Haşir Akidesinin Faydaları

Allah'a imandan sonra, hayatı tanzîm edip bir düzene koyma, beşerin toplu olarak huzurunu temin etme; haşre yani ölüm ötesi hayata inanmaya bağlıdır.

Yaptığı şeylerin hesabını vereceğine inanmayan bir insanın hayatının müstakîm olması düşünülemez. Buna karşılık, attığı her adım için öbür âlemde Allah'a hesap verme düşüncesini eksik etmeyen, her davranışı bir hesabın ifadesi olan, her sözü, her dinleyişi ve her kalbî temayülünü ötede Allah'a hesap verme havasına göre hassasiyetle ele alan kişinin de hayatı oldukça muntazam bir şekil arz eder.

"Ne işte bulunsan, Kur'ân'dan ne okusan ve siz ne İş yapsanız mutlaka biz, içine daldığınız an üzerinizde şahidiz (her yaptığınızı görürüz). Ne yerde, ne de gökte zerre ağırlığınca bir şey, Rabb'in(in bilgisin)den kaçmaz. Ne bundan küçük, ne de büyük hiçbir şey yoktur ki, hepsi apaçık bir kitap (Allah'ın bilgisinin nakşedildiği Levh-i Mahfuz) da olmasın... (Allah'ın bilgisi -her şeyi içine almıştır. O'nun bilgisi dışında kalan hiçbir şey yoktur. Her olay, ancak O'nun bilgisi ve izniyle olur).(1)

Yani bütün davranışlar ve hareketler, kerîm melekler tarafından tespit edilmektedir. Büyük, küçük, gizli ve açık; bizim hakir, Allah'ın azîm gördüğü veya bizim azîm Allah'ın hakîr gördüğü -hangi hesap içerisinde ele alınırsa alınsın- yaptığımız her şey tespit edilmekte, her şeyimize nigehbân gözetleyenler, yazanlar ve her şeyimizin hesabını görmek üzere "DEYYAN" olan Allah hâzır ve nazırdır.

Bu ruh ve şuur içinde yaşanan bir hayat müstakîm; bu ruh ve şuur içinde yaşayan fertlerin teşkil ettiği toplum huzur içinde yine bu ruh ve şuur içindeki aile ocağı da, yaşadıkları aileyi cennet bahçelerinden bir bahçe haline getirmişlerdir.

Evet beşerin çılgınlıklarını bırakabilmesinin tek yolu vardır; o da öldükten sonra dirilmeye inanmasıdır. Gençliğin çılgınlıklarının önünü alacak, onun hezeyanlarını önleyecek, yavaş yavaş ölüme doğru giderken her adımda ayrı bir inkisar ve ümit kırıklığına uğrayan ihtiyarlara ümit kaynağı olacak,çocukların mukavemetsiz kalplerinde her an saadet şem'â ve şulelerini yakıp aydınlatacak da ancak haşre İman ve inançtır.

Gençten ihtiyara, kadından erkeğe, âdilden zâlime herkes İçin içilen su ve teneffüs edilen hava kadar haşre imâna ihtiyaç vardır.

Haşre îman denen bu şerbeti içmek aynı zamanda yudum yudum huzuru yudumlamak demektir. Bu sebepledir ki, beşerin sulh ve salâhı için uğraşan ve ona huzur bahşetmeyi gaye edinen bütün fikir adamlarının; meseleyi bu zaviyeden değerlendirmeleri gerekmektedir. 

Ferdin, ailenin, cemiyetin ve topyekün bütün insanlığın hakiki refah, saadet ve huzura erebilmesi ancak ve ancak, büyük-küçük bütün amellerin hesabının görülebileceği bir ahiret yurduna inanmaya bağlıdır.

Kur'ân-ı Kerim:

"Artık kim zerre ağırlığınca hayır yapmışsa onu görür.Ve kim zerre ağırlığınca çer yapmışsa onu görür. (İnsana ameli gösterilir, insan yaptığını görür)(2) diyerek, zerre miktar hayır işleyenin hayrının mükafatım; ve zerre miktar şer işleyenin de şerrinin cezasını göreceğini ilan etmekte ve insanlara bu mesuliyet duygusunu aşılamaktadır, insanlar bu İmân ve İnanca sahip olduktan sonra, artık ona "İstediğini yap!" denebilir. Zira vak'a ve realite, yapılan her şeyin aynen karşılık göreceği katiyetini ifade etmektedir. Bu anlayışta bir insan, alnını ak, yüzünü pak edecek ve ötede onu mahcup edip yere baktırmayacak işler yapma lüzumunu duyacaktır.

Çocuk, o zayıf, o nahîf ruhuyla ancak haşre iman ile huzurlu bir hayat bulabilir. Herkes çocukluğunu bu zaviyeden tetkik etse ve hayâlen çocukluk anlarına gitse bu hükmü tasdik edecektir.
Evet, çocuk ince bir kalbe sahiptir, aynı zamanda da hâdiselerin terkibini yapıp neticeye gidecek bir zekâya da sahip değildir. Hem o, büyükleri gibi, kendisini eğlenceye verip ten-vim de edemez. Onun içindir ki, ölüm endişesini bir büyükten daha derin hisseder. Her an etrafından kopup gidenler, onun İçinden de bir parça koparıp götürürler. Annesi, babası vefat eden bir çocuğun dünyası İse bütün bütün yıkılır. Ruh âlemini aydınlatan bütün yıldızlar söner ve vicdanının seması karanlığa gömülür. Vicdan taşıyan hemen her insan bunları hissedebilir.

Çocukluğumda bir kardeşim ölmüştü. Onun mezarına her uğrayışımda ellerimi açar "Allah'ım ne olur dirilt de, onun güzel yüzünü bir kere daha göreyim!"der yalvarırdım. Şimdi bu halette olan, ben ve benim gibi binlercenin kalbindeki "öldükten sonra dirilme inancını silin; gönlünden bu imanı söküp atın; bu yanan kalbe ve figan eden gönle ne İle derman olacak ve bu yangını nasıl söndüreceksiniz? Hayır hayır, hiçbir şeyle ona derman olmanız ve onun ateşini söndürmeniz mümkün olmayacaktır. Sadece haşir akidesidir ki, bu buhranlar ve sıkıntılar arasında kıvranan çocuğa soluk aldırır ve rahat ettirir.

Evet, yakınlarının teker teker kopup gidişi karşısında; ancak onların cennete gittiğine imandır ki, bu yavruya teselli verir ve onu bu dayanılmaz dertten kurtarır.

Küçük dahi olsa, alıştığı, ülfet ettiği bir yakını, büyüğü veya onsuz yapamayacağını kabul ettiği bir sevdiğinin göçüp gitmesi onun nazenin kalbinde kapanmayacak bir yara açar. Bu öyle onulmaz bir yaradır ki, ona ancak şu düşünce merhem olabilir:

"Buradan gitti veya alındı; fakat orada Hûda, ona cennet kapılarını açtı. Şimdi o, cennet bahçelerinde kuşlar gibi kanat çırpıp uçuyor. Eğer ben de ölsem onun gibi uçacağım.

Şayet ölen büyük ise, şöyle düşünecek; o öldü, ama orada da beni kucağına alıp sevecek, başımı okşayıp bağrına basacak. Ve işte bu düşüncelerdir kî, ölümün açtığı firkat ve ayrılık gediğini kapayacak ve onun kanayan yarasına merhem olacaktır.

Huzur mu istiyorsunuz? Onu ne dört bir yanda tütüp duran fabrika bacalarıyla, ne de yıldızlar arası seferler düzenlemekle temin edemezsiniz. Hakiki huzur, işte bu imân ve inanca dayalı olan huzurdur. Evet, bu öldükten sonra dirilme esasları üzerine kurulu huzur, işte gerçek huzur odur.

İhtiyarlar... Adım adım ölüme yaklaşan ihtiyarlar. . . Ağzını açmış kabir onları beklerken ve onlarda süratle ona doğru koştururlarken ne ile teselli olup, hangi şeyle kendilerini avutabilirler?. . Her gün aynada seyrettikleri ak saçların içlerinde hâsıl ettiği burkuntuyu ne ile bertaraf edebilirler?. Bu halin meydana getirdiği ruhî eksikliği nasıl kapayabilirler?.. O yaşa gelinceye kadar evlattan, torundan, arkadaştan ve yakından öbür aleme gönderdikleri kimselerin onların kalplerinde bıraktıkları izleri ne ile silebilirler?

Gençliğin, sıhhatin, makam ve mansıbın gidişi ve bu gidişlerin onun İçinde bıraktığı korkunç izler varken siz onu bu haliyle nasıl teselli edebilirsiniz? Ona takdim ettiğiniz her türlü maddi teselli, ayrılıp gitmesiyle onun içinde yeniden korkunç İzler bırakacak ve bu daima böyle devam edip gidecektir. Öyleyse bütün İnsanlarla beraber ihtiyarların da huzur bulacağı tek çare vardır; Öldükten sonra dirilmeye inanmak!. -

Bir kaç gün sonra kendini yutmak için bekleyen bir canavar ağzı dehşetini veren kabrin, öbür aleme giden koridorun mütevazı bir kapısı olduğuna inandırmak!. Orayı cennet bahçelerine geçmek İçin bekleme salonu olarak gösfermek!.. Rahmet ve gufranın mevcelendiği bir yer olarak tarif etmek!, işte bütün bunlardır ki, ona teselli kaynağı olacaktır.

Kur'ân-ı Kerim Zekeriyâ (a.s.)'nm diliyle:

"Rabb'im demişti, muhakkak bende kemik gevşedi; baş, ihtiyarlık aleviyle tutuştu. Rabb'im, sana dua ile hiçbir zaman bahtsız olmadım (her duâ ettikçe kabul buyurdun, beni istediğimden mahrum etmedin) ." (3) derken ve ardından da O'nun hayırlı bir evlat istemesini hikaye ederken dünyadan göçüp gitmeye hazırlanmış bir İnsanın feryadını en güzel bir şiir ahengi içinde tasvir etmektedir. Ruhta meydana gelen bu feryadı, eşsiz bir şekilde anlatma ve dile getirme yine Kur'ân'ın mucizevi yönlerinden birisidir. Her şuurlu insan, vicdanını dinlediği ve kalbinin dudaklarında acı tebessümü gördüğünde ruhunda kopan böyle bir feryadı bütün dehşetiyle hissedecektir. Fakat ona bu halinde teselli olabilecek ve ruhunda kopan bu fırtınayı dindirebilecek tek çare âhirete İmân olacaktır. Bu inanç ve iman, onun kulağına hayat verici soluğuyla âdeta şunları fısıldamaktadır: "Hayatını ikmâl ettin. Vazifeni yaptın. Seni bu dünyaya gönderen Rahmeti sonsuz, daha fazla seni bu çöllerde mahvetmeyecek ve seni huzuruna alarak, senin için hazırladığı nimetlerini sana bahşedecektir.."

Evet, bu ve bu mânaya gelen müjdelerdir ki, o ihtiyara hakiki huzur ve saadeti tattı-racaktır. Çünkü o, asıl vatanı olan ahiret alemine gitmeye hazırlanmaktadır.

.

Öteler Mülahazası

Muvâzene İnsanı Efendimizin (a.s) en mühim icraatından biri de kurduğu dünya nizamını "ahirette hesap verme" akidesine dayandırarak kurmasıdır. Bu hayat bir bakıma ahiretin mukaddimesi, ahirete hazırlayıcı bir tarla ve insan gönlünde ahiret şule ve şem'asının yakılması için verilmiş bir fırsattır. Onun İçindir ki, buraya "yevmüddünya", öbür tarafa da "yevmülahir" denilmiştir. Bu dünyada yapılanlar, doğacak öbür dünya için yapılmış olacaktır.

İşte Allah Rasulü (a.s.) bütün gönülleri tatmin edecek ve iz'an şulesini yakacak şekilde herkese bu dersi vermiştir.

Gönüller ahiret inancıyla Öyle dolmuştur ki sahâbî dünyayı istihkar edip âdeta gözleri dünya namına hiçbirşeyi görmez hale gelmişti. İşte bir misâl: Meâlen takdim ediyorum.

"Allah Rasûlünün (a.s.) huzuruna aralarında taksimi gereken bir maldan dolayı murafaa olmak için iki sahâbî geldi. Her İkisi de kendisine daha fazla hak iddia ediyordu. İki Cihan serveri bunları dinledikten sonra:


- "Şimdi sizden biriniz, derdini daha güzel anlatarak beni ikna edip hükmü lehine verdirebilir. Ben de sizin gibi bir beşerim; kimin delili daha muknî olursa ona göre hüküm veririm. Fakat ahirette işin hakîkatına göre hüküm verilecektir. Zâlim cezasını, mazlum da mükâfatını bütünüyle orada görecektir."deyince her ikisi birden:

-Ya Rasulallah! Benim hakkım da onun olsun, ben vazgeçtim, diyorlardı.

Daha sonra da Allah Rasulü (a.s) onlara şu hususu tavsiye buyurdu:

-Gidip malınızı âdil şekilde taksim edin,sonra da kur'a çekin. Kimin hissesine neresi
.düşerse payına razı olsun. Karşılıklı olarak
birbirinize de hakkınızı helâl edin. (11

Görüldüğü gibi ahirete iman sayesinde hayat bu şekilde tanzim edilmiş oluyordu. Öyle bir tanzim ki, ferd, bir günah işlediğinde kendisini bir direğe bağlıyor, affına ferman gelinceye kadar kendisini bu şekilde cezalandırmış oluyordu. Mesele o kadar ciddi ele alınıyordu ki, işlenen günahın ancak şehadet kanıyla temizleneceğine İnanan sahâbî, tereddütsüz canını Allah yolunda feda ediyor ve şehadet şerbetini içmek için akıttığı kanıyla Ötelere tertemiz olarak gitmeye çalışıyordu.

Saad b. Rebi' (r. a) Uhud'un eteğinde ruhunu Allah'a teslim edeceği sırada Allah Resulünden selâm getirdiğini söyleyen Muhammed b. Mesleme'nin fısıltılarını duyuyordu. Buna karşılık Saad b. Rebi de: "Allah Rasulüne benden selam söyle.

Vallahi Uhudun arkasında cennetin kokusunu duyuyorum!.." diyordu.
Evet; insana ölüm anında dahi bu saadeti tattırabilecek olan ahirete imandan başka ne olabilir? Beşerî hangi imkân, ferde, aileye ve cemiyete bu saadeti takdim edebilir?

Şimdi, kâinatın medâr-ı İftiharı yüce Nebi (a.s)'nın ümmetini haşr inancı noktasında nasıl eğittiğini bir parça anlayabilmek için onun femi mübarekinden çıkan inci mercanlardan birkaç numune verelim.

Allah Rasulü (a. s.) buyuruyor: 
"Ey insanlar! Sizler yalınayak, çıplak ve sünnetsiz olarak haşrolacaksınız" Zerrat-ı asliyeniz, ervah ve esbabınızla yeniden dirileceksiniz. Hem cismânî hem ruhanî bir haşre mazhar olacaksınız. Vicdanınızda duyup kendisini göremediğiniz cenneti; bunun da ötesinde cilvelerini müşahede edip hakika-tına eremediğiniz Mevlâ'yı görmek için haşrolacaksınız. Allah Rasulü (a. s) devamla: "Dikkat edin! Ahirette ilk defa elbise giydirilecek Hz. ibrahim'dir. Dikkat edin! O gün ümmetimden bir takım insanlar sol taraflarından yakalanmış olarak getirilir. Ben: Ya Rabbi! Bunlar benim ashabım!., derim. Cenab-ı Hak bana hitaben: Ya Muhammed (a. s.)! Bilmiyorsun onlar senden sonra neler işlediler." der. Ben de artık salih kul Hz. İsa (a. s.) gibi derim: "Aralarında bulunduğum müddetçe onlar hakkında şahittim, beni aralarından aldığında onları sen gözlüyordun. Sen her şeye şahitsin. Onlara azap edersen doğrusu onlar senin kulların, onları bağışlarsan güçlü olan, Hakîm olan şüphesiz ancak sensin!.
(2)
Ahmet b. Hanbel'in Hz. Enes'ten (r.a) rivayet ettiği bir hadîs-i şerifte de Allah Rasulü (a. s) şöyle buyuruyor:

"Ademoğlu, Allah onu yarattığından bu yana ölümden daha şiddetli bir hadiseyle karşılaşmamıştır. Sonra ölüm, Ölümden sonrakilere nazaran daha hafif gelir. O gün öyle bir şiddetle karşılaşırlar ki, çenelerine kadar terlerler. Adeta ter, onların çenelerine gem gibi olur. öyle ki o ter denizinde istense gemiler bile yüzdürülebilir.(3)

Buhari ve Müslim'in Ebû Hureyre'den (r.a) rivayet ettikleri şu hadis.yukandaki hadisi biraz daha tafsil eder mahiyettedir. Allah Rasulü (a. s) şöyle ferman ediyor:

"İnsanlar (kıyamet gününde) üç hal üzere haşrolurlar. Bunlardan birinci sınıf; dünyada havf ve reca muvazenesini kurmuş insanlardır." içleri her an Allah ile dolup taşan ve işlerini ahirette hesap verme şuur ve idrâkine göre ayarlayanlardır. En ümitsiz hadiseler karşısında dahi Cenab-ı Hakk'm rahmetinden ümit var olanlardır. Alabildiğine Allah'tan korkmalarına rağmen, küfrün bir şiarı olan ye'se ve ümitsizliğe düşmeyenlerdir. Ve böylece rağbet ve rehbet içinde hayatlarını geçirenlerdir.

"Diğer ikinci sınıf; cennete girebilmek için iki, üç, dört... ve on kişi bir bineğe binmiş olanlardır." Bir hayvanın üzerine bu kadar kişi binerek düşe kalka Cenab-ı Hakk'ın huzuruna gitmeye çalışmaktadırlar. Burada düşe kalka gittikleri, masiyet ve günahlarla yüzüstü düştükleri gibi orada da düşe kalka gideceklerdir.

"Üçüncü sınıfa gelince onları cehennem sevkedecektir. (Cehennemin içinden gelen kıvılcımlara göre mecburi istikamet takip edecekler.) Onlar kuşluk uykusuna yatmak isteseler cehennem onlarla kaylûle yapar;ne zaman geceleseler cehennem onlarla beraber geceler; ne zaman sabahlasalar cehennem onlarla beraber sabahlar. Ve yine ne zaman akşamı idrâk etseler cehennem de onlarla beraber akşama girer..."(4)

Çünkü onlar ruh ve vicdanlarında cehennemin çekirdeğini böyle taşıdılar. Cehennemin çekirdeğiyle geceleyip onunla sabahladılar. Binaenaleyh nasıl yaşadılarsa Öyle muamele görecekler. O çekirdek bir ağaç halinde neşv-ü nema bulacak ve yakalarını bırakmayacak.

İşte bunlar ve bunlara benzer dersler ile Allah Rasulü ümmetini ciddi bir ahiret şuuru İçinde yetiştiriyor ve bilhassa kendi devrinde şahabı, perdenin verasında bütün dehşetiyle cehennemi ve bütün debdebesiyle cenneti müşahede eder bir hava İçinde hareket ediyordu.

Evet, hayatı istikâmet ve faziletlerle geçirmenin tek çaresi bu edeb ile edeblenmek ve âhiret hayatını dünyada ahlâk haline getirmektir. Yoksa ahirete imanı olmayan fertlerde ve bu fertlerin meydana getirdiği cemiyetlerde fazilet ve İstikâmet düşünülemez. Eğer onlarda da faziletten bir iz görülüyorsa, bu sadece İnsanlık fıtratının cevherine ve çekirdeğine Cenab-ı Hak tarafından yerleştirilmiş olan fazilettir. Fıtrata yerleştirilmiş olduğundan dolayı da aksini yapmaları mümkün değildir. Bu imkansızlıktır ki, onları böyle faziletli işler yapmaya zorlamıştır. Bu İse hiçbir zaman çalışmak ve kazanmakla elde edilen fazilet seviyesinde değildir.

KUR'AN-I KERİMİN HAŞRİ İSBAT METODU: 

Kıyametin vuku bulacağı hususunda hiç kimsenin tereddüdü yoktur. Hatta günümüzün müsbet ilmi ve ilim adamları da bu mevzuda ittifak halindedirler. Ancak onlar bu gerçeği çok uzun bir zaman sonra beklemektedirler.Halbuki fevkalâde hadiseler o kadar çoktur ki, bunlardan birisiyle kıyamet kopabilir.

Meselâ bidayette dünyadan koptuğu kabul edilen "ay" neticede anasının sinesine dönmek istese, işte dünya, atomik kanunlar İçinde müthiş bir infilaka maruz kalır... Ve kıyamet kopu verir.

Bir hadis-i şerifte Allah Rasulü (a.s.) Hz. Âişe'ye (r.a.) "Ay"ı göstermiş ve: "Ya Aişe! Şu zulmetle buru yen ayın şerrinden Allah'a sığın!" buyurmuştur.(5) Ondandır ki, ehlullah rüyada ayı görmeyi şerre; güneşi görmeyi ise hayra alâmet sayar ve öyle tabir ederler.

Bir kuyruklu yıldız gelip küre-i arza çarpıp kıyameti koparabilir. Veya yanlış bir atom denemesi bu kıyametin kopmasına sebep olabilir. Zahiri sebep ne olursa olsun bütün bunların ardında sebepleri elinde tutan Zât, sûr'a üfleme emrini verecek ve kıyameti koparacaktır.

Kur'ân-ı Kerim, bizim tespit edebildiğimize göre, öldükten sonra dirilme hakikatini iki gurupta toplamıştır.
Birincisi: Kıyâs-ı temsili
ikincisi: Nazirini gösterme metodu.

Kur'ân bu iki şıkkı ele alırken bîr makro alemden, afaki delillerle haşrin meydana geleceğini, bir de normo (enfüsî) dediğimiz âlemden bunu anlatırken mikro âleme de İnerek haşri İsbat ediyor. Ayrıca Kur'an-ı Kerim makro ve mikro alemi birden ele alarak meseleyi anlatır ki, biz buna âlemşümul delil de diyebiliriz. Bu son kısımda ise mutlak yaratılış nazara verilir.

Şimdi bütün bu kısımları sırasıyla arz etmeye çalışalım:

Kur'ân-ı Kerim, kıyâs-ı temsili usulüyle makro alemden misaller vermek suretiyle haşri isbat ediyor:
"Allah odur ki gökleri, görebileceğiniz bir direk olmadan yükseltti, sonra Arş üzerine İstiva etti (bütün mülkünün, bütün yaratıklarının yâni tahtına, yönetimine hâkim oldu, herşeyi düzenleyip yönetti), güneşi ve ay ı irâdesine boyun eğdirdi. Hepsi belli bir süre için akıp gitmektedir. (Yaratma) İşini düzenler, âyetleri- açıklar ki, Rabb'inizle karşılaşacağınıza kesin olarak inanasınız."'6'

Haşirle İnsanları yeniden diriltecek olan Cenâb-ı Hak semayı direksiz olarak tutmakta, koyduğu nizam ve intizam sayesinde de yıldızlar seyr ve seyahatlerine devam edebilmektedir. Siz bu muhteşem semânın direksiz bir şekilde hareket halinde olduğunu ve kendisinde hiçbir füturun müşahede edilmediğini görüyorsunuz. Semayı böyle direksiz yükselttikten sonra Allah, arşa istiva buyuruyor ve hükmünü oradan infaz ediyor. Sonra da güneş ve ayı teshir edip adeta istifade etme, faydalanma zimamlarını sizin elinize veriyor. Her şeyi bir hesapla yapıyor ve böylece size sonsuz ilminden hikmet pırıltıları gösteriyor. 

Evet, gökte ve yerde olan bütün işleri düzenleyen, herşey in alnında kudret mührünü gösteren Allah size haşri vaad ediyor; tafsil ettiği ayetleriyle size güç ve kuvvetini gösteriyor. Belki bütün bunları düşünür, tedebbür eder ve bîr günOVıa kavuşacağınıza hakkalyakîn inanırsınız.

Gerçekte, biz âhirete inanırken, bütün rubûbiyet ve şuûnatıyla kendisini gösteren ve hissettiren bir Allah'ın haşri dilediği şekilde var edeceğine inanıyoruz:

"O gün göğü, kitapları dürer gibi (toplarız) . İlk yaratmaya nasıl başladıksa onu, yine Öyle çevirir (yok eder)iz. Üzerimize söz; biz bunu mutlaka yapacağız."(7)

Semâyı bir kitap gibi dürer ve bugünkü mahiyetinden uzaklaştırırız. Hareket ve hararet kalmaz, bir duraklama ve bir donma baş gösterir. Mahfazasından çıkarıp enzârınıza arzettiğimiz kâinat kitabını kapatıp, evvelce olduğu gibi yine mahfazasına koyarız. Bütün mükevvenat bidayette nasılsa o hale döner. İlkinde sebeblerin sükût etmesi gibi bu ikinci yaratışta da sebebler sükût edecek ve kitabı durduğumuz gibi tekrar açacak ve zerratı yeniden yaratacağız.

"Gökleri ve yeri yaratan, bunları yaratmakla yorulmayan Allah'ın, ölüleri diriltmeğe de kaadir olduğunu görmüyorlar mı? Evet O, herşeye kaadirdir."(8)

"Andolsun, biz gökleri, yeri ve ikisi arasında bulunanları altı günde yarattık, bize hiçbir yorgunluk dokunmadı."(9) şeklinde anlatılır.

İşte böyle bir Allah ölüleri yeniden diriltmeye muktedir değil midir?

.

Öteler Mülahazası

أَيَحْسَبُ الإِنْسَانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدًى * أَلَمْ يَكُ نُطْفَةً مِنْ مَنِيٍّ يُمْنَى * ثُمَّ كَانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّى * فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَالأُنْثَى * أَلَيْسَ ذَلِكَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتَى

"İnsan, başıboş bırakılacağını mı sanır? Kendisi dökülen meniden bir nutfe (sperma) değil miydi? Sonra kan pıhtısı oldu da (Rabb'i onu) yarattı, ona şekil verdi. Ondan iki çifti; erkeği ve dişiyi var etti. Şimdi bun(ları yapan Allah)’ın, ölüleri diriltmeğe gücü yetmez mi?" (1)

Sizi belli kademelerden ve merhalelerden geçirip bu hale getiren Allah, ölüleri diriltmeye kâdir değil mi? Görüldüğü gibi Kur'ân-ı Kerim Haşir meselesini başka hiçbir delile ihtiyaç bırakmayacak şekilde, kendine has aklilik ve mantıkilikle isbat etmiş oluyor. Kur'ân ayetlerinin hemen hemen üçte birisi bu hakikatlerden bahseder. Biz burada zikrettiklerimizle sadece bir fikir vermiş oluyoruz. Zaten bundan sonra söyleyeceklerimiz de, bu âyetlerin tefsir ve tafsilinden ibaret olacaktır.

Fikir, düşünce, his, duygu, insan, insanlık ve bütün bunlara bağlı niyet amel ve aksiyonlar; bu dünyada sel gibi akar. Ve nihayet akış mecrasının mahiyetine göre bir havuzda toplanıverir. Burada bizler herhangi bir mükâfat ve mücazât görmüyoruz. Görsek de ancak ve ancak aşr-ı mişârını görüyoruz. Nice zalimler, cebbârlar ve firavunlar dünyada hiç bir cezaya, ikâba maruz kalmadan; başı, beli, dişi ağrımadan; ceberûtu, hodfuruşluğu yanına kalarak öbür âleme gitmiştir. Aynen bunlar gibi binbir musibete maruz, binbir belanın cenderesinden geçmiş, binbir musibet başında değirmen taşı gibi çevrilmiş kimseler de bu dünyadan oldukça mazlum, mağdur olarak diğer âleme göçmüşlerdir.

Zâlimin, kendine göre düşünce ve hesapları, mazlumun da yine kendine göre büyük farklılık arzeden niyet ve düşünceleri vardır.

İşte bir çağlayan gibi akan birbirine tamamen zıt bu iki mecrâ diğer dünyada bir havuza dolan sular gibi temerküz edecek, bu dünyadaki hâl ve hareketlerinin muhasebesi için Cenâb-ı Hakk'ın karşısında sıraya dizileceklerdir. Yapılan muhasebe neticesinde mazlum dünyada iken varlığına kendi varlığı gibi inanmış olduğu Cennet’e girecek zâlim ise içinde bulunmayı aklının ucundan bile geçirmemiş olduğu Cehennem'e bir çöp yığını gibi atılacaktır.

Bu dünyada yapılmamış olan ebrâr ve eşrârın temyizini öte tarafta Adil-i Mutlak olan Allah yapacak, esrar ve zalimler güruhuna:

"Ey suçlular, bugün şöyle ayrılın (bakayım!)" (2) şeklinde hitap edecektir. İşte bu mahiyetteki tefrik ve temyiz, muamele yönüyle bu dünyada yapılmamaktadır. Halbuki, diğer eşya arasında, iyi kötüden, güzel çirkinden; kemâl noksandan ayrılmaktadır. İnsan gibi, kâinatın enmûzeci ve özü olan bir varlığın bu kaideden istisna edilmesi düşünülemez. Burada olmuyor, demek başka bir âlemde olacaktır.

Tohum yere atılıyor çürüyor ve bittiği yerde yeni bir hayat başlıyor. Ağaç dal budak salıp semalara ser çekiyor. Yapraklarla süslenip, meyvelerle donatılıyor. Daha sonra da herşeyini döküp kupkuru bir kemik haline geliyor. Fakat yeni bir baharda tekrar süslenip kendisini sizin nazarınıza arzediyor. Bütün hevam ve haşerat sonbaharda bir kış uykusuna girip, ölüm gibi bir hale maruz kalıyor. İkinci bir baharda yeniden haşr ve neşre tabi tutuluyor. Bütün varlıklarda cereyan eden bu kanundan insanın müstesna tutulmasına nasıl ihtimal verilebilir? Onun da bir baharı, bir kışı ve bir ikinci baharı vardır. Zira o da bir tohumdan meydana gelmiş; bir ağaç gibi olgunlaşmış; fikir, sır, hafî gibi meyveler vermiştir. Daha sonra da hiçbirşeye yaramaz hale gelmiş ve bir tohum gibi yeniden toprağa düşmüştür. Şimdi ikinci bir baharını beklemektedir. Mevsim geldiği ve sur'a üflendiğinde o da tahakkuk edecektir.

KAİNATTA GÖRÜLEN UMUMİ HİKMET

Kâinatta her şeyi kuşatan bir hikmet müşahede ediyoruz. Herşeyde bir fayda, maslahat ve gaye gözetilmiştir. Materyalistler, hikmeti inkar ederek Cenab-ı Hakk'ın icraatının makul olmadığını söylerler. Halbuki O, şundan dolayı şunu yapmak mecburiyetinden müstağnidir.

O'na, bir kimse cebriyle bir iş işletemez asla.
Ne kim kendi murad eder, vücuda ol gelir billah.
Yani, meşieti neye taalluk ederse o olur.

"Alemlerin Rabb'i Allah dilemedikçe siz bir şey dileyemezsiniz."(3) Ve İnsan onun dilediğinden başkasını da dileyemez. Zira O, mutlak hâkimdir. Fakat yarattığı her şeyde bir de hikmet gözetmiştir.

İnsan kendine nazar etse, kendisindeki bir takım hikmet ve maslahat mânâlarının tebessümkâr vaziyetlerinin hemen ortaya çıktığını görecektir. Onu bir bütün halinde meydana getiren unsurlar teker teker ele alındığında, görülecektir ki, ona yerleşen bir atom dahi lüzumsuz ve abes değildir.

Büyük bir insan olan kâinat da, böyle hikmetlerle donatılmıştır. Öyle ki bütün bu mevcudatta sinek kanadı kadar dahi bir mânâsızlık yoktur . Bize faydasız gibi görünen, kıpırdamadan duran bir ağaç yaprağında bile bilemediğimiz nice faydalar gizlidir. Gerçi bunları böyle yaratmaya Cenab-ı Hak mecbur değildir, fakat O'nun Hakîm ismi bunu iktiza etmektedir.

Evet makro alemden normo aleme, ondan da mikro aleme kadar bütün bir âlemi kuşatan hikmet ve maslahat müşahede edilmektedir. Bütün bu âlemler içinde en mükerrem varlık, en seçkin yaratık olma liyakatına sahip insan; bu dünyada sadece maddi ve cesede ait yönüyle binlerce hikmetle serfiraz olmuşken yalnız üç-beş günlük dünya için gelmiş ve bir daha dirilmemek üzere ölüme mahkum bir zavallı olamaz...

Maddi yönüyle dahi bu dünya onu tatmin edip cevap veremezken, hayal ve bekâ arzusu gibi kâinatı kuşatacak istidât ve kâbiliyetlerine cevap vermesi düşünülemez. İnsanda hiçbir duygunun boş ve abes yaratılmadığını kabul ettiğimize göre, bekâ ve ebedi yaşama duygu ve arzularının bu dünyada karşılığını göremeyen insan elbette, kendisine bir hikmete mebni olarak verilen bu duygularının karşılığını başka bir alemde görecektir.

"Bizim sizi boş yere, bir oyun ve eğlence olarak yarattığımızı ve sizin bize döndürülüp getirilmeyeceğinizi mi sandınız?

Hak Hükümdar olan Allah, pek yücedir. O'ndan başka tanrı yoktur. O, (bütün kâinatı kuşatan, kâinatın hayat kaynağı olan) kerim Arş'ın sahibidir."(4)

Siz abes mi yaratıldığınızı'' zannediyorsunuz? Allah'a döndürülmeyeceğinizi mi düşünüyorsunuz? Müteâl ve mübârek olan Allah böyle bir fiilden çok münezzeh ve mukaddestir. Sizi buraya getirip serfiraz eden; maddi cesedinizin bütün arzularını veren, kâinatta cereyan eden hadiselere göre en küçük varlığın en küçük arzusunu yerine getiren Allah (c.c) elbette sizin en büyük arzunuz olan "beka" arzusunu yerine getirecek ve sizin için ebedi bir âlem açacaktır.

Nebiler Sultanı saadet meclisinde otururken Mescide bir esir grubu getirildi. O sırada Allah Resulü (a.s) bir kadının yana yakıla bir şeyler aradığını gördü. Kadın yakaladığı her çocuğu sinesine basıyor, kokluyor sonra bırakıyordu. Sonra kendi yavrusunu buldu, bağrına bastı.

Doyma bilmeyen bir arzu ile onu öpüyor, kokluyor, tekrar bağrına basıyordu. Allah Resulü (a.s) bu manzara karşısında iyice doldu. Hıçkıra hıçkıra ağlayarak parmağıyla yanındakilere bu kadını gösterdi ve: "Şu kadını görüyor musunuz?" dedi. Sahabi cevap verdi: "Evet Ya Resulallah!" Allah Resulü (a.s) tekrar "Bu kadın şu kucağındaki çocuğunu cehenneme atar mı?"diye sordu. Sahabi "Hayır ya Resulallah!" karşılığını verdi. Ve işte bunun üzerine iki cihan serveri şu hikmet dolu sözleri söyledi: "Allah o kadından daha şefkatlidir, kullarını cehenneme atmaz." (5)

Benim esas bu misalle anlatmak istediğim husus şudur: Kulunu cehenneme atmayan ve bu kadar şefkatli olan Allah, buradaki adalet, rahmâniyet, rahîmiyet, şefkat ve re'fetine zıt olarak bir kulunu bir daha dirilmemek üzere yokluğa atar mı? Evet, ebedî cehennem dahi, yok olmaya kıyasla insanın ruhunda cennet kadar kıymetlidir. Yokluk, cehenneme dahi rahmet okutacak ve insanın ebediyet isteyen ruhunu feryat ettirecek, tarifi mümkün olmayan müthiş bir azaptır.

Dünyadaki her kıymete, onu tartabilecek bir mizan ve ölçü vaz'edilmiştir. Ancak akıl, ruh, his, kafa ve bunların neticeleri için herhangi bir ölçü konmamıştır. Aklın semeresini tartabilecek bir ölçüye malik değiliz. Halbuki yediğimiz, içtiğimiz gıdaları tartabilecek mizanlar vardır. Bunlar memleket içinde veya dış ülkelerde para kuruna göre bir kıymet ifade ederler. İthalat, ihracat bu değerlere göre yapılır. Bunun gibi bir toprak parçasını dahi tartıp değerlendirebiliriz.

Fakat büyük bir fetânet, kiyâset ve dirâyeti tartıp değerlendirebileceğimiz bir mizan ve ölçü yoktur. Mesela bir Shekespeare ve Hugo gibi müthiş dimağlar, burada kafalarının semeresini görememişlerdir. Bu, meselenin sathi tarafı. Bir de meseleyi ciddi planda ele alıp bir Nebinin fetânetini düşünelim. Mesela; Efendimizin aklının, nâmütenahi kalb ve hislerinin semerelerini tefekkür edelim. Ayrıca bütün nebilerin de kalbî duygularını bir araya getirelim.. bunlar için de bir mizan ve terazi vaz'edilmediğini nazara alalım. İşte bu düşünce ve tefekkür bizi şu neticeye götürecektir. Bu duyguların tartılacağı bir mizan ve terazi vardır. Bu dünyada olmuyorsa muhakkak başka bir alemde olacaktır.

"Kıyamet günü için adalet terazileri kurarız. Hiç kimseye bir haksızlık edilmez. (İnsanın yaptığı iş), bir hardal tanesi ağırlığınca da olsa onu getiririz. Hesab gören olarak biz yeteriz."(6)

Ayette de görüldüğü gibi bu dünyada, insan ledünniyatını tartabilecek bir mizan yoktur. İçe doğru her derinleşmede inkişaf eden bir duygunun semeresini tartamıyoruz. İnsanın, sır, hafî gibi duyguları aynı zamanda insana, dünya ve mâfihayı elinin tersiyle ittiren ve onu Cenâb-ı Bâri'den başka kimseye ve hiçbirşeye razı olmaz hale getiren; bunca ulvi duyguları ölçebilecek bir terazi bilmiyoruz. Hatta birçok defalar bu duygularla meşbû bulunan insanlar dahi, bunların mahiyetini bilememektedirler. Öyle ise bütün bu ulvi duyguları dahi tartacak bir mizanın kurulacağı, ahiret denen gün olacaktır. Ve bu duygular orada kılı kırk yarar şekilde tartılacaktır. Zira insanın dış uzviyatı için bir ölçü vaz'edilmiştir. Halbuki onun dışından daha parlak ve çok daha ulvi olan ledünniyatı için herhangi bir mizan, ölçü konulmamıştır. Bu ölçü içinde yaşadığımız dünyada görülmediğine göre ahirette vaz'edilecektir.

"Andolsun insanı biz yarattık ve nefsinin ona ne fısıldadığını biliriz, (çünkü) biz ona şah damarından daha yakınız."(7)

İnsanı biz yarattık, içinde ne denli vesveselerin oynaşıp kaynaştığını biliyoruz. Ve meseleyi mefhum-u muhalifiyle ele alalım: "İnsanı biz yarattık ve içinde ne denli ulvi duyguların oynaşıp kaynaştığını da biliyoruz."

İçinden kötü şeyler geçip sığlaşan, yozlaşan ve bodurlaşan; semere vermez hale gelip kalbsiz yaşayan bir insanı Allah, orada kupkuru bir odun gibi haşredecek. Yine, eski elbiselerin içinde, zahiren çok sönük gözüken, fakat katresinde ummanların mevcelendiği çok büyük insanlarda vardır ki, onların içine de Allah (c.c) muttali ve nigehbandır. Onu da hesaba çekecek ve derinliğine göre mizan vaz'edecek, ve ona göre mükafat verecektir.

Haşir için hiçbir sebep olmazsa bile, ahsen-i takvim sırrına mazhar insanın, öbür alemde amellerinin tartılabilmesi ve gerçek değerini bulabilmesi için bir mahşere ve bir mahkeme-i kübrâya mutlaka lüzum vardır. Esasen hiçbir lüzum ve vücub Cenab-ı Hakk'ı bağlamaz. Fakat O'nun Hakim isminden yola çıkarak, buradaki lutuflarından istidlal ile gidiyor ve neticede mahşerin kurulacağı hakikatına varıyoruz.

Cenab-ı Hakk'ın gayeye matuf ve maksada uygun muhteşem bir saltanatı vardır. Bu saltanat atomlar aleminden başlar ve en büyük sistemlere kadar sürer gider. Böyle bir saltanata delil, bütün bu âlemlerde O'nun sikke ve mührünün görülmesidir. Mikro, normo ve makro âlemde hep onun sikkesi müşahede edilmektedir. Bu saltanat öyle muhteşemdir ki, en küçüğünden en büyüğüne kadar hiçbir dairede gayrın müdahalesini kabul etmez. O, bir mizan vaz'etmiştir. Varlığını bildiğimiz fakat hakikatini anlayamadığımız kanunla icraatını devam ettirmektedir. Esasen bizim isimlendirdiğimiz kanunlar, meydana gelen vak'aları
izaha yeterli sebebler değildir. Mesela cisimler arasındaki dengeyi, câzibe dafia denilen itme ve çekme kuvvetleriyle izah etmek; vâki olan hadiseyi haddizatında izah için kafi değildir. Ancak bizim meselenin daha ötesine ıttılamız olmadığından bu kadarıyla iktifa etmeye kendimizi mecbur sayıyoruz. Bu mevzuda bizi aldatan husus, o prensibin her yerde doğru olması hususudur. Halbuki, bu prensibin doğruluğu, sadece o prensibi vaz'edenin güç ve kuvvetini izah eder. Yoksa meseleyi izah etmez. İlim bize vak'aları anlatır. Niçin ve nedenini ise izah etmez. Fakat, meselenin neden ve niçinini izah edemesek de, herşeyde bir hikmetin varlığı aşikardır.
Buna binaen olan ve olacak herşey bir gaye ve hikmete uygun olarak vücuda gelmektedir.

Ebede uzanmış emeller taşıyan; ebedden ve ebedi Zat'tan başka hiçbirşeyle tatmin olmayan; "Ebed! Ebed!" diye feryad eden ve Cennet ve Cemâlullah'ı arzulayıp duran insanın yaratılışında da bir gaye ve hikmet vardır. Aydın ruhlar işte bu gaye ve hikmeti vicdanlarının en derin noktalarında daima hissedebilirler.

Hz. Ebubekir'in (r.a) İslam'a girişini anlatan çeşitli rivayetler vardır. Bunların içinde sıhhati en kuvvetli olan rivayetlerden birisi de şudur:

Allah Resulüne (a.s), örtüsünden sıyrılıp halkı inzâr etmesi emri gelince İki Cihan Serveri kendi kendine düşündü: "Ben bu hakikati ilk defa kime anlatayım?" Hemen aklına gelen ilk isim Hz. Ebubekir (r.a) oldu.

Allah Resulü (a.s) bu düşünceler içinde bulunurken. Hz. Ebubekir (r.a)'de evinde şöyle düşünüyordu. Beni ve bu kâniatı yaratan birisinin varlığını biliyorum. Fakat O'na bir isim veremiyorum. Bu mevzuyu gidip Muhammed'e (a.s)açmalıyım. Zira O, bu gibi meseleleri herkesten daha iyi bilir.

Allah Resulü (a.s) ve Hz. Ebubekir (r.a) birbirlerinden habersiz, birisi Hakk'ı talim, diğeri ise Rabbi taallüm düşüncesiyle yekdiğerinin evine gitmek üzere evlerinden çıkarlar. Her ikisi de bir sokakta karşı karşıya gelirler. Bu vakitsiz karşılaşış her ikisini de hayrette bırakır. Birbirlerine çıkış sebeblerini sorarlar; her ikisi de duygu ve düşüncesini dile getirir. Ve Allah Resulü (a.s)büyük bir sevinçle Hz. Ebubekir (r.a)'ı Hak Din'e davet eder. O da derhal İslam'a girip, müslüman olur.(8)

Büyük basar ve basiretler, eşya ve hadiselere nüfuz etmek suretiyle, Cenab-ı Hakk'ı bulma mevzuunda her zaman bir hükme varabilirler. Ve işte Hz. Ebubekir (r.a) küçük bir eksiklikle doğruyu bulmuş, o eksikliğini de Allah Resulü (a.s) tamamlayarak onu hakikata erdirmiştir.


DİPNOTLAR
1) Kıyame, 36-40. 
2)Yâsin, 59. 
3)İnsan, 30. 
4) Mü'minun, 115 116. 
5)Buhari,Eaeb, 18; Müslim,Tevbe,22. 
6) Enbiyâ, 47. 
7)Kâf,16. 
8)EI-Bidâye ven-Nihâye.c.3, s.27 vd.d.Beyrut,966; Hayâtu's Sahâbe, c.l, s. 83, Beyrut, 1968.


.

Öteler Mülahazası

KERÎM ve RAHÎM İSİMLERİ ÂHİRETİ İKTİZA EDER
En zayıf ve en muhtaçlara, en güzel ve en mükemmel şekilde bakılıyor. En çelimsiz canlıların, elsiz ve ayaksız varlıkların çok rahatlıkla beslendiğini görüyoruz. 
İradesini kötüye kullanarak işe müdahale eden insanların yanlış müdahaleleri bir tarafa bırakılacak olursa, en zayıf, çelimsiz, aciz ve nahif varlıklara en güzel şekilde bakıldığını müşahede ediyoruz. 
İşte, bir hücrenin hayatiyetini devam ettirmesi; ana rahmindeki ceninin en mükemmel usulle beslenmesi ve dünyaya gelen yavruya annenin musahhar edilerek en küçük ihtiyacının dahi, büyük bir ihtimamla deruhte ettirilmesi; denizin dibindeki balıklar ve meyvenin içindeki kurtların gayet mükemmel beslenmesi; yerinden kımıldama imkânı olmayan ağaçların ve yatalak hastaların rızıklarının kendilerine kadar getirilmesi ve bunlar gibi binlerce müşahhas misaller yukarıda mücerret fikir halinde söylediğimiz hususu te’kid etmektedir. 
Bütün bunlarla anlıyoruz ki, kâinatta hükmeden Kerîm ve Rahîm bir Zât vardır. 
Cenâb-ı Hakk umum kâinatta bu kadar ihsan ve kerem sahibi olursa, O daima ikrâm ve ihsan etmek ister. İkram ve ihsan etmek istemesinin yanında ikram ve ihsan edeceklerinin de vücutlarını iktiza eder. Madem ki bu dünyada âciz, zaif ve aynı zamanda fanî insanlara bu kadar ikrâm ve ihsanda bulunuyor; rahmet ve keremi bu ikramlarının devamını istilzam eder. Halbuki burada insan yediği bir üzüm tanesine mukabil bin tokat yiyor. Tadıyor, fakat doymuyor. Ağzında tat, kalbinde feryat ve figan meydana geliyor. Ona zevk veren şeyler, veda dahi etmeden ve hiç sormadan çekip gidiyorlar. Gençlik, güç, kuvvet ve daha nice zâil olan nimetler gibi... Öyleyse burada insana bu kadar ihsanda bulunan Cenâb-ı Hakk ihsan ve nimetlerini kesivermekle, nimeti nikmete, lezzeti azaba ve muhabbeti düşmanlığa çevirmeyecektir. Halbuki bütün bunlar ebedî olmazsa, nimet nikmet olur. Lezzet azab olur. Ve sevgi düşmanlığa dönüşür. Öyleyse, bu nimet ve ihsanların devam edeceği bir ebedî âlem vardır ve mutlaka olacaktır.
ŞEFKAT DE ÂHİRETİ İKTİZA EDER
Yeryüzünde çok açık olarak bir şefkatin hükümferma olduğunu müşahede ediyoruz. Şefkat acıma hissidir. Şefkat bir mazlûma merhamet etme hissidir. Şefkat, ağlayanın ağlamasına kulak verme hissidir. Şefkat, yaralı, arızalı, bereli bir kimsenin arızasını tedavi etme hissidir. En küçük daireden en büyük dairelere kadar bu şefkat hissinin geçerli olduğunu görüyoruz. 
Eliniz yaralansa, siz de elinizi tedaviye koyulsanız, Allah’ın merhamet ve şefkati olmasa, inanın kanınızın, yaralanan o kısmı nescetme, onarma faaliyeti görülemeyecek ve siz o yarayı kapatamayacaksınız. Kapanmayan yaralar görüyoruz, bunlar size bir şey anlatmıyor mu? Çok ciddi ameliyat iktiza eden bir hastalık karşısında, bir insanı ameliyat masasına yatırmadan evvel hekimler baş başa verip düşünüyorlar. Ya bir şeker hastalığı veya daha başka bir sebep yüzünden: “Biz bu hastayı ameliyat edersek, bu yaranın kapanması zor olacak” diyebiliyorlar. Yine sizler, öyle ameliyat geçirmiş kimseleri görürsünüz ki, bunların yaraları aylar, bazen de seneler sonra kapanmaktadır. Allah (c.c) kapatmazsa kapanmaz. Ya şeker nisbetini yükseltiyor ya da pankreasla ilgili bir arıza meydana getiriyor, ensülin dengesi bozuluyor ve yara kapanmayabiliyor. 
İşte, insanın büyük sayılabilecek yaralarının dahi kısa zamanda iyileşmesini temin eden Cenâb-ı Hakk’ın sadece bu noktadaki şefkatini anlayabiliyor musunuz? Cenâb-ı Hakk (c.c) bizlere merhamet ediyor. Ama ne ile? Ancak mikroskoplarla görebileceğiniz küçücük varlıkları imdadınıza göndererek. 
Hele yavruların durumu. O bütün bütün insanı hayrette bırakıyor. Allah (c.c) küçücük bebelere ayrı bir şekilde merhamet ediyor. Dünyaya gelen, en saf, en temiz gıdalara ihtiyacı olan o yavrulara ayrı bir ihtimam sözkonusu. Onu önce ana rahminde besliyor. Rahmin cidarlarını yavrunun beslenebileceği bir vasat haline getiriyor. Dilimizde meşimen olarak da adlandırılan bu rahmin duvarları gıdalarla donatılıyor. Anne, çocuğa bir hâdime, hizmetçi haline getiriliyor. Yavru, dünyaya gelirken, Cenâb-ı Hakk onun için yeniden öyle bir gıda meydana getiriyor ki, yeni dünyaya gelmiş bir canlının ilk zaruri ihtiyacı odur: Anne sütü. Evet, anne sütü hiçbir gıdanın yavru üzerinde hasıl edemeyeceği müsbet bir tesir meydana getiriyor. Hattâ siz o sütü sağıp başka bir kaba koysanız ilk andaki halavetini ve vitaminlerini koruyamayacaksınız. Sizler, beslemiş olduğunuz koyun ve sığırların tertemiz memelerinden aldığınız sütü dezenfekte edilmiş kaplara alsanız, sonra da bu sütü yavrulara verseniz onları daha iyi beslemiş olmayacaksınız. Tetkik edecek olursanız doğrudan doğruya annesinden beslenen buzağı ile, kaplara alınmış sütle beslenen buzağılar arasında yetişme açısından oldukça farklılıklar meydana geldiğini göreceksiniz. İşte, anne memelerinden bir âb-ı hayat gibi sütü akıtan ve bu süt vasıtasıyla şefkate çok muhtaç olan yavruları besleyen Allah’ın o sonsuz şefkati değil de nedir? Allah (c.c)’ın sonsuz merhameti olmasaydı bütün bu hüsünler meydana gelir miydi? 
Evet, dört bir yanda azim bir şefkatin hükümferma olduğunu gökkuşağı gibi görüyoruz. Sular çağlayıp çağlayıp bitkilerin ihtiyacına koşuyor. Rahmet onların da başını okşuyor. Onlar için çok zarurî olan hava, ağaçların ağzı, burnu menzilesindeki yapraklarla teneffüs ediliyor. İnsanın teneffüsüne mani olsanız onun ölümüne sebep olabileceğiniz gibi bitkiler de havasız bırakılsa canlılıklarını yitirir ve kuru bir çöp haline gelirler. Yeryüzünün canlı bütün organizmalarına şâmil bir şefkat olduğunu kabul etmedikten sonra yapmaya çalışacağınız bütün izahlar, birer diyalektikten öteye geçmeyecektir. Şimdi lütfen dikkat ediniz. Böyle en ehemmiyetsiz gibi görünen canlıların imdadına şefkati ile karşılık veren Cenâb-ı Hakk, o şefkate çok muhtaç bekâ arzusuyla yanıp tutuşan insanın arzusunu yerine getirmemesi mümkün müdür? İnsanı dünyada bu kadar nimetlerle perverde etsin de sonra insanı idam-ı ebedî ile yok etsin, kabirle insanın hayatını ve varlığını sona erdirsin, ona ebedî bahçeler, cennetler açmasın, ebedî nimetlerle serfiraz kılmasın mümkün müdür? 
Bizler bütün yeryüzündeki şefkat eserlerinden istidlâl ederek şu hükme varıyoruz: Zerrelerden küreye, hücrelerden en kompleks organizmalara kadar her tarafta O’nun şefkat ufuklarını açmış olan Allah (c.c) âhireti açacak, insanları yeniden diriltecek, bu dünyada çeşitli nimetleriyle perverde etmiş olduğu insanı, âhirette de o bitmek tükenmek bilmeyen nimetleriyle donatacaktır. 
CELÂL ve İZZET ÂHİRETİ İKTİZA EDER
Tepeden tırnağa bizi bu denli nimetlerle perverde eden Cenâb-ı Hakk’ın bir de izzeti vardır. O, nimetlerine başkasının müdahale etmesini kabul etmeyeceği gibi, nimetler mukabilinde yapılacak olan arz-ı teşekkür ve minnetin de başkasına yapılmasına razı olmaz. Bunun yanında, aksi hareket edip, nimetlerine nankörlük edenlere karşı da bir gayret ve ceberutu vardır. 
Halbuki, nice insanlar var ki, binlerce nimete gark olmuşlarken nankörlük edip, kulluk ve ubûdiyetlerini Allah’tan başkasına yapıyorlar. Allah (c.c)’ın kendisini tanıtmak için yaptığı bunca ihsanına karşı gözü kapalılıkla mukabelede bulunuyorlar. Bu dünyada, kâfir, zalim, cebbâr ve gaddâr ceza görmeden çekip gidiyor.
Halbuki izzet ve celal, öyle edepsizlerin te’dibini ve cezalandırılmasını ister. Bu, dünyada olmuyor. Demek ki, başka bir âlemde olacaktır. Orada zâlim cezasını, mazlum da mükâfatını görecektir.
Evet, öyle bir gün gelecek ki, o günde Allah’ın nimetlerine nimetleri cinsinden şükrünü eda edebilenler: 
“Geçmiş günlerde yaptığınız işlerden ötürü (bugün) afiyetle yiyin, için!” hitabıyla karşılaşacaklardır. (Hâkka, 69/24)
Ayrıca bir hadis-i kudside Cenâb-ı Hakk şöyle buyurmaktadır: 
“Salih kullarıma, gözün görmediği, kulağın işitmediği ve beşerin kalbine dahi gelmeyen şeyler hazırladım.”
Gözün görmediği, kulağın işitmediği ve insanın kalbine hutûr etmeyen derin işler yapan, derinleştikçe derinleşen, içiyle yaşayan, gafletten uzak ve her an, Cenâb-ı Hakk’ın huzurunda hazır olma havası içinde hayatını devam ettiren hüşyâr kalpler, aynı hareketlerinin ve amellerinin mükâfatını da aynı cinsten görecekler. Cenâb-ı Hakk onları bir takım sürprizlerle karşı karşıya getirecek. 
Eşya ve hadiseleri değerlendirerek fikir yapısında mesafe ve inkişaf kaydeden insanlar herhalde, dünyada bir çoban gibi yaşayan insanlardan farklı muamele görecektir. 
BUNCA CÖMERTLİK ÂHİRETİ GEREKTİRİR
Muhtaç olduğumuz şeyler Cenâb-ı Hakk’ın lütuf seyri içinde gelmese, cihanları versek dahi birini elde edemeyiz. 
Harun Reşid’in karşısına çıkan Allah dostu sorar:
- Harun! Şu bir bardak suya muhtaç olduğunda onu elde edebilmek için bütün saltanatını verir miydin?
- Evet, 
- Peki, bu suyu içsen de dışarıya çıkaramasan, onu çıkarmak için bütün saltanatını verir miydin? 
- Evet. 
Bunun üzerine ârif insan şunları söyler: 
- İşte ya Hârun! Senin bütün servet ve saltanatın bir bardak sudan ibarettir!...
Şu bir bardak sudan alalım da her an muhtaç olduğumuz havaya kadar, bütün nimetleri, kapımızda hazır buluyoruz. 
Her mevsim ayrı ayrı binlerce çeşit meyve Cenâb-ı Hakk’ın lütuf ve ihsanıyla geliyor. Aksini düşünseydik, değil o meyveleri, bütün cihana bedel bir çekirdeği dahi elde edemezdik. 
İşte, dünyada, Cenâb-ı Hakk’ın bu denli seha ve cömertliğini görüyoruz. 
Zavallı insan, keramet ve mucize arıyor. Halbuki etrafımızdaki bu çeşit hadiselerin hepsi hârikulade olarak meydana geliyor. 
Cömertliğe bakın ki, güneş ve ay insana iki mûtî hizmetkâr gibi çalışıyor ve hizmet ediyor. Isısıyla başımızı okşarken, ihtiyacımız olan meyve, sebze ve hububatın olgunlaşmasını da deruhte ediyor. Eğer bütün bu cömertlikler geçici ve fani şu dünya misafirhanesine mahsus olsa ve devam etmese, düşündüğümüz ve her an bize gelmesi muhtemel ölüm sebebiyle, her nimetin ardından bir bardak zehir içiyor gibi ızdırap çekecektik. Zira itlâf ettiğimiz her nimet bize, bir gün bütün nimetlerden mahrum olacağımızı ihtar etmektedir. Bundan da korkuncu ebedî yokluğu hatırlatmaktadır. 
Halbuki bu kadar cömert bir Zât, verdiği bunca nimetleri tattırdıktan sonra elimizden almaz. Belki o nimeti devam ettirir ve ebedîleştirir. İşte bu geçici âlemde bu kadar cömertliği cilvelenen Zât’ın, bir de ebedî ve tükenmeyen bir âlemi vardır ki, burada numunesini gördüğümüz cömertlikler orada bizzat ve ebedî olarak devam edecektir. Yoksa onun bunca cömertliği, aksiyle vasıflanır ki, bu da onun Zat-ı ulûhiyetiyle bağdaşamaz ve O, böyle çirkinliklerden münezzeh ve mukaddestir. 
EBEDÎ CEMAL ÂHİRETİ İSTER
Bir bahar mevsiminde, kuşların şakıyışı ve suların çağlayışını dinleyelim. Bütün nebatat ve ağaçların yemyeşil zümrüt gibi güzelliğini; güneşin doğuş ve batışını ve bulutsuz bir gecede mehtabı seyredelim. Kâinatta cilvelenen bütün güzellikleri hayalimizin nazarına arzedelim. 
İşte bu ve bunun gibi bütün tatlı tablolar Cenâb-ı Hakk’ın cemâlinin bir cilvesidir. O peşi peşine birbirini takip eden bu manzaralarla bize, kendi güzelliğini göstermektedir. Bizler de O’nun bu cilvelerindeki güzelliği seyretmekle kendimizden geçiyoruz. O, kendini tanıttırmak istiyor, biz de tanımaya çalışıyoruz. 
Şayet biz bu güzellikleri seyrederken perdeyi kapayıverse ve bizi yokluk karanlıklarında bıraksa, nimet nikmete, muhabbet musibete, akıl da bize ızdırap veren bir âlete döner. Halbuki böyle bir Cemâl, böyle bir çirkinlikten münezzeh ve mukaddestir. 
Aslında nimeti nimet yapan ve aklı her şeyden lezzet alır hale getiren, o nimetlerin devamıdır. Binâenaleyh Allah, kendi ebedî ve sermedî olan Cemâlini devamlı bize göstereceği ayrı bir yurt açacak, bizi o diyarda haşr ve neşr edecek, sonsuz nimetlerini Cemâl ve Kemâlini bize orada gösterecektir. 
Hem O’nun güzellikleri ebedîdir. Öyleyse güzelliklerin devam edeceği ebedî bir âlem gerekir. Tâ ki, buradan geçip giden güzellikler orada ebedî olarak devam etsin. Evet, bu dünyada cilvelerinin güzelliğiyle kendimizden geçtiğimiz gibi, bir gün Zâtı’nın Cemâl ve güzelliğini seyrederken de kendimizden geçeceğiz. 
“Yüzler var ki o gün ışıl ışıl parlar. Rabb’ine bakar.” (Kıyâme, 75/22, 23)


.

Öteler Mülahazası

BÜTÜN VARLIK ARASINDA BİR TENASÜB VAR BU DA ÂHİRETİ İSBATLAR
Dış eşya ile insan arasında çok ciddi bir alâka görüyoruz. Bu alâka her ikisini yaratan Hâlıkın birlik ve vahdetine delâlet eder. Dışta görülecek, duyulacak, tadılacak şeyleri yaradan kim ise; insana görme, duyma ve tad alma duygularını ihsan eden de yine O’dur. 
Şefkat edilecekleri var edenle, insana şefkat duygusu veren aynı Zâttır. Bazı hâdiseler irade ile halledilir. Bu hâdiseleri vaz’ eden de, insanda iradeyi vaz’ eden de aynı Zât olmalıdır. Saymakla bitmez nimetleri verenle, kendisine bu nimetleri tatma duygusu veren, var eden bir Vâcibü’l-Vücud vardır. İnsan vücuduna gözü yerleştiren kim ise, semanın gözüne güneşi gözbebeği gibi yerleştiren de O’dur. Zira güneş ile insanın gözü arasında ciddi bir münasebet ve tenasüb vardır. 
Elma insan vücudu için faydalı vitaminleri taşıyor. Sert ve selülozlu kabuğu dahi, faydadan hâli değildir. Çünkü yendiği zaman bağırsaklarda onu eritecek enzim olmadığından bağırsak tembellikten kurtulur ki, bu da vücut için faydalı bir husustur. 
Elma, vitaminleriyle faydalıdır. Ancak insan onun vitamininden istifade ederken, ağız ondan tat almasa ve tiksinti duysa acaba o vitaminleri almaya yeltenmek kâbil olur mu? Ancak çok zarurî hallerde ve zaruret miktarı kadar; aynen bir ilâç gibi alınır ve insanın içinde daima bir isteksizlik doğurur. Fakat, düşünelim ki, evvelâ bizim vücudumuz ondaki vitaminlere muhtaç olarak yaratılmış. Ayrıca o vitaminleri alırken ağzımıza da bahşiş veriliyor ve biz bir elmayı yerken, vücudumuza faydasından ziyade ağzımızda hâsıl ettiği tadından ve lezzetinden dolayı yiyoruz. Bütün meyveleri elmaya kıyas ederken bu usulün hayatın her sahasında tatbik edildiğini de hatırlatmış olalım. 
İnsan neslinin hattâ bütün canlıların, tükenmemesi ve milletinin devam etmesi için, Cenâb-ı Hakk bir kanun koymuştur. Fakat bu fıtrat kanununun içine bir de peşin ücret mânâsına bir zevk ve lezzet yerleştirmiştir. Eğer bu ücret peşinen o muamelenin içine yerleştirilmeseydi, ve tam aksine bu hareket insanın nefret ettiği bir hususla telâfi edilseydi hiçbir neslin devamı düşünülemezdi. 
Bütün bunlarla anlaşılıyor ki, neslin devamı kanununu kim vaz’ etmişse, o peşin ücreti de o vaz’ etmiştir. Vaz’ ederken de, fıtrî ve yaratılışa uygun vaz’ etmiştir. Öyleyse fıtratı yaratan da O Zât’tır. 
İşte Cenâb-ı Hakk birbirleriyle bu denli münasebettar nimetleriyle bizi perverde edip, soframızı donatıyor; sonra da hava kararıp bir fırtına esiyor. Ardından da bu ihtimamla hazırlanmış sofra altüst oluyor. Ölüm rüzgârı esiyor; ya bizi, ya da o nimetleri alıp götürüyor. Demek ki burada bize takdim edilen nimetler sadece geçici ve fâni dünya için verilmiyor. Nasıl ki, burada verdiği nimetler arasında bir münasebet varsa bütün bu nimetlerin de münasebetdar olduğu başka ve daha büyük bir nimeti de vardır. Burada tattırdıkları da sadece diğerlerini teşvik içindir. Yani bu dünyadaki nimetler âhirette verilecek olanlar için bir numuneden ibarettir. Ve asılları orada verilecektir. Dünyadaki bu münasebeti kabul ettikten sonra, âhiretle olan münasebeti kabul etmemek akıl kârı değildir. 
Cenâb-ı Hakk bu âlemle öbür âlemi, birbirine muttasıl ve çok ciddi bir râbıta ile alâkalı olarak yaratmıştır.
Varlık, varlıktaki ölçü ve mizan bütün nimetler ve güzellikler öbür âlemdeki mânâlarına işaret ederken belâ, musibet ve ızdıraplar da, müstehakları için öbür âlemde aynılarının olacağına delâlet ederler. 
Hesap ve muhasebeler; hıfz ve muhafazalar, bütün amellerin bir hesabının olacağına ve muhafaza edilen amellerin durumuna göre, bir gün çehrelerin ya kararıp simsiyah veya nadret ve sürurla gün gibi aydın, parıl parıl olacağına kat’î delildirler. Gönüllere inşirah salan şu ilâhî beyanı bir kere daha tekrar edelim: 
“Yüzler var ki o gün ışıl ışıl parlar. Rabb’ine bakar.” (Kıyâme, 75/22, 23)
Evet, bir evin odaları arasında nasıl ciddi bir alâka ve tenasüb varsa, dünya ile âhiret arasında da aynen öyle ve hatta daha mükemmel bir surette tenasüb vardır. 
BURADAKİ HIFZ ve MUHAFAZA ÂHİRETİN OLACAĞINA DELİLDİR
Bu âlemde mükemmel bir hafîziyet hükümfermadır. İnsanın mahiyeti sperm denilen bir hücrede muhafaza edilmektedir. Karakterinin en ince teferruatına kadar kromozomlarda onun istikbali saklanmaktadır. Sizler insandaki kromozom sayısını değiştirmeye kalksanız onun mahiyetini değiştirmiş olacaksınız. Bilindiği gibi insanın ruh yapısı, karakteri, iç dünyası bu kromozomlar vasıtasıyla şekillenmektedir. Bunların sayısı 46 değil de 44 ya da 48 olsa, insan bambaşka bir canlı şekline dönüşmüş olur. Görüldüğü şekilde kromozom gibi minnacık varlıklar insanın ne olacağı hususunda, sebep ve vesile olarak hüküm veriyorlar. Demek ki, Cenâb-ı Hak onlara takdir hakkını vermiş ve belli bir nizamı böylece sürdürüyor. Biz de burada riyâzî bir keyfiyetin hükümferma olduğunu müşahede ediyoruz. 
İnsan zâyi olmamaktadır. Bugün insan olarak doğan yarın hayvana, başka bir gün de bitkiye dönüşmemektedir. Evet, mikroskopla ancak görülebilecek kadar küçük bir varlıkta kâinatın hülasası olan insan muhafaza olunuyor. O, insan olarak doğacak, yaşayacak, ölecek ve nihayet yine insan olarak haşrolup insan olarak hesaba çekilecektir. 
Koca çam ağacı, küçücük çekirdeğine yerleştirilmiş ve orada semaya ser çekecek istikbaldeki haliyle muhafaza ediliyor. 
Atom fiziğinin kurucularından S. James: “Kâinatı yaratan muhakkak en mükemmel bir matematikçidir” derken, kâinatta hüküm süren riyazî ölçülere işaret etmektedir. Hiçbir hâdise, yön ve harekette, kâinatta mevcut bulunan riyazî ölçülere terslik göstermez. Esasen bütün bunlar bize O’nun Mukaddir ismini anlatıyor. Fakat Jean ve onun gibi düşünenler sâir isimleri de, O’nun Mukaddir isminin gölgesine sokuyor. Biz Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat olarak, bir yönüyle bunu kabul ederiz. Bir dairede herhangi bir isim hâkim ise, diğer isimler, mevcudiyetlerini o ismin gölgesinde hissettirirler. İşte, takdir, ölçü, kıstas, matematiğin hâkimiyeti ve gözü tırmalayacak bir durumun bulunmaması açısından eşya ve hâdiselere baktığımızda evvelâ bütün ihtişamiyle Allah’ın “Mukaddir” ismini görüyoruz. 
Herşeyin muhafaza edildiğini söylemiştik. Bütün bitkileri de aslî hüviyetlerinde muhafaza eden kromozomlarıdır. Evet, insan spermde; bir ağaç, çekirdeğinde muhafaza edildiği gibi, bütün sesler de fezada ve çeşitli cisimlerde muhafaza ediliyor. Belki bir gün gelecek keşfedilen aletlerle bu sesleri yeniden dinleme imkânı doğacaktır. Bir teyp bandına sesler tesbit edildiği gibi, bize ait ses, tavır ve hareketler de yanından geçtiğimiz veya içinde yaşadığımız cisimler tarafından tesbit edilmektedir ki, bir gün leh veya aleyhimizde şehadet edeceklerdir. 
Bir ilim adamının yapmış olduğu denemede şöyle bir husus gözlenmiştir: İlim adamı deneme yapıyor. Bir ağaç altında işlenen cinayetle ilgili olarak şüpheli birkaç kişi deneme mahalline getiriliyor. Maznunlardan masum olanlar içeriye girdiğinde hiçbir değişiklik göstermeyen ağaçlar, kâtil içeriye girdiğinde sarsılmaya başlıyorlar. Ve böylece kâtil tesbit edilmiş oluyor. Daha önce katilin çıkardığı şerareler, ağaç tarafından tesbit ve muhafaza edildiğinden dolayı sonra kâtili ihbar ediyor. 
En basit hareket ve hâdiselerin dahi tesbit edildiği ilmen sabit olduktan sonra, meselenin insana ait yönüne bakabiliriz: İnsanı spermde, ağacı çekirdekte ve bir tavuğu yumurtanın hayat düğümünde muhafaza eden böyle bir Hafîz, insan gibi, kâinatın nokta-i mihrâkiyesi ve yeryüzünün halifesi bir sultanı öldükten sonra, başıboş bırakmayacak ve toprağa atılan bir tohum gibi, başka bir âlemde, ona şayeste bir hayat bahşedecektir.
SONSUZ KUDRETİN ÂHİRETE DELÂLETİ
Dudaklarda bir tebessüm meydana getirecek veya dudakları patlatacak her iki manzarayı da hâvi bir mahşerin kurulacağını Cenâb-ı Hakk, Kur’ân’ında vaad ve vaîd ediyor. Bu ifadeler bir yönüyle müjde diğer yönüyle korkutma mânâsını taşıyor.
O, söz veriyor. Verdiği sözü yerine getirmeye muktedirdir. Sözünden dönmek ise O’nun keyfiyetsiz keyfiyetine asla yakışmaz. Zira O, hulfu’l-vâ’d gibi bir noksanlıktan münezzehtir. 
Bütün kâinatta eşya ve hadiselerin içinde veya dışında, Cenâb-ı Hakk’ın muhteşem kudretini müşahede ediyoruz. 
Atomlar âleminden, nebülozlar âlemine kadar çok sıkı riyazî bir râbıtanın varlığını biliyoruz. Meselâ, bir atomu ele alalım: Çekirdeğin etrafında dönen elektronlardan başlayıp ona denk içteki ağırlığı teşkil eden ve bu ağırlık içinde esas tecrid ameliyesini yapan nötron ve protonlara kadar inceleyelim. Neticede, atomda çok ciddi bir riyaziyenin hükümferma olduğunu göreceğiz. 
Atomlar, yarı müstakil varlıklar oldukları halde bir araya gelip yeni koloniler teşkil ederler ve bunlardan moleküller meydana gelir. 
Çekim sahası ve radyasyon durumuyla güneş sistemini ele aldığımızda, peykleriyle güneş arasında çok sıkı bir irtibatın olduğunu görürüz. Bu râbıta kendisini o kadar canlı hissettirir ki, güneşteki hususî durumların yer fiziği üzerinde çok kere tesir icrâ ettiğini müşahede ederiz. Bu tesir, çekim sahası ve radyasyon durumuyla doğru orantılıdır. 
Forsed şöyle der: “Bir hücrenin diğer hücrelerle münasebeti gibi makro âlemde de münasebet vardır.”
Bir hücre yarı müstakil hükümet gibidir. İçlerindeki emir-komuta hep müstakildir. Kendi yapısını muhafazaya çalışır. Belli bir merkeze ihtiyaçlarını bildirir. O merkez de, kendi üstündeki merkeze tembih yapar, durumu anlatır. Daha önceki müracaatlarında gösterdikleri ihtiyaç listesine göre rızıkları kapılarına kadar gelir. Her hücre, harcamasını müstakil olarak yapar. Bu hücre denen devletçikler yan yana gelerek federatif bir devlet teşekkül ettirirler. 
Eşya arasındaki bu râbıta, muhteşem bir şuurun eseri olarak görülüyor. Esas meseleyi bilmeyenlerin söyledikleri her şey şaşkınlıktan öteye gitmiyor, bu şuuru tabiatta aradıklarından dolayı şaşkınlıklarını ifade etmekten başka çare bulamıyorlar. Biz ise: “Sübhane men tehayyera fi sun’ihil ukul” diyor ve hayrette kalışımızı böylece ifadelendiriyoruz. Evet, “kudretin sergilediği eserler karşısında akılların hayretten donakaldığı O Zât acz ve kusurdan münezzehtir.”
Vücudu teşkil eden milyonlarca hücrenin herbiri, âdetâ Eflâtun’un beynini taşıyor ve dünyayı idare edebilecek bir karihaya sahip. Vücudun korunması; sıhhatle devam etmesi ve hijyen prensipleri içinde hüküm sürmesi için hepsi baş başa vermiş ve anlaşmış gibidir. Onların bu vaziyeti, bütün bunlara hükmeden bir hâkim kudretin varlığını göstermiyor mu? 
Mikro âlem denilen küçüklerin oynaştığı, kaynaştığı âlemde de bu böyledir. Makro âlem denilen galaksilerin ve yıldızların cevelan ettiği âlemde de durum aynıdır. Elektromanyetik dalgalar, radyasyonlar, birbirleriyle çok şuurlu bir şekilde alışveriş yapıyorlar. Şayet bu şekilde bir şuurlu alışveriş olmasa, bir kalp gibi çarpan ve genişleyerek bir tarafa doğru giden bir galaksinin hayatını devam ettirmesi mümkün değildir. Görüldüğü gibi büyük bir kuvvet ve kudretle karşı karşıyayız. Bütün varlık arasında şuurlu bir müdahalenin varlığını haykıran sımsıkı bir râbıta var. 
Şimdi düşünelim: En küçük âlemden, en büyük âleme kadar, bu şuurlu râbıtayı, inzibat ve hâkimiyeti tesis eden; zavallı, kör, sağır, iktidarsız ve şuursuz şu zerreler midir? Yoksa kemâl sıfatlarla muttasıf, noksan sıfatlardan münezzeh olan Cenâb-ı Hak mıdır? Evet O’dur. Ve O’nun kudreti sonsuzdur...
İşte böyle kudreti sonsuz olan Cenâb-ı Hakk bir kitap gibi yarattığı şu kâinatı bir gün kapatıp, başka bir gün yeniden açacağını vaad ediyor. Madem ki, söyleyen O’dur; ve bu mevzuun ihtisas sahibi olan nebiler, sıddıklar ve veliler hep buna şehadet ediyorlar; öyleyse muhakkak olacaktır. O halde haşrin meydana geleceğine mümkün olarak değil mutlak vaki’ nazarıyla bakmalıdır. 
“O gün Sur’a üflenir, bölük bölük gelirsiniz. Gök açılmış kapı kapı olmuştur.” (Nebe, 78/18-19)
Sırtlarına yüklenen büyük emanet hakkında kendilerine sorulacak sorulara cevap vermek, istintaka tâbi tutulmak üzere, ins ve cinle beraber, melâike de mahşeri saracaktır. Kur’ân-ı Kerim’in müteaddid ayetleri bu hususa dikkati çekiyor.

.

ÖTELER MÜLAHAZASI

YERYÜZÜNDE GÖRÜLEN ÖLDÜRME ve DİRİLTME HÂDİSESİ ÂHİRETİ İSBAT EDİYOR
Yeryüzünü tetkik ettiğimiz zaman, bir an olur ki, o anda herşey var olma ve dirilme havası içinde arz-ı didar eder. El ele, omuz omuza, diz dize, bütün mahlûkat Cenâb-ı Hakk’ın karşısında resm-i geçit vaziyeti alıyor gibi hazır vaziyet alırlar. Ağaçlar, otlar, yeşillikler ve bütün çemenzâr, formalarını takan askerler gibi, Şâhid-i Ezelî’nin karşısında boy boy dizilirler. Başka bir an olur ki, yapraklar dökülür, varlıklar enkaz haline gelir ve zemin çöl manzarası arzetmeye başlar. İlkbaharda, yeryüzünü alabildiğine cazibedarlık, revnekdarlık içinde görmemize karşılık, hazan mevsiminde, yıkıcı, sökücü ve götürücü rüzgârların ardından, herşeyin yüzüne kül elenmiş gibi bir manzara müşâhede ederiz. Sonbaharda çölde yürüyor gibi yürürüz. Hele kış basıp da kar düşen yerlerde, hayattan ve canlılıktan eser kalmaz gibi olur. Ağaçlar kupkuru kemik haline gelir. Otlar çürür, hayatları biter. Toprak istihâlelerle tohumları çürütür. 
Fakat ilkbaharda bu enkaz yeniden canlanmaya başlar. Bir de bakarsınız, o kül üzerinde yan gelmiş yatan ağaçlar, sündüs ve istebrak gibi bütün süs ve zinetlerini takınır; Şahid-i Ezelî’nin karşısında kıyâma dururlar. Ağaçlar altında pörsümüş ve solmuş o otlar, çiçekler ve toprağın altındaki tohumlar yeniden neşv ü nema bulup arz-ı didar etmeğe başlarlar. Bütün hevâmm ve haşerât ölüm uykusundan rahat rahat gözlerini açarlar, teneffüs edecekleri tertemiz havanın, yüzlerini okşadığını hissederler. Rızıklarını, toprağın sinesinde yeşillikler halinde stok edilmiş olarak bulurlar. Her baharda Cenâb-ı Hakk, milyonlarca mahlukat çeşidini bunun gibi haşr ve neşreder. 
İşte bu umumî haşr ve neşr; o kadar canlı ve revnekdar cereyan etmektedir ki, buna bakan herkes şu kanaate varır: Biz de öldükten sonra, aynen bunlar gibi, öbür âlemin baharında haşr ve neşr olacağız. Eşya ve hâdiselerin her bir parçası bu meseleye gayet şuurlu olarak hazırdır ve bu mevzuda çeşitli tablolar arzetmektedir. Fakat bütün bunları teker teker ele alıp tetkik etmek şu satırlar içinde mümkün değildir. Biz sadece bir misal verelim: Soframıza gelen, ağaçların başında bize tebessüm eden, bazen bağlar bazen de dikenler arasında bize gülüp, dudak büken meyveler... Evet, ağzımıza tad, vücudumuza kût ve gıda olan meyveler nasıl teşekkül ediyor? Bunu iyi anlayabilmek için fotosentez meselesini iyi bilmek gerekmektedir. 
Fotosentez çok rahat ve bollukla hasıl oluyor. Beşer, teknik ilerlemesine ve teknolojinin baş döndürücü muvaffakiyetlerine rağmen, henüz bir ağacın yaptığı bu ameliyeyi yapmaya muktedir değildir.
Su, karbondioksit, yeşil ağaçlardaki klorofil ve güneş enerjisi; karbonhidrat denilen şekeri meydana getiriyor. Karbondioksit, ağacın yeşil yapraklarındaki hava delikleri tarafından emiliyor ve ağaç teneffüs ediyor. Buna absorbsiyon diyoruz. Karbondioksit, ağacın yaprağı içinde bir difüzyonla, klorofilin bulunduğu yere geçiyor. Zaten yeşilliğin temel unsuru da bu klorofildir. Köklerden gelen sularla birleştiği zaman da şeker hasıl oluyor. Bu gayet basit bir ameliye ile varılan neticedir. İşte Cenâb-ı Hakk, gayet basit bir şekilde bunları meydana getiriyor. Fakat bu basitlik, sehl-i mümteni denilen bir keyfiyet arzediyor. Beşer bunu yapamıyor. Kupkuru bir ağaçtan ağzımızın suyunu akıtan meyveler, işte böyle sehl-i mümteni bir yaratılışla oluyor. 
Fotosentez ameliyesi yapılırken ağaç teneffüs ediyor ve bu teneffüste bir harcama yapıyor. Fakat kendisine lazım olan asimilasyonun beş-on mislini deruhte ediyor. Sebebi de şu: Ağacın önünde kapkaranlık bir gece var. Gecede ise onun soluk alma durumu değişir. Ayrıca bir de kış var. Kışın o, bu ameliyeyi yapamayacaktır. Diğer taraftan, ağacın yeşil olmayan kısımlarının harcaması da düşünülmelidir. Bu ne müthiş bir akıl ve nasıl bir şuurdur!.. Şuursuz ağaca böyle bir şuur izafiyesi ise en büyük şuursuzluktur!
Kupkuru ağacın dalındaki bir meyveyi başıboş bırakmayan kudret, acaba kâinat ağacının meyvesi olan insanı başıboş bırakır mı? En küçük bir mahlûkun en küçük bir arzusunu yerine getiren böyle bir Zât, insan gibi en büyük bir mahlûkun en büyük arzusu olan, ebed arzusunu yerine getiremez mi? 
Hayır, bekâ için yaratılan ve Bâki-i Hakikî’den başkasına râzı olmayan insan, kabre konulup çürümeye terkedilemez. O yeniden ve başka bir âlemde, oraya mahsus hayatı yaşamak üzere diriltilecektir. 
Kur’ân-ı Kerim:
“De ki: “Yeryüzünde gezin, bakın yaratmağa nasıl başladı, sonra Allah, son yaratmayı da yapacaktır. Çünkü Allah, herşeye kâdirdir.” (Ankebût, 29/20)
“Allah’ın rahmetinin eserlerine bakın ki, nasıl yeri ölümünden sonra diriltiyor?! Şüphe yok ki, O, ölüleri de diriltecektir. O, herşeye kâdirdir” (Rûm, 30/50) diyerek bu hakikate işaret etmektedir. 
Bir sahifede, milyonlarca kitabı birbirine karıştırmadan yazıp nazarımıza arz eden bir Zât, formalarını söküp dağıttığı bir kitabı ikinci defa aynı şekilde bir araya getireceğini vaad etse, bu O’nun kudretinden uzak görülebilir mi?
Yoktan, bir makinayı icad eden sanatkâr, daha sonra bu makinayı söküp dağıtsa ve ikinci defa aynı makinayı monte edeceğini söylese, inkâr edilebilir mi? Hiçten ve yoktan bir orduyu teşkil edip intizam altına alan bir kumandan, efradı istirahat için dağılmış bir orduyu, bir boru sesiyle tekrar toplayabileceğini söylese, ona karşı “hayır yapamazsın” denilir mi? 
İşte bu basit misaller dahi âhiretin inkârının mümkün olmadığına kanaat getirtmeğe kafi ve yeterlidir. Halbuki bunun misali üç-beş değil, üçyüzbin, belki milyonlarcadır.

EN BASİT ŞEYLERE GÖSTERİLEN İHTİMAM
Bu mevzuda sadece küçük bir misâl arz etmek yeter zannederim.
Selüloz maddesi ağaçların içinde liğninle beraber odunun temel rükünlerini teşkil eder. 
Çeşitli sanayi maddelerinde kullanılan selülozun kâğıt sanayiinde ayrı bir yeri vardır. Ayrıca o, elastikiyetiyle, ağaçların rüku eder gibi eğilmelerini ve bu esnada kırılmamalarını temin eder. 
Selülozun, erimesi ve hazmı çok zordur. İnsan selülozlu maddeleri yese eritemez. Ancak geviş getiren hayvanların salgıladıkları enzimler, selüloz maddesini çözebilir. Selüloz, hayvanın vücudunda faydalı hale gelir ve biz de ondan istifade ederiz. Hatta dışkısından dahi gübre olarak yararlanıyoruz. Âdetâ hayvanlar, selülozlu maddelerin faydalı hale getirilmesi için bir fabrika gibi çalışıyor. 
Fakat bu kadar çok selüloz maddesinin hepsini hayvanlar yiyemez. Dolayısıyla yere dökülenler de olur. Bunlar da yerdeki bakterilerin akıl durdurucu faaliyetiyle küçük moleküller haline getirilir. Bir taraftan toprak bunlardan istifade ederken, diğer taraftan yeryüzü kerih kokulu maddelerden kurtulmuş ve temizlenmiş olur. 
Bakteri deyip geçmemeliyiz. Şöyle bir düşünelim. Hz. Âdem’den bu yana ölmüş olan insanlar, dünya kurulduğundan beri ölmüş olan hayvanlar ve bitkiler eğer çürümeselerdi acaba bugünkü hayattan eser kalır mıydı? Meseleyi bu kadar uzatmaya lüzum da yok. Birkaç sene içinde yaşayıp ölen sinekler eğer çürüme ameliyesine tâbi tutulmasalardı, yeryüzü birkaç santim kalınlığında sinek ölüleriyle örtülecek ve insan adım atacak yer bulamayacaktı. 
Görüldüğü gibi Cenâb-ı Hakk en küçük varlıklara büyük işler yaptırıyor. Bir avuç toprakta milyonlarcası bulunan bakterilere, yeryüzünün temizlik vazifesini gördürüyor. 
İşte böyle, selülozu ve bakteriyi başıboş bırakmayan; bu basit ve küçük varlıklara büyük bir ihtimam gösteren Allah (c.c) nasıl olur da insan gibi, kâinatın sultanı olan bir varlığı başıboş bırakır? Bu asla mümkün değildir.


.

ÖTELER MÜLAHAZASI

DELİLLER... DELİLLER... ve YİNE DELİLLER...
Vücutta meydana gelen bir yara kapanıyor; kabuk bağlıyor ve sonra o kabuğu da atmak suretiyle kendi kendini tamir ediyorsa bu, o yaranın meydana geldiği uzuvdaki canlılığa delâlet eder. 
Meyve, meyveyi yetiştiren ağacı gösterir... Yoldaki izler, yürüyeni ele verir. Gezip tozduğumuz yerde su sızıntıları varsa, orada su cetvelleri var demektir. İnsanda da öyle izler öyle sızıntılar ve tamirler var ki, ona bakanın âhireti görmemesi mümkün değildir. 
Sınırlı ve mahdut kalıplar içerisine sıkışmış bir insana bu sonsuzluk fikri nereden geldi? Onun böyle bir düşünceye kendi kendine sahip olduğu söylenemez. Bu âlemde, ona böyle bir ilham verecek varlık da yoktur. Öyle ise ondaki bu duygu esasen başka âlemden gönderilen mesajlardan ibarettir. Su sızıntılarının su cetvellerine delâleti nasıl kat’î ise; ebediyet sızıntılarının da ebedî âlemlere delâleti o kat’iyet-tedir. 
İnsan iç âlem ledünniyatıyla, maddî âlemde elde edemediği semereleri elde eder. İnsan öyle coşar, dünya ve mâfihaya öyle sırt çevirir ve mâsivanın üstüne çıkar ki, bu hal ve keyfiyet onun şu imkân âleminin üstünde mümkün olmayan bir varlıkla münasebetini anlatır. Şu sınırlı, yıkılan ve yapılmayan ve yapılmayacak olan dünya dahi, hiç yıkılmayacak bir yurdun olacağına delâlet eder. Bu vaziyetiyle her varlık, bir yönüyle sahibini gösterirken; diğer yönüyle öbür âlemdeki mazhariyetlerine işaret etmektedir. 
İnsanın vücudundaki hücreler nasıl birbiriyle ittisal edip rabıta kuruyor; birinde meydana gelen bir arızanın imdadına koşuyor; bir vücut ayrı ayrı eyaletler gibi işliyorken, iktiza ettiğinde bu eyaletler baş başa verip müşterek düşmanı tardedip ona karşı bir temerküz ve tahşidat meydana getiriyorlar; aynen öyle de, kâinatın sînesinde, yerine göre kalp gibi atan; göz gibi ışık saçan; bazen kabz bazen de bast eden; en küçük kürelerden en büyük nebülozlara kadar bütün kâinat, âdetâ ayrı ayrı uzuvlardan meydana gelmiş tek vücut gibidir. Belki bütün kâinata müekkel bir melek vardır ki, kâinatın ruhu odur. Kâinat muhteşem keyfiyetiyle ve insandaki küçük misaliyle canlı olarak Cenâb-ı Hakk’ın isimlerine ayinedarlık etmektedir. Tıpkı insan uzuvları gibi o da yaralanmakta ve yaraları tamir edilmektedir. Einstein: “Bilemediğimiz bir sırla kâinatın uzak köşelerinde yeni yeni cisimler teşekkül etmektedir” diyor. Elbette şu kâinat denilen sarayı yapıp kurduktan sonra Cenâb-ı Hakk onu bir insan vücudu gibi serfiraz edecek ve o da vazifesini bitireceği ana kadar işine devam edecektir. 
Yeryüzünde insanların vazifeleri bitinceye kadar o bir kalp gibi atacak, göz gibi görecek ve güneş gibi ışık saçacaktır. Kendisine tevdi edilen vazifeyi de şuurlu bir mü’min edasıyla yerine getirecektir. Bunun için de tahrib edilen yerleri tamir; bozulan yerlerine ilâveler yapılacak ve bu âlemin işaret ettiği ikinci bir âlem, bu kâinatın bir köşesinde inşa edilecektir. 
Bizler, eşya ve hâdiselere bütünüyle nüfuz edemiyoruz. Onların arasında halden ve dilden anlamayan seyirci ve müşahitler gibi dolaşıyoruz. Onun için de hangi şeyden neler olur henüz bilemiyoruz. Belki bir gün eşya ve hâdiselerin ruhunu kavrasak, bunların var ediliş keyfiyetine tam nüfuz etsek; hayatımıza tuzak kurmuş mikroplardan dahi en büyük şekilde istifade etme kapıları açılacaktır. Belki de çeşitli mikroplar üreten fabrikalar kuracak ve memleketin gelir kaynaklarından en büyüğünü keşfetmiş olacağız. Fakat şu anda bizler, akan bir ırmağı sadece seyreden ve ondan çok çeşitli yönleriyle istifade edemeyen insanlar durumundayız. Evet, eşya ve hâdiseler akıyor ve biz de sadece bakıyoruz. Halbuki Allah Rasulü (s.a.s) bir duasında, Cenâb-ı Hakk’tan eşya ve hâdiselere nüfuz edebilmeyi talep ediyor ve “Allahım bana eşyanın hakikatını göster” diyor. İnsan için ideal ufuklardan birisi ve belki de en birincisi eşyanın hakikatına nüfuz edebilme keyfiyetini kazanabilmektir. İşte bu keyfiyetle kâinat tetkik edilse, her eşya ve hâdisenin verâsında, ince bir perde arkasında âhiret görülüp müşahede edilecektir. 
Yeryüzünde diken gülle, bülbül kargayla, beraberdir. Esasen birbirine zıt gibi görünen eşya yekdiğerini tamamlamaktadır. Kâinatta abes ve boş hiçbir hâdise ve eşya yoktur. Mesela yeryüzündeki bütün köpekleri yok etsek; kâinatın sinesinde bir boşluk meydana gelir. Bir zaman Batılı bir mütefekkir, bir kuş türünün tükenmeye yüz tuttuğunu ve bu sebeple kâinatta mühim bir gediğin açılacağını gazeteler diliyle ilân etmişti. 
Kâinatın seyri içinde, herkese ve herşeye bir vazife düşmektedir. Onun için kâinatın sinesinden neyi alırsanız alın, orada bir boşluk, tarrakalar çıkaracak ve “Kâinatta bir boşluk meydana geldi” diyecektir. 
Nebiler Nebisi (s.a.s) Buharî ve Müslim’de: “Eğer köpekler başlı başına bir millet olmasaydı hepsini öldürürdüm”13 buyuruyor. Köpekler dahi, tek başına aynen insanlar gibi bir millettir. O da omuzuna büyük vazifeler almış ve bir gediği kapatmaktadır. İnsanlara saldıran, evlere meleğin girmesine mani olan ve insan vücuduna zararlı birtakım mikropları taşıyan köpeklerin belki öldürülmesi gerekirdi. Fakat öldürülmüyor. Zira, bu kâinat sarayında onun da bir yeri vardır. Ancak asıl mesele onun yerini bilmek ve onu yerine koymaktır. Onlar öldürülse meydana gelecek zarar önü alınamayacak kadar büyük olacaktır. 
Ağaçların içindeki bakteriler yok edilse, birkaç sene sonra meyvelere öyle şeyler musallat olacak ki artık onları bu tasalluttan kurtarmak mümkün olmayacaktır. Zira, Cenâb-ı Hakk, birbirine mukabil varlıklarla kâinatta bir denge ve düzen kurmuştur. Siz mukâbillerden birini ortadan kaldırdığınızda diğerinin istilasıyla karşı karşıya kalırsınız. 
Evet, kâinat öyle bir binadır ki, bu binayı meydana getiren taşların hepsi birbiriyle irtibatlıdır. Oradan küçücük bir taşı çıkarayım derseniz, binayı başınıza yıkarsınız. 
Ayrıca, hâdiselere devreler hakimdir. Yedi senelik fâsılalarda hububatın; ondört senelik fasılalarda ise balıkların çok bol ve mebzul olarak elde edildiğini bir ilim adamı tesbit etmiştir. Eğer bu devreler mevzuu, ilmî hüviyetiyle ve tam mânâsıyla tetkik edilse, beşerin içtimaî ve iktisadî çok meseleleri halledilecektir. Kur’ân-ı Kerim’de ve bilhassa Sure-i Yusuf’da bu devreler meselesine işaretler vardır. Şu küçük devrelerin bir intizam ve nizam içinde cereyan ve deveran etmesi, işaret ve isbat ediyor ki, dünya hayatı da bir devirdir. O da bir gün bitecek ve ardından başka bir devir başlayacaktır. Dünyada bolluk ve bereket içinde yaşayan insan, kıtlık mânâsını taşıyan bir kabir hayatını da yaşayacak. Sonra da apaçık bir haşir devresine girecektir. Onun ardından, sıkıntı ve ızdırap içinde bir hesap verme hayatı, daha sonra da sırattan geçme devresi gelecek. Varabilen cennete varacak ve görebilen Cenâb-ı Hakk’ın cemâlini görecektir. Fakat verilen nimetlerde veya aksine ızdıraplarda, ülfet ve alışkanlık olmayacak. Cennet veya cehennemde de ayrı ayrı devrelerde karşılaşılacaktır. 
Adiyy b. Hâtim (r.a) -ki dünyanın en cömert insanı olan Hâtim-i Tâi’nin oğludur. Önce Hıristiyanlığa süluk etmiş ve ardından da hak din olan İslâm’ı bulmuştur - şöyle der: “Allah Rasûlü (s.a.s) dünyaya ait bazı hâdiseleri daha vukû bulmadan önce haber vermişti. Bir de ayrıca âhirete ait haberler verdi. Dünyaya ait verdiği haberler aynen çıktı. Bununla anlıyorum ki âhirete ait verdiği haberler de aynen zuhur edecektir.”14
Allah Rasûlü (s.a.s) Hz. Enes’e (r.a) dua etmişti: “Allahım onun ömrünü uzun ve evlatlarını çok et. Onu cennetine koy!” Hz. Enes (r.a) yüz yaşından fazla yaşadı ve kendi ifadesiyle yüz tane evladını kendi eliyle defnetti. Hz. Enes (r.a) şöyle derdi: “Allah Rasulü (s.a.s)’nün benim için ettiği duadan ikisini gördüm ve üçüncüsünden de ümitliyim.”15
Biz Cenâb-ı Hakk’ın koyduğu bir devreler âlemi içinde yaşıyoruz. Fakat bu devran, kafiyesiz bir şiir gibi bitiyor. Öbür âlem bu şiire kafiye olup tamamlayacaktır. Bu dünyaya ait haber verilen hâdiselerin aynen tahakkuku; mü’mini mesrur ve kâfiri mahzun edecek bir hâdisenin de tahakkuk edeceğini isbat etmektedir. 
İnsan doğar doğmaz bir taraftan yaşamaya diğer taraftan da ölmeye başlar. Her doğuş bir ölümün ve her ölüm de yeniden bir doğuşun habercisidir. Eğer neticede ebedî bir doğuş yoksa, yeryüzünün en talihsiz varlığı insandır. İnsanlar içinde de en talihsizi nebiler ve nebiler içinde de İki Cihan Serveri’nin en talihsiz olması icab eder. Halbuki O, bütün bir cihanın yaratılma sebebidir. İnsanlık ağacı öyle bir meyve elde etmek için dikilmiştir. İnsanın yeryüzüne gelmesinden, insanlık içinde zuhur eden nebilere kadar her hâdise, neticede âhireti isbat eder. 
Ayrıca: Cenâb-ı Hakk’ın, Allah; Peygamberimiz’in Rasûlullah; ve Kur’ân’ın Kelâmullah olduğunu isbat eden bütün deliller aynı zamanda âhireti de isbat eder. Zira iman bir bütündür; tecezzi ve inkisam kabul etmez.

.

ÖTELER MÜLAHAZASI

TARİH VE FELSEFE "AHİRET VAR" DİYOR
Tarih, haşir akîdesi zaviyesinden ele alındığında, ilk insandan günümüze kadar insanlık çapında bir haşir inancının var olduğu müşahede edilir. Will, medeniyet tarihinde çeşitli milletlerin öldükten sonra dirilme mevzuundaki kanaatlerini, nasıl mezarlara gömüldüklerini, duvarlarına yazdıklarını ve dehlizlerinde mevzu ile alâkalı resimlerin tesbit edildiğini anlatır. Dünyanın en maddeperest insanları olan firavunlar dahi öldükten sonra dirilme mevzuunu ele alıyorlardı. Firavun mezarlarındaki kazılarda şu mânâyı ifade eden sözler bulunmuştur: “İnsanlar öldükten sonra, mücrimler yerin altında, çirkin suretlere dönüşmek suretiyle ebedî kalacaklar, sâfi ve tertemiz ruhlar ise; meleklere iltihak edecek yüceler içinde bir hayat yaşayacaklar.”
Bu itikad sebebiyledir ki, firavunlar, mezarlara yiyecek, içecek ve en güzel elbise ve zinet eşyalarını da beraber koyduruyorlardı. Anlayışta inhirafla beraber âhirete itikattır ki, onlara bunu yaptırıyordu. Ayrıca mezarları içine alan dehlizlerin duvarlarına balık ve yılan resimleri yaptırıyor, ilahların bu resimlerden hoşlandıklarına inanıyorlardı. Bu inanış dahi onların, öldükten sonra başlayan ikinci bir hayata itikad ettiklerini isbat ediyor. Zira yaptırdıkları bu resimlerle, -itikat-larınca- ilahlarının rızasını kazanacaklar ve böylece diğer bir âlemde rahat edeceklerdir. 
Bir de kitâbü’l-mevtâ denilen ölülerle beraber gömülmüş vasiyetname veya dua mânâlarını taşıyan kitabeler var. Bu kitabelerle âdetâ ölü dile getirilip konuşturuluyor: “Selam sana ey yüce ilah! Sonsuz cemalini müşahede etmek için huzuruna geldim. Lütfet de cemâlini göreyim, bunu gözetiyorum. Ben kimseye zulmetmedim. Hıyanette bulunmadım. Kimseyi ağlatmadım. Kimseyi öldürmedim. Cebr ve tagallüpte bulunmadım... Halimi sana arzederek huzuruna geldim. Derdim cemâlini görmektir.” İşte bu veya bu mânâya gelen kitabeler dahi bize o devrede bir âhiret inancı olduğunu anlatmaktadır. 
Bütün beşer ayrı ayrı yerlerde, ayrı ayrı kültür şartları altında ve ayrı ayrı zamanlarda neş’et etmelerine rağmen; hepsinin mezarını, ocağını karıştırsak, oradan mazinin sessiz narasıyla “Ebed, Ebed!” dediğini duyacağız. 
Şehristânî, Zerdüşt’ün şöyle dediğini nakleder: “İnsan dünyaya vazifeli olarak gönderilmiştir. Vazifesini iyi yapanlar sâfileşerek mele-i âlânın sakinlerine iltihak edecekler. Yapmayanlar da, ebedî olarak yerin dibinde mahkum kalacaklar.”
Gerçi bu sözler tercüme edile edile, esas lafızlarındaki nüanslardan uzaklaşmıştır. Ancak ifade edilmek istenen mânâ aynıdır ve esas mühim olan da bu mânâyı ifadedir. 
Nasıl ki Mısır’da firavun, bütün firavunluğuna rağmen öldükten sonra dirilmenin kavgasını veriyorsa; İran’da da Zerdüşt ve müntesibleri aynı dâvânın kavgasını veriyorlar. 
Hindistan, yüzlerce dinin bulunduğu bir yerdir. Belki de aynı dinin içinde yetişen büyük ve ulular, daha sonra esas mânâ ve mahiyetinden uzaklaştırılarak ayrı birer din kurucusu gibi telâkki edilmiş ve bu kadar çok dinin zuhuruna işte böyle bir hata sebebiyet vermiştir. Bütün bu ayrı ayrı dinlerin birleştikleri bir nokta vardır; o da, ruhların hayatlarının devam ettiği inancıdır. İslâm prensiplerine göre hatalı bir inanış olan tenâsüh akîdesi Hindistan’da hâkimdir. Bu yönüyle onların itikatları yanlış ve hatalıdır. Ancak bizim üzerinde durduğumuz mevzu, ruhların ölümsüzlüğüne inanışlarıdır. Tenâsüh akîdesinin mahiyetinde ihtilaf eden bu dinlerden bazısında, durmadan ceset değiştirme ve birinden diğerine geçme; sadece süflî ruhlara mahsustur. Diğerlerine göre, bütün ruhlar böyle bir ameliyeye tâbi tutulur. Ancak her iki ayrı kanaatin birleştiği husus; neticede ruhların bu devirleri tamamlayıp bir noktada duracağıdır. 
Budha, ruhların devr-i dâim içindeki çilesine tahammül edemez. Ona göre ruhların devr-i daimi yoktur. Belki ilk başlangıçta böyle bir devir olabilir. Fakat esas olan ruhların Nirvana’ya gidip dayanmasıdır. Bu, vücudun Mutlak’a dönmesi demektir. 
Bütün Hint edebiyatı dikkatle tetkik edilse damla damla âhiret inancı takattur ettiği görülecektir. Onlarda da ölen insanın cesedi yakılır. Bu hareketi, belki de tenasüh akîdesi doğurmuştur. Gâye, ruhun aynı cesede dönüp tekrar aynı ızdıraplara duçar olmamasını temindir. Bu dahi yine âhiret akîdesinin mevcudiyetine bir delildir. 
Yunan tarihçisi Homeros, sık sık ruhların barınağından bahseder. O, burada cesetler giyerek kendilerini gösteren ruhların, başka bir yerde barınaklarının olduğunu kabul etmektedir. 
Haşir akîdesi mevzuunda söz söyleyenlerden birisi de Pythagoras’dur. Ona göre bir nefis temiz ise, yüksek âlemin yüksek varlıklarına iltihak eder. Aksi takdirde, etrafı alevlerle sarılacak olan yeryüzünde mahbus kalacaktır. İnsanlar zât ve şahsiyetleriyle haşr olacaklardır. Başkasının şahsiyeti içinde değil; herkes kendi öz şahsiyeti içinde dirilecektir. Bu diriliş ise ister lâtif ister kesif olsun, cismânî olacaktır. 
Sokrates’in kendine ait kitabı yoktur. Onun bütün düşüncelerini Eflâtun nakleder. Zaten Sokrat’ın idamını gerektiren sebeplerden birisi de âhirete inanması ve gençliğe bu inancı aşılamasıdır. Eflatun ise onun bu fikirlerinin müdafiidir. O bu mevzuda birçok deliller getirir. Bunlardan bazısını arz edelim:
Tabiat-Fazilet Delili: İnsan fazilet için yaratılmıştır. Onun faziletli olabilmesi; behîmî ve şehevî hislerden uzaklaşabilmesi ile mümkündür. Bu ise bir insan için mahrumiyettir. Nefsin bedenden ayrılması demektir. Öyleyse insanın kendi nefsine zıt olarak böyle bir mahrumiyete katlanması daha sonra serfiraz olacağı bir hayatın var olduğuna delildir.
Tevâli-i Ezdad Delili: Dünyada zıtlar birbirini takip ediyor. Baharı kış, kışı bahar; zulmeti nur, nuru zulmet; geceyi gündüz, gündüzü gece; ve hayatı ölüm, ölümü de bir hayat takip ediyor. Şu upuzun dünya hayatının vefatı da yeniden bir doğum getirecektir. Işık karanlığı kovaladığı gibi dünya karanlığı kovalayan apaydın bir âhiret olacaktır. 
Zâkire Delili: İnsan bazen, ilk defa karşılaştığı bir manzarayı, sanki daha evvel görmüş gibi hatırlar. Halbuki bu dünyada onunla ilk defa karşılaşmıştır. Hayat birbirinden farklı karelerin, yekdiğerini takip etmesinden ibarettir. Demek oluyor ki, bizim burada hatırladıklarımız buraya gelmeden evvel başka bir âlemde yaşadığımız şeylerdir. Öyle ise, bu âlem daha evvelki âlemin bir neticesi ve kendinden sonra gelecek bir âlemin de başlangıcıdır. 
Gerçi bu son delilde biraz tenasüh akîdesi sezilmektedir. Zaten Eflâtun buna inanmaktadır. Fakat bizim üzerinde durduğumuz mevzu, onun âhiret inancı ve bu mevzuda tahşidat yapmasıdır. 
Aristo şöyle der: “İnsan maddesinin dışında mücerred bir varlık vardır ki, o ölümsüzdür.”
Aristo maddecilerin bayraklaştırdıkları bir filozoftur. Buna rağmen, hiçbir kayıtla bağlı olmayan ölümsüz bir varlığın mevcudiyetinden bahsetmektedir. İnsan belki cesediyle çürüyecek, fakat, mezar onu herşeyi ile kuşatıp hapsedemeyecektir. Mezarı, maddeyi, cesedi ve dünyayı aşarak öbür âlemde kanat çırpacak mücerred bir varlık vardır...
Revakiye ekolünün imamı Zenon: “İnsanın bedeninden başka bir nefis daha vardır ki, insan öldükten sonra bu nefis devam edecektir” der. Revakiye’nin ahlâk prensipleri vardır. Bu prensipler içinde de şunu görüyoruz: “Bu kâinatı bu kadar güzel yaratan, insana olan sevgisiyle kâinatı tanzim eden Zât’ın insanı öldürüp bir daha diriltmemesi mümkün değildir.”
Heraklit de bu mevzuyla alâkalı olarak şöyle der: “İkinci neş’ette insanlar, yıldızlar etrafında ateşten çember olmuş olarak dirilecekler. Oradan kurtulamayan habis ruhlar o ateş içinde azab görecekler. Sâfi ruhlar ise kesiflerin arasından sıyrılarak tasaffi edecek ve mele-i âlâya yükselecekler. Öbür âlemin seması yıldızsız olacak. Yıldızların hepsi dökülerek bu âlemin etrafını saracak ve cehennemi meydana getirecektir.”
İşrâkiye mektebinin bizim içimizde yetiştirdiği büyükler de vardır. Sühreverdî, Hallâc-ı Mansur ve devrinin imamı kabul ettiğimiz Muhyiddin-i Arabî bunlar arasındadır. İşrâkiye Endülüs’te de İslâm filozofları tarafından kabul edilmiş ve Yeni Eflatunculuk (Neo Platonizm) İslâm âleminin bütününü sarmıştır. Neo Platonizm bütün mektep ve medreseleriyle öldükten sonra dirilmenin, bu hayatın zarurî bir devamı olduğuna parmak basmış ve bu hakikati kabul etmiştir. Bütün bunlardan da anlaşılıyor ki, felsefe tarihi -Epiküras ve Demokritos gibi maddeden başka hiçbir şey görmeyen birkaç sığ düşünceli bağnaz görüşlü istisnâ edilecek olursa- âhiret akîdesine, ruhun bekâsına inanan ve bu mevzuda tahşidat yapan binlerce filozofun fikirleriyle doludur. 
Descartes’in Allah’ın varlığı ve ruhun ölümsüzlüğünü anlatan “Saniha” diye bir eseri vardır. Mevzu ile alâkalı kalbine doğanları kaydettiği bu eserde, ilk defa, nefsin mücerred bir ruh olduğunu ve ölümsüzlüğünü ciddi olarak ele alıp tahlil etmiştir. Descartes, ruhun nasıl bekâ bulacağını başka bir eserinde anlatacağını vaad etmiş, fakat elde mevcut eserleri arasında bu mevzuyu ele aldığı bir eseri bulunamamıştır. Ancak Saniha’sında âhirete ait meseleleri öyle güzel tahlil etmiştir ki, ikinci bir esere ihtiyaç kalmamıştır. 
Descartes’ten sonra ilâhiyatçı filozoflar vardır. Leibniz ve Spinoza bunlardandır. Leibniz monatlar prensibini kullanır: “Monatlar nâmütenahi inkişâf etme durumundadır. Halbuki burada zaman sınırlıdır. Dolayısıyla nâmütenahi inkişaf olamaz. Olabilmesi için zamanın sınırsız olması gerekmektedir. Demek ki, bu monatların nâmütenahi inkişaf edebilecekleri, zamanı sınırsız bir âlem olacaktır. Öyleyse her şahıs monatlarını inkişaf ettirmek için ebedî ve bâki olarak yaşayacaktır.”
Spinoza ise meseleyi umumîleştirir. Şahsî olarak değil de umumî olarak, toptan ve yekvücud halinde bir yaşayışın olacağını söyler. O, bu düşüncesiyle vahdet-i vücud akîdesine sahiptir. Meseleyi günümüze kadar uzatıp Pascal ve Bergson’un da haşir akîdesine inanan filozoflar olduğunu söyleyebiliriz. 
“Maarri” dinsiz bir şairdir. Yer yer dinî meselelerle alay eder. Fakat o dahi Risaletü’l-Güfran’ın da Kur’ân-ı Kerim’den iktibasla haşir gününü tablolaştırmaya çalışmıştır. 
Dante, cennet, cehennem ve Araf tasvirleriyle sanki Maarri’nin adaptasyoncusudur. 
Bunlar ve bunlar gibi, esasen din düşmanı oldukları halde, haşir akîdesine temas etmeden edemeyen binlerce edip ve şair vardır. Evet, haşir akîdesi öyle bir gerçektir ki, düşmanlarına dahi kendini tasdik ettirmiştir.


.

ÖTELER MÜLAHAZASI

SEMÂVÎ KİTAPLAR ve ÂHİRET

Kur’ân-ı Kerim’in beşte üçü âhiretle alâkalıdır. Bu mevzuda birkaç misali daha önce zikretmiştik. Burada sözü yine oraya havale etmekle iktifa edeceğiz. 
Tevrat, Hz. Musa (s.a.s)’dan günümüze kadar birçok defa tahrif edildi. Hatta Efendimiz (s.a.s) zamanındaki Tevratlarda mevcut olan bazı ayetleri bile şimdi bulmamız mümkün değil. Kısas ayeti, buna bir delil olarak gösterilebilir. 
Tevrat, tamamen maddîleştirildi. Gün be gün mânâya ait yüce mefhumlar teker teker silinip, yerine tam zıddı fikirler yerleştirildi. Buna rağmen işaret kabilinden dahi olsa, Tevrat’ta âhirete ait birçok meselelere temas edilmiştir. 
İncil, bir cihetle Tevrat’ta tahrif olunanları tashih, tahrif olunmayan hususları ise tasdik için gelmiştir. O günün Tevrat’ında âhirete ait meseleler anlatıldığından dolayı, İncil bunu tasdik etmekle yetinmiş ve meselenin tafsiline girmemiştir. Böyle olmasına rağmen yine biz yer yer onda da âhirete ait mânâları ifade eden ayetler buluruz. 
Matta İncil’i Beşinci İshah’da şu ayetler var: 
“Kim bu dünyada salih amel işlerse, o, Rabb’in melekutuna yükselecektir.”
“Müjdeler olsun miskinlere! Onlar melekut-u semavata yükselecekler.”
“Müjdeler olsun merhametlilere ki, onlar öbür âlemde Allah’ın merhametine mazhar olacaklar.”
“Müjdeler olsun müttakilere ki, onlar Rablerini görecekler.”
“Göklerin ve yerin melekûtunun misali şuna benzer: Zürra tarlaya tohum atar. Bu tohumlar biter. Matlup olan semaya doğru ser çeker ve büyür. İçinde birtakım dikenler de boy gösterir. Bunu görenler tarlanın sahibine müracaat edip derler: Seyyidimiz! Mahsulü matlup olan bu güzel bitki nema buldu yeşerdi, fakat aradaki bu dikenler de nedir? Cevap verir: “O da bu da gerek!” Havâriler Hz. Mesih’e sordular: “Bunu bize izah eder misin?” Hz. Mesih: “Evet”, diyor ve anlatıyor: “O tohumu atan Allah (c.c)’tır. Mezra ise yeryüzüdür. Ekilen tohum, beşerdir. Matlup olan mahsul ise salih insanlardır. Dikenler ise kâfirlerdir. Burada iyi kötüyle beraber bulunacaktır. Fakat âhirette iyiler melekut-u semâvâta yükselecek; kötüler ise cehenneme girecektir.”
Matta İncili Yirmibirinci İshah:
“O gün melik gelecek. Ebrar sağında; eşrar ise solunda yerlerini alacaklar. Melik, ebrara şöyle diyecek: “Sizi bugün mükâfatlandıracağım. Çünkü dünyada iken ben acıktım, yedirdiniz. Susadım, su verdiniz. Mahpus oldum, âzad ettiniz. Garip kaldım, beni barındırdınız. “Onlar melike şöyle diyecekler: “Rabbimiz! Sen nasıl acıkır, susar, mahpus olur ve garip kalırsın? Zira sen Rab’sin!..” Allah (c.c) onlara şöyle karşılık verecek: “Dünyada benim zaif ve garip kullarım vardı. Siz biliyordunuz ki, onlara yedirdiğiniz, içirdiğiniz zaman bana yedirip içirmiş gibi oldunuz. Onları âzad ettiğiniz ve barındırdığınızda sanki bu iyilikleri bana yapmış gibi oldunuz.”(*)
Sonra da Rab, solundakilere döner ve şöyle der: “Sizi bugün ta’zib edeceğim. Çünkü acıktım birşey yedirmediniz. Susadım, içirmediniz. Garip kaldım, barındırmadınız. Mahpus oldum, âzad etmediniz.” Onlar da aynı şekilde “Ey Rabbimiz! Sen nasıl acıkır, susar, garip kalır ve mahbus olursun!?” derler. Bunun üzerine Melik: “Bilmiyor musunuz, eğer benim dünyada bazı kullarım acıktığında doyursaydınız, susadığında su içirseydiniz, garip kaldığında barındırsaydınız ve mahpus kaldıklarında âzad etseydiniz, bütün bunları bana karşı yapmış gibi olacaktınız” der. 
İncil’de bunlara munzam daha birçok âyetlerde, hemen hemen Kur’ân-ı Kerim’in ifadelerine mutabık şekilde âhirete ait meseleler dile getirilmiştir. Fakat bu mevzuda esas söz sahibi; her türlü tahrip ve tahriften korunmuş olan Kur’ân-ı Kerim’e aittir ki, biz yukarıda bunları Kur’ân-ı Kerim’in haşri isbat metodunda mücmel de olsa zikretmiştik.

YENİDEN DİRİLİŞ KEYFİYETİ
Mahşer, beşerin ruhen ve ceseden dirileceği bir yerdir. Kur’ân-ı Kerim, meseleyi bize takdim ederken, ayrı ayrı tablolar halinde de olsa bu şekliyle takdim etmektedir. Ruhun ehemmiyet kazandığı yerde ruh, cesedin ehemmiyet kazandığı yerde ise cesed anlatılmaktadır. 
Ey huzura eren nefis! Razı edici ve razı edilmiş (yaptığın işlerle Allah’ı memnun etmiş ve aldığın nimetlerle Allah tarafından memnun edilmiş) olarak Rabb’ine dön! (İyi) kullarım arasına gir! Cennetime gir!”(Fecr, 89/27-30) derken, sadece ruhun Cenâb-ı Hakk’a avdet ve ric’atini anlatmaktadır. Fakat umumî kıyametin anlatılmasında, baharın, ağaçların, maddî ve kesif şeylerin misal verilmesinde ise; eşbah ve cesetlerin haşr ve neşr olacağı dile getirilmektedir. 
Biz burada bu gibi meselelerin münakaşasını yapıp, iki ayrı görüşte olanların delillerini serdedecek değiliz. İslâm ulemâsı arasında, bir iki şahıs, “haşir sadece ruhlara mahsustur” dese dahi; ulemânın büyük bir çoğunluğu ruh ve cesedin beraberce haşrolacağına kâildir. Ayrıca “ceseddeki zerrelerin hepsi mi, yoksa insanın çekirdeği mahiyetinde olan asıl zerreler mi haşrolacak?” şeklindeki istifhamın uzun boylu tafsiline de girişmeyeceğiz. Bu mevzuda İmam Gazalî ile İmam Fahreddin er-Râzî arasında farklı düşünceler serdedilmiştir. Biz haşrin hakikatine Kur’ân ve hadislerin anlattığı şekilde inanır ve meselenin bize ait olmayan yönünü Cenâb-ı Hakk’ın ilmine havale ederiz. 
Cennet ve cehennem iki mühim neticedir. Cenâb-ı Hakk’ın esmâ ve sıfatları her ikisini de iktizâ etmektedir. Ve inanan için hem cennet hem de cehennem her ikisi de rahmettir. Sure-i Rahman’daki:
“İkinizin de üzerine, ateşten yalın alev ve kıpkızıl bir duman (yahut erimiş bakır) gönderilir, kendinizi savunamazsınız. Şimdi Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlıyorsunuz”(Rahmân, 55/35-36) âyetleri bize bunu anlatır. Onların üzerine atom bombasının tesirinin veya güneşin merkezindeki hararetin ancak fikir verebileceği korkunç ateşler salıverilecek. İşte Kur’ân-ı Kerim böyle bir ateşin salıverilmesinin hemen ardından cin ve inse “Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlarsınız?” diye hitab ediyor. Burada kastedilen nimet nedir? Cehennem bütün dehşetiyle insanın içinde bir ürperti hasıl ederek, mü’minin hayatını tanzim hususunda ona bir fikir veriyorsa, işte bu onun için bir nimettir.
Cennet, ulvî duygulu insanlar için onları yüksek zirvelere sevketmekte âmil olduğu gibi, cehennem de, seviyesi olgunluğa ermemiş insanların ondan korkmaları sebebiyle hayatlarını ciddi bir kontrol altına almalarına sebeptir. Evet, cehennem, tehlikeli bir yolda yakılmış bir ateş gibidir. O yola düşmekten insanı korur. Cennet ise, müstakim yola kurulmuş bir sofradır, insanı o yola dâvet eder. Böylece her ikisi de neticeyi düşünebilen insanlar için ayrı ayrı birer nimet olmuş olur. 
Kur’ân-ı Kerim, cennet ve cehennem hakikatini yüz yirmi küsur yerde ele alır. Mücmel veya mufassal olarak anlatır. Bu anlatışlarda hem cehennemi hem de cenneti tablolaştırırken, ruh ve cesed beraberliğine de işaret eder. Cennete giren insanın yüzü beşaşet içindedir; ve bu ruhen huzurlu oluşun ifadesidir. Bir de orada canının istediği her türlü yiyecek ve içecek hazırdır. Dünyadaki hanımlarıyla beraber, sayısız huriler etrafında dönüp durmaktadır. Bu ise cesede ait yönüyle nimetlerinin sıralanışıdır. 
Cehennem ehlinin pişmanlıkları, vicdanlarını kanatan ızdırapları hep ruhîdir ancak, alev alev ateşin içine girmeleri; yanan derilerinin yerine azabın yenilenmesi için derhal yeni deri giydirilmesi; ve âzâlarının kendi aleyhinde şahitlikte bulunması gibi hususlar ise tamamen cesede mahsus azap çeşitleridir. 
Bizim bu başlık içinde cennet ve cehenneme temas etmemiz, sadece ruh ve cesed beraberliği hakkında Kur’ân-ı Kerim’in işaretlerine dikkat çekmek içindir. Yoksa bu mevzu, ayrı, müstakil ve uzun bir mevzudur.


* Bir hadis-i şerifte bazı nüanslarla bu ifadeye yer verilmiştir. Efendimiz ne İncil okumuş ne de bu ifadeleri duymuştur. Demek oluyor ki, mişkat-ı nübüvvet her iki peygambere de aynı şeyi aksettirmiştir. 

.

Allah'ı Bilmede İstidlal mi Yoksa Tevhid mi Gerekir?

Giriş

Allah (cc) insanı yarattı. Onu; akıl, düşünce, konuşma ve beyân yönüyle bütün canlı varlıklardan üstün kıldı. İlâhî tekliflere uygun davranışlarda bulunması için istidat (güç) ve ih-tiyarî fiilleri istediği gibi kullanmada kuvvet verdi. Ayrıca, insan için iki ev (dünya ve ahiret yurdu) yarattı. Deneme ve imtihan evi, salih ve fâsid amellerin arasını ayırdetmek, sevab ve cezayı gerektirecek fiilleri işleme evi olarak dünyayı yarattı ve o ev için sınırlı bir müddet koydu. Sonra insan, ceza ve mükâfatının karşılığını bulacağı ebedî ahiret yurduna dön-dürülecektir. Bu gerçek, Kur'ân'da şöyle açıklanır; "Mutlak hükümranlık elinde olan Allah yüceler yücesidir ve O'nun her şeye gücü yeter. O ki, hanginizin daha güzel davranacağınızı sınamak için ölümü ve hayatı yaratmıştır. O, mutlak galiptir, çok bağışlayıcıdır." (Mülk, 67/1-2).

Allahu Tealâ, insanı yoktan var etti. Ona gündelik hayatında ihtiyaç duyacağı eşyayı, saadet ve mutluluğu kazanmada temyiz yeteneği olan aklı, fayda ve zarar verecek olan şeyleri birbirinden ayırabilmesi için düşünce ve buna gerekli olan işitme ve görme organlarını, kendisiyle çalışmaya güç yetirebileceği birtakım kuvvetleri ihsan etti. Kur'ân'da bu muazzam nimete şöyle değinilir: "İnsanın üzerinden, henüz kendisinin anılan birşey olmadığı uzun bir süre geçmedi mi? Gerçek şu ki, Biz insanı katışık bir nutfeden yarattık; Onu imtihan edelim diye, kendisini işitir ve görür kıldık. Şüphesiz Biz ona (doğru) yolu gösterdik. İster şükredici olsun, ister nankör." (İnsan, 76/1-3). Bir âyet-i kerimede de: "Hanginizin daha güzel amel edeceğini denemek (imtihan) için" (Mülk, 67/ 2) buyurulur. Ayette geçen "sınamak" kelimesi, insanın kendisi sebebiyle yaratıldığı gayedir. Allah bunu gündüzün aydınlığı gibi apaçık beyân etti: "Andolsun ki Biz Allah'a kulluk edin ve putlardan sakının diye (emretmeleri için) her millete bir peygamber gönderdik. Allah, onlardan bir kısmını doğru yola iletti. Onlardan bir kısmı da sapıklığı hak ettiler. Yeryüzünde gezin de görün, inkâr edenlerin sonu nasıl olmuştur." (Nahl, 16/36). Yine bir başka âyette insanın yaratılış gayesi ve dünya hayatındaki vazifeleri şöyle dile getirilir: "Senden önce hiçbir Resul göndermedik ki ona: 'Benden başka ilâh yoktur; şu halde Bana kulluk edin diye vahyetmiş olmayalım." (Enbiya, 21/25).

Kur'ân'da Allah'a ibadetin gerekliliğine işaret eden ve bunun insan için yerine getirilmesi ne denli lüzumlu birer ilâhî teklifler olduğunu beyân eden daha nice âyetler vardır. Öyle ki, birçok âyette Allah (cc) ibadeti terkeden ve ondan yüz çevirenleri cehennem azabıyla tehdit etti. Kendisine ibadete sarılanlara ve peygamberlere uyanlara ahirette güzel karşılık vereceğini vaad etti. Yapıldığında dünya ve ahirette hoşnut olacağını bildiren, ibadetten yüz çevirip yan çizenleri korkutan âyetlerin çokluğuna ve açıklığına rağmen insanların çoğu ya cehaletten dolayı, ya kasıtlı ya da küfr-i inadîlerinden dolayı Allah'a kulluk etmekten yüz çevirdi. Şüphesiz ki, insanları Allah'a kulluk etmeye ve peygambere tâbi olmaya sevkeden güç, Allah'a olan imanın kuvveti, salih amel işleyenler için hazırlanmış olan mükâfatlar; Allah'a isyan edenler için de hazırlanmış cezalardır. İnsanın Allah'la olan irtibatını sağlamada Kur'ân'da beyân edilen cezalarda caydırma, vaad edilen mükâfatlarda da bir motivasyon işlevi vardır.

A. İman ve Bilgi Münasebeti

İmanla birlikte bilgi de gereklidir. İnsanın hayatından iman ve bilgi kaybolduğu zaman ona, her türlü hayırdan uzaklaşma ve sapıklık hâkim olur. Bundan dolayı insan için birinci derecede önemli olan ilke, Allah'ın kendisini sorumlu tuttuğu görevleri hakkıyla bilmek ve bildikleriyle amel etmektir. Bu hususta şöyle buyurulur: "De ki: Eğer (haktan) saparsam, kendi aleyhime sapmış olurum. Eğer doğru yolu bulursam, bu da Rabbimin bana vahyettiği (Kur'an) sayesindedir. Şüphesiz O, işitendir, yakındır." (Sebe, 34/50). Allah ve Rasulü'ne uymak (hidayet) vahiyle olur. Bu sebeple Allah, Kur'ân'ı okuyan ve işitenlere âyetler üzerinde derinlikli düşünmeyi emretti. Yine O, akıl sahiplerini Kur'ân âyetlerini düşünmeye, öğüt almaya, aklı kullanmaya, aklî tefekküre, anlamaya, etkilenmeye, ağlamaya; ondaki ilim ve hidayet hakkında haşyete teşvik etti. İnsanlara peygamber göndermenin ve kitap indirmenin gayesi ve hedefi, onların kötü durumlarını ıslâh etmek, niçin yaratıldıklarını öğretmek, bir olan Allah'a kulluğa çağırmak ve onları, her türlü şirk unsurlarından uzak kılmaktır.

İbadetin aslı, bedenî organların ibadetini gerektirecek olan kalbin ibadetidir. Kalp komutan, or-ganlar ise onun askerleridir. Komutan doğru, yani salih olduğu zaman, askerler de doğru yani salih olur. Bu husus şu hadiste ne güzel dile getirilmiştir: "Dikkat edin, şüphesiz cesedde bir et parçası vardır. O et parçası düzeldiği zaman cesed de düzelir. O et parçası bozulduğu zaman cesed de bozulur. Uyanık olunuz ki o et parçası kalbdir.'ri

B. Allah'ı Bilmede Kelâmcıların Metodu

Kalp, Allah (cc)'a ibadet ve ondan yardım istemekle sağlam bir rükne yapışmış ve dayanmış olur. Diğer bir ifade ile kalp, hidayete götüren sağlam bir delile sarılmıştır. İlim ve iman arttıkça insan cehalet ve dalâletten, kula kulluktan, şirk âmillerinden ve asrın getirdiği tereddütlerin her türlüsünden kurtulur. İnsan yaratılan ve sürekli eğitim sürecine katılan bir varlık olması hasebiyle, ilimde ve amelde Yaratıcısına dönecek, O'nun ilâhî hikmetiyle hidayet bulacak, O'nun için ibadet edecek ve bir gün tekrar O'na dönecektir. İnsanın Allah'a rağmen yaşamak istemesi ve hayatının her alanında O'ndan yüz çevirerek fânilere yönelmesi, onun helakinin ve fesadının tâ kendisidir. Allah'ın gücü her şeye yeter, ama hiçbir şey O'na bedel, denk değildir. İnsan için Yaratıcısını tanımak ve sadece kulluğu O'na has kılmaktan başka kurtuluş çaresi ve ümidi yoktur. Zaten bütün Allah elçilerinin gaye ve maksadı, hattâ toplumlarına ilk çağrısı ümmetlerini Allah'a kulluk ve O'na ibadet olmuştur. Kur'ân'da peygamberlerin davetinin peş peşe gelmesinden de anlaşıldığı gibi, her peygamber, davetine öncelikle felsefî kelâmcıların metodlarının aksine, bir olan Allah'a iman ve ibadete çağrı ile başlamıştır. Felsefî kelâmcılar ise akılla başlarlar, onun üzerine koydukları füruları asıl kılarlar. İlim hakkında, (nassın ölçülerine göre değil de) anladıkları gibi konuşurlar. Bu da bazen his ile, bazen akıl ile ya da her ikisi ile birlikte olur.

Kelâmcılar ve felsefeciler beş duyu organı ile kazanılan hissî ve delil aramağa muhtaç olmayan bedihî (zaruriyet) bilgileri ilmin aslı sayıyorlar. Diğer bütün ilimleri, ahlâk, riyaziye ve tabiî ilimler üzerine bina ediyorlar. Felsefî kelâmcılara göre zaruri olan aklî bilgilerden başka itimada değer bir şey yoktur. Örneğin; bir, ikinin yarısıdır. On, beşten çoktur. Bir cisim aynı zamanda iki mekânda bir anda bulunmaz. İki zıt varlık bir araya gelmez, beyaz ve siyah gibi demeleri... Bütün bu örnekler matematik ve tabiî ilimlerdendir. Ahlak'a gelince, ahlâk; ilmi, adaleti, cesareti, iffeti güzel görür. Sonra bu işlerden "âlem-i ulvi"ye geçtikleri zaman mütekellim felsefecilerin maksadı, kendi metodlarına göre âlemin Yaratıcısını isbatla nübüvveti isbat etmeye gitmektir. Nübüvvet sabit olduğu zaman onda "sem’iyyat" açığa çıkar. O da, Kitap, Sünnet ve İcmadır. İbn Teymiyye'nin kitaplarının çoğunda açıkladığı gibi, böylesi bir metodun vasıta (vesile) ve gayelerinde (makasıd) birçok fesad vardır. Vesilelere gelince, kendisindeki güçlüğe rağmen onda büyük tehlike ve hatalar vardır. Makasıda gelince, bu metodun gayesi, Allah'ın bütün bir kâinatın Rabbi olduğunu isbattır. O da, "çıkılması kolay olmayan bir dağın zirvesinde bir deve eti var, git onu al" demek gibidir.

a. Hudûs Delili ve Değeri

Yine mütekellim felsefecilere göre "Allah (cc), ancak âlemin hadis (sonradan meydana geldiğini) olduğunu isbat etmek ve bununla âlemin bir muhdise ihtiyacı olduğuna delil getirmekle bilinir. Âlemin hadis olduğunun delili onda olan arazlardır. Arazlar ise, cisimlerin sıfatlarıdır." Mutezile kelâmcıları bu delilin aynısını Allah'ın sıfatlarının nefyine delil olarak ge-tiriyorlar. Şöyle ki, "cisimlerin hareket ve a'razları, cisimlerin hudüslüğüne (sonradan meydana geldiğine) delâlet eder," dediler ve sıfatları a'raz diye isimlendirdiler. İlim, rahmet, gazap, rıza ve benzerleri gibi... "Allah bunlarla vasıflandığı zaman havadise (sonradan yaratılanlara) mahal olur. Havadise mahal olanın kendisi de hadis olur" dediler ve bu sebeple sıfatların nefyine gittiler.

Mutezile'den Kaderiyye, Allah'ı isbâtın, ancak kulun fiillerinin yaratıcısı olduğuna inandıktan sonra mümkün olacağına inanırlar. Onlardan çoğu bu yöntemi kendilerine temel metod edindiler. Böyle bir metod ancak insanı Allah'ı bilmeye ulaştırır. Kim ki böyle bir metod izlemezse Allah'ı bulması ve bilmesi mümkün değildir. Mütekellim filozofların (Mutezile) bu metodlarının bâtıl olduğu Kitap, Sünnet ve müslüman imamların icmâsıyla bilinir. Allah (cc) şöyle buyurur: "Dîni yalnız kendisine has kılarak Allah'a kulluk etmekle emrolundular." (Beyyine, 98/5). Bir diğer âyette: "Ey insanlar sîzi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk ediniz. Umulur ki böylece korunmuş olursunuz" (Bakara, 2/21). Bu mânâdaki âyetler Kur'ân'da çoktur. Görüldüğü gibi Allah (cc) önce kendisine iman etmeyi, dini yalnız kendisine has kılarak kulluk görevinde bulunmayı emretmektedir. Hiçbir zaman peygamberler Allah'ın varlığını ısbatlamada mücerret olarak ilk etapta Kelâmcı âlimlerin "istidlal ve nazar" metodlarını kullanarak insanlara davet çağrısında bulunmadılar. Bilakis onların insanlara ilk çağrısı: "Allah'tan başka ilâh olmadığına, Hz. Muhammed (as)'in onun kulu ve elçisi olduğuna şehadet etmekti." Hz. Peygamber (sav) davetini yaymak için dünyanın değişik bölgelerine gönderdiği davetçi ve elçilerine insanları davette öncelikle Allah'tan başka ilâh olmadığına ve Muhammed (as)'in Onun elçisi olduğuna şehadet ederek Allah'ı birlemekle başlamalarını emretti. Sıhhatinde ittifak edilen Muaz Hadisinde olduğu gibi... Hz. Peygamber (sav) Muaz b. Cebel (ra)'i Yemen halkına gönderirken ona şöyle dedi; "Ey Muaz! Şüphesiz sen ehl-i kitaptan bir kavme gidiyorsun. Onları kendisine ilk çağıracağın şey; Allah'tan başka ilâh olmadığına Muhammed (as)'in Onun Resulü olduğuna şehadet etmeleri olsun. Şayet onlar sana bunda icabet ederlerse onlara Allah' ın gece ve gündüzde beş vakit namazı farz kıldığını şayet onlar bunda sana icabet ederlerse onlara, Allah'ın zenginlerinden alınıp fakirlerine verilen zekatı farz kıldığını öğret"2 Yine Buhari ve Müslim'deki Ebu Hureyre Hadisinde: "Allah'tan başka ilâh olmadığına, Benim de Allah'ın elçisi olduğuma şehadet edinceye kadar insanlarla savaşmakla emrolundum. Bunu yaptıkları zaman kanlarını ve mallarını benden korumuş olurlar"3, buyrulmuştur.

Şüphesiz sahabe ve onlardan sonra gelen müslümanların imamları kâfir bir kimsenin inancı ve ameli ne olursa olsun şehadete çağrılacakları konusunda icma etmişlerdir. Kelime-i şehadeti dili ile ikrar ettiği takdirde zahiren o kimsenin müslüman olduğuna hükmedilir. Eğer o kimse şehadeti söylemesinde iman ve amel bütünlüğü açısından sâdık ise, hem zahiren ve hem de bâtınen müslümandır. Eğer kalbiyle şehadeti yalanlıyorsa Allah nezdinde, kelâmî söylemle "münafık" kategorisine girer. Bu sebeple imanın temel rüknü kalbi tasdiktir. Dil ile ikrar, o kimseye müslüman muamelesi yapmak için geçerlidir. Müslümanın görevi insanları İslâm'dan çıkarmak için delil arama değil, İslâm'a dâhil etmek için delil aramadır.

b. İstidlâl-Nazar Delili ve Değeri

Allah'ın kitabında "nazar" (gözlem ve değerlendirme) metodunun ilâhî tekliflere muhatap olan kimseler üzerine ilk vazife olduğuna dair herhangi bir âyet yoktur. Hatta nazarın gerekliliğine dair de bir âyet yoktur. Ancak Kur'ân'da Allah'ın "nazarı" (bakmayı) emretmesi, bazen 'nazar' olmadan iman etmeyen insanlar içindir. Nitekim Allah'ın şu sözü gibi: "Düşünmediler mi ki, arkadaşlarında (Muhammed'de) bir delilik yoktur. O, ancak apaçık bir uyarıcıdır. Göklerin ve yerin hükümranlığına, Allah'ın yarattığı herşeye ve ecellerinin yaklaşmış olabileceğine bakmadılar mı? O halde Kur ân'dan sonra hangi söze inanacaklar?" (A'raf, 7/184-185). Meselâ, el-İrşad isimli kitabında Cüveynî'nin söylediği gibi (sh.3); "şer'an, buluğ ve ergenlik çağını tamamlamak suretiyle akıllı ve baliğ olan kimsenin üzerine ilk gereken şey âlemin hadis olduğunu bilmeye sevkeden sahih bir nazardır." Aynı görüşü el-Muhassal’ın 47. sayfasında Fahreddin Râzî, Mevâkıf’ın 32. sayfasında Îcî ve diğerleri paylaşırlar4. Bütün bu görüşler Allah'ın Kelâmına, peygamberlerin davetinden bilinene ve müslümanların imamlarının üzerinde icmâ ettiklerine muhaliftir. Şüphesiz bunlara teslim olunduğu kabul edildiği zaman ilk görev "nazar" veya "marifet" sonra da sahih olduğu gibi "şehadeteyn"dir. Bu konuda İbn Münzir şöyle diyor: "İlim ehlinden, yani kendisinden ilim alınan bütün İslâm bilginleri, bir kimse, "Allah'tan başka ilâh olmadığına, Muhammed'in O'nun kulu ve elçisi olduğuna şehadet ederim. Muhammed (as)'in getirdiği şeylerin hepsi haktır, İslâm dinine muhalif olan bütün dinlerden uzağım derse" ve bu kimse âkil ve baliğ yaşına ulaşmışsa müslüman olduğu konusunda icma ettiler. Şayet bu merhaleden sonra İslâm'dan döner ve küfrünü açıklarsa mürted olur, onun hakkında mürtede uygulanan hukukî ilkeler tatbik edilir5. Bulûğ çağına ulaşan kimseye hemen ilk önce "nazar" işlemini yerine getir, nasıl denir? Ya da önce inkâr et, sonra iman et!. Bütün bu nazariyeler İslâm'ın ruhuyla bağdaşmaz.

Şüphesiz birşeyi gören ve işiten kimseye onu bilmiyor demenin mümkün olmadığı gibi, her kime Allah (cc) bulûğ çağından önce iman ve göğsünü İslâm'a açmakla nimet verirse nasıl iman ve marifetini bozacak şeyle emredilir?

C. Allah'ı Bilmede Selefin Metodu

Selef ve imamlar insana emredilecek ilk teklifin kelime-i şehadet olduğu üzerinde ittifak etmişlerdir. Her kim bulûğdan önce bunu yaparsa bulûğdan sonra bunu yenilemekle emredilmez.

Şehadet, Allah'ı ve Resulü Hz. Muhammed (as)'i ikrar ve kabul etmeyi birlikte kapsar. Mücerred olarak Allah'ı bilmekle insan mü'min olmaz, her ne kadar O'nun herşeyin Rabbi olduğunu bilse de... Mü'min olabilmek için Allah'tan başka ilâh olmadığına Muhammed (as)'in O'nun elçisi olduğuna iman etmek gerekir. Bu Allah'ın kitabının işaret ettiği bir gerçekliktir. Allah (cc) şöyle buyurur: "Cinleri ve insanları yalnız bana kulluk etsinler diye yarattım" (Zariyat, 51/56). Kulluk, yaratılmışların, yaratılışının gayesidir. Bu gaye ile Allah'a muhabbet hasıl olur. Bu Yaratan ve yaratılan arasındaki sevgi bağıdır ki, insanı dünya ve ahirette mutluluk ve kurtuluşa götürür. Allahu Tealâ, kullarının hepsini, diğer sevgilerin çeşitliliğinden dolayı kendisine kulluk edici kılmadı. Bu onların ibadetinden ve diğer bazı bozguncu davranışların meydana gelmesinden daha sevimlidir. Çünkü sevginin olmadığı yerde buğz vardır. Kur'ân'da şöyle buyurulur: "(Fakat) onlar ihtilâfa düşmeye devam edecekler, ancak Rabbinin merhamet ettikleri müstesna. Zaten Rabbin onları bunun için yarattı" (Hud, 11/118-119). Allah (cc) onların yaratılmasıyla onların kendilerine yönelecekleri rahmet ve ihtilâfı kevnî-kaderî bir iradeyle murad etti. Yüce Allah, "Ben insanları ve cinleri yalnızca Bana kulluk etsinler diye yarattım" (Zariyat, 51/56) âyetiyle kendisiyle em-rolundukları gayeyi zikretmiştir. "Fakat onlar ihtilâfa düşmeye devam ederler" (Hud, 11/118) âyetinde ise kendileri için belirlenen gayeye rağmen nasıl davranacaklarını zikretmektedir. Her ikisi de Allah'ın mu-radıdır. Bunlardan biri, O'nun şeriatı ile olan diğeri bir realiteyi, kevnî vakıayı ifade eden muradıdır. Hz. Ali (ra), "ancak Bana kulluk etsinler" ayetini, "onlara ancak Bana kullukta bulunmayı emrediyor ve Bana kulluğa çağırıyorum" şeklinde yorumlamıştır. Müfessirlerden Mücahid de böyle yorumlamıştır. İbn Abbas (ra) ise "Ancak Bana kulluk etmeleri için" ayetini, isteyerek veya istemeyerek bana kullukta bulunmayı ikrar etsinler için, şeklinde tefsir etti. Süddî ise, "onları ibadet için yarattı. Onlardan bazıları faydalı, bir kısmı da Allah'ın buyurduğu gibi, yapılsa da, yapana (geçerli iman olmadığı için) fayda vermeyecek ibadetlerdir" dedi. "Onlara 'yeri ve göğü kim yarattı?7 diye sorarsan elbette Allah derler". (Lokman, 31/25). Böyle söylemeleri onlar için ibadettir, fakat, fayda vermez. Müfessir Kelbî de, "ancak bana kulluk etsinler" ayetini, "ancak beni birlesinler diye yarattım" mânâsına tefsir etmiştir. Mü'min kimse Allah'ı hem musibet ve hem de rahatlık halinde tevhid eder. Kâfir bir kimse ise nimetlere nail olduğu, rahata ulaştığı zaman değil de, belâ ve şiddet anında Allah'ı tevhid eder. Bu gerçek Kur'ân'da şöyle te'yid edilir: "Gemiye bindikleri zaman, dini yalnız O'na has kılarak (ihlâsla) Allah'a yalvarırlar" (Ankebut, 29/65).

Bütün bu ilâhî sözler insan ve cinlerin Yaratıcıyı ikrar ettiklerini, O'nu tanıdıklarını, isteyerek veya istemeyerek O'na boyun eğdiklerini açıklar. İşte bu ma'rifet (bilgi) istisnasız bütün insan ve cinlerin yaratılış levazımatıdır. Bu bilgi sayesinde, kesinlikle Allah'ın birliğini ikrarın aslı ve O'nu Rab olarak itiraf etmenin bütün insan ve cinlerin kalbinde karar kılmış olduğu bilinir. Bu onların yaratılışlarının gereklerindendir ve onlar için zaruridir. Her ne kadar Rabb-i Tealâ'yı inkâr insanın hayatında arızî bir sebep olarak meydana geldiği takdir edilmiş olsa bile, gerçekte o bu sebeple zahir olur, açığa çıkar. Bu da Allah (cc) daha iyi bilir ki, Allah'ın şu âyet-i kerimesinde zikredilen şehadet ve ikrardır: "Kıyamet gününde, biz bundan habersizdik demeyesiniz diye Rabbin Ademoğullarından, onların bellerinden zürriyetlerini çıkardı, onları kendilerine şahit tuttu ve dedi ki: Ben sizin Rabbiniz değil miyim? (Onlar da), Evet (buna) şahit olduk, dediler. Yahut "Daha önce babalarımız Allah'a ortak koştu, biz de onlardan sonra gelen bir nesildik (onların izinden gittik). Bâtıl işleyenlerin yüzünden bizi helak edecek misiniz?" de-memeniz için (böyle yaptık)" (A'raf, 7/172-173). Kur'ân'da kişinin kendi aleyhine şehadetinden ikrarı murad edilir. Her kim doğruyu dile getirirse şüphesiz onunla kendi aleyhine şehadet etmiş olur. Allah (cc)'ın buyurduğu gibi... "Allah'a ortak koşanlar kendilerinin kâfirliğine bizzat kendileri şahitlik ederlerken Allah'ın mescidlerini imar etme salâhiyeti yoktur" (Tevbe, 9/17). Çünkü onlar küfür olan şeyi ikrar edicidirler. Bu da onları kendi aleyhlerine şehadetleri olmuştur. Şu ayette bu husus şöyle açıklanır: "Ey cin ve insan topluluğu! İçinizden size ayetlerimi anlatan ve bugününüzle karşılaşacağınıza dair sizi uyaran peygamberler gelmedi mi? Derler ki: "Kendi aleyhimize şahitlik ederiz". Dünya hayatı onları aldattı ve kâfir olduklarına dair kendi aleyhlerine şahitlik ettiler" (En’am, 6/130).

Onların kendi aleyhlerine tanıklıkları, bizzat kendi aleyhlerine ikrarlarıdır. Onların ''evet biz şahidiz" sözleri, Allah'ın Rableri olduğunu kendi dilleriyle ikrar etmeleridir. Kim kendisinden bir emirle haber verirse şüphesiz o, onunla kendi aleyhine şahitlik etmiştir. "onları kendilerine şahit tuttu" kavl-i celili ise, Allah'ın, onların kendilerini kendileri üzerine Allah'ın Rableri olduğuna şahitlik ediciler kıldığına delâlet eder. Bu şahitlik onları babalarının bellerinden almasıyla ikrar etmeleridir. Bu da babalarının sulbünden meniyi alıp annelerinin rahimlerine in-dirmekledir. O halde mânâ, babalarının sulbünden alındıkları zamanı, kendi nefislerine Allah'ın Rableri olduğuna şahitlik ettikleri, Yaratıcıyı ikrar ederek fıtrat üzere dünyaya gelerek yaratıldıkları zamanı hatırlamaktır, “ehaze: almak” kelimesi, onların yaratılmalarını kapsar. Şahitlik ise, Allah'ın Rableri olduğunu ikrara götürmeyi içine alır.

İşte bundan dolayı Allah'ın varlığını ikrar etmek burhana (delile) ihtiyaç duymaz. Şüphesiz selim bir insan fıtratı, fıtratının zaruretiyle ve düşüncesinin berraklığıyla hikmet sahibi ve her şeye gücü yeten, her şeyi bilen ve her şeyi yoktan var eden Yaratıcının varlığına şahitlik eder. "Yerin ve göğün yaratıcısı olan Allah (cc) hakkında şüphe mi var"? (İbrahim, 14/10) "Andolsun onlara kendilerini kimin yarattığını sorarsan elbette 'Allah' derler" (Zuhruf, 43/87).

Rahat ve bolluk halinde bu fıtrattan gafil olan zor ve sıkıntı anında bu fıtrata sığınır: "Denizde başınıza bir musibet geldiğinde, O'ndan başka bütün yalvardıklarınız kaybolup gider. O sizi kurtarıp karaya çıkardığında, (yine eski halinize) dönersiniz. İnsanoğlu çok nankördür" (İsra, 17/67). Bu âyet aynı zamanda insanın fıtratına Yaratıcıyı bilme duygusunun, yani din duygusunun Allah tarafından yerleştirildiğine bir delil teşkil eder. Yine bu âyet bir başka hakikate de parmak basar. İnsanlara teklif-i emir, kelâmcıların ve onların metoduna uyanların söylediklerinin aksine Allah'ın varlığını bilmenin vacip olduğu şeklinde gelmedi. Ancak emir, Allah'a ibadetin, O'nu birlemenin ve şirkten sakınmanın vacip olduğu şeklinde geldi. Hz. Peygamber (sav)'in "Allah'tan başka ilâh yoktur deyinceye kadar insanlarla savaşmakla emrolundum" buyurmaları, insana öncelikle tevhidi ikrar etmesinin emrolunduğuna bir delildir. Yine bu gerçek şu âyette de vurgulanır: "O halde Allah'tan başka ilâh olmadığını bil ve günahının bağışlanmasını dile" (Muhammed, 47/19). İşte bu peygamberlerle ümmetleri arasında çekişme mahallidir. Peygamberlerin toplumlarıyla ilk karşılaşmalarında akideye yönelik ilk tebliğlerinde bu çatışmayı görüyoruz. Mesaj şöyle: "Andolsun ki Biz Allah'a kulluk edin ve putlardan sakının diye (emretmeleri için) her millete bir peygamber gönderdik. Allah onlardan bir kısmını hidayete erdirdi. Onlardan bir kısmı da sapıklığı hak ettiler" (Nahl, 16/36).

Sonuç

Bu âyetler de gösteriyor ki, ilâhî teklife muhatap olan her mükellefe vacip olan şey, istidlal değil tevhiddir; yani, vicdanında (yaratılıştan) meknî olan Allah bilgisi ve inancıdır. Bu inanç, daha sonra ulaşılması gereken kâmil şekliyle, Allah'ın ulûhiyyette bir olduğu ve denginin olmadığı; isimlerinde, sıfatlarında, zatında hiçbir benzeri olmayan ve bir olduğu; fiillerinde ve mülkünde ortağı olmayan ve bir olduğu üzerine bina edilmiştir. Elbette bir olan Allah'a kulluk etmek ve O'na bir başkasını ortak kılmamak gerekir. İbadette şirk, herhangi bir ibadet çeşidiyle kendisine yönelinen bir başka ilahla O'na ortak koşmaktır. İşte bu açıdan tevhidin üç kısmı vardır: a- İbadette Tevhid, b- Rububiyette Tevhid ve c- İsim ve sıfatlarda Tevhid. İşte bu, peygamberlerin Allah katından, mahlûkatın; gerekleriyle amel etmek ve O'na gerekli şekilde iman etmelerini getirdikleri dindir. O dinin özünü yasaklardan kaçınmak, emrettiklerini yerine getirmek, isim ve sıfatlarıyla bir bütün olarak O'na ibadet etmek ve yalnızca O'na yönelmek oluşturur. Burada bize düşen sorumluluk öncelikle peygamberlerin toplumlarına yaptıkları gibi ilahî mesajı duyurmak, şayet bu mesajda anlaşılmasında kapalılık ya da akledememe gibi bir durumla karşılaşılırsa o zaman Kelâmcıların ikna etmeye ve imanı pekiştirmeye yönelik enfûsî delilleri beyan etmektir. Böylesi bir metod da Selefin uyguladığı en güzel ve geçerli bir yoldur.

* Yazarın "Mükellefe ilk gerekli olan Allah'a Kulluktur" başlıklı makalesinin 45-51. sayfaları arasındaki bölümün tercümesidir. Üst başlığı makalenin muhtevasını göz önünde bulundurarak biz verdik. Bkz. Mecelletü'l-Câmiatü’l-İslâmiyye, Yıl: 16, Sayı, 62, (1404), ss. 45-51.

** Prof. Dr. Medine İslâm Üniversitesi, Yüksek Lisans Öğretimi Bölüm Başkanı. S. Arabistan.
*** Yrd. Doç. Dr. Cum. Ü. İlâh. Fak. Kelâm Ana Bilim D. Bşk.

Kaynaklar
BUHARİ, Muhammed b. İsmail, Câmiu' s-Sahih, İstanbul, 1979.
CÜVEYNÎ, İmamu'l-Harameyn, K. İrşad, Kahire, 1950.
EBU DAVUD, Süleyman b. Eş’as, es-Sünen, Beyrut, ts.
İBN ABDİLBER, Ebu Ömer, Camiül-Beyanil-İlm ve Fadlih, Mısır, 1346.
İBN MÜNZİR, Ebubekir Muhammed b. İbrahim, Kitabu' l-Evsât fi's-Sünen, Laleli 627 (III, 343 yk) y. 150.
ÎBN KESİR, İsmail b. Ömer, Muhtasar Tefsiru İbn Kesir (Tahk. M. Ali Sabunî), Beyrut, 1981.
ÎCÎ. Adudiddin, el-Mevâkıf fi İlmil-Kelâm. Beyrut, ts.
MÜSLİM, Ebu'l-Huseyn Müslim b. Haccâc, Sahihu Müslim, Mısır, 1955.
RAZÎ, Fahreddin, ei-Muhassal, Beyrut, ts.

Dipnotlar: 
1) Bkz. Buharî, İman, 48.
2) İbn Abdil-Ber, Câmiu Beyâni"l-İlm, Mısır 1346, 2/72.
3) Buharî, Cihad, 102; İman, 17; Müslim, İman 8; Ebu Dâvûd, Cihad 104.
4) el-Cüveynî, İ. Harameyn, el-İrşâd, Kahire, 1950, s. 3; Fahreddin er-Râzî, el-Muhassal. Beyrut ts. s. 47; el-İcî, el-Mevâkıf, ts., 1/32.
5) Ebubekir İbn Münzir, K. el-Evsât fi's-Sünen, İst. Lâleli 627 (III. 343 yk.), v. 150
6) İbn Kesir, Muh. İbn Kesir, Beyrut 1981, 3/387

 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
 

Kur'ân'a Göre En Hayırlı Ümmet

Hz. Muhammed'in (sallallâhu aleyhi ve sellem) peygamberler arasında yüce bir konuma sahip olduğu bilinmektedir. Onun ümmeti de diğer ümmetlere göre her yönden daha üstün ve daha faziletlidir. Kur'ân-ı Kerîm, Ümmet-i Muhammed'in sahip olduğu bu üstün vasıflardan bahseder. Bunlardan biri de Ümmet-i Muhammed'in en hayırlı ümmet olmasıdır. Bu makalede, âyet ve hadîsler ışığında Ümmet-i Muhammed'in, nasıl ümmetlerin en hayırlısı olduğunu incelemeye ve ortaya koymaya çalışacağız.

Ümmet-i Muhammed'in En Hayırlı Ümmet Olması
Kur'ân-ı Kerîm, insanlık içinde Ümmet-i Muhammed' den daha hayırlı, daha iyi bir ümmet olmadığını ilân etmektedir. Onlar, sahip oldukları yüce özelliklerden dolayı mealen şöyle övülmektedirler: "(Ey Üm­met-i Mu­ham­med!) Siz in­san­la­rın iyi­li­ği için mey­da­na çı­ka­rıl­mış en ha­yır­lı üm­met­si­niz. İyi­li­kleri ya­yar, kö­tü­lükleri ön­ler­si­niz, çün­kü Allah'a ina­nır­sı­nız." (Âl-i İmrân Sûresi, 3/110)

Âyetteki "hayr" kelimesi, herkesin arzu ettiği akıl, adalet, fazilet ve faydalı olan şeyler demektir. Zıttı ise şerdir.1 Müfessir Râzî'ye göre hayr, ibadetler ve bunların hâricinde mahlûkata yapılan iyilikler, emr-i bi'l-maruf ve nehy-i ani'l-münker, sadaka, Allah'ın emirlerini tazim, yaratıklarına şefkat gibi hususlardır.2 Hayr, birçok âyette, salih amel, hasene ve maruf gibi kavramlarla yakın anlamlı olarak, her türlü erdemli tutum ve davranışı ifadede kullanılmıştır. Hayra yapılan davet de bir mânâda refah ve huzura davettir.3

"En ha­yır­lı üm­met­" âyeti, müfessirlerin ittifakına göre Ümmet-i Muhammed hakkındadır4 ve onun, ümmetlerin en hayırlısı, en ideali ve en iyisi olduğunu haber vermektedir. Âyetin, Yahudilerden Malik b. Dayf ve Vehb b. Yahuda'nın sahabeden bazılarına, "Bizim dinimiz, sizin bizi çağırmakta olduğunuz dinden daha hayırlı, biz de sizden daha hayırlıyız." demeleri üzerine nazil olması5 da bütün mü'minleri kapsadığını göstermektedir. Hz. Peygamber (sallallâhu aleyhi ve sellem) de: "Peygamberlerden hiçbirine verilmeyen şeyler bana verildi. Korku ile (düşmanın kalbine) yardım olundum, yeryüzünün anahtarları bana verildi, Ahmed diye isimlendirildim, toprak bana temiz kılındı ve ümmetim, ümmetlerin en hayırlısı kılındı." (Ahmed b. Hanbel, Müsned, 1/98) buyurarak, ümmetinin en hayırlı ümmet olduğunu haber vermiştir. 

En hayırlı ümmet hitabıyla, öncelikli olarak kastedilenlerin Sahabe olduğunda ittifak vardır.6 Peygamber Efendimiz de "İnsanların en hayırlıları benim çağdaşlarımdır." (Buhârî, Şehâdât 9; Müslim, Fedâilu's-Sahâbe 208) buyurmuştur. Fakat bu hitabı sadece Sahabe'ye tahsis etmek doğru değildir. Çünkü âyetin öncesinde ehl-i kitaba hitap edilmekte ve mü'minlerin onlara uymamaları, Allah'ın dinine sıkıca sarılmaları istenmektedir. Mü'minlere, iyiliği emreden, kötülükten sakındıran bir grup oluşturmaları, ihtilâfa düşüp tefrika çıkaranlar gibi olmamaları emredilmekte ve iman edenlerle kâfirlerin âhiretteki durumlarından bahsedilmektedir. (Âl-i İmrân Sûresi, 3/98-107) Dolayısıyla âyetin siyak ve sibakı dikkate alındığında, en hayırlı ümmetten maksadın, Ümmet-i Muhammed olduğu rahatlıkla anlaşılmaktadır. Râzî'nin de belirttiği üzere, "Oruç size de farz kılındı." (Bakara Sûresi, 2/183) gibi âyetler nasıl ki, sadece sahabeye hitap etmiyorsa, aynı şekilde en hayırlı ümmetsiniz hitabı da vahyin ilk muhatapları olan sahabeye hasredilemez.7 Kısacası en hayırlı ümmet ile Hz. Muhammed'den (sallallahu aleyhi ve sellem) itibaren kıyamete kadar gelecek olan İslâm ümmetinin tamamına hitap edilmektedir.8

Hz. Peygamber'in yukarıdaki hadîsinden Sahabe'nin hem bu ümmetin hem de bütün insanlığın en hayırlı nesli olduğu vurgulanmaktadır. Fakat hadîsin devamındaki, "Sonra onlardan sonra gelenler, sonra da onların arkasından gelenler" ifadesi, sahabeden sonraki her neslin, insanların en hayırlı topluluğu olduğunu belirtmektedir. Dolayısıyla bu hadîs, ümmetin her kuşağının kendi zamanının en hayırlı toplumu olduğunu da ifade etmektedir. Nitekim Hz. Peygamber, ümmetinin sonraki nesilleri için de benzer övgülerde bulunmuştur: "Beni görüp de bana iman edene ne mutlu. Beni görmediği hâlde bana iman edene yedi defa ne mutlu." (Ahmed b. Hanbel, 3/71, 155) "Yaratılmışlar arasında iman bakımından en üstün kimseler, henüz atalarının sulblerinde bulunan, beni görmedikleri hâlde bana iman eden, yazılı bir takım kağıtlar görüp de onlarda bulunanlar gereğince amel edenlerdir. İşte onlar, iman ehlinin en faziletlileridir." (Hâkim, Müstedrek, 7/2501) Hz. Peygamber, görmediği hâlde kendisine iman edenlerin kardeşleri olduğunu ve onlarla karşılaşmayı arzuladığını da ifade etmiştir.9 Ayrıca, "Ümmetimin misâli yağmura benzer. Onun öncesi mi hayırlıdır, sonrası mı bilinmez" (Tirmizî, Emsâl 6) buyurmuştur. Bu hadîse göre geçmişiyle ve geleceğiyle, öncesiyle ve sonrasıyla, bu ümmetin bütün kuşakları hayırlıdır. Her nesli birbiriyle kaynaşıp bir bütün olmuştur. Tıpkı başının nerede olduğu belli olmayan bir halka gibi veya örülmüş bir bina gibi hayırlılıkta da yekvücuttur.10 Ümmetin öncesinin veya sonunun hayırlı olduğunun bilinmemesi, onun her tarafının hayırlı olduğuna işaret etmektedir. Burada Sahabenin külli fazilette en faziletli, en hayırlı nesil olduğunun ve bu hususta diğer nesillerin onlarla eşit olmasının mümkün olmadığının hatırlardan çıkarılmaması gerekir. 

Ümmetin ilk nesli olan Sahabe'nin üstünlüğü; kâfirlerin eziyetlerine sabretmeleri, onlarla mücadele edip dine sıkı sıkıya sarılmaları, onu yayma ve sonraki nesillere ulaştırmada gösterdikleri gayret ve başarılarından kaynaklanmaktadır. Onlardan sonra gelenler, yeryüzünde fesadın, kötülüğün, mâsiyetin ve büyük günahların açıktan açığa işlendiği zamanlarda, dini dosdoğru uygulayıp, Allah'a itaat üzere sabır ve sebat gösterecek olurlarsa, onların da amelleri, tıpkı kendilerinden öncekilerin amelleri gibi değerli ve faziletli olabilir.11 Şüphesiz Muhammed ümmetinin her nesli bu hayırlı oluştan, İslâm'a ve onun değerlerine sahip çıktığı nispette nasibini alacaktır. 

Bu Ümmetin Tamamının Hayırlı Olması
Müfessir Râzî, ‘Ümmetin tamamı bu kapsama girer mi?' sorusuna şöyle cevap verir: "Bazı bakımlardan hayırlı olan kimse için ‘hayırlıdır' denebilir. Yüce Allah'ın, bu ümmetin hayırlı olduğunu haber vermesi, onların hiç yanlış yapmadıkları anlamına gelmez. Hattâ hayırlı olmaları, onların küçük günahları işlemeleri şöyle dursun, büyük günaha yönelmelerine de ters düşmez."12 Ümmetin hayırlı olması, çoğunluğunun iyi olmasına bağlıdır. Ehl-i kitap ise Allah'a itaatten çıkmış sapkınlarının çokluğundan dolayı bu özelliğe sahip değildir.13 Hz. Muhammed (sallallâhu aleyhi ve sellem) ve onun ümmetinin faziletleri ise, sayılamayacak kadar çoktur. Allah, Ümmet-i Muhammed'e, gelmiş geçmiş ümmetlere verdiği faziletler, şeref ve iyiliklerin kat kat fazlasını vermiştir.14 

"En hayırlı ümmet" âyeti, aynı zamanda "İşte böylece insanlığa şahitler olmanız, Resulün de size şahit olması için sizi mutedil bir ümmet kıl­dık." (Bakara, 2/143) âyetindeki dengeli, mutedil, ifrat ve tefrite kaçmayan, âdil ümmet övgüsünün tekrarıdır. "Si­zi in­san­lar için­de bu ema­ne­te ehil bu­lup se­çen O'dur." (Hacc, 22/78) âyeti de bu ümmetin en hayırlı ümmet olduğunu teyit etmektedir. Hz. Peygamber de: "Siz, yetmiş ümmeti yetmişe tamamlayan son ümmetsiniz (geçmiş pek çok ümmetin sonuncusu ve en hayırlısısınız). Siz, onların en hayırlısı ve Allah katında en değerli olanısınız." (İbn Mace, Zühd 34) buyurarak ümmetinin, ümmetlerin en hayırlısı olduğunu ilân etmiştir. 

Ümmet-i Muhammed'in en hayırlı ümmet olması, diğer ümmetler karşısındaki konumunu ve onlarla mukayesesini ifade etmektedir. Bu ümmetin en hayırlı üm­met olması, onların arasında İslâm'ın daha iyi yaşanması ve iyiliği emredip, münkerden alıkoymanın daha yaygın olmasından kaynaklanmaktadır.15 Onlar, marufu emredip, münkeri nehyetmeleri ve imanları ile en hayırlı ümmet olmaktadırlar. İman ettikleri için şerden yüz çevirerek hayra yönelirler. Böylece sahih iman etmeyen, şer ve fesadın ağır bastığı, iyilikleri yaymayan ve münkeri de nehyetmeyenlerden ayrılırlar.16 

Ümmet-i Muhammed kadar Allah'a teslimiyet gösteren, İslâm'a icabet eden başka bir ümmet olmamıştır.17 Önceki ümmetlerde ise, iman hakikatlerinin tanınmaz hâle gelmesi, kötülük ve fesadın yaygınlaşması daha baskın bir özelliktir.18 En hayırlı ümmetsiniz ifadesinden hemen sonra, "Ehl-i kitap da iman etseydi, onlar için hayırlı olurdu." buyrulması, hayırlı olmanın imanla ilgili olduğuna işaret etmektedir. Yani hayırlı olmak için öncelikle tevhid akidesine sahip olmak, sırat-ı müstakim üzere yürümek gerekir. Fakat önceki ümmetler, istikametten sürekli sapmışlardır. Meselâ, Cuma gününde ihtilâf ettiler; Yahudiler Cumartesi, Hıristiyanlar Pazar gününü seçtiler. Kıble hususunda ihtilâf ettiler; Yahudiler Kudüs'e, Hıristiyanlar doğuya döndüler. Namazda ihtilaf ettiler; kimi rükûu, kimi secdeyi yapmaz. Kimi namaz kılarken konuşur, kimisi de yürür. Oruçta da ihtilâf ettiler; kimi gündüzün bir kısmında, kimi de perhiz şeklinde oruç tutar. Hz. İbrahim hakkında ihtilaf ettiler, Yahudiler ve Hıristiyanlar onun kendilerinden olduğunu söylediler. Hz. İsa hakkında da ihtilâf ettiler; Yahudiler onu inkâr ettiler. Annesine bühtanda bulundular. Hıristiyanlar da onu ilâhlaştırdılar. Allah bütün bu hususlarda Ümmet-i Muhammed'i hakka, doğruya hidâyet etmiştir.19 

Hz. Muhammed'in (sallallahu aleyhi ve sellem) ümmeti, hayır işlemede, hayra koşmada ümmetler içinde birinci sırayı almıştır. Peygamberinin Hz. Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem) olması, bunun en önemli sebeplerinden biridir. Çünkü O, mahlûkatın en şereflisi, resullerin en değerlisidir. Allah O'na, önceki peygamberlerden hiçbirine vermediği en büyük ve en mükemmel dini vermiştir. Onun yoluna uygun olarak yapılan az bir amel, öncekilerin çok amellerinden daha hayırlıdır.20 Bundan dolayı onun ümmeti önceki ümmetlere göre daha az amel ile daha çok sevap kazanır ve farklı zamanlarda farklı ümmetlere verilen iyilikler ve güzellikler bu ümmete topluca verilmiştir.21 Allah'ın, Ümmet-i Muhammed'e olan lütuf ve ihsanı, diğer ümmetlere olandan çok daha fazladır. Bunların başında, en güzel örnek, ümmetine düşkün ve "nûr saçan bir kandil olarak gönderilen peygambere" (Ahzâb Sûresi, 33/45) sahip olması gelir. O, ümmetine (davet veya icabet), nurlandırıcı, aydınlatıcı parlak bir kandil; akılları ve gönülleri, cehalet ve şaşkınlık karanlıklarından aydınlatıp, doğru yolu gösteren bir ışık; Allah'tan gelen büyük bir lütuftur.22 Bundan dolayı Şam'ı fetheden Müslümanlar hakkında oradaki Hıristiyan halk, "Bunlar Hz. İsa'nın havarileri hakkında bildiğimiz üstün meziyetlerden daha fazlasına sahipler." demiştir.23

En hayırlı ümmet olarak insanlığa önder ve örnek olmayı hak eden Müslümanların başlıca özellikleri Allah'a, peygamberlerine, kitaplarına, âhiret gününe ve diğer iman esaslarına inanmalarıdır. Onlar imanlarının gereğini yerine getirirler. İyi amel sahibi, dosdoğru, aşırılıklardan uzak, ölçülü, mutedil, dengeli, adaletli tutum ve davranışları sebebiyle en hayırlı ümmet, erdemli toplum olurlar. Dininin ve peygamberinin mükemmelliği sayesinde en hayırlı ümmet olma vasfına ulaşan Muhammed ümmeti, diğer ümmetlere örnek ve rehber konumundadır. Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem), "güzel ahlâkı" tamamlamak için gönderilmiştir. Ümmet-i Muhammed de bu ahlâkı yaşamak ve insanlığa öğretmek için görevlendirilmiştir. Dolayısıyla "insanlar için çıkarılmış" ifadesi, en hayırlı ümmet olarak, iyi ve güzel olan hususlarda diğer milletlere önder olmayı ifade etmektedir.24 Dünyanın önderliğinin İslâm ümmetinde olduğu zamanlarda, diğerlerinde olduğu ölçüde fitne ve fesadın yayılması, sosyal ve ahlâkî bozulmalar, zulme ve sömürmeye dayalı savaşlar görülmez.25 Yeryüzünün kaynaklarını, hazinelerini ancak Müslümanlar iyi yolda, güzel gayeler için kullanırlar.26 Onlar, bu vasıflara sahip olduklarından, dünyanın en parlak, insanlığa adalet ve huzur getiren medeniyetini kurmuşlardır. İslâm ümmetinin insanlığa olan hayrı ve dünya medeniyetine olan tesiri, bilim, teknoloji, felsefe, tarım ve ticaretle sınırlı kalmamış, edebiyattan âdâb-ı muaşeret düzeyinin yükselmesine, hijyenden, suyun kullanımı ve Rönesans'a kadar hemen her alanda kendini göstermiştir.27 İbn Kesîr'in de belirttiği gibi insanlığa bu ümmetten daha faydalı olan bir topluma rastlamak mümkün değildir.28 

Marufu Emredip Münkeri Nehyetmenin Hayırlı Olmayla Münasebeti
"En hayırlı ümmet" âyetindeki, "İyi­li­kleri ya­yar, kö­tü­lükleri ön­ler­si­niz; çün­kü Allah'a inanırsı­nız." ifadesi, ayrı bir cümle gibidir ve hayırlı oluşun en önemli sebebini açıklamaktadır. Buna göre Ümmet-i Muhammed'in en hayırlı ümmet olması, marufu emredip münkerden sakındırmasındandır. İslâm ümmeti kadar insanlık içinde iyiliklerin, güzelliklerin yayılmasını ve kötülüklerin engellenmesini isteyen başka bir topluluk yoktur. Buradan, hayırlı olmanın, bahşedilmiş dinî değerlerden gelen vehbî bir tarafı olduğu gibi, fiiliyata yansımasının ve devam ettirilmesinin de kesbî yani gayrete bağlı bulunduğu anlaşılmaktadır. Yoksa en hayırlı ümmet olmak; Yahudi­ ve Hıristiyan­ların, Allah'ın ev­lât­la­rı ve sev­gi­li­le­ri olduklarını söylemeleri gibi (Mâide, 5/17) iddia edilen veya mutlak sahip olunan bir özellik değildir. Onun için ümmetin, tavır ve hareketlerinde hayırlılık vasfını korumaya ve icra etmeye önem vermesi gerekmektedir. Zaten âyette, en hayırlı yerine, en üstün ifadesinin kullanılmamış olması da buna işaret etmektedir. 

Sonuç
Ümmet-i Muhammed, sahip olduğu dinî değerler itibariyle en hayırlı ümmet olma vasfını her zaman özünde taşımaktadır. Tutum ve davranışlarıyla da hayırlılığını her zaman göstermektedir. 

Müslümanlar, sadece kendilerini değil, bütün insanları hak ve hakikate, birlik ve beraberliğe, karşılıklı yardımlaşmaya, sevgi ve müsamahaya sevk ederler. Onlar, hem kendi toplumlarında hem de yeryüzünde, hak ve adaleti, salahı, iyiliği, paylaşmayı, barışı, huzuru gerçekleştirdikleri için en hayırlı ümmettirler. Onlar, "hayr" kapsamına giren, hak, adalet, merhamet gibi evrensel değerlerinin yayılmasını sağlayarak, yalnız kendileri için değil, diğer milletlerin selâmeti için de hayırlı olmaktadırlar. Hak din İslâm'ın bayraktarı olan Ümmet-i Muhammed, son devirlerdeki gerilemiş hâliyle bile, diğerleriyle mukayese edilemeyecek kadar ileri derecede hayırlı olan ve insanlara iyilik taşıyan bir ümmettir.29 Zamanımızda insanlığın içine düştüğü buhran ve kaosun gittikçe artması, örnek vasıflara sahip olan bu en hayırlı ve insanlığa en faydalı ümmetin önemini daha da artırmaktadır. Bunun için İslâm ümmeti, sahip olduğu özellikleri ihyâ edip canlandırma mecburiyetinde olduğunun şuurunda olmalıdır. Bunu gerçekleştirmenin yolu da Kur'ân'a, Sünnet'e ve altın nesil Sahabe'ye bağlı kalmaktan geçmektedir. 

* Araştırmacı - Yazar
aaygun@yeniumit.com.tr

Dipnotlar
1. Râğıb İsfehânî, Müfredât, İst., 1986, s. 231.
2. Fahruddin er-Râzî, et-Tefsiru'l-kebîr, Beyrut, 1997, 8/254.
3. Mustafa Çağrıcı, "Hayır", DİA, XVII, 43-46.
4. Bkz. Taberî, Câmiu'l-beyân, Beyrut, 1995, 3/61-62; Râzî, 3/323-325; Kurtubî, el-Câmi' li ahkami'l-Kur'ân, Kahire, 1967, 4/171-173; İbn Kesîr, Tefsiru'l-Kur'ân'i'l-azîm, Beyrut, 1993, 1/399.
5. Vâhidî, Esbâbu'n-nüzûl, Kahire, 1315 h., s. 87.
6. Kurtubî, 4/171-172; İbn Kesîr, 1/399.
7. Râzî, 3/325.
8. İbn Kesîr, 1/399.
9. Ahmed b. Hanbel, 3/154.
10. Tîbî, Şerhu't-Tîbî, Pakistan, 1413 h., 9/375.
11. Kurtubî, 4/172.
12. Râzî, 2/86.
13. Elmalılı, Hak Dini Kur'ân Dili, İst., ts., 2/410.
14. İbn Teymiye, el-Fark beyne evliyai'r-rahman ve evliyai'ş-şeytan, Riyad, 1999, s. 55.
15. Kurtubî, 4/171.
16. Merâğî, Tefsiru'l-Merâğî, Mısır, 1974, 4/29.
17. Taberî, 3/61; Kurtubî, 4/171.
18. Zuhaylî, et-Tefsiru'l-münîr, Beyrut, 1991, 4/40.
19. İbn Kesîr, 1/527-528.
20. İbn Kesîr, 1/400.
21. Kastallânî, el-Mevâhibu'l-ledünniyye, Beyrut, 1991, 2/720-722.
22. Elmalılı, 6/325.
23. İbn Kesîr, 6/219.
24. Seyyid Kutup, Fî Zılâli'l-Kur'ân, Beyrut, 1985, 1/447-448; Mevdûdî, Tefhimu'l-Kur'ân, (trc. Komisyon), İnsan Yay., İst., 1987, 1/251.
25. Macit Kîlânî, Ulustan Ümmete, (trc. Murat Serdaroğlu), Pınar Yay., İst., 1994, s. 32.
26. Seyyid Kutup, 5/2448.
27. Jack Goody, Avrupa'da İslâm Damgası, (trc. Şahabettin Yalçın), Etkileşim Yay., İst., 2005, s. 83-116.
28. İbn Kesîr, 1/399.
29. Mevdûdî, 7/265.

Kur'an'a Göre Kur'an'ın İsim ve Sıfatları - 1

Yüce Allah tarafından Peygamberimiz Hz. Muhammed (sav) e gönderilen Kur ân-ı Kerim, pek çok özelliklere sahip son mukaddes Kitaptır. Onun bu özellikleri, yine kendisi tarafından muhataplarına tanıtılmıştır. Bilindiği gibi, bir şey veya bir kimse tanıtılırken, öncelikle onun sahip olduğu isim ve sıfatlar nakledilir. Kur ân ı tanımak ve tanıtmak için de, aynı yoldan hareket edilerek, onun hâiz olduğu isim ve sıfatların zikredilmesi gerekir. Nitekim Kur ân da, aynı metot üzere hareket ederek, kendi niteliklerini yine kendisi tanıtmış; çeşitli âyetlerde bazen uzun uzun, bazen da bir iki kelimeyle, sahip olduğu özelliklerden bahsetmiştir. 

İşte bu makalede, Kur ân ı tanıtıcı ve özelliklerini belirleyici nitelikte olan isim ve sıfatlar, yine Kur ân a dayanılarak incelenecektir. 

Giriş 

Kelime olarak Kur ân ; hemzeli (el-Kur ân) veya hemzesiz (el-Kurân) oluşuna göre: okumak, ezberden okumak, toplamak, yaklaştırmak, karîne.. gibi mânâlara gelir. Kur an ın Usûl (metodoloji) kitaplarında geçen tarifi ise şöyledir: Hz. Muhammed (sav) e indirilmiş, mushaflarda yazılmış, tevâtür (her asırda, yalan üzerine birleşmeleri ihtimal dışı olan büyük topluluklar tarafından yapılan rivâyet) yoluyla nakledilmiş ve tilâvetiyle (okunuşuyla) ibâdet edilen mu ciz (benzeri meydana getirilemeyen, eşsiz) bir kelâmdır . 

Bu tarife göre; Kur ân dışındaki mukaddes kitaplar, Kur ân ın tercüme ve mealleri, Kur ân daki bir ifadeyi, metin olarak değil de mânâ olarak veren Arapça ifadeler, Kur ân mefhumunun dışında kalmaktadır. 

Kur ân ın, el-Kur ân lâfzı dışında daha pek çok isim ve sıfatları vardır ki, bunların sayısının 90 dan fazla olduğu söylenmiştir. 

Yüce Allah, Kendi Kitabını, çeşitli özellikleriyle tanımlayıp niteleyerek, onun sahip olduğu sıfatları, yine Kur ânında anlatmıştır. Bu tarif ve tavsiflerin geçtiği âyetlerin incelenip değerlendirilmesi sonucunda, Kur ân ın hâiz olduğu isim ve sıfatların tespiti yapılmaya çalışılmış, ancak, bazı âyetler yoruma müsait olduğu için de bunlar, farklı sayılarda belirlenmiştir. Biz, bunlardan tespit edebildiklerimizi alfabetik sırayla sunacağız. Kaydedeceğimiz kelimeleri kısaca açıklayıp, ilgili âyet veya âyetlere işaret edeceğiz. Gayemiz, Kur ân ın çeşitli özellikleriyle tanınıp, değerinin bilinmesi yolunda küçük bir hizmet ve Kur ân ın, yine Kur ân dan öğrenilmesine katkıda bulunmaktır. Kelimeler alfabetik olmakla birlikte, Kur ân kelimesi, önemine binaen başa alınmıştır. 

Kur ân ın İsim ve Sıfatları 

1- Kur ân (….. ): 

el-Kur ân , el-Kırâe kelimesiyle eş anlamlıdır. Daha sonra bu masdarî mânâ, Yüce Allah ın Kitabı için, ism-i mef ûl anlamı taşıyan özel isim olmuştur. 

Kur ân kelimesinin, hemzeli veya hemzesiz oluşuna göre, kıraat farklılıkları bulunduğu gibi, kelimenin yapısı ve mânâsı üzerinde de değişik görüşler ileri sürülmüştür. 

Mütevâtir On Kıraat a göre, bu kelimeyi İmam İbn Kesîr (120/738), hemzesiz olarak (Kurân şeklinde); İmam Hamze (156/773), vakf hâlinde hemzesiz, vasl hâlinde hemzeli olarak okumuştur. Diğer kıraat imamları ise sadece hemzeli olarak okumuşlardır.1

Kelimenin aslı ve mânâsı üzerindeki görüşleri de şöylece özetlemek mümkündür: 

a) Muhammed b. İdris eş-Şâfiî (204/819) ye nisbet edilen bir görüşe göre, bu kelime hiçbir kökten türememiş olup, el takısıyla birlikte özel bir isimdir. ‘Karae den de türememiştir; eğer böyle olsaydı, her okunan şeye Kur ân denilirdi. Tevrat ve İncil isimleri gibi, bu da Allah ın Kitabına verilmiş bir isimdir. 

b) Ebu l-Hasen el-Eş arî (324/36) ye dayandırılan bir görüşe göre bu kelime; bir şeyi bir şeye yaklaştırmak, katmak anlamına gelen Karane fiilinden türemiştir. Bir şey diğerine katıldığında ( ) denir. Sûreler, âyetler ve harfler bir araya toplandığı için de buna Kurân adı verilmiştir. Nitekim hacc ve umreyi bir arada yapmaya da Kırân denilir. 

c) Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ (207/822) ya göre de bu kelime, karîne kelimesinin çoğulu olan karâin den müştaktır. Onun âyetleri birbirine benzediği, birbirini tasdik ettiği için, Allah ın Kitabına özel isim olmuştur. Kelimenin sonundaki nûn da aslî harftir. Aşağıda görüşünü nakledeceğimiz ez-Zeccâc ise, buna cevap olarak, Kur ân kelimesinin aslında hemzeli olduğunu, fakat hemzenin harekesinin kelimedeki ağırlığını hafifletmek üzere, kendinden önceki râ ya nakledildiğini ve hemzenin terkedildiğini söylemiştir.

d) Ebû İshâk ez-Zeccâc (311/923) a göre bu kelime; toplamak anlamına gelen el-kar ü mastarından fu lân vezninde, hemzeli bir kelimedir. (…………) : Suyu havuza topladım cümlesindeki kara tü kelimesi, cema tü (topladım) anlamındadır. Kur ân, sûreleri topladığı gibi, geçmiş kitapların meyvelerini de toplamıştır. 

e) Ebu l-Hasen Ali b.Hâzım el-Lihyânî (215/830) ve çoğunluğun görüşüne göre de bu kelime, telâ (okumak) anlamına gelen karae den ğufrân vezninde hemzeli bir mastardır. İsm-i mef ûl anlamı taşır. Hemzesiz olarak Kur ân denilmesi, tahfîf içindir. Şu âyetler de bu görüşün isabetinde delil olarak gösterilmiştir: 

(………………) Onu (senin kalbinde) toplamak ve (sana) okutmak Bize düşer. O hâlde, sana Kur ân ı okuduğumuz zaman, onun okunuşunu tâkip et. (Kıyâme 75/17-18)

Bizim kanaatimize göre de, bu görüş daha mâkuldür. Çünkü bu âyetlerde cem ve Kur ân kelimeleri yanyana ve farklı mânâlarda (toplamak ve okumak) kullanılmıştır. 

f) Schwally, Wellhausen ve Horovitz gibi bazı müsteşrikler ise, Kur ân kelimesinin, Süryânî yahut İbrânî dilinden, okuma veya okunan anlamında Keryânî, Kiryânî lâfızlarından alınmış olduğunu iddia ederler. Bunu söylerken de, karae kelimesinin okumak mânâsı ile hâlis Arapça bir kelime olmadığını ileri sürerler. Arapların, câhiliye döneminde bu kelimeyi telâ (okumak) dan başka mânâda kullandıkları da nakledilir. Meselâ (………………) ifadesiyle, devenin hiç gebe kalmadığı ve yavru doğurmadığı (ortaya yavru çıkarmadığı) kastedilmiştir. Kezâ Amr b. Gülsüm ün (…………….) sözünde de bu kelime aynı mânâda kullanılmıştır. Bir kelimenin yabancı kökenli olup, zamanla Arapçalaştığını -genel dil kuralları açısından- kabul etmek mümkün olsa bile, bu misâlleri gerekçe göstererek, böyle bir kanaate varılamaz. Bilindiği gibi, Arapça da -ve her dilde- bir kelime, birbirinden farklı ve hattâ birbirine zıt birçok mânâlara gelebilmektedir. (Bu örnekler de, bu kelimenin söz konusu anlamda kullanılmış olduğunu gösterir; başka mânâya delâlet etmeyeceğini göstermez. Kaldı ki, sâdece bu mânâ göz önüne alınarak bile, konuyla bir bağlantı kurmak mümkündür. Çünkü kâri de, kıraatıyla, Kur ân ı ağzıyla telâffuz edip ortaya çıkarmaktadır.2 

Kur ân la ilgili âyetlerden birisi şöyledir: 
(…………………………………………………) Şüphesiz bu Kur ân, en doğru yola iletir ve iyi işler yapan mü minlere, kendileri için büyük bir mükâfat olduğunu müjdeler. (İsrâ 17/9) 

2- Aceb (……………. ):

Hayrete düşüren, hoşa giden, hârikulâde güzel, benzeri görülmemiş, çok hayret verici anlamındadır. Kur ân-ı Kerim, bir âyette bu sıfatla nitelendirilmiştir: 
(………………………………………………) 
De ki: Cinlerden bir topluluğun Kur ân ı dinleyip, sonra şöyle dedikleri bana vahyolundu: ‘Biz, hârikulâde güzel bir Kur ân dinledik . (Cinn 72/1)

Âyetteki aceben kelimesi, acîb yerine kullanılmış bir mastardır; fakat acîb den daha beliğdir ve te kid için sıfat olarak kullanılmıştır.3

3- Adl (……. ):

Doğru olmak, hakkıyla hüküm vermek, hakkını yerine getirmek, düzeltmek ölçülü hareket etmek, denkleştirmek, eşit kılmak, aşırılıktan kaçınarak dengeli davranmak, haksızlıktan uzaklaşarak doğruluk üzere bulunmak, hak tanırlık; zulüm ve haksızlığın zıddı. 

(………………………………………………) Rabbinin sözü, hem doğruluk, hem de adâlet bakımından tamamlanmıştır. O nun sözlerini değiştirebilecek hiç kimse yoktur. O işitendir, bilendir (En âm 6/115)

Âyette geçen adl kelimesiyle, Kur ân ın koyduğu hükümlerde tam ve mükemmel olduğu, zulüm ve eğrilikten uzak bulunduğu vurgulanmış olmaktadır.4

Kur ân-ı Kerim de, çeşitli müştaklarıyla farklı mânâlarda kullanılan adl kelimesi, esmâ-i hüsnâ hadîsinde, Allah ın 99 isminden birisi olarak sayılmıştır ki bu takdirde mânâ; çok adâletli, aslâ zulmetmeyen, hakkâniyetle hükmeden, haktan başkasını söylemeyen ve yapmayan anlamına gelir.5

4- Ahsenü l-Hadîs (……. ):

Sözün en güzeli, en güzel söz. 

(………………………………………….) Allah, sözün en güzelini, (güzellikte) birbirine benzer, tekrarlanan bir Kitap hâlinde indirdi.. (Zümer 39/23)

Kur ân-ı Kerim, hem lâfız hem de mânâ bakımından fesahat ve belâgatıyla, kendine has üstün üslûbuyla sözlerin en güzelidir; onda çelişki ve tutarsızlık yoktur. Birçok ilimleri ihtiva eder. Verdiği bütün bilgi ve haberlerin hepsi de doğrudur.6 Peygamberimiz de Kur ân için aynı mahiyette Hayru l-Hadîs (sözün en hayırlısı) buyurmuştur.7

5- Aliyy (……. ):

Çok yüce, yüksek, şerefli, kıymetli, kadri yüce. 

(………………………………..) O, katımızda bulunan ana kitaptadır. Şânı yücedir, hikmetle doludur (Zuhruf 43/4)

Kur ân çok yücedir; ebedî mu cize olması sebebiyle, indirilmiş olan diğer Kitapların hepsinden yüksektir. Doğru yola götürür. Kur ân ın anlaşılmasıyla, onun yücelik sıfatına uygun olarak, üstün düşünce ve değerler ortaya çıkar.8 

Bu âyetteki aliyy ve hakîm kelimeleri, Kur ân la ilgili olabileceği gibi, Ümmü l-Kitâb la da ilgili olabilir. 

Aliyy kelimesi, aynı zamanda Allah ın sıfatlarındandır.9 Bu takdirde: Yücelik ve hükümranlıkta kendisine eşit veya kendisinden üstün bir varlık bulunmayan, mutlak olarak yüce olan; örf, akıl ve din açısından övgüye değer (bütün müspet vasıfları kendisinde toplayan; yine örf, akıl ve din açısından yerilmiş bulunan ve ulûhiyetle bağdaşmayan bütün menfi sıfatlardan münezzeh bulunan, kemâl sahibi ulu Allah, anlamına gelir.10 

6- Arabiyy (……. ):

Arap a mensup; Arapça; Hz. İsmail in diyarına da arabe denilir ki bu takdirde arabiyy , arabe diyarının lügatine mensup demek olur. Her iki mânâ da aynı mâhiyettedir. 


(…………………………..) Biz, düşünüp anlamanız için onu Arapça bir Kur ân yaptık. (Zuhruf 43/3)

Kur ân ın Arapça olduğuna dair daha başka âyetler de vardır.11 Kur ân ın özelliklerinden birisi de, onun Arapça oluşudur. Her peygambere kendi diliyle vahiy geldiği gibi, Peygamberimize de kendi lisanı olan Arapça ile vahiy gelmiştir; bundan daha tabiî bir şey de olamaz. Eğer aksi olsaydı, zaten muhatapları itiraz ederlerdi: Eğer biz onu, yabancı bir dilde Kur ân yapsaydık, derlerdi ki: ‘Âyetleri (anlayacağımız biçimde) açıklamalı değil miydi? Muhatapları Arap olduğu hâlde, Arapça olmayan bir Kitap mı geldi?.. (Fussılet 41/44)

Burada şunu da belirtelim ki, Peygamberimizin kendisi ve Kur ân ın ilk muhatapları Arap olduğu için, Kur ân Arapça indirilmiştir. Ancak, İslâm evrensel bir din, Kur ân da cihanşümûl ve son İlâhî Kitap olduğundan, Arap olmayanların da ona inanıp onu öğrenmeleri gerekir.12

7- Azim (……. ):


Ulu, yüce, büyük, muazzam. 

(………………………………) Andolsun, Biz sana, tekrarlanan yedi (âyetli Fâtiha yı ) ve büyük Kur ân ı verdik. (Hicr 15/87)

Bu kelime, aynı zamanda Yüce Allah ın sıfatlarındandır. Bu takdirde: En büyük, ululukta en üstün, ta zim olunan, yüceltilen, kendisini hiçbir şeyin âciz kılamayacağı kâdir, kudreti yüce, şânı büyük... vb. mânâlara gelir.13 

8-Aziz (……. ):


Eşsiz, yüce, şerefli, değerli, üstün, kuvvetli, galip, benzersiz, kendisine üstün gelinemez, erişilemez, âciz bırakılamaz. 

(………………………………..) Onlar, kendilerine gelen Kur ân ı inkâr ettiler. Halbuki o öyle eşsiz bir Kitaptır (Fussılet 41/41)

Peygamberimiz, Kur ân-ı Kerîm in, kendisinin en büyük mu cizesi olduğunu buyurmuştur.14 Gerçekten Kur ân; bir benzerinin meydana getirilememesi demek olan mucize liğini ve eşsizliğini dil ve üslûbuyla, tutarlı ve çelişkisiz oluşuyla, prensiplerinin canlılığıyla, günümüze kadar hiçbir değişikliğe uğramadan gelmesiyle, bilinmeyenleri bildirmesiyle, ilmî buluşlara ışık tutan âyetleri, vb birçok yönleriyle ispat etmiştir. O, kendisiyle zıtlaşanları yenen, eşi ve benzeri olmayan bir Kitaptır. 

Azîz kelimesi, aynı zamanda Yüce Allah ın sıfatlarındandır ve kendisine üstün gelinemeyen, güçlü, mutlak galip, eşi benzeri olmayan, vb mânâlara gelir.15 Bu kelime Peygamberimiz16 ve mü minler17 için de kullanılmıştır. Böylece; azîz bir Kitabı, azîz bir ümmet için, azîz bir Peygambere, azîz olan Rabb indirmiştir, demek olur.18 

9- Beliğ (……. ):

Tebliğ, dâvet, duyuru; yeterli ve beliğ nasihat; yetecek şey, yetecek miktar; yetişmek, kifâyet, istenen şeye ulaşmak; yetiştirilen nesne; yetiştirmek, eriştirmek. 

(……………………………………) Bu (Kur ân) insanlara bir tebliğdir. Bununla uyarılsınlar; O nun yalnız tek Tanrı olduğunu bilsinler ve sağduyu sahipleri öğüt alsınlar diye (gönderilmiştir) (İbrahim 14/52) 

Kur ân, bütün insanlara bir tebliğ ve duyurudur, doğru yola çağrıdır. En güzel öğüttür. İnsanlara yetecek her şey onda en mükemmel şekliyle mevcuttur.19 


.

Kur'ân'a Göre Kur'ân'ın İsim ve Sıfatları - 2

18-Hakîm (الْحَكِيم)

Hikmetli, hikmet ve hüküm ifade eden, hikmet dolu; iyice açıklanmış; muhkem kılınmış, sağlam; hâkim; âlim; hikmet sahibi, işlerini en güzel biçimde yapan mânâlarına gelmektedir.

ذَلِكَ نَتْلُوهُ عَلَيْكَ مِنَ الْآَيَاتِ وَالذِّكْرِ الْحَكِيمِ
Biz bunları sana, âyetlerden ve hikmet dolu zikirden okuyoruz." (Âl-i İmrân, 3/58)

يس وَالْقُرْآَنِ الْحَكِيمِ
"Yâsîn. Hikmet dolu Kur'ân'a andolsun." (Yâsîn, 36/1-2)

Kur'ân, hakimdir; hakkı bâtıldan ayırma hükmünü veren, kendisinden hükümler elde edilen, lâfız ve manâsıyla hikmetlerle dolu bir Kitaptır. Muhkemdir; herhangi bir bozukluğun arız olmasından korunmuş, muhafaza edilmiştir. 

Yanlış ve eksiklikten uzaktır. Kur'ân bütünüyle hikmettir, hikmeti dile getirir, doğruyu gösterir. Hâkimdir; itikatta hak ile bâtılı, fiilde doğru ile eğriyi birbirinden ayırır. Hakîm kelimesi, Kur'ân'da daha başka mânâlarda da kullanılmıştır. En çok da Allah'ın sıfatı olarak geçmektedir. Bu takdirde: Her şeyi en üstün ilimle bilen, son derece muhkem ve sağlam yaratan, doğru olandan başkasını söylemeyen ve yapmayan, işlerini en güzel

19- Hak (الْحَقِّ)/
Gerçek, gerçek olan şey, aklın inkâr edemeyeceği derecede sübûtu vacib olan; bâtılın zıddı, hakikat, gerçeklik; Allah; Kur'ân, İslâm; sıdk, doğruluk; adalet; inkârı mümkün olmayan, mevcut ve sabit olan; hüküm; basiret; rüşt; ölüm; mal-mülk; bir şeyin ortası; yolun ortasından gitmek; hasma hak üzere galip olmak; bir şeyin vacip ve sabit olması; bir işe vücut verip fiile getirmek,
gerçekleştirmek; bir şeyin hakikatine muttali olup yakînen idrak etmek; bir işi yapmak; hak ve vecibe anlamlarındadır. 

وَبِالْحَقِّ أَنْزَلْنَاهُ وَبِالْحَقِّ نَزَلَ وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذِيرًا
“Biz onu (Kur'ân'ı) hak olarak indirdik ve o hak ile inmiştir. Seni de ancak müjdeci ve uyarıcı olarak gönderdik." (İsrâ, 17/105)

Kur'ân'ın bu vasfıyla ilgili daha başka âyetler de vardır.31

Yüce Allah, Kur'ân'ı "hak" olarak nitelendirmiştir; çünkü hak, bâtılın zıddıdır, bâtılı siler götürür. Bu kelime aynı zamanda Yüce Allah'ın güzel i-simlerindendir. Bu takdirde: İnkârı mümkün 
olmayan, varlığı ve ulûhiyeti kesin olan, hakikî var olan, varlığı kabul olunması gereken, her hakikatin kendisinden alındığı zâtıyla var olan gerçek mevcut, gibi mânâlara gelir.32

20- Hikmet(الْحِكْمَةِ)
İlim ve akıl ile gerçeğe ulaşmak, eşyanın hakikatini bilmek, anlayış, hak ile bâtılı ayırmak; dinde derin kavrayış ve onunla amel etmek; söz ve işte isabet etmek; Allah'a itaat, Allah korkusu, takva; ilim; adalet; hilm; nübüvvet ve risalet; Tevrat; İncil; Kur'ân demektir.
ذَلِكَ مِمَّا أَوْحَى إِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ
"İşte bunlar, Rabbinin sana vahyettiği hikmetlerdir..." (İsrâ, 17/39)

بَالِغَةٌ فَمَا تُغْنِ النُّذُرُ
"(Bunlar) üstün hikmettir. Ama uyarılar fayda vermiyor."(Kamer, 54/5)

Kur’an, gayesine ulaşmış tam bir hikmettir. İhtiva ettiği prensiplerle, verdiği bilgi, haber ve öğütlerle, anlattığı kıssalarla… hasılı her yönden hikmetin zirvesine ulaşmıştır.33


21-Hüdâ (الهدى)
Yol göstermek, iyi yola güzellikle rehberlik etmek, istenilene kavuşturmak, lütuf ile olan rehberlik; hidayet eden rehber; doğru yola gitmek, hidayet bulmak; yol, hidayet olunan doğru yol; itaat ve kulluk; gündüz anlamlarınadır.

يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِي الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ
"Ey insanlar. Size Rabbinizden bir öğüt, göğüslerde olan (sıkıntılara bir şifa ve inananlara bir yol gösterici ve rahmet gelmiştir." (Yûnus, 10/57)

Kur'ân'da bu mânâda daha başka âyetler de vardır.34 Kur'ân-ı Kerîm, müttakiler,35 mü'minler36 ve bütün insanlara37 hidayet kaynağı olduğu için bu isimle de anılmıştır.

Bu kelime, yukarıda verilen mânâlardan da anlaşılacağı üzere hem müteaddi ve hem de lâzım olur. Aynı kelime ile ilgili diğer bir incelik de, ihtiva ettiği "yol gösterme" anlamının, kötü yolu değil, sadece iyi ve doğru yolu göstermek demek olmasıdır. Bundan da Kur'ân'ın daima hayra, iyiye, güzele ve doğru yola rehberlik ettiği anlaşılır.38

22-Hüküm (الحكم)
İlim, hikmet, anlayış; Kur'ân; adaletle hüküm vermek, hükmetmek; emretmek; menetmek; ata gem vurmak mânâlarına gelir.

وَكَذَلِكَ أَنْزَلْنَاهُ حُكْمًا عَرَبِيًّا
Ve işte Biz onu, Arapça bir hüküm (hikmet gereğince hükmeden bir Kitap) olarak indirdik..." (Ra'd, 13/37)

Kur'ân-ı Kerim'de, insanlar için gerekli bütün temel hükümler mevcuttur. O, hak ile bâtılı, helâl ile haramı ayıran hükümdür. Yüce Allah, insanların Kur'ân'ı kabul edip, onunla amel etmelerine hümetmiştir. Ayrıca, geçmiş kitaplardan, Kur'ân'ın tasdik etmediği hükümler muteber olmadığı gibi, Kur'ân'ın hükümlerine aykırı düşen bütün hükümler de muteber değildir. İşte bütün bu değerlendirmeler sebebiyle Kur'ân'a "hüküm" ismi de verilmiştir.39

23-İlim (العلم)
Bilgi, kesin bilgi, marifet; irfan; şuur, bir şeyi hakkıyla bilmek, bir şeyin hakikatini bilmek, anlamak; bir şeyi sağlam ve güvenilir yapmak; öğrenmek; cehlin zıddı demektir.

وَكَذَلِكَ أَنْزَلْنَاهُ حُكْمًا عَرَبِيًّا وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَمَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا وَاقٍ 
"Ve işte Biz onu, Arapça bir hüküm (hikmet gereğince hükmeden bir kitap) olarak indirdik. Eğer sana gelen ilimden soma, onların arzularına uyarsan, artık Allah tarafından senin ne bir dostun, ne de bir koruyucun vardır." (Ra'd, 13/37)

Kur'ân-ı Kerim, gerçek bir ilim hazinesidir. İhtiva ettiği ilimlerde (hakikatlerde, bilgilerde) yanılma, değişme ve çelişki yoktur.40

24-Kavl( القول)
Söz, kelâm; bir mânâ ifade eden düzgün söz; görüş, inanç; hayır olan söz, tam ve mükemmel söz; ilham; zan; kahr; galebe; had; kati; bir şeye delâlet; söz söylemek; içtihad etmek; görüş ileri sürmek demektir.

وَصَّلْنَا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُون
"Andolsun Biz, düşünüp öğüt alsınlar diye, onlar için sözü(müzü) birbirine bitiştirdik (ara vermeden vahyimizi gönderdik)." (Kasas, 28/51)41

Kur'ân-ı Kerim, sözlerin en güzelidir; en güzel davranış da bu en güzel söze kulak verip ona itaat etmektir.42



25- Kayyım (القيم)
Doğru, dosdoğru; düzgün; kıymetli; hak ile bâtılı delilleriyle apaçık ortaya koyan; tam; kâmil; başkan, idareci, efendi, veli demektir.
الْحَمْدُ 
لِلَّهِ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَى عَبْدِهِ الْكِتَابَ وَلَمْ يَجْعَلْ لَهُ عِوَجًا 
قَيِّمًا لِيُنْذِرَ بَأْسًا شَدِيدًا مِنْ لَدُنْهُ وَيُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِينَ 
الَّذِينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا حَسَنًا

"O Allah'a hamd olsun ki, kuluna Kitab'ı indirdi ve ona hiçbir eğrilik koymadı. (Onu) dosdoğru (bir Kitap) olarak (indirdi) ki, katından (gelecek) şiddetli azaba karşı (insanları) uyarsın ve iyi işler yapan mü'minlere, kendileri için güzel mükâfat bulunduğunu müjdelesin." (Kehf, 18/1-2)43 Kur'ân, insanları hidayete sevkedici ve âlemlere dosdoğru bir hâkim olmak üzere indirilmiştir. O, diğer mukaddes kitaplar üzerine hâkim, onları koruyucu ve tasdik edicidir. Onda çelişki, tutarsızlık, eğrilik vb. olumsuz hiçbir özellik yoktur.44

26- Kelâmullah (كلام الله

Kelâm; söz, mânâ ifade eden söz, isnadı sağlam ve faydalı söz demektir. Kelâmullah ise; Allah'ın sözü, Kur'ân-ı Kerim anlamındadır.


وَإِنْ 
أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلَامَ 
اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا 
يَعْلَمُونَ

"Ve eğer, ortak koşanlardan birisi, güvence dileyip yanma gelmek isterse, onu yanına al ki, Allah'ın sözünü işitsin: sonra onu güven içinde bulunacağı yere ulaştır. Böyle (yap); çünkü onlar, 
bilmez bir topluluktur." (Tevbe, 9/6)

"Kelâmullah" denilince, genellikle Kur'ân-ı Kerim anlaşılırsa da, Kur'ân'dan bir âyet, Allah'ın herhangi bir buyruğu45 ve daha önceki peygamberlere olan vahyi46 için de bu tâbir kullanılmıştır.47


27-Kerim (الكريم)

Kerem sahibi, aziz, şerefli, faziletli; şaşırtıcı; güzel; değerli mânâlarındadır.

إِنَّهُ لَقُرْآَنٌ كَرِيمٌ
"O elbette değerli bir Kur'ân'dır." (Vakıa, 56/77)

Kur'ân-ı Kerim; çok değerli, feyizli, çok faydalı, pek güzel, yüceltmeye ve saygıya lâyık, tekrarıyla usandırmayan, Allah katında mükerrem ve insanların benzerini meydana getiremeyeceği mu'ciz bir Kitap olduğu için bu isimle de anılmıştır.

Bu kelime, insan için de, Allah için de sıfat olarak kullanılmıştır. İnsan için kullanıldığında: iyi ahlâklı, güzel davranıştı, değerli, asil, cömert, hür vb. mânâlara gelir. Yüce Allah için kullanıldığında ise: lütuf ve ihsan sahibi, cömert, verdiği nimetler tükenmez; karşılık beklemeden veren, hayrı çok, günahları örten, çok affedici, her türlü şeref ve fazileti kendisinde 
toplamış, işleri övülmeye lâyık, yüce, vb. manalara gelir.48


28-Kitâb(الْكِتَابُ)

Kitap, yazı yazılmış sayfa, mektup; yazmak; kendisine yazı yazılacak şey; toplamak; farz; hüküm; kader; kaza; ecel; Tevrat; İncil; Kur'ân demektir.


وَهَذَا 
كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُوا لَعَلَّكُمْ 
تُرْحَمُونَ
"İşte bu (Kur'ân), Bizim indirdiğimiz mübarek bir Kitaptır. Ona uyun ve Allah'tan korkun ki size merhamet edelim." (En'âm, 6/155)


Kur'ân'ın pek çok âyetinde geçen "kitab" kelimesi, Kur'ân-ı Kerim için kullanıldığı gibi; Tevrat, İncil, bütün mukaddes kitaplar, vahiy, Levh-i Mahfuz, amel defteri, mektup, zaman, Allah'ın hükmü, kesin delil, vb. mânâlarda da kullanılmıştır. Ancak bu kelime, halk arasında Kur'ân'a isim olmakla meşhurdur. Müslümanlar arasında Kitap denilince Kur'ân anlaşılır. Ayrıca bu tâbir, Kur'ân'ın Resûlüllah zamanında yazılıp bir kitap hâline getirildiğine de işaret eder.49


29-Mecid (المجيد)

Şerefli, faziletli, seçkin, asil, şan ve şeref kerem sahibi, soylu demektir.

بَلْ هُوَ قُرْآَنٌ مَجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ 

"Kaf. Şerefli Kur'ân'a andolsun." (Kaf, style="FONT-SIZE: 14pt; LINE-HEIGHT: 150%; mso-font-kerning: 10.0pt">50/1)

ق وَالْقُرْآَنِ الْمَجِيدِ
"Hayır (gerçek onların dedikleri gibi değil), o şanlı bir Kur'ân'dır ki, Levh-i Mahfuzdadır." (Bürûc, 85/21-22)

قُرْآَنٌ مَجِيدٌ
"Mecîd (Rabb)in Kur'ân'ı" şeklinde zayıf bir kıraat şekli de vardır.50

Kur'ân-ı Kerim, her türlü tağyir ve tebdilden, ziyade ve noksanlıktan korunmuş olmasıyla; kendisine başvuran herkese yeterli cevap vermesiyle, faydalarının sınırsız olması ve i'câzıyla; diğer kitapların hepsinden yüksek ve şerefli bir seviye ve mevkide bulunması, vb. sebeplerle şeref kazanmış İlâhî Kitaptır.

Bu kelime aynı zamanda Yüce Allah'ın Esmâ-i Hüsnâ'sındandır. Bu takdirde mânâ: lütuf ve ihsanı geniş olan, kerîm, cömert, kendisine erişilmekten münezzeh, bununla beraber sonsuz lütuf ve ihsan sahibi Yüce Allah, demek olur.51


30-Merfua (المرفوعة)

Şeref ve kadri yüceltilmiş, değerli, yüce, şerefli demektir.

فِي 
صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ 

"(Kur'ân) değerli, şanlı sahifeler içindedir; yüceltilmiş ve tertemiz kılınmış (sahifelerde)." (Abese, 80/13-14)

Kur'ân-ı Kerim, kadri yüce olan, el üstünde tutulması gereken değerli, yüce bir Kitaptır. O, Alah'ın yücelttiği bir Kitaptır; Allah kuluna düşen de bunu idrak edip, onun değerini bilmek ve onun yüceliği ile yücelmektir.32 

31- Mesânî (المَثَاني)

"Mesnât" kelimesinin çoğuludur. İkişer, ikişerli, ikili, mükerrer, tekrarlanan, bir şeyin katı, müekked, muhkem, bükülü, büklümlü, katlı, kıvrımlı; ikiye katlanan şey, tekrar edilmek suretiyle ikilenen şey, bir şeyin katı, vb. mânâlara gelir.


اللَّهُ 
نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ 
جُلُودُ

"Allah'ın, sözün en güzelini, birbirine benzer, ikişerli bir Kitap hâlinde indirdi. Rab'lerinden korkanların, ondan derileri ürperir.." (Zümer, 39/23)


Kur'ân-ı Kerim'de kıssalar, öğütler, hikmetler, tavsiyeler, ruhlara ve zihinlere iyice yerleşmesi için, belli bir düzen ve ahenk içinde tekrar edilir; bunun için ona Mesânî (tekrarlı) denilmiştir. Kur'ân, tekrar tekrar okunmasıyla da Mesânî'dir. Ayrıca Kur'ân'da konular genellikle ikili-karşıtlı olarak ele alınır: emir-nehiy, va'd-vaîd, Cennet-Cehennem, melek-şeytan, mü'min-kâfır, rahmet-azab, nûr-zulmet, recâ-havf, yer-gök, iyi-kötü, vb. hususlar bu şekilde zıtlarıyla anlatılır; bunun için de ona Mesânî (ikişerli) denilmiştir. Bundan başka, 
bu kelimenin "sena (övgü)"den "mesnâ"nm çoğulu olduğu kabul edilirse, bu takdirde "övgüye lâyık Kitap" demek olur. Bu konuyla ilgili başka bir görüş olarak da, şiirde kâfiye denildiği gibi, Kur'ân âyetlerine de Mesânî denildiği söylenmiştir.53 Ayrıca, Mesânî kelimesinin delaletiyle, Kur'ân'ın içiçe anlam boyutları ihtiva eden bir Kitap olduğunu54 söylemek de mümkündür. 
Mesânî kelimesi başka bir ayette de Fatiha sûresi için kullanılmıştır.55 


32-Mev'ıza (الموعظة)

Dine uygun olmayan şeylerden menetmeyi ifade söz; bir kimseye, sevab ve ikaba dair kalbini yumuşatacak söz söylemek, nasihat etmek; Allah'ın cezasını hatırlatıp azabından korkutmak, itaat etmesini emir ve tavsiye etmek; dinî öğüt, nasihat, va'z demektir.

"Andolsun ki Biz size, (muhtaç olduğunuz şeyleri) açıklayan âyetler ve sizden önce gelip geçenlerden misâl ve müttakîler için bir öğüt indirdik." (Nûr, 24/34) 56

Kur'ân-ı Kerim'de bu kelime57 İncil için de kullanılmıştır.58 Kur'ân-ı Kerim, bütünüyle bir mev'ızadır; insanlara gerekli öğütleri verir, onların akıllarına ve kalblerine hitap ederek doğru yolu bulmalarını, kötülükten uzak kalmalarını temin eder; karşı gelenlere, İlâhî azabı hatırlatır; itaat edenlere ise kavuşacakları mükâfatları müjdeler. Hepsi de insan yararına olan Kur'ân öğütleri, mesellerle, misâllerle ve kıssalarla da takviye edilmiş, en güzel edebî uslûbla yapılmıştır. Bu bakımdan Kur'ân en üstün mev'ızadır.


33- Muhkem (المحكم)

Sağlam kılınmış, olgunlaştırılmış, bozulmaktan korunmuş; kuvvetli, sağlam; açıklanmış, lâfız mânâ bakımından kendisinde şüphe bulunmayan demektir.

الر 
كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آَيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ 
خَبِير

"Elif lâm râ. Bu, hikmet sahibi, herşeyden haberdar olan Allah tarafından âyetleri sağlamlaştırılmış, sonra da açıklanmış bir Kitaptır." (Hûd, 11/1)

Kur'ân-ı Kerim, hem lâfız ve hem de mânâ bakımından en güzel, en kuvvetli, her türlü şüpheden ve bozulmaktan uzak, her yönüyle sağlam kılınmış bir Kitap olduğu için 
‘muhkem’ sıfatıyla nitelenmiştir; bu anlamda Kur’an tamamıyla muhkemdir.


Yukarıdaki âyetten başka bir de Âl-i İmrân sûresinin 7. âyetinde bahsedilen ve Tefsir ve Kur'ân ilimlerinde önemli bir bahis olan "Muhkem" konusu vardır.60


34- Musaddık (المصدِّق

Doğrulayan, tasdik eden, doğrulayıcı, tasdik edici mânâlarındadır.

وَآَمِنُوا 
بِمَا أَنْزَلْتُ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ وَلَا تَكُونُوا أَوَّلَ كَافِرٍ بِهِ 
وَلَا تَشْتَرُوا بِآَيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلًا وَإِيَّايَ 
فَاتَّقُونِ

"(Ey İsrâiloğullan) Sizin yanınızda bulunan (Tevrat)! doğrulayıcı olarak indirdiğim (Kur'ân)'a inanın ve onu inkâr edenlerin ilki siz olmayın; benim âyetlerimi (dünyalık) az bir karşılık ile satmayın ve benden korkun…" (Bakara, 2/41)61


Kur'ân-ı Kerim, kendinden önceki mukaddes kitapları doğrulayıcı ve onları koruyup kollayıcı olarak indirilmiştir. Bu bakımdan Tevrat ve İncil'e inanan, Kur'ân'a da inanmalıdır. Onu inkâr eden, Tevrat ve İncil'i de inkâr etmiş olur; çünkü Tevrat ve İncil, Peygamberimizin doğruluğunu haber vermiştir; Peygamberimiz de diğer peygamberleri kabul ve tasdik etmiştir. Kur'ân, geçmiş kitapları inkâr etmez, yalanlamaz; asılları itibarıyla onlar da hak kitaplardır; çünkü vahyin kaynağı birdir. Ne var ki bunlar zamanla tahrif edilmiş, asılları bozulmuştur.



35-Mushaf المصحف9

Kur'ân sayfalarının toplandığı Kitap, Kur'ân-ı Kerim; iki kapak arasında cildlenen yapraklara verilen isim demektir.

Bu kelime, mîm'in zammı, fethi ve kesriyle üç türlü okunabilmektedir. Asıl metinden yer yer; "mushaf: sayfaların toplandığı âlet, gereç anlamına gelir. Çoğulu Mesâhif’ tir.

Bu kelime,63 Kur'ân-ı Kerim'de geçmemekle birlikte, sahabe zamanından beri Kur'ân için kullanılan özel isim olduğu için buraya alınmıştır. Kur'ân-ı Kerim'de, aynı kökten "suhuf' ifadesi 
geçmektedir.64


36-Mutahhara (المطهرة9

Tertemiz kılınmış, temizlenmiş, arınmış; bir şeyin yıkanıp temizlenmesi mânâlarını alır.

فِي 
صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ
"(Kur'ân) değerli, şanlı sahifeler içindedir. Yüceltilmiş ve tertemiz kılınmış (sahifelerde)." (Abese, 80/1314)

Kur'ân-ı Kerim; yüksek, değerli, tertemiz sayfalara yazılmıştır. O sayfalar temizdir, hiçbir kirli, şeytanî düşünce onlara bulaşmamıştır. O, kadri yüce olan, el üstünde tutulması gereken, çok değerli, yüce bir Kitaptır.65


37-Mübarek( المبارك)

İlâhî hayrın sabit olduğu şey, ilâhî lütuf ve güzelliklerin bulunduğu şey, mübarek, şerefli, seçkin, çok hayırlı feyizli, bereketli, uğurlu, kutlu, faydası bol demektir.

كِتَابٌ 
أَنزلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو 
الألْبَابِ 


"(Bu Kur'ân) çok mübarek bir Kitaptır.

Onu sana indirdik ki, âyetlerini düşünsünler ve aklıselim sahipleri öğüt alsınlar." (Sâd 38/29)

Kur'ân, ilâhî güzellik ve hayırların kaynayıp fışkırdığı bir Kitap olması bakımından bu sıfatla da nitelenmiştir. 66

Bu kelime Kur'ân'da; Kadir Gecesi, Kabe, Mescid-i Aksa, selâm, yağmur, zeytin, vb. birçok şeye sıfat olarak da kullanılmıştır.67


38-Mübeyyin (المبين)


Mebeyyin; vazıh ve açık olmak, aşikâr kılmak, açıklamak demektir. Kur'ân âyetlerinin sıfatı olarak "beyyinât" şeklinde çoğul olarak kullanılmıştır.


رَسُولًا 
يَتْلُو عَلَيْكُمْ آَيَاتِ اللَّهِ مُبَيِّنَاتٍ لِيُخْرِجَ الَّذِينَ آَمَنُوا 
وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ 
إِلَى النُّورِ

"Size Allah'ın apaçık âyetlerini okuyan bir Elçi (gönderdik) ki, inanıp faydalı işler yapanları, karanlıklardan aydınlığa çıkarsın…" (Talak, 65/11)68

Allah'ın âyetleri apaçıktır; helâl bellidir, haram bellidir. İnsanların ihtiyaç duyduğu hükümler Kur'ân'da açıklanmıştır. Kur'ân âyetleri hem açıktır, hem de bu âyetlerde birçok gerçekler ve Yüce Allah'ın buyrukları açıklanmaktadır.69


39-Mübîn (المُبِين)

Vazıh, aşikâr, açık, apaçık; açıklayan demektir.

"İbâne" mastarından hem lâzım, hem müteaddî olabilir. Lâzım'dan olunca: kendisinin ne olduğu apaçık, kendisini beyâna kendisi yeterli olan anlamına gelir. Müteaddî olursa: açıklayıcı, ortaya koyucu, ayırdedici demek olur. Ayrıca; gayet güzel, muradını yerine göre dilediği gibi anlatan, fasîh ve belîğ mânâsına da gelir.

الر 
تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ

"Elif lâm râ. Bunlar, apaçık Kitab’ın âyetleridir." (Yûsuf 12/1)70


Kur'ân-ı Kerim; Allah tarafından indirilmiş olduğunu, kendinden başka hiçbir delile ihtiyaç duymayacak şekilde, bizzat kendi varlığıyla ispata yeterli mu'cize bir Kitaptır. İkinci olarak; geçmiş ve geleceğe dair gizli ve açık bilgileri, bütün dinî hükümleri açıklayan bir kitaptır. Üçüncüsü; hakkı bâtıldan ayıran, hayrı serden, doğruyu eğriden, güzeli çirkinden ayırdeden Kitaptır. Dördüncüsü; lisanın beyan gücü, güzel ifadesi ve üslubuyla da son derecede parlak bir Kitap olmasıdır. Beşinci olarak da; hidâyet yolunu, sapıklık yolundan ayırıp açığa çıkaran ve insanların muhtaç oldukları şeyleri açıklayan bir Kitaptır. İşte bu sebeplerle ona "Mübîn" denilmiştir.71

Bu kelime ayrıca Yüce Allah'ın sıfatlarındandır. Bu takdirde: her hakkı açıklayan, varlığında şüphe caiz olmayan, gizli olmayan, saklanmayan, ulûhiyeti zahir olan, vb. mânâlarına gelir.72



40- Müheymin (المهيمن)

Emîn, şâhid, hâkim, hükmü altına alan, herşeyi gözetip muhafaza eden, koruyan, kontrol eden.

وَأَنزلْنَا 
إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ 
وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ

"Sana da, kendinden önceki Kitabı doğrulayıcı ve onu kollayıp koruyucu olarak bu Kitab (Kur'ân)ı hak olarak indirdik.." (Mâide, 5/48)


Kur'ân-ı Kerim; kendisine inanıp bağlananları, dünya ve âhiret zararlarından emin kılacağı ve ona sarılanların güven içinde olacakları için bu isimle anılmıştır. Ayrıca o, kendisinden önceki kitaplar ü-zerinde bir şâhid, koruyucu ve hâkim olduğu için böyle nitelenmiştir. Çünkü Kur'ân, evvelki mukaddes kitapları tasdik ettiği gibi, onlardaki tahriflere de işaret eder; böylece o kitaplardaki hak olanla olmayanı birbirinden ayırır.73

Bu kelimeyle ilgili olarak "müheymen" şeklinde şâz bir kıraat da nakledilir ki, bu durumda, her türlü tahrif ve tebdilden korunmuş, Yüce Allah'ın muhafazasında olan mânâsı anlaşılır.74

Müheymin lâfzı, ayrıca Yüce Allah'ın sıfatlarındandır. Bu takdirde: İnsanların yaptıklarını gözeten, mahlûkâtı koruyan, eşya ve varlıklar üzerinde emîn olan, her söylediği doğru olan, başkalarını korkudan emîn kılan, koruyup saklayan Yüce Allah... vb. mânâlarına gelir.75

Böylece Kur'ân; hem Müheymin olan Yüce Allah'ın korumasında ve hem de kendisi Müheymin olmakla, şâir mukaddes kitapların koruyup kollayıcısıdır, onların muhafızı ve murakıbıdır, demek olur.


41-Mükerrame( المكرّمة)

İzzet ve şeref sahibi, kerem ile muttasıf, değerli, şerefli, şanlı demektir.


فِي 
صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ

"(Kur'ân) değerli sahifeler içindedir." (Abese 80/13)

Kur'ân-ı Kerim; değerli, şerefli, tertemiz sayfalar içindedir. Onun kıymeti bilinmeli, el üstünde tutulmalıdır. Onun, sahifelerin toplanmasıyla Mushaf hâline gelmiş maddî varlığına gereken saygının gösterilmesi icab ettiği gibi, bundan daha önemlisi, ondaki buyruklara da gereken saygı gösterilmeli, Yüce Allah'ın Kelâmı olmakla, her zaman onun şânına yaraşır bir konumda tutulmasına gayret edilmelidir.76


42-Münâdi (المنادي)

Dâvetçi; seslenen, çağıran, nida eden demektir.

رَبَّنَا 
إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلإيمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ 
فَآمَنَّا

"Rabbimiz. Biz, 'Rabbinize inanın' diye imana çağıran bir dâvetçi işittik, hemen inandık..." (Âl-i İmrân, 3/193)

Çoğunluğun görüşüne göre, âyette geçen "münâdî" (dâvetçi) ile Peygamberimiz kastedilmiştir. Bazılarına göre de bu "münâdî" Kur'ân'dır. Çünkü bütün insanların Hz. Muhammed'i (s.a.s.) işitmesi mümkün değildir; ama herkes Kur'ân'ı okuyup (dinleyip) anlayabilir. Kur'ân-ı Kerim, bütün insanlara seslenmekte, onları hidâyete çağırmaktadır; bu bakımdan o, bir münâdî (dâvetçi)dir. Ayrıca, Yüce Allah'a imana sevkeden, O'nun varlığını, birliğini ve kudretini isbat eden deliller de birer münâdîdir.77

Efendimiz'in Yüzüğü ve Mührü

Bu makalede Peygamber Efendimizin yüzüğü ve yüzüğündeki mührü incelenmektedir. Altın, gümüş, akîk yüzük konusundaki rivayetlerin tahlili yapılmaktadır.
Asr-ı Saadette Hicaz bölgesinde yüzük kullanılmaktaydı, ancak yüzüğün kaşına mühür nakşedilmesi yaygın değildi. Hicri yedinci senede Peygamber Efendimizin (s.a.s) gümüş bir yüzük yaptırması ve kaşına mühür nakşettirmesiyle yaygınlık kazanmıştır. Peygamber Efendimiz bu yüzüğü hem takmış hem de yazışmalarda mühür olarak kullanmıştır. Daha sonra halifeler tarafından sürdürülen bu gelenek, zamanla çeşitli görevlerde bulunan idarecilere de şamil olmuştur.
Hadislerde yüzük, “hâtem” [خاتم] kavramıyla ifade edilmektedir. Aslında hâtem’in sözlük anlamı, mühür, damga, mühürlenen, son verilen… demektir. Bu kavrama yüzük anlamının yüklenmesi ise idarecilerin evrakları mühürlemek üzere kullandıkları yüzüğün kaşındaki mühre nispetledir. Zamanla mühürlü ya da mühürsüz bütün yüzüklere “hâtem” denilmiş; hatta Arapçada yüzüğün asıl karşılığı olan حلقة “halka/halaka” veya فتخة “fetha/fetaha” nın yerini almıştır. (İbnu’l-Esîr, en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs, II, 10; İbn Manzûr, Lisânu'l-Arab, III, 40; XII, 164.)
Bundan başka Peygamber Efendimizin sırtındaki mühre de “hâtem” denilmektedir. Peygamberlerin sonuncusu anlamındaki “hâtemu’l-enbiya” ve “hâtemu’n-nebiyyîn” ifadeleri de Onun vasıflarındandır. 
Şu halde hâtem tabiri, Peygamber Efendimizle alakalı birçok hususu ihtiva eden müşterek bir lafızdır. Nitekim kaynaklarda ve hadislerde “Peygamber(lik) mührü” anlamındaki “hâtemu’n-nebî, hâtemu Rasûlillah, hâtemu’n-nübüvve…” gibi terkiplerle Onun yüzüğü, yüzüğündeki mühür veya sırtındaki peygamberlik mührü ifade edilmektedir. Ancak bunlardan hangisinin kastedildiğini tespit için hadisteki diğer bilgi ve karinelere de bakılmalıdır.

Peygamber Efendimizin Yüzüğü
Mekke döneminde Peygamber Efendimizin (s.a.s) yüzük kullandığına dair herhangi bir kayda rastlamadık. Medine döneminde ise ilk önce altın bir yüzük taktığı, bir müddet sonra onu çıkarıp gümüş yüzük yaptırdığı, bu arada altın yüzüğü ashabın erkeklerine yasakladığı nakledilmektedir. 
Buharî ve Müslim’in Abdullah b. Ömer’den rivayet ettikleri bir hadis şöyledir: 
“Resulüllah (s.a.s) altın bir yüzük taktı ve yüzüğün kaşını avuç içine gelecek şekilde çevirdi. Ashabdan da altın yüzük takanlar vardı. Derken Resulüllah (s.a.s) minbere çıktı, elindeki yüzüğü çıkardı ve şöyle buyurdu: “Vallahi bundan böyle ebediyen altın yüzük takmayacağım.” Ashabdan altın yüzük takanlar derhal yüzüklerini çıkardılar. Bundan sonra Resulüllah (s.a.s) gümüşten bir yüzük yaptırdı.” (Buharî, Libâs 45; Müslim, Libâs 51)
Efendimizin (s.a.s) kısa bir süre taktığı bu altın yüzük, Hz. Âişe’nin (r.anha) bildirdiği aşağıdaki rivayetten anlaşılacağı üzere Habeş hükümdarı Necaşî’nin gönderdiği bir hediyedir:
“Habeş hükümdarı Necâşî’nin Resulüllah’a (s.a.s) gönderdiği hediyeler gelmişti. Bu hediyeler arasında Habeşî kaşlı altın bir yüzük de vardı. Resulüllah (s.a.s) o yüzüğe pek iltifat etmeden bir çubukla ya da parmağının ucuyla aldı. Daha sonra kızı Zeyneb’in kızı Ümâme’yi çağırdı ve yüzüğü ona vererek ‘Yavrucuğum, bununla ziynetlen (süslen)’ buyurdu.” (Ebû Dâvûd, Hâtem
Bu hâdise, 628 yılında Hayber Fethinin ardından vuku bulmuştu. Nitekim Hz. Ali’nin ağabeyi Cafer b. Ebî Tâlib başkanlığındaki Habeş Muhacirleri kafilesi, beraberlerinde Necaşî’nin gönderdiği Habeşli heyet ve hediyelerle birlikte Rasulullah’ın huzuruna gelmişlerdi. Resulüllah (s.a.s) hediyeleri kabul etmiş ve gönderen hükümdara değer verdiğini izhar etmek üzere altın yüzüğü parmağına takmıştı. Abdullah b. Ömer bir süre, Enes b. Mâlik ise sadece o gün Peygamberimizin parmağında altın yüzük gördüklerini naklederler. Akabinde yüzüğü çıkarıp ashabına bu tür ziynetlerin erkekler için meşru olmadığını bildirdiğini kaydederler. Peygamberimiz (s.a.s), aynı sene içinde gümüş bir yüzük sipariş vererek kaşına mühür nakşettirir. Enes b. Mâlik (r.a.) bu hususu şöyle anlatır: 
“Resulüllah (s.a.s) Roma ve Acem diyarına mektup yazmak istediğinde kendisine, ‘Eğer mektubunuz mühürsüz olursa onlar bunu asla kabul etmezler.’ denildi. Bunun üzerine Resulüllah (s.a.s) gümüşten bir yüzük yaptırdı. Yüzüğün kaşında محمد رسول الله [Muhammed Allah’ın Rasûlüdür] ibaresi nakşedilmişti. Parmağındaki gümüş yüzüğün ışıltısı hâlâ gözümün önündedir.” (Buharî, Libâs 52; Müslim, Libâs 56)

Yüzükteki Mühür
Enes b. Mâlik (r.a.) şöyle demiştir: Resulüllah’ın yüzüğünün kaşındaki yazı üç satır şeklinde nakşedilmişti. “Muhammed” bir satırda, “Rasûl” bir başka satırda, “Allah” lafzı ise diğer bir satırda yazılıydı. (Buharî, Libâs 55)
Aynı rivayet, Abdullah b. Ömer ve diğer sahabîler tarafından da nakledilmektedir. Üç satırdan ibaret bu istif yazının alttan yukarıya doğru okunuşu محمد رسول الله [Muhammed Resulüllah]’dır.
Merhum Muhammed Hamîdullah, Medineli bir sanatkâra yaptırılan bu yüzüğün gümüşten mâmul, iri ve kalın bir yüzük olduğunu, mührün çapının iki cm.yi bulduğunu, Resulüllah ve ilk halifeler tarafından devlet mührü olarak kullanıldığını kaydeder. (M. Hamîdullah, İslâm Peygamberi, II, 1026)
Bütün bu bilgilere dayanarak Peygamberimizin yüzüğünü ve mührünü temsili bir resmini yazının başında görebilirsiniz. 
Enes b. Mâlik ve Abdullah b. Ömer, bu mührün Peygamberimiz’e has olduğunu şöyle nakletmişlerdir: Resulüllah (s.a.s) gümüşten yüzük yaptırdı. Kaşına “Muhammed Resulüllah” yazısını nakşettirdi ve buyurdu ki: “Hiçbir kimse yüzüğüne aynısını nakşettirmesin. (Buharî, Libâs 54; Müslim, Libâs 54)
Yine Enes b. Malik demiştir ki: “Resulüllah (s.a.s) helâya gireceğinde yüzüğünü çıkarırdı.” (Tirmizî, Libâs 18; Ebû Dâvûd, Tahâre 10)
Ebû Râfi‘ Resulüllah’ın abdest alırken –suyun alta nüfuz etmesi için– yüzüğünü hareket ettirdiğini nakleder. (İbn Mâce, Tahâre 54). Aynı şekilde Hz. Ali ve Abdullah b. Ömer başta olmak üzere sahabe ve tabiînden birçok şahsın abdest alırlarken yüzüklerini hareket ettirdikleri kaydedilir. (Buharî, Vudû 29; İbn Ebî Şeybe, Musannef, I, 44 vd.)

Peygamberimiz (s.a.s) Yüzüğü Hangi Parmağa Takardı?
Enes b. Mâlik (r.a.) ve İbn Ömer (r.a.), Peygamber Efendimizin yüzüğü sol elinin serçe parmağına taktığını naklederler. Ayrıca kimi zaman yüzüğün kaşını avuç içine gelecek şekilde çevirdiğini kaydederler. (Müslim, Libâs 54-65; Ebû Dâvûd, Hâtem 5)
Bir defasında Enes b. Mâlik’e (r.a), Resulüllah’ın yüzük takınıp takınmadığını sorduklarında şöyle demiştir: “Evet takınırdı. Hatta bir gece Resulüllah (s.a.s) yatsı namazını gece yarısı oluncaya kadar tehir etmişti. Sonra mescide çıkmış ve şöyle buyurmuştu: “Halk namazı kılmış ve uyumuştur. Siz ise namaz için beklediğiniz müddetçe namaz kılıyor (gibi ecirde) sayılırsınız.” Enes b. Mâlik “Sanki ben şu an Resulüllah’ın yüzüğünün parıltısını hâlâ görüyor gibiyim” dedi ve sol elini kaldırıp serçe parmağını göstermek suretiyle yüzüğün yerine işarette bulundu. (Buharî, Libâs 48)
Resulüllah Efendimiz, bazen yüzüğü sağ elinin serçe parmağına da takmıştır. (Tirmizî, Libâs 16; Ebû Dâvûd, Hâtem 5) 
Ancak ekseriyet itibariyle sol eline taktığı mervîdir. Dört halifenin de sol elin serçe parmağına taktıkları nakledilir. Ayrıca Hz. Hasan, Hz. Hüseyin gibi torunlarının da Resulüllah’a ittibaen yüzüklerini sol ellerine taktıkları kaydedilir. (Tirmizî, Libâs 16; İbn Ebî Şeybe, Musannef, V, 196)
Hz. Ali (r.a.) ise orta ve işaret parmağını göstererek şöyle demiştir: “Resulüllah (s.a.s) şu iki parmağa yüzük takmamı nehyetti.” (Müslim, Libâs 64)
Bütün bu rivayetlere göre orta ve işaret parmağına yüzük takmak tasvip edilmezken serçe parmak veya yüzük parmağına uygun görülmektedir.

Peygamberimizin Yüzüğünün İlk Halifelere İntikali
Resulüllah (s.a.s) vefat edince parmağındaki mühürlü yüzük çıkarıldı. Hz. Ebû Bekr (r.a.) halife sıfatıyla devlet başkanlığına getirilince yüzüğü teslim aldı. Resulüllah’ın yaptığı gibi yüzüğü sol elinin serçe parmağına taktı ve yazışmalarda devlet mührü olarak kullandı. Aynı şekilde Hz. Ömer ve Hz. Osman’a intikal etti. (M. Hamîdullah, el-Vesâiku’s-siyâsiyye, Beyrut 1987, s. 371) 
Fakat Hz. Osman’ın hilafetinin altıncı senesinde (h.30/m.650) yüzük kayboldu. Abdullah b. Ömer ve Enes b. Mâlik bu hâdiseyi şöyle haber vermektedirler: 
Resulüllah’ın yüzüğü vefatına kadar elinde (parmağında) idi. Sonra Hz. Ebû Bekr, Hz. Ömer ve Hz. Osman’a intikal etti. Bir defasında Hz. Osman Erîs kuyusunun başına oturmuştu. Yüzüğü mahallinden çıkarmış, elinde çeviriyordu. Derken yüzük kuyuya düştü. Hz. Osman’ın nezaretinde üç gün boyunca kuyunun suyunu çekerek boşaltmamıza rağmen onu bulamadık. (Buharî, Libâs 55) 
Erîs kuyusu, Mescid-i Nebevi ile Kubâ Mescidi arasındaki hurmalıklarda yer almaktadır. Resulüllah’ın hâtemi düştükten sonra “Bi’ru Hâtem” namıyla şöhret bulan kuyu, halen Medine’deki ziyaretgâhlardan birisidir.
Arama çalışmaları sonuç vermeyince Hz. Osman başka bir yüzük yaptırmıştır. (Ebû Dâvûd, Hâtem 1)
Bu arada Peygamber Efendimizin yüzüğünün/mührünün zayi olmasıyla alakalı yanlış bir kanaatin tashih edilmesinde yarar var: Hz. Osman’ın yüzüğü kuyuya düşürüp kaybetmesiyle birlikte hilafetinde ciddi sıkıntılar yaşadığı, şehit edilmesine kadar fitnelere maruz kaldığı… şeklinde itham edenler olmuştur. Ne var ki bütün fitneleri yüzüğün zayi edilmesine bağlamak İslâm inanç ve akidesine katiyen uygun değildir. Hem Hz. Osman yüzüğü bilerek ve isteyerek kuyuya düşürmüş değildir. Üstelik kuyudan çıkartılması için çok çaba harcadığı malumdur. Böyle bir takdir sebebiyle Hz. Osman’ı itham etmek doğru değildir.
Buraya kadar tahlil etmeye çalıştığımız yüzük mühre ait hususiyetleri, günümüze intikal eden orijinal vesikalarla da özleştirmek mümkündür. Nitekim Resulüllah’ın orijinal mektuplarından dördü Topkapı Sarayı Mukaddes Emanetler Dairesi’nde mevcuttur. Deri üzerine mürekkeple yazılmış bu mektuplar Peygamber(lik) mührüyle mühürlenmiştir. M. Hamîdullah, birçok eserinde bu mektuplar hakkında geniş bilgi vermiştir. (Bkz. M. Hamîdullah, el-Vesâiku’s-siyâsiyye, s. 100; İslam Peygamberi, I, 43) Ayrıca Hilmi Aydın’ın hazırladığı “Hırka-i Saadet Dairesi ve Mukaddes Emanetler” (İstanbul, 2004) adlı eserde bu mektupların metinleri ve üzerindeki mühürler renkli fotoğraflarla sunulmuştur.

Altın ve Gümüş Yüzüğün Hükmü 
Peygamber Efendimiz (s.a.s), Necaşî’nin göndermiş olduğu hediyeleri kabul ettiğini izhar etmek üzere Habeşî kaşlı altın yüzüğü sadece bir defa –o güne mahsus– takmıştır. Ardından yüzüğü çıkarmış ve ashabına hitaben bu tür altın ziynetlerin erkekler için meşrû olmadığını bildirmiştir. Altın yüzüğü kız torununa hediye etmek suretiyle kadınlar için meşrû olduğunu göstermiştir. Akabinde gümüşten bir yüzük yaptırmış ve kaşına “Muhammed Resulüllah” mührünü nakşettirmiştir.
Peygamber Efendimizin bu uygulamasını örnek alan ashab-ı kirâm, altın yüzük takmaktan vazgeçmişler ya da yüzüklerini gümüşe tebdil etmişlerdir. Enes b. Malik ve Abdullah b. Ömer bu hususu şöyle anlatırlar:
“Resulüllah (s.a.s) altın yüzük takmıştı. Yüzüğünü hemen çıkardı ve “Artık ebediyen bu yüzüğü takmayacağım” buyurdu. Bunun üzerine ashab da altın yüzüklerini çıkardılar.” (Buharî, Libâs 45, 53; Müslim, Libâs 51)
Resulüllah’ın altın yüzüğü erkekler için meşrû görmediğine dair Hz. Ömer, Hz. Ali, Abdullah b. Mes’ûd, Ebû Mûsâ el-Eş‘arî, İmrân b. Husayn, Ebû Hureyre, İbn Abbâs, Berâ b. Âzib ve daha birçok sahabeden gelen tevatür hükmünde rivayetler vardır. Bu rivayetlerde; Resulüllah’ın altın yüzüğü yasakladığına dair söz ve uygulamaların yanı sıra sahabe uygulamaları da yer almaktadır. (Buharî, Libâs 45; Müslim, Libâs 51; Tirmizî, Libâs 13; Ebû Dâvûd, Hâtem 3; Nesaî, Libâs 76-7. İbn Ebî Şeybe, Musannef, V, 193)

Akik Yüzük
Resulüllah’ın (s.a.s) akik yüzük taktığına dair mevsûk bir rivayet yoktur. Akik yüzüğü tavsiye etmesi konusundaki rivayetler ise sıhhat ve sübût yönünden tenkit edilmiştir. Hadis münekkitleri, akik, zümrüt, yâkut, zebercet gibi değerli taşları ihtiva eden yüzükler hakkında Peygamberimizden sahîh rivayet gelmediğini belirtmişlerdir. (Bkz. İbn Hibbân, Kitâbu'l-Mecrûhîn, Haleb 1396, III, 138; İbn Adiy, el-Kâmil, Beyrut 1988, VII, 146; Ukaylî, ed-Du‘afâ, Beyrut, ts., IV, 449; İbnu’l-Cevzî, el-İlelu’l-mütenâhiye, Beyrut 1403, II, 693; Kitâbu’l-Mevzûât, Beyrut 1983, III, 56-59; Zehebî, Mîzân, I, 530; IV, 448)
Akik yüzük kullanmak caizdir, sünnet değildir. Bu konudaki şu rivayet ise تختموا بالعقيق “Akik yüzük takının.” malüldür. (Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, XI, 251; Deylemî, Müsnedü’l-Firdevs, II, 57; Ukaylî, Du‘afâ, IV, 448.)
Bu rivayet, isnâd yönünden za‘fiyeti bir tarafa, metin yönünden hatalı nakledilmiştir. Zira تَخَتّمُوا [tehattemû =yüzük takının] ibaresinin aslında تخَيّمُوا [tehayyemû = çadır kurup ikamet edin] şeklinde olduğu, ancak ravinin ي harfini hataen ت olarak nakletmesi sebebiyle yukarıdaki ibareyle nakledildiği kaydedilmektedir. Hadisteki bu tür harf veya kelime hatalarına tashîf denilmektedir. Yukarıdaki rivayetin metin yönünden doğrusu تخَيّمُوا بالعقيق “Akîk vâdisinde çadır kurun/ikamet edin.” olmalıdır. Nitekim Ebû Ahmed el-Askerî, Tashîfâtu’l-muhaddisîn adlı eserinde bu hususu beyan eder. Ali el-Kârî, Münâvî ve Aclûnî gibi hadis münekkitleri de bu görüşe destek verirler. (Bkz. el-Askerî, Tashîfâtu’l-muhaddisîn, Kahire 1982, I, 360; Ali el-Kârî, el-Esrâru’l-merfû‘a, Beyrut 1985, s. 94; el-Münâvî, Feyzu'l-kadîr şerhu Câmi´i’s-sağîr, III, 236; el-Aclûnî, Keşfu'l-hafâ, I, 356) 
Akikle ilgili bu rivayet hatasının tashîh edilmesi gerekmektedir. Zira Resulüllah’ın hadislerinde zikredilen akîk, yüzük taşı değil, bilakis Medine’deki Akîk vâdisidir. Yukarıdaki rivayetin bazı kayıtlarında şöyle bir ziyade vardır: .فإنه واد مبارك “...çünkü o mübârek bir vâdidir.” Ne var ki تخَيّمُوا ibaresi hatalı nakledildiği için, tabiatıyla hadisin devamında yer alan ifadeler de akik yüzükle irtibatlı zannedilmekte ve şu şekilde hatalı yorumlanmaktadır: Akik yüzük mübarektir; bereket kaynağıdır; fakirliği giderir; sıkıntıyı, tasa ve kederi bertaraf eder... Hatta yüzükteki akik taşının parmağa temas etmesi hakkında da birçok hikmetler zikredilmektedir ki, bunların güvenilir bir dayanağı yoktur.
Oysa Resulüllah (sallallhu aleyhi ve sellem)’in tavsiye buyurduğu akik, Medine’nin kuzeybatı-güneybatı istikametindeki meşhur vâdinin adıdır. Bu vâdinin isim benzerliği dışında akik taşıyla herhangi bir ilgisi yoktur. Orada ne akik taşı ne de değerli bir taş vardır. Akik taşı daha ziyade Yemen taraflarında bulunmaktadır.
Rivayetlerde ifade edildiği üzere; Resulüllah (s.a.s) Medine’ye girip çıkarken yol üstündeki Akîk vâdisinde konaklamış, serin havasından ve suyundan istifade etmiş ve ashabına da tavsiye buyurmuştur. İbn Sa‘d, Resulüllah’ın (s.a.s) Akîk vâdisinde konakladığını ve Rûme denilen kuyudan su içtiğini kaydeder. (Tabakât, I, 504) 
Özellikle sıcakların arttığı dönemlerde Medine için ayrı önem taşıyan Akîk vadisi, serin havası ve suyuyla bir sayfiye yeridir. Kimi sahabîlerin orada yazlıklarının olduğu, hatta orada vefat ettikleri kaydedilmektedir. (Hâkim, Müstedrek, III, 496, 566, 580)
Bundan başka Zülhuleyfe mevkii, Medine havalisi için mîkat (ihrama girme) yeridir. Akîk vâdisi de Zülhuleyfe’ye kadar uzanmaktadır. Bu mevkide ihramlı olarak konaklayan Resulüllah (s.a.s) Akîk’in mübarek bir vâdi olduğunu beyân buyurmuştur. (Buharî, Hac 16) 
Dolayısıyla hadislerde mübarek olduğu ifade edilen akik, yüzük taşı değil, mezkûr vâdidir.

Sonuç
Peygamber Efendimiz (s.a.s) Mekke döneminde yüzük kullanmamıştır. Medine’ye hicretten 6 sene sonra Necaşî’nin hediye olarak gönderdiği Habeşî kaşlı altın yüzüğü, gönderen şahsa değer verdiğini izhar etmek üzere sadece o gün parmağına takmıştır. Sonrasında kız torunu Ümâme’ye hediye etmiştir. Bir süre sonra gümüş bir yüzük yaptırmış ve kaşına “Muhammed Resulüllah” mührünü nakşettirmiştir. Bu arada altın ziynetlerin erkekler için meşrû olmadığını bildirmiştir. Ashabdan altın yüzük takmakta olanlar ise yüzüklerini çıkarmışlar yahut gümüş ile tebdil etmişlerdir.
Peygamber Efendimiz gümüş yüzüğünü genellikle sol elinin serçe parmağına takmış ve yazışmalarda mühür olarak kullanmıştır. Vefatından sonra ilk halifelere intikal eden bu yüzük Hz. Osman’ın hilafetinin altıncı senesinde Medine’deki Erîs kuyusuna düşmüştür. Bütün çabalara rağmen bulunamamıştır. Hz. Osman da başka bir yüzük-mühür yaptırmıştır. İlerleyen yıllarda vali gibi üst düzey idarecilerin yanı sıra alt kademede görev yapan kimseler de kendilerine mahsus mühürlü yüzük yaptırmak suretiyle bu uygulamayı sürdürmüşlerdir.
* Harran Üniv. İlahiyat Fak. Öğrt. Üyesi
apaksoy@yeniumit.com.tr

 XXXXXXXXXXXXX
 

AHLÂK VE MEDENİYET AÇISINDAN RESULÜLLAH'IN (S.A.S.) GETİRDİKLERİ

EMSALSİZ BİR HUKUK NİZAMI GETİRMİŞTİR
Resulullah'ın getirdiği hidâÂyet meyvelerinin başında, emÂsalsiz bir hukuk nizamı bulunmaktadır. Ecdadımızın şer-i şeÂrif ve şeriat dediği bu hukuk nizamı, ümmî bir zatın eliyle orÂtaya çıktığı halde, ondört asrı ve insanlığın da beşte birini, adâlet ve hakkaniyet üzerine idare etmesinin, elbetteki dünyada emsali yoktur. "Fazilet odur ki, düşmanlar dahi tasdik etsin" kâidesince, Hollandalı bir gayr-ı müslim hukukçunun dediklerini buraya aldıktan sonra bazı müÂşahhas misâller vermek istiyoÂrum: "İslâm hukukunda birçok hükümler vardır ki, bazıları pek yakın vakitlerde Avrupa'ya giÂrebilmiş ve daha bir çok hükümÂleri vardır ki, asrımızdan sonra girecektir (1897). Bu iddiamıza delil olmak üzere, şu şer'î hüÂkümleri misâl olarak zikredebiliÂriz: Ehli hayvanların himaye ve muhafazası; çevre hukuku; borçlunun borcunu ifâ etmediği zaÂman hapisle tazyiki; mahkemeÂlerde davaların meccanen görülÂmesi; evli bir kadının kocasının iznini almadan kendi mallarında tasarruf hakkına sahip olması; alım-satıma yetkili oluşu; boÂşanmanın kolaylığı; bütün müslümanların, makam ve sıfatlarıÂna bakılmaksızın kanun önünde eşitliği; sorgulamalarda sanıkları ikrar ve itirafa zorlamak için işkencenin yasak edilmiş olması ve benzeri sayamadığımız hükümler" (1). 1927'de toplanan hukuk kongresinin yayınlanan sonuç beyannamesinde de şu satırlar yer almaktadır: "BeşeriÂyet Hz. Muhammed ile iftihar eder. Çünkü o zat ümmî olmaÂsıyla beraber, 13 asır evvel inÂsanlığa öyle bir hukuk nizamı getirmiştir ki, biz Avrupalılar 2 bin sene sonra onun kıymetiÂne ve hakikatına yetişsek mesud ve bahtiyar oluruz" (2).
Gerçekten ümmî bir insanın fiillerinden, sözlerinden ve halÂlerinden çıkan İslâmiyet, her asırda ortalama 300 milyon, asÂrımızda ise 1 milyar 300 milyon insanın rehberi ve mercii olmuşÂtur. Bilindiği gibi İslâm hukuÂkunun ikinci önemli ve aslî kayÂnağı sünnettir. Bugün bütün dünya hukukçularının hayranÂlıkla tetkik ettikleri ciltler doluÂsu şer'î hükümler, Kur'ân ve sünnet kaynağından alınmıştır. Resul-i Ekrem'in sünnetinin kaynağı ise, üçtür; sözleri, fîilleri ve halleridir. Bunların ifade ettikleri hükümler de üç kısımÂdır: Farzlar, nafileler güzel âdet ve âdâblar. Farz ve vâcib olanlarına herkesin uyma mecÂburiyeti vardır ve fıkıh kitaplaÂrında bütün tafsilatıyla tetkik edilmiştir. Terkedilirse azap ve ikap vardır. Nafile olanlara yiÂne ehl-i imanın ittiba'ı tavsiye olunmuştur. Değiştirilmesi bidÂattir, dalâlettir ve büyük hataÂdır. Sünnetin yeme ve içme gibi âdetler kısmı ise, hikmet, masÂlahat, hususi ve içtimaî hayat itibariyle fevkalâde güzel neticeÂleri ihtiva eder. Zira her normal hareketinde dahi çok önemli neticeler ve hikmetler bulunduÂğuna Kur'ân işaret ettiği gibi, yapılan ilmî tetkiklerle de isbat edilmiştir. Ayrıca onlara ittiba' etmekle âdetler ibâdetlere döÂner. Elbette Resulullah'ın sünÂneti, uyulacak en güzel numuÂneler, takip edilecek en sağlam rehberler ve düstûr ittihaz ediÂlecek en muhkem kanunlardır. Sünnete uymayan, tembellik ederse büyük hasâret; ehemmiÂyetsiz görürse büyük cinayet ve tekzip edercesine tenkid ederÂse büyük dalâlet içindedir (3).
Resulullah'ın getirdiği huÂkuk nizamı, her müessesesi ile beşeriyete rehberlik etmiş ve gerçek hukuk dersini vermiştir. Meselâ, batılı yazarların devletÂler hukuk ile alâkalı eserleri, anÂcak 1532 - 1577 yılları arasında yani XVI. miladî asırda kaleme alınırken, Resulullah'ın manevî ders halkasında yetişen İslâm müçtehidlerinin konuyla ilgili ilk eserleri, "siyer" başlığı altınÂda 770-804 yani VIII. asırda kaleme alınmıştır, ilk müslüman Türk Devleti olan Karahanlılar zamanında yetişen İmam Serahsî'nin devletler hukukuna daÂir imam Muhammed'în eserini beş cilt halinde şerhetmiş olmaÂsı, ne acıdır ki, bizden önce Avrupalıların hayretini mucip olmuşÂtur (4)."1179 tarihinde Latran Konsili, hristiyan ülkelerde müsÂlüman devletlerin ticarî temsilci bulundurması yani konsolosluk açması surda dursun, hristiyanların müslümanlarla ticaret yapÂmasını dahi yasaklamıştır. Halbuki diğer tarafdan müslüman-lar ve özellikle de müslüman Türkler, Avrupa tüccarlarına şer'î sınırlar içinde kendi ülkeleÂrinde temsilci bulundurmalarına dahi müsaade etmiş yani konsoÂlosluk müessesesini devletler huÂkukuna İslâmiyet kazandırmışÂtır" (5). Devletlerarası münaseÂbetlerde bu böyle olduğu gibi, fertler arası münasebetlerde de durum aynıdır. 1215 miladî yıÂlında kralın karşısında insanlaÂrın da hayat hakkını tanımayı, kendileri için şeref kabul eden Avrupa'nın yanında, İslâm huÂkuk nizamı, günümüzdeki şekÂliyle insan haklan beyannamesinden daha ileri bir tarzda fertÂlerin hak ve hürriyetlerini hem tanımış ve hem de garanti altıÂna almıştır. "Her müslümanın canı, malı ve ırzı, diğer müslümana haramdır, dokunulmazdır. Kişiye şer olarak, müslüman kardeşini hakir görmesi yeter" buyurarak şahsî hakları teminat altına alan Resulullah'ın beyânÂları; "Erkek ve kadın bütün müÂminlere, işlemedikleri bir suç yüzünden işkence ve eziyet edenler, muhakkak bir yalan ve apaçık bir suç yüklenmişlerdir" (6) ferman ederek işkenceyi ve haksız ithamları şiddetle reddeÂden Kur'ân'ın emirleri nerede? 1789 inkılâbından sonra bile kadını akıl hastası gibi mahcur sayan Avrupalılar ile 1989'da dahi hak ve hürriyeti kendi isÂtek ve arzuları ile sınırlayan ve tanımlayan Avrupa-kaselilerin sakat anlayışları nerede?
Şunu belirtelim ki, tehditÂlerle, korkularla ve hilelerle inÂsanları başka bir mecraya çevirtmek mümkündür; fakat bu daima muvakkattir. Ancak irÂşadı ve hükümleri ile kalblerin derinliklerine kadar nüfuz etÂmek, duyguların en incelerini heyecana getirmek, yüce ahlâkı hukuk nizamı ile beraber tesis edip alçak huyları imha eyleÂmek ve sadece görünürde değil, kalblerde ve gönüllerde de huÂkukun meşruiyetini kabul ettirÂmek, yalnız ve yalnız Resulullah'ın getirdiği hukuk nizamına has bir vasıftır. Zira bu hal başlı başına bir mucizedir. SoruyoÂrum, dünyada hangi kanun veÂya anayasanın hükümleri, 14 asır boyunca her asırda en az 300 milyon insan tarafından okunuyor, hürmetle baştacı ediÂliyor ve milyonlarca hafızlar tarafından tamamı ezberlenip zevkle ve şevkle kıraat ediliyor? Bu sadece Resulullah'ın getirdiÂği hukuk nizamının anayasası olan Kur'ân'a has bir mazhariÂyettir.
Yine düşününüz ki, asr-ı saaÂdetten önceki zamanlarda kalb katılığı ve merhametsizlik öyle bir hadde ulaşıyor ki, kocaya vermekten âr duydukları kızlaÂrını diri diri toprağa gömüyorÂlar. İslâm'ın tesis ettiği nizam ve doğurduğu merhamet, şefÂkat ve insaniyet sayesinde, evÂvelce kızlarını gömerlerken müÂteessir olmayanlar, İslâmiyet dairesine girdikten sonra karıncaya bile ayak basmaz oluyorÂlar. Böylesine kalblerde, gönülÂlerde ve vicdanlarda inkılab yaÂpabilmek hangi nizama ve dünÂya görüşüne nasip olmuştur? Bu hakikati idrak eden ve Resulullah'ın Kur'ân'la getirdiÂği ilâhî nizamı, az da olsa tanıyabilen büyük Alman devlet adamı Bismarck, hissiyatını şöyÂle ifade etmektedir: "Muhtelif devirlerde, insanlığı idare etmek için Allah tarafından geldiği idÂdia olunan bütün semavi kitapÂları tam ve etraflıca tetkik etÂtimse de, tahrif olundukları için, hiçbirisinde aradığım hikÂmet ve tam isabeti göremedim. Bu kanunlar, değil bir cemiyeti, bir evin bile saadetini temin edemezler. Ancak Hz. Muhammed'in tebliğ ettiği Kur'ân, buÂnun tek istisnasını teşkil eder. Ben Kur'ân'ı her cihetten tetkik ettim, her kelimesinde büyük hikmetler gördüm... Sana muaÂsır bir vücud olamadığımdan dolayı müteessirim ey Muhammed! Muallimi ve naşiri olduÂğun bu kitab senin değildir; o ilâhîdir. Bu kitabın lâhutî olÂduğunu inkâr etmek mevzu ilimlerin butlanını ileri sürmek kadar gülünçtür. Bunun için, beÂşeriyet senin gibi mümtaz bir kudreti bir defa görmüş, bunÂdan sonra göremeyecektir. Ben, huzur-u mehabetinde kemâl-i hürmetle eğilirim".
EMSALSİZ BİR UBUDİYET ÖRNEĞİDİR
Resulullah'ın, dininde buluÂnan bütün ibâdetlerin her çeşiÂdinde en ileri olması, herkesden ziyade takvada bulunması ve Allah’tan korkması, en zor dünyeÂvî şartlarda bile tam tamına ubudiyetin en ince esrarına kadar riâyet etmesi, hiç kimseyi taklid etmeyerek ve tam manâsıyÂla, ilk defa ama en mükemmel olarak, ibtidâ ve intihayı birleşÂtirerek yapması, elbette misli görülmez ve görülmemiştir. O'nun her konuda olduğu gibi, ubudiyet mevzuunda da en ileri olmasına müşahhas bir misâl vermek istiyoruz. Abdullah ibn-i Ömer anlatıyor:
Hazret-i Aişe'ye Resulullah'tan gördüğün hallerin en acibini bana haber ver dedim. BuÂnun üzerine ağladı ve uzun süre ağladıktan sonra bana şöyle deÂdi: O'nun her işi acibdi. Bir gece bana geldi, yorganıma girdi, baÂna iyice yaklaştı. Sonra buyurÂdu ki; "Ey Aişe! Bu gece bana Rabbime ibâdet etmek için izin verir misin?" Ben de "Ya Resulellah! Ben senin yakınlığını seÂverim, ancak muradını da seveÂrim, buyurun" dedim. Kalktı, odadaki su kırbasına vardı, abdest aldı, suyu çok da dökmedi, sonra namaza durdu. Kur'ân okudu ve ağlıyordu. Sonra iki eliÂni kaldırdı, yine ağlıyordu. HatÂta göz yaşlarının yeri ıslattığını gördüm. Daha sonra Bilal geldi. Kendisine sabah namazını haber veriyordu. Baktı ki ağlıyor, "Ya Resulullah! Gelmiş geçmiş güÂnâhlarını Allah mağfiret ettiği halde sen de mi ağlıyorsun?" dedi. Buna hemen şu cevabı verÂdi: "Ben, Rabbimin nimetlerine şükreden bir kul olmayayım mı? Hem nasıl ağlamayayım? Allah bu gece şu âyetleri inzal buyurdu: "Şüphesiz göklerin ve yerin yaratılışında, gece ve günÂdüzün muntazam bir mizan içinÂde değişiminde, akıl ve idrâk saÂhibi olanlar için alınacak ibret dersleri ve deliller vardır..." (meÂalindeki Al-i İmrân 190-200 âyetleri). Sözünü şöyle bitirdi: "Yazıklar olsun, bu âyetleri çeÂneleri arasında çiğneyip de içindeki hakikatları tefekkür etmeÂyenlere!.." (7).

HÂRİKA BİR MEDENİYET VE AHLÂK NİZAMINI TE'SİS EYLEMİŞTİR
Resulullah'ın getirdiği ahlâk ve medeniyet nizamının dahi dünyada misli görülmemiştir. Zira Arap yarımadasında yaşaÂyan vahşi, âdetlerine mutaasıp ve inatçı bir kavmi, hem içinde bulundukları kötü ve vahşiyâne ahlâklarından kısa zaman içeriÂsinde kurtarmış ve hem de büÂtün güzel ahlâk ile teçhiz edip dünyaya muallim ve medeni milletlere üstad eylemiştir. Kısa zaman içinde kalblerin sevgilisi, akılların muallimi, nefislerin mürebbisi ve gönüllerin sultanı olmuştur. Bu hükmümüzün en canlı şahidi, İslâm'dan evvel Ömer ve İslâm'dan sonra Ömer'Âdir (r.a). Bir başka yaşanmış misâli ise, beraber dinleyelim: Hz. Ömer devrinde Sa'd b. Ebî Vakkas Irak cephesi kumandaÂnıdır. Müslümanların önlerindeki bütün mâniler bertaraf olmuş ve sıra Sasani imparatorluğuna son vermeye gelmiştir. Hz. Sa'd son darbeden önce, Sasani imÂparatoru Yezdgürd'e Nu'man isimli bir sahabenin başkanlıÂğında murahhas bir hey'et göndermiştir. Sasani devletinin başÂşehri olan Medâyin'e İslâm heÂyeti gelince, atları eğersiz ve belleri silahsız olan bu insanlaÂrın fakir oldukları yüzlerinden okunuyordu. Kisra, saraymı en güzel tarzda tefriş etmiş ve huÂzuruna kabul ettiği müslüman elçilere ne için geldiklerini sorÂmuştur. Heyet başkanı Nu'man, önce İslâm'ı anlatmış ve sonra da şu veciz ifadeyle maksatlaÂrını açıklamıştır: "İki teklif ile gelmiş bulunuyoruz; ya cizyeyi vermek yahut harbetmek." Bu cevaba çok sinirlenen Kisra, karşısındakileri hakir görerek hakaret etmeye başlamıştır: BüÂtün milletlerin en sefili ve en fakiri olduğunuzu unutuyor musunuz? Siz değil miydiniz, yemek yediğinde ağzını, bevlettiğinde bilmem neresini aynı eteği ile silen Araplar? Siz değil miydiniz birbirinize düşüp de size komşu olan valilerimi gönÂderip yola gelmeniz için emir verdiğim eşkıyalar? Bu hakaretÂleri gayet sükunet ve vakarla dinleyen müslümanlar adına Hz. Muğire şu cevabı vermişti:
"Bu zâtların hepsi Arap kaÂbile reisleridir, onların tahammülkâr asaletleri dolayısıyla söz söylemeye ihtiyaç görmüyoÂrum. Fakat söylenmesi icabettiği halde henüz söylenmeyen bazı sözler var ki, ben bunları ifadeye çalışacağım. Bizim eskiÂden fakir ve rezil bir hayat yaşadığımız ve yanlış yol takip ettiÂğimiz doğrudur. Biz hep birbiÂrimizi yerdik, bu da doğrudur. Kızlarımızı diri diri gömerdik, bu da doğrudur. Ancak Allah bize, en asil ailemizden bir peyÂgamber gönderdi. Önce onu da reddettik, isyan ettik. Ne zaÂmanki onun hidayetine sarıldık, işte bu hale geldik. PeygamberiÂmiz ne derse Allah'ın iradesiyle söyler ve ne yaparsa O'nun emÂriyle yapar. Kısaca peygamberiÂmiz bize bu dini, bütün dünyaya tanıtmamızı emretti. Bu dini kabul edenlere kardeş muameÂlesi yapmamızı buyurdu. DiniÂmizi kabul etmeyip cizye verenÂlere ehl-i zimmet nazarıyla bakÂmamızı emretti. Bu iki teklifden birini kabul etmeyenlerle araÂmızda ise hüküm, kılıçtır" (8). Şimdi düşünelim; sigara gibi küçük bir âdeti, küçük bir cemiÂyette büyük bir hâkim hem de büyük bir himmetle ancak devamlı kaldırabilir. Halbuki ReÂsulullah, getirdiği ahlâk ve meÂdeniyet nizamı ile, inatçı ve muÂtaassıp büyük milletlerden, göÂrünüş de küçük bir kuvvet ve az bir himmetle, az bir zamanda, bütün kötü ahlâkı kaldırmış ve yerine en güzel ahlâkı dem ve damarlarına kadar yerleştirmişÂtir. Şu asr-ı saadeti görmeyenÂlerin Arap yarımadasını gözleÂrine sokuyoruz. Haydi yüzlerÂce filozof ve pedagoglarını alıp oraya gitsinler, yüz sene çalışsınÂlar. O Zât'ın, o zamana nisbetle bir senede yaptığının yüzden biÂrisini acaba yapabilirler mi?.

ECDADIMIZIN VELÂDET-İ NEBEVİ'YEYE GÖSTERDİĞİ İHTİMAM
Resulullah'ın getirdiklerini bu kısa yazıya sığdırmamız mümkün olmadığını başta söylemiştik. Şimdi de müslüman ecdadımızın velâdet-i nebeviyeye gösterdikleri ihtimam üzerinde kısaca durarak yazımıza son vereceğiz:
Bin sene âlem-i İslâm'ın bayraktarlığını yapmış olan müslüman Türk milletinin kurduğu en büyük İslâm Devleti olan Osmanlı Devleti, peygamÂberimizin doğum günü münaseÂbetiyle okunacak mevlidi ve yaÂpılacak tebrikleri, bir çeşit idarî anayasaları olan teşkilât kaÂnunlarında tanzim etmişlerdir. Tevkiî Abdurrahman Paşa KaÂnunnâmesinden öğrendiğimize göre, selâtin camilerinden birinÂde okutulacak mevlide bütün devlet erkânının katılması mecÂburidir. Vezirler, şeyhülislâmlar ve nihayet sadrazam mihrabda teşrifat kaidelerine göre yerlerini alırlar. Mevlidhânlar müezzin mahfilinde mevlidi okumaya başlarlar. En son Padişah gelir ve kendine has mahfildeki yeriÂni alır. Mevlid dinlenir. "Geldi bir ak kuş kanadıyla revan, ArÂkamı sığadı kuvvetle hem ân" beyti söylenince ayağa kalkılır ve bu esnada Heremeyn ŞeriÂfinden gelen mektup padişaha arzedilirdi. Sonra padişah, Medine-i Münevvere'den getirilen hurmadan bizzat sadrazama takÂdim eder ve elden ele bütün misafirleri dolaşırdı. Mevlidden sonra ziyafetler verilir ve ziyaÂfet bitince de Padişah selâmlanıp herkes evine dağılırdı (9). Şer'iye sicillerindeki kayıtlarÂdan Mevlid ve Regâib gibi kanÂdillerde, padişahın emriyle seÂlâtin camilerinin kandillerinin yakıldığını ve devlet memurlarına hilâtlar giydirilip hediyeler verildiğini öğreniyoruz (10).
Düzenlenen bu merasimlere mevlid alayı denirdi. Sultanahmed Camii inşa edildikten sonÂra, mevlid alayları genellikle buÂrada yapılırdı. Osmanlı Devleti'nin son zamanlarına doğru, bu merasimler terkedilmemişse de eski debdebesini kaybetmiş ve hatta bazan saray içinde yapılÂdığı da olmuştur.
Dikkat edelim, tarihden ibÂret alalım. Koca Osmanlı Devleti'nin yıkılması bu manevî teÂmellerinin sarsılmasıyla olmuşÂtur. Bazı tarihçilerin her şeyi maddeye irca eden fikirleri ve bazı devlet adamlarımızın da yaÂrasa bakışlarının tersine, OsÂmanlı Devleti'nin yıkılması, kendilerini zaferden zafere koşÂturan gerçek sebep ve yolları unutmalarından kaynaklanmışÂtır, isterseniz bu konuyu da tarafsız bir Avrupalının dilinÂden dinleyelim ve yazımıza son verelim:
"Şer'-i Şerif, Osmanlı Devleti'nde şimdiye kadar tatbik olunduğu gibi uygulanmış olsaydı, bu memleket, asrımızın duçar olduğu felâketlere ma'Âruz olmazdı. Tanzimat sonrası İslâm'ın terkine meyil, devletin yıkılmasına ve hilâli MuhamÂmedi'nin küsufuna alâmetdi. Sultan Mahmud gibi bazı devlet adamları, devleti bu kötü halden kurtarmanın çâresini, bazı AvÂrupa devletlerinin de tahrik ve hatta tehditleriyle Avrupa'ya meyletmekde gördüler. Bizi takÂlit etmekten ibaret olan bu yeni meslek, görünüşde gayet güzel görünüyor ise de, kanaatime göÂre Osmanlı Devleti'ndeki ıslahaÂtın semeresiz kalmasının birinci sebebidir. Vâ esefâ, Osmanlı Devleti'nde bulunan bütün kötü hallerin tamamı şer'-i şerife isnad edilmiştir. Bu iddiayı ileri süren Avrupa'nın hristiyan devÂletleriydi. Zannettiler ki, bizim kanunumuzu tatbikden başka çâre yoktur. Halbuki kabahat, İslâmiyette değil, İslâmiyetin yaşanmamasındaydı. Zira Hz. Muhammed mükemmel bir huÂkuk nizamı getirmiş olup, hristiyanlık gibi kötü ahlâk ve suistimallere asla müsaade etÂmez ve bu konuda İslâmiyet hristiyanlıkla mukayese edileÂmezdi (11).




KAYNAKLAR:
1) BOA, yee, 14 - 1540, sh. 17-18.
2) Bediüzzaman, Mektubat, 197.
3) Bediüzzaman, Lem'alar, 53 - 54.
4) Serahsî, Şerhu’s-Siyeri’l-Kebir, Kahire, 1971 c.1, s. 5.
5) Cin, Halil / Akgündüz, Ahmet, Türk Hukuk Tarihi, 1/386-387.
6) Kur'ân, Ahzâb, 58.
7) Hak Dini Kur'ân Dili, II/1256.
8) Mevlânâ Şiblî, Hz. Ömer, İstanÂbul 1928, c. VII / 115-118.
9) Tevkiî Kanunnâmesi, MTM, II / 535 - 536; Es'ad Efendi, Teşrifât-ı Kadîme, 2vd.
10) ÎMŞSA, İstanbul Kadılığı, No:l/ 25, sh. 1
11) BOA. YEE. 14-1540, sh. 18-20. 


.

TÜRK-İSLAM HUKUK TARİHİNDE BAŞLIK ve HÜKÜMLERİ

Başlık, İslâmiyetten önceki Türk Hukukunda "kalın" adıyla bilmen, kadının ailesine aynî yahut nakdî olarak takdim edilen ve İslâmiyetten sonra da mehrin yanında sosyal bir vâkı'a şeklinde devam eden bir âdettir.
I-TERMİNOLOJİ
Hukuki mahiyeti olduğu kadar sözlükteki mânâsı da tartışmalı olan bu kelime ve eş anlamlıları ile alâkalı şu bilgilen görüyoruz: Başlık, sözlüklerde mehr-i mu'accel ve kalın diye ifade edilmektedir. Halbuki biraz sonraki izahlarımızdan bu açıklamanın yeterli olmadığı görülecektir. Zira, başlık kelimesinin, Türkler müslüman olduktan sonra peşin verilen mehir yani mehr-i mu'accel için de kullanıldığı doğru ise de, genelde mehirden ayrı olarak kızın ailesine takdim edilen kalın için kullanıldığı da bir vâkı'adır (1). Kalın ise, hem Kaşgarlı Mahmud ve hem de diğer lugatlarda mehir yahut mehr-i mu'accel olarak açıklanmaktadır ki bu da yeterli bîr izah değildir. Zira kalın, İslâmiyetten önceki şekliyle kızın ailesine verilen belli bir meblağ mal olduğundan, mehir değil, başlık mânâsına daha yakındır. Ancak mehir anlamında kullanıldığı da, özellikle Türklerin müslüman olmasından sonra, bir realitedir (2 ). Başlık kelimesini ifade etmek için kullanılan bir başka kelime de, "ağırlık"tır. Kıymet, bedel ve mehr-i mu'accel mânâları da bulunan ağırlık kelimesi de hem mehir ve hem de mehirden farklı bir muhtevaya sâhip olan başlık ve bazen de kıza verilen çeyiz mânâsına kullanılmıştır (3). Sözlüklerde zikredilen mânâları, ilmi açıdan yerli yerine oturtmak için, tarihi gelişmeyi nazara almak gerekir. Bu sebeple, İslâmiyetten önce ve sonraki dönemlerde Türk cemiyetlerinde görülen başlık ve kalın meselesi üzerinde kısaca duralım:

II-İSLAMİYETTEN ÖNCEKİ TÜRK HUKUKUNDA BAŞLIK ve KALIN:
İslâmiyetten önceki Türk hukukunda, başlık mânâsını taşıyan en önemli müessese kalındır.
Evlenme akdinin mühim bir şartı olarak kabul edilen kalın, evlenen erkeğin yahut ailesinin kızın babasına veya ailesine miktarı tarafların mâli ve sosyal durumlarına göre değişebilen muayyen eşya yahut hayvan vermesine denir. Yakutlar da aynı şekilde tarif ettikleri bu müesseseye, "kalıng" da demektedirler. Kalının aşağı ve yukarı hadleri tesbit edilmiştir. Kalının miktarı servete göre değişir. Bin ruble para ve yüz baş hayvan verenler olduğu gibi, bir kaç ruble ve iki inek vererek evlenen Yakutların bulunduğunu araştırmalar göstermektedir. Araştırmaların sonucuna göre İslâmiyetten önceki Türk Hukukunda kalın dört kısma ayrılır ve her biri ayrı bir gâyeye yönelik olan bu kalın çeşitleri şunlardır: 1) Karamal; kızın babasına verilen kalındır. Genellikle baba, aldığı kalını kızın çeyizini hazırlamada kullanır. 2) Yelü; erkeğin nişanlısını ilk ziyaretinde verdiği hediyedir. 3) Tüy-mal; miktarı 20-60 at arasında değişen ve düğün masraflarını karşılamak üzere verilen hediyedir. 4) Süt hakkı; kızın anasına nişanlı erkek tarafından verilen hediyedir. Erkek tarafının bu mükellefiyeti karşılığında, kız tarafına da, Orta Asya Türklerinin koşantı ve Yakutların ise engne dedikleri cihaz verme mükellefiyeti mevcuttur. Gerçekte kalına mukâbil kız tarafının güveyi tarafına verdiği mala da cihaz denmektedir (4).
Yukarıdaki izahlardan, kalın müessesesinin eski Türklerde sosyal ve hukuki bir müessese olduğu ve bilinen anlamıyla başlığın da bu müesseseden ilham aldığı ancak kalının dejenere edilmiş bir şekli haline geldiği anlaşılmaktadır. Başlık müessesesine esas teşkil eden kalının hukuki mahiyeti de tartışmalıdır. Bir görüşe göre, kalın bir satış bedelidir ve evlenme de bir satım akdi gibi görülmektedir. İslâm hukukundaki mehre de yapılan aynı itiraz, çeşitli açılardan çürütülmüştür. Altaylar'ın ve Moğollar'ın tersine, Türkler kadını bir eşya olarak görmemişlerdir ve kadın için ödenen kalın da, bir gelin fiyatı (bride price) değildir. İkinci bir görüşe göre, kalın karşılıklı bir akid ve hediyeleşmedir. Dolayısıyla kızın babası ve anası, kızlarının terbiyesi için yapılan masraflara iştirak etmek üzere erkekten ve ailesinden kalın adıyla bir yardım istemeye hakları bulunduğu gibi, kızlarına da çeyiz olarak birşeyler hazırlayıp yeni ailenin kurulması için yardımda bulunmaları da vazifeleridir. Kalını, kızın terbiye ve eğitim masraflarının bir iadesi olarak gören müellifler de vardır. Diğer taraftan kalını, baba ve ananın velâyet hakkının bedeli olduğunu, zira evlenme ile bu haklarının sona erdiğini belirten görüşler de vardır. Kanaatimize göre, kalının yukarda zikrettiğimiz muhtelif kısımlarını ayrı ayrı değerlendirmek icabeder. Kabul etmek gerekir ki, kalın, bir kısmı düğün masraflarını karşılamak veya kıza bir nezâket hediyesi sunmak gâyesine matuftur. Fakat anaya verilen süt hakkı ve babaya verilen kalının, kızın yetiştirilmesi için yapılan masraflara iştirak şeklinde kabul etmek mümkündür. Fakat babanın aldığı kalını, mutlaka kızına çeyiz yapmak için kullanmak mecburiyeti, bunun bir nevi düğün masraflarına iştirak olduğu fikrine de hak vermektedir (5).
Kalının hukuki netice ve hükümlerini ise şöyle özetleyebiliriz: Kalın, evlenme akdinin mühim bir şartıdır. İstenen kızın velisi müsbet cevap verdiği takdirde, kalının miktarı ve tediye şartları hemen tesbit olunur. Kalının tesbiti, tarafların evlilik bağı ile bağlanmaları mânâsına gelmektedir. Kalın tamamen ödenmedikçe düğün yapılmaz. Kalın taksitle de ödenebilir. Nişan kalının tesliminden önce bozulursa, erkeğin herhangi bir mükellefiyeti söz konusu değildir. Kalının tesliminden sonra bozulması halinde ise, kızın ailesi kalının tamamını muhafaza eder. Kız tarafı bozduysa, kalın olduğu gibi iade edilir. Ölüm gibi irade dışı bir sebeple bozulması halinde, kalının iadesi gerekir. Ancak kız istediği takdirde, ölen erkeğin kardeşi ile evlenebilir. Kızın ölümü halinde ise, kızın ailesi bir başka kızlarını verebilir ve iadeden kurtulurlar. Baldızı ile evlenecek nişanlı, "baldız kalını" adıyla ek bir kalın vermekle mükelleftir (6). Kalın'ın tıpkı mehir gibi, bir güvenlik sigortası teşkil ettiği, boşamayı önlediği ve kadına bir şikâyet hakkı doğurduğu belirtilmektedir. Ayrıca kalınsız evlenmelerin de bulunduğu ve devletin bazı şahısların kalın borcunu ödemeye yardımcı olduğu da, araştırmalar sonucu ortaya çıkarılmıştır (7 ).

III-İSLÂMİYETTEN SONRAKİ DÖNEMLERDE KALIN ve BAŞLIK:
Türkler müslüman olduktan sonra İslâmiyeti bir hayat nizamı ve dünya görüşü olarak bütün müesseseleri ile kabul etmiş ve yaşamışlardır.
Ancak İslâm Hukukunun müsaade ettiği ölçüde örf, âdetlerini ve eski hukûki ve içtimâi müesseselerini de yaşatmaya devam etmişlerdir. Nazari plânda İslâm hukukuna aykırı hiç bir âdetin devam ettirildiği söylenemezse de, tatbikatta bazı âdetlerin İslâma aykırı olarak devam ettirildiği görülmektedir. Kanaatimize göre, bazı yönleriyle İslâmın hükümlerine aykırı olan ve bazı yönleriyle de eski Türk hukukundaki kalın müessesesine de ters düşen başlık, ağırlık ve kalın müessesesi bu tip âdetlerin başında gelmektedir. Konunun daha iyi anlaşılması için, bazı temel konulara değinmekte fayda vardır:
I) Türkler müslüman olduktan sonra, bazı istisnaların ve mahalli âdetlerin dışında, eski Türk hukukundaki kalın müessesesi yerine, İslâm hukukundaki mehri kabul ve tatbik etmişlerdir. "Sirkat"e "hırsızlık" dedikleri gibi, tam anlamıyla mehre ve özellikle de nakit olarak verilen mehr-i mu'accele kalın, ağırlık ve hatta başlık demişlerdir. Bu mânâdaki başlık ve benzeri mefhumlarla, dejenere edilmiş başlık müessesesinin herhangi bir alâkası yoktur. Kaşgarlı Mahmud'un kalın kelimesini "mehir" diye tarif etmesinin sebebi budur. Sözlükler, bu mânâyı ifade için aynı ifadeleri tekrar etmişlerdir. Yoksa "başlık" ile "mehir"in aynı olmasından dolayı bu yola gitmemişlerdir. Hatta mehir olan başlığı diğerinden ayırmak için, ikinciye fuzuli başlık dendiğini ve ilk dönem şer'iye sicillerinde mehir tabiri yerine kalın veya ağırlık ve başlık tabirlerinin kullanıldığını görüyoruz (8). Osmanlı Şeyhülislâmı İbn-i Kemâl de, mu'accel mehir için Türklerin Örfünde buna "kalın" denir demektedir (9). O halde Türklerin müslüman olduktan sonra mehir için, ikisinin de erkek tarafından kız tarafına verilmesi ve evlenme akdinin mühim bir şartı olarak ele alınmasındaki benzerliklere dayanarak, bir müddet mehre kalın, ağırlık ve başlık demeleri, bilinen mânâdaki başlık ile mehrin aynı olduğu zehâbına bizi götürmemelidir (10). Bu sadece terminoloji meselesidir.
II) Türklerin müslüman olmasından sonra İslâm hukukundaki mehri kabul etmelerine rağmen, bazı bölgelerde ve özellikle de doğu ve güneydoğuda devam eden başlık ve kalınlık ile İslâmiyetten önceki Türk hukukunda hukuki bir müessese olarak kabul edilen kalın arasında organik bağ bulunsa ve ikisi aynı müessese olsalar bile, aralarında çok mühim farkların bulunduğu da unutulmamalıdır. Zira İslâmiyetten önceki kalın müessesesinin, kızın ailesine verilmesi özelliği bir tarafa bırakılırsa, İslâm hukukundaki mehir gibi hukuki ve sosyal bir müesese olduğu açıktır. Hukuki sonuçları ve kanunlarda yeri vardır. Halbuki, İslâmiyetten sonra da yaşayan başlık ve kalının hukûki bir vasfı mevcut değildir. Sadece sosyal bir vâkı'a olarak devam etmektedir. Bu sebeple, başlık, evlenme sırasında kız ailesine verilen bir hediye ve kalının dejenere edilmiş şekli olarak görülmektedir (11).
III) İslâmiyetten sonra mahalli âdet şeklinde devam eden başlık ve kalının, İslâm hukukundaki mehirle alâkası yoktur ve İslâm hukukunda böyle bir hüküm de söz konusu değildir. Aralarında çok önemli farklar mevcuttur. Kalın ve başlık kızın babasına verildiği halde, mehir bizzat evlenecek kadına verilir ve onun hakkı ve malı olarak kabul edilir. Kadın mehirde dilediği gibi tasarruf hakkına sahiptir. Karşılığında bir cihâz hazırlamak mecburiyeti yoktur. Diğer taraftan, mehir evlenmenin hükümlerinden biri olup önceden tesbit edilmesi veya hiç verilmeyeceğinin kararlaştırılması, evlenme akdinin sıhhatine tesir etmez. Halbuki kalın ve başlık evlenmenin ön şartı olup, önceden miktarı tesbit edilmeden ve tamamı veya bir kısmı peşin ödenmeden yahut ödenmesi garanti altına alınmadan evlenme mümkün değildir. Esasen hukuken korunmadığı için, evlilikten sonraya bırakılan bir başlık uygulaması da pek düşünülemez. Kız tarafı, genellikle eski kalın müessesesindekine benzer şekilde başlığın bir kısmını çeyiz masraflarına harcar. Netice olarak başlık ve kalın bir çok açılardan İslâmiyetten önceki kalın müessesesinin devamı şeklinde mütâlaa etmek mümkün ise de, hem mülk ve tasarrufunda bulunduğu şahıs bakımından, hem ödeme zamanı ve tesbit edilmemesi durumunda uygulanacak müeyyide bakımından, mehirle başlık ve kalın arasında hukuken bir ayniyet ve benzerlik yoktur (12). Ayrıca İslâm hukukunda kadın mehrinden veya başka bir şeyde cihâz tesis etmeye mecbur değildir. Kadın kocasımn verdiği mehre lâyık görülmeyecek bir şekilde az bir cihâz ile veya tamamen cihâzsız olarak zifafa girdiği takdirde, kocası ne kadından ve ne de babasından cihâz nâmı altında bir şey isteyemez. Ancak kızın babası cihâz hazırlayabilir (13).
IV) İslâm hukukunun, İslâmiyetten önceki Türk hukukunda hukûki müessese olarak mevcut kalın ve cihâz (çeyiz) müesseselerini kaldırıp yerine mehir adıyla yeni bir müessese ikâme etmesine rağmen, müslüman Türk cemiyetlerinde ve bu arada Osmanlı Devleti'nde mehir ile başlık ve kalının bir hukûki ve diğeri de sosyal iki ayrı vâkıa olarak devam ettiğini görüyoruz. Hem arşiv belgelerinde ve hem de günümüzde uygulanan şeklinde, mehir ve başlığın ayrı ayrı tesbit edildiği ve bunların birbirinin yerine geçmediği müşâhede edilmektedir. Hatta ma'kul ölçülerde kalmak şartıyla kazâ ve icra organlarının da bunu reddetmediği, I. Murad'ın kızı Nefise Sultan'ın Karaman Beyi Alâaddin Ali Bey'le evlenmelerinde, Nefise Sultan için onun mülkünde olmak üzere mehir tesbit edilmesi ve Osmanlı sarayına ait olmak üzere ise rüsum-ı kalın başlığı adı altında bir yığın para ve mal gönderilmesi hâdisesinden anlaşılmaktadır. Bu hâdise, eski bir Türk âdeti olan kalın ve başlığın, dejenere olmuş şekliyle de olsa, devam ettiğini göstermektedir (14). Genel prensip bu olmakla beraber, bazı bölgelerde mu'accel mehirle başlık ve kalının birbirine karıştırıldığı; özellikle söz kesme sırasında ağırlık adıyla kız tarafına yapılan ödemenin zımmen hem mu'accel mehir ve hem de başlık yahut bir kısmının mu'accel mehir ve bir kısmının ise başlık olarak kabul edilmesi ihtimallerinin ortaya çıktığı ancak aralarındaki hukûki mahiyet farkı sebebiyle, nişanın bozulması gibi hallerde, mehir kabul edilen kısmının hukuken korunup iâde edildiği, başlık kabul edilen kısmın ise mevcutsa ve şekil değiştirmemişse iadeye tâbi' tutulduğu ve hediye statüsünde görüldüğü, verilen fetvalardan anlaşılmaktadır (15).
Diğer taraftan İslâm hukukunun kabul edemeyeceği ve evlenme akdini zorlaştıracak şekilde başlık ve kalın âdetlerinin bazı bölgelerde, özellikle Doğu ve Güneydoğu'da yayıldığı görülmektedir. Şer'i hükümlere aykırı olan bu durumun bertaraf edilmesi için, yargı ve yürütme gücünün bazı tedbirlere baş vurduğunu da bir kısım arşiv belgelerinden anlıyoruz. Meselâ, 15 Cemâziyelulâ 1247/23 Ekim 1831 tarihli bir arizadan anlaşıldığına göre, Osmanlı Devleti, gayr-ı meşru kabul ettiği bu âdete müdâhele etmeğe davet edilmektedir. Vesikaya göre, Sivas'a bağlı köylerde mehirden ayrı olarak evlenecek olan erkeğin kadın tarafına başlık adı altında bir ödemede bulunması gerekmektedir. Normal mehir 100, 150 ve en çok 250 kuruş iken başlık olarak 800, 1.000 veya 1.500 kuruş alınmadan nikâh kıyılmamaktadır. Böylece evlenme imkânsız hâle gelmektedir. Büyük bir mali imkâna sâhip olamayanlar evlenememektedirler. Bütün bir Osmanlı ülkesi için geçerli olan "şeri'at-ı garrâ"ya muhâlif olduğu padişah fermanı ile anlatılan bu uygulamanın kaldırılması için emirler verildiği belirtilmektedir. Bu emirlerin kadılar vasıtasıyla memleketin en ücrâ köşelerine ulaştırılması istenmektedir. Bu emirlere muhalefet edip başlık alanların cezalandırılması da yine bu emirde yer almaktadır. Ariza'nın istinâd ettiği emr-i hümâyuna göre, başlık adıyla bir kuruş ve bir habbe alınmayacaktır. Ancak mehir, servet durumuna göre 100, 150 ve 250 kuruş olarak tesbit edilmiştir. Mehir karşılığında kadının herhangi bir çeyiz hazırlama mecburiyeti de yoktur. Yani başlık açıkça şeri'ata aykırı kabul edilmekte ve yasaklanmaktadır (16). Muhtemelen 1291/1874 tarihli olan bir fermanda ise, düğünlerde yapılan israflar ve aşırı masraflar yüzünden evlenmenin çok zorlaştırıldığı ve bunun da şer'an ve aklen câiz görülmemesi sebebiyle, ba'zı tedbirler alınmıştır. Bu tedbirler meyânında "(mehir hâricinde) az ve çok akça ve boğça ve sâir şey alınub verilmesi ve hedâyâ kabul olunması külliyen yasak edilmiş" ve "işbu ilga olunan maddeler, örf ü âdet-i belde denilerek az ve çok yapılacak olur ise, maddeyi ihlâl etmiş olacağı ve tasaddi edenler mes'ul tutulup ceza göreceği" hükme bağlanmıştır. Ayrıca "kocaya varacak kız için gerek nikahtan evvel ve gerek sonra, erkekten ağırlık ve nişan namıyla bir şey alınmayacağı" tasrih edilmiştir (17). 1917 tarihli Hukûkî Aile Kararnamesi de, ana-babanın veya diğer akrabaların düğün karşılığında kocadan yahut koca tarafından para veya mal almalarını yasaklamıştır. Burada söz konusu olan elbetteki başlıktır. Başlığın kaldırılması yolundaki bu gayretin önemi ortada olmakla beraber, başlık bir kanun maddesiyle kaldırılamayacak kadar kökü derinde olan sosyal bir vâkı'adır (18).
Maalesef bütün bunlara rağmen başlık denen şey, çok yüksek meblağlara ulaşarak ve bir çok fakir gençlerin evlenmesine mâni' olarak cemiyetimizde ve özellikle de doğu ve güneydoğuda sosyal açıdan varlığını sürdürmektedir. Bu durum gençleri kız kaçırmaya sevketmekte ve bazı çevrelerde büyük bir sosyal huzursuzluk meydana getirmektedir. Bazı hallerde baba aldığı parayı tamamen kızın çeyizine harcamakta ve bazı yerlerde ve hallerde ise, başlığa satış bedeli diyenlerin görüşlerini haklı çıkarırcasına, tamamen kendisi almaktadır. Başlık veya kalın, mehir anlamında kullanılıyorsa bunun şer'i ve örfi mahzuru olmadığı kesindir. Ancak bu çeşit başlık ve kalınlarda mehir hükümleri uygulanacaktır. Mehir mânâsını taşımayan ve mehirden ayrı olarak alınan başlık ve kalın ise, tamamen akla ve şer'e muhâliftir. Özellikle bazı ansiklopedi maddelerinde, konuyla ilgili verilen bilgilerinde birbirine karıştırma ve meseleyi aslına aykırı tarzda açıklama çoğunlukta olduğundan, kaynak zikredilmeden verilen bilgilere itimat edilmemelidir.

(V) Kitap başlarına yapılan levhalara ve gelinlerin başlarını süsleyen taca da başlık denir. Bunun konumuzla ilgisi yoktur (19).



BİBLİYOGRAFYA
—İzdivâç Ve Tenâkuh Maddesi Hakkında Tenbihâtı Hâvi İ'lânnâme, Düstur, Tertip, î/736 - 741. —Tarama Sözlüğü, Ağırlık, Başlık ve Kalın Maddeleri. —Arsal, Sadri Maksudi, Türk Tarihi ve Hukuk, İst. 1947. —Ögel, Bahâaddin, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, İstanbul, 1988,
—Akgündüz, Ahmet, Mukayeseli İslâm ve Osmanlı Hukuku Külliyâtı, Diyarbakır 1986,
—Kazıcı, Ziya, Osmanlılar Döneminde Başlık, Kadın-Aile Dergisi, sy. 57, 1989,
—Cin, Halil, İslâm ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Ankara, 1974..
—Aydın, Mehmet Akif, İslâm—Osmanlı Aile Hukuku, İstanbul, 1985.
—Koloğlu, İslâmda Başlık, Ankara 1950, —Magneralla, Paul J., The Turkısh Brideıvelth Practice in Transition, The Muslim World, Vol.LIX, No: 2, Aprıl 1969,p. 142-152.
—Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarihi Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB,
—Timur, H., Eski Örfi Hukukumuzda Nişanlanma ve Kalın Müessesesi, Ebül—Ula Mardin'e Armağan, İstanbul 1943., —Mehmed Hıfzı, Le lien du mariage a travers l'historie juridique turgue, Paris 1936, sh.23-28. —Ağaoğlu, A., Hukuk Tarihi, İstanbul 1931, —Hâtemi, Hüseyin, Hukuka ve Ahlâka Aykırılık Kavramı ve Sonuçları, İstanbul 1976,
—Atay, Hüseyin, İslâm Hukuk Felsefesi, Ankara, 1973, —Topçuoğlu, Hamide, Hukuk Sosyolojisi Dersleri, Ankara 1963, Krş: Meydan Larousse, VI/802; Türk Ansiklopedisi, XXI/161

KAYNAKLAR
1) Tarama Sözlüğü, I/447.
2) Kaşgarlı Mahmut, Divanu Lügat'it—Türk, III/275; Tarama Sözlüğü, IV/2185.
3) Tarama Sözlüğü, /40 - 41.
4) Arsal, Türk Tarihi ve Hukuk, 143, 334-336; Cin, Evlenme, 274.
5) Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları,259-260; Cin, Evlenme, 275 - 276; Arsal, 335.
6) Arsal, 335 - 336; Cin, Evlenme, 276 - 278.
7) Öğel, 260 - 263.
8) Kayseri Şer'iye Sicilleri,7/33; Tarama Sözlüğü, /447, IV/2185.
9) İbn-i Kemâl, Muhimmât-ı Müfti, Vrk. 35/b.
10) Aydın, Aile Hukuku, 105.
11) Ögel, 258.
12) Akgündüz, Mukayeseli İslâm ve Osmanlı Hukuku Külliyâtı, 163-173, Özellikle md. 97-98; Cin, Evlenme, 279 - 280; Aydın, ile Hukuku, 104 - 105.
13) Akgündüz, Külliyât, 173 - 175.
14) Feridun Bey, Münşeât'üs-Selâtin, 1/104.
15) Pir Mehmed, Fetâvâ, Süleymaniye Kütp. Hâlet Efendi, No: 122, Vrk. 19/b; Aydın, Aile Hukuku 106.
16) BOA, Cevdet, Adliye, No: 93; Kazıcı, Ziya, Osmanlılar Döneminde Başlık, 23 - 24.
17) Düstur, I.Tertip, 1/736-737.
18) Hukuk-ı Aile Kararnamesi, md. 90.
19) Pakalın, I/167.

.

Kur'ân'da Fâsıla Uyumu

Kuran Etrafında

Kur'an Nedir, Nasıl Tarif Edilebilir?

Kur'an, kelime olarak, daha çok kabul edilen görüşe göre, 'okumak' manasına gelen 'Ka-Ra-E' fiil kökünden, 'rüchan' ve 'küfran' gibi bir masdar olup, 'harfleri ve kelimeleri birbirine eklenerek okunan şey' demektir.

'Ka-Ra-E' fiili, 'el-kar'ü' masdarıyla 'toplamak' manasına da gelmektedir. Kelime bu şekilde, kadınlar için iki hayz ve iki temizlik arasında kanın rahimde toplanması manasında da kullanılır. Nitekim, Kur'an-ı Kerim'de, "Boşanmış kadınlar kendi başlarına üç temizlik müddeti (kuru') beklerler." (2:228) buyurulmaktadır ki bu, 'üç temizlik süresini arka arkaya getirirler' demektir. Bu manada Kur'an'ın, 'toplayan' demek olduğu söylenmiştir. İbn Abbas'ın, "Muhakkak onun toplanması ve 'Kur'anı' Bize aittir." (75:17) ayetini, 'toplanması ve kalbinde sabitleştirilmesi' şeklinde tefsir ettiği rivayet olunmaktadır. Bu bakımdan, bazıları, "önceki kitapların meyvelerini topladığı, ilimlerin hepsini kendinde topladığı" manasında Kur'an'a 'Kur'an' dendiğini ileri sürmüşlerdir.

'Ka-Ra-E' fiili Cahiliyye dönemi Araplarında, 'yavru vermedi, doğurmadı' manasına da kullanılıyordu. Fakat, Kur'an'ın bu çerçevede kullanıldığı ileri sürülmemişse de, belki, 'tertemiz olması' manasına gelecek şekilde bu mana ile de ilgili olabilir.

Ebu Musa el-Eş'ari ve onun görüşünde olan bazı alimlere göre Kur'an, 'bir şeyi bir şeye yaklaştırıp bitiştirmek' manasında 'Ka-Ra-Ne' fiilinden türemiştir. Kur'an'ın, sure ve ayetlerin yanyana dizilmesinden oluştuğu için bu fiilden türediği söylenmiştir.

Bazı alimlere göre ise 'Kur'an' hiç bir kelimeden türetilmemiştir. Bu kelime, Allah'ın (celle celalühu), Peygamberi'ne gönderdiği kitap için bir özel isim olmuştur. İmam-ı Şafii bu görüştedir.

Kur'an'ın okunuşu, bazılarına göre 'Kur'an' şeklinde hemzeli, bazılarına göre ise, 'Kuran' şeklinde hemzesizdir. 'Ka-Ra-E'den türediğini söyleyenlerin yanında 'Kur'an', yani 'hemzeli', 'Ka-Ra-Ne'den türediğini söyleyenlerin yanında ise, 'Kuran', yani, 'hemzesiz'dir. Kur'an'ın hiç bir kelimeden türemediğini, 'Ka-Ra-E'den türemiş olsaydı, her okunan şeye 'Kur'an' denmesi, sözgelimi, Tevrat ve İncil'e de 'Kur'an' denmesi gerekeceğini ileri süren Şafii'ye göre, Kur'an hemzesizdir, yani 'Kuran'dır (Ebu’l-Beka, 287; el-İsfahani, 402; es-Salih, 15-18).

Kur'an, Allah'ın kelamıdır; bu açıdan ezelidir, yaratılmış değildir. Fakat, vahy edilmiş, Hz. Cebrail (a.s.) tarafından Allah'tan (celle celalühu) alınıp, Hz. Muhammed alehissalatü vessselam'a getirilmiş haliyle harflerden ve seslerden oluşan, sure ve ayetlerden bir araya gelen, dillerimizle okunan, korunan, mushaflarda yazılıp, ellerimizle dokunulan, kulaklarımızla işitilip, gözlerimizle görülen 'Kitap'tır. Cünüp ve abdestsiz olanların, Kur'an'ın yazılı olduğu kağıtlar toplamı demek olan Mushaf'a dokunmaması gerekir (Ebu'l-Beka, a.g.e. a.y. Çetin, 30-32).

Bazıları şöyle bir Kur'an tarifine varmışlardır:

Kur'an, Peygamberimiz Hz. Muhammed aleyhissalatü ves-selam'a vahiy yoluyla indirilmiş, mushaflarda yazılı, tevatür yoluyla nakledilmiş olan ve okunmakla ibadet edilen i'caz sahibi Allah kelamıdır (Karaman, 67).

Kur'an-ı Kerim'de kendi hususiyetlerinden söz eden bazı ayetlerde şöyle denmektedir:

Ramazan ayı ki, insanlar için hidayet, Furkan ve hidayetin apaçık delilleri olarak Kur'an onda indirildi. (2:185)

Bu Kur'an, Allah'tan başkasınca bir yalan olarak uydurulmuş değildir; ancak O, kendinden önceki (İlahi kitapları) tasdik etmek ve Kitab'ı ayrıntılı olarak açıklamak içindir.. (10:37)

Belki akıl edesiniz diye, Arapça bir Kur'an indirdik. (12:2)

Muhakkak bu Kur'an, en doğru olana iletir. (17:9)

Muhakkak Kur'an'ı öğüt için kolaylaştırdık, ibret alan yok mudur? (54:17)

Muhakkak kerim bir Kuran'dır O; saklanmış, korunmuş bir Kitap'tadır. (56:77-78)

Kur'an'ın daha başka isimlerinin olduğu da söylenmiştir. Kitap, Fürkan, Zikr, Nur, Ruh, Hüda, Şifa, Mecid, Mesani, Ümmü'l-Kitap, Hakk, Sıdk, Tezkira, Büşra, Tenzil, İlm, Mübin vs. bunlar arasında anılmıştır (Çetin, 32-36).

Bütün bu verdiğimiz bilgilerden anlaşıldığı kadarıyla, Allah'ın Son Nebisi Hz. Muhammed aleyhissalatü vesselam'a vahy yoluyla indirdiği ayetlerden oluşan Kelamının adı Kur'an'dır. 'Ka-Ra-E' veya bir başka fiilden gelmiş olsun veya olmasın, Kur'an, bütünüyle özel bir isimdir. İlk inen ayetin 'Ka-Ra-E' fiilinin emir şekli olan ikra' (oku) olarak gelmesi sanırız, Kur'an'ın adı yönünden ayrı bir mana taşımaktadır. Şu kadar ki, Kur'an, bu fiilden gelmiş de olsa, bugün bilinen şekliyle eldeki metni okumak demek olmaz. Kur'an'ın bazılarını yukarıda sıraladığımız diğer isimleri ise, birer ayrı isim olmaktan çok, Kur'an'ın sıfatları olsa gerektir.

-----------
İnsana, insanın mana ve mahiyetini, hakkı,hikmeti, Allah'ın Zat, sıfat ve isimlerini en hassas muvazenelerle öğreten kitap Kur'an'dır.. ve bu sahada ona denk ikinci bir kitap göstermek de mümkün değildir. Asfiyanın hikmetlerine,hakperest filozofların felsefelerine kim baksa,bunu hemen anlayacaktır..!
-----------

Kur'an, İslam'ın Peygamberi aleyhissalatü vesselam'ın, kendi sözleri olarak değil, Allah'ın kendisine vahyedilmiş kitabı olarak ağızlarından dökülen ve Peygamberliği'ne şehadet eden en büyük mucizesi ve yalnızca zamanındaki Arapların değil, Kıyamet'e kadar bütün insanların ve cinlerin eşini ortaya koyamayacağı ve bu konuda her varlığa her zaman meydan okuyan, ritmik, okunur ayetler ve surelerdir. Tarihi değeri olan dini kaynaklar ve kitaplar arasında, gerçeklik ve eşsizlik açısından Kur'an'la karşılaştırılabilecek hiç bir örnek yoktur.

Kur'an'da hiç bir katma, ekleme veya çıkarma söz konusu değildir, olmayacaktır da. Allah, O'nu korumayı taahhüd altına almıştır. Kur'an'ın ilk nüshalarıyla, İslam Tarihi boyunca ve bugün dünyanın her tarafında okunan Kur'an nüshaları arasında herhangi bir farklılık bulmak mümkün değildir.

Kur'an'ın kapsamlı bir tarifi
Bediüzzaman Hazretleri'nin tesbitleriyle, bütün insanların hakka irşadını esas alan Kur'an'ın ana maksatları dörttür: Tevhid, Nübüvvet, ahiret, İbadet ve Adalet. Kur'an'daki bütün ayetler, temelde bu dört esas üzerinde döner. "Yaş-kuru" içinde her şeyi açık-kapalı, icmali-tafsili.. barındıran Kur'an'ın, mesela, gerek peygamberlerin mucizeleri ve tarihi hadiseler yoluyla, gerekse işaretler yoluyla olsun, ilimlerden ve ilimlerin ulaşacağı son merhalelerden bahsetmesi, tamamen istidradi, yani "yeri geldiği için"dir ve sözünü ettiğimiz ana maksatlarına yöneliktir. Bu dört ana maksat çerçevesinde Kur'an'da akidevi gerçekler, iman esasları, insanın yeryüzündeki hayatını düzenlemesi için kaideler, ahiret hayatı, Cennet ve Cehennem, ayrıca cennetlik ve cehennemliklerle ilgili açıklamalar, kısaca, her insanın hayatını, düşüncelerini kuşatabilecek mana katmanları vardır. Kur'an bir şifadır; okunarak şifa verir ve hepsinin ötesinde, hayatta, gerek fert fert, gerekse içtimai hayatta bütünüyle uygulanarak şifa verir. Kur'an, bir kainat ilmidir, bir insan ilmidir, bir tarihtir, bir hukuktur. Kendisiyle insanlara hükmedilsin diye gönderilmiştir. Belli bir topluluk ve belli bir zaman için değil, dün de bugün de her insan için gerekli kaideleri, prensipleri ve uygulanması gereken hükümleri ihtiva eder.

Burada Bediüzzaman Hazretleri'nin Kur'an'ı tarifini vermek yerinde olacaktır (sadeleştirerek):

Kur'an, şu büyük kainat kitabının ezeli bir tercümesi.. ve tekvini ayetleri okuyan çeşitli dillerin ebedi tercümanı.. ve şu gayb alemi ve şehadet kitabının müfessiri.. ve yerde ve gökte gizli İlahi İsimlerin manevi hazinelerinin keşşafı.. ve hadiselerin satırlarının altındaki gizli hakikatlerin anahtarı.. ve şehadet aleminde gayb aleminin dili.. ve şu şehadet alemi perdesi arkasında olan ve gayb alemi yönünden gelen ebedi Rahmani iltifatların ve ezeli Sübhani hitapların hazinesi.. ve şu İslamiyet manevi aleminin güneşi, temeli, hendesesi.. ve uhrevi alemlerin mukaddes haritası.. ve Zat, Sıfatlar, İsimler ve İlahi Şuun'un açıklayıcı sözü, açık tefsiri, kesin delili ve tercümanı.. ve şu insaniyet aleminin terbiyecisi.. ve büyük insaniyet olan İslamiyet'in ay ve ışığı.. ve beşer cinsinin hakiki hikmeti ve insaniyeti saadete sevkeden hakiki mürşidi ve hidayet edicisi.. ve insanlara hem bir şeriat kitabı, hem bir dua kitabı, hem bir hikmet kitabı, hem bir kulluk kitabı, hem bir emir ve davet kitabı, hem bir zikir kitabı, hem bir fikir kitabı, hem insanın bütün manevi hacetlerine merci olacak çok kitapları muhtevi tek ve toplu kutsal bir kitap, hem bütün evliya ve sıddikların, arifler ve muhakkiklerin farklı meşreplerine ve ayrı ayrı mesleklerine, her bir meşrebin zevkine layık ve meşrebi nurlandıracak ve her bir mesleğin gidişine uygun ve onu açıklayacak birer risale ortaya koyan kutsal bir kütüphane hükmünde semavi bir kitaptır.

Kur'an, Arş-ı A'zam'dan, İsm-i A'zam'dan, her İsmin a'zam mertebesinden geldiği için bütün alemlerin Rabbi itibariyle Allah'ın Kelamı'dır. Hem, bütün varlıkların İlahı unvanıyla Allah'ın fermanıdır. Hem, bütün göklerin ve yerin Yaratıcısı adına bir hitaptır. Hem umum Sübhani saltanat hesabına ezeli bir hutbedir. Hem geniş rahmet noktasında Rahmani iltifatlar defteridir. Hem Uluhiyet'in azamet ve haşmeti haysiyetiyle, başlarında bazan şifre bulunan bir haberleşme mecmuasıdır. Hem İsm-i A'zam'ın çevresinden inmekle Arş-ı A'zam'ın bütün çevresine bakan ve teftiş eden hikmet saçıcı kutsal bir kitaptır.. (İşaratü'l-İ'caz, 9-10).

Kur'an'ın kayda geçirilmesi ve korunması
Cenab-ı Allah (celle celalühu), son Peygamber Hz. Muhammed aleyhissalatü vesselam'a kadar insanlık tarihi boyunca, bir rivayete göre 124.000 peygamber göndermiştir. Allah'tan önemli bir 'haber'le, başta Allah'ın varlığı ve birliği olmak üzere, gayb alemine ve dolayısıyla meleklere, peygamberliğe ve peygamberlere, Vahye ve İlahi kitaplara, ahiret Günü'ne ve Kader'e inanmaya dayalı iman, ibadet ve ahlak kaideleri üzerinde bir hayat teklifi ve bu teklifi kabul edip etmemenin hem Dünya'da, hem de ahiret'te getireceği neticelerin, yani Din (ed-Din/İslam) haberiyle gelen insanlara genel manada 'nebi' denir. Bu nebilerin içinden bazıları, o ana kadar unutulmuş, mecrasından saptırılmış Din'i, zaman ve şartlara göre 'füruat' denilen ikinci derecedeki ve pratik hayatı ilgilendiren bazı kurallardaki değişikliklerle birlikte yenilemek, diriltmek üzere seçilir ve çok defa kendilerine bir de Kitap verilir. Bu peygamberlerin misyonuna 'risalet', kendilerine ise 'resul' denir. Kur'an-ı Kerim'de Şura suresi'ndeki bir ayette (42:13) bu resullerden Hz. Nuh, Hz. İbrahim, Hz. Musa, Hz. İsa ve son olarak Hz. Muhammed (Allah'ın salat ve selamı hepsinin üzerine olsun) hususi olarak anılır ve bunlar, nebi ve resullerin en büyükleri kabul edilir.

Nebiler, daha çok resullerin tebliğ ettiği Din'in yaşatılması ve bu konuda insanlara gerekli hatırlatmanın yapılması sorumluluğunu taşırken, resullerin gönderilmesinin sebeplerinden biri, yukarıda arz edildiği gibi, zamana, şartlara ve ilmi-fikri gelişmelere göre Din'in pratik hayatla, hatta bazı ibadetlerin icrasıyla ilgili kurallarında yapılması gereken değişiklikler ise, bundan daha önemli bir sebebi, her bir resulden sonra Din'in değiştirilmesi, tahrif edilmesi ve tanınmaz hale getirilmesi, buna yol açan en önemli amil olarak, Din'in Kitabı'nın belli ölçülerde değiştirilmesi, ekleme ve çıkarmalara tabi tutulması, yani tahrif edilmesi olmuştur.

Cenab-ı Allah celle celalühu'nün tarih boyunca bütün Resullerle gönderdiği Din'in adı sadece İslam'dır. Nasıl kainatın düzeni, onun işleyişinde geçerli olan kanunlar hiç değişmeden devam ediyorsa, aynı şekilde, ilk insanla bugünkü insanlar arasında, temel hususiyetler, temel ihtiyaçlar ve insanı bekleyen nihai gelecek açısından hiç bir farklılık yoksa, o halde, tarih boyunca aynı temel iman, ibadet ve ahlak kaidelerine dayanan İlahi Din'in de tek bir din olması tabiidir. İşte bu Din, kendisini tebliğ eden resullerden sonra tanınmaz hale getirilmiş, tahrif edilmiş, zaman zaman bir ırk ideolojisine dönüştürülürken, çok zaman putperestlikle bulandırılmıştır. Dolayısıyla Allah celle celalühu, son olarak bu Din'i, Kıyamet'e kadar gelecek bütün insanların problemlerine çözüm olacak ve hayatlarını tanzim edecek kaidelerle mükemmelleştirmiş ve bir daha tahrife uğramaması için ana kitabı Kur'an'la birlikte, diğer asli temeli Sünnet'i, yani Hz. Muhammed aleyhissalatü vesselam'ın O'nu uygulama usulleriyle, yine Vahy'e dayalı olarak koyduğu prensipleri bizzat koruma altına almıştır. "Andolsun, Zikr'i Biz indirdik ve Biz O'nun koruyucusuyuz, O'nu koruyacağız." (15:9)

----------
Kur'an sayesinde insan, Allah'a muhatap olma gibi, mevkilerin en yükseğine yükselmiştir. Böyle bir mevkide bulunduğunun şuurunda olan bir insan, Kur'an'da Rabbini dinler, Rabbiyle konuşur ve Rabbiyle konuştuğuna yemin etse, yemininde yalancı sayılmaz.
----------

Cenab-ı Allah, celle celalühu ve azze şe'nühu, hikmeti gereği, dünyada icraatına sebepleri perde yapar. Dolayısıyla, Zikr'i korumada da bir takım sebepler var etmiştir ve var edecektir. Bu sebeplerden en önemlisi, Kur'an-ı Kerimin daha Hz. Peygamber aleyhissalatü vesselam döneminde, bizzat Hz. Peygamberin talimatı ve gözetimi altında kayda geçirilmiş, yani yazılmış olmasıdır. Bundandır ki, ilk Kur'an nüshalarıyla, 14 asırdır her tarafta okunan Kur'an nüshaları ve bugünkü Kur'an nüshaları arasında hiç bir fark yoktur. 

Evet, kendinden önceki kitaplarla birlikte düşünürken Kur'an'ın hemen ilk anda akla gelen en önemli özelliklerinden biri olarak O'nun korunması ve en ufak bir tahrife uğramamış bulunması konusunda aşağıdaki hususlar bilhassa önemlidir:

* Kur'an'ın yalnızca korunmasını değil, gerektiği şekilde okunmasını, okutulmasını, daha çok hadiselere göre bölüm bölüm, sure sure, ayet ayet indiği için, bir kitap halinde toplanmasını bizzat Cenab-ı Allah uhdesine almıştır:

O'nu bir an önce okuyup ezberlemek için dilini hareket ettirmene gerek yok; O'nun bir araya getirip korunması ve okunması Biz'e aittir. Biz O'nu okuduğumuz zaman, sen sadece O'nun okunuşuna uy. Sonra, O'nu açıklamak da Biz'e aittir. (75:16-9)

Melik ve Hak Allah, her türlü eksiklikten uzak ve her türlü mülahazanın, maddi boyutun üstündedir. Sen, sana vahyedilmesi tamamlanmadan Kur'an'ı hemen alma, tamamını edinme konusunda aceleci olma. Sadece de: "Rabbim, benim ilmimi artır." (20:114)

* Allahü Teala, bizzat Kur'an'da O'na hiç bir şekilde batılın karışamayacağını, O'nun hakkaniyetine ve İlahi kaynaklı oluşuna gölge düşürecek hiç bir sebebin O'na yaklaşamayacağını vurgular:

Şüphesiz onlar, kendilerine geldiği zaman Zikr'i inkar ederler; O'nun Allah'tan olduğunu kabul etmezler. Halbuki O, hiç şüphesiz izzetli, değeri çok yüksek bir kitaptır. Batıl, önünden de arkasından da O'na yaklaşamaz. Hakim (her işinde hikmet bulunan) ve Hamid (her türlü hamde layık olan)dan bölüm bölüm inmektedir.(41:41-42).

* Her yıl, Kur'an'dan o ana kadar inen kısmı Resulüllah aleyhissalatü vesselam Efendimiz Hz. Cebrail aleyhisselam'la müzakere ederdi. Efendimizin hayat-ı seniyyelerinin son senesinde Cebrail aleyhisselam bu iş için iki defa geldi. Bunlardan ikincisi, şüphesiz, Kur'an'ın inişinin tamamlanmasından sonra olmalıdır. O yıl Hz. Cebrail'in iki defa gelişinden Resulüllah aleyhissalatü vesselam Efendimiz, vefatının artık yakın olduğu neticesine varmıştır. (Yıldırım, 43, 62-63)

* İlk günden beri Ashab-ı Kiram, Kur'an'a çok önem vermiş, O'nu öğrenmiş, anlamaya çalışmış, ezberlemiş ve O'na gösterilmesi gereken saygıyı göstermiştir. Zaten bu, bizzat Allah'ın emriydi: 

Kur'an okunduğu zaman hemen O'na kulak verin ve sükut edin ki, merhamet oluna ve rahmete erebilesiniz. (7:204) 

Gerçekten, ilk dönemde okuma-yazma bilen Müslümanların sayısı çok azdı. O kadar ki, Bedir Savaşı'nda alınan esirlerden her kim Medineli 10 Müslüman'a okuma-yazma öğretirse, salıverileceği hükme bağlanmıştı. Bu bakımdan, Ashab-ı Kiram, Kur'an'dan her ineni hemen hıfzetme, ezberleme ve koruma yoluna gidiyordu. Gidiyordu, çünkü Kur'an namazda okunuyordu, okunması farz idi; çünkü, Kur'an ayetleri ve sureleri turfanda meyveler gibi geliyor, zihinleri ve kalbleri inşa ediyor, aydınlatıyor, her türlü yanlış bilgi, kabul ve günah kirinden arındırıyor ve bu aydınlanmış, arınmış zihinlerden ve kalblerden bir toplum kuruyordu.

Kur'an'ı ezberleme konusundaki gayreti ve ezberleyenlerin çokluğunu anlama bakımından, Hicret'ten daha birkaç sene sonra cereyan eden Maune Kuyusu faciasında, Kur'an'dan o ana kadar ineni ezberlemiş bulunan 70 kişinin şehid edildiğini zikretmek yeter. Resulüllah aleyhissalatü vesselam hayatta iken, değişik vakalarda bir bu kadar hafız daha şehid edilmiştir (Kurtubi ve Suyuti'den: es-Salih, 55). Resulüllah'ın vefatında, başta Hz. Ali, Abdullah İbn Mes'ud, Abdullah İbn Abbas, Abdullah İbn Amr, Huzeyfe İbn el-Yeman, Salim, Muaz İbn Cebel, Ebu'd-Derda, Übeyy İbn Ka'b, Hz. Ayşe ve Ümm-ü Seleme başta olmak üzere, Kur'an'ın tamamını ezberlemiş bulunan azımsanmayacak sayıda insan vardı. Resulüllah aleyhissalatü vesselam efendimiz, bir kişi hicret ettiği veya Müslüman olduğunda, onu, kendisine Kur'an öğretmesi için bir sahabinin yanına gönderirdi. Mescid-i Nebevi'de Kur'an okuyanların sesi adeta bir uğultu haline geldiğinden, Resulüllah, birbirlerini şaşırtmasınlar diye seslerini kısmalarını söylemişti. (Zerkani'den a.g.e., 57)

* Kur'an-ı Kerim, bölüm bölüm indikçe, ezberlemeden ayrı olarak, Resulüllah aleyhissalatü vesselam Efendimiz, onları yazdırırdı. Vahye dayalı olarak, hangi ayetin daha önce inmiş olanların içinde nereye yerleştirileceğini bizzat talim buyururdu. Bu şekilde, Kur'an'ın ezberlenmesi ile yazılması bir arada yürüyordu. Yazılanlar, Resulüllah'ın yanında bulunduğu gibi, yazan ve kendilerine 'vahiy katipleri' denilen kişilerce de çoğaltılıp korunuyordu. (es-Salih, s. 61)

* Bizzat Resulüllah aleyhissalatü vesselam'ın vefatından önce Hz. Ali, Übeyy İbn Ka'b, Muaz İbn Cebel, Ebu'd-Derda gibi sahabiler, üzerinde Kur'an sureleri yazılı bulunan deri, kemik, odun vb. parçalarını tam bir kitap halinde bir araya getirmiş bulunuyorlardı. Hatta Hz. Ali bu işte surelerin iniş sırasını nazara almıştı. (Suyuti, İtkan; ayrıca bkz. Tabarani ve İbn Asakir'den, M. M. Puye, 95-98) Efendimiz'in vefatını müteakip, bilhassa Yemame'de onlarca hafız şehid edilince, Hz. Ömer (r.a.) Halife Hz. Ebu Bekir'e başvurarak, Resulüllah aleyhissalatü vesselam zamanında yazılan, ezberlenen Kur'an sayfalarının resmi bir nüsha halinde bir cilt haline getirilmesi teklifinde bulundu. Bu iş için, Sahabe'nin önde gelen hafızları ve alimleri arasında bulunan Zeyd ibn Sabit görevlendirildi. Hz. Zeyd (r.a.), titiz bir çalışmayla Kur'an'ı iki kapak arasında topladı ve meydana getirilen nüshaya 'mushaf adı verildi. (Yıldırım, 62-6; es-Salih, 62-5)

Cenab-ı Allah celle celalühu, Kur'an-ı Kerim'de açıkça, "O'nun bir araya getirip korunması ve okunması Biz'e aittir" (75:17) buyurmaktadır. Bu sebeple, 23 yıl süreyle inen Kur'an ayet ve surelerinin bütün bir kitap haline getirilmesi bizzat vahye dayalı olarak Hz. Peygamber aleyhissalatü vesselam tarafından gerçekleştirilmiş, Hz. Ebu Bekir (r.a.) zamanında ise, yazılı metinler "iki kapak arasında bir mushaf" haline getirilmiştir. Daha sonra Hz. Osman zamanında bu nüsha çoğaltılmış ve bütün İllere gönderilmiştir. (Yıldırım, 66-70; es-Salih, 65-73) İlk günkü bu nüshalarla, o günden bu yana yayınlanan ve okunan nüshalar arasında en küçük bir fark yoktur.

Kur'an-ı Kerimin en küçük bir tahrife uğramadan bugüne kadar gelmesinin en önemli sebeplerinden biri de, O'nun kendi asli diliyle korunarak, tercümelerinin kendi yerine konmaması, dolayısıyla, kendinden önceki kitapların maruz kaldığına maruz kalmamış olmasıdır. Hiçbir mütercimin tercümesi birbirinin aynı olmayacağı gibi, Kur'an'ın tıpkı tercümesinin neden mümkün olamayacağı da, aşağıda temas edilecek olmakla birlikte, üzerinde tafsilatıyla durmayı gerektirmeyecek kadar açıktır. Zaman zaman, tercümelerini Kur'an yerine ikame edip, ibadetlerde bu tercümelerin okunmasını isteyenler, içlerinde bir takım safderun ve işin özünden habersiz iyi niyetlilerin bulunabileceği ihtimali dışında, esasen, tercümelerinin Kur'an yerine konmasının Kur'an'ı tahrif demek olacağını bilen ve dolayısıyla, Kur'an'ın tahrifiyle İslam'ın yok olmasını, en azından O'nun da tahrifini arzu eden art niyetliler ve Kur'an düşmanlarıdır.

---------------------------------------

“İnsanlık, cehalet ve küfrün vahşetleri içinde bocalayıp durduğu bir dönemde, o vahşi muhitte bir aydınlık tufanı şeklinde belirip, bir hamlede dünyaları nura gark etme gibi, tarihin emsalini gösteremediği en büyük inkilap bir kere olmuş, o da Kur'an'la gerçekleştirilmiştir.Şahit olarak tarih yeter..!”

-------------------------------------------

Kur'an'ın üslubu ve dili
Kur'an'ın ele aldığı konulara yaklaşımı, takdimi ve meseleleri çözüm biçimi bütünüyle kendine hastır ve eşsizdir. O, herhangi bir konuyu, bir kelamcı veya bir diğer alim ya da yazar gibi mutlaka sistematik bir biçimde ele almaz. Daha çok, 'tasrifi' denilen, kendine has iç içe bir anlatım biçimine sahiptir. Çeşitlilikler gösterir, konular hemen değişir, bir konudan diğerine geçer, bir önceye döner veya tekrar gibi görünen ifade ve anlatımlarda bulunur. 

Andolsun Biz, bu Kur'an'da her türlü temsilden insanlar için tasrifte bulunduk; insanların çoğu ise ancak küfredip durmakta diretirler. (17:89)

Bak, nasıl ayetleri tasrif ediyoruz da, onlar yine sırt çeviriyorlar. (6:46)

Belki kavrarlar diye, bak ayetleri nasıl tasrif ediyoruz! (6:65)

İşte böyle ayetleri tasrif ediyoruz; onlar, "Sen ders almışsın" derler; Biz ise, bilen bir topluluk için onu iyice açıklıyoruz. (6:105)

Bir ahenk halinde böylesi değişkenliklerin sergilenişi Tevhidi işaretleri göstermek, ayrıca, verdiğimiz ayetlerden anlaşıldığı üzere, hem bir imtihan ve aynı zamanda, insan düşüncesinin derinliklerinde fırtınalar estirmek içindir. Bu anlatım, değişkenlikte birlik ve çoklukta ahenk gösteren bir anlatımdır.

Bu anlatım şekli, ayrıca, kainatın düzenini de yansıtmaktadır. Gözümüzün ulaştığı hemen en yakın çevremizde bile, büyük bir değişkenlik ve farklılık içinde muhteşem bir birlik görürüz. Kainat kitabının ezeli tercümesi olan Kur'an, bu şekilde onun düzenini de bize yansıtır ve hayatın bugün olduğu şekilde parçalı değil, bir bütün olduğunu ortaya koyar.

Kur'an sureleri ve ayetlerinin dizilişi hiç bir zaman kronolojik bir sıra takip etmez. Bakarsınız, birkaç ayet art arda inmiştir ve art arda Kur'an'da yerini almıştır, ama, Kur'an'da hemen onların ardından gelen ayetler başka zaman inmiştir, hatta değişik konulardadır. Fakat, bu konular arasında gözden kaçırılmaması gereken çok yakın münasebetler vardır. Bazı sureler ve bazı ayetler çok uzun olduğu halde, bazıları çok kısadır. Bu tür hususiyetleri Kur'an'ın en büyük i'caz unsurlarından biri olduğu halde, çok defa gözden kaçan ve bilhassa Batılı müsteşriklerle, onların İslam dünyasındaki uzantılarını, ayetleri arasında bağlantı olmadığı iddiasıyla Kur'an'ı tenkid cüretine sevk eden en önemli sebeplerden biri şudur:

----------------
Kur'an, içinde milyonlarca alim, binlerce filozof ve mütefekkirin de bulunduğu, küre-i arzın kaderine hükmetmiş en muhteşem, en nurani cemaatlerin ışık kaynağı bir kitaptır. Ve, bu manada onun saltanatına denk ikinci bir saltanat da yoktur.
----------------

Kur'an, kainatın düzenini yansıtır. Nasıl kainattaki her bir unsur, her bir varlık arasında küll-cüz', külli-cüz'i münasebeti vardır; bu münasebet, Kur'an ile ayetleri için de söz konusudur. Yani, Kur'an'ın her bir ayeti tek başına bir bütün ifade eder; ayrıca, adeta organik bir bütünlük ortaya koyan Kur'an'ın tamamı ve içindeki bütün ayetlerle ciddi bir münasebet içindedir de. Her bir ayet, hem Kur'an'daki bütün ana maksatları kendinde toplayan yekpare bir bütün, hem de yekpare Kur'ani bütünün, Kur'an'ın tamamına örnek bir parçasıdır. Bu sebeple, herhangi bir ayeti alıp, Kur'an'ın herhangi bir yerine koyduğunuzda, okunuş ve mana bütünlüğü açısından hiç bir değişikliğin olmadığı görülecektir. Bu şekilde, eğer Kur'an'da 6000 küsur ayet varsa, ondan, 36.000.000 milyon küsur Kur'an elde edebilirsiniz. İşte bu, Kur'an'la her bir ayeti arasındaki küll-cüz' (bütün-parça), külli-cüz'i (bütünlük ve her bir parçada bütünün özelliklerinin bulunması) münasebetinin görülemeyişi ve kavranamayışı, bilhassa bazı art niyet sahiplerini, O'nun ayetleri arasında çok defa bir bütünlük ve süreklilik olmadığı gibi yanlış ve çok defa kasıtlı neticelere götürmüştür.

Kur'an'da, okuyucuya zaman zaman birbiriyle çelişirmiş gibi gelen çok sayıda ayet de vardır. ayet ve surelerin, yukarıda arz edildiği üzere, birbiriyle bağlantısızmış gibi görünen 'tasrifi' düzenlenişi de, ilk bakışta bazıları için bu çelişkinin kaynağı olabilir. Fakat, gerek bu tasrifi diziliş, gerekse ayetler arasındaki küll-cüz', külli-cüz'i münasebeti, çok defa bir ayetin doğru olarak anlaşılması için, Kur'an'ın tamamının anlaşılmasını gerekli kılar. Ayrıca, bize bağlantısız ve çelişkili gibi görünen yönler, aslında birer çelişki veya bağlantısızlık içinde değildir. Kur'an, yukarıda ifade edildiği gibi, kainatın iç içe düzenini yansıtır. Müslüman hakimlere göre Kur'an, kainat ve insan, aynı gerçeğin, aynı "Kitab"ın, farklı malzemeyle yapılmış üç nüshasından ibarettir. Kainat ve insan, "yaratılmış Kur'an", Kur'an ise, "vahyedilmiş ve yazılmış kainat ve insan"dır. Kur'an, bu özelliğiyle, bize hayata, kainata, eşyaya nasıl bakmamız, nasıl yaklaşmamız gerektiğini öğretir. Ne var ki, kainatla bütünleşemeyen, Kur'an'la bütünleşemeyen insanın kendisinde vardır çelişki ve bağlantısızlık. İnsan, her şey gibi, Kur'an'a da kendi dünyasının penceresinden bakar ve O'nu kendisi gibi görmek ister. Oysa insana düşen, kendi dünyasını Kur'an'a göre şekillendirmektir. Bunu yaptığı ve Kur'an'la bütünleştiği zaman, gerçek varlık özüyle bütünleşmiş olacak ve bu bütünleşme ölçüsünde Kur'an'daki İlahi ihtişamı kavrayabilecektir. Bu sebeple, Kur'an'a sadece beşeri kabiliyetlerle yaklaşıp, çelişkilerle dolu dünyasının pencerelerinden bakmak, sonra da, Kur'an'ın bütününü anlama iddiasında bulunmak veya Kur'an üzerinde söz etmek, O'nun hiç anlaşılmadığını gösterir.

Kur'an,Arapça olarak indirilmiştir ve Arapça, Kur'an'ın bir manada 'biçimi'dir, elbisesi, hatta cildidir.Unutulmamalıdır ki, "Din, yalnızca zihni düzlemde bir felsefe, inanç ve kelam değildir; fiziki ve bedeni de olmak üzere, tüm varlığımızı bütünleştirme yöntemidir din." (Nasr, Ideals and Realities of İslam) Bu bakımdan Arapça, yukarıda üzerinde durulduğu üzere, Kur'an'ın asli unsurlarından biridir. Kur'an'ın Arapça olarak indirilmesi, yalnızca Araplar anlasın diye değildir. Bir defa, evrensel bir dinin evrensel bir dili olmak zorundadır. İkinci olarak, Kur'an'ın dilinin sesleri ve kelimeleri Vahyin ayrılmaz parçalarıdır. Kur'an'ın Arapça olması, Kur'an Arapçasına kutsallık kazandırmıştır. Bu kutsal dil, insanın yalnızca dini gerçekleri düşünmesine değil, aynı zamanda tüm varlığını İlahi bir ölçüyle birleştirmesine yarayan temel bir vasıta ve anahtar görevi görmektedir. Ancak Arapçasıyla, yani, aslıyla okunan Kur'an, Kur'an olabilir; bu bakımdan, Kur'an'ın başka dildeki tercümelerine Kur'an denmeyeceği gibi, ibadetlerde Kur'an başka dildeki tercümeleriyle okunamaz. Kur'an, mana içinde manaya sahiptir; bu mana denizine dalabilmek ise, bir bakıma onun dilini çok iyi bilmekle olur. Arapça bilmeden iyi bir Müslüman olunabilir; ama, Arapça bilmeden Kur'an çok az anlaşılabilir.

Kur'an, İslam'da bilginin kaynağıdır da; yalnızca manevi bilgilerin değil, ahlak, hukuk, felsefe, hatta tabii ilimlerin bile kaynağıdır Kur'an.

Kur'an'ı anlamak
Kur'an'ı anlamak, önce O'nun sunulduğu ve kabı mesabesindeki dilini anlamakla mümkündür. Sözgelimi, bir insan, varlığının özünü oluşturan 'ruh'u ve onu başkalarından ayıran bir takım şahsi özellikleriyle insansa da, öncelikle onu karşıdakine tanıtan, varlığının ayrılamaz boyutu olan dış görünümüdür. Boyu, beden yapısı, yürüyüşü, yüzü, gözü ve kaşıyla başkaları arasında seçilen bir insanın bu dış yapısını attığımızda, onu tanımak için kendisine ulaşacağımız yolu ve asıl varlık özüne gireceğimiz kapıyı kaybetmişiz demektir. Bunun da ötesinde, her insanın dış görünümü, fizyonomisi onun asıl varlığına, karakterine, batınına göre şekillendiğinden, zahiri batınına aynadır. Aynı gerçek Kur'an için de söz konusu olduğundan, nasıl insanı tanımak için önce onu 'zahiri' özellikleriyle bilmemiz gerekir; aynen bunun gibi, Kur'an'ın dili ve bu dilin ifade vasıtası olan harfler, kelimeler ve cümleler de O'nun zahiri yanını oluşturduğundan, ancak bu yanını tanıdıktan sonra O'nun özüne inmek mümkün olabilir.

-----------
Kur'an, gönüllerde billurlaşan bir nur, ruhlara ışık tutan bir aydınlık kaynağı ve baştan haşa bir hakikatler meşheridir, Onu gerçek çehresiyle ancak, bir çiçekte kainattaki bütün güzellikleri sezebilen ve bir damlada tufanları seyredebilen inanmış ruhlar tanıyıp anlayabilirler
------------

Kur'an'ı anlamak, O'nun dış yapısı olan dilini anladıktan sonra O'nu yaşamayı, hayata hayat yapmayı gerektirir.Kur'an'ı zahiriyle, dilini ve bu dilin oturduğu çerçeveyle çok iyi bilen biri, O'nu ancak belli ölçülerde tanıyabilir. Ne var ki bu, yalnızca zahirle sınırlı ve batına zahirden bakan bir anlayış olarak kalacaktır. Her türlü 'doğru' bilgiyi çekirdek halinde ihtiva eden Kur'an'ın asıl varlığını oluşturan 'mana'sına, ancak insanın da asıl varlığını oluşturan ruhunun merkezi 'kalb'le varılabilir. Bu da, O'na yaklaşan kalbin O'nun ayetleriyle temizlenmiş olmasını gerektirir; temizlenmek, O'nu yaşamakla birlikte yürür. O halde, her Müslüman kalbi temizliği, basiretinin derecesi ölçüsünde Kur'an'ı anlayabilir. Ayrıca Kur'an, hiç bir zaman tek bir bilgi, anlama ve kavrama seviyesine hitap eden monoton bir kitap değildir. O, sınırsız ve ulaşılamayan derinlikte mana katmanlarıyla doludur. Her bir insan, kalbi hayatı ve dolayısıyla anlayış, kavrayış derecesi itibariyle diğerlerinden farklı olduğu için, herkes, bu farklılığı içinde Kur'an'dan kabı kadar, kapasitesi kadar alır. Hiç bir zaman Kur'an karşısında her insanın durumu aynı olamaz. Bundandır ki O, resullerin yanısıra, ülü'l-emr, evliya, zikr ehli, alimler, ilimde rüsuh sahibi olanlar, dinde tefakkuh ehli, istinbat ehli, rabbaniler, imamlar, Allah'ın ledünnü'nden ve Kitap'tan bir ilme sahip olanlardan söz ettiği gibi, tefekkür, teemmül, akletme, şuur, fıkhetme, tedebbür, tezekkür gibi melekelerden de söz eder. O halde, herhangi bir kimsenin Kur'an'dan anladığına "Kur'an budur." demeyip, "Benim Kur'an'dan anladığım budur" demesi en doğru bir harekettir.

Merhum Haluk Nurbaki'nin benzetmesiyle, Kur'an, zamanın döl yatağında sürekli açılan bir gül gibidir. Bilhassa ilimlerdeki gelişmeler, Kur'an'ın mana derinliğinin anlaşılmasına katkıda bulundukça, Kur'an daha bir açılmakta, tazelenmekte ve gençleşmektedir. Bundan başka, Kur'an'ı anlamada, Tefsir ilminin 'nesh, mutlak-mukayyed, amm-has, tefsir-te'vil, sübut-delalet ve sebeb-i nüzul' gibi konularını ve kendisini bilmede bu konuların aynı derecede önemli olduğu Sünnet-i Seniyye'yi de çok iyi bilmek gerekir. Unutmamak gerekir ki, İslam ve öncelikle O'nun kitabı Kur'an, tek bir zamana ve o zamanın şartlarına ve insanlarına hitap etmek ve onların meselelerine çözüm getirmek için gelmemiştir. O, bütün zamanları, mekanları ve anlayış seviyelerini kapsar; dolayısıyla herkes, her zaman, her mekanda O'nda her meselesinin çözümünü bulabilir. Dolayısıyla, Kur'an'ın her zaman, her mekan, her şart ve her bir insan için 'tenzil'i sözkonusudur. Bu ise, çok derin bir ilim ve tetkik, tertemiz bir kalb ve Kur'an'ı sürekli hayata hayat yapmayı gerektirir. Bir başka ifadeyle, Kur'an hayat içinde anlaşılır; O'nun mana derinliklerine, O hayata tatbik edilerek ulaşılabilir. O'na, sadece 'ilmi' bir eser gibi yaklaşanlara O, fazla bir şey vermez.

Kur'an'ı anlama konusunda dikkat edilmesi gereken bir diğer husus da şudur:

İçinde, en azından zahiri bakış noktasında, tekrarlar bulunan, bir başka ifadeyle, bazı konuları 'tasrif eden, yani farklı cepheleriyle farklı yerlerde farklı üsluplarla ele alan 600 sayfalık bir kitap, bizzat kendi ifadesiyle, her şeyi, her bilgiyi kendinde barındırmaktadır. Bir hadisin ifadesiyle, önceki milletlerin tarihi, inişinden sonra gelenlerin ve geleceklerin haberi ve insanlar arasındaki ihtilafların çözümü O'ndadır. Ayrıca O, her dönemde, her bilgi ve anlama seviyesindeki herkese hitap ve herkesi tatmin eder. Bilhassa İslam Tarihi boyunca O'nu tefsir eden müfessirler, O'ndan başka başka manalar çıkarmış, bununla birlikte hiç biri, O'nun mana derinliğinin nihayetine inme iddiasında bulunmamıştır. Fakihler, hükümlerini O'na dayandırmış, fakat içlerinden bir tane olsun, "Kur'an'daki hükümlerin maksatlarını ve ondaki bütün hükümleri bütünüyle anladım ve istihraç ettim." şeklinde bir iddiayı seslendirmemiştir. Bütün asfiya, yani kalb ile zihni birleştirmeğe muvaffak olmuş büyük alimler,belli dönemlerde dini ihya gayesiyle gelen müceddidler, kendilerine Kur'an'dan yol açmış, bütün evliya gerçek ilham ve arınma kaynağını O'ndan almış, bütün gerçek Tasavvuf yolları O'na dayanmış, O'ndan kaynaklanmış, fakat, aktıkça çoğalan bir kaynak gibi, Kur'an daima taze ve adeta el değmemiş halde kalmıştır.

İşte O'na bu özelliği kazandıran hususların başında, O'nun belağati gelir. Bu belağatin ana unsurlarından biri de, O'nun çoğu zaman sembolik, sanatlı, yer yer temsillere, benzetmelere, mecaz ve istiarelere başvuran üslubudur. Üstad Bediüzzaman Said Nursi, bir tefsir anahtarı olarak kaleme aldığı Muhakemat'ında Kur'an'ın bu yönünü en güzel bir şekilde açıklar. O'nun çoğu ifadelerindeki bu sanatlı ve sembolik anlatımı görmezden gelmek ve bütün manasını ifadelerinin zahirinde aramak, tarihte sığ bir 'zahircilik' mezhep veya mesleğini doğurduğu gibi, karşı uçta, zahiri manayı görmezden gelip, her şeyi batına, mecaza, temsil ve istiareye havale etmek de, zahirilik kadar tehlikeli batını mesleklere kapı açmıştır. 'Orta yol' her zaman en iyi olduğundan, Kur'an'a yaklaşmada bu husus bilhassa nazara alınmalıdır.

Kur'an'ın aynen tercümesi mümkün müdür?
Bilhassa son asırda gereksiz bir tartışma konusu olan "Kur'an'ın tercümesi mümkün müdür?" sorusu, en mantıksız ve düşünülmeden veya maksatlı olarak sorulmuş sorulardan biridir. Çünkü, her şeyden önce dil, sadece harflerden ve kelimelerden ibaret kalıplar bütünü değildir. Nasıl üslup, "Üslub-u beyan, aynıyla insan" sözünde de ifadesini bulduğu üzere, kişinin aynasıdır; bunun gibi, bir milletin dili de, kültürü, karakteri, tarihi ve üzerinde bulunduğu coğrafya ile, o milletin aynasıdır. Bir dildeki herhangi bir kelimenin başka dildeki karşılığı, o kelimeyi bütün çağrışımları ve onu kullananlarda meydana getirdiği tesirleriyle asla yansıtamaz. Mesela, Kur'an kelimesi, daha çok kabul edilen görüşe göre, kelime anlamı itibariyle "okumak" demektir. Bu manada o, bir özel isim de olsa, cins isim de olsa, hatta kendinden türediği masdarı itibariyle başka bir dilde ifade edilemez. Ne Türkçe'de 'okuma, okuyuş' gibi masdar çeşitleri, ne, mesela İnglizce'de 'reading' veya 'recitation' gibi kelimeler, ne de, herhangi bir dilde 'okuma' manasında kullanılan herhangi bir kelime, Kur'an'ı karşılamaz. Dil, ölü bir vakıa değil, onu kullanan milletin tarihiyle birlikte değişiklikler ve adaptasyonlar geçiren canlı bir vakıadır.

İkinci olarak, Arapça,tamamen gramatik bir dildir. Kaideleri bellidir, yerleşmiştir. Bilhassa kelime türetme açısından, dünyanın en zengin dilidir. Mesela, Arapça'da "masdar çukuru" denilen 35 kalıp vardır; yani, bir fiilin 35 farklı masdarı yapılır ve bunlardan her biri, şekil, tür, biçim gibi pek çok bakımdan diğerlerinden farklı anlam ve çağrışım ifade eder. Bunlardan ayrı olarak, "masdar bina-i merre", "masdar bina-i nev'" gibi, apayrı masdar türleri de vardır. Yine, bir dildeki "geçmiş zaman, geniş zaman, gelecek zaman", diğer dildekilerin her zaman için aynısı değildir. Mesela, Kur'an-ı Kerim, bilhassa ahiret'le alakalı vaka ve vakıalardan bahsederken "geçmiş zaman" kipi kullanır. Oysa ahiret, insan tarihi açısından bir gelecektir. Kur'an'daki bu kullanışın, Arapça'da "geçmiş zaman" kipinin kesinlik ifade etmesi dışında, daha pek çok sebepleri ve ifade ettiği anlamlar vardır. Yine, Arapça'daki "muzari" kipi de, hiç bir zaman ne Türkçe'deki "geniş zaman'la, ne de İngilizce'deki "simple present tense'le tam olarak karşılanamaz. Çünkü "fiil-i muzari", Türkçe'deki "şimdiki zaman" kipini de içine almasının yanısıra, "tekrar, teceddüd (yenilenme)" gibi, ifade ettiği daha başka manalarla da belli bir zenginliğe sahiptir. Ayrıca, mesela İngilizce'deki "present perfect tense" i bir başka dilde, en azından Türkçe ve Arapça'da bulmak zor olduğu gibi, bu "tense", aynı İngilizce olsa da, kullanma açısından Amerikan ve İngiliz İngilizcelerinde birbirinin tıpatıp aynısı değildir. Bir başka dil özelliği olarak, Arapça'da yalnızca "tekil ve çoğul" değil, "tekil, ikil (tesniye) ve çoğul" olduğu ve bunların her biri için isimler, sıfatlar ve fiiller ayrı kalıplar istediği halde, mesela, ne Türkçe'de, ne de İngilizce'de "ikil" olmadığı gibi, Türkçe'de sıfatlar, İngilizce'de fiiller ve sıfatlar için çoğul şekli yoktur. Ayrıca, Arapça'da isim çoğullar da pek çok şekillerde yapılır. "Erkek" isimler için ayrı, "dişi" isimler için ayrı kural ve kalıplar olduğu gibi, bilhassa isimler için farklı ve her biri ayrı anlam farklılığı ihtiva eden çoğul şekilleri vardır ve bu çoğul şekillerinin, kelimeye kattığı kendilerine has anlam farklılıkları vardır. Mesela, kırık çoğul denilen çoğul şekli azlık ifade ederken, kurallı çoğulda bu yoktur. Yine bir başka farklılık olarak, Arapça'da 'lam-ı tarif' denilen belirlilik takısı Türkçe'de yoktur ve bu takı, belirlilik dışında, ihtiva ettiği 'lam (l)' harfiyle, başına geldiği kelimeye pek çok anlamlar katar. Sözgelimi, "el-nas (en-nas)' dendiği zaman, bazen 'istiğrak'la bütün insanlar, bazen 'ahd' ifadesiyle, kendilerinden bahsedilen hususi bir grup kastedilir.

Kur'an'ın, asla bir başka dile tercümesi mümkün olmayan bir diğer özelliği daha vardır ki, o da şudur:

Kur'an, eline aldığı her bir kelimeyi, en azından pek çok kelimeyi kavramlaştırmıştır. Kur'an kelimesi gibi, Kur'an'da ve İslam'da çok önemli yeri olan Rabb, İlah, Melik, Kitab, Vahy, Din, Millet, Şeriat, İbadet, Takva, İhsan, İhlas, Veli, Nur, Nebi, Resul, İslam, İman gibi onlarca, hatta Kelime, İsim gibi daha pek çok kelimeleri, ayrıca, Kur'an İlimleri adı altında geniş bir ilmin doğmasına yol açan Muhkem, Müteşabih, Tefsir, Te'vil, Nasih, Mensuh gibi kavramları hiç bir dile tercüme etmek mümkün değildir.

Kur'an'ın bir başka dile aynen tercümesinin mümkün olamayacağının sebepleri yalnızca bunlardan ibaret değildir. Burada, tercümesi mümkün olmayan İlahi bir kitabın güya bir başka dildeki tercümesinin Kur'an yerine geçmeyeceğini ve Kur'an okumanın farz olduğu namaz gibi ibadetlerde okunup okunamayacağını sormanın abes olduğunu ifade etmeliyiz.

Kaynaklar
- Bediüzzaman Said Nursi, İşaratü'l-İ'caz, Tenvir yayınları İstanbul.
- Prof. Dr. Suat Yıldırım, Kur'an-ı Kerim ve Kur'an İlimlerine Giriş, Ensar neşr. İst. 1983.
- Ragıp el-İsfahani, el-Müfredat fi Garibi'l-Kur'an, Beyrut.
- Ebu'l-Beka, Külliyat.
- Subhi es-Salih, Kur'an İlimleri, Ç. M. S. Şimşek, Hibaş yay. Konya.
- Abdurrahman Çetin, Kur'an İlimleri ve Kur'an-ı Kerim Tarihi, Dergah yay. İst. 1982.
- Hayrettin Karaman, Fıkıh Usulü, İst. 3. baskı.
- M. M. Puye, Genuineness of the Holy Qur'an, Karaçi, 1974.
- S. Hüseyin Nasr, Ideals and Realities of İslam, Londra, 1966, 2. baskı.
 

Kur'ân'da Kâinat'ın Genişlemesi ve Büyük Patlama

Giriş Hubble'ın kâinatın genişlediğine işaret eden yaklaşık on yılda elde ettiği gözlem neticelerini 1929 yılında yayımlamasından sonra, fizikçilerin kâinat hakkındaki görüşleri tamamen değişmeye başlamıştı. Aslında tarihî olarak Hubble gözlemlerini yayımlamadan önce, Einstein'ın 1916 yılında ortaya koyduğu kütle çekimi denklemlerini kullanan Friedmann, kâinatın genişlemesi gerektiğini 1922 yılında yayımladığı bir çalışmayla ortaya koymuştu. Fakat o yıllarda, büyük ölçüde felsefî sebeplerden, kâinatın durağan (static) olması gerektiği düşüncesi oldukça baskındı. Bu yüzden, ilk ortaya koyduğu denklemlerin dinamik bir kâinat öngörmesinden hoşlanmayan Einstein, durağan kâinat modeli elde edebilmek için denklemlerinde küçük bir değişiklik yapmıştı. (Hubble'ın gözlemlerinden sonra Einstein bu değişikliği kariyerinin en büyük hatası olarak tanımlamıştır.) Bu yüzden Hubble'ın gözleme dayalı verileri büyük bir şaşkınlık ve heyecan uyandırmıştı. Zaman içinde Hubble'ın neticelerini destekleyen başka gözlemlerin yapılmasıyla, genişleyen kâinat düşüncesi karşı konulması güç bir gerçek olarak ortaya çıkmaya başlamıştı. Tabii, kâinat genişliyorsa geçmişte daha küçük olmalıydı ve belki bütün kâinatın küçük bir hacim olarak ortaya çıktığı bir ândan bahsedilebilirdi. Bu bulguları ciddiye alan bir grup fizikçi, kâinatın (yani uzay-zaman ve içindeki bütün maddenin) doğumu ve gelişimi hakkında teorik araştırmalar yapmaya başlamışlardı. Bütün bu gelişmeleri (büyük ihtimal) şaşkınlıkla izleyen ve kâinatın ezelî olması gerektiğini düşünen diğer bir grup fizikçi ise, Hubble'ın gözlemlerini açıklamanın alternatif yolları olabileceğini düşünüp, durağan kâinat düşüncesinde ısrar ediyordu. Bunlardan biri olan Hoyle, 1949 yılında BBC radyoda katıldığı bir programda, genişleyen kâinat ve dolayısıyla kâinatın başlangıcı fikrini eleştirmek için "büyük patlama" (big-bang) ifadesini kullanmıştı. O programda kinayeli bir üslûpla ifade edilen büyük-patlama tanımlaması zaman içerisinde genişleyen kâinat modelini adlandırmak için kullanılmaya başlanmıştı. Böylece kâinat hakkında kimsenin tahmin dahi edemeyeceği yepyeni bir model ortaya çıkmıştı.Büyük patlama modelinin önemli öngörülerinden biri olan ve patlama sonrası ortaya çıkması beklenen (bu, yeni ateşlenmiş bir silahtan çıkması beklenen duman şeklinde düşünülebilir) elektro-magnetik radyasyonun (kozmik mikrodalga fon radyasyonu) Penzias ve Wilson tarafından 1964 yılında gözlemlenmesiyle, model hakkındaki tereddütler (neredeyse) tamamen ortadan kalkmıştır. Zaman içinde teknolojinin de gelişmesiyle, büyük-patlama modelini destekleyen farklı birçok gözlem ve hassas ölçüm yapılmıştır. Elde edilen gözlem sonuçlarını açıklayabilecek bugün için başka bir kozmolojik model de bulunmamaktadır. Bu sebeple büyük-patlama modeli fizikçiler arasında genel kabul görmüştür. Bu tarihî bilimsel gelişmelerde hiçbir Müslüman bilim adamının katkısının olmaması acı gerçeğini (şimdilik) bir kenara bırakıp, kâinat hakkında gözlem ve teorilere dayanarak elde edilmiş bazı bilgiler vermeye çalışalım.Kâinat Hakkında Bildiklerimiz Galaksiler kâinat içindeki tipik yapılardır. Güneş Sistemi'nin içinde bulunduğu Samanyolu disk tipinde bir galaksidir. Yapılan ölçümler Samanyolu disk yarıçapının 100.000 ışık yılı, kalınlığının ise 100 ışık yılı olduğunu göstermiştir (1 ışık yılı, ışığın 1 yılda katettiği mesafe yaklaşık 10 trilyon km. olarak tanımlanır. Işık hızı maddenin erişebileceği en yüksek hız olarak kabul edilmektedir. Işık saniyede yaklaşık 300.000 km. yol alır.) Samanyolu galaksisinde güneş gibi yaklaşık 100 milyar yıldız bulunmaktadır. Kütle çekimi dolayısıyla, galaksi merkezlerinde yıldız yoğunluğu daha fazladır (yine kütle çekimi dolayısıyla galaksi merkezlerinde kara-deliklerin var olduğu düşünülmektedir). Gece gökyüzünde gözle görülebilen yıldızlar, Samanyolu içindeki yıldızlardır. (şehirlerden uzak yerlerde, Samanyolunun merkezini parlak bir disk olarak fark etmek mümkündür). Fakat teleskoplar ile daha uzak mesafelere odaklanıldığında, artık başka galaksiler parlak noktasal cisimler olarak gözlenirler (Hubble kâinatın genişlediği sonucuna uzak galaksiler üzerine yaptığı gözlemler sonucunda ulaşmıştı). Galaksilerin bir araya gelmesiyle galaksi kümeleri, ve kümelerin birlikteliğinden ise super-galaksi kümeleri oluşur. Bütün bu baş döndürücü mesafeleri ifade etmek için ışık yılı bile oldukça küçük bir uzaklık birimi olarak kalmaktadır.Kâinatı tasvir açısından elimizdeki en başarılı teorik model Einstein'ın genel izafiyet teorisidir. Genel izafiyet teorisine göre, uzay-zaman dinamik bir objedir ve eğilip, bükülebilir. Bizim kütle çekimi olarak hissettiğimiz kuvvet ise uzay-zamanın eğriliğinin bir neticesidir. Büyük-patlama modeli, genel izafiyet teorisi içinde tabiî olarak ortaya çıkar. Kâinat hakkında aşağıda bir kısmından bahsedeceğimiz temel bilgiler, genelde gözleme dayalı veriler ile genel izâfiyet teorisi kullanılarak elde edilmektedir.Büyük-patlama modeline göre, kâinat yaklaşık 13,7 milyar yıl önce çok sıcak ve çok yoğun bir hâlde doğmuştur. Burada kâinat derken uzay-zaman ve içindeki her şeyin kastedildiğini hatırlatmakta fayda vardır. Demek oluyor ki, bizim bildiğimiz zaman ve mekân da büyük patlama ile ortaya çıkmıştır. Bu yüzden, büyük patlama öncesinde ne vardı sorusu, model için mânâsız bir sorudur. Benzer şekilde, günlük hayattan aşina olduğumuz genişleme kavramı bir şeyin başka bir şey içinde ilerlemesini çağrıştırsa da, kâinatın genişlemesini iç ve dış kavramlarına ihtiyaç olmadan, yani kâinatın içinde genişlediği başka bir ortamı düşünmeden, tanımlamak mümkündür.Büyük-patlama modelinin önemli öngörülerinden biri geçmişte kâinatın termal (ısısal) bir dengede olduğudur. Bu öngörüyü destekleyen gözleme dayalı önemli veriler de bulunmaktadır. Bu sebeple büyük-patlama kelimesi kaotik bir hâdiseyi çağrıştırsa da, kâinatın ortaya çıkışında çok önemli bir denge hâli mevcuttur. Bu denge hâlinin kendiliğinden oluşmasının imkânsızlığı birçok fizikçi tarafından dile getirilmiştir.Çok sıcak ve çok yoğun bir denge hâlinde doğan kâinat, genişledikçe soğumaya başlamıştır. İlk dönemlerdeki sıcaklık o kadar fazladır ki, maddenin en küçük yapı taşlarından oluşan bir plâzma (çorba) hâli mevcuttur. Sıcaklık azaldıkça plâzmanın yapısı değişir ve farklı kozmolojik evreler ortaya çıkar. Meselâ sıcaklık 1010 dereceye düştüğünde, proton ve nötronlardan atom çekirdekleri oluşmaya başlar. Sıcaklık 3.000 dereceye düştüğünde ise atomlar oluşur. Bu değişik evrelerin varlığını destekleyen birçok gözlem yapılmıştır. Meselâ Penzias ve Wilson tarafından 1964 yılında gözlenen kozmik mikrodalga fon radyasyonu, ilk atomların oluştuğu evreden sonra serbest kalan fotonlardan (yani ışıktan) oluşur.Büyük-patlama modeli daha birçok önemli detaya sahiptir ve bugüne kadar bu model kullanılarak yapılan hesaplar gözlemlerle uyum içinde olmuştur. Bununla birlikte bilinen fiziğin patlama ânına (sıfır zamanına) yaklaştıkça geçerliliğini yitirdiğini ve yeni teorilere ihtiyaç olduğunu belirtmekte fayda vardır.Kur'ân-ı Kerîm'de Kâinatın GenişlemesiKur'ân-ı Kerîm'de kâinatın genişlemesine açık olarak işaret edilmiştir. Zâriyat Sûresi'nin 47. âyetinde meâlen şöyle buyrulmaktadır: "Semayı azametle Biz kurduk ve ona durmadan vüs'at veriyor ve genişletiyoruz." Âyette kâinatın genişlemesine "mûsiûn" kelimesi ile işaret edilmiştir. Fakat burada asıl enteresan olan kelimenin kullanılış şeklidir. Müfessirlere göre âyette geçen "Ve innâ lemûsiûn" bir isim cümlesidir ve Arapçada isim cümleleri sebat ve süreklilik ifade eder. Dolayısıyla "Ve innâ lemûsiûn" cümlesine "Devamlı ve sürekli olarak durmadan genişletiyoruz." mânâsı verilebilir. Büyük-patlama modeline göre de kâinat doğduğu ândan itibaren sürekli genişlemektedir. Bu âyetle Kur'ân yol gösterici olarak vazifesini de yerine getirmekte ve "genişletiyoruz" ifadesi ile genişlemenin kendi kendine değil bizzat Allah'ın kudretiyle gerçekleştirildiğini vurgulamaktadır.Büyük Patlama İle İlgisi Olabilecek Âyetler Enbiyâ Sûresi 30. âyette meâlen şöyle buyrulmaktadır: "O kâfirler görmediler mi ki, göklerle yer bitişik idi. Biz onları ayırdık; sonra her canlı varlığı sudan yarattık. Hâlâ inanmayacaklar mı?" Bazı müfessirlere göre bu âyette geçen "ratk" (bitişik) ve "fetk" (ayırma) kelimeleri büyük-patlama ânına işaret ediyor olabilir. Yukarıda da özetlemeye çalıştığımız gibi büyük-patlama ânında bütün kâinat çok küçük bir hacim hâlinde bir arada bulunmaktaydı ve daha sonra genişleyerek büyümeye başladı. Kâinat genişledikçe, içindekiler birbirlerinden ayrılmaya başladılar. Ayette geçen "ratk" ve "fetk" kelimeleri ile bu hâdiseler zinciri işaret ediliyor olabilir.Bununla birlikte, bazı müfessirler bu âyetin Güneş Sistemi'nin, Dünya'nın ve atmosferinin oluşumuna işaret ettiğini düşünmüşlerdir. Bunun sebebi âyetin devamında canlı varlıkların yaratılmasından bahsedilmesidir. Bu durumda "ratk" güneş sisteminin birlikte olduğu duruma; "fetk" ise gezegenlerin ve Dünya'nın Güneş'ten kopup atmosferin oluşmasına işaret ediyor olabilir. Belirtmek gerekir ki Güneş Sistemi gibi sistemlerin galaksiler içinde oluşması da büyük-patlama modeli içinde düşünülmektedir (bü­yük-patlama modeli sıfır zamanından bugüne kadar bütün evreleri ifade etmek için kullanılır). Dolayısıyla her iki muhtemel açıklamayı da büyük-patlama modeli ile irtibatlandırmak mümkündür.Büyük-patlama ile ilgili olabileceğini düşündüğümüz başka bir ifade de En'am 14, Yusuf 101, İbrahim 10, Fatır 1, Zümer 46 ve Şura 11. âyetlerde geçen "fâtıri's semavâti ve'l ard" ifadesidir. Benzer şekilde Enbiya Sûresi 56. âyette de gökler ve yerler ile ilgili "fatarahünne" ifadesi kullanılmıştır. Genel olarak meallerde "fatara" kelimesi "yaratma" olarak tercüme edilmiştir. Fakat Elmalılı Hamdi Yazır tefsirinde "fatara" kelimesinin "yarmak", "uzunluğuna yarmak" ve "bir misal sebketmeksizin ilk olarak yaratmak" mânâlarına da geldiğini anlatmıştır. "Fatara" kelimesinin bu mânâlarına bakıldığında, "fâtıri's semavâti ve'l ard" ifadesinin büyük-patlamaya işaret edebileceği düşünülebilir. Şöyle ki, büyük-patlama bütün kâinatın ortaya çıktığı ilk özel yaratılma ânını anlatmaktadır. Bu sebeple "bir misâl sebketmeksizin ilk olarak yaratmak" mânâsı büyük-patlamanın bu özelliğine işaret ediyor olabilir. Ayrıca "yarma" kelimesi büyük-patlama ânını "patlama" kelimesinden daha iyi ifade etmektedir. Uzay-zamanın ortaya çıkması bir tohumun yarılıp çatlayıp ortaya çıkması ile gayet güzel tasvir edilebilir."Fatara" kelimesinin Elmalılı Hamdi Yazır tarafından zikredilen mânâlarından "uzunluğuna yarmak" ifadesi de oldukça dikkat çekicidir. Büyük-patlama ile ilgili önemli yanlış anlamalardan biri, kâinatın bir noktadan doğduğunu düşünüp başka bir boşluk içinde genişlediğini hayal etmektir. Büyük-patlama tek bir noktada meydana gelmemiştir. Bugünkü teorik anlayışımıza göre büyük-patlama ile bütün uzay bir anda ve birden ortaya çıkmıştır (yaratılmıştır). Başka bir ifadeyle büyük patlama her yerde meydana gelmiştir. "Fatara" kelimesinin "uzunluğuna yarmak" mânâsı asıl alınırsa, bunun büyük-patlamanın bir noktada gerçekleşmediğine işaret ediyor olabileceği düşünülebilir.Sonuç Yukarıda özetle anlatmaya çalıştığımız hususlar göz önüne alındığında, Kur'ân'da kâi­natın yaratılması ile ilgili ayetleri açıkça mu'­cizevi olarak nitelemek mümkündür. Tabii, konu başka açılardan da ele alınıp genişletilebilir. Meselâ, Kur'ân-ı Kerîm'de yedi âyette geçen "yedi-sema" kelimesi ile büyük-patlama sonrası meydana gelen değişik evreler (evrelerin tam sayısını belirlemek mümkün olmasa da Arapçada yedi, yetmiş ve yedi yüz sayılarının kesretten kinaye yani çokluğu ifade için kullanıldığını belirtmekte fayda vardır) veya bazı teorilerin öngördüğü ekstra boyutlara (enteresan olarak son yılların en çok çalışılan teorilerinden sicim teorisinde -string theory- yedi ekstra boyutun varlığı öngörülmektedir) işaret ediliyor olabilir.Son olarak bu çalışmanın sadece amatör bir deneme olduğunu vurgulamak yerinde olacaktır. Asıl yapılması gerekenin ise fizikçiler (özellikle uzmanlık alanı kozmoloji olanlar) ile tefsir ilimlerine vâkıf insanlardan oluşan bir heyetin, konu ile ilgili bütün âyetleri bir bütün hâlinde sistematik olarak ele alması ve hiçbir önyargıya sahip olmadan (Arapça gramer, kelime bilgisi ve tefsir usulü çerçevesinde) analiz edip anlamaya çalışmasıdır. Böyle bir çalışmanın Kur'ân mu'cizesini çok daha iyi ortaya koyacağı aşikârdır.* Boğaziçi Üniv. Fen-Edebiyat Fak. Fizik Böl. Öğretim Üyesi ali.kaya@yeniumit.com.tr


.

Doğu Kökenli Bazı Dinsel Düşünce ve Uygulamalar

Hint dinlerinden Budizm, özellikleri bakımından rasyonel ve hümanist kültür ortamında yetişen ve kendi geleneksel dinleri konusunda eleştirel olan birçok aydına cazip gelen bir dindir. Meselâ, Erich Fromm’un Psikanaliz ve Din isimli eserinde bu dine dair şu ifadeler yer alır: “İlk dönem Budizm’i, hümaniter dinlere en iyi örnektir. Budda aydınlanmış, büyük bir öğretmendir ve insan varlığının gerçeğini bilir. Doğaüstü bir gücün adına değil, akıl yolunda konuşur. Aklın temsilcisidir ve bunu kendi başına ilk bulan olduğu için, diğer insanları da kendi akıllarını kullanmaya ve gerçeği tanımaya çağırır... Onun şu öyküsü konumuz açısından güzel bir örnektir:

Bir mango ağacının altında uyuyan bir tavşan, birden büyük bir gürültü duyar ve dünyanın sonunun geldiğini düşünerek koşmaya başlar. Onun böyle koştuğunu duyan diğer tavşanlar ‘Neden koşuyorsun?’ diye sorduklarında, koşan tavşan ‘Dünya batıyor da ondan.’ cevabını verir. Buna inanan tüm tavşanlar da var güçleriyle koşmaya başlarlar. Onları gören diğer hayvanlar ‘Ne oluyor?’ diye sorarlar ve aldıkları cevap da: ‘Dünyanın sonu geldi ve dünya batıyor.’ olur. Böylece tüm hayvanlar birbirlerine sora sora korku içinde koşuya katılırlar. Hayvanların bu durumunu gören Budda, son gruptaki hayvanlara bu kaçışın nedenini sorar. Onlar ‘Dünya batıyor.’ der. Bunun üzerine o, ‘Hayır, bu doğru olamaz.’ diye karşılık verir. Budda hayvanlara ‘Dünya batmıyor, gelin bu korkuya neden kapıldığınızı araştıralım.’ der. Bütün hayvan türlerini ardı ardına soruşturan Budda, sonunda tavşanlara ulaşır. Onlar da Budda’ya dünyanın battığını ortaya atan tavşana getirirler. Budda tavşana, ‘Dünyanın battığı düşüncesi aklına geldiğinde neredeydin ve ne yapıyordun?’ diye sorar. Tavşan: ‘Mango ağacının altında uyuyordum.’ deyince Budda: ‘Sanırım sen bir mangonun düştüğünü duydun. Gürültü seni uyandırmış olmalı ve sen de dünyanın battığını sandın. Şimdi altında uyuduğun ağaca gidelim ve durumu öğrenelim.’ der. Beraberce ağacın yanına vardıklarında, tam tavşanın yattığı yerde bir mango meyvesi bulurlar. Böylece Budda bu akılcı çözümlemesi ile hayvan soyunun yok olmasını önler.” 

E. Fromm, Budda’nın burada hayvanlara karşı gösterdiği şefkatin, insanın kendine güveni konusunda gösterdiği tavrın ve olaya akılcı yaklaşımının dikkat çekici olduğunu ifade ediyor.1 Aynı şekilde çağdaş İslâm düşünürlerinden Muhammed Arkoun, W. Rahula’dan aktardığı şu öyküye dayanarak Budizm’in her türlü dogmatik öğretiden uzak, bireyi her bakımdan özgür bırakan bir din olduğunu söyler.

“Evet, Kalamas, kuşku içinde olduğun belli oluyor. Çünkü bir kuşku, ancak ona yol açacak bir noktada ortaya çıkar. Şimdi kendine iyi bak Kalamas. Kendini dışarıdan gelen sözlere, geleneğin ya da sana denilenlerin savlarına teslim etme. Kendini ne dinsel metinlerin yönlendirmesine, ne basit mantığa ve çıkarsamalara, ne görünüşe, ne spekülatif görüşlerin verdiği zevke, ne açıkça görünen olasılıklara ne de efendimizi görme düşüncesine teslim et. Ancak, Kalamas, bazı şeylerin sağlıksız olduğunu, yanlış ve fena olduğunu anlayabilirsen onları terk et. Ve bazı şeylerin sağlıklı ve iyi olduğunu bilirsen, onları kabul et ve izle...”2

Budizm’e hayranlığı dile getiren bu ifadeler, gerek ülkemizde gerekse Batı’da Budizm’in yayılması için uygun bir ortam hazırlamıştır denilebilir. Zaten Hint kökenli dinlerin misyonerlik konusunda en başarılı olanı Budizm’dir. Onu, Neo-Hinduizm denilen ve 1893 yılından sonra Swami Vivekenanda ve öğrencilerinin gayretleriyle Amerika ve Avrupa’da yayılmaya başlayan Advaita Vedanta düşüncesi ile yirminci yüzyılın ikinci yarısında aynı dünyada yaygınlık kazanan Yoga ve meditasyon dernekleri takip eder. Bu anlayışların ülkemizdeki uzantıları ise bize doğrudan doğruya Hint’ten değil, Avrupa veya Amerika’dan intikal etmiştir. Bu sebeple onlar çeşitli aerobik ve jimnastik hareketlerinin yanı sıra yararcılık ve hümanizm gibi Batı kaynaklı birçok düşünceyi de bünyelerinde taşırlar. Başka bir ifadeyle bunlar, Budist veya Advaita düşüncesi ile Hint yoga ve meditasyon tekniklerinin modern Batı kültürüne uyarlanmış biçimleri olarak görülebilir. 

Bununla birlikte, ülkemizde doğrudan Hinduizm veya Budizm propagandası yapan kişi veya kuruluşlar çok fazla değildir. Ayrıca Budist düşünceyi Türk halkına anlatmak maksadıyla İstanbul-Taksim ve İzmir’de açılan bazı bürolarda dinî eğitimden ziyade parayla medyumluk eğitimi verildiği veya Tarot falı açıldığı bilinmektedir. Meselâ, Tempo dergisinde T. G. 1–7 Şubat 2001 yılında yayımlanan bir röportajda, İstanbul/Taksim’de büro açan Bedri Korkmaz isimli sözde Türk Budist rahibi, ziyaretçilerine rahiplik, medyumluk ve guruluk tecrübelerini aktarmasının yanı sıra ücretsiz olarak Budist felsefesi öğrettiğinden söz etmektedir. Ancak günümüzde kendilerini bir din veya inanç sistemi olarak tanımlamaktan kaçınan, fakat temelde Budizm ve Hinduizm’e dayanan birçok grup veya hareket vardır. Batı’da Yeniçağ hareketleri veya yeni dinî hareketler olarak tanımlanan bu grupların en dikkat çekicileri arasında Reiki, Sahaja Yoga, Transandantal Meditasyon (TM), Spiritualistler, Ananda Marga, Dünya Kardeşlik Birliği Mevlâna Yüce Vakfı, Yeni Yüksektepe Derneği ve Feng Sui gibi akımlar sayılabilir. Özde Hint veya Uzakdoğu kökenli olan, ancak bize Batı’dan intikal eden bu hareketler daha ziyade düzenledikleri kurslar, seminerler, toplantılar; muhtelif yayınlar ve internet sayfalarındaki reklâmlarla tanınmakta ve taraftar toplamaktadır. Ayrıca çoğunluğu Batı dillerinden tercüme kitaplar ve televizyon dizileri vasıtasıyla da karma, avatara, samsara, nirvana, yoga ve dairesel zaman gibi Hint dinî düşüncesine ait kavram ve anlayışların son yıllarda Türk halkı arasında yayıldığı dikkati çekmektedir. 
Bu gruplara mensup üyelerin genelde inançlarını açıklamaktan ve kendilerini belli bir dine bağlı olarak nitelemekten ısrarla kaçındıkları gözlenmektedir. İlk anda Batı’dan ziyade ülkemize özgü bir tutum olarak görülebilecek bu tavrın sebeplerini gazeteci Levent Cantek, Reiki ile ilgili olarak şöyle ifade eder: “Birincisi, Müslüman bir toplumda oluşabilecek tepkilerden uzak kalmaya çalışıyor veya daha önemlisi yasal bir kovuşturmadan çekindikleri için böyle davranıyor olabilirler. İkincisi ise söz konusu sistem veya anlayışların bir din olduğuna gerçekten inanmadıkları için böyle davrandıkları söylenebilir.”3 Biz, diğer akımlar için de geçerli olduğunu düşündüğümüz bu sebeplerden birincisine kısmen katılmakla birlikte, ikincinin en azından bütün üyeler için söz konusu olmadığını düşünüyoruz. Başlangıçta müritlerin, bu sistemleri bir din veya farklı bir hayat tarzı olarak algılamadıkları düşünülebilir, ancak zaman içerisinde, meselâ Reiki’nin Budizm, TM veya Sahaja Yoga uygulamalarının klasik Hint dinsel düşüncesiyle ilgili olduğunu kavrayamadıklarını varsaymak doğru ve inandırıcı değildir. Nitekim kendini Buda rahibi olarak tanımlayan Bedri Korkmaz’ın, yukarıda sözü edilen söyleşide, Budizm için bile “… Dinle ilgisi yok. Anadolu sufiliği ile örtüşmektedir.” dediği düşünüldüğünde, bunu bir çeşit taktik olarak görmek bile mümkündür. Yani, James Dittes’in yarım asır önce Anadolu’da görev yapacak Hristiyan misyonerler için önerdiği “zımnî dinî öğretim” tekniğinin, bugün söz konusu gruplarca başarıyla uygulandığı söylenebilir.4 

Ülkemizde faaliyet gösteren yeni dinî/dinimsi düşünce ve gruplar hakkında güvenilir bilgiler elde etmek son derece güçtür. Ferdî görüşmeler ve dışarıdan gözlemler sayesinde elde edilen bilgilerin de doğrulanması epeyce zor görünmektedir. Bundan dolayı biz bu yazımızda söz konusu grupları yaptıkları genel tanıtım konferansları veya gazete ve internet sayfalarındaki ilânlarında yer alan bilgiler veya bu hareketlerden bir şekilde ayrılan eski üyelerin yazdıkları muhalif yazılar ışığında tanımlamaya, daha sonra onlara ilginin muhtemel sebepleri üzerinde durmaya çalışacağız. 

Reiki
Japonca, Rei, (her yerde var olan) ve ki (ruhsal yaşam enerjisi) sözcüklerinden oluşan ve “Tanrısal/Aşkın enerji veya kozmik yaşam enerjisi” anlamına gelen Reiki terimi, yediden yetmişe herkesi maddî-mânevî sağlığa/tekâmüle götüren bir yol/uygulama olarak tanımlanır. Bazen de herkeste var olduğuna inanılan ve bilhassa avuç içinden yayıldığı kabul edilen gizemli enerjiyi kullanarak uygulanan bir çeşit tedavi yöntemi olarak görülür. Reiki uygulamalarının daha ziyade İstanbul ve Ankara’da özellikle “sosyete” muhitleri denen, ekonomik durumları genellikle iyi veya Türkiye ortalamasının üzerinde olan ve çoğu yüksek öğrenim görmüş kentli nüfus arasında yaygın olduğu söylenebilir.
Reiki uygulayıcıları ısrarla kendilerinin bir din veya tarikat olmadıklarını söylerler. Ayrıca onlara göre Reiki kimyasal veya fiziksel enerjilerden farklı, dünyanın dışındaki yüce katlardan gelen ve tac çakrasından5 vücuda giren bir enerjidir; uygulaması kolay ve kişiye hiçbir zararı olmayan bir şifa tekniğidir.6 Buna rağmen sessiz ve loş ışıklı seans salonları, ayinleri, duaları, sembolleri, masterları-müritleri, vaat ettikleri ruhsal ve bedensel huzur göz önüne alındığında Reiki’yi yeni bir din veya Budizm’in Batı’da oluşmuş yeni bir versiyonu olarak tanımlamak mümkündür. Zaten Reiki’nin kurucusu Mikao Usui, Mahayana Budizmi’nin Çin ve Japonya’da yayılan Tendai ekolüne mensup bir aileden gelmektedir. 15 Ağustos 1865 yılında Japonya’da dünyaya gelen Mikao Usui, küçük yaşlarında manastıra gönderilmiş ve burada Budist felsefesi ve ruhsal eğitim almıştır. 

Hatırlanacağı üzere 1860–1890 arası, Japonya’da önemli siyasî ve kültürel değişimlerin yaşandığı yıllardır. Bilhassa Katolik ve Protestan misyonerlerin ülkeye girişlerine ve faaliyetlerine izin verilmesi dinî hayatta önemli değişimlere yol açmıştır. 1900 yıllarında ağır bir hastalık geçiren Usui, iddiaya göre kendi keşfettiği özel yöntemler sayesinde hastalıktan kurtulmuştur. Keşfettiği özel şifa yöntemini insanlara anlatma konusundaki ısrarı ve aydınlanmış ruhlarla görüştüğüne dair iddialarından ötürü de manastırdan kovulmuştur.7 Bazı araştırmacılara göre ise Usui’nin Budist rahipliğinden atılma sebebi, İsa’nın Yeni Ahit’te zikredilen mucizelerini Budist geleneklere uyarlama ve yorumlama gayretidir. Bundan ötürü onun öğretisi Hristiyanlık ve Budizm’i harmanlayan düşünceler bütünü olarak kabul edilir.8 Nitekim Reiki uygulamalarında vücuttaki enerji merkezlerine vurgu yapılarak, bunları harekete geçirmek için Hint düşüncesinde yoga basamakları olarak bilinen egzersizlerin önerilmesi, ondaki Budist mirasın tesiri olarak yorumlanabilir. Reiki’nin kaynağını Aşkın Enerji olarak görme ise Hristiyanlık’taki Kutsal Ruh anlayışını çağrıştırmaktadır. Dolayısıyla Reiki seanslarında yapılanları, Kutsal Ruh’u yardıma çağırma veya onun ruhbanlarda yarattığı huzuru bir başkasına aktarmak şeklinde yorumlamak mümkündür. Bu sebeple Reiki salonları bugün, bazen bir çeşit ticarethane olarak tanımlansalar bile, büyük oranda Budist kültüründe yetişen doğulu insanları Hristiyan kültüre alıştırmak gibi bir işlev görmektedir denilebilir.

Sahaja Yoga
Vishwa Nirmala Dharma adıyla da bilinen ve bütün dünya üzerine yayılmış Sahaja Yoga (SWAN) ülkemizde son yıllarda yayılan dinî akımlardan biridir. Şu anda çoğunluğu üç büyük şehir ve batı bölgelerimizde olmak üzere Türkiye’de yirmiden fazla Sahaja Yoga toplantı merkezi vardır. Bazı salonların sadece belirli üniversitelerin mezunlarına tahsis edildiği göz önüne alındığında, bu hareketin daha ziyade kültürlü genç insanlar arasında yayıldığı söylenebilir.9 

Temel öğretisi 1970 yılında Hint asıllı Shri Mataji Nirmala Devi tarafından ortaya atılan ve yeni bir meditasyon yöntemi sayılan Sahaja Yoga, Hint düşüncesinde nirvana, mokşa veya jivanmukti gibi mücerret kavramlarla tanımlanan nihai hedef yerine insanın kendini gerçekleştirmesini koyar. Bunun da, Ana Tanrıça veya Adi Shakti’nin inkarnasyonu kabul edilen Shri Mataji’nin yardımı sayesinde kolayca gerçekleşeceğine inanılır. Çünkü o, insanın içinde uyuyan ve uyarıldığında iç aydınlanma veya miraç tecrübesi meydana getiren kundaliniyi uyarma ve harekete geçirme gücüne sahip biri olarak kabul edilir. Hattâ onun yokluğunda, Mataji’nin fotoğrafı da aynı etkiyi sağlayabilir. Bundan dolayı kendini Hz. İsa, Hz. Meryem, Peygamberimiz Hz.Muhammed, Hz. Ali, Hz. Fatıma, Guru Nanak, Mahavira, Krisna ve Rama gibi önemli dinî şahsiyetlerin inkarnasyonu olarak gören Mataji’nin bulunmadığı ortamlarda öngörülen hedefe ulaşmak isteyen müritler avuç içleri yukarıya bakacak şekilde onun fotoğrafı önünde oturur. Böylece omuriliğin en ucunda bulunduğuna inanılan ve gizil ruhsal enerji anlamına gelen kundalini enerjisinin uyarıldığı ve altı çakra boyunca yukarı doğru ilerleyerek omuriliğin en üst noktasına çıktığı, bu sırada ılık bir esinti hissedildiği ve tam bir mutluluk ve sükûnet hâli yaşandığı iddia edilir. Bazı kimselerde ise kundalini akışı sağlanamadığı için böyle bir hâl yaşanmaz. Aksine sıkıntı ve acı meydana gelir. Shri Mataji’nin, müritlerin yaşadığı bu sıkıntıları hissettiği ve onlara ruhsal güç aktarmak suretiyle onların enerji akışını düzenlediği ve böylece onları acı ve ızdıraptan kurtardığı kabul edilir. Hattâ müritleri onun, bu enerji aktarımları sayesinde ölümcül hastalıkları bile tedavi ettiğine inanır. Öyleyse nihai aydınlanma veya mutlak huzur için yapılması gereken şey, sadece “müridin kendini tamamen Shri Mataji’ye adamasıdır.” 

Bugün Sahaja Yoga yöntemini öğrenmeye çalışanların çoğu 20-45 yaş arası insanlardan oluşmaktadır. Bunların çoğu gelir düzeyi ülke ortalamasının üzerinde olan kimselerdir. Sahaja Yoga ise ülkenin Batı’ya yönelik yüzünün mâneviyat arayışını temsil etmektedir. İlk dönemlerde hareketin reklâmı daha ziyade arkadaşlık ilişkilerine dayandığı hâlde bu günlerde internet sayfaları ve video tanıtım programları pek çok yeni üyenin katılmasında önemli bir faktördür. Kıdemli üyeler her Pazar haftalık puja/ayine katılmak zorundadır; Puja adı verilen dinî törenlerde topluca dualar okunur ve mantralar söylenir. Ayrıca Shri Mataji’nin resmi yıkanarak üzerinde meditasyon yapılır. Törenden sonra bütün katılımcılar topluca yemek yer ve böylece tören tamamlanmış olur. Kendini tamamen Sahaja Yoga’ya vakfetmiş üyeler ise Shri Mataji’nin de hazır bulunduğu uluslararası toplantılara iştirak eder; hareketin programlarını üyelere ve potansiyel müritlere duyururlar. Ayrıca yıllık Hindistan turu sırasında gerçekleştirilen toplu nikâh törenine de katılırlar. Üyelerden gezi ve organizasyon masrafları için düzenli olarak bağış toplanır. Üyeler istedikleri takdirde hareketten ayrılabilir, ancak hareketten ayrılanlar yeni hayata uyum sağlamakta zorlanırlar.10 

Yoga: Elitlerin İbadet Yolu(!)
Aslında Yoga, Hinduizm’de havassü’l-havas (elitlerin eliti) diye isimlendirebileceğimiz seçkinlere özgü bir ibadet biçimidir. Hatırlamak gerekir ki, söz konusu dinde avamın, elbette daha farklı ibadet ve uygulamaları vardır. Fakat samsara çemberinden kurtulmak ve mutlak kurtuluşa ulaşmak isteyenler için yegâne yol yoga egzersizlerini uygulamaktır. Hinduizm’in dışında Budizm ve Caynizm gibi bölge dinleri için de aynı durum geçerlidir.

Hinduizm’e göre insan için hayatın dört temel gayesi vardır: Dharma, artha, kama ve moksha. Bunlardan ilk üçü bütün Hinduların ortak hedeflerini ifade eder. Dharma, kişinin atalarının yolunu, yani töresini, geleneğini öğrenerek ona uygun hayat tarzını benimsemesidir. Artha ise ferdin başkasına muhtaç olmadan rızkını temin etmesi, kendine ve ailesine yetecek mala ve mülke sahip olması ve bunun için gayret göstermesi demektir. Kama da kişinin zinadan uzak durması ve ailesini kurarak ölümünden sonra adını yaşatacak ve kendisi için hayırlı işler yapacak evlâtlar yetiştirmek için çalışması anlamına gelir. Bunlar Hinduizm’de 50 yaşına kadar olan herkesin ortak hedefidir. 50 yaşına ulaşarak hayatın üçüncü dönemine geçen kişi için ise gerçekleştirilmesi gereken bir tek gaye vardır: O da moksha/mutlak aydınlanmaya veya kurtuluşa ulaşmaktır. 

Ancak şunu da hatırlatmak gerekir ki, bizdeki yoga ve meditasyon merkezlerinde önerilen ve uygulanan yoga egzersizleri, hem hedef hem de muhteva bakımından Hindu yoga uygulamalarından farklıdır. Zîrâ Hinduizm’de yoga, ilk ikisi söz konusu dinin emir ve yasaklarını yerine getirmeyi ifade eden yama ve niyama basamaklarından oluşan sekiz dilimli bir yoldur. Hâlbuki memleketimizdeki birtakım jimnastik ve aerobik hareketlerle süslenmiş yoganın sadece iki basamağı üzerinde durulmaktadır. İlk aşama, rahat oturma alışkanlığı kazanmak/lotus pozisyonunda oturmayı öğrenmek; ikinci aşama ise bu pozisyondayken okunacak mantralar ve uygulanacak nefes tutma egzersizleri sayesinde zihnî konsantrasyonu sağlama iddiasıdır. Aslında bu durum, Hinduizm veya Budizm’den kaynaklanan düşünce ve akımların Batı’nın kapitalist sistemine entegre edilmesinin tipik bir örneğidir. Aynı olay reinkarnasyon, reiki ve meditasyon için de söz konusudur. Başka bir ifadeyle, bütün bu düşünce ve uygulamalar her ne kadar doğu kaynaklı olsalar da Doğu kültüründen ziyade Batı kültürünün etkilerini taşır. Çünkü hammadde Doğu’dan gelse de onları işleyen tezgâhlar Batılıdır. 

TM: Transandantal Meditasyon Tekniği
Transandantal Meditasyon (TM), ruhu derin düşünme sürecinin başlangıcına götüren ve burada bilince dönüştüren bir teknik olarak tanımlanır. Taraftarları gözünde o, basit, doğal, özel çaba gerektirmeyen, kolaylıkla öğrenilen, günde iki kere gözler kapalı şekilde 15–20 dakika süreyle oturularak yapılan bir zihnî yoğunlaşma tekniğidir. Hedefi, aktivite ve üreticiliği, zekâ ve enerjiyi geliştirip arttırmak; zihnin ve bedenin sınırsız potansiyelini harekete geçirmek ve böylece hayatta sağlık, mutluluk ve başarının keyfini çıkarmaktır.11 Antik Veda Bilimi ile modern kişisel gelişim yöntemlerinin başarılı bir harmanlaması olduğu düşünülen TM, bir din, felsefe veya hayat biçimi değildir. Ayrıca kendine özgü bir değerler sistemi, inanç, tapınma, moral eğitim veya terminoloji içermez. TM dinlere karşı hoşgörülü gözükmektedir. Ve onların varlığından yanadır. O, evrensel kabul görmüş, tekrarlanabilen ve doğruluğu her yerde ve zamanda kanıtlanabilen bir tekniktir. Kökleri sulanan bir ağacın yaprakları ve dallarının canlanması gibi bedenimiz de canlılığını ve hareketini “birleşik alan”daki kaynağından alır, dolayısıyla onun harekete geçirilmesi bireyi canlandırır, yorgunluk ve stresten kurtarır.12 Maalesef birçok kişi, bu iddialı ve hayalî hedeflerin peşine düşmüş, bu uğurda hem zamanlarını hem de paralarını heba etmiştir. Bugün dünyada beş milyon civarında taraftarı bulunduğu iddia edilen TM Merkezleri veya diğer adıyla Maharishi Birleşik Alan Teknolojisi Dernekleri ülkemizde de 1966 yılından beri faaliyettedir. Bugün İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Bursa ve Eskişehir’de bulunan TM Merkezlerine yılda toplam on-on beş bin kişinin devam ettiği tahmin edilmektedir.13 

Spritüalistler / Ruhçular
Spritüalistler, Türkiye’de kendilerini din-dışı veya dinler üstü olarak gören grupların en eski ve en etkin olanlarındandır. Önderleri Dr. Bedri Ruhselman’dır. Onun ölümünden sonra karizmatik bir kişiliğe sahip Ergun Arıkdal, Metapsişik Tetkikler ve İlim Derneğinin başına geçmiştir. Onun döneminde hız kazanan yayınlar ve periyodik konferanslar sayesinde hareket popüler hâle gelmiştir. Arıkdal’ın ölümünden sonra öğrencileri, Bilyay Vakfı ve Ruhsal Araştırma Dernekleri adıyla konferans ve yayın faaliyetlerini çeşitlendirerek sürdürmektedirler. Özellikle büyük şehirlerde ve Kıbrıs’ta şubeleri vardır. 

Spritüalistlerin Budizm veya Hinduizm’le doğrudan organik bağları yoktur. Ancak yazılı ve sözlü etkinliklerinde duyular-dışı algılama, hipnoz, medyumluk gibi ruhsal konuların yanı sıra Hint düşüncesinin temel kavramlarından karma ve tekrardoğuş konularına geniş yer verdikleri dikkati çekmektedir. Ayrıca dünyamızın bütün kurumlarıyla yozlaştığını, topyekün insanlığın bencil istek ve fiillerin etkisi altına girdiğini ve bütün bunların son zamanın hazırlığı olduğunu iddia etmeleri de semitik dinlerdeki kıyamet öğretilerini ve Hinduizmdeki kali-yuga ve sonrasında gerçekleşeceği kabul edilen krita-yuga öğretilerini hatırlatmaktadır.14 Bu sebeple onların da, Hint dinlerinin ülkemizde tanınması ve yayılmasına dolaylı biçimde de olsa katkı sağladıkları düşünülebilir.
Dünya Kardeşlik Birliği Mevlâna Yüce Vakfı 

Tıpkı Spiritüalistler gibi yaygın isimleriyle Mevlânacıların veya Prizmacıların da Hint dinleriyle doğrudan bir ilişkisi yoktur. Ancak hareketin kurucusu Vedia Bülent Çorak’ın kendini Mevlâna Celâleddin Rumi’nin inkarnasyonu olarak görmesi ve hareketin gizemli, ezoterik yapısı akla Hint dinlerini getirmektedir. Yunus Emre ve Mustafa Kemal Atatürk gibi önemli şahsiyetlerin, kendi görüşlerini geniş kitlelere yayma ve harekete meşruiyet kazandırma gayesiyle kullanıldığı hatta suiistimal edildiği dikkati çeker. Yoksa bu hareketin, adı geçen şahsiyetlerin insanî felsefeleriyle bir ilgisi yoktur. Gerçekte bu hareket, Batı’da onlarca örneğine rastladığımız Yeniçağ Hareketlerinin Türkiye versiyonu olarak görülebilir. Ülkemizde çoğunluğu İstanbul, İzmir, Bursa ve Antalya’da olmak üzere on bin civarında taraftarı olduğu tahmin edilmektedir. 

Sonuç
Bütün bu akımların ortak iddiası, insanı ruhî bakımdan güçlendirerek, onu yeni döneme/çağa hazırlamaktır. Ruhçu derneklerde ve Dünya Kardeşlik Birliği’nde daha açık görülen bu düşünce, aslında Batıdaki Yehova Şahitleri gibi akımların binyılcı düşüncelerinin doğu kavram ve uygulamalarıyla süslenmiş bir versiyonu olarak düşünülebilir. Reiki, TM ve ülkemizde Sağlıklı Yaşam Dernekleri adıyla da faaliyet gösteren Sahaja Yoga ile Feng-shui gibi akımlar ise Batı’daki kişisel gelişim ve şifacı arayışlar veya çağdaş(!), çevreci ve feminist akımları hatırlatmaktadır. 

Yazının giriş cümlelerinde de ifade edildiği gibi söz konusu düşünce ve uygulamaları yaymak için kullanılan ilginç pazarlama teknikleri ve reklâm cümlelerindeki çekicilik kadar kullandıkları rasyonel ve hümanist söylem, bu akımların Batı’da ve Türkiye’de yayılmasında en önemli etkendir. Buna ilâveten, farklı olana ve bilinmeye karşı duyulan merak da bu yönelişlerdeki başka bir faktör olarak zikredilebilir. Bilhassa özel oturumlarda terennüm edilen ve kendilerine birçok gizem atfedilen mantralar veya şarkılar, çok fazla konuşan ve neredeyse kendisini dinleyecek zamanı olmayan günümüz insanının ilgisini çekmektedir diye düşünülebilir. Ancak hiçbir zaman unutmamak gerekir ki, bütün bu süreçler, insanların kendi kültürlerine yabancılaşması ve yabancı kültürlerin çekim alanına girmeleriyle sonuçlanmaktadır. 

Yine, böyle toplulukların üyeleri arasında yakın ve sıcak ilişkiler söz konusudur. Ayrıca geleneksel lider-taraftar ilişkisi veya mürşit-mürit ilişkisi terkedilmiş, onun yerini bir çeşit doktor-hasta ilişkisi almıştır. Bu durum, modern şehirlerde kalabalıklar içinde yalnızlık çeken, derdini paylaşacak bir dost bulamadığı için bunalıma giren pek çok kimsenin bu akımlara kapılmasına yol açmaktadır. Dahası, sıkı rekâbet ortamında yaşayan, sürekli birileriyle yarışan ve bu hengâmede kendini dinleyecek ve gerektiğinde yardımcı olacak bir dost bulamayan her insan, böyle büyülü ve dinî hareketlerin üyesi olmaya adaydır. Son yıllarda hızlı sosyo-kültürel değişim yaşayan ülkemizin, böyle sosyal oluşumlar için oldukça mümbit bir ortam olduğu da unutulmamalıdır.
İslâm dini ve kurumlarının son yıllarda sürekli terör ve şiddet olaylarıyla birlikte anılır olması, irtica vs. gibi psikolojik baskılar ve din konusundaki sonu gelmeyen tartışmalar da, metafizik ve ruhî tatmin arayışındaki insanların İslâm dininde bu itminan ve huzuru bulacağı yerde böyle hareketlere yönelmesine yol açmıştır. Dahası, bu toplulukların kendilerini bir çeşit seçkinler veya aydınlar grubu olarak tanımlaması, pek çok insanda var olan sıradanlıktan kurtulma ve elitler arasına katılma arzusunu tatmin eder görünmektedir. Böyle kimseler kendilerini ya çölde aradığı suyu bulan bir yolcu gibi görmekte, ya da kendisini içinde yaşadığı toplumun diğer fertlerinin aksine, toplum ve çevre konularına duyarlı, dünyamızın hem bugünü hem de yarınını düşünen sıradışı seçkin bir kişi olarak algılamaktadır. 

Son olarak, yeni din görünümlü hareketler, bilhassa gençlerin hareketlerini sınırlamayan, öğretilerini onların anlayabileceği bir dilde ifade eden özgürlükçü akımlar olarak görülmektedir. Bilhassa İslâm dininin doğru bir şekilde tebliğ ve temsili ile insanlara anlatılmaması, söylemimizin güncelleştirilmesi konusunda sıkıntılar yaşandığı ve genç nesillerin çoğu zaman göz ardı edildiği hatırlanacak olursa, bunun, özellikle genç, eğitimli ve nispeten üst gelir grubundaki insanlar arasında zikredilen hareketlerin cazibesini artırdığı söylenebilir.

* Dokuz Eylül Üniv. İlâhiyat Fak. Öğrt. Üyesi
iyitik@yeniumit.com.tr

Dipnotlar
1. Erich Fromm, Psikanaliz ve Din, Çev. Aydın Arıtan, İstanbul-1996, s.66-68
2. Muhammed Arkoun, İslam Üzerine Düşünceler, Çev. Hakan Yücel, Metis Yayınları, 1999-İstanbul s. 84-85.
3. Milliyet Gazetesi, 19 Kasım 2003, Çarşamba.
4. James E. Dittes, Hristiyan Misyonu ve Türk İslâmlığı, çev. Turhan Yörükân, Ankara-1957, s.14-21
5. Çakra, Sanskritçede tekerlek anlamına gelen bir kelimedir. Ancak geleneksel yoga öğretisinde vücutta varlığı kabul edilen enerji merkezleri anlamına gelir. Bu enerji merkezleri kuyruk sokumundan beyine kadar omurilik üzerinde mevcut olup yedi adettir. Taç çakrası adı verilen enerji merkezinin kafatasının en üst noktasında bulunduğu ve beyin, sinir sistemi ve epifiz bezini etkilediği kabul edilir. Diğer çakralar ise şunlardır: 1) Kuyruk sokumunda bulunan, cinsel organlar üzerinde etkili muladhara çakrası 2) Göbeğin alt kısmında yer alan, karaciğer, dalak ve bağırsaklar üzerinde etkili olduğu kabul edilen sıvadistana çakrası 3) Göbeğin iki parmak üzerinde bulunan, manipura çakrası 4) Gövdenin ortasında, iki göğüs arasında bulunan anahata çakrası 5) Gırtlakta bulunan vishouddha çakrası 6) Alında, iki kaşın ortasında yer alan Ajna-çakra’dır. Bkz. Müheyya İzer, Çağdaş Yoga, Dharma Yayınları, İstanbul, 2003, s. 26-27. 
6. Bkz. Esin Ateş-Rüya Ateş, Geleceğimiz Ellerimizin Arasında Reiki ile Türkiye’de Büyük Dönüşüm, II. Baskı, Dharma Yayınları, 2002-İst., 13-14; www.petekkitamura.com
7. www.asunam.com/life_of_mikao_usui_htm
8. Levent Cantek, Milliyet Gazetesi, 19 Kasım 2003 
9. Seda Ercan-Şirzat Bilallar, “Diskotekte Üç Gün Üç Gece” Gizli Ayin”, Flaş Yaşam, Mart-2000
10. Eilen Berker, New Religious Movements: A Practical Introduction, London, 1992, s. 207-209
11. Robert Roth, TM Transandantal Meditasyon Tekniği, Çev, Deniz YILMAZ, İstanbu 1997, s. 11,16
12. Robert Roth, age, s. 11-17
13. http://www.maharishi.org.tr 
14. Ergün Arıkdal, Değişime Doğru, İst.1996, s.117–125
 

Kur'an'da Peygamber Efendimiz'e (S.A.S) Emredilen / Öğretilen Duâlar

Duâ; “Bana duâ edin, duânıza icâbet edeyim..” (Mü’min Suresi, 60) buyuran Rabbimizin bir emridir. “Duâ ibadettir.”1, “Duâ ibâdetin özüdür.”2 ve “Duâ, dinin direği, semâvât ve arzın nûru ve mü’minin silâhıdır.”3buyuran Peygamber Efendimiz'in de sünnetidir. Allah’ın emrini tam olarak yerine getirmek ve Efendiler Efendisinin sünnetini lâyıkıyla îfâ etmek için duâlarda öncelikli olarak nelerin okunacağı önemlidir.

Allah’ı zikir ve duâlarda öncelikle okunması gerekenler; Kur’ân’da ve Peygamber Efendimiz’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) duâları arasında zikredilen duâlardır. Zira Kur’ân-ı Kerîm’in duâ konusu üzerinde ısrarla durması ve yapılacak duâları Efendimiz’e bizzat emretmesi/öğretmesi, konunun önemini göstermektedir.

Kur’ân-ı Kerîm’de, Peygamber Efendimizin (sallallâhu aleyhi ve sellem) pek çok duâları zikredilmiştir. Bu duâların çoğu “قُلْ” (kul), yani “de ki” ifâdesiyle başlamaktadır. Bu ifâde tarzından anlaşılıyor ki: Bütün insanlığa rehber olan Peygamberimizin (sallallâhu aleyhi ve sellem) muallimi Cenâb-ı Hak’tır. Âyette belirtildiği gibi: “O kendi hevâsından konuşmaz, ancak kendisine vahyedileni söyler.” (Necm, 53/3-4) Bu duâların bazılarının başında da “قُلْ” (kul), yani “de ki” lafzı yoktur. Ama sözün gelişinden, böyle duâ etme emredilmekte veya bir duâ öğretilmektedir.

Rasûlullah’a bu duâların emredilmesi, aynı zamanda O’nun ümmetine de emirdir. Yani, O’nun (sallallâhu aleyhi ve sellem) şahsında ümmete bu şekilde duâ etmeleri gerektiği hususunda ders verilmektedir. Zira O Zât (sallallâhu aleyhi ve sellem), “üsve-i hasene”dir. Yani, en güzel örnektir, model insandır.

Biz bu duâları zikrederken herkes doğrudan okuyup duâ edebilsin diye başlarındaki “قُلْ” (kul), yani “de ki” lafzını tekrar etmeyeceğiz. Şimdi Yüce Allah’ın Rasûlü’ne emrettiği/öğrettiği duâlardan bazılarını görelim:

1. Tevekkül Duâsı

Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem), ilk muhatapları olan müşrik Mekke halkını İslam’a davet etmiş, onların Müslüman olması için her türlü gayreti sarfetmiş, çoğunluk kabul etmeyince de çok üzülmüştür. Bunun üzerine Yüce Allah da, peygamberini teselli etmiş, görevinin sadece tebliğ etmek olduğunu Kur’ân’da defalarca kendisine bildirmiş, iman etmekten yüz çevirirlerse şöyle duâ etmesini emretmiştir:

حَسْبِيَ اللهُ لَا إِلٰهَ إِلاَّ هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ

وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ

“Allah bana yeter. O’ndan başka ilah yoktur. Ben yalnız O’na tevekkül ederim. Çünkü O, büyük Arş’ın, muazzam hükümranlığın sahibidir.” (Tevbe, 9/129)

Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) şöyle buyurmuştur: “Kim her gün sabah akşam yedişer defa:

حَسْبِيَ اللهُ لَا إِلهَ إِلاَّ هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُـوَ رَبُّ الْعَـرْشِ الْعَـظِـيـم

“Allah bana yeter, O’ndan başka ilâh yoktur. O’na tevekkül ettim; O, Arş-ı Azîm’in Rabbi’dir.” diye duâ ederse, ister sâdık olarak okusun, isterse kâzib olarak okusun, onu üzen dünya ve âhiret her ihtiyacında Cenab-ı Allah ona kafîdir.”4

Hadisteki ‘sâdık’ kaydıyla alâkalı olarak Sünen-i Ebî Dâvûd’un şerhi Avnü’l-Ma’bûd’da “o kelimelerin mânâsına tam bir yakînle inanarak, samimî ve ihlâslı olarak okursa”; ‘kâzib’ kelimesiyle ilgili olarak da “ihlâslı kimseler gibi tam duyarak değil de bir âdet olarak tekrarlayarak okursa” yorumları yapılmıştır. ‘Allah ona kafîdir’ den murad da “Allah o kimseyi her türlü yorgunluktan, kederden ve tasadan kurtarır; ona dünya gamı vermez.” şeklinde açıklanmıştır. Doğrusunu Allah bilir.5

2. Kâfirlere Karşı Yardım Talebi Duâsı

رَبِّ احْكُمْ ‎بِالْحَقِّ وَرَبُّنَا الرَّحْمَنُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ

“Ya Rabbi, adaletle hükmünü ver! Rabbimiz rahmandır, sizin bunca isnad ve iftiralarınıza karşı yegâne müsteândır (kendisinden yardım istenilendir).” (Enbiyâ, 21/112)

Kâfirler İslâm’ın köpük gibi sönüp gitmesini gözlüyorlardı. Onların bu beklentilerine, bu isnatlarına karşı Rasûlullah Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) Cenab-ı Allah’ın yardımını ümitle bekliyordu.

Muhtemel ikinci mânaya göre kâfirler Kur’ân hakkında iftiralarda bulunarak “şiir, büyü, efsâne” diyorlardı. Allah Rasûlü (sallallâhu aleyhi ve sellem) onların bu iftiralarına karşı Kur’ân’ı gâlip kılması için Allah’a yöneliyordu.

İslâm aleyhinde, benzeri propagandalara mâruz kalan dünyanın dört bir tarafındaki mü’minlerin yapacakları niyazlardan biri de bu olmalıdır.6

3. İlim Talebi Duâsı

رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا

“Ya Rabbi! Benim ilmimi artır.” (Tâhâ, 20/114)

Her bir Müslüman, ilminin, bilgisinin attırılması için bu duâyı okuyabilir. Fakat özellikle ilimle meşgul olanlar ve öğrenciler bu duâyı ezberleyip, kabul edileceğini ümitle ve ihlaslı bir şekilde okuyabilirler. Öğrenciler veya sınava girenler, sınav öncesi, zihin açıklığı ve başarı için bu duâ ile duâ edebilirler.

Âyette kastedilen ilimden maksat, günümüzde kullanılan şekliyle dar anlamdaki bilim değil; zâhirî bilgi, bâtınî mârifet, daha ötesi muhabbet ve onun da ötesi aşk u iştiyak olan ilimdir. Dolayısıyla Cenâb-ı Hakk’ın Nebiyy-i Ekrem’e (sallallâhu aleyhi ve sellem) hitaben buyurduğu: وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا “Yâ Rabbi! Benim ilmimi artır, de!” ifadesinde geçen ilim, mücerret olarak mâhiyet-i eşyayı bilme değil, irfana dönüşen, vicdan kültürüne uzanan, muhabbetullah’ı netice veren, aşk u şevk derinliğine ulaşan bir kavramdır. Evet, insan, fizik, kimya, astronomi, antropoloji, zooloji gibi ilimlerle meşgul olurken, yanlış yorumlara düşmeme adına, yanıltmayan rehber konumunda bulunan Kur’ân-ı Mu’cizü’l-Beyan’a her zaman müracaat etmelidir. Böylece ilimlerin dili doğru anlaşılabilecek, o ilimlerin ifade ve işaret ettiği Zât da daha iyi tanınıp daha çok sevilecektir.

Cenâb-ı Hak, Peygamber Efendimiz’e (sallallâhu aleyhi ve sellem) ilmin dışında herhangi bir şeyi kendisine artırması için duâ etmesini emretmemiştir. Çünkü ilim bitip tükenmeyen bir hazinedir. Sadece sahibine değil başka insanlara ve hatta bütün canlılara da fayda verir. Hak ile bâtılı ayırmanın en önemli vasıtası ilimdir. İlmin artması insana bir yük değil, tam aksine onu yücelten bir fazîlettir. İnsanın ilmi ve bilgisi arttıkça tevâzuu da artar; kişi birtakım kuruntulardan kurtulur; gerçeği anlar ve iyi bir insan olmaya elinden geldiğince özen gösterir. İlmin zıddı olan cehâlet, bilgisizlik ise şiddetle kınanır.

Bu âyetin iniş sebebiyle ilgili olarak Abdullah b. Abbas şöyle demiştir: “Cebrâîl, Kur’an’dan bir şey indirip Rasûlullah’a âyeti okuduğunda O da hemen onunla beraber okur, ezberlemeden önce Cibrîl geri dönecek diye korkardı. Allah Teâlâ bunun üzerine bu ve benzeri âyetleri indirdi ve onun sıkıntıya düşmemesini, vahyi alırken acele etmemesini emretti. Ayrıca kendisinden, ilmini artırmasını dilemesini istedi.”7

4. Şeytanların Vesveselerinden Allah’a Sığınma Duâsı

رَبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّيَاطِينِ

وَأَعُوذُ بِكَ رَبِّ أَنْ يَحْضُرُونِ

“Ya Rabbi! Şeytanların vesveselerinden, onların yanımda bulunmalarından Sana sığınırım!” (Mü’minûn, 23/97-98)

Allah Teâlâ, şeytanların şerrinden hepimizi muhâfaza buyursun. Çünkü âyette “Şeytan” değil de “şeyâtîn” deniliyor; yani, bir tane değil, pek çok şeytandan, onun avanesinden, dost ve yardımcılarından Kendisine sığınmamızı emir buyuruyor. Nâs Sûresi’nde de “O şeytan, cinlerden de olur, insanlardan da.” diyerek cinler arasında olduğu gibi insanlar arasında da şeytan fıtratlı, şeytanın yardımcısı kimseler bulunduğunu haber veriyor. Öyleyse günde bin defa “Rabbi eûzü bike min hemezâti’ş-şeyâtîn ve eûzü bike Rabbi en yahdurûn” (Ya Rabbi, şeytanların vesveselerinden, onların başıma üşüşmelerinden sana sığınırım!) desek yine de az söylemiş oluruz. Çünkü şeytan çok hîle ve oyun biliyor. Hiç kimse onun oynadığı satrançta galip gelemez; fakat Allah’ın inayeti olursa şeytanın eli kolu bağlanır. Zira o sadece insanların gönlüne vesvese tohumları atar ve şerre sebebiyet verir. Ama işin hâlıkı, yaratıcısı o değildir. Zira hayrı da şerri de, nûru da karanlığı da yaratan Allah’tır.

5. Rahmet ve Mağfiret Talebi Duâsı

رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِم۪ينَ

“Ya Rabbi, Sen bizi affet, Sen bize merhamet et. Zira merhamet edenlerin en hayırlısı Sensin Sen!” (Mü’minûn, 23/118)

Her bir Müslümanın, Allah’ın rahmet ve mağfiretine ihtiyacı olduğuna göre, bu duâyı da devamlı okumalıyız.

6. Bir Şehre veya Bir Mekâna Girerken Okunacak Duâ

Mekke’de Allah Rasûlü’ne ve beraberindeki inananlara yapılan işkenceler artmış ve: “Bir vakit de o kâfirler senin elini kolunu bağlayıp zindana mı atsınlar yahut öldürsünler mi yahut seni ülke dışına mı sürsünler diye birtakım tuzaklar planlıyorlardı.” (Enfâl, 8/30) âyetinde de bildirildiği gibi, Peygamber Efendimizi (sallallâhu aleyhi ve sellem) öldürme planları yapmaya başlamışlardı. Yüce Allah, Mekkelilerin Peygamberimizi öldürmelerini sonra da helâk olmalarını irâde etmediği için Rasûl-i Ekrem’e (sallallâhu aleyhi ve sellem) Mekke’den Medîne’ye hicret etme emri verdi ve İbni Abbas’ın bildirdiğine göre şu âyet/duâ nâzil oldu:8

رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ

وَاجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَانًا نَصِيرًا

“Rabbim! Gireceğim yere doğrulukla girmeye, çıkacağım yerden doğrulukla çıkmaya beni muvaffak eyle ve Kendi katından beni destekleyecek kuvvetli bir delil ver bana!.” (İsrâ, 17/80)

Zikrettiğimiz rivâyetlerden hareketle tefsirlerde genellikle âyetteki “giriş” ile Rasûlullah Efendimizin (sallallâhu aleyhi ve sellem) hicret sırasında Medine’ye girişinin, “çıkış” ile de Mekke’den çıkışının kastedildiği belirtilmektedir.

Bununla birlikte âyette daha genel olarak insanın bir yere girerken veya çıkarken, bir işe başlarken veya bitirirken daima her şeyin iyi ve düzgün gitmesi, dürüstçe yapılması, sonucunun hayır doğurması için çabalaması; niyetinin ve gönlünün bu yönde olması; ayrıca bunun için duâ edip Allah’tan iyilik yönündeki çabalarında yardım dilemesi gerektiğine işaret edildiği de düşünülebilir.

Bu âyet, Yüce Allah’ın elçisine öğrettiği bir duâdır. Allah Rasûlü (sallallâhu aleyhi ve sellem) böyle duâ edecek ve ümmetine Allah’a nasıl yalvaracaklarını, nasıl yöneleceklerini öğretecektir. Bir yere girerken ve bir yerden çıkarken doğruluk ilkesinden şaşmamaya ilişkin bir duâdır bu. Bütün bir yolculuğun hepsini kuşatmaktadır. Başlangıcını ve bitiş noktasını, başını ve sonunu, başı ve sonu arasında geçen her aşamasını kapsamaktadır.

7. Helâk Olacak Kavimle Birlikte Bulunmama Duâsı

Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem), davetine icâbet etmeyen, etmemekle beraber kendisine ve inananlara eziyet edenleri Allah’ın helâk edebileceği ihtimalinden hareketle, “Ya Rabbi, eğer onlara vaat edilen o azabı bana göstereceksen”:

رَبِّ فَلاَ تَجْعَلْنِي فِي الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ

“Beni o zâlimler güruhu içinde bırakma!” (Mü’mi­nûn, 23/93-94) diye duâ etmiştir.

Bizler de dünyanın herhangi bir yerinde, istemeyerek de olsa zâlim kimselerle aynı mekânda bulunabiliriz. Cenâb-ı Hakk’ın o kimseleri helâk etmeyi murat ettiğinde, onlarla birlikle helâk olmamak için bu duâyı okuyabiliriz.

8. Mülk ve İzzet İsteme Duâsı

اللّٰهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشآَءُۘ

وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشآَءُ

وَتُعِزُّ مَنْ تَشآَءُ

وَتُذِلُّ مَنْ تَشآَءُۘ

بِيَدِكَ الْخَيْرُۘ

إِنَّكَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ

“Ey mülk ve hâkimiyet sahibi Allah’ım! Sen mülkü dilediğine verir, dilediğinden onu çeker alırsın. Dilediğini azîz, dilediğini zelîl kılarsın. Her türlü hayır yalnız Senin elindedir. Sen elbette her şeye kadirsin.” (Âl-i İmrân, 3/26)

Bu duâyı yapan bir mü’min sanki şöyle duâ etmiş oluyor: “Allah’ım! Sen mülkün sahibisin, Sen mülkü dilediğine verir, dilediğinden onu çeker alırsın. Dilediğini azîz, dilediğini zelîl kılarsın. Her türlü hayır yalnız Senin elindedir. Sen elbette her şeye kâdirsin. Öyleyse Allah’ım, o mülkünden bana da ver, verdiğini de geri alma. Allah’ım beni azîz kıl, beni zelîl kılma, çünkü her türlü hayır yalnız Senin elindedir. Sen elbette her şeye kâdirsin.”

Allah Tealâ, Rasûlü’ne (sallallâhu aleyhi ve sellem) Mekke’nin fethini nasîb edip de Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) ümmetine Rum ve Fars hükümranlıklarını vaat edince münâfıklar ve Yahudiler: “Heyhat, heyhat! İran ve Rum’ların hükümranlığı nerede Muhammed nerede! Onlar Muhammed’in hükümranlığı altına girmeyecek kadar güçlü ve sağlam. Mekke ve Medine Muhammed’e yetmemiş mi ki Rum ve İran mülküne tamah ediyor?” dediler de Allah Teâlâ bu âyet-i kerimeyi indirdi.9

Bu âyetin iniş sebebi ile ilgili olarak şöyle bir hâdise de rivâyet edilmiştir: Ahzab (Hendek Savaşı) senesinde Rasûlullah (sallallâhu aleyhi ve sellem), kazılacak hendeği belirlemiş, Medine halkından her on kişiye kırk arşınlık yer göstermişti. Amr b. Afv, Selmân-ı Fârisî, Huzeyfe, Nu’man b. Mukrin ve Ensardan altı kişi kendilerine verilen kırk arşınlık sahada çalışıyorlardı. Kazarlarken hendeğin orta yerinde büyük bir kaya çıktı. Kayayı kırmaya uğraşırlarken demir külünkler kırıldı. Çok çalıştılar, taşı kıramadılar, ondan çok az bir şey koparabildiler. Selman’a: “Çık Rasûlullah’a durumu haber ver, ne emrediyorsa öğren gel.” dediler. Selman gitti, durumu kendisine arzetti. Râsûl-i Ekrem, Selman ile beraber hendeğe indi, diğer dokuz kişi de orada idiler. Peygamber Efendimiz, (sallallâhu aleyhi ve sellem) Selman’ın elinden külüngü aldı, taşa vurdu, taş çatladı ve öyle bir kıvılcım çıktı ki, karanlık bir odadaki kandil gibi etrafı aydınlattı. Allah Rasûlü tekbir getirdi, oradakiler de tekbir getirdiler. İkinci bir darbe daha indirdi, öyle bir şimşek daha çaktı ve yine öyle bir tekbir aldılar, üçüncü bir darbe daha vurdu, taşı parçaladı ve yine öyle bir şimşek daha çaktı. Aynı şekilde bir tekbir daha getirdiler. Sonra Selman’ın elini tutup hendekten çıktı. Selman, “Anam, babam sana feda olsun yâ Rasûlallah! Hiç görmediğim bir şey gördüm.” dedi. Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem), oradakilere dönerek. “Bakınız Selman ne söylüyor?” dedi. Onlar da, “Evet yâ Rasûlallah.” dediler. Buyurdu ki: “İlk darbeyi vurdum, gördüğünüz gibi bir şimşek çaktı, bundan bana Hîre’nin kasırları (köşkleri) ve Kisrâ’nın Medâin şehri aydınlandı, Cibrîl de bana haber verdi ki, ümmetim bunlara muhakkak gâlip gelecek. Sonra ikinci darbeyi vurdum, gördüğünüz gibi yine şimşek çaktı, bundan da bana Rum diyarının kırmızı köşkleri aydınlandı, Cibrîl bana haber verdi ki, ümmetim bunlara muhakkak galip gelecek. Sonra üçüncü darbeyi vurdum, gördüğünüz şimşek çaktı, bundan da bana San’a’nın köşkleri aydınlandı. Cibrîl de haber verdi ki, ümmetim muhakkak bunlara galebe edecektir. Müjdeler olsun!”

Bunun üzerine Müslümanlar çok sevindiler ve: “Elhamdülillah, bu doğru bir vaattir. Kazıdan sonra bize büyük bir yardım vaat olunuyor.” dediler. Münâfıklar ise, “Ne acaip insanlarsınız, Muhammed sizi boş ümitlere düşürüyor, asılsız vaatlerde bulunuyor, Medine’den Hîre ve Rum kralının şehirlerinin köşklerini gördüğünü ve bunların sizce fetholunacağını söylüyor, hâlbuki savaşa çıkmaya bile gücünüz yetmiyor da korkunuzdan hendek kazıyorsunuz.” dediler ki, Ahzab Sûresi’nde “O vakit münâfıklarla kalplerinde hastalık olanlar diyorlardı ki, Allah’ın ve Rasûlünün bize vaat ettiği şeyler boş şeylerdir.” (Ahzab, 33/12) âyeti bu olay hakkında nâzil olmuştu. Âl-i İmrân Sûresi’nin قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ diye başlayan 26 ve ondan sonraki 27. âyetin de o zamanlar veya biraz önce zikrettiğimiz üzere Mekke fethinden sonra nâzil olduğu rivayet edilmiştir.10

Bu âyetlerin fazîletleri hakkında birçok hadîs rivâyet edilmiştir. Bunlardan biri Ebû Eyyûb el-Ensârî’den ve Hz. Ali’den rivâyet olunduğu üzere, Rasûlullah Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) buyurmuştur ki: Yüce Allah Fâtiha Sûresi, Âyetü’l-Kürsî, Âl-i İmrân’daki “Şehidallahu ennehû… (17. âyet) ve قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ diye başlayan 26 ve 27. âyetleri indirmek isteyince, bu âyetler aralarında hiç bir perde bulunmaksızın Allah’ın arşına yapışarak: “Yâ Rabbi! Bizi yeryüzüne ve sana isyankâr olanlara mı indiriyorsun?” dediler. Allah Teâlâ da: “Ahdim olsun, sizi her namazın arkasında okuyan herhangi bir kimsenin kusurlarına bakmayarak makamını Cennet kılacağım, onu kutsal huzurda iskân edeceğim, her gün kendisine yetmiş kere nazar edeceğim ve yetmiş türlü ihtiyacını yerine getireceğim ki, bunun en aşağısı mağfirettir. Ve onu her bir din düşmanından, hasetçinin şerrinden koruyacağım ve mağfiret eyleyeceğim.” buyurdu.11

Resûlullah Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem), Muâz ibni Cebel’e: “Sana bir duâ öğreteyim de onunla duâ ettiğin takdirde üzerinde dağ kadar borç olsa, Allah sana ödeme fırsatı verir, dedi ve şu duâyı okudu:12

اَللّٰهُـمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَـاءُ وَتـَـنْـزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَـاءُ وَتـُعِزُّ مَنْ تَشَـــاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تشَـــاءُ بـِـيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَـْيءٍ قَدِيـــرٌ رَحْمنَ الدُّنْيَا وَاْلاخِرَةِ تُعْطِيهِمَا مَنْ تَشَـــاءُ وَتَمْنَعُهُمَا مَنْ تَشَـاءُ اِرْحَمْنِي رَحْمَةً تُغْنِينِي بِهَا عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِوَاكَ

“Ey mülk ve hâkimiyet sahibi Allah’ım! Sen mülkü dilediğine verir, dilediğinden onu çeker alırsın. Dilediğini aziz dilediğini, zelil kılarsın. Her türlü hayır yalnız Senin elindedir. Sen elbette her şeye kâdirsin.” (Âl-i İmrân, 3/26)

Ey dünya ve ahiretin Rahmânı! Dünya ve ahireti dilediğine verir, dilediğinden de men edersin. Senden başkalarının merhametine ihtiyaç bırakmayacak bir rahmetle bana merhamet et!”

Her yönüyle inananlar için örnek olan Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem), Kur’ân-ı Kerim’de kendisine emredilen/öğretilen duâlar cihetiyle de üsve-i hasenedir. O’na (sallallâhu aleyhi ve sellem) öğretilen duâları bizler de ezberleyip her zaman okuyabiliriz. Allah’ın, Rasûlüne öğrettiği bu duâlar, müstecap (kabul edilen) duâların başında gelmektedir. Mademki Yüce Rabbimiz, kendisinden nelerin isteneceğini ve hangi üslupla isteneceğini Peygamber Efendimiz’e öğretmiş, bizler de aynı şekilde duâ edersek, O’nun duâlarını kabul ettiği gibi inşallah bizim duâlarımızı da kabul edecektir.

Dipnotlar

1. Tirmizî, Daâvât 2; İbn Mâce, Duâ 1; Müsned, Beyrut 1985, IV, 267, 271, 276.

2. Tirmizî, Daavât 1; Ebû Dâvûd, Salât 358.

3. Kenzu’l- Ummâl, II, 62.

4. Ebû Dâvûd, Edeb, 110; Nevevi, el-Ezkâr, Çağrı yay., İstanbul 1986, s. 79.

5. Ebu’t-Tîb Muhammed Şemsü’l-Hak el-Azîmâbâdî, Avnu’l-Ma’bûd, Medine-i Münevvere 1969, 13/426-427.

6. Bkz. Suat Yıldırım, Kur’ân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli, Enbiyâ Sûresi 112. âyetin açıklaması.

7. Suyûtî, Lübâbü’n-Nukûl, Beyrût 1990, s.147 (Tâhâ Sûresi 114. âyet); Taberî, Tâhâ Sûresi 114. âyetin tefsiri.

8. Tirmizî, Tefsîru’l-Kur’ân, 17/9, hadis no: 3139; Ahmed ibni Hanbel, Müsned, 1,223; Vâhidî, Esbâbu’n-Nüzûl, Demâm 1991; s. 291; Suyûtî, Lübâbü’n-Nukûl, s.139.

9. Vâhidî, Esbâbü’n-Nüzûl, s. 100.

10. Semerkandî; Sa’lebî; Beydâvî; Râzî, Âl-i İmrân 26. âyetin tefsiri.

11. Sa’lebî; Sem’ânî; Kurtûbî, Âl-i İmrân Sûresi 26. âyetin tefsiri.

12. Taberanî, Mucemu’s-Sağîr, Beyrut 1983, 1/202.


.

Ahlâk ve Âdâb Sûresi Hucurât

Rabbimiz’e, Peygamber Efendimiz’e, anne-babamıza, âlimlere, Hak dostlarına, Hak yolunda olan idarecilere, bütün vatandaşlara ve hatta bir manâda bütün insanlığa karşı saygı ve edep çerçevesinde hareket etmemiz Müslüman olmamızın gereğidir.

Hucurât Sûresi, Medine’de nâzil olmuştur. On sekiz âyettir.

Peygamberimiz’in (sallallahu aleyhi ve sellem) evi, Arapçada “hücre (çoğulu hucurât)” kelimesiyle ifade edilen dokuz odadan oluşmakta idi. Sûrenin 4. âyetinde bu kelime geçtiği için sûreye “Hucurât Sûresi” denilmiştir.

Sûredeki emir ve hükümlerden, Hucurât Sûresi’nin Medine döneminin son zamanlarında nâzil olduğu anlaşılmaktadır.1

Sûrenin Muhtevâsı

Hucurât Sûresi; müminlerin şânına ve adına lâyık olan edep ve terbiye esaslarını ihtiva eder. Hattâ bazı müfessirler bu sûreye “Ahlâk ve Âdâb Sûresi”2 demişlerdir. Çünkü bu mübarek sûre, toplum hayatında Müslüman ferdin davranışlarını düzenlemeye dair ahlâkî hükümleri en yoğun tarzda kapsar. Allah’ın dinine, Rasûlü’ne, O’nun yanında konuşma âdabına, dedikodulara kulak asmamaya, duyulan haberi tahkik etmeye, küskünlerin arasını bulmaya, alay ve hakaret etmemeye, sûizandan sakınmaya, gıybetten kaçınmaya, tecessüs etmemeye, yani gizli halleri araştırmamaya, ırkçılıktan kaçınmaya, ihlâsa önem vermeye dair âyetler ihtiva eder:

1. İlk beş âyette; Müslümanların Allah ve Peygamberi hakkında göz önünde bulundurup takınmaları gereken edep ve saygı anlatılmaktadır. Sahâbenin (radıyallahu anhum), Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) ile konuştuklarında, O’nun yüce makamına ve şerefli mevkiine saygı göstermek için seslerini kısmaları gerekmektedir. Çünkü O, sıradan insanlar gibi değildir. Aksine O, Allah’ın Resûlü’dür. Müminlere düşen, O’nunla (sallallahu aleyhi ve sellem) konuştukları zaman, saygı ve edeple davranmaları, vefatından sonra da Sünnet’ine saygı göstermeleridir.

2. Önemli haberlerin araştırılması, gerçek olup olmadığının soruşturulması, bu yapılmadan harekete geçilmesinin uygun olmayacağı ihtar edilmektedir. Herhangi bir kişi, topluluk veya millet hakkında bir haber alınmış ise, haberin kaynağının delilleriyle incelenmesi, haberi getiren kişi güvenilir değilse, harekete geçmeden önce haberin doğru olup olmadığının iyice incelenmesi gerektiği tavsiye edilmektedir. (6. âyet)

3. Müslümanlardan iki grubun, -farklı içtihat veya başka bir sebepten dolayı- savaşması halinde diğer Müslümanların bu konuda tutumlarının nasıl olması gerektiği açıklanmakta ve Müslümanların kardeş oldukları hatırlatılmaktadır. Arkasından da, sosyal hayatı temelinden sarsan ve Müslümanlar arasındaki münasebetleri bozup zedeleyen kötülüklerden Müslümanların sakınması gerektiğini ısrarla ve te’kitle vurgulayan emirler gelmektedir. (9-10. âyetler)

4. Alay etmenin, birbirini kötülemenin, kötü lâkaplar takmanın, kötü zanlarda bulunmanın, başkalarının durumunu ve hayatlarının gizli yönlerini araştırıp soruşturmanın, insanları arkasından çekiştirmenin -ki bunlar bizâtihî günah olan ve toplum düzenini bozan şeylerdir- haram olduğunu teker teker sayarak bildirmektedir. (11-12. Âyetler)

5. Bütün insanlığı felâkete sürükleyen, dünya çapında huzursuzluğa sebep olan ırk ve soy imtiyazlarına darbe indirmektedir. Yüce Allah bütün insanların bir anne-babadan yaratıldığını, millet ve kabilelere ayrılmalarının ise, övünmeleri için değil, tanışmaları için olduğunu bildirmiştir. Bir insanın diğer insanlara, takvâ ve ahlâkî değerler dışında bir üstünlüğünün olamayacağını, aksi bir iddianın sağlam bir temelinin bulunmadığını insan mantığına yerleştirmektedir. (13.âyet)

6. İman davasının sadece dille değil; kalblerde Allah (celle celâluhu) ve Resûlü’ne (sallallahu aleyhi ve sellem) sağlam bir imanla, Allah’ın emirlerini uygulamaya devam etmek, ihlâs ve samimiyetle Allah yolunda canla, malla mücadele etmekle olacağı bildirilmekte ve hakikî müminlerin bu yolu seçenler olduğu anlatılmaktadır. Kalble tasdik etmeyip sadece dilleriyle Müslüman olduklarını iddia eden, sonra da sanki Müslüman olmakla başkalarına iyilik yapıp, minnet altında bırakmış gibi davranan insanlara gelince; bu insanlar dünya hayatında Müslüman sayılabilir ve toplum düzeni içinde kendilerine Müslüman’ca davranılabilir; fakat Allah katında onlar asla Müslüman değillerdir. (14-18. Âyetler)3

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا “Ey iman edenler!” Nidası

Yüce Allah (celle celâluhu) bu sûrede 5 defa يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا “Ey iman edenler!” şeklinde hitap etmiştir. Her seslenişte, güzelliklerden bir güzelliğe ve faziletlerden bir fazilete irşat vardır.4 Bu yüksek ahlâk prensiplerini maddeler hâlinde sunalım:

1. Allah (celle celâluhu) ve Resûlü’nün (sallallahu aleyhi ve sellem) emirlerine boyun eğip itaat etmenin farz oluşu ve söz, fiil ve düşünce ile Resûlullah’ın (sallallahu aleyhi ve sellem) önüne geçilmemesinin gerekliliği:

{يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللهِ وَرَسُولِهِ وَاتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}

“Ey iman edenler: Söz ve hareketlerinizde ileri gidip de Allah’ın ve resulünün önüne geçmeyin. Allaha karşı gelmekten sakının. Allah her şeyi hakkıyla işitir ve bilir.” (1. âyet)

2. Peygamber Efendimiz’e (sallallahu aleyhi ve sellem) ve O’nun makamına saygı gösterilmesi:

{يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلاَ تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَأَنْتُمْ لاَ تَشْعُرُونَ}

“Ey iman edenler! Seslerinizi Peygamberin sesinden fazla yükseltmeyin. Birbirinizle yüksek sesle konuştuğunuz gibi onunla da öylece konuşmayın. Yoksa siz farkında olmadan bütün amelleriniz hiçe iniverir.” (2. âyet)

3. Önemli haberleri araştırmanın gerekliliği:

{يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ}

“Ey iman edenler, herhangi bir fâsık size bir haber getirecek olursa, onu iyice tahkik edin, doğruluğunu araştırın. Yoksa, gerçeği bilmeyerek, birtakım kimselere karşı fenalık edip sonra yaptığınıza pişman olursunuz.” (6. âyet)

4. İnsanlarla alay etmenin yasaklanması:

{يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ يَسْخَرْ قَومٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ وَلاَ نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ يَكُنَّ خَيْرًا مِنْهُنَّ وَلاَ تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَلاَ تَنَابَزُوا بِالأَلْقَابِ بِئْسَ الاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الإِيمَانِ وَمَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ}

“Ey iman edenler! Sizden hiçbir topluluk bir başka toplulukla alay etmesin. Ne mâlum? Belki alay edilenler edenlerden daha hayırlıdır. Kadınlar da başka kadınlarla alay etmesinler. Belki de alay edilenler edenlerden daha hayırlıdır. Birbirinizi, (daha doğrusu kendinizi) karalamayın. Birbirinize kötü lakaplar takmayın. İman ettikten sonra insanın adının kötüye çıkması, fâsık damgası yemesi ne fena bir şeydir! Kim tövbe etmezse işte onlar tam zalim kimselerdir.” (11. âyet)

5. Mahrem durumları araştırma, gıybet ve sûizannın yasaklanması:

{يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلاَ تَجَسَّسُوا وَلاَ يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ}

“Ey iman edenler! Zandan çok sakının. Çünkü zanların bir kısmı günahtır. Birbirinizin gizli hâllerini araştırmayın. Kiminiz kiminizi gıybet etmesin. Hiç sizden biriniz ölmüş kardeşinin cesedini dişlemekten hoşlanır mı? İşte bundan hemen tiksindiniz! Öyleyse Allah’ın azabından korkun da bu çirkin işten kendinizi koruyun. Allah tevvabdır, rahîmdir (tövbeleri kabul eder, merhamet ve ihsanı boldur).” (12. âyet)

Önceki Sûre ile Münâsebeti

Hucurât Sûresi’nden önceki Fetih Sûresi’nin son kısmı, Allah Resûlü’nün (sallallahu aleyhi ve sellem) yanındaki ashâbının ahlâk ve terbiyesinden bahsederek sona ermiştir. Bu sûre ise müminlerin iyilik ve refahını artıracak olan güzelliklerden söz etmekte, Allah (celle celâluhu) ve Resûlü’ne (sallallahu aleyhi ve sellem) karşı uyulması gereken âdâbın öğretilmesiyle başlamaktadır. Önceki sûre müminlerle kâfirler arasında dış münasebetlerle ilgili yol göstermeleri de ihtivâ ettiği hâlde, bu sûre yalnız müminler arasında iç münasebetler yönünden eğitim, öğretim ve nizamı haber vermektedir. Onun için önceki sûrelerde kâfirler ile savaş konu edildiği halde burada, müminler arası anlaşmazlıklar ve kargaşalar zikredilmektedir. Netice olarak bu sûre bize özellikle şunu gösteriyor: Herhangi bir fetihten sonra en önce dikkat edilmesi gereken husus, iç düzenlemelere dikkat etmek ve fethedilen yeni memleket halkının İslâm’ın feyiz ve bereketinden istifade etmesi için İslâm’ın emirlerine özen göstermektir.5

Sûrelerin Tertibi İçerisindeki Yeri

Kur’ân-ı Kerîm’in sûreleri, uzunluklarına göre şöyle tasnif edilirler:

Fâtiha Sûresi’nden sonra gelen 7 uzun sûreye “es-Seb’u’t- Tıvâl” denir. Âyetleri yüzden fazla veya buna yakın olan sûrelere “el-Miûn”, âyetleri yüzden az olan sûrelere “Mesânî”, daha sonra kısa ve besmeleli fâsılalar çok olan sûreler vardır ki, bunlara da “el-Mufassal” denir.6 Bu mufassal sûreler de kendi aralarında şu şekilde kısımlara ayrılırlar:

Hucurât Sûresi’nden Bürûc Sûresi’ne kadar olan sûrelere “Tıvâl-i mufassal”, oradan da Beyyine Sûresi’ne kadar olan sûrelere “Evsât-ı mufassal”, bundan sonraki sûrelere ise “Kısar-ı mufassal” denilir. Fıkıh kitaplarında açıklandığı üzere sabah ve öğle namazlarının farzlarında “Tıvâl-i mufassal”, ikindi ve yatsıda “Evsat-ı mufassal”, akşamda “Kısar-ı mufassal” okumak güzel görülmüştür. Yani zarûret hâli müstesna olmak üzere bu namazlarda bu sûreler miktarınca okumak sünnet, her rekâtta bunlardan tam bir sûre okumak müstahsendir.

Sonuç

Bazı müfessirlerin “Ahlâk ve Âdâb Sûresi” dedikleri Hucurât Sûresi’nde Yüce Allah (celle celâluhu), 5 âyette îman edenlere seslenmekte, daha sonraki bir âyette de يَآ أَيُّهَا النَّاسُ “Ey insanlar!” diyerek bütün insanlara hitap etmektedir. Böylece Hucurât Sûresi hem mü’minlere kendi aralarındaki âdâb-ı muâşereti, hem de inancı ne olursa olsun bütün insanlara görgü kurallarını öğretmektedir. Cenâb-ı Hakk, bu mübârek sûreyi ve tefsirini okuyup anlamaya, daha sonra öğrendiklerimizi hayatımızda yaşamaya ve daha sonra da muhtaç gönüllere anlatmaya muvaffak kılsın duasıyla..7

DİPNOTLAR

1. Mevdûdî, Tefhîmü’l-Kur’ân, Hucurât Sûresi, Giriş.

2. Sâbûnî, Safvetü’t-Tefâsîr, Hucurat Sûresi, Tefsîru Âyâti’l-Ahkâm, Beyrut 1982, 2/477; Vehbe Zuhaylî, et-Tefsîru’l-Münîr, Hucurât Sûresi; İbrâhîm Kattân, Teysîru’t-Tefsîr, Hucurat Sûresi; eş-Şîrâzî, Nâsır Mekârim, el-Emsel fî Tefsîri Kitâbillâhi’l-Münzel.

3. Bkz. Mevdûdî, Tefhîmü’l-Kurân, Hucurât Sûresi, giriş; Muhammed Ali es-Sâbûnî, Safvetü’t-Tefâsîr, Hucurât Sûresi Takdim.

4. Muhammed Ali es-Sâbûnî, Safvetü’t-Tefâsîr.

5. Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili.

6. İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, Ankara 1991, s. 58.

7. Hucurât Sûresi’nin geniş tefsiri için bkz. Davut Aydüz, Âdâb-ı Muâşereti Öğreten Sûre, Hucurât Sûresi Tefsiri, İstanbul 2013.


.

Günümüz Yûsuflarına

Bugünün Yûsufları rekabete girmeden, kıskançlık göstermeden, sağında ve solundakilere de hareket ve yürüme imkânı vererek hep bayraktarlığa koşmalıdırlar.Kur'ân kıssaları, târihin bir döneminde yaşanmış ve geçip gitmiş hâdiseler değildir. Bu kıssalarla, Allah'a (celle celâluhu) inanan ve inanmayanlara dersler verilmektedir. İnananlar, kıssalarda anlatılan iyi insanlara bakacak ve onları örnek alacaktır. İnanmayanlar da, kendilerinden önce yaşayan insanların başına gelen hâdiselerden ders/ibret alacak; aynı kötü duruma düşmemek için hâl ve hareketlerine çekidüzen vereceklerdir.İnsanlığın son ilâhî kitabı olan Kur'ân-ı Kerîm'de bu kıssaların zikredilmesinin hikmetlerinden birisi de, kıyâmete kadar meydana gelecek hâdiselerin birer numûnesini insanlara göstermektir. Diğer bir ifadeyle bu kıssalar, her asırda aynen olmasa da benzeri şekilde tekrarlanacağı mânâsına gelmektedir.Yûsuf Sûresi'ne, bir makale çerçevesinde kısaca göz atacak olursak, Yûsuf kıssasının dünyanın dört bir tarafında yaşayan günümüz Yûsuflarına da baktığını ve çok açık bazı mesajlar verdiğini görürüz. Ne var ki Kur'ân, sadece geçmişte cereyan eden bazı hâdiseleri anlatan ve o dönemin problemlerini çözmek için inmiş bir kitap olarak algılandığında, gerekli ibretler/dersler maalesef alınamamaktadır.Yûsuf Sûresi ve Hz. Yûsuf kıssası, iyilerle kötülerin mücadelesine, neticede iyilerin başarısına müşahhas bir örnektir. Bu sebeple kıssadan ders almak isteyenler için güzel ibretler var­dır. Nitekim Allah Teâlâ, kıssanın başlarındaلَقَدْ كَانَ فِي يُوسُفَ وَإِخْوَتِهِ آيَاتٌ لِّلسَّائِلِينَ"Andolsun, Yûsuf ve kardeşlerinde sorup ilgilenenlerin alacakları nice âyetler (ibretler/dersler) vardır." (Yûsuf, 7) buyurmuştur. Sûrenin son âyetinde de (Yûsuf, 111) bütün peygamberlerin kıssalarında akıl sahipleri için alınacak ibret olduğunu bildirmiştir.Hz. Yûsuf ve Günümüz Yûsuflarının İmtihanlarıAllah tarafından sevilip seçilen ve gördüğü sâdık rüya ile kendisine seçildiği bildirilen Hz. Yûsuf'a öz kardeşleri haset ediyor ve ondan kurtulmak için öldürme niyetiyle onu bir kuyuya atıyorlar.Bu hâdise bize, her devirdeki Yûsufları ve günümüzün Yûsuflarını da öz kardeşleri, belki öz kardeşinden daha yakın din kardeşleri -hasetleri imanlarının önüne geçmiş din kardeşleri- kıskanıp tereddüt etmeden kuyuya atabileceklerini bildirmektedir. Atılan yerin, illâ bir kuyu olması elbette ki gerekmez. Bu, bir devirde kuyu olur, hapishâne olur; başka bir devirde belli bir makam ve mevkiden, görevden ve meslekten atma olur, hak ettiği bir makamdan, rütbeden azletme, hakkını vermeme olur; başka bir devirde de sürgün olur, yurtdışı hicreti olur.Kaderin kendisine bir rol biçtiği Hz. Yûsuf'u kardeşleri öldüremezler, böylece kuyudan ve birinci imtihandan kurtulur. Hiç bir sâlih kulun peşini bırakmayan imtihan silsileleri Hz. Yûsuf'un da hayatında eksik olmaz. İkinci imtihanı başlar; hürriyetini kaybeder ve bir köle olarak satılır. Her asırdaki Yûsuflar da bilindik mânâda köle olarak satılmasalar bile, benzeri muamelelere tâbi tutulurlar. Şâirin dediği gibi "öz yurdunda parya" muamelesi görürler. Kendi ülkesinin müesseselerine alnının akıyla girip, cansiperâne çok başarılı hizmet vermelerine rağmen, o müesseselere sızma ile suçlanır, örgüt kurmakla yaftalanır, paralel devlet olma vs. iftiralarıyla oradan oraya sürülür, atılır ve görevlerine son verilir.Hz. Yûsuf üçüncü bir imtihanla, hem de çetin bir imtihanla karşı karşıya kalır. Hür bir insan olmasına rağmen köle olarak satılan ve tam bir iffet âbidesi olan Hz. Yûsuf, şehevî duygularının kölesi olan evinde bulunduğu kadının ahlâksız teklifiyle karşı karşıya kalır. Fakat hem muhsin, hem de muhlas ve muttakî olan Hz. Yûsuf "maâzallah" diyerek, kadının gayrimeşrû isteğine hayır der. Fakat bu defa da "Senin ailene kötü maksatla yaklaşanın cezası, zindana atılmaktan veya gâyet acı bir azaptan başka ne olabilir?" (Yûsuf, 25) şeklinde ifade edilen taciz iftirasına maruz kalır.Günümüzün Yûsufları da benzeri ahlâksız teklif, tâciz ve iftiralara maruz kalabilirler. Şehvetinin kölesi olmuş -Azîz'in hanımı gibi- günümüzdeki bazı kimseler, "muta" tuzaklarına düşüp, masum olan günümüzün Yûsuflarını da bu konuda tâciz edip iftira atabilirler. Kendilerinin uygunsuz görüntüleri gibi acaba Yûsufların da böyle uygunsuz bir görüntüsünü bulabilir miyiz diyebilirler. Bulamayınca da Zelîha'ın Hz. Yûsuf'a attığı iftirayı veya benzerini atabilirler.Günümüzün Yûsufları, Hz. Yûsuf gibi zina ve benzeri tehlike ile karşı karşıya kaldıklarında, Allah'a (celle celâluhu) sığınırlarsa, Allah onları da korur. (Yûsuf Sûresi 23-25 ve 31-35. âyetler) Günahlar karşısında kendine hâkim olup "Ben, Allah'tan korkarım. Hayâsızlıktan Al­lah'a sığınırım." demek de, gerçek imânın tezahürü ve her yerde Allah'ın (celle celâluhu) kud­ret damgasını görmenin delilidir.Hz. Yûsuf, dış güzelliği kadar, iç güzelliğine de sahip bir nebiydi. Evet, o çok güzeldi; onun için Azîz'in hanımı, bütün izzet ve şerefini onun için ayaklar altına almış, diğer kadınlar da Hz. Yûsuf için "Bu bir insan olamaz, bu pek kıymetli bir melek! Başka bir şey olamaz!" (Yûsuf, 31) demişler ve aynı ahlâksız teklifi yapmışlardı. Ama Hz. Yûsuf'un bir de iç güzelliği vardı ki, o da onun iffetli ve namuslu oluşu, emanete hıyânet etmemesiydi. Onun iffetini, hem Azîz'in hanımı, hem de diğer kadınlar daha sonra bizzat kendileri ikrar etmişlerdir.Günümüzün Yûsufları da, dış güzellikleriyle beraber, iffet, nâmus ve emânete hıyânet etmeme gibi iç güzelliklere de sâhip olmalıdırlar ki, Yüce Allah, Hz. Yûsuf'u koruduğu gibi onları da korusun.Mü'min, bir fitne ve günah gördüğünde onu bırakıp oradan kaçmalıdır. Hz. Yûsuf, Azîz'in hanımının kendisini fitneye, günaha düşüreceğini anlayınca, "Ya Rabbi! Zindan, bu kadınların beni dâvet ettikleri o işten daha iyidir…" (Yûsuf, 33) diyerek bir bakıma o kadından kaçtı, daha sonra da hapishaneye sığındı. Asrımızın Yûsuflarından birinin de dediği gibi, hapishaneyi medreseye çevirdi ve orayı Medrese-i Yûsufiye yaptı. Bu hâdise, her asrın Yûsuflarının da, akla hayale gelmedik iftiralarla kendi asırlarına göre bir hapishaneye atılabileceğine işaret etmektedir. Ayrıca günümüzün Yûsufları da, kendilerini dünya ve âhirette mahcup edecek bir günah işleme ile hapishaneye girme arasında muhayyer bırakıldıklarında, Hz. Yûsuf gibi hiç düşünmeden günahı terk edip hapishaneye girmeyi tercih etmelidirler.Vezir ve arkadaşları, Hz. Yûsuf'un suçsuz olduğuna dair kesin deliller görmelerine rağmen, kadın aleyhinde yapılan dedikoduları kesmek gayesiyle, bir müddet için Hz. Yûsuf'u hapse atmayı uygun buldular. (Yûsuf, 35)Bu hâdiseden de anlıyoruz ki, dünyanın dört bir tarafında ve târihin her bir döneminde, bazı kimseler kendi suçlarını örtmek veya unutturmak için, masum olan Yûsufları aynı şekilde hapse atabilirler. Fakat Yûsufların, ne siyâsî, ne de ticârî bir hedefleri yoktur, aksine her yer ve zamanda tek bir dert ve dâvâları vardır, o da; dinlerini yaşamak ve onu muhtaç gönüllere anlatmak, yani tebliğ ve irşat.Hz. Yûsuf, kardeşleri tarafından kuyuya atıldıktan, bir köle olarak Mısır'da satıldıktan ve bir iftira sonucu zindana konulduktan sonra dahi asla ümitsizliğe kapılmamış, zindanda olduğu uzun süre boyunca da her zaman ümitvar olmuş, son derece güzel bir ahlâk sergilemiştir.Günümüz Yûsuflarının da, her zaman ve mekânda, her türlü şartta asıl vazifeleri olan dini tebliğ etmeleri ve onu hakkıyla yaşayarak temsil etmeleri gerekir. Ayrıca başlarına ne gelirse gelsin, Hz. Yûsuf gibi ümitvar olmalıdırlar.Hapishaneden kurtulan Hz. Yûsuf'u imtihanların en zoru beklemektedir; mal-mülkle, devletle, makamla, yöneticilikle, zenginlikle, şan ve şöhretle imtihan… Birçok insanın başının döndüğü, ayağının kayıp istikametini yitirdiği ve imtihanı kaybettiği, bazılarının "Bu davanın çocukları imtihanları kaybetti, günahlara battı, gaflete daldı." dedikleri çetin bir imtihan. Hz. Yûsuf'un bu imtihanı başarıyla geçmesi gibi, günümüzün Yûsufları da, dünya çapında yakaladıkları başarılarla şımarmayacak, güç zehirlenmesine tutulmayacak, grup enaniyeti yaşamayacak, bilakis onlar bütün bu başarıları Allah'tan bilecek ve Kudreti Sonsuz'a devamlı hamd, senâ ve şükürde bulunacaklardır.Hz. Yûsuf'un son imtihanı, belki de en büyük ve zor olanı; intikam alma gücü olduğu hâlde affedip etmeyeceğinin denenmesidir. Kendisine her türlü kötülüğü yapan kardeşlerini ihtiyaç hâlinde görünce onlara yardım etmesi ve daha sonra da hiçbir şey olmamış gibi onları affetme büyüklüğü: "Bugün sizi kınayacak, serzenişte bulunacak değilim! Ben hakkımı helâl ettim Allah da sizi affetsin!" (Yûsuf, 92) Asırlar sonra, kendisine ve ashabına her türlü kötülüğü yapan Mekkeli müşrikleri affeden Allah Rasûlü de (sallallâhu aleyhi ve sellem) aynı şeyleri söylemişti.Günümüzün Yûsufları da, kendilerine her türlü kötülüğü yapıp en iğrenç lâkapları takan, her türlü ezâ ve cefayı yapan öz kardeşlerinden daha yakın din kardeşlerini affedecekler ve Hz. Yûsuf gibi diyeceklerdir: "Bugün sizi kınayacak, serzenişte bulunacak değiliz! Biz size hakkımızı helâl ettik Allah da sizi affetsin." Çünkü işin doğrusunu itiraf edip hatasını kabul eden kimseleri mahcup etmemeli, artık hatalarını tekrar hatırlatıp onları mânen yıkmamalıdır. Hz. Yûsuf, özür dileyen, üstünlüğünü kabul eden kardeşlerini mahcup etmemiş: istediği takdirde kardeşlerine cezâ verebilecek bir güce sahip olmasına rağmen onları affetmiş, kardeşleri için Allah'tan (celle celâluhu) bağışlanma dilemiş, onlara Allah'ın (celle celâluhu) merhametlilerin en merhametlisi olduğunu hatırlatmıştır.Elde edilen bütün başarıları Allah'ın (celle celâluhu) bir lütfu bilip, O'nun sonsuz kud­reti karşısında mahviyetkâr davranmak en güzel sünnetlerden biridir. Çün­kü kuvvet ve kudret Allah'a ait olduğu gibi, insanı başarılı kılan da O'dur. O bakımdan Hz. Yûsuf, eriştiği bütün nimetlerin Allah'tan (celle celâluhu) birer lü­tuf olarak geldiğini, elde ettiği bütün başarıların Allah'a ait olduğunu dile getirerek (Yûsuf, 100), günümüz Yûsuflarına sapasağlam bir düşünce ve hare­ket noktası belirlemiştir.İmtihanı Başarmanın SırrıGünümüzün Yûsufları, eğer Hz. Yûsuf gibi, tâbi tutulduğu çetin imtihanları başarı ile geçmek, dünya ve âhirette mutlu olmak istiyorsa, Hz. Yûsuf'un sahip olduğu güzel vasıflarla muttasıf olmaları gerekir. Şimdi bu örnek vasıfları kısaca özetleyelim:1-2. Takvâ ve Sabır: Kardeşleri Hz. Yûsuf'a: "Aa! Sen, yoksa sen Yûsuf musun?" dediler. O da: "Evet ben Yûsuf'um, bu da kardeşim! Gerçekten Allah bizi lütfuna mazhar etti." dedikten sonra: إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَإِنَّ اللهَ لاَ يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ "Şu kesindir ki kim Allah'ı sayıp haramlardan sakınır, itaatlara devam ve imtihanlara sabrederse, Allah da böyle güzel hareket edenlerin mükâfatını asla zâyi etmez." (Yûsuf, 90) demiştir.Şer'î ıstılahta takva, "Allah'ın emirlerini tutup, yasaklarından kaçınmak suretiyle O'nun (celle celâluhu) azabından korunma cehdi." şeklinde tarif edilmiştir.1 Bu manada Hz. Yûsuf, takvâ sâhibi, yani muttakîdir. Yûsuf Sûresi 56, 57 ve 90. âyetler2, Hz. Yûsuf'un muttakîlerden olduğunu bildirmektedir.Aynı zamanda Hz. Yûsuf (aleyhisselâm), uğradığı zorluk ve engelleri aşabilmek için eziyetlere karşı sabır zırhını giy­miş bir kimse idi. O'nun hayatı, bütünüyle sabrın yüceliğini gösteren bir ibret dersidir. Hz. Yûsuf, hayatında karşılaştığı sıkıntıları sabırla aşmış neticede zindandan saraya çıkmış, başarıya ve mutluluğa ulaşmıştır. Çünkü sabır; huzurun anahtarı, îmanın yarısı, kadere teslimin zirvesi ve zafere ulaşmanın yegâne yoludur. Böylece Hz. Yûsuf (aleyhisselâm), başına gelen bütün zorluklar karşısında sabretti, hiç bir zaman Allah'ın yardı­mından ümidini kesmedi ve neticede, Allah'tan korkan ve sabre­denler için vâdedilen mükâfata ulaştı.Rasûl-i Ekrem (sallallâhu aleyhi ve sellem) kendi kavmi içinde daima rahatsız ve tedirgin edilmiş, en yakınları tarafından dahi çeşitli ezâ ve cefâya mâruz bırakılmıştı. Yüce Allah, Yûsuf Sûresi'nde âdeta Efendimiz'e şöyle buyurmuştur: "Sen sakın mahzûn olma! Çünkü bu yol hep böyle devam edegelmiştir. Senden önceki ulu'l-azm peygamberler, ayrıca bu sûrede zikredilen Hz. Ya'kûb ve Hz. Yûsuf gibi sabret!Bu âyetler günümüz Yûsuflarına da aynı dersi vermektedir. Bugün onlara düşen en önemli vazifelerden birisinin de, takvâ ve sabır; yani "Allah'tan hakkıyla korkup haramlardan sakınma, itaatlara devam ve her türlü imtihanlara sabırdır."3. Bir diğer mesele de, ihsandır. Yûsuf Sûresi 22. âyet وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ "İşte biz muhsinleri böyle mükâfatlandırırız." Hz. Yûsuf'un (aleyhisselâm), muhsin'lerden olduğunu bildirmektedir. Bu sûrede Hz. Yûsuf'a tam beş defa muhsin denilmiştir. (22, 36, 56, 78 ve 90. âyetler.)İhsan; أَنْ تَعْبُدَ اللهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ، فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ hadisinde de anlatıldığı gibi; her ne kadar biz O'nu görmesek de, Allah'ı (celle celâluhu) görüyor gibi, O'na kulluk yapmaktır.3İhsan'ın bir diğer manası da, başkalarına iyilik yapmaktır.Muhsin ise; Allah'ı (celle celâluhu) görüyor gibi O'na kulluk yapan ve başkalarına iyilik yapan kimse demektir.Günümüzün Yûsufları da, Hz. Yûsuf gibi olmak istiyorlarsa, onlar da ihsan şuuru ile davranıp, muhsinlerden olmalıdırlar. Çünkü Yüce Allah وَلاَ نُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ "Muhsinlerin ücretlerini/mükâfatlarını asla zâyi etmeyiz." (Yûsuf, 56) buyurmaktadır.Hz. Yûsuf Aleyhisselam, hâlis muhlis muhsinlerden olduğu için Yüce Allah, o'nun ecrini zâyi etmemiş, şânı ve şerefiyle o'nu zindanlardan çıkarıp, böyle devletler üzerinde iktidar ve yetki sahibi yapmıştır. Üstelik Hz. Yûsuf gibi muhsinlere vaat olunan ve asıl hesaba katılması gereken mükâfat yalnızca bundan ibaret de değildir. Yani, böyle lezzeti elemle karışık dünya devleti ve dünya hazineleri gibi haddi zatında sınırlı ve fânî olan dünya ecrinden ibaret sanılmamalıdır. Çünkü وَلَأَجْرُ الآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ "Âhiretteki ücret/mükâfat, iman edip haramlardan sakınanlar için elbette daha hayırlıdır." (Yûsuf, 57) İman edip haramlardan sakınanlara verilecek mükâfatın, sadece dünyada verilen mükâfattan ibaret sanılabileceği vehmini gidermek maksadıyla, "Âhiretteki ücret/mükâfat elbette daha hayırlıdır." denilmiştir.Bu âyet sadece Hz. Yûsuf ile ilgili değil, takvâ sahibi her mü'min hakkında umûmîdir. Allah'ın (celle celâluhu) varlığını ve birliğini ikrar edip, Hz. Muhammed'i (sallallâhu aleyhi ve sellem) hak peygamber olarak tanıyıp, dinin emir ve yasaklarına titizlikle uyan muhsinler için, günümüzün Yûsufları için âhiret sevabı elbette daha hayırlıdır. Şu hâlde ibret ehli, Hz. Yûsuf'un dünyada nâil olduğu o geçici devlete ve nimete değil de asıl âhirette ereceği sonsuz ve sınırsız mükâfata imrenir. Onu dikkat nazarına alır da öyle kâmil bir imanla takvâ ve ihsâna sarılır.4. En önemli bir mesele de, ihlâs'tır. İhlâs; ferdin, ibadet ü tâatinde, Cenâb-ı Hakk'ın emir, istek ve ihsanlarının dışında her şeye karşı kapanması, abd ve Mâbud münasebetlerinde sır tutucu olması, yaptığı şeyleri Hakk'ın teftişine arz mülâhazasıyla yapması, tâbir-i diğerle; vazife ve sorumluluklarını, O emrettiği için yerine getirmesi, yerine getirirken de O'nun hoşnutluğunu hedeflemesi ve O'nun uhrevî teveccühlerine yönelmesinden ibarettir.4 İhlâs sâhibi kimseye muhlis, ihlâsa erdirilen kimseye de muhlas denir. Hz. Yûsuf: إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ "O, Bizim tam ihlasa erdirilmiş kullarımızdandı." âyetinin de ifade ettiği gibi muhlasin'den idi.الْمُخْلَصِينَ "Muhlasîn" kelimesi, hem ism-i mef'ûl olarak, yani 'lâm'ın fethi ile "muhlasîn" şeklinde okunmuş, hem de 'lâm'ın kesri ile "muhlisîn" şeklinde okunmuştur. Yani her iki şekilde de sahîh kırâat vardır.Muhlasîn demek; Allah'ın (celle celâluhu) risâleti için ihlâsa erdirilmiş, sırf Allah'a itaat için seçilmiş, ihlâsa erdirilmiş kimseler demektir. Muhlas, peygamberlerin makamıdır. Peygamberler dışındaki Müslümanların da o ihlâsa erdirilmiş kimselerin makamına tâlip olmalarında bir mahzur yoktur. Onun için dualarında isteyebilirler. Allah (celle celâluhu) onları da öyle bir makama eriştirebilir.Muhlisîn ise; Yüce Allah'a (celle celâluhu) ihlâsla itâat eden, dini yalnızca Allah'a tahsis eden, yalnızca Allah rızasını gözeten ihlaslı demektir. Muhlis/ihlaslı kimse, yaptığı her işi Allah (celle celâluhu) için yapar ve bütün yaptıklarında, sırf Cenâb-ı Hakk'ın rızasını gözetir. Bu itibarla, safvet ve samimiyet içinde, hep Allah'a (celle celâluhu) bağlılığı araştıran insana 'muhlis' denir. Fakat o, daha araştırma safhasındadır ve henüz yoldadır. Yani tasavvufî ifadesiyle "seyr ilallah" mertebesindedir. Allah'a (celle celâluhu) doğru giderken, amel ve davranışlarında istikamet mücadelesi vermektedir. Muhlas/ihlâsa erdirilmiş kimse ise, bütün endişelerden kurtulmuş, ihlâsın zirvesinde taht kurmuş bir babayiğittir. O, muhlis'in gitmekte olduğu yolları çoktan aşmış ve yolculuğunu "seyr minallah"la taçlandırmıştır. İşte böyle bir insan için, artık, yer yer bazı insanların içine düştüğü varta ve sürçmeler söz konusu değildir ki, Yûsuf (aleyhisselâm) da bunlardandır.5Esasen Hz. Yûsuf bu iki niteliğe de sahip idi. Çünkü o hem Yüce Allah'a itaatte ihlâs sahibi, hem de Allah'ın risâleti için ihlâsa erdirilmiş ve seçil­miş idi.Günümüzün Yûsufları da yaptıkları her şeyi ihlâsla yapıp, muhlisîn olmaya gayret etmeliler ki, böylece muhlasîn ufkuna ulaşabilsinler ve dünya-âhiret mutluluğunu yakalasınlar.NeticeBugünün Yûsufları olmaya aday güzel ahlâklı ve şuurlu mü'minler de, Hz. Yûsuf'un imtihanlarından alınlarının akıyla çıkarlarsa, Hz. Yûsuf (aleyhisselâm) gibi dünyada başarıya, âhirette Cennet'e kavuşmayı ümit edebilirler. Allah Teâlâ, peygamberlerini bile bunca çetin imtihana tâbi tutmadan ve imtihanlarını başarmalarını beklemeden muvaffakiyet vermiyor; Allah'ın sünneti (sünnetullah; Allah'ın değişmez yasaları) böyledir:"Yoksa siz, daha önce geçmiş ümmetlerin başlarına gelen durumlara mâruz kalmadan Cennet'e gireceğinizi mi sandınız? Onlar öyle ezici mihnetlere, öyle zorluklara dûçar oldular, öyle şiddetle sarsıldılar ki, Peygamber ile yanındaki müminler bile "Allah'ın vaad ettiği yardım ne zaman yetişecek?" diyecek duruma geldiler. İyi bilin ki Allah'ın yardımı yakındır." (Bakara, 214)Dünyâ ve âhiret mutluluğunu isteyen günümüzün Yûsuflarına, bütün fitneleriyle kendilerine saldıran dünyanın aldatıcı güzelliğine meyletmeden aynı şekilde iffet, takvâ, ihlâs, ihsân, sabır, metânet ve vakar timsâli olmak düşüyor.Kendisine güzelliğin yarısı verilen Hz. Yûsuf'un6 hayat hikâyesi, kıssaların en güzelidir (Yûsuf, 3). İnsan, bu kıssayı her okuyuşunda ayrı bir zevk, ayrı bir lezzet ve ayrı bir ders alır. Zâten Yüce Allah (celle celâluhu), peygamber kıssalarını ders ve ibret almamız için anlatmaktadır. Hz. Yûsuf kıssasında da inananlar için, özellikle de gençler için çok güzel ders ve ibretler vardır. Onun için inananlar, bu kıssayı hayatta bir kere değil, belki her yıl bir kere baştan sona kadar iyice anlayarak ve düşünerek okumalıdırlar.Hz. Yûsuf (aleyhisselâm) kıssası ile iyilik ve sabrın, insanı dünya­da azîz, âhirette sâlihlerden kılacağı; kötülük, kıskançlık ve kin beslemenin de insanı dâima rezîl ve zelîl kılacağı dikkatlere sunulup, hâdiselerin diliyle muhataplar iyilik ve güzelliklere teşvik edilmekte, kötülük ve cezâdan da korkutularak uyarılmaktadır.

Alay Etme, Ayıplama ve Kötü Lâkap Takma

Hucurât Sûresi; mü'minlerin şânına ve adına lâyık olan edep ve terbiye esaslarını ihtiva eder. Hattâ bazı müfessirler bu sûreye "Ahlâk ve Âdâb Sûresi"1 demişlerdir. Çünkü bu mübarek sûre, toplum hayatında Müslüman ferdin davranışlarını düzenlemeye dair ahlâkî hükümleri en yoğun tarzda kapsar. Allah'ın dinine ve Resûlü'ne hürmete, O (sallallâhu aleyhi vesellem) 'nun yanında konuşma âdabına riâyete, dedikodulara kulak asmamaya, duyulan haberi tahkik etmeye, küskünlerin arasını bulmaya, alay ve hakaret etmemeye, sûizandan ve gıybetten kaçınmaya, gizli halleri araştırmamaya, ırkçılıktan kaçınmaya ve ihlâsa önem vermeye dair âyetler ihtivâ eder. Biz bu makalemizde, Hucurât Sûresi'nin 11. âyetini kısaca tefsir edecek ve "Alay Etme, Ayıplama ve Kötü Lâkap Takma" fiillerinin çirkinliği hakkında bilgi vereceğiz.يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ يَسْخَرْ قَومٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ وَلاَ نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ يَكُنَّ خَيْرًا مِنْهُنَّ وَلاَ تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَلاَ تَنَابَزُوا بِالأَلْقَابِ بِئْسَ الاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الإِيمَانِ وَمَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ"Ey iman edenler! Sizden hiçbir topluluk bir başka toplulukla alay etmesin. Ne mâlum? Belki alay edilenler edenlerden daha hayırlıdır.Kadınlar da başka kadınlarla alay etmesinler. Belki de alay edilenler edenlerden daha hayırlıdır.Birbirinizi, (daha doğrusu kendilerinizi) karalamayın.Birbirinize kötü lakaplar takmayın.İman ettikten sonra insanın adının kötüye çıkması, fâsık damgası yemesi ne fena bir şeydir! Kim tövbe etmezse işte onlar tam zâlim kimselerdir."Âyetin İniş SebebiÂyetin inişi hakkında birkaç rivâyet nakledilmiştir:1. Benî Temîm kabîlesinden bir topluluk, müslümanların fakirlerinden olan Bilâl-i Habeşî, Habbab, Ammar, Süheyb, Ebû Zerr gibi kimselerle alay etmişlerdi.22. Peygamber Efendimizin hanımlarından Hz. Âişe ile Hz. Hafsa, Peygamberimizin diğer bir hanımı olan Ümmü Seleme Hazretleri hakkında boyu kısa diye arkasından konuşmuşlardı.33. Allah Resûlünün hanımlarından Hz. Safiyye Resûlullah'a gelmiş ve: "Yâ Resûlallah! Diğer hanımlarınız 'Ey Yahudi kızı Yahudi!' diyerek benimle alay ediyorlar." demiş, Resûlullah da: "Babam Hârun, amcam Mûsâ, kocam da Muhammed niye demedin?" buyurmuştu.44. Sahabeden Sâbit kulağındaki bir rahatsızlıktan ötürü az işitiyordu. O bir meclise geldiği zaman, daha önce oraya gelenler Allah'ın Elçisine yakın oturup sözlerini işitsin diye ona yer verirlerdi. Bir gün Sâbit geç geldi, sabah namazının birinci rekâtına yetişemedi. Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) namazı bitirip cemaate dönünce ashabı yanında oturmak için yerlerini aldılar. Herkes ancak kendisine yer bulabildi ve meclis tıka basa doldu. Yer bulamayan ise ayakta kaldı. Sâbit, namazını bitirince insanların omuzlarını okşayarak Allah'ın Elçisinin yanına doğru yürümeye başladı. "Yer açın, yer açın" diyordu. Cemaat de ona yer açıyordu. Peygamber Efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) yanına kadar vardı. Arada tek bir adam kaldı. Ona da "Yer aç" deyince adam:– İşte yer buldun, otursana, dedi. Sâbit kızarak onun arkasında oturdu. Ortalık ağarınca Sâbit adamı işaret ederek ve alaycı bir şekilde:– Bu da kim? dedi. Adam:– Ben falanım, dedi. Bunun üzerine Sâbit:– Haa, falan kadının oğlu mu?! dedi.Câhiliye devrinde kötü görülmüş bir kadının adını andı. Adam boynunu büktü, utandı.55. Ebû Cehil'in oğlu İkrime Müslüman olmuştu, bazı kimseler ona "İkrime, bu ümmetin firavununun oğlu" demişlerdi, bu da onun gücüne gitmiş, Resûlullah'a şikâyet etmişti.66. Allah'ın Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) Medine'ye geldiğinde bazı kişilerin iki ya da üç adı vardı ve bunlardan bazılarıyla çağrılmak hoşlarına gitmezdi. Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) bu durumu bilmediğinden, onlardan birisine böyle bir isimle seslenince etrafında olanlar: "Ey Allah'ın elçisi, o adam, bu adla çağrılmasına kızıyor." dediler ve işte bunun üzerine "Birbirinizi kötü lakaplarla çağırmayın..." âyet-i kerimesi nazil oldu.7Bu sebeb-i nüzûl hâdiselerinin hepsi de doğru olabilir. Âyet, bu rivâyetlerde anlatılan hadiselerden sadece birisi için veya hepsi için de inmiş olabilir. Yani bu hadiselerin her birisi meydana gelmiş, daha sonra da bütün bu hâdiselerle ilgili olarak âyet inmiş olabilir. Doğrusunu Allah bilir.Alay Etmeyinيَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ يَسْخَرْ قَومٌ مِنْ قَوْمٍ "Ey iman edenler! Sizden hiçbir topluluk bir başka toplulukla alay etmesin."Hucurât Sûresi, mü'minler arasındaki kardeşliği bozabilecek câhilliklerden onları sakındırmakta ve kısaca tefsirini yapacağımız bu âyette onlara hayatlarını şekillendirecekleri edep dersleri vermektedir.Âyetteki لاَ يَسْخَرْ "alay etmesin" şeklindeki ifade ile sadece sözle yapılan alay değil; bir kimsenin taklidini yapmak, sözleri, davranışları, tipi, giyimi vs. özellikleriyle eğlenmek veya bunlarda bir kusur, ayıp bulup buna başkalarının dikkatini çekmek şeklindeki bütün davranışlar kastedilmektedir. Burada esasında bir kimsenin ne şekilde olursa olsun, bir başkasını alay konusu yapması yasaklanmaktadır. Çünkü başkalarıyla alay eden bir kimse, başkalarını zelil ve hakir görme konumunda olduğu vehmine kapılır. Kendisinin diğer insanlardan daha büyük olduğunu düşünür. Dolayısıyla, alay konusu olan kimsenin kalbi kırılır ve bu da zamanla toplumun yozlaşmasına sebebiyet verir. İşte bu yüzden söz ve fiil ile alay edenler kötülenmişler ve bu davranışlar da katiyen yasaklanmıştır.8Asrımızın büyük âlimlerinden Vehbe Zuhaylî, konu ile ilgili âyet ve hadislerden istifadeyle "bir müslümanın başka bir müslümanı hakir görüp alay etmesi kesin olarak haramdır." demiştir.9Âlim olmayan kimselerle alay etme yasaklanmış ve haram kılınmış iken, İslâm âlimleriyle alay etmeye gelince hüküm biraz daha farklıdır. Bu konuda Diyanet İşleri Başkanlığının hazırlamış olduğu İslâm Ansiklopedisi'nin "Elfâz-ı Küfür" maddesinde Prof. Dr. A. Saim Kılavuz: "…İslâm âlimlerine karşı tavır alıp dinin gelişmesine yönelik hizmetleri engelleyici sözler, İslâmiyet'i temsil ettiklerinden ötürü âlimler hakkında sarfedilen alaycı ve küçümseyici ifadeler" in de elfâz-ı küfür olduğunu söylemiştir. Mültekâ şerhi Mecmau'l-Ebhur'da da şöyle denilmiştir: "İslâm âlimlerine hakaret etmek ve onlarla alay etmek küfürdür."10Büyük müfessir Kurtubî demiştir ki, alay etmek; "hakâret etmek, horlamak ve gülünecek şekilde bir kimsenin ayıp ve kusurlarını dillendirmektir." Ayrıca alay; "birisinin bir işini, sözünü veya kusurunu anlatarak işaret ederek veya îmâ ile yüzüne gülmekle olur."Diğer bir tarife göre; "bir şahsı, başkasının huzurunda gülünecek şekilde sözle veya hareketle tahkir etmek veya onunla eğlenmektir."Büyük müfessirlerden Râzî alay etmeyi şöyle tarif etmiştir: "Mü'min kardeşine saygı ve hürmet gözü ile bakmayıp, derecesinden daha aşağı düşürerek gerekli iltifatı yapmamaktır ki, âyetin manası; kardeşlerinizi tahkir etmeyin, küçültmeyin demektir."11Alay eden veya maskaralık yapan kişinin yanında, çoğunlukla gülüp eğlenecek ve bu şekilde ona arkadaşlık yapacak kimseler eksik olmaz. Bu yüzden tek kişinin alay etmesi, topluluğa dönüşerek iş giderek büyür. Onun için âyette, bir müslüman diğer bir müslümanla alay etmesin denilmemiş, "Ey iman edenler! Sizden hiçbir topluluk bir başka toplulukla alay etmesin!" buyrulmuştur.عَسَى أَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ "Ne mâlum? Belki alay edilenler edenlerden daha hayırlıdır."Bu cümle yasaklamanın gerekçesini açıklar. Yani bu yasaklamanın sebebi sorulmak istenilirse her mü'min şöyle inanmalıdır: Olabilir ki, kendisiyle eğlenilen, Allah yanında o eğlenenden daha hayırlıdır. Çünkü insanlar yalnız görülebilen halleri bilebilirler, gizli yönleri ise sadece Allah bilebilir. O'nun yanındaysa makbul olan vicdanların ihlâsı, kalplerin takvâsıdır. İnsanın ilmi ise, onun Allah yanındaki değerini tartmaya, kalbin gizli meyillerini ölçmeye yeterli değildir. Onun için kimse dış görünüşe bakıp da gözünün kestiğini horlamaya kalkışmasın. Eğer bir kimse, Allah'ın katında vakarlı, saygılı olan bir şahsa hakâret ederse, aslında kendi nefsine büyük zulmetmiş olur.12 Peygamber Efendimiz de şöyle buyurmuştur: "Saçı başı dağınık, eli yüzü tozlu, kapılardan kovulmuş öyleleri vardır ki, şu iş şöyle olacak diye yemin etseler, Allah onları yeminlerinde yalancı çıkarmaz, yani onların dediğini yapar."13Kadınlar da başka kadınlarla alay etmesinlerوَلاَ نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ يَكُنَّ خَيْرًا مِنْهُنَّ "Kadınlar da başka kadınlarla alay etmesinler. Belki de alay edilenler edenlerden daha hayırlıdır." Âyette erkekler ile kadınların ayrı ayrı zikredilmiş olmasının sebebi, erkeklerin kadınlarla, kadınların da erkeklerle alay etmelerinin câiz olmasından dolayı değildir. İslâm'a göre birbiriyle evlenebilecek kimselerin, bay-bayan bir arada bulunup, senli benli şakalaşmaları ve başkalarıyla alay etmeleri doğru değildir. Oysa kadın ve erkeklerin birbirleriyle alay edebilmeleri için karışık dost meclislerinin tertiplenmiş olması gerekir. Bu yüzden erkekler ve kadınlar ayrı ayrı zikredilmiştir."Ey iman edenler! Sizden hiçbir topluluk bir başka toplulukla alay etmesin." âyetinde, normalde kadınlar da erkeklerle birlikte buradaki hitabın şümûlüne girseler de, söz konusu yasaklamanın onlara şâmil olmadığı; yani kadınları kapsamadığı vehmini gidermek için yasaklama onlar için de ayrıca zikredilmiş "Kadınlar da başka kadınlarla alay etmesinler. Belki de alay edilenler edenlerden daha hayırlıdır." ve böylece yasaklama kadınlar için de vurgulanmıştır. Bu yapılırken şöyle bir üslûp kullanılmıştır: Önce erkekler hakkındaki yasaklama ayrı bir lafız olarak zikredilmiş, kadınlar hakkındaki yasaklama ise bu yasağa atfedilmiştir. Alay etmek çoğunlukla bir topluluk içinde yapıldığı için burada çokluk kipi kullanılmıştır.Birbirinizi Karalamayın وَلاَ تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ "Birbirinizi, (kendinizi) karalamayın."Âyette, "Birbirinizi, yani kendinizi karalamayın" denilmiştir. Aslında kimse kendi kendini karalamaz. Fakat bir müslümanın, başka bir müslümanı karalaması, kendisini karalaması gibidir. "Mü'minler birbirlerini sevmekte, birbirlerine acımakta ve birbirlerini korumakta bir vücuda benzerler. Vücudun bir uzvu hasta olduğu zaman, diğer uzuvlar da bu sebeple uykusuzluğa ve ateşli hastalığa tutulurlar."14 hadîsinde buyrulduğu gibi mü'minler yek bir vücut gibidirler. Onun için başkalarını ayıplayıp kötüleyen ve kusur arayan kimse, aslında kendi şahsını ayıplayıp kötülemiş ve kendi şahsında kusur aramıştır. Bir hadis-i şerifte de şöyle buyrulmuştur: "Kişinin kendi ana ve babasına sövmesi büyük günahlardandır." Peygamber Efendimiz böyle buyurunca bazı sahabiler demişlerdir ki: "Ey Allah'ın Resûlü! Kişi kendi ana-babasına nasıl söver bu mümkün değildir?!" Peygamberimiz buna cevaben:"Bir kişi başkasının ana-babasına sövdüğünde, sövdüğü kişi, kendisine söverek mukabelede bulunursa, ilk defa söven kişi, sanki kendi ana-babasına sövmüş gibi olur."15 buyurmuştur.Hz. Âişe'nin (r.anhâ) şöyle dediği zikredilmektedir: Peygamberimize (sallallahu aleyhi ve sellem) bir adamın taklidini yaptım, şöyle buyurdu: "Bana şunlar şunlar dahi verilecek olsa bir adamın taklidini yapmak hoşuma gitmez."16Başka bir rivâyete göre Hz. Âişe: "Ey Allah'ın Resûlü! Safiyye -eliyle işaret ederek- şöyle bir kadındır, yani o kısa bir kadındır.", demiş. Bunun üzerine Peygamber Efendimiz ona şöyle karşılık vermiş: "Sen öyle bir söz söyledin ki, eğer bu denize katılacak olsa onu bile bulandırırdı."17Bir Müslümanı küçük görmek, horlamak, aşağılamak insan için şer ve kötülük olarak yeter. Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem bu konuda şöyle buyurmuştur:"Müslüman kardeşini hor görmesi kişiye kötülük olarak yeter."18Çünkü müslümanı tahkir etmek, Allah'a karşı saygısızlığın bir sonucudur. Müslüman olmayanların müslümanları hor görmesini anlamak kolaydır. Asıl zor ve anlaşılamaz olan, müslümanın müslümanı herhangi bir sebeple küçümsemesidir. Hadîs-i şerif de öncelikle müslümanları uyarmakta ve "Müslümana, müslüman kardeşini küçük görmesi şer olarak yeter, başka kötülük aramasına gerek yoktur." diye ifade edilebilecek çok ciddî bir tehdit anlamı taşımaktadır. Evet müslümanı hor hakir görmek, küçümsemek, aşağılamak büyük günahtır.19Birbirinize Kötü Lakaplar Takmayınوَلاَ تَنَابَزُوا بِالأَلْقَابِ "Birbirinize kötü lakaplar takmayın." Yani birbirinizi kötülemek için kötü lakap takarak da çağırmayın.Âyette geçen اَلْأَلْقَاب Elkâb kelimesi, لَقَب Lakab kelimesinin çoğuludur. Lakab ise; övmeye veya kötülemeye işaret eden isim veya vasıftır. Kötülüğe işaret eden lakaplar çirkin lakaplardır.وَلاََ تَنَابَزُوا velâ tenâbezû âyetindeki nebz ise, kötü lakap takmak mânâsına olduğu için burada yasaklanan lakaplar, kötü lakaplardır. Yoksa karşıdakinin haline uygun olarak övgü ve saygıyı ifade eden güzel lakaplarla anmak yasak değildir. Âyette yasaklanan, kişinin gücüne gidecek bir lakap ile çağırılmasıdır. Sözgelimi bir kimseye fâsık ve münâfık diye hitap etmek. Topal, âmâ ve tek gözlü olan özürlü kimselere isim takmak. Bir kimseye kendisinde, anne-baba veya ailesinde bulundurduğu bir ayıbı dolayısıyla lakap takmak. Ya da bir Müslüman'a önceki dinine (Yahudilik, Hıristiyanlık vs.) dayanarak bir ad vermek. Veyahut bir gruba, bir aileye, bir kabile ve sülaleye kendilerinde bulunan bir kusuru ortaya çıkaran bir isim takmak vs.Ancak zâhiren güzel olmasa bile kötülük kastedilmeksizin ifade edilen lakaplar bundan müstesnadır. Çünkü bu lakaplar sadece o kimseleri tanımak için kullanılır. Bir kimsenin kendisinin kötü kabul etmediği bir lakapla meşhur olması durumunda böyle lakapların o şahıs için kullanılması caizdir.Kötü Lakaplarla Çağırmanın HükmüBir Müslüman'ın, Müslüman kardeşine "fâsık", "münâfık" diye hitap etmesi veya müslüman olan birine "Yahudi" veya "Hıristiyan" demesi yahut bir kimseye "köpek", "eşek", "domuz" diye hitap etmesi gibi kızdırıcı kötü lakaplar takması doğru değildir. Aksi halde sözü geçen ifadelerle hitap eden kişi ta'zîr20 cezasına çarptırılır. Âlimler, ister kendisinin veya babasının, isterse annesinin veya kendisine nispet edilen herhangi bir şahsın bir vasfı olsun, bir insana hoşlanmadığı bir lakabın verilmesinin haram olduğunu açıkça ifade etmişlerdir.21Bu âyetle, inananların birbirlerini çirkin lakaplarla çağırmaları yasaklanmış ve bu davranış tövbe edip vazgeçilmesi gereken fâsıklık kapsamında sayılmıştır.Âyette geçen وَلاَ تَنَابَزُوا ve lâ tenâbezû, "lakap takmayın" fiili, bu işin birden fazla kişi arasında olduğunu gösterir. Bu kelimenin kullanılmasının sebebi şudur: Onlardan her biri diğerine hemen kötü bir lakapla mukabelede bulunur. Yani, bir kimseyi kötü lakapla çağırma, onun da aynı şekilde mukabelede bulunmasına yol açar.Müslümanlar arasında birliğin, beraberliğin, sevginin hâkim olması için bu tür hareketlerden uzak kalmak gerekmektedir. İman eden bir mü'minin başka bir mü'mini kötü adla anması "fâsıklık" olarak nitelenmekte, bu kötü fiili işledikten sonra pişman olmayan, tevbe etmeyen insan da zâlim olarak zikredilmektedir.İman ettikten sonra insanın adının kötüye çıkması ne fena bir şeydir!بِئْسَ الاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الإِيمَانِ "İman ettikten sonra insanın adının kötüye çıkması, fâsık damgası yemesi ne fena bir şeydir!"Bu âyet iki şekilde anlaşılmaya müsaittir:1. Yasaklanan fiil ve davranışları işleyenler fâsık (günahkâr, yoldan çıkmış) olurlar; bu nitelik de bir mü'mine yakışmaz. Yani imandan sonra bu yasaklanan şeyleri; alay etmeyi, ayıplamayı ve kötü lakap takmayı işleyenler, fısk yapmış ve böylece kendilerine fâsıklığı uygun görmüş olurlar. Hâlbuki imandan sonra fâsıklık veya fısk ile anılmak ne fena bir anılma, ne çirkin bir adlandırılmadır. Bundan dolayı inanan biri bunu kendine uygun görmediği gibi diğer mümin kardeşlerine de uygun göremez-görmemelidir.2. Bir kimse iman ve tövbe ettikten sonra onu yine eski dini (Yahudilik, Hıristiyanlık, Budistlik, Komünistlik, Ataeistlik vs.) ve günahı ile anmak çirkin, yersiz ve yakışıksızdır. Yani mü'min bir insana fâsık demek yahut ona fısk gereği olan kötü isimler takmak ne kötüdür. Kötü lakaplar ancak fâsıklara yaraşır. Mü'mine fâsık denmez, kötü lakap takılmaz. Yahut kötü lakap takmak fâsıkların işidir. Mü'minlerin birbirlerine böyle kötü lakaplar takması yakışık almaz.22 Bu hususta Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem): "Hiçbir kişi başka birine fısk (sapıklık) isnadıyla 'Ey fâsık!' diye söz atamaz, atmaya hakkı yoktur. Yine böyle küfür de isnat edemez. Şayet atar da attığı kimse atılan fıskın veya küfrün sahibi olmazsa bu sıfatlar muhakkak atan kimseye döner."23 buyurmuşlardır.Kim tövbe etmezse işte onlar tam zâlim kimselerdirوَمَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ "Kim tövbe etmezse işte onlar tam zâlim kimselerdir."Asrımızın fıkıh ve tefsir âlimlerinden Vehbe Zuhaylî'ye göre, Allah'ın yasak kıldığı bu üç davranıştan dolayı (alay etme, ayıplama, kötü lakaplarla çağırma) tövbe etmeyen kimseler zâlimlerdendir. Âsîlerin burada zulüm sıfatıyla vasfedilmelerinin sebebi şudur: Bir kimsenin yasak olan şeyi yapmada ısrar etmesi küfürdür.24 Zira yasaklanan bir hususu emredilen bir şeymiş gibi yapması sebebiyle bir şeyi konulması gereken yerin dışında başka bir yere koymuş olmaktadır.25فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ "İşte onlar tam zâlim kimselerdir." İtaatten sonra isyan etmeleri ve kendi nefislerini azaba maruz bırakmaları yüzünden başkaları değil de, nefislerine zulmedenler bizzat onlardır. Çünkü onlar, itaat yerine isyanı tercih ederek zulmetmiş; imandan sonra fıska bulaşarak kendini azaba müstehak kılmış bedbaht kimselerdir.SonuçHucurât Sûresi'nin kısaca tefsirini yaptığımız bu âyetinde mü'minlere, bir toplumun bireyleri arasında zedeleyici bir nitelik taşıyan "alay etme, ayıplama, kötü lakap takma" fiilleri yasaklanarak, daha büyük kötülüklerin oluşması engellenmiştir. Gerçekten de bunlar, insanlar arasında onulmaz yaralar açan ve başka sebeplerle birleşip, toplumda fitnenin oluşmasına sebep olan sârî hastalıklardır. Onun için inanan kimselerin bu çirkin fillerden mutlaka kaçınmaları gerekmektedir.

İslam'da Hediye ve Hediyelerşme

"Hediye" Arapça kökenli bir kelimedir; Türkçemizde umumiyetle karşılık beklemeksizin iyi niyet, ilgi ve sevginin ifadesi olarak insanların birbirlerine verdikleri maddî armağan ve yaptıkları bağışlara denir. Hediyede bir karşılık beklenmemesi esas olmakla birlikte, hediye alan tarafın elinden geldiği nispette mukabelede bulunması ve teşekkür etmesi de âdâptandır. Dolayısıyla "hediye"nin olduğu yerde "hediyeleşme" yani karşılıklı bir kaynaşma, sevgi ve dostluk alış-verişi başlıyor demektir. İnsanlar arasında sıcak münasebetler kurulmasını teşvik eden ve bunun gerekli şartlarını hazırlayan İslâm dini, hediye meselesine bîgâne kalmamış, onu disipline etmiş ve belli bir nizama bağlamıştır.1Kur'ân-ı Kerîm'de HediyeHemen hemen her toplumda görülen hediyeleşme âdetinin neredeyse insanlık tarihi kadar eski bir geçmişi vardır.Kur'ân-ı Kerîm'de hediye verme ve he­diye kabul etmenin hükmüyle ilgili özel bir açıklama bulunmamakta; ancak Neml Sûresi'nin iki âyetinde (35 ve 36) hediye kelimesi geçmektedir. Bu âyet-i kerîmelerde Sebe' Melikesi Belkıs'ın, Hz. Süleyman'a bazı hediyeler gönderdiği; ancak bu hediyelerin Hz. Süleyman tarafından reddedildiği anlatılmaktadır.Hz. Süleyman Aleyhisselâm'ın, İslâm'a davet mektubunu alan melike (Belkıs), devlet ileri gelenlerini toplayarak mektubun içeriği hakkında bilgi vermiş, ne yapmaları gerektiği konusunda kendileriyle istişarede bulunmuştur. Sonra da meseleyi barış yoluyla çözmenin daha uygun olacağını ifade etmiş, barıştan yana olduğunu göstermek üzere de Hz. Süleyman'a hediyeler göndermiş ve sonunu beklemiştir.Bir peygamberin görevi, insanlarla savaşarak ganimet elde etmek veya savaş tehdidiyle hediye almak değil, Allah'ın (celle celâluhu) dinini tebliğ etmek, insanların sapkın inançlardan kurtulmalarının yolunu açmak olduğu için Hz. Süleyman, Belkıs'ın gönderdiği hediyelere iltifat etmemiş ve Müslüman olmadıkları takdirde karşı koyamayacakları ordularla üzerlerine gideceğini söyleyerek onların hediyelerini geri göndermiştir. Ayrıca Belkıs'ın hediyeleri aslında bir denemedir. Hz. Süleyman'ın hediyeleri kabul etmesi, onun dünyalık peşinde koşan bir kral olduğunu, kabul etmemesi ise, onun bir peygamber olduğunu gösterir. Aynı zamanda bu hediyeler, Hz. Süleyman'a rüşvet olarak arz edilmiş ve böylece İslâm'a çağırmaktan vazgeçirmeye çalışılmıştır. Onun için Hz. Süleyman bu hediyeleri kabul etmemiştir.Peygamber Efendimiz'in (sallallahu aleyhi ve sellem) Hadîslerinde Hediye ve Hediyenin ÖnemiHadîs-i şerîflerde hediye ve hediyeleşme konusunda ayrın­tılı hüküm ve bilgiler bulunduğunu görmekteyiz. Pey­gamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), hediyeleşmenin kural olarak in­sanlar arasındaki sevgi ve dostluğu ge­liştirdiğini, kıskançlık, bencillik ve cimri­lik gibi kötü duyguları giderdiğini ve rızkın genişlemesine vesile olduğunu belir­terek hediyeleşmeyi teşvik etmiştir.Bütün meselelerde olduğu gibi hediye konusunda da rehberimiz olan Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem), müslümanların tavrının nasıl olması gerektiğini örnek hayatıyla göstermiştir. Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) hediyeleşmeye teşvik ederken, hediyenin hâsıl edeceği güzel neticeleri de şu şekilde dile getirmiştir:"Hediyeleşin, birbirinize karşı sevginiz artsın."2"Birbirinize yiyecek hediye edin. Bu, rızkınızda genişlik hâsıl eder"3"Bana bir koyunun paçası bile hediye edilse kabul ederim, böyle bir yemeği yemeye çağrılsam icabet ederim."4"Resûlullah Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) hediyeyi kabul eder, ona karşılıkta bulunurdu."5Son zikrettiğimiz hadis-i şerifte Allah Resûlü'nün (sallallahu aleyhi ve sellem) "hediyeleşme" düsturunu tatbik ettiğini görmekteyiz. Şöyle ki kendisine gelen hediyeleri kabul ediyor; ama bununla yetinmeyip mukabelede bulunuyor.Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) bir hadîslerinde şöyle buyurmaktadır: "Hediyeleşin, zîrâ hediye, kalbdeki şüpheleri (vesvese, kin, gayz ve düşmanlık) giderir. Bir kadın, komşusundan gelen (hediyeyi) hakir görmesin, bir koyun paçası olsa bile."6Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) bu hadîslerinde; bir insanın diğerine karşı besleyeceği her çeşit menfî duyguların hediyeleşme suretiyle kalblerden temizleneceğini haber vermektedir. Hadîsin devamında komşudan bahsedilmesi, hediyeleşmenin öncelikle komşular arasında cereyan etmesi gereğine bir irşattır. Öyle ki az, maddî değeri küçük bir şeyle bile olsa, hediyeleşilmesini tavsiye buyurmaktadır.Bu tavsiye, bilhassa apartman hayatı yaşayan ve bu sebeple komşudan gelecek gürültü, koku, kirlilik vb. çeşitli rahatsızlıklara maruz olan günümüz insanı açısından daha önemli hâle gelmiştir. Hediyeleşmeler, hiç yoktan büyüyebilecek rahatsızlıkları küçülterek yok edecek, böylece ciddî tatsızlıkların çıkması önlenebilecektir.Hadis, az ve değersiz bir şeyle de olsa hediyeleşmeye davet etmektedir. Çünkü bunda sevginin artması, şüphelerin gitmesi, geçinme işinde yardımlaşma vardır. Hediyenin azı bile sevgiyi artırırken, yükü daha hafif, hediye edene de daha kolaydır. Çünkü külfeti azdır. Zîrâ pahalı hediyelere her zaman güç yetmez. Az bile olsa devamlı olan da çok hükmüne geçer.7Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), özellikle mümin hanımların komşularıyla hediyeleşmesini istemekte, hediye edilecek şeyin değerli veya değersiz olmasının hiçbir önemi bulunmadığını hatırlatmakta, pişirdikleri yemek son derece sade bile olsa komşuya göndermelerini tavsiye etmektedir. Hediyenin mutlaka değerli ve pahalı şeylerden olması gerekmez. "Çam sakızı, çoban armağanı" ve "az veren candan, çok veren maldan" atasözleri bu mânâyı ne güzel ifade ederler!Efendimiz'in (sallallahu aleyhi ve sellem) Müslüman hanımlara olan "Bir kadın, komşusundan gelen (hediyeyi) hakir görmesin, bir koyun paçası olsa bile.."8 tavsiyesi, hem hediye vereni, hem de alanı ilgilendirmektedir. Kendisine hediye gönderilen kimsenin, hediyeyi küçük görmemesi istenmektedir.9Komşular içinde hediyeleşme, öncelikle en yakın komşudan başlamalıdır. Hz. Âişe'den (radıyallahu anhâ) rivayet edildiğine göre o bir defasında şöyle demiştir:- Yâ Resûlallah! İki komşum var. Hangisine hediye vereyim, diye sordum.- "Kapısı sana daha yakın olana ver." buyurdu.10Evet hediye vermeye öncelikle en yakın komşudan başlanmalıdır; çünkü kapı bir komşular daha içli dışlı olurlar. Birbirlerine daha sık gider gelirler. Bunun neticesi olarak da komşusunun sevincini ve üzüntüsünü herkesten önce onlar öğrenirler. Bu sevince ve kedere herkesten önce onlar ortak olurlar. İşte bu sebeple yakın komşuların birbirleri üzerindeki hakları daha fazladır. Hediye verirken kapısı bize daha yakın olanın gözetilmesinin bir gerekçesi budur. Bir diğer gerekçesi de, komşunun evine giren yiyecek, içecek cinsinden şeyleri öncelikle onların görmeleri, komşunun mutfağında pişen şeylerin kokusunu herkesten önce onların duymalarıdır. Böylesine bir yakınlık, kapı bir komşuları öncelikle gözetmeyi gerekli kılar.11Hediye Kabul EdilmelidirAllah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) bir kısım hadîslerinde, verilen hediyeyi reddetmemeyi, kabul etmeyi emreder: "Kime bir kardeşinden talep etmediği hâlde bir iyilik gelirse, onu kabul etsin, geri çevirmesin. Zîrâ o, kendisine Allah'ın (celle celâluhu) gönderdiği bir rızıktır. Hediye, değersiz bile olsa kabul edilmelidir."12Hediyeye Mukâbele EtmelidirPeygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), en basit iyiliği bile karşılıksız bırakmazdı. Karşılığını mutlaka verirdi. Bunu ümmetine de öğütlerdi. Hediyeleşmeye teşvik eden bir kısım hadislerde, gelen hediyeye mukâbele etmek emredilir: "Kim size bir iyilik yaparsa ona karşılığını verin, bir karşılık bulamazsanız, ona dua edin. Hattâ bilin ki, bu dua ile onun karşılığını verdiniz."13Bir kısım hadîsler Peygamberimiz'in (sallallahu aleyhi ve sellem) gelen hediyelere mukabelede bulunduğunu, çoğu kere kat kat fazlasını verdiğini belirtir: "Resûlullah hediyeyi kabul eder, karşılığını da verirdi."14Hadîsler, insanın iyilik karşısındaki fıtrî durumunu ortaya koymaktadır. Bu bir bakıma beşerî zaaftır. Yani, hem iyi yolda, insanlar arası muhabbet ve yakınlığı artırmada kullanılabilecek bir ilâç ve deva, hem de insanları kötü maksatlarla kendine bağlama ve köle etmede etkili bir silâh olabilmektedir.15 Dolayısıyla, kendisine bir şeyler anlatmayı düşündüğümüz kimselere hediye vererek onlara tesir edebileceğimiz gibi, kötülüklerinden korktuğumuz kimselerin şerlerinden de hediyelerle kurtulabiliriz.Peygamber Efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem) Gelen HediyelerRasûl-i Ekrem Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), prensip olarak hediye kabul ettiği için kendisine yakın çevreden sıkça hediye gelmiştir. Ayrıca her zaman olduğu gibi o devirde de liderlerin, reislerin birbirlerine hediye göndermeleri âdetti. Bu sebeple komşu kral ve kabîle reislerinden de hediyeler gelirdi.Gelen bu hediyeler arasında her çeşidiyle yiyecek, giyecek (cübbe, bürde, mest), çadır, koku kabı, kılıç, deve, at, katır, dinar (para) gibi o devrin kullanımında mevcut her şey vardı.Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) kendisine gelen hediyeleri ihtiyaç sahibi Müslümanlara taksim eder, bir başkasına hediye olarak gönderir, bazen de kendi kullanırdı. Yanında başkalarının da bulunduğu bir anda, dağıtımı mümkün bir hediye gelince hemen orada bulunanlara dağıtırdı.16 Meselâ bir hadîs-i şerîflerinde: "Kime bir hediye geldiğinde yanında başkaları varsa, onlar bunda ona ortaktırlar."17 buyurmuştur.Ebû Hureyre (r.a.) şöyle demiştir: "Ashâb-ı Suffe'nin ne sığınacak aileleri, ne malları, ne de bir kimseleri vardı. Peygamber Efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem) bir sadaka geldiğinde onlara gönderir, kendisi ondan hiçbir şey almazdı. Şayet gelen bir hediye ise, onlara da gönderir, kendisi de ondan bir parça alır ve böylece gelen hediyeyi onlarla paylaşırdı."18Müslüman Olmayan Kimselerden Gelen HediyelerHz. Ali (radıyallahu anh) anlatıyor:"Kisrâ, Resûlullah Efendimiz'e (aleyhissalâtu vesselâm) bazı hediyeler gönderdi. Allah Resûlü bu hediyeleri kabul etti. Diğer krallar da ona hediyeler gönderdiler, onlardan da kabul etti."19 Bu rivâyet, Resûl-i Ekrem'e (sallallahu aleyhi ve sellem) civar hükümdarlardan hediyeler geldiğini, Aleyhissalâtu Vesselâm'ın da o hediyeleri kabul ettiğini göstermektedir.Allah Resûlü'nün (sallallahu aleyhi ve sellem), kendilerinden hediye kabul ettiği krallar umumiyetle gayrimüslimdir. Öyleyse bu hadîsler, Resûlullah'ın gayrimüslimlerden hediye kabul ettiğini, dolayısıyla bunun câiz olduğunu ifade eder. Ancak "Ben müşriklerin hediyesini almaktan menedildim."20 hadîsinde daha açık ifadesini bulan bazı rivayetlerde müşriklerden hediye almanın câiz olmadığı belirtilmektedir. Âlimler arasında ihtilâfa rağmen; bu meselede, her ne kadar asıl olan müşrik birinin hediyesini kabul etmemek ise de, hususî veya umumî bir maslahat sebebiyle böylesi birinden de hediye kabul edilebilir.21Peygamber Efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) HediyeleriAllah Resûlü, hediyeyi kabul ettiği gibi hediye de gönderirdi. Onun hediyesi, ya gelen hediyeye mukabele şeklinde, veya doğrudan bir hediye şeklinde tezâhür ederdi. Hanımlarına, yakınlarına, bir işle görevlendirdiklerine, kendisine gelen heyet mensuplarına hediyeler verirdi. Bilhassa heyet olarak gelen temsilcilerin hediyesine ayrı bir ehemmiyet verir, onlardan hiçbir ferdin hediyesiz kalmamasına dikkat ederdi. Hattâ vefat ederken söylediği en son vasiyetlerinden biri de, gelen elçilerin hediyelerinin ihmal edilmemesi ile ilgiliydi. İsteyenlere hiç "hayır" demediği, peş peşe üç kere isteyene de her defasında verdiği rivayetlerden anlaşılmaktadır.O'nun hediyesi, miktar olarak, şahsın içtimaî mevkii ve itibarına göre farklılık arz ederdi. Bazen büyüğe iki bürde22, çocuğa bir bürde; bazı kimselere 50, bazılarına 5, diğer bazılarına da 12 küsur okka hediye verdiğini görmekteyiz.Resûlullah'ın (sallallahu aleyhi ve sellem) hediye olarak verdikleri arasında giyecek; yiyecek, koku, at, deve, et, arazi, maden, hurmalık vb. de olmuştur.23Hediye ve Hediyeleşmede Dikkat Edilecek HususlarBayramlarda, kandillerde veya özel günlerde insanın yakınlarına küçük de olsa, hediyeler vermesi ince bir davranıştır.Sadece özel olaylarda -doğum, nişan, düğün, kandil- değil, insan, yakınlarına her zaman değeri az da olsa hediye vermeye çalışmalıdır.Tanıdık ve samimî olmayan yabancı kimselere hediye verilmesi uygun değildir. Bu hediyeler ancak bir münasebetle verilebilir.Hediyenin üzerindeki etiket muhakkak çıkarılmalıdır. Hediyenin değeri fiyatında değildir. Küçük bir hediye de hatırlanmış olmak düşüncesiyle hoşa gidebilir.Hediyenin kıymetinden çok, uygunluğu düşünülmelidir. Hediye verilecek kimsenin en çok sevdiği şeyi bulup seçmeye çalışmalıdır.Hediye verme işi bir gösteriş ve yarışma haline getirilmemelidir. İnsanın ödeme gücünü aşan hediyeler alması, hem kendisini, hem de karşısındakini güç duruma sokabilir. Bundan kaçınmalıdır. Zaten hediyenin manası da bu değildir.Kişi kendisini, gücünün yetmediği lüks şeyler almaya zorlamamalıdır. Çünkü hediye vereceği kişi ile samimiyeti varsa, kendisini zorlamanın hiçbir anlamı yoktur. Samimiyeti yoksa zaten hediye vermek zorunda değildir. Bununla beraber, hediyeyi Allah rızası için vermek gerekir. Herhangi bir işi düştüğünde değil, işinin olmadığında vermek gerekir. Çünkü bazen hediye adı altında menfaat gözetilebilir. Bu durum, verilen hediyeyi hediye olmaktan çıkarmaktadır. Karşıdaki de bunu yaptığı iş karşılığı olarak alıyorsa, onu da günaha sokmuş olur. Yani kişiyi rüşvet almaya zorluyor ve alıştırıyor demektir. Bundan böyle, alıştığı bu tarza göre hareket etmeyen insanların işini ya yapmayacak, ya da işini ağırdan alacaktır. Buna da dikkat etmek gerekir.24Hediyeye yine hediye ile karşılık vermelidir. Aynı değerde bir hediye verilmesi şart değildir. Gâye, hediye alıp da kendisini hatırlayana, değer verene, karşılık olarak hediye vermektir. Hadislerde de gördüğümüz gibi hediye vermek ve hediyeye hediye ile mukâbelede bulunmak sevgili Peygamberimiz'in (sallallahu aleyhi ve sellem) güzel sünnetlerindendir.Yasak Hediye: RüşvetHangi şekilde ve hangi isim altında olursa olsun İslâm, rüşvet almayı ve vermeyi haram kılar. Meselâ ona "hediye" isminin verilmesi, onu haramdan helâle çevirmez.Resûlullah Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), adalete, dürüst icraata engel olacak hediyeleşmeyi yasaklamıştır:"Hediye, hediye (size yapılan bir iyilik) olduğu müddetçe alın. Dine karşı bir rüşvete (yani dininizden bir taviz vermeye) dönüşünce sakın hediye kabul etmeyin."25Bazı hadîslerde rüşvet olan hediyeler hakkında açıklamalar gelmiştir.- "Emirin (idarecinin) hediye alması haramdır. Hâkim'in rüşvet alması küfürdür."26- "Ümerâya (idarecilere) hediyeler hırsızlıktır."27- "İmam'a (idâreciye) hediye devlet malını yağmalamadır."28Şu hâlde memurun hediye alması, memura hediye verilmesi rüşvet sayılmıştır, haram ilân edilmiştir.Allah Resûlü'nün (sallallahu aleyhi ve sellem) zekât toplamak üzere gönderdiği memurlardan, dönüşte "şu zekât malı; şu da bana verilen hediye" diyen olmuştu. Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), memurun aldıkları hediyelerin hediye sayılmayıp rüşvet olacağını anlamada muteber bir ölçü koyar:"Eğer o kişi sözünde doğru ise, babasının veya anasının evinde otursaydı da kendisine hediyesi gelseydi ya! Allah'a yemin ederim ki, sizden biriniz haksız olarak bir şey alırsa, kıyamet gününde o aldığı şeyi yüklenmiş vaziyette Allah'ın huzuruna çıkar…"29Peygamber Efendimiz'in (sallallahu aleyhi ve sellem) zekât toplamak için görevlendirdiği kişinin zekât mallarının yanında kendisine verildiğini ifade ettiği hediyelerle dönmesi, Rasûl-i Ekrem'in (sallallahu aleyhi ve sellem) kızmasına ve bunu asla tasvip etmeyerek haramlığını hatırlatmasına sebep olmuştur. Zekât toplamakla görevlendirilen memurun hediye kabul etmesi câiz değildir. Çünkü memura hediye veren kişi, ödemesi gereken zekâtın bir kısmını ödememe karşılığında bunu vermiş olabilir ki, bu asla kabul edilemez ve câiz olmaz. Hediye kabul eden memur, herhangi bir şekilde vazifesine hıyânet veya sû-i istimal yapmış da olabilir. Bu sebeple, devletin zekât ve vergi memurlarının aldığı hediye onlara haramdır. Bu hediyenin haramlığının sebebi memuriyettir. Aksi takdirde başkasına hediye vermek haram değil, bilâkis övgüye lâyık ve müstehap bir davranıştır.Zekât malından haksız birşey alanın, kıyamet gününde Allah'ın huzuruna nasıl geleceği, bu münasebetle hatırlatılmış olmaktadır. Kendilerine hediye haram kılınanlar, hediye aldıkları takdirde, sanki ganimet malını çalmış gibi muamele göreceklerdir.Burada, özellikle zekâtla ilgili olan bu yasak, aynı gâye ve maksatla olduğu takdirde bütün resmî görevlileri kapsar. Çünkü bu, hediye değil bir nevi rüşvet olur.30Şu hâlde, bir yerde idareci veya memur olarak bulunanlar şöyle düşünecekler; ben bu vazifeden ayrılıp evimde otursam bu kimse bana aynı şekilde hediye verir mi? Eğer vereceğine kanaat getiriyorsa helâldir, alabilir, yok kanaat getirmiyorsa haramdır, bu hediyeyi alamaz.Rüşvetle hediyeyi birbirinden ayırmak lâzımdır. Rüşvet sayılan hediye, henüz iş görülmeden vatandaş tarafından vazifeli memura verilmektedir. Bunun yardımıyla haklı veya haksız işini görmekte, onu bir vasıta olarak kullanmaktadır. Hediye ise, maddî ve mânevî hiçbir karşılık beklemeden verilen bir şeydir. Hediyeyi veren kimse, bunun karşılığında ne bir iş gördürme niyetini taşımakta, ne de verdiği kimseye bir minnet etmektedir. Tamamen içinden gelerek, gönlünden doğarak vermektedir.31Fakat zâyi edilen hakkını rüşvetten başka bir yolla kurtaramayan veya rüşvetten başkasıyla zulümden kurtulamayan kimse için en iyi şey, Allah'ın kolaylık bahşederek hakkı kazanma ve zulümden kurtulmanın en güzel şeklini kolaylaştırmasına kadar sabretmesidir. Ama bu durumda bütün vesilelere başvurduktan sonra bir netice alamaz ve rüşvet yolunu tercih ederse; günah, rüşvet alanındır, verenin suçu yoktur.32Hangi Hediye Temizdir?Hibe ve hediyelerden bir kısmını almak câiz olmadığı belirtilirken, bazı âlimler, rüşvet dışında kalan hediyeyi üç grupta mütalâa ederler;1. Kendi seviyesinin altında olanlara yapılan hibe. Bu gerçek ikram ve lütuftur. Bu hediyeye karşılık vermek gerekmez.2. Birbirine denk olanların hediyeleri.3. Makam ve rütbece aşağı durumda olanın kendisinden üstte olana hediyesi. Bunda karşılık gerekir. Esasen veren daha fazla bir karşılık bekler. Karşılığın miktarı örfe göre değişir.Peygamber Efendimiz'in (sallallahu aleyhi ve sellem) hayatında bu meselede farklı tatbikatlara rastlanır. Mevcut imkâna göre mukabele esas ise de, bazen "verilenden râzı mısın?" diye sorduğu, muhatabı "Hayır!" dedikçe verdiği, sormaya devam edip, "Evet!" deyinceye kadar verdiği olmuştur.Ebû Hureyre (r.a.) anlatıyor: "Bir bedevî Resûlullah'a (aleyhissalâtu vesselâm) genç bir deve hediye etti. Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) ona mukabil altı genç deve verdi. Bedevî, memnun kalmadı. Bu hal, Aleyhissalâtu Vesselâm'a ulaştı. Allah'a hamd ü senâdan sonra: "Falan kimse bana bir deve hediye etti. Ben ona mukabil altı deve verdim. Buna rağmen memnun olmamış. Allah'a yemin olsun, şu günden sonra Muhâcirler, Kureyşliler, Ensârîler, Sakifliler veya Devsliler dışında kimseden hediye almamaya azmettim." buyurdular."33Bu ve benzeri hadislere dayanan âlimler, "daha çok istemeye" bahane edilecek hediyenin kabulünün mekruh olduğunu söylemişlerdir. Resûlullah'ın zikrettiği zümrelerin hediyelerini kabul meselesinde istisna kılmasının sebebi onların tokgözlülük, cömertlik, himmet yüceliği, hediyede karşılık beklememek gibi vasıflarla mümtaz olmalarından ileri geldiği de belirtilmiştir. Buradan hareketle bazı âlimlerin hediye kabul etmemelerini, belli şartların oluşmasına bağlamak gerekir. Mesela hediye kabul etmemek Bediüzzaman Hazretleri'nin hayatında temel bir prensip olmuştur. Hediye kabul etmemeye sebep olarak saydığı hususlardan bir tanesi de şudur: "Bu zamanın insanları, hırs ve tama' yüzünden küçük bir hediyesini pek pahalıya satıyorlar."34 Bu husus, Peygamber Efendimiz'in (sallallahu aleyhi ve sellem) yukarıda zikredilen tavrından kaynaklanmaktadır. Yani hediyenin karşılığında çok şey bekleniyor ve hediye alana minnet ediliyorsa, o hediye alınmaz ve alınmamalı.Netice Zikrettiğimiz hadîslerde de görüldüğü gibi Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), hediye ve hediyeleşme konusuna çok önem vermiştir. O (sallallahu aleyhi ve sellem) gerek Müslümanlardan, gerekse gayrimüslimlerden gelen hediyeleri kabul etmiş, aynı zamanda hediyelere hediyelerle mukabelede bulunmuş ve böylece Müslümanları da hediyeleşmeye teşvik etmiştir. Özellikle günümüzde, giderek za­yıflayan aile ve toplum bağlarının güçlen­mesinde; sosyal yardımlaşma, sevgi ve dostluk havasının oluşturulmasında; cimri­lik ve bencilliğin tedavisinde Peygamber Efendimiz'in (sallallahu aleyhi ve sellem) söz ve davranışlarıyla teşvik ettiği ve örnek olduğu hediyeleşmenin ayrı bir katkısı vardır. Bu sebeple Müslümanların, hediyeleşmenin sünnet olduğu bilinciyle hare­ket edip, çeşitli vesilelerle bu güzel uygulamayı geliştirmesi ve yaygınlaştırması zamanımızda ayrı bir önem kazanmıştır. Fakat insanların gurur ve övünmek için kendi mad­dî güç ve imkânlarının üstünde harcama­ yaparak hem kendilerini, hem de hediye verdikleri kişileri mânen ezerek sıkıntıya düşürmeleri doğru değildir.35mayduz@yeniumit.com.trDipnotlar1. İbrahim Canan, Hadis Ansiklopedisi Kütüb-i Sitte, XVI,161.2. Muvattâ, II, 908.3. Kenzu'l-ummâl, Beyrut 1985, VI, 15058.4. Tirmizî, Ahkâm 10.5. Buhari, Hibe 11; Ebu Davud, Buyû' 82; Tirmizi, Birr 34.6. Tirmizi, Velâ ve'l-Hibe 6.7. Canan, a.g.e., XVI/166.8. Tirmizi, Velâ ve'l-Hibe 6.9. Yaşar Kandemir ve diğerleri, Riyâzü's-Sâlihîn Şerhi, İstanbul 2001, II,400.10. Buhârî, Şüf`a 3, Hibe 16, Edeb 32.11. Yaşar Kandemir vd., Riyâzü's-Sâlihîn, II,406-7.12. Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 221.13. Ebu Davud, Zekât 38; Nesâî, Zekât 70; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 99.14. Buhari, Hibe 11; Ebu Davud, Buyû' 87; Tirmizi, Birr 34.15. Canan, a.g.e., XVI,163.16. Canan, a.g.e., XVI,163.17. Mecmau'z-zevâid, IV, 148; Metâlibu'l-âliye, Kuveyt 1973, I, 428.18. Buhârî, Rikak 17.19. Tirmizî, Siyer 23.20. Ebu Davud, Harac 35; Tirmizî, Siyer 24.21. Canan, a.g.e., XVI/170.22. Arapların üstten giydikleri bir çeşit elbise, hırka.23 Canan, a.g.e., XVI/166.24. Sorularla İslâmiyet.25. Mecmau'z-zevâid, V, 238; Metâlibu'l-âliye, IV, 267.26. Kenz, VI, 15069.27. Mecmau'z-zevâid, IV, 151.28. Kenz, VI, 15062.29. Buhârî, Hiyel 15, Zekât 3, Hibe 17, Cihâd 189, Eymân 3, Ahkâm 24; Müslim, İmâre 26-27. Ayrıca bk. Ebû Davûd, İmâre 11; Nesâî, Zekât 6.30. Yaşar Kandemir ve diğerleri, Riyâzü's-Sâlihîn Şerhi, İstanbul 2001, II,148-149.31. Sorularla İslâmiyet.32. Yusuf el-Kardavî, İslam'da Helal ve Haram (trc. Ramazan Nazlı), İstanbul, s.345.33. Bkz. Tirmizî, Menâkıb, 74; Ebû Dâvud, Buyü' 82; Nesâi, Umrâ 5.34. Nursî, Mektubat, İkinci Mektup.35. Bkz. Ali Bardakoğlu, DİA, Hediye md

.

İslâm ve Çevre

İslâm, insan haklarını koruma mevzuunda ne kadar hassas ve ne kadar evrensel bir çizgi takip etmişse, ekolojik dengeyi koruma mevzuunda da o kadar hassastır

Çoğu bilim dalında olduğu gibi, çevre koruma alanında da fizikî olarak ortaya konan konuların manevî yönden de değerlendirilmesi gerekir. Konunun mânevî yönü ile ele alınarak incelenmesi, genellikle toplumun o konuda şuurlanmasına ve meselelerin çözümüne yardımcı olmaktadır. Aslında, çevre koruma konusu bu yönden değerlendirildiğinde, meselenin yeni olmadığı, İslâm'ın bu meselelere çok eski zamanlarda sahip çıktığı, dinî sınırlar içerisinde topluma uyulması gereken kurallar koyduğu ve kurallara uymayanları günün şartlarına göre cezalandırdığı görülmektedir. Çevre konusunun bu yönü ile de incelenerek topluma götürülmesi, büyük bir açığın kapatılması bakımından önem taşımaktadır. 

Bu makalenin gayesi, her canlıyı yakından ilgilendiren çevre problemleri veya çevre sağlığı gibi önemli bir konuda, İslâm'ın bakış açısını ortaya koymaktır. Hemen kaydedelim ki, "çevre problemleri veya sağlığı" tabirleri her ne kadar son devirlerde müstakil bir mevzu olarak ele alınmış ise de, bunun muhtevasına giren meselelere değişik münasebetlerle âyet ve hadîslerde yer verilmiş ve konuya yeterince dikkat çekilmiştir. Bu tabirin klâsik kitaplarımızda bugünkü şekliyle yer almamış olması, konunun ihmal edildiği, mevzua ehemmiyet verilmediği mânâsına gelmez. Aksine, insanı ilgilendiren her hususa kıymeti nispetinde yer vermiş olan İslâm, bu konuya da yeterince eğilmiş, açıklık getirmiştir. Bizim yapacağımız iş, değişik münasebetlerle zikredilmiş açıklamaları, çevre sağlığı tabirinden bugün anlaşılan müfredata göre tanzim etmek, bir araya getirmek olacaktır. 

İslâm'da ekolojinin tarihi
Çevrecilik tarihi açısından bakıldığında, İslâm'daki ekolojik hareketin ortaya çıkışı oldukça eskidir. Buna vesile olan, hiç şüphesiz İslâm dinidir; daha açık bir ifadeyle, Kur'ân-ı Kerîm'in kendisidir. Kur'ân-ı Kerîm'in hem insanların kalblerine şifa olmak, hem onları küfrün karanlığından aydınlığa çıkararak beden ve ruhlarını temizlemek, hem de dünya işlerini düzene sokmak için gönderildiği düşünüldüğünde, insanın mânevî dünyası kadar maddî dünyası ile de ilgilenmesi tabiidir. Her konuda olduğu gibi, çevre konusunda da Kur'ân-ı Kerîm Müslümanlara rehberlik etmiştir. İşte bunun için, İslâm'ın doğuşuyla birlikte, ona inananlar için çevre, üzerinde durulması gereken önemli bir husus olmuştur.

Tabiî olarak, bir Peygamber ve Müslümanların lideri olması dolayısıyla çevre işleriyle fiilen ilgilenen ve sözleriyle bu konuda Müslümanları uyaran ilk kimse, Peygamber Efendimiz'dir (sallallâhu aleyhi ve sellem). Sonra O'nun yerine geçen ilk halifeler, özellikle Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer başta olmak üzere sahabeden ileri gelenler bu konuyla ilgilenmişler; Allah Resûlü'nün (sallallâhu aleyhi ve sellem) bu konudaki sünnetlerini yaşatmışlardır. Daha sonraki devirlerde, bu çevre hassasiyetinin, bazı sebeplerle bazı yönleri unutulmuş veya bu hassasiyet sadece bir kısım gruplar tarafından kısmen yaşatılmış ise de bazı yönleriyle devam ede gelmiştir.1

Kur'ân'da ekoloji
Hiçbir mukaddes kitap, Kur'ân-ı Kerîm kadar, insana tabiattan, daha geniş mânâda kâinattan bahsetmez. Kur'ân, insana kâinatın nasıl yaratıldığı, niçin yaratıldığı, ondaki çeşitli varlıkların yapısı hakkında çok çeşitli genel bilgiler verdiği gibi, insanın onunla nasıl bir münasebet içerisinde olması gerektiği hakkında da bilgi vermektedir, ona yol göstermektedir. 

1.Ekolojik denge: Kur'ân-ı Kerîm'in kâinatla ilgili olarak ısrarla üzerinde durduğu konulardan birisi de, ekolojik denge meselesidir. Kur'ân, yaratılmış her şeyin bir ölçü, düzen, adalet ve denge içinde yaratıldığını insana sık sık hatırlatmaktadır: "Muhakkak ki Biz her şeyi bir kaderle, bir ölçü ile yarattık." (Kamer, 49), "Hiçbir şey yoktur ki onu meydana getiren hazinelerin anahtarları elimizde olmasın. Biz onu ancak belirli bir ölçü ile indiririz." (Hicr, 21).

2.Ekolojik dengenin korunması: Allah insandan tabiî çevresini ve kâinatı korumasını, onların tabiî ve ekolojik dengelerini bozmamasını istemektedir. Aksi takdirde, bizzat insanın kendisinin bundan zarar göreceğini ifade etmektedir. Allah, aşağıdaki âyetlerde görüleceği üzere kâinatta bir tabiî ve ekolojik dengenin var olduğuna dikkatlerimizi çekerek arkasından bunu koruyunuz demekte; aksi hâlde insanlığın istenmeyen durumlarla karşılaşabileceğini belirtmektedir: "Göğü bu âhenkle O yükseltti ve bu mîzânı koydu ki siz de ders alıp ölçü dışına taşmayasınız. Öyleyse siz de tartıyı adaletle yapın, sakın teraziyi, dengeyi aksatmayın." (Rahmân, 7-9), "Allah'ın buyruklarını umursamayan şu insanların kendi tercihleri ile yaptıkları işler yüzünden karada ve denizde (bütün dünyada) fesat (bozukluk) ortaya çıktı, nizam bozuldu. Doğru yola ve isabetli tutuma dönme fırsatı vermek için, Allah, yaptıklarının bazı kötü neticelerini onlara tattırır." (Rûm, 41). 

Kur'ân-ı Kerîm'de doğrudan veya dolaylı olarak tabiî çevrenin korunmasına dâir kurallar ve buna teşvik edici birçok nasihat vardır. Bunlara birkaç misâl verelim.
a. Ahlâk ve çevre: İslâm'a göre çevre ve ekoloji problemi, aynı zamanda ahlâk sorunudur. Kur'ân-ı Kerîm'de genel ahlâk kuralları ile çevrenin korunması arasında çok sıkı bir münasebet kurulduğunu görüyoruz. Allah insana tabiatı korumasını emretmekle kalmıyor, bunu nasıl ve hangi yollarla koruyabileceğini de gösteriyor ki, bunlardan en etkini ve dinî açıdan yaptırım gücü olanı ahlâkî ilkelerdir. Ahlâken kötü olan davranış ve fiiller çevre ve kâinatın düzeni için de kötüdürler. İslâmiyet her safhada güzel ahlâkı emretmekle sağlam temellere dayalı bir ahlâkî çevre oluşturmuştur. Ahlâkî çevreyi oluşturanlar insanlardır. İyi ve güzel ahlâklı insanların yaşadığı bir mânevî çevreye elbette ki iyilik ve güzellik hâkimdir. Böyle bir çevrede zulüm, haset, kıskançlık, riya ve rüşvet yoktur. Burada hayâ, adalet, şefkat, yardımlaşma ve kardeşlik vardır. Bu demektir ki; kötü hasletlerin yaygın olduğu bir çevre, maddî yönden ne kadar temiz tutulursa tutulsun, temiz bir çevreden beklenileni veremez. Mânevî şartları iyileşmiş bir çevrenin de kirlendiği görülmez.

Şimdi Kur'ân'ın konuyla ilgili olarak özellikle zikrettiği kötü ahlâkî davranışlardan bazılarını zikredelim:
İsraf: Bugün, bütün çevre kirliliğinin ve tabiî dengenin bozulmasının ana sebeplerinden birisi hiç şüphesiz israftır. İsraf, bugünkü ev ekonomisinde var, üretim ve tüketimde var, sanayi ve teknolojide var. Âdeta insanlık israf için yarışıyor gibi. Fantezi ihtiyaçlar meydana getiriliyor ve sun'î yere tabiî kaynaklar tüketiliyor. Neticede tabiî denge bozuluyor, hava ve sular kirletiliyor. O hâlde sağlıklı bir çevre için, her türlü israftan kaçınmak gerekiyor; insanlığın ihtiyaçlarla orantılı bir üretim ve tüketim içinde olması gerekmektedir. Onun için Kur'ân-ı Kerîm'de israfla ilgili olarak şöyle buyurulmaktadır: "Yiyin, için fakat israf etmeyin; çünkü Allah israf edenleri asla sevmez." (A'râf, 31), "Sakın saçıp savurma. Çünkü savurganlar şeytanların kardeşleri olmuşlardır. Şeytan ise Rabbine karşı pek nankördür." (İsrâ, 27)

Görüldüğü gibi israfı yasaklayan, her şeyde ölçülü olmayı emreden, ihtiyaç fazlasını infak ettirerek bencilliği ortadan kaldıran, insanı maddî çıkarların kölesi değil kâinatın efendisi ve en şereflisi sayan, insana, hayvanlara, bitkilere ve bütün kâinat düzenine saygıyı öğreten İslâmî öğreti bugünkü çöküntüye karşı en güçlü alternatifi oluşturmaktadır.2

Fesat: "İnsanlardan öylesi vardır ki, dünya hayatına dâir sözleri senin hoşuna gider. Üstelik sözünün özüne uyduğuna Allah'ı da şahit gösterir. Hâlbuki gerçekte o düşmanların en yamanıdır. Senin yanından ayrılınca, ülkede fesat çıkarmaya çalışır, ürünleri ve nesilleri mahvetmek için uğraşır. Allah, elbette fesadı (bozgunculuğu) sevmez." (Bakara, 204-205). Âyette de açıkça belirtildiği gibi, fesatçı olan kimseler, sadece insan ve toplumlara zarar vermek ve kötülük etmekle kalmazlar, aynı zamanda tabiî çevreye de zarar verirler. İşte bunun için, Allah insanların fesatçı olmalarını yasaklıyor. Onların çevreye karşı olumsuz tesir edebileceklerine dikkatimizi çekiyor. Ayrıca Kur'ân-ı Kerîm'de, inançsızlık, fesatçılık, israfçılık, nankörlük, itaatsizlik ve bozgunculuk gibi gayr-i ahlâkî davranışları sebebiyle bazı milletlerin hem kendilerine hem de çevrelerine zararları yüzünden kendi elleriyle yok olup gitmeleri misâl verilmektedir. (Sebe' 15-16; Şu'arâ, 134, 146, 148, 176)

b.İbadet ve ekoloji: Geniş mânâlarıyla ve bütün hikmetleriyle düşünüldüğü zaman, İslâm ibadetlerinin, özellikle de hac ibadetinin ekolojik bir yönü olduğu anlaşılır. Hac veya umre için ihrama giren kimselerin, Harem dâhilinde hayvan öldürmesi, ağaçları kesmesi otları koparması yasak edilmiştir. Bu yasak fiillerin İslâm hukukundaki adı cinayettir. Bu cinayetleri işleyen insanlar, mutlaka günahlarının affı için Rablerine yalvarıp yakarmak zorundadırlar. Tevbe, bu günahın affedilmesi için asıl şart iken, bundan başka bir de insanın sadaka vermesi dinî bir hükme bağlanmıştır. Sadakanın sınırı ise, fidye miktarından, koyun kurban etmeye veya telef edilen şeyin kıymetini vermeye kadar geniştir.

Bu, âdeta Müslümanlara çevreci olmalarını hatırlatan bir durumdur. Namaz ve oruç gibi ibadetlerde de doğrudan veya dolaylı şekilde aynı dersi verecek hikmetler vardır. Özellikle bu ibadetlerin, Allah'ın doğrudan çevreye zararları olduğunu belirttiği israf ve fesat gibi kötü ahlâkî davranışları yok edici unsurları vardır. 

Sünnet'te ekoloji
Sünnet; Peygamber Efendimiz'in (sallallâhu aleyhi ve sellem) fiilî olarak yaptıkları, sözlü olarak anlattıkları ve takrirlerinin hepsidir. "Sünnet'te ekoloji" derken, Allah Resûlü'nün, insanın yakın ve uzak çevresiyle, bu çevrenin temiz ve sağlıklı tutulması ve korunmasıyla ilgili fiilen yaptığı ve sözle ifade ettiği şeyleri kastediyoruz. Efendimiz'in (sallallâhu aleyhi ve sellem) dünyayı teşrif buyurduğu mekân, çöllerle kaplı bir alandı. Allah Resulü çölle çevrili olan bu mekânı dünyevî mânâda bir cennete çevirmek için, Kur'ân'ın işârî ve sarih beyanlarının yanında birçok fiili, sözü ve takririyle ısrarla üzerinde durmuş ve sık sık onu vurgulamıştır. O'nun tabiatı koruma adına göstermiş olduğu bu hassasiyet, bugün ekolojik dengeyi korumak isteyen vakıf, dernek ve kuruluşların hassasiyetinden çok çok ileridedir.3 

1.Peygamberimiz'in (s.a.s.) ekolojik faaliyeti: Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem), kendi devrinde çevreciliği bir ahlâk ve âdet hâline getirdiğini ve bunun için de çevreyle ilgili bizzat faaliyetlerde bulunduğunu görüyoruz. Bunlardan bazılarını şu noktalarda toplayarak özetleyebiliriz:

a. Ağaçlandırma: Peygamberimiz, Medine yakınlarında boş bir araziyi ormanlaştırmış ve: "Kim buradan bir ağaç kesecek olursa, onun karşılığı bir ağaç diksin." diye emretmişlerdir.4

b. Sit alanları belirlenmesi: Nebiler Serveri, sıtma ve verem hastalıklarının kol gezdiği, belli ölçüde yeşillik olsa da, tam dengenin olmadığı Medine'ye hicret eder etmez, "Allah'ım! Hz. İbrahim, Mekke'yi harem bölge ilan etmişti. Ben de Medine'yi harem bölge ilân ediyorum." buyurmuştur. Harem'i, bugünün anlayışıyla izah edecek olursak, ona "sit alanı" veya "millî park" denebilir. Zîrâ Allah Resulü bunu izah ve şerh eden beyanlarında "Otları koparılmaz, ağaçları kesilmez, hayvanları öldürülmez."5 buyurmuşlardır.

c. Ekolojik şehircilik: Efendimiz'in (sallallâhu aleyhi ve sellem) sit alanı emri, yani şehirlerin etrafını âdeta yeşil bir kuşakla çevirme gayreti, onun bugün insanların ihtiyacını duydukları ekolojik bir şehircilikte önder olduğunu göstermektedir. Bunun yanı sıra, O'nun önerdiği ve uyguladığı mesken tipi de çok önemlidir. Resûlullah'ın (sallallâhu aleyhi ve sellem), umumiyetle evlerin tek katlı ve geniş odalardan oluşmasını ve odaların geniş bir avlu veya bahçe etrafında yer almasını tavsiye etmiştir. Özellikle evlerin fazla yüksek olmamasına titizlik göstermiştir.6

2. Peygamberimiz'in (s.a.s.) hadîslerinde ekoloji: Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) fiilen çevrecilik yapmakla kalmamış, çeşitli vesilelerle Müslümanlara bu konuda öğütler vermiş ve tavsiyelerde bulunmuştur. Şimdi de O'nun ekolojiyle alâkalı sözlerinden bazı nakiller yapalım:

a. Ağaç ve bitki koruyuculuğu: "Bir Müslüman ağaç diker de bunun meyvesinden insan, ehlî veya vahşî hayvan veya kuş yiyecek olsa, yenen şey onun için bir sadaka hükmüne geçer."7, "Her kim boş, kuru ve çorak bir yeri (sulamak, ağaçlandırmak ve ekim suretiyle ıslah ve) ihyâ edecek olursa, bu amelinden dolayı Allah tarafından mükâfatlandırılır."8, "Elinizde bir ağaç fidanı varsa, kıyamet kopmaya başlasa bile eğer onu dikecek kadar vaktiniz varsa, mutlaka dikin."9 buyurmuşlardır. Allah Resûlü (sallallâhu aleyhi ve sellem) bizzat kendisi de 500 adet hurma ağacı dikmiştir.10

b. Hayvan ve kuş koruyuculuğu: İbn Ömer: "Allah Resûlü, hayvanlara işkence yapanlara lânet etti."11 demiştir. Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) fazla yükten dolayı kalkamayan bir deve görünce: "Allah bu dilsizler (hayvanlar) hakkında hayırlı olmanızı tavsiye etmektedir, onlara güçleri ölçüsünde yük vurun."12, "Haksız olarak bir serçeyi öldürenden, Allah kıyamet gününde hesap soracaktır."13 buyurmuşlardır. "Kuşların yuvalarının bozulmamasını, yumurta14 ve yavrularının alınmamasını"15 da emretmiştir.

Görüldüğü gibi bu hadîsler ve benzerlerinden, Sevgili Peygamberimiz'in (sallallâhu aleyhi ve sellem), hayvanların ve kuşların korunmasını, onlara eziyet edilmemesini, temizlik ve bakımlarının yapılmasını, yaratılışlarına uygun işlerde kullanılmasını, fazla yük yüklenmemesini, av yasağı koyarak rast gele eğlence için avlanmamalarını emrettiğini açıkça görüyoruz. Bu sözleriyle ve davranışlarıyla O, bugün ancak sözü edilen hayvan haklarını dile getirmiştir. 

3. Peygamberimiz'in diğer ekolojik faaliyetleri: Bulaşıcı hastalıkların yayılmasını önlemek için karantinayı,16 hasta hayvanların sağlam hayvanların arasına karıştırılmaması gerektiğini bildirmesi, halkın geçeceği yol üzerine veya gölgelenip istifade edeceği yerlere, durgun sulara abdest bozmayı (tuvalet ihtiyacını görmeyi) kesin olarak yasaklaması, herkese evinin önünü temizlemesini emretmesi,17 yollarda insanlara eziyet veren şeyleri kaldırmaya teşvik etmesi,18 suların, toprağın, havanın korunmasına ehemmiyet vermesi Peygamber Efendimiz'in çevre konusuna verdiği önemi anlatır. Ayrıca ısrarla israftan menetmiş, hattâ nehir kenarında abdest alan kimsenin, ibadet için bile olsa suyu israf etmesini yasaklamıştır.19

Ekolojik dengede insan unsuru
Bugünkü çevre ve ekolojik problemlere çözüm isteniyorsa, her şeyden önce bu problemin insan merkezli bir problem olduğunun düşünülmesi; dolayısıyla üretim-tüketim, bilim-teknoloji, sanayi-tarım gibi insanî faaliyetlerden olan bütün bu sektörlerle birlikte mütalaa edilmesi ve onlarla sıkı bir ilişkinin varlığının kabul edilmesi lâzımdır. Çünkü çevre ve ekolojik problemlerin çözümüne, ancak insan merkezli bir çevrecilikle varılabilir. Ancak burada insan, mânevî ve maddî boyutlarıyla birlikte ve bunların birbirinden ayrılmazlığı prensibiyle düşünülmelidir. Böyle düşünüldüğü zaman, çevre problemi, her şeyden önce, karşımıza metafizikî ve ahlâkî bir problem olarak çıkar. Bu da, anlatmaya çalıştığımız şekilde İslâm'ın öngördüğü ve öğrettiği bir çevreciliktir. Bugünkü Batı'nın mekanist çevreciliği, böyle bir alt yapıya oturursa ancak etkin olabilir.

İster bilim-teknoloji sistemi, ister siyasî-ekonomik sistem olsun, her sistem insan ve insanî merkezli olmak zorundadır. Böyle olunca, ister istemez en temel ahlâkî ve hukukî değerler, bilim, teknoloji, siyaset, ekonomi ve sanatın en belirleyici unsurları olacaktır. Bütün eğitim ve öğretim sistemleri ve kurumları buna göre yeniden düzenlenmelidir. Yoksa insan ve onun mutluluğu için yapıldığı söylenen ilmî ve teknolojik bütün faaliyetlerin, gerçekte insana rağmen yapıldığı ortaya çıkacaktır. Yaşanan çevre krizi de, bunun en bariz belirtisidir.20

Çevre sağlığı temelde bir insanlık sorunudur. Bencil çıkarları ön plânda tutan materyalist zihniyet, insanların problemlerine, dertlerine çareler bulmaktan çok bunlardan yararlanmayı tercih eder hâldedir. Meselâ, kazanç gayesiyle birçok zararlı alışkanlıklar teşvik edilmekte ve bu duruma bazen devletler de katılmaktadır.21

Bütün dünya çevre kirlenmesinin üzerinde duruyor. Oysa ruhî kirlenmenin ortaya çıkardığı problemlerin yanında çevre kirlenmesiyle gelen problemler daha kolay çözülebilir. Çünkü çevre kirlenmesiyle tabiat tahrip olurken, ruhî kirlenmeyle bütün insanlık zarar görmektedir. Ve ruhî kirlenme neticesi, aile dağılıyor, uyuşturucu alışkanlığı yaygınlaştırılıyor, müstehcen yayınlar çoğalıyor ve haksızlıklar katlanarak artıyor.22

Çevre kirlenmesinde karşılaşılan sorunlar, insan ruhunda ortaya çıkan kirlenmenin tabiatta yansımasından, çevrede açığa çıkmasından öte bir şey değildir. İnsanı ele almadan, onu yönlendiren, oluşturan dünya görüşünü gözden geçirmeden, çalışmaları netice üstünde yoğunlaştırmak çözüm getirmez. İnsanlığın ve çevrenin korunması yolunda atılacak ilk adım, insanın ihtiraslarından arıtılarak kirlenmesinin önlenmesidir. Onun için günümüzde çevre problemlerine dönük araştırmaların ve çalışmaların bir misli de insanın kalbinin arıtılmasına, ruhunun yüceltilmesine döndürülmelidir. Ancak insan ruhunun arıtılıp, temizlenmesiyle, yüreğine derinlik kazandırılmasıyla toplumla birlikte çevre de korunabilir.23

Netice
Çevre problemlerinin köklü bir şekilde çözümlenebilmesi için "çevresel ahlâk" diye bir kavramın göz önünde bulundurulması gerekiyor. Bunu telâffuz etmeden çevre meselelerinin üstesinden gelinemeyeceğini anlamak lâzımdır. Madem çevre kirliliği sorumsuzca üretim ve sorumsuzca tüketimle ilgili bir konu, öyleyse insanlardaki bu üretim ve tüketim esnasındaki çevre şuurunun, çevreye zarar vermeme şuurunun insanların yapısına işlenmesi, insanların bunu bir ahlâk hâlinde benimsemesi gerekir. Çevre kirliliği ancak, "çevresel ahlâk" şeklinde benimsenirse çözümlenebilir. Meselenin çözümlenmesi için cezaî müeyyideler uygulanmalı, ancak köklü çözüm için çevre ahlâkının insanlarda yerleşmesi lâzımdır. Ayrıca sorumsuz tüketimin önüne geçilmesi de çok önemlidir.

Dinî duygular medeniyet kurulmasında ve çevrenin korunmasında baş rolü oynamıştır. Tarih boyunca insanlar, hangi medeniyet eserini yükseltmişse ve hangi güzel işi yapmışsa, bunda baş rolü İslâm dini ve diğer dinler yapmıştır. Bu hizmetlerin yapılmasında Allah rızası duygusu vardır. İnsanoğlunun yaptığı güzelliklerde hep bu ulvî duygu rol oynamıştır.

*Sakarya Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi
dayduz@yeniumit.com.tr

Dipnotlar
1 Bayraktar, Mehmet, İslâm ve Ekoloji, Ankara 1992, 25-26.
2 Samastı, Mustafa, Toplum Sağlığının Çevre Boyutları, Çevre ve İnsan, 1991, s. 49.
3 Fethullah Gülen, Fasıldan Fasıla, İzmir 1997, III,196-198.
4 el-Belâzurî, Fütûhu'l-Buldân, Beyrut 1958, I,17.
5 Müslim, Hac 458.
6 Evlerin yüksekliği ile ilgili olarak bkz: Canan, İbrahim, Hadis Ansiklopedisi, Kütüb-i Sitte, İstanbul, II,84 vd.
7 Müslim, Müsâkât 7,8-9; Buharî, Edeb 7.
8 el-Münavî, Şemsü'd-Din Muhammed Zeynü'd-Dîn Abdurraûf, Feyzu'l-Kadir, Beyrut 1972, VI,39.
9 Buhari, el-Edebü'l-Müfred, Kahire,1959, s.168.
10 Ahmed b.Hanbel, V,354,440.
11 Buhari, Zebâih 25.
12 el-Askalânî, İbn Hacer, Metâlibü'l-Âliye, Kuveyt 1973, II,156. 
13 Dârimî, Sünen, Kahire 1966, II,84.
14 Buhari, el-Edebü'l-Müfred, s.139.
15 Ebû Dâvûd Edeb 176.
16 Buhari, Tıb 30.
17 İbn-i Kayyim, Şemsü'd-din, et-Tıbbu'n-Nebevî, 216, Kahire 1957, s.216.
18 Müslim, Îman 58.
19 İbn Mâce, Beyrut 1975, II,147; Beyhakî, Sünen-i Kübrâ, I,197.
20 Bayraktar, a.g.e., 148.
21 Samastı, a.g.e, 49.
22 Gürdoğan, Nazif, Sınırsız Büyümenin Ekonomik, Çevresel ve Kültürel Etkileri, Çevre ve İnsan, Ankara 1991, s.74.
23 Gürdoğan, Ersin, Teknolojinin Ötesi, İstanbul 1985, s. 37.


.

İslâm'da Savaş Hukuku Prensipleri

İslâm, savaşı insan tabiatının yol açtığı tabiî ve arızî bir hâdise olarak ele almış, onu dengelemek için de kaideler koymuş ve onu sınırlamıştır.İslâm'da barış asıldır. Bununla beraber bir Müslüman savaşmak zorunda kaldığında diğer insanların insanlık şeref ve haysiyetini rencide edemez. Çünkü sevgili Peygamberimiz, savaşmak mecburiyetinde kaldığında bile Müslüman'ın dininin çizdiği çerçeveyi ve tavrı koruması gerektiğini vurgulamıştır. Başta Allah Resûlü (sallallâhu aleyhi ve sellem) olmak üzere her halife, etrafa asker gönderirken yalnızca muharip statüsünde olanlarla savaşmalarını hedef göstermiş ve: "Yaşlılara, kadınlara, çocuklara, kendisini ibadet ü tâate vermiş ruhbanlara ve mabetlere ilişmeyiniz.! Ağaçları yakmayınız.! Hayvanlara dokunmayınız.! Ve servetleri heder etmeyiniz."1 diye emirler vermişlerdir.Peygamber Efendimiz bir hadîs-i şerîfinde, rahmet ve savaş kelimelerini bir arada kullanarak şöyle buyurmaktadır: "Ben rahmet peygamberiyim, ben savaş peygamberiyim."2 Bu iki kelimeyi bir arada kullanması, O'nun savaşlarının bile bir rahmet olduğuna işarettir. O'nun katıldığı savaşlar adaleti temin için yapılan savaşlardır, insanlık tarihindeki diğer savaşlar ise genellikle yıkımdır, ölümdür ve felakettir. Allah Resûlü, her şeye olduğu gibi savaşa da ayrı bir mânâ kazandırmıştır. İnsanlar ölmeden, mamur yerler harap olmadan, dünya ateşe verilmeden de savaşın olabileceğini göstermiştir. Savaş sonrası, düşman tarafına ve düşman ölülerine gösterdiği merhamet eşi görülmemiş bir üstünlüktür. O'nunla savaşan kimselerin hemen savaş sonrasında Müslümanlığı kabul etmeleri, O'na kılıç çeken insanların biraz sonra O'na asker olmaları, O'nun en büyük zaferlerindendir.3On senelik Medine döneminde yirmiden fazla savaşa katılan Resûlullah Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem), ortalama senede iki sefer savaşa çıkmış oluyordu. Vefatı esnasında Arap Yarımadası tamamen İslâm Devletinin hâkimiyeti altındaydı. Bu savaşlarda düşman tarafından ölen insanların sayısı yaklaşık olarak 250, Müslümanlardan şehit olanların sayısı da yaklaşık 150 civarındadır.4 Demek ki O (sallallâhu aleyhi ve sellem), insanları imha etmek için savaşmamıştır. O'nun savaşlarında sivil halkın canına ve malına dokunulmamıştır. O'nun, savaşlarında da rahmet olmasını, savaşlarda takip ettiği prensiplerden hareketle görmeye çalışalım:Sivilleri öldürmemek Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem), savaşta sivil halkın öldürülmesini yasaklamıştır. Savaşmayan sivil kimselerin canlarının ve mallarının koruma altına alınmasına azami derecede dikkat göstermiştir. Bugünkü modern dünyada cereyan eden savaşlarda büyük bir problem hâlini alan "Savaş esnasında sivillerin ve çevrenin korunması" prensibi, Allah Resûlü'nün döneminde en güzel şekilde tatbik edilmiştir. O (sallallâhu aleyhi ve sellem), Bedir ve Uhud gazalarını şehir dışında yaparak, Hendek Savaşı'nda da şehrin etrafını hendeklerle çevreleyerek sivil halkı koruma altına almıştır. Mekke fethinde de ayrı bir taktik uygulayarak düşman tarafındaki sivillerin korunmasını göz önünde bulundurmuş ve bunu başarmıştır. O'nun (sallallâhu aleyhi ve sellem) savaşta öldürülmesini yasak ettiği kişileri şu şekilde sıralayabiliriz:a. Kadınlar ve çocuklar: Peygamberimiz'in savaşlarında kadın ve çocukların öldürülmesi yasaktır. Peygamber Efendimiz'in savaşlarından birisinde, bir kadın öldürülmüş olarak bulundu. Bunun üzerine Resûlullah (sallallâhu aleyhi ve sellem), savaşlarda kadınların ve çocukların öldürülmesini yasakladı.5b. İhtiyarlar: Savaşta ihtiyarların öldürülmesi de yasaktır. Çünkü onlar da muharip statüsünde değildir. Resûlullah (sallallâhu aleyhi ve sellem) bir askerî birlik veya bir orduyu uğurlarken şöyle derdi: "Allah'ın adı ile yola çıkın. Allah'ın dini için Allah adına savaşın. İhtiyarları öldürmeyin."6c. Din Adamları: Aynı zamanda: " ... çocukları ve manastır ehlini öldürmeyin."7 diye emir vermişlerdir. Hadîs-i şerîfteki ifadesi ile "Manastır ehli/Mabed ehli" olan bu insanlar da Müslümanlarla savaşmayıp, kendilerini ibadete verdikleri müddetçe öldürülmezler.d. İşçi ve Hizmetçiler: Bu iki sınıf, savaşmak niyetinde olmayan mustaz'af zümredendirler. Düşmanla beraber olmaları öldürülmelerini gerektirmez. Resulullah Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem), gönderdiği seriyelere emir verirken şöyle buyurmuşlardır: "İşçileri ve hizmetçileri öldürmeyin."8Bu saydığımız insanlar savaşa iştirak etmedikleri müddetçe canları koruma altındadır. İslâm hukukçuları böylece sivil halk-asker ayrımını asırlar önce tespit etmiştir. Fakat sivillerin savaşa katkıları durumunda, hüküm, tabiî ki değişecektir, Ka'b b. Eşref'te olduğu gibi. Ka'b b. Eşref, şiirleriyle Müslüman kadınlara iftiralar atan ve mü'minleri birbirine düşüren bir Yahudi'ydi. Hattâ o yılan dilini, Allah Resûlü'ne bile uzatmaktan çekinmezdi. Tabiî Müslümanlar bu durumdan çok rahatsız olurlardı ama, her defasında Resûlullah'ın tedbir, temkin ve sabrına takılırlardı. Fakat İslâm'ın en azılı düşmanı olan Ka'b b. Eşref, düşmanlığına ve fitne çıkarmaya devam edince Peygamber Efendimiz'in emriyle Muhammed b. Mesleme tarafından öldürüldü. Çünkü o, büyük bir ihanet şebekesinin başındaydı. Öldürülmesi hukuk ve asayişin muhafazası adına mutlak bir zaruret hâline gelmişti.9Bütün bunlarla birlikte Allah Resulü'nün (sallallâhu aleyhi ve sellem) sahabilerine mümkün olduğu kadar az ölüm olması yönündeki tavsiyeleri, öldürmenin zaruret ilkesiyle olan yakın münasebetini ve o zaruret miktarınca caiz olacağını göstermektedir.Müsle yapmamak Müşriklerin, savaşta öldürdükleri kimselerin, intikam maksadıyla kulak, burun ve tenasül uzuvlarını kesmek, karınlarını yarmak gibi âdetleri vardı. Buna "müsle" denirdi. Peygamberimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) Uhud Savaşı'nda amcası Hz. Hamza'nın cesedini parçalanmış olarak görünce derin bir üzüntü duydu ve: "Eğer Allah bana zafer nasip ederse, Hamza'ya yapılanın karşılığında otuz müşrike aynı muameleyi yapacağım." dedi. Bunun üzerine: "Ceza verecek olursanız size yapılanın misliyle cezalandırın. Ama eğer sabrederseniz bilin ki bu, sabredenler için daha hayırlıdır." (Nahl 16/126) âyeti nâzil olunca, Peygamberimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) yemininden vazgeçti ve keffâret ödedi.10Anlaşmaları bozmamak Yapılan bütün anlaşmalara ve akitlere titizlikle saygı gösterilmelidir. Çünkü Resulullah Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) diğer insanlarla olan bütün anlaşmalara, bunlardan gelmesi muhtemel veya potansiyel kayıp veya kazanca bakmaksızın sâdık kalırdı. Genellikle insanlar, kendi yararlarına olduğu müddetçe anlaşmalara sadık kalırlar; fakat kendilerinin çıkarlarına ters düştüğünde ise anlaşmalarını bozarlar. İslâm, Müslümanların ve İslâm Devleti'nin, vaatlerini daima yerine getirmesini zorunlu görevleri arasında saymıştır: "Bir de sözleşme yaptığınızda Allah'ın huzurunda verdiğiniz sözü yerine getirin. Allah'ı kefil ederek bağlandığınız yeminleri te'kid ettikten sonra bozmayın. Hiç şüphe yok ki Allah yaptığınız her şeyi bilir. Bir topluluk, diğer bir topluluktan sayıca, nüfuzca veya malca daha çok olduğu için, yeminlerinizi aranızda bir aldatma ve işi bozma sebebi kılıp da ipliğini sağlamca büküp eğirdikten sonra çözen, böylece bütün emeğini boşa çıkaran ahmak kadının durumuna düşmeyin." (Nahl, 16/91-92)11Allah Resûlü (sallallâhu aleyhi ve sellem) uygulamalarıyla anlaşmalara sâdık kaldığını ortaya koymuştur. Meselâ Hudeybiye Anlaşması yazıldığı fakat henüz imzalanmadığı bir dönemde, Ebû Cendel b. Süheyl zincirli bir hâlde O'na (sallallâhu aleyhi ve sellem) gelmiş ve yardım istemişti. Bunun üzerine anlaşmayı Kureyş adına imzalamak için gelmiş bulunan Süheyl b. Amr: "Bu anlaşmaya göre iadesini istediğim ilk kişi budur." dedi. Allah Resûlü (sallallâhu aleyhi ve sellem), Ebû Cendel'e: "Bizimle bu insanlar arasındaki anlaşma biraz önce bir sonuca bağlandı, öyleyse Allah bir çıkış yolu gösterene kadar sabret!'' dedi.12Resulûllah Efendimiz yerel kabileler ve Arabistan Yarımadası'nı çevreleyen devletlerin yöneticileriyle birçok anlaşma yapıp, bu anlaşmaların şartlarına titizlikle bağlı kalmıştır. Antlaşma yaptığında, hiçbir zaman antlaşmayı ihlâl etmemiştir. Bu, O'nun (sallallâhu aleyhi ve sellem) en önemli prensiplerinden biri olmuştur ve her zaman sözlerine ve antlaşmalarına riayet ederek, takipçilerine de böyle davranmalarını tavsiye etmiştir.Düşmanın kadınlarına tecavüz etmemek İslâm'a göre, yabancı bir kadına tecavüz etmek, cezayı gerektiren bir suçtur. Ebân b. Osman'ın rivayetine göre Peygamber Efendimiz'in, ordu komutanlarına verdiği emirler içinde bu yasakla ilgili olarak şu sakındırıcı ifadeler yer almaktadır:"Askerlerinizin bozgunculuk (fesat) yapmasına engel olun! Çünkü fesat çıkaran her ordunun kalbine Allah bir korku salar. Askerlerinizi hıyanetten sakındırın! Çünkü hıyanette, çalıp çırpmada bulunan her ordunun başına Allah bir başka belayı gönderir. Yine askerinizi zinadan alıkoyun! Çünkü Allah, zina yapan her askere ölüm ve salgın musallat eder."13Savaş sırasında Müslümanların kadınlarına tecavüz edilmişse, bu, Müslüman askerlere düşman kadınlarına tecavüz etme hakkını vermez.14 Bu dahi, İslâmiyet'in milâdî 7. asırdan beri kadınlara tecavüzü "bir savaş suçu" kabul ettiğini göstermektedir. Oysa bu fiil, modern dünyada "savaş suçu" olarak ancak 2001 yılında kabul edilmiştir. 1994'te Sırp askerleri yaklaşık 50 bin Müslüman kadına ve genç kıza tecavüz ettikten yedi sene sonra Lahey'de kurulan mahkeme, sadece üç Sırp askerini suçlu bulmuş ve onları hapse mahkûm etmiştir. Bu mahkemenin verdiği karardan sonra uluslararası camia, savaş sırasında kadınlara tecavüzü "savaş suçu" saymıştır.Düşman rehineleri öldürmemek Müslümanlarla düşmanları arasındaki bir antlaşmada: "Eğer düşmanlar antlaşmaya ihanet ederek Müslüman rehineleri öldürürlerse, onların rehinelerini öldürmek de bize helâl olur diye antlaşma metninde şart koşulsa ve düşmanlar antlaşmaya ihanet ederek Müslüman rehineleri öldürseler, yine de Müslümanların düşman rehinelerini öldürmeleri caiz olmaz. Bu hususta Müslümanlar icmâ etmiştir."15Hattâ karşı taraf, Müslüman rehineleri öldürse bile, bu yasak, İslâm'daki suç ve ceza anlayışının ferdî olmasından dolayı devam eder.Elçileri öldürmemek Elçiler, bulundukları yabancı ülkede öldürülmez, hattâ ne şekilde olursa olsun tutuklanamaz ve alıkonamaz. Elçiyi kabul eden devlet, bu kişilerin kişiliklerine, hürriyetlerine ve vakarlarına karşı yönelen herhangi bir saldırıyı önlemek için bütün önlemleri almakla yükümlüdür. Kişi dokunulmazlığı, sadece elçilerin şahsını değil, beraberinde bulunan aile üyeleri ile diğer görevlileri de kapsamaktadır.16 Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) döneminde irtidat eden Müseylemetü'l-Kezzab'ın Medine'ye gönderdiği temsilcilere Allah Resûlü'nün şu hitabı konumuzu aydınlatabilecek niteliktedir: "Eğer elçilerin öldürülmesi caiz olsaydı, sizi öldürürdüm."17 Bu hâdise, Resûl-i Ekrem'in kendisine gelen yabancı devlet elçilerinin diplomatik dokunulmazlığı konusuna ne kadar saygı gösterdiğinin açık bir ispatıdır.İşkence yapmamak Allah Resûlü savaş ortamında dahi, her hâl ve şartta düşmanı bedenen ezmeyi ve öldürmeyi esas gaye edinmemiştir. Ayrıca insanlar düşman da olsa merhamet duygularını kabartacak ve acınacak duruma düştüklerinde onlara acımak gerektiğini ifade etmiş ve düşmana işkence yapılmasına izin vermemiştir. Süheyl b. Amr Mekke müşriklerinin ileri gelenlerindendi. Bu insan, hicretten önce Peygamberimiz'e hakaret eden ve baskı uygulayanlardandı. Bedir Savaşı'nda esir edildi. Bir ara kaçmaya teşebbüs etti. Yakalanıp getirildi. Süheyl iyi bir hatipti. Sözleriyle insanları etkilemeyi başarırdı. Hz. Ömer: "Ey Allah'ın Elçisi! Bana izin ver, şunun ön dişlerinden ikisini sökeyim de, bir daha senin aleyhine konuşma yapamasın." dedi. Peygamberimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem): "Hayır, ben ona işkence yapamam. Hem, ben ona işkence edersem Allah da beni cezalandırır. Ayrıca umulur ki o, bir gün iyi bir davranışta bulunur." buyurdu.18 Gerçekten Peygamberimiz'in vefatından sonra Süheyl b. Amr Mekke'de irtidat (İslâm'ı terk etme) olayları baş gösterince, "Ey Mekkeliler! Siz Allah'ın dinine en son girenlerden oldunuz. Bari en önce çıkanlardan olmayın." diyerek Mekkelilerin irtidat olaylarına katılmalarını önlemiştir.19Çevreye zarar vermemek Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem), savaşta arazinin ve mamur yerlerin harap edilmesini yasaklamıştır. Vefatından az önce, ordu komutanı Üsâme b. Zeyd'e şu tavsiyelerde bulunmuştur: "İnkârcı saldırganlarla çarpışın. Ahde vefasızlık etmeyin. Meyve veren ağaçları kesmeyin, sürüleri tahrip etmeyin."20"O kâfirleri kızdırmak için herhangi bir hurma ağacı kesmiş iseniz veya kökleri üzerinde bırakmışsanız bu, hep Allah'ın izniyle ve o yoldan çıkmışları cezalandırmak için olmuştur." (Haşr Sûresi, 5) âyetinde bahsedilen bazı ağaçların kesilmesi hâdisesi, Beni Nadîr'in kalesine karşı askerî operasyonların gereği idi. Bu gibi özel durumlar dışında, Hz. Peygamber'in ağaçların ve ürünlerin tahrip edilmesini kesinlikle yasakladığı, bilinen bir hükümdür ki hemen bütün müfessirler buna işaret ederler.Savaş esirlerine iyi muamele Müslümanlar, bir devletler hukuku sorunu olarak ilk defa Bedir Savaşı'nda esir gerçeğiyle karşılaştığı için bu savaşın ertesinde nazil olan şu âyetler, esirlerle ilgili ilk düzenlemeyi yapmıştır:"Bir Peygamberin, dünyada zafer kazanıp küfrü zelil kılmadıkça, esirler edinip onları fidye karşılığında serbest bırakması uygun düşmez. Siz dünya metâını istiyorsunuz. Allah ise âhireti kazanmanızı istiyor. Allah Azîz'dir, Hakîm'dir (üstün kudret, tam hüküm ve hikmet sahibidir). Eğer (içtihad neticesi verilen hükümlerden ötürü azap etmeyeceğine veya ganimetleri helâl kılacağına dair) Allah'ın Levh-i Mahfuz'da yazdığı daha önceki bir hüküm olmasaydı, aldığınız fidyeden dolayı size büyük bir azap dokunurdu. (Ama bundan böyle fidyeyi ve ganimeti size mubah kıldım) artık aldığınız ganimetleri helâl ve hoş olarak yiyin. Allah'a karşı gelmekten sakının! Gerçekten Allah gafurdur, rahîmdir (affı, merhamet ve ihsanı boldur)." (Enfâl, 8/67-69)Konuyla ilgili son düzenleme de Muhammed Sûresi'ndeki şu âyet-i kerimeyle yapılmıştır:"...Nihayet onları iyice mağlup edince, bağı sıkı tutun, onları esir alın. Savaş bitince onları ister bir lütuf olarak karşılıksız salıverir, ister fidye alarak bırakırsınız. Durum şu ki: Allah dileseydi, onlardan intikamlarınızı alır, onları cezalandırırdı. Fakat O, sizi birbirinizle denemek için savaşı emrediyor." (Muhammed, 47/4)Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem), esirlere çok iyi davranmıştır. İslâm'dan önce, Arap Yarımadası'nda harp esirlerine ait hususî ve muayyen bir muamele tarzı yoktu. Bazen öldürülürler, bazen köle hâline getirilirler (özellikle kadın ve çocuklar), bazen kurtuluş fidyesi alınarak ve bazen hiçbir karşılık alınmadan serbest bırakılırlar ve nihayet bazen de karşı tarafın elinde bulunan esirlerle karşılıklı değiştirilirlerdi."21Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) savaş esirleri üzerinde çok hassasiyet göstermiş ve özellikle Bedir esirleri konusunda çok merhametli davranmıştır. Savaş esirlerinin öldürülmelerini kesinlikle yasaklamış, onları güvenli bir şekilde koruyabilmek için, kendi askerleri arasında taksim etmiş ve askerlerine onlara güzellikle muamele etmelerini, merhametli ve müşfik davranmalarını ashabına sık sık tavsiye etmiştir. Bu tavsiyeyi bir emir dikkatiyle uygulayan ashab efendilerimiz, ekmeklerini esirlere vermiş, kendileri hurma ile yetinmişlerdir. Elbisesi olmayan esirlere de elbise temin edilmiştir.22 Zaten "Kendileri de ihtiyaç duydukları halde yiyeceklerini, sırf Allah'ın rızasına ermek için fakire, yetime ve esire ikram ederler." (İnsan, 76/8) âyeti, kâfir olmasına rağmen esire yemek yedirmenin faziletinden bahseder. Ayrıca esirlere açlık-susuzluk da dâhil olmak üzere hiçbir işkence türü uygulanamaz.Allah Resulü, Bedir'de esir alınan 70 kişiye bir cemîlede bulunmuş, onların kırılan gururlarını, rencide edilen onurlarını tamir etmek istemişti. Meselâ, bütün esirler, zincirler içinde Allah Resulü'nün huzuruna getirildiğinde o güne kadar Müslümanlara kötülük yapmış bu insanların hepsi kılıçtan geçirilebilirdi. Oysaki Efendimiz, o derin şefkatiyle bunları affetmiş ve "Bunları bağışlayalım" demiştir. Vâkıa Cenâb-ı Hak, esirlerin bağışlanmasındansa, bedelle bırakılmalarını tavsiye edecekti; ama Resulullah'ın tavrı böyle incelerden inceydi. O gün bir kısım esirler de okuma-yazma bilmeyen on Medineliye okuma-yazma öğretip salıverileceklerdi. Evet, bu bir cemîleydi. Bir kere, ölüm bekleyen bu insanlara fidye teklifi, onları seve seve fidye vermeye sevketmişti. Zaten verdikleri; bir zaman Müslümanların Mekke'de kalan mallarından alıp-çaldıkları şeylerin karşılığıydı.23Esirlerin, toplama kamplarında değil, toplum içinde ve bir Müslüman evinde karnı doyurulmuş, giydirilmiş hattâ vasiyetleri bile yerine getirilmiştir. İslâm Hukuku'nun yüzyıllar önce getirdiği bu insanî hükümler, İslâm dünyası ve medeniyet alanı dışında ancak 18. yüzyılda terennüm edilmeye başlanmış ve ancak 1949 Cenevre Konferansı ile nihâî şeklini almıştır. Onların da ne kadar uygulandığı tartışılır.Allah Resûlü'nün (sallallâhu aleyhi ve sellem) esirlere yaptığı muameleyi şu şekilde maddeleştirilebiliriz:1. Fidye karşılığı serbest bırakma: Bu durum Bedir'de olmuştur. Bunlardan zengin olanlar fidye karşılığında serbest bırakıldılar. Yoksul olanlar da karşılıksız serbest bırakıldı. Diğer bir kısmı da Müslüman çocuklara okuma-yazma öğretmek şartıyla serbest bırakıldılar.242. Karşılıklı mübâdele: Resûlullah (sallallâhu aleyhi ve sellem), müşriklerden aldığı esirleri bazen de, müşriklerin elinde bulunan esirleri hürriyete kavuşturma karşılığında serbest bırakırdı. Yani karşılıklı esir mübâdelesi yapardı.3. Karşılıksız serbest bırakma: Resûl-i Ekrem (sallallâhu aleyhi ve sellem) döneminde esirlere yapılan muamelenin en güzeli ve en fazla uygulananı da budur. Bedir esirlerinden bir kısmı karşılıksız serbest bırakılmışlardır. Müreysî, Mekke fethi ve Huneyn savaşlarında böyle yapılmıştır. Serbest bırakılan esirlerin hemen hepsi de neticede Müslüman olmuşlardır.4. Esirlerin Öldürülmesi: Asr-ı Saâdet'te savaşlarda esir alınanlar öldürülmemiştir. Öldürme sadece bir kere vukû bulmuştur, o da Bedir Savaşı sonrası olmuştur. Bedir'de alınan esirlerden Nadr b. Hâris ve Ukbe b. Ebî Muayt öldürülmüşlerdir. Bu iki esir, esir oldukları için değil, daha önce işlemiş oldukları suçlardan dolayı cezalandırılmışlardır.25Hz. Muhammed'in (sallallâhu aleyhi ve sellem) savaşlarında gaye ve hedef, insanları öldürmek değil, yaşatmaktır. Öteden beri insanlık tarihinde cereyan eden savaşlarda ve bugünkü modern dünyanın savaşlarında gaye ve hedef, düşmanı bütün varlığı ile yok etmektir. Allah Resûlü (sallallâhu aleyhi ve sellem), bu yanlış anlayışa dur demiş, savaşlarda gaye ve hedefin insanları öldürmek değil, yaşatmak olduğunu hem sözü ve hem de tatbikatı ile göstermiştir. Çünkü cihad, her zaman düşmana zarar verilerek yapılmayabilir. Bazen zor durumda kaldıkları zamanlarda düşmana insanî yardımda bulunmak da cihad kapsamına girer. Böyle bir davranış, düşmanlık duygularının azalmasına ve düşmanın gücünün kırılmasına da yarayabilir. Hicretten sonra Mekke üzerine çöken kuraklık ve kıtlık yıllarında Peygamberimiz Mekke'ye tahıl, hurma, hayvan yemi ve nakit ihtiyacı için altın göndererek yardımda bulunmuştur. Ümeyye b. Halef ve Safvan b. Ümeyye gibi Kureyş müşriklerinin ileri gelenleri, bu yardımı kabul etmek istemedilerse de Ebû Süfyan Peygamberimiz hakkında: "Allah, kardeşimin oğlunu hayırla mükâfatlandırsın. Çünkü O, akrabalık hakkını gözetti."26 diyerek şükran duygusunu ifade etmiştir.Sonuç Hz. Muhammed'in (sallallâhu aleyhi ve sellem) savaş stratejisinin esas hedefi; kendi dinini müdafaa etmek, onun doğruluğuna ikna olanların bu dini özgürce kabul edebilmeleri için engelleri ortadan kaldırmak ve hiçbir korku ve zorlama olmaksızın onun gereklerini yerine getirmek idi. Resulullah'ın (sallallâhu aleyhi ve sellem) hedefi, düşmanlarıyla savaşmak ve onları öldürmek değil ancak onların, kendisine ve inançlarına göre yaşamak isteyen diğer insanlara yaptıkları zorbalıkların önüne geçmek idi.Allah Resulü (sallallâhu aleyhi ve sellem) insanlar için gerçek bir velînimet idi. Onların ızdırap ve meşakkatlerini azaltmak için gönderildi, savaşmak için gelmedi, fakat savaşa zorlandı. Bu konudaki tutumunu kendine tâbi olanlara öğüt verirken şu kelimelerle kesin bir şekilde ifade etmiştir. "Ey Müslümanlar! Düşmanla karşılaşmayı arzu etmeyiniz; Allah'tan afiyet dileyiniz. Fakat düşmanla karşılaşınca da sabrediniz..."27 Bu hadîs kesinlikte ortaya koymaktadır ki, İslâm'da barış esastır; savaş istisnadır (hastalık gibi) ve düşmanlarının hareketleriyle zorunlu hâle gelir. Onun için savaşmak, hemen hiçbir devrede Peygamber Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) için gaye olmamıştır. Savaş O'nun en son başvurduğu çaredir. Zîrâ karşı cepheye daima alternatifli gidilmiş ve harp en son olarak zikredilmiştir.Bir ordu komutanı olarak Hz. Peygamber'in (sallallâhu aleyhi ve sellem) katıldığı savaşlarda sivil halkın canına ve malına dokunulmamıştır. Esirler en iyi muameleyi görmüşlerdir. Yaralı ve hasta olanlara gereken ilgi gösterilmiş ve düşman ölüleri defnedilmiştir. Ölülerin uzuvları kesilmemiş, müsle yapılmamıştır. Savaş öncesi ve sonrası yağma ve talana tenezzül edilmemiştir. O'nun katıldığı savaşlarda şahsî çıkar, ırk asabiyeti, maddî menfaat, öç alma duygusu, sömürü vb. gibi câhilî duygular kesinlikle yoktur.Savaşa ait pratik uygulamaları ile Peygamberimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) tarafından ortaya konan önemli bir prensip; düşmana merhametli ve insanî muameledir. Zîrâ O (sallallâhu aleyhi ve sellem), savaşın kötülük ve dehşetini azaltmak ve onu daha insancıl kılmak için bütün gayretini göstermiştir. Savaş gerçeğine medenî ve insanî kavramları kazandırması Hz. Muhammed'in (sallallâhu aleyhi ve sellem) insanlık medeniyetine yaptığı en büyük katkılardan biridir. O, eski ulusların kaba, barbar âdet ve alışkanlarını temizlemiş ve bunların yerine âdil, iyiliğe yönlendirici ve insancıl, evrensel kuralları yerleştirmiştir. Gerçekten O (sallallâhu aleyhi ve sellem) savaşa, modern ve uluslararası yaklaşım için gerekli temelleri ortaya koymuştur.* Sakarya Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi dayduz@yeniumit.com.trDipnotlar1 Ahmed b. Hanbel, Müsned, Beyrut 1985, 1/300; Ebû Davud, İstanbul ts., Cihad 90, 121. 2 Taberî, Câmiu'l-Beyân, Kâhire ts., Hicr suresi 86. âyetin tefsiri. 3 Mustafa Ağırman, Yeni Ümit Dergisi, Temmuz-Ağustos-Eylül 2007, Sayı : 77. 4 Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamber'in Savaşları, (trcm. Salih Tuğ), Yağmur yay., İstanbul 1991., s.21. 5 Buhari, Cihad, 148, İstanbul ts.; Müslim, Cihad, 24-25, İstanbul 1955; Ebû Davud, Cihad 90. 6 Ebu Dâvud, Cihad, 90. 7 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 1/ 300. 8 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3/ 413; Ayrıca Bkz, İbn Mace, Beyrut 1975, Cihad, 30. 9 Buhârî, Megâzî 15, 16; Müslim, Cihad 119. 10 Heysemî, Mecmau'z- Zevâid, Beyrut ts., 6/120. 11 Müslümanların diğer insanlarla olan ahitlerini ve anlaşmalarını yerine getirmeleri hususunda Kur'ân'da başka âyetler de vardır. Meselâ bkz: Âl-i İmran, 3/76-77, Mâide, 5/1, Tövbe, 9/4. 12 Buhârî, Şurût 15; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, 4/330; İbn Hişâm, es-Sîre, I-II, Beyrut ts., 2/318. 13 Mâverdi, Ebu'l-Hasen Ali b. Muhammed, el-Ahkâmu's-Sultâniyye, Beyrut ts., s.54. 14 Ebû Zehra, Prof. Muhammed, İslâm'da Savaş Kavramı, (çev. C. Karaağaçlı), İstanbul 1976, s.42. 15 İmam Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybanî, Şerhu Kitabi's-Siyeri'l-Kebîr, (Serahsî'nin şerhi ile birlikte), Beyrut 1997, 5/44. 16 Ebû Yûsuf, Yakûb b.İbrahim el-Ensârî, Kitâbu'l-Harâc, Matbaatu Selefiyye ve Mektebetuha, Kahire, 1392, s. 204. 17 Ebû Davud, Süleyman b. Eş'as b. İshâk el-Ezdî, es-Sicistânî, es-Sünen, Thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Dâru İhyai's-Sünneti'n-Nebeviyye, Beyrut, ty. Cihad,165(3/84). 18 İbn Hişâm, es-Sîre, 1/649. 19 İbn Hişam, es-Sîre, 2/666. 20 Vakıdî, Megazî, Oxford 1966, 3/1117-1118. 21 Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamber'in Savaşları, (trcm. Salih Tuğ), Yağmur yay., İstanbul 1991, s.75. 22 Taberî, Târîhu't-Taberî, 2/460. 23 M. Fethullah Gülen, Sonsuz Nur, İstanbul 1994, 2/54. 24 İbn Sa'd, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa'd el-Menî', et-Tabakâtü'l-Kübrâ, I-VIII, Beyrut ts., 2/22. 25 İbn Hişâm, 1/708-710. 26 Âsım Köksal, İslâm Tarihi, İstanbul, 1981, 14/304. 27 Buhârî, Cihâd 112; Müslim, Cihâd 20.

.

Peygamber Efendimiz'in (s.a.s.) Savaşla İlgili Uygulamaları

İslâm'da Savaş ve Barış

Kur'an-ı Kerim ve Grammer

Kur'ân-ı Kerim’in ilk muhataplarından Mekkeli müşriklerin ve günümüzde de müsteşriklerin (Oryantalistlerin)1, Kur'ân’ın Alla kelamı değil, Hz. Peygamber’in sözü olduğunu iddia etmeleri bilinen bir gerçektir. Bunun için de eskiden beri Kur'ân’a değişik iftiralarda bulunmuşlar ve bulunmaya da devam etmektedirler. Bu iftiralardan biri de “Kur'ân’da Gramer Hatasının” olduğu meselesidir.2 Ortaya atılan bu iftira yeni bir iddia değildir. Eskilerin “müşkilat-ı nahviyye” dedikleri Arap sarf ve nahvinin Kur'ân’a tatbikinden doğan kaide farklılıkları meselesi, daha önce de bazı İslâm âlimleri tarafından –Kur'ân’a iftira gayesi taşımayan fakat bir gaflet sonucu olarak- dile getirilmiştir. Özellikle değişik kıraatlerin gramer kaidelerine ters düştüğü bazı müfessirler ve gramerciler3 tarafından dile getirilmiştir. 

Müsteşriklerin içinde hakikaten Arapçayı iyi bilenler olabilir ve Arapça gramerine ters zannettikleri yerleri hata olarak ileri sürebilirler. Fakat gramer hatası olduğunu iddia ettikleri ayetler; daha çok İslami kaynaklardan bulup çıkardıkları ve ortaya attıkları, böylece güya Kur'ân’da ve İslâm dininde bir hata bulduklarını iddia ettikleri meselelerdir. Onların her söylediğini hüccet kabul eden bazıları da, bu yalan-yanlış bilgileri alıp, orijinalite yapma meşhur olma hastalığından veya bilemediğimiz daha başka Saiklerden kaynaklanan sebeplerle bunları gündeme getiriyorlar. Özellikle konumuz olan gramer hataları meselesinde, tefsir kitaplarına baktığımızda, müsteşriklerin hata dedikleri ayetlerin çok eski dönemden beri üzerinde tartışılan meseleler olduğu çok açık bir şekilde görülecektir.

Biz bu kısa çalışmamızda hem kötü niyetli müsteşriklere, hem de –hataya düşen- bazı İslâm âlimlerine cevap vermeye gayret edeceğiz. Bu arada üzülerek ifade etmek gerekir ki, maalesef bugün Türkiye’de kendilerinden müsteşriklerin iftiralarına cevap vermeleri beklenen bazı kimseler, aksi bir davranışla, aynı iftiraları tekrarlayarak, onlara borazanlık etmektedirler. Biz bu arada onlara da cevap vermiş olacağız. 

Bu kısa çalışmamızda, önce kıraatler hakkında kısa bir bilgi vermek istiyoruz. Ondan sonra ise, Arapçanın özelliği, kıraatlerin Arap grameri olan irtibatından bahsedeceğiz. Daha sonra da gramer hatası olduğu iddia edilen ayetleri tetkik edeceğiz. Bu ayetler de Londra Üniversitesi’nde Şark Dilleri Mektebi’nin Yakın Şark ve İslâm Şubesi’nin Müdürü Prof. Alfred Guillaume’nin İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde 1953 seneki 11-17 Mayısında “Garbta İslâm Tetkikleri” mevzuunda verdiği konferanslarında ortaya attığı şüpheler ve John Burton’nun Linguistic Errors in The Qur’an (Kur'ân’da Gramer Hataları) isimli Journal of Semitic Studies dergisinin 1988 sonbahar sayısında yayınlanmış makalesindeki ayetlerdir. 

Son olarak da gramer hatası ile ilgili tashihi gereken uydurma rivayet hakkında İslâm âlimlerinin görüşlerini vererek kritiğini yapacağız.3a

A. Kıraat, Kıraat İlminin Doğuşu ve Sahîh Kıraatlerde Aranan Şartlar 

1. Kıraat
Kıraat, el-Kırâe kelimesinin cemisidir4. el-Kırâe, tilâvet mânâsındadır5. el-Kırâe kelimesinin cemisi olan kıraat, ıstılah olarak kıraat imamlarının rivâyetleriyle, onlardan gelen tariklere denilmektedir6. 

İbnü'l-Cezerî'ye göre ise: "Kıraat, Kur'ân kelimelerinin edâ keyfiyetini ve kelimelerdeki ihtilâfı, nakledenlerine, nisbet ederek bildiren bir ilimdir"7. Bu ilim, med, kasr, nakl vb. hususlarda Kur'ân kelimelerini kendine konu edinmiştir8. 

Hz. Osman, mushafları yazdırıp bu hatta muhalif olan diğer şahsî nüshaları terketmeye çağırınca, bazı zatlar muhalif olanları bırakıp, imam mushafın hattına aykırı olmayan ve Hz. Peygamber'den tevâtüren nakledilen diğer yerleri okumaya devam ettiler. Yedi harften geri kalan ve bazı kelimelerde rastlanan bu farklılıklara kıraat denilir9.

2. Kıraat İlminin Doğuşu
Hz. Osman (ra), mushafların istinsahından sonra, bu mushaflardan her birini bir beldeye, o mushafın ihtiva ettiği kıraat vecihlerini öğretecek bir zât ile göndermiştir. Kur'ân-ı Kerim'in gönderildiği bu belde sakinleri, Kur'ân'ın kıraatini bizzat Resûlullah (sav)'den öğrenmiş olan ashâbdan aldılar ve öğrendikleri gibi okudular.

Bu mushafların noktasız ve harekesiz olmaları ve kelimelerinin yazılış şekillerinin de muhtelif kıraat vecihlerini imkân dahiline alması hasebiyle, kıraat ve Kur'ân'ı rivayet ve telâkkide bir umde de, mushafların hattı olmuştur. Ekseriyetle Hz. Osman'ın mushaflarla gönderdiği kimselerin, götürdükleri mushaflarına uygun olan kıraatleri, bulundukları beldede yayılmaya başlamıştır. 

Bilindiği gibi Sahabe (r.anhüm)'ün Resûlullah (sav)’den kıraat elde ediş şekilleri çeşitli idi. Bunlar içerisinde, Resulullah'tan bir kıraat alan olduğu gibi, iki ve daha fazlasını alanlar da vardı işte bu sebebe dayanarak denilebilir ki, kıraati alan Tabiin ve etbâu't-Tâbiînin de kırâatlerindeki farklılık devam etti. Zamanla kıraatler arası ihtilaflar çoğaldı, zabt da azaldı. Neredeyse sahih kıraat ile şâz ve diğer kıraatler birbirine karışacaktı10. Bu esnada İslâm ümmetinin hazık âlimleri ve yüce namları kalktılar, ellerinden geldiği kadar çalıştılar, sahîh ile bâtılın arasını ayırdılar, harfleri ve kıraatleri topladılar; vecihleri ve rivayetleri nisbet ettiler, meşhur ve şâz, sahîh ve şâz kırâatlerin arasını, koydukları usûl ve tercih ettikleri esaslara göre ayırdılar11. Neticede kıraat, kıraatlerin son bulduğu meşhur imamlara vâsıl oldu. Onlar da bu kıraatleri tesbit ettiler, tesbit ettikleri kırâatleriyle isim aldılar ve mensup oldukları kıraatleri yaydılar12. 

İbnü'l-Cezerî (833/1429)'nin13 de dediği gibi kıraatlerin bu imamlara nisbet edilmesi, onların o kıraati en çok zabteden, en çok okuyan ve okutan, ona en çok yönelip ilgilenen olmasındandır. O imam, o kıraati tercih etmiş, ona devam etmiş, nihâyet onunla tanınmış ve meşhur olmuş ve bu kıraat kendisinden alınır olmuştur. Bu bakımdan o kıraat, başkasına değil de ona izafe edilmiştir. Ancak bu izafet ve nisbet, onun o kıraati tercih edip ona devam ettiğini ifâde eden izafettir; yoksa onun kendi îcâdı, re'y ve içtihadı mânâsına gelmez14. 

Kıraatler konusunda, zamanının ünlü bilginlerinden olan Ebû Bekr b. Mücâhid (324/935) hicrî 300 yılı civarında Kitâbü's-Seb'a isimli eseriyle kıraatleri yediye tahsis etmiş ve onun bu tasnifi kabul görerek, Kırâat-ı Seb'a (Yedi Kıraat) tesbit edilmiştir. Daha sonra bu Yedi Kırâat'e ilave üç kıraatin de, aynen Yedi Kırâat'te olduğu gibi meşhur ve mütevâtir olduğu, İbnü'l-Cezerî tarafından isbat edilmiştir15. Esasen ondan önce Beğavî (510/1116), İbnü's-Sübkî (756/1355) de bu üç kıraati sahih kabul etmişlerdir. Böylece bu üç kıraatle birlikte aşağıda kaydedeceğimiz On Kıraat (Kırâat-ı Aşere) bütün Müslümanlar tarafından benimsenip meşhur olmuştur. Bu On Kıraatin imamlarının isimleri şöyledir: 1. Nâfi' b. Abdirrahman (169/785). 2. Abdullah b. Kesîr (120/738). 3. Ebû Amr b. el-Alâ el-Basrî (Zebbân b. Ammâr) (154/771). 4. Abdullah b. Âmir (118/736). 5. Ebubekr Âsım b. Behdele (127/744). 6. Hamzetü'bnü Habîb (156/773). 7. Ali b. Hamze el-Kisâî (189/805). 8. Ebû Ca'fer Yezid b. el-Ka'ka' (132/749). 9. Ya'kûb b. İshâk el-Hadramî (205/820). 10. Halefü'l-Âşir (Halef b. Hişâm) (229/834).

3. Sahîh Kıraatlerde Aranan Şartlar
Hz. Peygamber (sav)'den intikâl eden sahîh kıraatler içerisine, bazı bid'at ehlinin kendi bid'atlarına göre Kur'ân-ı Kerimi tilâvet etmeye koyulmalarına karşı, İslâm dininin her cihetten itimâda şayan imamları, sahîh ve doğru olan kıraatlerle, bozuk olan kıraatleri birbirinden ayırmak için, belirli ölçüler koymuşlardır.

"Sahîh Kıraatlerin şartları dediğimiz bu esaslarla, sahîh kıraat, şâz ve merdûd olan kıraatler, kesin olarak birbirinden ayrılmışlardır.

Bütün kaynakların ittifakla haber verdiğine göre bu şartlar üçtür:

1. Kıraat, bir vecihle de olsa muteber bir tarzda, Arap dilinin kaidelerine uygun olmalıdır. 

2. Kıraat, sahîh ve muttasıl bir senetle Hz. Peygamber (sav)'e ulaşmalıdır16. 

3. Kıraat, takdiren de olsa, Hz. Osman (ra)'a nisbet edilen mushaflardan birinin resm-i hattına uygun olmalıdır17.

Bu üç şartı hâiz olan kıraatlerin reddedilmesi ve inkârı mümkün değildir. Ayrıca bunlarda gramer hatası olduğunu iddia etmek de doğru değildir, Çünkü bu kıraatler, Hz. Peygamber'e nazil olan ve O'nun da okuduğu ve ashabına öğretmiş olduğu okuyuş şekilleridir. Onun için inkârı ve onlara hata nisbeti helâl olmaz. Öyleyse mü'minlere düşen, bu kıraatleri olduğu gibi kabul etmektir18. 

Biz burada, "Sahîh Kıraatlerin şartlarının her birisini ayrı ayrı incelemeyeceğiz. Yalnız konumuzla irtibatından dolayı sadece birinci şartı kısaca tartışacağız. 

4. Kıraat ve Arap Dili Kaideleri
Birinci şarta göre; "Kıraat, bir vecihle de olsa Arap dilinin kaidelerine uygun olmalıdır". Tarifteki 'bir vecihle de olsa'dan maksat, gramerin vecihlerinden herhangi birisine uygunluktur. Bu vechin, fasîh veya çok fasîh olması, üzerinde fikir birliği edilen veya ihtilâf edilen bir kaide olması, kıraate zarar vermez; yeter ki bu kıraat yaygın ve imamlar tarafından sahîh bir senetle alınmış olsun. İbnu'l-Cezerî ve tahkik ehline göre, şartlar içerisinde en büyük esas, en kuvvetli rükün kıraatin Arap dilinin kaidelerine uygunluğudur. Fakat böyle olmakla beraber, sahîh kıraatleri bazı Arap gramercilerinin inkâr cihetine gitmelerinin de hiçbir kıymeti yoktur19. 

Bazı kıraat imamları, Kur'ân'ın kıraatlerinden herhangi birisinde, dilin yaygınlığına ve Arapçadaki kıyaslara uygunluğuna itimat etmemişlerdir. Bilâkis hadîsin sübûtuna, naklin sıhhatine önem vermişlerdir. Onlara göre, rivayet sabit olunca, Arapçanın kıyası ve lügatin yaygınlığı onu reddedemez. Çünkü kıraat uyulması gereken bir sünnettir, onu kabul etmek lâzımdır ve müracaat da onadır20. 

Ebû Amr ed-Dânî, 'Câmiu'l-Beyân' isimli eserinde demiştir ki: "Kıraat imamları, Kur'ân'ın kıraati ile ilgili hususlarda, dilin yaygın oluşuna ve Arapçadaki kıyaslara göre amel etmemişlerdir. Bilâkis hadîsteki sübût, nakîl ve rivayetteki sıhhati nazar-ı itibara almışlardır. Bu hususlar kendilerince sabit olunca, Arapçanın kıyâsı ve yaygın oluşu, o kıraati reddedemez. Çünkü kıraat, uyulan bir sünnettir, kabul edilmesi gerekir ve ona müracaat edilir"21.

ez-Zerkânî de şöyle bir mütalâada bulunur: "Bazı gramercilerin mütevâtir kıraatlerden bir kısmını, kendi koydukları kaidelerine uymadığı bahanesiyle inkâra yeltenmelerindeki tutumları büyük bir cür'ettir. Nahiv âlimleri, kaidelerinde Allah Teâlâ'nın kitabından, Resûlü'nün sözlerinden ve Arabın kelâmından faydalanırlar. Kuranın Kur'ân'lığı makbul rivayetle sabit olunca, gramer âlimlerine ve koydukları kaidelerine hakem olan, Kur'ân'dır; ve kâideleriyle Kur'ân'a müracaatları onların vazifeleridir. Yoksa biz, Kur'ân'ı kendileri hakkında hakem seçtiğimiz onların birbirine muhalif olan kaidelerine başvuracak değiliz. (Şayet biz, böyle yapmazsak), bu, âyete zıt olur ve uyulması gereken aslın ihmâli mânâsına gelir"22.

Subhi es-Sâlih ise şöyle demektedir: "...(kıraatler) hususunda dayanağımız, nakildir. Arap dili kuralları değil. Çünkü biz, bu kuralları Kur'ân'a hakem değil, Kur'ân'ı bu kurallara hakem kabul ediyoruz. Aslında nahivciler, kaidelerine temel kaynak olarak önce Kur'ân ve hadîsi, ikinci planda da Arap sözünü kabul etmişlerdir"23. 

"Kıraat, bir vecihle de olsa, Arap dilinin kaidelerine uygun olmalıdır" şartı hususunda Abdurrahman Çetin de şöyle demektedir: "...bizce böyle bir şart gerekli değildir; hatta sakıncalıdır. Zira böyle bir şartın konulması sebebiyle, bazı gramerciler; mütevâtir kıraatlerden bazısının, kaidelere uymadığını iddia ederek tenkit etmişler; bu da birçok tartışmalara neden olmuştur. Oysa, diğer iki şartı taşıyan bir kırâat karşısında geçerli olan kurallar değil, kıraat olmalıdır. Çünkü gramercilere ve kurallara hakemlik edecek olan Kur'ân'dır; kaidelerin ona uyması gerekir. Böyle bir ihtilâfa da, maalesef, bu kaideyi koyan kıraat âlimlerimiz sebep olmuş; sonra da bu tür iddialara cevap yetiştirmeye çalışmışlardır24. 

Bu konuda dikkat edilmesi gereken husus; Arap dilinin kaideleri ile, Arapçanın grameri (sarf-nahiv) olarak yazılan kitaplardaki kaideler birbirinden farklıdır. Çünkü Arapçanın çok geniş ve değişik vecihleri olmasına rağmen, gramer kitaplarında bunların sadece bazıları tesbit edilebilmiştir. Kur'ân, Arap dilinin bu geniş ve değişik vecihlerine göre nazil olmuş ve onlara uygundur25. Nahivcilerin tesbit ettiği ve bu geniş ve değişik vecihlerin hepsini tam olarak tesbit edemeyen kaidelere Kur'ân'ın uymaması, Kur'ân'da gramer hatası olduğunu ebetteki göstermez. Bilakis tesbit edilen kaidelerin, Arap gramerini bütün yönleriyle tam olarak aksettirmediğini, sadece birkaç vechinin tesbit edilebildiğini gösterir. 

5. Kur'ân ve Arap Dili 
Arapça, Kur'ân'ın nüzulü ile fesahat tarihinde en yüksek mevkiye yükseldi. Kur'ân; âlimlerin, beliğ ve fasih kimselerin kendisinden istifade ve iktibas ettikleri en yüce bir örnek oldu. Hatipler, konuşmalarını Kuranla süslediler, içinde Kur'ân âyetlerinin zikredilmediği hutbeleri de çirkin ve hayırsız olarak isimlendirdiler. Kur'ân-ı Kerim, Arapça ilimlerde ders ve araş­tırmaların, doğru ve yanlışın mihveri oldu. Nahiv ve lûgatçilere göre, bir şeyin doğru veya yanlış oluşunda istişhad için en önemli ve birinci kaynak Kur'ân oldu. Bir ibarenin doğru olup olmadığı Kur'ân ile anlaşılıyordu. Çünkü Kur'ân en doğru ve doğruların en doğrusu idi. Ondan sonra hadis-i şerif, daha sonra da derecesine göre şiir ve nesir olarak Arap kelâmı gelir. Bürün bu saydıklarımız, nahiv ve lügatçiler gelmeden evvel de vardı. 

Lügat ve nahivcilerin istifade edeceği en birinci kaynak, kendisine hiçbir şaibe ve şüphenin karışmadığı Kur'ân olmalıdır. Çünkü o, 'Apaçık Arapça' olmanın yanı sıra, yer ve göklerin ve bütün lügatların Yaratıcısının kelâmıdır. Onun için âlimler, -araştırma ve ihtisaslarının farklılığına rağmen- Kur'ân'ı, ihtilaflarında hakem olarak almışlar ve hep ona müracaat etmişlerdir. Onu asıl kabul etmiş ve hükümlerini onun üzerine bina etmişlerdir. Böylece, Arapça ilimler; lügat, nahiv, sarf, belagat hep Kur'ân'dan ve Kur'ân'ı anlamada yardımcı olmak için çıkmıştır. Çünkü Kur’ân gelmeden önce sarf ve nahvin yazılı ve belli kaideleri yoktu. Âlimler bu ilimleri Kur'ân'ın suyu ile sulayarak geliştirdiler. Ayrıca Arap kelâmından da istifade ettiler. Kur'ân ve Arap kelâmını, kendilerinden istifade ile ortaya koydukları kaidelerde, doğru ve yanlış, kabul ve red hususunda ölçü kabul ettiler.

Öyleyse; Arap gramerinin -sarf ve nahvinin- kaynağı olan Kur'ân'da; gramer hatası var demenin tarîhen ne kadar büyük bir hata ve iftira olduğu kendiliğinden ortaya çıkar. Arap gramerinin kaynağı olan ve olmasaydı, Arap gramerinin de olmayacağı Kur'ân için böyle bir iddia nasıl ortaya atılabilir?26.

Biraz önce de söylediğimiz gibi, Kur'ân gelmezden evvel Arap grameri tedvin edilmemişti. Arap gramerinin tedvinini çeşitli sebeplere bağlamak mümkündür. Bunlardan bir kısmı dinî, diğer bir kısmı da din dışı sebeplerdir. Dinî sebep olarak, Kur'ân'ı doğru ve fasih okumak sayılabilir. 

Müslümanlığın Arap olmayanlar arasında da yayılmasından sonra, Arap dilinde yavaş yavaş bozulma başladı. Hatta bu dil hataları Müslümanların hayatında en önemli yeri işgal eden Kur'ân'ın okunuşuna da aksedince ileri gelen kişiler dillerini ve özellikle de Kur'ân'ı koruyucu önlemler almanın gereğine inandılar ve böylelikle dilin kurallarını tesbit için kolları sıvadılar. Nahvi ilk tedvin eden kişi ve tarihi hakkında çeşitli fikirler ileri sürülmüştür. Bu görüşlerden kesin bir sonuca varılamamakla beraber, rivayetler Ebu'l-Esved ed-Düelî üzerinde yoğunlaşmaktadır. Yine Ebu'l-Esved'i bu işe iten ve bu ilmin çekirdeğini oluşturan çabaları ile ilgili farklı rivayetler vardır. 

Bunlardan konumuzla yakından ilgili olan ve mantıken Kur'ân'ı hatadan korumak gibi bir niyeti de beraberinde getiren bir rivayet önem kazanmaktadır. Bu rivayet şöyledir:

"Bir gün Ebu'l-Esved, birinin Kur'ân okurken “İnnellahe berîün minel müşrikine ve rasulühü” âyetinde (Tevbe, 9/3) “Rasulühü” kelimesini kesreli okuyarak mânâ açısından büyük bir hataya düştüğünü27 görür ve "İnsanların bu duruma düşebileceği aklıma gelmezdi" diyerek üzülür ve derhal Basra valisi Ziyad b. Ebih'e gider. Ondan insanların uyacağı kaideler ortaya koymak hususunda izin ister"28, Böylece Kur'ân ile ilgili gözüken bu gayretler, aslında nahiv ilminin ilk aşamasını oluşturmuştur29. 

Kur'ân ile nahiv arasında karşılıklı bir etkileşim söz konusudur; bir yandan nahvin kaidelerini tespit etmek için kaynak olarak kullanılırken, öte yandan tespit edilen nahiv kaidelerinin uygulandığı ve çeşitli fikirlerin ortaya çıkmasına sebep olan bir metin olarak kabul edilmiştir. Ancak ortaya atılan ve Kur'ân'a uygulanan bu kaideler bazen Kur'ân'ın ortaya koyduğu gramer yapısı ile ters düşünce nahiv uleması çeşitli tevil yollarına gitmiştir. Ancak bu hareket fesahat ve belagatın zirvesinde olan Kur'ân âyetlerinin tevile gidilmeden örnek alınmasını savunanlar tarafından tenkit edilmiştir. Buna ek olarak Kur'ân'ın kıraatleri, birden fazla i'rab edilmeye müsait yerleri de farklı görüşlerin ileri sürülmesine sebep olmuştur30.

Nahivcilerden bazıları bir kıraatin Arapçaya uygun olduğunu kabul ederken, diğerleri uymadığını söyleyerek tenkit yoluna gitmişlerdir. Önceki nahivciler, kıraatleri tenkit etmede katı davranırken, sonra gelenler daha da yumuşak ifadeler kullanarak nahvin sınırlarını geniş tutmuş ve tenkit edilen kıraatlerin Arapçaya uygunluğunu söylemişlerdir31. 

Bazı gramercilerin mütevâtir kıraatlerden bir kısmını, kendi koydukları kaidelerine uymadığı bahanesiyle inkâra yeltenmelerine ve özellikle Asım, Hamza ve İbn Amirin kıraatlerinin Arapçadan uzak ve hatalı olduklarını iddia etmelerine şöyle cevap verilmiştir: "Bu zatlar hata ediyorlar. Çünkü hatalı olduğunu iddia ettikleri kıraatler mütevâtir sahih kıraatlerdir. Mütevâtir olması da Arapçada caiz olduğunun delilidir. Onun için onlara hata isnat edilemez. Nahivciler, Arapçanın fasih olanıyla ve olmayanıyla bütün yönlerini tesbit ettiklerini zannediyorlar. Halbuki bu mümkün olmamıştır"32. Çünkü Ebu Hayyân'ın da dediği gibi, bu kaidelerin hepsini bilmek ve onları zabtetmek çok zor bir iştir: "Biz Basralıların söylediklerini veya onlara muhalefet edenlerin söylediklerini tek doğru olarak kabul edemeyiz. Çünkü Kûfelilerin Araplardan naklettiği ve kabul ettiği nice gramer kaideleri var ki, Basralıların bunlardan haberi yoktur. Aynı şekilde Basralıların naklettiklerinden de, Kûfelilerin haberi yoktur. Bunların hepsini, ilimde çok derinleşenler ancak bilebilir"33. Öyleyse, Arapçanın gramerini tamamen tesbit edemeyenlerin, kıraatlerde hata bulması, "bu kıraat gramer kaidesine uymuyor, yanlıştır" demesi hiç de aklî ve mantıkî değildir. 

Arapça, tesbit edilen gramer kaidelerinden çok daha geniştir. Arapça grameri tesbit edenler, birçok kaideyi tesbit etmekle beraber birçoğunu da tesbit edememişlerdir. Çünkü Arap câhiliyye şiirinin birçoğu zayi olmuştur. Biz bunu ikinci halife Hz. Ömer (ra)'dan öğreniyoruz: "(Arap şiirinin) azı ezberlendi, çoğu ise gitti; zayi oldu"34. Bunu bilen bir kimse 'bazı kırâatler, gramer kaidelerine uymuyor, öyleyse yanlıştır' demeye cesaret edemez. Çünkü Allah, Kur'ân'ı apaçık bir Arapça ile inzal etmiştir. Fakat Arap gramerini tam olarak bilemeyen bazı kimseler, dolayısıyla kıraatleri hatalı bulacaklardır. İnsaflı kimseler ise şöyle diyeceklerdir: Her ne kadar bu kıraat, bugün elimizde bulunan ve nahiv âlimleri tarafından tedvin edilen kurallara uymasa da doğrudur. Demek ki, nahiv âlimlerinin ulaşıp bilemediği başka bir lehçe veya lügatte bu kaide var ki, kıraat ona göredir. Öyleyse, sahih kıraatlerde hata bulmak yerine, kıraatlere göre nahiv kaidelerini yeniden gözden geçirmek daha uygun olacaktır. Çünkü sahih kıraatlerin hepsi, Arap gramerinin sahih bir kaidesine uymaktadır. İbn Teymiye ve el-Mehdî'nin de dediği gibi; 'Kur'ân'da hiçbir kıraat yoktur ki, onun Arap gramerinde sahih bir yönü bulunmasın'35. Nitekim nahiv âlimlerinden İbn Mâlik gibi hak ve hakikate karşı insaflı olanlar da çıkmıştır. Yani, koydukları kaideleri kıraatlere göre tekrar düzelten âlimler; yoksa, kıraatleri kendi koydukları kaidelere uydurmaya çalışanlar değil36.

Bazı kıraatlerin hatalı olduğunu iddia eden nahiv âlimlerinin hataya düşme sebeplerinden birisi de; gramer kaidelerini vaz'ederken, çok ciddî ve derin bir araştırma yapmadan kaide koymalarıdır. Daha sonra da bu konuda karşılarına çıkan, ister şiir isterse nesir olsun, hatta Kur'ân âyeti olsun koydukları kaideye uymayınca hatadır deyip, onun Arap gramerine uygun olmadığını söylemeleridir. Halbuki bu ilmî bir metod değildir. 

Sahih kıraatlerde gramer yönünden hata olduğunu söyleyen ve bu kapıyı açanların ilkleri, Halil b, Ahmed, Sîbeveyh38 ve Ebû Zekeriyyâ el-Ferrâ'dır39. Kıraatlerde hata bulduğunu söyleyen, kabih diyen, böyle okumak caiz değildir vs. diyenlere karşı el-Kuşeyrî şöyle cevap veriyor:"... bunların sözleri kabul edilecek gibi değildir. Çünkü sahih kıraatler Hz. Peygamber (sav)'den tevâtüren sabit olmuştur. Bunları reddeden, Hz. Peygamberin okuyuşunu da reddetmiş, çirkin görmüş olur. Bu da dinen tehlikeli bir durumdur"40. 

Nahiv kaidelerini vaz' eden ve bazı kıraatlerde hata var diyenlere karşı el-Fahru'r-Râzî şöyle demektedir: "Ben, Kur'ân'da bulunan sahih bazı kıraatlerde hata bulan ve bu kıraatleri koydukları kaidelere delil olarak almaktan çekinen nahivcilere hayret ediyorum. Çünkü onlar, çoğu kere söyleyeni meçhul Arap şiiri ile istişhadda bulunuyorlar, fakat nedense kıraatlerin bazısını terkediyorlar. Halbuki sahih kıraatler ile istişhadda bulunmaları daha doğru olurdu"41. 

Bütün bu zikrettiklerimizden sonra, "Kıraat, bir vecihle de olsa, Arap dilinin kaidelerine uygun olmalıdır" kaidesini kabul etmeyenleri göz önünde bulundurarak, müsteşriklerin "Kur'ân'da gramer hatası var" şeklindeki iftiralarına cevap vermeye lüzum yoktur. Çünkü Kur'ân asıl, gramer kaideleri ise ona tâbidir. Dolayısıyla Kur'ân'da gramer hatası diye bir şey söz konusu olamaz. 

Fakat "Kıraat, bir vecihle de olsa, Arap dilinin kaidelerine uygun olmalıdır" kaidesini kabul edenlere göre müsteşriklerin iddialarına cevap vermek gerekir. Biz de buradan hareketle cevap vermeye gayret edeceğiz.

Meselenin daha iyi anlaşılabilmesi için önce Arapçanın i'râbı ve hususiliği ile umumî bazı kaideler üzerinde kısaca duralım.

6. Arapçanın İ'râbı ve Hususiliği
Arapçada kelimelerin sonlarına, cümledeki yerlerine göre verilen harekelere i'râb denir. İ'râb, ref, nasb, cer ve cezm halleri olup ötre, üstün veya esre denilen harekelerle, bazen de harflerle gösterilir. Gayr-ı munsarif denilen bazı kelimelerin i'râbı başka türlü olur. Lafzî, takdirî ya da mahallî i'râblar vardır. 

Gramerciler, bu kaideleri vaz' ederken ayrı ayrı gruplara ayırmışlardır. Lisan kaidelerini inzibat altına alırken, lisanın bünyesi icabı, muhtelif lehçe (diyalekt)lere göre muhtelif kaideler vaz' etmişlerdir. Arap nahivcileri, Kûfeliler ve Basralılar mektebi olmak üzere iki büyük kola bölünmüştür. Birine göre gramer hatası sayılan bir husus, diğerine göre kaideye uygun düşebilmektedir. 

Arapça kadar kaideleri bol, grameri müşkil bir lisan yoktur. Yığın yığın kaideler ve kaide-dışı haller, şazlar vardır. Kelimede bazen harf kaybolur, sonra yine meydana çıkar. İ'lâl ve idgam bahisleri çeşitli kaidelerin kurulmasına rağmen, yine bir türlü bitmez. Müstesnalarla doludur. Bazen müstesnanın müstesnası da vardır. 

Bu lisan, çöller kadar serazat, zapt ü rapt altına alınması güç bir kavmin lisanıdır. Edebiyat, hayatın ifadesi olduğuna göre bu hâl, lisanda da kendini gösterir. Muhtelif kabilelerde lehçeler değişir. Kaideler de bittabi ona göre olur. 

Göz önünde tutulması gereken diğer bir nokta daha var. Dil kaideden değil, kaide dilden çıkar. Şüphesiz ki kaide yokken lisan vardı. Kaideler lisanın kullanılışına bakılarak kurulmuştur. Münakaşa bile taşımayacak kadar açık olan bu cihet anlaşıldıktan sonra, neden her lisanda müstesnaların, kural dışı şazların bulunduğunun izahı kolaylaşır. 

Kur'ân'da gramer hatası var demek: En iyimser bir yaklaşımla Kur'ân'ın mânâ olarak Allah'a, lafız olarak Allah Resulü'ne ait olduğu fikrini işmam ediyor. Neticede de Allah Resulü'nün ifadeleri(l) ile Arap şairlerinin şiirleri mukayese ediliyor. 

Allah kelâmı, kurallarını dilcilerin kurdukları bir kaideye uymaya ne ile mecbur tutulacak? İlmi, her şeyi muhît olan Allah'ın kelâmı, beşer idrakinin koyduğu kaidenin üstünde kalmaz mı? İnsanların sözlerinde bile herkesin kavrayamayacağı bir incelik gözetilerek, bir nükteye işaret edilerek bir kaide terk olunmuyor mu? Ve bunda edebî bir güzellik, bir zevk inceliği aranmıyor mu?. 

Arap edebiyatının en yüksek zirvesine ulaştığı bir devirde, üstün i'câzıyle bütün büleğayı dize getiren Kur'ân'da gramer hatası aramak, beyhude uğraşmak olur. 

Bazen lisanın bünyesi, sun'î kaidelerin dar çerçevesini kırarak, serpilip boy atmak ister. Bu hâl lisanın yeni bir devreye girmesine delil olabilir. Lisan tabiîliğe doğru akar, sun'îliğe değil. Her dilin kendine göre bir hususiyeti vardır. İşte gramer hatası gibi gösterilmek istenen misaller böyle bir incelik ve hususiyet için, umumî kaideden ayrılmış olabilir. 

Arapça gayet geniş ve lehçeleri muhtelif bir lisan olduğundan onun derinliğine ve inceliğine tamamıyla vâkıf olabilmek için, yıllarca uğraşanlar var. İmam eş-Şâfiî'den Fîrûzâbâdî'ye varıncaya kadar Arap edebiyatının ve lisanının söz sahibi salahiyetli edipleri, onun inceliğine hakkıyla vâkıf olabilmek için, yıllarca çöllerde dolaşıp bedevî kabileler arasında kalmışlardır. Ve her gün yeni bir şey işiterek hayretle tetkiklerine devam etmişlerdir. 

Arap edebiyatı kitapları, nice çekici kelimeler, istisna misalleri ile doludur. Bu lisanın hususiyetine çeşitli lehçe ve örneklerine en büyük edipleri ve beliğleri bile kolayca ve hakkıyla vâkıf olamıyor. Nerede kaldı ki, sathî bir derecede Arapça öğrenenler bu lisanda hüküm vermek salâhiyetini hâiz olacaklar42. 

Bu izahlardan sonra, müsteşriklerin değişik vesilelerle gramer hatası bulduklarını iddia ettikleri43 âyetleri birer birer tetkik edelim. 

C. Gramer Hatası Olduğu İddia Edilen Âyetler 

1. Tâhâ, 63:
قَالُوا إِنْ هَذَانِ لَسَاحِرَانِ يُرِيدَانِ أَنْ يُخْرِجَاكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ

"Dediler ki: "Bunlar iki büyücü başka bir şey değil, istiyorlar ki büyüleriyle sizi yurdunuzdan çıkarsınlar..." 

Bu âyetin okuyuşunda kıraat imamları ihtilâf etmişlerdir. Önce imamların okuyuşlarını verip, daha sonra da şüpheye cevap vermeye çalışalım:

Bu âyeti Ebu Amr “İnne hâzeyni lesâhirâni” şeddeli, “hazeyni” yâ ile mansup olarak okumuştur. 

Hafs, Zührî, Halîl İbn Ahmed, Mufaddal, Ebân, İbn Muhaysın: “in hâzâni lesâhirâni” "in" hafîf, sakin nûn ile, "hâzâni" elif ile okumuşlardır.

İbn Kesîr; “in hazânni lesâhirani” "hazânni"deki nûn'u şeddeli okumuştur. Çoğunluk, onlar da Nâfi', İbn Âmir, Şu'be, Hamza, el-Kisâî, Ebu Ca'fer, Yakub ve Halef el-Âşir: “inne hazani lesahirani” “inne” şeddeli, tesniyeleri elif ile okumuşlardır44. 

Şâz kıraatler ise şunlardır: 

İbn Mes'ûd: “in hazani illa sahirani” te'kid lâmı yerine istisna edatı ile okumuştur, Übey kıraati: “in zani lasahirani vema hazani illa sahirani” şeklindedir45.

Hafs'ın kıraati olan “in hazani lasahirani” kıraatinde hata olarak görülen husus şudur; "hâzâni" ism-i işareti, ismini nasbeden ve haberini nefeden "in" edatı ile nasbedilmesi, yani "hâzeyni" şeklinde "yâ'lı olması gerekirken, “hazani” olarak "elifle merfû olarak gelmiştir. Müsteşriklere göre bu bir hatadır!

Medîne ve Kûfelilerin kıraati olan "hâzân”nin elifle yazılış şekli Hz. Osman mushafının hattına uygundur. Bu kıraatin tevcihi hakkında âlimler, muhtelif vecihler zikrederek bunu halletmişlerdir. İbn Enbârî, Nahhâs, Kurtubî, Şevkânî46, diğer müfessir ve âlimlerimiz bu hususta geniş ve etraflı bilgi vermekteler. 

a. Beni Haris b. Ka'b (Belhâris b. Ka'b), Has'am ve Kinâne kabilelerinin lehçelerinde tesniyenin ref, nasb ve cer'i (ötre, üstün ve esre halleri) "elif”ledir. Bu kaideye göre, gramer hatası yoktur. Kureyş lehçesinde ise, nasb ve cer halleri "yâ" iledir. Meselâ şöyle diyorlar: “Caez zeydani ve raeytüz zeydani ve merartü bizzeydani” 

Yine bu hususta misâl olarak şu beyitleri gösteriyorlar: 

“inne ebaha ve eba ebaha kad beleğa fil mecdi ğayetaha”

Bir başka beyt: “tezevved minna beyne üzünahü darbeten taru alahünne katri alâhâ” 

İşte bu mısralarda: "ebâhâ, gâyetâhâ, uznâhâ, alâhünne ve alâhâ" kelimeleri, "elif”ledir. Halbuki bunlar kaide gereği "ebeyhâ, gâyeteyhâ, uznâyhâ, aleyhinne ve aleyhâ" olması gerekirdi, Sîbeveyh, Ahfeş, Ebu Zeyd, Kisâî, Ferrâ gibi Arap nahvinin en büyük âlimlerinden olan gramerciler bu kıraatin Beni Haris, Kinâne ve Has'am lehçeleriyle olduğunu tasrih etmişlerdir. Bu lehçelerin hepsinde tesniyenin ref, nasb ve cer (ötre, üstün ve esre) halleri "elif’ledir47. 

b. Burada "in", "neam” anlamındadır. "in"in evet "neam" yahut "ecel" anlamında kullanıldığını, Kisâî ve Sîbeveyh rivayet etmişlerdir. Buna misal olarak da şu beyti zikrederler: 

“Leyte şi’rî hel lilmuhibbi şifaen men cevâ hubbehünne innellikâe” 

Kaide gereği “innellikâe” şeklinde “inne” kendisinden sonra gelen kelimeyi nasbetmeliydi. Fakat “neam” mânâsında olduğu için nasbetmemiştir. 

"Ben Arabın en fasihiyim"* diyen Hz. Peygamber (sav) bir hutbesine şöyle başlamıştır: “innel hamdü lillahi nehmadühü ve nesteinühü” Hz. Peygamber, “inne”den sonra kelimeyi merfû okumuştur. Çünkü burada “inne” neam, evet mânâsındadır48. 

c. Bir görüşe göre burada bir "hâ" zamîru'şân gizlidir. Mana “innehü hazani lesahirani” demektir. “inne”nin ismi olan "hâ" gizlidir. “Hazani” “inne”nin haberidir. “lesahirani”ye gelince onu da gizli bir "hümâ" zamiri ref'eder. Cümlenin takdîri şöyle olur:49 “innehü hazani lehuma sahirani.” Buna delil olarak da şu hadîs-i şerif zikredilir:50 

“inne min eşeddinnasi azaben yevmel kıyameti elmusavvirune”

Hadîsin takdiri şöyledir: “innehü min eşeddinnasi…” 

d. Suyutî bu saydığımız maddeleri sıraladıktan sonra şöyle der: "Bu konuda başka bir izah şekli aklıma geldi. “eğlalen” (Dehr, 4) âyetine uyarak “selasile” kelimesi tenvinli, “binebein” (Neml, 22) âyetine uyarak “sebein” kelimesi de esre okunduğu gibi, “hazani” kelimesi de “sahirani, yüridani” kelimelerine uyularak, elifle okunmuştur"51 

e. Bazı Kûfeliler de “hazani”deki elif, "yef'alâni"nin elifine benzer, değiştirilmez, demişlerdir52. 

f. Bazılarına göre "in" edatı nâfiyedir, yani “mâ” mânâsındadır. “lesahirani”deki "lâm" da “illâ" mânâsındadır. Yani “ma hazani illa sahirani” demektir. Böylece hem imam mushafa hem de i'râba uygun olur53. Buna delil de “in küllü nefsin lemmâ aleyhâ hâfiz” (Târık, 4) âyetidir.54 

g. Ebu'l-Hasen İbn Keysân'a bu âyet sorulunca: "hazâ" ism-i işareti; ref, nasb ve cer hallerinde değişmiyor. Bana göre tesniyede de, yani; "hâzâni" olunca da ref, nasb ve cer hallerinde değişmemesi, müfredi gibi olması gerekir" diyerek cevap vermiştir. 

h. Bazılarına göre ise, âyetin başındaki “inne” lâfzı amel etme bakımından zayıftır. Çünkü “inne” kelimesi fiile benzediği için âmil olur. Halbuki fiil ile harf arasındaki benzerliğin zayıf olduğu malumdur. Bundan dolayı “hazani” mübteda olarak merfûdur55. 

ı. Ferrâ şöyle demiştir: Kelimenin sonunda değil, ortasında elif gördüm, ona bir nûn ilâve ettim ve şeklini değiştirmedim. İbn Teymiye'nin rivayetine göre ise: “hazani” kelimesindeki elif, tesniye alâmeti olan elifi değil, “hazani”nin elif’idir. Ben buna bir nûn harfi ilâve ettim ve nasb halinde şeklini değiştirmedim" şeklindedir56. Meselâ: “ellezi” kelimesine bir "nûn" ilâve ettim ve şöyle dedim:

“Caenillezine indeke, ve raeytüllezine indeke, ve merertü billezine indeke”

Araplar, “ellezi” kelimesine, cemisinde bir "nûn" ilâve ederek, ref, nasb ve cer hallerinde “ellezine” derler. Halbuki ref halinde “ellezûne” olması gerekirdi. Aynı şekilde “hazani”de ref, nasb ve cer halinde değişmez57.

i. Diğer bazılarına göre ise “inne” kelimesi 'inne'den muhaffeftir. Amelden ilga edilmiştir. “hazani” mübtedâdır ve merfûdur. “lesahirani” haberdir58.

Ebu Amr'in kıraati olan: “inne hazeyni lesahirani” şeklinde okuma, Hz. Osman, Hz. Âişe ve başka sahâbîlerden rivayet edilmiştir. Tabiîlerden Hasanü'l-Basrî, Saîd ibn Cübeyr, İbrahim en-Nehaî de böyle okumuşlardır. Nehhâs'ın zikrine göre İsâ ibn Ömer, Âsım Cahderî de böyle okumuştur. 

Bu şekilde kıraatin, dilbilgisi açısından tenkit edilecek hiçbir yönü yoktur. Çünkü tesniyenin mansub ve mecrur hali yâ iledir. Ancak ilk bakışta bu kıraatin resm-i Osmaniye aykırı olduğu izlenimi doğmaktadır; oysa böyle değildir. Çünkü bu lâfız Mushafda “in hezn” şeklinde yazılmıştır. Yazıda yâ bulunmadığı gibi, elif de yoktur. Hâzâni okuyan elif takdir ederek, Hâzeyni okuyan da yâ takdir ederek okumuş olmaktadır. Nitekim Kureyş süresindeki îlâfihim kelimesi de yâ'sız yazılmış (bkz. ed-Dânî, el-Mûknî, s.139), fakat yâ'lı ve yâ'sız olarak iki türlü okunmuştur (Dimyâtî, ithaf, II, 631)59.

Görülüyor ki, müfessirler bu meseleyi her bakımdan incelemişlerdir. Ortada gramer hatası denecek bir şey yoktur60. Fakat nahivciler gafletle ve müsteşrikler ise kasıtlı olarak “hata vardır” diyorlar. Müsteşrikler neyse diyelim, zaten niyetleri belli. Fakat nahiv âlimlerinin durumu hayret vericidir. Onların bu tutumlarına Ahmet Mekkî el-Ensarî de hayret ediyor ve şöyle diyor: "Gramer âlimlerinin hali hakîkaten şaşılacak bir durumdur. Kendi hevâ ve heveslerine göre bazı kıraatleri hatalı buluyorlar. Bundan daha garibi de, Tâhâ 63. âyette düştükleri durumdur. Çünkü “hazani” şeklinin nahiv kaidelerine muhalif olduğunu, “hazeyni” şeklinde olması gerektiğini söylüyorlar. Fakat “hazeyni” şeklindeki kıraati de tenkit ediyorlar. Ne garip tevâfuktur ki, bu iki kıraat de sahih kıraatlerdendir. Fakat ikisi de nahivcilerin hücumundan kurtulamamıştır61. 

2. Bakara 177: 
لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَالْمَلاَئِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ

"Yüzlerinizi doğu ve batı tarafına çevirmeniz: iyilik değildir Asıl iyilik, o (kimsenin iyiliğidir ki, Allah'a, âhiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere inandı; Allah rızâsı için yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, dilencilere ve boyunduruk altında bulunan (köle ve esir)lere mal verdi; namaz kıldı, zekâtı verdi. Andlaşma yaptıkları zaman andlaşmalarını yerine getirenler; sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sabredenler, işte doğru olanlar onlardır, (Allah’ın azabından) korunanlar da onlardır".

Bu âyette hata olarak görülen husus şudur: “essabirin” lafzı, “el-müfüne” kelimesine matuftur. Onun için onun da merfû olması “essabirune” şeklinde olması gerekirdi. Öyleyse burada gramer hatası vardır!

Ferrâ'nın görüşüne göre: “essabirine” lafzı, “min”in sıfatlarından biri olmakla beraber 'medh' üzerine mansubtur. Medh ile söz uzadığı için, “el-müfüne” kelimesi merfû, “essabirune” kelimesi de mansûb kılınmıştır. Çünkü Arap dilinde övgü şeklinde meydana gelen saymalarda -aynı şeyin sıfatı hususunda- söz aynı tertiple uzadığında, 'medh' ve 'zemm'den dolayı kelimeleri, mukadder medih/zemm fiiliyle mansub kılarlar. Ferrâ bu hususta şu beyti zikretmiştir: 

İlel melikil karmi vebnil hümami ve leysel ketibete fil müzdahami

Ulu padişaha, İbnu'l-Hümâm'a ve kalabalık içinde ordunun aslanına...' Kaide gereği “leyse” şeklinde mecrûr olması gerekirken, medih üzere mansub olmuştur.

Âlimler, “hammaletel hatabi” (Tebbet, 4) âyetindeki, “hammaletel” kelimesini mansub okuyanların bunu 'zemm'den dolayı mansub okuduklarını öylemişlerdir63. 

Kisâî'ye göre ise “essabirin” kelimesi “zilkurba”ya, Taberî'ye göre ise “essâiline” kelimesine matuftur ki mânâ şöyle olur: ...Allah rızâsı için yakınlara... dilencilere ve (sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında) sabredenlere mal verdi..."64 

3. Nisa 162:
لَكِنِ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَالْمُقِيمِينَ الصَّلاَةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ أُولَئِكَ سَنُؤْتِيهِمْ أَجْرًا عَظِيمًا

"Fakat içlerinden ilimde ileri gitmiş olanlar ve müminler, sana indirilene ve senden önce indirilene inanırlar. O namazı kılanlar, zekâtı verenler Allah'a ve âhiret gününe inananlar... İşte onlara büyük bir mükâfat vereceğiz.” 

Bu âyette hata olarak görülen husus ise şudur: “Velmukimines-salate” âyetinin ilk bakışta, “vel mu’tünez zekate vel mü’minune” atıflarıyla ahenk bakımından normalde "vav" ile “velmukimunes salate” olması gerekirdi. Olmadığına göre -hâşâ- hata var demektir! 

Bu âyetteki “velmukimine” kelimesi kurrânın çoğunluğu tarafından mansûb olarak okunmuştur. Ebu Amr, İbn Mes'ûd, Hasanü'l-Basrî, Mâlik ibn Dînâr el-Cühderî ve bir cemaat tarafından ise “elmukimune” şeklinde atf ile merfû olarak okunmuştur. 

Her iki okuyuşun da; hem kıraat, hem de Arap lügati yönünden sahih ve fasih bir yönü vardır65. Biz şimdi hata olarak görülen mansub okumanın i'râbı hususunda değişik vecihleri zikredelim:

a. Bakara süresindeki âyette de -biraz önce- geçtiği üzere, bu gibi yerlerde Arap dili, fıkralardan herhangi birine bir özellik vererek dikkat çekmek istediği zaman i'rabı değiştirerek "şuna özellikle önem veriyorum, özellikle onları kastediyorum" mânâsına “e’nî ve ehussu” takdiriyle üstünlü olarak okur ki, buna "medh üzere nasb" tâbir olunur66. Ve hatta mevsuf (nitelenen) ile sıfat arasında uygunluk zorunlu iken, bu üstün okuma bazen bir sıfatta bile yapılır da “merartü bizeydin eklerimi” "cömert olan Zeyd'e uğradım" diyecek yerde, “elkerimi” sıfatı üstünlü okunabilir. Hatta "O kerimdir" takdirinde düşünülerek, merfû da okunabilir. İşte bu âyette de salât (namaz)ın üstünlüğüne işaret için namaz kılmaya özellikle önem verilerek “vel mukimunes salate” yerinde “velmukimines salate” buyrulmuştur ki, bunun sonucu "...yani namazı dosdoğru kılanları kastediyorum. Hem onlar zekâtlarını da verirler..." demek gibidir67. 

b. İmam Kisâî'nin tercih ettiği görüş ise şudur; “velmukimine” kelimesi “bima ünzile ileyke vema ünzile min kablike” ifadesindeki “mâ” ism-i mevsûlü üzerine atfedilmiştir. Buna göre mânâ şöyle olur: "Onlar, hem sana indirilen (Kur'ân'a), hem senden evvel indirilen (kitaplara) ve namazlarını dosdoğru kılanlara iman ederler". Sonra "zekâtı verenler” ifadesi de, “vel mü’minune” üzerine atfedilmiştir. Namazlarını dosdoğru kılanlardan maksat, ahid lâmıyla peygamberler veya melekler demek olur. Diğer görüşler de şöyledir: 

c. “velmukimine” kelimesi, “kîle” kelimesine matuftur yani “vemin kablil mukimine” demektir. “kablü” kelimesi hazfedilmiş, muzâfun ileyh olan “elmukimine” kelimesi yerine ikâme edilmiştir. 

d. “min kablike” kelimesindeki “kaf”a matuftur. Takdîr şöyledir: “ve min kablil mukimines salate ya’ni min ümmetike”

e. “ileyke” kelimesindeki “kaf”a matuftur68. O zaman takdîri şöyledir69:

“Yü’minune bima ünzile ileyke ve ilel mukimines salate ya’ni minel enbiyai aleyhimüs selam”

f. “minhüm” kelimesindeki zamire matuftur.

Medih olarak mansub olması görüşü daha tercihe şayan görülmüştür. Şu halde mânâ: "O sağlam ilim sahipleri, inananlar ve namaz kılanlar ki, özellikle önem verilmeye değer ve öğülmüşlerdir."70 

4. Mâide 69:
إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئُونَ وَالنَّصَارَى مَنْ آمَنَ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ

"İnananlar, Yahudiler, Sâbiîler ve Hıristiyanlar(dan) Allah'a ve âhiret gününe inanan ve iyi işler yapanlara korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir". 

Mâide sûresinin bu âyetinde hata olarak görülen husus da şudur: “essabiûne” kelimesi, âyetin başındaki “inne” edatının ismi olduğundan mansûb olması gerekirken, “essabiûne” şeklinde merfû olarak gelmiştir?

Ubeyy b. Ka'b, İbn Mes'ûd ve İbn Kesîr “essabiîne”, bunların dışında kalan çoğunluk ise “essabiûne” şeklinde okumuşlardır. İmam mushafta da “essabiûne” şeklindedir.

Müfessir ve nahivciler cumhurun kıraatinin sebebi hususunda şu izahları yapmışlardır:

a. Haberi mahzûf mübtedadır. "Sâbiîier de böyledir" şeklindedir. Sanki: “Şüphe yok ki iman edenlerden, Yahudi olanlardan ve Hıristiyânlardan, kim Allah'a ve âhiret gününe iman edip salih ameller işlerse, artık onlar üzerine hiçbir korku yoktur. Onlar mahzun da olacak değiller. Sâbiîler de böyledir" denilmiştir. Binâenaleyh bu kelimenin haberi mahzûftur71. 

Buna delil olarak da şu beyt zikredilmektedir72: 

Ve illa fe’lemu enna ve entüm buğatun ma bakîna fi şikakin 

Şiirin aslı şöyledir:

“enna buğatün ve entüm kezalik” veya “fe’lemu enna buğatün…

“essabiûne” kelimesinin daha önceki kelimelere atfedilmemesinin hikmeti şudur: Sâbiîler, bu âyette zikredilen ümmetler içerisinde en sapık olanlardır. Buna göre sanki, "Bu fırkaların hepsi amel-i sâlihte bulunarak iman ederlerse, Allah onların tevbelerini kabul eder ve günahlarını bağışlar. Sâbiîler bile, böyle iman ederlerse, onları da aynı şekilde bağışlar" denilmektedir73.

b. İsmiyle birlikte, “inne”nin mahalline matuftur. Çünkü “inne” ve isminin mahalli, mübteda olarak merfûdur.

c. “hâdû” fiilinin failine matuftur. 

d. Âyetteki “inne” kelimesi "neam/evet" manasınadır. "iman edenler" ve bundan sonraki cümle, merfû makamındadır. “essabiûne” kelimesi de buna matuftur74. 

e. Kelimenin cem'i olan siygası, müfred yerinde tutularak, sonundaki 'nûn'un i'râb harfi olduğu kabul edilmiştir75. 

Ferrâ'nın görüşüne göre, âyetin başındaki “inne” lâfzı amel etme bakımından zayıftır76. Bunun izahı birkaç şekildedir: 

a. “inne” kelimesi fiile benzediği için âmil olur. Halbuki fiil ile harf arasındaki benzerliğin zayıf olduğu malumdur. 

b. “inne” harfi, âmil olsa bile, sadece ismi üzerinde âmildir. Haberine gelince, haber, mübtedânın haberi olarak ref üzere kalmıştır. Bu harfin, haberin merfû olmasında herhangi bir tesiri yoktur. Bu görüş, Küfelilerin mezhebidir.

c. “inne” lafzının amelinin tesiri ancak bazı isimlerde görülür. Âmilleri değiştiği halde, durumları (harekeleri) değişmeyen isimlerde ise, bu lafzın tesiri görülmez. İşte bu âyette de böyledir. Çünkü âyette, “inne” harfinin ismi, “ellezine” lafzıdır. Bu lafızda ise, ne ref, ne nasb, ne de cer alâmeti görülmez. Bunun böyle olduğu sabit olunca biz deriz ki: “inne”nin ismi, i'râb alâmetleri görünmeyen bir kelime olursa, o kelime üzerine atfedilecek kelimeye bu harfin amel ettirilmesine göre nasb, ettirilmemesine göre de ref hali caizdir. Binâenaleyh “inne zeyden ve amrun kâimâni” denilmez. Çünkü burada “inne” kelimesinin ismi olan "Zeyd" kelimesi üzerinde i'râb alâmeti görülür. Fakat, “inne haülâi ve ihvetüke yükrimani - şüphesiz şunlar ve kardeşlerin, bize ikram ederler", “inne haza nefsühu şücaün - şüphesiz şunun kendisi cesurdur" ve “inne Katame ve Hindün indenâ - muhakkak ki Katâme ve Hind bizim yanımızdadırlar" denilmesi caizdir. Bunun caiz oluşunun sebebi şudur: “inne” kelimesinin ameli aslında zayıftır. Bunun amelinin tesiri ismi üzerinde görülemeyecek kadar zayıf olursa, bu durumda amelinin tesir iyice zayıf demektir. Böylece üzerine bu edatın dâhil olmasından önce sabit olan hüküm gereğince, isminin merfû olması caiz olur. O gelmezden önceki hüküm ise, o ismin mübtedâ oluşudur. 

er-Râzî'ye göre Ferrâ'nın bu görüşü güzel bir izah olup; Basralıların görüşünden daha evlâdır. Çünkü Basralıların görüşleri, ilahî kelâmın, mevcûd tertibinin doğru olmadığı neticesini gerektirir. Onlara göre tertibin doğruluğu, âyetin nazmının bozulmasıyla temin edilir. Ferrâ'nın görüşüne göre böyle bir şeye ihtiyaç yoktur. Şu halde bu daha uygundur77. 

Bu âyetteki “essabiûne” kelimesinin -ve diğer üzerinde durduğumuz kelimelerin- îzahı hususunda Tâhir b. Âşur ise şöyle demektedir: "Şunu kesin olarak bilmeliyiz ki, Kur'ân “essabiûne” şeklinde nazil olmuştur. Hz. Peygamber (sav) de böyle okumuş sahabe ve diğer Müslümanlar da O'ndan aynı şekilde almış ve okumuşlardır. Mushaflarda da aynı şekilde yazılmıştır. Onlar has Arap idiler. Onların dil ve üsluplarında -izah ettiğimiz- kaideler vardır ve kullanmaktadırlar. Her ne kadar bu kaidelerden bazısı az kullanılsa da, fesahat ve i'câzda belli bir yer vardır"78. 

5. Fussilet 11
ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ اِئْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ

"Sonra duman hâlinde'bulunan göğe yöneldi, ona ve arza: "İsteyerek veya istemeyerek gelin" dedi. "İsteyerek geldik" dediler". 

Bu âyette hata olarak görülen husus ise şudur: Allah yer ve göğe hitap ederek: "...isteyerek veya istemeyerek gelin" dedi. Yer ve gök de cevap olarak: "İsteyerek geldik" dediler. Yer ve gök ikisi tesniye olduğu için lafza riâyetle “tâiateyni” veya mânâya riâyetle “tâiâtin” denilmedi de, “tâiîn” şeklinde cem'i müzekker olarak geldi. Yani hem cem'i geldi hem de müzekker olarak. Onun için hatalıdır? 

Müşkil ve hata gibi görünen bu duruma âlimler şöyle cevap vermişlerdir:

Allah, yer ve göğü muhatab almış ve onlara hitapta bulunmuştur, onlar da cevap vermişlerdir. Burada istiâre-yi mekniyye vardır79. Yani Allah, onları akıllı varlık makamında kabul etmiştir. Onun için cevapları da müzekker lafızla gelmiştir. Cem'i oluşu ise, yer ve gökte bulunan bütün varlıkların hepsi adına yer ve gök "biz İsteyerek geldik" demişlerdir80. 

6. Yûnus 22:
هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَتَّى إِذَا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ وَجَرَيْنَ بِهِمْ بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَفَرِحُوا بِهَا جَاءَتْهَا رِيحٌ عَاصِفٌ وَجَاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ دَعَوُا اللهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئِنْ أَنْجَيْتَنَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ

"Sizi karada ve denizde yürüten O'dur. Gemide olduğunuz zaman(ı düşünün): Gemiler, içinde bulunanların hoş bir rüzgârla alıp götürdüğü ve (onlar) bununla sevindikleri sırada, birden gemiye, şiddetli bir kasırga gelip de, her yerden gelen dalgalar onları sardığı ve artık kendilerinin tamamen kuşatıldıklarını (bir daha kurtulamayacaklarını) sandıkları zaman, dîni yalnız Allah'a hâlis kılarak O'na yalvarmağa başlar: "Andolsun, eğer bizi bu (felâket)den kurtarırsan, şükrederlerden olacağız!" (derler)".

Burada muhataptan gaibe geçilmiştir. Muhataptan gaibe geçmek, bir gramer hatası değildir. Edebiyatta buna "iltifat" sanatı denir. Bu gibi bediî sanatlar, edebiyat kitaplarında izah olunur. Her birinin nice inceliği ve güzelliği vardır. Edebî zevki olanlar bunu anlar. Arap dilindeki vukufu ve Kur’ân'ın belagatını anlamadaki maharetiyle meşhur olan Cârullah Zemahşerî, Keşşaf adlı tefsirinde, burada muhataptan gaibe intikâl edilmesi mübalağa içindir diyor. Fahreddin Râzî ise, "Tefsir-i Kebir'inde bunun teb'îd için olduğunu söylüyor. Maksat, "böyleleri benden uzak olsun" gibi ince bir nükteye işarettir. Râzî'nin görüşüne göre, Allah öylelerinin karşısında muhatap olmak bile istemiyor. Onun için muhataptan gaibe geçilmiştir. 

Fatiha sûresinde gâibten muhataba iltifat vardır. Çünkü orada ibâdetten bahis var. Âbidler, Allah'ın has kullarıdır. İbâdet huzur halidir. İbâdet edenler "Rabbü:l-Âlemîn"in huzurunda bulunuyorlar. Allah huzurunda olanların şanı muhatab sîgasıyla hitaptır81. 

Konumuzda muhataptan gaibe geçilmesinde şöyle bir ince nükteye de işaret vardır: Darda kalınca, herkes Allah'a yalvarır. Allah'a yalvarmak için Müslüman olmak şart değildir. Ona yalvaranın duası müstecap olabilir. Böyle gâib sîgasıyla olunca Müslüman olmayanlar da, kâfirler de âyetin şümûlu dâhiline girerler. Eğer muhatap sîgasıyla olsa, yalnız mü'minler dâhil olur, diğerleri mahrum kalır. Halbuki Allah'ın rahmeti geniştir. Mü'min, kâfir herkes onun rahmetinden faydalanır. 

Elmalılı'ya göre ise bu iltifatta (muhataptan gaibe geçişte) şöyle bir nükte vardır: "...Gemide olduğunuz zaman(ı düşünün): Gemiler, içinde bulunanların hoş bir rüzgârla alıp götürdüğü ve (onlar) bununla sevindikleri sırada,.." burada "sizlerle" yerine "onlarla" diyerek muhataptan gaibe bir iltifat nüktesi yapılmıştır ki, her insan içinde bulunduğu hali iyi düşünüp tartamayacağı cihetle, bundan hem muhataplara kendi hallerini soyutlayıp karşıdan bakar gibi seyrettirmek ve düşündürmek, hem de bunların hallerini başkalarına hatırlatıp seyrettirmek için gayet ince bir tasvir sanatı bulunmaktadır."82 

Burada ayrıca şöyle bir tevcih de hatıra gelir: Gemide bulunacaklar, yalnız muhatap olanlardan ibaret olmayacaktır. O itibarla gâib sîgasıyla: İşte şimdi o gemidekilerin hâlini tasvir ediyor. Onlar şöyle oldu diye nakil eyliyor. Onun için Zemahşerî'nin dediği gibi, buradaki iltifat mübalağa için olur. İşte bu iltifatlar, böyle nükteleri ihtiva eder. Bu kadar güzel ve yerinde nüktelerde aykırı olacak ne var? Buna gramer hatası nasıl denir? 

Görülüyor ki, gramer hatası diye ortaya sürülen iddialar, hiçbir esasa dayanmamaktadır33.

Gerek nahiv âlimlerinin, gerekse müsteşriklerin gramer hatası olduğunu iddia ettikleri âyetler, bizim zikrettiklerimizden ibaret değildir. Bunun dışında başka âyetlerde de, kendi koydukları kaide ve kurallara uymuyor diye hatalı saydıkları âyetler vardır. Fakat biz, üzerinde çokça konuşulan ve yazılıp çizilen ve cevap vermeye çalıştığımız âyetlerle iktifa ediyoruz. Zikretmediğimiz diğer âyetler için, bibliyografyada adı geçen kaynaklara bakılabilir. 

D. İftiraların Kaynağı Uydurma Rivayet
Başta da söylediğimiz gibi, Kur'ân'da gramer hatası olduğunu iddia eden nahiv âlimleri ve oryantalistler genellikle aslı olmayan bir rivayete dayanmaktadırlar. Genellikle nahivciler, bu rivayette zikredilmeyen başka âyetler hakkında da ileri geri konuşmuşlardır. Fakat büyük bir çoğunlukla oryantalistler, bu aslı olmayan rivayete dayanarak, Kur'ân'da gramer hatasının olduğunu iddia etmektedirler. Bu aslı olmayan rivayet nedir acaba? 

Ebu Ubeyd 'Fedâilu'l-Kur'ân' adlı eserinde şöyle der: Bize Ebu Muâviye, o Hişam b. Urve, o da babasının şöyle dediğini rivayet eder: 

Hz. Aişe’ye: Nisa sûresindeki “Lakinir rasihune fil ilmi”, Mâide sûresindeki, “innellezine âmenû vellezine hâdû ves sâbiûne” ve Taha’daki “inne hazani lesahirani”


.

Tefsir ve Te'vil Kelimeleri ve Arasındaki Farklar

İslam'da İbadet ve İbadet - Amel İlişkisi

Yüce Allah Kur'an-ı Kerim'de: "Cin ve insi, (ille-i gâiye olarak Beni bilsin, irfanıma ersin ve) kulluk yapsınlar diye yarattım."(Zâriyât, 51/56) buyuruyor. Her iş ve hareketin bir finalitesi vardır. Bu kevn ü mekânın yaratılması, düzene konması da, insan ve cinlere "Allah'a kulluk" teklifinin getirilmesi içindir. Şuuru ve iradesi olan herkes Allah'ı bilecek ve O'na kulluk yapacaktır. Bu, Allah'ın eşya ve hâdiseleri yaratmasındaki -tabir caizse- ilâhî maksattır.

İbadet, Cenâb-ı Hakk'ın emirlerini yerine getirip yaşama ve kulluk sorumluluklarını temsil etme mânâlarına gelir. Ubûdiyet ise, kul olma şuuru içinde bulunma şeklinde yorumlanmıştır.
İbâdetin şer'î mânâsı; hâlis bir niyetle, sevap beklemek üzere, Allah'a yakın olmayı düşünerek yapılan tâat demektir. İbadet dediğimiz zaman, hem tâat hem de kurbet, yani Allah'a yaklaşma mânâsı bunun içinde düşünülür. 

Cin ve insanların yalnızca Allah'a ibadet için yaratıldığını düşünürsek, kısaca; Allah'ın emrettiği şeylerin bütününü yerine getirmenin ibadet etmek demek olduğunu söyleyebiliriz.

Halk arasında yaygın bir anlayışa göre ibadet; namaz, oruç, zekât ve hacdan ibarettir. Böyle bir kabul hiç şüphesiz sahihtir. Ancak şeklen ve sayı olarak ibadetin böylesine daraltılması, kavrayış açısından bir kısırlığa yol açar. Gerçekte İslâm'ın şartları olarak saydığımız beş temel esas, ibadetin bir özeti veya temel esasları olarak kabul edilebilir. Onları açıp yaydığımız ve diğer ibadet şekillerini de nazara aldığımız zaman bütün bir İslâm Dini'nin tüm görkemiyle ortaya çıktığını görürüz. 

İnsanın bütün benliğiyle, bütün duygularıyla, iç ve dış bütün havassıyla, fikrî melekeleri, kafası ve lisanıyla Allah'a yönelmekten ibaret olan ibadet, sistemli bir hareket tarzıdır. Bu mânâya geldiği için de ibadetin "tapmak-tapınmak" şeklinde tabir ve tercüme edilmesine imkân yoktur. Tapmak ve tapınmak; basit bir yöneliş, gerçek şuur ve niyetten yoksun ve sistemsiz yapılan hareket veya hareketlerden ibarettir. Putperestlerin Allah'tan başka ilâh, mabûd ve Allah ile aralarında aracı kabul ettikleri canlı-cansız varlıklara, nesnelere perestişine, onların önünde eğilmesine dilimizde tapınma ve tapma dense bile, katiyen ibadet denemez. Çünkü o, Zât-ı Ecell-i A'lâ'ya hastır. Evet, ibadet sadece O'na yapılır.

Kulluk Yapma, İnsanın Fıtratında Vardır

Din; adı, şekli ne olursa olsun, nasıl tarif ve tavsif edilirse edilsin, insanlık tarihinde her zaman ve her yerde görülmüştür. Dinin bazı ortak özellikleri vardır. Bunlar: İman, İbadet ve Cemiyettir. Demek ki din, bir insan ve cemiyet gerçeğidir. Her nerede insan varsa orada din vardır. Fakat din, sadece bir inanç ve inançlar manzumesi değildir. İbâdet, dinin çok önemli ayrılmaz bir özelliğidir.

Evet kulluk, beşerin fıtratında vardır. Allah (c.c.), insanı yaratırken, kul olacak fıtratta ve kıvamda yaratmıştır. Ancak beşer, çok kere bunu kötü ve yanlış yere kullanmıştır. Taş, ağaç, yıldız, ay ve güneş gibi ibadete aslâ liyakati olmayan, Allah'ın mahlûku âciz, zayıf varlıkları kulluk makamından, Allah'a ortak tanıma derekesine düşürmüştür. İnsanların Hakiki Ma'bûd'u bulamadıklarında, bir sürü sözde ma'bûdlar uydurarak onlara baş eğmeleri, bu fıtrî hâlden sapmaktan başka bir şey değildir.

İmân, İslâm'ı dil ile ikrar, kalp ile tasdikten ibarettir. Ancak arzu edilen neticeyi elde edebilmek için, imanın amel ile takviye ve desteklenmesi şarttır. Bir takım kimselerin "Kalbin temizliğine ve iyi niyete bakılır. İbadetler pek mühim değildir." demeleri, dinin, göstergelerini(şiarlarını) yıkmaktan başka bir mânâ taşımaz.

İnsan hayatı, Allah'a karşı kulluk görevinin yerine getirilmesiyle orantılı olarak anlam kazanır. Yüce Yaratıcımızın bizi sorumlu tuttuğu ibadetler, insanlığımızın, insan yönümüzün paslanmaması, devamlı parlaması içindir. 

İnsan, hem beden hem de ruhtan meydana geldiği için, âhenkli ilerleme ve dengeli gelişme, insan kişiliğinin bu iki cephesine de eşit bir dikkat ve özen göstermeyi gerektirir.

Kur'ân'a göre bütün varlıklar ibadet etmektedir. Kur'ân-ı Kerim, bunu şöyle ifade eder: "Hiç bir şey yoktur ki, Allah'ı tesbih etmesin." (İsrâ, 17/44) Yine Kur'ân, uzayıp kısalmanın gölgeye has bir ibadet, bir secde olduğunu bildirir. Secde etmek, bitki ve dalların da ibadetidir. Yıldızlar, dağlar, kuşlar, hayvanlar ve daha birçok yaratık, hepsi de kendilerine özgü bir şekilde ibadet yaparlar. Hatta gök gürültüsü bile, Allah'ı hamd ile tesbihtir.

Kâinatta seçkin bir yeri olan, akıl, fikir ve üstün yeteneklerle donatılan insan, yüksek bir gaye için yaratılmıştır. Bu gaye de, Allah'ı bilmek ve O'na ibadet etmektir.

İbadetin Faydaları:

İbadet, yalnız Allah'ın emrini yerine getirmek ve O'nun rızasını kazanmak maksadıyla yapılır. Allah katında makbul olan ibadet, (hiçbir menfaat düşüncesi olmadan) böyle hâlisane niyetle yapılan ibadettir. 

İhlâs, yapılan ibadetin ruhu hükmündedir. İhlâssız yapılan ibadet, ruhsuz, sadece kuru bir şekilden ibarettir. Allah katında hiç bir değer ve kıymeti yoktur. İbadette ihlâs ise; ibadeti sadece Allah'ın bir emri olduğu ve rızâ-yı ilâhîyi kazanmaya vesile bulunduğu için yapmaktır. 

Eğer dünyevî bir menfaat ve fayda, ibadet yapmaya sebep yapılsa, ihlâs kaçar, o ibadet de bâtıl olur, yani, Allah katından kabul görmez. 
Bununla beraber, Rabbimizin emirlerinde birçok hikmetler, bizim için maddî ve manevî pek çok faydalar olduğunda da şüphe yoktur. 

Bedenimizin gıdaya ihtiyacı olduğu gibi ruhumuzun da gıdaya ihtiyacı vardır. Ruhun en önemli gıdası sağlam bir iman, sonra da ibadettir. İbadetler, imanımızın güçlenmesini ve ahlâken olgunlaşmamızı sağlar. İbadetler ile beslenen iman ağacının meyvesi güzel ahlâktır.

İbadete devam eden kimsenin kalbinde iman nuru parlar, Allah korkusu ve sorumluluk duygusu yerleşir. İbadet sayesinde içimiz kötü düşüncelerden, dışımız günah kirlerinden arınır. Ayrıca bir Müslüman, malî ibadetlerini yerine getirmek suretiyle diğer insanların da sevgisini kazanır.

Yaşadığımız müddetçe yemeye, içmeye muhtaç olduğumuz gibi ömrümüzün sonuna kadar ibadet etmeye, manevî gıdaya da ihtiyacımız vardır. Yüce Allah (c.c.), şöyle buyurur: "Sana yakîn (ölüm) gelinceye kadar Rabbine ibadet et." (Hicr, 15/99)

Mü'min ibadet sayesinde, dünyanın maddî bağlarından kurtularak ruhen yükselir ve önündeki engeller ortadan kalkarak ebedî saadet yurdunun aydınlık yolu kendisine açılır.

İmanımızın göstergesi, ruhumuzun gıdası olan ibadetler; imanımızı kuvvetlendirir, içimizi kötü düşüncelerden, dışımızı günah kirlerinden arındırarak, bizi ahlâk ve fazilet sahibi olgun bir mü'min hâline getirir. Böylece dünyada huzura, âhirette azaptan kurtulmamıza ve ebedî saadet yurdu olan Cennet'te sonsuz ve mutlu hayata kavuşmamıza vesile olur. 

İbadetin fert ve cemiyete sağladığı diğer faydalar da şunlardır:

1. İmanî ve îtikadî bilgi ve hükümlerin insanda kökleşip yerleşmesi, meleke hâline gelmesi, ancak ibadet sayesinde mümkün olur. 

2. İbadet, ferdî hayatın tanzîminde de büyük rol oynar. 

3. İbadetin fertleri birbirine kaynaştırmada ve cemiyette huzur ve âhengi sağlamada da büyük rolü vardır...

4. İbadetin, insanın moral dünyası, ruh âlemi üzerinde müsbet tesiri vardır...

5. İbadet, şahsî kemâlât ve olgunluğa da en büyük vesiledir.

Ve keza, ibadet; dünya ve âhiret saadetine vesîle olduğu gibi, Ma'bûd ile abd (kul) arasında pek yüksek bir nispet ve şerefli bir râbıtadır. 

Toprağın bağrındaki altınlık keyfiyetini kazanmasında ateş ve pota ne ise, insanın Cennet'e ehil hâle gelebilmesi için de dünya ve kulluk da odur. Evet insanoğlu, hikmet elinin açtığı yolu değiştiremeyeceğine göre, zorlardan zor ama o kadar da mukaddes olan bu vazifeyi bihakkın eda etmeye çalışıp Cennet'e ehil hâle gelmelidir. Diğer bir ifade ile, Cennet'e ehil hâle gelmenin tek yolu kulluktur. Çünkü, ubûdiyet insanın tasaffî etmesini temin eder, böylece Cennet'e ehil olacak bir hâle getirir. 

İbadetin Şekli

Mevcudat içinde hiçbir varlık gayesiz ve vazifesiz yaratılmamış ve hiçbir canlı da rehbersiz bırakılmamıştır. Karıncayı meliksiz, arıyı beysiz, balıkları ve kuşları rehbersiz bırakmayan Allah (c.c.), elbette insanları da peygambersiz bırakmayacaktır. İnsanlar, akıllarıyla kâinatta cereyân eden hâdiselere bakıp, Allah'ı (c.c.) bulsalar bile, yaratılışlarındaki gaye ve hikmeti, nereden gelip, nereye gittiklerini bilemedikleri gibi ibadetlerinin keyfiyetlerini de peygambersiz bilemezler. Onun için ibadet ederlerken gelişigüzel, sistemsiz değil; peygamberlerden öğrendikleri bir sistem ve ölçü içinde, ciddî bir huşû ve hudû ile O'na karşı tekrîm ve ta'zimlerini arz ederler.

Evet ibadet, Allah'a iman ve Zât-ı Ulûhiyet hakkındaki mârifet ve buğu buğu bu mârifetten yükselen muhabbet ve hayretle yapılması gerekli olan şeylerin, Cenab-ı Hakk'ın iş'ar ve irşadıyla yine O'nun emirlerine göre kanalize ve formüle edilmesi demektir. Yani, Rabbimize karşı şaşkınca ve uygunsuz işler yapmamak için, O'nun âyât-ı beyyinâtının rehberliği ve Efendimiz'in neşrettiği ışıklar altında, matluba uygun kulluk yapmak gerekir.

İnsanın, Rabbisiyle münasebetinde asıl olan mânâdır, özdür, ruhtur. Fakat, onları taşıyan da lafızlardır, şekillerdir, kalıplardır. Bundan dolayı, mutlaka o lafızlara, kalıplara da dikkat edilmelidir. Esas alınan mânâyı, mazmunu o kalıpların taşıması lâzımdır. Dolayısıyla, kalıp ve şekillerin hiçbir mânâsı yoktur denilemez. 

İbadette Niyet

Allah'a karşı yapılan kullukta dengeli, ölçülü, O'nun tayin buyurduğu kıstaslarla hareket etmek şart olduğu gibi, niyet de şarttır. Niyetsiz yatıp kalkmak namaz değildir. Allah Resulü: "Nice ayakta duranlar vardır ki ayakta durmaları kendilerine yorgunluktan başka bir şey kazandırmaz ve nice aç duran, oruç tutanlar vardır ki, orucundan yanına kalan sadece açlık ve susuzluktur." buyurur. Demek oluyor ki, gönlün sadece O'na yönelmesi gerekir. O düşünülmeden verilen zekât, zekât; sadaka da sadaka değil, bir saçıp savurma ve Kur'ân'ın diliyle şeytana arkadaş ve yâr olmaktır. O'nun maksûd olmadığı emri bi'l-ma'rûf ve nehyi ani'l-münker, diyalektik yapmak ve insanları demagoji ile aldatmak demektir. O'nun maksûd olmadığı bir cihad, gösteriş ve âlâyişten ibaret, servet ve zaman heder etmek demektir. Demek ki, ibadetin ruhunda gaye Ma'bûd olacak ve abd, Ma'bûd'a teveccüh edecek, kulluk Ma'bûd'a yapılacaktır. 

İslâm, ibadet sahasını bir hayli geniş tutmuştur. İslâm'da ibadet, sadece namaz ve Allah'ı zikretmekten ibaret değildir. Rabbin rızasını talep, emrini yerine getirmek için yapılan her sâlih amel ibadettir. Meselâ, yiyecek ve içeceğin ibadet niyetiyle yapılması şu şekilde olur: Allah'ın helâl kıldıklarını yerine getireyim; helâl ile iktifa edip harama kaçmayayım ve Allah'ın bana farz kıldığı emirlerini yerine getireyim diye yemeyi içmeyi ve tenezzüh etmeyi niyet ederse ibadet olur. Bu niyetle yiyip içip kuvvet kazanan kimse, 

Peygamberimizin "Kuvvetli ve bünyesi sağlam mü'min (ibadetini kusursuz yaptığı için) bünyesi zayıf mü'minden daha hayırlıdır ve Allah nezdinde daha sevgilidir..." (Müslim, Kader, 34; İbn Mace, Mukaddime, 10; Ahmed ibn Hanbel, Müsned, 2:366) mübarek hadîs-i şeriflerindeki senaya mazhar olur.
Nefsin istediği ve zevk aldığı bütün bu hayatî emirler, böyle bir hâlis niyetle yapıldığında ibadet zümresine dahil ve sevaba vesile olur. Kul, bütün bu zevk ve sefaların içinde yüzdüğü hâlde niyeti Allah'ın rızasını kazanmak olduğu için, her yaptığı ile Allah'a biraz daha yaklaşır. Bu temele dayanarak fukaha ve din âlimleri, "Sâlih niyet, âdetleri ibadete çevirir." demişlerdir.
İbâdet; irade, azim, niyet ve hulûsa göre aşağıdaki bölümlere ayrılır:

a. Sırf Cennet arzu ve iştiyakıyla îfa edilen ibadetler. 

b. Cehennem korkusu ve endişesiyle yerine getirilen sorumluluklar.

c. Mehâbet, mehâfet ve muhabbet duygusuyla edâ edilen vazifeler. 

d. Ma'bûd-abd, Hâlık-mahlûk münasebetlerinin gereği olarak temsil edilen hizmetler..

Hangi şekliyle olursa olsun kulluk, insanın şerefinin rengi ve ona bahşedilmiş en büyük pâyedir. Kulluktan daha yüksek bir pâye ve bir mansıp yoktur. 

İslâm Dininin İbadetlerdeki Ayrıcalığı

Bir kısım dinlere göre ibadet; dünya lezzetlerinden tam mânâsıyla ayrılarak halktan ayrı yaşamaktan ibarettir. (Manastır hayatı yaşayan rahip ve râhibelerin ibadeti gibi). 

Başka birinde ise ibadet; ancak özel mabetlerin hususî yerlerinde yapılan bir iştir. 

Bir kısım dinlere göre ise ibadet, ancak din adamlarının riyasetinde yapılabilecek bir özel iştir. Halk, kendi başına ve umumî yerlerde din adamlarının tavassutu olmadıkça ibadet yapamaz. 

İslâm ise ibadeti, Allah ile kulları arasında vasıtalık yapan her türlü aracılardan kurtarmıştır. İnsan, Yüce Mevlâ ile doğrudan doğruya münacat yapabilir inancını kabul etmiştir. İslam'da din adamları Allah ile kulları arasında bir vasıta olmadığı gibi, ibadet, ancak din adamlarının aracılığı ile kabul edilir inancı da yoktur. Allah katında âlim ve din adamları ile âlim ve din adamı olmayanlar, kulluk bakımından eşittirler. Üstünlük, ancak takva iledir. 

İslâm, ibadeti vasıtaların tasallutundan kurtardığı gibi, mekân kaydından da kurtarmıştır. İster ibadete tahsis edilmiş mescit, ister denizin ortasındaki gemi, isterse ev olsun, her mekân İslâm nazarında -temiz olmak şartıyla- ibadete elverişlidir. İnsan her yerde ibadet etmek suretiyle kalbini Allah'a bağlayabilir. Resûlullah (s.a.s.): "Toprak (yeryüzü) bana mescit ve temizleyici kılındı." (Buhari, Teyemmüm, 1; Müslim, Mesâcid, 3) buyurmuştur. Yani, her yerde namaz kılınabileceği gibi, su bulunmadığı takdirde toprakla teyemmüm ederek büyük ve küçük abdestsizliklerden kurtulunabilir. 

İman-Amel Münasebeti
İslâm Dini'nde inanılması gerekli olan esaslar, bir kısım mücerret düşüncelerden ibâret değildir. İslâm'da, iman edilmesi gerekli olan prensipler; bilinmesi, düşünülmesi, inanılması, benliğe mâl edilmesi, sonra da onlarla, Allah'a teslimiyete ulaşılması gerekli olan bir kısım hayatî değerlerdir. Bu hayatî değerler, en geniş mânâsıyla, düşünce ve zikirle derinleşir, ibadetle beslenir, hatta muamelât ve muaşerette nefsanîlik ve beşerî mülâhazalara girmemek için, onlar da çerçeve içine alınır. Böylece mü'min, her an iman dairesiyle münâsebet içinde olur ve imanın ana mihveri etrafında döner durur. 

Ehl-i Sünnet'e göre ibadetler, imana dahil değildir. Amel, îmandan bir cüz değildir. Bu prensip, genel bir hükmün ifadesidir. Yani en son sınır olarak insan, hiçbir amelde bulunmasa, hiçbir ibadeti yerine getirmese bile, imandan çıkmış olmaz. Ancak ibadetlerden hiçbirini inkâr etmemesi, hepsinin doğruluğuna inanması gereklidir. Görülüyor ki, inanmak ve tatbik etmek arasında bir fark vardır. Fakat bu durum, tekrar edelim ki, en son sınır olarak konmuştur. Gerçekte ise, iman ile amel arasında çok sıkı bir münasebet vardır. Bir kişinin Müslüman muamelesi görebilmesi ibadetleriyle mümkündür. Bilindiği gibi, toplu olarak yaşayan Müslümanlar arasında birtakım hükümlerin tatbik edilmesi, dinin zâhire göre hüküm vereceği kaidesinden hareketle, kişilerin yaşayışlarıyla ilgilidir. Müslüman olduğunu gösterecek hiçbir harekette bulunmayan bir insan için elbette Müslüman muamelesi yapılmaz. Kaldı ki, ibadetlerin hakikî yararı, var olan imanı koruması ve geliştirmesidir. Çünkü imân, İslâm'ı dil ile ikrar, kalp ile tasdikten ibarettir. O, sonsuz bir güç ve kuvvet kaynağıdır. Ancak istenen semereyi ve arzu edilen neticeyi elde edebilmek için, imanın amel ile takviye ve desteklenmesi şarttır. Binaenaleyh, bir takım kimselerin "Dinde kalbin temizliğine ve iyi niyete bakılır. Namaz, oruç ve benzeri ibadetler pek mühim değildir; terk edilirse de bir zarar olmaz." demeleri, dinin alâmet ve nişanlarını, göstergelerini (şiarlarını) yıkmaktan başka bir mânâ taşımaz. Zira böyle kabul edildiği takdirde, herhangi bir münkir, en gözde bir âbid olduğunu iddia edebilir. Ayrıca, her ne kadar devrimizde meseleyi ayağa düşüren bir kısım kimseler "Kalbim temiz ve Allah'a inanıyorum." iddiasında bir müddet devam etmişseler de, bunların daha sonra baş aşağı gayyaya gittiklerine bütün âlem şahit olmuştur. Evet iman; namazla, hacla, cihadla ve diğer ibadetlerle takviye edilmelidir.

Îtikâdî ve imanî hükümleri kavi ve sabit kılmakla meleke hâline getiren, ancak ibadettir. Evet, Allah'ın emirlerini yapmaktan ve nehiylerinden sakınmaktan ibaret olan ibadetle, vicdanî ve aklî olan imanî hükümler terbiye ve takviye edilmezse, eserleri ve tesirleri zayıf kalır. Bu hâle, Âlem-i İslam'ın hâl-i hazırdaki vaziyeti şâhittir. 

İnanan bir insanın inancını er-geç amel zeminine koyması şarttır.
İslâm'ın biri inanç, diğeri de amel olmak üzere iki yanı vardır. Bunlar, eskilerin ifadesiyle birbirinin "lâzım-ı gayr-ı mufârıkı" yani ayrılmaz parçalarıdır. İnanç, dinî literatürdeki ifadesiyle itikat; Allah, Hz. Muhammed (s.a.s.), Kur'ân, âhiret gibi inanılması gerekli olan inanç manzumesindeki şeylere aksine ihtimal vermeyecek şekilde inanma demektir.
Amele gelince; Kur'ân'ın ifadesiyle "amel-i sâlih" yani eksiksiz, kusursuz, arızasız iş, bu da inancın yanında İslâm'ın ikinci önemli unsurudur. Meselâ, ibadet, bu hususta "olmazsa olmaz" deyimi ile ifade edilebilecek bir yere sahiptir.

İnsanoğlu, hikmet elinin açtığı yolu değiştiremeyeceğine göre, zorlardan zor ama o kadar da mukaddes olan bu vazifeyi bihakkın eda etmeye çalışıp Cennet'e ehil hâle gelmelidir. Çünkü, ubûdiyet insanın tasaffî etmesini temin eder, böylece Cennet'e ehil olacak bir hâle getirir.

İbadetler, itikada ait meselelerin bir yönüyle blokajı, bir yönüyle de onları inkişaf ettiren fakülteler gibidir. Zira ibadet olmaz ve günümüzde çok yaygın bir kanaate göre hareket edilerek, din vicdanlara hapsedilirse -Allah korusun- inhiraf edip mahvolma ve tabiî ki bunun neticesi olarak dünya ve ukba hayatını kaybetme kaçınılmaz olur. Evet insanın, değişik kaymalardan korunması ve inancını sağlama bağlaması ancak ibadetle mümkündür. 

İnsan, ilmî araştırmalar neticesi Allah'a iman edebilir ama bu, nazarî bir imandır. Onun gerçek imana dönüşmesi ve imanla hedeflenen seviyeye yükselmesi, ancak ibadet ü tâatle gerçekleşebilir. Bu açıdan denebilir ki, ibadet tabiatının bir parçası hâline gelmeyen ve onda derinleşemeyen bir insanın kayması ve yoldan çıkması daima melhuzdur. Ve buradan hareketle, "İnanıyorum ama, içki de içiyorum veya namaz kılamıyorum." diyen insanların teminat kordonlarından birinin kopuk olduğunu söyleyebiliriz. Evet bu kişiler sözlerinde sadık iseler, imanlarını amel ile desteklemeli, yapageldikleri ibadetlerle Hakk kapısının âzad kabul etmez kulları olmalıdırlar ki, hakikî anlamda iman etmiş olsunlar.

Netice olarak denebilir ki, imanın, gönüllerde hep taze olarak kalabilmesi ve bayatlayıp pörsümemesi ibadete bağlıdır. İman, ibadet sayesinde hiç eskimeden hep yeni kalabilir. Yoksa, ibadetsiz insanda, imanın son âna kadar dayanıp dayanamayacağı meçhuldür.

.