Verdiği doğru ve sağlam cevaplardan çok hoşlanırdı. Ona duâ ederdi. Bu iki oğlu hakkında; “Her kutbun iki İmâmı olur. Siz ikiniz de imamsınız” buyurdular.

Yine babası İmâm-ı Rabbânî hazretleri, onun hakkında şöyle buyurmuştur: “Muhammed Sa’îd, ulemâ-i râsihînden, derin âlimlerin önde gelenlerindendir. Allahü teâlânın halîlidir (dostudur). O’nun rahmet hazinesidir. Yarın kıyâmet günü rahmet hazînelerinin taksimi ona verilir. Şefaat makamından büyük payı vardır.”

“Tasavvuf yolunda yükselirken ve inerken, kavuştuğum her makamda Muhammed Sa’îd yanımda idi.”

İnişte, Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin makamına geldiğimde gördüm ki, Muhammed Sa’îd benimle beraberdir.”

Yine buyurdu ki: “İkinizi de (Muhammed Ma’sûm ile) Vilâyet-i Ahmedî makamında buluyorum.”

“Keşf ve müşâhede hâlinde gördüm ki, kıyâmet kopmuş, Arasat meydanında toplanmışız. Ardımda eshâbımla sırat üzerindeyiz. Gördüm ki Muhammed Sa’îd önümüzden hızlı hızlı gidiyor. Defteri de sağ elindedir. Böylece Cennetin kapısına kadar geldik.”

Hazret-i Mahdûm Muhammed Sa’îd buyurdu ki: “Veba günlerinde babama büyük musibetlerin vâki’ olduğu sıralarda, ya’nî, üç gün içinde ağabeyim Hâce Muhammed Sâdık, kardeşlerimden Muhammed Ferruh, Muhammed Îsâ ve daha başka yakınları ile vefât ettiklerinde, ben de ağır hastalanmıştım. Nerdeyse ümîd kesilmişti. Hazret-i İmâm çok üzüldüler. Bu sırada bir gece Hak teâlâ tarafından kendisine öyle husûsi tecelliler ve zuhurlar oldu ki, bunların bu musibetleri unutturan ilâhî teselli ve müjdeler oldukları bildirildi.” Hazret-i İmâm buyurdular ki: “Rabbimin bu lütuf ve ihsânları arasında iken, ma’nevî bir emir geldi ki: “Muhammed Sa’îd ile Muhammed Ma’sûm’u getirin!” Getirdiler, ikisini de dizlerime oturttular. Her ikisini de yaşlanmış ve sakalları ağarmış gördüm. Bana şöyle buyuruldu ki; “Bu iki oğlunu sana bağışladım. Çok yaşayacaklardır.” Hazret-i İmâm, Hak teâlânın bu lütfundan çok memnun olup kalktılar ve müjde verdiler. Hâlbuki bu iki oğulları henüz yirmi yaşına gelmemişlerdi.

Muhammed Sa’îd buyurdu ki: “Yüksek babam vefâtından iki ay kadar önce buyurdular ki: “Çok derin sırlar bildiriliyor. Onları kime anlatayım. Siz her zaman burada olmuyorsunuz.” O günden i’tibâren dışarıdaki dersi bırakıp devamlı sohbet ve hizmetlerinde bulundum. Kimseden duyulmayan o sırları ve keşfleri dinler oldum. O günlerde bu cinsten olan ihsân ve ikramlar öncekilere kıyasla çok daha fazla idi. Bunlar gizli olup açıklamaya gelmez.”

Yüksek babamın son hastalıklarında, imameti bana verdikleri zaman, namazda İmâm olmam sebebiyle, babama ihsân edilen ve örtülmesi lâzım olan sırlar bana da akmaya başladı. Yüksek babam buyurdular ki: “Muhammed Sa’îd! Bütün bunlar senin İmâm olman ve namazda öne geçmenin bereketlendir. Senin bu yüksek ihsânlardan ve derin sırlardan nasîbin ve payın tamdır.”

Hazret-i İmâm’ın bu iki oğluna, ihsân, merhamet ve muhabbet nazarları son derece idi. Tenhâda ve kalabalıkta sırdaşı, hakîkat ve mahrem bilgilerinde muhatabı idiler. Dünyâ işlerinde emînleri, müşavirleri ve mutlak vekîlleri, ibâdet ve tâatlerinde en iyi hizmet edicileri hep bunlardı. Dünyâ ve âhıret husûsunda büyük yardımcısı Muhammed Sa’îd hazretleri idi.

Muhammed Sa’îd hazretleri saniyesini bile boşa geçirmez, birgünde yapacağı işleri önceden plânlardı. Vakitlerini şöyle taksim etmişti. Sabah namazını kılar, ardından o vakitte okunacak ve yapılacak duâ ve vazîfeleri okurdu. Sonra Allahü teâlâyı kalbinden zikrederdi. İşrak vakti gelince, işrak namazını kılardı. Sıcak zamanlarda, gecenin uykusuzluğunu gidermek için iki-üç saat istirahat eder. Sonra kalkar, abdest alır, talebeye ders verir, öğleye kadar devam ederdi. Öğle namazını vaktin evvelinde eda eder, sonra hafızdan Kur’ân-ı kerîm dinlerdi. Bitirdikten sonra, kendisi Kur’ân-ı kerîm okurdu. Ba’zan da öğle namazından önce Kur’ân-ı kerîm okur, öğleden sonra ders ile meşgûl olup, ikindiye kadar devam ederdi. Sonra yeniden abdest alıp, ikindiyi kılar ve ardından va’z ederdi. Ba’zan ikindiyi kıldıktan sonra husûsî odasına gider, akşama kadar orada kalır, akşam olunca namaz için çıkar, akşam namazını vaktin evvelinde kılardı. Sonra akşam vazîfelerini okur, evvâbin namazını kılardı. Bu namazda uzun sûreler okurdu. İmâm-ı a’zam hazretlerinin mezhebine göre yatsı vakti girince, ya’nî ufukda beyazlık kaybolunca namazını kılıp, odalarına giderdi. Soğuk mevsimlerde gecenin üçte birine kadar yatsı namazını geciktirip, öyle kılardı. Gecenin sonuna doğru teheccüde kalkardı, namazda uzun sûreler okurdu. Çoğu zaman teheccüd namazının abdesti ile sabah namazını kılardı. Her vakitte okunması bildirilen duâları okur, ayrıca vakit belirtilmemiş duâları da okurdu. Bunlarla birlikte hergün beşbin kelime-i tayyibe okurdu. Bu kadar devamlı tâat, vakitleri gözetip değerlendirme ve ibâdet, insan gücünün dışında idi. Buna rağmen, talebenin yetiştirilmesinde eshâbıyla sohbetinde, eksiklik ve kusur etmezdi. Hak tâliblerine feyz saçar, onları ilerletir, yüksek makamlara kavuştururdu. Bu yolun talibleri çok uzak memleketlerden huzûruna gelir, yüksek makamlara kavuşurlardı.

Eserlerine gelince: Hakîkatler ve ma’rifetler denizi olan pek kıymetli bir “Mektûbât’ı vardır. İçinde yüz mektûp vardır. Bu kitap mübârek kalbine akıtılmış olan ince ve gizli ilimlerle doludur. Bu eserinde buyurdu ki: “İhsânları bol olan Allahü teâlâ, kendi cezbe kemendleri ile, bizi bizden kurtarıp, kendi hakîkatine kavuştursun. Herbiri yüksek zâtına perde olan çeşitli bağlardan ve alâkalardan alıp, darlıkta ve genişlikte, zenginlikte ve fakirlikte, hastalıkta ve afiyette hep kendisiyle bulundursun.”

“Seyr ve sülûkten, ya’nî büyükler yoluna girip ilerlemekten maksad, kulluk vazîfelerini yapacak hâle gelmek, nefsini hakkıyla tanımak, kendinin muhtaç olduğunu ve sahibine ihtiyâcını bilmek, bu vesile ile de Rabbini tanımaktır.”

“Yeni evlendiğim zamanlardı. Yüksek babam ve mürşidim bana buyurdular ki: “Bu evlilikten çocukların olacak. Ama birincisi erkek olup, dört yaşına varmadan ölecek.” Gerçekten buyurdukları gibi oldu. O evlilikten beş çocuğum oldu. Birincisi erkek olup, dört yaşına varmadan vefât etti.”

Sır mahremlerinden çok güvenilir biri anlattı: Bir defa Muhammed Sa’îd hazretleri hastalandı. Hastalığı uzadıkça ağırlaştı. Zayıfladı, bitkin hâle geldi. Tabibler çare bulamadılar. Birgün hazret-i İmâm (kuddise sirruh) yolda bir kâğıt gördü, eğilip aldı. Üzerinde, Allah ism-i şerîfi yazılı idi. Onu öpüp temiz bir yere koydular. Bunun üzerine Allahü teâlâ tarafından kendilerine; “Bizim ismimizi yücelttiğin için, oğlunu sana bağışladık ve hastalığını sıhhate çevirdik” diye ilham edildi ve kısa zamanda o hastalıktan iyileşti.

Hâce Muhammed Sa’îd’in, makam, kerâmet ve harikulade hâlleri sayılamıyacak kadar çoktur. Kalblerden geçenleri bilmede, kabir hâllerini keşfde ayrı bir husûsiyeti vardı. Bir mes’ele hakkında birşey söylese, Allahü teâlâ onun hatırı için o işi söylediği gibi yaratırdı.

Hadarât-ül-Kuds müellifi, Bedreddîn Serhendî hazretleri anlatır: “Geniş bir ova gördüm. Velîler, sâlihler ve diğer insanlar oraya toplanmıştı. Hâce Muhammed Sa’îd bir taht üzerinde oturuyor ve bütün bu kalabalık, ona yüz dönmüş onu dinliyordu. Bu kalabalığın İmâmı, büyüğü ve rehberi o idi.”

Hazret-i Muhammed Sa’îd’in bağlılarından olan Vezîr Hân’ın hâmile olan hanımı, kendisine bir mektûp yazıp; “Hak teâlânın bana bir erkek evlâd vermesi için teveccüh buyurun” dedi. Hazreti Muhammed Sa’îd duâ etti ve cevâbında o hanıma; “Rahat olun, Allahü teâlâ en yakın zamanda sana bir erkek evlâd verecektir” diye yazdı. Hâmile olan o hanım, doğum yapınca, bir oğlu dünyâya geldi.

Bir kimsenin oğlu ölmek üzere idi. Oğlunu çok sevdiği için, vefâtının biraz daha gecikmesini arzu ediyordu. Bu sebeple ağlayarak Muhammed Sa’îd hazretlerinin huzûruna geldi ve; “Ey İmâm hazretleri! Allahü teâlâ Hazreti Îsâ aleyhisselâma ölüleri diriltme mu’cizesini ihsân etti. Siz de peygamberlerin aleyhimüsselâm vârislerisiniz. Oğlum şu anda ölmek üzeredir. Hâline bir teveccüh buyurmanızı istirhâm ediyorum” diye yalvardı. Muhammed Sa’îd bir müddet cevap vermedi, murâkabe ettikten sonra başlarını kaldırıp; “Oğlunun canı geri geldi, dirildi ve sağlamlaştı.” buyurdular. O kimse sevinerek evine koştu. Evde yerinden kalkamayan, konuşamayan, sekerât-ı mevt hâlindeki oğlunu, iyileşmiş bir hâlde buldu.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin oğullarına yazdığı bir mektûp aşağıdadır:

“Allahü teâlâya hamd olsun. Resûlüne salât ve selâm olsun. Kıymetli oğullarım! Siz ne kadar, bizim sohbetimizi istiyorsanız, ben de o kadar sizi görmek, sizinle konuşmak istiyorum. Fakat ne yapalım ki, bütün arzular ele geçmiyor. Mısra’:

“Rüzgar, ekseriye geminin istemediği taraftan eser.”

Bu asker arasında, isteksiz ve rağbetsiz kalmamda, büyük fâideler görüyorum. Burada bir saat kalmağı, başka yerlerde bir çok saatler kalmaktan daha iyi buluyorum. Burada öyle şeyler ele geçiyor ki, başka yerlerde bunun zerresine kavuşacağımı zannetmiyorum. Buranın ma’rifetlerinin yüksekliği başka, hâlleri ve makamları ayrıdır. Sultânın buradan ayrılmama mâni olmasında, yüksek bir kemâl kapısı ve hakîki sahibimiz olan Allahü teâlânın rızâsını buluyorum. Kendi saadetimi bu hapiste düşünüyorum. Bilhassa bu karışık günlerde, acâib muâmeleler ve bu tefrika ve fitne zamanlarında çok garîb güzellikler görüyorum. Fakat bu şaşılacak yeni ve taze ni’metlerin gün be gün akıp gelmesi karşısında oğullarımı düşünüyorum. Onlardan uzak kaldığım, onların yanında olamadığım için kalbim yanıyor, ciğerim kavruluyor. Benim istememin, sizin isteğinizden daha fazla olduğunu zannederim. Meşhûr sözdür ki: “Babanın oğlunu istediği kadar oğul babayı istemez.” Her ne kadar asâlet ve füru’ olmak, bunun aksi ise de bu böyledir.”

Muhammed Hâşim-i Keşmî anlattı: “Bir başka vakit, halvetde iken İmâm-ı Rabbânî hazretleri bu fakire; “Çok daha yaşayacağımı zannetmiyorum. Bu dünyâdan göç yakın görünüyor. Muhammed Sa’îd’in bu mesnedde yerimde oturmasını istiyorum” buyurdular. Bu fakîr, onların bu sözlerini oğullarına söyledim. Tam bir tevâzu ile; “Benim gibi bir kabiliyetsiz, böyle şeylere kendimi hiçbir zaman lâyık görmüyorum. Hazret-i İmâm her nereye gitse, kardeşim Muhammed Ma’sûm’u, kendi yerine oturturlar, bana ise, ona hizmet ve uymayı emir buyururlardı. Eğer bu ümid, babamın yüksek hatırına gelmeseydi böyle buyurmazlardı. Ben şehrin dışında bulunan yüksek dedemin mezarının başında bir hücreye çekilir (ya’nî vefât edersem), bu mesnedi, o gözlerimin nûru Muhammed Ma’sûm’a havale ederim” buyurdular. Bu sözleri Muhammed Ma’sûm’a arzettim. O da ağladı ve şöyle buyurdu: “Azîz kardeşim Muhammed Sa’îd beni kendi hizmetine lâyık görmüyor. Hâllerin doğruluğuna, ihtiyâtlı olmağa, melek ahlâklı olmağa, ilmin kuvvetine ve buna benzer şeylere bakıyorum. Kendimi onların en aşağı talebesi buluyorum. Kendi saadetimi onlara hizmette görüyorum. Bu fakir bu hâdiseyi, halvette iken hazret-i İmâm’a arzettim. Çok hoşlarına gitti ve gözleri yaşardı. Bu fakire; “Görüyor musun, bu iki kardeş arasında nasıl muhabbet ve bağlılık var?” buyurdular. Onlara duâlar eylediler. Allah kabûl eylesin.”

Hâşim-i Keşmî anlattı: “Hazret-i Mahdûm-zâde Muhammed Sa’îd bu fakire anlattı: “Bir gece kendi evimde, pencereleri içerden kapayıp uyuyordum. Gecenin bir kısmı geçmişti ki, bir kimse tam kuvvetle kapıya vurdu. “Acaba bu saatte kimdir?” diye hayret ettim. Her ne kadar; “Kim var orada?” deyip bağırdıysam da cevap vermedi. Kapının yanına gelip, kapıyı açmak istedim. O kimse kapıyı kendi tarafına çekti. Ben de bana doğru çektim. Bu esnada hazret-i İmâm’ın sesini duydum. Bana; “Muhammed Sa’îd hazır ol!” buyurdular. Onların sesi gelir gelmez, o kapıda olan kayboldu. Daha sonra babamın huzûruna gidince, daha ben olayı anlatmadan; “Bu gece senin evine cin girip sana eziyet vermek istedi. Bunu farkettim, bağırdım ve onu kovdum” buyurdular.” Buna temasla, hazret-i İmâm’ın yüksek talebelerinden bir kısmı, onların mübârek dillerinden naklederek şöyle anlattılar: “Bir gece evimde, uyumak için yattım. Tam gözlerim dalıp, uykuya dalarken, bir cinin bana te’sîr ve tasarruf etmek istediğini anladım. “La havle velâ kuvvete illâ billâh...” mübârek kelimesini okudum. Bu kelime ağzımdan çıkar çıkmaz meleklerin gelip, o cini parça parça ettiklerini, yanında olanları etrâfımdan koğduklarını ve filân yere götürdüklerini gördüm.” Bu hâdiseyi anlatan; “Aynı gün o yerden cinlerin musibetine uğrayan bir şahıs getirdiler” dedi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hadarât-ül-Kuds sh. 234

2) Umdet-ül-makâmât sh. 226

3) Zübdet-ül-makâmât sh. 308

4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1046

5) Rehber Ansiklopedisi cild-12, sh. 298İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED SÂDIK

İnsanları Hakka da’vet eden, onlara doğru yolu gösterip hakîki saadete kavuşturan âriflerin ışığı, velîlerin önderi, İslâmın bekçisi ve müslümanların baştâcı olan İmâm-ı Rabbânî müceddîd-i elf-i sânî Ahmed-i Fârûkî Serhendî hazretlerinin birinci oğlu. 1000 (m. 1591) senesinde Serhend’de doğdu. 1008 (m. 1599) senesinde pederi ile birlikte Hâce Muhammed Bâkî-billah ile görüştü. Ondan cenâb-ı Hakkı zikretmek, murâkabe etmek için vazîfe almakla ve ona bağlı bir talebe olmakla şereflendi. İstidâdı, fıtratı ve yaradılışı yüksek olduğundan, onların terbiyesi ve merhametli nazarlarının bereketleri sayesinde kıymetli hâllere, yüksek makamlara kavuştu. Daha çocuk iken, uzak yerlerdeki şeyleri, mezardaki hâlleri keşfederdi. Sonra kendi peder-i âlîsinden feyz alarak, kemâl mertebelerinin sonuna erişti. Babasının esrârına mahrem oldu. 1025 (m. 1616) senesinde tâ’ûn hastalığından Serhend’de vefât etti.

Muhammed Sâdık’ın çocukluğunda, ta’lim ve terbiyesi ile, yüksek dedesi Abdülehad hazretleri meşgûl oldu. Çok akıllı olup, nûr ve zekâ alâmetleri, yüzünden belli idi. Babası İmâm-ı Rabbânî hazretleri; “Babam bana; “Sizin bu oğlunuz bana eşyanın hakîkatinden ve keyfiyetinden garip suâller soruyor. Çok zor cevap verebiliyorum” der idi.”

Muhammed Sâdık, yüksek kabiliyet ve yaradılışı sebebiyle hazret-i İmâm’ın, rahmet nazarlarının ve terbiyelerinin bereketi ile, üstün hâllere, paha biçilmez muâmelelere kavuştu. Hazret-i Hâce Bâkî-billah’ın ve muhterem babalarının daimî tasarrufları altında idi. O günlerde evliyâlıkta cezbe denilen hâlin kendilerinde gâlib olduğu zamanlarda bile, din ilimleri öğrenmekten geri kalmayıp, onları da bitirmeğe uğraştı. Hâşim-i Keşmî anlattı: “İşittim ki: O günlerde çok defa kendinden geçmenin ve cezbeye kapılmanın çokluğundan, başı açık yalın ayak, her tarafa gider, fakat yine de ders okuduğu kitapları ezberlerdi. Birgün yağmur yağarken, bir grup çocukla başı açık perişan bir hâlde dururken, Muhammed Bâkî-billah oradan geçti. Onu bu vaziyette görünce, tebessüm edip; “Bizim meczubumuz bakın ne yapıyor?” buyurdu.

Birgün, o civarda bulunan bir velîden hilâfet almış olan bir derviş, memleketine dönerken hazret-i Hâce’nin huzûruna kavuştu. Kendi yüksek hâllerini arzetti. Maksadı; “Bizi bu gibi hâller ile süslediler, eğer burada da aynı şeyleri elde edeceksem kalıp, sizi rahatsız etmeme sebeb var mı? Yok, eğer başka şeylere kavuşacaksam, kavuşuncaya kadar kalayım” demek idi. Hazret-i Hâce, hazret-i İmâm’ın bu oğlunu çağırıp; “Evlâdım! Hâllerini anlat da, misâfirlerimiz dinlesinler” buyurdu. Mahdûm-zâde (Muhammed Sâdık) hâllerini arzeyledi. Tıpkı o gelen dervişin hâlleri gibi idiler. Hattâ biraz daha fazla idiler. O derviş, bu yola gireli iki-üç ay olan, yedi-sekiz yaşındaki bir çocuğun, kendi elli senede elde ettiği hâllerden bahsettiğini görünce yeni baştan işe başlamağa karar verdi.

Bu Mahdûm-zâde’nin kendinden geçmesi, öyle bir hâle gelmişti ki, bu hâllerin kendini istilâ ettiği, kapladığı zamanlar, hazret-i Hâce (Muhammed Bakî) bunları hafifletmek için, çarşıda pazarda satılan şeylerden, yemesini buyururdu. Hazret-i Hâce’nin bir mektûbunda; “Gözümün nûru Muhammed Sâdık! Zâhir ve bâtınınız mübârek olsun. Hâlleriniz hamd edilecek derecede iyidir. İşte bu huzûr içerisinde olunuz. Hâllere gark olmaktan endişe etmeyiniz” buyurdu. Muhammed Sâdık’ın yaşının küçük olduğu zamanlar, yerlerin ve kabirlerin keşfinde, görüşleri çok doğru idi. Hattâ hazret-i Hâce onun keşf ve firâsetine tam olarak i’timât ederdi. Bâkî-billah hazretleri onu, mezarların başına götürür ve bu mezarlarda yatanların hâllerinin nasıl olduğunu sorardı. O da hemen herbirinin hâlini, gördüğü gibi anlatırdı. Bir defasında amcası ticâret için bir sefere çıkacaktı. Amcasıyla birlikte dedesi Abdülehad hazretlerinin kabrini ziyâret ettiler. Kabrin başında bir müddet murâkabe ederek oturduktan sonra başını kaldırıp; “Dedem amcamın bu sefere çıkmasını istemiyor” dedi. Muhammed Sâdık, o zaman küçük olduğu için, amcası onun bu sözüne aldırmayıp sefere çıkmaktan vaz geçmedi. Nihâyet sefere çıktı. Fakat gittiği yerde malı helak oldu, kendisi vefât edip, bir daha geri dönemedi.

Hazret-i Hace, sağlığında. yetiştirmesi için talebelerini İmâm-ı Rabbânî hazretlerine havale edince, Muhammed Sâdık da onların arasında idi. Belki de onların en iyisi idi. O da feyz alma elini, yüksek babalarının nurlu eteklerine uzattı. Ancak bu şekilde kemâl ve ikmâl derecelerinin sonuna ulaşmak mümkün olurdu. Nitekim herkes şöyle diyordu. Mısra’:

“Böyle babaya, böyle evlâd yakışır.”

İmâm-ı Rabbânî, Muhammed Bâkîye yazdıkları mektûpda şöyle arzettiler: “Muhammed Sâdık yaşının küçüklüğünden, kendini zabt edemiyor. Eğer huzûrunuza gelirken onu da getirirsem, çok terakki edeceğini zannediyorum. Dâmengüh’a (dağ eteği) giderken yanımızda idi. Pek çok terakki eyledi. Hayret makamında gömülmüştür. Hayret cihetinden bu fakire çok benziyor.”

Onu görenler, onunla konuşma ve görüşme şerefine kavuşanlar Allahü teâlâyı hatırlar, dünyâyı unuturlardı. Hattâ ba’zı zenginler; “Bu genci gördüğümüz zaman, dünyâdan soğuyoruz” derlerdi. Bir başkası bu Mahdûm-zâde’nin teslimiyetine temasla şöyle anlattı: “Birgün ba’zı komşuların sıkıntı ve cefâlarından ona şikâyet ederek; “Ne olur, bunların ba’zılarına tenbih etseniz ve onları azarlasanız” dedim. Bu Mahmûd-zâde temiz kalblerinden bir âh çekip; “Ey dostum! Eğer biz kızarsak, bizim, âdetlere uyan insanlarla aramızda ne fark olur” buyurdu. O derviş dedi ki: “Bu söz, mübârek ağzından öyle bir eda ile çıktı ki, utandım ve kalbimde bir ağırlık gibi duran kin ve hırs tamamen kayboldu.”

Aklî ve naklî ilimlerde çok kuvvetli idi. Birgün Şîraz’dan Hindistan’a gelen âlimlerin en büyüklerinden birinin sohbetinde bulundu. Bu âlim aklî ilimlerde eşsiz idi. Yaradılışı icâbı, o âlim ile derin ilimlere dâir bir kaç kelime konuştu. Sözlerini bitirince Şîrazlı bu âlim dedi ki: “Bu genci görmeyince, Hindistan’daki talebelerden birinin, aklî ilimlerdeki derin mes’eleleri idrâk kuvvetini yakînen anlayamamıştım.”

Muhammed Sâdık hazretlerinin ilimdeki mahareti, hâllerinin yüksekliği, yalnızlığı istemedeki fazlalığı, münâcaatları, Allahü teâlâya yalvarma arzuları, ziyâde idi. Yüksek babalarından ayrı kaldığı zamanlar, onlara ba’zı mektûplar yazmışlardır. Bu mektûplardan ba’zı parçalar aşağıdadır:

“Canım Babacığım! Hiç bir ânımın, Allahü teâlânın rızâsının hilâfına geçmemesinden başka arzum yoktur. Bu da ele geçmiyor. Ancak o dergâhda hizmet edenlerin imdâd ve yardımı ile ele geçer. Mısra’:

“Kerîmler ile yapılan işler kolaydır”

Allahü teâlâya hamd ve şükürler olsun ki, hâlim şerefli teveccühünüzün bereketi ile, emrettiğiniz şekilde istikâmettedir. Bunda, az bile olsa bir gevşeklik olmuyor. Hattâ günbegün, artmakta ve yükselmekte olduğunu ümid ediyorum. Sabah, öğle ve ikindiden sonra, sohbete oturup, hafızdan Kur’ân-ı kerîm dinliyoruz. Ey gönüllerin kıblesi! Bu fakir, hemen hemen, hergece, hazretinizi rü’yâda görmekle şereflenmekteyim. Bundan daha çok ne yazayım. Köleniz.”

“Yüksek Babacığım, eşsiz mürşidim gözlerimin nûru, canım efendim! Bir gece teravih namazında hafız Kur’ân okuyordu. Çok geniş, çok nûrânî bir makamı gördüm. Bunu hakîkat-ı Kur’ân makamı zannettim. Fakat bu makam olduğunu söylemeye cür’et edemiyorum. Hakîkat-ı Muhammedînin bu makamın merkezi olduğunu anladım. Sanki büyük bir denizi, bir testiye sığdırmış oluyorlar. Bu makam hakîkat-ı Muhammedînin tafsilidir. Peygamberler “aleyhimüsselâm” ve evliyânın büyüklerinden çoğu, kendi kâbiliyyet ve istidatları miktarınca o makamdan pay almışlardır. Bu makamdan tam pay alan bizim Peygamberimizden başkası bilinmiyor. Bu fakir de bundan bir pay aldım. Allahü teâlâ yüksek teveccühleriniz bereketi ile büyük ve tam pay almamı nasîb eylesin. Bu makam daha iyice açıklanmadı. Bu muazzam ayda çok bereketler zâhir oluyor. Kardeşim Muhammed Sa’îd her zamanki gibidir. Vakitlerini Allahü teâlâyı anarak zikr ile kıymetlendiriyor. Şehirdeki dostlar da huzûr içindedirler. Duâlar ederim efendim.”

Hazret-i İmâm’ın bu yüksek oğullarına yazdıkları birçok mektûplar vardır. Bu mektûpların en büyüğü birinci cildde ikiyüzaltmışıncı mektûp olup, kendi yollarını bildirmektedir. Bu mektûbun ba’zı kısımları aşağı alınmıştır:

“Elbette nafilenin kıymeti, farzın kıymeti yanında hiç gibidir. Okyanus yanında, bir damla kadar bile değildir. Nafilenin kıymeti, sünnetin yanında bile, böyledir. Sünnet de, farzın yanında okyanus yanındaki bir damla su gibidir. Bu ikisinin yaklaştırması arasındaki büyük farkı, buradan anlamalıdır. Çok kimseler, bu inceliği bilmedikleri için, farzları bırakıp, nafilelerin yayılmasına çalışıyorlar. Câhil sofiler, zikre, fikre sarılıp, farzları ve sünnetleri yapmakta gevşek davranıyorlar. Kırk gün çile çekmeği ve riyâzetler yapmağı beğeniyor. Cum’a namazına ve cemâate gitmiyorlar. Hâlbuki, bir farz namazı cemâatle kılmak, onların binlerle, kırk günlük çilelerinden daha fâideli olduğunu bilmiyorlar. Evet, İslâmiyetin edeblerini gözetmek şartı ile, zikr ve fikir çok fâideli ve pek kıymetlidir. Câhil hocalar da, nafilelerin yayılmasına çalışıyor, farzların yapılmasına aldırış etmiyor, terk edilmesine sebep oluyorlar. Meselâ, Aşure namazının, Resûlullahdan ( aleyhisselâm ) haber verildiği iyi bilinmiyor. Bunu cemâatle ve ehemmiyet vererek kılıyorlar. Hâlbuki, nafile namazı cemâatle kılmanın mekrûh olduğunu fıkıh kitablarında okuyorlar. Farzları kılmakda gevşek davranıyorlar. Farzları müstehab olan zamanlarında kılanları pek azdır. Vaktinde bile kılmıyorlar. Farzları cemâatle kılmağa ehemmiyet vermiyorlar. Bir iki kişiden fazla cemâat toplandığı az görülüyor. Çok zaman da yalnız kılıyorlar. Din adamları böyle olursa, başkalarının nasıl yaptıklarını artık düşünmelidir. Bu kötü hâllerden dolayı müslümanlık zayıflamağa başladı. Böyle işlerin zulmeti ile, günahlar, bid’atler çoğaldı. Fârisî beyt tercümesi:

Az söyledim, dikkat ettim, kalbini kırmamağa,
Bilirim üzülürsün, yoksa sözüm çoktur sana!

Nafile ibâdetleri yapmak, insanı zıllere kavuşturur. Farzları yapmak ise, asla ulaştırır. Ancak, farzları tamamlayan nafileler (Meselâ, farz namazlarından önce ve sonra kılınan sünnetler), asla kavuşturmağa yardım ederler. Farzlardan sayılırlar. Farzların en üstünü, en yükseği namazdır. “Namaz, mü’minin mi’râcıdır” ve “Kulun, Rabbine en yakın olduğu zamanı, namazda olduğu zamandır!...” hadîs-i şerîfleri bunu haber vermektedir. “Allahü teâlâ ile öyle vakitlerim vardır ki...” hadîs-i şerîfinde bildirilen, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin en kıymetli zamanları, bu fakîre göre, namazdaki zamanıdır. Günahları örten namazdır. İnsanı kötü, çirkin şeyleri yapmaktan koruyan, namazdır. Resûlullahın ( aleyhisselâm ); “Yâ Bilâl, beni ferahlandır!” buyurarak, rahatlandırılmak istediği şey, namazdır. Dînin direği, namazdır. Müslümanlık ile, kâfirliği birbirinden ayıran, namazdır.

Ey oğlum! Bu mutmeinne olan nefs, İslâmiyete karşı gelemez. Baş kaldıramaz. Bütün varlığı ile, Rabbine dönmüştür. O’na tutulmuştur. O’nun rızâsını kazanmaktan, O’na itaat ve ibâdet etmekten başka bir düşüncesi yoktur. Önce, mahlûkların en kötüsü olan nefs-i emmâre şimdi itminan kazanmış ve Allahü teâlâyı râzı etmiştir. Evet, Muhbir-i sâdık (ya’nî hep doğru söyleyici) ( aleyhisselâm ); “Cahillikte en ileride olanınız, İslâm âlimi olunca, en ileriniz olur.” buyurmuştur. Bundan sonra, insanda İslâmiyete uymamak, baş kaldırmak gibi şeyler görülürse, bunlar cesedi meydana getiren maddelerden hâsıl olur. Gadab, şehvet, hırs gibi aşağı düşünceler, bu maddelerden ileri gelmektedir. Birşeye düşkün olmak, cimrilik, bayağı işler hep onlardan doğmaktadır. Hayvanlarda nefs-i emmâre yoktur. Hâlbuki bu kötülükler, hayvanlarda daha çok vardır. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Küçük cihâddan döndük, cihâd-ı ekbere geldik!” buyurduğunda, cihâd-ı ekber olarak, çok kimselerin dediği gibi nefsle cihâdı değil, belki cesed ile cihâdı bildirmiştir. Çünkü nefsleri itminana kavuşmuş, Rablerinden râzı olmuş, Rableri de o mübârek nefslerden râzı olmuştur. Bu nefsler İslâmiyetten ayrılamaz. Rablerine karşı baş kaldırmazlar.

Kıldan ince ma’nâlar var, kulağını eyle yakın!
Her kürsîde nutk çekeni, birşey bilir sanma sakın!

Sünnetlerin nûrunu, bid’atlerin zulmetleri ile örttüler. Resûlullahın milletinin parlaklığını ( aleyhisselâm ) yeni yeni bilgilerin kirleri ile söndürürler. Daha da çok şaşılır ki, birçokları, bu yenilikleri, bu reformları, güzel görüyorlar. Bid’atlere “Hasene” adını takıyorlar. Bu bid’atlerle, dîni yükseltiyoruz, İslâmiyetin noksanlarını tamamlıyoruz diyorlar. Herkesin bu bid’atleri yapmasını körüklüyorlar. Allahü teâlâ, bunları doğru yola getirsin! Bilmiyorlar ki, din, bu bit’atlerden önce kâmil olmuştu. Allahü teâlânın ni’meti tamam olmuştu. Allahü teâlâ bu dinden râzı olmuştu. Allahü teâlâ, Mâide sûresinin 3. âyetinde meâlen; “Bugün, dîninizi sizin için ikmâl eyledim. Üzerinize olan ni’metimi tamamladım ve size din olarak İslâmiyeti vermekle râzı oldum” buyurdu. Dînin olgunlaşmasını, bu bid’atlerden, bu reformlardan beklemek, bu âyet-i kerîmeye inanmamak olur.

Ey oğlum! Kutb-i irşâdın feyz vermesi ve ondan feyz almakla ilgili ma’rifetler, “Mebde’ ve Me’âd” risalesinde, “İfâde ve istifâde” babında yazılmıştı. Sırası gelmiş iken, fâideli olan bu ma’rifeti de, buraya yazıyorum. Orada yazılı olan ile karşılaştırınız! Kutb-i irşâd, kemâlât-i ferdiyyeye de mâliktir. Çok az bulunur. Asırlardan, çok uzun zaman sonra, böyle bir cevher dünyâya gelir. Kararmış olan âlem onun gelmesi ile aydınlanır. Onun irşâdının ve hidâyetinin nûrları, bütün dünyâya yayılır. Yer küresinin ortasından tâ arşa kadar, herkese; rüşd, hidâyet, îmân ve ma’rifet onun yolu ile gelir. Herkes, ondan feyz alır. Arada o olmadan kimse bu ni’mete kavuşamaz. Onun hidâyetinin nûrları, bir okyanus gibi, (çok kuvvetli radyo dalgaları gibi) bütün dünyâyı sarmıştır. O derya, sanki buz tutmuştur. Hiç dalgalanmaz. O büyük zâtı tanıyan ve seven bir kimse, onu düşünürse, yâhud, o, bir kimseyi sever, onun yükselmesini isterse, o kimsenin kalbinde, sanki bir pencere açılır. Bu yoldan, sevgisi ve ihlâsına göre, o deryadan kalbi feyz alır. Bunun gibi bir kimse, Allahü teâlâyı zikr ederse ve bu zâtı hiç düşünmezse, meselâ onu tanımazsa, yine ondan feyz alır. Fakat, birinci feyz daha fazla olur. Bir kimse, o büyük zâtı inkâr eder, beğenmezse, yâhud o büyük zât, bu kimseye incinmiş ise, Allahü teâlâyı zikr etse bile, rüşt ve hidâyete kavuşamaz. Ona inanmaması veya onu incitmiş olması, feyz yolunu kapatır. O zât, bunun istifâdesini istememiş olmasa bile, onun zararını istemese bile, hidâyete kavuşamaz. Rüşd ve hidâyet, var görünür ise de yoktur. Fâidesi çok azdır. O zâta inanan ve sevenler, onu düşünmeseler de ve Allahü teâlâyı zikr etmeseler de, yalnız sevdikleri için, rüşd ve hidâyet nûruna kavuşurlar. Fârisî beyt tercümesi:

Susdum artık, zekîlere bu yeter,
Çok, bağırdım, dinleyen varsa eğer.

Âlemlerin rabbi olan Allahü teâlâya hamd olsun! O, rahmândır ve rahimdir. O’nun resûlü Muhammed aleyhisselâma, Âline ve Eshâbına, sonsuz salât ve selâm olsun.”

1025 (m. 1616) senesinde Serhend’de şiddetli bir veba (tâ’ûn) salgını başladı. Bu salgın hergeçen gün şiddetleniyor, yüzlerce insan hergün kabre konuyordu. Bu hâli gören Muhammed Sâdık hazretleri buyurdular ki: “Bu tâ’ûn yağlı lokma istiyor. Biz gitmedikçe (ölmedikçe) geçmez.” Hummaya yakalandılar ve Rebî’ül-evvel ayının dokuzuna rastlayan Pazartesi günü vefât eylediler. Bundan sonra, oradaki tâ’ûn hastalığı hafifledi, tâ’ûn hastalığından yatanlardan birçoğu iyileşti. O şiddetli sıtma hâlinde olanlar anladılar ki, bu Mahdûm-zâde geldi. bu hastalığa yakalanan hastaların elinden tutup onları kurtardı ve; “Bugün bu belâyı biz üzerimize aldık” buyurdu. Biri rü’yâda gördü ki, her kim bu Mahdûm-zâde’nin ismini yazıp, yanında taşırsa, bu belâdan kurtulur. İnsanlar bir müddet onun mübârek ismini yazıp yanlarında taşıdılar. Çok te’sîrini ve faydasını gördüler. Vefâtından sonra, yakınları, dedelerinin yanına gömmek istediler. Hazret-i İmâm bu husûsta teveccüh eylediler. Şimdi gömülü bulundukları yerde, gömülmesini emir buyurdular. Hazret-i İmâm her Cum’a namazından sonra, ziyâretine gider, bir müddet murâkabe ederek otururlardı. Bunun gibi her Cumartesi sabahı, bütün eshâbı ile, sohbet halkasını, onun nurlu mezarının başında kurarlardı. Birçok zamanlar, bu oğlunun âhıret hâllerinden garîb şeyler beyân ederlerdi. Hazret-i İmâm’ın teveccüh ve duâları ile, çok yüksek ilerlemeler hâsıl olurdu. Cenâb-ı Hakkın, oğullarına verdiği ihsânları keşfederlerdi. Birgün oğullarının kabrinin başından kalkarken şöyle buyurdular “Bugün oğluma teveccüh eyledim. Gördüm ki, her an nûrlar ve garîb eserler zâhir oluyor. Her an, coşarak rahmeti ilâhiyyeye âit garîb sırları açıklıyor.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, Mevlânâ Sâlih’e gönderdiği bir mektûpda oğulları hakkında şöyle buyurdu:

“Allahü teâlânın ni’metlerine hamd olsun ve O’nun seçtiği kullarına selâm olsun! Kardeşim Molla Sâlih! Serhend’de bulunanların başına gelenleri dinle! Büyük oğlum (r.aleyh) iki küçük kardeşi Muhammed Ferrûh ve Muhammed Îsâ ile birlikte âhırete gittiler. “İnnâ lillah ve innâ ileyhi râci’ûn.” Allahü teâlâya sonsuz hamd olsun ki, önce geride kalanlara sabır gücünü ihsân eyledi. Bundan sonra, bu belâdan râzı olmağı nasîb eyledi. Fârisî beyt tercümesi:

Beni ne kadar incitsen, dönmem senden yine,
Dayanmak tatlı olur sevgili elemine.

Merhum oğlum, Hak teâlânın âyetlerinden bir âyet idi. Rabbül’âlemînin rahmetlerinden bir rahmet idi. Yirmidört yaşında iken, öyle şeylere kavuştu ki, az kimseye nasîb olur. Mevleviyyet mertebesine, naklî ve aklî ilimlerin profesörlüğüne yükselmişti. Öyle olmuştu ki, yetiştirdiği gençler “Beydâvî” tefsîrini “Şerh-i mevâkıf’ ve benzeri yüksek kitapları okuyorlardı. Ma’rifet ve irfanını anlatmak ve şuhûdünü, küşûfünü yazmak, başarılacak şey değildir. Bildiğiniz gibi, daha sekiz yaşında iken, kendisini öyle hâl kaplamıştı ki, hocamız (r.aleyh) hâlini yumuşatmak için, pazarların şübheli olan yemeklerini ona yedirirlerdi. “Muhammed Sâdık’ı sevdiğim gibi, hiçbir kimseyi sevmiyordum. Kendisi de, bizi sevdiği kadar kimseyi sevmiyor” buyururlardı. Onun büyüklüğünü bu sözden anlamalıdır. “Vilâyet-i Mûseviyye”yi son noktasına ulaştırmıştı. Bu vilâyetin işitilmemiş, şaşılacak şeylerini anlatırdı. Allah korkusundan her an yüreği titrer, edebi gözetirdi. O’na sığınır, O’na yalvarır, O’na boyun büker ve O’nun huzûrunda eğilirdi. “Evliyâdan herbiri, Hak teâlâdan birşey istemiştir. Ben, O’na sığınmayı ve O’na yalvarmağı istedim” buyururdu.

Muhammed Ferrûh’dan ne yazayım ki, onbir yaşında ilim talebesi idi. Kâfiye okuyordu. Tam anlıyarak ders görüyordu. Dâima âhıret azâbından korkar ve titrerdi. Çocuk iken, bu dünyâdan ayrılmak için ve böylece, âhıret azâbından kurtulmak için duâ ederdi. Ölüm yatağında iken, kendisine hizmet edenler, hiç işitilmemiş ve şaşılacak şeylerini gördüler.

Sekiz yaşında vefât eden ve bu yaşta çok kerâmet ve hârikaları görünen Muhammed Îsâ’dan ne yazayım.

Oğullanmın her üçü de, birer cevher idiler. Bize emânet verilmiştiler. Allahü teâlâya hamd ve şükür olsun ki, bu emânetleri râzı olarak sahibine teslim eyledik. Yâ Rabbî! Peygamberlerin efendisi hürmetine ( aleyhisselâm ) bizi onların sevâbından mahrûm bırakma! Onlardan sonra, bizleri fitneye düşürme! Fârisî mısra’tercümesi:

Her ne olursa olsun, dosttan konuşmak daha tatlı.”

(Birinci cild, üçyüzaltıncı mektûp.)

Babası İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin bu oğluna ve diğer oğullarına yazdığı birçok mektûpları “Mektûbât” adındaki eserinde toplanmıştır. Onun hakkında; “Azîz oğlum, bu fakirin ma’rifetlerinin bir mecmû’asıdır. Cezbe ve sülûk makamlarının bir nüshasıdır” ve “Oğlum, benim esrâr mahremimdir.” gibi buyurduğu şeyler çoktur. İmâm-ı Rabbânî hazretleri 1034 (m. 1624) senesinde vefât edince, oğlu Muhammed Sâdık’ın mezârının kıble tarafına kabir hazırladılar. Mübârek cenâzelerini kabre koydukları an, oğlu Muhammed Sâdık’ın kabri, peder-i âlîsine hürmet için ayak ucuna geldi ve iki kabrin arasındaki kısım kabardı. Görenler hayretler içinde kaldılar.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1046

2) Rehber Ansiklopedisi cild-12, sh. 297

3) Umdet-ül-makâmât sh. 218

4) Hadarât-ül-Kuds sh. 220

5) Zübdet-ül-makâmât sh. 300

6) Makâmât-ı ahyâr sh. 24İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED SIDDÎK KEŞMÎ

Hindistan’da yetişen evliyânın büyüklerinden, İran’da Bedahşân’ın Keşm kasabasından olup, Hidâye ismi ile meşhûrdur. Doğum târihi bilinmemektedir. Küçük iken, Hân-ı Hânân Abdürrahîm’in sohbetinde bulundu. Bunun vâsıtası ile Hâce Bâkî-billah’ın sohbeti ile şereflendi. Bu hocasının vefâtından sonra, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin sohbeti ve hizmetine kavuştu. Evliyâlıkta, “Vilâyet-i hâssa” ismi verilen en yüksek makamlar ile müşerref oldu. 1032 (m. 1622) senesinde, izin alarak hacca gitti. 1050 (m. 1640) senesinde vefât etti.

Muhammed Sıddîk’ın ilk hocası Hân-ı Hânân Abdürrahîm’in, Nakşibendiyye yolunun büyüklerine bağlılığı ve yakınlığı vardı. Muhammed Sıddîk, tasavvuf yolunda yükselmek için hocasının işâreti ile, zamanın en büyük velîlerinden Hâce Bâkî-billah’ın huzûruna gitti. Onun hasta kalblere şifâ veren sohbeti ile şereflendi. Hâce hazretlerine her bakımdan teslim olup, bütün emirlerine ve hizmetine canla başla sarıldı. Böylece hocasının en gözde talebeleri arasına katıldı. Hâce’nin gönlünde Muhammed Sıddîk’ın husûsi bir yeri vardı. Bunu zaman zaman bildirerek; “Mevlânâ Muhammed Sıddîk’ın istidâdı çok yüksek ve kabiliyeti pek çoktur” buyururdu.

Mevlânâ Muhammed Sıddîk anlattı ki: “Bir bayram sabahı, talebe arkadaşlardan birkaçı ile, mübârek hocamızın dergâhına gittik. Kendileri, ellerinde gülsuyu şişesi ile çıkıp geldiler. Orada bulunanlar arasında, benim elbisemi yeni ve bayrama yakışır şekilde bulup, üzerime gülsuyu serptiler. Bu serpmeden, perişan hatırım, bozulan moralim düzeldi. Beyt:

Eteğinden gülsuyu, her tarafa saçılır,
Uyuyan bahtın yüzüne su serpip uyandırır.

Yine birgün, Dekken yolculuğundan dönmüştüm. Hazret-i Hâce’yi hatırıma getirerek hep onu düşündüm ve buna devam ettim. Bu hâl öyle oldu ki, kime baksam, o emeller sultânının yüzü görünürdü. Hattâ kapıya, duvara, taşa, ağaca baksam, hep o güzel yüz karşımda dururdu. Bu hâller içerisinde idim ki, mübârek hocam, en büyük talebesi olan İmâm-ı Rabbânî hazretlerine hilâfet verip, Serhend’e gitmesine izin verdi. Bütün talebelerinin de hazret-i İmâm’la Serhend’e gitmelerini ve ondan istifâde edip ilerlemelerini emretti. Sâdece hizmetinde bulunan birkaç kişi kaldı. Beni de huzûruna çağırıp; “Serhend’e gitme hazırlığını yaptın mı?” buyurdu. Hâlim yukarıda arz ettiğim gibi olunca, Serhend’e gitmekten kaçınıyordum. Benim gitmek istememem üzerine hazret-i Hâce celallendi ve; “Sen ve senin gibiler, onu nasıl tanıyabilirsiniz? Senin nazlanmana sebep olan o hâl, ondan sana gelmiş olanın yanında zerre kadar bile kalmaz” buyurdu. Bundan sonra kendimden geçtim, bayılmışım. Ne kadar zaman bu hâlde kaldığımı bilmiyorum. Kendime gelince, yumuşadıklarını, acıdıklarını gördüm. Aklım başıma geldikten sonra ise şunları söyledi: “Korkacak birşey yok. Zîrâ bu hâlimiz, sevginin tezahürü idi. Ey kardeşim! Eğer i’tikâdın sağlam ise ve benim doğru söylediğime yakînen inanıyorsan, bilesin ki, bu gün gök kubbe altında Şeyh Ahmed gibi birisi yoktur. Geçmiş en büyük evliyâdan, onun kemâlâtına hâiz üç-dört kişi biliyorum. Fazla değildir. Kendimi onun tufeylisi, ya’nî onun ni’metleri ile yetişen biri olarak görüyorum. Dediklerimi hiç unutma! işine çok yarıyacaktır. Hemen kalk, ona yetiş! Eğer seni istiyerek, severek kabûl ederse hâline şükret ki istediğimiz budur. Eğer, evet veya hayır diye birşey söylemezse ardı sıra Serhend’e kadar git! Senden yüz çevirirse, ayaklarına kapan ki, bir hikmeti vardır.”

Delhi çıkışında onlara yetiştim. Bir miktar yol almıştık ki, beni yanlarına çağırıp; “Geri dön! Hazret-i Hâce’nin hizmet ve huzûruna git! Serhend senin evindir, ama henüz Serhend’e gitme vaktin gelmedi” buyurdular. Emîrlerine uyarak geri döndüm. Hâce Bâkî-billah’ın hayâtının sonuna kadar hizmetinde bulundum. Hazret-i Hâce’nin vefâtında yanında idim. Allahü teâlâya kavuştuğu gece, rü’yâda bana göründü ve başıma gelecekleri bana anlattı. Büyükler yolunda çalışıp ilerlemenin hakîkatini beyân edip, nasihat ve vasıyyetlerde bulundu. En büyük nasihati İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin sohbetinde ve hizmetinde bulunup, onların yoluna devam etmem idi.”

Muhammed Sıddîk, hocasının vefâtından sonra, Allahü teâlânın lütfu ve hazret-i Hâce’nin vasıyyeti ile, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûru ile şereflendi. Gençlik icâblarını, şiir ve şairlik arzu ve lezzetlerini bıraktı. Onlara kuvvetli ve tam muhabbetle bağlandı. Hizmetle şereflendi. Nitekim hazret-i İmâm birgün sabah namazından sonra talebelerinin toplu olduğu sırada; “Bugün Hâce Muhammed Sıddîk, vilâyet-i hâssa-i Muhammediyye ile şereflendi” buyurdu. Hadarât-ül-Kuds sahibi dedi ki: “Ben o halkada idim ve bu sözü yüksek hocamın cevher saçılan dillerinden duydum.” Hazret-i İmâm, sevenlerinden birine yazdı ki: “Mevlânâ Muhammed Sıddîk, bu günlerde, Allahü teâlânın yardımı ile vilâyet-i hâssa ile şereflendi. Bununla birlikte gözü yukarılardadır. Oradan da büyük pay aldı. Umulur ki, inmeye başlar, Allahü teâlâ, rahmetini dilediğine ihsân eder.”

Muhammed Sıddîk Keşmî anlattı: “Bir defa içime Kâ’be-i muazzamaya gitmek aşkı düştü. Yol ve azık hazırlığımı yaptım ve hazret-i İmâm’a bu arzu ve isteğimi arzettim. Hemen; “Bu sene seni hacıların arasında görmüyorum” buyurdular. Hocamın bu sözünü iyi anlayamadım. Hazırlığımı bitirip yola koyuldum. Bir müddet gittikten sonra önüme yol kesiciler çıktı. Malımı, eşyamı, neyim varsa hepsini talan ettiler. “Beni de yaraladılar. Hocamın sözünü iyi anlamamanın cezasını çektim. O sene hacca gidemedim. Sonraki sene hocamın iznini alıp, yeniden yol ve azık hazırlığımı yaptım. 1032 (m. 1622) senesi idi. Bir grup talebe arkadaşımla Haremeyn-i şerîfeyni ziyâret için yola çıktık. Yol azığımız az, bize katılanlar ise çoktu. Çok sıkıntı çekip vazîfelerimizi yaptık. Elhamdülillah, cenâb-ı Hak karşılığında büyük saadetler ihsân eyledi.”

Hâşim-i Keşmî anlattı: “Muhammed Sıddîk Hicaz’da bulunduğu sıralarda, hocamız İmâm-ı Rabbânî hazretleri birgün bana; “Şu anda burada bulunmayan ba’zı talebemin hâllerine teveccüh eyledim. Mevlânâ Muhammed Sıddîk göründü. Tam bir sevgi ve ihlâs ile bize müteveccihtir. Şu enda Bedahşân’da yolcudur. Hâli hoş olsun!” buyurdu.

Mevlânâ Muhammed Sıddîk Keşmî, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin ayrı ayrı kâğıtlara yazdığı “Mebde” ve Me’âd” risalesini 1019 (m. 1610) senesinde toplayıp, kitap haline getirdi.

Mevlânâ Muhammed Sıddîk Keşmî, güzel şiirler yazardı. Hakkul yakîn ta’birlerini ihtivâ eden; “Kermahî’nin Şişesi” adlı hikâyeyi Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hazretlerinin Mesnevî’sinin vezninde nazma çevirdi. Kendi mesnevîsinde yazdığı beytlerden birkaçı aşağıdadır:

“Niçin kalbim bu kadar yalnızlığı arıyor.
Ve bu yalnız durmaktan elimde ne kalıyor.

Köpeğim, köpeklikte ma’zûr olmak isterim.
Bu özürle insanlardan uzak kalmak isterim.

Yanlış söyledim, eğer köpek bilse bu sırrı.
Köpek dediğim için kendime, naz ederdi.

Bu sözden utanırdı, feryâd-ü-figân ederdi;
“O fenâlıkta kendini bizden sayıyor” derdi.

Köpekler hiç olmazsa, sahibini tanırlar.
Tanımadıklarından ise korkup kaçarlar.

Ne kendini biliyor, ne Allahı tanıyor,
Ne için ismimizi, böylece lekeliyor.

İşte ömrüm bitiyor, elde birşey kalmadı.
Küfrümden ve dînimden hiç haberim olmadı.

Hangi millet üzere yaşadım bilmiyorum
Ne köpek ne insanım, ben neyim bilmiyorum.”

Muhammed Sıddîk’ın hâlinin doğruluğunu, kemâl derecesindeki olgunluğunu gösteren ve hakîkattan haber veren sözleri çoktur. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin oğlu Muhammed Sa’îd’e gönderdiği şu mektûp bu hâline bir şahittir.

“Allahümme salli ve sellim alâ seyyidinâ ve Mevlânâ Muhammedin ve alâ âli seyyidinâ Muhammed.” yüksek bir babanın yüksek oğluna, alçak talebeleri Muhammed Sıddîk’ın arzıdır. Bütün vücûdum tepeden tırnağa kadar, dergâhınızın hizmetçilerinin kapısının eşiğini öpmek arzusundadır. Her ne kadar elden kaçmıştır, ayaklar gitmiyor ise de, şevk ve arzunun imdâdı ile, arasıra harekete geliyor. Kendimi din ve dünyâ saadetine sebep olanların huzûruna atmak istiyorum. Evet, o uyanık kalblerin sultânının nihâyetsiz ihsânlarıyla dâima büyük ni’metler ele geçiyor. O büyük sofranın döküntü ve kırıntılarından lâyık olanlar istifâde ediyor.

Ağır bir hastalığa yakalandığım zaman yazdığım birkaç beyti de huzûrunuza arzediyorum.

Güneşin doğuşu, cihetlerden yüksektir,
Kalbimin teveccühü sıfatlardan yüksektir.

Ben perdesiz, hicâbsız, cemâlin seyrindeyim,
Zannımca bu görüşüm sıfatlardan yüksektir.

Anladığıma göre bana vârid olanlar,
Cehâlet bile olsa ma’rifetten yüksektir.

Muhterem efendim! İyi dikkat edince, maksadı anlatma husûsunda, kelimelerin, ma’nâları ifâde etmediğini görüyorum.

Mısra’:

“Maksadı anlatmayan söze yazıklar olsun.”

Hâşim-i Keşmî anlattı: “Mevlânâ Sıddîk bana şöyle anlattı: “Hâlinden zevk, vicdan, azâdlık, yalnızlık sahibi olduğu anlaşılan, elbisesi eski bir dervişe rastladım. Bana; “Sen kimin talebesisin kimin yolundansın?” diye sordu. Ben de hazret-i İmâm’ın mübârek isimlerini söyledim. “Eğer kendilerinden büyük hârika gördüysen, anlat ta dinleyeyim” dedi. Ben de gördüğümü anlattım. “Ben senin hocandan bundan çok daha yüksek ve açık bir hârika gördüm, sana anlatayım da dinle” dedi ve şöyle anlattı: “Hazret-i İmâm’ın yüksek sıfatlarını duyduğum zaman, kendisiyle görüşmek arzusu ile Serhend’e geldim. Şehre geldiğimde gecenin üçte biri geçmiş idi. Kendi kendime; “Bu vakitte onların hizmetçilerini rahatsız etmek doğru olmaz” dedim ve mescidlerden birine girdim. Mescidin yanında oturan birisi, benim mescide girdiğimi gördü. Gelip beni aldı ve evine götürdü. Çok ilgi gösterdi. Konuşma sırasında, kendisinden İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hâlini sordum. Konuşmasından anladım ki, onları inkâr edenlerden idi. Onları kötüleyerek söze başladı. Ben ise hayretler içerisinde kaldım ve çok üzüldüm. Senin üstadının kalbine iltica eyledim. Aniden, İmâm hazretlerinin yalın kılıç içeri girdiğini gördüm. O kılıçla kendilerini kötüleyen münkiri parça parça ettiler ve dışarı çıktılar. Ben bu hâli görünce, korku içerisinde onların arkasından dışarı çıktım. Fakat onları göremedim. Bir daha o eve de giremedim. Ne olduğunu anlayamadım. Sabahleyin hazret-i İmâm’ın huzûru ile şereflenince, aynı titreme ve korku içerisinde idim. Boynuma sarıldılar ve tebessüm ettiler. “Geceleyin olanı, gündüzün söylemeyin” buyurdular. Bu hâdiseyi, bugüne kadar senden başka kimseye söylemedim.”

Mevlânâ Muhammed Sıddîk Keşmî hazretleri ölüm hakkında buyurdu ki:

Mısra’:

“O ölüm ki, ona yaşama derim.”

Gerçekten sonsuz hayat, ölüme bağlıdır, ölüm, ebedî hayatın süsleyicisi, donatıcısıdır. Hayır, belki âb-ı hayâttır, ya’nî hayat bahşeden, hiç öldürmeyen sudur. Ölüm, dostluğun kuvvetlendiricisidir. Ölüm, mâsivâ binasını ateşe vericidir, ölüm, üzüntü perdelerinin yakıcısıdır. Ölüm, hakîkatin aynasıdır, ölüm, görünmeyen güzelin yüzünden perdeyi kaldırıcıdır. Gönlümün, gelmesinden hoşlandığı, beklediği şey ölümdür. Dağınıklıkları toplayan ölümdür, ölüm seveni sevdiğine kavuşturucudur. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Ölüm, sevgiliyi sevgiliye kavuşturan bir köprüdür.”

Muhammed Sıddîk hazretleri, 1050 (m. 1640) senesi Şevvâlinde vefât etti. Kabri, Delhi’de, hazret-i Hâce Bâkî-billah hazretlerinin bulunduğu kabristandadır. Hanımı da sâlihâ olup, çok ibâdet ederdi.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin, Muhammed Sıddîk Keşmî’ye yazdığı mektûpların ba’zılarından alınan bölümler aşağıdadır.

“Gönderdiğiniz mektûp geldi. Fırsatı ganîmet bilmelidir. Vakitleri çok kıymetli ni’met bilmelidir. Modaya, âdetlere uymakla ele birşey geçmez. Yalan sözlerden, kaçamak davranışlardan ancak zarar ve ziyan ele geçer. Muhbir-i sâdık, ya’nî hep doğru söyleyici “aleyhi ve alâ âlihi minessalevâti etemmühâ ve minetteslîmâti ekmelühâ” “Helekel-müsevvifûn” buyurdu. Ya’nî sonra yaparım diyenler helak oldular. Bugünkü ömrü vehm ve hayâl için harc etmek ve hayâl olan şeyleri ele geçirmek için, mevcûd olanları elden kaçırmak çok çirkin bir iştir. Elde bulunan şeyi, en ehemmiyetli, en kıymetli şey için kullanmak gerekir. Karışık, pis, fâidesiz şeyler, geriye bırakılmalıdır. Hak teâlâ, mâ’sivâsı ile ya’nî O’ndan başka şeyler ile olan rahatlıktan kurtarmak için, bir parça rahatsızlık versin! Dedikodu ile ele birşey geçmez. Kalbin selâmetini istemelidir. Asıl lâzım olan işi düşünmeli, lüzumsuz fâidesiz şeylerden tam kaçmalıdır. Fârisî beyt tercümesi:

“Her ne ki güzeldir, Allah sevgisinden başka,
Hepsi cana zehirdir, şeker gibi de olsa.”

Habercinin ancak haber vermesi lâzımdır.”

(Birinci cild, yüzotuzüçüncü mektûp)

“Hak teâlâ, kendine yaklaştıran derecelerde ölçüsüz yükselmenizi ihsân eylesin! Bizi seven kardeşim! Vakit, keskin bir kılınç gibidir. Yarına çıkacağımız belli değildir. Mühim işleri bugün yapmalı, mühim olmıyanları yarına bırakmalıdır. Aklı olan, böyle yapar. Doğru düşünen akıl; “Akl-ı mu’âd”dır. “Akl-ı me’âş” degildir. Daha ne yazayım! Vesselâm.” (Birinci cild, yüzotuzdördüncü mektûp)

“Rü’yâda Âdem aleyhisselâmı gördüğünüzü yazıyorsunuz. Çok iyidir. Rü’yânız doğrudur. Su görmek, ilim demektir. Eli suya sokmak, ilim edinecek kuvvet elde etmektir. Âdem aleyhisselâmı görmek de, bu ma’nâyı kuvvetlendirmektedir. Çünkü Âdem aleyhisselâm, Allahü teâlâdan öğrendi. Bekâra sûresi, 31. âyetinde meâlen; “Âdeme, isimlerin hepsini öğretti” buyuruldu. Bu rü’yâdaki ilim, kalb ilmidir. Kalb bilgilerinden de, Ehl-i beyte bağlı olanıdır. Buluştuğumuz zaman daha anlatırım. Vesselâm.” (1. cild, 212. mektûp)

“Mübârek Ramazan ayında, bütün iyilikler, bütün bereketler bulunur. Her iyilik, her bereket, Allahü teâlânın zâtından gelmektedir. Her kusur, her kötülük de, mahlûkların zâtlarından ve sıfatlarından hâsıl olmaktadır. Nisa sûresinin 78. âyetinde meâlen; “Sana gelen her güzel şey, Allahü teâlâdan gelmektedir. Sana gelen her kötülük de, kendindendir” buyuruldu. Bunun için, bu aydaki iyiliklerin, bereketlerin hepsi, Allahü teâlânın zâtındaki üstünlüklerden gelmektedir. Bu üstünlüklerin hepsi de, kelâm şânında bulunmaktadır. Kur’ân-ı kerîm, bu kelâm şânının hakîkatinin hepsinden hâsıl olmuştur. Bundan dolayı, bu mübârek ayın, Kur’ân-ı kerîm ile tam bağlılığı vardır. Çünkü Kur’ân-ı kerîmde bütün üstünlükler bulunmaktadır. Bu ayda da, o üstünlüklerden hâsıl olan bütün iyilikler bulunmaktadır. Bu bağlılıktan dolayı, Kur’ân-ı kerîm bu ayda nâzil oldu. Bekâra sûresinin 185. âyetinde meâlen; “Kur’ân-ı kerîm, Ramazan ayında indirildi” buyurulmaktadır. Kadr gecesi bu aydadır. Bu ayın özüdür. Kadr gecesi, çekirdeğin içi gibidir. Ramazan ayı da, kabuğu gibidir. Bunun için bir kimse, bu ayı iyi geçirerek, bu ayın iyiliklerine, bereketlerine kavuşursa, bu senesi iyi geçerek, hayırlı ve bereketli olur. Allahü teâlâ, hepimizi bu mübârek ayın iyiliklerine, bereketlerine kavuştursun. Herbirimize bundan büyük pay versin!

Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Oruçlu olan kimse, hurma ile iftar etsin! Çünkü hurma bereketlidir.” O server (s.a.v) hurma ile iftar ederdi. Hurmanın bereketli olması, şöyledir ki; onun ağacına “Nahle” denir. Bu ağacın yaratılışında, topluluk ve adâlet vardır. İnsanın yaradılışı da böyledir. Bunun içindir ki, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) nahle ağacına, Âdemoğullarının halasıdır dedi. “Halanız olan nahleye saygı gösteriniz! Çünkü bu ağaç, Âdem aleyhisselâmın çamurundan kalan artıktan yaratılmıştır” buyurdu. Görülüyor ki, nahle, Âdem eleyhisselâmın çamurundan yaratılmıştır. Nahleye bereket buyurması, bunda herşeyin bulunduğu için olsa gerektir. Bunun için, nahlenin meyvesi olan hurma yenince, insanın parçası, dokusu olur. Böylece, hurmada bulunan herşey, insana da aktarılmış olur. Hurmada bulunan sonsuz üstünlükler, bunu yiyende de bulunur. Hurmayı yiyen herkes böyle olur ise de, oruçlu kimse, iftar zamanında, şehvetlerden ve dünyânın geçici zevklerinden temiz olduğu için, hurmadan pekçok istifâde eder. Anlattığımız fâideleri daha tam ve daha olgun olur. O server ( aleyhisselâm ); “Mü’minin sahurunun hurma ile olması, ne güzeldir” buyurdu. Bu da, belki, hurma insanın dokularına karışınca, insanın hakîkatini tamamladığı içindir. Oruçlu iken, böyle şey olmadığı için bunun karşılığı olarak sahurda hurma yemenin güzel olduğunu bildirmiştir. Hurma yemek, çeşitli yemekleri yemek gibi fâideli olmaktadır. Hurmanın bu bereketi, kendisinde herşey bulunduğu için, iftar zamanına kadar insanda kalır. Hurmanın bu fâidesi, ancak İslâmiyete uygun olarak yenildiği, İslâmiyetten kıl ucu kadar ayrılık bulunmadığı zamandır. Tam fâidesine kavuşmak için, bir ağacın bir meyvesi olarak değil, bildirdiğimiz topluluğunu, bereketini düşünerek yemek lâzımdır. Yalnız bir meyve olarak yenirse, yalnız madde, kalori fâidesi elde” edilir, işin içyüzü bilinerek yenirse, bereketine kavuşulup, batını da besler. Bereketine kavuşmadan yemek, kusur olur. Fârisî beyt tercümesi:

Çalış, lokmayı kıymetlendir önce!
Ondan sonra, hiç korkma ye, doyunca!

İftâr erken, sahuru geç yapmakta da, bu incelik vardır. Vesselâm.” (Birinci cild, yüzaltmışikinci mektûp)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1046

2) Hadarât-ül-Kuds sh. 26

3) Zübdet-ül-makâmât sh. 372

4) Tezkire-i İmâm-ı Rabbânî sh. 338

5) Mektûbât-ı İmâm-ı RabbânîİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED UBEYDÜLLAH SERHENDÎ

Hindistan’da yetişen büyük İslâm âlimlerinden ve evliyânın en üstünlerinden. İsmi, Muhammed Ubeydüllah Serhendî olup, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin torunu ve İmâm-ı Muhammed Ma’sûm’un üçüncü oğludur. Güzel ahlâkı, kıymetli vasıfları, üstünlüğü, yazı ile anlatılamaz. 1038 (m. 1628) senesi Receb ayında dünyâya geldi. Rahmetler hazînesi olan amcası Muhammed Sa’îd (kuddise sirruh), Muhammed Ubeydüllah’ın doğumuyla ilgili olarak şöyle buyurdu: “Muhammed Ubeydüllah’ın doğum zamanına yakın, bir meleğin; “Doğduğu gün, öldüğü gün ve tekrar diriltildiği gün, Allahü teâlânın selâmı onun üzerine olsun.” (Meryem-15) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okuduğunu duydum.” 1083 (m. 1672) senesi Rebî’ul-evvel ayında vefât etti.

İmâm-ı Muhammed Ma’sûm hazretleri gibi, zamanın en büyük velîsinin kıymetli cevher misâli olan bu oğlu, yüksek babasının teveccüh ve himmetleriyle çok güzel edeb ve terbiye ile yetişti. Aklı, zekâsı, edebi ve anlayışının fevkalâde olması, asâlet ve yaradılışının yüksekliği sebebiyle kısa zamanda zâhirî ve bâtınî olarak yükseldi.

Rivâyet edilir ki; “Birgün o zamanın âlimlerinden Mevlânâ Abdülhakîm (kuddise sirruh), hazret-i İmâm-ı Ma’sûm’un huzûruna gelerek; “Efendim, kalb, bir parça ettir. Nasıl zikredebilir?” diye suâl etti. O sırada Muhammed Ubeydüllah da orada bulunuyordu ve o zamanlar daha yedi-sekiz yaşlarında idi. Bu suâli işitince, hiç düşünmeden; “Dil de bir parça ettir. Allahü teâlânın kudreti ile nasıl konuşuyor ve zikr ediyor? Kalb ne için zikretmesin?” dedi. Orada bulunanlar bu tatminkâr cevap karşısında bu çocuğun ilmine, idrâkinin kuvvetine hayret ettiler.”

Muhammed Ubeydüllah’ın (kuddise sirruh) şaşılacak üstünlükleri, büyüklük hâlleri böyle daha çocuk iken görülmeye başlamıştı. Kur’ân-ı kerîmi bir ayda ezberledi. O ay Ramazan ayı idi. Her gün bir cüz (Kur’ân-ı kerîmde bulunan yirmi sahifelik bölümlerden her biri) ezberler, akşam teravihde onu okurdu. Hattâ, bu hâdisenin hac yolunda gemide olduğu ve o Ramazan ayının gemide geçtiği de bildirilmiştir.

Muhammed Ubeydüllah’ın büyük ağabeyisi Muhammed Sıbgatüllah, bu kardeşi hakkında; “Kardeşim; Hâfız, fâdıl, hacı, ârif, cömert, velî, müttekî (takvâ sahibi), babamın makbûlü ve yüksek dedem İmâm-ı Rabbânî’nin aşıkıdır” buyurmuştur.

Muhammed Ubeydüllah Serhendî hazretleri, bambaşka bir keşf sahibi idi. Öyle ki, dünyâda olmuş bütün işleri keşf ederdi. Hattâ bu keşflerinin çokluğundan sıkılmaya başlayıp, bunlardan kurtulması için yüksek babasına yalvardı. Onun bütün vücûdu göz hükmünde idi. Ya’nî Allahü teâlâ ona bütün vücûdu ile görmek ni’meti ihsân etmiş idi. Hayatının sonuna kadar böyle devam etti.

Yüksek babaları olan İmâm-ı Ma’sûm hazretlerinin Mektûbât’ının birinci cildini bu oğlu topladı. Yine yüksek babalarının Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevvereyi ziyâretleri esnasında hâsıl olan yüksek hâllerini, Arabî ifâde ile toplayıp, bir kitap hâlinde yazdı. “Risâle-i Yâkûtiyye” ismini verdiği bu kitabını, daha sonra Fârisîye çevirdi. Fârisî nüshalarından biri İstanbul’da Süleymâniye Kütüphânesinde mevcûttur.

Muhammed Ubeydüllah hazretleri, vefâtlarından az bir müddet evvel, bulundukları Serhend şehrinden Dehlî’ye gitti. 1083 (m. 1672) senesi Rebî’ul-evvel ayında bir Cum’a günü Dehlî’den dönüyorlardı, öğleden sonra ikindi vakti idi. Bir ara; “Namaz vakti oldu mu?” diye sordu. Yanında bulunan Âhund Sücâdil vaktin geldiğini arzetti. Tekbir için ellerini kaldırdı ve; “Esselâmü aleyküm yâ Resûlallah! sallallahü aleyhi ve sellem” dedi. Sonra niyet edip namaza başladı ve secdede iken mübârek rûhunu cenâb-ı Hakka teslim eyledi. Muhammed Hâdî, Muhammed Pârisâ ve Muhammed Sâlim isimlerinde üç oğlu vardı. Muhammed Ubeydüllah hazretlerinin Mektûbât’ı, “Hazînet-ül-me’ârif ismiyle bilinmekte olup, içinde yüzellialtı mektûp vardır. Mektûplar ekseriyetle Fârisî, çok az kısımları da Arabîdir. Hazînet-ül-me’ârif 1393 (m. 1973) senesinde Pakistan’da basılmış olup, bu kitapdan birkaç mektûbun tercümesi aşağıdadır.

66. mektûp: Bu mektûp, vaktin sultânı olan Ebü’l-Muzaffer Muhyiddîn Muhammed Âlemgîr’e yazılmış olup, tövbe hakkındadır.

Her hamd ve medhin hakîkî sahibi olan ve istediğini yapıp, dilediği şekilde hüküm verebilen Allahü teâlâya hamd, O’nun sevgili Peygamberine ve âline her zaman daimî salât ve selâmlar olsun.

Bu fakire ihsân ederek gönderdiğiniz kıymetli mektûbunuz geldi. Çok sevindirdiniz.

(Mektûbun bundan sonraki kısmı, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Hindistan vâlilerinden Hân-ı Hânân’a yazdıkları mektûptur. Muhammed Ubeydüllah hazretleri, Sultan Âlemgîr’e yüksek dedelerinin yazdıkları mektûbun aynısını yazmışlardır. Adı geçen mektûp, Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbânî’nin 2. cildinin 66. mektûbudur.)

Kıymetli ömrümüz günah işlemekle, kusur, kabahat yapmakla, yanılmakla geçip gidiyor. Bunun için; tövbeden, Allahü teâlâya boyun bükmekden söyleşmemiz, vera’ ve takvâdan konuşmamız hoş olur. Allahü teâlâ, Nûr sûresi 31. âyetinde meâlen; “Ey Mü’minler! Hepiniz, Allahü teâlâya tövbe ediniz! Tövbe etmekle kurtulabilirsiniz” buyuruyor. Tahrîm sûresi, 8. âyetinde meâlen; Ey îmân eden seçilmişler! Allahü teâlâya dönünüz. Hâlis tövbe edin! Ya’nî tövbenizi bozmayın! Böyle tövbe edince Rabbiniz, sizi belki affeder ve ağaçlarının, köşklerinin altından sular akan Cennetlere sokar” buyuruyor. En’âm sûresi, 20. âyetinde meâlen; “Açık olsun, gizli olsun günahlardan sakınınız!” buyuruyor. Günahlarına tövbe etmek, herkese farz-ı ayndır. Hiç kimse tövbeden kurtulamaz. Nasıl kurtulur ki, peygamberlerin “aleyhimüsselâm” hepsi tövbe ederdi. Peygamberlerin sonuncusu ve en yükseği olan Muhammed aleyhisselâm buyuruyor ki: “Kalbimde (envâr-ı ilâhiyyenin gelmesine engel olan) perde hâsıl oluyor. Bunun için hergün, yetmiş kerre istiğfar ediyorum.” Yapılan günahda kul hakkı bulunmayıp; zinâ yapmak, alkollü içki içmek, çalgı dinlemek, yabancı kadınlara bakmak, Kur’ân-ı kerîmi abdestsiz tutmak ve bozuk inanışlara saplanmak gibi, yalnız Allahü teâlâ ile kendi arasında olursa; böyle günahlara tövbe etmek, pişman olmakla, istiğfar okumakla, Allahü teâlâdan utanıp, sıkılıp, O’ndan af dilemekle o günahlar affolur. Farzlardan birini özürsüz terk etti ise, tövbe için, bunlarla birlikte, o farzı da yapmak lâzımdır.

Günahda kul hakkı da varsa, buna tövbe için, kul hakkını hemen ödemek, onunla helâllaşmak, ona iyilik ve duâ etmek de lâzımdır. Mal sahibi, hakkı olan ölmüş ise, ona duâ, istiğfar edip, çocuklarına, vârislerine verip ödemeli, bunlara iyilik yapmalıdır. Çocukları, vârisleri bilinmiyorsa, mal ve diyet miktarı parayı fakirlere, miskinlere sadaka verip, sevâbını hak sahibine ve eziyet yapılana niyet etmelidir. Ali ( radıyallahü anh ) buyuruyor ki: Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) doğru sözlüdür. Ondan işittim ki: “Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Günah isliyen biri, pişman olur, abdest alıp namaz kılar ve günâhı için istiğfar ederse, Allahü teâlâ, o günâhı elbette affeder. Çünkü, Allahü teâlâ, Nisa sûresi 109. âyetinde (meâlen); “Biri günah işler veya kendine zulm eder, sonra pişman olup, Allahü teâlâya istiğfar ederse, Allahü teâlâyı çok merhametli, af ve mağfiret edici bulur” buyurmakdadır” dedi.” Bir hadîs-i şerîfde; “Günâhı olan kimse, istiğfar eder ve tövbe eder, sonra bu günâhı tekrar yapar, sonra yine istiğfar söyler, tövbe eder. Üçüncüye yine yapar ve yine tövbe ederse, dördüncü olarak yapınca, büyük günah yazılır.” buyuruldu. Bir hadîs-i şerîfte; “Müsevvifler helak oldu” buyuruldu. Ya’nî, ileride tövbe ederim diyenler, tövbeyi geciktirenler ziyan etti. Lokman Hakim, velî veya peygamber idi. Oğluna nasihat ederek; “Oğlum, tövbeyi yarına bırakma! Çünkü, ölüm ansızın gelip yakalar” dedi. İmâm-ı Mücâhid buyuruyor ki: “Her sabah ve akşam tövbe etmeyen kimse, kendine zulmeder.” Abdullah İbni Mübârek (r.anhümâ) buyurdu ki: “Haram olarak ele geçen bir kuruşu, sahibine geri vermek, yüz kuruş sadaka vermekden daha sevâbdır.” Âlimlerimiz buyuruyor ki: “Haksız alınan bir kuruşu sahibine geri vermek, kabûl olan altıyüz nafile hacdan daha sevâbdır” Yâ Rabbî! Kendimize zulm ettik. Bize Acımaz, af etmezsen, hâlimiz pek fenâ olur.”

Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ buyurur ki: “Ey kulum! Emrettiğim farzları yap, insanların en âbidi olursun. Yasak ettiğim haramlardan sakın, vera’ sahibi olursun. Verdiğim rızka kanâat eyle, insanların en ganîsi olursun, kimseye muhtaç kalmazsın.” Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) Ebû Hüreyre’ye ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Vera’ sahibi ol ki, insanların en âbidi olursun!” Hasen-i Basrî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Zerre kadar vera’ sahibi olmak, bin nafile oruç ve namazdan daha hayırlıdır.” Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kıyâmet günü, Allahü teâlânın huzûrunda kıymetli olanlar, vera’ ve zühd sahibleridir.” Allahü teâlâ, Mûsâ aleyhisselâma buyurdu ki: “Bana yaklaşanlar, sevgime kavuşanlar içinde, vera’ sâhibleri gibi yaklaşan olmaz.” Büyük âlimlerden ba’zısı buyurdu ki: “Bir kimse, şu on şeyi, kendine farz bilmedikçe, tam vera’ sahibi olamaz: Gıybet etmemeli. Mü’minlere sû-i zan etmemeli, kötü bilmemeli. Kimse ile alay etmemeli, Yabancı kadınlara, kızlara bakmamalı. Doğru söylemeli. Kendini beğenmemek için, Allahü teâlânın kendisine yaptığı ihsânları, ni’metleri düşünmeli. Malını helâl yere harcetmeli, haramlara vermemeli. Nefsi, keyfi için, mevki, makam istemeyip, buraları insanlara hizmet yeri bilmeli. Beş vakit namazı vaktinde kılmayı birinci vazîfe bilmeli. Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiği îmân ve işleri iyi öğrenip, kendini bunlara uydurmalı. Yâ Rabbî! Bizlere ihsân ettiğin nûru, hidâyeti arttır. Bizi affet! Sen herşeyi yapabilirsin.”

70. mektûp: Bu mektûp Hacı Habîbullah Buhârî’ye yazılmış olup, bir mes’eleyi îzâh etmektedir.

“Molla Âşûr Bâkî’nin mektûbu geldi. Allahü teâlâ kalb ve rûh birliği versin ve bedenini şer-i şerîf (İslâmiyet) üzere ibâdet ve tâatte bulundursun. Soruyorsunuz ki: “Buradaki insanlar, ezanda ikinci şehâdeti duydukları zaman, ya’nî ezan okunurken, Eşhedü enne Muhammeden Resûlullah’ı işitince, iki elin baş parmaklarını önce öpüp sonra gözlerinin üzerine sürüyorlar. Bu konuda bir de hadîs-i şerîf var diyorlar.”

Cevap: Kardeşim! Ba’zı fetvâlarda bu rivâyet bildirilmiştir. Ama bu işin dayandığı hadîsi, muhaddîsler kabûl etmiyorlar. Bu fâkîr bu mes’elede burada ve Haremeyn-i şerîfeynde çok dikkatli araştırdım. İ’timâda lâyık bir temel bilgi bulamadım. Bunun içindir ki, bizim büyüklerimiz bu işi yapmadılar. Vesselâm.”

131. mektûp: “Muzaffer Hân’a gönderilmiştir. Fakirlere lâzım olan duâ ve senadan sonra yüksek makamınıza arz olunur ki, hakîkat sahiblerinin kutbu, peygamberler vârisinin ayrılığından (ya’nî İmâm-ı Ma’sûm hazretlerinin vefâtından) sonra, bu zayıf kulun üzerine gelen musibet bu zamana kadar hiç kimseye gelmemiştir. Bu acıyı hiç kimse benim kadar tatmamıştır. Allahü teâlâya sonsuz hamdolsun ki, önce geride kalanlara sabretmek gücünü ihsân eyledi. Bundan sonra bu musibetten râzı olmayı nasîb eyledi. Ne güzel demişlerdir. Beyt:

Beni ne kadar incitsen, dönmem senden yine,
Dayanmak tatlı olur sevgili elemine.

Yüksek huzûrunuzdan gelenler, zâtınızın sevgi ve iyiliklerinden bahsediyorlar. Ma’nevî bağın kuvvetlenmesine ve hayırlı duâların çok yapılmasına sebep oldu. Kalbinizde evliyâya karşı olan bu sevgi ve bağlılık, Allahü teâlânın en kıymetli ni’metlerindendir. Çünkü kişi, sevdiği ile beraber olur. “Kişi sevdiği ile beraberdir” hadîs-i şerîfini işitmişsinizdir. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) Eshâb-ı Kirâmı buyurdular ki: “Sonsuz kurtuluşa sebeb olan îmân devletine kavuşmaktan sonra, bu hadîs-i şerîfi duymak kadar hiçbir şeye sevinmedik. Çünkü Allahü teâlâyı ve âlemlere rahmet olan O’nun Resûl-i ekremini ( aleyhisselâm ) hepimiz seviyoruz. O hâlde O’nlarla oluruz.”

Gerçekten Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Eshâb-ı Kirâm (aleyhimürrıdvân) hakkında Allahü teâlâ ile ve Resûlullah ile beraber olmaktan büyük, hangi ni’met olabilir ve düşünülebilir. Onlar Resûlullah ile olunca, O’na mahsûs olan hâl ve kemâllerden de pay alırlar. Nitekim hayatlarında böyle oldu. Zîrâ Eshâb-ı Kirâm (aleyhimürrıdvân) Resûlullahın sohbetinde, nübüvvet kemâlâtına veraset yoluyla kavuşmuşlardır. Her ne kadar peygamberlik mansıb ve makamı, Peygamber efendimiz ile tamamlandıysa da peygamberlik kemâl ve olgunluklarından hisse almak mümkündür, hattâ vâkidir. Nitekim Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Benden sonra peygamber gelseydi, Ömer peygamber olurdu” buyurdu. Zîrâ nübüvvet kemâlleri hazret-i Ömer-i Fârûk’da hâsıl olmuştu. Nitekim Resûlullah buna işâret eyledi. Ama peygamberlik mansıb ve makamı, Peygamberlerin sonuncusu ( aleyhisselâm ) ile son bulunca, onun, ya’nî hazret-i Ömer hakkında nübüvvet kemâlât ve üstünlüklerinin verilmesi ile iktifa edildi.

Hadîs-i şerîfde buyurulan; “Allahü teâlânın kalbe akıttığı her şeyi Ebû Bekr’in kalbine akıttım” ifâdesinden, bu nübüvvet kemâlâtının sır ve ma’nâsı açıkça anlaşılmaktadır. Zîrâ Resûlullahın nübüvvet, vilâyet ve diğer kemâllerinin hepsi, hazret-i Sıddîk-ı ekberde hâsıl olmuştu. Fakat peygamberlik mansıbı ve makamı Resûlullahla son bulduğundan, o da sîddîklık meydânının şehsüvârı oldu.

Nübüvvet kemâlâtına sahip olduğu hâlde, peygamberlik makamından aşağıda kaldı ve sıddîklar defterinin ilki ve yüce şân sahibi ve ma’rifet erbâbının birincisi oldu.

Suâl: Ehl-i sünnet ve tasavvuf büyüklerine göre Eshâb-ı Kirâmın hepsi nübüvvet kemâlâtına kavuşmuştur. Nitekim bu büyükler silsilesinin en büyüklerinden olan hazreti Müceddîd-i elf-i sânî İmâm-ı Rabbânî mahbûb-i Sübhânî (r.aleyh) böyle buyurmuştur. Böyle olunca, yukarıda geçen iki hadîs-i şerîfte Hazreti Şeyhayn, ya’nî Hazreti Ebû Bekr ile Hazreti Ömer, hangi bakımlardan zikredildi?

Cevap: Her ne kadar bütün Eshâb-ı Kirâm bu kemâle, olgunluğa kavuşmuş ise de, aralarında birbirlerine göre üstünlükleri sabittir. Nitekim Hak teâlâ, Bekâra sûresi 253. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Bu peygamberlerin bir kısmını, kendilerine verilen husûsiyetlerle diğerlerinden üstün kıldık” buyurdu. O hâlde Şeyhayn’ın (Hazreti Ebû Bekr ile Hazreti Ömer’in (r.anhüma) bu makamdaki husûsiyeti, diğerlerinde yoktur, her ne kadar bütün kemâlâta dâhil iseler de, Şeyhayn, Resûlullahın eczası ya’nî kısımları gibidir. Nitekim Resûlullah: “Ebû Bekr ve Ömer benim başımdaki kulak ve gözüm yerindedir” buyurdu. O hâlde bu ikisinin nasîbi ile diğerlerinin nasîbleri arasında büyük fark oldu. Bu da bu ikisinin husûsiyetlerinden ileri gelmektedir.

Bunun içindir ki, İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh), Şeyhayn hazretlerini, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) nübüvvet yükünün taşıyıcıları olarak görmüştür. Lâkin Hazreti Sıddîk-ı ekberde olan maiyyet (beraberlik) başkasında yoktur. Nitekim hadîs-i şerîfte: “Yâ Rabbî, kıyâmete kadar Ebû Bekr’i, kabrimde benimle beraber bulundur” buyuruldu. Resûlullahın duâsı da elbette kabûl olunmuştur. Buradan anlaşılmış oldu ki, Hazreti Ebû Bekr kıyâmete kadar, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) iledir ve kıyâmetten sonra da ebediyyen O’nunla birliktedir. Bunun için Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Peygamberler hâriç, Ebû Bekr insanların en hayırlısıdır” buyurdu ve diğerlerinden ayırdı. Başka bir hadîs-i şerîfte: “Ebû Bekr ve Ömer, öncekilerin ve sonrakilerin, göklerin ve yerin hayırlısıdır. Bu ikisinden üstün olan yalnız peygamberlerdir” buyuruldu. Her ne kadar Fârûk-ı a’zam da diğerlerinden efdal ise de, söylendiği gibi Sıddîk-ı Ekber, Hazreti Fârûk’tan üstündür.

Suâl: “Benden sonra peygamber gelseydi, Ömer ( radıyallahü anh ) peygamber olurdu” hadîs-i şerîfinden anlaşılıyor ki, Hazreti Ömer’de nübüvvet ma’nâsı diğerlerinden çoktur. Böyle olunca, Hazreti Ebû Bekr’in daha üstün olması nereden geliyor?”

Cevap: Birkaç bakımdandır. Birincisi deriz ki, ba’zı husûsiyetler, özellikler bakımından üstün olan, daha üstün olandan üstün olabilir. Ama Resûlullahın yolunda olmak yoluyla Sıddîk’ta hâsıl olan üstünlük, bütün fazilet ve üstünlüklerden ağırdır. Çünkü Sıddîk için Resûlullahda olan zımmiyyet ya’nî içinde olmak, onda olmak, hallenmek, diğerlerinde yoktur. Nitekim yukarıda buna işâret olundu. Evet Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) hepsinde bu zımmiyyetten vardır ama, onlarınki nerede, bununki nerede! Zîrâ Sıddîk’ınki, bir makamda, bir husûsta değil, her makam ve her husûstadır. Bunun için Hazreti Sıddîk daha üstün oldu. İkinci olarak üstünlüğe delîl, biraz yukarıda geçen hadîs-i şerîfleri söyleriz. Üçüncüsü, Sıddîk’ın üstünlüğü kat’îdir, bu ve benzeri hadîslerin Hazreti Ömer’in üstünlüğünü göstermesi ise zannîdir. Zannî olan kat’î olanla bir olamaz. Vesselâm.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Umdet-ül-makâmât sh. 389

2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 183, 597, 1101

3) Hazînet-ül-me’ârifİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED ZEYNEL’ÂBİDÎN

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed Şemseddîn, lakabı Zeynel’âbidîn’dir. Mısır’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1048 (m. 1638) senesinde Mısır’da vefât etti.

Muhammed Zeynel’âbidîn, zamanının büyük âlimlerinden olan Halebî ve başkalarından okudu. Çeşitli ilimlerde üstün dereceye yükseldi. Câmi-ül-Ezher’de ders okutmaya başladı. Zamanındaki âlimlerin kavuşamadıkları ilmî üstünlüklere yükseldi. Şam’da da ikâmet etti. Çok kerre Hicaz’a gidip geldi. Mısır, Hicaz ve Şam’daki âlimler, onun ilmindeki üstünlüğünü söyleyip, medh-ü sena ettiler ve huzûrunda ona karşı çok edebli oldular.

Muhammed Zeynel’âbidîn, Şâziliyye yolunun edebini insanlara ögretip yaydı. Çok kerâmetleri görüldü. Keşfleri pekçoktur. Zamanın büyüklerinden bir zât idi.

İbrâhim Ubeydî, hocası Muhammed Zeynel’âbidîn hakkında; “Umdet-üt-tahkîk fî beşâiri ales-Sıddîk” isimli bir eser yazdı. Kitabında hocasının faziletlerini, kerâmetlerini ve âlimlerin onun hakkındaki medhedici sözlerini bildirdi.

Âlimlerin büyüklerinden olan Şeyh Yûsuf Feyşî, onun hakkında şöyle dedi: “Muhammed Zeynel’âbidîn Bekrî, âlim, kâmil bir zât idi. İlm-i tevhîde dâir çok güzel sözleri vardır. Baba ve dedelerinden daha üstün dereceye yükseldi.”

Remle müftîsi Şeyh Hayreddîn ise onun hakkında şöyle dedi: “Şam’daki âlimler onun ilim meclisine toplanmıştı. O, hikmet dolu sözler söylüyordu. Âlimler; “Ey Muhammed Bekrî! Sözleriniz bizim anlayışımızın üzerindedir. Anlamakta zorluk çekiyoruz” dediler.”

Mısır’daki âlimlerin büyüklerinden Şeyh İbrâhim Me’mûnî şöyle dedi: “Baba ve dedelerinin bütün faziletleri Muhammed bin Zeynel’âbidîn Bekrî’de toplanmıştır.”

İbrâhim Ubeydî şöyle anlatır: “Allahü teâlânın ihsânı ile yüz büyük zâtın hizmetinde ve derslerinde bulunmakla şereflendim. Fakat Muhammed Zeynel’âbidîn Bekrî’den daha fazla Allahü teâlâyı tanıyanını görmedim.”

Yine İbrâhim Ubeydî anlatır: “Üstad Muhammed Alevî ile Muhammed Zeynel’âbidîn bir yerde konuşuyorlardı. Konuşmalarından birşey anlamadım. Zeynel’âbidîn, Muhammed Alevî’ye Peygamber efendimizden bahsetti ve; “Vallahi o şimdi kabrinde, bizim bilmediğimiz bir şekilde diridir. Sizin de Muhammed aleyhisselâm katında üstün bir yeriniz var” buyurdu ve oradan ayrıldı.”

İbrâhim Ubeydî şöyle anlatır: “Bir bayram günü idi. Muhammed Zeynel'âbidîn, benim, yanından ayrılmamı istemedi ve; “Bugün bayramdır, insanların bir araya gelip dağılma günüdür.

Sen benim yanımdan ayrılma. Ziyârete gelenlerin ayrılmalarından sonra, bende bir yalnızlık oluyor. Bugün benim dostum ol. Seninle konuşmak beni memnun ediyor” buyurdu. Ben de; “Efendim sizden bir arzum var. Bunu yerine getirirseniz memnun olurum ve sizinle beraber kalırım deyip, ba’zı zâtların hoca ve talebe silsilelerini sordum. O da kolaylıkla cevap verdi. Son olarak Şeyh Zeynel’âbidîn ve Şeyh Ahmed’in ilim ve tasavvuftaki vârisinin kim olduğunu sordum. “Benim” buyurdu ve ağladı. Bu zaman kendimden geçtim. Daha sonra kendime geldiğimde devlet adamlarının, âlimlerin ve başkalarının onu ziyâret ettiklerini ve Muhammed Zeynel’âbidîn’in her birine, eliyle, örtülü bir yerden gümüş alarak verdiğini gördüm. Hayret ettim. Sonra da; “Efendim, kudret hazînesine mâliksiniz” dedim. O da cevaben; “Doğru, senden başkası bunu bilemez” buyurdu. Emîrleri üzere onunla beraber kaldım.”

Muhammed Zeynel’âbidîn, bir sene, haccı edadan sonra, Medîne-i münevvereye gidip, Resûlullahın kabr-i şerîfini ziyârette bulundu. Ziyâretini tamamlayınca, veda için tam bir edeb içinde kabr-i şerîfe dönmüş iken birden karşısında Resûlullahın, Hazreti Ebû Bekr’in ve Hazreti Ömer’in mübârek cemâllerini gördü. Edeble başını önüne eğdi ve öyle kaldı. O sırada bir kısım talebeleri gelip kâfilenin hareket ettiğini ve gitmek arzu ettiklerini söylediler. Huzûrda iken onların bu acele edişlerine taaccüb edip, keşf haliyle onlara dedi ki: “Siz beni çağırıyorsunuz. Hâlbuki şimdi karşımda Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek cemâli, bulutun altında ayın kayboluşu gibi kaybolup gidiyor. Hazret-i Ebû Bekr’in ve Ömer’in mübârek cemâlleri de kaybolup gittiler.”

Muhibbî onun hakkında dedi ki: “O, Kâhire’de zamanındaki âlimlerin en büyüğü idi. İlim ve edeb sahibi idi. Amcası Muhammed Ebi’l-Mevâhib’in vefâtından sonra, evinde tefsîr dersleri verdi. Âlimler gelir, dersini dinlerlerdi.

Çok kerâmetleri görüldü. Çok defa haccetti. Herkesten hürmet ve i’tibâr gördü. Tefsîr ilminde üstün derecede idi.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 202İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHİBBÎ

Tefsîr, hadîs ve fıkıh âlimi. İsmi, Abdüllatîf bin Muhammed bin Ebû Bekr’dir. Muhibbî diye meşhûr oldu. 966 (m. 1559) senesinde doğdu. 1023 (m. 1614) senesinde vefât etti. Doğum ve vefât yerleri bilinmemektedir.

Muhibbî ençok babasından ilim öğrendi. Babası ile Şam’a gitti. Burada Bedrüddîn Gazzî’den ders aldı. Muhibbî’nin ilim öğrendiği hocalarının sayısı çoktur. Daha sonra Şam’dan Anadolu’ya geçti. Bir müddet Anadolu’da kaldıktan sonra, Mekke-i mükerremeye gitti. Orada mücavir olarak kaldı. Mekke-i mükerremede Emîr Mes’ûd bin Şerîf Hasen bin Ebü’s-Senâ ile görüştü. Emîr Mes’ûd bin Şerîf Hasen, Muhibbî’ye çok yardımcı oldu. Muhibbî onu yazdığı kasidelerle övdü. Burada evlendi. Bir müddet Halep kadılığı yaptıktan sonra, tekrar Şam’a dönerek evine yerleşti.

Kadıaskerlik görevinde de bulunan Muhibbî, çok iffet sahibi idi. Babası vefât edince, Şam Kâdı’l-kudâtı İbrâhim bin Ali İznikî, Şâmiyye-i Berâniyye müderrisliğini Muhibbî’ye verdi. O sırada Muhibbî, Zâhiriyye Medresesi’nde müderris idi. Daha sonra Zâhiriyye Medresesi müderrisliğini bıraktı. Yalnız Şâmiyye müderrisliğine devam etti.

Muhibbî, zamanın âlim ve fâzıllarından idi. Muhtelif ilimlerde mütehassıs idi. Bizzat kendi yazısıyla birçok kitap yazdı, ömrünün sonunda, kütüphânesinde bulunan yüzelliye yakın kitabı vakfetti.

Muhibbî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Tefsîr-i sûret-il-Feth, 2- Kitâbün fit-tefsîr vel-hadîs vel-fıkıh vet-tasavvuf vel-edeb.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 14

2) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 19

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 617İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHİBBULLAH-I MANKPÛRÎ

Hindistan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi Muhibbullah, nisbeti Mankpûrî’dir. Mir Seyyid Muhibbullah-ı Mankpûri ismiyle tanınır. Doğum ve vefât târihleri kat’î olarak tesbit edilememiş ise de, onbirinci asrın sonlarına doğru vefât ettiği bilinmektedir.

İlk zamanlarında, o zamanın evliyâsının büyüklerinden Muhammed bin Fadlullah-i Bürhânpûrî’nin (kuddise sirruh) hizmetinde bulundu. Ona çok güzel hizmet eden Seyyid Muhibbullah-ı Mankpûri, o zâttan icâzet ve hilâfet aldıktan sonra, yine aynı şehirde bulunan Mir Muhammed Nu’mân’ın hizmet ve huzûru ile şereflendi. Ondan tasavvuf yolunun edeb ve inceliklerini öğrenmeye başladı.

Mir Muhammed Nu’mân’ın (kuddise sirruh) meclisinde, devamlı olarak İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Medh-ü-senâsı geçtiğinden ve yüksek mektûpları okunduğundan, İmâm-ı Rabbânî’yi (kuddise sirruh) görmek ve hizmetlerinde bulunmak arzu ve şevkiyle yanmaya başladı. Bu aşkla hazret-i İmâm’ın yüksek dergâhlarına kavuştu. Bir müddet orada kaldı. Birçok ma’nevî dereceler elde etti. İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh), Mir Muhammed Nu’mân’a (kuddise sirruh) yazdıkları bir mektûpta bunu şöyle bildirmektedir “Seyyid Muhibbullah, Allahü teâlâdan başka herşeyi unuttu ve fenâ derecelerinin ba’zışına kavuştu. Kendisine bir nevî icâzet verip, Mankpûr’a gönderdik.”

Seyyid Mir Muhibbullah-ı Mankpûri (kuddise sirruh) İmâm-ı Rabbânî hazretleri tarafından vazîfelendirilerek Mankpûr’a gidince, orada kaldığı zamanlarda ba’zı kimselerin eziyet ve sıkıntı vermelerinden iyice rahatsız olup, hazret-i İmâm’a mektûp yazarak durumu arzetti. İmâm-ı Rabbânî hazretleri ona şöyle bir mektûp yazdılar:

“Allahü teâlâya hamd olsun ve O’nun sevgili Peygamberine salât olsun. Size ve bütün müslümanlara duâ ederim. Kardeşim Seyyid Mir Muhibbullah’ın şerefli mektûbu geldi. Bizi çok sevindirdi. İnsanların üzmelerine dayanmak lâzımdır. Akrabanın incitmelerine sabretmekten başka yapılacak şey yoktur. Allahü teâlâ, sevgili Peygamberine “aleyhisselâm” emrederek, Ahkâf sûresi 35. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruyor ki: “Peygamberlerden Ülül’azm olanların sabr ettikleri gibi sen de sabr et! Onlara azâb verilmesi için duâ etmekte acele eyleme!” Orada bulunanlara en fâideli şey; yanlarında bulunanların eziyet etmeleri, sıkıntı vermeleridir. Siz bu ni’meti istemiyor, bundan kaçıyorsunuz. Evet, hep tatlı yemeğe alışmış olan, şifâ verici acı ilâcdan kaçar. Buna ne diyeceğimi bilemiyorum. Fârisî beyt tercümesi:

Nazlı olsa da, aşka yakalanan kimse,
Naz çekmeğe de alışmalıdır elbette!

İlâh-âbâd denilen yere göç etmek için izin istiyorsunuz. Yahut bir yer gösteriniz de, oraya gidip, halkın ifrat derecesindeki cefâsından kurtulayım diyorsunuz. Buna ruhsat, izin verilebilir. Fakat, azîmet daha iyi yol, orada kalıp, sıkıntılara sabır ve tahammül etmektir. Bildiğiniz gibi, bu mevsimde halsiz oluyorum. Bunun için kısa yazdım. Selâm ederim.” (Üçüncü cild, 7. mektûp)

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin daha sonra yazdıkları bir mektûp şöyledir:

“Bismillâhirrahmânirrahîm. Kardeşim Seyyid Mîr Muhibbullah’ın şerefli mektûbu geldi. Sıkıntılardan dolayı ümidsiz olduğunu bildirerek başlıyan yazılarınız anlaşıldı. Allahdan ümîdi kesmek küfürdür. Ümidli olunuz! iki şey sizde varsa hiç üzülmeyiniz! Biri, bu parlak dînin sahibine uymak ( aleyhisselâm ). İkincisi, dîni öğrendiğiniz zâtın büyüklüğüne inanmak ve onu çok sevmek. Allahü teâlâya sığınınız ve O’na yalvaranız ki, bu iki büyük ni’mette gevşeklik olmasın. Bu ikisi olunca, başka şeylerin düzelmesi kolaydır. Size daha önce de yazmıştım ki, Mankpûr’da bulunmaktan sıkılıyorsanız, İlâh-âbâd denilen yere gidip yerleşebilirsiniz. Orasının mübârek olacağı umulur. Siz tersine anlamışsınız. Mübârek kelimesi de, maksadımızın anlaşılmasına yaramamış. Şimdi de, öyle söylüyorum. Bu gece kalbime doğdu ki, eşyalarınız Mankpûr’dan alınıp, sanki İlâh-âbâd’a götürüldü. Orada bir kenar yere yerleşip, Allahü teâlânın zikri ile orayı aydınlatınız! Kimse ile arkadaş olmayınız! Nefy ve isbât (la ilahe illallah) zikrini çok yapınız! Bu güzel kelimeyi tekrar ederken, bütün dilek ve düşüncelerinizi gönülden çıkarınız! Maksadınız, dileğiniz ve sevdiğiniz, birden fazla olmasın! Kalbiniz ile zikr yapamazsanız, dilinizle yapınız! Fakat sessiz yapmalısınız. Çünkü, yüksek sesle zikr yapmak, bu yolda yasaktır. Bu yolda yapılacak başka şeyleri biliyorsunuz. Elinizden geldiği kadar, uymağa gayret ediniz! öğreten zâta uymak, insanı çok şeylere kavuşturur. Onun yolundan sapmak, çok tehlikelidir. Daha ne yazayım? Doğru yolda olanlara ve Muhammed Mustafâ’ya uyanlara selâm olsun! Aleyhisselâtü vesselâm” (3. cild, 13. mektûp)

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Mektûbât’ında, Mîr Muhibbullah-ı Mankpûri’ye yazılmış başka mektûplar da vardır. Bu mektûplardan birinci cild, 272. mektûbun bir yerinde buyuruyor ki:

“Sübhânallah! Allahü teâlâya hamd olsun! Peygamberlerin hepsi, afakî, ya’nî insanın dışında olan ve enfüsî, ya’nî insanın içinde olan putları yok etmeğe uğraştılar. Bu putların yok edilmesini herkesden istediler. Hiçbirşeye benzemeyen, nasıl olduğu anlaşılamayan ve varlığı lâzım olan yaratanın bir olduğunu bildirdiler. Hiçbir peygamberin, mahlûklara benzeyen bir yaratana îmân edilmesini emr ettiği ve mahlûklar, yaratanın görünüşleridir dediği hiç işitilmemiştir. Bütün peygamberler, varlığı lâzım olan yaratanın bir olduğunu, söz birliği ile bildirmişlerdir. O’ndan başka hiçbirşeye tapılamıyacağını söylemişlerdir. Allahü teâlâ, Âl-i İmrân sûresinin 64. âyet-i kerîmesinde meâlen: “Kitaplı kâfirlere söyle! Aramızda ortak olan kelimeyi söyleyiniz! Ya’nî, Allahü teâlâdan başka hiçbirşeye tapınmayız! O’na hiçbirşeyi ortak etmeyiz, içimizden hiç kimseyi yaratıcı Rab tanımayız deyiniz!” buyuruyor.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri tarafından Muhibbullah-ı Mankpûri’ye yazılmış başka bir mektûp:

“Allahü teâlâya hamd olsun. O’nun seçtiği, sevdiği iyi insanlara selâm ve rahatlıklar olsun! Allahü teâlâ seni doğru yoldan ayırmasın! Namazın kusursuz, kâmil olması, bu fakire göre, fıkıh kitaplarında uzun uzadıya yazılmış olan farzlarını, vâciblerini, sünnetlerini ve müstehablarını yerlerine getirmekle olur.

Namazı tamamlamak için, bu dört şeyden başka yapılacak birşey yoktur. Namazın huşû’u (ya’nî her uzvun tevâzu göstermesi), bu dört şeyi yapmaktır. Kalbin hudû’u (ya’nî Allah korkusu) da yine bunları tamam yapmakla olur. Ba’zıları, bu dördünü uzun uzadıya öğrenip ezberlemekle, namazımız tamam oldu deyip, bu öğrendiklerini iyi yapmakta gevşek davranmışlardır. Bundan dolayı namazın kemâlâtından az birşey kazanabilmişlerdir. Bir kısmı da, namazda dünyâyı unutup, kalblerinin Allahü teâlâ ile olmasına ehemmiyet verip, a’zâların edebli bulunmasını gözetmemişler, yalnız farzları ile sünnetlerini yerine getirmişlerdir. Bunlar da namazın hakîkatini anlayamamıştır. Namazın kemâl bulmasını, namazdan başka şeyde aramışlardır. Çünkü, namazda kalbin hazır olması şart değildir. Hadîs-i şerîfte; “Kalb hazır olmazsa, namaz da olmaz” buyuruldu ise de bu, kalbin, yukarıda bildirilen dört şeyin yapılmasında hazır olması, uyanık olması demektir. Ya’nî bunların hepsinin yapılmasında gevşeklik olmamasına dikkat etmektir. Kalbin bundan başka hazır olmasını, bu fakir düşünemiyorum.

Suâl: Namazın tamam olması ve kemâl bulması, bu dört şeyi yapmakla olunca ve bundan başka birşey ile kâmil olmıyacağına göre, başlangıçta bulunan bizim gibilerin namazı ile nihâyete kavuşmuş büyüklerin namazları, hattâ, bu dört şeyi yapan câhillerin namazları arasında ne fark kalır?

Cevap: Namazlar arasındaki fark, kılanlar arasındaki farkdan gelir. Bir ibâdeti yapan iki farklı kimseye, eşit sevâb verilmez. Bir makbûl, sevgili kula, başkalarının o işine verilen sevâbdan daha çok sevâb verilir. Bunun içindir ki; “Âriflerin gösteriş olan ibâdetlerine, câhillerin hâlis amellerinden daha çok sevâb verilir.” demişlerdir. Âriflerin hâlis amellerine kimbilir ne kadar çok verilir? Bunun içindir ki Ebû Bekr ( radıyallahü anh ), Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) bir yanılmasını, kendi doğru ve hâlis amelinden daha kıymetli olduğunu bilerek; “Keşke Muhammed aleyhisselâmın bir sehvi (yanılması) olsaydım” demiş, bütün ibâdetlerini verip, O’nun ( aleyhisselâm ) bir yanılmasını almak istemiştir. Ya’nî O’nun bir sehvi olmağı istemiştir. Bütün amellerini, hâllerini, O’nun bir yanlış işinden aşağı bilmiştir. Meselâ, O’nun dört rek’atli namazda yanılıp, ikinci rek’atde selâm vererek kıldığı bir namazına, bütün ibâdetlerini değiştirmek istemiştir, İşte nihâyete yetişmiş büyüklerin namazlarına, dünyâ ve âhırette çok şeyler verilir. Başlangıçta olanların ve câhillerin namazı böyle değildir. Fârisî mısra’tercümesi:

“Toprağın temiz âlem ile ne ilgisi var?”

Nihâyette olanların namazlarından birkaç şey söyleyelim de, başka taraflarını bunlara benzetirsiniz! Öyle olur ki, nihâyete ermiş olan, namazda okurken, tesbih ve tekbir ederken, dilini, Mûsâ aleyhisselâma söyleyen ağaç gibi bulur. Bütün a’zâsını, vâsıta ve âlet olarak görür, öyle zamanlar olur ki; namazda bâtını, hakîkati (ya’nî kalbi ve rûhu), zâhirinden, sûretinden (ya’nî his uzvlarından, duygularından) ayrılıp, gayb âlemine (ya’nî rûhlara ve meleklere) karışır ve bilmediğimiz bir bağ ile, o âleme bağlanır. Namazı bitince, yine dünyâya döner.

Bu suâlin cevâbında şöyle de deriz ki; bu dört şeyi kusursuz yapmak, ancak nihâyettekilere nasîb olur. İşin başında olanlar ve câhiller, bunları tam yapamaz. Ya’nî yapmaları mümkün ise de, yapabilmeleri çok güçtür. Allahü teâlâ, doğru yolda olanlara selâmet, rahatlık versin!” (1. cild, 305. mektûp)

Gel aldanma bu dünyâya, sonu vîrân olur birgün,
Senin bu sürdüğün demler, elbet yalan olur birgün.

“Allahü teâlâya hamd olsun! Allahü teâlâ bizi ve sizi, dedelerinizin doğru yolunda bulundursun! insanların en üstünü, sevgili Peygamberinin “aleyhissalâtü vesselâm” sadakası olarak duâmızı kabûl eylesin! Burada bulunan fakirlerin hâli ve işleri çok iyidir. Allahü teâlâya dâima hamd ve minnet ederiz ve O’nun Peygamberine sonsuz salât ve selâm ederiz. Selâmetde ve âfiyetde olmanız, doğru yolda bulunmanız ve ilerlemeniz için Allahü teâlâya duâ ederim. Kıymetli ve merhametli efendim! Kazanç zamanı geçip gidiyor. Her geçen an, ömrümüzü azaltmakta, ecel zamanını yaklaşdırmaktadır. Bugün aklımızı başımıza toplamazsak, yarın âh etmekten ve pişmanlıktan başkş elimize birşey geçmez. Bu birkaç günlük sağlık zamanında, yüce dînimize uygun yaşamağa çalışmalıyız! Ancak böylece kurtulmamız umulur. Dünyâ hayâtı, iş yapcak zamandır. Keyf yapacak, eğlenecek zaman ilerde gelmektedir. Orada, dünyâda yapılan işlerin karşılığı ele geçecektir. İş zamanını eğlence ile geçirmek, çiftçinin tohum ekmemesi ve mahsûl almaması gibidir. Daha uzatarak başınızı ağrıtmaktan çekiniyorum. Allahü teâlâ, dünyâ ve âhıret ni’metlerine kavuştursun! Âmîn” (2. cild, 89. mektûp)

Yine İmâm-ı Rabbânî hazretleri, Muhibbullah-ı Mankpûrî’ye bir mektûpta şöyle buyurdular:

“Allahü teâlâya hamd olsun! O’nun peygamberlerine salât ve size duâler ederim. Kıymetli kardeşim Seyyid Mîr Muhibbullah! Buradaki fakirlerin hâlleri, gidişleri çok iyidir. Bunun için Allahü teâlâya sonsuz hamd etmek lâzımdır. Sizin de selâmetiniz için ve hâlinizin değişmemesi için ve doğru yolda ilerlemeniz için Allahü teâlâya duâ ederim. Bu günlerde, ne hâlde bulunduğunuzu bildirmediniz. Mesafenin uzaklığı, haberleşmeyi güçleştiriyor. Nasihat vermek; dînimizin birinci vazîfesidir ve Peygamberlerin en üstününe uymaktır. (O’na ve hepsine üstün duâlar ve selâmlar olsun!) O’na uymak için O’nun sünnetlerini, ya’nî bütün emir ve yasaklarını yerine getirmek ve O’nun beğenmediği bid’atlerden sakınmak lâzımdır. O bid’atler, gecenin karanlığını yok eden tan yerinin ağarması gibi parlak görünseler de, hepsinden kaçmak lâzımdır. Çünkü hiçbir bid’atte nûr yoktur, ışık yoktur. Hiçbir hastaya şifâ yoktur. Hiçbir hastaya ilâç olamazlar. Çünkü, her bid’at, ya bir sünneti yok eder, yahut sünnetle ilgisi olmaz. Fakat, sünnetle ilgisi olmayan bid’atler, sünnetten aşırı, artık oldukları için, sünneti yok etmiş olmaktadırlar. Çünkü, bir emri emr olunandan ziyâde yapmak, bu emri değiştirmek olur. Bundan anlaşılıyor ki, nasıl olursa olsun, her bidat, sünneti yok etmektedir. Sünnete ters düşmektedir, hiçbir bid’atde iyilik ve güzellik yoktur. Keşke bilseydim ki, kâmil olan bu dinde ve Allahü teâlânın râzı olduğu İslâmiyette, ni’metler tamam olduktan sonra, ortaya çıkan bid’atlerden ba’zılarına, nasıl olmuş da güzel demişler? Bunlar niçin bilmemişler ki, birşey yükseldikten, tamam olduktan, beğenildikten sonra, buna yapılacak eklemeler güzel olamaz. Hak olan, doğru olan birşeyde yapılacak her değişiklik, dalâlet ve sapıklık olur. Kâmil olan, tamam olan bu dinde, sonradan meydana çıkarılan birşeye güzel demenin, dînin kemâle ermediğini göstereceğini ve ni’metin tamam olmadığını bildireceğini anlamış olsalardı, hiçbir bid’ate güzel diyemezlerdi. Yâ Rabbî! Unuttuğumuz ve yanıldığımız şeyler için bizleri hesaba çekme! Size ve yanınızda olanlara selâm ederim.” (2. cild, 19. mektûp)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Berekâtı Ahmediyye sh. 372

2) Tezkire-i İmâm-ı Rabbânî sh. 344

3) Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbânî

4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 75, 1047, 1094İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MÛSÂ SİNDÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Mûsâ Sindî’dir. Doğum târihi ve yeri belli değildir. 1012 (m. 1603) senesinde vefât etti. Seyyid Sıbgatullah Sindî’nin talebelerindendir. Medîne-i münevverede ikâmet etti.

Mûsâ Sindî, İbrâhim aleyhisselâmın makamını ve Beyt-i Makdîs’i ziyâret için Şam taraflarına gitti. Bu yolculukta onunla beraber olan birisi şöyle anlatır: “Medîne-i münevvereden Şam’a giderken, ben Mûsâ Sindî ile beraberdim. Onu, tefsîr, me’ânî, beyân, mantık, hadîs ve tasavvuf ilimlerinde yüksek bir âlim olarak buldum. Hoş tabiatlı ve zekî idi. Medîne-i münevvereden çıkarken çok perişan idi. Bütün kalbi ile Resûlullaha ( aleyhisselâm ) bağlandığı için, Medîne-i münevvereden ayrılmak ona çok zor gelmişti. Fakat gördüğü rü’yâ sebebiyle Medîne-i münevvereden ayrılması gerekiyordu. Anlattığına göre rü’yâsında; “İbrâhim aleyhisselâm seni yanına istiyor” denilmişti. Aynı zât devamla şöyle anlatır: “Safer ayının başlarında, Menzilet-i Zâtihac denilen yerde, Mûsâ Sindî beni ziyâret etmişti. Ben ise yatıyordum. Yolculuk yakın olduğu için önce biraz uyumak istiyordum. Çünkü yolculuk sırasında uyumak zor oluyordu. Hem uykum da gelmiş, üzerime de birşeyler örtmüştüm. Bu sebeble uyuduğumu, beni rahatsız etmemesini anlaması için kalkmadım. Fakat yine de kendi kendime; “Böyle bir zât yanına gelmiş, sen ise yatıyorsun” dedim. Sonra kalktım, ona kahve ve yiyecek birşeyler ikram ettim. Bunun üzerine bana; “Ben sâdece senin ziyâretine geldim” dedi ve birşey yeyip içmedi. O zaman kendi kendime; “Allahü teâlâdan utanmıyor musun? Sâlih bir zât Allah için seni ziyâret ediyor. Bu ziyâreti ile de senden birşey beklemiyor” dedim. Başımın altındaki yastığı kaldırıp, onun oturması için verirken, yastığın altında büyük bir akrebin olduğunu gördüm. Derhal akrebi öldürdük. Bu durumdan, Mûsâ Sindî’nin yanıma gelişinin kerâmet olduğunu anladım. Sonra, bir müddet Şam’da onunla beraber kaldık. Mûsâ Sindî, Şam’da birkaç gün kaldıktan sonra Beyt-i Makdîs’e gitti, İbrâhim aleyhisselâmın makamını ziyâret etti. Vefât edinceye kadar Beyt-i Makdîs’de kaldı.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 273

2) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 435

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUSTAFA BİN EBÜSSÜ’ÛD

Osmanlı Devleti’nde yetişen âlimlerden. Şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi’nin oğludur. 965 (m. 1557) senesinde doğdu. 1008 (m. 1599) senesi Safer ayında İstanbul’da vefât etti. Eyyûb semtinde, muhterem pederi Ebüssü’ûd Efendi’nin yanına defnedildi. Defnedildiği yerin yakınındaki mektepde bulunan sâlih bir zâtın, Mustafa bin Ebüssü’ûd Efendi’nin defnedildiği gün, mezarından; “Biz Allahın kuluyuz ve (öldükten sonra da) yine ona döneceğiz, derler” meâlindeki Bekâra sûresi 156. âyet-i kerîmesini duyduğunu Hüsrev-zâde yazmıştır.

Mustafa Efendi, babası Ebüssü’ûd Efendi’den ilim ve edeb öğrendi. 982 (m. 1574) senesi Rebî’ul-âhır ayında Sahn-ı semân medreselerinden birine müderris olarak ta’yin edildi. 984 (m. 1576) senesinde bu medreseden ayrıldı ise de, 986 (m. 1578) senesinde tekrar aynı göreve getirildi. Daha sonra Edirne Selîmiye Medresesi’ne ta’yin edildi. Bu görevden ayrıldıktan sonra çeşitli yerlerde kadılık yaptı. 995 (m. 1587) senesinde Galata kadılığına ta’yin edildi. Çeşitli yerlerin kadılıklarında bulunan Mustafa Efendi, 1007 (m. 1598) senesinde Anadolu âlimlerinin reîsi oldu. Aynı sene rahatsızlandı ve uzun süren hastalığı neticesinde vefât etti.

Mustafa Efendi aklî ve naklî ilimlerde mütehassıs idi. Bütün ilimlerin inceliklerine vâkıf idi. Özellikle fıkıh ve usûl-i fıkıhda çok derin bilgiye sahipti. Kâdılığı sırasında, adâlet ve doğruluktan asla ayrılmamıştı. Çok güzel hattı vardı.

“Hâşiyetün aled-dürer vel-gurer li Molla Hüsrev” Mustafa Efendi’nin yazmış olduğu eserlerdendir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 277

2) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 438

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 438

4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 428İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MÜEYYED-ZÂDE ABDÜLKÂDİR ŞEYHÎ EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Osmanlı Devleti’nin ondokuzuncu şeyhülislâmıdır. İsmi Abdülkâdir’dir. İkinci Bâyezîd ve Yavuz Sultan Selim Hân zamanlarında kadıaskerlik yapan Müeyyed-zâde Abdürrahmân Efendi’nin kardeşi Şeyh Kerîm Hacı Efendi’nin oğludur. Şeyhî diye meşhûr olmuştur. 920 (m. 1514) senesinde İstanbul’da doğdu. 1002 (m. 1593) senesinde İstanbul’da vefât etti ve Eyyûb Sultan civarında, Yahyâ Efendi dergâhı bahçesinde, babasının yanına defnedildi.

Zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil edip yükseldikten sonra, Şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi’nin hizmetinde bulundu. İlim öğrenip istifâde etti. Onun yanında mülâzim (stajyer) olarak çalışıp, ilmî yüksekliklere ulaştıktan sonra, ilk olarak Gelibolu Sarıca Paşa Medresesi müderrisliğine ta’yin olundu. Bu sırada Ebüssü’ûd Efendi’nin kızıyla evlendi. 970 (m. 1562) senesinde Süleymâniye Medresesi müderrisliğine terfi ettirildi. Daha sonra 974 (m. 1566) senesinde Şam kadılığına, yine aynı yıl içinde Mısır kadılığına, 976 (m. 1568) senesinde Bursa kadılığına ta’yin edildi. 977 (m. 1569) senesinde İstanbul kadılığını yürütmekteyken, bir sene sonra Anadolu kadıaskerliğine, arkasından 979 (m. 1571) senesinde Rumeli kadıaskerliğine yükseldi. 981 (m. 1573) senesinde emekli oldu. 991 (m. 1583) senesinde tekrar Süleymâniye Dâr-ül-hadîs’i müderrisliğine getirildi.

Çivi-zâde Mehmed Efendi’nin vefâtı üzerine, 995 (m. 1587) senesinde, Üçüncü Murâd Hân tarafından şeyhülislâmlığa ta’yin edildi. Bu şerefli ve ulvî vazîfeyi, 1 yıl 11 ay müddetle yürüten Abdülkâdir Şeyhî Efendi, 997 (m. 1589) senesinde Beylerbeyi vak’asında vazîfeden alındı. Bundan sonra emekli olan Abdülkâdir Şeyhî Efendi, evine çekilip; ibâdet, tâat ve ilmî mütâlâa ile meşgûl iken vefât etti.

Abdülkâdir Şeyhî Efendi; âlim, fâzıl, ilmiyle âmil ve güzel ahlâk sahibi idi. İlim ve irfânıyla çevresini aydınlatan, takvâ sahibi bir zât idi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 327

2) Derhal-ül-meşâyıh sh. 32

3) Hulâsat-ul-eser cild-2, sh. 438

4) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 2894İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MÜNÂVÎ

Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdürraûf bin Tâc-ül-ârifîn bin Ali bin Zeynel âbidîn Haddâdî Münâvî olup, lakabı Zeynüddîn’dir. 952 (m. 1545) senesinde Kâhire’de doğdu. 1031 (m. 1621) senesi Safer ayında Kâhire’de vefât etti. Cenâze namazı, Cum’a günü Ezher Câmii’nde kılındı ve yaptırdığı dergâhın yakınına defnedildi.

Münâvî, babasının terbiye ve himâyesinde büyüdü. Bülûğa ermeden önce, Kur’ân-ı kerîmi hatmedip ezberledi. Behce, Elfiyetü İbn-i Mâlik, Sîret-ül-Irâkî, Elfiyet-ül-hadîs ve başka ilim kitaplarını mütâlâa etti. Bunları, zamanının âlimleri huzûrunda tekrar okudu. Arabî ilimleri babasından, fıkıh ilmini Şemsüddîn Remlî’den, tefsîr, hadîs ilmini ve edebi, Nûreddîn Ali bin Gânim Makdisî’den tahsil etti. Üstâd Muhammed Bekrî’nin derslerine devam etmekle, tefsîr ve tasavvufun inceliklerini öğrendi. Necmüddîn Gaytî, Şeyh Kâsım, Şeyh Hamdân Fakîh, Şeyh Tablavî’den hadîs okumakla, üstün bir dereceye yükseldi. İlimdeki ihtisasının çoğunu, Şemsüddîn Remlî’nin yanında yaptı. Zamanının kutbu, Abdülvehhâb-ı Şa’rânî’den tasavvuf yolunu öğrenip, icâzet aldı. Halvetî büyüklerinden; Şeyh Muhammed Menâhılî, Ebî Abdullah, Şeyh Muharrem Rûmî ile görüştü ve Halvetiyye yolunun edebini öğrendi. Bayrâmiyye yolunu Şeyh Hüseyn Rûmî Menteşevî’den, Şâziliyye’yi Şeyh Mansûr Gaytî’den, Nakşibendî yolunu da, Seyyid Mes’ûd Taşkendî ve başka evliyâdan öğrendi. İcâzet (diploma) aldı.

Münâvî, insanlara ilim ve edeb öğretti. Sonra uzleti (yalnızlığı) seçti. Evine kapandı. Herkesle görüşmedi, ilim, ibâdet ve eser te’lîfi ile meşgûl oldu. Daha sonra da Sâlihiyye Medresesi’nde ders okutmaya başladı. Çok talebe yetiştirdi. Dört hak mezheb âlimleri dersini dinlediler. Şeyh Süleymân Bâbilî, Seyyid İbrâhim Taşkendî, Şeyh Ali Echurî, Velî Ahmed Kelbî ve oğlu Şeyh Muhammed talebeleri arasındadır. Zamanın bir kısım insanları, onun ilimdeki üstünlüğünü anlayamayıp hased ettiler. Ona düşmanlıkta bulundular. Neticede Münâvî, bu hasedçiler tarafından zehirlendi. Uzun zaman tedâvi gördü. Bedeninde bu zehrin izleri silinmedi. Eserlerini, oğlu Tâcüddîn’e söyleyerek yazdırdı.

Münâvî, zamanının en büyük âlimlerinden idi. Çok eser yazdı. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- El-lthâfât-üs-seniyye bil-ehâdîs-il-kudsiyye, 2-İthâf-üt-tullâb bi şerh-i kitâb-il-lübâb, fil-fıkh, 3- Ahkâm-ül-esâs fî muhtasar-ı Esâs-il-belâga, 4- Irsâlü ehl-it-ta’rîf fit-tasavvuf, 5- İrgâmü evliyâ-iş-şeytân bi zikr-i menâkıb-i evliyâ-ir-Rahmân, 6-İm’ân-üt-tullâb bi şerh-i tertîb-iş-Şihâb, 7- Bugyet-üt-tâlibîn li ma’rifet-i ıstılâh-il-muhaddisîn, 8- Bugyet-ül-muhtâç ilâ ma’rifet-i usûl-üt-tıbbi vel-ilâç, 9- Et-Teysîr muhtasaru şerh-i Câmi’is-sagîr, 10- El-Cevâhir-ül-mudiyye fil-ahkâm-is-Sultâniyye 11-Er-Ravd-ül-bâsim fî şemâil-il-Mustafâ Ebi’l-Kâsım 12- Şerhu en-mûzec-il-lebîb fî hasâis-il-habîb lis-Suyûtî, 13- Es-Saffetü fî menâkıb-i beyt-i âli’n-Nübüvveti, 14- Feyz-ül-kadîr fî şerh-i Câmi’is-sagîr, 15- Künûz-üd-dekâik fî hadîs-i hayr-ül-halâik, 16- El-Kevâkib-üd-düriyye fî menâkıb-is-sâdet-is-sûfiyye.

Münâvî’nin eserlerinden olan Künûz-üd-dekâik’de yazılı olan hadîs-i şerîflerden ba’zıları:

“İbâdetlerin en kıymetlisi, evvel vaktinde kılınan namazdır.”

“İlim hazinedir. Anahtarı, sorup öğrenmektir.”

“İlim öğreniniz ve öğretiniz.”

“İlim öğretmek, günahlara keffârettir.”

“Kadın, yanında bir mahremi olmadan hacca gidemez.”

“Eshâbım gökteki yıldızlar gibidir, hangisine uyarsanız hidâyet bulursunuz!”

“Âlimler, peygamberlerin vârisleridir.”

“Evliyâ ol kimsedir ki, onlar görülünce, Allah hatırlanır.”

“Herşeyin hâsıl olduğu yer vardır. Takvânın elde edildiği yer, âriflerin kalbleridir.”

“Âlimin yüzüne bakmak ibâdettir.”

“Ümmetimin âlimlerine saygılı olunuz! Çünkü onlar, yeryüzünün yıldızlarıdır.”

“Âlimlerin yanında bulunmak ibâdettir.”

“Allahın öyle kulları vardır ki, bir şey için yemîn etseler, Allah o şeyi yaratır.”

“Talebesi arasında âlim, ümmeti arasında peygamber gibidir.”

“Bir âlimin ölmesi, bir şehir halkının ölümünden daha büyük ziyandır.”

“Derecesi en üstün olanlar, Allahü teâlâyı zikredenlerdir.”

“İnsanların en kıymetlisi, mü’minlerin âlimleridir.”

“Kur’ân-ı kerîmi hatm edenin duâsı kabûl olunur.”

“Kur’ân-ı kerîmi tecvide uygun okuyana, şehîd sevâbı verilir.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 220

2) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 412

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 510

4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1048İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MÜRŞİDÎ (Abdürrahmân bin Îsâ)

Hicaz’da yetişen âlimlerin büyüklerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Îsâ bin Mürşid Ömerî olup, künyesi Ebü’l-Vecâhe’dir. Mürşidi diye bilinir. 975 (m. 1567) senesinde Mekke-i mükerremede doğdu. 1037 (m. 1627) senesinde doğduğu yerde vefât etti.

Abdürrahmân Mürşidi, Mekke-i mükerremede yetişti. Kur’ân-ı kerîmi, Elfiye kitabını, İmâm-ı Nevevî’nin topladığı kırk hadîs-i şerîfi, Kenz-üd-dekâkik’in büyük bir kısmını ve Cezeriyye’yi ezberledi. Ali bin Cârullah bin Zâhire, Molla Abdullah Kürdî, Seyyid Gazânfer, Şeyh Abdüsselâm, Muhammed bin Ali Rekrûk Cezâiri’den ilim öğrendi. Şemsüddîn Remli, Molla Hamîd Sindî, Ahmed Şırbînî ve Şemsüddîn Nehrâvî’den hadîs-i şerîf rivâyet etti. Kırâat ilmini, Molla Aliyy-ül-kârî Hirevî’den öğrendi.

Abdürrahmân Mürşidi, 999 (m. 1590) senesinde Mehmed Paşa Medresesi’nde müderrisliğe başladı. Burada Sahîh-i Buhârî’yi okuttu. Bu eserin, ilmin kaybolup cehâletin yayılması bahsine kadar olan kısmına şerh yaptı. 1005 (m. 1596) senesinde Mescid-i Harâm’da ders ve Hanefî mezhebine göre fetvâlar verdi. Vakıf mevzûunda verdiği bir fetvâya ba’zı kadılar karşı çıkınca, bu fetvâyı Mısır’a gönderdi. Mısır’daki âlimler verdiği fetvânın doğru, karşı çıkanların sözlerinin yanlış olduğuna dâir cevap verdiler. 1020 (m. 1611) senesinde Mescid-i Harâm’ın imamlık ve hatipliğini ve sultâna âit fetvâ işlerini üzerine aldı. Daha sonra Mescid-i Harâm’ın civarında, Sultan Süleymân’ın yaptırdığı medreseye müderris oldu. Bu medresede ilk önce Abdürrahmân Mürşidi ders verdi. Medresedeki görevinden ayrıldıktan bir süre sonra, Mekke-i mükerreme şerîfi, bu medresenin müderrisliğini yine Abdürrahmân Mürşidî’ye verdi. Dersine Kâdı Beydâvî’nin tefsîrinden başladı. O gün dersinde, Mekke-i mükerremenin bütün âlimleri ve ileri gelenleri hazır bulundu.

Hindistan sultânının oğlu Haremşah bin Selîm, Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevvere fakirlerine dağıtılması için sadaka göndermişti. Bu sadakalar Abdürrahmân Mürşidî’nin nezâreti altında dağıtıldı. Hicaz’da akranları arasında, en önde gelen ve i’tibâr gören bir âlimdi. Büyük-küçük herkes mes’elesini ona arzederdi. Ondan ilim almak, onunla görüşmek için uzak yerlerden gelirlerdi.

Abdürrahmân Mürşidî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Zehr-ür-ravd-ül-müktelaf ve nehr-ül-havd-il-mürteşef, 2- Et-Tarsîf fî fenn-it-tasrif: Manzûmdur. Sarf ilmine dâirdir. “Feth-ül-latif’ ismindeki şerhi ile beraber basılmıştır. 3- Şerh-ül-Mürşidi alâ ukûd-ül-cemâl: Me’ânî bedî’ ve beyân ilmine dâir olup, tabedilmiştir. 4- Ta’mim-ül-fâide bi tetmîmi sûret-il-Mâide, 5- El-Vâfi fî şerh-il-kâfî, 6- Menâhil-üs-semer fî menâzil-il-kamer, 7- Berâet-ül-istihlâl vemâ yetealleku biş-şehri vel-hilâl, 8- Et-Tezkire: Yazma olan bu eser Rabat Kütüphânesi’ndedir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 164

2) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 369

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 548

4) Keşf-üz-günûn cild-1, sh. 238 cild-2, sh. 1233, 1516

5) El-A’lâm cild-3, sh. 321

6) Brockelmann Sup-2, sh. 513İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NAKÎB-ÜŞ-ŞAM (Muhammed Hamza)

Tefsîr, hadîs ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Kemâlüddîn bin Muhammed bin Hüseyn bin Muhammed bin Hamza’dır. 1024 (m. 1615) senesinde Şam’da doğdu. 1085 (m. 1674) senesinde vefât etti. Hazreti Hüseyn soyundandır.

Muhammed Hamza, babasının yanında yetişti. Kur’ân-ı kerîmi ve tecvidi, Hanefî âlimlerinden Ebû Bekr Süleymî ve Hanbelî âlimlerinden Şeyh Abdülbâkî’nin yanında okudu. Sonra babası onu ilim öğrenmesi için Fakîh Şemsüddîn Muhammed bin Mansur’un yanına gönderdi. Bir müddet sonra hocası Fakih Şemsüddîn, Muhammed Hamza’ya icâzet verdi. Muhammed Hamza, Hocası Şemsüddîn’in, mübârek üç aylarda (Recep, Şa’bân, Ramazan) Şam’daki Emevî Câmii’nde verdiği Sahîh-i Buhârî derslerine devam etti. Muhammed Hamza çok çeşitli dinî kitapları okuyup ezberledi. Bu ezberlediklerini çeşitli âlimlere okudu. Şihâbüddîn Ahmed, Seyyid-Ahmed bin Ali Safûrî, Necmüddîn Gazzî, Şeyh Abdülkâdir bin Minkâr, Şeyh Ömer el-Kârî ve daha birçok âlimden ilim öğrendi.

Nakib-üş-Şam Hamza, ilim öğrenmek için birçok beldelere gitti. Daha sonra Şam’a döndü. Buraya yerleşerek kadılık yaptı ve ders verdi. Babası vefât edince, onun yerine nakîblik vazîfesini üzerine aldı. Muhammed Hamza’dan ders almak için çok sayıda insan geliyordu. Talebeleri ondan çok istifâde ettiler. Büyük âlim Muhammed bin Muhammed bin Süleymân Magribî, Ramazan bin Mûsâ bin Atıf Ebü’l-Vehhâb, Abdülhay Ukrî ve daha birçok âlim onun talebelerindendir.

Muhammed Hamza’nın yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Haşiyetün alâ şerh-il-Elfiyeti li İbn-i Nâzım, 2- Dîvân-ı şi’r, 3- El-Beyân vet-ta’rîf fî esbâb-ı vurûd-ul-hadîs: Bu eser matbûdur. Sahasının en önemli kaynaklarındandır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 163

2) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 124

3) El-A’lâm cild-7, sh. 15İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NECMÜDDÎN GAZZÎ

Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed Gazzî’dir. Künyesi Ebü’l-Mekârim olup, lakabı Necmüddîn’dir. 977 (m. 1569) senesi Şa’bân ayının yirmibirinde Dımeşk’da doğdu. 1061 (m. 1651) senesi Cemâzil-âhır ayının onsekizinde yine burada vefât etti. Şeyh Erselân kabristanına defnedildi.

Kendisi Bulgat-ül-vâcid isimli eserinde, babasının hayatını anlatırken şöyle yazmaktadır: “Babam benim doğumumu yazdıktan sonra, Resûlullah efendimizin, âlinin ve eshâbının hürmetine, ömrümün uzun olması sâlih ve takvâ sahibi bir kimse olmam, Allahü teâlânın beni dünyâ ve âhıret belâ ve musibetlerinden muhafaza etmesi, sâlih kullardan, felaha (kurtuluşa) erenlerden, ilmi ile amel eden kullarından eylemesi için duâ eyledi.

Babamın terbiyesinde yetiştim. Yedi yaşıma girince, babamın huzûrunda Kur’ân-ı kerîm okudum. Vefât ettiği senenin Ramazân-ı şerîf bayramında babama; “Efendim! Bekâra sûresinin evvelinden okumak istiyorum” dedim. O zaman bana; “Sen onları okuyabiliyor musun?” diye sordu. Ben “Evet” deyince; “Öyleyse Mıshaf-ı şerîfi getir” dedi. Ben Kur’ân-ı kerîmi getirerek, önce Fâtiha-i şerîfeyi okudum. Sonra Bekâra sûresinin başından beşinci âyet-i kerîmesine kadar okudum. Âyet-i kerîmenin sonuna gelince; “Buraya kadar kâfi” dedi. Ben de Kur’ân-ı kerîmi kapayıp kaldırdım. Sonra babam bana, teşvik olsun diye dört gümüş lira verdi. Altı yaşında iken, Ramazân-ı şerîf orucunu tutmamı emretti. O sene, Ramazân-ı şerîfte tuttuğum her oruç için, bir gümüş lira veriyordu. Babam bütün bunları, beni İslâmın emirlerine ısındırmak, alıştırmak, teşvik ve terbiye etmek için yapıyordu. Ramazân-ı şerîfte babamla beraber sahura kadar ilim tedris ederdik. Bana çok duâ ederdi. Beni ve kardeşimi; 982, 983, 984, (m. 1576) senelerinde bizzat derslerinde bulundurdu. Annemden, babamın; “Necmüddîn’e “Tenbîh” kitabını okutuncaya kadar, Allahü teâlâdan beni hayatta bırakmasını diliyorum” dediğini duydum. Babam, kendisinden ders alan talebeleriyle beraber bana da icâzet (diploma) verdi.

Babamın vefâtından sonra, ben ve kardeşlerim, annemin terbiyesinde yetiştik. Bize her müslüman evlâdının bilmesi gerekli olan edebleri öğretti. Kur’ân-ı kerîm öğrenmemiz husûsunda çok titizlik gösterdi. Hocalarımıza, bizim üzerimizde dikkatle durması ve iyi öğretmeleri için hediyeler verirdi. Bu husûsta üzerine düşen vazîfeyi yerine getirebilmek için canla başla çalışıyordu. Terbiye etmek için, gerektiğinde bizi dövüyordu. Bu gayretinin karşılığında, Allahü teâlânın çok ecir ve mükâfatına nail olacağını umuyordu. Çünkü Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) şöyle buyurmuştur: “Cennetin kapısını ilk önce ben açarım. Dikkat ediniz! (Bu sırada) bana doğru koşan bir kadını görürüm. Ben ona; “Ne var, sen kimsin?” dediğimde, bana; “Ben yetimlerim olduğu hâlde (yerimde) oturan bir kadınım” der.

Kur’ân-ı kerîmi, Yemenli Şeyh Osman’dan okudum. Babam vefâtından önce, beni Şeyh Osman’ın yanından alıp, Yahyâ İmârî’ye gönderdi. Onun yanında Kur’ân-ı kerîmi birkaç defa hatm ettim. Yahyâ İmârî bana; “Ecrûmiyye”, “Cezeriyye”, “Şâtıbiyye” ve “Elfiyye” isimli eserleri okuttu. Yine onun yanında, Kur’ân-ı kerîmin büyük bir kısmını ezberledim. Sonra Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden, Allâme Zeynüddîn Ömer bin Sultân’ın derslerine devam ettim. Onun yanında “Ecrûmiyye” isimli eseri ezberledim. Büyük âlim Şeyh Hâlid’in o esere yaptığı şerhi de okudum. Daha sonra Şeyhülislâm Şihâbüddîn Îsâvî’nin derslerine devam ettim. Ondan Mekûdi’nin “Cezeriyye” şerhini ve “Minhâc” şerhinin ba’zı kısımları müstesna, tamâmını okudum. Bu sırada, “Muhallâ” kitabının şerhinden, mevzû ile alâkalı naklettiği açıklamaları da ondan dinledim. Yine ondan, Kâdı Zekeriyyâ’nın “Behçe şerhi”nin baş kısımlarını okudum. Ayrıca, “İrşâd” kitabının ba’zı kısımlarını ve “Akîdet-üş-şeybânî”yi dinledim. Beni, Şeyhülislâm Şihâbüddîn Îsâvî terbiye etti. Bana karşı çok şefkatli ve merhametli idi. En sevdiğim hocalarımdandır. Onüç sene onun yanında bulundum. Ondan çok istifâde ettim. Çok bereketli bir zât idi. Haleb, Medîne-i münevvere ve Amid’de Kâdı’l-kudâtlık yapan Seyyid Muhammed bin Muhammed’den de ilim öğrendim. 998 (m. 1590) senesinde Şam’a gelmişti. Bu sırada ondan Beydâvî tefsîrinin muhtelif yerlerini okudum. Kendisinden rivâyet etme husûsunda bana icâzet verdi. Bütün bunların hâricinde, Mısır âlimlerinden Şemsüddîn Remli, evliyânın büyüklerinden Zeynel’âbidîn Bekrî’den de icâzet aldım. 991 (m. 1583) senesinden i’tibâren Allahü teâlâ bana; nazm, nesr ve eser yazmayı nasîb etti.”

Muhibbî onun hakkında şöyle demektedir: “1007 (m. 1598) senesinde Necmüddîn Gazzî Şam’a geldiği zaman, Haleb hadîs âlimi Şeyhülislâm Mahmûd bin Muhammed Beylûnî’nin derslerini ve sohbetlerini dinledi. Ondan rivâyetleri husûsunda icâzet aldı. Yine aynı sene Mekke-i mükerremede, hadîs âlimi Muhammed bin Abdülazîz Zemzemî’den de ilim öğrendi.

Necmüddîn Gazzî çok sayıda eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-İtkânü mâ yuhsinü min beyân-il-ahbâr-id-dâirati alel elsüni: Hadîs ilmine dâir bir eserdir. 2- En-Nucûm-üz-zevâhir Büyük ve küçük günahlara dâir olup, yazmadır. 3- Risâletün fil-emri bil-ma’rûf ven-nehyi ani’l-münker, 4- Ikd-üş-şevâhid, 5-Lütf-üs-semr ve katf-üs-semr min terâcimi a’yân-it-tabakât-il-ûlâ min-el-Kam-il-hâdî aşer, 6- Hüsn-üt-tenebbüh limâ verede fit-teşebbüh, 7- El-Kevâkib-üs-sâirati fî terâcim-i a’yân-il-miet-il-âşirati, 8- Bulgat-ül-vâcid fî tercemeti şeyhülislâm-il-vâlid, 9- Şerh-un alâ elfiyet-it-tasavvuf, 10- El-Behçe, 11- Manzûmetün fit-tasrif, 12- Manzûmetün fin-nahvi, 13- El-Minhat-ün-necmiyye fî şerh-il-milhat-il-bedriyye, 14- Şerh-ül-kavâid libn-i Hişâm, 15-Şerh-ül-Katr libn-i Hişâm, 16- El-Hullet-ül-Behiyye.

“Hüsn-üt-tenebbüh” isimli eserden ba’zı bölümler:

Sâlihlere benzemek: Sâlih kimselere benzemek ve onlar arasında sayılmak pek güzeldir. Çünkü bu, Allahü teâlânın o kulunu sevmesine sebep olur. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde Süleymân aleyhisselâmın (meâlen) şöyle duâ ettiğini bildiriyor “Ey Rabbim! Bana ilham et ki, hem bana, hem de ebeveynime ihsân buyurduğun ni’metine şükredeyim ve râzı olacağın iyi bir amel yapayım. Beni de rahmetinle sâlih kullarının arasına (Cennet’e) koy.” (Neml-19)

Bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “İslâm dîni garîb olarak başladı. Son zamanlarda da garîb olacaktır. Bu garîb insanlara müjdeler olsun. Bunlar, insanların bozduğu sünnetimi düzeltirler.”

Sâlihlere benzemek, Allahü teâlâ ve Resûlüne ( aleyhisselâm ) imân etmekle beraber, sâlih amelleri yapmakla olur. Allahü teâlânın rızâsı bulunan söz, iş ve niyetler hep sâlih amellerdendir. Fakat bu işlerin aynı zamanda, sırf Allahü teâlâ için yapılmış olması gerekir. Sâlih amel, sırf Allah için olandır. Resûl-i ekrem (s.a.v); “Şüphesiz Allahü tealâ, sırf kendisi için olanı kabûl eder” buyuruyor.

Yûnus bin Ubeyd buyurdu ki: “Şu ikisi kimde iyi olursa, onun diğer işleri de iyi olur. Bu iki şey; “Namaz ve lisândır. Kişinin lisânını ıslâh etmesi, sâlihlerin amellerindendir.”

Sâlihlerin amellerinin ba’zıları şunlardır:

Geceleyin ibâdet etmek.

İhlâs ve bütün işlerde niyeti düzeltmek.

Huşû’ ile namaz kılmak. Allahü teâlânın ni’metlerine şükretmek.

Takvâ sahibi olmak. Tövbe etmek.

Allahü teâlânın emirlerine itaat edip, yasaklarından sakınmak ve kazasına rızâ göstermek husûsunda sabretmek.

Nefsini hesaba çekmek (murâkabe etmek).

Sünnet-i seniyyeye uymak ve unutulan sünnetleri ihyâ etmek.

Dili muhafaza etmek ve hayırdan başka birşey konuşmamak.

Nasihat etmek.

Müslümanların ırz ve namusuna saygı göstermek, müslümanlara ve merhamet olunması emredilenlere merhamet etmek.

Müslümanların ihtiyâcını gidermek.

Müslümanların ayblarını örtmek.

Yetimlere, zayıf, yoksul ve kalbi kırık olanlara iyilikte bulunmak.

Zevcesine iyi muâmele etmek ve onlardan gelen sıkıntılara sabr etmek.

Hizmetçiye yumuşaklık ve iyilikle muâmele etmek.

Çoluk-çocuğun ihtiyâçlarını gidermek.

Çoluk-çocuğuna, farz olan dînî bilgileri öğretmek, onları İslâm terbiyesi ile terbiye etmek, onlara Allahü teâlânın emirlerini yerine getirmelerini, yasak kıldığı şeylerden de sakınmalarını emretmek.

Komşuluk hakkına riâyet etmek.

Ana-babaya ve akrabalara iyilik etmek ve onları ziyâret etmek.

İyiliği emretmek, kötülükten alıkoymak.

İnsanların arasını bulmak.

Ana-baba dostlarına ve diğer ikram edilmesi gereken kimselere ikram ve hürmette bulunmak.

Eshâb-ı Kirâm hazretlerini sevmek, onlardan râzı olmak, onların kıymet ve şereflerini yüksek tutmak, aralarındaki ihtilaflardan uzak durmak.

Âlimlere, büyüklere ve fazilet sahibi kimselere hürmet etmek. Vefât etmişler ise onlar için Allahü teâlâdan af ve mağfiret dilemek.

İlim, fazilet ve hayr sahiplerini ziyâret etmek, onların sohbet ve meclislerinde bulunmak, onlardan duâ istemek, faziletli ve bereketli yerleri ziyâret etmek.

Allah için sevmek, Allah için gadaplanmak.

Sevdiği kimseye sevdiğini söylemek.

İnsanlar hakkında zâhirlerine göre muâmele etmek, içlerinde, kalblerinde bulunanı Allahü teâlâya havale etmek.

Allah korkusundan veya O’na kavuşma arzusu ile bilhassa Kur’ân-ı kerîm okurken ağlamak.

Geçmişte işlediği günahdan veya Allahü teâlânın azâbından veya kıyâmet gününün korku ve dehşetinden dolayı ağlamak.

Allahü teâlâ hakkında, bilhassa ölüm sırasında hüsn-ü zan sahibi olmak, Allahü teâlânın rahmet edeceğini ummak.Haramları ve haram olma ihtimâli olan şüphelileri terketmek.

Dünyâya rağbet etmemek. Fakirliği zenginliğe tercih etmek. Dünyâ husûsunda, kendisinden aşağıda olana; âhıret işlerinde ise kendisinden yukarda olanlara bakmak.

Kanâat ve geçim için harcamada iktisat etmek, zarûret olmadan başkalarından istememek.

Helâlinden, alınteri ve elinin emeği ile kazandığını yemek.

Cömertlik ve Allahü teâlâya güvenerek hayr işlemek ve iyilik yapmak. Tevâzu sahibi olmak. Dinde fitneden korktuğu, haram veya haram olması muhtemel olan bir şüpheliye düşeceği zaman uzlette bulunmak, insanlardan uzak kalmak, ilim ile amel ederek, niyetini düzelterek, ihlâslı olarak kendisini ibâdete vermek.

İnsanlar arasına karışıp, onların yanına gidip onların yaptıkları hayr işlere iştirâk etmek, hastalarını ziyâret etmek, cenâzelerinde hazır bulunmak, muhtaçlarına yardım etmek, câhillerine bilmediklerini öğretmek, onlar arasında selâmı yaymak, aksırana “Yerhamükellah” demek, sâlih kimseleri ziyâret etmek, Emr-i bil-ma’rûf ve nehy-i anil-münker vazîfesini yapmak, başkasına eziyet yapmamak ve başkasından gelen eziyete ise sabr etmek.

Haya sahibi olmak.

Verdiği sözü yerine getirmek ve sırrı muhafaza etmek, onu yaymamak.

Hilm sahibi (yumuşak) olmak, başkasına vereceği cezada acele etmemek. Kızgınlığı sırasında nefsine hâkim olmak, başkasından gelen eziyetlere tahammül etmek, insanları af edici olmak, onlara iyilikte bulunmak.

Misâfire ikramda bulunmak, güleryüzlü davranmak, tatlı sözlü olmak.

İnsanlara va’z ve nasihatte bulunmak.

Allahü teâlânın huzûrunda huşû’ ve hudu’ sahibi olmak. Namaza ve ilim tahsiline giderken, sekînet ve vakar sahibi olmak.

Müslümanları sevindirmek ve onlara sevgi göstermek.

Müslüman kardeşlerini mübârek gün ve gecelerde ve iyi işlerde tebrik etmek.

Müslümanların sıkıntılarını ve ihtiyâçlarını gidermek, ayblarını örtmek, başlarına gelen belâ ve musibetlerden dolayı onları ta’ziye etmek.

Müslümanların geçeceği yerlerde bulunan şeyleri temizlemek.

Başkalarının insanlara eziyet vermesine mâni olmak.

Bir işi yapacağı zaman, onun hakkında hayırlı olup olmadığı husûsunda istihâre yapmak, işleri husûsunda emîn ve tecrübeli kimselerle istişâre yapmak, onlara danışmak.

Yolculuk veya başka bir sebeple arkadaşından ayrılırken ona veda etmek, ona duâ etmek ve duâ istemek.

Abdest alırken, elbiseyi giyerken, yerken ve içerken misvak kullanırken, mescide ve her mübârek yere girerken, sürme sürerken, tırnak keserken, bıyıklarını düzeltirken, koltuk altını ve başı traş ederken, namazı bitirip selâm verirken, müsâfeha ederken, heladan ve hamamdan çıkarken sağdan başlamak.

Yeme ve içme âdabına riâyet etmek, onları terk etmemek. Meselâ yemeğe başlarken Besmele çekmek sûretiyle, Allahü teâlânın ismi ile başlamak. Yemekten sonra da; “Elhamdülillah” diyerek, Allahü teâlâya ihsân ettiği ni’metten ve onunla kendisini doyurduğundan dolayı hamd ve şükr vazîfesini yerine getirmek.

Faziletli işlere devam edip, çirkin olan, şeylerden uzak durmak. Faziletli şeyler, insanın saadetine vesile olan ve dînen de beğenilen şeylerdir.

Kur’ân-ı kerîmi tecvide uygun olarak güzel ses ile okumak. Ma’nâsını düşünmek, okunan Kur’ân-ı kerîmi dinlemek.

Dâima abdestli olmak, abdesti, şartlarına ve edeblerine uygun olarak almak. Namazlarını ilk vakitlerinde kılmak, vakitlerinden sonraya tenbellik ve gevşeklik ile zarurî bir mazeret olmadan geciktirmemek. Cum’a ve bayram namazları için sünnet olan gusl abdesti almak, iki rek’at namaz ile de olsa geceyi ibâdetle ihyâ etmek. Misvak kullanmak, yoksa parmakları ile bunu yapmak.

Zekâtı açıktan, nafile olan sadakayı gizli vermek. Verilen sadakayı fakirin başına kakmamak. Sadaka vermekte akrabalara, komşulara ve takvâ sahiplerine öncelik vermek.

İlim öğrenmek, önce en mühim olanları öğrenmek. Allahü teâlâya çok hamd ve şükürde bulunmak.

Resûlullah efendimize, diğer peygamberlere “aleyhimüsselâm”, Resûlullah efendimizin âline, eshâbına ve O’na tâbi olanlara salâtü selâm okumak. Eshâb-ı Kirâmdan birisinin ismi şerîfi geçince; “radıyallahü anh”, büyük âlimlerden birisinin ismi geçince; “rahmetullahi aleyh” demek.

Uyurken, uyandığı zaman, yerken, içerken, yola çıkarken, hastalık sırasında ve namazların peşinden, bolluk zamanında ve yağmur yağarken okunacak duâları okumak. Müslümanlara duâ etmek. Mühim işlerde ve günlerde çok duâ etmek.

Âlimlere ve sâlihlere ikramda bulunmak. Onlara hürmet etmek, onlara eziyet etmemek, sıkıntı vermemek ve onlara düşmanlıktan çok sakınmak.

Dinen yasaklanan işlerden uzak durmak. “Meselâ; gıybet, nemime, insanların arasında bozgunculuk yapmak, yalan söylemek, yalancı şâhidlik yapmak, insana veya hayvana la’net etmek, mü’mine ve ölülere sövmek, iftira etmek, kötü, çirkin ve boş şeyler söylemek, bid’atleri yaymak, birbirine buğz etmek, akraba ve dostları ile alâkayı kesmek, hased etmek, kin tutmak, başkalarının ayblarını araştırmak, kendisine ulaşan bir haberden dolayı, müslüman kardeşi hakkında sû-i zan beslemek, müslümanı hakîr ve aşağı görmek, başkasının başına gelen belâ ve musibetten dolayı sevinmek, hile ve haksızlık yapmak, üç günden fazla dargın durmak, köleye, hanımına, çocuğuna ve hayvana eziyet etmek, başkasının hakkını inkâr etmek, yetimin malını yemek, dîne uymayan alışverişte bulunmak, insanların mallarını haksız yere yemek, içki içmek, yabancı kadın ve kızlara bakmak, erkeklerin kadınlara, kadınların da erkeklere benzemesi gibi işlerden dâima uzak durmak.

Bir kimse, sâlih kimselere benzediği, onların ahlâkı ile ahlâklandığı zaman, birçok fâideler elde eder. Bunlardan ba’zıları şunlardır:1- Allahü teâlâ o kimseden râzı olur. 2- Allahü teâlânın rahmetine kavuşur. 3- O kimsenin, bizzat kendisi, çoluk-çocuğu, akrabâları ve komşuları muhafaza olunur. 4- Allahü teâlâ o kimseyi, kendisine itaat etmesi husûsunda muvaffak kılar. 5- Sâlih evlad sebebiyle ana-babaları ve akrabâları kabirlerinde sevindirilir. Çünkü hayatta olanların amelleri, kabirde bulunan, vefât etmiş olan akrabâlarına arzedilir. 6- Kıyâmet, sâlih kimseler üzerine kopmaz. Allahü teâlâ onlara kabirde ve sıratta yardımcı olur. Kabirde iken Cennet bahçelerinden bir bahçede olurlar. Kabir fitnesinden muhafaza olunurlar. Dünyâda iken işledikleri sâlih ameller, onları kabirde müdâfaa eder. 7- Sâlih kimseler, dünyâda Allahü teâlâyı tanımak, âhırette ise Allahü teâlânın cemâlini, hiçbir gözün görmediği hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir kalbe gelmeyen şeyleri görmekle mükâfatlandırılırlar. 8- Sâlih kimselere benzemek, onların yaptıklarını yapmak, kişiye, dünyâda da, âhırette de şeref ve kıymet kazandırır. 9- Sâlihlere benzeyen kimse, Cennette kendilerine benzediği o sâlih kimselerle beraber olur. 10- Sâlih kimselerin üzerinde bulunduğu, ikâmet ettiği, oturup dolaştığı yerler, onlarla iftihar eder, övünür. Onlar vefât ettiklerinde bu yerler çok üzülürler. 11-Allahü teâlâ, sâlih kimselerin sevgisini insanların kalbine koyar. 12-Allahü teâlâ sâlih kimselere dünyâda iyi işler yapmak nasîb eder. Âhırette ise onları Cennetine koyar. 13- Sâlih kimseler; Firdevs Cennetine, yüksek derecelere ve tûbâ ağacına çıkarılırlar. 14- Sâlih kimselerin duâsı kabûl olur.

Ba’zı mühim fâideler:

Allahü teâlâdan evlad, zevce, mal, binek ve ev isteyen kimse, bunlardan kendisi için sâlih ve mübârek olanını istemelidir. Allahü teâlâdan her husûsta afiyet dilemelidir, İbrâhim aleyhisselâm bile, Allahü teâlâdan evlad istediği zaman; “Sâlih evlad ver, yâ Rabbî!” diye duâ etti.

Çocuklara sâlih kimselerin isimlerini koymalıdır. Çirkin isimleri, güzel isimlere çevirmek sünnettir.

İnsan sâlih kimselerin yolunda gitmeli, onlara benzemeye çalışmalıdır.

Bir haceti (arzu ve dileği) olduğu zaman, iki rek’at namaz kılıp, namazdan sonra; “Resûlullah efendimizin hürmetine şu hacetimi gider” diye Allahü teâlâya yalvarmak, Resûlullah efendimizi vesile ederek duâ etmek sâlihlerin âdetlerindendir.

Bir kimse sâlih kimselerden olamamışsa, sâlih kimselere dil uzatmaktan çok sakınmalıdır. Çünkü sâlih kimselere dil uzatmak, öldürücü zehirdir. Sâlih kimseleri gıybet etmek, başkalarını gıybet etmekten daha tehlikelidir. Onlara düşmanlık, başkalarına düşmanlık gibi değildir. Beyhekî, Mâlik bin Dinar’dan şöyle nakletti: “Bir kimsenin sâlihlerden olmayışı ve bir de onlara dil uzatması, şer alarak ona yeter.”

Bir kimsenin sâlihlere yakınlık duyması, onun sâlihlerden olduğuna delîldir. Bir -kimse, kendisinde sâlihlere karşı yakınlık ve sevgi, onlardan da kendisine bir yakınlık ve sevgi göremezse, bunun için üzülmesi ve ağlaması gerekir.

Tâcüddîn-i Sübkî, İmâm-ı Şafiî’den şöyle nakletti: “Dört şey aklı arttırır: 1- Boş sözü terketmek, 2- Misvak kullanmak, 3- Sâlihlerle beraber olmak, 4- İlmi ile amel etmek. Dört şey bedeni kuvvetlendirir, 1- Et yemek, 2- Güzel koku koklamak, 3- Gusl abdesti almak lâzım gelmediği hâlde çok gusl abdesti almak, 4- Keten elbise giymek. Dört şey bedeni zayıflatır 1- Fazla üzüntü, 2- Aç iken fazla su içmek, 3- Çok cima etmek, 4- Fazla ekşi yemek.”

Sâlih kimseleri seven, onların bereketlerinden istifâde eder. Bir köpek (Eshâb-ı kehfin köpeği) sâlih kimseleri (Eshâb-ı kehfi) sevdiği ve onlarla berâber olduğu için, Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde onu, o sâlih kimselerle beraber bildirdi.

Kişinin, nefsini dâima hor ve hakîr görmesi, onu ayıplaması, onu dâima noksan bilmesi sâlih olmanın alâmetlerindendir.

Allahü teâlânın peygamberlerine belâ ve musibet vermesi, aynı zamanda, belâ ve musibete düçâr olan sâlih kimselere teselli vermek içindir.

Ma’sûm olmak (günahlardan korunmuş olmak), sâlih olmanın şartı değildir. Bilakis sâlih olmanın şartı; günâha düşmeden önce, o günâhı çirkin görmek, günah olan şeyden hoşlanmamak, günâhı işlediktan sonra da, işlediğinden dolayı üzülmek ve işlediği günah için tövbe etmek. Allahü teâlâdan af ve mağfiret istemektir.

Ebû Tâlib-i Mekkî, “Kût-ül-kulûb” ismindeki kitabında şöyle buyurur:

“Kişiyi; komşuları, yolculuk yaptığı arkadaşları ve alış-verişte bulunduğu kimseler methederse, onun sâlih bir kimse olduğunda şüphe etmeyin. Ticâretle uğraşmak, çalışıp kazanmak, sâlih olmaya mâni değildir. Bilakis tacir ve san’atkârlar, işlerinde Allahü teâlâdan korkar, haramlardan ve şüphelilerden sakınırsa, namazlarını kılar, zekâtını verir, orucunu tutarsa sâlihlerdendirler.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 288

2) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 189

3) El-A’lâm cild-7, sh. 63

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 337

5) El-Kevâkib-üs-sâire mukaddimesi

6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1052

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NEV’Î

Osmanlılar zamanında yetişen, asrının allâmesi ve reîs-üş-şu’arası (Şâirler reîsi) sayılan fazilet ve hikmet sahibi âlimlerden. Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli’nin müellifi olan Atâî Efendi’nin babasıdır. İsmi Yahyâ’dır. Nev’î diye şöhret bulmuştur. Babası Halvetiyye yolunun ileri gelenlerinden Pîr Ali’dir. Yahyâ bin Ali Nev’î’nin dedesi Nasûh Efendi, Ankara’dan gelip Malkara’ya yerleşen, Hoca Kemâl isminde bir zâtın oğludur. 940 (m. 1533) senesinde bugünkü Tekirdağ iline bağlı Malkara’da doğdu. 1007 (m. 1599) senesinde İstanbul’da vefât etti. Kabri, İstanbul’da Şeyh Vefâ Câmii bahçesinde, Şeyh Şa’bân Efendi’nin kabrinin yanındadır.

Nev’î, ilk tahsilini babasının yanında gördükten sonra, 957 (m. 1550) senesinde İstanbul’a gelip, medrese tahsiline başladı. İlk önce Karamanlı Ahmed Efendi ve onun kardeşi olan Mehmed Efendi’den ilim tahsil etti. Sahn-ı semân Medresesi müderrislerinden olan Karamanlı Mehmed Efendi’den çok istifâde etti. Hocası Mehmed Efendi, 962 (m. 1555) senesinde Edirne Bâyezîdiyye Medresesi’ne ta’yin olununca, Nev’î de onunla beraber gitti. 971 (m. 1563)’de İstanbul Süleymâniye Medresesi’ne nakledilince, hocasıyla birlikte tekrar İstanbul’a döndü. Onun yanında mülâzim (stajyer) olarak çalıştı.

Bu arada babasının telkiniyle tasavvufa yönelen Nev’î, ilk önce Sekrân Bâli Efendi, daha sonra Kurt Mehmed Efendi’nin sohbetinde bulundu. Son olarak Şeyh Şa’bân Efendi’ye talebe olup feyz aldı ve tasavvufta kemâle erdi.

Zâhirî ve bâtınî ilimlerde yüksek dereceye ulaştıktan sonra, ilk olarak 973 (m. 1566) senesinde Gelibolu Balaban Paşa ve Gelibolu Mesih Paşa medreselerinde müderris olarak vazîfelendirildi. 979 (m. 1572) senesinde İstanbul’da Şah Kulu Medresesi, 982 (m. 1574)’de Murâd Paşa Medresesi, 988 (m. 1580)’de Ca’fer Ağa Medresesi, 991 (m. 1583)’de de Mihrimâh Sultan Medresesi’nde müderris olarak vazîfelendirildi. 995 (m. 1587)’de Sahn-ı semân medreselerinden Çınarlı Medresesi müderrisliğine terfi ettirildi. 998 (m. 1590) senesinde Bağdad kadılığına ta’yin edildiyse de, kısa bir müddet sonra, Sultan Üçüncü Murâd Hân tarafından Şehzâde Mustafa’nın muallimliğine getirildi. Daha sonra da Şehzâde Bâyezîd, Osman ve Abdullah’ın da muallimi olarak vazîfelendirildi. Sultan Üçüncü Murâd Hân’ın ihsân ve iltifâtlarına kavuştu. Nev’î bu vazîfede Üçüncü Murâd Hân’ın vefâtına kadar kaldı. Sultan Üçüncü Murâd Hân, Nev’î’ye çok iltifât ve saygı gösterirdi. Şehzâde hocalarının bayramlarda huzûra kabûl edildiği zaman, pâdişâhların ayağa kalkması Osmanlı gelene ğinde olmadığı hâlde, Nev’î geldiği zaman ayağa kalkarak saygı gösterirdi. Ba’zan onunla başbaşa sohbet eder, karşılıklı şiirler söylerlerdi. Sultan Üçüncü Murâd Hân’ın vefâtından sonra pâdişâh olan Üçüncü Mehmed Hân zamanında, Şehzâde hocalığı vazîfesinden alındı. Nev’î, emekli olarak İstanbul’da bulunup; ibâdet, tâat ve zikrle meşgûl iken vefât etti.

Yahyâ bin Ali Nev’î Efendi; âlim, fâzıl, tevâzu ve güzel ahlâk sahibi, devlet ve hükümet erkânı tarafından sevilen, görüşlerine dâima başvurulan, ileri görüşlü ve keskin zekâ sahibi bir zât idi. Pâdişâhdan gelen hediye ve ihsânlardan başkasını kabûl etmezdi. Kâdılık (hâkimlik) hizmetinin mes’ûliyetine vâkıf olduğu için, bu vazîfeye getirilmekten kaçınırdı. Hattâ Bağdad kadılığına ta’yini için emir yazılırken ağlamış, şehzâde hocalığına ta’yin edildiği haberini duyunca, sevinip secdeye kapanmıştı. Pâdişâhtan gelen, hediyeleri ve almış olduğu bol maaşı fakir fukaraya hediye olarak dağıtırdı.

Vefât ettiği zaman malı ve serveti çıkmadığı için, cenâze masrafları pâdişâh tarafından ödenmiş idi.

Dünyâya önem vermez, haramlardan ve şüphelilerden şiddetle kaçınır, Allahü teâlânın emirlerini yerine getirmekte çok titiz davranırdı. İlmî üstünlüğü yanında, tasavvufda ve ma’rifet derecelerinde de yüksek idi.

Aynı çağda yaşamış olan, Sultân-üş-şu’arâ diye bilinen Bakî Efendi’den sonra, zamanının şâirleri arasında en yükseği idi. Nev’î, şiirlerini sâde, külfetsiz yazan, edebî san’atlara fazla önem vermeyen hisli, içli, Allah aşkı ve şevki ile dolu bir şâirdir. Hikmetli ve tasavvufî mâhiyette şiirleri çoktur. Nitekim bu husûsu;

“Bu sâde nazmı, ehl-i sanayi’ beğenmese,
Nev’î ne gam, bizim sözümüz âşikanedir”

beytiyle kendisi de tasdik etmiştir.

Eserleri: Yahyâ bin Ali Nev’î Efendi; kelâm, tasavvuf, akâid, fıkıh, mantık ilimlerine dâir otuzu aşkın kıymetli eser yazmıştır. Bu kıymetli eserlerinin ba’zıları şunlardır: 1-Fusûs-ül-hikem tercümesi, 2- Hadîs-i Erba’în tercümesi: 977 (m. 1569) senesinde Gelibolu’da Mesih Paşa Medresesi müderrisi iken yazdığı manzûm tercümedir. 3- Hâşiye-i Evâil-i Mevâkıf, 4- Şerhu Risâle-i kudsiyye li Molla Fenârî, 5- Muhassal-ül-Kelâm fî ilm-il-kelâm, 6- Tehâfüt-ül-felâsife ve Heyâkil-ün-Nûr haşiyeleri, 7- Nevây-ı Uşşak, 8- Risâle-i kelâm-ı nefsî, 9-Rısâle-i ilmiyye, 10- Tercüme-i Akâid, 11- Risâle-i mantık, 12- Şerh-i dû beyt-i mesnevî, 13- Gevher-i Râz, 14- Sûre-i Mülk tefsîri, 15- Risale fî ilm-il-münâzara, 16- Hâce Cihân’ın münşeâtının tercümesi, 17- Netâyic-ül-fünûn: Târih, hikmet, siyâset, hey’et, astronomi, kelâm, usûl, hılâf, tefsîr, tasavvuf, rü’yâ ta’biri, tıb, tevhîd, nahiv, sarf, şiir, lügat, hat (yazı san’atı) fıkıh ilimlerinden bahseden Türkçe bir eserdir. 18- Hasb-i hâl: İlâhî aşkın cezbelerinden bahseden manzûm bir eserdir. 19- Münâzara-i Tüti ve zâg, 20- Dîvân: içinde, girişten sonra 13 kaside, 5 Terci-i bend, 1 murabba, 2 tahmis, 421 gazel ve çeşitli şiirler vardır. 21 Îsâgûcî şerhi, 22- Fezâil-ül-vüzerâ ve Hasâil-ül-ümerâ, 23- Ta’likâtün alet-Telvîh vel-Hidâye vel-Miftâh, 24- Şerh-ut ta’lîm vel-müteallim, 25- Risâletün fil-fark-ı beyn-el-Eş’ariyye vel-Mâturîdiyye.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 215

2) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 474

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 531

4) El-A’lâm cild-8, sh. 156

5) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 419-420

6) Osmanlı Müellifleri cild-2, sh. 437

7) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4621

? Tezkiret-üş-şu’arû cild-2, sh. 1008

9) Esâmi sh. 329

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NEV’Î-ZÂDE ATÂÎ

Osmanlılar döneminde yetişen tarihçi ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi Muhammed Atâullah’tır. Atâî diye şöhret bulmuştur. Osmanlı âlim ve şâirlerinden Nev’î diye meşhûr olan Yahyâ bin Pîr Ali bin Nasûh’un oğludur. Bu yüzden Nev’î-zâde diye de bilinir. 991 (m. 1583)’de İstanbul’da doğdu. 1044 (m. 1634) senesinde İstanbul’da vefât etti. Vefâ Câmii bahçesinde, babasının yanına defnedildi.

Küçük yaşından i’tibâren ilim tahsiline yönelip, ilk tahsilini babasından aldıktan sonra, Kâf-zâde Feyzullah Efendi’den ilim öğrendi. Ahî-zâde Abdülhalîm Efendi’den de aklî ve naklî ilimleri tahsil edip, yüksek ilmî dereceye ulaştı. 1014 (m. 1605) senesinde İstanbul Canbâziye Medresesi müderrisliğine tayin edildi. 1017 (m. 1608) senesinde medreseden ayrılıp kadılık mesleğine geçti ve Lofça kadılığına ta’yin edildi. 1019 (m. 1610) senesinde Babaeski kadılığına nakledildi. Daha sonra sırasıyla; Varna, Rusçuk, Silistre, Tekfur Dağı, Hezargrand, Tırnova, Tırhala, Manastır ve Üsküp kadılıklarında bulundu. 1044 (m. 1635) senesinde bu vazîfeden alınıp İstanbul’a döndü. Kısa bir müddet sonra vefât etti.

Nev’î-zâde Atâullah Efendi, âlim ve fâzıl bir zât olup, evliyânın büyüklerinden Üsküdarlı Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerinden ma’nevî feyz aldı. Atâullah Efendi, güler yüzlü, hoş sohbet idi. Kâdılık yaptığı müddet içinde, doğruluk ve adâletle hükmetmiş idi. Allahü teâlânın emirlerinin yapılması ve yasaklarından sakınılması husûsunda, çok dikkatli ve titiz idi. Atâullah Efendi, fıkıh ve târihde ihtisas sahibi idi. Şairliği de bulunan Atâî’nin, birçok kıymetli eserleri vardır. Bu eserlerinin ba’zıları şunlardır.

1- Hadâik-ül-hakâyık fî tekmilet-iş-Şakâyik: Eserlerinin en önemlisi ve meşhûr olanıdır. Kanunî Sultan Süleymân Hân’dan, yaşadığı zamana kadar yetişen, ulemâ ve meşâyıhın hâl tercümelerinden meydana gelen bir eserdir. Taşköprü-zâde’nin başlangıcından i’tibâren Osmanlı ulemâ ve meşâyıhının hâl tercümelerini anlatan “Şakâyık-ı Nu’mâniyye fî ulemâ-id-devlet-il-Osmâniyye” adlı eserinin, Edirneli Mecdî Efendi tarafından yazılan Türkçe tercümesinin zeylidir. Taşköprü-zâde’nin bıraktığı yerden başlamıştır. Şakâyik zeyli diye de bilinen bu eserini, Üsküp kadılığı yaptığı sıralarda tamamlamıştır. 2- El-Kavl-ül-Hasen fî cevâb-il-kavl li-men: Fıkıh ilmine dâir Arabça olarak yazdığı bu eseri, onun ilmî kudretini gösterir. 3-Dîvân: Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’ye ithaf etmiş olduğu bu eserinde; kaside, gazel ve diğer nazım türlerinde şiirleri vardır. 4- Hamse: Sâkînâme, Nefhat-ül-ezhâr, Sohbet-ül-ebhâr, Hefthuvân ve Hilyet-ül-efkâr adlı beş manzûm eserden meydana gelmiştir. Umûmiyetle tasavvufî ve nasîhat niteliğinde şiirler mevcûttur. 5- Münşeât: Sekiz mektûptan ibârettir. 6- Fetâvâ-i Atâiyye.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Osmanlı Müellifleri cild-3, sh. 95

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 277

3) El-A’lâm cild-7, sh. 141

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 284

5) Kâmûs-ül-alâm cild-4, sh. 3161

6) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 263İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
Nİ’METULLAH GEYLÂNÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ni’metullah bin Abdullah bin Muhyiddîn’dir. Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin soyundandır. 972 (m. 1564) senesinde Hindistan’da doğdu. 1046 (m. 1636) senesinde Mekke-i mükerremede vefât etti. Ni’metullah Geylânî, güzel hasletleri ve vasıfları kendisinde toplamıştı. Çok kerâmetleri görüldü. 1014 (m. 1605) senesinde Mekke-i mükerremeye gitti. Birkaç sene Mescid-i haramdan ayrılmadı. Bu müddet içerisinde hiç konuşmadı. Sonra, Şa’b-ı Âmir denilen mahallede ikâmet etti. Orada evlendi.

Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevvereliler arasında sevilip sayılırdı. Kerâmetlerini ve iyi hâllerini gören büyük âlimler onu medhettiler. Allâme Ali bin Ebû Bekr, onu öven kaside de yazdı.

Ni’metullah Geylânî, “Aynât” adlı eserin sahibi Şeyh Ebû Bekr bin Sâlim Ba’levî’den tasavvuf yolunu öğrendi. Başlangıçta riyâzetle meşgûl oldu. Birkaç ay, bir mağarada yalnız başına kaldı. Mağaradan çıktığı zaman ilim ve ma’rifetler konuşmaya başladı. Çok kerâmetleri görüldü. Allâme İbrâhim Dehhân, onun kerâmetlerini bir eserde toplamaya başlamıştı. Fakat bunu kimseye söylememişti. Bu sırada Ni’metullah Geylânî, Allâme İbrâhim Dehhân’ın yanına gitti ve; “Ey İbrâhim: insanın yağmur damlalarını sayması mümkün mü?” diye sordu, İbrâhim Dehhân; “Hayır, mümkün değil” dedi. Bunun üzerine Ni’metullah Geylânî; “İşte bizim kerâmetlerimiz de böyledir” buyurdu. O zaman İbrâhim Dehhân böyle bir eseri hazırlamaktan vazgeçti.

Birgün Ni’metullah Geylânî, makam ve mevki sahibi birisinin yanına gitmişti. Orada, Mekke-i mükerreme âlimlerinden Şeyh Ferrûh da bulunuyordu. Ni’metullah Geylânî içeri girince, Şeyh Ferrûh derhal ayağa kalkıp hürmette bulundu. Makam ve mevki sahibi şahıs ise, Allahü teâlânın sevgili kullarından olan bu zâtı küçümseyerek, ona karşı gereken saygı ve hürmeti göstermedi. Ni’metullah Geylânî, o kibirli şahsın yanından ayrılınca, o şahıs humma hastalığına yakalandı. Bunun üzerine makam ve mevki sahibi olan o şahıs hatâsını anlayarak, Şeyh Ferrûh’u, Ni’metullah Geylânî’ye gönderdi. Onun vasıtasıyla özür dileyip af taleb etti. O zaman Ni’metullah Geylânî; “Ondaki o kibir hâli gidip tevâzu sahibi oluncaya kadar, üç gün humma hastalığı onda devam edecek” dedi. Nitekim, humma hastalığı üç gün devam etti. Hummadan dolayı çok perişan oldu. Yaptığı işten dolayı pişman oldu ve tövbe etti. O olaydan sonra herkese karşı tevâzu ile davranmaya başladı.

Orta hâlli tüccârlardan birisi, Ni’metullah Geylânî’nin giyecek ve benzeri ihtiyâçlarını te’min ederdi. Ni’metullah Geylânî, birgün o tacirin yanına giderek, ne kadar borcu biriktiğini sordu. Tacir, elli dirhem borcu olduğunu söyledi. Ni’metullah Geylânî; “İstersen, sana o elli dirhemi vereyim, istersen o elli dirhemi benden alma, biz de buna karşılık sana, ellibin dirhem veririz” dedi. Tüccâr; “Siz bilirsiniz” dedi. Ni’metullah Geylânî, tacire; “Yalnız elli dirhemi benden almamak husûsunda gönlün râzı mı?” dedi. Tacir, “Evet, râzı” dedi. Ni’metullah Geylânî; “O zaman git, güvendiğin birisi ile bana bu elli dirhemi bağışlayıp bağışlamayacağın husûsunda istişâre et” dedi. O tüccâr da gidip halası ile istişâre etti. Halası onu çok severdi. Halasına, Ni’metullah Geylânî’nin söylediklerini anlattı. Halası o elli dirhemi, Ni’metullah Geylânî’den almamasını tavsiye etti. Sonra tacir, Ni’metullah Geylânî’nin yanına gelerek; “Efendim, o elli dirhemi gönül rızâsı ile size bıraktım” dedi. O zaman Ni’metullah Geylânî tacire; “O hâlde git biz sana va’dimizi yerine getiririz” dedi. Çok geçmeden, tacir çok para kazandı. Ellibin dirhemden fazlasına sahip oldu.

Ni’metullah Geylânî, devlet ileri gelenlerinden birisinin yanına gitti. Haksız yere ceza gören bir garîbin affedilmesini taleb etti. Fakat o yetkili onun bu isteğini kabûl etmedi. Oradan çıkınca, Ni’metullah Geylânî; “O bizim bu isteğimizi kabûl etmedi. Kendisi yakın zamanda falanca yerde cezasını görür” dedi. Çok geçmeden, Mısır’dan gelen askerler, o şahsı ve kardeşini yakalayıp, Ni’metullah Geylânî hazretlerinin dediği yerde astılar.

Bulunduğu şehrin vâlisi birisine kızıp; “Bu şehirde durma hemen ayrıl” diye haber gönderdi. Ayrılması için sekiz gün de mühlet vermişti. O şahıs da Ni’metullah Geylânî “ye gelip hâlini arz eyledi. Ni’metullah Geylânî vâliye haber gönderip, o şahsı affetmesini istedi. Fakat vâli, Ni’metullah Geylânî’nin bu isteğini kabûl etmedi. Ni’metullah Geylânî bir müddet sustuktan sonra vâlinin şehirden çıkarmak istediği zâta; “Bu şehirden sen çıkmayacaksın, fakat o çıkacaktır” dedi. Vâli iki-üç gün sonra görevden alındı ve şehirden çıkarıldı. Yerine başkası ta’yin edildi.

Evliyânın büyüklerinden Hasen Acîmî şöyle anlattı: “Babam, Ni’metullah Geylânî’ye; “Çocuklarımın açlık çekmesinden korkuyorum” dedi. Ni’metullah Geylânî de; “Çocukların inşâallah açlık çekmezler” buyurdu. Elhamdülillah sıkıntı ve meşakkat olacak bir açlık çekmedik.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 277

2) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 455

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NİKSÂRÎ-ZÂDE (Muhammed bin Mustafa)

Osmanlı devri âlim ve şâirlerinden. İsmi, Muhammed bin Mustafa olup, yine Osmanlı âlimlerinden Niksârî Mustafa Efendi’nin oğlu ve Sahn-ı semân müderrislerinden Muhammed Çelebi’nin birâderidir. Niksârî-zâde Muhammed Efendi diye tanınmıştır. Birâderi müderris Muhammed Efendi de, Niksârî-zâde Muhammed Efendi diye tanınmıştır. 945 (m. 1538) senesinde babası Bağdat kadısı iken doğdu. 1025 (m. 1616) senesi Ramazân-ı şerîf ayının onbeşinci günü, tâ’ûn hastalığından İstanbul’da vefât etti. Edirnekapı dışında, babalarının yanında medfûndur.

İlim tahsiline ağabeyi Muhammed Efendi’den okuyarak başlayan Niksârî-zâde, ayrıca, Hisâlî, Kayın Çelebi, Çeşmeci-zâde ve Şah Efendi gibi âlimlerden de ilim öğrendi. İlim tahsili esnasında başka şeylerle meşgûl olmayıp, bütün gayreti ile çalışarak arzu ettiği ilimleri tamamen öğrendi.

İlim tahsilini tamamladıktan sonra pâdişâh fermanı ile; Varna, Silistre ve Tırnova kazalarında kadılık yaptı. 990 (m. 1582) senesinde Şumnu’ya kadı ta’yin edildi.

1005 (m. 1596) senesinde Üsküdar’da bulunan Muhammed Paşa Medresesi’ne müderris oldu. Aynı sene içinde Edirnekapı medreselerine naklolundu. Üç sene sonra Sahn-ı semân medreselerinden birine, bir sene sonra da Selanik kadılığına ta’yin oldu. Daha sonra Bursa Yenişehir kadılığına ta’yin olundu ise de kabûl etmedi.

1011 (m. 1602) senesi Muharrem ayında tekrar Sahn-ı semân medreselerinden birinde müderris olarak görevlendirildi. Aynı sene Ramazan ayında, Edirne’de bulunan Sultan Selîm Medresesi’ne ta’yin olundu. Daha değişik vazîfelerde de bulunduktan sonra, 1025 (m. 1616) senesinde vefât etti.

Molla Muhammed çok nüktedân, hoş sohbet bir zât idi. Gayet mütevâzi idi. Büyükle büyük, küçükle küçük olurdu. Kendini kimseden üstün görmezdi. Fakirler ve ihtiyâç sahipleri ile de ilgilenir, herkesin gönlünü ve sevgisini kazanırdı. Sözleri gayet kibar, gönül alıcı idi. Niksârî mahlasıyla yazdığı şiirleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 584İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NİŞANCI-ZÂDE MEHMED EFENDİ

Târih ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Mehmed bin Ahmed bin Ramazan’dır. Babası, Ramazan-zâde Nişancı-zâde Ahmed Efendi’dir. Mehmed Kudsî Efendi, bunun kardeşidir. 962 (m. 1555) senesinde doğdu. 1031 (m. 1622) senesinde İstanbul’da vefât edip, Edirnekapı dışında Emîr Buhârî Tekkesi bahçesine defnedildi.

Çeşitli medreselerde ilim tahsil ettikten sonra, Hoca-i sultanî Şeyhülislâm Hoca Sa’deddîn Efendi’den icâzet (diploma) aldı. İlk defa, Başçı İbrâhim Medresesi’ne, 993 (m. 1585) senesinde Eyyûb Sultan’da Cezri Kâsım Paşa Medresesi’ne, 999 (m. 1591)’da Siyavuş Paşa’da Fatma Sultan Medresesi’ne, 1002 (m. 1593) senesinde Sahn-ı semân medreselerinden birine, iki sene sonra da ta’yin edildiği Sultan Selîm Medresesi’ni istememesi üzerine, Bağdat kadılığına ta’yin edildi. İki sene bu vazîfede kaldıktan sonra İstanbul’a çağırıldı. İki sene sonra Yenişehir kadılığına ta’yin edildi. Bir sene sonra bu vazîfeden ayrıldı. 1012 (m. 1603) senesinde Üsküdar kadısı oldu. Bir sene sonra bu vazîfeden alındı. 1013 (m. 1604) senesinde yeniden Üsküdar kadısı oldu. 1020 (m. 1611) senesinde Haleb kadılığına, 1021 (m. 1612) senesinde Bağdad kadılığına ta’yin edildi. 1022 (m. 1613) senesinde bu vazîfeden ayrılıp, İstanbul’a döndü. 1026 (m. 1617) senesinde tekrar Haleb kadılığına, 1027 (m. 1618) senesinde Mekke-i mükerreme kadılığına, 1031 (m. 1621) senesinde Edirne kadılığına ta’yin edildiyse de, ömrü vefa etmeyip yolda vefât eyledi.

Müderrisliğinde ilim öğretmek, kadılığında adâlet dağıtıp, insanların huzûr içinde yaşamaları için çalışmakla meşgûl olan Nişancı-zâde Mehmed Efendi, resmî vazîfeden uzak kaldığı yıllarda, kitap yazmakla meşgûl oldu. “Mir’ât-ı kâinat” adlı eserinde mahlûkâtın yaradılışından, Kanunî Sultan Süleymân Hân’ın vefâtına kadar geçen hâdiseler hakkında bilgi verdi. Birçok âlimin eserlerinden toplayarak yazdığı eserini sekiz kısma ayırdı. Çeşitli kitaplara haşiyeler yazıp, düzeltmeler yapan Mehmed Efendi, Çelebi Sultan Mehmed Hân tarafından idâm edilen Şeyh Bedreddîn’in sapık fikirlerini ihtivâ eden, “Câmi-i füsuleyn” adlı kitabın bozuk taraflarına, doğru cevaplar yazdı. Meydana gelen bu esere, “Nûr-ül-ayn fî ıslâh-ı Câmi’ il-füsuleyn” adını verdi. Bu eserlerinden başka; Husûl-ül-merâm min usûl-ül-İmâm, Siyer-ül-enbiyâ-il-ızâm vel-hulefâ-il-kirâm esselâtîn-il-kuddâm, El-Fetâvâyı Rûmiyye, Mir’ât-ül-eyyâm fî mirkat-il-i’lâm, Maksad-ıl-ümme min mesned-il-cimine adlı kitapları da bilinen eserleri arasındadır.

Nişancı-zâde Mehmed Efendi’nin “Mir’ât-ı kâinat” kitabı hakkında, büyük âlim Seyyid Abdülhakîm-i Arvâsî hazretleri; “Mir’ât-ı kâinat isimli bir kitap vardır. Bilhassa ikinci kısmı, Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) i’tibâren çok hoştur” buyururlardı.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Fezleke (Kâtib Çelebi) cild-2, sh. 29

2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 648

3) Ayîne-i zurefâ (Cemâleddîn Efendi) sh. 28

4) Osmanlı Müellifleri cild-3, sh. 141

5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 272

6) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 157

7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1054

? Mir’ât-ı kâinat, İstanbul 1258, ikinci kısım sh. 229İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NÛH BİN MUSTAFA

Hanefî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Nûh bin Mustafa Rûmî’dir. Konya’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1070 (m. 1660) senesinde Mısır’da vefât etti. Karâfet-ül-kübrâ kabristanına defnedildi. Sonradan kabri üzerine büyük kubbeli bir türbe yapıldı.

Nûh bin Mustâfa, Anadolu’dan gelip Mısır’a yerleşmiştir. Tahsilini Mısır’da yaptı. Tefsîr, fıkıh, usûl, kelâm ve başka ilimlerde üstün dereceye yükseldi. Şöhreti her yere yayıldı. Bütün faziletleri kendisinde toplamış olup, güzel ahlâk sahibi bir zât idi.

Nûh bin Mustafa, Mısır’ın birçok yerlerini dolaştı. Âlim, sâlih, velî zâtlarla görüştü. Fıkıh ilmini, Şeyhülislâm Ali bin Gânim Makdisi’nin yetiştirdiği büyük âlim Abdülkerîm Sûsî’den, hadîs ilmini, Mısır Muhaddisi diye anılan vâ’iz Muhammed Hicâzî’den öğrendi. Tasavvuf bilgilerinde de üstün bir dereceye yükseldi. İcâzet aldı. Halvetî yolunun büyüklerinden oldu. Tasavvufta hocası, Ârifi-billah Hasen bin Ali bin Ahmed bin İbrâhim Halveti’dir.

Nûh bin Mustafa çok kıymetli eserler yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Eşref-ül-mesâlik fil-menâsik, 2-El-Bülgat-ül-mütercim fil-lüga, 3-Tuhfet-üz-zâkirin, 4- Ed-Dürr-ül-münazzam fî menâkıb-il-İmâm-il-a’zam, 5- Ref-üz-zünûn an hakîkat-it-tâ’ûn, 6-Zübdet-ül-kelâm fî mâ yahtâcü ileyh-il-hâss vel-â’mm fil-akâid, 7-Es-Seyf-ül-mücrim, 8- Es-Salâtür-Rabbâniyye, 9- İkd-ül-Mercân, 10-Umdet-ür-râgıbîn, 11- Feth-ul-celîl, 12-El-Fevâid-üs-seniyye, 13- El-Fevâid-ül-mühimme, 14- El-Kavl-ül-Ezher, 15-El-Kavl-üd-dâl alâ hayât-il-Hıdır, 16-El-Kelâm-ül-mesbûk, 17- El-Kelimât-üş-Şerîfe fî tenzîh-il-İmâm-ı Ebî Hanîfe, 18- El-Lüm’atü fî âhiri zuhr-il-Cum’ati, 19- Mürşid-ül-Hüdâ, 20-Matla-ül-Bedr fî fedâili leylet-ül-Kadr, 21- Netâic-ün-nazar.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 119

2) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 458

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 498

4) Osmanlı Müellifleri cild-2, sh. 44

5) Brockelmann Sup-2, sh. 432

6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 253 cild-2, sh. 1199, 1302, 1362

7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 370, 1055

? İzâh-ul-meknûn cild-1, sh. 87, 451 cild-2, sh. 110, 207, 375İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NÛR MUHAMMED PÜTNÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, nûr Muhammed Pütnî olup, doğum ve vefât târihleri kat’î olarak bilinmemektedir. Onbirinci asrın ortalarında vefât etti.

Rivâyet edilir ki: nûr Muhammed, önceleri zâhirî ilimleri tahsil etmekle meşgûl idi. Zâhirî ilimlerdeki tahsilini tamamladıktan sonra, tasavvuf yolunda da ilerlemek arzusu kalbine düşüp, bu aşkla yanmaya başladı. Derdine derman bulmak için yollara düşüp, kendini Rabbine kavuşturacak bir yol gösterici aramaya koyuldu. Hindistan’ın çok şehirlerini dolaştı. Çok kimselerin hizmetlerinde bulundu ise de hiçbirinden maksadına kavuşamadı. Nihâyet bahtının dizginleri onu, bedeni yerde, rûhu çok yükseklerde bulunan Hâce Muhammed Bâkî-billah’ın yüksek kapısına götürdü. O yüksek huzûrdan kalb zikrini aldı. Daha sonra hazret-i Hâce, onun terbiye ve yetişmesini İmâm-ı Rabbânî hazretlerine havale etti.

Rivâyet edilir ki: Şeyh nûr Muhammed’in tasavvuf yoluna girişinin ilk zamanlarında, İmâm-ı Rabbânî hazretleri Dehlî’ye teşrîf etmişlerdi. Hâce Hüsâmeddîn Ahmed ve diğer ba’zı zâtlar, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinden, “Avârif-ül-me’ârif” kitabından okumalarını rica eylediler. İmâm-ı Rabbânî hazretleri de kabûl buyurup, okumaya başladılar. Mevlana Tâhir Lâhorî ve Şeyh nûr Muhammed de dinliyenler arasında idiler. Ders esnasında bu ikisinin kalbine şöyle bir düşünce geldi: “Hazret-i İmâm, dinliyenlerden ba’zılarının hâllerine dikkat etmeden anlatıyor. Ders esnasında yüksek hakîkatlerden ve ince bilgilerden anlatmıyor. Sâdece okuyor. O hâlde bizim onların huzûrunda bu kitabı dinlememizde ne fayda vardır? Okunanları zâten biliyoruz.” İmâm-ı Rabbânî hazretleri, onların düşüncelerini kerâmetiyle anladı ve böyle düşünmelerine üzülüp: “Şu iki kişiyi meclisimizden çıkarın. Hattâ Fîrûzâbâd (Dehlî) kalesinin dışına atın!” dedi. Bu ikisi günlerce dışarılarda dolaştılar. Hâce Hüsâmeddîn’in şefaat etmesi için her akşam gelirler, kale kapısının etrâfında dolanıp dururlardı. Nihâyet Hâce Hüsâmeddîn Ahmed (kuddise sirruh) onlara yardım etmek istedi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri; “Bırakınız. Onların nefsi aldatıcıdır” buyurdular. Hâce Hüsâmeddîn (kuddise sirruh) arzetti ki: “Efendim! Fîrûzâbâd Mescidi’nin altında bulunan ba’zı hücre ve odalar pislik içerisindedir. Eğer emrederseniz, ikisi gelsin oraları temizlesinler. Hem nefsleri kırılır. Hem de hizmet etmiş olurlar.” İmâm-ı Rabbânî hazretleri Hâce Hüsâmeddîn’in (kuddise sirruh) bu sözünü kabûl buyurup, bu iki genç geldiler ve o temizlik işini yaptılar. Bundan sonra hazret-i İmâm bunlara lütuf ve şefkatle muâmele etti. Onların eski hâlleri kalmadı. Beyt:

Sâlikin kalbi hasta, rehber akıllı doktor,
Canlanmayı, doktorun sözünü tutana sor.

Bu hâdiseden sonra, eski i’tirâz hâllerinin hepsini kalbinden söküp atan nûr Muhammed, tam bir zevk, şevk, acz ve itaatle İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin huzûrunda bulundu. Nûr Muhammed, çok nasîbli ve pek bahtiyar idi. Çünkü yaratılışında bulunan temizlik ve yükseklik sebebiyle, hazret-i İmâm’ın huzûrunda husûsî hizmette bulunanlar arasına girdi. Abdest suyunu ve misvakı hazırlamak gibi hizmetlerle şereflendi. Kendine lâyık hâllere ve yüce makamlara kavuştu. Sekiz-dokuz sene gibi uzun müddet, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin, huzûr, sohbet ve hizmetlerinde yetişip, ma’nevî makamları aşarak, daha yüksek mertebelere, çok üstün hâllere, insanları ma’nevî olarak terbiye edip yetiştirme derecelerine kavuştu. Öyle oldu ki, İmâm-ı Rabbânî hazretleri bu yüksek talebesi için; “Şeyh Nûr, ricâl-i gaybdendir”, başka bir defa da; “Şeyh nûr Muhammed sözümüzü tuttu” buyurmuşlardır. Ona icâzet ve hilâfet verdi. Hindistan’ın büyük şehirlerinden olan Pütne’ye gönderdi.

Emre uyarak Pütne’ye giden nûr Muhammed’in hâli, yapısı, tabiatı, inzivâ ve yalnızlıktan hoşlandığı için, tenhâlarda kendi hâlinde kaldı ve insanlarla görüşmekten çekindi. Onun bu hâli, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin kulağına gidince, bu büyükler yolunun esâsı olan sohbetten kaçmaması îcâbettiğini bildirmek için gönderdiği iki mektûp şöyledir:

“Allahü teâlâya hamd olsun. O’nun seçtiği, sevdiği kullarına selâm olsun. Ey akıllı kardeşim! Allahü teâlânın emirlerini yapmak ve yasaklarından kaçmak lâzım olduğu gibi, insanların haklarını ödemek ve onlarla iyi geçinmek de lâzımdır. “Allahü teâlânın emirlerini büyük bilmek ve O’nun yarattıklarına acımak lâzımdır” hadîs-i şerîfi, bu iki hakkı yerine getirmenin lâzım olduğunu göstermektedir. Bu iki hakdan yalnız birini gözetmek kusur olur. Bir bütünün bir parçası, onun hepsi demek değildir. Bundan anlaşılıyor ki, insanlardan gelen sıkıntılara katlanmak lâzımdır. Onlarla iyi geçinmek vâcibdir. Kızmak iyi olmaz. Sert davranmak yakışmaz. Beyt:

Seviyorum diyenin, güzel olsa da pek,
Nazlılığı bırakıp, naz çekmesi gerek.

Sohbette çok bulunmuştunuz. Va’z ve nasihatleri çok dinlemiştiniz. Onun için sözü uzatmıyorum. Birkaç kelime ile kısa kesiyorum. Allahü teâlâ bizi ve sizi İslâmiyetin doğru yolunda bulundursun. Âmîn.” (1. cild, 170. mektûp)

“Allahü teâlâya hamd olsun. O’nun seçtiği kullarına selâm olsun. Kardeşimiz Şeyh nûr Muhammed bu fakirleri öyle unuttu ki, bir selâmla, bir haberle bile hatırlamamaktadır. Bir köşeye çekilip uzlet etmek istiyordunuz. Ona kavuştunuz. Fakat öyle sohbetler vardır ki, uzletten daha kıymetlidir. Üveys-i Karnî’yi (r.aleyh) düşününüz. Uzlet etmek istedi. Bunun için insanların en iyisi olan Resûl aleyhisselâmın sohbetine kavuşamadı. Sohbetin yükselttiği derecelere erişemedi. Tabiînden oldu. Birinci derecede olmaktan ikinci dereceye düştü.

Allahü teâlânın lütfu ve ihsânı ile, hergün bir başka sohbet olmaktadır. Hadîs-i şerîfte: “İki günü bir olan aldanmıştır” buyuruldu. Size ve doğru yolda olanlara ve Muhammed Mustafâ’nın ( aleyhisselâm ) izinde bulunanlara selâm olsun!” (1. cild, 270. mektûp)

Hocasının bu işâret ve emirlerine uyarak şehrin kenarında bulunan Künk suyu sahilinde bir yer seçen nûr Muhammed, orada samanlardan ve dallardan bir kulübe yaptı. Çoluk-çocuğu ile o kulübeye taşınıp, kanâat ve tevekkül üzere yaşadı. Kulübesinin yanında aynı şekilde bir de mescid bina edip, sâdık talebelere ilim ve feyz vermekle meşgûl oldu. O beldede ve civarda bulunan insanların ona olan i’tikâd ve bağlılıkları kuvvetlendi. Yolu güzel, yetiştirmesi kolay oldu. Talebelerini yüksek makamlara kavuşturdu. Dünyâya, dünyalığa ve dünyâ ehline zerre kadar önem vermedi. Kimseden birşey almayıp, gönül ve kanâat zengini olarak yaşadı.

“Hadarât-ül-Kuds” isimli meşhûr eserin sahibi olan Bedreddîn-i Serhendî (kuddise sirruh) şöyle anlatır: “Bu fakîr daha İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) huzûrlarına ilk gittiğimde, Şeyh nûr icâzet alıp Pütne’ye gitmişti. Hazret-i İmâm’ın büyük oğulları Muhammed Sâdık hazretlerinin 1025 (m. 1616) senesinde vefât etmesinden sonra Serhend’e geldi. Yanında ve huzûrunda bulundum. Nefsinden son derece kurtulmuş, fenâ, yokluk denizine dalmış olup, alnından yokluk eserleri damlıyordu. Kendini öyle setr ederdi ki, görenler sanki “Elif-bâ”yı bile bilmiyor ve bu büyükler yolundan hiç nasîb almamış zannederlerdi. Ben ba’zan sohbetlerinde bulunurdum. Sohbetinde bulunanlara yakınlık gösterir, ibâdet ve tâata teşvik ederdi.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Şeyh nûr Muhammed’e (kuddise sirruh) yazdıkları bir mektûp:

“Allahü teâlâya hamd olsun. O’nun seçtiği kullarına selâm olsun! Şerefli mektûbunuz geldi. Hâllerinizin hep değişmekte olduğunu yazıyorsunuz. Biliniz ki, Allahü teâlâ, âlemin içinde olmadığı gibi, âlemin dışında da değildir. Âlemden ayrı olmadığı gibi âlem ile bitişik de değildir. Allahü teâlâ vardır. Fakat, içerde, dışarda, bitişik ve ayrı değildir. Allahü teâlâyı böyle bilmeli, böyle aramalı ve böyle bulmalıdır. Eğer, pek az da olsa, böyle birşey anlaşılırsa, zıllere, görüntülere saplanıldığı anlaşılır. Allahü teâlâyı, hiçbir şeye benzemez, hiç anlaşılamaz olarak aramalıdır. O makama, hiç anlaşılamayacak bir şekilde kavuşmağa çalışmalıdır. Bu büyük ni’mete ancak büyük âlimin sohbeti ile kavuşulabilir. Söylemekle, yazmakla anlatılamaz ve anlaşılamaz. Vazifenizi yapmağa çalışınız! Buluşmamıza kadar hâllerinizi yazınız! Selâm ederim.” (2. cild, 34. mektûp)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Berekât-ı Ahmediyye sh. 351

2) Hadarât-ül-Kuds sh. 311

3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 686, 840, 1095

4) Mektûbât-ı İmâm-ı RabbânîİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
RAMAZAN MAHFÎ

Anadolu’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi Ramazan’dır. 949 (m. 1542) senesinde Afyon’da doğdu. 1025 (m. 1616) senesinde İstanbul’da vefât etti. Koca Mustafa Paşa civârındaki dergâhında hazırlanan bir yere defnedildi.

Ramazan Mahfi, aklî ve naklî ilimleri tahsil ettikten sonra, tasavvuf yoluna girdi. Şeyh Kâsım Çelebi’den tasavvuf yolunun inceliklerini öğrendi. 994 (m. 1586) senesinde İstanbul’a gitti. Koca Mustafa Paşa civârında, Bezistânî Hâce Hüsrev Bey’in yaptırdığı dergâha şeyh olarak ta’yin edildi. Mahfî mahlasından da anlaşıldığı üzere gizlilik yoluna meylettiğinden, zamanında hâlleri meşhûr olmamıştır. Bu yüzden geniş bir hâl tercümesi yoktur.

Sünbül Efendi’nin, Ramazan Efendi hakkında gösterdiği kerâmet şöyle anlatılır: “Ramazan Efendi’nin dergâhının olduğu yer önceleri bahçe idi. Birgün Sünbül Efendi buradan geçerken, dergâhın bulunduğu yerde oturarak; “Buradan tevhîd kokusu geliyor” buyurdu. Hâlbuki Ramazan Efendi daha doğmamıştı. Fakat daha sonra İstanbul’a gelen Ramazan Efendi buraya gelip yerleşti ve insanlara doğru yolu gösterdi.”

Ramazan Efendi, hilm ve vekâr sahibi olup, ilâhî muhabbet sâhiblerinin hürmet ve i’tibârına mazhar oldu. Rü’yâ ta’birinde çok derin bilgilere sahipti. Zamanın vezirlerinden Mahmûd Paşa, Ramazan Efendi’ye bağlı olanlardan idi. Vezirliği bırakarak, tasavvufa yönelip, bu bağlılığı devam ettirmek istiyordu. Birgün Sadr-ı a’zam Yemişçi Hasen Paşa’nın elinden kaçıp, Ramazan Efendi’ye sığınmıştı. Sadr-ı a’zam onun, Ramazan Efendi’nin dergâhında gizlendiğini öğrenince, adam gönderip, onu oradan almalarını emretti. Fakat Ramazan Efendi, Mahmûd Paşa’yı teslim etmedi. Birgün Sadr-ı a’zam bizzat kendisi gelip, veziri teslim almak isteyince, Ramazan Efendi; “Bizim dergâhımızda paşa yoktur. Cümlesi derviştir, isterseniz gelsinler, görünüz, hangisi Mahmûd Paşa ise alınız” dedikten sonra, dervişleri çağırdı. Mahmûd Paşa onların arasında aba giymiş olarak bulunuyordu. Hasen Paşa onu bu hâlde görünce, işte budur demeye gücü yetmedi ve oradan ayrılıp gitti.”

Ramazan Mahfî’nin türbesinde bulunan levhadaki beytlerden birisi şöyledir:

Nefsi açlık ve susuzluk ateşi ile yakmasından;
Ramazân-ı Mahfî diye tesmiye olunmuş şayan.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 75İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SAFÛRÎ (Abdülkâdir bin Mustafa)

Şam’da yetişen Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdülkâdir bin Mustafa’dır. Safûrî diye meşhûr olmuştur. 1010 (m. 1601) senesinde, bugünkü Ürdün’de bulunan Safûriyye denilen yerde doğdu. 1081 (m. 1670) senesinde Şam’da vefât etti. Bâb-üs-sagîr kabristanında defnedildi.

Küçük yaşından i’tibâren Şam’da ilim tahsiline başlayıp, Şemsüddîn el-Meydânî ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Sonra Mısır’a gidip; Bürhâneddîn el-Lekânî, Ebü’l-Abbâs el-Mukrî, Şeyh Muhammed bin en-Nalüb el-Beyrûtî gibi âlimlerden ilim tahsil etti. İlim öğrendiği hocalarından nakiller yaparak bir risale yazdı. Bu risalede en çok İbn-i Nakib’den nakillerde bulundu. Daha sonra Şam’a dönüp ilim öğretmeye başladı. Burada pekçok kimseye faydalı oldu. Daha sonra İstanbul’a gelip bir müddet kaldı. Sonra tekrar Şam’a döndü. Şam’da yerleşip, Belhiyye Medresesi ve Eşrefiyye Dâr-ül-hadîsinde hayâtının sonuna kadar ilim öğretip, pekçok âlim yetiştirdi. Ayrıca Umeyye Câmii’nde de Şafiî mezhebinin ileri gelen kimselerine ders okuttu. Âlim, fâzıl, Allahü teâlânın emirlerine sıkı bağlı, haramlardan ve şüphelilerden şiddetle sakınan Takıyyüddîn bin Şemseddîn es-Seyyid el-Hasenî, onun yanında ve hizmetinde iki sene kalıp, ondan ilim öğrenen ve istifâde eden kimselerdendir. Ahmed bin Muhammed es-Safîdî, Zeynüddîn bin Ahmed el-Basravi ve başka birçok kimse onun tedris halkasından yetişmişti.

Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden olan Abdülkâdir Safûrî; fıkıh, tefsîr, hadîs, usûl, nahiv ve daha birçok ilimlerde, derin ilim ve yüksek ihtisas sahibi idi. Mes’eleleri inceliğine araştırıp tetkik ederdi. Zamanının faziletli zâtlarından biriydi Asrının bütün âlimleri onun ilmi üstünlüğü ve yüksek fazileti husûsunda ittifâk etmişlerdir. Allahü teâlânın dinine son derece bağlı, haramlardan ve şüphelilerden kaçınır, emânete riâyet ederdi. İlim öğretimi dışında, insanlardan mümkün olduğu kadar uzak kalırdı. Başına gelen bütün sıkıntılara sabreden güzel ahlâk sahibi bir zâttı. Birçok konularda yazdığı kıymetli risaleleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 366-368İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SÂLİH GÜLÂBÎ

Hindistan evliyâsının büyüklerinden. İsmi, Mevlânâ Muhammed Sâlih Gülâbi’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. 1038 (m. 1628) senesinde Hindistan’da vefât etti. Kırıklık, fakirlik ve gurbet (garîblik) sahibi olup, devamlı susmayı tercih edenlerden idi.

Sâlih Gülâbî (r.aleyh) kendisi şöyle anlatır: “Büyükler yoluna girmek arzusu kalbimde hâsıl olunca, civarımızda bulunan âlimlerin çoğuna gittim. Talebe olmak istedim. Fakat hiçbirisinden bir cezbe hâsıl olmadı. Nihâyet Akra beldesinde bir câmide İmâm-ı Rabbânî hazretlerini görünce, gördüğüm anda kalbimde o büyük zâta karşı çekilme, şiddetli arzu ve cezbe zâhir oldu. Ellerine sarılıp duâ ve teveccühlerini taleb ettim. Daha sonra evlerine gidip bana bu yolun esâsını ta’lim etmelerini (öğretmelerini) rica ettim. Kabûl ettiler. Bir müddet o dergâhta hizmet etmekle, o yüksek kapının hizmetçileri arasında bulunmakla şereflendim. O sene Ramazân-ı şerîf ayında İmâm-ı Rabbânî hazretleri i’tikâfa çekildiler. Bu i’tikâfta leğen ve ibrik tutmak hizmeti bana verilmişti. Bir gece ellerini yıkadıktan sonra, artan suyu, bir kenara çekilerek tamamen içtim. Bu içtiğim su, beni mest eden bir şerbet oldu ve bu suyu içer içmez hâlimde bir açılma meydana geldi.”

Bundan sonra İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) teveccüh ve inâyetleri bereketiyle kısa zamanda yetişerek kemâle gelen Mevlânâ Sâlih’e, bu yüksek yolu başkalarına anlatmak ve onların da bu yolda yetişip, ilerlemelerine vesile olmak için, hocası tarafından icâzet verildi. Bu yolda bulunmak ve ilerlemek arzusunda olan birçok talebeye ilim ve feyz saçtı.

Muhammed Hâşim-i Keşmî (r.aleyh) buyurdu ki: “Mevlânâ’nın ma’rifetlerini ve yüksekliklerini, İmâm-ı Rabbânî’nin (kuddise sirruh) mübârek dilinden defalarca işittim. Birgün;

“Mevlânâ Sâlih, bu yolun yüksekliklerinden, sıfatların seyrinden ve tecellîlerinden büyük pay almıştır” buyurdu.

Mevlânâ Muhammed Sâlih, İmâm-ı Rabbânî’ye (kuddise sirruh) yazdığı bir mektûbunda diyor ki:

“O mukaddes makamın süpürgecilerinin en aşağısı olan Muhammed Sâlih, o kapının hizmetçilerine arz ederim ki, bu garîb zerre, o makamın kölelerinin sadakasına kavuşarak, muhlislerinize ihsân buyurduğunuz hâller içindeyim. Hep tecellîlerle şereflenmekteyim. Her tecellîde, başka bir fenâ hâsıl olmaktadır. Bir tecellîde, bundan başka tecellî olmaz sanıyorum. Bu sonsuz tecellîlerden anlaşılıyor ki, isimlerde ve sıfatlarda ayrı ayrı seyr edip ilerlemek nasîb olmaktadır. Böyle ayrı ayrı tecellîlerle, bu yolda ilerlemek pek güç olacaktır. O hakîkî kapınıza sığınarak, bu hiçbirşeye yaramıyan beceriksizi, alçak olan yerinden kaldırdığınız, böyle şerefli hâllere ulaştırdığınız ve bu alçağın hatırına, hayaline bile gelmeyen ni’metlere kavuşturduğunuz gibi, lütuf ve ihsân buyurarak, husûsî bir teveccühünüz ile, bu yolun sonuna ulaştırmanızı, noksanlıktan, yolda kalmaktan kurtarmanızı, kendi muradlarından, isteklerinden vazgeçerek, Allahü teâlânın rızâsından başka hiçbir şey söylememek, yapmamak ve düşünmemek saadetine kavuşturmanızı, yalvarırım. Arayanların özlediği o yüksek teveccühünüz ve ihsânınız olmadıkça, bunlara kavuşmak imkânsızdır. Ucu bucağı olmayan, o merhamet deryanızdan bu fakire birkaç damla serpmekle şereflendireceğinizi ümîd ediyorum. Bunları yazmak, bunları istemek, bu alçak için çok yersiz olduğunu düşünüyorum. Bu garîbi, doğru olarak, size lâyık olarak sevebilmekle şereflendiriniz. İnsanı, bütün saadetlere, bütün yüksekliklere kavuşduracak, ancak, sizi böyle sevebilmekdir. Allahü teâlâ, sizin yetiştirme, yükseltme gölgenizi bütün insanların başları üstünden ayırmasın! Âmîn.”

Mevlânâ Sâlih, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin hergün ve hergece yaptığı ibâdetleri ve vazîfeleri, mübârek oğullarının işâret ve emrleri üzerine, toplamış ve yazmışdır. Bu yazılarının bir yerinde diyor ki: “İbâdetlerinin, vazîfelerinin hepsini yapmaklığım için izin vermelerini rica ettim. “Yapılacak, uyulacak iş, yalnız Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yaptıklarıdır. Bunları öğrenip, hepsini yapmağa çalışmalı” buyurdu. “Efendim sizin her hareketiniz, her işiniz, o insanların ve cinnin en yükseğinin işleri gibidir” dedim. “Evet öyledir. Fakat, her yapacağınızı iyi düşününüz! Sünnete uygun olan her sözü, her işi yapınız. Uygun olmayanı yapmayınız” buyurdu.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin, bu yüksek talebesine yazdıkları bir mektûbu:

“Allahü teâlâya hamd olsun. O’nun seçtiği kullarına selâm olsun!

Kıymetli kardeşim, Mevlânâ Muhammed Sâlih! Biliniz ki, seviler şey, sevenin gözünde, hattâ aslında, her zaman ve her hâlinde sevgilidir, incitirse de sevilir, iyilik ederse de sevilir. Sevmek ni’meti ile şereflenenlerin, sevmenin tadını alanların çoğu, sevgilinin iyiliklerine kavuşunca, sevgileri artar. Yâhud incitmesinde de, iyiliğinde de, sevgileri değişmez. Hâlbuki, sevenler içinde pek azı vardır ki, sevgilinin incitmesi, sevgilerini arttırır. Bu en kıymetli ni’mete kavuşmak için, sevgiliye hüsn-i zan etmek lâzımdır. Hattâ, sevgili, bıçağını, sevenin boğazına dayasa ve her uzvunu parça parça etse, seven bunun kendi için hayırlı olduğunu bilmeli, bunu büyük iyilik ve saadet görmelidir. İşte, böyle hüsn-i zan ele geçerse, sevgilinin hiçbir hareketi çirkin gelmez ve “Muhabbet-i zâtıyye” ile şereflenir. Arada hiçbir sıfat, hiçbir nisbet, hiçbir i’tibâr olmaksızın, yalnız Zât-ı ilâhiyyeyi sevmek, Habîb-i Rabbil’âlemîne ( aleyhisselâm ) mahsûstur. Böyle sevmekle şereflenenlere, sevgilinin verdiği elemler, iyiliklerinden daha çok lezzet verir ve ferahlandırır. Sanıyorum ki, bu makam, Rızâ makamından daha üstündür. Çünkü Rızâ makamında olan, sevgilinin yaptığı elemi çirkin görmez. Bu makamda ise, elemden lezzet almaktadır. Mahbûbun cefâsı arttıkça, sevenin ferahı ve sevinci artmaktadır. Bu ikisi birbirine benzer mi? Sevgili, sevenin gözünde, belki aslında, her zaman her hâlde sevgili olduğu için sevenin gözünde, belki aslında mahbûb olur. Her zaman ve her hareketinde medhedilir, hamdolunur. Seven, onun elemini de, ni’metini de, hep medheder. Bunun için, sâdık âşıkların; “Elhamdülillah! Rabbil’âlemîn alâ küll-i hâl” demeleri doğru olur. Sıkıntılı ve neş’eli zamanlarında hep hamd eden, hâmidlerden olur. Hamd etmenin şükretmekten daha kıymetli olmasının sebebi belki de budur. Çünkü şükr etmekde, sevgilinin ni’metleri göz önündedir ki, sıfatlarından, hattâ işlerinden meydana gelmektedir. Hamd ederken ise, sevgilinin hüsn-i cemâli, ya’nî kendisi göz önündedir. Ya’nî zâtı da, sıfatları da, işleri de, ni’metleri de elem vermesi de, hep sevilmekte, metholunmaktadır. Çünkü, Allahü teâlânın verdiği elemler, ni’metleri gibi güzeldir. Görülüyor ki hamd, sena etmenin, övmenin en üstün şeklidir ve hüsn-i cemâli, en toplu olarak göstermektedir. Sevinç hâlinde de, sıkıntı hâlinde de hamd edilmektedir. Şükür ise, ni’met zamanlarında olup, devamlı değildir. Ni’met kalmayınca, ihsân bitince, şükür de kalmaz.

Suâl: Ba’zı mektûplarda, rızâ derecesinin, sevmekden ve sevgi derecesinden üstün olduğunu bildirmiştiniz. Şimdi ise, sevmek makamının rızâ derecesinden üstün olduğunu söylüyorsunuz. Bu iki söz arasını bulmak nasıl olur?

Cevap: Şimdi bildirdiğimiz muhabbet makamı, o mektûplarda yazmış olduğumuz muhabbet makamından başkadır. O sevgide, az da olsa, çok da olsa, başka bağlılıklar ve görüşler de vardır. O sevgiye de her ne kadar muhabbet-i zâtıyye diyorlar ve yalnız kendisini sevmekdir biliyorlar ise de, yalnız zâta, kendine sevgi değildir. Çünkü, o sevgi makamında bulunan bağlılıklardan başka şeyler de görmekten kurtulamıyor. Bu makamda ise, hiçbir bağlılık, hiçbir başka görüş yoktur. Ba’zı mektûplarda, rızâ makamının üstünde, ancak, Peygamberlerin sonuncusuna ( aleyhisselâm ) yol vardır. Başka kimse buradan ileri geçemez demişdik. Herşeyin doğrusunu, özünü, Allahü teâlâ bilir.

Şunu bilmelidir ki, herhangi birşeyin, zâhire (nefse, bedene) çirkin gelmesi, bâtınının, kalbin beğenmemesi demek olmaz. Görünüşde acı olması, hakîkatte tatlı olmasına mâni olmaz. Çünkü, olgun olan bir ârifin şeklini, görünüşünü, herkes gibi bırakmışlardır. İnsanlık sıfatlarını, ondan almamışlardır. Böylece, onun kemâlini, başkalarının gözünden örtmüşlerdir. Dünyânın, tecrübe, imtihan yeri olmasını sağlamışlardır. Doğru yolda olan ile, yoldan çıkan, birbirine karışmakta, benzemektedir. Kâmil olan ârifin, görünüşü ve şekli yanında, içi ve özü tıpkı bir insanın, üzerindeki elbisesine bağlılığı gibidir. İnsanın kıymeti yanında, elbisenin ne kıymeti vardır? Onun sûretinin, hakîkati yanındaki kıymeti de böyledir. Câhiller, ârifin sûretini, dağ gibi görür. Kendi hakîkatsiz, özsüz sûretleri, görünüşleri gibi sanır. Bunun için, bu büyükleri inkâr eder, inanmazlar. Bunlardan istifâde edemez, mahrûm kalırlar. Allahü teâlâ, doğru yolda gidenlere ve Muhammed Mustafâ’nın ( aleyhisselâm ) izine yapışanlara selâmet versin! Âmîn.” (ikinci cild, otuzüçüncü mektûp)

Başka bir mektûp:

“Tasavvuf konaklarını geçmek, hakîkî îmâna kavuşmak içindir. Hakîkî îmâna kavuşmak için, önce nefsin itminan hâsıl etmesi lâzımdır. Nefs mutmeinne olmadıkça, kurtuluş olamaz. Nefsin mutmeinne olması da, kalbin onu kontrol ve idâre etmesi ile olur. Kalbin nefsi idâre edebilmesi için, başka şeylerle meşgûl olmaması ve Allahü teâlâdan başka hiçbirşeye bağlılığı kalmaması lâzımdır. Kalbin, hiçbirşeye bağlılığı kalmadığının alâmeti, işâreti vardır. Bu da, mâsivâyı unutmasıdır. Öyle unutmalıdır ki, Allahü teâlâdan başka herhangi birşeyi kıl ucu kadar düşünürse, mâsivâdan kurtulmamış olur. (Mâsivâ; bütün mahlûklar demektir.) Kalbi mâsivâdan selâmet bulmuş, kurtulmuş olana müjdeler olsun! Kalbin selâmet bulması ve böylece nefsin itminana kavuşması için, çok çalışmalıdır. Bu, Allahü teâlânın öyle bir ni’metidir ki, bunu dilediğine verir. Allahü teâlâ, büyük ihsân sahibidir. Vesselâm.” (Birinci cild, yüzaltmışbirinci mektûp)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbânî

2) Berekât-ı Ahmediyye sh. 370

3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 648, 1062

4) Tezkire-i İmâm-ı Rabbânî sh. 337İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SÂLİM ŞEBŞÎRÎ

Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Sâlim bin Hasen’dir. Nisbeti Şebşîrî’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. Mısır’da ikâmet edip, 1019 (m. 1610) senesi Zilhicce ayının onyedisinde Cumartesi günü orada vefât etti. Vefâtının 1018 (m. 1609) senesi olduğu da rivâyet edilmiştir. Zamanının büyük âlimlerinden idi. Fıkıh ilmini Şemsüddîn Remlî ve asrının diğer büyük âlimlerinden öğrendi. Nûreddîn Zeyyâdî’nin yanında birkaç sene ilimle meşgûl oldu. Onun yanında ilmini tamamladı. Zeyyâdî’nin en önde gelen talebelerinden idi. Zeyyâdî’yi çok severdi. Şebşîri, Zeyyâdî’nin talebelerine, dersten önce, okuyacakları dersi anlatırdı. Böylece talebeler derse hazır olarak Zeyyâdî’nin huzûruna giderlerdi. Sâlim Şebşîrî, fıkıh ilminde çok mahirdi. Mes’eleleri herkesin anlıyabileceği şekilde çok iyi anlatırdı. Usûl ve fürû’ bilgilerine vâkıf olduğundan, fıkıh ilminde tam mütehassıs idi. Evliyânın büyüklerinden olup, çok kerâmetleri görülmüştür.

Rivâyet edilir ki, Sâlim Şebşîri’nin talebelerinden Nûreddîn Ali Şebrâmelîsî isminde bir zât, birgün İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin ihyâ kitabından “Gurûr” bahsini mütâlâa ediyordu. Orada ilim sahiplerinden ba’zılarının, ilimlerine güvenerek ve ilimlerinin kendilerini kurtaracağını zannederek aldandıklarını, kendini beğenmeye, kibre ve gurûra kapıldıklarını, böylece felâkete sürüklendiklerini okuyunca birden çok duygulandı. Kendisinin de o tehlikelere düşmesinden çok korktu. Şimdiye kadar öğrendiklerim bana yeter düşüncesiyle ilim öğrenmeyi bırakıp, devamlı olarak, Kur’ân-ı kerîm okumakla, oruç tutmakla, sırf ibâdet ve tâat yapmakla meşgûl olmaya karar verdi. Artık Sâlim Şebşîrî’den okumayacaktı. Ertesi gün derse gitmeyecekti. Fakat hocası derste göremeyince merak edip, sorar, veya yanına gelir diye sırf hatırını gözetmek için derse gitti. Fakat, o günkü dersi mütâlâa etmemiş idi. Ders esnasında hep susuyor, derse iştirâk etmiyor, hep İhyâ’da okuduğu yeri düşünüyordu.

Ders esnasında Sâlim Şebşîrî de, onun bu hâlini anlamıştı. Bir ara ona; “Yâ Ali! Sana ne oldu. Bugün çok suskunsun” dedi. O da; “Efendim, bu günkü dersi mütâlâa etmedim” dedi.

Sâlim Şebşîrî onun hâlini kerâmet olarak anladı ve İmâm-ı Gazâlî’nin eserlerini sayarak; “Yâ Ali! İmâm-ı Gazâlî, Müstesfâ, Vecîz gibi şu şu şu eserleri te’lîf etmedi mi?” dedi. Ali Şebrâmelîsî; “Evet efendim” dedi. Bunun üzerine Sâlim Şebşîrî, “Anlaşılıyor ki, sen ihya’dan “Gurûr” bahsini okumuşsun ve o sana çok te’sîr etmiş. İlim ile meşgûl olmamak îcâbetseydi, İmâm-ı Gazâlî hazretleri ilimle bu kadar meşgûl olur ve bu kadar eser yazar mıydı? Sen ilim taleb et! Gücün yettiği kadar Allahü teâlâdan kork. Çeşitli tehlikelere, kibre, gurûra düşmekten O’na sığın. Ümid olunur ki, Allahü teâlâ seni ihlâs sahibi kullarından eyler” dedi.

Ali Şebrâmelîsî diyor ki: “Hocamın bu sözleri bana çok te’sîr etti. Ben önceki düşüncelerimden vazgeçtim. İlim öğrenmeye devam ettim. Vakitlerim hocamdan okuduğum ve okuyacağım dersleri mütâlâa etmekle geçiyordu.

Sâlim Şebşîrî hazretleri vefâtına kadar ilim neşretmekten ayrılmadı. Herkes onu takdîr eder, yaptığı hizmetlere gıpta ile bakardı. Vefât ettiği zaman cenâze namazı Câmi’ul-Ezher’de kılındı. Namazını hocası Nûreddîn Zeyyâdî (r.aleyh) kıldırdı.

Sâlim Şebşîrî’nin, İmâm-ı Nevevî’nin Erba’în isimli eserine bir haşiyesi vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 20

2) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 202

3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 202

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 381

5) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 56İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SARI ABDULLAH EFENDİ

Aklî ve naklî ilimlerde âlim. Tasavvuf ehli olup, Bayrâmiyye yolundandır. Babası, Kuzey-batı Afrika şehzâdelerinden, Seyyid Mehmed bin Abdullah (İbrâhim) Efendi idi. İstanbul’a gelerek Sultan Ahmed devri sadrâzamlarından olan, Halîl Paşa’nın ağabeyi Rumeli beylerbeyi Mehmed Paşa’nın kızı ile evlenmiş, bu izdivaçtan da, 992 (m. 1584) senesinde Abdullah Efendi dünyâya gelmişti. Abdullah Efendi “Abdî” mahlası ve “Sarı” lakabıyla meşhûr oldu. 1071 (m. 1660) senesinde İstanbul’da vefât edip, Topkapı’dan Maltepe’ye giden yolun kenarında, set üstüne defnedildi.

Küçük yaştan i’tibâren ilim ve fazîlet sahiplerinin arasında bulunan Abdullah Efendi, Sadr-ı a’zam Halîl Paşa’nın himâyesinde büyüdü. Zamanın meşhûr âlimlerinin ilimlerinden istifâde etti. Daha küçük yaşlarda iken tasavvuf erbâbıyla görüşmeye başladı. 14-15 yaşlarında iken, Melâmî şeyhi Hacı Ali Rûmî (İdris Muhtefi) ile görüştü. Osman Emîr Efendi, Ya’kûb Helvâî Dede, Ramazan Efendi ve Merkez Efendi hulefâsından Necmüddîn Hasen Efendi gibi zamanın meşhûr tasavvuf büyüklerinin sohbetlerinde bulundu. Hâmisi Halîl Paşa’nın tavsiyesi ile, Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretleriyle görüşüp ondan feyz aldı. Bu arada Erzurum taraflarına da bir seyahatte bulundu. Dede Ömer Rûşenî hazretlerinin talebelerinin halîfelerinden, Hacı Şeyh ile görüştü. Halîl Paşa’nın yanında çeşitli yerlere gitti. Gittiği yerlerin âlim ve evliyâsından ders ve feyz alıp, ilmini yükseltmek için gayret sarfeyledi. Halîl Paşa’nın divitdârlığını yaptı.

Halîl Paşa, 1025 (m. 1616) senesinde sadr-ı a’zam olunca, şark serdarlığı verilerek doğu seferine çıktı. Halîl Paşa’nın bu birinci seferine ve ikinci sadr-ı a’zamlığında, Abaza Paşa gailesini ortadan kaldırmak için ta’yin edildiği ikinci şark seferine, Abdullah Efendi de katıldı. Bu son sefere tezkireci olarak katılan Abdullah Efendi, sefer esnasında 1037 (m. 1627) senesinde vefât eden Mehmed Efendi yerine ordu nişancısı oldu. Halîl Paşa’nın 1040 (m. 1630) senesinde vefât etmesiyle hamisini kaybeden Abdullah Efendi, kendisini tamamen ilim ve ibâdete verdi. Bir müddet resmî vazîfelerden uzaklaştı. 1047 (m. 1637) senesinde reîs-ül-küttâb kaymakamlığına ta’yin edildi. Sultan Dördüncü Murâd Hân’ın maiyyetinde Bağdad seferine katıldı, İsmâil Efendi’nin şehâdeti üzerine reîs-ül-küttâblığa getirildi. Sefer dönüşünde bu vazîfeden alınıp, bir sene sonra reîs-ül-küttâb kaymakamlığı verildi. 1050 (m. 1640) senesinde Anadolu muhâsebeciliği ve bir ay sonra da Cizye muhâsebeciliği verildi. 1060 (m. 1650) yılında Piyade mukâbeleciliğine (Askerî kayıt ve yoklama işleri), 1065 (m. 1655) senesinde Mensûh mukâtaacılığına getirildi. Bu vazîfede iken 1069 (m. 1658)’da me’mûriyetten çekildi. Bundan sonra vefâtına kadar Koca Mustafa Paşa dergâhı yanındaki evinde kitap yazmak ve ibâdet etmekle vakit geçirdi.

Ömrü boyunca devletine hizmet, ilim ve ibâdetle meşgûl olan Sarı Abdullah Efendi’nin çeşitli tasavvuf büyükleriyle münâsebeti olmuş, kendi eserinde; aslen Bayramî, meşrebce Celvetî, terbiyece Mevlevi olduğunu belirtmiştir. Bayramîlerden; İdrîs Muhtefî ve talebesi Hacı Kabaî’den ve onun da talebesi Beşir Ağa’dan feyz aldı. Celvetîlerden Azîz Mahmûd Hüdâyî ve Mevlevîlerden Mesnevî şarihi İsmâil Ankaravî’nin feyzinden istifâde etti.

İlimdeki üstünlüğü yanında hat san’atında da üstâd olan Sarı Abdullah Efendi’nin, reîs-ül-küttâb iken yazdığı, Abdülmecîd Sivâsî dergâhının vakfiyesi, san’attaki üstünlüğünün isbâtıdır.

Resmî ve husûsî işlerinden arta kalan zamanlarında zihnini dinlendirmek arzusuyla çiçek yetiştiren Sarı Abdullah Efendi, yedi çeşit yeni tür Zerrin lâle yetiştirerek, Sultan İbrâhim’in “Ser-şükûfeci” (Çiçekçibaşılık) berâtına mazhar olmuştur.

Neşâtî Ahmed Dede ve Şâir Çevri gibi pek çok talebe yetiştiren ve birçok kıymetli eserin sahibi olan Sarı Abdullah Efendi’nin en meşhûr eseri, Mevlana Celâleddîn-i Rûmî’nin “Mesnevî”sine yaptığı; “Cevâhir-i bevâhir-i Mesnevî” adındaki Türkçe şerhidir. Eser İstanbul’da basılmıştır.

Abdullah Efendi’nin ikinci meşhûr eseri; “Semerât-ül-fuâd fil-mebde’i vel-me’âd adlı Türkçe eseridir. Eserde ilk peygamber ve ilk insan hazret-i Âdem’den (aleyhisselâm) bugüne, geçen ba’zı hâdiseler, tasavvuf ve tasavvuf büyükleri hakkında ma’lûmât verilmektedir.

Ayrıca; Sultan Dördüncü Mehmed Hân’a takdim ettiği nasîhatnâme tarzındaki “Nasîhat-ül-mülûk tergîben li-hasen-is-sülûk”, Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin kerâmetleri ve “Fütûhât-ı Mekkiyye”sinin açıklaması mahiyetindeki “Mir’ât-ül-asfiyâ fî sıfât-ı melâmiyyet-il-ahfiyâ”, Osmanlı pâdişâhlarının çeşitli yazılarını, nişancılığı zamanında Sarı Abdullah Efendi’nin bizzat kaleme aldığı yazıları ve yabancı hükümdârlara gönderilen mektûpları topladığı “Tevkîât-ı selâtin-i Osmâniyye” adlı “Düstûr-ül-inşâ” kitabı ile “Ricâl-ül-gayb” “Meslek-ül-uşşâk”, “Cevher-ül-bidâye ve dürret-ün-nihâye”, “Tercüme-i mekâsıd-ıl-ayniyye” ve “Tedbîr-ün-neş’eteyn ve ıslah-un-nushateyn” adlı eserleri meşhûrdur.

Sarı Abdullah Efendi, ferâiz bilgilerini ihtivâ eden, “Cevheret-ül-bidâye” adlı eserinin sonunda, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek Eshâbından (r.anhüm) Bedir savaşına katılanların faziletlerini anlatmakta, tek tek isimlerini kaydetmekte ve şöyle buyurmaktadır. “Bedir Eshâbı, Cennetle müjdelenen on sahâbîden sonra, Sahâbe-i Kirâmın en faziletlileridir. Onların menkıbeleri ve isimlerinin faziletleri meşhûrdur. Sayıları bir rivâyette 313, diğer bir rivâyette 363’dür. Âriflerden biri şöyle buyurdu: “Mühim işlerde onların isimlerini okuyarak ve yazarak tecrübe ettim, arzularıma çabucak kavuşturulduğumu gördüm.” Ca’fer bin Abdullah’dan rivâyet edilmiştir ki: “Bütün mühim işlerde Bedir Eshâbına, tevessül etmek muvaffakiyete sebeb olur. Onların isimlerini zikrederek yapılan duâ kabûl olunur. Rahmet, bereket, gufran, rızâ, rıdvân onları zikreden kulu kaplar.”

“Herkim hergün onları zikredip, Allah’dan hacetini isterse, ona istediği verilir. Yalnız herbirinin isminden önce Muhammed aleyhisselâmın ve O’nun ( aleyhisselâm ) dört halîfesi; Hazreti Ebû Bekr, Hazreti Ömer, Hazreti Osman ve Hazreti Ali’nin (r.anhüm) isimlerini zikrederse iyi olur.”

Sarı Abdullah Efendi, “Semerât-ül-fuâd” adlı tasavvuf ve tasavvuf erbâbından bahseden eserinin muhtelif sahifelerinde buyurdu ki:

Umûmiyetle insanlar üç çeşittir. Hayvanlara benzeyenler, meleklere benzeyenler, peygamberlere (aleyhisselâm) benzeyenler.

İnsanlardan ba’zıları dünyâya düşkün olurlar, âhıreti hiç düşünmezler. Bunların kalbleri katılaşmış, kabuk bağlamıştır. Dünyâ malına âşık olmuşlar, âhıreti düşünme hâssasını kaybetmişlerdir. Sanki kalbleri mühürlenmiştir.

Bir kısım insanlar da kâfi miktarda dünyâ ile meşgûldürler. Bunlar Cennete gidecek müslümanlardır.

Ba’zıları da mukarrebûn olup Allahü teâlâya yakın olurlar. Bunlar:

Hak ve hakîkat yolunun yolcularıdırlar. Bunlar, Allahü teâlânın rızâsını esas alıp dünyevî keyf, zevk ve lezzetlere yaklaşmayan îmân ve vicdan sahipleridirler. Bunlar ilâhî tecellilere, ilâhî sırlara şahit olurlar, onları müşâhede ederler. Bunlar öyle kimselerdir ki, Allahü teâlâ yanında dereceleri çok yüksektir. Dünyâ ile alâkalarını kesmişler, yalnız âhıret ile ilgilenir olmuşlardır. Allahü teâlânın emri ve rızâsı dâhilinde, insanları irşâd edip doğru yola da’vet ederler. Allahü teâlânın varlığına ve birliğine kendileri kalbden inandıkları gibi, diğer insanları da inandırmaya çalışırlar ve bu işlerinde muvaffak olurlar.

Ba’zı İslâm âlimleri de insanların yine üç kısma ayrıldıklarını bildirmişler ve şöyle sınıflandırmışlardır:

Sermâyesi dünyâ malı olup, kazançları günah ve pişmanlık olanlar.

Sermâyeleri tâat ve ibâdet olup, kazançları Cennet olanlar.

Üçüncü kısımda olanlar, Allah yolunun yolcuları olup, sermâyeleri Allahü teâlâyı bilip tanımak ma’nasına gelen “Ma’rifetullah”, kazançları ise âhırette “Cemâlullah”a mazhar olmaktır.

İmâm-ı a’zam’dan ( radıyallahü anh ) ders alarak fıkıh âlimi olan Dâvûd-i Tâî, birgün hocasının huzûruna varıp; “Ne yapayım, nasıl bir işe başlayayım?” diye suâl etti. İmâm-ı a’zam hazretleri de; “Öğrendiğinle amel et! Amelsiz ilim rûhsuz ceset gibidir” buyurdu.

Halîfe Hârûn Reşîd, İmâm-ı Mâlik’i ( radıyallahü anh ) çağırtıp: “Çocuklarım senden ders almak isterler, sen ise gelmiyorsun!” dedi. İmâm-ı Mâlik hazretleri; “Ey Halîfe! Siz ilmi azîz ederseniz izzet bulursunuz. İlmi alçaltırsanız zillet görür, alçalırsınız. İlim, talibin ayağına gitmez, İlim öğrenmek isteyen, âlimin ayağına gelir” buyurdu.

İmâm-ı Ahmed bin Hanbel’e ( radıyallahü anh ); ihlâs, tevekkül, rızâ ve muhabbetten soruldu, o da; “İhlâs, amellerin âfetlerinden halâs olup, riyasız olmasıdır.

Tevekkül, insanoğlunun nasîbinde Hakka i’timât etmesidir.

Rızâ, işleri Allahü teâlâya ısmarlamaktır.

Muhabbeti, Bişr-i Hafî’ye sorun. O hayatta iken ben muhabbetten bahsedemem” buyurdu.

Hasen-i Basrî buyurdu ki: “Hikmetsiz, ma’nâsız ve zararlı söz söylemek bir felâkettir. Düşünmeden susmak bir gaflettir. Uzlet eden selâmete erer. Şehvetine galip olan kurtulur. Hasetten el çeken mürüvvet sahibi olur. İbret almadan bakmak boştur, zillettir. İçi ile dışı bir olmayan münâfıktır.”

“Haris olan kimse topladığına doyamadan, umduğunu bulamadan, öbür dünyâ için hazırlık yapamadan ölür.”

Hasen-i Basrî hazretlerine; “Falan kimse can çekişiyor” dediler. “Böyle konuşmayın! O adam yetmiş senedir can çekişiyor, şimdi kurtuluş arıyor. Ama ne vakit selâmete ereceğini ancak Allahü teâlâ bilir” buyurdu.

Hasen-i Basrî buyurdu ki: “Allahü teâlâ hakkı için söylüyorum. Hiçbir kimse altın ve gümüşü ile Allahü teâlâ katında azîz olmadı. Altını ve gümüşü olmayan hiçbir kimse de Allahü teâlâ katında bu sebeple hakarete uğramadı.” “Yükü hafif olan kurtulur. Yükü ağır olan helak olur. Allahü teâlâ, dünyâyı kendilerine verilmiş bir emânet bilip, o emâneti sahibine teslim ederek yüklerini hafifletmiş olanları mağfiret eder, kurtuluşa erdirir.”

“Akıllı kimse dünyâsının harap olmasına aldırmaz, âhıretini ma’mûr etmenin yollarını arar. Akılsız kimse ise, âhıreti vîrân edip, dünyâsını ma mûr eder.”

“Baban ile annen için hazırladığın ni’metten bile mes’ûl olursun. Ama misâfirler için tedârik ettiğin ni’metten mes’ûl olmazsın. Hele o misâfirler Allahü teâlânın dostlarından ise, kazancın daha çok olur.”

“Ey benim Allahım! Ni’metine mazhar oldum, şükredemedim. Belâlara mübtelâ kıldın, sabredemedim. Şükretmediğim için ni’metini keseceğin yerde eksiltmedin bile. Sabırsızlığımı cezalandırmak için bana belâ vermedin. Yâ Rab! Bu ancak sana mahsûs bir kerem ve inâyetten başka birşey değildir.”

Habîb-i Acemî, ilk zamanlar faizcilik yapardı. Bir Cum’a günü kendisine borçlu olanları aramaya çıkmıştı. Yolda oynayan çocuklar; “Aman çabuk kaçalım! Habîb-i Acemî geliyor, ayaklarının tozu üzerimize gelmesin!” diyerek kaçıştılar. Bu hâl çok zoruna gitti. Doğruca Hasen-i Basrî hazretlerinin huzûruna vardı. Bütün günahlarından tövbe edip, faizcilikten vazgeçti. Bütün alacaklarını borçlulara helâl etti. Elindeki malları da üzerinde hakkı bulunanlara dağıtmak üzere yola çıktı. Biraz önce kendisinden kaçan çocukların yanından geçti. Daha yanlarına varmadan çocuklar; “Habîb tövbekâr olmuş geliyor, ona yakın olalım da ayağının tozu ile bereketlenelim” diyerek birbirlerini teşvik ediyorlardı. Bu hâdise üzerine iyice şevke gelen Habîb-i Acemî, tellâllar tutup şehirde; “Kimin Habîb’e borcu varsa, Habîb alacağından vazgeçti. Aldığı faizleri de geri verecektir” diye îlân ettirdi. Dediğini yaptı. Üzerindeki gömleğine kadar herşeyini verdi. Fırat nehri kıyısında bir kulübede ibâdetle meşgûl oldu. Hasen-i Basrî hazretlerinin sohbetlerinden de bir an geri durmadı. Ümmî idi. Çok kerâmetleri görüldü.

Habîb-i Acemî hazretleri buyurdu ki: “Zâhirî ilimler kalden (sözden) başka birşey değildir. Bâtınî bilgiler ise hâlden başka birşey değildir.”

Yanında İmâm-ı Şafiî’nin bulunduğu bir sırada İmâm-ı Ahmed bin Hanbel, Habîb-i Acemî’ye; “Bir kimse beş vakit namazından birini kılmasa ve hangisini kılmadığını bilmese ne yapması îcâbeder?” diye suâl buyurdu. Habîb-i Acemî; “Bu gibilerin kalbi Haktan gâfildir. Ceza olarak beş vakit namazın hepsini kaza etmelidir” buyurdu.

İbrâhim Edhem hazretlerinin kulağına gâibten şöyle bir ses geldi: “Ecel gelmeden uyan!” diyordu, İbrâhim Edhem, kendisini unutup bütün varlığı ile gerçek matlûba talip oldu. Çok riyâzetler, sıkıntılar çekti. Tacı tahtı bırakıp yollara düştü. Mekke-i mükerremede Muhammed Bâkır hazretleri ile görüşüp feyz aldı. İbrâhim Edhem hazretleri buyurdu ki:

“Ârifin alâmeti; hatırının düşünce ve ibret, kelimelerinin Hakka hamd-ü-senâ, amelinin tâat ve ibâdet, bakışının sun’u kudrette (Allahü teâlânın yarattıklarında) olmasıdır. Şehveti isteyen sâdık değildir.”

“Hak yolunu tutanın kalbinden şu üç şey çıkmadıkça, hakîkat kapısı açılmaz: 1- Her iki dünyâ devletini verseler sevinmemelidir. Çünkü mevcûdat ile sevinen haristir. Haris olan ise mahrûm olur. 2- Dünyâ ve âhıreti elinden alsalar, buna üzülmemeli, Allahü teâlânın muhabbeti ile olan sevinci, endişeye dönmemeli, üzüntüye çevrilmemelidir. 3- Halkın medhedip okşamasına aldanmamalıdır. Halkın medhine aldanan ihlâssızdır. Hizmetsiz, ihlâssız olan da dâima mahcûb mevkiindedir. Hakka âşık olanlar yüksek himmet sahibi olmalıdırlar.”

Zünnûn-i Mısrî hazretleri, Mısır evliyâsının büyüklerinden idi. Birçok kerâmetleri görüldü. Buyurdu ki:

“En zor şey insanın nefsini görmesidir.”

“Kul üzerinde Allahü teâlânın gadabının alâmeti, fakirliğe düşmekten korkmaktır.”

“Allahü teâlâyı sevmenin alâmeti, O’nun resûlü Muhammed aleyhisselâmın ahlâkıyla ahlâklanmaktır”

Halkla münâsebette lüzumlu olan şey, mallara tamahtan uzak olup, Allah rızâsından başka şey düşünmemektir. Bunun aksini yapanlar, Allahü teâlâyı sevemez, Allahü teâlâya âşık olamaz ve kendilerini Allahü teâlâya sevdiremezler.”

“Tövbe iki kısımdır: Birincisi, kulun Mevlasının cezası korkusu ile tövbe etmesidir ki, buna inâbet tövbesi denir, ikincisi, kulun Allahü teâlâdan utandığı için tövbe etmesidir ki, buna isticâbet tövbesi denir.”

“Her uzvun, her organın bir tövbesi vardır. Kalbin, gönlün tövbesi şehveti terke niyet etmesidir. Gözün tövbesi, harama bakmamak, gözünü yummaktır. Kulağın tövbesi başkasını çekiştirmekten ve çekiştirenlerden uzak olmak, onları dinlememektir. Ayağın tövbesi, yasak edilen şeylere gitmemektir. Ağzın tövbesi, haram yemekten kendini alıkoymak, tenasül âletinin tövbesi, fuhuştan uzaklaşmaktır.”

“Sâdık öyle kimsedir ki; dili hak söz konuşur ve sevâb kazandıracak laf söyler. Sâdık, Allahü teâlânın kılıcıdır. Kılıca karşı kim durabilir? Kılıca karşı duran iki parça olur.”

“İhlâsın alâmeti üçtür Herşeyden kesilip Hakka bakmak, her işten kesilip Hakka dönmek, her husûsta Haktan medet ummak.”

Dâvûd-i Tâî, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’den ilim öğrenip, Fudayl bin lyad ve İbrâhim bin Edhem’le sohbet etti. Habîb-i Acemî’nin elinde kemâle geldi.

Abbasî halîfesi Hârûn-ı Reşîd, İmâm-ı Yûsuf hazretleri ile birlikte Dâvûd-i Tâî’nin ziyâretine gitti. Kapıyı açmadı. Dâvûd-i Tâî’nin annesine yalvararak ricada bulundular. Oğluna gidip söyledi. Dâvûd-i Tâî; “Benim dünyâ ehli ile bir işim yoktur” diyerek kabûl etmedi. Annesine tekrar ricada bulundular. Oğluna; “Oğlum! Sana verdiğim süt hakkı için müsâade et” diyerek şefaatte bulundu. Dâvûd-i Tâî çaresiz kabûl etti. İçeriye girdiler. Hârûn-ı Reşîd’in eli Dâvûd-i Tâî’inin eline dokununca; “Ey halîfe! Ne yumuşak elin var! Allah vere de Cehennemde yanmaya” dedi. Onlara halka nasıl davranmaları husûsunda nasihatlerde bulundu. Halîfe ve İmâmı Yûsuf çok ağladılar. Sonunda; “Ey Halîfe! Verdiğim nasihati tutmazsan sonun kötüdür, yanar kavrulursun” dedi. Hârûn-ı Reşîd, dediklerini tutacağına söz verdi. Veda ederken ona bir kese altın verdi. “Helâldir, kabûl et” diye rica etti. Dâvûd-i Tâî; “Kabûl edemem, ihtiyâcım yok. Helâl olduğu kat’î olan miras kalan evimi sattım. Bugüne kadar onunla geçindim. Şimdilik nafakam te’min edilmiştir. Bittiği zaman hayâtıma son vermesi için Allahü teâlâya yalvardım” dedi. İmâm-ı Yûsuf ayrılırken günlük masrafını öğrendi. Hesâb etti. Son gün namazdan sonra mihrâbda otururken; “Dâvûd-i Tâî, Hakkın rahmetine kavuştu” deyip, evine gittiler. Gerçekten de Dâvûd-i Tâî seher vakti vefât eylemişti.

Ma’rûf-i Kerhî, hıristiyan olan anne ve babası tarafından bir rahibin yanına verildi. Rahip; “Üç yaratıcı vardır” deyince, hemen i’tirâz edip; “Allahü teâlâ birdir” dedi. Papaz, Ma’rûf-i Kerhî’yi dövdü. O da kaçıp, İmâm-ı Ali Rızâ’nın huzûruna vararak İslâmiyeti kabûl etti. Sonra anne ve babası da müslüman olmakla şereflendiler. Daha sonra Dâvûd-i Tâî ile görüştü. Feyzleri ile kemâle geldi. Buyurdu ki:

“Âlicenaplık üçtür: 1-Vefâkâr olup, ona aykırı harekette bulunmamak, 2-Övünmemek, 3- İstenmeden vermek.

“Allah dostu velînin alâmeti üçtür 1- Her işinde Allahü teâlânın rızâsını düşünür. 2- Yalnız Allahü teâlâ ile meşgûl olur. 3- Allahü teâlâ ile ilgili işlerinde devamlı olur.”

“Reîsliğe âşık olan ebediyyen iflah olmaz.”

Sırrî-yi Sekatî (r.aleyh) buyurdu ki: “Dünyâda herşey fazlalıktır, beş şey bunlardan müstesnadır: 1- Açlığı giderecek kadar ekmek, 2-Susuzluğu giderecek kadar su, 3- Mahrem yerlerini örtüp kapatacak kadar giyim, 4- Oturabilecek kadar bir ev, 5-Âhırette faydalanacak bir işi dünyâda görmek.”

“Allahü teâlâ yolunda ilerlemek için nefsin ayıplarını görmelidir.”

“En büyük kuvvet ve kudret nefse gâlib gelmektir.”

“Kendini ıslâh edemeyen, başkasını ıslâh edemez.”

“Dil, kalbin tercümanıdır.” “Yüz, kalbin aynasıdır. Kalbde gizli olan yüzden meydana çıkar.”

“İyi insan, kimseye kin gütmeyen, halka eziyet etmeyen, kimseyi incitmeyen, halktan mükâfat beklemeyen kimsedir.”

“En kuvvetli insan, hiddetine yenilen değil hiddetini yenen kimsedir.”

“Kâmil insan, dîni, şehvetine galip gelen kimsedir.”

Birgün sabır hakkında konuşuyordu. Bir akrep gelip ayağını soktu. “Neden mâni olmadınız?” diye soranlara; “Sabır hakkında konuşurken, sabırsızlık göstermeye utandım” buyurdu.

Cüneyd-i Bağdadî ( radıyallahü anh ), Sırrî-yi Sekatî’nin (f.a.) yeğeni ve talebesi idi. Buyurdu ki:

“İnsan, sîretle (yaşayışıyla) insandır, sûretle (görünüşle) değil.”

“Haktan gâfil olmak ateşte olmaktan beterdir.”

“Allahü teâlâyı bilmeyen şad olmaz.”

“Allah sevgisiyle candan geçilmeyince Mevlâ’ya erişilemez.”

Hallâc-ı Mansûr evliyânın büyüklerinden idi. Buyurdu ki:

“Dünyâyı terk, nefsin zühdüdür. Âhıreti terk, kalbin zühdüdür. Kendini terk ise, canın zühdüdür.”

Hallâc-ı Mansûr’a; “Sabır nedir?” diye sordular. O da; “İnsanın eli ile ayağını kesip, sonra da darağacına asarlar da âh bile demez” buyurdu.

Evliyâya kim bakarsa kem göz ile serseri,
Bî-basârdır, canı yoktur, ölüdür, değil diri.
Evliyâ candır, gerektir can göz ile bakalar,
Zîrâ kim canlı kişiler cana olur müşteri.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Cevheret-ül-bidâye. Millet Kütüphânesi Ali Emîrî kısmı, nu: 858. vr. 21

2) Tuhfe-i hattâtîn sh. 280

3) Hadikat-ül-cevâmi’ cild-2, sh. 202

4) Sicilli Osmânî cild-3, sh. 367

5) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 100

6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1052

7) Vekâyi-ül-füdalâ. Üniversite Kütüphânesi Türkçe Yazmalar nu. 81, sh. 329

? Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 2916

9) Semerât-ül-fuâd. İstanbul 1288, muhtelif sahifeler. .

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SAYDÂVÎ

Şafiî mezhebi fıkıh ve kelâm âlimi. İsmi Muhammed bin Osman’dır. 995 (m. 1587) senesinde Sayda’da doğdu. 1065 (m. 1654) senesinde Sayda’da vefât etti. Bâb-üs-sagîr kabristanına defnedildi.

Muhammed Saydâvî, ilim öğrenmek için memleketi olan Sayda’dan ayrılarak Kâhire’ye gitti. Buradaki âlimlerden ilim öğrendi. Bir müddet Câmi’ul-Ezher’de kaldı. Bütün ilimlerde yüksek derecelere kavuştu. İsmi her tarafta duyuldu, ilmi ile amel eden âlimlerdendi. Kâmil hasletleri vardı. Takvâsı çok olup, vera’ sahibi idi. Ahlâkı çok güzeldi. Dımeşk’da âlimler ona hürmet ederlerdi. İnsanlar onun hakkında hüsn-i zan sahibi idiler.

Saydâvî 1030 (m. 1621) senesinde Dımeşk’a gitti. Kanevât mahallesinde ikâmet etti. Burada dersler verdi. Saydâvî ders vermekten bıkmaz, kitap mütâlâa etmekten usanmazdı. Şemsüddîn Meydânî, Necmüddîn Gazzî ve Şeyh Suudî’nin, Kubbet-ün-Nesr altındaki derslerinde bulundu. Müftî İmâdî’nin derslerine de iştirâk etti.

Muhammed bin Ali Mektebi Dımeşkî şöyle anlatır: “1050 (m. 1640) senesinde hacca gittiğim zaman, Mekke-i mükerremede, hadîs âlimi Şemsüddîn Muhammed Bâbilî ile görüştüm. Bana Şam’daki ve Mısır’daki âlimleri sordu. Ben de tek tek onları anlattım. Söz hocam Saydâvî’ye gelince, Şemsüddîn Bâbilî ağladı ve şöyle dedi: “O bana çok ikramda bulundu. Ona babasından para gelirdi. O da paraları bizlere sarf eder, bize lezzetli yemekler yedirir, bizi dinlendirici yerlere götürürdü. Herbirimize durumumuza göre latife yapardı. Birgün bana babasının gönderdiği yünden yapılmış, siyah bir giyeceği de vermişti. Bana iyi gelmiyordu. Çünkü yarım zrâ’ (24 cm) noksan idi. Bütün Mısır’ı dolaştım, onu tamamlıyamadım. Fakat onu satıp, yerine başka bir tane aldım, işte şimdi onu giyiyorum. Yanımda hâlâ kazaktan artan para duruyor.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 36

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEYFEDDÎN-İ FÂRÛKÎ

Evliyânın büyüklerinden. İnsanların i’tikâd, ibâdet ve ahlâk husûsunda doğruyu öğrenmelerini ve öğrendikleri bu bilgiler ile amel etmelerini sağlayan, insanları Allahü teâlânın rızâsına kavuşturmak için rehberlik eden ve kendilerine silsile-i aliyye denilen İslâm âlimlerinin yirmibeşincisidir. İkinci bin yılının müceddidi olan İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin torunu, Urvet-ül-vüskâ Muhammed Ma’sûm-ı Fârûkî’nin beşinci oğludur. Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî hazretlerinin altı oğlu olup, hepsi de kemâle ermiş Vilâyet-i hâssa-i Muhammediyye ile şereflenmişlerdir. Beşinci oğlu Muhammed Seyfeddîn (r.aleyh) de tasavvuf bilgilerinin mütehassısı idi. “Muhyissünne” adı ile meşhûr oldu. 1049 (m. 1639) senesinde Serhend’de doğdu. 1098 (m. 1696) senesinde yine Serhend’de vefât etti. Kabri mübârek babasının medfûn bulunduğu türbenin birkaçyüz metre güneyindeki türbededir.

Boyu uzun, yüzü esmer ve heybetli, gözleri büyükçe, sakalının iki tarafı az seyrek idi. Zâhir ve bâtın ilimlerinde çok yüksek olan Muhammed Seyfeddîn-i Fârûkî hazretlerinin doğumundan i’tibâren büyük bir zât olacağı ve insanlara hidâyet rehberi olacağı belliydi. Nakledilir ki: Doğum zamanında bir melek görünüp; “Doğduğu gün, öldüğü gün ve tekrar dirildiği gün Allah’ın selâmı üzerine olsun” meâlindeki, Meryem sûresi 15. âyet-i kerîmeyi okuyarak müjde vermişti.

İlim, irfan kaynağı ve kerâmetler sahibi Seyfeddîn-i Fârûkî hazretleri, küçük yaşından i’tibâren ilme yönelip ders okuyabilecek yaşa geldiği zaman, Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Sonra da amcası Muhammed Sa’îd’den aklî ve naklî ilimleri tahsil edip kısa zamanda çok şeyler öğrendi. Zamanının bir tanesi ve ma’rifet deryası olan babası Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî’nin teveccühü ve sohbetleriyle, Nakşibendiyye yolunun usûl ve âdabı üzere tasavvuf yolunda ilerleyip, kısa müddet içinde Vilâyet-i hâssa-i Muhammediyye’ye kavuştu. Birçok hâller ve kerâmetler sahibi oldu. Önce gelenlerin ve sonra gelenlerin olgunluk ve üstünlüklerini ve güzel ahlâkını üzerinde topladı. Ma’nevî derecelere kavuşup, ârifler semâsının ayı ve âlimlerin baştâcı oldu. Kendisine, ilâhî hazînelerin kapıları aralanıp, birçok ihsânlara kavuştu.

Zâhiren ve bâtınen olgunlaştıktan sonra yüksek babasının emriyle insanlara, Allahü teâlânın dînini, sevgili Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkını anlatmak ve vaktin Sultânı Evrenkzîb Âlemgîr Hân’ın dînî terbiyesi için vazîfelendirilip Delhi’ye gitti. Ömrünün her saatini, Emr-i bil-ma’rûf ve nehy-i anil-münker yapmakla geçiren Seyfeddîn-i Fârûkî hazretleri, Delhi’ye vardığı zaman, şehrin kapısında iki azgın fil ve bunları zabt etmeye çalışan iki heybetli pehlivanın resimlerinin asılı olduğunu gördü. Sultâna o resimleri indirtip yok edinceye kadar şehre girmeyeceğini bildirdi.

Sultan resimleri indirtip yok ettirdi ve o zaman şehre girdi. Sultan Âlemgîr Hân, kendi isteğiyle ve samimî olarak Seyfeddîn-i Fârûkî hazretlerine talebe oldu. Onun sohbetleriyle şereflendi. Yaşı ilerlemiş olmasına rağmen Kur’ân-ı kerîm okumayı öğrenip ezberledi. Sohbetlerinin bereketiyle Hindistan’da yayılmış birçok bid’at ve sapıklık, Sultan Âlemgîr Hân tarafından ferman çıkartılarak ortadan kaldırıldı ve Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) unutulmuş ve kaybolmuş sünnetleri ortaya çıkarıldı. Diğer vezirler, vâliler ve devlet adamları da Seyfeddîn-i Fârûkî hazretlerinin sohbetleriyle şereflenip hidâyete kavuştular. Ona son derece saygı duyup huzûrunda ayakta dururlardı.

Muhammed Seyfeddîn-i Fârûkî hazretlerinin himmet ve bereketiyle, Hindistan’ın her tarafında İslâmiyet yayılıp müslümanlar kuvvetlendi. Bid’at sahipleri ve kâfirler perişan olup, hiçbir yerde kabûl görmediler. Hindistan hiçbir zaman böyle bir devir görmemişti.

Muhammed Seyfeddîn-i Fârûkî hazretleri, Delhi’deki bu gelişmeleri ve Sultan Âlemgîr Hân’ın sevindirici hâlini babasına mektûp yazarak bildirdiği zaman, babası çok sevinip duâ etti.

Sultan Âlemgîr Hân, birgün Muhammed Seyfeddîn Fârûkî’yi (r.aleyh) husûsî bahçesine da’vet etti. Bu bahçenin ortasında gayet süslü bir havuz, havuzun içinde, gözleri elmas olan, altından yapılmış balık şekilleri var idi. Sultan oturmak için burayı seçmişti. Seyfeddîn Fârûkî (kuddise sirruh) buraya gelince; “Önce altından yapılmış bu balıkları kırın” buyurdu. Hepsini kırıp yok ettiler. Sultan; zekî, kabiliyetli, tasavvuf ehline ve Allah adamlarına karşı muhabbet beslediği için, bu durumlara memnun oluyor, Allahü teâlâya şükredip; “Benim saltanatım zamanında böyle evliyâ yetiştiği için, Rabbime sayısız şükürler olsun” diyordu.

Delhi’de, onun sohbet meclisleri çok bereketli ve kalabalık olurdu. Kâfirler, fâcirler, fâsıklar dahî onun sohbet meclisine gelip, yüksek huzûruyla şereflenince, hidâyete kavuşup eski günahlarına tövbe edip, istiğfar ederek geri dönerlerdi. Onun sohbeti bereketiyle, binlerce kişi hidâyete ve kemâle kavuşup, yüksek derecelere ulaşmıştı. Dergâhına hergün binlerce kimse gelir feyz alırdı.

Birgün Şehzâde Muhammed a’zam Şah, teveccühüne kavuşmak ve sohbetiyle şereflenmek için Muhammed Seyfeddîn hazretlerinin dergâhına geldi. Dergâhın kapısı o kadar kalabalıktı ki, kalabalık arasından zor geçip huzûra girebildi. Bu sırada başından sarığı düşüp, kaftanı kenara takıldı. Muhammed Seyfeddîn’in feyzli ve bereketli sohbetiyle şereflendikten sonra babasının yanına döndü. İnsanların, Muhammed Seyfeddîn hazretlerine karşı duyduğu iştiyâkı, arzuyu ve gösterdiği rağbeti anlatınca, Sultan çok sevinip; “Allahü teâlâya hamd olsun ki, benim zamanımda sultanların bile huzûruna zorlukla çıkabileceği evliyâ kullar yarattı” diye şükr etti.

Muhammed Seyfeddîn (r.aleyh), insanların haklarına ve kardeşlerine karşı hürmet eder, haklarını gözetirdi. Birgün aynı Şehzâde kendisini da’vet edince, kardeşlerinden, yaşça kendinden büyük olanını da beraberinde götürmüştü. Şehzâde, bu veli kardeşlerin ellerine su dökmek için leğen ve ibriği almış bekliyordu. Muhammed Seyfeddîn hazretleri şehzâdenin elinden ibriği ve leğeni alıp, ağabeyinin eline su döktü. Sonra ibriği şehzâdeye verdi. Şehzâde de onun eline su döktü.

Dünyâyı sevenler ve dünyalık isteyenlerle arkadaşlık etmekten ve beraber oturmaktan şiddetle kaçınırdı. Yüksek sohbet meclisinde bulunanlar onun bir an evvel gelmesini şevkle beklerlerdi. Meclisinde olanlardan birisi, “Allah” ismi celâlini söylese, Muhammed Seyfeddîn (r.aleyh) dehşete düşerek, kendinden geçip, kuş gibi çırpınırdı. Gayr-i ihtiyâri olarak kendilerinden pekçok hâller ve kerâmetler zuhur ederdi.

Buyururdu ki: “Açlık ve mücâhede, hârika ve kerâmeti arttırır. Evliyânın sohbeti ise kalbe zikri yerleştirir. Sünnete tâbi olmayı kolaylaştırır. Yetecek kadar yiyiniz. Zîrâ yolumuzun büyükleri, bu yolu vukûf-u kalbiye (kalb bilgisi) devam ve sohbet üzerine kurmuşlardır. Zühd ve şiddetli mücâhedenin (Nefsin istemediği şeyleri yapmak) neticesi, kerâmet ve tasavvuftan ibârettir. Biz bunları işden bile saymayız. Bizim maksadımız ancak zikre devam, Allahü teâlânın yasaklarından kaçınıp emirlerine uymak, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin sünnet-i şerîfine tâbi olmak ve daha çok feyz ve bereketlere kavuşmaktır.”

Nakledilir ki: Birgün Muhammed Seyfeddîn hazretlerinin meclisinde bulunan kimselerden birisinin hatırından; “Şeyh çok büyükleniyor” diye geçti. Bu durum, Muhammed Seyfeddîn’e (kuddise sirruh) Allahü teâlânın yardımıyla zâhir olunca, ona; “Benim bu hâlim, Allahü teâlânın kibriyâ sıfatının tecellîsidir” buyurdu.

Bir başka defa da, birisi onun büyüklüğünü inkâr etmişti. Kabûl etmemişti. O gece rü’yâsında bir grup gece bekçisi gelip onu şiddetli bir şekilde döğmeye başladılar ve; “Allahü teâlânın sevgilisi olduğu hâlde, sen Muhammed Seyfeddîn hazretlerinin üstünlüğünü inkâr ediyorsun öyle mi?” dediler. Bu korkuyla uyanıp, yaptığına tövbe etti ve onun talebeleri arasına girdi.

Cüzzâm hastalığına yakalanmış olan birisi, Muhammed Seyfeddîn hazretlerine gelip şifâ bulması için duâ etmesini istedi. O da okuyup duâ etti ve hasta iyileşti.

Muhammed Seyfeddîn hazretleri bindörtyüz velî yetiştirdi. Birçok evliyâ ve mürşid-i kâmil yetiştirip, insanların hidayete kavuşmalarına vesile oldu. Seyyid Muhammed Bedevânî, yetiştirdiği talebelerinin en büyüğü ve kâmilidir. Sekiz oğlu vardı. Üçü kendi huzûrunda kemâle geldi. Beş tanesi henüz küçük idi. Büyük olan oğulları Şeyh Muhammed a’zam, Şeyh Muhammed Hüseyn ve Şeyh Muhammed Şuayb’dır. Diğer oğulları; Muhammed Îsâ, Muhammed Mûsâ, Muhammed Kelimetullah, Muhammed Osman ve Abdürrahmân’dır. Altı kızı vardı. Bunlar; Cennet, Habîbe, Sâire, Şehrî, Refiunnisâ ve Zehrâ’dır.

“Mektûbât-ı Seyfiyye” adlı bir eseri olup, içinde yüzdoksan mektûp vardır. Bu kıymetli eseri, oğlu Muhammed a’zam toplayıp kitap hâline getirmiş, 1331 (m. 1913) senesinde Hindistan’ın Haydarâbâd şehrinde basılmıştır. Bu “Mektûbât’ından ba’zı mektûplar:

“Sonsuz ni’metlerin sahibi Allahü teâlâya hamd olsun. Peygamberlerin efendisine salât ve selâm olsun. Allahü teâlâ hepimizi dâima kendisiyle bulundursun ve mâsivâ ile meşgûl olmaktan bizleri korusun. Beyt:

Allah sevgisinden başka ne varsa,
Hepsi cana zehirdir, şeker dahî olsa.

Allahü teâlâ sonsuz ihsanıyla kendi rızasına uygun yaşamamızı nasîb eylesin. Çok eski bir düşman olan bu alçak dünyâ, ister dostu, ister düşmanı olsun hiç kimseyi kendi hâline bırakmaz ve hiç kimseye acımaz. En sonunda herkesi aldatarak vefasızca ebediyyen terk eder. Akıllı o kimsedir ki, şu birkaç günlük ömründe Allahü teâlâya kulluk ederek, O’nun va’d ettiği sonsuz saadet yolunu tutar. Beyt:

Se’âdet topu ortaya kondu,
Topu kapan yok, erlere n’oldu?

Bütün hareketlerde, yemede, uyumada, konuşmada, ahkâm-ı İslâmiyeye tam uymalı, bilhassa bu zamanda, giyinmede dikkatli olmalıdır. Erkeklere ipek elbise giymek haramdır. Adet hâlini almış olan bu tehlikeye düşmemek için çok uyanık olmalıdır. Zikre o kadar devam ediniz ki, Allahü teâlâdan başka hiçbir şey asla kalbinize gelmesin. Bu hâle, bu yolun büyükleri “kalbin fâni olması” demişlerdir.

Büyüklere karşı tam muhabbetinizi ve hürmetinizi bildiren şerefli mektûbunuz geldi. Bizleri son derece sevindirdi. Karşılıklı görüşünceye kadar hâlinizi bildiren mektûplarınızı devamlı gönderiniz. Gıyabınızda duâ ve teveccühlere sebep olacaktır. Vesselâm.” (Kırkbirinci mektûp)

“Bekâra sûresi 156. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ey Resûlüm! Belâya ve musibete sabredenlere müjdele ki, onlar belâ ve musibet gelince dediler ki: “Biz hayâtımızda Allahü teâlânın kuluyuz ve öldükten sonra da yine O’na döneceğiz” buyuruldu. Üzüntümü nasıl anlatacağımı ve ne yazacağımı bilemiyorum. Herkesin sevdiği ve Allahü teâlânın sonsuz affına muhtaç, Seyyid Emîr Hân’ın insanı ürperten ölüm haberini işitince ne kadar elemlere gark olduğumuz, ne türlü gam ve sıkıntılara düştüğümüz, söz ve yazıya sığmaz. Birgün bu haber gelince, bütün ev halkı dayanılmaz acılara ve hüzne kapıldılar. Hastalık gibi ba’zı mâniler olmasaydı, bu fakîr bizzat gelerek başsağlığı dileyecektim. Bu acı yalnız sizin değil, hepimizin, bütün dostlarımızın müşterek acısıdır. Lâkin elden ne gelir ki, hiç kimse ölümden kurtulamıyacaktır. Enbiyâ (aleyhimüsselâm) ve evliyâ (kaddesallahü esrârehum) bu ölüm köprüsünden geçince başka insanlar ne yapabilir ki? Zümer sûresi 30. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ey Resûlüm! Elbette sen öleceksin ve Mekke müşrikleri de ölecektir” buyuruldu. Bu âyet-i kerîme sözümüze kat’î delîldir. Sizin için de bizim için de ölüm hemen önümüzdedir, gelecektir. Nâziât sûresi 7. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Kıyâmet günü birinci sûr ile bütün gökler harekete geçecek, bütün mahlûkât yok olacak, herkes ölecektir, ikinci sûr ile bütün mahlûkât yeniden hayat bulacaktır” buyuruldu. Hazret-i müceddîd-i elf-i sânî (r.aleyh), İmâm-ı Nevevî’nin (r.aleyh) Hilyet-ül-ebrâr kitabından naklen buyurmuşlardı ki: “Abdullah İbni Zübeyr ( radıyallahü anh ) zamanında insanlar üç gün tâ’ûn hastalığına yakalandılar. Bu salgın hastalıkta, Peygamberimize ( aleyhisselâm ) hizmet eden Enes’in ( radıyallahü anh ) seksenüç oğlu ve Abdurrahmân İbni Ebî Bekr’in ( radıyallahü anh ) ise kırk oğlu vefât etmiştir.” insanların en hayırlısı Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) Eshâb-ı kirâmına (r.anhüm) öyle muâmele yapılınca, bizim gibi âsîler hangi hesaba dâhil edileceğiz? Yine yüksek dedemiz ve ma’nevî rehberimiz Müceddîd-i elf-i sânî (r.aleyh) hazretleri, Muhammed Sâdık (r.aleyh) amcamın tâ’ûndan vefâtı esnasında Mahdûm-zâde Kilân’a yazdıkları mektûpta buyurmuşlar ki: “En azîz oğlumdan ayrılık en büyük musibet ve belâlardandır. Bilemiyorum ki başka bir kimseye bunun gibi bir musibet isâbet etmiş midir. Amma Allahü teâlâ hazretlerinin bu musibet esnasında, bu zayıf kalbe ihsân ettiği sabırlar ve şükürler, O’nun en büyük ni’metlerindendir. Allahü teâlâ hazretlerinden bu belânın mükâfatını âhırette vermesini dilemeliyiz. Bir hadîs-i kudsîde buyurulmuştur ki: “Ey insanoğlu! Gönderdiğim belâ ve musibete sabr edersen, ben de âhırette senin için Cennete girmenden başka bir mükâfata râzı olmayacağım” vesselâm.” (Kırkyedinci mektûp)

“Sûre-i Hacc’ın 40. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allahü teâlânın dînine kim yardım ederse, Allahü teâlâ da o kimseye yardım eder” buyurulmaktadır. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdular ki: “İstihare yapan ümidsizliğe düşmez, istişâre eden de pişman olmaz.” Mektûbunuzda yazmış olduğunuz yukarıdaki âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîf tarafımızdan okunarak anlaşıldı. Bu fakir, duâların kabûl olduğu ve fakirlerin sohbet ettiği zamanlarda, afaki ve enfûsî (içteki ve dıştaki) bütün düşmanlarınıza gâlib gelmeniz ve büyük zaferlere kavuşmanız için Allahü teâlâya yalvarıyor ve ondan yardım diliyorum. Çünkü Hind yarımadasında ve Asya kıt’asında İslâmın kuvvetlenmesi ve yayılması, duâ ordusunun yardımıyla, kazanacağınız kesin zaferlere ve neticede devletinizin güçlenmesine bağlıdır.

Yardım iki kısımdır: Birinci kısmı, görünen sebeplere bağlı kılmışlardır. Bu ise yardımın sûreti, zâhirî ve bedeni gibidir. Zaferin maddî sebebini ve zâhirini teşkil eden sebep, muharebe meydanlarında harb eden gazâ ordularıdır. İkinci kısım ise, yardımın ma’nevî kısmını ve rûhunu teşkil eden, gözle görülmeyen duâ ordularıdır. Ma’nevî ordular, maddî ordulardan daha kıymetlidir ve yardımın özü ve rûhudur. Yardımları, sebepleri, fethi ve zaferi isteyip yaratan Allahü teâlâdır. Enfâl sûresi 10. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Yardım, yalnız Allahü teâlâdan gelmektedir” buyurulmaktadır.”

Duâ ordusu, hakîkî yardımı gönderen Allahü teâlâ ile yine O’nun yarattığı zâhirî sebep olan gazâ ordusu arasında vâsıta ve delîldir. Ayrıca duâlar, kazayı ve belâyı def eder. Hep doğru söyleyici Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdular ki: “Kazayı hiç bir şey geri ceviremez. Yalnız duâ geri çevirebilir.” Duâdaki bu te’sîr bu kudret, silâhlarda asla yoktur. Duâ ordusu görünüşte zayıf, âciz olsa da, gazâ ordusundan daha kuvvetlidir. Aynı şekilde duâ ordusu rûh gibidir, gazâ ordusu da maddî beden gibidir. Gazâ ordusunun duâ ordusuna sığınmasından başka çaresi yoktur. Çünkü, rûhsuz beden, kuvvet alamaz, zaferler elde edemez. Nitekim Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) Muhacirinin fakirlerini vesile ederek, Allahü teâlâya duâ ederlerdi. Her ne kadar bu fakîr, duâ ordusundan sayılmaya lâyık değilsem de, yalnız ismim fakir olduğu için duâlarımın kabûl olma ihtimâlini düşünerek, dâima ümidliyim ve devamlı sizin zaferiniz için duâ ediyorum. Hazırlandığınız Dekken seferinde, Allahü teâlâ sizlere galibiyet ve zaferler nasîb eylesin. Bekâra sûresi 127. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Yâ Rabbî! Sen duâlarımızı işitirsin, arzularımızı bilirsin, duâlarımızı kabûl eyle” buyurulmaktadır. Vesselâm” (Kırkıncı mektûp)

Allahü teâlâya hamd olsun, İki cihanın efendisi Muhammed aleyhisselâma salât-ü selâm olsun. Allahü teâlâya vâsıl olanların İmâmı, hadîs âlimlerinin önderi; yüzbin hadîs-i şerîfi ezbere bilen Hâfız Abdülazîm Münzirî “Kırk Hadîs-i şerîf adlı kitabında, İbn-i Ömer’den ( radıyallahü anh ) rivâyet ediyor “Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz buyurdular ki: “Kim ki bir mü’min kardeşinin ihtiyâcını te’min ederse, mahşer günü ameller tartılırken terazinin başında duracağım. Benden imdâd isteyince, o zâta mutlaka şefaat edeceğim.” İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) Peygamberimizden ( aleyhisselâm ) şöyle rivâyet etmiştir: “Hayır ve şer Allahü teâlâ hazretlerindendir. Hayır anahtarları ellerine verilmiş olanlara müjdeler olsun. Şer anahtarları ellerine verilen kimselere yazıklar olsun.” Enes bin Mâlik’den ( radıyallahü anh ) rivâyet olunmuştur: “Bütün mahlûkâtı Allahü teâlâ yaratmıştır. Onların her türlü ihtiyâcını irâde ederek, yaratıp göndermektedir. Allahü teâlânın rızâsı için O’nun kullarına kim daha çok hizmet ederse, Allahü teâlâ da o kullarını o kadar çok sever.” Afv el-Müzenî babasından o da dedesinden (rıdvânullahi aleyhim ecmaîn) şöyle rivâyet eder: “Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdular ki: “Allahü teâlâ, insanların ihtiyâçlarını gördürmek için öyle kullar yaratmıştır ki, onlara Cehennem azâbı yoktur. Kıyâmet günü olunca onlar için nûrdan kürsüler hazır olur. İnsanlar hesaba çekilirken onlar Allahü teâlâ ile sohbet ederler.” Ali İbni Ebî Talib ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdular ki: “Kim ki, bir mü’min kardeşine yardım etmek ve ihtiyâcını te’min etmek için harekete geçip yürürse, Allahü teâlânın yolunda harb eden mücâhidler sevâbı verilir”.

Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdular ki: “Kim ki bir müslüman kardeşinin ihtiyâcını te’min ederse, Allahü teâlânın yakın dostu ve velî kulu olur. Bir kimse mü’min kardeşinin sıkıntısını gidererek sevindirirse, Allahü teâlâ o mü’mine mahşerde, sıratı geçerken iki tane nûrdan ışık verir. Bu iki nûrun ziyasının kudretini yalnız Allahü teâlâ verir.” Vesselâm evvelen ve ahiren.” (Altmışaltıncı mektûp)

“Noksan sıfatlardan münezzeh olan Allahü teâlânın şerefli ismiyle başlıyorum. Kıymetli kardeşim, Allahü teâlâ size sonsuz saadet yolunda devamlı yükselmeler nasîb eylesin. Bu büyükleri sevme saâdetiyle, hiçbir üstünlük ölçülemez. Bu büyüklere muhabbet, sizin en üstün vasfınız olmuştur. Bu sebeble sonsuz derecelere yükselmeniz ümîd edilmektedir. Allah adamlarını sevmenin insana kazandıracağı üstünlükler ve dereceler, yazı ile ifâde edilemez, kitaplara sığdınlamaz. Bu sebeple kalemimi burada bırakıyorum. Vesselâm.” (Yüzonüçüncü mektûp)

Seyfeddîn-i Fârûkî hazretlerinin değişik zâtlara yazmış olduğu mektûplardan ba’zı kısımlar:

“Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “İslâm ve sultan ikiz kardeş gibidir. O ikisinden birisi ancak diğeri ile iyi olur. Temeli olmayan bir şey yıkılır. Muhafızı olmayan bir şey ise zayi olur.”

Bekâra sûresi 201. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Kimi de; “Ey Rabbimiz! Bize dünyâda da iyi hâl ver, âhırette de iyi hâl ver ve bizi o ateş (Cehennem) azâbından koru” der.” buyuruldu. İmâm-ı Fahreddîn-i Râzî bu âyet-i kerîmenin tefsîrinde buyurdu ki:

“Allahü teâlâya duâ edenler iki kısımdır: Birinci kısım, sâdece dünyalık elde etmek için duâ ederler. İkinci kısmı hem dünyâ, hem de âhıret için duâ ederler. Üçüncü bir kısım daha vardır ki, onlar sâdece âhıret için duâ ederler. Sâdece âhıret için duâ etmenin doğru olup olmadığı husûsunda âlimler ihtilâf ettiler. Âlimlerin ekserisi, sırf böyle duâ etmenin doğru olmayacağını söylediler. Çünkü insan muhtaç ve zayıf bir varlıktır. Ne dünyânın elem ve acılarına, ne de âhıretin sıkıntı ve meşakkatlarına güçleri yetmez. En uygun olanı dünyâ ve âhıretteki kötülüklerden Allahü teâlâya sığınmak, her iki âlemde de iyi hâl üzere bulunmayı O’ndan istemektir.”

Yine Fahreddîn-i Râzi ( radıyallahü anh ) tefsîrinde, Enes bin Mâlik’in şöyle anlattığını haber veriyor “Bir defasında Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir zâtın ziyâretine gitti. Hastalık sebebiyle o kimse gayet zayıf ve halsiz düşmüş idi. Resûlullah efendimiz o kimseye; “Sen Allahü teâlâya nasıl duâ ederdin?” diye sordu. O da; “Ben; “Allahım! Ahırette eziyette olmayayım da dünyâda nasıl olursam olayım. Ahırette sıkıntı çekeceksem onu bana dünyâda iken ver” diye duâ ederdim” dedi. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Senin buna gücün yetmez. Sen şöyle de: “Rabbimiz! Bize dünyâda da âhırette de iyilik ver. Bizi Cehennem azâbından koru!” Sonra Resûlullah efendimiz o kimseye duâ etti. O kimse Allahü teâlânın izni ile şifâ buldu.

Eğer Allahü teâlâ kullarına, hiç dert ve elem vermemiş olsa veya çok az vermiş olsaydı, insanlar O’na ibâdet etmekten ve O’nu zikretmekten gâfil olurlardı. İnsanın, dünyâ ve âhıret saadetine, Allahü teâlânın rahmetine kavuşabilmek için, ibâdet ve tâatten ve zikrden geri kalmaması şart olduğuna göre ve hiçbir kimsenin Allahü teâlânın rahmetine muhtaç olmamasının mümkün olmadığına göre, iyi düşününce dert ve sıkıntıların, aslında birer ni’met oldukları, insanı Allahü teâlâya çeken birer kemend oldukları anlaşılır.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Umdet-ül-makâmât sh. 392

2) Hadâik-ül-verdiyye sh. 199

3) İrgâm-ül-merîd sh. 75

4) Hadîkat-ül-evliyâ sh. 112

5) Reşehât zeyli sh. 46-49

6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1065

7) Âdâb sh. 63

? Rehber Ansiklopedisi cild-12, sh. 299

9) Mektûbât-ı Seyfiyye

10) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 204

11) Makâmât-ı ahyâr sh. 57İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEYYİD ALEVÎ

Yemen’de yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Alevî bin Ali bin Akîl bin Ahmed bin Ebî Bekr bin Abdürrahmân es-Sekkâf’dır. 958 (m. 1551) senesinde Yemen’de bulunan Terim beldesinde doğdu. Orada yetişti. 1048 (m. 1638) senesi Muharrem ayının yirmibeşinde, Çarşamba günü öğleden evvel, Mekke-i mükerremede vefât etti. Cennet-ül-mu’allâ kabristanında medfûndur.

Rivâyet edilir ki: Seyyid Alevî, Ümmî bir zât idi. Sonraları, bulunduğu Terim beldesinden çıkıp, Yemen’in diğer beldelerine ve Haremeyn’e (Mekke ve Medine’ye) gitti. Önceleri ticâret işleri ile meşgûl olurdu. Gittiği yerlerde âriflerden, evliyâdan olan birçok zâtlarla görüşüp sohbetlerinde bulundu. Onlardan çok istifâde etti. Bir kadr gecesinde, Allahü teâlâya, rızkının ve ömrünün bereketli olması için duâ etti. Ayrıca; “Allahım! Beni de hidâyete kavuşturduğun kullarından eyle!” diye yalvardı. Allahü teâlâ onun bu samîmi duâsını kabûl buyurdu.

Seyyid Alevî (r.aleyh), bundan sonra ticâreti terk ederek, tamamen tasavvuf yoluna yöneldi. Mekke-i mükerremede yerleşti. Orayı vatan edindi ve orada evlendi. Çoluk-çocuğu oldu. Âlim ve evliyâ zâtların huzûr ve sohbetlerinde bulundu. Tasavvuf yolunda yetişip kemâle geldikten sonra, insanlar onun sohbetlerine devam etmeye başladılar.

Seyyid Alevî, öyle yüksek oldu ki, diğer insanların yanında Mekke-i mükerremenin ileri gelenleri, yöneticileri de, bereketlerinden ve duâlarından istifâde etmek için yanına gelirler, sohbetinde bulunmak için can atarlardı. O ise, şöhrete, parmakla gösterilmeye sebep olur endişesiyle, insanların fazla gelip gitmelerini hoş karşılamazdı. Devamlı olarak kendi nefsini kötüler ve ayıplar, kendisinin hâl ve makam sahibi olduğunu söylemezdi. Ahlâkı, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin ahlâkına uygun olup, o güzel edeb ile edeblenmiş idi. O zamanın Mekke şerîfi olan zât da, Seyyid Alevî’yi çok sever, hürmet eder, sohbetlerinde bulunurdu. Her kim ki, Seyyid Alevî’ye i’tirâz eder, ona eziyet verir veya büyüklüğünü inkâr ederse, yaptığının cezasını kısa zamanda mutlaka görürdü. O inkârcı kimse, kısa zamanda ya hastalanır, ya ölür, ya malı çalınır, ya çok yakınlarından ve sevdiklerinden biri ölür, yahut vatanından ayrılmak durumunda kalır... Hâsılı, kısa zamanda bunlara benzer bir musibet ile karşılaşırdı.

Seyyid Alevî’nin (raleyh) çok kerâmetleri görülmüştür. Talebelerinden birisi onun kerâmetlerini toplayıp, küçük bir risale meydana getirmiştir. Rivâyet edilir ki: Mısır’dan Mekke-i mükerremeye fakirler için bir miktar hububat (zâhire) gelmişti. Yüksek derecede bir vazîfeli bu hububata el koydu. Seyyid Alevî (r.aleyh) o kimseye birini gönderip, o hububatın sahibine iade olunmasını istedi. Fakat o vazîfeli kimse onun haberine hiç alâka göstermedi. Seyyid Alevî (raleyh) ikinci defa haber gönderdi ve; “Eğer fakirlerin hububatlarını kendilerine vermezsen bu sene senin son senen olur” dedi. O kimse buna da iltifât etmedi. Sonunda iş aynen Seyyid Alevî’nin dediği gibi oldu. Senenin sonunda o kimsenin işine son verildi ve şiddetli bir cezaya çarptırıldı.

Vecîhüddîn Abdürrahmân bin Atîk el-Hadramî isminde meşhûr bir kimse vardı. O kimse, seyyidlerden ba’zılarına dil uzatır, eziyet ederdi. Nihâyet o seyyid zâtlar, daha fazla tahammül edemeyip Seyyid Alevî’ye gelerek, o kimsenin kendilerine yaptıklarını haber verdiler ve ona bedduâ etmesini istediler. Seyyid Alevî onlara buyurdu ki: “Artık onun şerrinden emîn olursunuz. İnşâallah bundan sonra size hiç sataşmaz.” O gün akşam olduğunda, Vecîhüddîn evinde iken evi yıkıldı. Kendi canını zor kurtardı. Evi de yeni yaptırmıştı. Kendi kendine çok korktu. Bu hâlin seyyidlere olan eziyetleri sebebiyle meydana geldiğini anladı. Yaptıklarına çok pişman oldu. Kendi kendine söz verdi ki, bundan sonra seyyidlerden hiç bir zâta karşı gelmeyecek ve sıkıntı vermeyecekti.

Seyyid Alevî hazretlerine karşı, zaman zaman haddi aşan, onu inciten edebsiz bir kimse vardı. Ona karşı incitici söz ve hareketlerde bulunurdu. Seyyid Alevî’nin yakınları birgün o edebsiz kimseye dediler ki: “Seyyid Alevî, evliyâdan yüksek bir zâttır. Böyle büyük zâtlara dil uzatmak, onları incitmek insanın helakine, felâketine sebep olur. Gel sen bu tehlikeli hâlden vazgeç ve tövbe et!” O kimse tövbe edeceği yerde, daha da ileri giderek; “Eğer o zât hakîkaten dediğiniz gibi ise, bana ne yapabilecek, görelim” dedi. Onun bu sözleri Seyyid Alevî’ye arzedilince; “O edebsiz kimse yakında görür” buyurdu. O kimse aynı gün öldü.

Rivâyet edilir ki: Seyyid Alevî’nin mektebe giden çocukları vardı. Bir gün bu çocukları, başlarını traş ettirmek istediler. Babalarıyla beraber berbere gidip sıralarını beklemeye başladılar. Çocuklar sıra beklerken, mektebe gitme vakitleri geldi. Geç kalmaları sebebiyle hocalarının üzüleceğinden endişe edip korkmaya başladılar. Onların bu sıkıntılarını anlayan Seyyid Alevî iltifât edip; “Biz de siz traş oluncaya kadar güneşi tutarız. Böylece geç kalmamış olursunuz” buyurdu. Sonra da; “Yâ Rabbî! Sevgili Peygamberin Muhammed sallallahü aleyhi ve sellemin hatırı için, çocuklar traş oluncaya kadar güneşi durdurmanı istiyorum” diye yalvardı. Allahü teâlânın izni ve onun duâsı bereketi ile çocuklar traş oluncaya kadar güneş olduğu yerde kaldı. Çocuklar da derslerine geç kalmamış oldular. Orada bulunanların hepsi bu hâle şâhid olup Seyyid Alevî’ye olan muhabbet ve bağlılıkları daha da arttı.

Seyyid Alevî, bir zaman sefere çıkmıştı. Dönüşlerinde, Mekke-i mükerremeye yaklaşınca kâfilede olanlardan birisi, Seyyid Alevî’ye; “Efendim, sür’atle ileri gidip, çoluk-çocuğunuza ve tanıdıklara gelmekte olduğunuzu haber vermek istiyorum. Buna işâret olarak da tesbihinizi onlara göstermek istiyorum. Acaba izniniz olur mu?” dedi. Seyyid Alevî buna izin vermedi. Bir müddet sonra kâfile bir yerde konakladı. Seyyid Alevî istirahat ederken (uyurken), o kimse habersiz olarak Seyyid’in tesbihini aldı ve uzaklaştı. Biraz sonra yolun üzerinde çok büyük bir yılan ile karşılaştı. Yılan bir türlü o kimsenin geçip gitmesine izin vermiyordu. O kimse Seyyid Alevî’nin tesbihini izinsiz ve habersiz olarak aldığı için bu yılanla karşılaştığını anladı. İşlediği hatâya pişman olarak ve üzülerek mecbûren geri döndü. Seyyid hazretlerinden özür diledi.

Seyyid Alevî’nin, buna benzer menkıbe ve kerâmetleri daha pek çoktur. Çok zâhid idi. Dünyâ ni’metlerine, mevki ve makamlarına dönüp bakmazdı.

İnsanların Allahü teâlâyı tanımakta, O’na ibâdet ve tâatte gevşek davranmalarına çok üzülerek, dünyâ hayâtından usandı. Allahü teâlâya kavuşmak arzu ve iştiyâkı şiddetlendi ve bunun için Allahü teâlâya duâ etti. O günlerde hastalandı. Hastalığı günden güne arttı. Doktorlar, tedâvi etmekten, ilâç bulmaktan âciz kaldılar. Hastalığının başlamasından oniki gün sonra 1048 (m. 1638) senesi Muharrem ayının yirmibeşinde, Çarşamba günü öğleden evvel, Mekke-i mükerremede vefât etti. İnsanlar onun ayrılığına çok üzüldüler. Mekke şerîfi Zeyd bin Muhsin dâhil, çok kalabalık bir cemâat cenâzede hazır bulundular. Haremi şerîfte namazı kılınıp Cennet-ül-mu’allâ kabristanında defnedildi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 118

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEYYİD ALİ BİN İBRÂHİM

Fıkıh âlimi. İsmi, Seyyid Ali bin İbrâhim bin Ali bin Mehdî Kâsımî’dir. Âlim-i Şerefi diye meşhûr oldu. Doğum ve vefât târihleri, belli değildir. Onbirinci asırda vefât etti. Seyyid Ali bin İbrâhim, zamanında, fazileti ve iyiliği emredip, kötülükten men etmesi ile meşhûr oldu.

O zamanlar ilmiyle meşhûr olan bir zât şöyle anlatır: Rü’yâmda va’z ve nasihat etmek için müslümanların yanına gidiyordum. Fakat kimse yanıma gelmiyor, herkes kaçıyordu. Seyyid Ali bin İbrâhim ise kaçan o insanları tehlikeye düşmekten kurtarıyordu. Bu rü’yâmı Seyyid Ali bin İbrâhim’e anlatınca o şöyle buyurdu: “Sen kendi nefsini tehlikeden kurtarmakla, ben ise insanları tehlikeye düşmekten alıkoymakla meşgûlüm.”

Seyyid Ali bin İbrâhim, memleketi olan Hicret-ül-câhilî denilen yerde yetişti. Amcası Seyyid Selâhuddîn bin Ali’nin yanında tahsil gördü. Sonra ilim öğrenmek için San’a’ya gitti. Bir müddet orada kaldı. Fıkıh ilminde derin bir âlim oldu. Tekrar memleketine döndü. Bu sırada Sultan Şerefüddîn’in idâresi iyice zayıflamış, yapılan zulümler sebebiyle birçok âlim başka yerlere hicret etmek zorunda kalmıştı. Bu sırada birçok vera’ ve takvâ sahibi âlim, Seyyid Ali bin İbrâhim’in yanına geldi. Ondan, birçok kişi ilim öğrenip me’zûn oldu. Seyyid Allâme Hâdî bin Hasen, Seyyid Şemsüddîn Salah bin Yûnus bunlardandır. Seyyid Mutahhâr bin Şerefüddîn’in vefâtı üzerine, Şeref bölgesinde birçok karışıklıklar meydana geldi. Şeref bölgesinde bulunan kabileler, Seyyid Ali bin İbrâhim ve Seyyid Âbid’e müracaat ederek, yapılan zulümlerin ve haksızlıkların giderilmesi için yardım taleb ettiler. Seyyid Ali ve Seyyid Âbid de, bu olayların ortadan kalkması için Allahü teâlâya yalvardılar. Onların bereketiyle cenâb-ı Hak Şeref bölgesindeki haksızlığı ve huzûrsuzluğu ortadan kaldırdı.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 125

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEYYİD EHDEL YEMENÎ

Yemen’de yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Seyyid Hatim bin Ahmed bin Mûsâ bin Ebi’l-Kâsım bin Muhammed bin Ebî Bekr bin Ahmed bin Ömer bin Ahmed bin Ömer Ehdel Yemenî el-Hüseynî olup seyyiddir. Nesebi Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) torunu olan hazret-i Hüseyn’e dayanmaktadır. Bunun için Hüseynî diye nisbet edilmiştir. Doğum târihi ve yeri bilinmemektedir. 1013 (m. 1604) senesi Muharrem ayının onyedinci günü Yemen’de deniz sahilinde bulunan Mehâ beldesinde, Pazar günü öğle vakti vefât etti. Evinin avlusuna defnolundu.

Zamanında bulunan âlimlerden ve tasavvuf büyüklerinden ilim öğrenerek yetişen Seyyid Ehdel, ilim ve evliyâlık yolunda yüksek derecelere erdi. Naklî ilimlerle birlikte, zamanının fen ilimlerini de bilirdi. Arabî lisânının bütün inceliklerine hakkıyla vâkıf idi.

Ebû Bekr eş-Şelî, Seyyid Ali bin Ma’sûm, talebesi İbn-i Abdullah el-Ayderûs ve oğlu Şeyh Abdülkâdir gibi zâtlar, kitaplarında Seyyid Ehdel’i anlatmışlar ve onu çok övmüşlerdir. Bu âlimler onun, gayet vera’ sahibi çeşitli ilim ve ma’rifetlerde, nazm ve nesirde zamanının bir tanesi olduğunu bildirmişlerdir.

Seyyid Ehdel Yemenî, çok beldelere seyahatler yaptı. Bir müddet Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevverede ikâmet etti. Daha sonra Yemen’de bulunan Mehâ beldesine gitti, ömrünün son otuzyedi senesi bu beldede geçti. Bu beldede hürmet ve i’tibârı çoğaldı. Şânı her tarafa yayıldı. Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) aldığı ma’nevî bir işâret ve emir ile, insanların terbiyeleri ile meşgûl olmak, onlara fâideli olmak üzere bu beldede vazîfelendirildiğini bildirdi. Âlimler ve başka zâtlar, Seyyid Ehdel’in ilmi ve evliyâlığının yüksekliği yanında, Mehâ’da bulunan diğer ilim sahiplerinin çok sönük kaldığını bildirirlerdi.

Rivâyet edilir ki: Seyyid Ehdel’in huzûr ve sohbeti ile bereketlenmek için başka yerlerden, insanlar akın akın gruplar hâlinde Mehâ’ya gelirlerdi. Her kime teveccüh ile nazar etse, o kimsenin bütün kötü hâlleri gider, yerine güzel sıfatlar gelirdi. İnsanlar ondan çok istifâde ettiler. Orada bulunan âlimlerden ba’zısı, bilhassa tasavvuf ilmine dâir kendilerine sorulan ve halledemedikleri suâlleri Seyyid Ehdel’e gönderirler, o da bu suâlleri en güzel sûretle cevaplandırırdı.

Seyyid Ehdel hazretleri, keşf ve kerâmet sahibi, yüksek bir velî idi. Daha sonra meydana gelecek ba’zı hâdiseleri, Allahü teâlânın bildirmesiyle kerâmet olarak senelerce evvel haber vermiş ve o hâdise aynen bildirdiği şekilde meydana gelmiştir.

Rivâyet edilir ki: Güç, kuvvet sahibi zâlim bir kimse, ileri gelen varlıklı bir kimseden, zorla, zulüm ile haksız olarak, bir miktar mal isteyip, vermezse ona bir kötülük yapacağını söyleyerek tehdit ediyordu. Bu mazlûm kimse, Seyyid Ehdel’e gelerek bu durumu anlattı. O da; “Sen ona istediğini götür ver. Fakat o senin götürdüğünü alamayacak. Merak etme!” dedi. O kimse söz dinleyerek, zâlimin istediği malı ona götürüp verdi. Tam o sırada o zâlim kimsede çok şiddetli bir ağrı başladı. Ne olduğunu anlıyamayarak ağrısının verdiği elem ile feryâd ederek ve mazlûm kimsenin getirdiği malı orada bırakarak çekip gitti. O mazlûm kimse bu hâlin, Seyyid Ehdel’in bir kerâmeti olduğunu anladı.

Yine rivâyet edilir ki: Seyyid Ehdel (r.aleyh), Harem-i şerîfte, talebelerinden birisiyle oturuyordu. Talebenin gönlünden o anda geçti ki; “Zamanın kutbu olan büyük âlim, umûmiyetle Mekke-i mükerremede bulunur. Acaba şu anda nerededir?” Seyyid Ehdel hemen o talebeye iltifât edip; “Git bak! O zât şu anda minberin üzerinde bulunuyor” dedi. Talebe bu sözden pek birşey anlamamakla birlikte, hemen kalkıp minberin yanına vardı. Orada uzun boylu, asker yapılı, heybetli bir zât gördü. Geri dönüp gördüğünü hocasına haber verdi. Hocasının işâret ve sözünü hâlâ anlayamamıştı. Seyyid Ehdel bu talebesine; “Ne ya’nî anlamıyor musun? Bizzat kendi sûretinde sana gelmesini ve; “Ben kutbum” demesini mi istiyorsun?” buyurdu. Bunun üzerine talebe, hocasının kerâmet olarak, kalbinden geçen düşünceleri anladığını, kutb olan âlimi gösterdiğini anlayıp, derhâl tekrar minberin yanına koştu ise de, o zâtın orada bulunmadığını, artık gitmiş olduğunu gördü. Bu hâlin hocasının bir kerâmeti olduğunu anlayıp, ona olan bağlılığı daha da arttı.

Seyyid Ehdel (r.aleyh) bir gece sohbet meclisi kurmak istedi. Hizmetçilerine gül suyu ve buhur (tütsü olarak yakılan güzel kokulu şey) hazırlamalarını emretti. Hizmetçiler güzel koku için yakılan ûd (meşhûr güzel kokulu ağaç) dalının bittiğini söylediler. O da üzerinde oturduğu minderin köşesini kaldırarak yeni ve kıymetli bir ûd çıkardı. Hâlbuki orada hiç ûd yoktu ve çıkardığı ûd bitmiş olanın aynısı idi. Bunun, Seyyid Ehdel’in bir kerâmeti olduğu anlaşıldı.

Birgün hizmetçilerinden biri Seyyid Ehdel’e gelerek dedi ki: “Efendim! Dergâhın ihtiyâçları için ba’zı şeyler satın almamız lâzım. Fakat elimizde para da kalmadı.” Seyyid Ehdel, hizmetçinin bu sözü üzerine orada bulunan bir mendilin arasından bir miktar gümüş para çıkarıp hizmetçiye verdi. Hizmetçi diyor ki: “Ben iyi biliyorum ki, o mendil boş idi. Fakat o kerâmet olarak mendilin arasından para çıkardı.” Bundan sonra Seyyid Ehdel hazretleri; “Almamız îcâb eden şeyler için, ihtiyâç miktarı kadar tasarrufta bulunmak üzere bizlere ruhsat, izin vardır” buyurdu.

Seyyid Ehdel Yemenî zamanında, vaktin sultânı, ba’zı senelerde, piyasada mevcûd olan sikkeleri (basılmış paraları) değiştirir, yenilerdi. Böyle olunca da, elinde eski paralardan bulunanlar zarar ederler, zor duruma düşerlerdi. Yine böyle bir senede sikkeler değiştirilince, elinde eski paralardan bulunan bir zât gelerek durumunu Seyyid Ehdel’e anlattı. Elinde bulunan paraların geçmez olduğunu böylece çok zor durumda kaldığını bildirdi. Seyyid Ehdel o kimseyi, Zebîd beldesinde bulunan evliyâ bir zâtın yanına gönderdi. “O senin işini hâlleder” buyurdu. O kimse, Zebîd’de bulunan zâtın yanına gitti ve durumunu anlattı. Seyyid Ehdel’in selâmını söyleyerek, işini hâlletmek üzere kendisini ona gönderdiğini söyledi. O zât bunları dikkatle dinleyip anladıktan sonra; “Seyyid Ehdel bu işi bizden daha iyi hallederdi. ama madem ki bize gönderdi, biz de sana yardımcı olalım. Filan yerdeki mescide git. Orada şöyle şöyle şekilde bir zât vardır. O sana yardımcı olur” dedi. O kimse bildirilen mescide gidip, ta’rîf edilen zâtı buldu. O zât gelen kimseye; “Şu mahalleye gir. Eski ayakkabıları ta’mir eden bir ta’mirci vardır. Ona git” dedi. O da bildirilen yere gidip ayakkabı ta’mircisini buldu. Ta’mircinin yanında büyükçe bir su kabı vardı. Eski ayakkabıları dikmekte kolaylık olmak üzere yumuşamaları için o suyun içinde bir miktar bekletirdi. O kapta bulunan su, eski ayakkabılar atıla atıla bozulup, kokmuş, yanına varanları rahatsız eder bir hâl almıştı. Gelen kimse, bu rahatsız edici kokular arasında bulunan ta’mircinin böyle mühim bir işi nasıl hâlledeceğini merak etmekte idi. Ümitsiz olmakla beraber gelmişken tamamen boş dönmemiş olmak için içinde bulunduğu durumunu ve müşkilini, ta’mirciye anlattı. Ayakkabı ta’mircisi olan zât, anlatılanları iyice dinleyip mes’eleyi anladıktan sonra, gelen kimsenin elinde bulunan ve içinde eski geçmez paralar bulunan büyük keseyi alıp o suyun içine batırdı ve o kimseye de biraz durmasını söyledi. Paraların sahibi olan kimsenin merak ve hayreti ve ümitsizliği daha da arttı. Eski paraları yenileri ile değiştirmek isterken eskilerini de kaybettiğini düşünerek çok üzüldü. Ayakkabıcı zât biraz sonra elini sokup keseyi çıkardığında, paraların sahibi olan kimse gözlerine inanamadı. Sanki eski paralar kaybolmuş, yerine yeni basılmış paralar gelmişti. Çok hayret etti. Ayakkabı ta’mircisi olan zât bundan sonra, kerâmet göstermiş olduğu için mahzûn ve üzüntülü bir şekilde; “O mescidde karşılaştığın zât, Hızır aleyhisselâm idi. Bu tenhâ yerde, bu köhne dükkânda, bu tiksindirici kokular arasında kendi hâlimde yaşıyordum. Kimse de benim hâlimi bilmiyordu. Seni buraya gönderenler beni ele verdiler. Sırrımı ifşa ettiler” diyerek çok mahcûb oldu. Bu hâdiseden onüç gün sonra da vefât etti.

Rivâyet edilir ki: İftirâcı bir kimse, Seyyid Ehdel’i sevenlerden birinin yanında, iftiralarda bulunup, onun hakkında uygunsuz sözler söyledi. Onun bu hâli Seyyid Ehdel’in kulağına gittiği zaman; “O kimse Yemen yolunda cezasını bulur” buyurdu. Bundan bir müddet sonra o iftiracı kimse Yemen’e gitmek üzere yola çıktı. Bir yerde konakladı. Dinlenmek üzere uzanmıştı. O esnada zehirli bir yılan gelerek, o iftirâa, ağzı açık uyurken, dilinin ucunu ısırdı. Dili çok şişerek nefes alamaz oldu ve çok büyük acı ve ızdırap içinde korkunç bir şekilde öldü. Böylece, büyüklere dil uzatmasının cezasını daha dünyâda iken görmüş oldu.

Talebelerinden ârif bir zât şöyle anlatır: “Hocalarımız arasında Seyyid Ehdel’den başka ilim ve hâlin kendisinde bu kadar toplandığı başka bir zât görmedim. İlmini görsen ilmini ameline tercih eder, “Bu zâtın ilmi amelinden çokdur” dersin. Amelini görsen, amelini ilmine tercih eder, “Bu zâtın ameli ilminden daha çoktur” dersin. Ya’nî ilmi ve ameli birbirinden üstün idi.” Şairliği de kuvvetli olup birbirinden güzel şiirler söylemiştir. Talebelerinden birisi, onun şiirlerini toplayarak bir dîvân meydana getirmiştir. Talebelerine; “Benden duyduklarınızı yazın” der, ba’zan da bizzat kendisi söyleyip yazdırırdı.

Seyyid Ehdel Yemenî, dinimizin emirlerine son derece bağlı çok yüksek bir zât idi. Denilmiştir ki: O ism-i a’zam duâsını biliyordu ve yaptığı duâları Allahü teâlâ kabûl ederdi. Son derece zühd sahibi idi. Dünyâ düşünceleri kalbinde kat’iyyen bulunmazdı. Vezirler, âmirler, ileri gelenler, onunla buluşmak, beraber olmak isterler, o ise zühdûnun çokluğundan dolayı bundan kaçınırdı. Dünyâ mes’elelerine dalmak korkusu ile onlarla fazla beraber bulunmazdı. Dünyâ ile hiç alâkası yoktu. Bunun için vefâtından sonra hiç malı kalmamıştır. Her hâli, bütün sıfatları, güzel, kâmil ve olgun idi.

O zamanda bulunan evliyâdan Sâim-üd-dehr diye tanınmış Seyyid Ebû Bekr isminde meşhûr bir zât vardı. O zât Seyyid Ehdel hazretlerine çok hürmet eder, onu evinde sık sık ziyâret ederdi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 496

2) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 386İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEYYİD ÖMER BİN ABDÜRRAHÎM EL-BASRÎ

Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ömer’dir. Babasının ismi Abdürrahîm’dir. Basralı olup, doğum târihi bilinmemektedir. 1037 (m. 1627)’de Mekke-i mükerremede vefât etti ve Mu’allâ kabristanında defnedildi.

Küçük yaşında Mekke-i mükerremeye gitti. Şemseddîn Muhammed er-Remlî, Şihâbüddîn Ahmed bin Kâsım el-Abbâdî gibi zâtların hizmetlerinde bulunup, onlardan birçok ilimleri öğrendi. Şihâbüddîn Heysemî, Molla Abdullah es-Sindî, Ali Usâmî, Kâdı Ali bin Cârullah, Abdürrahîm el-Hasâî, Seyyid Celîl, Molla Nasrullah ve başka âlimlerden de aklî ve naklî ilimleri öğrenip, yüksek ilmî derecelere ulaştı.

Seyyid Ömer el-Basrî yüksek ilmî derecelere ulaştıktan sonra, ilim öğretmekle meşgûl oldu. Ondan pekçok kimseler ilim tahsil edip istifâde ettiler. Şeyh Abdullah bin Sa’îd Bakşir, Şeyh Ali bin Cemâl, Zeynel’âbidîn, Abdülkâdir et-Taberî Muhammed bin Abdülmün’im et-Tâifi gibi kimseler, ondan ilim tahsil edip yükselenlerdendir. Oğlu Muhammed ve Seyyid Celil Abdürrahmân, Hanefî müftîlerinden Seyyid Sâdık gibi zâtlar da ondan ilim tahsil edenlerdendir.

İrfan sahibi ve tasavvuf ehli olan birçok zâtların sohbetinde bulunup, onlardan tasavvuf ilmini ve inceliklerini öğrendi. Tasavvufdaki derecelere ulaşıp birçok kerâmetler gösterdi.

Onun talebelerinden güvenilir birisi şöyle nakleder: “Seyyid Ömer bin Abdürrahîm el-Basrî’yi, Şeyh Ahmed el-Hikemî vefâtından bir hafta sonra rü’yâsında gördü ve; “Ey efendim siz vefât ettiniz” dedi. O da; “Evet dedi ve Kur’ân-ı kerîmden bir miktar okumasını istedi. Ahmed el-Hikemî; “Kur’ân’dan evvel kendilerine kitab verdiklerimiz (nice kimseler vardır ki) Kur’ân’a îmân ediyorlar” meâlindeki Kasas sûresi 52. âyet-i kerîmesini okudu. Sonra; “İşte bunlara (hem kendi kitablarına hem de Kur’ân’a îmân husûsunda gösterdikleri sebat ve eziyetlere) sabırlarından dolayı mükâfatları iki kat verilecektir” meâlindeki Kasas sûresi 54. âyet-i kerîmesine gelince; “Dur! Ben onlardanım” dedi ve devam ederek; “Allahü teâlâ ba’zı evliyâ kullarının kalblerine vasıtasız olarak tecellî eder, ba’zılarına da bir vâsıta ile tecellî eder. Senin onlardan olmanı diliyorum.” dedikten sonra Ahmed el-Hikemî uyandı.

İbn-i Ma’sûm onun hakkında şöyle der: “Allahü teâlânın dînini yayma ve onun emirlerine uyma ve sevgili Peygamberimizin güzel ahlâkını anlatma husûsunda son derece gayretli ve güzel ahlâklı, birçok ilimlerde yüksek derece sahibi, ilmiyle âmil bir zât idi. Konuştuğu zaman beliğ ve açık bir şekilde konuşur idi. Zühd ve takvâ elbisesini giymiş, dünyâya meyletmez, haram ve şüphelilerden sakınırdı.

“Tuhfe” adlı eseri ile İmâm-ı Süyûtî’nin “Elfiye şerhi”ne ta’likâti vardır. Ayrıca faydalı fetvâları da vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 210İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEYYİD SEYFULLAH KÂSIM EFENDİ

İstanbul’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Seyfullah Kâsım bin Nizâmüddîn’dir. Doğum târihi belli değildir. 1010 (m. 1601) senesinde İstanbul’da vefât etti. Kabri, Silivrikapı’ya giden caddenin sağ tarafındaki sed üzerindedir. Kabrin üzeri açık olup, etrâfı parmaklıkla çevrilidir.

Babası, Seyfullah Kâsım Efendi’yi, iyi edeb ve terbiye olması için Ümm-i Sinân hazretlerine teslim etti. Seyyid Kâsım Efendi, onun yanında hem zâhiri, hem de bâtınî ilimleri öğrendi. Ümm-i Sinân hazretlerinden icâzet aldı. Yüksek ma’nevî mertebelere ve kemâle kavuştu. Babası da evliyânın büyüklerinden idi.

Câmi’ul-avârif adlı eserinde kendisi şöyle anlatır: “Merhum babamla beraber hacca gitmiştim. Mahfelin (devenin üzerinde, insanların oturduğu yer) bir tarafına babam, diğer tarafına da ben binmiştim. Uzun bir yolculuktan sonra Medîne-i münevvere ve Mekke-i mükerreme topraklarına yaklaşıyorduk. Bir ara babam bana “Oğlum! Gözünü aç! Hak teâlâ Beytullah’ı bizi karşılamaya gönderdi. Hacılar arasında Allahü teâlânın ne makbûl kulları var imiş” buyurunca, ben gökyüzüne doğru baktım. Bu sırada Beytullah’ın izzeti ile gökyüzünde durmakta olduğunu gördüm. Biz yürüdükçe, o da yürüyordu. Medîne-i münevvereye gelince çadırlarımızı kurduk. Gece yarısı olunca babam çadırdan dışarı çıktı. Ben de merak edip, peşine düştüm. Babam abdest alıp, Ravda-i mutahharaya vardı. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) Hücre-i se’âdetlerinin kapısından içeri girdi. Yüzünü orada toprağa sürmek isterken, birden Hücre-i se’âdetten Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ); “Bana gel oğlum” sözlerini duydu. Bu manzara karşısında çok heyecanlanmıştım. Bu sırada babam Hücre-i se’âdetten çıkınca beni gördü. “Sana bir şey söylemeden niçin peşimden geldin? Sakın, bu hâli kimseye söyleme” dedi.”

Seyyid Seyfullah Efendi birçok eser yazdı. Yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Mi’râc-ül-mü’min, 2-Âdâb-ül-menâzil, 3- Câmi’ul-avârif ve ma’den-ül-me’ârif, 4- Silsile-i tarikat, 5-Miftâh-ı vahdet-i vücûd, 6- Esrâr-ül-ârifiyye, 7- Silsile-i Nebeviyye, 8-Silsile-i nesebiyye, 9- Etvâr-ı Seb’a, 10-Seyr-üs-sülûk, 11- Dîvân. Ayrıca Resûlullah efendimizin Ehl-i beytini medheden çok şiirleri vardır. Eserlerinin hepsi bir kitapta basılmıştır. Bir beyti:

Nân için medh eyleme nadanı, nadanlık budur.
Hayber-i nefsin helak et, Şâh-ı merdanlık budur.

Açıklaması: Bir lokma ekmek için karşındaki câhil adamı methetmeye kalkma. Çünkü asıl cahillik budur. Elinden geliyorsa nefsini yen. İrâdene sahip ol. İşte asıl mertlik de böyle olur.

Meşhûr bir ilâhisi:

Eğer âşık isen yâre,
Sakın aldanma ağyâre,
Düş İbrâhim gibi nâre,
Bu gülşende yanar olmaz.

Kıyamazsan başa, cana,
Irak dur girme meydana,
Bu meydanda nice başlar,
Kesilir hiç soran olmaz.

Hak ile hak olanlara,
Kendi özün bilenlere,
Dost yolunda ölenlere,
Kan bahâsı dinar olmaz.

Seyfullah sözünde mesttir.
Şeyhinden aldığı desttir.
Dîvâne râ kalem nisbettir,
Ne söylese kanar olmaz.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-4, sh. 170

2) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 81İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEYYİD SIBGATULLAH-I BERVECÎ

Tefsîr âlimi ve Hindistan evliyâsının meşhûrlarından. İsmi, Sıbgatullah bin Ravhullah bin Cemâlullah el-Bervecî’dir. Neseben, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin torunlarından Hazreti Hüseyn’e ve Hazreti Hasen’e bağlıdır. Hem seyyid ve hem de şerîfdir. Nakşibendiyye yoluna mensûb olup, Medîne-i münevverede otururdu. Aslen İsfehânlıdır. Dedesi, oradan Hindistan’a hicret etti ve Bervec’e yerleşti. Seyyid Sıbgatullah, Hindistan’ın Bervec şehrinde doğduğu için; “Bervecî” nisbeti ile meşhûr oldu. Doğum târihi belli değildir. 1015 (m. 1606) senesinde Medîne-i münevverede vefât etti.

Hindistan’ın büyük âlimlerinden Ârif-i Billah Vecîhüddîn-i Ulvî’den ders aldı. Bu zât da, Şeyh Muhammed-ül-Gavs el-Bistâmî’nin yüksek talebesidir. Vecîhüddîn-i Ulvî’nin terbiyesinde yetişen Bervecî, tasavvuf ilminde ya’nî ilâhî ma’rifetlerde zamanının bir tânesi oldu. Çeşitli ilimlerde derin bir ilme sahip olup, çok kıymetli kitaplar yazdı. Hocası, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirme husûsunda kendisine icâzet verdi. Çok kimseler, kendisine gelip ilim ve feyz aldılar. Şöhreti her yere yayıldı. Hind sultanları kendisine çok i’tibâr ederdi. Onun ilminin yüksekliğini, zühd ve vera’ sahibi olduğunu herkes kabûl etmişti. O meşhûrlardan kimsenin yanına gidip gelmezdi. Sultanların hediyesini kabûl etmezdi.

Sıbgatullah-ı Bervecî, Hicaz’a gidip, 1005 (m. 1596) senesinde hac farizasını ifâ eyledi. Medîne-i münevverede kalıp oraya yerleşti. Orada talebelere ders okutup, onların terbiyesi ile meşgûl olurdu. Çok sayıda kimseler kendisinin ilminden istifâde ettiler. Onların en üstünleri; Seyyid Emced Mirzâ, Seyyid Es’ad-ı Belhî, Şeyh Ahmed-i Senâvî, Şeyh İbrâhim-i Hindî, Şeyh Muhyiddîn-i Mısrî, Molla Şeyh bin İlyâs-i Kürdî, Molla Nizâmüddîn-i Sindî gibi seçkin zâtlar olup, daha sayılamayacak kadar çok talebesi vardı.

Seyyid Sıbgatullah-ı Bervecî’nin ders okutmakla ve yazmakla meşgûliyeti çok oldu. Beş vakit namazını Mescid-i Nebî’de, Hücre-i se’âdetin şarki şebekesi yanında cemaatla kılardı. Yüksek bir hâle sahip olup çok cömert idi. Uzak ve yakın memleketlerden, senenin muayyen vakitlerinde kendisine pekçok para gönderilirdi. Fakat o bunların hepsini fakirlere dağıtır, elinde birşey bırakmazdı. Çok kerâmetleri görülen bir evliyâdır. Talebesi Molla Nizâmeddîn anlatır: “Hocamın hizmetini gördüğüm bir andı. O sırada memleketimi ve çoluk çocuğumu hatırladım. Beni ağlamaklı bir hâl aldı ve gittikçe çoğaldı. Üstadım benim bu hâlimi hemen anlayıp, bana; “Niçin ağlıyorsun?” diye sordu. Ben de; “Memleketimden ayrılığım oldukça uzadı. Vatanımı ve ehlimi çok özledim” diye cevap verdim. Bu, yatsı namazından sonra idi. Hocam; “Yanıma yaklaş!” dedi. Ben de, onun üzerinde oturduğu seccadesine yaklaştım. Hemen onu yukarıya kaldırdı. O anda memleketim ve evim gözüktü. Kendimi orada hissettim, insanlar, yatsı namazından çıkmışlardı. Evime girdim. O gece çoluk-çocuğumla buluşup, onların yanında kaldım. Onlarla beraber sabah namazını kıldım. Sonra kendimi hocamın huzûrunda buldum.

Eserleri: 1- Tefsîr-ül-Beydâvî haşiyesi, 2- Kitâbü bâb-ıl-vahde, 3- Risâletü irâdet-id-dekâik fî şerhi Mir’ât-ül-hakâik, 4- Risâletü Sun’at-il-Câbiriyye, 5- Risâletün fil-cefr.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 243, 244

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 425

3) El-A’lâm cild-3, sh. 200

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 16İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SİCİLMÂSÎ

Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali bin Abdülvâhid bin Muhammed olup, künyesi Ebü’l-Hasen’dir. Eshâb-ı Kirâmdan, Hazrec kabilesinin reîsi Sa’d bin Ubâde’nin ( radıyallahü anh ) soyundandır. Cezayir’de Tâfelâl denilen yerde doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1057 (m. 1647) senesinde Cezayir’de vefât etti.

Sicilmâsî, ilk tahsilini Sicilmâs’da yaptı. Sonra Fas’a gitti. Burada zamanın büyük âlimlerinden, Afifüddîn Abdullah bin Tâhir el-Hasenî, veliyyi kâmil Ebû Abdullah Muhammed bin Ebû Bekr Dellâi ve hadîs âlimi Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Muhammed Makkari’den ilim öğrendi. İbn-i Ebû Bekr Dellâî’den Sahîh-i Buhârî’yi yirmi kerre okudu. Ayrıca, Şifâ, Muvattâ, Kuşeyrî risalesi, Tenvir, el-Hükm isimli kitapları okudu. Âlimlerden çok rivâyette bulundu ve çok kitap ezberledi. Talebelerinden birisinin bildirdiğine göre, altı hadîs-i şerîf kitabını dirayet bakımından, Sahîh-i Buhârî’yi ise tedkikli ve karşılıklı müzâkere şeklinde onyedi defa okudu. Keşşâf tefsîrini başından sonuna kadar otuz defa mütâlâa ederek okudu.

Sicilmâsî, kırk yaşından sonra hacca gitti. 1043 (m. 1633) senesinde Mısır’a gitti. Mısır’da; Şihâbüddîn Ahmed Ganîmi, Şihâbüddîn Ahmed bin Abdülvâris el-Bekrî, Nûreddîn Ali Echürî ve daha başka birçok âlimden istifâde etti. Kâhire’ye giderken, kervanda bulunan ve âlim bir zât olan Abdülkâdir bin Mustafa Safverî ve bir grub cemâat, Sicilmâsî’nin ilminden istifâde ettiler. Daha sonra Fas’a giden Sicilmâsî, Cebel-i Ahdar denilen yere müftî oldu ve buraya yerleşti.

Sicilmâsî; tefsîr, fıkıh, hadîs, usûl-i fıkıh, tıb, ferâiz, me’ânî, beyân, târih, mantık ve birçok ilimde mütehassıs idi. Bütün hâl ve hareketleri Allahü teâlânın ve Resûlünün emirlerine uygundu.

Sicilmâsî çok sayıda eser yazdı. Yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- El-Mineh-ül-ihsâniyye, 2-El-Yevâkit-üs-semine, 3- Manzûmetün fî fıkh-il-Mâlikiyye, 4- Mesâlik-ül-vüsûl, 5- Ed-Dürret-ül-münîfetu (Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) hayâtına dâirdir.), 6- Câmiat-ül-esrâr (İslâmın beş şartı manzûm olarak anlatılmıştır.), 7- Tefsîr-ül-Kur’ân-ı kerîm (Bekâra sûresi 189. âyet-i kerîmesine kadardır), 8- El-Eşbâh ven-nezâir, 9-Akd-ül-cevâhir fî nazm-in-nezâir, 10-Es-Sîret-us-sugrâ, 11- Mesâlik-ül-vusûl ilâ Medârik-ül-usûl, 12- Usûl-üş-şerîf et-Tilmsâni ve serhuhu, 13- Manzûmetün fî Vefeyât-il-a’yân, 14- Manzûmetün fit-tefsîr, 15- Manzûmetün fî Mustalah-ıl-hadîs, 16- Manzûmetün fil-usûl, 17-Manzûmetün fil-me’ânî vel-beyân, 18-Manzûmetün fil-cedel, 19- Manzûmetün fil-ferâiz 20- Manzûmetün fit-tasavvuf, 21- Manzûmetün fit-tıb, 22- Manzûmetün fit-teşrîh, 23- Şerh-ül-Ecrûmiyye, 24- Şerh-ud-Dürer-ül-levâmî’ li Ebi’l-Hasen İbni Birrî, 25-Dîvân-ül-hutab, 26- Nazmun fî mes’elet-il-evtâd vel-ebdâl.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 143

2) Hülasât-ül-eser cild-3, sh. 173

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 756

4) El-A’lâm cild-4, sh. 309

5) Târih-ül-halef cild-1, sh. 73İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SİVÂSÎ (Şeyhî Abdülmecîd Efendi)

Anadolu’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Halvetiyye yolunun “Şemsiyye” kolu kurucusu Şemseddîn Sivasî hazretlerinin birâderi olan Şeyh Muharrem Efendi’nin oğludur. İsmi Abdülmedd, künyesi Ebü’l-Hayr, lakabı, Mecdüddîn’dir. İsmi Abdülmecîd Şirvânî’nin ismine hürmeten konulmuştur. Şiirlerinde Şeyhi mahlasını kullanan Abdülmecîd Efendi, Sivasî diye meşhûr olmuştur. 971 (m. 1563) senesinde Tokat’ın Zile ilçesinde doğdu. 1049 (m. 1639) senesinde İstanbul’da vefât etti. Eyyûb Nişancası’ndaki evinin bahçesine defnedildi. Ölümünden iki yıl sonra gördüğü bir rü’yâ üzerine Mahpeyker Kösem Sultan, kabrinin üzerine bir türbe yaptırmıştır. Türbe bugün çok harap bir hâldedir.

Küçük yaşından i’tibâren babasından ilim öğrendi. Yedi yaşına geldiği zaman Kur’ân-ı kerîmi hıfzetti (ezberledi). Amcası Şemseddîn Efendi’den (Kara Şems) zâhirî ve bâtınî ilimleri tahsil etti. Arabî ilimler, fıkıh, tefsîr ve hadîs ilimlerinde yüksek derece sahibi oldu. Keşşâf tefsîrini okutması husûsunda amcasından icâzet aldı.

Uzun müddet amcası Şemseddîn Sivâsi’nin sohbetinde kalıp feyz aldı. Tasavvufî hakîkatlere kavuşup yüksek ma’nevî derecelere ulaştı. Otuz yaşına geldiğinde amcası Şemseddîn Efendi ona; “Doğru yolu göstermek sana geç vâki olur, ama gayet güzel olur. Sen diğer akranlarını geçip hepsinden yüksek olursun” buyurarak, Merzifon ve çevresi ahâlisine Allahü teâlânın dinini ve sevgili Peygamberimizin güzel ahlâkını anlatmakla vazîfelendirdi. Daha sonra Şemseddîn Sivâsi hazretleriyle beraber 1005 (m. 1596) senesinde Eğri seferine gidip, orada vefât eden Pîrî-zâde Velî Efendi’nin yerine, Zile’deki Halvetî dergâhında vazîfelendirildi. Burada insanlara doğru yolu ve güzel ahlâkı anlatmakla ve talebe yetiştirmekle meşgûl oldu.

1013 (m. 1604) senesinde Sivas’daki Şemsiyye dergâhı şeyhi ve Kara Şems’in dâmâdı Receb Efendi vefât edince, onun vazîfesini yürüttü. İlim ve irfandaki şöhretini duyan Sultan Üçüncü Mehmed Hân tarafından İstanbul’a da’vet edildi. Üçüncü Mehmed Hân Abdülmecîd Efendi’yi İstanbul’a da’vet ederken, kendi el yazılarıyla şu mektûbu yazmışlardı:

“Fazilet ve kerâmet sahibi Sivaslı Abdülmecîd Efendi! Merhum amcan Şemseddîn Efendi’nin, Eğri seferinde maddî ve ma’nevî çok yardımlarını gördüm. Döndükten sonra İstanbul’da kalmasını istemiş idim. Fakat o arzu etmeyince, ihtiyârlığı sebebiyle memleketine gitmesine izin verdim. Şimdi sizin söz, fiil ve diğer özelliklerinizle ona tam olarak benzediğinizi duydum. İstanbul’a teşrîf etmenizi cân-ü gönülden istiyorum. Hatt-ı şerîfim size ulaştığı zaman ihmal etmeyesiniz.”

Bu mektûp üzerine Abdülmecîd Efendi İstanbul’a geldi. İstanbul’daki ilk va’zını Ayasofya Câmii’nde verdi. Bir müddet Ayasofya civarında oturdu. Daha sonra kendisine talebe olan Reîs-ül-küttâb Lâ’lî Efendi’nin hediye ettiği, Eyyûb Nişancası’ndaki bahçe içindeki eve yerleşti. Dâr-üs-se’âde ağalarından Mehmed Ağa tarafından, Çarşamba’da yaptırılan Mehmed Ağa dergâhında, insanlara doğru yolu anlatmakla vazîfelendirildi. Şeyhülislâm Sun’ullah Efendi tarafından câmi hâline getirilen Atpazarı’ndaki Hüsam Bey mescidinde de Cum’a vâ’izi olarak vazîfe yapıp, insanlara hak ve hakîkati anlatmaya devam etti. İstanbul halkının va’z ve nasihatlerine gösterdiği yüksek alâka üzerine, Şehzâde Câmii’ne vâ’iz olarak nakledildi. Bir müddet orada insanlara yüce dinimizin emir ve yasaklarını, sevgili Peygamberimizin güzel ahlâkını anlattıktan sonra, Yavuz Sultan Selîm Câmii’ne Cum’a vâ’izi olarak görevlendirildi. Sultan Selîm civarında bir mescid ve Sivâsî dergahını inşâ ettirip, hizmete devam etti. Sultan Ahmed Câmii yapılırken, temel atma merasiminde bulunup, duâ etti ve temele ilk taşı koydu. Sultan Ahmed Câmii’nin yapımı tamamlanıp ibâdete açılınca, ilk va’zı Abdülmecîd Efendi verdi. Ölünceye kadar bu câminin vâ’izliğini yürüttü.

Üçüncü Mehmed, Birinci Ahmed, Birinci Mustafa, Genç Osman ve Dördüncü Murâd Hân devirlerinde yaşadı, insanlara hep Hakkı tavsiye edip, kötülüklerden sakındırdı, ilmi, irfanı ve olgunluğuyla sultanlar ve diğer devlet erkânı yanında büyük bir nüfuz sahibi oldu. Pâdişâh ve diğer devlet erkânı, önemli husûslarda sık sık görüşlerine başvururlardı. Karayazıcı ve Uzunbölükbaşı isyanlarının bastırılmasında önemli rolü olmuş, hükümete faydalı tavsiyelerde bulunmuştu.

Sultan Dördüncü Murâd Hân’a Bağdad’ın İranlılardan geri alınacağını müjdelemiş, pâdişâh sefere çıkarken de Hazreti Ömer’in kılıcını beline kuşatmıştı.

Zâhirî ve bâtınî ilimlerde yüksek derece sahibi olan Abdülmecîd Sivasî, güzel ahlâk ile ahlâklanmıştı. Sultan Birinci Ahmed Hân’a sunduğu manzûm şikâyetnamede memleketin ve milletin içinde bulunduğu hâli anlatmış, muvaffakiyet için kedisine adâlet ve meşveret tavsiye etmişti. İslâm dininin hep ilerlemeyi emr ettiğini anlatmış, gelişmelere karşı çıkan din adamı kılığına girmiş din düşmanlarıyla tarikatçı geçinen câhil ve sapık kimselerle ve bid’at ehliyle mücâdele etmiş idi. İstanbul’da va’z, irşâd ve ilim öğretmekle meşgûl iken vefât etti.

“Şeyhi” mahlasıyla pek güzel şiirler yazan Abdülmecîd Sivâsi’nin birçok kıymetli eserleri vardır. Bu eserlerin ba’zıları şunlardır: 1- Fâtiha tefsîri, 2- Mesnevî şerhi: Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hazretlerinin Mesnevi’sine yazdığı çok kıymetli şerhidir. Nakledilir ki: Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hazretleri, ma’nevî hâl âleminde, gelip Abdülmecîd Sivâsî’ye; “Benim Mesnevî kitabıma şerh yazmanızı istiyorum” buyurdu. Abdülmecîd Efendi de özür beyân edip; “Hâşâ benim haddim değildir. Sizin inci gibi sözlerinizi şerh etmek bir yana anlamaktan âcizim. Birçok şerhler yazılmıştır. Bizim şerhimize ne gerek var” deyince, Mevlânâ hazretleri; “Onlar da güzel, fakat söz başka hâl başkadır. Benim “Mesnevî “mi şerh etmek sizin gibi hâl sahibi, kelâm ilminde ve tasavvuf ma’rifetlerinde yüksek birisine gerekir” buyurdu. Abdülmecîd Sivasî hâl âleminden beşeriyet âlemine dönünce, emri birkaç gün ihmâl etmişti. Birgün yine hâl âleminde iken Mevlânâ hazretleri zuhur edip; “Size “Mesnevî”me şerh yazın demedim mi?” buyurdu. Abdülmecîd Sivasî hazretleri özür beyân etmek istediğinde; “Biz şimdi sizi topuz ile ikâz ederiz” buyurdu. Ertesi sabah pâdişâh tarafından iki asker gelip, Şerh yazılmasına dâir fermanı ve yüz altın sikke getirdiler. Abdülmecîd Sivasî fermanda; “Benim faziletli pederim, bu saat Mevlânâ hazretlerinin “Mesnevî”sine şerh yazılmasını emr ediyorum. Biz de emrolunduk” diye yazılı olduğunu gördü. Hemen emre uyup şerh yazmağa başladı. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hazretlerinin istediği özellikte, nefis bir şerh yazdı. 3- Lezâiz-ül-âsâr ve Letâif-ül-ezhâr, 4- Maskal-ül-kulûb, 5- Şerhun alâ kasîde-i Mîmiye li-Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, 6- Fezâilü salât-in-Nebî, 7- Dürer-ül-akâid, 8- Dîvân-ı ilahiyat, 9- Şerhu Cezîret-il-Mesnevî, 10-Umdet-ül-Müsteiddîn -fis-sarf, 11-Mekâsid-i ayniyye ve Mesâid-i ervâh-ı tayyibe ve ayniyye: Bu eser Şeyh Yâr Ali bin Siyâvuş Divriği’nin (Kitâb-ül-mekâsid-ün-Nâciye fil mebde-i vel-meâşî vel-me’âd) adlı eserinin şerhidir. 12- Kahr-üs-sûs fî ilcâm-in-nüfûs, 13-Meyâdîn-ül-fürsân fî kavâid-i Fârisiyye 14- İrâde-i cüz’iyye, 15- Hadîs-i erba’în.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hediyyet-ül-ihvân (Mehmed Nazmi) Süleymâniye Kütüphânesi. Hacı Mahmûd Efendi kısmı. No: 4587, vrk. 57a.

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 170

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 62

4) Sicilli Osmânî cild-3, sh. 400

5) Keşf-üz-zünûn sh. 1130, 1829

6) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 120

7) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 401, 403İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SULTAN MURÂD HÂN (Dördüncü Murâd)

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi, seksenikinci İslâm halifesi ve onyedinci Osmanlı pâdişâhı. Babası Sultan Birinci Ahmed Hân olup, annesi ise Mâhpeyker Kösem Sultan’dır. 1021 (m. 1612) senesinde halife ve Osmanlı sultânı oldu. Osmanlı Devleti’ni tekrar güçlendirdi. 1049 (m. 1640) senesinde yirmisekiz yaşında iken bütün Osmanlı hânedanında görülen nikrîs (damla) hastalığından İstanbul’da vefât etti. Babası Birinci Ahmed Hân’ın türbesinde defnedildi.

Babası Sultan Birinci Ahmed Hân ve ağabeyi Sultan Osman (Genç Osman) Hân gibi Sultan Murâd Hân’ın da zekâsı küçük yaşta gelişmişti. En mümtaz mürebbiyelerin nezâretinde terbiye edildi. “Enderun” adı verilen saray mektebindeki hocalardan husûsî dersler aldı. Mâhpeyker Kösem Sultan, oğlu Murâd’ın diğer şehzâdelerden her yönden daha üstün olması için çok gayret gösterdi. Şehzâde Murâd da kendisine gösterilen alakayı boşa çıkarmadı, ilim öğrenmekteki sür’ati, plânlı yaşayışı, spor ve silâh ta’limlerindeki başarısı, atîk ve çevikliği, çabucak serpilip yetişmesi ile dikkatleri çekti. Hüsâm-zâde, Sarı Solak ve Hacı Süleymân Efendi’lerden ok atmayı, Cündî Halîl Paşa’dan ata binmeyi öğrendi. Zekeriyyâ-zâde Yahyâ Efendi gibi zamanın önde gelen âlimlerinden fıkıh dersleri aldı. Babasının da hocası olan Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerini, daha onbir yaşlarında iken Üsküdar’daki dergâhında ziyâret etmeye başladı. O mübârek zâttan aldığı feyzle hayat buldu. Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerinin sohbetlerinden aldığı müjdelerle geleceğe ümitle bakmaya başladı. Babası Sultan Birinci Ahmed Hân’ın vefâtıyla, memlekette devlet otoritesi sarsılmış, İslâm düşmanları her taraftan hücuma geçmişlerdi. Binlerce yeniçeri askeri, başıbozuk bir güruh hâline gelmişti. Ehl-i sünnet düşmanı İran-Safevî çapulcularından inim inim inleyen İran sınırına yakın şehirlerdeki müslümanlar, içerilere göçmeye başlamışlardı. Veliahd Şehzâde Murâd, daha o yaşında İstanbul’da kıyâfetini değiştirerek dolaşır, halkla te’sis edeceği işbirliği neticesi, ileride yapacağı işlerin plânlarını kurardı. Kimden nasıl istifâde edeceğini, kimi nasıl cezalandıracağını tek tek defterine kayd ederdi. Günü geldi, rahatsız olan amcası Mustafa Hân’ın yerine Şehzâde Murâd; “Sultan Dördüncü Murâd” ünvanı ile Osmanlı pâdişâhı oldu. Yıllardır çizdiği plânlar, kurduğu hayâller gerçekleşecek, dedesi Yavuz Sultan Selim Hân gibi, devletinin dizginlerini eline alacaktı. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) sancaktan Ebû Eyyûb el-Ensârî hazretlerinin huzûrunda mübârek hocası Azîz Mahmûd Hûdâyî’nin elinden kalıç kuşandı. Yaşı küçük olduğu için, devleti bilfiil idâre edemeyeceği görüşü hâkim olarak, annesi Mâhpeyker Vâlide Kösem Sultan, “Saltanat nâibesi” ta’yin edildi. Zaman zaman güçlü devlet adamlarının desteğinde güzel işler yapılıp, yer yer zorba ve zâlimlerin kötülükleriyle karşılaşıldı. Sultan Murâd Hân’ı çocuk diyerek işe karıştırmıyorlar, başa geçenler kendi bildikleri gibi devleti idâre ediyorlardı. Fakat Sultan Murâd Hân, bu arada boş durmuyor, ilim öğreniyor, târih kitapları okuyor, dedelerinin hâl ve hareketlerini çeşitli durumlar karşısında aldıkları tedbir ve tavırları tek tek inceliyordu. Fırsat buldukça Üsküdar’a geçip Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerinin ziyâretine gidiyor; “Ben derviş Murâd” diyerek kendisini takdim ediyordu. Yalnız orada huzûr buluyor, dünyâ padişahlığının ne kadar boş birşey olduğunu görüyor, asıl padişahlığın Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerinin padişahlığı olduğunu düşünüyordu. Kendi üzerinde kıymetli elbiseler vardı. Ama gözünde hiçbir değeri yoktu. Azîz Mahmûd Hûdâyî’nin yamalı elbiseleri en nadide kumaşlardan daha da göz alıcıydı.

Yamalı elbise, giyen zâtın büyüklüğü ile kıymet kazanmıştı. Bu mübârek zâtın ma’nevî desteği de olmasa Sultan Murâd ne yapacaktı? Üç günlük dünyâ için bunca kavgaya, baş alıp, baş vermeye değer miydi? Ama Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretleri, onun düşüncelerini adetâ okuyor, Allahü teâlânın rızâsı için onun emrine uyarak yapılacak işin kıymet kazanacağını söylüyor, Allahü teâlânın kullarına O’nun rızâsı için adâletle muâmelenin birçok ibâdetlerden kat kat ziyâde olduğunu bildiriyordu. Sultan Murâd Hân, aldığı feyz ve ma’nevî destekle sarayına dönüyor, idâreyi bütün kudretiyle ele geçireceği günü bekliyordu. Dedelerinden Yavuz Sultan Selim Hân’a özeniyor, onun gibi olmak için her yönden kendisini yetiştiriyordu. Onun gibi bilgili, onun gibi güçlü kuvvetli, onun gibi müttekî, o nun gibi korkusuz olmak için çırpınıyordu. Sarayından her sabah has bahçeye gider gelir, ellerinde ikiyüz okkalık bir mermer sütunu taşırdı. Okuduğu târihlerden çıkardığı hüküm, askerin kuvvetten anladığı, kendisinden kuvvetli olanı sevdiği idi. O hâlde en iyi yeniçeri, en iyi atıcı, en iyi kılıç kullanan, en iyi ata binen kendisi olmalı vurduğu yerden ses çıkarmalıydı.

Zaman zaman halkın içine girer, değişik kıyâfetlerle onların sohbetlerini dinlerdi. Halkının derdini halktan bir kimse olarak yerinde incelerdi. İnsanların kimden nasıl zarar gördüğünü, zulüm merkezlerini tek tek tesbit etti. Anadolu’dan ve Rumeli’den kendisine haber ulaştıracak kimseler buldu. Gelen bütün haberleri değerlendirdi. Sefere çıkan sadrâzam ne yapıyor, yeniçeriler, sipâhiler, beyler, paşalar, kadılar, ulemâ insanlara nasıl davranıyor, hepsinden haberdar oldu. Devletin yararına bir iş yapan mükâfat görmüş, kendisini güçlü hissedince de halka zulmeder olmuştu. Halk hayâtından bezmiş, pâdişâhın bir an önce işi ele alması için duâ eder olmuştu. Ama Sultan Murâd Hân’ın en büyük desteği olan Azîz Mahmûd Hüdâyî 1038 (m. 1628)’de vefât etmiş, Sultan Murâd kendisini, elsiz, kolsuz hissetmişti. Bu durumda Sivaslı Abdülmecîd Şeyhî Efendi ve Şeyhülislâm Yahyâ Efendi elinden tuttular. Hatâ ve yanlışlıklarını düzelttiler. Hayırlı işlerinde yardımcısı oldular. Çeşitli zulümler karşısında zaman zaman celallenen Sultan Murâd Hân, evlâdına zarar gelmesinden korkan Vâlide Sultan’ın yumuşak davranması îkâzıyla karşılaşırdı. Bir defasında da aynı ikâzla karşılaşan Sultan Murâd Hân; “Ben dedem Yavuz Sultan Selim Hân’dan sonra gelseydim, dedem Süleymân gibi yumuşak olurdum. Ne çâre ki cenâb-ı Hak, bana saltanatı kargaşalık devrinde nasîb etti. Kargaşalığın hakkından da sertlik gelir” cevâbını verdi. Artık yavaş yavaş kendisini hisettirmeye başlamıştı.

Abaza Mehmed Paşa’yı yenen Hüsrev Paşa, sadrâzam ve serdâr-ı ekrem sıfatıyla Anadolu’da bulunuyor, sadrâzama yakışmayan icrââtta bulunuyor, ondan güç alan birçok zâlim de halka zulmediyordu. Sultan Murâd Hân, artık kararını vermişti. Merhamet etmeyene merhametin zerresini tattırmayacak, Allahü teâlânın mahlûkuna merhamet etmeyene merhamet etmeyecekti. Bir fermanla Diyarbekir’de bulunan Hüsrev Paşa’yı sadr-ı a’zamlıktan azletti. Şeyhülislâm Yahyâ Efendi nezâretinde ve pâdişâhın huzûrunda yapılan mahkeme neticesinde, Hüsrev Paşa’nın idamına hükmedildi. Yerine sadâret kaymakamı ve ikinci vezir olan Receb Paşa ta’yin edilmeyip, âdete muhalif olarak üçüncü vezir Hâfız Ahmed Paşa’ya sadrazamlık verildi. Receb Paşa çok hırslı ve kindar bir adamdı. Kendisine sadrazamlık verilmemesini hazmedemeyip yeniçeri ocağını kışkırttı.

Hüsrev Paşa’ya taraftarları mektûp yazıp Tokat’a çekilmesini istediler. Pâdişâh en güvendiklerini iş başına getirdi. Hüsrev Paşa’nın zorbaları İstanbul’a doldu. Herbiri bir başka zulüm çeşidini ortaya koyuyordu. Yeniçeri ve sipâhiler, işi iyiden azıtmışlardı. Halk galeyana gelmiş, ancak gözü dönmüş katil zorbaların etrâfı talan etmelerinden çekinmişlerdi. Çok geçmeden Receb Paşa’nın kışkırtmaları netice verdi. Yeniçeri taifesi Atmeydanı’nda toplandı. Hüsrev Paşa’nın azline karşı çıkıyorlar, aralarında sadrâzam ve şeyhülislâmın da bulunduğu onyedi kişinin azlini, hattâ kellesini istiyorlardı. Pâdişâh, sarayın önüne kadar gelen yeniçeri taifesine haber gönderip, isteklerinin görüşüleceğini bildirerek dîvân topladı. Dîvân a’zâlarının fikirlerini öğrendi. Pâdişâh hiçbir kimseyi feda etmek niyetinde değildi. Üç defa peşi-peşine pâdişâh nasbeden asker, iyiden kudurmuş, isteklerine kavuşmadan yerini terketmiyordu. Bu şekilde bir iki gün geçti. Zorbalar işi iyiden çığırından çıkarttılar. Askeri iyiden kışkırttılar. Pâdişâhı ayak divânına çağırdılar. Pâdişâh hiç çekinmeden, muhâfızsız olarak askerin önünde kurulan tahtına oturdu. Hâlbuki asker; “Pâdişâhım, istediğimiz onyedi kelleyi ver, yoksa sayı onsekize çıkar” diyerek bizzat pâdişâhı dahî tehdit ediyordu. Onları nisbeten teskin edip, zaman kazanmaya çalıştı, isyancıların kendilerine teslim edilmesini istedikleri Sadrâzam Hâfız Ahmed Paşa, bir iş için gittiği Üsküdar’dan geri geldi. Dîvân odasında pâdişâha yalvardı. “Bu ak sakalım ve ileri yaşımla artık bir işe yaramam. Kellesi istenen diğer onaltı müslümanın da yerine beni onlara teslim edin. Devlet bu belâdan kurtulsun. Onaltı müslüman da din ve devletine hizmet ile meşgûl olsun” dedi. Pâdişâh kabûl etmedi. Ama başka çâresi de yoktu. Hâfız Ahmed Paşa, dîvân üyeleri ile helâlleşti. Pâdişâhla yalnız olarak görüşüp, çocuklarına ihtimâm göstermesini vasıyyet etti. Pâdişâhın peşi sıra askerin karşısına geçti.

Abdest tazelemiş, başına beyaz bir sarık sarmıştı. Besmele çekip kendisini askerin arasına saldı. Elebaşı durumuna gelmiş zorbaların kışkırtmaları, askeri temelli yoldan çıkarmıştı, İran’dan sızan bozuk insanların da te’sîri ve siyâsî propagandaların etkisi ile, asker adetâ kudurmuştu. Hâfız Ahmed Paşa, hemen şehîd edildi. Pâdişâh kendinden geçti. Bu yaptıklarını yanlarına bırakmıyacağını kapalı olarak ifâde etti. Zorbalar pâdişâhtan ba’zı isteklerde daha bulundular. Pâdişâh, isteklerini yerine getireceğine söz verdi. Recep Paşa’yı sadrâzam yaptı.

Özi beylerbeyi Murtezâ Paşa’ya bir hattı hümâyûn vererek, Tokat’taki Hüsrev Paşa’nın îdâm edilmesini emretti. Bütün kışkırtma ve hâdiselerin başı olan Hüsrev Paşa’nın îdâmı haberi İstanbul’a gelince asker yeniden isyan etti. Receb Paşa, isyanı tahrîk ederek pâdişâhın yakın çevresindeki mümtaz şahısları ortadan kaldırmak istiyordu. Gayesine bir hayli de yaklaştı. Çok geçmeden pâdişâh, işi yoluna koydu, ikide bir toplanıp sarayın önüne gelen zorbalar, yine gelmişlerdi. Gizlice zorbalarla anlaşan sadrâzam onlara arka çıkıyor, pâdişâha da onlara tâviz vermesini tavsiye ediyordu. Receb Paşa’nın bu zamana kadar yaptığı zulüm haddi aşmıştı. Pâdişâh, kararını vermiş, bu defa ne olacaksa olsun iş bitsin, şekliyle hareket eder olmuştu. Yoksa bu zorbalar, tâviz verdikçe şımarıyor, şımardıkça çoğalıyordu. Pâdişâh, halk arasına saldığı adamları vasıtasıyla kamuoyu meydana getirdi. Zâten yıllardır birçok zorbanın elinden çekmediği kalmamış olan İstanbul ahâlisi, Pâdişâh’ı sonuna kadar desteklemek arzusunu gösterdi. Sadrâzam Receb Paşa, yine zorbalara tâviz verilmesini tavsiye ediyor, onların çok güçlü olduğunu söyleyerek Pâdişâh’ın kalbine korku vermeye ve Pâdişâh’ın kendisine muhtaç olduğunu hissettirmeye çalışıyordu. Ama o gün olan olmuş, ok yaydan çıkmıştı. Dîvân toplantısından sonra saraydan ayrılacağı sırada huzûra da’vet edilen Receb Paşa, kapıdan girer girmez îdâmı emredildi, işi bitirildi. Cesedini saray kapısı önüne astılar. Başsız kalan zorbalar ne yapacaklarını şaşırıp dağıldılar. Artık insiyatif Pâdişâh’ın eline geçmişti. Tabanı Yassı Mehmed Paşa’yı sadrâzam ta’yin etti. Zorbalar ellerindeki bütün kozları kaybedeceklerini anlayınca, Receb Paşa’nın idamından yirmibir gün sonra, tekrar Sultan Ahmed meydanında toplandılar. Zorbalıkla ele geçirdikleri vazîfelere berât verilmesini istiyorlardı. Pâdişâh Sultan Murâd Hân hemen bir ayak dîvânı teşkil edilmesini emretti. Sadrâzam Tabanı Yassı Mehmed Paşa, Şeyhülislâm Ahî-zâde Hüseyn Efendi, Kadıasker Karaçelebi-zâde Mehmed Efendi ve diğer kadıasker Hocazâde Abdullah Efendi, Nakîb-ül-eşrâf Allâme Şeyhî Efendi, Ayasofya Câmii vâ’izi Kâdı-zâde ve diğer âlimler, yeniçeri ağası zabitleri, altı hassa süvari bölükleri ağaları, dîvânda yerlerini aldılar. Pâdişâh gelip tahtına oturdu ve; “Eğer sipâhilerim bana itaatkâr iseler ve bana inanıyorlarsa, aralarından birkaç ihtiyârı seçip göndersinler” dedi. Pâdişâhın bu sözleri Atmeydanı’ndaki sipâhilere tebliğ edildi. Aralarından birkaç nefer seçip gönderdiler. Bunlar tahtın karşısına gelip durdular. Ahâli de divanhânenin karşısında yerini almış, her taraf dolmuştu. Yeniçeriler ve yeniçeri ağası pâdişâha sâdık olduklarını bildiriyorlardı. Bunun üzerine Sultan Dördüncü Murâd Hân; “Allahü teâlâya itaat edin. Peygambere (aleyhisselâm) ve sizden olan idârecilere de itaat edin” meâlindeki Nisa sûresi 59. âyet-i kerîmesi mucibince, pâdişâhlarına itaat etmelerini istedi. Onlara nasihatlerde bulundu. Yeniçeriler, Pâdişâh’ın ömrünün uzunluğuna, saltanatının mes’ûd bir şekilde devamına duâ ettiler. Pâdişâh’larına sâdık olacaklarına söz verdiler.

Sultan Murâd Hân daha sonra; “Baştaki emir, Habeşi bir köle de olsa ona itaat etmeyi emreden hadîs-i şerîfi bilirsiniz. Öyleyse içinizdeki zorbaları himâye etmeyin ki, pâdişâh ve devletimiz uğradığı musibetlerden, kurtulabilsin ve siz de babalarınız gibi sadâkatinizle iftihar edebilesiniz” dedi. Orada bulunan yeniçerilerin hepsi birden; “Biz pâdişâhın askeriyiz, zorbaları himâye etmeyiz. Onun düşmanları bizim de düşmanımızdır” diye cevap verdiler. Hemen mıshaf-ı şerîf getirildi. Yeniçeriler, Kur’ân-ı kerîm üzerine yemîn ettiler. Yemînleri, hemen deftere geçirilip tescil edildi. Pâdişâh, sipâhilerin göndermiş oldukları temsilcilere döndü. Hiçbir suça bulaşmamış, sakin ihtiyârları göndermişlerdi. “Siz sipâhiler! Kırkbin kişisiniz. Haddîni aşan istekleriniz, devleti altüst etmiş, zulüm her tarafı tahrip etmiştir. Bu hizmetlere geçebilmek için birbirinizle bozuştunuz. Devlete âsi oldunuz” dedi. Sipâhiler; “Biz âsi değiliz. Biz senin dostlarına dost, düşmanlarına düşmanız. Pâdişâhın emirlerini hafife alan zorbaları desteklemeyiz. Lâkin onları zabtedebilecek güce de sahip değiliz” dediler. Pâdişâh onlara da Kur’ân-ı kerîm üzerine yemîn ettirdi.

Pâdişâh, bu defa kadıları huzûruna çağırdı. Rumeli ve Anadolu’nun en ihtiyâr kadıları tahtın ayak ucuna kadar yaklaştılar. Pâdişâh onlara rüşvet alıp adam kayırdıkları hakkındaki şikâyetlerle ilgili sorular sordu. Kâdılar; rüşvet alıp adam kayırmadıklarını, ancak zorbaların tahakkümü altında adâlet yapamadıklarını söylediler. Hattâ Rumeli’nden bir kadı efendi söz alıp; “Sipâhilerin zulmüne karşı çıktığım için mahkemeyi basıp malları yağma ettiler” dedi. Kâdıların sözleri de deftere kaydolunup, yemînleri tescil edildi. Sipâhilerin vakıf mütevelliliği, kâtiblik hizmetlerine mülâzım yazılmamaları ve umûmun asayişinin muhafazası için, sipâhiler ve yeniçeriler tarafından yemîn edilmiş olduğundan, aykırı hareket edenlerin Allahü teâlânın, peygamberlerin (aleyhisselâm), meleklerin ve bütün müslümanların la’netine mazhar olacağını bildiren bir huccet (senet) tanzim edildi. Hazırlanan hucceti; Pâdişâh, vezîr-i a’zam, şeyhülislâm, vezirler ve nakîb-ül-eşrâf imzaladı. Pâdişâh, hem fetvâ, hem de destek almış, zorbaları sindirmek için bütün kozları eline geçirmişti. Üç gün içinde zorbaların elebaşları elde edilmeye ve ortadan kaldırılmaya başlandı. Pâdişâh, bizzat kendisi, kıyâfetini değiştirerek halkın arasına karışıyor, kimin ne yaptığını bizzat görüyordu. Suçlular yakalanıyor, ânında yapılan soruşturma ve muhakeme neticesi, zaman geçirmeden cezaları veriliyordu. Bütün zorbaların kalbine korku girdi. İleri gelenleri gerekli cezalarla cezalandırıldı. Anadolu’da ortalığı yakıp yıkan, çevresine topladığı eşkiya ile ma’sûmların canlarını yakan âsiler de yavaş yavaş toplanmaya ve ortadan kaldırılmaya başlandı. Âsilerin üzerlerine gönderilen bey ve paşalar, ellerinde listelerle gidiyorlar, ölüm cezasını haketmiş olanlara, yakaladıkları an cezâlarını veriyorlardı. Asilerin birbirleri ile araları açılarak, kendi kendilerini ezmeleri de sağlandı. Bunlardan ba’zıları mükâfatlandırıldı. Daha sonra devletin başına iş açmaya kalkışmaları üzerine cezaları verildi. Lübnan, Hicaz ve Yemen taraflarında çıkan ayaklanmalara ve ortaya çıkan eşkiyalara karşı tedbirler alındı.1043 (m. 1633) senesinde Cibâli kapısında teçhiz edilmekte olan bir gemide yangın çıktı. Ondan diğer gemilere, gemilerden evlere sirayet eden yangın yaklaşık yirmibin evin yanmasına sebep oldu. Yangının tütün yüzünden çıktığı söylendi. Yangında yeniçeri ve sipâhinin zorbalığını, halkın dikkatsizlik ve ilgisizliğini gören Sultan Murâd Hân, hepsini topyekün terbiye etmek maksadıyla, yangın sebebiyle halkın dedikodu merkezi hâline gelen kahvehâneleri kapatıp, tütün içmeyi yasakladı. Zâten kahvehâneler, daha çok zorbalar tarafından açılıp işletilen yerlerdi. Halktan çok zorba taifesi gider, tütün içip dedikodu yaparak vakit geçirirlerdi. Zamanın âlimleri, bu yasak üzerine; “Pâdişâhın yasakladığı bir şeyi yapmanın caiz olmayacağına dâir fetvâ” vererek halkı uyardılar. Tütün yasağını ve büyük İstanbul yangınını bahâne eden Sultan Murâd Hân, zorbaları tamamen ortadan kaldırıp kötülüklerini yok etti. Zorbaların meyhânelerini yıktırdı, içkiyi yasakladı ve yasağın tatbikini bizzat kendisi ta’kib etti.

Sultan Murâd Hân bütün bu işleri yapıp, İstanbul’da huzûru yeniden kurarken, hep hayâlinde İmâm-ı a’zam hazretlerinin şehri Bağdat vardı. Bağdat mutlaka fethedilmeli, mübârek kimseleri mezarlarında bile rahat bırakmayan İran çapulcularına gereken ceza verilmeliydi. 1043 (m. 1633) senesinde Sadrâzam Tabanı Yassı Mehmed Paşa’nın kumandanlığında ordu Üsküdar’dan yola çıktı. Ordu hem Anadolu’daki zorbaları cezalandırmak, karışıklıkları düzeltmek, hem de İran üzerine yapılacak sefere hazırlık yapmak için yola çıkarılmıştı. Bu arada Osmanlı içinde karışıklıkların düzeldiğini, Sultan Murâd’ın güçlü bir pâdişâh olduğunu gören Avrupa kavimleri, korkularından ne yapacaklarını şaşırıp, vermedikleri vergileri gönderip, gönderdiklerini arttırmanın yollarını arar oldular. Ancak Leh kralı, vergiyi geciktirmişti.

Bosna beylerbeyi Abaza Mehmed Paşa’ya verilen bir emirle, Lehistan içlerine büyük bir akın tertiplendi. Çok ganîmet alındı. Sultan Murâd Hân Lehistan seferine hazırlandı. Edirne’ye kadar gitti. Lehistan elçisinin gelip anlaşma taleb etmesi üzerine savaştan vaz geçildi. Uygun şartlarda anlaşma yapıldı.

Sultan Dördüncü Murâd Hân, bu arada İstanbul ve çevresinde asayişi düzeltmek için faaliyetlerine devam ediyordu, İzmit yolu ile Bursa’ya gitti, İzmit kadısının hizmetlerini bizzat yerinde görüp, takdîr etti. Ömrü boyunca bu vazîfeden alınmaması için eline hatt-ı hümâyûn verdi. İznik kadısını da suçlu bularak cezâlandırılmasını emretti. İstanbul’dan çıkışının dördüncü günü Bursa’ya vardı. Halk sevinç içinde sultanlarını karşıladı. Murâd Hân ilk önce dedelerinin, daha sonra Emîr Sultan’in kabirlerini ziyâret etti. Fakirlere sadaka dağıttı. Millete çok zulüm yapmış olan Hasenkeyfli Mehmed Ağa’yı îdâm ettirdi.

Avrupa tarafını anlaşmalarla nisbeten sağlamlaştıran Sultan Murâd Hân, 1045 (m. 1635) senesinde ilk Revân seferine çıktı. Sefere çıkmadan önce çok tereddütlü olan Pâdişâh, nereye sefer etmesinin hayırlı olacağını kestiremiyordu. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnet-i şerîfine uyarak iki rek’at istihâre namazı kıldı. Ertesi günü gönlü rahattı. Revân seferi için yola çıktı.

Üsküdar’a geçen Pâdişâh öteden beri bozulmuş olan sefer düzenini de tekrar eski hâline döndürmek için çok dikkatli davranıyor, askerin kanunsuz hiçbir hareketini kabûl etmiyordu. Durum fevkalâde olduğu için de şiddetle cezâlandırıyordu. Yolda yakalanan âsiler hakkında hükümler verilip gereken cezalar ânında tatbik Ediliyordu. Konya’ya varıldı. Pâdişâh Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hazretlerinin türbesini huşû’ içerisinde ziyâret etti. Askeri ile aynı zorluklara göğüs gerdi. Aylarca atının eğerinden başka yastık, atının çulundan başka örtü kullanmadı. Askeri ile dâima hemhal, adetâ arkadaş gibiydi. Kayseri yakınlarında Develihisar’dan araba ile geçerken bir dağ keçisinin kaçtığını gördü. Hemen bir at istedi. Göz açıp kapayıncaya kadar ata atlayıp keçinin arkasına düştü. Attığı bir tek okla keçiyi vurup, askeri adetâ büyüledi. Askerler; “Allahü teâlâ yardımcın, olsun!” diye bağrıştılar. Pâdişâh, Erzurum üzerinden Revân önlerine vardı. Yapılan kuşatma sonunda Emîr Güne Hân kumandasındaki kale teslim oldu. Kumandana Yûsuf ismi ve paşalık ünvanı verildi. Yûsuf Paşa pâdişâhın yanında kaldı. İran askerleri serbest bırakıldı. Güçlü Osmanlı askeri karşısında hareketsiz kalan İran askerlerinin, geri çekilirken ahâliyi katletmeye kalkışmaları üzerine, peşlerine asker gönderildi. Gerektiği şekilde cezalandırıldılar. Pâdişâh tebrikler ve duâlardan sonra Cum’a namazına gitti. Sultan Murâd adına hutbeyi, Şeyhülislâm Yahyâ Efendi okudu. Yahyâ Efendi bu güne;

“Revân’a varınca Sultan Murâd Hân Ömer heybet,
Müyesser eyledi ona Hudây-ı Müsteân fethin.
Cemî-i Ehl-i sünnet asker-i İslâm şad oldu,
Dedi. Yahyâ onun târihini “Gördük Revân fethin.”

kıt’asını târih düşürdü. Kalenin gerekli tahkimatını yapan Sultan Murâd Hân, İran içlerine doğru seferine devam etti. Aras nehrini geçerken köprü kurmak mümkün olmadı. Pâdişâh da dâhil herkes atı ile nehri geçecekti. Pâdişâh sudan geçerken yanındaki askerlerden biri hâkimiyetini kaybedip akıntıya kapıldı. Pâdişâh hiç vakit geçirmeden askere doğru yaklaşıp yakasından yapışarak karaya çıkardı. Eline de bir kese altın verdi. Bu hâdiseyi gören askerler, pâdişâhlarına bir kat daha bağlandılar. Pâdişâh, doğru dürüst bir mukavemetle karşılaşmadan Tebrîz’e girdi. İran’ın merkezi olan Tebrîz, ekonomik yönden çökertildi. Kışın yaklaşması sebebiyle ordu İstanbul’a döndü. Ancak daha Sultan Murâd yolda iken İranlıların Revân’ı muhasara ettiği haberi geldi. Mevsim kış olduğu için Pâdişâh’ın dönmesi mümkün değildi. Sultan Dördüncü Murâd’ı İstanbul ahâlisi coşkun bir şekilde karşıladı. Yıllardır böyle bir zaferin ümidiyle yaşayan müslümanlar, Pâdişâh’a nasıl duâ edeceklerini bilemiyorlardı. Artık Bağdat’a sefer yapıp, ata mirası, İmâm-ı a’zam yâdigârı bu mübârek beldeyi Acemin kirli ayaklarıyla çiğnemesine son verilmeliydi. Bütün hazırlıklar o yöne kaydırıldı. Fethi hazırlayıcı öncü kuvvetler gönderildi. Halkı bu savaşa hazırlamak için gerekli faaliyetlere başlandı. Müslüman Osmanlı halkı yediden yetmişe yeni bir Yavuz devri, zaferler devri yaşamaya hazırlanıyordu. Yıllarca pâdişâh olduğu hâlde padişahlık yapamamış olan Sultan Murâd Hân, bu zaman zarfında iyice bilenmiş, ne zaman ne yapacağını iyice hesaplamıştı. Yaşı gençti. Yirmiyedi-yirmisekiz yaşlarında, yılların tecrübesine, hayâl edilemez hedeflere sahipti. İlk önce Bağdat, sonra, sonrası çoktu. Bir tarafı Çin, öbür tarafı Endülüs’e dayanıyordu. Târik bin Ziyâd’ın çocukları, barbar Avrupa kavimleri tarafından kesilip imha ediliyor, câmiler müslüman cesetleri ile doldurulduktan sonra kiliseye çevriliyor, müslüman Endülüs, putperestleştiriliyordu. Buna artık son verilmeli, sancak-ı şerîf dünyânın iki ucunda aynı anda dalgalanmalıydı. 1047 (m. 1638) senesinde ilk hedef olan Bağdat üzerine sefer açıldı. Yeniçeri yeni bir nizamda, sipâhi ayrı bir düzende, ahâli, velî, derviş, talebe herkes ayrı bir sevinçteydi. Osmanlı teb’ası, bu yüce pâdişâha verecek derece bulamıyordu. Zamanın usta şâiri Nefî;

“Nice benzer sana tarz-ı pâdişâhân-ı selef,
Bir midir pervaz-ı anka ile pervaz-ı cerâd”

beytiyle; “Sen hiçbir pâdişâha benzemezsin. Çünkü anka kuşunun uçuşu ile çekirgenin uçuşu bir değildir” diyordu. Pâdişâh sefere çıkmadan önce İstanbul’da memleketin dört bir tarafına ta’yin edilecek kadıların imtihanına katıldı. Herbirine pek çetin sorular sordu. En lâyık olanına vazîfe verilmesini te’min eyledi. Mecliste hazır bulunan ulemâ, pâdişâhın fıkıh bilgisine hayran kaldı. Sivaslı Abdülmecîd Şeyhî Efendi’nin elinden, Hazreti Ömer’in kılıcını beline kuşanan Pâdişâh, ordusunun başında İstanbul’dan yola çıktı. Yanında Şeyhülislâm Yahyâ Efendi ve Kâdı-zâde gibi âlimler de vardı. Şehirlerden tam bir nizam içerisinde geçerek Konya yoluyla Haleb’e vardı. Yol üzerindeki cümle evliyânın kabrini ziyâret etti. Şeyh Edebâlî ve Seyyid Battal Gâzî, Mevlânâ ve Nasreddîn Hoca’nın türbelerini ziyâreti ihmâl etmedi. Bağdad fethinde yardımları için, rûhlarından istimdat (yardım) istedi. Vezîr-i a’zam Bayram Paşa, Birecik’te vefât etti. Pâdişâh, bu kıymetli devlet adamının vefâtına çok üzülüp ağladı. Tayyar Mehmed Paşa’ya vezîr-i a’zamlık verildi. Musul’da Hindistan elçisi geldi. Fil kulağından yapılmış, üzerine gergedan postu geçirilmiş, tüfek ve kılıcın kâr etmeyeceği söylenen bir kalkanı da hediye getirmişti. Pâdişâh elinde bulunan bir mızrakla kalkanı deldi ve üzerine koyduğu beşyüz altınla elçiye geri gönderdi, İstanbul’dan hareketin yüzdoksanyedinci günü Bağdat önlerine varıldı.

İmâm-ı a’zamın ( radıyallahü anh ) türbesinin bulunduğu kısım daha önceden ele geçirilmişti. Pâdişâha İmâm-ı a’zamı ziyâret etmesi teklif edildiğinde; “Bağdat, sapıkların pis ayaklarıyla kirlenirken gidip o yüce İmâmı ziyâretten haya ederim” cevâbını verdi. Şehir kuşatıldı. Her türlü tedbir alındı. Sık sık hücumlar yapıldı. Muhasara esnasında, Sadrâzam Tayyar Mehmed Paşa şehîd oldu. Kemankeş Kara Mustafa Paşa sadrâzam ta’yin edildi. Sadrâzamın bile şehîd edildiği şiddetli çarpışmaların olduğu bir günde, askerler garip bir kimseyi huzûrlarına getirdiler. Elbisesi lime lime, elinde dalından yeni koparılmış akasya ağacından bir değnek, yüzünde tâ uzaklardan farkedilen fevkalâde bir nûr vardı. Pâdişâhı bakışları ile te’sîr altına alan ender şahsiyetlerden biri idi. Pâdişâh bu yüzü bir yerden tanıyordu. Bu, Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerinin yakınlarından olan bir mübârek kimseden başkası değildi. “Pâdişâhım! Hocamın emriyle İstanbul’dan buralara geldim. Gayretle çalışın. Bağdat’ı Pazartesi’nden önce fethedin. Sonraya kalırsa sele düçâr olursunuz. Fetih müyesser olmaz. Mevlâm sizi muhafaza etsin” deyip çadırdan çıktı. Pâdişâh Sultan Murâd Hân, Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerinin bu yardımına şükür için hemen Allahü teâlâya hamd edip o mübârek kimsenin rûhuna Fâtihalar gönderdi. Kumandanlarını çağırıp ertesi günü kalenin fethi için emir verdi. Şa’bân ayının onyedisinde Cum’a günü (24 Aralık 1638) Bağdat fethedildi. Asker arasından nice kahramanlar ortaya çıktı. Kahramanlara şiirler, türküler söylendi. Nice Genç Osman’lar, gencecik yiğitler, Bağdat’a girmekle, kaleye şerefli sancaklarını dikmekle nasiplendiler. Kale kumandanı Bektaş Hân, kalenin teslimi için sultânın huzûruna kabûl edildi. Teslim şartları görüşüldü. Teslimi kabûl edemeyen İran askerleri, serbestçe çekilip gitmelerine müsâde edilmesine rağmen, baruthâneyi ateşe vererek ma’sûm kimseleri öldürmeye kalkışmaları üzerine, gereken cezaya çarptırıldılar. Bu arada Bektaş Hân da karısı tarafından zehirlendi. O garip dervişin dediği gibi Pazartesi günü bir fırtına çıkıp peşinden yağmur yağdı. Bağdat çevresinde günlerce seller akıp, Safevî pisliklerini yıkadı. Osmanlı yepyeni, pırıl pırıl bir şehre sahip oldu.

Sultan Dördüncü Murâd Hân, ilk iş olarak, İmâm-ı a’zam hazretlerinin ve Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin kabr-i şerîflerini ziyâret etti. Eshâb-ı Kirâm düşmanı Safevî sapıkları, Allahü teâlânın dînini doğru olarak anlatan Ehl-i sünnet âlimlerine olan düşmanlıklarından dolayı, onların mübârek kabirlerini tahrip etmişler, türbelerin eşyalarını yağmalamışlardı. Pâdişâh emir verip bütün ma’nevî mîrâsların ta’mirini bildirdi. Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’yi de bu işlere nezâretle vazîfelendirdi. Kısa zamanda eskisinden daha iyi hâle gelmesini te’min etti. İmâm-ı a’zam hazretlerinin türbesini: gümüş kapı. İpek halı ve altın şamdanlarla donattı. İmâretlerde fakirler için yemekler çıkartıp, gönüllerini ve duâlarını aldı.

Ondört sene onbir ay onüç gün sonra Bağdat’ta tekrar Osmanlı sancağını dalgalandıran Sultan Murâd Hân, İstanbul’a dönüş emrini verdi. Sadrâzam Kemankeş Kara Mustafa Paşa, İran’la görüşmeleri devam ettirmek için Bağdat’da kaldı, İran’la 1049 (m. 1639) senesinde, zamanımıza kadar geçerliliğini koruyan Kasr-ı Şirin anlaşması imzalandı.

Sultan Murâd Hân’ın, dönüşünü Osmanlı ahâlisi sabırsızlıkla bekliyor, mübârek Bağdat şehrini, İmâm-ı a’zamın kabrini sapıkların tasallutundan kurtaran kahraman orduyu ve Pâdişâh’ı görmek için geçiş yollarını dolduruyordu. Pâdişâh İstanbul’a gelirken Musul’da Safevî elçisini kabûl edip; İran Şahı Safi’ye hitaben bir mektûp yazdı. Mektûbunda; henüz İran elinde bulunan ba’zı yerlerin Osmanlı beylerine teslimini, değilse baharda tekrar İran üzerine sefer yapacağını ve ordunun hudud üzerinde kışlayacağını bildiriyordu. Son kısmında da şöyle yazıyordu: “Er isen meydane gel, serverlik dâvasında olanlara perde arkasında durmak yakışmaz. Attan korkanın, ata binip kılıç kuşanması hatâdır. Ezelde takdîr edilen ortaya çıkar. Elem çekmeyip karşıma çık. Selâm, hidâyete erenlerin üzerine olsun”

Sultan Murâd Han sefere giderken temizleyerek gittiği gibi dönüşte de ba’zı temizlik faaliyetlerinde bulundu. İnsanları kandırıp, doğru yoldan saptırmakla meşgûl olan ba’zı sahte şeyhleri (Sakarya şeyhi, Urmiye şeyhi gibi) îdâm ederek, ahâliyi onların sapık fikirlerinden kurtardı.

Ulemâ ve devlet ileri gelenleri Pâdişâhı İzmit’te karşıladılar. Karşılayanlar arasında Pâdişâhın annesi Vâlide Sultan (Mâhpeyker Kösem Sultan) da vardı. Sultan Murâd Hân, İzmit’ten gemilerle İstanbul’a geldi. Yıllardır böyle bir zafer merasimine hasret olan halk, gözyaşlarını tutamıyordu. Ama ne çâreki Pâdişâh hastaydı. Damla hastalığından muzdaripti.

Sultan Murâd Hân, kendisi doğuda İran’la meşgûlken, batıdaki hâdiselerden de günü gününe haber alıyordu. Bilhassa Venediklilerin yaptıkları, haddi aşmıştı. Venedik Cumhuriyeti ile bütün ticarî münâsebetlerin kesilmesini ve hemen savaş açılmasını emretti. Dîvân bu emri çeşitli bahânelerle onüç gün geciktirdi. Bu arada Venedik elçisi gelip, dîvânın bütün şartlarını kabûl etti ve savaş durduruldu. Aslında Sultan Murâd Hân savaşı durdurmamış, hazırlıklarını tamamlamak ve yeniden sıhhate kavuşmak için zaman kazanmıştı. Ne yazık ki ömrü vefa etmeyip, Venedik seferine çıkamadan vefât etti. Sultan Ahmed Câmii avlusunda Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’nin imamlığında müezzinlerin; “Er kişi niyetine!...” nidaları ve müslümanların gözyaşları arasında kılınan cenâze namazından sonra, babası Sultan Birinci Ahmed Hân’ın türbesine defnedildi.

Ömrünü, vakitlerinin her ânını devletine hizmet ve Allahü teâlânın emir ve yasaklarına itaatle geçiren Sultan Dördüncü Murâd Hân, diğer milletlerin hayâl bile edemiyecekleri şekilde yalanlarıyla meşhûr olan Acemlerin, en büyük düşmanlarından olması hasebiyle, onların birçok iftiralarına mâruz kaldı. Kendilerinde bulunan pislikleri bu büyük Pâdişâh’a da bulaştırmaya kalkıştılar. İnsanlara zulüm ettiğini ve içki içtiğini bile söyleyecek kadar ileri gittiler. Hâlbuki devrinin kaynaklarında içki içtiğine dâir hiçbir bilgi yoktur. Sultan Dördüncü Murâd Hân, kendisinden ellidokuz yaş büyük olan Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’ye; “Baba” diye hitâb eder, baba olarak bilir ve her türlü sözünü i’tirâzsız kabûl ederdi. Dînin hükümlerini çok iyi bilirdi. Arabça ve batı dillerine hâkim idi. Her türlü memleket mes’elesine vâkıftı, ilmi ve ilim adamlarını çok sever, ilim meclislerinde bulunmaya can atardı. İlim adamlarını teşvik ederdi. Evliyâ Çelebi ve Kâtip Çelebi gibi âlimler, teşvik ettiği kimseler arasındaydı. Namazlarını hocası ve İmâmı, Evlîyâ Efendi’nin arkasında kılardı. Kur’ân-ı kerîm okumayı ve ibâdetlerini hiç ihmâl etmezdi. Dedesi Yavuz Sultan Selim Hân gibi o da, Hırka-i saadet dâiresinde Kur’ân-ı kerîm okurdu.

Birçok tarihçinin Kanunî sonrası en büyük Osmanlı pâdişâhı olarak kabûl ettikleri Sultan Dördüncü Murâd Hân, hep Yavuz Sultan Selim Hân’a benzemeye çalışırdı. Gerçekten de birçok vasıfları onunla uyuşurdu. Ama Yavuz’un sahip olduğu kıymetli devlet adamlarına ve tecrübeye mâlik değildi. Tahta geçtiğinde hazîne bomboştu. Vefâtında, hazînede onbeşmilyon altın vardı. Gümüş paranın hesabı yoktu. Avrupa baştan başa istihbarat ağı ile örülmüştü. Avrupalıların en gizli sırları, Osmanlı sarayına günlük ulaşıyor, adetâ kuş uçurtulmuyordu. Tahta çıktığında neye yaradığı belli olmayan yüzbin yeniçeri varken; vefâtında çelik yürekli otuzbeşbin yeniçeri askeri; “Emrine canım feda olsun pâdişâhım” diyordu. Tahta geçtiğinde karmakarışık bir memleketle karşılaşmış, vefâtında; içte ve dışta huzûrlu ve i’tibârlı bir devlet bırakmıştı. Avrupa’ya hiç sefer yapmadığı hâlde ma’sûmları katletmekle meşhûr olan Avrupa kavimleri, adından bile tir tir titrer hâle gelmişlerdi. Kânûnî’den sonra askerlerin en çok sevdiği pâdişâh olan Sultan Dördüncü Murâd Hân’ın cesâreti, her türlü zorluğa tahammülü, keskin zekâsı, hünerleri, askerî dehâsı, atıcılık, binicilik, silâhşörlükteki başarısı çok takdîr ediliyordu. Ya’nî her husûsta askerinin önündeydi. İkiyüz okkalık gürzleri kolayca kaldırır, hızla giden iki atın birinden diğerine atlar, attığı ok, tüfek mermisinden uzağa düşerdi. Devrinin bütün silâhlarını tam bir ustalıkla kullanırdı.

En küçük suçları bile memleketin selâmeti için cezalandırmaktan çekinmeyen Sultan Dördüncü Murâd Hân’ın merhameti de çoktu. Savaş esnasında otağının yanına kurdurduğu seyyar hastahânelerdeki yaralı ve hastaları hergün bizzat ziyâret eder, onlarla yakından ilgilenirdi. Memleketin her tarafındaki imârethânelerin vakıf şartlarına uygun şekilde çalışması, fakir ve yetimlerin aç ve açıkta kalmaması için gayret gösterir, emrine uymayanları şiddetle cezalandırırdı.

Din ve devletin menfaatine iş yapanı hemen mükâfatlandıran Sultan Dördüncü Murâd Hân, pekçok hayırlı işinin yanında, Revân ve Bağdat köşkü ile Kandilli sarayı gibi nadide eserler, köprüler, kervansaraylar, hanlar ve benzeri hayır eserlerini inşâ veya ta’mir ettirdi. Anadolu ve Rumeli Kavağı’nda kale ve câmiler inşâ ettirdi. Kâ’be-i muazzamayı su basmış, hasara sebep olmuştu. Cihan pâdişâhı Sultan Murâd Hân, Ankaralı Mehmed Efendi ile Rıdvan Ağa’yı Kâ’be-i muazzamayı ta’mirle vazîfelendirip, bu sevâblı işi bir an önce hâllettirdi. Müslümanların duâsını alıp, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmayı arzu etti.

Din ve devletin menfaatine ters düşen en küçük hatâları bile gözden kaçırmayan, bilhassa zulüm ve hıyâneti, emre itaatsizliği şiddetle cezalandıran Sultan Dördüncü Murâd Hân, hassas, ince bir kalbe sahipti. Pek güzel şiirler yazdı ve şâirleri koruyup himâye etti. Bu şiirlerinden biri, İmâm-ı a’zamın ( radıyallahü anh ) şehri olan Bağdat’ın Safevî işgalinden kurtarılması için gönderilen Osmanlı ordusu kumandanı ve Diyarbakır beylerbeyi Hâfız Ahmed Paşa’nın yardım talep eden şiirine verdiği cevaptır:

“Hâfıza Bağdat’a imdat etmeğe er yok mudur?
Bizden istimdat edersin sende asker yok mudur?

Düşmeni mat etmede ferzâneyim ben dirdin,
Hasma karşı şimdi at oynatmağa yer yok mudur?

Gerçi lâf vurmada yoktur sana hempa biliriz,
Lîyk senden dâd olur bir dâd-ı kuster yok mudur?

Da’vây-ı merdî edersin bu muhanneslik neden?
Havf idersin bari yanında dilâver yok mudur?

Râfizîler aldı Bağdat’ı tekâsül eyledin,
Sana hasm olmaz mı hazret, rûz-ı mahşer yok mudur?

Ebû Hanîfe şehrini ihmâlinle vîrân ettiler,
Sende âyâ, gayret-i dîn-i Peygamber yok mudur?

Bî-haberken saltanat ihsân eden Perverdigâr,
Yine Bağdat’ı ider ihsân Mukaddir yok mudur?

Rüşvet ile cünd-i İslâmı perişan eyledin,
İşidilmez mi sanırsın, bu haberler yok mudur?

Avn-i Hak’la intikam almağa a’dâdan meğer,
Bende-i dîrin vezîr-i din perver yok mudur?

Bir âlî siyret dilîri şimdi serdar eyledim,
Hazret-i Peygamber mu’în olmaz mı, rehber yok mudur?

Şimdi hâlimi kıyas eylersin iş bu âlemi,
Ey Muradı Pâdişâh heft-i kişver yok mudur?”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Târih-i Peçevî, İstanbul 1283

2) Fezleke (Kâtib Çelebi) İstanbul 1286

3) Ravdat-ül-ebrâr (Kara Çelebi-zâde Abdülazîz Efendi) Kâhire 1248

4) Târih-i Solak-zâde. İstanbul 1294, sh. 737

5) Târih-i Gılmânî (Mehmed Halife), İstanbul 1340

6) Târih-i Nâimâ. cild-2-3

7) Târih-i Devlet-i Osmaniye (Hammer). İstanbul 1335

? Hülâsat-ül-eser

9) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî)

10) Güldeste-i riyâz-ı irfan

11) Sicilli Osmânî cild-4

12) Evliyâ Çelebi seyahatnamesi cild-1, sh. 255, 460

13) Mir’ât-ül-Haremeyn. İstanbul 1301 sh. 507

14) Hadikat-ül-cevâmi’ cild-2, sh. 143

15) Mizân-ül-hak (Kâtib Çelebi), İstanbul 1286

16) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 957

17) Tuhfe-i hattâtîn sh. 738İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SUN’Î-ZÂDE SEYYİD MEHMED EMÎN EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Kırkbirinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Mehmed Emîn’dir. Haleb kadısı Kara Sun’ullah Efendi’nin oğludur. Doğum yeri ve târihi kesin olarak bilinmemektedir. 1076 (m. 1665) senesinde İstanbul’da vefât etti. Üsküdar’da Azîz Mahmûd Hüdâyî Efendi dergâhı yakınında defnedildi.

Çocukluğundan i’tibâren, babasından gerekli eğitim ve öğretimi gördükten sonra, İstanbul’a gelip, zamanın âlimlerinden, Sultan İkinci Osman’ın hocası Molla Ömer Efendi’den, aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Azmi-zâde Mustafa Efendi’nin ilim meclisinde bulunup çok istifâde etti. Yüksek ilmî dereceye ulaşıp, Şeyhülislâm Yahyâ bin Zekeriyyâ Efendi’nin medresesine müderris ta’yin edildi. Şöhreti etrâfta duyuldu. Sultan Dördüncü Murâd Hân’ın iltifât ve ihsânlarına kavuştu. Birçok medreselerde müderrislik yaptıktan sonra kadılık mesleğine ayrıldı. 1056 (m. 1645) senesinde sırasıyla; Selanik, Edirne, Bursa, Haleb ve Mısır kadılıklarında vazîfelendirildi. 1059 (m. 1648) senesinde İstanbul kadılığına getirildi. Bir müddet sonra bu vazîfeden alınarak, 1064 (m. 1653) senesinde Anadolu kadıaskerliğine, bir sene sonra da Rumeli kadıaskerliğine terfi ettirildi. Aynı sene içinde bu vazîfeden alındı. Kendi hâlinde Allahü teâlâya ibâdet ve tâat ile meşgûl iken, 1071 (m. 1660) senesinde tekrar Rumeli kadıaskerliğine getirildi. 1072 (m. 1661) senesinde Esîri Mehmed Efendi’nin yerine şeyhülislâmlık makamına getirildi. Sultan Dördüncü Mehmed Hân zamanında 9 ay 16 gün şeyhülislâmlık vazîfesini doğruluk ve adâletle yürütmekteyken, yaşlılığı ve rahatsızlığı sebebiyle vazîfeden alınıp emekli edildi. Aradan çok uzun zaman geçmeden vefât etti.

Sun’i-zâde Seyyid Mehmed Emîn Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, akıllı ve ileri görüşlü, herkesle iyi geçinen, yumuşak huylu bir zât idi. Vazifesi esnasında Allahü teâlânın dîninin emirlerini uygulama husûsunda çok titiz, doğruluk ve adâletten ayrılmazdı. Haram ve şüphelilerden şiddetle kaçınan, Allahü teâlâya ibâdet etmekle meşgûl olan, faziletli bir zât idi. Kaynaklarda eseri hakkında bilgiye rastlanamamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşayıh sh. 70

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 2969

3) Hulâsat-ül-eser, cild-3, sh. 476

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SÛSÎ (Muhammed bin Muhammed bin Süleymân)

Afrika’nın kuzey-batısında bulunan Magrib-i Aksa memleketinde yetişen, Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Süleymân bin Fâsî bin Tâhir es-Sûsî er-Rûdânî el-Magribî el-Mekkî’dir. İsminin Muhammed bin Süleymân olduğu da bildirilmiştir. Künyesi Ebû Abdullah ve lakabı Şemsüddîn’dir. Magrib-i Aksâ’da, Sûs eyâletinin merkezi olan, Târûdânt beldesinde yetişti. Bir müddet Mekke-i mükerremede kaldı. Sûsî, Rûdânî, Muhammed Magribî, İbn-i Süleymân el-Magribî gibi isimlerle tanınır. 1037 (m. 1627) senesi Târûdânt beldesinde doğdu. 1094 (m. 1683) senesi Zilka’de ayının onunda Pazar günü Dımeşk’da vefât etti. Vasıyyeti îcâbı, Sifh-ı Kasyûn denilen yerde defnolundu.

İlim tahsiline Magrib memleketinde başlayan Sûsî; Kâdı’l-kudât Merrâkûş müftîsi Ebû Mehdî Îsâ es-Süknânî, Muhammed bin Sa’îd ve Muhammed bin Ebî Bekr ed-Delâî gibi zâtlardan ilim öğrendi. Şeyhülislâm Sa’îd bin İbrâhim’den feyz alarak tasavvuf yolunda ilerledi. Bundan sonra Allâme Ebû Abdullah Muhammed bin Nâsır-ud-Der’î’ye talebe olup, tefsîr, hadîs, fıkıh, tasavvuf ve başka ilimleri öğrendi.

Bir müddet memleketinde ilim tahsîl eden Sûsî, yine bu maksatla seyahate çıktı. Doğu beldelerine gitti. Mısır’a vardı. Orada; nûr el-Echüri, Şihâbüddîn Hafâcî, Kalyûbî ve Muhammed bin Ahmed eş-Şevberî gibi zâtlardan ders ve icâzet (diploma) aldı. Bundan sonra Hicaz’a gitti. Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevverede mücavir olarak bir müddet ikâmet etti. Burada ilimle meşgûl oldu. 1061 (m. 1651) senesinde Anadolu’ya doğru yola çıktı. Remle beldesinde, Hanefî mezhebinin büyük âlimlerinden Hayreddîn-i Remli ile görüşüp sohbetinde bulundu. Şam’da Muhammed bin Hamza ve Muhammed bin Bedreddîn gibi âlimlerin sohbetlerine katıldı. Anadolu’ya geldi. Bir sene kadar kaldı. Çok alâka ve i’tibâr gördü.

Tekrar Mekke’ye dönen Muhammed Sûsî, orada çok tanındı. Maddî ve ma’nevî makamı yükseldi. Mekke-i mükerremenin şerîfi oldu. Onun izni ve görüşü alınmadan bir iş yapılmazdı. Umûmî ve husûsî birçok işler, onun vâsıtası ile halledilirdi. Ba’zı hâdiselerin sultâna yanlış olarak haber verilmesiyle 1093 (m. 1682) senesinde buradaki vazîfesinden ayrıldı. Sultânın emri ile Mekke’den ayrılması istendi. O sırada fıtr (Ramazan) bayramı idi ve yollar tehlikeli idi. Bunun için bir müddet bekledi. Daha sonra ailesini orada bırakarak kendisi Şam’a geldi. Şam’da Nakîb-ül-eşrâf Seyyid Abdülkerîm bin Hamza’nın yanında kaldı. Daha sonra yalnız başına bir yere çekildi. İnsanlardan çok az kimse ile görüşürdü. Bu yalnızlık günlerinde kitap te’lîfi ile meşgûl oldu.

Doğu memleketlerinde, daha çok Magribî diye tanınan Muhammed Sûsî, çok yer dolaştı. İlme çok hizmet etti. Çok talebe yetiştirdi. Çeşitli ilimlere dâir pekçok kitap yazdı. Yazdığı kitaplardan ba’zılarının isimleri şöyledir: 1- Cem’ul-fevâid min Câmi’ıl-usûl ve Mecma’uz-zevâid. 2- Sılat-ül-halef bi mevsıl-is-selef, 3- Tuhfetü ülil-elbâb fil-ameli bil-üsturlâb. 4- Manzûmetün fî ilm-il-mîkât, 5- Muhtasar-ut-tahrir. 6-El-Kürretü fit-tevkît vel-hey’et. 7- Mekâsıd-ül-avâlî. 8- Muhtasaru Telhis-il-Miftâh.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 221

2) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 204

3) Esma-ül-müellifîn cild-2, sh. 298

4) El-A’lâm cild-6, sh. 151

5) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 199

6) İzâh-ul-meknûn cild-1, sh. 367, cild-2, sh. 70

7) Brockelmann Sup-2, sh. 691

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞELLÎ (Muhammed bin Ebî Bekr bin Ahmed)

Târih, astronomi ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ebî Bekr bin Ahmed’dir. Künyesi Ebû Ulvî, lakabı Cemâlüddîn’dir. Şellî ve Hadramî diye bilinir. 1030 (m. 1621) senesinde Yemen’in Hadramût bölgesinde bulunan Terim beldesinde doğdu. 1093 (m. 1682) senesinde Mekke-i mükerremede vefât etti.

Küçük yaşından i’tibâren ilim tahsiline yöneldi. İlk öğrenimini babasından gördü. Abdullah bin Ömer Bagrib’den ilim tahsil etti. On yaşına geldiğinde Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Babasından dînî ve Arabî ilimleri tahsile devam etti. Şeyh Fahrüddîn Ebû Bekr bin Şihâbüddîn’den; tefsîr, hadîs, usûl ve Arabî ilimleri öğrendi. Seyyid Abdurrahmân bin Ulvî’den, Muhammed bin Muhammed’den, Kâdı Seyyid Ahmed bin Ömer’den, Seyyid Ukayl bin İmrân’dan ve Ömer bin Abdürrahîm’den de ilim tahsil etti. İmâm-ı Gazâlî’nin “Akîde”sini, Nevevî’nin “Erbâ’în”ini, “Ecrümiyye”, “Katr-ün-nedâ”, “Milha ve İrşâd” adlı eserleri ezberledi. Ezberlediği bu eserleri, hocalarının huzûrunda okudu. Birçok âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Hindistan’a gidip, o beldenin âlim ve faziletli kimselerinden ilim ve irfan aldı. Daha sonra Haremeyne (Mekke ve Medine) geldi. Hac ibâdetini yerine getirip, sevgili Peygamberimizin mübârek kabrini ziyâret etmekle şereflendi. Mekke ve Medine’de birçok hadîs âlimiyle karşılaşıp, onların sohbetlerinde bulundu ve hadîs dinledi. Şemseddîn Ebû Abdullah Muhammed bin Alâüddîn el-Bâlî’den de hadîs dinledi. Onun huzûrunda Sahîh-i Buhârî’yi iki defa okudu. Ondan çeşitli ilimleri uzun müddet okudu ve bütün ilimleri öğretme husûsunda icâzet (diploma) aldı. Hâfız Ebû Mehdî Îsâ bin Muhammed bin Muhammed Sa’âlebî’den de Mekke’de bulunduğu müddet içinde ilim tahsil etti. Ondan hadîs dinledi ve icâzet aldı. Sohbetinde bulunup tasavvuf ilmini öğrendi. Feyz alıp hırka giydi. Safiyyüddîn Ahmed bin Muhammed el-Medenî el-Kaşsâşî’den Câmi’us-sagir’in bir kısmını okudu. Ondan da icâzet aldı. Şeyhülislâm Abdülazîz Zemzemî’den fıkıh öğrendi. İcâzet aldı. Ferâiz ve hesab ilmini tahsîl etti. Namaz, vakitleri ilmini öğrendi. Doğuda ve batıda meşhûr olan Muhammed bin Ulvî ve Seyyid Zeynüddîn’in sohbetlerinde bulundu. Onlardan da hırka giyip zikir aldı. Özellikle fıkıh ve tasavvufta yüksek dereceye ulaştıktan sonra, ders okutmak ve fetvâ verme husûsunda bütün hocalarından icâzet aldı. En son hocası Ali bin Cemâl vefât ettiği zaman, onun talebeleri, Şellî’ye, hocalarının harem-i şerîfteki yerine geçmesini ve ders okutmasını istediler. O da, ilim öğrenmekte olduğunu, diğer hocalarının hayatta bulunduklarını özür beyân ederek kabûl etmek istemedi. Fakat ısrarlara dayanamayıp hocasının yerine ders okutmaya başladı. Birkaç sene ilim öğretip talebe yetiştirdikten sonra, şiddetli bir hastalığa tutuldu. Mescid-i Haram’da ders veremez oldu. Ondan evinde ders vermesini istediler. Fakat hastalığından dolayı mümkün olmadı. Bulunduğu yerde de kalbi rahat etmedi. Evinde eser yazmağa başladı. Namaz vakitleriyle ilgili ve müceyyeb (trigonometri) ilmine dâir bir risale yazdı. Talebeleri, Mısır, Yemen ve Hindistan âlimlerinden çoğu bu risalelerden çok istifâde ettiler. Evinde eser yazmakla meşgûl iken vefât etti.

Muhammed bin Ebû Bekr eş-Şellî, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, fıkıh, tefsîr, hadîs ve târih ilimlerinde özel ihtisas sahibi idi. Yemen’de, Hindistan’da ve Haremeyn’de bulunan birçok âlim ve velînin ilim meclislerinde ve sohbetlerinde bulunarak, yüksek ilim ve irfan sahibi olmuş, Peygamber efendimizin güzel ahlâkıyla ahlâklanmıştı. Ömrünü ilim öğrenmek ve öğretmekle kıymetlendirmiş, pekçok kıymetli eser yazmış idi. Bu eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Şerhu Muhtasar-ül-İzâh li-İbn-i Hacer, 2- Ikd-ül-Cevâhir alen-Nûr-üs-Sâfir fî ihbâr-il-karn-il-âşir: Hicri onuncu asırda yaşayan zâtların hayâtını anlatan Nûr-üs-sâfir adlı esere yazdığı bir ciltlik zeyldir. 3- Minhat-ül-mekkiyye fî Şerh-it-Tuhfet-il-kudsiyye fil-ferâiz, 4-El-meşrâ-ur-râviyyi fî menâkıb-ı âli ulviyyi, 5- Netais-üd-dürer fî ihbâr-il-karni hâdî aşer, 6- Tarihu vülât-i Mekke. 7- Risâletün fî ilm-il-müceyyeb: Trigonometrik hesablar vardır. 8-Risâletün fî ilm-il-Mîkât bilâ-âlet Namaz vakitleriyle ilgilidir. 9- Risâletün fî ma’rifet-i zıll-i Zeval külli yevmin li ard-il-mekke: Mekke arzına göre hergün öğle vaktinin girişini bildiren bir risaledir. 10- Risâletün fil-Mukantara: Namaz vakitlerinin hesapla bulunmasıyla ilgili bir eserdir. 11- Risâletün fil-usturlab: Namaz vakitlerinin hesabında ve ba’zı ölçümlerde kullanılan usturlab aletiyle ilgilidir. 12- Şerh-i Mantık-is-Süyûtî.

Bu eserlerinin yanında başka şerh ve risaleleri de vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 105

2) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 336, 338

3) Esmâ-ül-müellifîn cild 2, sh. 299

4) El-A’lâm cild-6, sh. 59

5) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 106, 486, 579, 662

6) Brockelmann Gall-2 sh. 383, Sup-2 sh. 516İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEMSEDDÎN AHMED EL-ENSÂRÎ

Osmanlı âlimlerinden. Rumeli’de Karabağ Gence’de yetişmiştir. İsmi Ahmed, lakabı Şemseddîn, nisbeti Ensârî’dir. Babası da sâlihler zümresinden kıymetli bir zât idi. Doğum târihi bilinmemektedir. 1009 (m. 1600) senesinde Safer ayının onüçünde İstanbul’da vefât etti. Şeyh Vefâ Câmii civarında medfûndur.

Asrının âlimlerinden ilim öğrenerek yetişip kemâle geldikten sonra, Süleymâniye medreselerinde müderris oldu. Bu sırada ilmini ilerletmek için Şah Efendi’nin hizmetine girdi ve müderrislikten ayrıldı. Bu âlimin yanında yetişip maksadına kavuştuktan sonra tekrar müderrisliğe döndü. Bundan sonra üç sene müddetle Rumeli kadıaskeri Hâmid Efendiye mülâzim oldu.

977 (m. 1569) senesinde Vezîr-i a’zam Mehmed Paşa’nın Burgaz şehrinde yaptırdığı medrese tamam olduğunda, buraya ilk müderris olarak ta’yin olunan Şemseddîn Ahmed Efendi, üç sene sonra İstanbul’a geldi. Çeşitli medreselerde vazîfe yaptı.

Sahn-ı semân ve Ayasofya gibi meşhûr medreselerde bulundu.

987 (m. 1579) senesi Şa’bân ayında Üsküdar’da bulunan Vâlide Sultan Medresesi’ne müderris oldu. İki sene sonra Cemâzil-evvel ayında Bostan-zâde Mustafa Efendi yerine Şam, bundan iki sene sonra da Behâüddîn-zâde Efendi yerine Edirne kadısı olan Şemseddîn Ahmed el-Ensârî aynı sene içinde İstanbul’a naklolundu.

992 (m. 1584) Ramazân-ı şerîf ayında Kadr gecesinde Anadolu kadı-askeri oldu. İki sene sonra Şa’bân ayında emekliye ayrıldı. 996 (m. 1588) senesi başında Kâhire kadılığına getirildi. İki sene sonra hacca gitti. 1000 (m. 1591) senesi Receb ayında ikinci defa Anadolu kadıaskeri oldu. Aynı sene içinde Rumeli kadıaskerliğine naklolundu. Bir sene sonra Safer ayı içinde bu vazîfeden ayrıldı.

Bu sırada Vezîr-i a’zam Sinân Paşa’nın yaptırdığı Dâr-ül-hadîs (hadîs-i şerîf ilimlerinin okutulduğu medrese) tamam olmuş idi. Burada ders vermek vazîfesi Şemseddîn Ahmed El-Ensârî’ye (r.aleyh) verildi. 1004 (m. 1595) Ramazan ayında ikinci defa Kâhire kadılığına getirildi, iki sene sonra tekrar emekli oldu.

Şemseddîn Ahmed el-Ensârî, devamlı ibâdet ve ilim ile meşgûl olur, gece-gündüz kitap mütâlâa ve te’lîf etmekle vakit geçirirdi. Hem maddî, hem de ma’nevî ilimlerde yüksek ilmi, ihtisası vardı. Yazısı da çok güzel idi. Çeşitli eserler te’lîf etmiş olup, Beydâvî tefsîri’ne haşiyesi, Telvîh, Mevâkıf ve Miftâh isimli eserlere ta’likâtı ve Hidâye şerhlerine ilâveleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 440İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEMSEDDÎN BÂBİLÎ

Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Alâüddîndir. Künyesi Ebû Abdullah olup, lakabı Şemseddîn’dir. 1000 (m. 1591) senesinde Bâbil’de doğdu. 1077 (m. 1666) senesinde vefât etti.

Babası onu, Mısır’ın bir köyü olan Bâbil’den Kâhire’ye götürdü. Bu sırada Şemseddîn Bâbilî dört yaşında küçük bir çocuk idi. Babası ile birlikte büyük âlim Şemseddîn Remlî’nin huzûruna gittiler. Şemseddîn Remlî dört yaşındaki Şemseddîn Bâbilî’yı hayır duâ etti.

Şemseddîn Bâbilî; Şemseddîn Remlî, Nûreddîn Zeyyâdî, Şeyh Ali Halebî, Abdurraûf Hünâvî’nin yanında ilim ile meşgûl oldu. Mâlikî âlimlerinden Burhâneddîn Lekânî, Ebü’n-Necâ Sâlim Senhûrî, Nûreddîn Ali Echürî’den hadîs ilmini ve Arabî ilimleri öğrendi. Usûl-i fıkıh, mantık, me’ânî, beyân ilimlerini; Şihâbüddîn Ganîmi, Şihâbüddîn Ahmed bin Halîl Sübkî, Şehâbüddîn Ahmed bin Muhammed Şelbî, dayısı Süleymân Bâbilî, Sâlih bin Şihâbüddîn Bülkînî’den öğrendi. Ayrıca; Hicazi Va’izî, Ahmed bin Îsâ Kelbî, Yûsuf Zerkânî, Seyfüddîn Makkarî, Ahmed Senhûri’den de ilim öğrendi.

Şemseddîn Bâbilî, kırâatlere göre Kur’ân-ı kerîmi, Şâtıbiyye’yi, Behçeyi, hadîs usûlüne dâir olan Irâkî’nin Elfiye’sini, İbn-i Mâlik’in Elfiye’sini, Cem’ul-cevâmi’i, Telhis’in metnini ve daha başka kitapları ezberlemiştir.

Şemseddîn Bâbilî’den çok kimse ilim öğrendi. Ondan ilim öğrenenlerin ba’zıları şunlardır: Mansûr Tûhî, Şihâbüddîn Ahmed Beşbîşî, Şemseddîn Muhammed bin Halîfe Şevberi, Abdülkâdir Safveri, Muhammed Habbâz, Muhammed bin Ali Mektebi, Ahmed bin Abdurraûf, Abdullah bin Tâhir Abbasî, Ali Eyyûbî, Ali bin Ebü’l-Bekâ, İskender Makkarî, Sa’îd bin Abdullah Bekşîr, Abdülmuhsin Kal’î, İbrâhim bin Muhammed Zencebîlî, Ali bin Bâhâc. İbrâhim Hıyâri.

Meşhûr âlim Şellî, târihinde, Şemseddîn Bâbilî’yi şöyle anlatır: “O güzel hasletlerle süslenmişti. Ondan asrında bulunan herkes istifâde etti. Müşkil mes’eleleri hâlleder, fetvâlar verirdi. İlmi yaymak ve öğretmekte çok mahir idi. Naklî ve aklî ilimlerde çok yüksek idi. Usûl ve furû’ mes’elelerinde mütehassıstı. Hangi ilmi okutsa, dinleyen, o ilmi ondan daha iyi bilen yok zannederdi. Şemseddîn Bâbilî birkaç kere hacca gitti. On sene Mekke-i mükerremede ikâmet etti.”

Şemseddîn Bâbilî ilimde çok üstün dereceye ulaşıp, akranlarını geçti. Ahlâkı ve sûreti güzeldi. Tasavvuf yolunda da ileri derecelerde bulunuyordu. Teheccüd namazına devam ederdi. Ömrünü ders vermekle geçirirdi. Aza kanâat eder, nefsini çok iyi tanırdı. Şemseddîn Bâbilî açıktan ve gizli olarak Kur’ân-ı kerîm okumaya devam ederdi. Cum’a günleri Kur’ân-ı kerîmi hatmederdi. Kur’ân-ı kerîmi okurken çok ağlardı. Hiçbir zaman Allah korkusunu kalbinden çıkarmazdı. Ceza vermeye gücü yettiği zaman affederdi. Adâlet ve insaf sahibi idi. Derin bir âlim ve zâhid idi. Verâ’ sahibiydi. Dersleri feyzli ve bereketli idi.

Şemseddîn Bâbilî, zamanının âlimlerinden, en çok hadîs-i şerîf metni ezberlemiş olanı, hadîs ricalini, hadîs-i şerîflerin sahih olanını sahih olmayanından en iyi ayıranı idi. Hocaları ve arkadaşları onun bu durumunu i’tirâf ederlerdi.

Anlatılır ki: Kadr gecesinde, hadîs ilminde İbn-i Hâcer-i Askalânî gibi olması için duâ etmişti. Ondan sonra gördüğü herşeyi ezberlemişti.

Vezîr-i a’zam Ahmed Paşa, Şemseddîn Bâbili’den cihâd ve cihâdın faziletlerine dâir bir kitap yazmasını rica etti. Bunun üzerine çok kısa zamanda kıymetli bilgileri ihtivâ eden bir kitap yazdı. Şemseddîn Bâbilî, talebelerini eser yazmaktan menederdi ve; “Bu zamanda kitap yazmak, vakti zayi etmektir. Çünkü insan önce gelen âlimlerin eserlerini anlatmaya çalışırsa, büyük bir ni’met, ilmin ismini ve yayılmasını daha devam ettiricidir. Her ilme dâir eserler yazılıp, eser yazma işi halledilmiştir” derdi.

Şemseddîn Bâbilî’ye, asrının âlimlerinden birisinin bir eser yazdığı söylenince şöyle buyurdu: “Eser şu yedi kısımdan birisi için yazılır. Bunların dışında herhangi bir sebeple eser yazılmaz. Bu yedi kısım şunlardır: 1- Daha önce bilinmeyen ve yazılmamış bir şeyi yazmak, 2- Noksan birşeyi tamamlamak, 3- Kapalı birşeyi açıklamak, 4- Ma’nâsını bozmadan uzun olan birşeyi kısaltmak, 5- Karışık birşeyi tertip etmek, 6- Bir kitabı yazanın hatâ ettiği noktayı beyân etmek, 7-Dağınık birşeyi derleyip toplamak.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 39

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEMSEDDÎN MEYDÂNÎ

Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed Yûsuf bin Ahmed bin Muhammed olup, nisbeti, El-Hamevî el-Meydânî ed-Dımeşkî’dir. Lakabı Şemseddîn’dir. Şemseddîn Meydânî ismi ile tanınır. Aslen Suriye’nin Hama şehrindendir. Dımeşkin dışında Meydân denilen yerde doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1038 (m. 1624) senesi Zilhicce ayının onüçünde Pazartesi günü öğleden evvel vefât etti.

Dımeşk’ın dışında bir meydanda bulunan Mencek Câmii’nin İmâmı Şeyh Kuzeyhâ’dan, Kur’ân-ı kerîm okumasını öğrenen Meydânî, Şeyh Hasen es-Saltî’den de Kur’ân-ı kerîm dersleri aldı. Ferâiz ve hesap ilimlerini Muhammed bin İbrâhim Tennûri’den, kırâat ve başka ilimleri, Şeyhülislâm Şihâbüddîn Ahmed bin Ahmed et-Tayyibî ve Şihâbüddîn Ahmed el-Gazzî’den okudu. Bunlardan başka; Yûnus el-Aysâvi, Mensûr bin Muhib, Ebü’l-Fidâ İbrâhim Nablüsî, İmâdüddîn Hanefî, Muhammed Hicâzî ve Şihâbüddîn Aysâvî gibi zâtların ders ve sohbetlerinde de bulunup ilmini ilerletti.

983 (m. 1575) senesinde Mısır’a giden Meydânî, dokuz sene müddetle Ezher Câmii yakınında ikâmet etti. Şemseddîn Remlî ve Nûreddîn Zeyyâdî gibi oranın meşhûr âlimlerinin derslerinde bulundu. Devamlı ilimle meşgûl olup, hiç boş kalmazdı. Birkaç kitabı kendi el yazısıyla yeniden yazdı. Öyle oldu ki, Ezher’de bulunanlar, onun ilim öğrenmek husûsundaki gayret ve sebatını birbirlerine anlatmaya başladılar.

Şemseddîn Meydânî (r.aleyh), Mısır’da dokuz sene kaldıktan sonra tekrar Şam’a döndü. Orada ders okutmaya başladı. Çok talebesi oldu. Talebelerinden bir topluluk ders aldıktan sonra, peşinden diğer bir cemâat gelip ondan ders alırlardı. Kırk sene müddetle bu şekilde talebe okutarak hizmet etti. Bilhassa fıkıh ilminde pekçok ince bilgilere sahipti. Yetiştirdiği talebeleri, daha o hayatta iken muhtelif yerlerde vazîfe aldılar.

Şemseddîn Meydânî, bir ara Şam’daki meşhûr Benî Ümeyye Câmii’nin imamlığını yaptı. 1020 (m. 1611) senesinde henüz yeni baliğ olmuş Muhammed isminde bir çocuğu tâ’ûndan vefât etti. Oğlunun vefâtı sebebiyle çok mahzûn oldu. Bir kızından başka çocuğu kalmadı. Hacca gitmeye ve bir müddet orada kalmaya karar verdi. Sonra Şeyh Sa’düddîn ile beraber Mekke-i mükerremeye gitti. Hacdan sonra bir müddet orada kalıp, ertesi sene memleketine geri döndü. Dönüşünde, kendisine müderrislik yapması teklif edildi. Kabûl edip vazîfeye başladı. Bu sırada “El-Ikd-ül-manzûm fî rıhlet-ir-Rûm” isimli eserini te’lîf etti.

Şerefüddîn-i Dımeşkî ve Şeyh Ali el-Kabradî, Şemseddîn-i Meydânî’nin talebelerindendir.

Şemseddîn-i Meydânî, vefât ettiği günün ikindi namazından önce cenâze namazı kılınıp, Bâb-üs-sagîr kabristanında, babasının kabri yanında defnolundu.

Ikd-ül-manzûm’dan başka, Şerh-i tahrir’e haşiyesi ve Zehr-ül-bânât-il-magrûse fî fadl-i Nîl-i Mısr-ıl-mahrûse isimli eserleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 170

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 311

3) El-A’lâm cild-7, sh. 62

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 274

5) İzâh-ul-meknûn cild-1, sh. 616 cild-2, sh. 111
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEMSEDDÎN REMLÎ

Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Hamze’dir. Lakabı Şemsüddîn’dir. Ona Şafiî Sagîr (küçük Şafiî) de denir. 919 (m. 1513) senesinde Kâhire’de doğdu. 1004 (m. 1595) senesinde doğduğu yerde vefât etti.

Şemseddîn Remlî, babasından; fıkıh, tefsîr, sarf, nahiv, me’ânî, beyân ve târih ilimlerini öğrendi. Babası şöyle dedi: “Hamd olsun oğlum Muhammed nâdir olan mes’eleler dışında, asrının âlimlerine ihtiyâç duymaz.” Şemseddîn Remli, daha başlangıçta, babasının ilimde bulunduğu son mertebeye ulaştı. Kur’ân-ı kerîmi, Behçe ve daha başka kitapları ezberledi. Şeyhülislâm Kâdı Zekeriyyâ ve Burhânüddîn Ebû Şerîften ilim öğrendi.

Necmüddîn Gazzî, Şemseddîn Remlî’nin hayâtını anlatırken şöyle demektedir. “O, Şeyhülislâm Ahmed bin Neccâr Hanbelî, Şeyhülislâm Yahyâ Demirî el-Mâlikî, Şeyhülislâm Trablusî el-Hanefî, Sa’düddîn Zehebî eş-Şâfiî’den rivâyette bulundu. Anlayışı ve kavrayışı çok kuvvetli idi. Allahü teâlâ onda, ezberleme, anlama, ilim ve onunla amel etme faziletlerini toplamıştı. Güzel hasletlerle donanmıştı.”

Abdülvehhâb, “Tabakât-ül-vüstâ” ismindeki kitabında onun hakkında şöyle demektedir. “Onu küçüklüğünde omuzlarımda taşıdım. Uzun zamandan beri tanırım. Onda dinî hayâtına leke getirecek bir şeye rastlamadım. Küçüklüğünde çocuklarla beraber oynamazdı. Takvâ üzere yetişti. A’zâlarını günahlardan muhafaza etti. Ben onu omuzlarımda taşırken, Nâsıriyye Medresesi’nde babasının derslerini dinlerdim. Daha o zaman, Şemseddîn Remlî’de Allahü teâlânın tevfîkinin alâmetlerini görürdüm.

Allahü teâlâ, onun hakkındaki ümidimi gerçekleştirdi. O, sevenleri için sevinç ve huzûr kaynağı idi. Fetvâ husûsunda asrındaki âlimlerin müracaat yeri idi. Asrındaki âlimler onun dindarlığı, vera’ı, güzel ahlâkı husûsunda icma’ (söz birliği-ittifâk) etmişlerdi. O, her hâlinde düşünülenlerden daha fazlasını yerine getirdi.”

Şemseddîn Remlî, babasının vefâtından sonra, ders vermeğe başladı. Tefsîr, hadîs, usûl, fürû’, nahiv, me’anî, beyân ilimlerini okuttu. Onun dersine devam edenlerin sayısı, babasının dersine devam edenlerin sayısından fazla idi. Meşhûr âlim Nâsırüddîn Tablâvî, Şemseddîn Remlî’den yaşlı olduğu hâlde, yine de onun derslerinde hazır bulunurdu. Nâsırüddîn Tablâvî’ye; “Niçin onun derslerine gidiyorsun?” diye sorduklarında; “Ben ondan bilmediklerimi öğreniyorum” diye cevap verirdi. Bir kere Şihâbüddîn İbni Kâsım’a; “Niçin sen de ayrı bir ders vermiyorsun?” diye sorduklarında; “Şemseddîn Remlî varken, bana ayrı bir ders halkası kurmam yakışmaz” dedi. Şemseddîn Remlî’nin şöhreti her tarafa yayıldı. Ders verdiği ve ona bağlı birkaç medrese vardı. Şafiî mezhebi ile ilgili fetvâlara da o bakardı.

Asrındaki Şafiî âlimlerinin çoğu, Şemseddîn Remlî’den ilim öğrendi. Halledemedikleri meselelerde ona müracaat ederlerdi. Nûreddîn Zeyyâdî, Sâlim Şebşîri, Şemsüddîn Muhammed Meydânî, Nu’mân Hıbrâsî onun en büyük talebelerindendir. Ebü’t-Tayyib Gazzî de ondan ilim öğrendi.

Şemseddîn Remlî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır. 1- Nihâyet-ül-muhtâc ilâ şerh-il-Minhâc lin-Nevevî, 2- El-Fetâvâ, 3-Gâyet-ül-beyân fî şerhi Zübdet-il-kelâm, 4- Şerh-ül-ukûd fin-nahvî, 5- Şerhu Manzûmet-i İbn-il-Imâd fil-aded.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 255

2) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 342

3) El-A’lâm cild-6, sh. 7

4) Brockelmann Sup-2, sh. 442İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEMSEDDÎN TİMURTÂŞÎ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi ve meşhûr “Tenvîr-ül-ebsâr” kitabının müellifi. İsmi, Muhammed bin Abdullah bin Ahmed el-Hatîb İbni Muhammed el-Hatîb İbni İbrâhim el-Hatîb el-Gazzidir. Mûsânnifîn torunu Şeyh Muhammed bin Sâlih, bu silsileye İbrâhim’den sonra, “İbn-i Halîl İbni Timurtâşî”yi de ilâve etmiştir. Lakabı Şemseddîn olup, Şeyhülislâm diye vasıflandırılmıştır. Çünkü zamanının Hanefî âlimlerinin en büyüklerinden idi. “Timurtâşî” nisbeti ile meşhûr oldu. Timurtâş, “Esmâ-ül-emâkîn vel-Bikâ” adlı eserde, Hârezm köylerinden bir köy olarak gösteriliyor ise de, İbn-i Âbidîn, onun bu köyden değil, dedesi Timurtâşî’ye nisbet edilmiş olmasının gerçeğe daha yakın olduğunu söylemektedir. 923 (m. 1517) senesinde Filistin’de bulunan Gazze şehrinde doğdu.

Hanefî fıkıh âlimi olan Timurtâşî, son devir âlimlerinin en çok i’timâd ettikleri, sîreti ve sûreti güzel, hafızası kuvvetli, mütâlâası geniş büyük bir âlimdir. Zamanında onun derecesine yükselen kimse bulunmamıştır. Şaşılacak derecede çok eserleri vardır. Bunlardan biri de, “Tenvîr-ül-ebsâr” adındaki fıkıh kitabıdır. Bu kitap, fıkıhta kadri büyük, faydası çok bir eserdir. Fıkıh mes’elelerini son derece titizlikle incelemiş ve muvaffak da olmuştur. Şöhreti her yere yayılmıştır. Bu eser, onun en faydalı kitaplarından biridir. Onu, kendisi şerh ettiği gibi, âlimlerinden bir cemâat ve bu meyânda Şam müftîsi Alâüddîn-i Haskefi de şerh etmiş ve bu şerhine, “Dürr-ül-muhtâr” adını vermiştir. Başka eserleri de vardır. 1004 (m. 1595) senesinde Gazze’de vefât etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin dedelerinden Hâşim bin Abdi Menâf da oradadır. İmâm-ı Şafiî hazretleri de bu şehirde doğmuş idi.

Muhibbî, onun hakkında diyor ki: “Timurtâşî, asrında Hanefî fakîhlerinin reîsi olup, fâzıl ve büyük bir İmâm idi. Az konuşurdu. Sîreti güzel, hafızası kuvvetli, mütâlâası çoktu. Zamanında onun derecesine yükselen olmadı. Önce kendi memleketi olan Gazze’de, Şafiî müftîsi, Şemseddîn Muhammed bin el-Meşrıkî el-Gazzî’den çeşitli ilimleri tahsil etti. 998 (m. 1589) senelerinin sonlarına doğru, dört defa Kâhire’ye gidip geldi. Orada “Bahr” kitabının müellifi Şeyh-ül-İmâm Zeynüddîn İbni Nüceym ve büyük âlim Emînüddîn bin Abdülâl’den fıkıh ilmini öğrendi.

Ayrıca Mısır Kâdı’l-kudâtı Mrvlânâ Ali bin Hamâî’den ilim tahsil etti. Sonra memleketine döndü. Her ilimde çok yükseldi. Fetvâ için, insanlar ona gelirdi. Çok kıymetli kitaplar te’lîf etti.”

Eserleri: 1- Tenvîr-ül-ebsâr ve Câmi’ul-bihâr: Fıkıh ilminde kıymeti çok yüksek bir metindir. Fıkıh mes’elelerinde her ince mes’eleyi tetkik etti. Her yere yayılan meşhûr bir eserdir. Bunu kendisi şerh edip, ona da “Minah-ül-gaffâr” adını verdi. Bu eserini, mezhebinin bütün kitaplarından faydalanarak hazırlamıştır. Şam müftîsi Alâüddîn-i Haskefi, Şam’da oturan Mevlânâ Hüseyn bin İskender Rûmî, Şam’da Nâsıriyye müderrisi Şeyh Abdürrezzâk gibi daha birçokları bu eser üzerine kıymetli şerhler yazdı. Anadolu’da Şeyhülislâm Mevlânâ Muhammed Ankaravî de, gayet kıymetli ve faydalı yazıları ile bu kitabın kenarlarını süsledi. Hayreddîn-i Remli de, müellifîn şerhine çok faydalı haşiyeler yazmıştır. 2- Şerh-ül-Kenz-id-dekâik: Bu eserin, “Kitâb-ül-eymân” bölümüne kadarını şerh etmiştir. 3-Şerh-ül-Vikâye: Bir bölümünü şerh etti. 4- Dürer ve Gurer haşiyeleri: “Kitâb-ül-hac” bölümüne kadarını şerh etmiştir. 5- Kitâbü mu’în-il-müftî alâ cevâb-il-müsteftî: Büyük bir cild halindedir. Fetvâlarını iki cild hâlinde toplamıştır. 6- Risâletün fî hasâis-il-aşeret-il-mübeşşirîn bil-Cenneti, 7-Risâletün fî beyân-i cevâz-il-istinâbeti fil-hutbe, 8- Risâletün fî beyân-i ahkâm-il-kırâeti half-el-İmâm, 9-Risâlet-ün-nefâis fî ahkâm-il-kenâis, 10- Risâletün fî ismet-il-enbiyâ, 11-Risâletün fî dühûl-il-hamâm, 12- Risâletün fit tecviz, 13- Risâletün fî mesh-il-huffeyn, 14- Risâletün fin-nükûd, 15- Risâletün fî ahkâm-id-dürûz vel-irfâz, 16- Risâletün fit-tansîs vel aded, 17- Risâletün fin-nikâh, 18- Risale tün fil-vakf, 19- Şerhu Bed’ıl-emâlî, 20-Şerh-ül-Avâmil lil-Cürcânî, 21- Şerhu Katr-un-nedâ, 22- Şerh-ül-Menâr: Nesefî’nin usûl-i fıkıh hakkındaki eserinin şerhidir. 23- Şerhu muhtasar-ıl-Menâr, 24- Ikd-ül-cevâhir-in-nîrât fî beyân-ı hasâis-il-kirâm-il-aşeret-is-sikât, 25- Ferâiz-i Timurtâşî, 26- Kitâb-ül-vüsûl ilâ kavâid-il-usûl, 27-Mis’af-ül-hükkâm alel-ahkâm, 28-Manzûmetün fit-tasavvuf, 29- Şerhu müşkilât-il-mesâil, 30- Mevâhib-ül-Mennân fî şerh-i tuhfet-il-akrân. Daha başka eserleri de vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 196

2) Hulasat-ül-eser cild-3, sh. 18-20

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 262

4) El-A’lâm cild-6, sh. 239

5) Keşf-üz-zünûn sh. 96, 501, 1676, 1746, 1974

6) Brockelmann Sup-2 sh. 427İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞERÎFÎ-ZÂDE (Seyyid Muhammed bin Seyyid Muhamed)

Anadolu’da yetişen âlimlerin büyüklerinden. İsmi, Seyyid Muhammed bin Seyyid Muhammed’dir. Peygamber efendimizin soyundandır. Eski Hamîd (Isparta) vilâyetine bağlı Eğirdir kasabasındandır. Babası, meşhûr kadılardan Şerîfi Muhammed Efendi olup, ona nisbetle Şerîfî-zâde ismi ile tanındı. 960 (m. 1553) senesinde Eğirdir’de doğdu. 1040 (m. 1630) senesi Zilka’de ayının sekizinde Pazar günü İstanbul’da vefât etti. Hâlid bin Zeyd Ebû Eyyûb-el-Ensârî’nin ( radıyallahü anh ) türbesi yakınında, daha evvelden hazırlamış olduğu kabrinde defnolundu.

Muhammed bin Muhammed’in yetişmesi için, babası Şerîfi Efendi çok gayret sarfetti. Titizlikle üzerinde durarak hiçbir fedâkârlıktan kaçınmadı. Şerîfi-zâde’nin baba ve dedeleri de âlim ve sâlih zâtlar olup, tasavvufta Zeyniyye yoluna mensûb idiler. Babası âlim ve tasavvuf ehli olduğu için; dinin, dîni öğrenmenin, emir ve yasaklara uymanın kıymetini çok iyi bilirdi. Yüksek hâller sahibi idi.

Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin temiz neslinden olması sebebiyle yaratılıştan, üstün akıl, firâset, kabiliyet ve yüksek olgunluğa sahip olan Şerîfi-zâde, babasından ve asrının yüksek âlimlerinden okuyarak, zâhirî ve bâtınî ilimlerde yetişti. Bundan sonra büyük âlim ve aynı zamanda şeyhülislâm olan Zekeriyyâ Efendi’nin hizmetine girdi. İlmini ilerletmek için çok gayret gösterdi. Zekeriyyâ Efendi’nin yüksek teveccüh ve yardımı ile, emsalleri arasında yüksek derece ve i’tibâra kavuştu. Zekeriyyâ Efendi, 990 (m. 1582) senesinde Anadolu kadıaskeri olunca, Şerîfi-zâde’ye tezkirecilik vazîfesini verdi. O da bu vazîfeyi hakkıyla yürüttü. Zekeriyyâ Efendi’nin yaptırdığı medrese 1001 (m. 1592)’de tamamlanınca, Zekeriyyâ Efendi, bu medreseye ilk müderris olarak Şerîfi-zâde’yi ta’yin ettirdi.

1006 (m. 1597) senesi Şa’bân ayında, Mûsâllî Çelebi yerine Zâl Paşa Medresesi’ne müderris oldu. İki sene sonra Dursun-zâde Abdullah Efendi yerine Gazânfer Ağa Medresesi’ne, bir sene sonra da Sahn-ı semân medreselerine geçti. Üsküdar Vâlide Sultan Medresesi ve Süleymâniye medreselerinde de müderrislik yaptıktan sonra, 1013 (m. 1604) senesinde Halep kadısı oldu. Bir sene sonra Galata kadılığına getirildi. Şam, Mekke-i mükerreme, Edirne, Kâhire ve İstanbul kadılıklarında bulundu.

1029 (m. 1620) senesi Cemâzil-evvel ayında Anadolu kadıaskeri oldu. Bundan sonra çeşitli vazîfelerde bulunup, 1033 (m. 1624) senesi Zilka’de ayında ikinci defa Anadolu kadıaskeri oldu. Bir sene sonra, Gubârî Efendi yerine Nakîb-ül-eşrâf makamına getirildi.

Şerîfî-zâde ismi ile meşhûr Muhammed bin Muhammed Efendi; ilim, irfan, yüksek himmet ve güzel ahlâk sahibi yüksek bir zât idi. Arabî ilimlerde mahir olup, edebî ilimlerde kıymetli cevher misâli idi. Şiir ve inşâda (güzel yazı yazmakta) zamanının bir tanesi idi. İyilik ve ihsân sahibi çok yumuşak ve çok cömert huylu idi. Türkçe ve Arabî bir çok kitabı okuyup tetkik etmiş idi. Kasîde-i Bürde’ye açıklamaları ve kendisinin de çok güzel bir kasidesi vardır. “Şerîfi” mahlası ile yazdığı şiirleri ve tezkireleri ile meşhûr oldu. Şiirleri fesahat ve belagat bakımından çok yüksektir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sicilli Osmânî cild-3, sh. 141

2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 742

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH ABDÜSSELÂM (Şâh-ı A’lâ)

Hindistan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi Abdüsselâm olup, Bürhân-ı atkıya Şeyh Nizâm Osmânî Çeştî Pâni-püti hazretlerinin oğludur. Haya ve ilim menbâı olan Hazreti Osman’in temiz neslinden olup, nesebi şöyledir: Şâh-ı A’lâ Bürhân-ül-atkıya Nizâmüddîn’in, o Şeyh Osman Zinde Pîr’in, o Abdülkebîr Evliyâ’nın, o Abdülkuddûs’ün, o Şiblî’nin, o Kutb-i Rabbanî Celâlüddîn-i Kebîr-i Evliyâ’nîn, o Mu’izzüddîn Hâce Mahmûd’un, o Kerîmüddîn Ya’kûb’un, o Cemîlüddîn Îsâ’nın, o Mecdüddîn İsmâil’in, o Şerefüddîn Muhammed’in, o Bedreddîn Ebû Bekr’in, o Sadreddîn Abdürrahmân-ı Sânî’nin, o Zeynüddîn Abdül’azîz Serahsî’nin, o Fahreddîn Hâlid’in, o Ziyâeddîn Velîd’in, o Kutbüddîn Abdülazîz Kebîr’in, o Rükneddîn Abdürrahmân Kebîr’in, (ki Medine’den Kâzrûn’a gelmiştir) o Alâüddîn Abdullah Sânî’nin, o Âlemüddîn Abdül’azîz’in, o Hüsâmeddîn Abdullah-i Kebîr’in, o İmâmüddîn Ömer’in, o Emîr-ül-mü’minîn habîb-i Rahmân Câmi-i Kur’ân Hazreti Osman’ın, o Affânın, o Ebü’l-Âs’ın, o Ümeyye’nin oğludur. Ümeyye ise Abdüşşems olup, Abd-i Menâfin oğludur.

Şeyh Abdüsselâm, onuncu asrın ilk senelerinde doğdu. Doğum târihi kat’î olarak bilinmemektedir. 1033 (m. 1623) senesinde Rebî’ul-evvel ayının yirmibeşinci günü, yüzyirmibeş yaşını geçmiş olarak vefât etti. Hânekâhının bahçesinde medfûndur. Vefâtına yakın dişleri yeniden çıkmış, beyaz olan saçı-sakalı siyahlaşmış, birkaç sene sonra tekrar beyazlamıştı.

Tasavvuf yolunda yüksek babasının huzûr ve sohbetlerinde bulunmakla ilerleyen Şeyh Abdüsselâm, ayrıca âlim ve velîlerin kutbu olan Şah Nizâm Nârnûlî’den de hilâfet aldı. Yüksek babasından aldığı hilâfetten ayrı olarak, hocasından aldığı hilâfet silsilesi şöyledir: Şâh-ı A’lâ hilâfeti umdet-ül-evliyâ Şah Nizâm Nârnûlî’den, o Alâ-i Tâc Nâgûrî’den, o Hâce İsmâil bin Hasen’den, o Hâce Hasen Sermest’den, o Hâce Sâlâr’dan, o Hâce İhtiyâruddîn Ömer’den, o Hâce Muhammed Sâvî’den, o Kutb-i Rabbânî Hâce Nasîreddîn’den, o Sultan-ül-Meşâyih Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ’dan, o da Ferideddîn Genc-i Şeker’den hilâfet almıştır.

Kendisi anlatır: Hakîkî büyüklere, Allah adamlarına kavuşmak için çok çalıştım. Çok gayret ettim. Bu esnada gönülleri çeken âlim ve evliyânın kutbu Şeyh Nizâmeddîn Nârnûlî (kuddise sirruh) kendi kıyâfetinde zâhir oldu. Beni benden aldı. Husûsî bir teveccüh eyledi. Beni istediğini işâret etti. Takatim kalmadı. Yalın ayak, başı açık dışarı çıktım. Nereye gideceğimi bilemiyordum. Yiyecek ve içecek bir şeyim de yoktu. Birkaç gün sonra o hazretin aşkı beni çekip kendi kendime Nârnûl beldesine gittim. Daha şehre girmemiştim ki, hazret-i Hâce kendi na’lın ve sarığını bir hizmetçinin eliyle bana gönderdi. Yüksek hânekâhına gitmeden, diğer bir hizmetçi geldi. bana bir kâğıt verip dedi ki: “Hazret-i Şeyh, Allahü teâlânın ism-i şerîfini kendi eliyle yazıp, size gönderdi. “Bu ismin zikrine devam etsin ki, yüksek ni’metlere kavuşsun. Sonra huzûruma gelsin” dedi.” Yedi gün mescidde kaldım ve o ismin zikrine devam ettim. Kalbimde bir derece safa hâsıl oldu. Emrine uyarak huzûruna gittim. “Elhamdülillah herkesten a’lâ oldun” buyurdu ve izahında âciz kalacağım ma’nevî ihsânlarda bulundu. O günden i’tibâren “A’lâ” diye tanındım. Hazret-i Şeyh’in işâreti ile bu ismi, şecereye ve sicile yazdım. Ondan sonra bir yıl beş ay yedi gün hizmet ve huzûrunda kaldım. Riyâzet ve mücâhedeler yaptım. Nihâyet birgün beni husûsî odasına çağırdı ve; “Baba! Ondört hânedandan bana ulaşan ni’metleri sana verdim. Sana izin veriyorum. Memleketine git ve insanlara bu büyüklerin yolunu, İslâmiyetin yüksek bilgilerini anlat. Bugün üçüncü gündür ki, büyük dedeniz Kutb-ı Rabbânî Şeyh Celâleddîn Kebîr-ül-evliyâ devamlı rü’yâmda bana buyuruyor ki: “Torunumuzu çabuk gönder. Zira benim yerim, onsuz boş kalmıştır.” buyurdu. “Yerin boşluğu”nun ma’nâsı nedir diye hayret ettim. Sonra hazret-i Şeyh husûsî hırka, hilâfet ve ayrıca baston ve tesbih verdi. Agra’ya geldiğimde, işittim ki, yüksek babam, Bürhân-ül-atkıya Nizâmüddîn Pâni-püti vefât etmiş. Anladım ki, boş yer buna işâret idi. Pâni-püt’e geldim. Babamdan kalan pîrânın (büyüklerin) emânetini buldum. Yerine geçip vekîli oldum. Onların arzu ettikleri şekilde hizmete devam ettim.

Eski günlerimde Şeyh Muhammed Mevdûd’un türbesine benzer bir hücrede beşgün kaldım. Hiçbirşey yemedim, içmedim. Hatırıma geldi ki, gâibden birşey gelmedikçe kendim birşey yemiyeceğim. Dermansız kaldım. Ayağa kalkıp yürüyecek takatim kalmadı. Gözlerim kararmaya başladı. Aniden hücrenin dışından bir ses kulağıma geldi. “A’lâ, dışarı gel” diyordu. O sözden kuvvet alıp, zorla dışarı çıktım. Gördüm ki, nûr yüzlü bir zât karşımda duruyordu. Elinde de beyaz bir şey vardı. Yanıma geldi. Elinde bulunan beyaz şeyi parça parça yapıp, hepsini bana yedirdi. Ekmek gibi birşeydi Fakat rengi ve tadı ekmeğe benzemiyordu. O zât birşey söylemeden gitti. Biraz ileride kayboldu. Müşkillerimi ondan sormadığıma üzüldüm. O gece aynı zâtı rü’yâda gördüm. Soracaklarımı sordum ve cevaplarını aldım.

Şeyh Abdüsselâm, bir sohbet meclisinde bulunuyordu. Şehrin ve civârın ileri gelenleri de orada idi. Mirzâ Muhammed Sakin de onun yakınında oturmuş biriyle konuşuyordu. Bir ara; “Bugün hakîkî bir evliyâ yoktur” dedi. Şeyh Abdüsselâm bunu duydu ve; “Ne dedin?” buyurdu. “Hiç” dedi. “İnkâra lüzum yok, söylediğini bir daha söyle” buyurdu. Mirzâ ister istemez tekrar söyledi. Şeyh buyurdu ki: “Bu sözden tövbe et! Sakın bundan sonra da kalbinden böyle bir şey geçirme! Zîrâ âlemin ayakta durması evliyâ iledir. Onlar olmazsa, bütün dünyâ altüst olur.” Mirzâ; “Şeyh Abdüsselâm doğru söylüyor. Bu fakir bunu inkâr etmiyorum. Lâkin görünüşe göre, böyle birisi yoktur” dedi. Şeyh Abdüsselâm sükût etti. Mirzâ o anda yere düştü ve yuvarlanmaya başladı. Oradakiler Mirzâ’yı kaldırıp götürdüler. Sabah erken Mirzâ tövbe ve tam bir muhabbet ile Şeyh’in huzûruna geldi ve özür diledi. Şeyh Abdüsselâm, ona şefkatle muâmele etti ve buyurdu ki: “Rahat ol, bundan sonra evliyâ için uygunsuz söz, sakın söyleme! Eğer dalgınlıkla ağzından çıkarsa, istiğfar et ve evliyâdan yardım iste!”

Şeyh Abdüsselâm, zamanındaki evliyânın yükseklerinden idi. Hânekâhı dert ve ihtiyâç sahiplerinin sığınağı idi. Kapısına gelen muhtaçların işleri görülür, hastalar şifâ, dertliler derman bulurdu. Ahlâk-ı Muhammedî ile ahlâklanmış, ilim, hilm ve haya gibi üstün sıfatlarda Hazreti Osman’a benzemişti. Cömertlikte engin bir deniz gibi idi. Tasavvufta Çeştiyye yüksek yoluna mensûb idi.

Nakledilir ki; Şeyh’in hânekâhı için bir kuyu kazılmıştı. Su tuzlu çıktı. İnsanlar şikâyette bulundular. O sırada birisi Hâce Kutbüddîn-i Bahtiyar Ûşî hazretlerinin dergâhından teberrüken birkaç kuru ekmek getirmişti. Hazret-i Hâce onları parça parça etti ve kuyuya bıraktı. Sonra da buyurdu ki: “Madem ki insanlar tatlı su istiyorlar, Allahü teâlâ bu ekmeklerin bereketiyle tuzlu suyu tatlı yapar. Gerçekten su tatlı ve soğuk oldu. Uzun müddet yaz mevsiminde şehrin büyük kısmı o kuyudan su alıp içtiler.

Diğer evliyâ zâtlar gibi Şâh-ı A’lâ’nın da sohbetinde bulunmak için can atanlar, bunun için uzak yerlerden kalkıp gelenler çok olurdu. Gelenlerin çoğu onun velî bir zât olduğunu bilirler, istifâde etmek arzu ve niyetiyle gelirlerdi. Gelenler arasında az da olsa o zâtın büyüklüğünü inkâr etmediği hâlde bir kerâmetine şâhid olmak arzusunda olanlar da bulunurdu.

Yine bir grup kimse onun ziyâretine geliyorlardı. Bunlardan her biri, akıllarından birşey tutup; “Bana şunu ikram etsin. Bana da şunu versin” diye kalblerinden geçirdiler. Birbirlerine de söylediler. Fakat bunların tuttukları şeylerin hepsi mevcût olan, bulunan şeylerdi. Gelenler arasında i’tikâdı bozuk bir kimse var idi ki o; “Arkadaşlar, hep olacak şeyler tuttunuz. Ben ise isterim ki, eğer o hakîkaten evliyâ bir zât ise, bana Hindistan’da bulunmayan bir kavun versin. Şimdi mevsimi değildir, yakın muhitte de bulunmaz. Ama bakalım verebilecek mi?” dedi. Arkadaşları, böyle yapmaması için onu îkâz ettiler ise de o hiç aldırmadı.

Nihâyet Şeyh’in huzûruna vardılar. Buyurun, oturun denip yer gösterildi. Oturdular. Şâh-ı A’lâ, gelenlerin hepsine niyet ettikleri şeyleri ikram etti. Sonra bozuk i’tikâdlı kimseye geldiğinde, ona da; “Oğul, sen burada bulunmayan birşey istedin. Ama üzülme az sonra inşâallah o da gelir” buyurdu.

Bu sırada Şâh-ı A’lâ’nın talebelerinden biri, bir iş için uzak bir yere gitmişti ve oradan dönüyordu. Dönerken, vakti geçtiği hâlde hocasına cazip bir hediye olsun diye kavun satın alıp getirmişti. O talebe, önce gelen ziyâretçilerden biraz sonra, hocasının huzûruna girdi ve getirdiği kavunu hocasına arzetti. O da kavunu, bozuk i’tikâdlı kimseye verdi. Bir müddet sohbetten sonra gitmek için izin istediler. O da izin verince ayrıldılar. Dışarı çıktıktan sonra herkes o büyük zâttan hürmet ve medh ile bahsederken, o edebi kıt kimse yine alaylı alaylı konuşmaya başladı. Arkadaşları onu ayıpladılar ve; “Ey kafasız herif, istiğfar et. Hâline tövbe et. Yoksa rezil ve helak olursun. Böyle bir kâmil zât için uygun olmayan sözler söyleme...” dediler. O bedbaht, kimseyi dinlemedi ve bozuk sözler sarfetmekte ısrar etti. Nihâyet bu hâdiseden beş-on gün sonra hastalandı. Gün be gün hastalığı arttı. Hiçbir ilâç fayda vermedi. Sonunda herkese ibret olacak bir şekilde vefât etti.

Rivâyet edilir ki; Şâh-ı A’lâ’nın tatlıcılık yapan bir talebesi vardı. Bu talebe biriktirdiği paraları bir kutuya koyup, bir yere sakladı. Daha sonra ihtiyâç hâsıl olunca, paraları almak istedi. Fakat paraları bulamadı. Nihâyet gelip hocasına arzetti. O da; “Geri git. İyice ara inşâallah bulacaksın” buyurdu. “Peki efendim” deyip geri gitti. Tekrar aradı ise de yine bulamadı. Tekrar gelip arzedince, hemen kalktı ve talebesinin elinden tutup, beraberce o talebenin evine doğru gittiler. Eve yaklaştıklarında bastonu ile bir yere işâret edip, oraya bakmasını söyledi. Talebe oraya baktığında kutuyu buldu. Hocasının yanına gelip ellerine sarıldı. O altınlardan bir miktar hediye etmek istedi ise de hocası kabûl etmedi. Bunun benzeri bir hâdise de Behâr Hân isminde bir şahıs için olmuş, kaybettiği parasını Şeyh’in yardımı ile bulmuştur.

Şâh-ı A’lâ’nın torunu ve halîfesi olan Şah Muhammed şöyle anlatır:

“Daha küçüktüm. Dedem ve aynı zamanda hocam olan Şâh-ı A’lâ’nın yanında idim. Gece yarısını çok geçmişti ki, yüksek dedemin; “Cemâl! İbriğimi getir!” diye seslendiğini duyarak uyandım. Baktım. Beyaz elbiseli, uzun boylu birisinin dedemin huzûrunda bulunduğunu gördüm. Ayakta ve edeble bekliyordu. O tanımadığım kimse su döküp, dedem abdest aldı. O şahıs dedemin işâreti ile ibriği kaldırıp bir kenara koydu. Geri gelip el bağlayarak durdu. Dedem; “Cemâl! Gidebilirsin başka iş yok” buyurdu. O şahıs birkaç adını gitti ve bir anda gözden kayboldu. Ben birden çok korktum. Dedeme, o kimsenin kim olduğunu suâl etlim. “Sus! Sen onun kim olduğunu şimdilik anlayamazsın” buyurdu. Ben edebimden ağzımı açıp tekrar soramadım. Her hâlde evliyânın hizmetine gelen ricâl-i gaybdendir diye düşündüm. Daha sonra anladım ki, o gördüğüm şahıs, dedemin hizmetinde bulunan cinlerden biri imiş.”

Şâh-ı A’lâ Şeyh Abdüsselâm’ın, Şeyh nûr ve Şeyh Mensûr isimlerinde iki oğlu vardı, ikisi de genç olup onların da çocukları vardı. Allahü teâlânın takdîri Şeyh nûr vefât etti. Bir müddet sonra Şeyh Mensûr da vefât eyledi. Şah Muhammed isminde altı aylık bir torunu ve başka torunları da vardı. Hepsi kendi sağlığında vefât ettiler. Sâdece Şah Muhammed kaldı. Şâh-ı A’lâ hiçbirinin vefâtına gözyaşı dökmedi. Allahü teâlânın takdîrine râzı oldu. Sabretti. Hepsinin techiz ve tekfinini kendisi yaptı. Şehrin dışında, Mîr Seyyid Ali Müftî’nin yanında bulunan bir yeri kendi ailesine kabristan edindiler. Çocuk ve torunları orada yatmaktadırlar. Kendisi için de orada bir kabir hazırladı ise de, vefâtında dergâhının bahçesinde defnettiler.

Hayatta kalan tek torunu Şah Muhammed’i bizzat kendisi yetiştirdi. Şah Muhammed, yüksek dedesinin huzûr ve sohbetlerinde bulunmakla, ondört yaşında ilim ve edebde yetişip kemâle ermiş idi. Daha sonra bu torununun, kendi yerine geçecek halîfesi olduğunu bildirdi ve; “Silsile yoluyla hocalarımdan bana ulaşan her ni’meti, emâneti oğlum (torunum) Şah Muhammed’e verdim” buyurdu.

Şah Muhammed, dedesinin vefâtından sonra yerine geçerek, hizmete başladı ve Allahü teâlânın kullarına bu yolun ince bilgilerini anlatmak ve bu yolda ilerlemek husûsunda rehberlik yaptı.

Şâh-ı A’lâ Şeyh Abdüsselâm’ın vefâtından, iki seneden fazlaca bir zaman geçmişti ki, talebelerinden ve aynı zamanda sultânın yakın adamlarından olan Mesmât Revşenâhî ismindeki bir zât, mübârek hocasının kabrini ta’mir etmek, kabrin üzerine güzel bir türbe yapmak istedi. Fetih-pûr şehrinden kırmızı taş getirtti, inşâata başlandı. İşin başında bulunan mühendis gece rü’yâsında, Şeyh’in, kabrinin üstünde ayakta durduğunu ve; “Siz benim kabrimi kazarken, tabutumun tahtasına bir tuğla parçası düştü. Tahtayı kırdı ve sol dizimin üzerine geldi. Hemen o tuğla parçasını tabutumdan çıkarın, alın. Tahtayı düzeltin ve sonra inşâata devam edin” buyurduğunu gördü. Sabah olunca o mühendis Mesmât’ın yanına geldi ve rü’yâsini anlattı. Mesmât; “Hazret-i Şeyh’in buyurduğunu yapın” dedi. Öyle yaptılar, ileri gelenler, şehrin büyükleri, o zâtın talebeleri ve o zâtın büyüklüğüne inananların huzûrunda kabri açtılar. Gerçekten tabutun tahtasının sol taraftan kırılmış olduğunu ve bir tuğla, parçasının içine düştüğünü gördüler. Düşen tuğla parçasını almak için tabutu açtılar. Bir de ne görsünler. Bütün bedeni sağlam ve nurlu, sîmâsı ise, hayattaki kadar canlı ve taze olarak duruyor. Hayretler içinde kaldılar. Rü’yâda olduklarını sandılar. Mesmât, hocasının mübârek bedenine gülsuyu ve anber sürdü. Hazır olanlar fâtiha okudular. Sonra kırılmış tabutu ta’mir ettiler ve türbenin yapımına başladılar. Güzel bir türbe yapıldı. İnsanlar ziyâret edip rûhâniyetinden istifâde ederlerdi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Siyer-ül-aktâb sh. 248İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH AYDERÛSÎ

Fıkıh, hadîs âlimi ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Şeyh bin Abdullah bin Şeyh bin Abdullah bin Şeyh bin Abdullah Ayderûsî Yemenî’dir. 993 (m. 1585) senesinde Yemen’in Terim şehrinde doğdu. 1041 (m. 1632)’de Hindistan’da vefât etti. Devletâbâd yakınındaki türbesine defnedildi. Kabri ziyâret mahallidir.

Şeyh Ayderûsî küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Büyük bir zât olan babasından çeşitli ilimleri öğrendi. Daha sonra: Fadl bin Abdürrahmân, Şeyh Zeynüddîn, Kâdı Abdürrahmân bin Şihâbüddîn ve başka âlimlerden fıkıh ilmini öğrendi. Şahar, Yemen ve Haremeyni ziyâret etti. Şeyh Muhammed ve Tayyar, Şeyh Irakî ile ilmî münâzaralarda bulundu. Fıkıh, hadîs ve diğer ilimlerde mütehassıs oldu. 1016 (m. 1607) senesi hacca gitti. Haremeynde birçok âlimle görüştü. Hicaz’dan dönüşünde Seyyid Abdullah bin Ali, Seyyid Ahmed bin Ömer Ayderûs’den icâzet aldı. Tasavvuf ilminde de mütehassıs oldu. Yemen’de: Şeyh Ahmed Huşeybirî, Seyyid Ca’fer bin Rafîüddîn, Şeyh Mûsâ bin Ca’fer Keşmîri, Seyyid Ali Ehdel ve daha birçok âlimin meclisinde bulundu.

Şeyh Ayderûsî ilim ve takvâ sahibi idi. 1025 (m. 1616) senesinde Hindistan’a gitti. Orada amcası Şeyh Abdülkâdir bin Şeyh’den de okudu. Amcası onu çok sever ve överdi. Ona büyük müjdeler verdi ve mutlak icâzet ile me’zûn etti.

Şeyh Ayderûsî, Hindistan’ın İklim-üd-deken bölgesine gitti. Orada Sultan Burhan Nizâm Şah ve Vezîr-i a’zam Anber ile görüştü. Çok hürmet ve i’tibâr gördü. Orada çok kimseler kendisinden istifâde ettiler. Kötü kimselerden birisi onun dedikodusunu yapmaya başlayınca oradan ayrıldı. Sultan İbrâhim Âdil Şâh’ın yanına gitti. Orada da hürmet ve i’tibâr gördü. O sıralarda Sultan, vücûdundaki bir çıban sebebiyle çok rahatsızdı. Tabibleri bir çâre bulamamışlardı. Şeyh Ayderûsî, sultânı bu hâlde görünce, sırt üstü yatmasını söyledi. Sultânın o andan i’tibâren hastalığı geçti.

Hindistan sultânı İbrâhim, Eshâb-ı Kirâmdan ba’zılarını sevmezdi. Fakat zamanla bu kötü i’tikâdından döndü. Şeyh Ayderûsî’nin bereketiyle Ehl-i sünnet müslümanları arasına girdi. O memleket ahâlisi de Eshâb-ı Kirâmdan ba’zılarını sevmiyordu. Sultânın, Ayderûsî’ye bağlılığını görünce ondan çekindiler ve karşı bir harekette bulunmadılar. Şeyh Ayderûsî, sultânın vefât etmesinden sonra Devletâbâd şehrine gitti. Orada, Vezîr-i a’zam Fetih Hân İbni Mâlik ile görüştü. Vefâtına kadar orada ikâmet etti.

“Es-Silsilet-ül-münîfe fil hırkat-iş-şerîfe” Şeyh Ayderûs’un yazmış olduğu eserlerindendir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 311

2) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 235

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH BEHRÂM

Hindistan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Şeyh-ül-meşâyıh olarak bilinir. Doğum ve vefât târihi kaynaklarda yoktur. Yalnız onbirinci asrın birinci yarısında vefât ettiği bilinmektedir.

Küçük yaşından i’tibâren Pâni-pût’a gidip ilim ve irfan ehlinden büyük velî Kutbu Rabbânî’nin ilim meclisinde ve sohbetinde bulundu. Çok istifâde edip ilmî ve tasavvufî yüksek derecelere ulaştı. Hocası tarafından, insanlara Allahü teâlânın dînini ve sevgili Peygamberimizin güzel ahlâkını anlatmakla vazîfelendirilip, Bertâde kasabasına gitti. Daha sonra hocasının emriyle tekrar Beytûlî’ye döndü. İnsanlara iyilikleri emredip, kötülüklerden sakındırma vazîfesiyle meşgûl oldu. Vefât edinceye kadar bu yüksek vazîfeye devam edip, Beytûlî’de vefât etti. Kabri oradadır.

İnsanlara doğru yolu göstermek için vazîfeli olarak Bertâde’de bulunduğu sırada, Cemûn nehrinin suları yükselip Beytûlî kasabasını sel basma tehlikesi baş göstermişti. Beytûlî kasabasının halkı Kutb-i Rabbânî’ye çok bağlı oldukları için bu tehlike ânında ondan himmet (yardım) istediler. Pâni-pût’a gidip Beytûlî kasabasına teşrîf etmesini özellikle arzu ettiklerini belirttiler. Kutb-i Rabbanî bir mektûp yazıp onları Bertâde’de bulunan talebesi Şeyh Behrâm’a gönderdi. “Ben gelemiyeceğim. Bu mektûbu Bertâde’de bulunan Şeyh Behrâm’a götürüp verin. O muhakkak sizinle gelecek, orada kalacak ve onun bereketiyle Allahü teâlâ sizi bu tehlikeden kurtaracaktır” dedi ve duâ ederek gönderdi. Onlar da emre uyup Şeyh Behrâm’ın huzûruna gittiler. Mektûbu verdiler. Şeyh Behrâm mektûbu alınca hürmet ve saygı ile ayağa kalktı, mektûbu öpüp yüzüne sürdü, okudu ve Beytûlî’ye gitmek üzere yola çıktı. Beytûlî’ye yaklaşınca nehrin kenarına varıp, bastonunu yere vurdu ve oraya yerleşti. Ertesi sabah nehrin suları çekilip kasabadan uzaklaştı. O günden zamanımıza kadar bir daha tehlike olmadı. Bunu gören halkın Şeyh Behrâm’a muhabbet ve bağlılıkları arttı. Şeyh Behrâm da orada yerleşti. Vefât edinceye kadar oradan ayrılmadı. Kabri de oradadır. Çok ziyâret edilip, çâresi bulunmayan hastalar oraya götürülür, oradaki kuyudan su alıp yıkanır. Allahü teâlânın lütfuyla şifâ bulur.

Nakledilir ki: 1057 (m. 1647) senesinde Mirzâ Muzaffer, Beytûlî ve çevresini zabt etmesi için bir hindûyu görevlendirip gönderdi. Dinsiz ve zâlim olan bu hindû oraya gelince, kasaba halkı çok sıkıntı çekti. Müslümanlara yapmadığı zulüm ve işkence kalmadı. Beytûlî ve civârını istilâ edip, Şeyh Behrâm’ın türbesinin bulunduğu yeri dahî kendisine bağlamak istedi. Kasaba halkı ve ileri gelenleri, ne kadar mâni olmak istedilerse de fayda vermedi. Yaptığı zulüm ve işkence, insanların canına yetti. O sırada Seyyidlerden biri, Şeyh Behrâm’ın nurlu kabrine gidip, onu vesile ederek Allahü teâlâya duâ etti. İki elini yere vurarak; “Ey hazret! Murdar ve zâlim bir hindû, hizmetçilerinin gününü kara etti. Evlerimizde bir günlük azığımız dahi kalmadı. Biz dünyâda ve âhırette senin makamını sığınak edindik. Dünyâda hâlimiz böyle olursa, âhırette hâlimizin nasıl olacağını Allahü teâlâ bilir. Siz vilâyet sahibi ve Allahü teâlânın sevgili kulusunuz, bu mel’ûnu îkâz ediniz” diyerek seslendi. Henüz bu sözleri bitirmemişti ki, türbenin dışından kulağına büyük bir gürültü geldi. O zât hemen dışarı koştu. Bir de ne görsün. O kâfirin atı yıkılmış ve iki ayağı da havada kalmıştı. Hayret edip nasıl olduğunu sordu. Orada bulunanlar dediler ki: “O zâlim, bu toprakları istilâ etmek niyetiyle geldi. Birçok kimseler nasihat yoluyla onu vazgeçirmek istediler. Kibrinden ve gurûrundan kimseyi dinlemedi. “Pâdişâhın malını sebepsiz yere niçin kalenderler yesin” dedi ve zabt ettiği toprakları ölçen me’mura işâret etti. Kendisi de kızıp atını ileri sürdü. Birkaç adım gitmeden atı tökezleyip yere yıkıldı. O zâlim eğerden öyle bir sıçradı ki, ayakları havada asılı kaldı.” O sırada seyyidin dilinden; “Ey hazret, bu alçağı niçin havada durdurursunuz, niçin toprağa düşüp boynu kırılmaz?” sözleri çıktı. O anda öyle bir düştü ki, orada bulunanlar toprağa çakıldı zannettiler. İnsanlar başına toplandı. Gördüler ki ölmek üzeredir. Adamları onu kaldırıp, Şeyh Behrâm’ın türbesine götürdüler. O seyyid de beraber idi. Kabre yaklaşınca şuuru biraz yerine gelip güçsüzlüğü ve aczi sebebiyle başını yere koydu ve adamlarına dedi ki: “Ey insanlar beni buradan çabuk kaldırın. Siz görmüyorsunuz, fakat beni dövüyorlar. Çabuk, döve döve bu kâfiri dışarı atın diye emreden bir ses işitiyorum.” Adamları bunu duyunca, hindûyu kaldırıp eve götürdüler. Bir divanın üzerine yatırdılar. Biraz sonra divan üzerinde duramayıp yere düştü ve divanın ayakları havaya geldi. Adamları divanı kaldırıp düzelttiler. Onu tekrar divana yasladılar. Tekrar düştü. Tekrar düzeltip oturtmak istediklerinde, öbür taraftan başı yere düşüp ayakları havada kaldı. Ne kadar uğraştılarsa da düzeltemediler. Hayâtından ümidi kesip, ağlamaya, feryâd etmeye başladılar. O dergâhda hizmet edenlerin ayaklarına kapandılar. O kadar yalvardılar ve ısrar ettiler ki, hâllerine acıyıp özürlerini kabûl ettiler. O zâlim, bir parça iyileşip oraları istenilen şekilde bırakıp Delhi’ye gitti.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Siyer-ül-aktâb sh. 247İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH BEŞİR AĞA

İstanbul’da yetişen evliyâdan. Arnavutluk’da bulunan Gonca kazasında doğdu. Doğum târihi belli değildir. “Hamzeviyye” yolunun büyüklerindendir. 1072 (m. 1661) senesinde 80 yaşını geçmiş iken, onu hased edenlerin birisinin yüzünden şehîd edildi. Bedeni de denize atıldı.

Beşir Ağa, önceleri Bostancı ocağında idi. Zühd ve takvâ sahibi idi. Vazifesinden izinli olduğu zamanlarda, vakit namazlarını Ayasofya Câmii’nde kılardı. Bu câmide bulunan bir gönül ehli, Beşir Ağa’nın dikkatini çekerdi. Beşir Ağa birgün o gönül ehli ile konuşmak için bir fırsat buldu ve ona; “Sultânım benim derdime bir çâre bulunuz. Lütfedip beni hizmetçiliğe kabûl buyurunuz” dedi. O gönül ehli de; “İnşâallah! Bakayım, eğer imkan bulursam olur” cevâbını verdi. Beşir Ağa bir gece yarısında Sarây-ı hümâyûnda bulunan odasında tefekkür ederken, odanın kapısı açıldı. O gönül ehli kapıda ona; “Kalk gideceğiz” dedi. Beşir Ağa onunla beraber dışarı çıkarken, saray kapısının açık olduğunu görünce, hayretler içerisinde kaldı. Birlikte Ayasofya Câmii’ne girdiler. Mihrabın önünde başka bir gönül ehli vardı. O mihrâbdaki gönül ehli, Beşir Ağa’yı kabûl etmedi. Öbür gönül ehli onu tekrar odasına götürdü ve; “Merak etme, daha büyük mertebede olan birisine bağlanman sana nasîb olacaktır” diye teselli etti. Başına gelen bu hâdise, Beşir Ağa’nın hayretini daha da arttırdı. Yanında çalışanlardan birisinin vasıtasıyla Pîr Sertûraş isminde bir zâtın sohbetinde bulundu. Ona talebe oldu. Bu sırada pâdişâh, Beşir Ağa’yı, Dâvûd Paşa Sarayı’na nakletti.

Beşir Ağa, Dâvûd Paşa Sarayı’ndan işine gidip gelirken, hergün hocasına uğrardı. Hocasının yalnız olduğu bir zamanda, te’min ettiği birkaç kilo eti ona hediye etmeye karar verdi. Birgün hocasının yalnız olduğunu görerek sevindi. Hocasından hediyesini kabûl etmesini rica etti. Hocası; “Ben, fakir bir kimseyim. Darlığım zamanında benim gibi bir kimseye bunları getirmekteki maksadın nedir?” diye suâl etti. Beşir Ağa da; “Sultânım! Gönlüm size bağlandı. Hakkı talep ediyorum. Lütfedin de, hizmetçiliğe beni kabûl buyurun” dedi. O zaman Pîr Sertûraş; “Madem ki hakkı talep ediyorsun, sen ondan mahrûm olmazsın. Seni evlâdım yerine kabûl ettim. Dînin emirlerine iyi sarıl. Dînin emirlerine sarılmadan kurtuluş olmaz” dedikten sonra, uzun süre sohbet ettiler.

Birgün Beşir Ağa, Fâtih Câmii şerîfinin türbe kapısının Haliç tarafından geçerken, hocası Pîr Sertûraş’ın yanında heybet sahibi iki pîrin oturduğunu gördü. Derhal atından inen Beşir Ağa, edeple yere bakarak ve yaya olarak onların yanından geçerken o iki pîrden birisi; “Yâ Sertûraş bu kimdir?” diye sorunca, Pîr Sertûraş; “Sultânım, size arz ettiğim evlatlığımdır. Kendisi bostancıdır” cevâbını verdi. Yanındaki pîr; “Edeb sahibi bir adamdır. Böylelerinden sır gizlenmez” dedi. Beşir Ağa bu sırada heyecan içerisinde kalıp, saraya nasıl döndüğünün firkında olmadı. Ertesi gün Pîr Sertûraş’ın yanına gelip; “Dün sizin yanınızda bulunan zâtlar kimlerdi?” diye sordu. Hocası; “Hâce İdrîs Ali ve Hacı Kubây isimlerinde iki mübârek zâttır” dedi. Bundan sonra Beşir Ağa, bu zâtlardan tasavvuf âdabını, mücâhede yollarını öğrendi.

Beşir Ağa sır gizlemekte çok titiz idi. Uzun bir süre feyz kaynağı o mübârek zâtlardan istifâde etti. Hâce İdrîs Ali (İdrîs Muhtefi) vefât edince, Beşir Ağa, Hacı Kubây’ın yanından hiç ayrılmadı. Bu sırada Sarây-ı hümâyûndan emekliye ayrıldı. Hocasının Topkapı dışındaki evine yakın bir yerde ikâmet etti.

Beşir Ağa’nın yazmış olduğu mektûbun bir bölümü şöyledir:

“Ey Sırr-ı Enbiyâ ve evliyânın sırrına âşık olanlar ve buna kavuşmayı isteyenler! Nedir bu hâliniz? Sizler yalnız istiğfar okuyup, Allahü teâlânın sevgisini elde etmeye gayret gösterip, ilâhî tecellilere kavuşuyor musunuz? işlerinizde, sözlerinizde dînin emirlerine uymanızı isterim. Sakın ha! Dînin emirlerine muhalif olarak, kendi aklınıza göre konuşmayınız. Dînin emirlerine uymakta asla ihmalkârlık göstermeyiniz. Zâhirinizi dînin emirlerine uymakta, bâtınınızı Allah sevgisi nûru ile süslemeniz gerekir. Birbirinizle buluştuğunuz zaman, birbirinize sevgi ve tevâzu gösteriniz. Birbirinizle dînin emirleri ve tasavvuf yolunun âdabı gereğince fâideli şeyler konuşup, mâlâya’nîden (boş sözlerden) sakınasınız. Yüzbin söz, bir pul kadar etmez. Söz, ma’nâyı bilmek ve bulmak içindir. Canın kurtuluşu, ma’nâ iledir. Söz ile kurtuluş olmaz.

Şimdi herbiriniz, yolumuzu candan ta’kip edip, ma’nâya kavuşmak, nefs ve şeytanın hilesinden kurtulmak için cenâb-ı Rabb-ül-âlemîne tam bir teveccün ile teveccüh eyleyesiniz (yönelesiniz).

Ma’rifet sanıp, sattığınız (sarfettiğiniz) sözlerden sakınmanız gerektiğini bilmelisiniz. Haramdan sakınmalısınız. Her kim dikkat etmeyip, dînin emrine uymayan bir iş yaparsa bizden değildir. Onun dilini kesmek lâzımdır.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 321

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH EBÜ’L-KÂSIM (Mahdûm-zâde)

Hindistan’da yetişen büyük evliyâdan, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin torunu olan Kayyûm-i zaman Muhammed Sibgatullah hazretlerinin ilk oğlu, Urvet-ül-vüskâ Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî’nin de torunudur. 1055 (m. 1645) senesinde doğdu. 1082 (m. 1671) senesinde vefât etti. Dedesi Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî Serhendî’nin yanında medfûndur.

Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî hazretleri, bu torununu kendi oğullarından saymıştır. Hattâ kitaplarını ve diğer eşyalarını oğullarına taksim ettiği zaman, kendi oğullarına verdiği kadar bu torununa da pay verdi. Bu torununa olan şefkat ve muhabbeti yazı ile anlatılacak şekilde değildir. Ebü’l-Kâsım da yüksek dedesini öyle sever, onu öyle arardı ki bundan fazlası tasavvur olunamazdı. Seven, sevdiğinin her kemâlinden pay aldığına ve mahbûba (sevdiğine) uymağı kendine mutlak gerekli bildiğine ve ona uymakta elinden geldiği kadar kusur etmediğine göre onun kemâlâtına yüksekliklerine bürünmüş olur. Bunun böyle olduğu pek açıktır. Çünkü, uyanın, uyduğu zâtın kemâlâtından, üstünlüklerinden kısa zamanda büyük pay alması pek kolaydır.

İşte Şeyh Ebü’l-Kâsım da yüksek dedesine böyle tam uymakla, ona mahsûs olan Ma’sûmî kemâlâtına kavuştu. O büyük zâtın üstünlüklerinden, yüksek derecelerinden pay alarak, çok ulvî makamlara kavuştu. Sahip olduğu bu yüksek kemâlât ile insanlara fâideli olmak, onların bu yolda ilerlemelerine rehberlik etmek üzere, icâzet ve hilâfet aldı. En yüksek ma’nevî derecelere çıkmak ve insanları da bu derecelere kavuşturmak saadetine ulaştı. İmâm-ı Muhammed Ma’sûm (kuddise sirruh) tarafından yüksek işâretlere, üstün müjdelere kavuştu. Bu müjde ve işâretler İmâm-ı Muhammed Ma’sûm’un “Mektûbât”ında bulunan ve bu kıymetli torununa yazılan mektûplardan anlaşılmaktadır.

Ebü’l-Kâsım, yüksek dereceler sahibi olan amcası Muhammed Ubeydüllah-i Serhendî’den de okuyup ilim öğrenmişti. Muhammed Ubeydüllah (kuddise sirruh) buyurdu ki: “İnsanlara göre, Ebü’l-Kâsım bu fakirden ders alıyor, ilim öğreniyor. Fakat müdrike kuvveti ya’nî anlayış kabiliyeti ve yaradılışındaki istidat sebebiyle öyle incelikler buluyor, öyle derin ma’nâlara kavuşuyor ki, sanki o ders okutuyor gibi oluyor.”

Bu amcasından ve yüksek dedesinden başka, zamanında bulunan başka büyük zâtlardan da okuyup ilim öğrenen Şeyh Ebü’l-Kâsım, maddî ve ma’nevî fazilet ve kemâlâtı kendinde topladı. İnce ma’nâlı çok güzel şiirleri de mevcût olup, bir beyti şöyledir:

“Güzelliğini görmeyen gözü söküp atarım,
Kaş mihrabının altında nasıl hissiz yatarım.”

Rivâyet edilir ki: Muhammed Sâdık Kâbilî, İmâm-ı Ma’sûm’un halîfelerinden, irşâd için icâzet verdiği talebelerinden olup, Dehlî’de talebe yetiştirmekle meşgûl oluyordu. Bir zaman Şeyh Ebü’l-Kâsım’ın yolu oraya düştü. Muhammed Sâdık, Ebü’l-Kâsım’ın hizmetine koştu ise de ba’zı kusurlar işleyerek onu üzdü. İmâm-ı Ma’sûm hazretleri bu hâli haber alınca, o da üzüldü ve hemen bir mektûp yazarak o zâtı îkâz etti. Mektûp şöyle başlıyordu: “Mektûbuma besmele ile başlıyorum. Yâ Rabbî! Bize hidâyet verdikten, kurtuluş yolunu gösterdikten sonra kalblerimizi kaydırma! Bize tarafından rahmet ihsân eyle, elbette sen büyük ihsân sahibisin. Bir kimsenin oğlunu üzmek, o kimsenin kendisini üzmek demektir...” Bu îkâz üzerine Hâfız Muhammed Sâdık pişman olup tövbe etti.

Şeyh Ebü’l-Kâsım (kuddise sirruh), yüksek dedesi Muhammed Ma’sûm hazretlerinin vefâtından üç sene sonra, Ekber-âbâd beldesine gitmişti. Orada vefât etti. Cenâzesini Serhend’e getirip yüksek dedesinin yakınında defnettiler.

Urvet-ül-vüskâ Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî hazretlerinin üç cildlik “Mektûbât” kitabında bu torununa yazılmış mektûplar vardır. İkinci cild, 123. mektûp, bu mektûplardan biridir. Burada buyruluyor ki:

“Allahü teâlâya hamd olsun! O’nun sevdiği, seçtiği kullarına selâm olsun! Kıymetli mektûbunuz geldi. Bizi çok sevindirdiniz. Huzûr ve safa hâsıl olduğunu yazıyorsunuz. Ne iyi bir haber! Fitne ateşi ne kadar söner, bastırılırsa, o kadar iyidir. Dostlardan, sevdiklerinden insanlık îcâbı bir kusur, sevgiye uymayan, ters düşen bir şey meydana gelirse, bağışlamalı, iyiliklerini, iyi taraflarını görmelidir. Mısra’:

“Mert isen, kötülük yapana, iyilik yap.”

Derler ki, bir kimse, bir kimsenin yanında, bir kimsenin bir kötülüğünden bahsetmiş. O da; “Biz, bize iyiliğine bakarız. İyiliği kötülüğünden fazla ise, iyiliklerini alır, kötülüklerini geçeriz. Nitekim efendi de kölesine böyledir. O hâlde kulun, kula karşı nasıl olması îcâbettiğini bundan kıyas etmelidir” demiştir.

Yazıyorsunuz ki, ba’zı sâlihler, ba’zı haberler getirdi. Hüsn-i zan gereği, sözlerine inandım. Bu yüzden kalbim ağırlandı. Deriz ki: ilim sahibinin böyle söylemesi, hayret vericidir. Onların sözlerini, hüsn-i zanla kabûl etmişsiniz ve hüsn-i zan etmeğe lâyık olan diğer tarafa da hüsn-i zan etmemişsiniz. Dedikodu yapanın sözü kabûl edilmez, red edilir. “Kenz-ül-hafi” kitabında diyor ki: Hâlid bin Sinân; “Dedikoduyu kabûl etmek, dedikodudan daha kötüdür. Çünkü dedikodu; günaha yol göstermek, onu kabûl, ya’nî onu dinlemek ise, izin vermek, onu tasdik etmekdir. Bir şeye delâlet eden ile, onu kabûllenip, hükmeden bir değildir. O hâlde dedikodu yapanın azâbı, sâdece dedikodusudur. Eğer doğru ise, ayıblamasında, bir kimsenin gizli bir şeyini ortaya dökmek, hürmetini gidermek, namusuyla oynamak vardır. Yalan ise, Allahü teâlâya karşı gelmek, yalan ve iftira söz ile şeytana uymak vardır. Sana bir kimse gelip, filân kimse, senin hakkında şöyle şöyle dedi, senin için şöyle şöyle yaptı dese, bu durumda şu altı şeyi yapman senin üzerine vâcib olur:

1- Tasdik etmemelisin, ya’nî söz getiren kimsenin sözlerinin doğruluğuna inanmamalısın. Çünkü nemmâm, ya’nî dedikodu yapanın şâhidliği, İslâmda merdûddur. Ya’nî şâhidliği kabûl edilmez. Allahü teâlâ, Hucurât sûresi 6. âyetinde meâlen; “Ey îmân edenler, eğer size bir fâsık, bir haber getirse, onu araştırın, (doğruluğunu anlayıncaya kadar tahkîk edin). Değilse, bilmeyerek bir kavme sataşırsınız da, yaptığınıza pişman olursunuz” buyuruyor.

2- Dedikodu yapanı men etmelisin. Çünkü dedikodu yapmak münkerdir. Kötü iştir. Münkerden nehy ise vâcibdir. Allahü teâlâ, Âl-i İmrân sûresi 110. âyetinde meâlen; “Ey Muhammed aleyhisselâmın ümmeti! Siz beşeriyyet için meydana çıkarılmış en hayırlı bir ümmetsiniz, iyiliği emreder, fenâlıktan alıkorsunuz ve Allaha îmânınızda devam edersiniz!” buyuruyor.

3- Dedikodu edene, söz taşıyana, getirip götürene, Allah için kızmalısın. Çünkü o âsîdir, günahkârdır, fâsıktır. Günahkâra buğz ise, vâcibdir.

4- Yanında olmayan din kardeşine dedikodu yapanın sözü ile, sû-i zan etmemelisin. Çünkü müslümana sû-i zan haramdır. Haramdan sakınmak ise elbette lâzımdır.

5- Dedikodu yapanın sözüne bakıp, tecessüs etmemeli, araştırmamalısın. Çünkü Allahü teâlâ tecessüsü nehy ediyor ve Hucurât sûresi 12. âyetinde meâlen; “Ey mü’minler! Zannın çoğundan sakınınız. Çünkü, zan etmenin ba’zısı günah olur. Birbirinizin kusurunu araştırmayın” buyuruyor.

6- Bu dedikoducunun yaptığını, beğenmediğin şeyi sen yapmamalısın.

Âlimlerden biri buyurdu ki: “Bu zamanda günahdan kurtulmak ve din kardeşleri ile kardeşliğinin devamını isteyen, kendini hâkim yapsın, hâkimler gibi hükmetsin. Bir kimse hakkında, tek bir kimsenin sözünü kabûl etmeyip, birden çok şâhid olmayınca ve şâhidler âdil olmayınca, bir kimsenin sözünü tasdik etmesin.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Umdet-ül-makâmât sh. 378

2) Mektûbât-ı Ma’sûmiyyeİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH HASEN BİN ŞEYH MUHAMMED

Osmanlılar zamanında Anadolu’da yetişen büyük İslâm âlimlerinden. İsmi, Şeyh Hasen bin Şeyh Muhammed bin Behâdır Bey olup, lakabı Necmüddîn’dir. Rumeli beldelerinden Alacahisar’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1019 (m. 1610) senesi Rebî’ul-evvel ayının onikinci gecesi sabaha yakın vefât etti.

Necmüddîn Hasen’in babası Şeyh Muhammed Efendi, meşhûr âlim Sofyalı Bâlî Efendi’nin halîfelerinden idi. Necmüddîn ilk tahsilini babasının huzûrunda yaptı. Sonra İstanbul’a gelerek İmrahor’daki zaviyeye yerleşti. Burada zâhir ve bâtınını toparlamak ve ilmini arttırmak için çalıştı. Şeyh Hasen, günlerini oruç tutarak geçirirdi. Rızkını helâl yoldan te’min etmek için ticâret yapardı. Bir taraftan da ilim ve ihlâsta yükselmek için çok gayret etti. Çok riyâzet ve mücâhede yaptı. Ya’nî nefsin isteklerini yapmamak istemediklerini yapmak için çok gayret gösterdi. Hocası, Şeyh Hasen Zarifi ve Ya’kûb Efendi gibi zâtların ders ve sohbetlerinde bulundu. İlimde yüksek derecelere kavuştu. Kâhire’ye gidip birkaç sene orada kaldıktan sonra İstanbul’a döndü. 985 (m. 1577) senesinde Mustafa Paşa Zâviyesi’nde ders vermeye başladı. Nice seneler orada vazîfe yapıp, ilim erbâbı nice kıymetli talebeler yetiştirdi.

Yaradılışı îcâbı, seyahat etmeyi ve evliyânın kabirlerini ziyâret etmeyi çok sevdiğinden, birkaç defa hacca gitti. Allahü teâlânın dostları olan evliyâ zâtlardan hayatta olanlarla görüşüp sohbetlerinde bulunmak, vefât etmiş olanların ise kabirlerini ziyâret etmek aşkı ile, ömrünün sonlarına doğru Bağdad’a, oradan Mekke-i mükerremeye daha sonra da Yemen taraflarına gitti.

Şeyh Hasen bin Şeyh Muhammed, âlim, ârif, fâzıl, âbid ve zâhid bir zât idi. Çok ibâdet ederdi. Dünyâya düşkün değil idi. Nefsi ile mücâdele etmekte çok ileri idi. Kandil geceleri arasında bilhassa Mevlid kandiline çok ehemmiyet verirdi. O geceyi ihyâ etmeye başka gecelerden daha çok gayret ve dikkat ederdi. Va’z ve sohbetlerinde, geçmiş peygamberlerin kıssalarını, menkıbelerini anlatır, kendilerine gönderilen peygambere îmân etmeyip, ona eziyet ve işkence eden kavimlerin başlarına gelen ibret dolu acı hâdiseleri çok güzel îzâh eder, anlatırdı.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 599İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH HİMMET EFENDİ

Anadolu’da yetişen evliyâdan. 1026 (m. 1617) senesinde Bolu’nun Düğmeci-zâde mahallesinde doğdu. 1095 (m. 1684) senesi Safer ayında İstanbul’da vefât etti. Üsküdar’da bulunan Abdüşşekûr Efendi dergâhının bahçesine defnedildi.

Himmet Efendi, ilim tahsili için İstanbul’a gitti. Dâvûd Paşa Medresesi’nde ilim öğrendi. Senelerce çalıştıktan sonra, aklî ve naklî ilimlerde icâzet (diploma) aldı. Bu ilimlerde çok derin bilgiye sahip idi. Sözlerinden hikmetler akardı. Onun yanına gelen her kişi ma’nevî zevk ve kabiliyetine göre, sözlerinden ve hâllerinden istifâde ederdi.

Himmet Efendi, birgün medresenin odasında gezinirken, başını önüne eğip; “Ey Himmet! Şimdi müderris olacağını farz edelim. Mertebeleri yavaş yavaş geçerek, kadıasker ve nihâyet şeyhülislâm oldun. Ondan sonra olacağın hiçtir. Bu kadar debdebeden sonra o neticeye ulaşmaktansa şimdiden hiç olmaya baksana” diyerek odadan dışarı çıktı ve kapısını kapadı. Yolda giderken Halvetiyye tarikatının büyüklerinden ve Uşâkîliğin kurucusu olan Hüsâmeddîn Uşâkî’ye rastladı. Hüsâmeddîn Efendi, Allahü teâlânın kalbine verdiği keşf kuvveti ile, Himmet Efendi’nin hâlini anladı. Ondaki kabiliyeti görüp; “Oğlum Himmet aradığın bizdedir” buyurdu. Bunun üzerine Himmet Efendi, Hüsâmeddîn Uşâkî’ye bağlanarak, talebesi oldu. Uzun süre mücâhede ve riyâzet çektikten sonra, Hüsâmeddîn Uşâkî’den hilâfet alan Himmet Efendi, hocasının izni ile memleketine gitti. Memleketinde Hacı Bayram-ı Velî’nin halîfelerinden Bolulu Ahmed Efendi ile sohbet etti.

Bir süre Ahmed Efendi’nin hizmetinde bulunarak Bayramî tarikatı üzerine sülûkunu tamamlayarak ondan da hilâfet aldı. Uşâkîlik ve Bayramîlik tarikatlarının sırlarını birleştirdi.

Himmet Efendi, başında Bayramî tacı olduğu hâlde İstanbul’a gitti. Birgün ilk şeyhi Hüsâmeddîn Uşâkî ile karşılaştı. Himmet Efendi, başka bir hocaya bağlanmış diye ilk hocasının kalbine birşey gelmemesi için yanındaki abdest havlusu ile derhal tâcını örtmek istedi. Hüsâmeddîn Efendi bu duruma vâkıf bir velî olduğundan ve Himmet Efendi’de tecellî eden Rabbanî ma’rifet nûrlarını gördüğünden; “Oğlum Himmet! Bayramî tarikatı da, bizim yolumuz da senin ictihâdın olsun” buyurdu. Himmet Efendi, bundan sonra Bayramî tarikatının Himmeti kolunun kurucusu kabûl edildi.

Himmet Efendi, Kâsımpaşa Câmii vâ’izliği görevinde bulundu. 1080 (m. 1669) senesinde bu vazîfeyi oğlu Abdullah Efendi’ye bıraktı. Fakat 1090 (m. 1679) senesinde halkın ısrârı üzerine tekrar bu vazîfeyi üzerine aldı. Oğlu da, Fâtih’te bulunan Halîl Paşa Câmii vâ’izliğine ta’yin edildi.

Himmet Efendi çeşitli konulara dâir eserler yazmıştır. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Manzûme-i mi’râciye, 2- Tarikatnâme, 3- Zübdet-üd-dekâik: Bu eserleri Dağıstanlı Hâfız Muhammed Efendi tercüme etti. Tertip ettiği bir dîvânı, o zaman meydana gelen büyük bir yangında yanmıştır. Hâfız Muhammed, Uşâkîlere âit olanları toplayıp birkaç cüz meydana getirmiştir.

Ona âit şiirlerden ba’zıları:

Sivâ’dan kalbini pak et, gönül mir’ât-ı Rahmândır,
Sefâdan sineni çâk et, gönül mir’ât-ı Rahmândır.

Sürersen mâsivallahı, bulursun Hakkı billahi,
Taleb kıl vech-i lillahı, gönül mir’ât-ı Rahmândır.

***

Uyan behey gâfil hûb-ı gafletten,
ömrün geldi geçti haberin var mı?

Bir haber aldın mı sırrı vahdetten?
Murg-ı canın uçtu haberin var mı?

Azığın var mıdır yol gitmeye?
Döşeğin hazır mı varıp yatmağa?

Ma’siyyet yükünü aldın boynuna,
Nefs-i denîyi aldın koynuna.

Aldanma sakın onun oyununa,
Yakasız gömlek biçildi haberin var mı?

Derviş Himmet senden evvel gelenler,
Kimi kul, kimi sultan olanlar.

Dünyâ benim deyip gezenler,
Ecel camın içti haberin var mı?

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 341

2) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 189

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH İLÂH-BAHŞ EL-HİNDÎ

Hindistan evliyâsının büyüklerinden, İlâh-bahş diye tanınır. İlâh-bahş, Fârisî bir kelime olup; “Allahü teâlânın atıyyesi, ihsânı” ma’nâsına gelmektedir. Kendisine Şeyhullah Bahş da denilmiştir. Tasavvufta Nakşîbendiyye yoluna mensûb yüksek bir velî idi. 920 (m. 1514) senesinde doğdu. Doğum yeri bilinmemektedir. 1002 (m. 1593) senesi Ramazân-ı şerîf ayının ondokuzunda, Pazartesi gecesi vefât etti.

Zamanında bulunan tasavvuf büyüklerinin sohbet ve hizmetlerinde bulunarak yetişen İlâh-bahş, üstün derecelere sahip idi. Ma’rifet sahibi olduğu gibi, başkalarını da bu yüksek kemâlâta eriştirebilecek tasarrufa sahip idi. Meczûb Seyyid Ali Kavvâmın (k s.) halîfesi ve evliyânın büyüklerinden olan Tâcüddîn-i Hındî en-Nakşibendî hazretlerinin hocalarının en başta gelenlerindendir. Çok kerâmetleri görülmüştür.

Bir defasında talebesi Tâcüddîn’i, bir iş için Emrûhe beldesine göndermişti. Tâcüddîn’in talebeliğinin ilk zamanlarıydı. Yolda güzel bir kadın gördü. Kalbi o kadına tutuldu. Hatta öyle oldu ki, yaptığı hizmeti unutup, o kadının peşine düştü. Bu hâlde iken aniden o kadının sağ tarafında hocasının sûretini gördü. “Sen ne yapıyorsun. Nereye gitmiştin? Şimdi nereye gidiyorsun. Bu ne hâldir?” der gibi bir tenbîh ve taaccüb işâreti olarak baş parmağını ağzına koymuş kendisine bakıyordu. Bunu görünce çok utanan Tâcüddîn yaptığına pişman olup, derhal geri döndü. Yaptığı işten dolayı kendisini büyük bir mahcubiyet hâli kaplamıştı. Bildirilen yere gidip, o hizmeti yaptıktan sonra, hocasının yanına döndü. İlâh-bahş, onu görünce gülümsedi fakat başka birşey söylemedi. Tâcüddîn anladı ki, hocası o hâdiseye işâret ediyor, fakat onu mahcûb etmemek için de birşey söylemiyordu.

Rivâyet edilir ki: İlâh-bahş hazretlerinin huzûruna bir kimse gelerek, fakirlikten ve geçim husûsunda çok sıkıntıda olduğundan şikâyette bulundu. Birkaç gün İlâh-bahş’ın huzûr ve hizmetinde bulundu. Ondan kendisine yardımcı olmasını, mal ve paraya kavuşması için duâ etmesini istedi. İlâh-bahş o kimseye; “Sen zengin olmuş olsan zekât, uşr vermezsin dedi. O ise, zengin olması hâlinde, zekât ve sadaka vermekte kat’î olarak gevşek davranmayacağını söyledi. Bunun üzerine İlâh-bahş o kimseyi dünyâ ehlinden zengin bir kimseye gönderdi. O fakir kimse İlâh-bahşın bereketi ile kısa zamanda çok mal ve servete kavuştu. Zekât vermesi farz olunca İlâh-bahş fakirleri o kimseye göndererek zekâtını vermesini istedi ise de o kimse zekâtını vermedi. Bu hâl birkaç defa tekrar etti. Bu kimsenin malı devamlı çoğalıyordu. Aradan bir müddet geçtikten sonra o kimse, önceki zekât borçlarını da ayırarak İlâh-bahş’a haber gönderip, bir hizmetçisi ile ayırdığı zekât mallarını aldırmasını istedi. Bu haber İlâh-bahş’a ulaştığında o çok müteessir oldu. Bu hâl onun gayretine dokundu. Çok üzüldü. Bundan birkaç gün sonra o kimsenin vefât haberi geldi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 423

2) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 362

3) Berekât-ı Ahmediyye sh. 70

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH İLÂHDÂD

Hindistan’da yetişen evliyânın meşhûrlarından. İsmi Şeyh İlâhdâd’dır. Hâce Muhammed Bâkî-billah hazretlerinden icâzet almış olup, onun husûsî dostlarındandır. Doğum târihi bilinmemektedir. 1049 (m. 1639) senesinde vefât etti.

Şeyh İlâhdâd, hazret-i Hâce Muhammed Bâkî-billah Lâhor’dan Mâverâünnehr’e gitmeden önce, hizmetinde bulundu. Onun bereketli sohbetlerinde yetişip kemâle geldi. Hâce hazretlerinin Mâverâünnehr seferine bir mâni sebebiyle, yine onların işâretiyle katılmadı.

Hâce Bâki-billah, Mâverâünnehr’e giderken, Hindistan’da bulunan birçok talebesine Şeyh İlâhdâd’ın hizmetinde ve sohbetinde bulunmalarını emir buyurmuştu. Bu sefere çıkmadan birkaç gün evvel yakın talebelerinden birine yazdığı bir mektûpdan bu husûs açıkça anlaşılmakta olup mektûp şöyledir:

“Birkaç gün sonra gitmeyi ümid ediyorum. Şeyh İlâhdâd hazretleri kendilerine bir yer ta’yin edip, orada bulunsun ve kalsın. Onun yanında bulunanlara müjdeler olsun ki, büyük kurtuluşa kavuştular.” Beyt:

Dayanılmayan yara, çekilmeyen bir derdi,
İşte, ben bunları kendime beğendim gitti.

Her kim ona hizmet etme şerefine kavuşursa, hakîkî saadete ulaşmıştır. Allahü teâlânın izzetine yemîn ederim ki, bunu lâf olsun diye zorla söylemiyorum. Beyt:

Aranan hazîneden, bir nişan verdim sana,
Belki sen kavuşursun, biz varamadıksa da.

Hazret-i Hâce o bereketli seferden döndükten sonra, Şeyh İlâhdâd; tam bir bağlılık, kırıklık, kendini kusurlu görmek ve tam bir hasret ile Hâce’nin hizmetlerine koyuldu. Misâfirlerin suyunu ve yemeğini te’min etmeyi ve hocasının melekler dergâhı olan hânekâhındaki hizmetleri yapmayı üzerine aldı. Bütün bu zâhirî hizmetleri yanında, kalb hâllerinden ve zikrinden bir an bile gâfil olmadı. Böylece yüksek üstâdlarının husûsî teveccühleriyle, lâyık olduğu nisbetlere, yüksek derece ve hâllere kavuştu.

Şeyh İlâhdâd (kuddise sirruh), zamanının makbûllerinden evliyâlık yolunun kemâlâtına, üstünlüklerine kavuşanlardan idi. Bununla beraber, kendini yok ve hiç bilme ve inkisara, ya’nî gönül kırıklığına sahip idi. Yüksek üstadı Hâce Bâkî-billah hazretlerine olan muhabbeti ve bağlılığı ve hocasının yüksekliğini anlamaktaki yakîni, derecesi pek yüksek idi. Hocasının feyz ve nûr saçılan türbesinde bulunup, hizmet edenlerden duâ taleb ederdi.

Hâce Hüsâmeddîn Ahmed, Hâce Bâkî-billah’ın en yüksek talebelerinden ve İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin büyüklüğünü herkesten iyi bilenlerden idi. Bu yüksekliğine rağmen, hizmetinde bulunmak kendisine talebe olmak için bir kimse gelse, onu Şeyh İlâhdâd’ın huzûruna gönderirdi. Bu iki mübârek büyük zât birbirlerini çok sever ve hürmet ederlerdi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Berekât-ı Ahmediyye sh. 86İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH MUHİBBÜDDÎN (Muhammed bin Ebû Bekr)

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Ebû Bekr bin Dâvûd olup, künyesi Ebü’l-Fadl’dır. Muhibbüddîn bin Takiyyüddîn diye bilinir. “Hulâsat-ül-eser” sahibi Muhıbbî’nin dedesidir. 949 (m. 1542) senesi Ramazan ayında Hama’da doğdu. 1016 (m. 1608) senesi Şevval ayının yirmiüçünde Dımeşk’da vefât etti.

Muhibbüddîn Muhammed, babasının yanında ilimde yüksek mertebeye erişinceye kadar ilim öğrendi. Babası, artık yaşlılıktan ders okutamayacak dereceye gelince de, onu, evliyâdan olan Şeyh Ebü’l-Vefâ’ya gönderdi. Babası da bu zâttan ilim ve feyz almıştı. Oğlunu hocası Ebü’l-Vefâ’ya gönderirken şu ma’nâdaki beytleri yazıp gönderdi: “Çok yaşlandığımdan, elinizi öpmek için huzûrunuza gelmekten mahrûmum. Fakat bu defa oğlumu gönderiyorum. Zâtı âlinizden, onu hizmetçileriniz arasına kabûl etmenizi istirhâm ediyorum.” Muhibbüddîn Muhammed daha sonra, Ebü’l-Bekâ diye meşhûr olan Ebû Bekr Takiyyüddîn’den, Buhârî’nin kabir bahsine kadar olan kısmını okudu. Allâme Ahmed bin Amîs’den, Buhârî’nin kalan kısmını okudu ve icâzet aldı. Zamanın bütün ilimlerinde mütehassıs olan Ahmed bin Ali Yemenî, Hama’ya geldiğinde, ondan; Molla Câmî’nin Kâfiye şerhini, Şerh-ül-akâid’i, Hayâli haşiyesi ile beraber, Miftâh şerhinin çoğunu ve Beydâvi tefsîrinden bir miktar okudu.

Muhibbüddîn Muhammed, hocalarının vefâtından sonra Haleb’e gitti. Burada meşhûr âlim İbn-i Hanbel’den ilim öğrendi. Haleb’den ayrılarak önce Hımıs’a, sonra Anadolu’ya gitti. Hımıs’da Şihâbüddîn Ahmed İtâsi, Anadolu’da da büyük âlimlerle görüştü, ilimde yüksek dereceye ulaşmış olan âlimler hakkında kasideler yazarak, onları medheyledi. Daha sonra, Şam’daki Kusâiyye Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Bu vazîfede iken, Şam’a gelen Şeyhülislâm Bedrüddîn Gazzî’den hadîs-i şerîf, tefsîr ve diğer ilimleri okudu. Şam’a gelen Kâdı’l-kudât Peçevî-zâde ile görüştü. Peçevî-zâde ile Mısır’a gitti. Bir müddet Mısır’da kaldıktan sonra, çeşitli yerlerde kadılık vazîfesinde bulundu. 993 (m. 1585) senesinde Dımeşk’a yerleşti. Burada kadıaskerlik yaptı. Bu görevi sırasında; Kusâiyye, Nâsiriyye-i Berrâniyye, Sâmiyye-i Berrâniyye ve Sultan Selîm medreselerinde müderris olarak ders verdi.

Muhibbüddîn Muhammed; tefsîr, fıkıh, nahiv, me’ânî, ferâiz, hesap, mantık ve tasavvuf ilimlerinde mütehassıs idi. Çok güzel hattı vardı. Sultânın emri ile uzun müddet fetvâ işleri ile meşgûl oldu. Fetvâları her tarafta meşhûr oldu. Aklî ve naklî mes’elelere gayet vâkıf idi. Fıkıh mes’eleleri ile ilgili fıkıh metinlerini ezberden okurdu. Devamlı ders ve fetvâ vermekle meşgûl olurdu.

Ebü’l-Fadl Muhibbüddîn birçok ilim dalına âit eserler yazdı. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Umdet-ül-Hükkâm, 2- Ed-Dürret-ül-mudiyye fir-rıhlet-il-Mısriyye, 3- İçerisinde yirmi risalenin toplandığı bir eser.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 109

2) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 322

3) El-A’lâm cild-6, sh. 59

4) Esmâ-ül-müellifîn cild. -2, sh. 267

5) Brockelmann Sup-2, sh. 488İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH TÂCÜDDÎN BİN ZEKERİYYÂ (Tâcüddîn-i Nakşibendî)

Hindistan evliyâsının büyüklerinden, Hâce Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin en yüksek talebelerindendir. İsmi, Tâcüddîn bin Zekeriyyâ bin Sultan el-Osmânî el-Hindî en-Nakşibendî olup, Hanefî mezhebi âlimlerindendir. Tâcüddîn-i Nakşibendî ve Şeyh Tâc gibi isimlerle tanınır. Hindistan asilzâdelerinden idi. Doğum târihi bilinmemektedir. 1050 (m. 1641) senesi Cemâzil-evvel ayının onsekizinde, Çarşamba günü güneşin batmasından biraz evvel Mekke-i mükerremede vefât etti. Ku’aykı’ân dağının Ebû Kubeys dağı tarafındaki eteğinde, kendisi için daha evvelden hazırlanmış olan türbeye defnolundu.

İlk zamanlarında, kendisini ma’nevî olarak terbiye edip yetiştirecek bir rehber bulup, ona talebe olmak niyetiyle çok seyahat eden Şeyh Tâc, bu vesile ile çok yer dolaştı. Tasavvuf yoluna girmesinin ilk zamanlarında bile, kalbi çok saf, temiz, aşk, muhabbet ve ihlâs ile dolu olduğundan, seyahatleri sırasında kabirlerini ziyâret ettiği, velî zâtların rûhâniyetleri ile, hattâ, o velîyi ziyârete gelmiş olan başka velî zâtların rûhâniyetleri ile görüşürdü. Hindistan’da Ecmîr şehrine gittiğinde, orada medfûn olan evliyânın büyüklerinden; Hâce Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin kabrini ziyâret etti. Bu esnada rûhâniyeti ile görüştü ve o büyük velî, Şeyh Tâc’a nefy ve isbât ya’nî; “La ilahe illallah” zikrini Çeştiyye yoluna mahsûs şekilde öğretti ve çeşitli tavsiyelerde bulundu. Yine bu ziyâreti esnasında Hâce Mu’înüddîn-i Çeştî, Şeyh Tâc’a, evliyâdan Hamîdüddîn Bâkûrî’nin medfûn olduğu Bâkûr beldesine gitmesini, orada bir müddet kalmasını emretmiş idi. O da bir müddet sonra Bâkûr’a gidip, orada zikrle meşgûl olmaya başladı. Zaman zaman da, orada medfûn olan Şeyh Hamîdüddîn’in kabrini ziyâret ederdi. Oradaki bir hâlini kendisi şöyle anlatır: “Bâkûr’da bulunduğum zamanlar, çok nûrlara, hâllere kavuştum. Halvete (ya’nî tenhâ bir yerde yalnız kalıp, ibâdet ve zikr ile meşgûl olmaya) girerdim. Üç evin arasında tenhâ bir oda vardı. Hiçbir şeyin beni ve zihnimi meşgûl etmemesi için geceleyin geç vakitte, zifiri karanlıkta o yere girer, kapıyı kapatırdım. O karanlık vakitte odanın içinde güneş misâli bir nûr zâhir olurdu. Sonra o nûr artar, duvarları aydınlatacak kadar parlardı. O nûrun aydınlığı, güneşli bir öğle vaktindeki aydınlık kadar olurdu. Ben bu ışıkta Kur’ân-ı kerîm okurdum. Bu nûr devamlı olarak bana arkadaş olurdu.” Sık, sık seyahate devam eden Şeyh Tâc, o zamanda bulunan birçok evliyâ zât ile karşılaştı. Nihâyet Delhi’nin yakın köylerinde bulunan Şeyhullah Bahş (Şeyh İlâh-bahş) hazretlerinin dergâhına geldi. Şeyh İlâh-bahş ona; “Ey Tâc! Bizim yolumuzun husûsiyetlerindendir ki; bir kimseyi talebeliğe kabûl etmeden evvel ona odun ve su taşıtırlar. Bunun için sen bir müddet mutfağa su taşımakla meşgûl ol” dedi. O ise asîl bir aileye mensûp olup, böyle şeylere alışık olmadığı hâlde nefsi terbiye için hocasının bu emrini seve seve kabûl etti ve su taşımaya başladı. Bu günlerde onda harikulade hâller görüldü. Gücünün üstünde yük taşırdı. O beldenin insanları, onda gördükleri yüksek hâlleri anlatırken; “Su testisini doldurur, başının üzerinde götürürdü. Biz dikkat ettiğimizde testinin, başından iki karış yukarıda, onunla birlikte boşlukta hareket ettiğini görürdük” demişlerdir.

Şeyh Tâc ise bu hizmeti büyük bir edeb ve şevkle yapıp; “Böyle bir vazîfem var iken başka işleri neylerim” derdi. Hocasına hizmet etmesi bereketiyle kavuştuğu derecelerin pekçok olduğunu bildirirdi. “Ulaştığım derecelere hizmetle ulaştım” derdi. O büyük zâtın hizmet ve sohbetinde uzun müddet kalıp icâzet aldı.

Bu sırada Hâce Muhammed Bâkî-billah (raleyh), Mâverâünnehr seferinden dönüp, Lâhor’da bir sene kaldıktan sonra Delhi’ye gelerek yerleşmiş idi. O zaman Şeyh İlâh-bahş da vefât etmiş idi. Şeyh Tâc ise ondan icâzetli idi. Bununla beraber Muhammed Bâkî-billah’ın sohbet ve terbiyesine kavuşmak şevki ve arzusuyla seve seve o büyük zâtın şerefli huzûruna koştu. Asâlet ve icâzetine rağmen büyük bir tevâzu ve edeb örneği göstererek, hazret-i Hâce’nin sohbetine, husûsî teveccühlerine ve mahrem halvetlerine kavuştu. Ya’nî Hâce hazretleri ona ayrıca teveccüh ve iltifâtlarda bulunur, husûsî odalarında onunla başbaşa kalıp ayrıca sohbet ederdi. Muhammed Bâkî-billah’ın husûsî sohbetlerinde, celîsi (beraber oturduğu) ve enîsi (sohbet arkadaşı) idi. Ondan feyz alanlar arasında Şeyh Tâc önde gelenlerdendir. Kendisi şöyle anlatır:

“Hazreti Hâce’miz bana icâzet verecekleri zaman, mübârek kalblerinden geçmiş ki: “Eğer o da hâl esnasında, Nakşibendî büyüklerinin kendisine icâzet verdiğini görse ne iyi olur.” O sırada hâl esnasında kendimi Buhârâ’nın iftihar kaynağı olan, Azîzân ve Pîr-i Nessâc isimleriyle meşhûr Hâce Ali Râmîtenî hazretlerinin huzûrunda gördüm. Üzerinde ismi yazılı olan mübârek takkelerini başıma koydular. Çok teveccühte bulundular. Daha sonra bu hâli Hazreti Hâce’mize arzettiğimde tebessüm edip, daha evvel hatırına geleni anlattı ve icâzet verdi.

Rivâyet edilir ki: Hâce Muhammed Bakî, Şeyh Tâc’a icâzet verdikten sonra, Allahü teâlânın ihsânı ve o büyüklerin bereketi ile, Şeyh Tâc’ın nazarında öyle bir bereket ve te’sîr hâsıl oldu ki; her kime bu yüksek yolun zikrini telkin eylese, derhal o kimsede cezbe ve hâller hâsıl olurdu.

Hâce Muhammed Bâkî-billah âhırete intikâl edince, Şeyh Tâc şaşkına döndü. Kalbindeki rahatsızlıktan dolayı diyar diyar dolaşmaya başladı. Hindistan ve Keşmir’in çok beldelerini gezip, daha sonra hacca gitti. Mekke-i mükerremeye vardı. Harem-i şerîfin büyük âlimlerinden ilim, amel, riyâzet, kanâat ve nûrlar sahibi Ahmed İbni Allân da orada idi. Nakşibendiyye yolunun büyüklerine karşı tam bir ihlâs ve i’tikâdı olan bu zât, aşk ve muhabbetle bu büyükleri anlatan “Reşahât ayn-ül-hayât” kitabını Fârisîden Arabîye tercüme etmiş idi. Bu tercümeyi, Arabistan halkının, bu büyükleri tanımaları ve onların yolunda yürümeleri için yapmıştı.

İşte Nakşibendiyyenin büyüklerinden olan Tâcüddîn-i Nakşibendî oraya gelince, yine bu yolun büyüklerinden ba’zıları, ma’nevî işâretler ile İbn-i Allân’ı onun huzûruna gönderdiler. Tam bir ihlâsla ve aradığını bulmanın neş’e ve sürûru içinde Şeyh Tâc’ın huzûruna gelen İbn-i Allân, o büyük zâtı görüp sohbetinde bulununca, muhabbet ve bağlılığı çok arttı. Tam bir tevâzu, istek ve muhabbetle hizmetlerine koyuldu. Onun bu hâli, orada bulunan başkalarının da, Şeyh Tâc’a karşı muhabbet ve ihlâslarının artmasına vesile oldu.

Şeyh Tâc, İbn-i Allân’ı çok sever; “Arabistan’da bize Ahmed İbni Allân’ın şeyhi derler” buyururdu. İbn-i Allân, 1031 (m. 1621) senesinde vefât etti.

Şeyh Tâc, birçok defalar Hicaz’dan Hindistan’a geldi ve tekrar o şerefli diyara gitti. Son defasında Lahor ve Basra vilâyetlerine gitti. Çok insanlar onun vesilesiyle evliyâlık yoluna katıldılar. Hattâ o diyârın pâdişâhı da, onun hâlis talebelerinden oldu. Onlarla toplanıp sohbetlerde bulunurken hac mevsimi yaklaştı. Fakirlik ve kanâate râzı iki talebesi ile birlikte Kâ’be-i muazzama ve Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfine gitmek üzere yola çıktılar.

Sâlihlerden bir zât şöyle anlatır: “O sene hac esnasında Şeyh Tâc’ı gördüm. Bana buyurdu ki: “Senelerdir sahralarda, şehirlerde dolaştım. Şimdi sahibimin evinin süpürgecisi olmaya geldim. Tâ ki, aynı yerde toprak olayım. O eşikte toprak olan başa ne mutlu.”

Talebelerinden biri şöyle anlatır: “Birgün hocamızla birlikte Emrûhe beldesinde oturuyorduk. O başını eğmiş, murâkabe hâlinde idi. Biraz sonra başını kaldırdığında kendisinden bir nûr çıktı ve o nûr yakında bulunan bir nar ağacının üzerine gitti. Ertesi gün baktığımızda o ağacın, bütün meyvelerinin, dal ve yapraklarının inci hâline dönmüş olduklarını gördük.”

Tâcüddîn-i Nakşibendî’nin küçük bir kızı vardı. Hasta idi. Bir gün Şeyh Tâc abdest alırken, Allahü teâlâ tarafından bu kızın kalbine ilham olundu ki, babasının abdest alırken kullandığı sudan artanı içsin. O hasta kızcağız bu sudan içti ve Allahü teâlânın izni ile hemen şifâ buldu.

Talebelerinden biri şöyle anlatır. “Bir defasında hocamızla bir yerde oturuyorduk. O, feyz saçılan ağızlarından sanki inci ve mercan dökülüyor, tasavvufa âit ince ma’rifetlerden, yüksek hakîkatlerden anlatıyordu. Ba’zan da, talebelerin dikkatlerinin dağılmaması ve usanmamaları için, arada bir latife ve şaka yapıyordu. Talebelerden birinin gönlüne geldi ki: “Böyle yüksek bir zâtın, böyle latife ve şaka ile de meşgûl olması münâsib değildir.” Allahü teâlânın izni ile, kerâmet olarak o talebenin kalbinden geçenleri anlayan Tâcüddîn buyurdu ki: “Mîzâh (latife, şaka yapma) Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin sünnetlerindendir. Çünkü O ( aleyhisselâm ), aşırı olmamak ve yalan olmamak şartı ile Eshâb-ı Kirâm ile şakalaşırdı.” Bunun üzerine, kalbine öyle düşünceler gelen talebe, düşüncelerinde hatalı olduğunu, hocasının yaptığının uygunsuz olmadığını anlıyarak, o hâline tövbe etti.

Rivâyet edilir ki: Tâcüddîn hazretleri, bir zaman sefere gitmişti. Gittikleri yerde talebeleri ile oturmuş sohbet ederken oraya biri geldi. Tâcüddîn’in elini öptü. O ise bu gelen kimseyi hiç tanımıyordu. Gelen kimse dedi ki: “Efendim! Ben cinlerdenim. Burası bizim kaldığımız yerdir. Sizin talebeniz olmak, feyz ve bereketlerinizden istifâde etmek istiyorum. Sizin gibi yüksek zâtları pek görmedik. Bunun için sizi çok sevdik.” Cinnin bu sözlerini dinleyen Tâcüddîn onun arzusunu kabûl edip, sohbetlerinde bulunabileceğini, böylece arzu ettiklerine kavuşacağını bildirdi. Cin sevinerek oradan ayrıldı. Daha sonraki sohbetlere bu cin gelir, o büyük zâtı dinlerdi. Bu cinniyi Tâcüddînden başkası görmezdi.

Şeyh Tâcüddîn-i Nakşibendî çok büyük bir velî idi. Üstadının Hâce Muhammed Bâkî-billah olması buna en güzel delîldir. Gayet vakûr ve heybetli bir zât idi. Talebeleri yetiştirmesi, ma’nevî olarak terbiye etmesi, Allahü teâlâya kavuşmak arzusunda bulunanlara yol göstermesi pek güzel idi. Çok talebe yetiştirdi. Çok kerâmetleri görülmüştür.

Tâcüddîn-i Nakşibendî çok kitap okumuş idi. “Tasavvuf ehlinin, zâhirî ilimlerden, fenden haberi olmaz. Onlar zikr ve tefekkürden başka birşey bilmez” diyenlere karşı onun hâli çok güzel bir delîl, kuvvetli bir senet idi. Bütün evliyâ zâtlar gibi o da hem zâhiri, hem de bâtınî ilimlerde âlim idi. Ba’zı fenlere âit öyle sözleri var idi ki, bu sözler o fende mütehassıs olan ilim sahiplerini dahî hayrette bırakırdı. Birçok ilimde ve tıb husûsunda çok kıymetli eserler te’lîf etmiştir.

Bir defasında yanına tıb konusunda mütehassıs olan bir kimse gelmişti. O kimseye, tıb ilmine âit öyle ince mes’eleler anlattı ki, o kimse bu ilimde ihtisas yapmış olduğu hâlde bu yüksek bilgileri hiç duymamıştı. Bu sözler karşısında çok hayrette kaldı. Tâcüddîn’e olan muhabbeti arttı.

Tâcüddîn-i Nakşibendî (kuddise sirruh) çok kıymetli eserler yazmış olup, ba’zılarının isimleri şöyledir: 1- Ta’rib-ür-Reşehât: Reşehât kitabının Fârisîden Arabîye tercümesidir, 2- Ta’rib-ün-Nefehât Nefehât kitabının Fârisîden Arabîye tercümesidir, 3- Nefehât-ül-ilâhiyye fî mev’ı-zat-in-nefs-iz-zekiyye, 4- Câmi’ul-fevâid, 5- Es-Sırât-ül-müstekîm, 6- Tuhfet-üs-sâlikîn, 7- Risâletün fî tarîk-is-sâdât-in-Nakşibendiyye, 8- Risâlet-üt-Tâc, 9- Âdâb-ül-Müridin. Son iki eser Konya Yûsuf Ağa Kütüphânesi 695 numarada mevcûttur.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 87

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 244

3) Câmi’u kerâmâtil-evliyâ cild-1, sh. 373

4) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 464

5) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 356 cild-2, sh. 66, 664

6) Berekât-ı Ahmediyye sh. 70

7) Brockelmann Sup-2, sh. 618

? Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1074, 1097İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞİHÂBÜDDÎN ACEMÎ MISRÎ (Ahmed bin Ahmed Vefâî)

Şafiî mezhebi fıkıh âlimi ve velî. İsmi, Ahmed bin Ahmed bin Muhammed’dir. 1014 (m. 1605) senesinde doğdu. Şihâbüddîn lakabı verildi. Acemî, Vefâi, Mısrî ve Şafiî nisbetleri ile tanındı. 1086 (m. 1675) senesinde Mısır’da vefât ederek, Mücavirin kabristanına defnedildi.

Küçük yaşta, keskin zekâsı, Hâfıza ve anlayışı ile dikkati çeken Şihâbüddîn Acemî, zamanın en mümtaz âlimlerinden ilim öğrendi. Nûreddîn Zeyyâdî, Ali Halebî, Burhâneddîn Lekânî, Şihâbüddîn Ganîmi, Kâdı’l-kudât Şihâbüddîn Hafâcî, Şemseddîn Şevberi, Sultan Mizahî, Şemseddîn Bâbilî, Alâeddîn Şebrâmelîsî gibi âlimler, onun hocaları arasındaydı.

Yıllarca süren çalışmaları sonunda, aklî ve naklî ilimlerde âlim oldu. Bilhassa; fıkıh, târih ve hadîs ilimlerinde meşhûr oldu. Mısır’da çözülemeyen mes’eleler, Şihâbüddîn Acemî’ye sorulur ve onun tarafından çözüme kavuşturulurdu.

Zamanındaki âlimler, onun ilmine ve tevâzusuna hayran kalırlardı. “Rıhle” adlı eserin yazarı büyük âlim Hayâri, ondan bahsederken şöyle demektedir: “O, ilmi, yumuşaklığı, zarifliği kendisinde toplamış, fazilet bakımından da çok yükselmişti. Aklî ve naklî ilimlerde mütehassıs idi. Bu ilimleri bizzat ehli olan âlimlerden öğrenmişti. Bildiklerini başkalarına öğretmek husûsunda da çok gayret gösterirdi. Çok eser yazdı. Mısır’da ilminin çokluğu ile tanındı. İlmî mes’eleler, onun tasdiki alınmadan çözülmüş sayılmazdı.”

Yıllarca ilimle meşgûl olan Şihâbüddîn Acemî Mısrî, tasavvuf ile de meşgûl oldu. İbn-ül-Vefâ hazretlerinin yoluna intisâb etti. Vefâiyye yolunun esaslarını Ebü’l-Es’âd Yûsuf Vefâî’den öğrendi. Ondan hilâfet ve icâzet aldı. Hocasına olan hürmetinden dolayı kendisine ve çocuklarına yıllarca hizmet etti. İşlerini sâdece Allahü teâlânın rızâsı için yapması, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet etmesi sebebiyle, insanlar tarafından çok sevildi. Şeyh Hayâri ve İbrâhim bin Muhammed Ceynînî gibi âlimleri yetiştirdi. Pek kıymetli eserler yazdı.

“Şerh-i Sülâsiyât-il-Buhârî”, “Tenzîh-ül-Mustafa el-Muhtâr mimmâ lem yesbit min-el-ahbâr vel-âsâr”, “Tenbîh-ül-efkâr” “İsbât-u kerâmât-il-evliyâ ba’de mevtihim” adlı kitaplar onun eserleri arasındadır.

Şihâbüddîn Acemî Mısrî hazretleri; “İsbât-u kerâmât-il-evliyâ ba’de mevtihim” adlı eserinde buyurdu ki:

“Öldükten sonra evliyânın kerâmetlerinin kesileceğini, onlarla tevessül ve onlara istigâsenin caiz olmadığını zannetmek doğru değildir.

İşin doğrusu, onların ölmeleriyle kerâmetlerinin kesilmiyeceğidir.

Şeyhülislâm Şihâbüddîn Remlî Ensârî’ye; “Şiddet ve sıkıntı ânında Enbiyâyı mürselîne (aleyhisselâm) ve meşâyiha, vefâtlarından sonra istigâse edilebilir mi?” diye soruldu. Enbiyâya, mürselîne, evliyâya, ulemâya ve sâlihîne istigâse caizdir. Harikulade işler bunlardan zuhur eder. Allahü teâlâ Enbiyâ (aleyhisselâm), evliyâ ve sâlih kulları vasıtasıyla onu cereyan ettirir, ölümlerinden sonra istigâse vardır. Zîrâ evliyânın kerâmeti, Enbiyânın mu’cizesi, vefâtlarıyla kesilmez. Enbiyâ, kabirlerinde diridirler, namaz kılarlar. Buna Hazreti Meryem’in kıssası, Hazreti Ebû Bekr’in kıssası, Hazreti Ömer’in iki aylık mesafeden İslâm askerinin kumandanına yol göstermesi, Hazreti Hâlid bin Velid’in zehiri içtiği hâlde zarar görmemesi gibi çok sayıda sözüne güvenilir kimselerin bildirdiği hâller, kerâmetlerin mevcûdiyetine delîldir. Buna benzer şeyler, Sahabede, Tabiînde ve sonra gelen evliyâda görülmüştür. Yalan sözde birleşmeleri mümkün olmayan birçok kimse tarafından rivâyet edildiği için inkârı mümkün değildir. Mu’cize, nebiye caiz olur, kerâmet velîye caiz olur, ikisi arasındaki fark, inkarcılara meydan okumakta ve onları ikna etmektedir.

Mu’cizeyi ancak peygamberler (aleyhisselâm) gösterirler. Mu’cizeyi peygamberliklerini ispat için delîl olarak getirirler ve sözlerinde iddialıdırlar. Söylediklerinin ve iddia ettiklerinin aksi olmaz. Evliyâda görülen kerâmetler, mu’cize değildir ve tehaddî (iddia ve isbat) yoktur. Velîden kerâmet görülmesi şart değildir.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) İsbât-u kerâmât-il-evliyâ ba’de mevtihim. Köprülü Kütüphânesi ikinci kısım. 335 numaralı mecmûa, vr. 154a

2) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 175

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 162

4) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 1, 329, 346

5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 152İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞİHÂBÜDDÎN HAFÂCÎ

Mısır’da yetişen Hanefî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Ömer olup, künyesi Ebü’l-Abbâs, lakabı Şihâbüddîn’dir. Mısır’da bulunan meşhûr Hafâce kabilesine mensûb olduğundan, Hafâcî ve Mısrî diye nisbet edilmiştir. 977 (m. 1569), başka bir rivayette 979 (m. 1571) senesinde Mısır’da doğdu. 1069 (m. 1659) senesi Ramazân-ı şerîf ayının onikinci günü Mısır’da vefât etti.

Kendisi şöyle anlatır: “Temyiz yaşında (yedi-sekiz yaşlarında) iken, zamanın Sîbeveyh’i denilen dayım Ebû Bekr Şenvânî’den Arabî ilimleri okumaya başladım. Daha sonra ilerleyerek, me’ânî, mantık ve başka ilimleri okudum. Ayrıca; Hanefî ve Şafiî mezhebi âlimlerinin yazdığı kitapları da okudum. Şeyhülislâm Muhammed Remlî’nin derslerinde bulunup, Sahîh-i Müslim okudum ve ondan icâzet aldım. Bundan sonra uzun müddet, Nûreddîn Ali Zeyyâdî’nin derslerine devam ettim, İbrâhim Alkamî’den Şifâ-i şerîf kitabını okudum ve icâzet aldım. Hanefî mezhebi âlimlerinden Ali bin Ganim Makdisî’den hadîs ilmini okudum. Bizzat kendi eli ile bana icâzet yazdı. Bunlardan başka; Ahmed Alkamî, Muhammed Sâlihî eş-Şâmî ve başka âlimlerden de ders aldım.”

Mısır’da çeşitli âlimlerden okuyarak ilim öğrendikten sonra, babası ile birlikte Haremeyne (Mekke ve Medine’ye) giden Şihâbüddîn Hafâcî, orada Ali bin Cârullah el-Usâm ve başka âlimlerden okudu. Daha sonra İstanbul’a gidip, ilim ve fazilet sahibi birçok zâtlarla görüştü. İbn-i Abdilganî, Mustafa bin Azmi, Hıbr (büyük âlim) Dâvûd ve Sa’d-ül-milleti veddîn İbni Hasen gibi âlimlerin ders ve sohbetlerinde bulundu. İlim ve fazilette yetişip kemâle geldikten sonra, Rumeli beldelerinde kadılık yaptı. Hattâ Üsküp gibi meşhûr büyük merkezlerde de vazîfe yaptı. Fazilet ve üstünlükleri her tarafa yayıldı. Sultan Dördüncü Murâd Hân tarafından Selanik kadılığına ta’yin edildi. Buradan Mısır kadılığına gönderildi. Kâdılığı esnasında da devamlı ilim öğrenmek, kitap te’lîf etmek ve ders vermekle meşgûl oldu. Talebe yetiştirdi. Abdülkâdir-i Bağdadî ve Seyyid Ahmed Hamevî ondan ilim öğrenip, fazilet ve üstünlükte meşhûr olanlardandır. Daha sonra tekrar İstanbul’a gelirken Şam’a uğradı. Orada birkaç gün kaldı. Şam’ın fâdılları, şiirlerle onun üstünlüklerini anlattılar. Şam ahâlisi ve âlimler, ona çok alâka gösterip, çok ikramda bulundular. Haleb’e uğrayıp sonra İstanbul’a geldi. Bir müddet sonra tekrar Mısır’a döndü.

Şihâbbüddîn Hafâcî, zamanında bulunan büyük İslâm âlimlerinin önde gelenlerinden, gözdelerinden idi. İlme çok hizmet etti. Çok kitap yazdı. Eserlerinden ba’zılarının isimleri şöyledir: 1-İnâyet-ül-kâdî: Tefsîr-i Beydâvî’ye haşiyedir. 2- Hadîkat-üs-seher, 3-Dîvân-ül-edeb fî zikr-i şüarâ-il-Arab, 4-Rihle, 5- Resâil-ül-erbe’ûn, 6- Şerhu Dürret-ül-gavâs lil-Harîrî, 7- Şerh-ül-ferâiz, 8- Şifâ-ül-galîl, 9- Nesîm-ür-riyâd fî şerh-iş-Şifâi lil-Kâdı Iyâd 10-Tarrâ-ül-mecâlis.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 138

2) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 331

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 160

4) El-A’lâm cild-1, sh. 238

5) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 397, 488, 550, 571, 605, cild-2, sh. 30, 51, 82, 646

6) Keşf-üz-zünûn sh. 699, 741

7) Brockelmann Sup-2, sh. 396

? Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 409, 1097, 1107İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞÜRNBLÂLÎ (Ebü’l-İhlâs Hasen bin Ammâr)

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi ve “Merâkıl-felâh” adlı kitabın müellifi. İsmi, Hasen bin Ammâr bin Ali el-Mısrî eş-Şürnblâlî’dir. “Şernblâlî” de denir. Künyesi Ebü’l-İhlâs idi. 994 (m. 1586) senesinde Mısır’da dünyâya geldi. Küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Çocukluğunda, Şeyh Muhemmed Hamevî’den ve Şeyh Abdürrahmân-ı Mesîrî’den ders okudu. Fıkıh ilmini, meşhûr Hanefî fakîhi Abdullah-ı Nakrirî’den ve Allâme Muhammed Muhıbbî’den öğrendi. Onun fıkıhdaki senedi, bu iki âlim ve feyz menbâı Şeyh-ül-İmâm Ali bin Gânim el-Makdisî’dir. Asrının en meşhûr fakihlerinden ve fâzıllarından oldu. İsmi ve şöhreti her yerde duyuldu. Müteehhirînin (sonra gelen âlimlerin) en üstünü oldu. Fıkıhta üstün bir melekeye sahipti. Asrında, fıkhî mes’elelerin delîli olan nâssları (âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfleri) ve onların kaidelerini en iyi bilen o idi. Kalemi kuvvetli olup, en güzel eser yazanlardan oldu. Herkes, ona gelip fetvâ sorardı. Kâhire’de Câmi-ül-Ezher Medresesi’nde müderrislik yaptı. Devlet erkânının yanında, hep hürmet ve saygı görürdü. Uzun zaman tedrisât ile meşgûl olup, büyük bir şöhret kazandı.

İnsanlardan çok kimseler gelip derslerinde bulunurdu. Kendisinin ilminden istifâde edenlerin sayısı çoktur. Allâme Ahmed Acemî, hocası Seyyid Ahmed Hamevî, Şeyh Şahin Ermenâvî Mısırlı talebelerindendir. Şam’dan gelen Allâme İsmâil Nablüsî de onun ilminden istifâde etti.

“Hulâsat-ül-eser” isimli eserin müellifi Muhıbbî’nin babası, Şürnblâlî’yi şöyle anlatır: “Şeyh-ül-umde Hasen eş-Şürnblâlî, Câmi-ül-Ezher’in ışığı ve parlak sabah yıldızı idi. İlimde parlak kandil sahibi bir kimse onu görseydi, elbette onun ışığından almağa çalışırdı. İlim sahibi olup ortaya çıkan, onun yanında kendisini elbette gizlerdi. İyilik ve güzellik sahibi elbette onu en güzel şekilde medhederdi. O, güzel bir ahlâka sahip olup, fesahat ve belagatta üstün bir yeri vardı. Elden ele dolaşan eserleri buna şahittir. Zamanının fakîhleri, onun üstünlüğünü i’tirâf ve tasdik etmişlerdir. Fıkıh ve diğer ilimlere dâir çok kitap yazdı. 1069 (m. 1658) senesinde Ramazân-ı şerîf ayının onbirinde Cum’a günü ikindi namazından sonra Mısır’da vefât etti.

Eserleri: 1- Nûr-ül-İzâh ile bunun şerhi olan “Merâk-ıl-felâh” adındaki eseri: ibâdetlere âit olup, pek makbûldür. 2- Günyetü zevil-ahkâm fî Bugyeti dürer-il-hukkâm: Molla Hüsrev’in “Dürer ve Gurer” adındaki Hanefî fıkhına âit eserine yaptığı güzel bir haşiyedir. 3- İbn-i Vehbân’ın “Manzûme” sinin şerhi, 4- Merâk-us-se’âde: Kelâm ilminde çok kıymetli bir eseridir. 5- Ikd-ül-ferîd fî cevâz-it-taklîd. Bunlardan başka risaleleri de vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 38, 39

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 261

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 292-294

4) Keşf-üz-zünûn sh. 732, 1193, 1200, 1982

5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1073

6) Fâideli Bilgiler sh. 30İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
TABERÎ

Mekke-i mükerremede yetişen tarihçi ve Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ali bin Abdülkâdir’dir. Sevgili Peygamberimizin soyundandır. Taberî diye meşhûr olmuştur. Doğum târihi kesin olarak bilinmemekte olup, Mekke-i mükerremede doğdu. 1070 (m. 1659) senesinde Mekke-i mükerremede vefât etti. Muallâ kabristanında defnedildi.

Mekke-i mükerremede küçük yaşında ilim tahsiline başladı. İlk öğrenimini babasından gördü. Kur’ân-ı kerîmi ezberledi ve tecvid ilmini öğrendi. Zamanının âlimlerinin ders meclislerinde bulunup, aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Sistemli ve düzenli bir eğitim ve öğretimden sonra, yüksek ilmî derecelere ulaştı. İlim öğretmeye ve ders vermeye başladı. Dînî konularda kendisine sorulan sorulara cevap vermekle ve fetvâ vermekle meşgûl oldu. Bu sırada birçok kıymetli eserler te’lîf etti.

Ali bin Abdülkâdir et-Taberî, fazilet ve güzel ahlâk sahibi, zekî, ileri görüşlü, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim idi. Târih ilminde özel ihtisası vardı. Mekke târihi ve meliklerle ilgili geniş incelemeleri vardır. Güzel söz ve şiir söylemek husûsunda mahir idi. 224 (m. 839)’de Taberistan’da doğup, 310 (m. 923)’da Bağdad’da vefât eden “Târih-ül-Ümem” kitabının sahibi Ebû Ca’fer Muhammed bin Cerîr Taberî ile bu Taberî’yi karıştırmamalıdır.

Yazmış olduğu kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Târih-ül-mekkî: Mekke-i mükerreme şehrinin, Harem-i şerîfin, Kâ’be-i muazzamanın ve Harem-i şerîf içinde bulunan diğer kısımların tarihçesini bildiren bir eserdir. 2- Terâcîm-ül-Hulefâ vel-mülûk: Hazreti Ebû Bekr Sıddîk’dan müellifîn zamanına kadar olan sultan ve melikleri içine almaktadır. 3- El-Ahvâl-ül-mualleme fî vukû-i Kâ’bet-il-muazzama, 4- Tuhfet-ül-kirâm 5-El-Cevâhir-ül-munazzama bi-fazîlet-il-Kâ’bet-il-muazzama, 6- Risâletün fî beyân-il-İmâret-il-vâkia: 1039 senesinde Kâ’be-i muazzamanın yıkılmasından sonra, 1045 senesindeki ta’miri, kapısının değiştirilmesi ve tarihçesinden bahseder. 7- Şerh-üs-sudûr ve tenvîr-ül-kulûb fil-a’lâm-il-mükeffire lil-müteehhir vel-mütekaddim min-ez-zünûb, 8- Şinn-ül-gâre alâ mâini-i nasb-is-sitâre lü-Kâ’be, 9- Fevâid-ün-neyl bi fedâil-il-hayl.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 126

2) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 161

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 759

4) El-A’lâm cild-4, sh. 301

5) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 57, 114, 256, 380 cild-2, sh. 45, 58, 211İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
TABERÎ (Seyyid Abdülkâdir bin Muhammed)

Mekke’de yetişen Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Abdülkâdir bin Muhammed bin Yahyâ bin Mükrîm bin Muhıbbüddîn bin Radıyyüddîn bin Muhıbbüddîn bin Şihâbüddîn bin İbrâhim bin Muhammed bin İbrâhim bin Ebî Bekr bin Muhammed bin İbrâhim bin Ebî Bekr bin Ali bin Fâris bin Yûsuf bin İbrâhim bin Muhammed bin Ali bin Abdülvâhid bin Mûsâ bin İbrâhim bin Ca’fer bin Muhammed bin Ali bin Hüseyn bin Ali bin Ebî Tâlib’dir. (r.anhüm). “Huseynî” “Taberî” ve “Mekkî” nisbetleri ile tanınırdı. 972 (m. 1564) senesinde Mekke’de dünyâya geldi ve orada yetişti. Peygamber efendimizin torunu olan Hazreti Hüseyn’in evlâdlarından olup, “Seyyid”dir. Küçük yaşta iken ilim tahsiline başladı. Birçok âlimden çeşitli ilimlere âit kitapları okuyup öğrendi. Her ilimde mütehassıs oldu. Hicaz’da bulunan âlimlerin İmâmı idi. Çok kitap yazdı. Şöhreti ve eserleri her yere yayıldı. 1033 (m. 1623) senesinde Mekke’de vefât etti. Babası Muhammed bin Yahyâ da, 1018 (m. 1609) senesinde vefât etmişti.

Seyyid Abdülkâdir Taberî, daha 12 yaşında iken Kur’ân-ı kerîmin tamâmını ezberledi ve hatim ile, makâm-ı İbrâhim’de teravih namazı kıldırdı. Hadîs ilminde “Erba’în-i Nebeviyye” ve onun üzerine yazılan “İşârât” kitabı ile “Akâid-i Nesefiyye”, nahivde “Elfiye-i İbn-i Mâlik”, fıkıhta şeyhülislâm Zekeriyyâ’nın “Minhâc” kitabının üçte birini de ezberlemişti. 991 (m. 1583) senesinde, ezberlediği bu eserlerin her birini, asrının Şafiî âlimi Şemseddîn Muhammed Remlî’ye, Hanefî âlimi Allâme Şemseddîn Muhammed Nehrâvî’ye, Abdürrahmân-ı Şerbînî’ye, Hanefî mezhebi âlimlerinden Şeyh-ül-İmâm-ıl-umde Ali bin Cârullah bin Zahîre’ye, Mâlikî âlimlerinden Yahyâ bin Muhammed el-Hattâb’a ve daha pekçok âlime arzedip dinletti. Hepsi, ona rivâyet etmesi, anlatabilmesi için o zamanda âdet olduğu şekilde yazılı icâzet (diploma) tanzim ettiler. Bu seneden sonra, ilimle daha çok meşgûl olmaya başladı. Daha birçok âlimin huzûrunda çeşitli eserlerin metinlerini okudu. Yine bu senede bereketlenmek için Mekke-i mükerremeye giderek, orada mücavir kalıp, Şemseddîn-i Remlî’nin derslerine devam etti. “Minhâc” kitabını Abdürrahmân-ı Şerbînî’nin yanında okumaya başladı ve “Şurût-ı salât” bölümüne kadar geldi. Hanefî âlimi Abdürrahîm bin Ebî Bekr bin Hassan’ın derslerine devam etti. Ondan çok ilim tahsil etti. Edîb Alma’î Cemâleddîn bin İsmâil Asâmî’den de okudu. Ayrıca onun yanında uzun zaman kalarak, “Âdâb-ül-bahs”in şerhinin okunması esnasında hazır bulundu.

İbn-i Hişâm’ın “Mugnî” kitabının başından bir bölümünü, “Kâfiye” üzerine yazılan “Şerh-ül-Câmî”nin bir kısmını, Şeyh Ebü’l-Bekâ’ el-Gumri’den “Minhâc” şerhi ile Mahıllî’nin “Şerh-ül-varakât”ını okudu. “Şâtıbıyye” metninin yarısını ezberleyip Ali Hirevî’den okudu. Ayrıca ondan, Bekâra sûresinin tamâmını “Kırâat-ı seb’a” üzere okudu. Kâdı Zekeriyyâ’nın “Tehzîb-ül-mantık” adındaki eserini, Şeyh Ali bin Zahîre’den okudu. Bu zâtın yanından uzun zaman ayrılmayan Seyyid Taberî, ondan çok istifâde etti. Bu zât, keskin bir zekâ sahibi olan Taberî’ye her husûsta yardımcı oldu. Nazm ve nesir olarak kıymetli eserler kaleme alacak bir şekilde yetiştirdi.

Arab edebiyatı ilimlerinde derin mütâlâaları oldu. Astronomi ve diğer fen ilimlerinde de çok yükseldi. Astronomiye âit “Şerh-ül-Çakmînî”yi, Ali bin Zahîre’den okudu. Ali Kuşcu’nun “Şerh-ut-tecrid” inin başından bir bölümünü, büyük âlim Nasîrüddîn bin Muhammed Gıyâsüddîn Mansûr’dan okudu. Ayrıca ondan namaz vakitlerine âit, “Risâlet-ül-usturlâb”ı okudu. Nahîsî’nin tıb ilmi hakkındaki “Külliyâtü şerh-ül-mûcez” inin bir bölümünü de Yûsuf Geylânî’den okudu. Mîr Kâdı Hüseyn’in “Hidâyet-ül-hikme” şerhini, Seyyid Gazânfer’den okudu. Sonra çok kitap yazdı. Mekke emîri Şerîf Hasen İbni Ebî Nemî, ona çok ikram ve iltifâtta bulunurdu. Çok güzel şiirleri vardır.

Eserleri: 1- Şerh-ud-dürîdiyye: “Âyât-ül-maksûre alel-ebyât-il-maksûre” kitabının şerhidir. Bu eserini tamamladığı zaman, Mekke emîrine arz ettiğinde, Mekke emîri bunu çok beğendi ve sayısız ihsânlarda bulundu. İçinde emîri öven beytleri de vardır. 2- Hüsn-üs-serire fî hüsn-is-sîre: Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin sîretini (hayatını) anlatan çok güzel manzûm bir eserdir. Mütenebbî’nin dîvânından bir kıt’a üzerine yazdığı bir şerhtir. 3- Esâtîn-üş-şe’âir-il-İslâmiyye ve fedâil-üsselâtîn vel-meşâ’ır-il-Haremiyye, 4- Efhâm-ül-mecâri fî ifhâm-il-Buhârî, 5- İkâz-üs-simâ’ li-cevâz-il-istimâ’, 6- El-Esâtin fî hacc-is-selâtîn, 7- Dürret-ül-asdâf-is-seniyye fî zirve-til-evsâf-il-hüsniyye, 9-Sell-üs-seyf alâ hıll-il-keyf, 10-Arâis-ül-ebkâr ve garâis-ül-efkâr: Tefsîr ilmine dâirdir. 11- Ulüvv-ül-hucce bi-te’hîr-i Ebî Bekr bin Hucce, 12-Uyûn-ül-mesâil min a’yân-ir-resâil: 40 çeşit ilim hakkında bilgi vermektedir.. 13- Keşf-ül-hâfi min kitâb-il-kâfi fî ilm-il-arûz vel-kavâfi, 14- El-Kelîm-üt-tayyib alâ kelâm-it-tayyib, 15-Neş’e-tüs-selâfe bi-münşeât-il-hilâfe: Târih ilmi hakkındadır. 16- Ref’ul-iştibâk an tenâvül-it-tenbâk, 17-Tıbyân-ül-metîn fî beyân-i duhân-il-mübîn, 18- Enbâ-ül-beriyye bil-ebnâ-it-Taberiyye: Tercüme-i hâl olarak yazılmış bir eserdir. 19- Keşf-ün-nikâb an ensâb-il-erbe’at-il-aktâb. Ayrıca onun çok güzel şiirleri de vardır.

Necmüddîn Ömer bin Fehd, “Tebyîn” adındaki eserinde, Taberî ailesi hakkında şu bilgileri yazmaktadır: “Onlardan Mekke’ye ilk gelen kimse. Şeyh Radıyyüddîn Ebû Bekr Muhammed bin Ebî Bekr bin Ali bin Fâris el-Huseynî et-Taberî idi. Bu da, 570 (m. 1174) veya daha sonraki bir senede vukû’ bulmuştu. Oraya yerleştikten sonra Peygamber efendimizin kabr-i şerîflerini ziyâret etti. Bu ziyâreti esnasında, Allahü teâlâya şöyle niyazda bulunmuştu: “Yâ Rabbî! Doğru yoldan ayrılmayan ve râzı olduğun kimselerden kıldığın evlâdlar sahibi olmamı nasîb eyle! Beni bu ihsânına kavuştur yâ Rabbî!” duâsından sonra, onun yedi çocuğu oldu. Bunlar, Muhammed, Ahmed, Ali, İbrâhim, İsmâil, İshâk ve Ya’kûb idiler. Herbiri yüksek bir fıkıh âlimi ve müderris olarak yetiştiler. Kendisi de 673 (m. 1274) senesinde kadılık vazîfesi ile birlikte, Beytullah’da Makâm-ı İbrâhim’de imamlık yaptı. Bu bilgiler yine Necmüddîn bin Fehd’in “İttihâf-ül-verâ bi-ahbâr-i ümm-il-Kura” adındaki eserinde ve Fâsî’nin de, “Ikd-üs-semîn fî târih-i beled-illâh-il-emîn” adındaki kitabında nakledilmektedir.”

Muhibbî de şöyle diyor: “Makâm-ı İbrâhim’deki imamlık vazîfesi onlara tahsis edilmişti. Taberî ailesinden gelenlerden başkası, orada imamlık etmedi. Onlardan bu hizmeti görmeye ehliyet kazanan herbiri, yeni bir izne ihtiyâç olmaksızın bu vazîfeyi deruhte ederdi. Eski sultanlar ve yeni şerîfler, onlara bu husûsta mutlak izin vermişlerdi. 1041 (m. 1631) senesinde, burada onlarla beraber imamlık yapmak husûsunda izin istemeye gelen ve uzun bir konuşma yapan bir zâtın isteğini, Şerîf Abdullah bin Hasen hemen red etmişti. Yine bu zamanda Mısır beylerbeyi olan Mehmed Paşa da bu isteği reddetmişti. Bu yüksek hizmet, Taberî ailesine mensûb ehil zâtların elinde bugüne kadar yapılagelmiştir. Ayrıca bu yüksek hizmetin yanında, kadılık, müftîlik, müderrislik, imamlık ve Mescid-i Harem’deki hatîblik vazîfelerini de yürüttüler. Mekke-i mükerremedeki hatîblik; Taberîler, Zâhirîler ve Nüveyriler ailesi arasında birbirine intikal edip durdu. Eski târih kitaplarından öğrenildiğine göre bu husûsta onların en eskisi, Taberîler âilesidir. Muhibbullah-ı Taberî ve Behâüddîn-i Taberî, bu ailenin meşhûr hatîblerindendir. Hatîblik, hemen herkese verilmezdi. Ancak ilim ve neseb bakımından yükselmiş kimselere tahsis edilirdi. 1041 (m. 1631) senesinde, Mekke-i mükerreme hatîbliğine Şeyh Muhammed Menûfî getirilmişti. Mekke vâlisi ve kadısı, buna mâni’ olunca, Şükrüllah Efendi ta’yin edildi. Bu seneden sonra yine Taberî ailesinden yetişenlere verildi. Taberî ailesinden yetişmiş olan hatîblerin takvâ ve vera’ı, fazilet ve iyilikleri çoktu. Hayır ve hasenat işlerinde çok bulunurlardı. Ailenin birbirlerine ülfet ve muhabbetleri çoktu. Çok güzel ve latif şiirler yazarak birbirleriyle mektûplaşırlardı. Aralarındaki bu ülfet, akrabalar arasındaki sıla-i Rahmi hiç terk etmemelerinden ileri geliyordu. Bu husûsta iftihar etmeleri onların hakkı idi. Mekke vâlileri de onları çok severdi. Ba’zıları, onların kızları ile evlenip akrabalık kurmuşlardı. Mekke kadılarından Şihâbüddîn Ahmed bin Cemâlüddîn Muhammed Taberî’nin kızı Zeyneb; 770 (m. 1368) senesinde Mekke vâlisi olan Şerîf Iclân’ın hanımı idi.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-2, sh. 457, 464

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 600

3) El-A’lâm cild-4, sh. 44

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 303

5) Brockelmann Sup-2, sh. 509İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
TÂHİR-İ BEDAHŞÎ

Hindistan’da yaşayan evliyânın büyüklerinden. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinin en önde gelenlerindendir. Önce subay idi. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) rü’yâda verdiği emirle, askerliği bırakarak tasavvuf yoluna girdi. Onbirinci asrın sonlarında vefât etti.

Tâhir-i Bedahşî ilk zamanlar askeriyede çalışıyordu. Askerler kalelerden birini fethetmek için yola çıktıkları sırada, bir gece rü’yâda Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) gördü. Hazret-i Sıddîk-i Ekber, diğer halîfeler ve Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) Resûlullahın huzûr-ı saadetlerinde idi. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) kendisine; “Bu seferden döndükten sonra, sen bu askerin arasından ayrıl! Tasavvuf büyüklerinin sohbetinde bulun” buyurdular. Ebû Bekr-i Sıddîk ( radıyallahü anh ), Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) emri ile kendisine hırka giydirdi. Uykudan uyanınca, askerliği bırakmaya karar verdi. Bu sefer dönüşünde askerler, çalılar ve ağaçlar arasından geçerken, kendisi attan indi ve ağaçların arasına girdi. Emîr eri, abdest bozmağa gittiğini zannetti. Bir müddet bekledi. Tanıdıkları ne kadar aradıysalar, bulamadılar. Tâhir-i Bedahşî, o havâlide bulunan bir çiftçiye rastladı. Kendi elbiselerini ona verip onun elbiselerini giydi ve o memleketteki dervişlerin sohbetine katıldı. Aradan yıllar geçti. Akrabaları onun hayatta olup olmadığını bilmiyorlardı. Tâhir-i Bedahşî, eve gelince durumu hanımına anlattı. Hanımı; “Ben de seninle geleceğim” dedi. Üstüne bir örtü, eline bir âsâ alıp, kocası ile beraber yola çıktı. O memlekette bulunan, gönül sahibi bir âlimin hizmet ve huzûruna kavuştu. Bu zât, kendisine; “Senin nasîbinin Nakşibendî yolunda olan büyüklerden olacağını anlıyorum” dedi. Delhi ve Lahor tarafına gitmesini işâret buyurdu. Bu zamanda o diyarda Hazret-i Hâce Muhammed Bakî (kuddise sirruh) vardı. Cihanı aydınlatan bir güneş gibi idi. Sözlerini duyanlar, o gönüller sultânı büyük âlimin etrâfından ayrılmıyorlardı. Huzûruna kavuşmadan birkaç gün önce, Muhammed Bâkî-billah âhırete intikâl eyledi. Tâhir-i Bedahşî şaşkın bir hâlde kaldı. Allahü teâlânın ihsânı ile İmâm-ı Rabbânî hazretlerine gitmeye karar verdi. Huzûruna gidip talebesi olmak ve hizmette bulunmak ile şereflendi. O yüksek dergâhda canla başla çalıştı. Nasîbi olan her şeye kavuştu. Talebe arkadaşı Hâşim-i Keşmî şöyle anlattı: “İşittim ki, uzun zaman, yalnız iken ve kalabalıkta iken, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek sûretini müşâhade ederdi. Saf ve temiz rûhlu idi. Kendi hâllerini ve keşflerini hazret-i İmâm’a öyle bir eda ile arz ederdi ki, hazret-i İmâm ister istemez tebessüm ederlerdi. Ba’zan hazret-i İmâm’dan yüksek ma’rifetleri dinlerken, öyle bir şekilde; “Evet, öyledir” deyip başını sallardı ki, hazret-i İmâm; “Bu sırlar Mevlânâ Tâhir’e bildirilmiştir, biz ise bunların tercümanıyız” buyururdu. Tecellîye, yüksek hâllere ve cezbeye kavuştuktan sonra, hazret-i İmâm kendisine icâzet (diploma) verdi ve Cunbûr şehrine gönderdi”

Yine Hâşim-i Keşmî anlattı: Hazret-i İmâm, Ecmîr’e teşrîf eylediği günlerde, bu fakîr de hizmetlerinde idim. Bu sırada Mevlânâ Tâhir’den mektûp geldi. Mektûbunda, kendisine talebe gelmediğini yazıyordu. Hazret-i İmâm şöyle buyurdu: “İşin esâsı, hâlleri muhafaza etmek, yapacağı işleri düşünmek, îmân üzüntüsünde, âhıret endişesinde olmaktır. Bu hâlde, her kimi Allahü teâlâ gönderirse, ta’lim ve terbiyesine me’mûr ederse, emre uyarak, Allah için o işle meşgûl olmak lâzımdır.”

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Tâhir-i Bedahşî’ye yazdığı mektûplardan birkaçı:

“Allahü teâlâya hamd-ü-senâ olsun! O’nun sevdiği, iyi insanlara selâmetler olsun! Cunbûr’dan gönderdiğiniz mektûp geldi. Rahatsız olduğunuzu okuyunca, üzüldük. Sıhhat haberini bekliyoruz. Vazifenize çok çalışınız! Hâsıl olan hâlleri bize yazınız! Ey sevgili kardeşim! Bu dünyâ, çalışmak yeridir. Ücret alınacak yer, âhırettir. Sâlih amelleri yapmağa uğraşınız! Bu amellerin en fâidelisi ve ibâdetlerin en üstünü namaz kılmaktır. Namaz, dînin direğidir. Mü’minlerin mi’râcıdır. O hâlde, onu iyi kılmağa gayret etmelidir. Erkânını (ya’nî farzlarını), şartlarını, sünnetlerini ve edeblerini, istenildiği ve lâyık olduğu gibi yapmalıdır. Namazda tumânînete (ya’nî rükû’da, secdelerde, kavmede ve celsede, bütün a’zânın hareketsiz kalmasına) ve ta’dîl-i erkâna (ya’nî, bu dört yerde sükûn ve tumânînet bulduktan sonra, bir miktar durmağa) dikkat etmelidir. Çok kimse bunlara dikkat etmeyip, namazlarını elden kaçırıyor. Tumânîneti ve ta’dîl-i erkânı yapmıyorlar. Bunlara azâblar ve tehdîdler bildirilmiştir. Namaz, doğru kılınınca, kurtuluş ümidi çoğalır. Çünkü, dînin direği dikilmiş olur. Se’âdet-i ebediyyeye uçmak için tayyare elde edilmiş olur.

“Âkıl isen kıl namazı, çün se’âdet tacıdır,
Sen namazı öyle bil ki, mü’minin mi’râcıdır!”

(2. cild, 20. mektûp)

“Akıllı kardeşim. İsmi gibi temiz, olan Molla Tâhir’in kıymetli mektûbu geldi. Kardeşim! Hadîs-i şerîfde; “Allahü teâlânın, bir kulunu sevmemesi, onun fâidesiz şeylerle uğraşmasından anlaşılır” buyuruldu. Bir farzı yapmayıp, bir nafile ibâdeti yapmak da, boşuna uğraşmaktır. Bunun için, ne ile vakit geçirdiğimizi incelemeliyiz. Ne ile uğraşdığımızı anlamalıyız. Nafile ibâdet mi, yoksa farz olan ibâdet mi yapıyoruz? Bir nafile hac yapmak için birçok yasaklar, haramlar işleniyor. İyi düşünmelisiniz! Aklı olana bir işâret yetişir. Size ve arkadaşlarınıza selâm ederim.” (1. cild, 123. mektûp)

“Âlemlerin rabbi olan Allahü teâlâya hamd olsun. Peygamberlerin efendisine salât ve selâm olsun. O’nun temiz Âline ve Eshâbının hepsine iyi duâlar olsun!

Biz fakirlerin, Allahü teâlâya karşı, aşağı ve küçüklük düşüncesi içinde olmamız, herşeyi O’ndan beklememiz, kalbi kırık, hep yalvarıcı ve O’na sığıma olmamız, kulluk vazîfelerini yapmamız, İslâmiyetin dışına taşmamamız, sünnet-i seniyyeye sıkı sarılmamız lâzımdır. Hayırlı işleri yaparken, niyetlerimizi düzeltmeliyiz. Kalblerimizi, dünyâya düşkün olmaktan kurtarmalıyız. Her uzvumuz İslâmiyete teslim olmalıdır. Ayıplarımızı görüp, günahlarımızın çokluğunu düşünüp, Allahü teâlânın intikam almasından korkmalıyız. İyiliklerimizi az görmeli, günahlarımız az olsa da, çok bilmeliyiz. Şöhret sahibi olmaktan, insanlar arasında iyi tanınmaktan çok korkmalı, titremeliyiz. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “Din veya dünyâ işlerinde iyi tanınarak parmakla gösterilmek, bir kimseye zarar olarak yetişir. Bu zarardan ancak Allahü teâlânın koruduğu kurtulabilir” buyurdu. İnsan, niyeti ve işleri, ne kadar hâlis ve iyi olsa da, kendini kusurlu ve kabahatli bilmelidir. Tasavvuf yolunda, ele geçen ni’metlere, hâllere, zevklere güvenmemeli, ne kadar doğru ve İslâmiyete uygun olsalar da, bunlara özenmemelidir. Dîne yaptığı hizmetlere, İslâmiyeti kuvvetlendirmesine ve insanların doğru yola gelmelerine sebep olmasına güvenmemeli ve bunlarla övünmemelidir. Bu güzel işleri, kâfirler ve fâcirler de yapabilir. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Çok olur ki, Allahü teâlâ bu dînini fâcir kimse ile kuvvetlendirir” buyurdu. Dînini öğrenmek, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için gelenleri, arslan ve kaplan gibi zararlı bilmeli, bunun kendi harablığına sebep olmaması için çok korkmalıdır. Talebe gelince, kendinde sevinç duyarsa, bunu küfür ve şirk bilmelidir. Hemen tövbe, istiğfar ederek bu sevinci gidermelidir. Onun yerine korku ve üzüntü yerleşinceye kadar uğraşmalıdır. Hele, talebenin malında gözü olmaktan, ondan fâide beklemekten çok sakınmalıdır. Böyle olursa, talebe istifâde edemez ve pîrin harab olmasına sebep olur. Çünkü, bu yolda, yalnız hâlis din isterler. Zümer sûresinin 3. âyetinde; “Biliniz ki, Allahü teâlâ için olan din, yalnız O’nun için olan hâlis dindir” buyurulmaktadır. Allahü teâlânın katında şirke hiçbir sûretle yol yoktur. Kalbe gelen her sıkıntı ve karartı, tövbe, istiğfar ve pişmanlık ile ve Allahü teâlâya sığınılarak, kolayca giderilebilir. Fakat, bu alçak dünyâ için gelen karartı, leke, kalbi büsbütün karartır, harab eder. Bunu temizlemek çok güç olur. Resûlullahın ( aleyhisselâm ); “Dünyâya düşkün olmak, günahların başıdır” hadîs-i şerîfi çok doğrudur. Allahü teâlâ, bizi ve sizi, dünyâya düşkün olmaktan kurtarsın! Dünyâya düşkün olanları sevmekten ve onlarla arkadaşlık etmekten, düşüp kalkmaktan korusun!

Çünkü o, öldürücü zehirdir, iyi olmaz bir hastalıktır, büyük belâdır ve bulaşıcı hastalıktır. Akıllı kardeşim Şeyh Hamîd, yanınıza gelmektedir. Ondan işiteceğiniz yeni, taze haberlerin kıymetini biliniz. Gerisini, buluşunca bildiririm.” (1. cild, 171. mektûp) Mevlânâ Tâhir Bedahşî’ye yazılan birinci cild, ikiyüzonyedinci mektûbun bir bölümü aşağıdadır:

“Suâl! Evliyânın mahlûklara âit bilgileri, çok vakit yanlış oluyor ve kalbine doğan bilginin tersi hâsıl oluyor. Meselâ, bir kimsenin bir ay sonra öleceğini veya yolcunun geleceğim haber veriyorlar. Bunlar olmuyor. Bunun sebebi nedir?

Cevap: Velînin kalbine gelen bilgi, haber verilen iş, çok defa şartlara bağlı olur. O velî, o ânda, o şartları anlayamaz. O şeyin şartsız olarak, her hâlde meydana geleceğini sanır. Bundan başka “Levh-i mahfûz”da yazılı, ileride olacak bir işi, ârife (ya’nî velîye) gösterirler. Fakat o iş, değiştirilebilen, silinip yeniden yazılabilen şeylerdendir. “Kazâ-i mu’allak” gibidir. Ârif, o işin bir şarta bağlı olduğunu, silinebilecek şeylerden olduğunu anlayamayıp, elbette hâsıl olacağını sanır ve gördüğünü haber verir. Böylece, o iş de, hâsıl olmayabilir, işittiğimize göre, Cebrâil aleyhisselâm birgün, Peygamberimize ( aleyhisselâm ) gelip, bir gencin, yarın sabah, erkenden öleceğini haber verir. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bu gence acıyıp, huzûr-i saadetlerine çağırır. Ne isteği olduğunu sorar. “Bir kız ile evlenmek ve bir de tatlı isterim” der. Emîr buyurup, ikisini de hemen hazırlarlar. Genç, o gece, odasında ailesi ile oturmuş, tatlı yanlarında iken, kapıya bir fakir gelip; “Açım, Allah rızâsı için bir şey verin” der. Genç, tatlının hepsini, fakire sadaka verir. Sabah olunca, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) gencin ölüm haberini bekler. Uzun zaman, haber gelmeyince, birini gönderip sorar. Gencin sağ ve keyf yapmakta olduğunu söylerler. Hayret eder. O sırada, Cebrâil “aleyhisselâm” gelir. Ona sorar. Cebrâil aleyhisselâm; “Gencin tatlıyı sadaka vermesi, gelmekte olan belâyı geri çevirdi” der ve gencin yastığı altında büyük bir yılanı ölü olarak bulurlar. Bu haber, bu fakire hoş gelmiyor. Cebrâil aleyhisselâmın yanılmasını caiz görmüyorum. Yâhud, Cebrâil aleyhisselâmın ma’sûm olması, emîn olması ve hiç yanılmaması vahy şeklinde getirdiği şeylerdedir. Ya’nî Allahü teâlâ tarafından indirdiği şeylerde, yanlışlık ihtimâli yoktur. Bu genç için getirdiği haber ise vahy değildir. Levh-i mahfûzda görüp öğrendiği birşeyi haber vermiştir. Levh-i mahfûzda yazılı şeyler, silinip değiştirilebildiğinden, buradan öğrenilen haberler yanlış olabilir. Allahü teâlâ tarafından getirilen şeylerin ise, yanlış olmak ihtimâli yoktur. Şehâdet ile ihbar arasında fark vardır. İslâmiyette, şâhid olmak kabûl olunur. Haber vermeğe ise güvenilmez.

Kaza, ya’nî Allahü teâlânın yaratacağı şeyler, iki kısımdır: “Kazâ-i mu’allak”, “Kazâ-i mübrem”. Birincisi, şarta bağlı olarak, yaratılacak şeyler demektir ki, bunların yaratılma şekli değişebilir veya hiç yaratılmaz. İkincisi, şartsız, muhakkak yaratılacak demek olup, hiçbir sûrette değişmez, muhakkak yaratılır. Kaf suresindeki; “Sözümüz değiştirilmez” âyet-i kerîmesi, kazâ-i mübremi bildirmektedir. Kazâ-i mu’allak için de, Ra’d sûresinde; “Allahü teâlâ, dilediğini siler, dilediğini yazar” buyurmaktadır. Hocam, Muhammed Bâkî-billah (kuddise sirruh) buyurdu ki: Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî (kuddise sirruh) ba’zı kitablarında buyurmuş ki: “Kazâ-i mübremi kimse değiştiremez. Fakat ben, istersem, onu da, değiştirebilirim.” Bu söze şaşar ve olacak şey değildir derdi. Hocamın bu sözü, uzun zamandan beri, zihnimi kurcalamıştı. Nihâyet, Allahü teâlâ, bu fakiri de, bu ni’meti ihsân etmekle şereflendirdi. Birgün, sevdiklerimden birine bir belâ geleceği, ilham olundu. Bu belânın geri döndürülmesi için, cenâb-ı Hakka çok yalvardım. Bütün varlığım ile O’na sığındım. Korkarak, sızlıyarak çok uğraştım. Bu belânın, Levh-i mahfûzda kazâ-i mu’allak olmadığını, bir şarta bağlı olmadığını gösterdiler. Çok üzüldüm, ümidim kırıldı. Abdülkâdir-i Geylânî’nin sözü hatırıma geldi. İkinci defa olarak tekrar sığındım. Çok yalvardım. Aczimi, zavallılığıma göstererek niyaz ettim. Lütuf ve ihsân ederek kazâ-i mu’allakın iki türlü olduğunu bildirdiler. Birisinin şarta bağlı olduğu, levh-i mahfûzda gösterilmiş, meleklere bildirilmiştir, ikincisinin şarta bağlı olduğunu, yalnız Allahü teâlâ bilir. Levh-i mahfûzda, kazâ-i mübrem gibi görülmektedir ki, bu kazâ-i mu’allak da, birincisi gibi değiştirilebilir. Bunu anlayınca, Abdülkâdir-i Geylânî’nin sözündeki, kazâ-i mübremin, bu ikinci kısım kazâ-i mu’allak olduğunu ve kazâ-i mübrem şeklinde görüldüğünü, yoksa hakîkî kazâ-i mübremi değiştiririm demediğini anladım. Böyle kazâ-i mu’allakı, pek az kimseye tanıtmışlardır. Yâ, bunu değiştirebilecek kim bulunabilir? O sevdiğim kimseye, gelmekte olan belânın, bu son kısım kazadan olduğunu anladım ve Hak “sübhânehu ve teâlâ”nın bu belâyı geri çevirdiği ma’lûm oldu. Allahü teâlâya, bunun için çok şükür olsun! O’na sevdiği ve beğendiği gibi şükürler olsun ve bütün insanların en üstünü ve peygamberlerin sonuncusu olan Muhammed Mustafâ’ya ( aleyhisselâm ), O’na yakın olanların ve Eshâbının hepsine salât, selâm ve tehıyyetler olsun! Allahü teâlâ, O’nu âlemlere rahmet olarak gönderdi. Yâ Rabbî! Kalblerimizi O’nun sevgisi ile doldur. Hepimizi O’nun yolunda bulundur! Bu duâya âmîn diyenlere, Allahü teâlâ merhamet etsin!

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 254, 1076

2) Hadarât-ül-Kuds sh. 340

3) Tezkire-i İmâm-ı Rabbânî sh. 333

4) Zübdet-ül-makâmât sh. 399İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
TÂHİR-İ LÂHORÎ

Hindistan’da yaşayan evliyânın en büyliklerinden. İmâm-ı Rabbânî Ahmed-i Fârûkî Serhendî hazretlerinin halîfelerinden ve çocuklarının hocalarındandır. Büyük bir âlim idi. 1040 (m. 1630) senesinde Muharrem ayının yirmisinde Perşembe günü ellialtı yaşında vefât etti. Kabr-i şerîfi Lâhor’da Meyânî tarafındadır.

Tâhir-i Lâhorî, küçük yaşta memleketindeki âlimlerden zâhirî ilimleri tahsil etmeğe başladı. Hocalarının verdiği dersleri kısa zamanda eksiksiz olarak yapardı. Çok zekî idi. Derslerini dinleyenler onun ileride büyük bir alim olacağını söylerlerdi. Genç yaşta, tefsîr, hadîs, fıkıh ilimlerinde âlim oldu. Büyük âlim Mevlânâ Tâhir-i Lâhorî’nin kalbine tasavvuf yolunda ilerleyip evliyâlıkdan pay almak ve yüksek dereceler sahibi olmak arzusu, ateşi düştü. Allahü teâlânın nihâyetsiz ihsânı, kalbinde bu yolun zevkini hâsıl edince, kendini İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin kapısına attı. Senelerce bu kapıda canla-başla çalıştı, hizmet etti. Kendini, dergâhta bulunan talebe arkadaşlarının en aşağısı olarak görürdü. Çok defa helaların temizliği işinin kendine verilmesini rica ederdi. Nefsini terbiye etmek için çok zor riyâzetler ve şiddetli mücâhedeler çekerek, nefsinin istediklerini yapmayıp istemediklerini yapardı. Öyle ki, bir deri bir kemik kalmıştı. İmâm-ı Rabbânî hazretleri, Mevlânâ Tâhir’i çok sever ona husûsî muâmelede bulunarak ilgi gösterirdi. Oğullarının zâhirî ilimlerde yetişmesi için, Tâhir-i Lâhorî’ye vazîfe verdi. O da hocasının yüksek oğullarını yetiştirmekte, onlara ilim öğretmekte çok uğraştı. Hattâ hazret-i İmâm’ın oğulları buyurdular ki: “Şeyh Tâhir’in bizim üzerimizde o kadar hakkı var ki, ne kadar şükretsek yine azdır. Allahü teâlâ ona bizim tarafımızdan en iyi karşılıklar, hayırlar ihsân etsin!”

Birgün hazret-i İmâm (r.aleyh) buyurdular ki: “Muhammed Yahyâ’yı da Şeyh Tâhir’e teslim etmek isterim. Çünkü, ağabeyleri bu hocanın bereketleriyle ilmi ile âmil oluyorlar.” ilminde çok yüksek mertebeye sâhib olduğu hâlde, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin karşısında edebe mükemmel riâyet ederdi. Hazret-i İmâm’ın, Mevlânâ Muhammed Tâhir üzerindeki heybeti o kadar çok idi ki, yazı ile anlatılamaz.

Birgün hazret-i İmâm, Mevlânâ Tâhir’e İmâm olmasını buyurdu. Mevlânâ’nın yüzünün rengi sarardı. Vücûdu titremeye başladı. Kur’ân-ı kerîmi ezbere bildiği ve derin ilme sâhib olduğu hâlde, hazret-i İmâm’ın heybet ve korkusundan zaman zaman kırâati boğazında düğümlendi.

Bu ta’zimi, hürmeti, edebi sayesinde, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin bakırı altın yapan nazarları ve teveccühleri bereketiyle kemâl ve tekmil mertebesine ulaştı. Nakşibendiyye yolunda kendisine icâzet verildiği gibi, Kâdiriyye ve Çeştî yolunda da talebe yetiştirmesine izin verildi. Hazret-i İmâm, kendisine icâzetname yazıp, taliblerin terbiyesi, yetiştirilmesi için Lâhor’a gönderdi, icâzetnamesi şudur:

“Rahmân ve Rahîm olan Allahü teâlânın ismi ile başlıyorum. Allahü teâlâya hamd ve şükürden, Resûlüne salâtü selâmdan, Allah için insanları selâmet yeri olan Cennete da’vet eden Âline ve Eshâb-ı kirâmına en iyi duâlardan sonra, Allahü teâlânın rahmetine muhtaç bu zavallı kul Ahmed bin Abdülehad Fârûkî Nakşibendî (Allahü teâlâ günahlarımızı mağfiret, ayıblarımızı setr eylesin) derim ki: Kardeşimiz âlim, âmil, fâdıl, kâmil, Şeyh Muhammed Tâhir’e, Allahü teâlâ evliyâsı yolunda ilerlemeyi nasîb etti ve tam bir gayretle yüksek Nakşibendî yoluna girdi. Bu yolda huzûra, müşâhedeye, yakınlığa ve cem’iyyete kavuştu. Nihâyetin içinde bulunduğu hidâyet el verdi. Bu hâller içinde iken bir zaman geçtikten sonra, büyük bir belâya tutulacağını anladım. Öyle ki, doğru yoldan ayrılıp, Ehl-i sünnetten çıkacağı ve bâtıl bir yol tutacağı bana bildirildi. Kendisine bildirdim, bu belânın kaldırılması için, Allahü teâlâya yalvarmam için bana sığındı. Allahü teâlâya tam sığındıktan sonra bu belânın yakında ondan kaldırılacağını anladım. Bunun için Allahü teâlâya hamdettim. Kısa bir zaman sonra benim gördüklerim meydana çıktı. Hattâ doğru yoldan ayrılıp, eğri patikalara saptı, haktan bâtıla kaydı. Öyle ki, tekrar hak yola döneceğinden ümidimiz kesildi. Onu bu bozuk yoldan inâyet ve tevfîki ile çıkarması için Allahü teâlâya tam bir acz ile yöneldim. Bu yolun sanki kapalı olduğu ve bir daha buraya dönmiyeceği anlaşıldı. Aradan epey zaman geçti. Rabbime bir daha sığındım ve ikinci gördüğüm tahakkuk etti. Hakka dönüp, sırât-ı müstakime geldi. Sonra cezbe ve sülûk mertebelerinden kalmış olanları tamamladı ve bu yolun ta’limine ve talebenin terbiyesine ehil oldu. İstihâre ve Allahü teâlâya teveccühden sonra bu icâzetnameyi kendisine verdim. Allahü teâlâdan, istikâmette olmasını ve Resûlullaha tam olarak uymasını bunda sebat etmesini duâ ederim. Şeyh Tâhir, Kadirî ve Çeştî yollarından da büyük pay ve nasîb alınca, talebelere Kadirî’de irâde, Çeştî’de teberrük hırkası vermek için, kendisine icâzet verdim. Allahü teâlâdan ismet ve tevfîk isteriz. Velhamdülillahi rabbil âlemin evvelen ve âhıran vessalâtü vesselâmü alâ seyyid-il-mürselîn dâimen sermeden ve alâ âlih-il-ı’zâm ve eshâbih-il-kirâm.” Mevlânâ Tâhir hazretleri, Lahor’da talebeye faydalı olmakla meşgûl oldu. Lâkin inzivâ ve yalnızlığı seviyordu. Kapıyı herkese açmazdı. Hele zenginlere ve devlet adamlarına hiç açmaz, onlarla görüşmek istemezdi. Ömrünün uzun zamanını bekâr olarak geçirdi. Sonunda, Resûlullahın sünnetini yerine getirmek için evlendi. Senede bir yahut iki senede bir ba’zan da senede birkaç defa hazret-i İmâm’ın huzûruna gider, sohbet ve teveccühlerinin bereketlerinden nasîbini alır, sonra hocalarının izni ile yurduna dönerdi. Bedenen ayrı olduğu zamanlar, hâllerini, makamlarını ba’zı mektûplarla hazret-i İmâm’a arzederdi.

Birgün hazret-i İmâm, mel’ûn İblîsi görüp; “Benim eshâbımdan kime hükmedemezsin” buyurdukta; “Şeyh Tâhir’e, aç olduğu zaman hükmedemem” dedi. Bunun için Şeyh çok çetin riyâzetler ve şiddetli mücâhedeler çekti. Riyâzetin çokluğundan bedeni kurumuş, bir deri bir kemik kalmış idi. Açık keşf ve kerâmetler sahibi idi.

Tâhir-i Lâhori’nin, hocası İmâm-ı Rabbânî hazretlerine gönderdiği, onun yüksek hâllerini anlatan mektûplarından biri şöyledir:

Hizmetçilerinizin en aşağısı Muhammed Tâhir yüksek makamınıza arz eder: O yüksek kapının eşiğinden ayrılıp bu tarafa doğru yola çıkınca, her adımda kendi kendime;

“Ey câhil! Maksûdunu arkada bırakıp da nereye gidiyorsun?” diyordum. Ama ardımdan bir ses; “Yoluna devam et” diyordu. Velhâsıl, çeke çeke bu şehre getirdiler. Bir köşede şaşkın hâlde otururken, aniden Şâh-ı Nakşibend Muhammed Buhârî hazretlerinin rûhâniyeti zâhir oldu. Emr olduğum işi yapmamı söyledi. Onun ve sizin emrinize uyarak, bir müddet taliblerle (talebelerle) meşgûl oldum. Bu arada yüksek kabiliyetli bir genç geldi. Kendisine, meşgûl olması için verdiğim vazîfe ânında, büyüklere olan muhabbet, onun bütün vücûduna yayıldı. Tepeden tırnağa kendisini huzûr ve uyanıklık hâli kapladı. Diğer talibler de, huzûr ve cem’iyyete kavuşuyorlar.

Ba’zı çekemeyenler, yüksek mürşidimize, makamlar hakkında, bilhassa Sıddîk-i Ekberin ( radıyallahü anh ) makamı hakkındaki yazılarınızı söyleyip, kendinden ba’zı şeyler ilâve ederek, hazretinize dil uzattılar. Mevlânâ Hâmid, o mektûbu, derin âlim Mevlânâ Abdüsselâm’a götürdü. Mevlânâ okuduktan sonra, hiçbir şüphe edilecek yeri olmadığını söyledi ve çok hüsn-i zan gösterdi. Çekemiyenlerin, dilleri bağlandı.”

Hadarât-ül-Kuds sahibi der ki: “Şeyh Tâhir-i Lâhori, kendi memleketinin kutbu idi.” Nitekim hazret-i İmâm’ın oğlu Hâce Muhammed Sa’îd hazretleri bildirdiler ki: “Bir gece yatsı namazından önce, Şeyh Muhammed Tâhir, hazret-i İmâm’ın meclisinde bulunuyordu. Hazret-i İmâm, şeyhe hitaben buyurdular ki; “Sizi o memleketin kutbu ettiler” bununla Lâhor’u kasdettiler”.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, Tâhir-i Lâhorî’ye zaman zaman mektûplar yazıp haberleşirlerdi. Bu yazdığı mektûplardan ba’zıları aşağıdadır:

“Allahü teâlâya hamd ederiz. O’nun Peygamberine, Âline ve Eshâbına salât ve selâm ederiz! Kıymetli mektûplarınız, ard arda geldi. Talebenin ilerlemekte oldukları, bizi çok sevindirdi. Bu yolun sonu başlangıçta yerleştirilmiş olduğundan, bu yüksek yola başlayanlarda, sona varmış olanların hâllerine benzeyen hâller hâsıl olur. Bunların, hâllerini, o büyüklerin hâllerinden, ayırmak güçtür. Ancak, keskin, görüşlü ârif ayırabilir. Böyle olunca, hâllerin görülmesine güvenerek, hâl sahibine yol gösterici olarak izin vermemelidir. İzin verilirse, onun zararı, talebelerinin zararından daha çok olur. Belki de, kendini olgun sanarak, ilerlemesi büsbütün durur. Belki de, irşâd sahiblerine hâsıl olan mevkî ve saygı toplamak, onu büsbütün belâya sokar. Çünkü, nefs-i emmâresi, daha îmâna gelmemiştir ve tezkiye bulmamış, temizlenmemiştir. Olan olmuştur. İcâzet, izin verdiğiniz kimselere, tatlılıkla anlatınız ki, böyle izin almak, olgunluğu göstermez. Daha yapılacak çok iş vardır. İşin başında ele geçenler, sondakilerin başlangıca yerleştirilmesindendir. Uygun gördüğünüz nasîhatları yaparsınız. Eksik olduklarını kendilerine bildiriniz. İcâzet vermiş olduklarınızın bu yolu öğretmelerini önlemeyiniz. Belki, sizin nefesinizin bereketi ile, hakîkî rehber olmakla şereflenebilirler. Bu büyük işe başlamış bulunuyorsunuz. Mübârek olsun. Çok çalışınız! Sizin çalışmanız, taliblerin de çalışmalarını arttırır. Vesselâm.” (1. cild, 225. mektûp)

“Allahü teâlâya hamd olsun. O’nun seçtiği ve sevdiği iyi insanlara selâm olsun! Hâfız Behâeddîn ile göndermiş olduğunuz kıymetli mektûp geldi. Bizleri çok sevindirdi. Ne büyük ni’mettir ki, yanınızda olanlar ve sevdikleriniz, bütün güçleri ile, Resûlullah’ın sünnetlerinden bir sünneti diriltmeğe çalışmaktadırlar ve bütün varlıkları ile, kötü ve beğenilmiyen bid’atlerden bir bid’atı yok etmeğe uğraşmaktadırlar. Sünnet ile bid’at, birbirlerinin zıddıdır, tersidir. Birinin bulunduğu yerde, ikincisi bulunamaz, gider. Birini diriltmek, ötekini yok etmektir. Sünneti diriltmek, bid’ati yok eder. Bid’atı diriltmek de, sünneti yok eder. İster hasene, ya’nî güzel desinler, ister seyyie, çirkin desinler, her bid’at, sünneti yok eder. Belki, bir bakımdan güzel denilmiş olabilir. Hiçbir bid’atin kendisi güzel olamaz. Çünkü, Allahü teâlâ, sünnetlerin hepsini beğenir. Sünnetlerin zıddı ise, şeytanın beğendiği şeylerdir. Bugün, bid’atler her yere yayılmış olduğundan, bu sözümüz çok kimseye ağır gelir. Fakat, âhırette, hangimizin doğru olduğunu anlıyacaklardır. İşittiğimize göre, hazret-i Mehdî, hüküm sürdüğü zaman, dîni yayarken ve sünneti diriltirken, bid’at işlemeğe alışmış olan Medine’deki âlim, bid’atı güzel sandığı ve ibâdet olarak yaptığı için, hazret-i Mehdî’nin emirlerine şaşarak; “Bu adam, bizim dînimizi yok etti ve milletimizi öldürdü” diyecektir. Hazret-i Mehdî, bu âlimi öldürecektir. Onun güzel sandığı bid’atin, kötü olduğunu bildirecektir. Bu, Allahü teâlânın ni’metidir. Dilediğine verir. O’nun ihsânı çoktur. Size ve yanınızda olanlara selâm ederim. Çok unutkan oldum. Mektûbunuzu kime verdiğimi hatırlıyamıyorum. Suâllerinize cevap veremediğim için affınızı dilerim. Meyan Şeyh Ahmed-i Garmelî, sevdiklerimizdendir. Size yakındır. Kendisine teveccüh buyurunuz! (1. cild, 255. mektûp)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Zübdet-ül-makâmât sh. 340

2) Hadarât-ül-Kuds sh. 319

3) Tezkire-i İmâm-ı Rabbânî sh. 324İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
TAKIYYÜDDÎN-İ TEMÎMÎ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi ve meşhûr “Tabakât-üs-seniyye fî terâcim-il-Hânefiyye” kitabının sahibi. İsmi, Takıyyüddîn bin Abdülkâdir et-Temîmî ed-Darîrî el-Gazzî el-Mısrî’dir. Ba’zı kaynak eserlerde 950 (m. 1543) senelerinden sonra doğduğu rivâyet edilmektedir. Hanefî âlimlerinin büyüklerinden olup, kadılık hizmetinde de bulundu. Arab edebiyatında üstün bir yeri vardı. Şiirleri ve kasideleri meşhûr olup, pek kıymetlidir. Kıymetli kitaplar yazdı. 1010 (m. 1601) senesi Cemâzil-âhır ayının beşinde Mısır’da vefât etti. Vefâtında 50 yaşları civarında idi. Vefâtının 1005 (m. 1596) senesinde olduğunu bildiren kaynaklar da vardır.

Takıyyüddîn-i Temîmî, daha küçük yaşta ilim tahsiline başladı ve birçok âlimden ilim öğrendi. Çok yerleri dolaşıp, oradaki âlimlerden ders okudu. Bu arada Anadolu’ya da gelip, birçok âlimin derslerinde bulundu. Hocalarının ve kendisinden ilim tahsil eden talebelerinin isimleri, kaynaklarda zikredilmemektedir.

Şemsüddîn-i Hafâcî diyor ki: “Benimle, Takıyyüddîn-i Temîmî arasında sağlam bir sevgi vardı. O, Anadolu’da iken birbirimizle haberleşip mektûplaşırdık.”

Takıyyüddîn-i Temîmî, uzun bir zaman kadılık vazîfesinde bulundu. O, Cizre ve etrâfındaki beldelere kadı olarak ta’yin edilmişti. Onun 979 (m. 1571) senesinde Sultan Üçüncü Murâd Hân zamanında Füvve (veya Konya) şehrinde kadı iken, “Tabakât-üs-seniyye” kitabını tamamladığı, kaynaklarda zikredilmektedir.

Yine Hafâcî, “Reyhâne” adındaki eserinde Takıyyüddîn-i Temîmî’yi çok medhederek diyor ki: “O, önceleri hep ibâdetle meşgûl idi. Zühd ve takvâ sahibiydi. Dünyâ malına ve mevkiine hiç düşkün değildi. Seccadeden başını kaldırmazdı. Sonra kadılık vazîfesine ta’yin edildi. Allahü teâlânın takdîrine râzı olup, lâyık olduğu şekilde kadılık hizmetini yürüttü.”

Eserleri: 1- Tabâkât-üs-seniyye fî terâcim-il-Hânefiyye: En kıymetli eserleri arasında yer alan bu kitabın başında, önce Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin hayatı ve ahlâkı anlatılmaktadır. Sonra İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin ve onun mezhebindeki yüzlerce âlimin hayatı ve menkıbeleri hakkında geniş bilgi verilmektedir. Bu eser basılmıştır. İsimler harf sırası iledir. Bu eser, “Keşf-üz-zünûn”da, “Terâcim-üs-seniyye fî tabakât-il-Hânefiyye” adı ile zikredilmektedir. 2-Tezkire, 3- Haşiyetün alâ şerh-il-Elfiye li-İbn-i Mâlik, 4- Es-Seyf-ül-berrâk fî unuk-ıl-veled-il-âk, 5- Muhtasaru Yetîmet-üd-dehr: Se’âlebî’nin “Yetîmet-üd-dehr” adındaki eserinin muhtasarı, özetidir.

Tabakât-üs-seniyye isimli eserden ba’zı bölümler:

Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkı: Âişe vâlidemize ( radıyallahü anha ) Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) ahlâkı sorulunca, şöyle anlattı: “O’nun ahlâkı Kur’ân-ı kerîm ahlâkıdır. Allahü teâlânın gazâb ettiği şeyden dolayı gazâb eder, O’nun râzı olduğu şeyden dolayı râzı olur, şahsına âit bir şeyden dolayı gazâblanmazdı. Allahü teâlânın emirlerine uyulmadığı, bunlara riâyet edilmediği zaman gazâblanırdı. İnsanların en şecâatlisi, en cömerdi idi. Kendisinden birşey istendiği zaman asla yok buyurmazdı. Evinde dinar ve dirhem olduğu hâlde asla gecelemezdi. Yanında para olup, onu verecek birisini bulamadan akşam olursa, onları muhtaç olanlara vermeden evine dönmezdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) insanların en halimi idi. Bâkire kızlardan daha haya sahibi idi. İbret nazarı ile bakardı. Çok tevâzu sahibi idi. Zengin, fakir, hür, köle herkesin da’vetini kabûl ederdi. Çok merhametli idi. Kedilerin içebilmesi için su kabını temizlerdi. Onlar içmeden su kabını kaldırmazdı. Bunu onlara olan merhametten dolayı yapardı. İnsanların en afifi idi. Eshâbına çok ikram ederdi. Onlar arasında mübârek ayaklarını uzatmazdı. Yer dar olunca onlara yer açardı. Dizi yanında bulunanların dizinden ileri geçmezdi. Eshâbını arayıp sorardı. Hasta olanları ziyâret ederdi. Yanında olmayanlara gıyablarında duâ ederdi. Eshâbı ile beraber bahçelik olan yerlere giderlerdi. Özür dileyenin mazeretini kabûl ederdi. Hak olan husûsta fakir ile zengin, Resûlullah efendimizin huzûrunda eşit idi. Yürürken beraber yürüdüğü kimseyi geride bırakarak öne geçmezdi. Kendileri bir bineğe bindiklerinde, başkası yürüyor ise mutlaka onu da bineğin terkisine bindirirlerdi. Kendisine hizmet edenlere o da hizmet ederdi. Hizmetcilerinden ayrı yemez ve giymezdi.”

Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) Eshâbı ile beraber bir yolculukta bulunuyorlardı. Bu sırada bir koyun kesilecekti. Eshâb-ı Kirâmdan birisi; “Bu koyunu kesmesi bana âit”, diğeri, “Onu yüzmesi bana âit”, bir başkası, “Pişirmek bana âit” dedi. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) de; “Odunu da ben toplarım” buyurdu. O zaman Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm):

“Yâ Resûlallah! Biz senin yerine toplarız” dedikleri zaman, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “(Evet) Biliyorum. Siz benim yerime toplarsınız. Fakat, kendimi sizden farklı görmek istemiyorum. Çünkü Allahü teâlâ, arkadaşları arasında kendisini onlardan farklı ve ayrı gören kulunu sevmez” buyurup, odun topladılar.

Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) oturup kalktığında dâima Allahü teâlâyı zikrederdi. Bir meclisin bulunduğu yere varınca, meclisin en sonuna otururlardı ve böyle yapmayı emrederlerdi. Huzûrunda bulunanlara lâzım gelen muâmeleyi yaparlardı. Huzûrunda bulunanlardan herbiri, Resûlullah efendimizin kendisinden daha kıymetli birisinin olmadığını sanırdı. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), beraber oturdukları kimselerin yanında âcil bir iş olmadan veya onlardan izin almadan kalkmazdı. Hiç kimseye hoşlanmıyacağı bir şekilde muâmele etmezdi. Kendisine yapılan kötülüğe kötülükle muâmele etmezdi. Bilâkis kendilerine yapılan kötülüğü af ederlerdi.

Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) hastaları ziyâret eder, fakir ve yoksulları sever, onlarla birlikte oturur, cenâzelerinde bulunur, hiçbir fakiri fakirliğinden dolayı aşağı görmez, hiçbir güç, kuvvet ve mülk sahibinden; güçlü, kuvvetli ve mülk sahibi olduğundan dolayı korkmazdı.

Ni’met, az bile olsa hürmet ve saygı gösterirdi. Ni’meti kötülemezdi. Hiçbir yemeği ayıplamazdı. Hangi yemek olursa olsun, onu yemek arzusu duyarsa yer, yoksa yemezdi. Yemeği ayıplıyacak sözlerde bulunmazdı.

Komşusunu muhafaza eder, misâfire ikram ederdi. İnsanları tebessüm ve güler yüzle karşılardı. Bütün vakitlerini Allahü teâlânın rızâsına uygun işleri ve lüzumlu işleri yapmakla geçirirdi.

Elbiselerini, ayakkabılarını yamar, ata, katıra ve merkebe binerlerdi. Arkalarına hizmetçisini veya başkalarını bindirirlerdi. Atının yüzünü silerlerdi. Hoşlarına giden birşey olunca; “Elhamdülillahi Rabbilâlemîn” hoşlarına gitmeyen birşey meydana gelince; “Elhamdülillah alâ külli hâl” derlerdi.

Ekseriyetle kıbleye dönerek otururlardı. Allahü teâlâyı çok zikrederdi. Namazı uzatır, hutbeyi kısa okurlardı. Bir mecliste, yüz kerre istiğfar okurlardı. Çok ibâdet etmekten dolayı mübârek ayakları şişerdi.

Pazartesi, Perşembe, her aydan üç gün (13-14-15 günleri) ve Âşûra oruçlarını tutarlardı. (Yalnız Âşûra orucunda birgün evvel ve birgün sonra da oruç tutmak sünnettir. Yalnız Âşûra günü oruç tutmak mekrûhtur) Ekseriya Şa’bân ayında oruç tutardı.

Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) gözleri uyur, fakat kalbleri uyumazdı. Uyurken horlamazlardı. Rü’yâlarında hoşa gitmeyen birşey gördükleri zaman “Hüvallahü lâ şerike lehû” buyururlardı. Yatağına yatacağı zaman; “Rabbi kınî azâbeke yevme teb’asü ibâdeke”, uyandıkları zaman; “Elhamdülillahillezî ehyânâ ba’de mâ emâtenâ ve ileyhinnüşûr” buyururlardı.

Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) zekât kabûl etmezdi. Fakat hediye kabûl eder, ondan yerdi. Hediyeye karşılık hediye verirdi. En tatlı ve lezzetli şeyi yiyeyim diye düşünmezdi. Ba’zan açlıktan mübârek karnına taş bağlardı. Hâlbuki, kendisine yeryüzünün hazîneleri verildiği hâlde kabûl etmemiş, âhıreti tercih etmişti. Ekmekle sirke yerdi. “Sirke ne iyi katıktır” buyurdu. Ne bulursa onu yerdi. Sofraya geleni reddetmezdi. Getirilmiyeni istemezdi. En sevdiği, serin şerbetti. Yaslanarak yemezdi. Yapılan da’vete giderdi. Köle, hür, herkesin da’vetini kabûl ederdi. “Zeytinyağı yiyiniz. Çünkü o mübârek bir ağaçtandır” buyurmuştur. Oturarak içerdi. Üç solukta içer, nefeslerini kabın içine vermezdi. Su dağıtırken, sağında bulunanlardan başlardı.

Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) gümüş yüzük takarlardı. Yüzüklerinde “Muhammedün Resûlullah” yazılı idi.

Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) güzel kokuları severdi. Tiksindirici kokulardan hoşlanmazdı. Yürürken, na’linlerini giyerken, yıkanırken, hülâsa bütün işlerini sağdan yapardı. Aynaya bakarlardı. Ayna, tarak, makas, misvak, iğne ve ipliği yolculuk sırasında yanından ayırmazlardı. Geceleyin uyumadan önce, kalktıktan sonra, zikr yapacağı zaman, sabah namazına giderken ve hacamat yapacağı zaman da mübârek dişlerini üç defa misvak ile temizlerlerdi. Konuşurken ve hattâ latife yaparken hak sözden başkasını söylemezlerdi.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 479

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 91

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 245

4) Keşf-üz-zünûn sh. 152, 385, 394, 1017, 1098, 1099

5) Tabakât-üs-seniyye (Mukaddimesi)

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
TAŞKÖPRÜ-ZÂDE KEMÂLEDDÎN EFENDİ

Osmanlılar devrinde yetişen âlimlerden. Şakâyık-ı Nu’mâniyye ve Miftâh-üs-se’âde adlı eserlerin müellifi Taşköprü-zâde Muhammed Efendi’nin oğludur. 959 (m. 1552) senesinde İstanbul’da doğdu. 1032 (m. 1622) senesinde İstanbul’da vefât etti. Âşıkpaşa Câmii bahçesinde, babasının kabri yanında medfûndur.

İlk öğrenimini babasından aldı. Aklî ve naklî ilimlerde yükseldikten sonra, birçok medreselerde de çeşitli ilimleri tahsil edip, Şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi’nin hizmetine kavuştu. Uzun müddet tefsîr okudu.

976 (m. 1568)’da mülâzim (stajyer) oldu. 984 (m. 1576) senesinde Unkapanı Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Daha sonra aynı medresede baş müderris oldu. Sırasıyla, 990 (m. 1582) senesinde Yeni Ali Paşa Medresesi’ne, 993 (m. 1585)’de Haseki Medresesi’ne, 996 (m. 1587)’de Sahn-ı semân medreselerinden birine müderris olarak görevlendirildi. 998 (m. 1589) senesinde Şehzâde Medresesi müderrisliğine tayin olundu. 999 (m. 1590) senesinde Selanik Medresesi’ne nakledilip, 1001 (m. 1592) senesinde Üsküdar kadılığına getirildi. Bu yer değişikliğine râzı olmadığı anlaşılınca, Kınalı-zâde Hasen Çelebi yerine Haleb kadılığına nakledildi. 1004 (m. 1595) senesinde Şam kadılığına ta’yin edildi. Şam’a geldiği zaman Şam ahâlisine ikram ve iyilikle muâmele etti. İlminin yüksekliği ve yüceliği karşısında o beldenin âlimleri şaşıp kaldılar. 1005 (m. 1596)’de tekrar Haleb kadılığına getirildi. 1007 (m. 1598) senesinde Bursa kadılığına getirildi ise de, aynı sene içinde, Kâhire kadılığına nakledildi. Aynı sene içinde İstanbul Galata kadılığına getirildi. 1008 (m. 1599) senesinde ikinci defa Selanik kadılığına vazîfelendirildi. 1011 (m. 1602) senesinde İstanbul kadılığına terfi ettirildi. 1012 (m. 1603) senesinde Anadolu kadı-askerliğine ta’yin olundu. 1021 (m. 1612)’de Rumeli kadıaskerliğine ta’yin edildi. 1022 (m. 1613) senesinde Gelibolu kadılığına nakledildi. 1024 (m. 1615)’de Bostan-zâde Mehmed Efendi yerine ikinci defa Rumeli kadıaskerliğine getirildi. 1030 (m. 1620) senesinde Sadr-ül-ülemâ oldu. Aynı sene içinde pâdişâh ikinci Osman Hân’ın Lehistan seferine katıldı. Boğdan’a vardıklarında hastalandı, İstanbul’a dönmek üzere yola çıktıklarında, İshakcı denilen yerde vefât etti. İstanbul’a getirilip defnedildi.

Taşköprü-zâde Kemâleddîn Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, bütün güzel huylarla ahlâklanmış faziletli bir zât idi. Necmüddîn el-Gazzî, Kemâleddîn Efendi hakkında şöyle der: “Anadolu’da yetişip de Arapçayı ondan fasih konuşan birini görmedim.” Temiz yaradılışlı, gizli meziyetler ışığı, nûrânî yüzlü kâmil bir zât idi.

Birçok eserleri tercüme ettiği gibi, şiirle de meşgûl olmuştur. Kemâli mahlasını kullanan Taşköprü-zâde Kemâleddîn Efendi’nin târih yazarlığı da vardır.

Eserleri: 1- Mevdûât-ül-ulûm: Babası Taşköprü-zâde Muhammed Efendi’nin yazmış olduğu Miftâh-üs-se’âde adlı eserin Türkçeye tercümesidir, iki cild hâlinde basılmış olan bu eser, Osmanlı-Türk dilinde kitâbiyât ilmine dâir yazılan eserlerin en önemlilerindendir. Mevdûât-ül-ulûm 1313 (m. 1895) senesinde ikdam gazetesi matbaasında basılmıştır. Piyasada mevcûttur. Bu kitabı okuyan, anlayışlı ve insaflı bir kimse; İslâmiyetin yirmi ana ilmini ve bunların kolları olan seksen ilmi, bu ilimlerin âlimlerini ve herbirinin yazdığı kitabları görerek, durmadan yılmadan yazan İslâm âlimlerinin çokluğu ve her birinin ilim deryasına dalmadaki mehâretleri karşısında hayran kalmakdan kendini alamaz. 2- Kehf sûresinin tefsîrine haşiyesi vardır. 3- Risâle-i Hüseyn-i vâ’izî tercümesi, 4- Tercüme-i Târih-i kaht-ı Mısır, 5- İddet-ü eshâb-il-Bidâye ven-Nihâye fî tecridi. Mesâil-il-Hidâye: Sultan İkinci Osman Hân’ın emriyle yazdığı fıkıh ilmine dâir olan ve Hidâye’nin mes’elelerinin tecrid edilerek yazıldığı eseridir. 6- Kasîde-i Bürde’ye yazdığı tahmisi, (Beşleme), 7-Târih-i Saf: Üç bab üzerine tertiplenmiş olup, a- Osmanlılar, b-Abbâsiler, c- Muhtelif hükümdârlar ve ba’zı garîb hikâyelerden bahseder. 8-Tuhfetr-ül-ahbâb: Basılmış olan târihçesidir. 9- Kitâ b-ül-istiâb fî Ma’rifet il-Eshâb tercümesi: Üçbinbeşyüz sahâbînin hâl tercümesini ihtivâ eden bu eser, Sultan Birinci Ahmed Hân’ın emriyle pâdişâh hocası Mustafa Efendi tarafından başlanmış, “H” harfine kadar gelmiş ve ömrü vefa etmediği için yarım kalmıştır. Bundan sonra Taşköprü-zâde Kemâleddîn Efendi devam etmişse de bitirememiştir. 10- Şâhnâme: Sultan İkinci Osman’ın emri üzerine yazmıştır. Yalnız bugün elde mevcûd değildir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 641

2) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 356

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-5, sh. 3882

4) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 347

5) Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi cild-1, sh. 360, 375

6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 22, 1029, 1076İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
VANÎ MEHMED EFENDİ

Hadîs, tefsîr ve fıkıh âlimi, vâ’iz ve hatîb. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) soyundan olup seyyiddir. Aslen Van’ın Hoşab (Bugünkü Güzelsu) kasabasındandır. Babası Vanî Bistâm Efendi’dir. Van’da doğmuş olup, doğum târihi bilinmemektedir. Babasından dolayı Vanî-zâde, kendisi Van’da doğduğu için de Vanî nisbetleri ile meşhûr oldu. 1096 (m. 1685) senesinde Bursa yakınlarında Kestel köyünde vefât edip, orada kendi yaptırdığı câminin girişine defnedildi.

Vanî Seyyid Mehmed Efendi, ilk tahsiline Van’da başladı. Doğunun belli başlı ilim merkezlerini dolaştı. Gence, Karabağ ve Tebrîz gibi ba’zı beldeleri ziyâret edip âlimlerden ilim tahsil etti. Nûreddîn Şirvânî’den Halvetî yolunun tasavvuf bilgilerini aldı. Daha çok tefsîr, hadîs, fıkıh ve târih bilgileri üzerinde çalışan, edebiyat ve belagatta yükselen Mehmed Efendi, Erzurum’da yerleşti. Câmilerde va’z ve nasihatler ederek, insanlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirirdi. Erzurum’da bulunduğu sırada evlenip çoluk-çocuk sahibi oldu. Daha sonra yetişen iki kızından birini talebelerinden Şeyhülislâm Seyyid Feyzullah Efendi’ye, diğerini de, yine talebelerinden Bursa Sultâniyesi müderrislerinden Mustafa Efendi’ye verdi. Bu dâmâdı daha sonra “Vanîdâmâdı” diye tanındı.

Bilgisi ve hitâbetiyle, herkesin hayranlığına mazhar olan Mehmed Efendi, Erzurum beylerbeyi Köprülü-zâde Fâzıl Ahmed Paşa ile sohbet edip, nasihatlerde bulundu. Fâzıl Ahmed Paşa’nın babasının vefâtı üzerine sadrâzam ta’yin olunarak İstanbul’a çağırılmasından sonra Mehmed Efendi’nin nâmı İstanbul’da da duyulmaya başladı. Pâdişâh Dördüncü Mehmed Hân’ın emriyle İstanbul’a çağrıldı. 1072 (m. 1661) senesinde İstanbul’a geldi. Pâdişâh hocası (Hünkâr şeyhi) ve Yeni Câmi’de ilk kürsü vâ’izi oldu. Şehzâde Mustafa’nın da hocalığını yaptı. Pâdişâh vâ’izi olunca, şehzâde Mustafa’nın terbiyesini talebesi ve dâmâdı Feyzullah Efendi’ye bıraktı. Pâdişâh hocası olması dolayısıyle “Şeyh Mehmed” nâmıyla anılmaya başlanan Mehmed Efendi’nin Yeni Câmi kürsüsünden ettiği va’zlar, büyük i’tibâr gördü. Zühd ve takvâsı, dünyâya ehemmiyet vermeyip, Allahü teâlâdan çok korkması, i’tibârını yükseltti. Va’z ve nasihatleri pek te’sîrli oldu. 1076 (m. 1665) senesinde ba’zı sahte tarikatçıların çığırdan çıkan, zaman zaman İslâmiyetin dışına taşan hâl ve hareketlerinin durdurulması için ferman çıkarttı. Babaeski’de hurûfi sapıklarının işgal edip kirlettikleri medreseyi yıktırdı. 1094 (m. 1683) senesinde Sadrâzam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa komutasındaki ikinci Viyana seferine ordu şeyhi olarak katıldı. Seferden sonra Bursa yakınlarındaki Kestel köyüne gönderildi. İstanbul’da boğazda kendi adıyla anılan Vanîköy’de bir câmi ve medrese yaptırdığı gibi, Kestel’de de büyük bir câmi ve mektep yaptırdı. 1096 (m. 1685) senesinde orada vefât etti. Câmi girişinde defnedildi.

Pekçok talebe yetiştiren Vanî Mehmed Efendi, birçok kıymetli eser kaleme aldı. “Arâis-ül-Kur’ân”, “Hülâsat-üt-tefâsir”, “Risâle-i mebde’ vel-me’âd”, “A’mâl-ül-yevm vel-leyl” adlı eserleri ve ayrıca devlet büyüklerine gönderdiği nasihat mektûplarını ihtivâ eden bir münşeâtı vardır. Eserleri çeşitli kütüphânelerde mevcûttur.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Târih-i Râşid cild-1, sh. 483

2) Güldeste-i riyâz-ı irfan sh. 409

3) Osmanlı Müellifleri cild-2, sh. 50

4) Kâmûs-ül-a’lâm sh. 4679

5) Tam İlmihal Se’âdet-i Ebediyye sh. 1081

6) Vekâyi-ül-fudelâ, Üniversite Kütüphânesi, Türkçe Yazmalar Bölümü Nu. 3216, cild-2, vr. 218a

7) Hadikat-ül-cevâmi’ cild-2, sh. 168

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
VEYSÎ (Molla Üveys bin Muhammed Rûmî)

Osmanlılar zamanında yetişen âlim ve şâirlerden. İsmi, Uveys bin Muhammed olup, Veysî ve Molla Üveys isimleri ile tanınır. Şâir Makâlî’nin hemşîre-zâdesidir. Babası Manisa’ya bağlı Alaşehir beldesinde kadı idi. 969 (m. 1561) senesinde Alaşehir’de doğdu. 1037 (m. 1627) senesinde Üsküp’de kadı iken vefât etti. Kabri oradadır.

Hanefî mezhebi âlimlerinden olan Veysî, Muradiye’de Molla Sâlim’in dergâhına devam ederek yetişti. Onun ilim ve feyzinden çok istifâde etti. Anadolu kadıaskeri olan Molla Ahmed Efendi’nin derslerine de devam ederek ilmini ilerletti. İcâzet aldı.

Bundan sonra talebe okutmaya başladı. Mısır’da Benî Hıram beldesine kadı olarak ta’yin edildi. Vezîr Ali Paşa zamanında dîvân kâtibi oldu. Akhisar, Tire, Alaşehir ve Tırhâle gibi beldelerde kadılık yaptı. Ba’zı kazaların mâlî işlerinde müfettiş olarak vazîfe yaptıktan sonra, Siroz kadılığına getirildi.

Vezîr-i a’zam Ali Paşa, Macaristan’a yaptığı sefer esnasında Sofya ovasına varınca, Veysî’yi Orduy-u hümâyûn kadılığına ta’yin etti. Vezîr-i a’zam Ali Paşa bu seferde şehîd olunca, Veysî de bu vazîfesinden ayrılıp İstanbul’a döndü. Dîvân-ı hümâyûn tarafından Rodoscuk kazasına kadı olarak ta’yin edildi. 1013 (m. 1604) senesinde Üsküp kadılığına ta’yin olundu, İki sene sonra Muharrem ayında Sakız kazası kadılığı verildi ise de, birkaç ay sonra tekrar üsküp’teki vazîfesine getirildi. Buna; “Yine Veysî Efendi hâkim oldu şehr-i Üsküp’e (1015)” mısra’ı târih düşürülmüştür. 1015 (m. 1606) senesi Safer ayında Rumeli beldelerinden Tırhâle’ye kadı oldu. İnebahtı, Eğriboz teftiş ve tahsîl-i emval me’mûriyetlerinde de bulunduktan sonra, üçüncü defa Üsküp kadılığına ta’yin olundu. 1032 (m. 1622) senesine kadar Gümülcine kadılığı dâhil çeşitli vazîfelerde bulundu. Bu arada birkaç defa Üsküp kadılığına getirildi. 1034 (m. 1624) senesinde Cemâzil-evvel ayında yedinci defa Üsküp kadılığına getirildi, İki sene sonra ayrıldı. Ayrıldıktan bir sene sonra, Zilhicce’nin ondördüncü günü vefât etti. Nûr dolu kabri Üsküp beldesinin dışındadır.

Veysî Efendi, güzel yazmakta öncü, dîni savunmak ve kelimeleri kullanmakta pek mahir idi. Güzel hasletleri ile kendisini herkese sevdirdi ve kabûl ettirdi. İfâde kabiliyeti fevkalâde idi. Ba’zıları Veysî için; “İlminden şiiri üstün, şiirinden nesri üstün, sohbeti ise nesrinden daha üstün ve güzel idi” demişlerdir.

Üstün yaratılışı, ahlâkının fevkalâde olması ve başka güzel hasletleri kendisinde toplaması sebebiyle, herkes tarafından sevilip sayılan pek kıymetli bir zât idi. Şairliği de çok kuvvetli idi. Şâir Bâkî’nin vefâtından sonra; “Sultân-üş-şüarâ” ya’nî şâirlerin sultânı ünvanı buna verilmiştir. Eline kalem aldığı zaman, hiç düşünmeden ve zahmet çekmeden çok güzel, kafiyeli şiirler yazar, maksadını çok güzel anlatırdı. Fesahat, belagat ve edebî lisânı ile çeşitli eserler te’lîf etmiş olup, ba’zılarının isimleri şöyledir: 1) Hâbnâme (Türkçe), 2) Dürret-üt-tâc fî sîreti sâhib-il-mi’râc (Türkçe):

Buna, Siyer-i Veysi de denir, 3) Düstûr-ül-amel: Bu eserinde islamın beş şartını ve bunların ehemmiyetlerini anlatır. Bu kitap, Şehâdetname-i Veysî ismiyle de tanınır. 4) Fütûh-u Mısır, 5) Ecvibe li-sâhib-il-Kâmûs an i’tirâdâtihî alel-Cevherî, 6) Hediyyet-ül-muhlisîn, 7) Dîvân.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 27

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 228

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4713

4) Sicilli Osmânî cild-4, sh. 619

5) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 425

6) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 713

7) Keşf-üz-zünün sh. 1308, 2042İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
YAĞBUĞ (Muhammed bin Mahmûd)

Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Mahmûd bin Ebî Bekr olup, nisbeti, Venkerî, Sûdânî, Tünbüktî, Vatri ve Magribî’dir. Yağbuğ veya Bağyuğ isimleriyle tanınıp meşhûr oldu. Batı Sudan’ın ortasında, Nijer ırmağı yakınında bulunan Tünbükt şehrindendir. Venker isminde meşhûr bir kabileye mensûbtur. 930 (m. 1524) senesinde doğdu. 1002 (m. 1593) senesi Şevval ayında bir Cum’a günü Tünbükt’te vefât etti.

Fıkıh ve Arabî ilimleri, fakîhayn-ı sâlihayn diye bilinen babası ve dayısının huzûrunda yapan Muhammed Magribî, bundan sonra Tünbükt’te Ahmed bin Sa’îd’den ders aldı. Sonra hacca gitti. Yol esnasında Mısır’a uğradı. Lekânî, Tâcûrî, Şerîf Yûsuf Ermiyûnî ve Muhammed Bekrî gibi zâtların sohbetlerinde bulundu. Onlardan çok istifâde etti. Hacca gidip geldikten sonra yine Ahmed bin Sa’îd’in derslerine devam etti. Hadîs, fıkıh ve usûl ilimlerinde derin âlim oldu.

Muhammed bin Mahmûd, bilhassa fıkıh ilminde yüksek âlim, sâlih bir zât, idi. Çok ibâdet “derdi. Allahü teâlânın sâlih kullarının seçilmişlerinden, ilmiyle âmil olan âlimlerin önde gelenlerinden idi. Çok saf ve tertemiz kalbi vardı. Haya, hasenat, iyilik, ihsân ve hüsn-i niyet sahibi idi. Fakirlerin, garîblerin ve ihtiyâç sahiplerinin yardımlarına koşar, herkese faydalı olmaya gayret ederdi. Kendisi ise, sâde bir şekilde ve sıkıntılı olarak yaşamayı tercih eder, bunu hiç kimseye belli ettirmezdi. Kendi hâlini gizlerdi. Hayır üzere yaratılmış idi. Öyle iyi niyet ve hüsn-i zan sahibi idi ki, istisnasız herkes hakkında iyi düşünürdü. Herhangi bir kimseye karşı kötülük nedir bilmediği gibi, onların ihtiyâçlarını gidermeye koşardı. Hattâ başkalarına faydalı olayım derken, kendisi zarar ve sıkıntı görürdü ve bunların hepsine sabrederdi.

Muhammed bin Mahmûd, insanlar arasındaki anlaşmazlıkları gidermeye gayret eder, aralarını düzeltirdi. İlim öğrenmenin önemi ile ilgili ve ibâdete teşvik edici nasîhatlarda bulunurdu. Bütün vakitlerini bunlar için harcar, evi ile de ilgilenirdi. Tam bir tevâzu sahibi idi.

O zamanda bulunan sâlih bir zât şöyle demiştir: “Âlimler; “Zemzem suyu hangi niyetle içilirse, Allahü teâlâ onu mutlaka nasîb eder” diye bildirmişlerdir. Muhammed bin Mahmûd, çok ders okutmakta, çok ibâdet etmekte, çok güzel ahlâk sahibi olmakta, çok hayır işlemekte ve bu gibi güzel hâlleri kendinde toplamakta ve bunlara devam etmekte öyle sebat, sabır ve tahammül sahibi idi ki, ben zannediyorum ki, o zemzem suyundan içerken bütün bunlara niyet etmiş idi.”

Gayet ağır başlı, vekar ve heybet sahibi, sakin bir zât idi. Edeb ve hayası çok yüksekti. Sabah namazını evvel vaktinde kılar, bu vakitten kuşluk vaktine kadar talebelere ders verirdi. Sonra evine gider, öğle namazı vaktinde tekrar gelir namazı kıldırır, ikindiye kadar ders okutmaya devam ederdi. İkindi namazından sonra başka bir yere gider, akşama az bir zaman kalana kadar orada bulunan talebelere ders verirdi. İnce mes’eleleri çok güzel îzâh eder, anlatırdı. Sorulan suâllere düşünmeden, hemen ve çok güzel cevap verirdi. Akşam namazından yatsıya kadar câmide ders vermeye devam eder, yatsı namazından sonra evine giderdi. Bütün bu gayretlerine rağmen gecenin sonlarında (sabaha karşı) uyanık bulunur, ibâdet ve tâatla meşgûl durdu. Bunu hiç aksatmazdı. Ders haricindeki zamanlarda gayet sakin, hiç konuşmayan bir zât idi. Çok nâdir olmak üzere insanlarla şakalaşır, latife ederdi. Anlayış ve idrâkinin kuvvetliliğinde ve sür’atliliğinde bambaşka bir hâli vardı. Bu yüksek halleriyle tanınmış idi. Muhtasar-ül-Halîl ve başka eserlere haşiye ve ta’likleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 315

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 260

3) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 697

4) El-A’lâm cild-7, sh. 88

5) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 211

6) Neyl-ül-ibtihâc sh. 341İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
YAHYÂ BİN DERVÎŞ EFENDİ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi ve kadıasker. Tekirdağ yakınlarında Malkara kasabasında doğdu. 1013 (m. 1604) senesinde mücavir olarak bulunduğu Mekke-i mükerremeden İstanbul’a deniz yoluyla dönerken, haçlı korsanları tarafından şehîd edildi. Cenâzesi denize bırakıldı.

Gençliğinde lüzumlu ilimleri tahsil ettikten sonra, kırâat ilmi ile meşgûl oldu. Daha sonra Tekirdağ yakınlarındaki Malkara kasabasında Pîr Ali Efendi’nin yaptırdığı Sibyan mektebine muallim oldu. Bir müddet muallimlik yaptıktan sonra, anlayışının kuvvetli, zekâ ve hafızasının güçlü olması sebebiyle, büyüklerinin tavsiyesi üzerine İstanbul’a gidip, medreselerde ilim tahsiline devam etti. Ebüssü’ûd Efendi’nin hizmetine girdi. O mübârek zâtın yanında yetiştikten sonra, çeşitli medreselerde talebelerine ilim öğretti. Sitti Hâtun, Mahmûd Paşa ve Eyyûb Sultan medreselerinde müderrislik yaptıktan sonra, 1000 (m. 1591) senesinde Sahn-ı semân Medresesi’ne, iki sene sonra Yavuz Sultan Selîm Medresesi’ne bir sene sonra Edirne’de Selîmiye Medresesi’ne müderris ta’yin edildi. 1003 (m. 1594) senesinde Sultan Üçüncü Mehmed Hân pâdişâh olunca, Mekke-i mükerreme kadılığına ta’yin edildi. Bu vazîfede iken hünkâr şeyhi oldu. Daha sonra Anadolu kadıaskeri, aynı sene Rumeli kadıaskeri oldu. 1006 (m. 1597) senesinde emekli oldu. 1010 (m. 1601) senesinde tekrar Mekke-i mükerreme kadısı oldu. İki sene bu vazîfede kaldı. Bir sene de Mekke-i mükerremede ibâdetle meşgûl olup, deniz yoluyla İstanbul’a gitmek için bir gemiye bindi. Gemi denizde korsanların saldırısına uğradı. Yahyâ Efendi de kâfirlere karşı kahramanca çarpıştı. Birçok yerinden yaralanıp şehîd oldu.

Yahyâ Efendi, iyilikseverliği, mahlûkâta karşı şefkat ve merhameti, sağlam i’tikâdı, temiz kalbi ile tanınırdı. Gündüzleri devamlı oruç tutar, gecelerini ibâdetle kıymetlendirirdi. Eline geçenle kanâat eder, daha fazlası için uğraşmaz; “Hazırının şükrünü eda edemiyorum, fazlasını ne yapayım” derdi. Bir defasında da; “Bu dünyâ bahçesi, sıkıntı dikenleri ile dolu ekip-biçilen bir tarla gibidir. Hergün bir dikenin batıp acıtmaması tasavvur edilemez” buyurdu.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 520İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
YAHYÂ EFENDİ

Osmanlı devletinin yirmiyedinci şeyhülislâmı. İsmi Yahyâ olup, Şeyhülislâm Bayram-zâde Zekeriyyâ Efendi’nin oğludur. Annesi Rukiyye hanımefendidir. 961 (m. 1554) senesinde İstanbul’da doğdu. 1053 (m. 1644) senesi Zilhicce ayının sekizinci gecesi İstanbul’da vefât etti. Fâtih Sultan Mehmed Hân Câmii’nde cenâze namazı kılınıp, babasının Çarşamba’daki türbesine defnolundu. Türbesi, Kovacı Dede mezarlığının karşı tarafında idi. Orada Dâr-ül-hadîs Medresesi de vardı. Fâtih Câmii’nden gelip Çarşamba’ya giden cadde, Kovacı Dede kabristanlığı ile şeyhülislâmların gömülü bulunduğu etrâfı duvarla çevrili mezarlığı birbirinden ayırır idi. Bilâhare yolu genişletmek için Zekeriyyâ Efendi ile Yahyâ Efendi’nin mezarları yıkılıp yola çevrildi. Halk şeyhülislâmların mezarlarından çıkan kemik parçalarını hürmetle toplayıp, yolun karşı tarafındaki Kovacı Dede’nin mezarının yanıbaşına defnettiler. Bu sebeble her iki şeyhülislâmın mezarlarından bugün iz dahî kalmamıştır. Kovacı Dede kabristanlığı da, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın kovacıbaşısı medfûn olduğu için bu isimle anıldı. Mezarlık, vaktiyle çok genişti.

Yahyâ Efendi ilk tahsilini âlim bir zât olan babasından yaptı. İlim ve feyz aldı. Devrin büyük âlimi Abdülcebbâr-zâde Derviş Mehmed Efendi’den de dersler alarak bilgisini genişletti. Arabça ve Farsçayı mükemmel öğrendi. Genç yaşında âlimler arasına girdi. Şeyhülislâm Ma’lül-zâde Mehmed Efendi zamanında Vâlide Medresesi’ne müderris oldu. Daha sonra kadılık vazîfesiyle Edirne, Haleb ve Şam’da bulundu. Bu vazîfeleri müteakip 1012 (m. 1603) senesinde İstanbul kadılığına ta’yin edildi. İlmi, fazileti ve dirâyetiyle herkesin takdîrini kazandı. Anadolu kadıaskerliği ve altı ay sonra da Rumeli kadıaskerliğine getirildi. Tâc-üt-tevârih müellifi Hoca Sa’düddîn Efendi’nin oğlu Şeyhülislâm Mehmed Es’ad Efendi makamından çekilince, 1031 (m. 1622) senesinde şeyhülislâmlığa ta’yin edildi. O sırada 69 yaşında idi. İlk şeyhülislâmlık müddeti bir sene dört ay ondört gün sürdü. 1034 (m. 1625)’de ikinci defa şeyhülislâmlık makamına getirildi. Bu da altı sene, sekiz ay ondokuz gün sürdü. 1043 (m. 1634) senesinde üçüncü defa şeyhülislâmlığa ta’yin edildi. Son vazîfesi 1053 (m. 1643) târihine kadar devam etti. Üçüncü şeyhülislâmlık müddeti on sene, bir ay yirmibir gündür.

Yahyâ Efendi din ve devlet için büyük hizmetlerde bulundu. Çok doğru ve faziletli bir zât idi. Ömrünü, iyiliği öğretmek kötülükten sakındırmakla geçirdi. Yirmi seneye yakın fetvâlar verip herkesin müşküllerini çözüp kolaylaştırdı. Dürüst karakterli, ilmi, irfanı, adâlet ve ihsânı ile devrinin “Ebüssü’ûd”u vasfını kazandı. Âlim, faziletli, edîb, şâir bir zâttı. Şiirlerinde Nef’î’yi ve üslupta Şâir Bâkî’yi andırırdı. Zamanının çoğunu Sultan Dördüncü Murâd Hân ile geçirirdi. Pâdişâh kendisine; “Baba” diye hitab ederdi. Gerek sultanlar yanında gerekse halk arasında pek rağbet ve hürmet gördü. Vefâtında bütün İstanbul halkı dükkânlarını kapayarak cenâzesine iştirâk etti. Mübârek cenâzesini taşıyıp bereketlendiler.

Yahyâ Efendi’nin din ve hukuk ilimlerinde derin bilgisi vardı. Çok cesur idi. Zamanındaki devlet adamlarına, hattâ sultanlara, emr-i ma’rûfda bulunup yol gösterirdi. Birçok hatalı işin yapılmasına mâni oldu.

Yahyâ Efendi, Sultan İkinci Osman Hân, Sultan Dördüncü Murâd Hân, Sultan Birinci İbrâhim Hân devirlerini yaşadı. Revân ve Bağdad seferine katıldı. Pâdişâhın yanından hiç ayrılmadı.

Yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Muhsin-i Kayserî’nin Ferâiz manzûmesine şerhi, 2- İbn-i Kemâl’in Nigeristân’ının tercümesi, 3-Dîvân, 4- Kasîde-i Bürde tahmisi, 5-Mecmûa-i Fetâvâ isimli hukuk kitabı, 6-Sultan İkinci Osman Tarihçesi. Fetvâları, “Fetâvâ-i Zekeriyyâ Efendi” isimli eserde toplanmıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 46

2) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 467İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
YAHYÂ ŞÂVÎ

Fıkıh, kelâm, tefsîr ve nahiv âlimi. İsmi, Yahyâ bin Muhammed bin Muhammed bin Abdullah bin Îsâ olup, lakabı Ebû Zekeriyyâ’dır. 1030 (m. 1621) senesinde Milyân’da doğdu. 1096 (m. 1685) senesinde Hacca giderken gemide vefât etti. Gemiyi; “Re’su Ebî Muhammed” denilen yerde durdurup, Yahyâ Şâvî’yi oraya defnettiler. Vefât haberi Mısır’a ulaşınca oğlu Îsâ gelip babasının cenâzesini oradan Mısır’a nakletti. Büyük Karâfe denilen yerde, Mâlikî büyüklerinin bulunduğu kısma defnedildi.

Yahyâ Şâvî, Milyân ve Cezayir’de; Allâme Muhammed Ebhelûl, Cezayir müftîsi Şeyh Sa’îd, Ali bin Abdülvâhid Ensârî, Şeyh Mehdî ve daha başka birçok büyük ve sâlih âlimlerden ders aldı. Bu âlimlerden, hadîs-i şerîf, fıkıh ve daha başka ilimlere dâir nakillerde bulundu. Bu hocaları kendisine icâzet verdiler.

Yahyâ Şâvî’nin çok kuvvetli hafızası vardı. 1074 (m. 1663) senesinde hacca gitti. Hac farizasını eda ettikten sonra Kâhire’ye döndü. Kâhire’nin ileri gelen âlimleri Yahyâ Şâvî’den istifâde etti. Yahyâ Şâvî de, Şeyh Sultan Şemsüddîn Bâbilî, Nûreddîn Şebrâmelîsî gibi Kâhire’nin önde gelen âlimlerinden rivâyette bulundu. Bu âlimler Yahyâ Şâvî’ye kendilerinden rivâyet etmesi husûsunda icâzet verdiler.

Ebû Zekeriyyâ Yahyâ, Câmi-ül-Ezher’de ders verdi. Burada ilim ve fazileti ile tanındı. Devlet erkânı yanında kıymet ve i’tibâr sahibi oldu. Yahyâ Şâvî burada da ilim öğrenmeye, âlimlerden ders almaya devam etti. Burada Muhtasarı Halîl’i ve Murâdî’nin Elfiye şerhini, Akâid-i Senûsî’yi ve şerhlerini, İbn-i Arafe’nin mantığa dâir olan Şerhu Cemel-il-Hâncî’sini okudu. Daha sonra Anadolu’ya gitmek üzere yola çıktı. Yolculuğu sırasında Şam’a uğradı. Benî Ümeyye Câmii’nde Şam âlimleri ile görüştü. Şam’dan İstanbul’a geçen Yahyâ Şâvî, burada çok izzet ve ikram gördü. Sadr-ı a’zam Köprülü-zâde Fâzıl Ahmed Paşa, Yahyâ Şâvî’ye çok hürmet gösterdi. Yahyâ Şâvî, âlimlerin sultanın huzûrunda yaptıkları derslerde bulundu. İstanbul’da ilminin çokluğu ile meşhûr olan Yahyâ Şâvî, bir süre sonra tekrar Mısır’a döndü. Mısır’da iken, Eşrefiyye, Süleymâniyye ve başka medreselerde müderrislik yaptı. Daha sonra tekrar İstanbul’a gitti. Vezir-i a’zam Kara Mustafa Paşa, Yahyâ Şâvî’yi evinde misâfir ederek çok ikramda bulundu. Yahyâ Şâvî daha sonra tekrar Mısır’a gitti. Burada vakitlerini ders vermek ve eser yazmakla geçirdi.

“Ta’rîf-ül-halef bi ricâl-is-selef” kitabının yazarı Ebü’l-Kâsım Muhammed Hafnâvî şöyle anlatır: “Ben, Yahyâ Şâvi İstanbul’a geldiği zaman fakir birisi idim. Ondan arkadaşlarımla beraber bize ders vermesini istedim. Yahyâ Şâvî de bu teklilimizi kabûl etti. Ben ve çeşitli beldelerden gelen arkadaşlarım ondan ders aldık. Beydâvî tefsîrinden Fâtiha sûresini Usâm’ın Beydâvî tefsîrine yaptığı haşiyesi ile beraber, belagatta Muhtasar-ül-me’ânî’yi Hafîd haşiyesi ile beraber, Hatâî, Elfiyye ve Şerh-üd-Devvânî alel akâid-il-adûdiyye’nin bir kısmını okuduk. Sonra bizim hepimize nazm hâlinde yazdığı icâzetlerimizi (diplomalarımızı) verdi.”

Yahyâ Şâvî’nin yazmış olduğu eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Hâşiyetün alâ Ümm-ül-berâhin lis-Senûsî, 2- Nazm-ı lâmiyetin, 3- Şerh-üt-teshîl li İbn-i Mâlik fin-nahvi, 4-Kurret-ül-ayneyn fî cem-il-beyn min ilm-it-tevhîd, 5- En-Neyl-ür-rekîk.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 227

2) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 486

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 533

4) El-A’lâm cild-8, sh. 169

5) Târih-ul-Halef cild-1, sh. 190

6) Brockelmann Sup-2, sh. 420

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
YÂR MUHAMMED KADÎM TALKÂNÎ

Hindistan’da yasayan evliyânın büyüklerinden. (İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebeleri arasında Yâr Muhammed isminde bir kimse daha vardı ki, sonra talebe olmuştu. İkincisine; “Cedîd” ya’nî yeni ismi verildi. Yâr Muhammed Cedîd, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Mektûbât-ı şerîfinin birinci cildini toplamakla şereflendi.) Yâr Muhammed Kadîm onbirinci asrın sonlarında vefât etti.

Yâr Muhammed Kadîm, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine çok hizmet ederek teveccühlerine kavuştu. Gecelerini Kur’ân-ı kerîm okuyarak, namaz kılarak, cenâb-ı Hakkın ismini anarak hep ibâdetle geçirirdi. Gündüzleri de oruç tutardı. Çok murâkabe eder, Allahü teâlânın mahlûkları hakkında tefekküre dalardı. Haramlardan ve bid’atlerden aslandan kaçar gibi sakınır, şüpheli korkusuyla mübahların dahî fazlasını terkederdi. Yüzü çok güzel olup, görenler hayran kalırdı. Birgün arkadaşı Hâşim-i Keşmî hazretlerine; “Yüzümün güzelliği ve sakalımın düzgünlüğü için şükrediyorum. Sahralarda gezdiğim zamanlar, halktan kim beni görürse hemen salavât-ı şerîfe okur” dedi.

Yâr Muhammed Kadîm, hocasından izin alarak tam bir fakirlik ve garîblik içerisinde Haremeyn-i şerîfeyni ziyârete gitti. Bu bereketli seferden dönüşte Hâşim-i Keşmî’ye; “Kâ’be-i muazzamanın Rükn-i yemâni tarafında Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek nûrunu gördüm. O’nun lezzet ve tatlılığından kendimden geçtim. Kendime geldiğimde tuhaf bir hâlde idim. İnsanlar etrâfıma toplanmışlar hayretle bana bakıyorlar, bir taraftan da; “Bu kimse herhalde mecnûndur” diyorlardı. Benim lisân-ı hâlim, senin şu beytine uygun idi:

“Bin Leylâ çadırdan çıkarsa eğer,
Dağ ve sahralar mecnûn olsa, değer.”

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, Yâr Muhammed Kadîm’e icâzet vererek, insanların Cehenneme düşmekten kurtulmasına vesile olmasına izin verdi. Mektûbât’ın birinci cildinde 117 ve 211. mektûplarını Yâr Muhammed Kadîm’e yazdı. Birinci cild, yüzonyedinci mektûp şöyledir:

“Mevlânâ Yâr Muhammed bizi unutmamış. Kalb, çok zaman his organlarına bağlıdır. Duygu organlarından uzak olanlar, kalbden de uzak olur. Hadîs-i şerîfde; “Göz görmeyince, gönülden de uzak olur” buyuruldu. Bu hadîs-i şerîf, kalbin duygu organlarına bağlı bulunduğu mertebeyi göstermektedir. Tasavvuf yolunun nihâyetine varılınca, kalbin his organlarına bağlılığı kalmaz. Hisden uzak olmak, kalbin yakın olmasını bozmaz. Bunun içindir ki, bu yolun büyükleri, başlangıçta ve yolda olanların, olgun bir rehberin yanından ayrılmalarına izin vermemişlerdir. “Birşeyin hepsi yapılmazsa, hepsini de elden kaçırmamalıdır!” Bu söze uyarak, bulunduğunuz yolu değiştirmeyiniz! Uygunsuz kimselerle arkadaşlık etmekten, elden geldiği kadar sakınınız! Meyan şeyh Müzzemmil’in yanınıza gelmesini, saadete kavuşmanızın başlangıcı biliniz! Onun sohbetinde, yanında bulunmayı büyük ni’met biliniz! Vakitlerinizin çoğunu onun yanında geçiriniz! Çünkü, kendisi, ele az geçen ni’metlerdendir. Vesselâm.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hadarât-ül-Kuds sh. 343

2) Tezkire-i İmâm-ı Rabbânî sh. 340

3) Zübdet-ül-makâmât sh. 392İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
YAYABAŞI-ZÂDE (Hızır bin İlyas bin Abdülvehhâb)

Osmanlılar zamanında yetişen hadîs ve fıkıh âlimlerinden. İsmi, Hızır bin İlyas bin Abdülvehhâb’dır. Yayabaşı-zâde ismiyle tanınır. İstanbul’da Eyyûb Sultan semtinde doğup yetişti. Doğum târihi bilinmemektedir. Osmanlı ordusunda bulunup, Allah yolunda gazâ etmenin faziletine dâir va’z ederdi. Sultan Üçüncü Mehmed Hân ile gittiği Eğri seferinde, Tabur cenginde, 1005 (m. 1596) senesi Rebî’ul-evvel ayının yirmisekizinci günü şehîd oldu. Cenâzesini İstanbul’a getirmek istediler ise de, gördükleri bir rü’yâ üzerine, Tatar Pazarcığı beldesinde, Dülbend-zâde Câmii avlusunda defnettiler.

Yayabaşı-zâde, çocukluğunda yeniçeri ocağına kayıtlı iken orada verilen ders esnasında ilim öğrenme istidâdının fazla olması dikkatleri çekti. Bunun üzerine ilmiye sınıfına geçti. Ma’lûl-zâde Nakîb Efendi’den ders almağa başladı. Zâhirî ilimlerdeki tahsilini bu zâtın huzûrunda tamamladıktan sonra, o zamanda bulunan Halvetiyye büyüklerinden Vişne Efendi’nin sohbetlerine devam etti. Tasavvufta yüksek derecelere kavuştu. Kendisine yeniçerilerin orta mescidinde vâ’izlik vazîfesi verildi. Orada yeniçerilere va’z ve nasihat etmeye başladı. 980 (m. 1572) senesinde Üsküdar’da Şemsi Paşa’nın; câmi, dâr-ül-hadîs ve tekkesinde vâ’iz ve muhaddîs (hadîs âlimi) oldu. Tekkenin başına geçip, talebeleri tasavvuf yolunda yetiştirmeye başladı. Üsküdar’da onüç sene vazîfe yaptı.

Dâr-üs-saâde ağalarından (İstanbul vâlilerinden) Mehmed Ağa, Fâtih’te Çarşamba ile Draman arasında kendi ismi ile Mehmed Ağa Câmii ve câminin avlusu yanında sebîl, câminin karşısında da Halvetî tekkesi, dâr-ül-hadîs ve çifte hamam yaptırmıştı. Bunların inşâatı 993 (m. 1585) senesinde tamamlanınca, Yayabaşı-zâde Hızır Efendi buraya gelerek yerleşti. Dâr-ül-hadîs’de, hadîs dersleri vermeye başladı. Burada talebelere fâideli olmakta iken Sultan Üçüncü Mehmed Hân, Eğri seferine çıktı. Orduyu va’z ve nasihat ile takviye etmesi için Yayabaşı zâde Efendi’yi de beraber götürmek istedi. O da Allahü teâlânın dînini yaymak niyetiyle sefere katılmayı kabûl etti.

Sefere çıkmadan evvel, kendisinin olan Beydâvî tefsîrini talebelerinin büyüklerinden Bosnalı Hüseyn Efendi’ye gönderip; “Mütâlâa ettikçe bize duâ etmeyi unutmasın” dedi. Bundan sonra pâdişâh ile birlikte sefere çıktı. Yol boyunca askeri çok güzel bir şekilde muharebeye hazırladı. Muharebe esnasında, kendisi de, kalabalık düşman karşısında büyük kahramanlıklar gösterdi. Nihâyet şehîd oldu. Şehîd olduğunda mübârek vücûdunda birçok kılıç ve mızrak yarası vardı.

Talebelerinin büyüklerinden olan Bosnalı Hüseyn Dede, Yayabaşı-zâde’nin üstün hâllerini, kerâmetlerini uzun uzun anlatırdı.

Rivâyet edilir ki, Yayabaşı-zâde Hızır bin İlyas Efendi’nin, talebesi Hüseyn Dede’ye gönderdiği Beydâvî tefsîri cildli değil, nüshalar hâlinde idi. Tefsîrin bir kısmı Yayabaşı-zâde’nin va’z çantasında kalmış idi. Şehîd olan Yayabaşı-zâde’nin va’z çantasını bütün aramalara rağmen muharebe meydanında bulamamışlardı. Bundan epey müddet geçtikten sonra hiç tanımadığı bir kimse Hüseyn Dede’ye gelerek, tefsîrin noksan olan ve kaybolan cüz’ünü getirdi ve; “Ben bu cüz’ü size ulaştırmaya me’mûr edildim” dedi. Sonra da gözden kayboldu. Açıp baktıklarında, sahifelerin ba’zı yerlerinde kan izleri görüldü. Böylece muharebeye gitmeden evvel Beydâvî tefsîrini Hüseyn Dede’ye göndermesinin hikmeti anlaşıldı. Bu cüz, Tatar Pazarcığı beldesinde muhafaza edilerek, senelerce o civarda bulunan müslümanlar tarafından ziyâret edilmiştir.

Hızır bin İlyas Efendi, dînimizin emirlerine uymakta ve bu emirleri yaymakta çok gayretli idi. Kalbindeki îmân aşkı ve insanlara olan merhameti sebebiyle, bütün ömrünü insanların saadete kavuşmalarına vesile olmak için harcadı. Bütün gücü ile, insanların Ehl-i sünnet i’tikâdında olmaları ve bu yolda ilerlemeleri için çalıştı. Çok gayret ederek, va’z ve nasihatleri ile insanlara hizmet etti. Va’z ve nasihatlerinde, her söylediğini kalbden gelerek ve ihlâs ile söylerdi. Riyadan, gösterişten uzak olduğu için sözleri çok te’sîrli olur, dinliyenleri cezbederdi. İlim ve irfan âşıkları onun sohbetinde, va’zlarında bulunmak için can atarlardı.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sicilli Osmanî cild-2, sh. 279

2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 464İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
YAYABAŞI-ZÂDE (Hızır bin İlyas bin Abdülvehhâb)

Osmanlılar zamanında yetişen hadîs ve fıkıh âlimlerinden. İsmi, Hızır bin İlyas bin Abdülvehhâb’dır. Yayabaşı-zâde ismiyle tanınır. İstanbul’da Eyyûb Sultan semtinde doğup yetişti. Doğum târihi bilinmemektedir. Osmanlı ordusunda bulunup, Allah yolunda gazâ etmenin faziletine dâir va’z ederdi. Sultan Üçüncü Mehmed Hân ile gittiği Eğri seferinde, Tabur cenginde, 1005 (m. 1596) senesi Rebî’ul-evvel ayının yirmisekizinci günü şehîd oldu. Cenâzesini İstanbul’a getirmek istediler ise de, gördükleri bir rü’yâ üzerine, Tatar Pazarcığı beldesinde, Dülbend-zâde Câmii avlusunda defnettiler.

Yayabaşı-zâde, çocukluğunda yeniçeri ocağına kayıtlı iken orada verilen ders esnasında ilim öğrenme istidâdının fazla olması dikkatleri çekti. Bunun üzerine ilmiye sınıfına geçti. Ma’lûl-zâde Nakîb Efendi’den ders almağa başladı. Zâhirî ilimlerdeki tahsilini bu zâtın huzûrunda tamamladıktan sonra, o zamanda bulunan Halvetiyye büyüklerinden Vişne Efendi’nin sohbetlerine devam etti. Tasavvufta yüksek derecelere kavuştu. Kendisine yeniçerilerin orta mescidinde vâ’izlik vazîfesi verildi. Orada yeniçerilere va’z ve nasihat etmeye başladı. 980 (m. 1572) senesinde Üsküdar’da Şemsi Paşa’nın; câmi, dâr-ül-hadîs ve tekkesinde vâ’iz ve muhaddîs (hadîs âlimi) oldu. Tekkenin başına geçip, talebeleri tasavvuf yolunda yetiştirmeye başladı. Üsküdar’da onüç sene vazîfe yaptı.

Dâr-üs-saâde ağalarından (İstanbul vâlilerinden) Mehmed Ağa, Fâtih’te Çarşamba ile Draman arasında kendi ismi ile Mehmed Ağa Câmii ve câminin avlusu yanında sebîl, câminin karşısında da Halvetî tekkesi, dâr-ül-hadîs ve çifte hamam yaptırmıştı. Bunların inşâatı 993 (m. 1585) senesinde tamamlanınca, Yayabaşı-zâde Hızır Efendi buraya gelerek yerleşti. Dâr-ül-hadîs’de, hadîs dersleri vermeye başladı. Burada talebelere fâideli olmakta iken Sultan Üçüncü Mehmed Hân, Eğri seferine çıktı. Orduyu va’z ve nasihat ile takviye etmesi için Yayabaşı zâde Efendi’yi de beraber götürmek istedi. O da Allahü teâlânın dînini yaymak niyetiyle sefere katılmayı kabûl etti.

Sefere çıkmadan evvel, kendisinin olan Beydâvî tefsîrini talebelerinin büyüklerinden Bosnalı Hüseyn Efendi’ye gönderip; “Mütâlâa ettikçe bize duâ etmeyi unutmasın” dedi. Bundan sonra pâdişâh ile birlikte sefere çıktı. Yol boyunca askeri çok güzel bir şekilde muharebeye hazırladı. Muharebe esnasında, kendisi de, kalabalık düşman karşısında büyük kahramanlıklar gösterdi. Nihâyet şehîd oldu. Şehîd olduğunda mübârek vücûdunda birçok kılıç ve mızrak yarası vardı.

Talebelerinin büyüklerinden olan Bosnalı Hüseyn Dede, Yayabaşı-zâde’nin üstün hâllerini, kerâmetlerini uzun uzun anlatırdı.

Rivâyet edilir ki, Yayabaşı-zâde Hızır bin İlyas Efendi’nin, talebesi Hüseyn Dede’ye gönderdiği Beydâvî tefsîri cildli değil, nüshalar hâlinde idi. Tefsîrin bir kısmı Yayabaşı-zâde’nin va’z çantasında kalmış idi. Şehîd olan Yayabaşı-zâde’nin va’z çantasını bütün aramalara rağmen muharebe meydanında bulamamışlardı. Bundan epey müddet geçtikten sonra hiç tanımadığı bir kimse Hüseyn Dede’ye gelerek, tefsîrin noksan olan ve kaybolan cüz’ünü getirdi ve; “Ben bu cüz’ü size ulaştırmaya me’mûr edildim” dedi. Sonra da gözden kayboldu. Açıp baktıklarında, sahifelerin ba’zı yerlerinde kan izleri görüldü. Böylece muharebeye gitmeden evvel Beydâvî tefsîrini Hüseyn Dede’ye göndermesinin hikmeti anlaşıldı. Bu cüz, Tatar Pazarcığı beldesinde muhafaza edilerek, senelerce o civarda bulunan müslümanlar tarafından ziyâret edilmiştir.

Hızır bin İlyas Efendi, dînimizin emirlerine uymakta ve bu emirleri yaymakta çok gayretli idi. Kalbindeki îmân aşkı ve insanlara olan merhameti sebebiyle, bütün ömrünü insanların saadete kavuşmalarına vesile olmak için harcadı. Bütün gücü ile, insanların Ehl-i sünnet i’tikâdında olmaları ve bu yolda ilerlemeleri için çalıştı. Çok gayret ederek, va’z ve nasihatleri ile insanlara hizmet etti. Va’z ve nasihatlerinde, her söylediğini kalbden gelerek ve ihlâs ile söylerdi. Riyadan, gösterişten uzak olduğu için sözleri çok te’sîrli olur, dinliyenleri cezbederdi. İlim ve irfan âşıkları onun sohbetinde, va’zlarında bulunmak için can atarlardı.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sicilli Osmanî cild-2, sh. 279

2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 464İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ZÂKİR-ZÂDE ABDULLAH EFENDİ

Anadolu’da yetişen büyük velîlerden. İsmi Abdullah bin Şa’bân’dır. Mahlası Bîçâre’dir. Doğum târihi ve yeri bilinmemektedir. 1068 (m. 1657) senesinde İstanbul’da vefât etti. Kabri Üsküdar’daki Karaca Ahmed mezarlığının ilerisinde bulunan Miskinler kabristanındadır.

Zâkir-zâde Abdullah Efendi, Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerinin talebelerinden Ahmed Efendi’den ilim ve tasavvuf yolunun edebini öğrendi.

Tahsilini tamamladıktan sonra, insanları doğru yola sevketmek için Manisa’ya gitti. Sonra İstanbul’daki Zeyrek Câmii’nde va’z ve nasihat etmekle vazîfelendirildi. Daha sonra Ali Paşa dergâhına şeyh olarak ta’yîn edildi. Salı günleri Üsküdar Şeyh Câmii’nde ve Fâtih Câmii’nde va’zlar verirdi. Konuşma ve hitâbet kabiliyeti çok yüksek idi. Tasavvuf yolunun ince mes’elelerinden bahsederdi. Va’zlarına uzaktan ve yakından çok sayıda kimseler gelirdi. Onun zamanında evliyâya dil uzatan çok idi. Zâkir-zâde Abdullah Efendi birgün kürsîye çıkıp, tenkid edenleri de ikna edecek tarzda beliğ bir va’z verdi. Şeyh Osman Fadl ve Selâmi Ali Efendi yetiştirdiği büyük talebelerindendir. Abdullah Efendi’nin çok güzel ilâhileri vardır.

İsmâil Hakkı hazretleri, “Silsilename”sinde, Zâkir-zâde Abdullah Efendi hakkında şöyle anlatmaktadır: “Zâkir-zâde Abdullah Efendi, İstanbul’da Ali Paşa dergâhında Şeyh, Fâtih ve Şehzâde câmilerinde Salı vâ’izi idi. Zeyrek’de bulunan ve kiliseden câmiye çevrilen Zeyrek Câmii’nin yanındaki medresede otururlardı. Ba’zan da dergâhında ikâmet ederdi.” Bir şiiri:

İlâhî fazl ve lütfunla bana bir feth-i bâb eyle,
Eriştir vahdet-i zâta kavlin ni’mel-meâb ile.

Vücûdum nüshasın yazdın, yed-i kudretle çün Yâ Rab!
Senin zât u sıfatından, ibâret bir kitap eyle.

Senin âşıkların alsın, ziyamı üf tâbımdan,
Hilâl-i kalbini yarıp, alarak mâhitâb eyle.

Kabûl eyle kulun Bîçârenin hacetini lutf et.
Kerîmen mahz-ı fazlınla onu sen kâm-yâb eyle.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-3, sh. 27İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ZEYNEL’ÂBİDÎN AYDERÛSÎ

Yemen’de yetişen evliyânın büyüklerinden ve tefsîr âlimi. İsmi, Ali bin Abdullah’tır. 984 (m. 1576) senesi Zilhicce ayında Yemen’in Terim şehrinde doğdu. 1041 (m. 1631) senesinde vefât etti. Vasıyyeti üzerine vefât ettiği gün techizi yapıldı. Cenâze namazını kardeşinin oğlu Abdürrahmân Sekkâf kıldırdı. Cenan Beşşâr’daki babası için yapılan türbeye defnedildi. Sultan Abdullah bin Ömer de, Zeynel’âbidîn Ayderûsî’nin cenâzesinde bulundu. Cenâzesi çok kalabalık oldu.

Zeynel’âbidîn Ayderûsî, küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Babasının terbiyesinde yetişti. Mes’eleleri çok çabuk anlar ve kavrardı. Babasının huzûrunda oturmaz ayakta dururdu. Zeynel’âbidîn Ayderûsî, zâhirî ve bâtınî ilimleri babasından öğrendi. Babası ona tasavvuf hırkası giydirdi. Zeynel’âbidîn Ayderûsî ayrıca, Şeyh Zeynüddîn bin Hüseyn, Seyyid Celîl Abdürrahmân, Abdürrahmân bin Muhammed bin İsmâil, Abdürrahmân bin Ali, Abdürrahmân bin Muhammed ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. İlim tahsilinden sonra, ders vermeye başladı. Tefsîr dersleri verdi. Ders aldığı hocalardan bir cemâat istifâde etmek için onun derslerine gelir, dinlerlerdi. Hocası Abdürrahmân Berûm, büyük bir âlim olmasına rağmen kitabını alır, Zeynel âbidîn Ayderûsî’nin derslerini dinlemeye gelirdi.

Zeynel’âbidîn ömrünün sonlarına doğru tıb ilmi ile meşgûl olup, bu ilimde söz sahibi oldu. Asrındaki ilim ve fazîlet sahipleri, onun ilim meclisinde toplanırdı. Zeynel’âbidîn Ayderûsî, onlara ancak keskin zekâ sahiblerinin hâlledebileceği konuları anlatırdı. Tefsîr, hadîs ve tasavvuf mevzûlarını açık, kolay ve anlaşılır bir şekilde ortaya koyardı. Çok nâdir ve duyulmamış lügat ve nahiv mes’elelerini bilirdi. Onun yazmış olduğu pekçok eserleri kaynaklarda yazılmakta ise de, eserlerinin isimleri belirtilmemektedir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 166İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ZEYYÂD

Mısır’da yetişen Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali bin Yahyâ’dır. Lakabı Nûreddîn’dir. Zeyyâd diye meşhûr olmuştur. Doğum yeri ve târihi kesin olarak bilinmemekte olup, 1024 (m. 1615) senesi Rebî’ul-evvel ayının beşinde Cum’a gecesi Kâhire’de vefât etti.

Zamanın âlimleri olan Şihâbüddîn Ahmed bin Hamza er-Remlî, Şihâbüddîn Âmiret-ul-Berlîsî, İbn-i Hacer el-Heytemî, Nûreddîn Ali Tantedâî, Ezher Medresesi müderrislerinden Ârif-i billah Şihâbüddîn el-Bülkînî gibi zâtlardan aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Şihâbüddîn Hamza er-Remlî’den “Muvattâ” okudu.

İmâm-ı Kastalânî’nin Mevâhib-i Ledünniyye adlı eserini Ebü’l-Hasen el-Bekrî’den okudu. İmâm-ı Süyûtî’nin Câmi-us-sagîr’ini, Seyyid Şerîf Cemâlüddîn’den okudu. 952 (m. 1545) senesinde Mısır’da Şeyhülislâm Bedreddîn el-Gazzî ile karşılaşıp, onun ilim meclisinde bulundu. Aklî ve naklî ilimlerde yüksek derecelere ulaşıp şöhreti her tarafta duyuldu. Ezher Medresesi’nde ders vermeye başladı. Zamanındaki âlimlerin en yükseği oldu. Ders ve ilim meclisinde zamanındaki büyük âlimler dahî hazır bulunur, edeble onun huzûrunda halka meydana getirirlerdi. Onlar kendi aralarında; “Filan kimse birinci tabakadandır, filan kimse ikinci tabakadandır, filan kimse üçüncü tabakadandır” diyerek onun yanındaki derecelerini söylerlerdi. Ders esnasında her biri bu dereceye uygun olarak otururlardı. Ba’zıları uzun müddet ilim tahsil edip sohbetlerinde bulunmuşlardı. Bunlardan birisi Allâme Sâlim eş-Şibşîri’dir. Sâlim eş-Şibşîri onunla baba-oğul gibi idi. İkisinin arasında son derece muhabbet vardı. Sâlim eş-Şibşîri, hocasının sağlığında vefât etti. Vefâtından sonra Zeyyâd, derslerinde onu hatırlayıp yüksekliğini ve kıymetini anlatırdı. Dersi dinleyenler bir yerde takılıp cevap veremedikleri zaman onu hatırlar; “Sâlim’in ölümü bizi yordu” diye âh çekerdi. Burhan el-Lakânî, Nûreddîn el-Halebî, Nûreddîn el-Echûrî, Şemseddîn eş-Şevberi, Şemseddîn el-Bâbilî, Şihâbüddîn Kalyûbî, Abdül-Berr el-Echûrî, Âmir-üş-Şibrâvî, Şihâbüddîn Hafâcî gibi zâtlar da ondan ilim öğrenip istifâde eden kimselerdendir.

Taybersiyye Medresesi’nde Receb, Şa’bân ve Ramazan aylarında usûl okutur, müslümanların suâllerine cevap vermekle ve fetvâ ile meşgûl olurdu. Dersi bitirdiği zaman fetvâ makamının yakınında bir dükkanın kapısı önünde oturur, daha sonra Ezher Câmii’nde İmâm olup namaz kıldırır idi. İlim öğretmekle meşgûl iken Kâhire’de vefât etti.

Ali bin Yahyâ Zeyyâd aklî ve naklî ilimlerde yüksek âlim, ilmiyle âmil, fazilet ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Zamanındaki âlimlerin en yükseği idi. İrfan sahibi de olan Zeyyâd, hayâtını ilim öğrenmek, öğretmek ve Allah adamlarıyla birlikte bulunmakla kıymetlendirirdi. Birçok yüksek hâller ve kerâmetler sahibi idi. Bir defasında ba’zı akrabâlarını ziyâret etmek üzere, bulunduğu yerden ayrıldı. Akrabalarının yanına vardığı zaman onlar kuyunun başında kova ile su çekiyorlardı. Onu görünce heyecanlandılar, ellerindeki su çektikleri kova kuyuya düştü. Buna akrabaları çok üzüldüler. Ali bin Yahyâ Zeyyâd hazretleri kuyunun başına vardı. Zahmetsiz olarak, eğilmeden kuyudan kovayı aldı ve akrabalarına verdi.

Birçok kıymetli eserleri olan Ali bin Zeyyâdî’nin Minhâc şerhine yazmış olduğu haşiyesi, âlimler arasında çok kıymetlidir. Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden Abdülkerîm-i Rafîî’nin, “Muharrer” adlı eserini şerh etmiştir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hulâsat-ül-eser cild-3, sh. 195

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 260

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 754

4) Keşf-üz-zünûn sh. 1613, 1876

5) İzâh-ul-meknûn cild-2, sh. 443

6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1090

Bugün 450 ziyaretçi (1115 klik) kişi burdaydı!

Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?

Ücretsiz kaydol