MEVLÂNÂ'NIN ÜSLÛBU, METODU ve EDEBİYATIMIZDAKİ YERİ

Mevlâna Celâleddin er-Rûmî hazretleri üzerinden asırlar geçmiş olmasına rağmen o, bugün bile bizi duyuyor, dinliyor, hislerimizi paylaşıyor ve problemlerimize çareler sunuyor gibi bir aşkınlığın sesi-soluğu durumunda. O, geçmişte yaşamış biri; ama yedi asır sonra dahi halâ içimizde dipdiri.. ziyasını Hazreti Ruhu Seyyidi'l-Enâm (aleyhi ekmelü't-tehâyâ)'dan alan ve günümüze kadar değişik dalga boyundaki tayflar hâlinde her, yana yayan bir nur adam

1. Mevlânâ Kimdir?

Mevlânâ Celâleddîn Rûmî (1207-1273); Doğuda ve Batıda, bir bilgin, mütefekkir, mutasavvıf, eğitimci, dil ustası ve büyük bir şair olmanın yanı sıra, gönül ehli ve aşk rehberi olarak da tanınan büyük bir şahsiyettir. Hayalinin genişliği, hislerinin coşkunluğu, tabiatı tasvirdeki gücü, bilgisi, inceliği ve samimiyeti onun belirgin vasıflarını oluşturmaktadır.

Mevlânâ’nın bütün ömrü, başlangıçta öğrenmek, faziletler elde etmek, nefsini yenmek ve hakikate ulaşmak için çalışmakla; maddi ve manevi ilimleri elde ederek, faziletlere sahip olduktan ve Şems ile karşılaştıktan sonra vecdli bir devre geçirerek hakikate ulaştıktan sonra da erenlere hizmet, sâlik ve tâlibleri irşad etmek ve hakikati yaymakla geçmiştir.

Hayatı bu kadar dolu ve hareketli geçen Mevlânâ, aynı zamanda, Sevgili hasretini acı acı duyan, şiirlerinde ağırlıkla O’nun güzelliğini ve özelliğini işleyen, O’na kavuşmanın hasretini dile getiren aşk ve çile adamıdır.

Mevlânâ, “Mutlak Varlık” olarak adlandırdığı Allah’a bilgi, tefekkür, sanat, heyecan ve bunların hepsinden üstün bir aşk yoluyla varmak isteyenlerin en büyüklerindendir. 

O, entelektüel boyutuyla evrensel benlik düzeyine çıkıp, herkesle, her şeyle sonsuz birleşmeyi arasa da, dinine bağlı, kendisini Kur’ân hakikatlerine ve Hz. Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem) sevgisine adamış, bu adanmışlığı insan ve doğadakiler ile tatlı bir şekilde birleştirmeyi başarmış bir sevgi ve gönül adamıdır.

Her günde farklı bir zevk bulan, her günün düşüncesinde farklı izlenimler yakalayan Mevlânâ, dinamik ve iyimser bir felsefe yanlısıdır.

O, insanı, hayatı ve daha genel boyutuyla varlığı anlama ve anlamlandırmada; varlığın Allah ile sıcak, samimi ve içten ilişkiye sokulmasında ve bunu yaparken de insana nefsini tanıtmasıyla, ona aşkını fark ettirmesiyle, insanlar arası sevgi ve barışı işlemesiyle örnek bir kişiliktir. 

Mevlânâ, dinin statik olan kalıp tarafını değil, dinamik olan özünü tanıtan, onun bu yönünü ön plana çıkaran bir düşünürdür. 

Buna benzer özellikleri ve güzelliklerinden dolayı Mevlânâ’nın eserleri ve fikirleri çok geniş bir alana ve mekana yayılmış, gerek Doğu gerekse Batıda çok sayıda insanı derinden etkilemiştir. O, bu gücü ve etkisine rağmen, kendi adına birçok parlak merasimler düzenlense de, henüz hakkıyla anlaşılamamıştır.

Mevlânâ’nın, Hakk’a olan aşkını, yaratıklara olan sevgisini, bilgi ve felsefesini sade bir üslûpla anlatmaya çalıştığına şahit oluruz. Sanatı sanat için değil de halkın anlaması için kullanan Mevlânâ’nın, konuşmasıyla yazması, şiiriyle nesri arasında bir üslûp birliği görürüz. Onun her eserinde, samimi, inandırıcı, heyecanlı ve içli bir üslup hâkimdir. Ancak onun rubailerinde yakaladığı üslûbu, diğer nazım ve nesir çeşitlerinde sürdürdüğü üslûba göre biraz daha zordur. Bunun için, îcaz sanatına fazla yer verilen bu rubailer farklı yorumlara gayet açıktır. Onun gazelleri lirik, orijinal mâna ve mazmunları içerir. Bu gazellerinde o, irfan, hikmet, aşk temalarını kendine yakışan şâirâne ibarelerle süsler. Fakat o, bu süslemeyi büyük bir sadelik içerisinde yapar. Bundan dolayı bu gazeller, okuyana yüce bir hâl, derin bir coşkunluk hissi verir.

Mevlânâ’nın eserlerinde göze çarpan en bâriz özellik külfetsizliktir. O gayet akıcı bir üslûp ve sade bir anlatım yolu benimsemiştir. Eserlerindeki ibarelerin inceliği, sözlerinin güzelliği ile okuyucuyu büyülemeyi başarmıştır. Anlatacaklarını zekice, coşkulu ve sade bir şekilde dile getirir. 

Mevlânâ’nın çok tatlı ve yumuşak bir söyleyiş tarzı vardır, ama, özellikle cahil ve gafillere seslenirken, üslûbu bazen sertleşmekte hatta, bazen de sözünü sakınmamaktadır.

Dinleyiciyi uyanık tutmak, dikkatini arttırmak, konuya vakıf olmasını sağlamak gâyesiyle olmalı ki yer yer “aşağılık adam!”, “aşağılık nefis!”, “a murdar!”, “a akılsız şaşı!”, “beyni kokmuş kişi!” “şeytanın kuzusu”, “şeytanın maskarası” şeklinde hitaplar kullanır. Bazen de sevecen bir üslûpla, “güzelim”, “babam”, “civanım”, “ey ulu kişi” şeklinde seslenmektedir. 

Celâleddin Rûmî, Mesnevî’sinde, bazı terimleri mecâzî anlamda kullanmaktadır. Sözgelimi, taklit düzeyinde kalıp hakikate ulaşamamış şeyhi, “köy” kelimesi ile tanıtmaktadır.1 O, bazen Allah’ı “Padişah” kavramı ile niteler. Bunlara benzer terimlerin Mevlânâ’nın literatüründe hangi anlamda kullanıldığı bilinmezse, onun edebe, ahlâka, dîni ölçülere ters düştüğü zehabına kapılmak mümkündür.

Mevlânâ’da, bazı paradoksal ifadelerle karşılaşırız ki bunları, hem dilin imkânlarının sınırlı oluşuna, hem yaşadığı yoğun dini tecrübenin özelliğine, biraz da yanıklığına ve pervasızlığına bağlayabiliriz.

Mevlânâ, dilin meramı anlatmadaki acziyet ve imkânlarının sınırlılığından şikayetçi olmasına ve bunun gereği olarak bazı mecazî ve paradoksal ifadeler kullanmasına ya da sükûtu tercih etmesine rağmen, konunun geniş çevrelerce rahat bir şekilde anlaşılması için özen göstermiştir: “Biz de” diyor Mevlânâ, “sözü herkesin anlayacağı, kavrayacağı ölçüde söylüyoruz. Çünkü Peygamber, ‘İnsanlarla, onların akılları nispetinde konuş.’ buyurmuştur.”2 Sık sık temsillere ve somut örneklere başvurması da3 onun bu prensibe uymasının bir sonucudur. Mevlânâ’nın

“Her ne kadar Hintçe söylüyorsam da aslım Türk’tür” ifadesindeki “Hintçe”den maksadı, “anlaşılması güç gibi görünen şeyler söylüyorum”u anlatmak istemesidir. “Aslım Türk’tür” sözleri ile de, “Benim dediklerimi siz karanlık görüyorsunuz ama öyle değil; benim aslım aydınlıktır; ben açık söylerim” demek istediği ileri sürülmüştür.4

Mevlânâ, düşüncelerini açıklarken, âyetlere sıkça başvurmakta, hadislerden bolca örnekler getirmektedir. Mecâzi anlatımlara yer verdiği gibi, anlatılan konunun rahat anlaşılması için, teşbihlere de çokça başvurur. Tabiattan, çeşitli hayvanlardan, böceklerden, birçok âletten, günlük hayattan, tarihten.. somut örnekler vererek konuyu, sade bir anlatımla anlaşılır kılmaya çalışır. Verdiği örnekler gayet rahat anlaşılacak sadelikte olup ikna edici ve birçoğu öğüt verici niteliktedir. Yine o, aşk hikâyelerine, efsanelere, mesellere, Arapça ve Farsça manzum parçalara, meşhur mutasavvıfların ve büyüklerin sözlerine, ârifâne nükte ve hikâyelere, halkın inanç ve törelerine sıkça başvurarak konuyu sadeleştirmekte, ona açıklık ve akıcılık kazandırmaktadır.

Mevlânâ, konuları anlatırken konuşmaları yer yer soru-cevap şeklinde sürdürür. Bu teknik, meselenin anlaşılması ve muhatabın ikna edilmesinde önemli rol oynamaktadır. Bazen, konu dışına çıktığı da görülür.

O, her ne kadar dilin imkânlarının sınırlı olduğundan sızlanarak kendisini sıkça “sus”maya zorlasa da, söylediklerinin rahat bir şekilde anlaşılması için birtakım çabalara girişir. Bunu yaparken birtakım benzetmelerde bulunarak bazı kavramları tanıtır ve açıklar. Yine o, aynı amaçla, basit fakat düşündürücü, özellikle de derin keşf ve tahlil gücünü gösteren deliller getirir, örnekler verir. Anlatmak istediği şeyi açıkça ortaya koymaya çalışır, hatta yer yer gülünç ve müstehcen sayılabilecek hikâyeler bile söylemekten çekinmez. Zira Mevlânâ, bu tür anlatımın etkili olacağının bilinciyle, nükteleri keskin bir kılıca benzetmektedir.5

Mesnevî’de bir olay anlatılırken yer yer araya başka hikâye veya olaylar da girmekte daha sonra ise tekrar önceki olayın anlatımına dönülmektedir. Kendisine sıkça sükûtu telkin eden Mevlânâ’yı, halkı aydınlatma ve onlara bilgiler aktarma sorumluluğunun ve belki de aşk dolu yüreğini onlara açma niyetinin ağır basmasından dolayı, bu telkinde bulunmaktan ve kendisini konudan konuya atlamaktan alıkoyamamaktadır.

Mevlânâ’nın sohbet, şiir, nesir ve mektuplarında, bilgi ve düşünce yönünden bir bütünlük hemen göze çarpar. Onun hiçbir eserinde, bir başka eserindeki fikriyle ters düştüğü görülmez.

Mevlânâ, açıklamaları ve verdiği örnekleriyle genelde insanın, özelde ise eşya ve tüm varlıkların Allah ile olan ilişkisini açıklamayı hedeflemekte, dünya ve âhiret birliğinin-dirliğinin yolunu anlatmaya çabalamakta; hakkı görmenin, hakla olmanın, yakîne ermenin yolunu göstermeye çalışmaktadır. Binaenaleyh, onun eserlerindeki, özellikle Mesnevî’sindeki birçok açıklama ve anlatılan olaylar, sonuçta Allah’ın lütuf, rahmet ve güzelliğini hatırlatarak insanı ebedî saâdet ve ilahî rahmete ulaştırma hedefine hizmet etme gâyesini taşımaktadır. Zaten o, Mesnevî’nin son cildinde bu eserini, “manevî deliller”i içeren bir kitap olarak tanıtır.

Mevlânâ, bu delillerin dile getirmek istediği alanın, yer yer duyular âlemini aştığını ifade eder. O, bu duyular üstü âlemden bahsetmenin ve dolayısıyla onu anlamanın zorluğunu zaman zaman dile getirir: “Fakat bu tabiat âleminin ötesinde öyle haberler, öyle bilgiler vardır ki, bu canlar, o meydanda cansız bir hâle gelirler.”6 Bazen o, verdiği örneği beğenmez de “Bu örnek de sudan oldu, hiç uymadı. Fakat duygu âleminde bundan güzel bir örnek de bulunmaz!”7 der.

Kısacası Mevlanâ, birtakım manevî ince sırları halkın anlayamayacağı veya yanlış anlayabileceği yahut onların hazmedemeyeceği endişesiyle, açıklamaktan kaçınmaktadır: Daha doğrusu o, her şeyi, her zaman, her yerde ve herkese açmak istemez. “...Sonra, söylenmesi imkânsız olan başka bir şey daha var ki, onu konuşmak için hem zaman ve mekân, hem de dost ister.”8

Bazen de anlattığı bir konunun çok uzamasından korkup, “... bu sözün sonu gelmez”9, “... kendine gel artık, bu sözün sonu yoktur”10, “sözü uzatmak ayıbından korkuyorum”11, “gel de sözü kısa keselim”12, diyerek o bahsi orada kesip, başka bir meseleye geçmektedir. Bu hususta onun Dîvân’ında göze çarpan en belirgin şey, bendlerin sonunu genelde “sus!” diye bitirmesidir. Bu durumu, çok yoğun bir mistik tecrübe yaşayan Mevlânâ’nın bu yoğun duygusunu dile getirmesinin zorluğuna, hazmedilememe endişesine, bu tecrübeyi, bu mistik hâli ve duyguları ifade etmede dili yetersiz görüşüne, bazen de susarak hâl diliyle söylemenin daha uygun olacağını benimsemiş olmasına13 ve benzeri sebeplere bağlayabiliriz.

Yerine ve konusuna göre de bazen o, sükût etmek istemezcesine coşarak her şeyi apaçık sayıp dökmeye başlar.14

4. Sanatı

Mevlânâ’nın şiir ve sanattaki gücü dünyaca tartışmasız bir şekilde kabul edilmiştir. Doksan bini aşkın beyit söylemiş olan Mevlânâ’da, can sıkıcı, sakat veya cansız sayılabilecek doksan tane beyit aransa bulunmaz. Bu bolluk, düzgünlük, sınırsızlık, onun insan ve cihan ötesi ilâhi âlemle sürüp giden dostluğunun bir delilidir.

Mevlânâ, mümkün olan en basit ifade tarzını seçmiştir. Çünkü onun maksadı “anlaşılır olmak”tır. Geniş kitlelere kadar da inmek istediği için olmalıdır ki o, hikâyeler, mecazlar ve sembollerden yararlanmıştır. Onun, mecaz, sembol, kinaye, hikâye ve tiplemelere başvurmasının bir nedeni de kelimelerin, kendi düşüncelerini ve ruhunun sırlarını ifade etmede yeterli olmadığıdır. Klasik mecazların yanı sıra, kendi icadı olan sayısız teşbih ve istiareler de şiirlerine ayrı bir zenginlik katmaktadır.

Rûmî, kendi şiir dili de dâhil olmak üzere, dilin eksik veya kusurlu olduğunun farkındadır. Onun, vezin, kâfiye, nazım gibi şekli kayıtlardan bazen şikayet etmesi hem âdettir hem de benzeri görülmemiş güçte olan duygu, seziş ve ilhamlarını ne kadar geniş ve mükemmel de olsa mısralar hâlinde söylemenin çaresizliğini can evinden hissetmesindendir.15 “... Yanıma gelen yâranın sıkılmaması, üzülmemesi için o kadar gönül almaya çalışıyorum ve onları meşgul etmek, oyalamak için şiir söylüyorum. Yoksa ben nerede, şiir söylemek nerede?!..”16

Mevlânâ’nın sanattaki gücü şu üç sebebe bağlanabilir: 

1. Başta Kur’ân ve hadis olmak üzere halk hikâyeleri, atasözleri, vecizeler ve çok dikkat sarf edilerek oluşturulan kendi gözlemleri olmak üzere çok zengin malzemeye dayanması. Şiirlerindeki şaşırtıcı şumullülük de bunlardan kaynaklanmaktadır. Bu saydıklarımız içerisinde Kur’ân, onun en zengin kaynağını oluşturur. 

2. Edebiyat geleneğini iyi bilmesi, ondaki sanat ve inceliklere vâkıf olması hatta hitâbî oyunlara ve anlatım bozukluklarının hepsine büyük bir sanat gücüyle hakim olması.

3. Gazel ve rubâilerinin çoğunda görülen cezbe ile kontrolü, akıl ile sarhoşluğu uzlaştırması.

İrfan ve aşk gerçeklerini kendine yakışan şâirâne ibareler ve söz gelişleriyle süsler. Bu gazellerde geçen redifler ve tekrarlar onun sanatına ayrı bir çekicilik, güzellik ve güç katar. Bunlar sadece şiirdeki bütünlüğü sağlayan formel birer faktör ve süs olmayıp, mesajı ve sembolizmi güçlendiren etkili bir anlam aracıdır. Onun şiirlerinde geçen “Ey âşıklar, ey âşıklar”, “gel, gel”, “can, can”, “sus, sus”, “ağla, ağla” gibi tekrarlar Kur’ân’a benzemeye çalışma17; ses uyumu, dinlendirme ve melodiyi sağlama; anlamı pekiştirme ve dikkat çekme gibi gâyelerle yapılmıştır. 

Şiirin bir aşk işi olduğu bütün sınırsızlığı ile Mevlânâ’da görülür. Şiirin büyük bir kültür, geniş bir bilgi, kelime ve deyim dağarcığı ve de söz ustalığı gerektirdiği; ufuklara sığmaz doğuşlar, ilhamlar işi olduğu; âhenk, duygu ve fikir zenginliği eseri olduğu Mevlânâ’nın şiirleri delil tutularak anlaşılır.

Son derece geniş bir hayal gücü, coşku dolu hisleri, zengin bir tasvir gücü, bilgisi, inceliği ve ifadelerini samimi bir dille anlatabilmesi/okuyucuya yansıtabilmesi, sanatının belirgin vasıflarını oluşturmaktadır. Yerine, muhatabına ve o anda bulunduğu ruh durumuna göre, susmayı istemesine rağmen, coşkusu, samimiyeti ve “apaçık bir uyarıcı” olan Hz. Peygamber’in18 misyonunun takipçisi olması, onu yer yer açık bir dille gerçeği söylemeye zorlamaktadır.

Mevlânâ, düşüncelerini, güçlü bir beyan gücüyle sanata dökmüş ve bu gücünü sanat için sanat anlayışıyla yapmış değildir. Ona göre, şairlik için çalışıp çabalama, sözde edipliğe başvurma, sanat yapma kaygısına düşme ancak bir tekellüftür.19 Aşk derdiyle sarhoş olmuş bir kişi ölçüye, vezne nereden dikkat edecek? 

Mevlânâ’nın temel hedefi, tasannûdan uzak olarak, mütevâzi bir şekilde ve de dilin elverdiği ölçüde kendisini ifade etmek olmuştur. O, şiirde şekilden ziyade mana ve öz yanlısıdır. Şiir onda bir vasıta olarak kullanılmıştır. Onun asıl sanatı vezinli ve kâfiyeli sözler söylemek değil, gönüllere hitap etmektir.

Buna rağmen şiirlerinin biçiminde yani nazım, şekil, vezin, kâfiye ve dilinde hiçbir kusur bulunmamaktadır.20 Şems’in gelişi ile şiir yüz fersahlık yerden görünecek bir yangın parlaklığı kazanıyor ama şiire çok eskiden beri, belki Nişabur’da büyük sûfi şair Feridüddin Attar’ın kendisine Esrarnâme adlı kitabını hediye ettiği zamandan beri, bir hayranlık başlamıştır. Şems’i tanımadan önce kendisini sanata ve şiire veren Mevlânâ, onu tanıdıktan sonra uyanmış, şiir ve sanatın hiçliğini anlamış ve “kalemi kırdım” demiştir. Aslında Mevlânâ kalemini kırmadı, yine şiirler yazdı, çünkü büyük fikirler güzel söylenmelidir. Değişen şey; Topçu’nun da belirttiği gibi, bundan sonra Mevlânâ’nın şiir ve sanatı din ile ilhamın emrinde bulundurması, onlara hizmetkâr yapması; sanatın onun dini yaşayışının bir tecellisinden ibaret olmasıydı.21 His, akıl, zeka, sezgi, ilham nihayet aşk birer tanıma vasıtasıdır. Mevlânâ’nın kullandığı asıl tanıma vasıtası ve sanatına temel olan güç kaynağı ise aşktı.

Mevlânâ’da sanat, felsefi bir idealizmden ziyade, dini ve mistik bir temele dayanmaktadır. O, Nasr’ın da belirttiği gibi, dünyanın en büyük mistik şairi olup, gerçekten, sûfizm geleneğinde büyük bir zirvedir.22 Hâliyle o, hem formel ve harici ilişki aracılığıyla ve hem de manevi kişiliğinin genişliği ile sûfi geleneğine bağlıdır. Bir Davud el-Antakî’nin hürmetten gelen korkusunu, bir Rabia’nın ilahi aşkını, İbn Arabi’nin irfanını ve Necmeddin Kübra’nın tarikat edebini tecrübe etmiş ve yaşamıştı.23 Bundan dolayı ona şair demekten çok, “sûfi şair” demek gerçeğe daha uygun düşecektir. Sûfi geleneğine bağlı olan Mevlânâ, şiirlerini çoğu zaman cezbe hâlinde terennüm ettiği için, bizzat kaleme alamamış, çevresindeki müritleri tarafından bu şiirler yazıya geçirilmiştir.24

Mevlânâ, yukarıda da belirttiğimiz gibi, şair olmadığını ve şiir yazmak istemediğini söylemesine rağmen, doğrudan ilham aracılığıyla Doğu Edebiyatı’nın sürekli okunan ölümsüz şaheserlerini kaleme aldı. Bu eserler, bilindiği gibi, hem metafizik alanda bir hazine, hem de mistik sanatın en yüce şiirsel ürünleri olan Mesnevî, Dîvân, Rubâiler ve diğerleridir. 

Sonuç 

Anadolu’da Türk Edebiyatı’na ait ilk ürünler on üçüncü yüzyıla aittir. Elimizde bu dönemden önce Anadolu’da yazılmış eser yoktur. Bu asırda Mevlânâ, hacimli ve muhtevâlı eserleriyle Türk Edebiyatı’nın Anadolu’da gelişmesine ve yayılmasına önemli katkıda bulunmuştur. Ancak Selçuklu Devleti’nin Farsça’yı resmi dil tanıması, diğer yandan Farsça’nın o dönemde edebi dil olarak kabul edilmesi; Mevlânâ’nın da eserleri Farsça yazmasına sebep olmuş, ilk zamanlarda yalnızca belli bir kültür seviyesine sahip şair ve yazarlar Mevlânâ’dan feyiz almışlardır. Mevlânâ bazı eserlerini de Arapça yazmıştır. Bunun sebebi o devrin kültür dillerinin bunlar olmasıdır. O dönemin edebiyat, felsefe ve tasavvuf çevrelerinde ve medreselerde Farsça yaygındı. O, Anadolu’ya geldiğinde eserlerini Türkçe yazsaydı, doğup büyüdüğü ailesinin ve Hârezm bölgesi halkının konuştuğu Hakaniye Lehçesiyle yazacaktı. Bu lehçe ise Anadolu’da konuşulan Oğuz Lehçesinden farklı olduğundan, yeni geldiği bu bölge halkı onu rahatça anlayamayacaktı. Yine de o, Türkçe şiir söyleyen şairlerden sayılır. O’nun Divan’ında Türkçe-Farsça mülemmalar vardır. Bir örnek;

Dâni ki men be’âlem yalnuz seni sever men
Çün der berem neyâyî ender gamet ölür men

Bugünkü Türkçe ile ifadesi:

“Bilirsin ki ben, âlemde, yalnız seni severim; yanıma gelmeyecek olursan, senin gamından ölürüm.”

Bu (on üçüncü) asır Türk Edebiyatı’nın bir diğer feyiz kaynağı da Yunus Emre’dir.

Mevlânâ Hudâvendigâr bize nazar kılalı
Onun görklü nazarı gönlümüz aynasıdır. 
beytinden anlaşılan odur ki; Yunus Emre Mevlânâ ile tanışmış, bizzat meclislerinde bulunmuş, Mevlânâ’ya yakın ve ona hayran bir sûfidir. Birçok şiirinde Mevlânâ’dan faydalandığını gördüğümüz Yunus Emre’nin bazı şiirleri âdeta Mevlânâ’dan Türkçe tercümeler mâhiyetindedir. 

Takip eden asırlarda şairlerimiz üzerinde Mevlânâ etkisi çığ gibi büyümüş, Mevlevi olsun ya da olmasın pek çok müellif Mevlânâ’nın eserlerinden ilham almışlardır.

On dördüncü yüzyılda Gülşehri’nin Mantıku’t-Tayr’ı ve Aşık Paşa’nın Garib-Name’sinde gerek vezin, gerek muhteva yönünden Mesnevî’nin tesiri açıkça görülür.

On beşinci yüzyılda Hüdâyî Salih Dede Mevlevî bir divan şairidir. Aynı asırda Muînî ve Dede Ömer Rûşenî Mesnevî’den ilk manzum tercümelerini kaleme almışlardır.

On altıncı yüzyılda Şâhidî, Yusuf Sîneçâk, Fevrî, Fedâyî, Bursalı Rahmi, Sinoplu Safâyî, Derviş Nigâhî, Ârifî gibi birçok Mevlevi şair yetişmiştir.

On yedinci yüzyılda Mevlevi şairlerin sayısında büyük artış olmuş, diğer yandan divan şairleri Mevlânâ’nın ve Mesnevî’nin değerini her fırsatta dile getirmişlerdir. Asrın başında tahtta olan I. Ahmed (Bahtî v. 1617), dünya saltanatını bir yana bırakarak mana sultanı Mevlânâ’ya kul olduğunu söyler.

Aynı asrın kaside şairi Nef ’î, Mevlânâ ve Mesnevî’sini över. Mevlânâ için kaleme aldığı kasidede Mesnevî’yi; 

Mesnevî amma ki her beyti cihan-ı ma’rifet
Zerresiyle afitabının beraber pertevi
beytiyle tarif eder.

On yedinci yüzyılın şair kadrosu hayli zengindir. Neşatî, Enîs Dede, Ahmet Fasîh Dede, Âdem Dede, Şeyhülislam Bahâyî ve İbrahim Cevrî asrın Mevlevi şairleridir. Aynı zamanda hattat olan Cevri, Mesnevî’yi yirmi iki kere yazmıştır. Bu yüzyılın hikemî şairi Nâbî de Mevlânâ’ya hayrandır. Mevlânâ’yı öven üç medhiyyesi, ayrıca Mevlânâ’nın bir gazeline tahmisi vardır.

On sekizince yüzyılda Mevlânâ hayranlığı daha da artmıştır. Divanı, Mevlânâ medhiyeleriyle dolu olan Mustafa Sakıb Dede, Mevleviliğin önemli kaynaklarından biri olan Sefine-i Nefise-i Mevleviyân adlı üç ciltlik eserini kaleme almıştır. Süleyman Nahîfî, Mesnevî’nin altı cildini nazmen tercüme etmiştir. Neylî, Manisalı Birrî, Adnî Receb Dede, Fennî, Müneccimbaşı Ahmet Dede, Konyalı Nesîb Dede, Nâyî Osman Dede asrın Mevlevi şairleridir.

On sekizinci yüzyılın divan şiirinde Mevlânâ’dan feyz alan büyük şair Şeyh Galib’in ayrı bir yeri vardır. Mesnevî’yi elinden düşürmeyen Galib, henüz yirmi yedi yaşındayken Mesnevî’yi on birinci kez hatmetmiştir. Samimi bir Mevlânâ aşığı olan Şeyh Galib’in tasavvufi düşüncelerinin kaynağı daima Mevlânâ’nın eserleri olmuştur. Örnek vermek gerekirse Mevlana’nın insan sevgisi, Şeyh Galib’de:

Hoşça bak zatına kim zübde-i âlemsin sen
Merdüm-i dîde-i ekvân olan âdemsin sen
(Zatını değerli bil, ona iyi bak. Zira sen âlemin özü, kâinatın gözbebeği olan insansın.) ifadesiyle yerini bulur.

Yine on sekizinci yüzyılda Şeyh Galib’in yakın dostu Esrar Dede, Dervişlerinden Neyyir Dede ve Hulusi Dede Mevlevi şairlerimizdendir. Şeyh Galib’e büyük ilgi ve yakınlık gösteren Sultan III. Selim de İlhamî mahlasıyla şiirler yazan, Mevlânâ hayranı bir padişahtır.

Tanzimat döneminde divan şiirini temsil eden şairlerden Yenişehirli Avnî Bey, Said Çelebi, Konyalı Şem’î, Şeref Hanım, Leyla Hanım, Ramiz Abdullah Paşa, Pertev Mehmed Paşa, Zîver Paşa, Hakkı Paşa, Şerif Reşid Paşa, Nâzım Paşa gibi şair ve devlet adamlarının Mevlânâ’ya övgü dolu şiirleri vardır.

Tanzimat’tan sonra batı kültürünün etkisi altında gelişen ve günümüze kadar uzanan dönemde de Mevlânâ tesiri ve hayranlığı devam eder. Âsaf Hâlet Çelebi, Yahya Kemal Beyatlı bu dönemin şairlerindendir. Ahmet Remzi Akyürek, Tahirü’l Mevlevî, Veled Çelebi (İzbudak), Midhat Bahârî Beytur, Feridun Nafız (Uzluk), Ahmet Avni Konuk, Abdülbaki Gölpınarlı, Kemal Edip Kürkçüoğlu, Mehmet Önder, Feyzi Halıcı, Veysel Öksüz, Şefik Can ve Âmil Çelebioğlu Mevlânâ’nın eserlerini tercüme eden, şiirlerini veya ilmi araştırmalarını Mevlânâ’ya hasreden şair, ilim adamı ve Mevlânâ dostlarıdır.25

Görülüyor ki Mevlânâ, ölümünden bu yana yedi asrı geçen zaman içinde Türk Edebiyatı’nın bütününe mal olmuş; tesiri, sevgisi, hayranlığı artarak devam etmiştir.
* Dokuz Eylül Üniv. İlahiyat Fak. Öğrt.Üyesi
iemiroglu@yeniumit.com.tr

DİPNOTLAR
1 Mevlânâ Celâleddin Rûmî, Mesnevî, Çev. Veled İzbudak (M.E.B. Yayınları), İstanbul, l99l, C. III, s. 4, b. 522.
2 Mevlânâ Celâleddin Rûmî, Fîhi Mâ Fîh, Çeviren: Meliha Ülker Anbarcıoğlu, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1990, s. 160.
3 Örneğin, Fîh, s. 256, 258, 335, 147.
4 Cizre Abdullah, “Mevlânâ Celâleddin Anadolu’ya Süleyman Paşa’dan önce Gelmiştir”, Mevlânâ ile İlgili Yazılardan Seçmeler, Derleyen: Vedat Genç, İstanbul, 1994, s. 94.
5 Mesnevî, I, s. 55, b. 691.
6 Mesnevî, VI, s. 14, B. 151.
7 Mesnevî, VI, s. 369, B. 4633.
8 Rubâiler, I, s. 250, R. 1214.
9 Mesnevî, V, 223, B. 2733.
10 Dîvân, I, s. 14, B. 86.
11 Mevlânâ Celâleddin, Mektuplar, Çeviren ve Hazırlayan: Abdulbâki Gölpınarlı, İstanbul, 1963, s. 3, Mektup: I.
12 Macâlis-i Sab’a, s. 98.
13 Örneğin bkz. Dîvân, V, s. 3, 338, B. 15, 4174.
14 Örneğin bkz. Dîvân, II, s. 348, B. 2906. (Sükûtu becerememe ve bunun nedenleri için Bkz. Emiroğlu, Sufi ve Dil, III. Bölüm.)
15 Kabaklı Ahmet, “Mevlânâ’nın Sanatı ve Şiir Anlayışı”, I. Mevlânâ Kongresi Tebliğleri, Konya, 1986, s. 32
16 Fîh, s. 116.
17 Bkz. Rahmân sûresi.
18 Bkz. A’râf, 7/184; Hacc, 22/49.
19 Dîvân, II, s. 367, b. 3059, b. 3063.
20 Kabaklı, “Mevlânâ’nın Sanatı ve Şiir Anlayışı”, I. Mevlânâ Kongresi Tebliğleri, s. 32.
21 Topçu, Mevlânâ ve Tasavvuf, s. 120.
22 Bkz. Nasr, Seyyed Hossein, Rumi and The Sûfi Tradition, Tehran, 1974, s. 2; Nasr, İslâm’da Bilim ve Medeniyet, Çev. Nabi Avcı, Kasım Turhan, Ahmet Ünal, İstanbul, 1991, s. 350.
23 Nasr, İslâm Sanatı ve Maneviyatı, Çev. A. Demirhan, s. 178.
24 Ocak, Ahmet Yaşar, Türk Sûfiliğine Bakışlar, İstanbul, 1999, s. 125. Fazla bilgi için bkz. Emiroğlu İbrahim, Sûfi ve Dil, İstanbul 2002, s. 13-27; Yanlış Düşünce ve Davranışlar karşısında Mevlânâ, İstanbul 2002, s. 11-15.
25 Yeniterzi, Emine, Mevlana Celâleddin Rûmî, Ankara 1995, ss. 97-101.

 

Evet, bu söz son elli yıldır kullanıla gelir olmuştur, öncesinde yoktur. Mevlâna'nın tüm şiirlerinin yer aldığı 1368 tarihli Mevlâna Müzesi'ndeki yazmada bu rubai yoktur. Bilimsel olarak hazırlanan divanlarda yoktur. Çok sonraları istinsah edilen bir yazma nüshanın kenarına sonradan farklı bir yazı ile derkenar olarak yazılmış ve oradan alınarak kullanılmaya başlanmış. Aslında bu rubainin aynısıMevlâna'dan 170 yıl kadar önce yaşayan Horasan bölgesi mutasavvıflarından Ebu Said-i Ebul Hayr'ın divanında da görmekteyiz. Yine birkaç şairin divanında da bu rubai mevcut. Tam olarak kime ait olduğunu tespit etmek zor, ama Hz. Mevlâna'ya ait olmadığı kesin gibi.

Bu rubaideki anlam insanları öyle kuşatıyor ki, ötekileşmeden, daha önceki yapılan kötü işlerden umutsuzluğa kapılmadan yeni bir başlangıç imkânı sunduğu için insanların hoşuna gidiyor. Bir de tabi turizm amaçlı olarak 'gel' davetiyle Konya'ya gelme söz konusu işleniyor. Ancak buradaki 'gel' sözü vahdete, birliğe ve Yüce Allah'ın davetine, ilahi aşka gel, demektir. Eski yanlışlardan, günahlardan soyunup, tövbe ederek arı duru vahdet ırmağına dalmak için gel, demektir. Bu rubaiden bunların anlaşılması gerekirken adeta 'Mevlâna Türbesine-Müzesine' gel gibi bir anlam yükleniyor, bu da yanlıştır. Kime ait olursa olsun bu rubai 'Allah'ın rahmetinden ümidinizi kesmeyiniz' ayetinin bir tefsiridir, o şekilde anlaşılmalıdır.

Bu sadece Mevlâna için değil tüm mutasavvıf şairler için geçerlidir. Hatta Divan edebiyatımız şairleri için geçerlidir. Bu anlatımların hepsi metaforikanlatımlardır. Hepsinin bir karşılığı vardır. Mesela 'şarap' ilahi sarhoşluğu, Yüce Allah'ın aşkıyla tüm dünya dertlerinden sıyrılıp sadece O'nu düşünmeyi temsil eder. Mevlâna'nın 'Eşekler arpa suyundan, âşıklar ise ilahi aşk şarabından sarhoş olurlar' dizesi buna en belirgin cevap olabilir. Yine Mevlâna'nın'ben şarap deyince aklı unutturan dünyalık şarap gelmesin zihnine' demesi de okuyucuyu uyarmadır.

Röportajın tamamı için bkz: http://yenisafak.com.tr/kultur-sanat-haber/ne-olursan-ol-gel-diyen-mevlana-degildi-09.01.2014-604285?ref=manset-5

*** 

Bu rubâî, Mevlâna'nın bütün şiirlerinin yer aldığı 1368 tarihli Mevlâna Müzesi'ndeki yazmada geçmiyor. İlmî olarak hazırlanan divanlarda da yok. “Gel, gel, ne olursan ol yine gel!” diye devam eden bu rubâî, Hz. Mevlânâ’ya ait olan Mesnevî'de de, Divan-ı Kebîr'de de, Mektubât'ta da, Rubâîler'de de geçmiyor. 
Hz. Mevlana bu sözleri kendisi söylemediği gibi, Ebu'l Hayr'dan da iktibas edip eserlerine almış değildir.

Ancak çok sonraları istinsah edilen bir yazma nüshanın kenarına, farklı bir yazı ile derkenar edilmiştir.

Muasır bilim adamlarından Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Zülfikar Güngör, Dr. İbrahim Sarıoğlu, Ömer Tuğrul İnançer de bu sözlerin Hz. Mevlânâ’ya ait olmadığını ifade etmektedirler. Ünlü Prof. Dr. İlber Ortaylı ve Murat Bardakçı da bir televizyon programında aynı şeyi dile getirdiler. Divan edebiyatı araştırmalarıyla tanınan Prof. Dr. İskender Pala ile tasavvuf tarihi araştırmaları yapan Prof. Dr. Mahmut Erol Kılıç da aynı görüştedir. 

“Gel, gel, ne olursan ol yine gel!” diye devam eden bu şiir, ilk olarak İran coğrafyasında yetişmiş iki âlimin eserinde yer alıyor. Bunlardan biri Ebû Said Ebu'l-Hayr'dır (v. 1049. Onun Divân-ı Eş'ar'ındaki rubâîler arasında geçer). Diğeri de Bâbâ Efdal-i Kâşî'dir (Efdalüddîn-i Kâşânî, Ö. 1268). 

Bu Farsça rubâîye Harabat'ında yer veren Ziya Paşa, yanına Baba Efdal-i Kâşî ismini yazmış. 

Hâsılı, "Ne olursan ol yine gel…" diye devam eden mısra'ların, nasıl, ne maksatla ve kimlerin çıkarlarına âlet edilmek üzere Mevlânâ'ya atfedildiği aşikâr değil mi?

.

Dinle Neyden

Mevlâna'nın ifadesiyle insan, kamıştan koparılmış bir ney gibidir. Gerçek sahibinden uzaklaştığından dolayı da hep inlemektedir. Onun bu iniltisi, bütün bir hayat boyu devam eder.

بشنو این نی چون شکایت میکند 

از جداییها حکایت میکند

1. Dinle, bu ney nasıl şikâyet ediyor,

ayrılıkları [nasıl] anlatıyor.

Sorgular merakla akıl her şeyi

Özler ruh aslını, ne kadar iyi

Dikkatle dinlersen inleyen neyi

Neler söyler neler anlayanlara

Ayrılık derdinden ağlayanlara

کز نیستان تا مرا ببریدهاند 

در نفیرم مرد و زن نالیدهاند 

2. [Diyor ki:] Beni kamışlıktan kestiklerinden beri feryadımdan erkek ve kadın herkes ağlayıp inledi.

İlahî emirle belli ki biri

Kamışlıktan beni keseli beri

İnletir feryadım gök ile yeri

Bîzârdır sesimden kadın ve erkek

Varsa eğer gönül, sevdalı gerek

سینه خواهم شرحه شرحه از فراق 

تا بگویم شرح درد اشتیاق

3. Hasret derdini anlatabilmem için,

ayrılıktan parça parça olmuş bir yürek isterim.

Bulsam da dertleşsem bir bağrı yanık

Sıla hasretiyle darmadağınık

Yürek paramparça, gönlü uyanık

Şu benim hâlimden ancak o anlar

Ne bilsin maddeye mahkûm olanlar

هر کسی کو دور ماند از اصل خویش

باز جوید روزگار وصل خویش

4. Aslî vatanından uzak düşen kimse,

tekrar kavuşma zamanını arar durur.

Gelişin nereden bir düşün hele

Nasıl düştün cânım bu gurbet ele

Bedenle birlikte çektiğin çile

Bitince dönersin ana yurduna

Son bulur özlemin, bakma ardına

من به هر جمعیتی نالان شدم

جفت بدحالان و خوشحالان شدم 

5. Ben her toplulukta ağlayıp inledim; 

mutsuzlarla da mutlularla da eş ve yoldaş oldum.

Aslımı düşündüm, hayaller kurdum

Hasret ateşiyle yandım kavruldum

Her toplulukta ben inleyip durdum

Hem mutluya hem mutsuza oldum eş

Herkesi kendime edindim kardeş

هرکسی از ظن خود شد یار من

از درون من نجست اسرار من

6. Herkes kendi anlayışına göre dost oldu bana; 

fakat içimdeki sırları araştıran olmadı.

Her biri kendince dost oldu bana

Nasıl anlatayım bilmem ki sana

Bendeki esrârı keşiften yana

Görmedim kimsede bir nur, bir ışık

Baktım ki zihinler karmakarışık

سر من از نالهی من دور نیست

لیک چشم و گوش را آن نور نیست

7. Benim sırrım feryadımdan uzak değildir, 

ancak gözde onu görecek nur, ve kulakta o güç yok.

Aşkın kanunudur ezelden beri

Ağlayıp inlemem sırrın eseri

Ey hâlden anlayan, n’olur gel beri

Can feryat ederken gözler buğulu

Neden görmez duymaz şu insanoğlu

تن ز جان و جان ز تن مستور نیست

لیک کس را دید جان دستور نیست

8. Beden ruhtan, ruh bedenden gizli değil, 

ama kimsenin ruhu görmesine izin yoktur.

Can tenden haberdar, ten canı tanır

Gâfil canla teni aynı şey sanır

Söyleyemez alık, çünkü utanır

Ruhun esrârına kimse eremez

İzin yoktur canı kimse göremez

آتشست این بانگ نای و نیست باد

هر که این آتش ندارد نیست باد

9. Ateştir bu neyin sesi, hava değil;

kimde bu ateş yoksa yok olsun o.

Hava değil ateş, bu neyin sesi

Mesih’tir, can verir aziz nefesi

Ağlatıp inletir duyan herkesi

Bu ateşten yoksun olan yok olsun

Yazık sana diyenleri çok olsun

آتش عشقست کاندر نی فتاد

جوشش عشقست کاندر می فتاد

10. Aşk ateşidir neyin içine düşen;

aşkın coşkusudur şaraba düşen…

Aşkın ateşidir neyi inleten

O yanık nağmedir gönlü titreten

Delileri uslandırıp dinleten

Şarabın verdiği coşku aşktandır

Aşk olmazsa şarap sadece kandır

نی حریف هرکه از یاری برید

پردههااش پردههای ما درید 

11. Yârinden ayrılanın arkadaşıdır ney;

onun perdeleri perdelerimizi yırttı bizim.

Dosttan ayrılanın sırdaşıdır ney

Hasretin timsali, gözyaşıdır ney

Ezel avcısının yoldaşıdır ney

Yırttı perdemizi neydeki perde

İflâh olmaz artık düşen bu derde

همچو نی زهری و تریاقی کی دید

همچو نی دمساز و مشتاقی کی دید

12. Ney gibi bir zehir ve panzehiri kim gördü?

Ney gibi bir gönüldaş ve hasretkeşi kim gördü?

Hem derttir hem devâ bu neyin sesi

Zehir ve panzehir ılık nefesi

Büyüler gerçekten duyan herkesi

Böyle hasretkeşi gören oldu mu?

İç içe zıtlıklar bilen oldu mu?

نی حدیث راه پر خون میکند 

قصههای عشق مجنون میکند 

13. Ney, kanla dolu bir yoldan söz ediyor;

Mecnun’un aşk hikâyelerini anlatıyor.

Söz etmekte bu ney, bir kanlı yoldan

Mecnun’un geçtiği hicranlı yoldan

Vuslatı vâdeden o şanlı yoldan

Nice âşık içti aşk sebîlinden

Âb-ı hayât sunan selsebîlinden

محرم این هوش جز بیهوش نیست

مر زبان را مشتری جز گوش نیست

14. Bu aklın mahremi akılsızdan başkası değil; 

dilin de kulaktan başka müşterisi yok.

Ancak akılsızlar akla mahremdir

Aşksa âşıklara özel merhemdir

Onlar hâlden memnun, aşkla hemdemdir

Dilin müşterisi yalnız kulaktır

Hak sözü dinlemek herkese haktır

در غم ما روزها بیگاه شد

روزها با سوزها همراه شد

15. Günler gamımızla akşam oldu,

günler yanıp yakılışlarla yoldaş oldu.

Akşama döndürdü gam günümüzü

Fark etmedik gece gündüzümüzü

Mevlâ’ya döndürdük biz yüzümüzü

Bundan böyle artık gamla yoldaşız

Aşk soyundan geldik bizler kardaşız.

روزها گر رفت گو رو باک نیست

تو بمان ای آنک چون تو پاک نیست

16. Günler geçip gittiyse varsın gitsin, korkumuz yok. 

Ey temizlikte eşi benzeri olmayan, yeter ki sen kal!

Gönül bu fânîyi n’eylesin n’etsin.

Aksın günlerimiz su gibi gitsin

Ömür sermayemiz biterse bitsin

Yeter ki sen gitme aziz sevgili

Nezâhet timsali temiz sevgili

هر که جز ماهی ز آبش سیر شد

هرکه بی روزیست روزش دیر شد

17. Balıktan başka herkes suyuna kandı; 

nasibi olmayan [fakirin] günü uzadıkça uzadı.

Can cânandan başkasını arar mı?

Deryadaki balık suya kanar mı?

Leyla’dan gayriyi Mecnun anar mı?

Nasipsiz gün boyu âvâre gezer

Bitmek bilmez günü uzar da uzar.

در نیابد حال پخته هیچ خام

پس سخن کوتاه باید والسلام

18. Pişkinin halinden ham olan hiç anlamaz; 

Öyleyse sözü kısa kesmek gerek, vesselâm.

Âşığın çektiği çileler gamlar

Pişirir ruhunu onu tamamlar

Olgunun hâlinden anlamaz hamlar

Yeter âriflere özlü bir kelâm

Kısa kesmek gerek sözü vesselâm.

بند بگسل، باش آزاد اى پسر

چند باشى بند سيم و بند زر

19. Ey oğul, bağı çöz, özgür ol! 

Daha ne zamana kadar gümüş ve altının esiri olacaksın?

Gel oğul güzel oğul, mala mülke aldanma;

Altın gümüş tuzaktır, tuzağa yakalanma!

Özgürlüğe karşılık servet verseler kanma.

Daha ne vakte kadar malla avunacaksın?

Gel kurtul sen bu bağdan tam özgür olacaksın.

گر بريزى بحر را در كوزه‏اى

چند گنجد قسمت يک روزه‏اى

20. Denizi bir testiye döksen ne kadar alır? 

Bir günlük nasibin kadar...

Çalış, kazan, biriktir; bilir misin no’lacak

Yiyip içtiğin hâriç, başkasına kalacak!

İhtirasın sonu yok, aç gözlü doymayacak.

Denizi bir testiye döksen ne kadar alır?

Kendine o testiden bir günlük nasip kalır.

كوزهء چشم حريصان پر نشد

تا صدف قانع نشد پر در نشد

21. Aç gözlülerin göz testisi dolmadı; 

sedef kanaat etmedikçe inciyle dolmadı.

Aç gözlüler dünyada asla huzur bulmadı;

Onların dibi delik göz testisi dolmadı!

Kanaat etmedikçe sedef, inci olmadı.

Kanaat bir hazine harcadıkça tükenmez;

Kanaatkâr olanlar kapı kapı dilenmez.

هر كه را جامه ز عشقى چاک شد

او ز حرص و عيب كلى پاک شد

22. Kimin elbisesi bir aşk yüzünden yırtıldıysa

artık o tamamen ihtirastan ve ayıptan arınmıştır.

Bayağı tutkularla gel ömrünü tüketme,

Ruh iklimin tertemiz, sakın onu kirletme;

Düşüncene ket vuran söze itibar etme!

Aşk uğruna kıyafet eskitene ne mutlu!

İhtirastan arınan şu dünyada pek mutlu!

شاد باش اى عشق خوش سوداىما

اى طبيب جمله علتهاى ما

23. Şâd ol, ey bizim sevdası hoş aşkımız; 

ey bizim bütün hastalıklarımızın tabibi!

Ruhu ihmal edersen bilki hayatın bomboş,

Dünya bir av sen tazı, koşabildiğince koş.

Bilsen sevdalı gönlün dünyası ne kadar hoş!

Sen şâd ol ey aşkımız, sevdâsı hoş aşkımız

Derdimizin tabibi, devâsı hoş aşkımız.

اى دواى نخوت و ناموس ما 

اى تو افلاطون و جالينوس ما

24. Ey bizim kibir ve gururumuzun ilacı,

ey bizim Eflâtun'umuz, ey bizim Calinus'umuz!

Her türlü kötülükler içimizde birer ur,

En habis olanıysa bir kibir bir de gurur!

Aşk gelince herşey hoş, ne bir günah ne kusur...

Ey gururu ve kibri kırıp getiren dize!

Sen bize Eflatun’sun, Calinus’sun sen bize.

جسم خاک از عشق بر افلاک شد

كوه در رقص آمد و چالاک شد

25. Topraktan olma beden aşk sayesinde göklere ağdı; 

dağ raksa başladı, çevikleşti.

Servet sayılır bazen örf ve âdet, gelenek;

Cahil olunca rehber, bir tuzaktır görenek.

İşte arınan insan, İsa Peygamber örnek:

Topraktan olma beden aşkla göklere ağdı

Neşeyle aşka gelip coşan o kutlu Dağ’dı...

عشق جان طور آمد عاشقا

طور مست و خر موسى صاعقا

26. Ey âşık, aşk Tur'a can oldu da Tur mest olup gitti, 

Musa ise düşüp bayıldı.

Merkezi tutmuş atom, dans etmekte molekül,

Galaksilerde cümbüş, âhenk içinde bir küll

Herşey aşkın eseri, inanmazsan işte gül!...

Verince aşk Tûr’a can ürpererek yarıldı,

Bu hali gören Musa o an düşüp bayıldı.

با لب دمساز خود گر جفتمى

همچو نى من گفتنيها گفتمى

27. Gönüldaşımın dudağına eş ve mahrem olsaydım, 

ben de ney gibi söylenecekleri söylerdim.

Ben bu ilde garibim, sürgünüm bu diyarda;

Arıyorum aslımı, aklım fikrim hep yârda

Kavuşmak mı...Bilemem, belki de sonbaharda.

Dudak olsam neyzene, neler söylerdim neler...

Aslından ayrı düşen ney gibi dâim inler.

هر كه او از هم زبانى شد جدا

بى‏زبان شد گر چه دارد صد نوا

28. Dildaşından ayrı düşen kimse, 

yüzlerce nağmesi de olsa dilsizleşir.

Kuş dilidir dilimiz anlayan beri gelsin,

Hakk’ın tercümanıyız bizi bilmeyen bilsin.

Hakk’tan başka seversen gerçek mümin değilsin!

Dil ve gönüldaşından ayrı düşen bir kişi,

Yüz nağmesi olsa da dilsizdir, zordur işi.

چونک گل رفت و گلستان در گذشت

نشنوى ز ان پس ز بلبل سر گذشت

29. Gül solup gül bahçesinin vakti geçince, 

artık bülbülden mâceralarını işitemezsin.

Bazen çöker bir gurbet, melül mahzun olurum;

Bunca ümit ve hayal son bulunca n'olurum!

Kendime teselliyi imanımda bulurum.

Hazan görmüş bahçede gülden eser kalır mı?

Böylesi bir bahçeden bülbül sesi gelir mi?

جمله معشوق است و عاشق پرده‏اى

زنده معشوق است و عاشق مرده‏اى

30. Her şey sevgilidir, âşıksa bir perde; 

diri olan sevgilidir, âşıksa bir ölü. 

Ne gezersin taşrada, hele dostum gel beri,

İç gözünle bakarsan herşey Hakk’ın eseri!

Öyleyse varlık güzel, herşeyin var bir yeri.

Her şey sevgili bana, aşksa perde sayılır,

Gerçek diri sevgili, âşık ölür, bayılır...

چون نباشد عشق را پرواى او

او چو مرغى ماند بى‏پر، واى او

31. Kimin aşka meyli yoksa o kanatsız bir kuş gibidir, 

eyvahlar olsun ona!

Bir sarmaşıktır sarar ruhumuzu her yandan;

Tanıyan içmek ister cana cân katan candan.

Bir başka bahtiyar yok âşık olan insandan!...

Aşktan habersiz olan kanatsız kuş gibidir;

Eyvahlar olsun ona, zavallının biridir.

من چگونه هوش دارم پيش و پس

چون نباشد نور يارم پيش و پس

32. Önümde ve arkamda sevgilimin nuru olmadıkça,

benim aklım önü sonu nasıl anlayabilsin?!

Sırf akılla bu yola nasıl girebilirim,

Sevgilim göz olmazsa nasıl görebilirim,

Varlığın esrârına nasıl erebilirim?!...

Önümde ve arkamda yoksa nûrun vay bana!

Hangi güçle ne yüzle varabilirim sana?!

عشق خواهد كاين سخن بيرون بود

آينه غماز نبود چون بود

33. Aşk bu sözün dışa vurulup yayılmasını ister;

ayna gammaz [berrak] olmaz da ne olur?

Bu aşk ak kor gibidir yakıp yandırmak ister,

Hayrette kalanları nura bandırmak ister,

Sevgiye susayanı suya kandırmak ister.

Ayna temiz değilse gör ne yaman hâl olur,

Ona bakan kendini dipsiz kuyuda bulur...

آينه‏ت دانى چرا غماز نيست

زانكه زنگار از رخش ممتاز نيست

34. Bilir misin ayna neden gammaz değil?

Yüzünden pası silmemiş de ondan...

Hiç düşündün mü cânım, kalb neden duyarsızdır?

Gâyesiz yaşayanlar uyumsuz, ayarsızdır;

Yanar döner olanlar imanda kararsızdır.

Ayna neden göstermez bilir misin bu sırrı,

Ya yüzünü silmemiş yahut dökülmüş sırı.

* İstanbul Üniv. İlahiyat Fak. Öğretim Üyesi

mkaya@yeniumit.com.tr