TASAVVUFUN ORTAYA ÇIKIŞI BAĞLAMINDA ASHÂB-I SUFFE’NİN TASAVVUF DÜŞÜNCESİNE ETKİSİ 2022 YÜKSEK LİSANS TEZİ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ Yasemin AKCAKAYA Danışman Doç. Dr. Hamdi KIZILER TASAVVUFUN ORTAYA ÇIKIŞI BAĞLAMINDA ASHÂB-I SUFFE’NİN TASAVVUF DÜŞÜNCESİNE ETKİSİ Yasemin AKCAKAYA Doç. Dr. Hamdi KIZILER T.C. Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi Olarak Hazırlanmıştır KARABÜK Ağustos 2022 1 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER............................................................................................................. 1 TEZ ONAY SAYFASI.................................................................................................. 4 DOĞRULUK BEYANI ................................................................................................ 5 ÖNSÖZ .......................................................................................................................... 6 ÖZ ............................................................................................................................... 7 ABSTRACT................................................................................................................... 8 ARŞİV KAYIT BİLGİLERİ........................................................................................ 9 ARCHIVE RECORD INFORMATION .................................................................. 10 KISALTMALAR ........................................................................................................ 11 ARAŞTIRMANIN KONUSU VE KAPSAMI.......................................................... 14 ARAŞTIRMANIN AMACI, ÖNEMİ VE ÖZGÜN DEĞERİ ................................ 14 ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ.................................................................................. 15 ARAŞTIRMA HİPOTEZLERİ / PROBLEM – EVREN VE ÖRNEKLEM........ 16 ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI VE LİTERATÜR DEĞERLENDİRİLMESİ VE SINIRLILIKLAR/KARŞILAŞILAN GÜÇLÜKLER.................................. 17 1. ASHÂB-I SUFFE İLE İLGİLİ KAVRAMLAR VE ASHÂB-I SUFFE’NİN OLUŞUMU, BAZI TASAVVUFİ KAVRAMLAR VE ASHÂB-I SUFFE’NİN ZÜHD TEŞEKKÜLÜNE ETKİSİ........................................................................ 21 1.1. Ashâb-ı Suffe ile İlgili Kavramlar ................................................................. 21 1.1.1. Sahâbe / Ashâb Kavramı........................................................................ 21 1.1.2. Suffe Kavramı.......................................................................................... 26 1.2. Mescid-i Nebevî’deki Suffe’nin İnşası ve Ashâb-ı Suffe’nin Oluşumu ...... 29 1.2.1. Mescid-i-Nebevî’deki Suffe’nin İnşası................................................... 30 1.2.2. Ashâb-ı Suffe’nin Oluşumu.................................................................... 32 1.2.3. Kur’ân-ı Kerîm’de Ashâb-ı Suffe .......................................................... 35 1.2.4. Hadîs-i Şerîflerde Ashâb-ı Suffe ............................................................ 36 1.2.5. Ashâb-ı Suffe’nin Faziletleri .................................................................. 37 1.2.6. Ashâb-ı Suffe Kadınları (Suffetu’n-Nisâ) ............................................. 39 2 1.2.7. Ashâb-ı Suffe’nin Sayıları ...................................................................... 43 1.2.8. Ashâb-ı Suffe’den Sayılan Sahâbelerin İsimleri/Künyeleri ................ 45 1.3. Bazı Tasavvufî Kavramlar (İhsân - Takvâ – Zühd – Tasavvuf) ve Ashâb-ı Suffe’nin Bu Kavramlarla İlgisi .................................................................... 65 1.3.1. İhsân Kavramının Lügat ve Istılâhî Anlamı......................................... 66 1.3.2. Takvâ Kavramının Lügat ve Istılâhî Anlamı ....................................... 69 1.3.3. Zühd Kavramının Lügat ve Istılâhî Anlamı......................................... 71 1.3.4. Tasavvuf Kavramı ve Ashâb-ı Suffe’nin Tasavvuf Kavramının Kökeni ile İlişkisi................................................................................................... 73 1.3.5. Kaynağı Ashâb-ı Suffe Kabul Edilen Bazı Tasavvufî Kavramlar...... 81 1.3.6. Literatürdeki Tasavvufun Kökeninin Ashâb-ı Suffe Olduğu Bilgisi ile İlgili Görüşler........................................................................................... 92 2. TASAVVUF DÜŞÜNCESİ’NDE ZÜHD VE TASAVVUF MEKTEBLERİNİN ORTAYA ÇIKIŞI BAĞLAMINDA ASHÂB-I SUFFE’NİN ETKİSİ............... 98 2.1. Ashâb-ı Suffe’nin Dağıldığı Coğrafî Yerler.................................................. 98 2.2. Tasavvuf Düşünce Tarihi Oluşumunda Ashâb-ı Suffe'nin Erken Dönem Zühdün Teşekkülündeki Rolü ..................................................................... 101 2.2.1. Ashâb-ı Suffe’nin Etkisiyle Kurulan Zühd Mektepleri ve Ekollerinin Özellikleri............................................................................................... 117 2.2.1.1. Medine Zühd Mektebi (Sünnet – Hadîs Ekolü).......................... 118 2.2.1.2. Irakeyn (Basra ve Kûfe ile Bağdad Şehirlerine) Genel Bakış ... 120 2.2.1.3. Irak/Kûfe Zühd Mektebi (Sûfîlik Ekolü) .................................... 127 2.2.1.4. Irak/Basra Zühd Mektebi (Korku-Hüzün-Sevgi Ekolü) .......... 132 2.2.1.5. İrân/Horasân Zühd Mektebi (Tevekkül Ekolü) ......................... 138 2.3. Tasavvuf Düşüncesi’nin Ortaya Çıkış Süreci ve Ashâb-ı Suffe’nin Etkisi............................................................................................................... 144 2.4. Ashâb-ı Suffe’nin Etkisiyle Kurulan Tasavvufî Mektebler/Ekoller ve Özellikleri....................................................................................................... 151 2.4.1. Irak/Bağdat Mektebi (Tevhid-Aşk Ekolü).......................................... 152 2.4.2. İrân/Nişâbûr Tasavvuf Mektebi (Fütüvvet ve Melâmet Ekolü) ....... 155 2.4.3. Mısır Mektebi (Ma’rifet-Muhabbet Ekolü)........................................ 159 2.4.4. Şam/Dımaşk Mektebi (Açlık-Gece İbadeti Ekolu)............................. 163 3. TASAVVUF DÜŞÜNCESİ’NİN OLUŞUMUNDA ASHÂB-I SUFFE’DEN ÖNE ÇIKAN BAZI SAHÂBELER VE HAYATLARINDAKİ TASAVVUFÎ ÖRNEKLERİ....................................................................................................... 165 3 3.1. Ashâb-ı Suffe’den Bazı Sahâbeler ............................................................... 166 3.1.1. Osmân b. Maz’ûn el-Kuraşî (ö.2/623-4).............................................. 166 3.1.2. Mus’ab b. ‘Umeyr el-Kuraşî (ö.3/625)................................................. 171 3.1.3. Mu’âz b. Cebel el-Ensârî (ö.17/638)..................................................... 173 3.1.4. ‘Utbe b. Gazvân (ö.17/638) ................................................................... 175 3.1.5. Bilâl-i el-Hâbeşî (ö.20/641).................................................................... 176 3.1.6. Ebu’d-Derdâ el-Hazrecî (ö.32/652)...................................................... 179 3.1.7. Abdullâh b. Mes’ûd el-Muhâcirî (ö.32/652-3)..................................... 182 3.1.8. Ebû Zerr el-Ğıfârî (ö.32/653) ............................................................... 188 3.1.9. Mikdâd b. ‘Amr el-Esved (ö.33/653).................................................... 192 3.1.10. ‘Ubeyd b. Ka’b el-Ensârî (ö.33/654?) ................................................ 194 3.1.11. Huzeyfe b. el-Yemânî (ö.36/656) ........................................................ 196 3.1.12. Selmân-ı el-Fârisî (ö. 36/656?)............................................................ 199 3.1.13. ‘Ammâr b. Yâsir el-Kahtânî (ö.37/657)............................................. 204 3.1.14. Habbâb b. Eret el-Huzaî (ö.37/657-8)................................................ 206 3.1.15. Ebû Mûsâ el-Eş’ârî el-Kahtânî (ö.42/662-3) ..................................... 207 3.1.16. Ebû Lubâbe el-Ensârî (ö.25-50/645-670?)......................................... 209 3.1.17. Ebû Hureyre el-Devsî (ö.58/678)........................................................ 210 3.1.18. ‘Abdullâh b. ‘Amr b. el-’Âs (Şam-ö.65/684-5)................................. 213 3.1.19. el-Berâ b. ‘Âzib el-Evsî (ö.71/690?).................................................... 215 3.1.20. ‘Abdullâh b. Ömer el-Kurâşî (ö.73/693)............................................ 216 3.1.21. Ebû Saîd el-Hudrî el-Evsî (ö.74/693-4?)............................................ 220 3.1.22. Vâsile b. Eskâ’ (ö.85/704?).................................................................. 222 3.2. Suffe Ashâbının Talebelerinden Tasavvuf Düşüncesi Oluşumuna Kadarki Süreç ve Sonrası ............................................................................................ 223 SONUÇ ...................................................................................................................... 231 KAYNAKÇA............................................................................................................. 238 EKLER ...................................................................................................................... 277 ÖZGEÇMİŞ .............................................................................................................. 282 4 TEZ ONAY SAYFASI Yasemin AKCAKAYA tarafından hazırlanan “TASAVVUFUN ORTAYA ÇIKIŞI BAĞLAMINDA ASHÂB-I SUFFE’NİN TASAVVUF DÜŞÜNCESİNE ETKİSİ” başlıklı bu tezin Yüksek Lisans Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Doç. Dr. Hamdi KIZILER Temel İslâm İlimleri Tasavvuf Anabilim Dalı Bu çalışma, jürimiz tarafından Oy birliği ile Tasavvuf Anabilim Dalında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Ünvanı, Adı SOYADI (Kurumu) İmzası Başkan : Doç. Dr. Hamdi KIZILER (KBÜ) ………………. Üye : Dr. Öğr. Üyesi Uğur GÖZEL (KBÜ) ………………. Üye : Dr. Öğr. Üyesi İbrahim TÜRKOĞLU (ZBEÜN) ………………. KBÜ Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Yönetim Kurulu, bu tez ile Yüksek Lisans Tezi derecesi onamıştır. Prof. Dr. Hasan SOLMAZ …………………. Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Müdürü 5 DOĞRULUK BEYANI Yüksek lisans/Doktora tezi olarak sunduğum bu çalışmayı bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı herhangi bir yola tevessül etmeden yazdığımı, araştırmamı yaparken hangi tür alıntıların intihal kusuru sayılacağını bildiğimi, intihal kusuru sayılabilecek herhangi bir bölüme araştırmamda yer vermediğimi, yararlandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden oluştuğunu ve bu eserlere metin içerisinde uygun şekilde atıf yapıldığını beyan ederim. Enstitü tarafından belli bir zamana bağlı olmaksızın, tezimle ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak ahlaki ve hukuki tüm sonuçlara katlanmayı kabul ederim. Adı Soyadı: Yasemin AKCAKAYA İmza: 6 ÖNSÖZ “Ya Rabb! Hemişe oldur ki, saff olan daim suffa ola, Efendiler Efendisi’ne daim yoldaş ola. Gül ola, gülzâr ola; ser ola, selsebil ola, Ashâb-ı Suffa’ya daim yol ola, hem-rah ola.” (Rabb’imin selâmı, rahmeti, bereketi, katındaki türlü hikmetleri, En Sevgilisi Ashâb-ı güzini, Ashâb-ı Suffa’sı yüzü suyu hürmetine üzerimize daim bâki olsun. Selâm olsun.) Hilal Otyakmaz’ın, 2018-Şubat tarihli, Somuncubaba Dergisi Aile Eki’ndeki “Ashâb-ı Suffa Efendilerimiz” adlı yazısındaki selâmla selâmlıyoruz. “Kuşkusuz Allahu Teâlâ (cc) katında din İslâmdır.” buyurduğu Âl-i İmrân süresinin 3/19. Ayeti gereği dininin yardımcıları da Allahu Teâlâ katında değerlidir. Dini tanımak, anlamak, yaşamak ve yaşatmak için Peygamber Efendimiz (sav) ve ashâbını tanımak gerekmektedir. Allahu Teâlâ’nın (cc) edeplendirdiği Rasûlu (sav), muallim olarak dinin gereğini sünnet-i seniyye şeklinde yaşamıştır. Kur’ân’ın inşa ettiği peygamberî terbiye eğitiminden geçen ashâb yoluyla ümmet dini öğrenmiştir. Cibril hadîs-i şerifi kaynak alınarak İmân-İslâm-İhsân kelimeleri bilim dalı haline gelmiştir. Dinin üç saç ayağı olarak ahlâk ve kalbi-rûhî boyutu Tasavvuf, amel ve pratik açısından hukuk dediğimiz Fıkıh, inanç ve akıl boyutuyla Kelâm’ın kaynağı bu neslin ışığında ilme, irfâna, amele, inanca dönüşen ilim dalları olmuştur. Bunların tasnifi ise Cibril hadîs-i şerifiyle vahyen sahâbenin rivâyetleri bazında oluşmuştur. Tasavvuf ve tarikâtlar; dinin yanında tarihî, sosyolojik, psikolojik, kültürel, felsefî bir realite olması yönüyle insanoğlunun ve toplumların hayatında yer edinmiştir. Çalışmanın her noktasında kıymetli vakitlerini, bilgi ve tecrübelerini esirgemeyen çalışmamı titizlikle ve özenle takip eden değerli danışman hocam Doç. Dr. Hamdi KIZILER’e sonsuz teşekkürü bir vefa borcu bilip hürmet ve saygılarımı arz ederim. Ayrıca üzerimde her türlü maddî ve manevî hakkı olan aileme, dostlarıma ve tüm hocalarıma sonsuz teşekkürlerimi sunarım; bu araştırmayı başta ailem ve üzerimde hakkı olan hocalarım olmak üzere dine, ilme, vatana, insanlığa hizmeti geçenlere minnet ve hürmetle armağan ediyorum. 7 ÖZ “Tasavvufun Ortaya Çıkışı Bağlamında Ashâb-ı Suffe’nin Tasavvuf Düşüncesine Etkisi” başlıklı tezimiz giriş, üç ana bölüm ve sonuç olmak üzere beş bölümden oluşmaktadır. Tezle ilgili genel hatlarını araştırmanın konusu, kapsamı, amacı, konuyla ilgili literatür değerlendirmesi, yöntemi, ana kaynakları gibi başlıklar genel olarak ele alınmıştır. İlk önce sahâbe/ashâb, Suffe kavramları ele alınarak, ayet-i kerîmelerde ve hadîs-i şeriflerindeki Ashâb-ı Suffe’nin nasıl yer aldığı incelendi. Sonucunda Ashâb-ı Suffe’nin faziletleri adlı bir başlık açılmasının yararlı olacağı kanaati doğdu. Mescid-i Nebevî’nin inşası ve Suffe’nin işlevi, Ashâb-ı Suffe’nin oluşumu süreci, nasıl oluştuğu ve haklarında yazılan eserler, kimler olduğu araştırılmıştır. Ayrıca takvâ, ihsân, zühd ve tasavvuf kavramlarının lügat ve ıstılahı anlamı ışığında Ashâb-ı Suffe ile bağlantılı olarak ele alınmıştır. Ashâb-ı Suffe’nin tasavvuf kelimesine kökeni ve oluşumu ile ilişkisi irdelenmiştir. İkinci olarak Ashâb-ı Suffe’nin coğrafî dağıldıkları yerler, oluşan mektebler ve etkiledikleri tasavvufî ekollerin özellikleri ve Suffe Ashâbı’ndan kurucuları tasavvuf düşüncesinin ortaya çıkışı bağlamında etkisi çalışılmıştır. Üçüncü olarak, Ashâb-ı Suffe’den bazı şahsiyetlerin kısa bir hayat künyesi verilerek konumuz gereği ihsân, takvâ, zühdî ve tasavvufî sözleri, hadîs-i şeriflerden rivâyetleri, yaşamlarından örneklerinin yer aldığı kesitler ile tanımaya ve tasavvuf ilmindeki roller incelenmiştir. Son olarakta tüm literatür taramalarıyla elde ettiğimiz bilgileri analiz edilerek genel bir değerlendirme yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Tasavvuf; Ashâb-ı Suffe; Mescid-i Nebî; Nebevî terbiye; İhsân; Takvâ; Zühd 8 ABSTRACT The thesis, titled as “The Effect of Companions of the Suffa on Sufi Thought in the Context of the Emergence of Sufism” is consisted of five main chapters; introduction, three main chapters and conclusion. In the introduction part of this thesis, the subject, scope, purpose, literature review, method and main sources of the research are discussed in general. In the first part, the concepts of companions/ashab and Suffa are discussed and it is examined how the Companions took place in the verses and hadiths. As a result, it is concluded that it will be beneficial to open a chapter called “Virtues of the Companions of the Suffa”. In this section, the construction of Masjid an-Nabawi and the functions of Suffa, the formation process of the Companions, how they were formed, the studies written about them and who they were. Additionally, in the light of literature and terminology of the concepts of taqwa, ihsan and zuhd, it was discussed in connection with the Companions of Suffa. In the second part, the influence of the Companions in the context of the emergence of the Sufi thought has been discussed and the geographical dispersal, the schools that formed and it is discussed in connection with the Companions of Suffa. The origin and the influence of the Companions of the Suffa are discussed on the word of Sufism. In the third part, a short history of some personalities from the Compainons of the Suffa are given and the sections of their lives, which include ascetic and mystical examples, are examined. In the conclusion part, a general evalution was made by analyzing the information we obtained from all literature reviews. Key Words: Sufism; Ashab-ı Suffa/Companions of Suffa; Masjid-i Nabi/Masjid anNabi; Prophetic Discipline/Prophetic upbringing; İhsan; Taqwa; Zühd 9 ARŞİV KAYIT BİLGİLERİ Tezin Adı Tasavvufun Ortaya Çıkışı Bağlamında Ashâb-ı Suffe’nin Tasavvuf Düşüncesine Etkisi Tezin Yazarı Yasemin AKCAKAYA Tezin Danışmanı Doç. Dr. Hamdi KIZILER Tezin Derecesi Yüksek Lisans Tezin Tarihi 24/08/2022 Tezin Alanı Sosyal Bilimler Temel İslâm İlimleri Anabilim Dalı Tasavvuf Alanı Tezin Yeri KBÜ/LEE Tezin Sayfa Sayısı 282 Anahtar Kelimeler Tasavvuf; Ashâb-ı Suffe; Mescid-i Nebî; Nebevî terbiye; İhsân; Takvâ; Zühd 10 ARCHIVE RECORD INFORMATION Name of the Thesis The Effect of Ashab-ı Suffe on The Thought of Sufıw in the Context of the Emergence of Sufısm Author of the Thesis Yasemin AKCAKAYA Advisor of the Thesis Assoc. Prof. Dr. Hamdi KIZILER Status of the Thesis Master’s Date of the Thesis 24/08/2022 Field of the Thesis Department of Basic Islamic Sciences Sufism Place of the Thesis KBU/LEE Total Page Number 282 Keywords Sufism; Ashab-ı Suffa/Companions of Suffa; Masjid-i Nabi/Masjid an-Nabi; Prophetic Discipline/Prophetic upbringing; İhsan; Taqwa; Zühd 11 KISALTMALAR age. : Adı geçen eser agm. : Adı geçen makale agt. : Adı geçen tez agmd. : Adı geçen madde Akt/akt. : Aktaran (Çalışmayı yazan) a.mlf. : Aynı müellif as. : Aleyhi’s-selâm b. bt. /bnt. : Bin/İbn (oğlu); Bint /Kızı Bkz./bk. : Bakınız Bs./Bsk. : Baskı, basım Byy. : Basım yeri yok cc. : Celle Celâlluhu C/c. : Cilt çev. : Çeviren d./ö. : Doğum/ ölüm tarihi, DEM : Değerler Eğitimi Merkezi DİA : Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı ed. : Editör Haz./haz. : Hazırlayan H. No : Hadîs no Hz. : Hâzretî İFAV : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları ISSN : Uluslararası Standart Süreli Yayın Numarası 12 İA : İslâm Ansiklopedisi (Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi) İGİAD : İktisadi Girişim ve İş Ahlakı Derneği İSAV : İslami İlimler Araştırma Vakfı ktbv. : Kitabevi ktp. : Kütüphâne m./M. : Mîlâdî MEB : Milli Eğitim Bakanlığı h./H : Hicrî mö./MÖ. : Milattan önce, ms./MS. : Milattan sonra muhk. : Muhakkik nr/no. : Numara nşr. : Neşreden, Neşriyat ra /rah : RadiyAllahu Teâlâ anhu/anha s. : Sayfa S. : Sayı sad. : Sadeleştiren SAD : Siyer Araştırma Dergisi Sav : Sallallâhü aleyhi ve sellem TDK : Türk Dil Kurumu TDV : Türk Diyanet Vakfı TEK-DAV : Türkiye Ekonomik, Kültürel ve Dayanışma Vakfı thk./tah. : Tahkîk eden trc./tec./ter. : Tercüme eden trs./ts./ty. : Tarihsiz vb. /vd. : Ve benzeri, diğerleri 13 vr. : Varak yay. : Yayını, yayınevi, yayıncılık, Yayınları yy. : Yüzyıl y.y : Yayın yok 14 ARAŞTIRMANIN KONUSU VE KAPSAMI İslâm tarihinde Asr-ı Saâdet Medeniyeti âlim ve âmilleri olan ashâbın içindeki Suffe Ashâbı, özelde ferd, genelde toplumun inşasının temel taşlarıdır. Bu erdemli kişilerin, -Nebevî değerlerinin taşıyıcılarının- tasavvuf doğuşuna etkisini çalışmamızın ana konusu olarak belirledik. Suffe ehlinin günümüze gelen yaşayış halleri, hizmetleri örneklerle tasavvuf oluşum sürecindeki rollerinin bilinmesi açısından ele alınmıştır. Çalışmamızın kapsamı, Hicrî olarak 1. asırdan (Miladî olarak 7. asır) tasavvuf oluşum tarihi kabul edilen hicrî 3. asır (Miladî 9. asır) arası olsa da etkisi açısından kıyamete kadar devam eden bir zaman dilimini içermektedir. Mekân olarak Arap Yarımadası coğrafyasıyla sınırlı kalmayıp Suffe ehlinin farklı yerlere ilim, cihad ve görevlendirme gibi sebeplerle bulundukları veya vefat ettikleri yerlerde ele alınacağı gibi zaman içindeki etkisi de düşünüldüğünde dünyayı kapsayan geniş bir coğrafî alan diyebiliriz. ARAŞTIRMANIN AMACI, ÖNEMİ VE ÖZGÜN DEĞERİ Mekke Dönemi’ndeki Dâr’ul-erkâm ve Medine Dönemi’ndeki Suffe, Asr-ı Saâdet Dönemi’nin İslâm ilim-kültür medeniyetinin eğitim yuvalarıdır. Hicretle içinde Dâru’l-Erkâm’ın talebelerinin de bulunduğu Mescid-i Nebevî’nin gölgeliğinde yaşayan ashâb topluluğuna Suffe Ashâbı denildi. İslâm’ın ilk anından itibaren her türlü bilginin şâhidleri olmasına binaen birçok farklı alandaki araştırmacılar, bir şekilde eserinde ele aldıkları konularıyla ilgili olarak Suffe Ashâbı hakkında, muhtelif konu başlıklarında yer vermişlerdir. Dinin batinî (irfanî) boyutu denilen tasavvufun; takvâdan zühde, zühden tasavvufa, tasavvuftan tarikâta doğru geçiş göstermiştir. Tasavvufun köken kavramlarından biri olarak öne sürülen Ashâb-ı Suffe hipotezini araştırmak istedik. Ashâb-ı Suffe hakkındaki bilgiler derlenerek tasavvuf ilmi ile ilgili kabul edilen bilgiler ışığında tasavvufun teşekkülündeki yerlerini belirleme kanaati üzerine “Tasavvufun Ortaya Çıkışı Bağlamında Ashâb-ı Suffe’nin Tasavvuf Düşüncesine Etkisi” başlıklı tez çalışmasını yapmaya karar verdik. Çalışmanın hedefi; İslâm dünyası yanında, bütün insanlığın edindiği yanlış algıları doğrularıyla değiştirmesine katkıda bulunmaktır. Günümüz insanlığının 15 tasavvufa ihtiyacı olduğu artık bir gerçek olarak karşımızda durmaktadır. Bu nedenle “Suffe ehli olabilmek” bu gerçeğin bir parçasıdır. Bu gerçek, onları tanımak ve anlamakla olacaktır. Çalışmamızın önemi; tasavvuf çalışmaları içinde Ashâb-ı Suffe konusunda yüksek lisans tezleri bazında tasavvuf düşüncesinin oluşumunun ilk çalışmasıdır. Çalışmamızın özgün değeri; olarak tasavvufun başlangıcı sayılan ve Nebevî terbiyesinin talebeleri hakkında bilgi edinme ve Nebevî terbiyenin içselleşmesi sonucu ileride ortaya çıkacak olan tasavvuf düşünce tarihinin oluşumunun ilk örneklerine ulaşmak için çaba sarf edilecektir. Dönemin yeteri kadar tahlil edilmesi ihsân, takvâ, zühd kavramları; zühd, tasavvuf ve tarikât dönemlerinin ve tasavvuf düşünce sürecinin ortaya çıkışındaki genel prensiplerinin kavranması için önemli bir çalışmadır. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Çalışmamız başta tasavvufî kaynaklar olmak üzere felsefe, psikoloji, tarih, coğrafya, mimarî, sosyoloji gibi birçok ilim dalı ile beraber ilişkilendirilerek odaklanmaya gayret gösterilmiştir. Tez çalışmamızın giriş bölümünde; araştırmamızın konusu ve kapsamı ile sınırlığı, araştırmanın amacı/hedefleri, önemi ve özgün değeri; araştırma kaynakları ve literatür değerlendirmesi ile sınırlılıkları/karşılaşılan güçlüklerinin; araştırma yöntemi, araştırma hipotezleri/problem ve evren/örneklem başlıkları altında çalışmamız tanıtılmıştır. Çalışmamızda geniş bir literatür taraması yapılıp imkanlar ölçüsünde birincil kaynaklara ulaşmaya gayret gösterilmiştir. Kaynakların ışığında tezimizin içeriği ve yöntemi belirlenmiştir. Tezimizin öz kısmında izlediğimiz yol özet olarak verilmiştir. Tezimizin konu işlenirken; konunun daha iyi ve doğru anlaşılması için kavramlarının lügat ve ıstılahı anlamları verilmiştir. Tasavvuf kelimesine kökeni tek tek ele alınarak Ashâb-ı Suffe ile ilişkisi irdelenmiştir. Nitel araştırma usulune göre tezimizdeki bilgiler, olaylar yorumlanmıştır. Ashâb-ı Suffe’nin hayatlarına yer verilerek örneklemeler yapılmış böylelikle çalışmaya ışık tutan bilgileri desteklenmiştir. Bilgileri verirken kronolojık veya alfabetik sıralamaya önem verilmiştir. 16 ARAŞTIRMA HİPOTEZLERİ / PROBLEM – EVREN VE ÖRNEKLEM “Örneklem, çalışılan araştırma konusuna muhatap olan evrenin bir kesitini ya da bölümünü ifade eden grub kümesidir. Oluşturulan bu grubun içerisinde yapılan araştırmalardaki bilgiler elde edilen verilerin evreni temsil edebilecek kabiliyette olması, araştırmanın güvenilirliği ve geçerliliği bakımından değerlidir.”1 Bu araştırmadaki çalışmanın evreni Medine başta olmak üzere Asr-ı Saâdet zamanındaki sahâbeler seçilmiştir. Ashâb-ı Suffe’nin tasavvuf ilmi oluşumundaki etkisi örneklem çalışma alanı olarak düşünülmüştür. Çalışmanın örneklemi, konusu olan tasavvuf ilmine etkileri kesitsel olarak önder olan Ashâb-ı Suffe sahâbeleri içindende belirgin örnekler taşıyanlar tercih edilmiştir. Sayısal olarak farklı rakamlar olsa da ulaştığımız 160 Suffe ehlini evrenin bir parçası olarak alıp bunlardan örneklem olarak 22 Suffe ehli seçilmiştir. İmkânlar ölçüsünde yeterli bilgi bulma ve bu bilgileri harmanlamaya çalışılmıştır. Ashâb-ı Suffe’nin tasavvufî düşünce ve yaşayışlarının evreni yansıtması ve farklı türlü nitelik olmasını sağlamak amacıyla yani heterojen bir özellik için farklı yaş, memleket, statüdeki sahâbeler seçilmesine özen gösterilmiştir. Genelde öne çıkan sahâbelerin varlığı ağır basmaktadır. Nitel araştırma sosyal yön ile daha ilgili olduğundan sosyal açısı göz önünde bulundurulmuştur. Nitel araştırma, bilinenden yola çıkarak fark edilmemiş bir meselenin doğal ortamında insana özgü ilişki ve etkileşimini gerçekçi boyutuyla ele alarak öznel yaklaşımla yorumlamasıdır. Sosyal bilimler alanlarının disiplinleri daha açıklayıcı, derinlemesine bilgiye ulaşarak daha detaylı olmasını amaçladığından araştırmamızda nitel özellik olarak sahâbeler arasındaki etkileşim ve ilişki göz önüne alınıp derinlemesine bir sonuca ulaşmak amacı güdülmüştür. Hipotez sorularımız: 1-Sahâbe kelimesinin kökeni ve anlamı nedir? Âlimlerin (özellikle tasavvuf uleması) bu kavrama bakış açıları nelerdir? 2- Sahâbe kelimesinin kökeni olan sohbet kavramının Suffe ile bağlantısı ve tasavvuf kökenine etkisi nedir? 1 Ali Balcı, Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntem, Teknik ve İlkeler, (Ankara: PEGEM Akademi Yayınları, 2015), 95-100. 17 3- Tasavvuf kelimesinin kökeni ve Sûfî kelimesinin anlamı nedir? 4- Suffe veya Ashâb-ı Suffe’nin tasavvuf, sûfî kelimelerinin teşekkülünde ilişkisi var mı? 5- Suffe Ashâbı kimlerdir, sayıları, vefat zamanı-yeri, yaşadıkları yerler, gittikleri coğrafyalar, kurdukları medreseler, talebeleri, oluşan ekoller, ekollerin özellikleri, hayatları, zühdî hayat örnekleri, tasavvufî rivâyetleri, … gibi Ashâb-ı Suffe’yi tanıma üzerine kurgulanmış soruların cevapları araştırılacaktır. 6- Tasavvuf ilmi oluşumuna Ashâb-ı Suffe’nin rolü var mıdır? 7- Zühd ve Tasavvuf Mekteblerinin özelliklerinin oluşumunda Suffelilerin rolü nedir? 8- Suffe ehlinin tasavvufa katkıları nasıl olmuştur? 9- Zühdden Tasavvufa geçişteki faktörler nelerdir? hipotez sorularımızın cevapları aranacaktır. ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI VE LİTERATÜR DEĞERLENDİRİLMESİ VE SINIRLILIKLAR/KARŞILAŞILAN GÜÇLÜKLER Kur’ân-ı Kerîm2 , Hadîs-i Şerif külliyatı, târih3 , tabakât4 , sözlük5 , tasavvuf klasikleri6 , tasavvuf sözlükleri7 , tarikât yayınları, dinî eğitim yanında diğer alanındaki kitap8 ve makalelerinden yararlanılmıştır. 2 Diyanet İşleri Başkanlığını’nın Kur’ân-ı Kerîm Meali ve Kur’an Yolu Meali, Elmalılı Yazır, Muhammed Hamdi (1878-1942), Hak Dini Kur’ân Dili, Bursevî, İsmâil Hakkı Bursevî’nin (ö.1137/1725) Rûhu’l-Beyân’ı gibi tefsirlerden alıntılar yapılmıştır. 3 Ebû Abdurrahmân Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî en-Nisâburî (ö.412/1021), Ashâb-ı Suffe’yi ilk kaleme alandır. Târihu ehli’s-Suffa, günümüze ulaşmadığı belirtilir. [Hucvirî, Keşfu’l-mahcub, ter. Süleyman Uludağ, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982), 173-5]; Ali b. Osmân el-Cüllâbî el-Hucvirî (ö.465/1072?) Keşfu’l-Mahcûb adlı eserinde Suffe Ashâbı ile ilgili başlık açarak bir bölümünde esSülemî’nin (ö.412/1021) Târihu Ehli’s-Suffa’dan nakillerde bulunur. Tasavvuf târihi ile ilgili yapılan çalışmalar içinde tasavvufun oluşumu başlığı altında yaklaşık yirmi beş tez hicrî ilk üç yüzyılı, genelde sûfîler ve tasavvufî bölgeleri ve ekolleri üzerinde olduğu görülmüştür. 4 Zührî (ö.124/742) ve İbn İshâk’ın (ö.151/768) es-Sîre(t)’i, Vâkıdî’nin (ö.207/823) el-Meğâzî’si, İbn Hişâm’ın (ö.218/833) es-Sîretü’n-Nebeviyye’si, İbn Sa’d’ın (ö.230/845) et-Tabakâtu’l-Kübrâ gibi müelliflerin eserlerinden istifade edilmiştir. 5 İbn Manzûr’un, (ö.711/1311) Lisânü’l-’Arab, el-Cevherî’nin (ö.400/1009), es-Sıhâh, Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhi’l-’Arabiyye’si, er-Râgıb el-İsfahânî (ö.V./XI. yüzyılın ilk çeyreği) Müfredâtü el-fâzi’l-Kurʾân en çok başvurduğumuz kaynaklardır. 18 İlk defa Suffe ehli için ayrı bölüm açan Muhammed b. Sa’d (ö.230/845). 9 “etTabakâtu’l-Kübrâ/Kebîr” Suffe Ashâbı hakkında bilgi veren ilk kaynak için bazı müelliflerin, «Sahâbe Tabakâtı»10 adını vermesi eserin muhtevasının, sahâbe ağırlıklı oluşundan dolayıdır. Muhammed es-Sehâvî’nin (ö.902/1497) “Ruchânu’l-Kiffe fi Beyâni Nübzeti min Ahbâr-î Ehli’s-Suffa” adlı eserini ilk tahkikli halini Ebû Abdurrahmân Besyûnî Zağlûl’un yaptığı Esmâu Ehli’s-Suffa, (Beyrût: Müessesetu’s-Sakafîyye Matbaası), 6 Ebû Nasr es-Serrâc et-Tûsî (ö.378/988), el-Luma‘, Kahire-1960, trc. Hasan Kâmil Yılmaz, İslâm Tasavvufu adıyla İstanbul, 1996, Türkçeye çevirmiş ve yeri geldikçe adları geçecek diğer klasik eserlerden istifade edilmiştir. 7 Tasavvuf tanımları hakkında derli toplu bilgi için Ethem Cebecioğlu, “Tasavvuf Deyimleri Sözlüğü” Prof. Nicholson’un “Kronolojik Esaslı Tasavvuf Tarifleri” tercih edilmiştir. 8 Suffe Ashâbı ile ilgili bir bölüm açan Nuru’d-dîn Ali b. Ahmed es-Samhudî/Semhûdî/Semehûdî (ö.911/1505), “Vefâü’l-Vefâ’ bi-Ahbâri Dâri’l-Mustafâ” thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamid, (Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-’Arabî, 4. Bsk, 1984), adlı eseridir. Muhammed Hamidullâh (1908-2002), “İslâm Peygamberi”, trc. Salih Tuğ, (İstanbul-1993, 1969), 74-9; 1993, 2 Cilt, 2/767, 768, 773, 825, 1056, sayfalarında Suffe Ashâbı’na yer verilmiştir. [Hasan Kâmil Yılmaz, “Tasavvufî Açıdan Ashâb-ı Suffa”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl:3, S:7, (Ankara, Eylül- Aralık, 2001), 9-31, 11; Aksoy, Suffa Ashâbı ve İslâm Hukukunun Oluşmasına Etkileri, 4-5, 2. Dipnot.]; Abdullah & Hilal Kara, Ashâb-ı Suffe-Peygamber Okulunun Yıldızları-, 2007; İslâm Kahramanları-Dersler ve İlkelerle Sahâbe Ansiklopedisi-Ashâb-ı Suffe 1, 2, 3, 4 eserde Suffelilerden 59 kişinin hayatı, kitabın sonunda da 12 kişinin sadece ismi verilmiştir. (İstanbul: Nesil Yayınları, 2007). [Aksoy, Suffa Ashâbı ve İslâm Hukukunun Oluşmasına Etkileri, 5, 2. Dipnot.]. Zeki Sarıtoprak, Suffe Ashâbı. (İstanbul: Yeni Asya Yayınları, 1985); Mustafa Çalışkan (Nevşehir-d.1968), Ashâbı Suffe’den Günümüz Suffe Adaylarına Mesajlar, (Ankara: Suffe Yayınları, 2011). Hasan Kâmil Yılmaz (İzmit-d.1952), “Ashâb-ı Suffe” ve “Tasavvufî Açıdan Ashâb-ı Suffa”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, (Ankara, 2001), 9- 31. Makalenin sonunda (27-31). İsmail b. Abdullâh el-Üsküdârî’nin “Suffa Ehli ve Halleri” adlı risâlesinin tercümesi vermiştir. [Aksoy, Suffa Ashâbı ve İslâm Hukukunun Oluşmasına Etkileri, 5, 2. Dipnot.] Mustafa Âsım Köksal (1913-1998), “İslâm Tarihi”, “Medine Devri”, (İstanbul, 1969), 1/186- 1961 [Aksoy, Suffa Ashâbı ve İslâm Hukukunun Oluşmasına Etkileri, 4, 2. Dipnot.] “Ashâb-ı Suffe ve Cennetle Müjdelenen Sahâbîler” adlı Mahmud Hasan el-Mısrî’ye ait kitap konumuzla ilgili yerleri mevcuttur. Ahmed Ağırakça (Mardin-d.1950), Ashâbu’s-Suffa, (İstanbul: Yeni Türk İslâm Ansiklopedisi, (Örnek Fasikül), 1995), 57-8 [Yılmaz, “Tasavvufî Açıdan Ashâb-ı Suffa”, 11] sayfalarında değinilmiştir. Akif Köten (Samsun-d.1952), “Ashâb-ı Suffa, Hadîs, Fıkıh ve Tasavvufa Etkileri”, adlı makalesi. (Bütün Yönleri ile Asr-ı Saâdette İslâm, Asr-ı Saâdette Suffa Ashâbı. ed. Vecdi Akyüz, 4 Cild; Bilgi ve Hikmet Dergisi, 160-173, 1993/3); Asr-ı Saâdette Suffa Ashâbı, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslâm, (İstanbul-2006), 3/259-285. Ali Akyüz (Sakarya-d.1958), “Bir Yetişkin Eğitim Kurumu Olarak Suffa” adlı çalışması, ed. M. Faruk Bayraktar, Yetişkinlik Dönemi Eğitimi ve Problemleri (İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi, Tartışmalı İlmi Toplantılar, Ensar Neşriyat, 2006), 23-36. Mustafa Baktır (Kayseri, d.1952), İslâm’da İlk Eğitim Müessesesi Ashâb-ı Suffa adıyla (İstanbul, 1990) Ashâb-ı Suffe hakkında Türkçe yapılan ilk özgün çalışmadır. Eser, Hilyetu’l-Evliya’daki bilgiler esas alınarak, el-İsabe, Üsdü’l-Gâbe ve diğer önemli kaynaklardan takviye edilmiştir. (İstanbul: Yaylacık Matbaası, 1984). İslâm Ansiklopedisindeki Suffa (Ashâb-ı Suffe), (İstanbul, 2009,) 37/469-70; “Suffa Ashâbı” maddesi de Mustafa Baktır tarafından yazılmıştır. (Ankara: TDV Yayınları, 37. Cild, 2010); İslâm’da İlk Eğitim Müessesesi Suffa Ashâbı, (İstanbul 1984). 9 Mustafa Fayda, “İbn Sa’d”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1999), 20/294-297; Fayda, “İbn Sa’d Hayatı ve Eserleri”, Siyer Araştırmaları Merkezi, Nisan, 2014. 10 M. Şemşeddin Günaltay, İslâm Târihinin Kaynakları -Tarih ve Müverrihler- eserinde (İstanbul: Endülüs Yayınları, 1991), 24, İbn Sa’d’in eserini «Tabakâtü’s-Sahâbe» diye tanıtmıştır. (Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 11 Cilt. 1433/2012); (nşr. Ali Muhammed Ömer, Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2001), (trc. Musa Kazım Yılmaz, İstanbul: Siyer Yayınları, 2014). 19 ikincisini, nşr. Ebû ‘Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âlü Selmân, Riyâd, 1415/1995, sonunda İsmâ’il b. Abdullâh Ûsküdarî’nin (ö.1113/1701-2?) Ashâb-ı Suffa risâlesiyle birlikte bastırılmıştır. Ehl-i Suffe hakkında bilgiler verildikten sonra (s.87-148) alfabetik sırayla 104 Suffeliden bahseder. (s.148-319). Suffelilerin isimleri genellikle Hilyetu’lEvliyâ’dakilerle aynıdır.11 Yine tez başlığımız olan “tasavvufun oluşum süreci” ile ilgili yaptığımız tarama araştırmasında: “Tasavvufun Oluşumu” başlıklı Ahmet Targon Karamustafa (Fatsad.1956) ait kitap; “İslâm Tasavvuf Düşüncesinin Teşekkülü; Doğuştan Günümüze Tasavvuf ve Tarikâtlar” adlı Mehmet Necmettin Bardakçı’ya ait kitaplar; “Şeriat ve Hakikat Tasavvufun Teşekkül Süreci” adlı Hacı Bayram Başer’e ait kitap; “Tasavvuf Düşüncesi” adlı Mahmud Erol Kılıç’ın (İstanbul, d.1961) kitabı; “Tasavvufun Oluşumu Şeriat-Hakikat İlişkisi” başlıklı Abdullah Kartal’ın (Batman, d.1972) eserleri tesbit edilmiş ve bilgilerinden faydalanılmıştır. Farklı ilim dallarında Ashâb-ı Suffe hakkında hazırlanan tezler şunlardır: Mehmet Abdullah Aksoy’un hazırladığı İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, İslâm Hukuku alanında (Fıkıh) 2010 yılındaki “Suffa Ashâbı ve İslâm Hukunu’nun Oluşmasına Etkileri” adlı doktora tezidir. Selim Kaval, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Hadîs Bilim Dalında “Ashabu’s-Suffe ve Hadîs Rivâyetindeki Yeri”, 2018 tarihli Yüksek Lisans Tezi. İslâm târihi alanında İstanbul: İstanbul Üniversitesi, “Asr-ı Saâdette Suffa; Doğuşu, Önemi ve İşlevi” başlıklı 2019 târihli Basri Çetin’nin Yüksek Lisans Tezinden başka bir akademik çalışmaya ulaşamadık. Literatür taramalarımızda ulaşılan bu kaynaklardan yer yer istifade edilmiş ve çalışmamıza ışık tutmuştur. Adını zikretmediğimiz diğer kaynaklarla birlikte çalışmamıza yön vermişlerdir. Ulaşamadığımız birçok ana kaynak vardır. Suffe hakkında muhtelif bir kaynağın olmaması çalışmamızda yaşadığımız sıkıntılardandır. Tüm ulaştığımız sahâbeler farklı kaynaklardan tek tek araştırma ve irdeleme ile bilgilere ulaşılması zaman açısından zora sokmuştur. Bu ulaşılan bilgilerin analiz edilmesi ulaşılmayan diğer kaynaklar ve hakkında bilgi bulamadığımız sahâbeler göz önünde bulundurarak yapmak zorunda kalmasıda diğer bir sorunumuzdur. Elde edilen 11 Mehmet Abdullah Aksoy, Suffa Ashâbı ve İslâm Hukukunun Oluşmasına Etkileri, (İzmir: Dokuz Eylül Üniversite, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010) 5, 2. Dipnot; İbrahim Barca, “Rasûlullah’ın Medine’sine Dair Klasik Tarih Eserleri”, Siyer Araştırmaları Dergisi, S: 1, Ocak-Haziran 2017, 107-137. 20 bilgileri tasavvufi olarak değerlendirilmiş âyetlere ve hadîslere bu çerceveden bakılmıştır. 21 1. ASHÂB-I SUFFE İLE İLGİLİ KAVRAMLAR VE ASHÂB-I SUFFE’NİN OLUŞUMU, BAZI TASAVVUFİ KAVRAMLAR VE ASHÂB-I SUFFE’NİN ZÜHD TEŞEKKÜLÜNE ETKİSİ Peygamber Efendimizle (sav) tazelenen, kıyamete kadar hükmünü devam ettirecek son din ve Allahu Teâlâ’nın (cc) katındaki değeriyle şereflenen İslâm, insanlığa “son medeniyet”i yaşatmaya gelmiştir. İnsanın rûhî ve zihnî gelişmeleri insanoğlunun fıtratındaki inanma duygusunun arayışı ve bulma gayretiyle her daim devam edecektir. Bu arayış, medeniyetlerin rehberi peygamberlerle anlam bulmuş, onların izleri unutulunca nefsî zevklere dalmaya meyil; tarih boyunca karşımıza çıkmıştır. Tasavvuf da işte bu medeniyet içinde “ahlâkı güzelleştirme çabası”dır. Dinî yaşayışı örnekleyen tasavvuf, bir ahlâk, bir tecrübe işidir. Peygamber Efendimiz’in (sav) yetiştirdiği sahâbe nesli kıymetli olmaları hasebiyle haklarındaki her türlü bilgi büyük bir kıymet taşımaktadır. Çünkü “tasavvuf” kelimesinin kökeni hakkındaki kavramlardan biri de Ashâb-ı Suffe olarak geçmesindendir. 1.1. Ashâb-ı Suffe ile İlgili Kavramlar Çalışmanın konusu, “Ashâb-ı Suffe” olduğu için öncelikle bu tamlamanın kelimeleri olan “Ashâb” ve “Suffe” kavramlarına ilk önce yer verilmiştir. Ashâb-ı Suffe ehlinden birkaç sahâbe’nin “sahâbe” tanımı ile birlikte tasavvufun “sahâbe” kavramını ele alışı, anlam yüklemesi, örneklerle aktarılmaya çalışılmıştır. “Suffe” kavramının tanımı ise tarih içinde verilen anlamlarına değinilerek ele alınmıştır. 1.1.1. Sahâbe / Ashâb Kavramı Sahâbe, sahâbî ve ashâb kavramları farklı anlamlar içerse de s-h-b/ ب – ح – ص fiilinden türemiştir.12 Sahâbe için; “bir kimseye arkadaşlık eden topluluk”13, “yoldaş 12 Harun Reşit Demirel, “Ehl-i Hadîs ve Usûlcüler Arasında Sahâbe Tanımı Tartışması”, İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe –Sahâbe Kimliği ve Algısı- Tartışmalı İlmî Toplantı, (Sakarya: İSAV Yayınları, 2013), 451. 13 İbn Düreyd, “s-h-b”, Kitâbu Cemhereti’l-Luğa, thk. Remzî Munîr Ba’lbekî, (Beyrut: Dâru’l-’İlm li’lMelâyîn, 1. Basım, 3 Cilt. 1987), 1/280; Mahmut Yazıcı, Sahâbe Bilgisinin Tespiti (Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014), 20. 22 olmak”14, “bir kimse ile hüsn-i ülfet edip (hoşça geçinerek) yâr-u hem-dem (canciğer arkadaş) olmak”, “bir kimse ile can-ciğer arkadaşlık yapmak”15 anlamları, âlimlerce verilmiştir. Istılahî anlamda, sahâbe kavramı için pek çok tanım16 صحاب ” .yapılmıştır أ “Ashâb kelimesi “sahâbe” 17 anlamında18, “filanca arkadaş edindi demek, ona tabi olması” 19 ittiba (boyun eğme) ile gerçekleşir. Ashâb kelimesinin, “imâmlardan birinin mezhebini kabul eden, onun yolundan giden âlimleri; aynı veya benzer görüşleri paylaşan kimseleri, taraftarları, fırka ve kitap yazarları” 20 kapsayan bir anlamı da vardır. İbn Hazm (ö.456/1064) “cemaat” mefhumuyla sahâbe, tâbiûn ve onlardan sonra gelen imâmları,21 anlatmak ister. “Sa-ha-be” fiilinden türeyen sohbet kelimesi, iki kişinin kaynaşması ve sürekli olması için olan bağ22 anlamına gelir. el-Bâkıllânî’nin (ö.403/1013)23 “sahâbî” kelimesinin ‘هَحبْ صُّ ال es-suhbeh’ kelimesinden türemesi hakkında ihtilaf yoktur.”24 şeklinde tanımı lügat âlimlerinin görüşlerini özetlemesi açısından çok önemlidir. Sahâbî; “Rasûlullâh’la (sav) hususî yakınlığı olan, Rasûlullâh’ı (sav) harfiyyen takib edip izinden giden ve Rasûlullâh’dan (sav) istifade etmek için uzun süre Rasûlullâh’la (sav) sohbet eden kimsedir.”25 “Sohbetin uzun,26 birlikteliğin de çok olmasına gerek 14 Şevkî Dayf, vd. “s-h-b”, el-Mu’cemu’l-Vasît, (Mısır: Mektebetu’ş-Şurûki’d-Devliyye, 2004), 507; Yazıcı, Sahâbe Bilgisinin Tespiti, 20. 15 Mütercim Âsım Efendi, Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi, (el-Okyânûsu’l-Basît) sad. Mustafa Koç - Eyüp Tanrıverdi, (İstanbul: Pasifik Ofset, 2013), 1/497-498. 16 Nevzat Âşık, Sahâbe ve Hadîs Rivâyeti (Tahammül, Nakil ve Tenkidleri), (İzmir: Akyol Neşriyat, 1401/1981), 15-23. 17 İbn Manzûr, “s-h-b”, Lisânu’l-’Arab, thk. Abdullâh Ali el-Kebîr vd. 15 Cilt. (Beyrut: Dâru Sader, 1388/1968), 4/2400; Mehmet Efendioğlu, “Sahâbe”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2008), 35/491-500; Sıdıka Betül Erdim, Hadîs Usûlünde Çocuk Sahâbîlerin Rivâyeti Meselesi, (Elâzığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017), 15. 18 İsmail b. Hammâd el-Cevherî, “s-h-b”, es-Sıhâh Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhi’l-’Arabiyye, thk. Ahmed Abdülğafûr ‘Attâr, (Kahire: Dâru’l-’İlm li’l-Melâyîn, 1376/1956), 1/161-162; Mahmut Yazıcı, Sahâbe Bilgisinin Tespiti, 20. 19 Mu’cemiu’l-vasîd, “s-h-b”, ed. İbrâhîm Medkur, Mecmau’l-Lugati’l-’Arabiyye (Mısır Kahire Arap Dil Kurumu tarafından çıkarılan Arapça sözlük) (Mısır: Tabea’r-râbia, Mektebetu’ş-Şurûki’d-Devliyye, 1425/2004), 507. 20 Abdullah Aydınlı, Hadîs Istılahları Sözlüğü, (İstanbul: Timaş Yayınları, 1987), 36. 21 H. Yunus Apaydın, “İbn Hazm”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1999), 20/39-52. 22 Feyrûzâbâdî (Firûzâbâdî), “s-h-b”, el-Kâmûsu’l-Muhît, thk. Muhammed Na’îm el-Arkûsî, (Beyrut: Mektebu Tahkîki’t-Turâs fî Muesseseti’r-Risâle, 1998, 8. Basım, Şam), 104; İbn Manzûr, “s-h-b”, 4/2400-1. 23 Şerafettin Gölcük, “Bâkıllânî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1991), 4/531-535. 24 Şemseddîn es-Sehâvî, Fethü’l-Mugîs bi Şerhu Elfiyyeti’l-Hadîs lil Irakî, thk. ‘Abdulkerîm b. ‘Abdullâh, (Riyâd: Mektebetu’d-Dâru’l-Minhac, 1426), 4/9. 25 Abdulazîz el-Buhârî, Keşfü’l-Esrâr fî Şerhi Usûli’l-Pezdevî, hvş. ‘Abdullâh (‘Ubeydullâh) b. Muhammed b. Ömer, (Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-İlmiyye, 1418/1997), 2/712; Ebû Hüseyin el-Basrî, el- 23 olmadığı,27 asıl ve ekser olan bedenle beraberliğin olmasına önem vermelerine rağmen himmetle olmasının farkı yoktur”28 gibi görüşler sunulmuştur. Sûfîler işte bu himmetle olan sohbetti devam ettirenlerdir. Suffe ehli, Peygamber’in (sav) her türlü sohbetinden istifade etmiş, sohbet onlar için eğitim ve muhabbetlerinin adıydı. Suffe bir sahâbe topluluğudur, aralarındaki bağ sohbetle kurulmuş bir ortak ilim-ahlâk birlikteliğidir. Sûfîler için sohbet, insan-ı kâmil olma yolundaki en önemli derslerdendir. Ashâb-ı Suffe’nin âlimlerinden ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652), sahâbe sözcüğünü şöyle tanımlar: “Allahu Teâlâ (cc), ilk önce kullarının kalbine baktı. Kullarından Hz. Muhammed’i (sav) seçti. Hz. Muhammed’e (sav) peygamberlik verdi. Allahu Teâlâ (cc), Hz. Peygamber’i (sav) ilmiyle seçtikten sonra, insanların kalbine baktı. İnsanların arasından Rasûlullâh’a (sav) sahâbîler seçti. Hz. Muhammed’in (sav) ashâbını, İslâm dininin yardımcıları ve Rasûlullâh’ın da (sav) vezirleri kıldı. Allahu Teâlâ’nın (cc) huzurunda, mü’minlerin çirkin gördüğü çirkindir, mü’minlerin güzel gördüğü de güzeldir.”29 Suffe Ashâbı’nın âlim bir sahâbenin tarifiyle kendilerinin takip etmesinin gerekliliğine vurgu yaparak hayırlı nesil ve kendilerinin seçilmişliğinin altını çizmektedirler. Suffe Ashâbı’nın diğer âlimi ‘Abdullâh b. Ömer (ö.73/692) sahâbe için: “Takip edecekler, ölen kimselerin yolunu takip etsinler, bunlar Hz. Muhammed’in (sav) ashâbıdırlar. Hz. Muhammed’in (sav) ashâbı, bu ümmetin en hayırlısıdır. Kalp bakımından en doğruları, ilim bakımından en derinleri, tekellüf (zahmete katlanma) bakımından en az olanlarıdır. Hz. Muhammed’in (sav) ashâbı öyle bir kavimdir ki, Allahu Teâlâ (cc) onları dinini insanlara nakletmek için seçmiştir. Ahlâk, tutum ve davranışlarınızı, Hz. Muhammed’in (sav) ashâbının ahlâk ve davranışlarına benzetiniz. Mu’temed fî Usûlu’l-Fıkh thk. Halîl el-Meys, (Lübnan: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, t.y.), 2/172-4; Çapan, Kur’ân-ı Kerîm’de Sahabe, 46. 26 Meciddîn İbnu’l-Esîr, Câmiu’l-Usul fî Ehâdîs’r-Rasûl, thk. ‘Abdulkâdir el-Arnâud (Dımaşk: Mektebetu Dâru’l-Beyân, Mektebetu’l-Melâh, Mektebetu’l-Halvânî, 1389/1969), 1/134; Bedreddin ‘Aynî, Umdetu’l-Kârî Şerh Sahîhu’l-Buhârî, ‘Abdullâh Mahmûd Muhammed ‘Amra (Beyrut: Dâru’lKütübu’l-İlmiyye, 1421/2001), 16/169. 27 Sehâvî, Fethu’l-Mugîs Serhu Elfiyyeti’l-Hadîs li’l-Irâkî, 3/86-87. 28 Ebu’l-Bekâ el-Kefevî, el-Külliyat Mu’cem fi’l-Mustalehât ve’l-Furûk’l-Luğaviyye, thk. Adnân DervişMuhammed Mesrî, (Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1413/1993), 557-9; Mithat Eser, Hz. Peygamber Döneminde Beşerî Yönleriyle Ashâbın Konumu, (Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslâm Tarihi ve Sanatları, Yüksek Lisans Tezi, 2001), 1. 29 İsfahânî, Hilye, 1/375-6. 24 Onlar Muhammed’in (sav) arkadaşları idiler ve and olsun ki onlar doğru yoldaydılar.”30 Sûfîler bu yolu takip eden, sahâbe mesleğinin çıraklarıdır. Ashâb-ı Suffe’den Ebû Hureyre’nin (ö.58/678) damadı olan, meşhûr yedi tâbiîn fâkihlerinden ve ilk zâhidlerden Saîd b. Müseyyeb (ö.94/713) sahâbî kavramını ilk tarif edenlerdendir. Ona göre; “Hz. Peygamber (sav) ile bir veya iki sene geçiren veya onunla (sav) bir veya iki gazveye iştirak eden kimse sahâbî sayılabilir.”31 Tasavvuf âlimleri de sahâbe-ashâb kavramlarını birkaç açıdan ele almışlardır. İlk dönemdeki sûfîlerin tabakâtlardaki hayatlarına bakıldığında onunla arkadaş olduğunu veya ders aldığını göstermek için eğitici ile eğitilen arasındaki fiziksel mekân ve zaman beraberliği ve dostluk kurma, bir arada bulunma yolu sohbetle mümkün olduğu için bu bağlamda “sohbetinde bulundu lehu suhbetun “صحبة له ” şeklinde anlam vermişlerdir. Ashâbını, Rasûlullâh (sav) sohbetle eğitmiş olduğundan Suffe bir sohbet halkasıdır. Sohbet halkaları, hem tebliğ hem eğitim-öğretim hem manevî hal geçişinin yaşandığı ortamlardır. Bu metod şeyh ve müridlerin belli mekânlarda ve belli zamanlarda karşılıklı eğitim, etkileşim süreci olarak devam etmiş ve ettirilmiştir.32 es-Sülemî (ö.412/1021), Beyânu Ahvâli’s-sûfiyye’de tasavvufun âdâb, ahlâk, mücahede ve hallerden müteşekkil dört makamının olduğunu âdâbın kesbî, hallerin vehbî olduğunu, ahlâk ve mücahedenin ise sünnete ittiba ile elde edildiğini belirtip33 sûfîlerin âdâbını Ashâb-ı Suffe’nin âdâbı ile özdeşleştirir. Hz. Âdem (as) ile oluşan biyolojik kardeşliğimiz ile manevî anlamdaki din kardeşliği, Kur’ân’da hep vurgulanmış34 ve “ev sakinleri, aile, eş, insana en yakın olan kişiler, yakınlığa sahip olanlar, aşiret” anlamına gelen “ehl” kavramı da çok kullanılır. Kur’ân’da “kişinin kendisi, ailesi, dost ve arkadaşları” manasında “ehl” sözcüğünün eş anlamlısı “âl” kelimesidir. “Ehl” ve “âl” tabirlerinin eş anlamlı ve esasen “aynı gaye için çalışan kimselerin hepsi” anlamında “aile” kullanılır. Amaç ve imân ortaklığının 30 Ebû Nu’aym el-İsfahânî, Hilyetu’l-Evliyâ ve Tabakâtu’l-Asfiya, (Kahire: Mektebetu’l-Hancî, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1416/1997), 1/305-306; amlf. Hilyetu’l-Evliya ve Tabakâtu’l-Asfiyâ, tec. Hüseyin Yıldız, Hasan Yıldız, Zekeriya Yıldız, (İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2015), 1/341. 31 Efendioğlu, “Sahâbe”, 35/491-500. 32 Hasan Kâmil Yılmaz, 300 Soruda Tasavvufî Hayat, (İstanbul: Erkam Yayınları, 2010), 171. 33 Sülemî, “Beyânu Ahvâli’s-sûfiyye”, 109. Akt: Soner Eraslan, Tabakât Literatürünün Ortaya Çıkışı: Sülemî’nin Tabakâtu’s-Sûfiyye’si (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020), 88 34 Kardeşlikle ilgili bazı âyet-i kerîmeler için bk. el-Âl-i İmrân, 3/103; el-Mâide, 5/2, 27, 31; et-Tevbe, 9/11, 23-24; el-Yûsuf, 12/8-15; el-Hicr, 15/47; el-Fetih, 48/29; el-Hucurât, 49/10; el-Mücâdile, 58/22; el-Haşr, 59/9-10; el-Beled, 90/17… gibi. 25 kişileri aile kabul ettiği örneklerden biri Rasûlullâh’la (sav) Ashâb-ı Suffe münasebettir.35 Suffe ehli veya Suffe âli, Hz. Peygamber’in (sav) aile münasebetinden olduğunu gösterir. Sûfîler onun için kendilerinin Peygamberimiz’in (sav) manevî evladları görürler. Ashâb-ı Suffe’nin âlimi İbn Mes’ûd’u (ö.32/652-3), Rasûlullâh’ın (sav) hane halkından zannedenlerden birisi yine Suffe ehlinden Ebû Mûsâ el-Eş’arî (ö.42/662-3), bu durumu şöyle anlatır: “Yemen’den Medine’ye kardeşimle geldik. Medine’de geldiğimiz ilk günlerde, Suffeli İbn Mes’ûd ve annesi, Rasûlullâh’ın (sav) evine sık sık girip çıktığından, onları Rasûlullâh’ın (sav) evinden biri zannediyorduk.”36 Suffeli Abdullâh b. Mes’ûd, Rasûlullâh’ın (sav) bazı ev sırlarına vakıf olduğu için “sahibu’ssevâd ve’s-sivâk” denilirdi.37 Usûl âlimleri, sahâbe tanımını “Rasûlullâh’a (sav) yakın olmayı, arkadaşlık etmeyi, birkaç yıl beraber olmayı, sohbetlerine katılmayı ve buna bağlı olarak nübüvvet nûrundan istifade etmeyi” şart koşarak manayı daraltmışlardır.38 Rasûlullâh’la (sav) Müslümân olarak görüşmenin şart olduğunda ittifak, süresinde ihtilaf etmişlerdir.39 Mutasavvıfların sohbet anlayışı, tasavvuftaki sohbet kelimesinin esasını oluşturması açısından fâkihlerin sahâbî tanımına yaklaşımlarına benzer.40 İlim tasnifine göre sahâbe terimine bakıldığında tasavvuf-fıkıh yakınlığı görülmektedir. Rasûlullâh’ı (sav) gören mü’min kadına, “sahâbiyye” denir ve çoğulu “sahâbiyyat”tır.41 Kaynaklarda, Ashâb-ı Suffe içerisinde kadınlara ayrılan bir bölüm olduğu ve buraya Suffetu’n-Nîsâ adının verildiği belirtilmektedir. Buna, çalışmamızın ilerideki bölümlerinde yer verilecektir. 35 Yaşar Akaslan, “Aile/Ehl Kavramına Farklı Bir Bakış: Hz. Peygamber’in (sav) Ailesi/Ehli Olarak Ashâb-ı Suffe”, II. Uluslararası Mevlid-i Nebi Sempozyumu: Hz. Peygamber ve Aile, ed. Abdullah Kartal, (Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, 2019), 593-611. 36 Müslim, Fedâilü’s-Sahâbe, 110; Akaslan, “İlimde Derya, Cesarette Zirve Bir Yiğit: Abdullâh b. Mes’ûd”, Diyanet Aile Dergisi, S:14, (Ankara, Şubat-2020), 73-75; Buhârî, Fedâilu’s-Sahâbe, 27; Tirmizî, Menâkıb, 38. 37 Müslim, Fezailü’s-Sahabe, 110; Tirmizî, Menakıb, 38. 38 Mustafa Sürmeli, Sahâbenin Kur’an Anlayışı, (İstanbul: Mavi Yayıncılık 2006), 282, akt: Mustafa Solak, Mustafa. Hadîslerde Sahabe Kavramı, (Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008). 4. 39 Askalânî, Fethu’l-bârî Muhammed Fuâd Abdulbâki, el-Mektebetu’l-Selefiye, t.y. 7/3-6; Ekrem Küçük, Sahâbe’nin Fazileti ile İlgili Kütüb-i Sitte Hadîslerinin Değerlendirilmesi, (İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018), 16 40 Mahmud Esad Erkaya, Kur’ân Kaynaklı Tasavvuf Kavramları, (Ankara: Otto Yayınları, 2017), 96, 119. 41 Hüseyin Akgün, Sahâbe Coğrafyası, (Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Mayıs-1999), 4. 26 Sin/ س ile yazılan “suheyb”, sahib kelimesinin ism-i tasğiridir ve küçük dost, küçük arkadaş demektir.42 Sahâbî olan küçük yaştaki çocukları kapsayan bir anlam içerir. Rasûlullâh’ı (sav) gören çocuklar, teberrüken sahâbî kabul edilseler de rivâyet ettikleri hadîsler kabul edilmez43 temyiz çağına girmediklerinden “kâmil anlamda Rasûlullâh’a (sav) imân etmiş olmadıklarından” sahâbî sayılmamışlardır.44 Rasûlullâh’la (sav) aynı zamanda yaşamış, İslâm ve imân ni’meti ile şereflenmiş ama Rasûlullâh’la (sav) görüşmemiş kimselere “Muhadram” denir ve bunlar, “sahâbî” olarak kabul edilmemişlerdir.45 Konumuzla ilgili olmasa da tasavvuf tarihinde yeri olan ve zamanla adıyla müsemma bir tarikâta dönüşen ‘Uveys/Veysel el-Karnî/Karanî (ö.37/657) bu gruba girmektedir. 1.1.2. Suffe Kavramı Suffe ( فةَّصُّ ال(, kelimesi “saffe - yesiffu - saffen” fiilinden türemiş, “zülle” kalıbında, “çardak, gölgelik46, eyvan, sedd, seki, sofa, yüksekçe yer (oturma mekânları için)” anlamındadır.47 Mescid-i Nebevî’ye bitişik özel bir mekânın adı olarak tanımlanır. Revak, kamelya, zülle/zulla, sekîfe48 gibi eş anlamlı sözcüklerdir. Manası, evin ön cephesinde yahut çevresinde bulunan gölgelik, avlu gibi mekânlardır.49 Sözlük anlamı aynı olan zülle/zulla ve sekîfe, gibi namaz kılınan ve Cuma namazlarını da kılmak için genişçe tutulan üstü kapalı alanları kapsar. Aynı anlama gelen revâk veya rivâk ise bina duvarına yanaşık, önü açık olan üstü örtülü bir nevî galeri tarzında mimarî mekânlar,50 üstü kapalı olan, gölgelik salonu, çardak, gölgelik, gibi yerler için 42 Muhammed Emin Yıldırım, Asr-ı Saâdet’te Ticaret ve Tüccar Sahâbîler, (İstanbul: İGİAD Yayınları, 2014), 129. 43 Çapan, Kur’ân-ı Kerîm’de Sahabe, (İstanbul: Işık Yayınları, 2002), 54. 44 Cüneyd Eşref İkbal, el-Adaletu ve’z-Zabt ve Eseruhumâ fî Kabûli’l-Ehâdisi ev Reddihâ, 84 akt: Erdim, Hadîs Usûlünde Çocuk Sahâbîlerin Rivâyeti Meselesi, 18. 45 Seyit Avcı, “Hadîsçilere Göre Muhadramlar”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, 18/2, 2005, 159-167, ISSN 1300 0373, TEK-DAV; amlf. “Tâbiîn Neslinin Hadîs İlmindeki Yeri”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi/20, 150-172. 46 Mustafa Baktır, “Suffe”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2009), 37/469-470. 47 Durmuş Tatlılıoğlu, “Tasavvuf ve Tarikâtlara Sosyolojik bir Bakış” Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 9/2009, S:1, 99- 128, 100, 4. Dipnot. 48 İbn Manzûr, “s-f-f”, 4/2527-8, (Beyrut: Dâru Sader, 1388/1968), 9/194-6; Ebî’l-Kasım Mahmûd ezZemahşerî, el-Keşşâf an Hakâiku Gavâmıdı’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhu’t-Te’vîl. thk. ‘Âdil Ahmed Abdulmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz, (Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 6 Cilt, 1418/1997), 1/502-3. 49 İbn Manzûr, “s-f-f”, 9/194-6; Cevherî, “s-v-f”, 4/1378. 50 Hamdi Hamit Kemâlî Söylemezoğlu, İslâm Dini İlk Câmiler ve Osmânlı Câmileri, İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, (İstanbul: Pulhan Matbaası, 1955), 19-27, 166. 27 kullanılır.51 Suffe kelimesi için platform şeklinde, yüksek bir yer52, dilimizdeki “sofa”53, eski evlerdeki seki, sed gibi yüksekçe yer anlamına gelen, eyvan kavramı karşılık gelir. Sözlükte çoğalıp taşma, bol ve yaygın olma, kalabalık olarak ve çabucak dağılma54 Suffe kelimesinin anlamlarıdır. Kaynaklarda “bir görev çeşidi” anlamında “ifâza” çerçevesinde, Arafat’ta haccın erkânının yürütülmesi, Arafat’tan hacılara çıkış izninin verilmesi gibi işler yapılmaktadır.55 Câhiliye Dönemi’nde dinî kullanım alanlarından ifâza aynı anlamda icâze görevidir.56 Sûfe, şeytan taşlama ve Mekke’ye dönüş izni gibi yetkilere sahipti.57 Sadece Müzdelife’den Minâ’ya geçiş iznini kapsadığı,58 bazı kaynaklarda daha geniş, imtiyaza sahip olduğu belirtilir.59 Murr oğlu el-Gavs (ö.?) ve çocuklarına Sûfe denilmesi, annesi el-Gavs’ı Kâbe’ye bakıcı olarak adadığında kafasına bir “yün” koydu. Başka bir rivâyette el-Gavs’a “yünden” yapılmış elbise giydirdi. Câhiliye Dönemi’nde bu görevi yerine getiren el-Gavs b. Murr b. ‘Udd b. Tabha (Tâbihe) b. İlyâs b. Mudar (ö.?)60 ile kendisinden sonra devir alan çocuklarına bu hikâyeden sonra 51 Baktır, “Suffe”, 37/469-470. 52 Şakir Gözütok, “Resulullah Döneminde Kadın ve Kadın Eğitimi”, Dini Araştırmalar, Kadın Özel Sayısı, 2016, 175-196, 190, 53 Tatlılıoğlu, “Tasavvuf ve Tarikâtlara Sosyolojik bir Bakış”, 100, 4. dipnot 54 Ahmet Önkal, “İfâza”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2000), 21/505-6; Mes’ûd Cubrân, “el-Suffe”, er-Râid Mu’cemun Luğaviyyûn Asriyyun, (Beyrut: Dâru’l-İlmi lil-Melayin, Âzâr/Mârid, 1992), 1/118; Reşat Ahmet Ağaoğlu, İslâm’ın İlk Başlarında İstihdam Politikaları, (İstanbul: Hiper Yayın, 1. Baskı, 2019), 85. 55 Önkal, “İfâza”, 21/505-6; Muhammed b Cerîr et-Taberî, Târihu’l-Ümem ve’l-Mülûk, thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm, (Kahire: Dâru’l-Meârif bi-Mısr, 1119), 2/285-6; Mahmûd Şükrî Alûsî, Bülûğu’lEreb fî Ma’rifeti Ahmedi’l-’Arab, thk. Muhammed Behcet el-Eserî, 3 Cilt, et-Tabeatu’s-sâniyyeh, 1314, 1/247; Ebû Abdullâh el-Fâkihî, Ahbâru Mekke fî Kadîmu’d-Dehri ve Hadîs, thk. Abdulmelik b. ‘Abdullâh b. Dehiş, (Beyrut: Dâru Hadır, et-Tabatu’s-Sâniyye, 1414/1994), 5/182; Ebi’l-Velîd Ezrâkî, Ahbâru Mekkete ve mâ câe fîha mine’l-Âsar, thk. Rüşdi’l-Salih Melhas, (Beyrut: Dâr’u1-indels, 1403/1983), 1/179; Ali Osmân Ateş, Ehl-i Kitab Örf ve Adetleri, (İstanbul: Beyan Yayınları, 2014), 117, 480; Rashadat Ahmadov, Hazret-i Peygamber’in İstihdâm Siyâseti, (İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012), 16. 56 Önkal, “İfâza”, 21/505-6; Burhaneddin Dellû, Ceziretu’l-Arab Kable’l-İslâm, thk. Cevvâd Alî, Sâadet Câmia, (Bağdad: Ali Neşriyat, 1413/1993), 674; İbn Hişâm, es-Sireratu’n-Nebevî, thk. Umer Abdusselâm Tedmiriyy, (Dâru’l-Kitâbu’l-Arabî, 1410/1990), 138-9; amlf. İbn Hişam Hz. Muhammed’in Hayatı (es-Siret’un-Nebeviyye), çev. İzzet Hasan vd. (Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1971), 73-4; amlf. Siret-i İbn-i Hişam Tercemesi İslam Tarihi, tec. Hasan Ege, (İstanbul: Kahraman Yayınları, 2006), 167-8; Neşet Çağatay, İslâmdan Önce Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, (Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınlarından, Mars t. ve s.a.s. Matbaası, 1957), 76. 57 Önkal, “İfâza”, 21/505-6 58 Önkal, “İfâza”, 21/505-6; Fâkihî, Ahbâru Mekke, 5/182; Burhaneddin Dellû, Ceziretu’l-’Arab Kable’l-İslâm, 372 59 Önkal, “İfâza”, 21/505-6; Alûsî, Bülûğu’l-Ereb, 1/248; Ali Cevâd, el-Mufassal fî Târîhi’l-’Arab Kable’l-İslam, (Bağdat, 10 Cilt, 1143/1993), 11/384 60 Alûsî, Bülûğu’l-Ereb 1/247 ve 1. Dipnot; İbn Hişâm, es-Sireratu’n-Nebevî, 59 28 “Sûfe”61 denilmiştir.62 Câhiliyye Dönemi’nde adanmışlığı simgelemek için yün (sûf) kullanılırdı. Kişinin başına, boynuna yün (sûf) bağladığında adanmışlık demekti. Câhiliyye Dönemi’ndeki adetlere göre yün ile kurban adamak arasında63 ilişki kurulmuştur. Suffe ehli de bir Rasûlullâh’a (sav) annam babam sana kurban olsun söylemiyle Allahu Teala’ya (cc) adanmışlıklarını gösteren örnekler hatırlanmalıdır. Bir kıyafetin, sahibiyle özdeşmesinden bu mesleği icra edenlerin ismi olmuştur. Tıpkı sûfîlerin kıyafeti bir ilme dönüşmesi gibi. Bu sebebledir ki “sûf” veya “sûfî” kelimesi İslâmiyet öncesinde meslek erbâbı kıyafetiyle kabul edilmiş adanmışlığın sembolu olmuştur. 875/1470’ta Sultan Berkuk (ö.801/1399)64 Türbesi şeyhliği ve zamanın en büyük hankâhı Baybarsiyye Hankâhı’nda 1486-1500 yıllarında şeyhlik yapan Celâleddîn es-Süyûtî (ö.911/1505)65, Suffe’yi şöyle tariff eder: “Suffe, Mescid-i Nebevî’nin geri kısmında Rasûlullâh’ın (sav) evinin hemen arkasında, çoluk-çocuğu olmayan ve kalacak yeri bulunmayan kimsesiz mü’minlerin barınması için hazırlanmış gölgelik bir yerdir.”66 Tasavvuf erbâbının dilinden Suffe tanımında Rasûlullâh’ın (sav) evinin arkasında göstermesi yakınlık açısından komşuluk mesafesine vurgudur. Bekâr ve evsiz mü’minler için yapılmış gölgelik şeklindeki bir yer olarak tarifi aşağı yukarı tüm tanımların ortak noktalarında buluştuklarını göstermektedir. Rasûlullâh (sav) için ev yapılırken, ilk caminin de temeli atılmış ve Rasûlullâh’ın (sav) mescidine bitişik (arka kısmında veya güney kısmında) sofada barınan ve İslâmî tedrisatla meşgul olan sahâbîlerin toplandığı alana, İslâm tarihinde “Suffe67” denilir. Burada barınan sahâbîler de 68 “es-Suffe”, “Ashâb-ı Suffe”, “Suffe Ashâbı”, “Ehl-i Suffe”, 69 “ Ehlü’s-Suffe”, “Suffe Ehli”, “Suffetu’l-Muhâcirîn”,70 61 İcâze vazifesinin Kindeliler tarafından Gavs b. Murr b. Udd’de verildiği rivâyetleri kaynaklarda yer alır. İbn Hişâm, es-Sîretu’n-Nebevîyye, İslâm Tarihi, Sîret-i İbn-i Hişâm Tercemesi, 138. dipnot 1/167; 62 İbn Hişam, Hz. Muhammed’in Hayatı (es-Siretu’n-Nebeviyye), 73-74-75. 63 Eyyüp Akdağ, “Sûfîlere İsim Arayışları ve Tasavvuf Kelimesinin Menşei Meselesi”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, C: 23, S: 2, Aralık, 2019, 715-737, 718. 64 Şehabeddin Tekindağ, “Berkuk”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 5/511-2. 65 Halit Özkan, “Süyûtî”, DİA, (İstanbul: TDV İslâm Yayınları, 2010), 38/202-4. 66 Muhammed Abdülhay el-Kettânî, et-Terâtîbü’l-İdâriyye, (Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-’Arabî, ty.), 1/ 474. 67 Baktır, “Suffe”, 37/469-70. 68 Ahmet Güner, “Asr-ı Saâdet’te Mescitler/Camiler ve Fonksiyonları”, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saâdet’te İslâm, ed. Vecdi Akyüz, (İstanbul: Beyan Yayınları, Mart, 1994), S. 182, 3/153-226. 69 İbrahim Kâfi Dönmez, İslam’da İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi, (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayını, 4 Cilt, 1997), 2/166-168; Ahmet Naim Babanzâde – Kâmil Miras, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarih Tercümesi ve Şerhi, (İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2019; Ankara: Başbakanlık Basımevi, 4. Baskı, 1976), 7/46 29 “Ashâbu’s-Suffe”, “Ashâbu’z-Zulle” denir.71 “Suffeliler” manasında Suffe’de kalan sahâbîler için kullanılan bir tabirdir.72 Ashâb-ı Suffe tamlaması, Arapça “sâhibler, arkadaşlar” anlamında “ashâb” kelimesiyle, “eyvan, sed, sofa, gölgelik” anlamında “suffe” sözcüğünden oluşmuş bir deyiştir.73 Suffetu’l-mescid (Mescid-i Hâram’ın iç bölgesi) şeklinde kullanıldığı olmuştur.74 Suffe için, “Allâhu Teâlâ’nın (cc) fâkirlere önder kıldığı, hikmet ehline dost eylediği, her türlü dünya kirinden arındırdığı, aileye ve dünya malına bağlanmayan hiçbir alışverişin kendilerini Allahu Teâlâ’yı (cc) anmaktan alıkoymadığı ender bulunur bir cemaatti.”75 cümlesi Suffe’nin özelliklerini anlatan bir tanımlama olur. İlmî ve klasik terim tanımı; “Medine’ye hicret eden Muhâcir veya misafir gelmiş kimsesiz, fâkir ve evsizlere Mescid-i Nebevî’de yapılan gölgeliğe” ‘Suffe’ denir.76 Geçerliliğini koruyan bu tanımdır. 1.2. Mescid-i Nebevî’deki Suffe’nin İnşası ve Ashâb-ı Suffe’nin Oluşumu “Mescid-i Nebevî’nin İnşası ve Ashâb-ı Suffe’nin Oluşumu” tarihi süreç içinde, Suffe ehlinin hatıraları, klasik tabakâtlardaki rivâyetler, âlimlerin ifadeleri, Suffe ehlinin özellikleri, faaliyetleriyle oluşum süreci anlatılmaya çalışılmıştır. “Kur’ân-ı Kerîm’in” ve “Hadîs-i şeriflerin” sahâbe kavramına bakışı özellikle Ashâb-ı Suffe ile 70 Ebû Dâvûd, Huruf ve’l-Kıraat, 1. Hadis No: 3489. 71 İbn Sa’d, Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kübrâ, thk. Ali Muhammed Ömer, (Kahire: Mektebetü’l-Hanci 1. Baskı, 11 Cilt, 1421/2001), 1/ 219-220, amlf. Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, Resûlullah’ın (sav) Kutlu Sîreti, ed. Adnan Demircan, (İstanbul: Siyer Yayınları, 2011), 311; Baktır, “Suffe”, 37/469-470; Salih Suruç, Kâinatın Efendisi Peygamber Efendimizin Hayatı, (İstanbul: Nesil Yayınları, 2019), 1/423-7 72 İbn Manzûr, Lisânu’l-’Arab, 9/195, Baktır, “Suffe”, 37/469 73 Akif Köten - Durak Pusmaz, https://samil.ihya.org/ansiklopedi/ashabu-s-suffe.html. 02.10.2021 74 Ali Akyüz, “Bir Yetişkin Kurumu Olarak Suffa”, Yetişkinlik Dönemi Eğitimi ve Problemleri, ed. M. Faruk Bayraktar, (İstanbul: Ensar Neşriyat, 1. Basım, 2006), 23-35, 23-24. 75 İlhami Nalçacıoğlu, “Darul Erkam’dan Suffe Ehline,” İlkadım Dergisi, Nisan 2010, S: 261, https://ilkadimdergisi.net/arsiv/yazi/dar-ul-erkam-dan-suffe-ehline-3698 30.11.2021. 76 İbn Sa’d, et-Tabakât, 1/219-220; Ahmed Yahya el-Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, thk. Muhammed Hamidullâh, (Mısır: Dâru’l-Maârif bimekin, 1959,) 272; a.mlf. Ensâbu’l-Eşrâf, İslâm Tarihinde Öncü Şahsiyetler, ed. Adnan Demircan, (İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2020), 1/318-319; Muhammed Abdulhay Kettânî, Nizâmu’l-Hukumeti’-Nubuvviyyeti, et- Terâtîbu’lİdâriyye, (Beyrut, 2 Cilt, 1962), 1/474, 2/53-54; Kasım Şulul, Ana Hatlarıyla Siyer-i Nebî (as), (İstanbul: Ensar Yayınları, 2014), 314; amlf. Hz. Peygamber Devri Kronolojisi, İstanbul: İnsan Yayınları, 438; Akif Köten, “Asr-ı Saâdet’te Suffa Ashâbı”, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saâdet’te İslâm, ed, Vecdi Akyüz, (İstanbul, 5. Cilt. 1994), 4/381-416, 385; Baktır, “Suffe”, 37/469-470; İbrahim Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 7. Baskı, 2011), 40; Gözütok, “Rasûlullâh Döneminde Kadın ve Kadın Eğitimi”, 190. 30 ilgili âyetler ve hadîs-i şeriflerler baz alınarak irdelenmiştir. “Ashâb-ı Suffe’nin Faziletleri” başlığında, hadîs-i şeriflerde “fezâilu’s-sahâbe” bölümünden esinlenerek Suffe ehlinin faziletlerine kısa öz olarak değinilmiştir. “Ashâb-ı Suffe’nin Sayıları” başlığı ile ulaşılan değişik rivâyetler toplanıp genelleme yapılmaya çalışılmıştır. “Ashâb-ı Suffe Kadınları (Suffetu’n-Nisâ)” başlığında Suffe Kadınları hakkında az bilgi olmasına rağmen birkaç isim ve rivâyetle aktarılmaya çalışılmıştır. “Ashâb-ı Suffe’den Sayılan Sahâbelerin İsimleri/Künyeleri” başlığı ile ulaşılan kaynaklarda geçen Suffe ehli belirlenmeye çalışılmıştır. Kronolojik olarak sıralanmış listelenmiştir. 1.2.1. Mescid-i-Nebevî’deki Suffe’nin İnşası 12/Rabiü’l-evvel-24 Eylül 622 Cuma günü başlanmış ve yaklaşık yedi ay sonra tamamlanmıştır.77 Hz. Peygamber’in (sav) mescidini inşa ederken özellikle gösterişten kaçınmıştır. Bir ara ashâbtan bazıları mescidi “Şam yapı tarzında” yapmak istemişler, bunun için mescidi ölçtükleri sırada Hz. Peygamber (sav) gelmiş, mescidi ölçen (Suffe’de ders halkası olan) Abdullâh b. Revâha (ö.8/629) ve (Suffe ehlinden) Ebu’d-Derdâ (ö.32/652?) mescidi “Şam/Dımakş yapıları tarzında” yapmak istediklerini, gerekli bütçenin Ensâr tarafından karşılanacağını söylemişlerdir. Bunu duyan Hz. Peygamber (sav): “Hayır, benim mescidim ince ağaçlar ve ottan yapılı kalsın, ‘Hz. Mûsâ’nın (as) kulübesi’ gibi bir kulübe olarak kalsın. Hatta bu bile çoktur, dedi. Orada bulunanların ‘Hz. Mûsâ’nın (as) kulübesi’nin nasıl olduğunu sormaları üzerine Hz. Mûsâ (as) ayağa kalktığında başı tavanına değiyordu.” buyurdu.78 Duvarları taş üzerine kerpiçle örülmüş, çatısı hurma gövdelerinden ve merteklerinden, aralara izhir otu konulup üzeri toprakla kapatılmış, tabanına yumuşak kum serilmiştir.79 Kıble duvarı önünde çift sıralı, hurma dal ve tomrukları üzerine oturtulan gölgelik kuzey (ilk mihrab) tarafında, yani kıblenin tam ters istikâmetindeydi. İlk planda, avlunun güneybatı yönünde üstü kapalı bir bölüm olarak yapılmıştı. Avlunun güneydoğu köşesinden başlayarak yan yana sıralanan odalardan oluşan Rasûlullâh’ın (sav) evi, mescidin en önemli unsuru olarak eşleri için ilk etapta iki (hücre) oda 77 İbn Hişâm’ın kaydettiğine göre Mescid-i Nebevî’nin inşası hicretin ikinci senesinde tamamlanmıştır. İbn Hişâm, es-Sire, 2/146 78 Semhûdî, Vefâü’l-Vefâ bi Ahbâri Dâri’l-Mustafa, I-II, (Mısır: Matbuatu’l-’Arab ve’l-Müeyyed, 1326), 1/241-243; Kandehlevî, Hayatü’s-Sahabe, 3/520. Akt: Fethi Yıldırım, Hz. Peygamber Döneminin İktisadî Yapısı, (Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018), 303 79 İbrahim Muhammed Kutub, es-Siyâsetü’l-Mâliyye li’r-Resûl, (Kahire: Matbuatu’l-Hey’eti’lMısriyyeti’l-Âmme, 1988), 32; Akt: Yıldırım, Hz. Peygamber Döneminin İktisadî Yapısı, 303 31 yapılmış (Hz. ‘Âişe (ö.58/678) ve Hz. Sevde bnt. Zem’a (ö.23/644)).80 Daha sonra ihtiyaca binaen odalar dokuza kadar çıkmıştır. Rasûlullâh’ın (sav) kızı Hz. Fâtıma (ö.11/632) için bir oda yapıldığı belirtilmektedir. Ev ve mescidin bitişik bir mekân olarak tercih edilmesi bilinçli yapıldığının üzerinde durmak gerekir. Kadınlar mahfili olarak camilerde yer alan mekânların ilk önce Mescid-i Nebî planında yer aldığını görmüş oluyoruz. Kadına değer vermenin ve özel mekânlarının olması manidârdır. Rasûlullâh’ın (sav) eşleri ve kızının adıyla anılan bu hücreler İslâm’da kadına verilen değeri ortaya koyar. Medeniyet seviyesi kadınlarla ölçülmüştür. Ashâb-ı Suffe’nin nisâ bölümünün temeli olan bu annelerimizin hücreleridir (odalarıdır). Rasûlullâh’ın (sav) eşlerinin odalarının bir kapısı mescide açılıyordu. O zamanlarda evlerin kapıları perdeyle kapatılırdı. Kıble yönünün değişmesinden sonra Mescid-i Nebî’nin güney tarafındaki kapısı örülerek kuzey yönündeki duvarından bir kapı açmışlardır. Mahremiyet hassasiyetinin gereği; Suffe, güney cephesindeki duvarının yarı bölümüne kadar yapılmıştır. Kudüs’ten Kâ’be’ye kıblenin çevrilmesiyle 2 Ocak 624’de, “Suffe” kısmı güney yönünden kuzey yönüne,81 harim de kuzey yönünden güney yönüne alınmış oldu. Suffe, daha sonra mescide dâhil edilmiştir.82 es-Semhûdî (ö.911/1506), Vefâü’l-Vefâ bi Ahbâri Dâri’l-Mustafâ adlı eserinin 8. faslında ez-Zehebî’den (ö.748/1348) nakille ele aldığı ehl-i Suffe konusuyla ilgili olarak Suffe’nin kıblenin tahvili (el-Bakara Süresi 144. Ayet) ile ortaya çıktığını rivâyet ederek83 ayet-i kerîmeyle yerlerinin değişmiş olduğuna değinir. İbn Sa’d’ın (ö.230/845), Yezîd b. ‘Abdullâh b. Kusayt’tan (ö.?) nakille: “Suffe Ashâbı, Rasûlullâh’ın (sav) ashâbından kalacak yeri olmadığı için mescitte kalanUluslararası Cami Sempozyumu (Sosyo-Kültürel Açıdan), (Malatya: İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ekim-2018), 1/299-321; Söylemezoğlu, İslâm Dini İlk Câmiler ve Osmânlı Câmileri, 19, 22, 24, 26-27; Nusret Çam, İslâmda Sanat Sanatta İslâm, 2. Baskı, Ankara, 1997, 166. 83 Semhûdî, Vefâ ü’l-Vefâ, thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1374/1955), 2/453. 32 kimselerdir. Gece vakti olduğunda Rasûlullâh (sav) onları çağırır ve ashâbı arasında bölüştürürdü. Kalanları da Rasûlullâh (sav) kendi evine götürürdü. Bu durum Allahu Teâlâ (cc) onları zengin kılana kadar devam etti”84 şeklinde buranın ne kadar süre faaliyet gösterdiğine değinir. 1.2.2. Ashâb-ı Suffe’nin Oluşumu Mescid-i Nebevî, ilk inşâ edildiğinde üç bölümden oluşmaktaydı.85 Birincisi; namaz kılınan ve Cuma namazları da kılmak için genişçe tutulan üstü kapalı bölümü (Namaz Suffesi/zulle); ikinci bölüm ise Rasûlullâh’ın (sav) eş ve çocukları için tahsis edilmiş önce iki oda iken ihtiyaca bağlı olarak sayısı dokuza kadar çıkmıştır.86 Üçüncü bölüm, mescidin müştemilatı içerisinde yer alan son bölüm; güney istikametinde yer alan Muhâcirlerin kaldığı (Ashâb-ı Suffe’nin kaldığı) bir gölge alanı olan Suffe’dir.87 Suffe, namaz vakitlerinde son cemaat yeri işlevî görürken, namazdan sonra eğitimöğretim faaliyetleri yoğun bir şekilde sürdürüldüğü bir yer olmuştur.88 Mescid-i Nebî’nin tamamlanmasından sonra Ashâb-ı Suffe ehlinden Habbâb b. Eret/Erat (ö.37/657-8), İslâmiyet’i ilk kabul etmiş biri olarak Suffe ehli için bir hatırasını şu şekilde anlatmaktadır: “Mütekebbir müşriklerden Akrâ’ b. Hâbis et-Temîmî (ö.33/653-4) ile Fezâre Kabilesi’nin reisi, müellefe-i kulûbden ‘Uyeyne b. Hısn (ö.30/650?), Allâh Rasûlü’nün (sav) yanına geldiler. Rasûlullâh’ın ilk müezzini olan sahâbî (Suffe ehlinden) Bilâl-i elHabeşî (ö.20/641), (Suffe ehlinden) Suheyb b. Sinân (ö.38/659), anne ve babası ilk İslâm şehidleri olan (Suffe ehlinden) ‘Ammâr b. Yâsîr (ö.37/657), (Suffe ehlinden) Habbâb b. Erat… gibi kimsesiz ve fâkir Müslümânlarla oturuyordu. Rasûlullâh’ın (sav) etrafındaki bu genç ve zayıf Müslümânları hor ve hakîr görerek: “Bunlardan ayrı bir meclisi bizim için tahsis etmeni isteriz. Böylece Araplar, bizim bunlardan üstün olduğumuzu anlasınlar. Biliyorsun ki, Arap kabilelerinden birtakım elçiler ve heyetler bize gelir. Onların bizi bu kölelerle birlikte görmelerinden utanırız. Dolayısıyla, biz gelince onları yanından uzaklaştır. İşimiz seninle (sav) bittikten sonra yine istersen onlarla ayrıca otur.” dediler. Rasûlullâh (sav): “Olur.” buyurdu. Onlar: “Olur demen yetmez! Bunu bizim için yazılı hâle getir.” dediler. Rasûlullâh (sav), bunun üzerine Hz. Ali’yi 84 İbn Sa’d, et-Tabakât, 1/219. 85 Bk. 1.EK: Mescid-ı Nebevî’nin ilk yapılışından günümüze kadar tüm çalışmaları içeren genel planı. (622-2022). 86 Hücre-i Saâdet/Hâne-i Saâdet’le ilgili geniş bilgi için bk. Fatımatüz Zehra Kamacı, Hz. Peygamber’in Günlük Hayatı, 2, Hâne-i Sâadet, İstanbul, 2016. 87 Gündoğdu, “Mescidlerin Ayrılmaz Bir Unsuru Olarak Eğitim”, 316; Muhammed Hamidullâh, İslâm Peygamberi (Hayatı ve Faaliyetleri), tec. Salih Tuğ, (Ankara: Yeni Şafak, 2003), 773, 774, 775; A’zamî, “Vahyedilişinden Derlenişine Kur’ân Tarihi”, terc. Ömer Türker, Fatih Serenli, (İstanbul: İz Yayıncılık, 2011), 98; Cafer Yerlikaya, “Kur’ân Öğretiminde Sahâbe Örnekliği”, Uluslararası İslâm ve Model İnsan Sempozyumu, (Kahramanmaraş, 26-27 Nisan 2018), 115-123 88 Dündar, “Fonksiyonu ve Mimari Unsurlarıyla Mescid-i Nebevî’nin İslam Sanatı ve Kültüründeki Yeri ve Önemi”, 1/299-321 33 (ö.40/661) çağırdı, bir de yazdırmak için sayfa istedi. Biz bir köşede oturuyorduk. O sırada Cebrâîl (as) şu âyet-i kerîmeleri getirdi: “Allâhu Teâlâ’nın rızâsını dileyerek sabah-akşam Rabblerine duâ edenleri sakın yanından uzaklaştırma! Onların hesâbından sana hiçbir sorumluluk yoktur. Senin hesâbından da hiçbir şey onlara âit değildir. Eğer onları uzaklaştırırsan, zâlimlerden olursun!”89 “Biz, onların bir kısmını diğerleriyle: “Allâhu Teâlâ aramızdan bunlara mı lütfunu lâyık gördü?” desinler diye işte böyle imtihân ettik. Allâhu Teâlâ şükredenleri en iyi bilen değil mi?” 90 “Âyet-i kerimelerimize îmân edenler Sana geldiklerinde de ki: “Selâm sizlere! Rabbiniz, rahmet ve merhamet etmeyi va’detmiştir.” 91 Rasûlullâh (sav), derhâl yazdırmak istediği antlaşmayı eline aldığı sayfayı bir kenara bıraktı ve yanına çağırdı. Bize: “…Selâm sizlere! Rabbiniz, rahmet ve merhamet etmeyi va’detmiştir…” diyordu. Rasûlullâh’a (sav) o kadar yaklaştık ki hatta dizlerimizi onun (sav) dizlerine dayadık. Bu âyet-i kerimenin nüzûlünden sonra, Rasûlullâh’ın (sav) yanında eskiden olduğu gibi biz oturmaya devam ettik. Fakat Rasûlullâh (sav), istediğinde kalkıp giderdi. Ne zaman ki: “Allahu Teâlâ’nın rızâsını dileyerek sabah-akşam Rabblerine duâ edenlerle birlikte candan sabret! Dünya hayâtının süslerini arzu edip de gözlerini onlardan ayırma!” 92 âyet-i kerîmesi nâzil oldu, artık böyle davranmadı. Bundan sonra biz daha titiz davranmaya başladık. Rasûlullâh’ın (sav) rahatça kalkıp gidebilmesi için, vakit bir hayli geçince biz nezâketen erken davranır ve kalkardık.” 93 Bu âyet-i kerîme nâzil olunca, Rasûlullâh (sav) hemen kalkıp fâkir sahâbîleri aradı. Mescidin (Nebevî’nin) arkasında onları Allâhu Teâlâ’yı zikrediyorlardı. Hemen: “Canımı almadan önce, ümmetimden bu insanlarla berâber sabretmemi emreden Allâhu Teâlâ’ya hamd olsun! Artık hayâtım da ölümüm de sizinle berâberdir.” buyurdu.94 Bu hadîs-i şeriften anladığımız kadarıyla Ashâb-ı Suffe’nin ilk oluşum sürecini gerçekleştiği ve bazılarının bundan rahatsız olması üzerine âyet-i kerimelerin inip Rasûlullâh’a (sav) bir ikazın geldiğidir. Ashâb-ı Suffe ehlinin âyet-i şerifle de desteklendiğini görmekteyiz. Allahu Teâlâ (cc) katındaki değerleri de böylece ortaya çıkmaktadır. Suffe’de kalan ve çoğunluğunu Muhâcirlerin oluşturduğu Ashâb-ı Suffe’nin ihtiyaçlarını Rasûlullâh (sav) ile zengin sahâbîlerin karşılamasına binaen “Adyâfü’lİslâm”95 , “Edyâfu’l-Müslimîn” (Müslümânların misafirleri) 96 denir. En çok Suffe 89 el-En’âm, 6/52 90 el-En’âm, 6/53 91 el-En’âm, 6/54; İbn Mâce, Sünen’inde âyetle ilgili iki rivâyet nakleder: Birinci rivâyet Habbâb b. Eret’ten, ikinci rivâyet Sa’d b. Ebî Vakkâs’dandır. Sa’d b. Ebî Vakkâs’ın rivâyeti şöyledir: “Bu âyet; Ben, İbn Mes’ûd, Suheyb, ‘Ammâr, Mikdâd ve Bilâl hakkında indi.” Bu kişiler Suffe Ashâbındandırlar. bk. İbn Mâce, Sünen, Zühd, 7; Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Tefsîru’l-Taberî Câmıu’l-Beyân an Te’vîl el-Kur’ân. thk. ‘Abdullâh b ‘Abdulmuhsin et-Turkî, (Kahire: Bidâru Hicr, 1424/2003), 7/200-201; Ebû Hasan Ali Vâhidî Esbâbu Nüzûli’l-Kur’ân, thk. ‘Asâm b ‘Abdu’l-Hasen el-Meydân, (Demmâm: Dâru’lIslâh, 1412/1992), 219-221; Alûsî, Rûhu’l-Meânî fî Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azim ves-Seb’i’l-Mesânî mai, (Beyrut: Dâru İhyâ’t-Turâsi’l-’Arabî 1985), 7/164-5; Kurtubî, Camiu’l-Ahkâmu’l-Kur’ân, (Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995),6/635-432-433, 2027; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, sad. İsmail Karaçam vd. (İstanbul: Zehraveyn Yayıncı, 1992), 3/433. 92 el-Kehf,16/28 93 İbn-i Mâce, Zühd, 7; Taberî, Tefsîr, 7/262-263 94 Vâhidî, Esbâbu Nüzûli’l-Kur’ân, thk. Kemâl Besyûnî Zağlûl, (Beyrut: Dâru’l-Kütübu’l-İlmiyye, 1411/1991), 306; Osmân Nûri Topbaş, Hazret-i Muhammed Mustafa 2, (İstanbul: Erkam Yayınları,1429/2008), 63-70. 95 Basri Çetin, Asr-ı Saâdet’te Suffe: Doğuşu, Önemi ve İşlevi, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019), 22 34 Ashâbı’na yardım eden Ca’fer-i Tayyâr (ö.8/629) için Rasûlullâh (sav), “Ebu’lMesâkin: Fâkirlerin Babası” derdi.97 Suffe ehlindekiler çeşitli kabilelerden olmaları üzerine “Evfâd” diye isimlendirilmişlerdir. 98 Ashâb-ı Suffe’nin baş öğrencisi Ebû Hureyre (ö.58/678) konuyu şöyle anlatır: “Suffe Ashâbı, İslâm misafirleriydi. Ne sığınacak âileleri, ne malları ne de bir kimseleri vardı. Bir sadaka geldiğinde Rasûlullâh (sav) onlara gönderir, kendisi ondan hiçbir şey almazdı. Şayet gelen bir hediye ise kendisi ondan bir parça alır ve kalanını yine Ashâb-ı Suffe’ye göndererek gelen hediyeyi onlarla paylaşırdı.”99 İlk Dâru’l-Kurrâ, ilk Dâru’l-Hadîs, ilk medrese, ilk İslâm Akademisi, ilk İslâm Üniversitesi100, ilk yurt, ilk kışla ve diğer ilk İslâm müesseselerinden oluşan medeniyetinin muallimleri olma şerefine erişenler olarak tarihteki yerlerini almışlardır. Suffe; “Leylî-Meccânî” yani yatılı-parasız eğitim ve öğretim mekânı101 olup oradakiler değişik hizmetler için her an Rasûlullâh’ın (sav) görevlendirmesine hazır bekleyendir.102 Allahu Teâlâ’nın (cc) evi denilen mescidlerin/camilerin ilki olan Medine’nin ilk mescidi Mescid-i Nebevî’dir. Ehl-i Suffe sakinleri ve daimî talebeleri burada bir medrese işlevi gibi faaliyet gösteriyordu. Rasûlullâh’ın (sav) izinde giden Suffe Ehli ve sonrasından gelen muhaddisler, mescidlerde hadîs öğretimiyle aslında sünnet eğitimini sürdürdüler. Hadîs öğretimi ile sünnet eğitimini birleştiren Dâru’sSünne, daha sonrada bu işlevlerin devam ettirecek olan Dâru’l-Hadîs adındaki mekânlar, medrese ve tekkelerin kurulmasına kadar devam etti. Bu ilk eğitim-öğretim kurumuna, mutavassıtûn sayılan sahâbeden ‘Abdurrahmân b. ‘Avf’ın (ö.32/652)103 “Medine-i Münevver” için kullandığı “Dâru’s-Sünne” adının vermesi gayet anlamlıdır. Medreseden ayrı bir tekke kurumunun henüz ortaya çıkmadığı bu dönemlerde Dâru’sSünne’nin mescid gibi hadîs öğretimi ile sünnet eğitimini birleştiren bir kurum olarak faaliyetine başladı.104 Tasavvuf bu sünnet eğitimin bir parçasıdır. 96 Tirmizî, Sıfatü’l-kıyâme, 36; Buhârî, Rikâk, 17 97 Buharî, Fedâil-u Ashâbu’n-Nebî, 10; Askalânî, Fethu’l-Bârî 7/62 98 Baktır, “Suffe”, 37/469-470. 99 Buhârî, Rikâk, 17 100 Hamidullah, İslâm Peygamberi, 2/769 ve Suffe için “yataklı üniversite” 2/826 101 İslâm’da ilk yatılı medrese burasıdır. Elmalılı Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, 2/940; Şamil İslâm Ansiklopedisi, “Suffe” https://samil.ihya.org/ansiklopedi/ashabu-s-suffe.html. 02.10.2021 102 Akif Köten - Durak Pusmaz, https://samil.ihya.org/ansiklopedi/ashabu-s-suffe.html 02.10.2021 103 Ahmet Önkal, “Abdurrahmân Avf”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/157-8 104 Bedri Gencer, “Bir Müceddid Olarak Ahmed Ziyâeddîn-i Gümüşhânevî”, ed. Hür Mahmut Yücer, Doğumunun 200. Yılı Hatırasına Uluslararası Gümüşhânevî Sempozyumu, (İstanbul: Kültür Yayınları, 2014), 43-74 35 1.2.3. Kur’ân-ı Kerîm’de Ashâb-ı Suffe Ashâb-ı Suffe ile ilgili âyet-i kerîmeler konulara göre kendi başlıklarında konuyla bağlantılı olarak yer verileceği için burada hepsi zikredilmeyecektir. Çalışmamızda tekrara düşmemesi için önemli görülen birkaç âyet-i kerîme105 ile özetlenme yoluna gidilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’in deyimiyle Medine’ye göç eden Müslümânlara “Muhâcirûn/Muhâcirîn”, Medineli Müslümânlara da “Ensâr” adı verilir. Rivâyete göre Gaylân b Cerir’in (ö.?): - “Bu ismi size Allâhu Teâlâ (cc) mı verdi yoksa öteden beri mi Ensâr ismiyle anılırdınız?” sorusuna Enes b Mâlik (ö.93/711-2): “Evet, bize bu ismi Allahu Teâlâ (cc) koydu.” demiştir.106 Ashâb-ı Kirâm’ın, Muhâcirler birinci halkasını, ikinci halkasını Ensâr teşkil etmiştir.107 Suffe Ashâbı, Muhâcir ve Ensârlardan oluşmuştur. Ashâb-ı Suffe hakkında nazil olduğu mervi olan el-Bakara, 2/273. âyet-i kerîmesinde şöyle buyurur; “(Yapacağın hayırlar) kendilerini Allahu Teâlâ (cc) yoluna adadığı için yeryüzünde kazanç endişesiyle dolaşmayan, hayâlarından dolayı tanımayanların zengin zannettiği fâkirler için olsun. Sen onları yüzlerinden tanırsın. Onlar yüzsüzlük ederek insanlardan bir şey istemezler. Yaptığınız her hayrı muhakkak ki Allâhu Teâlâ (cc) bilir.” 108 Bu âyet-i kerîmenin rivâyeti şöyledir: “Müfessirler, Allahu Teâlâ (cc), Suffe Ashâbı’nı mehd ederken, iffet ve vakârlarını koruyan şahsiyetlerini inciltecek her türlü davranıştan kaçınan, hiç kimseye el açmadıkları için onların gözetilmeleri şart koşulduğunu belirtirler. Tüm günlerini Allahu Teâlâ (cc) yolunda cihâd etme, ilim öğretme ve öğrenme, ibadetten başka şeylerle uğraşmaya vakit bulamıyorlardı.”109 Kur’ân; genelde fâkir, köle, aşireti olmayan zayıf insanlardan Rasûlullâh’a (sav) ilk imân edenleri “Mustazaflar” olarak nitelendiriliyor: “Hatırlayınız, bir zaman 105 el-Bakara, 2/267-268; et-Tevbe, 9/122; el-Haşr, 59/8. 106 Buharî, Menâkıbü’l-Ensâr, 1, H. No: 3776; Hüseyin Algül, “Muhâcirûn-Ensâr Üzerine Bir Araştırma”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1993, 5/5, 25-52, 27; Halil İbrahim Kutlay, “Asr-ı Saâdette Kardeşlik Örnekleri”, Reyhan Dergisi, 2007-2-6. 107 Algül, “Muhâcirûn-Ensâr Üzerine Bir Araştırma”, 5/5, 25-52, 38. 108 el-Bakara, 2/273. 109 Ebû Abdullâh Muhammed Kurtubî, el-Câmi’û li Ahkâmu’l-Kur’ân, (Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995), 3/340, Ebu’l-Fadl Alûsî, Rûhu’l-Meânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-’Azîm ve’s-Seb’i’l-Mesânî, (Beyrut: Dâru İhyâ’t-Turâsi’l-’Arabî 1985), 3/46; Elmalı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dili Kur’an Dili, 10 Cilt. (İstanbul: Eser Neşriyat, 3. Baskı, 1979), 2/227. 36 siz dünyada az ve zayıf idiniz. İnsanların sizi kapıp götürmesinden korkuyordunuz.”110 Suffe Ehlini mustazaflar olarak isimlendirdiğini görmekteyiz. Hicretten sonra oluşan Suffe’nin ilk çekirdek kadrosunu ilk Müslümânlardan olan Selmân-ı el-Fârisî (ö.36/656?), Habbâb b Erat (ö.37/657-8), Suheyb-i er-Rûmî (ö.38/659) … gibi sahâbeler oluşturur. Bu sahâbeler fâkir ve kölelikten gelmiştir. Kureyşliler bu durumdan çok rahatsız oldular. “Bunları yanından kovarsan biz de senin meclisine iştirak ederiz.” dediler. Kureyşlilerin kendilerini kölelerle birlikte otururken görmesine tahammül edemeyeceklerini, kendileri geldiğinde bunları yanından kovmasını, söylemeleri üzerine âyet-i kerîmeler gelmiştir.111 el-Bakara, 2/267-268, et-Tevbe, 9/122; el-Haşr 59/8 gibi âyet-i kerîmelerin müfessirler tarafından Suffe Ashâbı hakkında112 olduğunu belirtirler. Suffe Ehli, vahyin şâhidi olmakla beraber kâtibi, muhatabı, müfessirleri, öğrencileri, öğretmenleri, yaşayıcıları olmuşlardır. 1.2.4. Hadîs-i Şerîflerde Ashâb-ı Suffe Sahâbe kelimesi hadîs-i şeriflerde “Sâhibü’n-Nebî”,113 “Ashâbu’n-Nebî”,114 “Sâhibü Rasûlillâh”,115 “Ashâbu Rasûlillâh”,116 Ashâbu’r-Rasûl, Ashâb-ı Kirâm, Ashâb-ı Rasûlillâh ve “Ashâbu Muhammed”117 şeklinde genellikle tamlamalarla; hadîs edebiyatında sahâbî tekil olarak Sâhibu’r-Rasûl, çoğul olarak da Ashâbu’r-Rasûl şekillerinde kullanılmış118 olmasıyla onlar için özel isim haline gelmiştir.119 Sahâbe ve 110 el-Enfâl, 8/26. 111 el-En’âm, 6/52 “Sabah ve akşam rabblerinin rızasını isteyerek niyaz edenleri yanından kovma. Onların hesabından sana bir şey yok, senin hesabından da onlara bir şey yok ki onları kovasın. Eğer kovarsan zalimlerden olursun.” 112 Tirmizî, Tefsir, 2; Muhyiddin İbnu’l-’Arabî, Ahkamu’l-Kur’ân, (Beyrut, ty.), 1/234; İbn Teymiyye, Mecmû’atu’r-Resâil el-Kubrâ ve’l-Mesâil 5 Cilt. (Beyrut: Ahyâu’t-Turâsu’l-’Arabiyy, 1392/ 1972), 1/36. Mecmû’atu’r-Resâil ve’l-Mesâil, 3 Cilt, 38; Alûsî, Rûhu’l-Meânî, 3/139; Elmalılı, Hak Dini, 2/227; Mustafa Baktır, İslâmda İlk Eğitim Müessesesi Suffa Ashâbı, (İstanbul: Yaylacık Matbaası, 1984), 21-26. 113 Ebû Dâvûd, Büyû, 51; Mehmet Efendioğlu, “Bütün Zamanların En Değerli Nesli: Sahâbe”, İslâm Düşüncesi Kılavuzu. Ahmet Koç (ed.), (İstanbul: Tidef Yayınları, 2. Baskı, 2019) 183. 114 Ebû Dâvûd, Libâs, 1. 115 İbn Mâce, İkâme, 47. 116 Dârimî, Mukaddime, 5. 117 Tirmizî, Zühd, 39/2368. 118 https://hadîs.diyanet.gov.tr/Sozluk?harf=S 16.10.2021; Uğur Müctebâ, Ansiklopedik Hadîs Terimleri Sözlüğü, (Ankara: TDV Yayınları, 1992), 334; Yazıcı, Sahâbe Bilgisinin Tespiti, 20. 119 Ebu’l-Bakâ Kefevî, “s-h-b”, el-Külliyyât, 557-8; Yazıcı, Sahâbe Bilgisinin Tespiti, 20. 37 tâbiîn döneminde kullanılan bu tamlamalar kelimenin çok erken dönemde terim anlamı kazandığını gösterir.120 Sahâbîler, Hz. Peygamber’e (sav) inanıp samimiyetle bağlandıklarından her emrine büyük bir titizlikle itaat ediyorlardı. Her hareketini de en ince noktasına kadar izleyip, sözlerini hafızalarına nakşediyorlardı.121 Hadîs-i şerîfleri rivâyet eden sahâbelerin sınıflandığı birinci tasnifte “el-muksirûn”,122 olarak anılan yedi sahâbîden üçü; Ebû Hureyre (ö.58/678), ‘Abdullâh b. Ömer (ö.73/693) ve Ebû Saîd el-Hudrî’dir (ö.74/693-4). İkinci sınıf olarak tasnif edilen “mukıllûn”dan Mu’âz b. Cebel (ö.17/638), ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3), Ebu’d-Derdâ (ö.32/652), Ebû Zerr Ğıfârî (ö.32/653), Sa’d b. Ebû Vakkâs (ö.55/675), ‘Abdullâh b. ‘Amr b el-’Âs (ö.65/684-5) … gibi sahâbeler, birçok hadîs-i şerif isnat silsilesinin ilk halkasını Ashâb-ı Suffe’den sayılan isimlerin oluşturması, “ilk İslâm âlimleri” sıfatıyla anılmalarında, İslâm tarihinin ilmî birikiminde ne derece önemli bir konumda yer bulduklarının bir göstergesidir. 123 Ashâb-ı Suffe aslında bir Ashâbu’l-hadîs ehlidir. Hadîs, sünnetin kelâm şeklidir. Vahiy kalbe indirme onun içselleşmesi tasavvuftur. Hadîs ehli için tasavvuf ehlidir denirse o zaman Ashâb-ı Suffe tasavvuf ehlidir. 1.2.5. Ashâb-ı Suffe’nin Faziletleri Tavanı hurma liflerinden oluşan Suffe’de her yaştan sahâbe bulunuyordu. Onlar ilim, takvâ, zühd ve mâ’rifet ehlidir. İlim ve ibâdetle meşgul olurlardı. 124 Rasûlullâh (sav) onlara gerekli bilgileri vermekle kalmıyor, ahlâk ve mânevîyat açısından eğitiyordu. İçlerinden her biri istedikleri ilme göre Kur’ân olsun hadîs olsun bunların âlimi oluyorlardı.125 İslâmî esasların, dinî hükümlerin ve tüm bilgilerin asrımıza kadar gelmesinde onların gayretleri ve azimlerinin payı büyüktür. İlim için her türlü sıkıntılara göğüs geren Suffe Ehli’nin bu âşk ve gayretlerinin sebebi Rasûlullâh (sav) 120 Arent Jan Wensinck, “s-h-b”, el-Mu’cemü’l-Müfehres li-Elfâzi’l-Hadîsi’n-Nebevî, thk. Üstâzu’l- ’Arabiyyetu Câmiatu Lenden, (Leiden, 1936-1969), 3/250-259; Efendioğlu, “Bütün Zamanların En Değerli Nesli: Sahâbe”, 183. 121 Ali Yardım, Hadîs I-II, (İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. 1. Baskı, 2 Cilt, 1984), 1/116; Erdim, Hadîs Usûlünde Çocuk Sahâbîlerin Rivâyeti Meselesi, 29. 122 Cemal Ağırman, “Müksirûn” DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2006), 31/534. 123 Akaslan, İlmin Öncüleri: Ashâb-ı Suffe, Diyanet Aylık Dergisi, S:345, 10-13, 9/2019. 124 Buhârî, Cihad, 18 125 Buhârî, Cihad, 184. 38 âşkıdır. Bir davranışın öğrenilmesi için o davranışı yapan model tarafından yapılırken görmesi gerekir.126 İmâm Rabbânî (ö.1034/1624), sahâbeyi sevmenin ve sahâbenin yolundan gitmeyi felâha ermenin temeli kabul eder.127 “En hayırlı devir” sahâbe devirdir. İnsanlık takviminde sahâbeler en hayırlı ümmet ve bu ümmetin en faziletlileridir.128 Ebû Zur’a er-Râzî (ö.264/878) sahâbe hakkında: “Sahâbeden birini eleştiren kimseyi görürsen bil ki o zındıktır. Hz. Peygamber (sav) haktır, Kur’ân haktır ve Rasûl’ün getirdiği hükümler haktır. Bütün hükümleri bizlere ulaştıran ise sahâbîlerdir. Sahâbeyi tenkit eden zındıklar, Kitap ve Sünnet’i iptal etmek için bizim şâhidlerimizi cerh ediyorlar. Esas cerh edilmeleri gereken kendileridir. Onlar zındıktır,”129 diyerek sahâbe faziletini ifade etmişti. Hz. Ali (ö.40/661) tarikli rivâyette, Allah Rasûlü (sav): “Her Peygambere kendisine yedi seçilmiş yardımcı arkadaş verilmiş olmasın. Bana ise on dört seçkin dost verildi. Bunlar: Hz. Hamza (ö.3/625), Hz. Ca’fer (ö.8/629), Hz. Ebû Bekir (ö.13/634), Hz. Bilâl (ö.20/641), Hz. Ömer (ö.23/644), Hz. ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3), Hz. Ebû Zerr (ö.32/653), Hz. Mikdâd (ö.33/653), Hz. Süleymân (Selmân-ı el-Fârisî) (ö.36/656?), Hz. Huzeyfe (ö.36/656), Hz. ‘Ammâr (ö.37/657), Hz. Ali (ö.40/661), Hz. Hasan (ö.49/669), Hz. Hüseyin (ö.61/680)” dedi.130 Diğer bir rivâyette Allah Rasûlü (sav): “Allahu Teâlâ (cc) bana şu dört kişiyi sevmemi emretti ve kendisi de onları sevdiğini bana bildirdi. Bunlar: Ebû Zerr (ö.32/653), Mikdâd (ö.33/653), Selmân (ö.36/656?) ve Ali’dir. (ö.40/661)” buyurdu. Suffe Ashâbı’ndan sayılan ilk rivâyette geçen yedi kişi, ikinci rivâyette üç kişidir. Rasûlullâh’ın (sav) en özel hâllerinin mahremini bilen Ashâb-ı Suffe’den Selmân-ı el-Fârisî (ö.36/656?) için “Selmân bizdendir. Ehl-i beyttendir.”131 Buyurur. “Hz. Peygamber’in (sav) sırdaşı” olan Huzeyfetu’l-Yemânî (ö.36/656) gibi 126 İsa Korkmaz, “Sosyal Öğrenme Kuramı”, Eğitim Psikolojisi, ed. Binnur Yeşilyaprak (Ankara: Pegem Akademi, 10. Baskı. 2013), 250-253. 127 Ebu’l-Berekât Ahmed el-Fârûkî es-Sirhindî/Serhendî, Mektûbâtü İmam-ı Rabbânî, tec. Huseyn Hilmi Işık, (İstanbul: Hakikât Yayınevi, 2008), 1/94-96, Mektub: 59; Ekrem Küçük, Sahâbe’nin Fazileti ile İlgili Kütüb-i Sitte Hadîslerinin Değerlendirilmesi, (İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018), 44. 128 İmâm-ı Rabbânî, Mektûbâtü İmâm-ı Rabbânî, 1/59, mektub: 44; Küçük, Sahâbe’nin Fazileti ile İlgili Kütüb-i Sitte Hadîslerinin Değerlendirilmesi, 44. 129 Küçük, Sahâbe’nin Fazileti ile İlgili Kütüb-i Sitte Hadîslerinin Değerlendirilmesi, 38. 130 İsfahânî, Hilye, 1/128; İbn Abdilber, İstîâb fî Ma’rifeti’l-Eshâb, thk. Ali Muhammed elBicâvî/Becâvî, (Beyrut: Dâru’l-Cil, 1412/1992); (Mısır, ty.), 4/43. 131 Müslim, Sahih, K: 44, H. No: 230 39 Rasûlullâh’ın (sav) “en hayırlı süvari” dediği ‘Ukkâşe b. Mıhsân (ö.11/632); yine Rasûlullâh’ın (sav) “İslâm’ın İsâ’sı” (Mesîhu’l-İslâm) şeklinde isimlendirdiği Ebû Zerr Cundeb (ö.32/653) gibi Suffe’nin sahâbeleri iltifata132 mazhar olmuş mümtaz isimleridir. Suffe Ashâbı, Rasûlullâh’a (sav) nâzil olan âyet-i kerîmelerle ilgili sorular sorarak kapalı gibi görünen birçok konuyu aydınlatmışlardır. Kur’ân’ın nüzulüne tanıklık ederek tefsir, hadîs, fıkıh, kelâm, tasavvuf vb. bilim dallarına ait kaleme alınan en temel eserlerin kaynaklarını Ashâb-ı Suffe teşkil etmiştir. İslâm’ın ilk dönemlerinden itibaren başlayan zâhidâne yaşamları, dünyaya yüz çevirip ibâdete yönelmeleri, istikametlerini ahirete çevirmeleri, tasavvufa yeni boyutlar, farklı yorumlar kazandırmış ve gelişmiştir.”133 Hadîs-i şerif külliyâtlarının sahâbîler üzerine “fezâilü’s-sahâbe” gibi bölümleri başta olmak üzere ensâb kitapları ve diğer muhtelif kaynaklar da pek çok bilgi bulunmaktadır. Türkçe olarak kapsamlı bir sahâbe ansiklopedisinin hala yazıl(a)mamış olması ilim dünyası için büyük bir eksikliktir.134 1.2.6. Ashâb-ı Suffe Kadınları (Suffetu’n-Nisâ) Kaynaklarda, Ashâb-ı Suffe kadınları hakkında tam bilgi bulunmamasına rağmen “Suffetü’n-Nisâ” isminde hanım sahâbelere mahsus bir Suffe’den de bahsedilmiştir.135 el-Buhârî (ö.256/870), “Kitâbü’s-Salât” başlığında “Kadının Mescidde Yatıp Kalkması” alt başlıkla ve Suffe’deki hanımların öğretmeni Hz. ‘Âişe (ö.58/678) ile Suffe Ashâbı’ndan Ebû Hureyre (ö.58/678) ve ashâbtan gelen bazı rivâyetlerle Suffe’de hanımların kaldığına dair bilgiler136 daha açık bir işaret kabul edilir. Suffe Ashâbı’ndan ‘Abdullâh b. Mes’ûd’dan (ö.32/652-3) bizlere ulaşan rivâyetine göre: “Rasûlullâh (sav) mescide girdiğinde Ensârdan bir grup hanım vardı, Allah Rasûlu (sav) onlara vaaz etti…” Mescid-i Nebevî’nin arka cephesinde kalan hanımlara özel bir bölüm bulunuyordu. Bu özel bölümde namazlarını kılıp, Hz. 132 Akaslan, “İlmin Öncüleri: Ashâb-ı Suffe”, 10-13, 133 Rabia Bahar Akarpınar, “Sûfi Kültüründe Sembollerin Yeri ve Önemi Hakkında Bir Deneme”, Türkbilig. 2004/7: 3-19. 134http://www.sonpeygamber.info/siyer-arastirmalarina-dair-tespitlerii 04.10.2020, 19.51. 135 Ebû Dâvûd, Hudûd, 11; Nesâî, Kat’u’s-sârik, 8. 136 Buhârî, Salât, 57, 72, 74 40 Peygamber’in (sav) sohbetini dinlerlerdi.137 Mescid-i Nebî’nin mihrabı, minberi ile hanımlar tarafının uzak olmasından cemaat sohbetlerinde Hz. Peygamber (sav) hanımların duymama olasılığını düşünerek hanımların safına giderek özel sohbet vermiştir. “Haftada bir gün (rivâyetlerde Salı günü) hanımların eğitimine ayırmıştı.”138 Bu durumu, Suffe Ehli’nden Ebû Saîd el-Hudrî’den (ö.74/693-94) gelen şu rivâyetle öğreniyoruz: “(Bir gün) Hanımlar, Ey Allâh’ın Rasûlü! Erkeklerden bize vakit kalmıyor, bize özel bir gün ayırır mısınız? dediler. Rasûlullâh (sav) onlara bir gün belirledi. O günde hanımlar Rasûlullâh’ın (sav) huzuruna gelir, onlara sohbet ederdi.”139 Rasûlullâh (sav), Mescid-i Nebevî’de erkeklere ve kadınlara gelen âyet-i kerîmeleri okuyordu. 140 Rasûlullâh (sav), mescitte eğitim ve öğretim yaparken bazen erkeklerin safı ile kadınların saflarının arasında dururdu.141 “Bazen de doğrudan kadınların arasında ayakta durarak sohbetini, hitâbetini sürdürürdü.”142 Ümmü Süleymân bnt. Hayseme (ö.?), ümmetin annelerinden Hz. Hafsa’ya (ö.45/665?) yazı öğreten;143 okuma-yazma öğreten Şifâ Hatûn (ö.20/641 civarı);144 Mescid-i Nebevî’de el-Eslem Kabilesi’nden hekimlik yapan Hz. Kuaybe bnt. Sa’d/Saîd b. ‘Utbe el-Eslemiyye (ö.7/628’den sonra)145 ile kız kardeşi Hz. Rufeyde bnt. Sa’d elEnsâriyye (ö.?) adındaki İslâm’ın ilk hemşire unvanlı kadınları; Fâtıma b Kays’ın (ö.54/674?)146; Hz. Peygamber’le (sav) birçok gazveye katılıp yaralıları tedavi eden Medineli kadınlardan biat aldığı “Kadınlar biatına” 147 katılanlardan Rasûlullâh (sav) 137 Mustafa Ağırman, “Hz. Peygamber’in Mescidinde Yaptığı Sohbetler”, Erzurum: Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 27, 2007, 99-123. 138 Buhârî, İlim 15, 35, 36; Gözütok, “Resulullah Döneminde Kadın ve Kadın Eğitimi”, 175-196, 139 Buhârî, İlim 36 140 İbn İshâk, es-Sîretu’n-Nubuviyyetu nşr. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, (Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2009), 128; Gözütok, “Resulullah Döneminde Kadın ve Kadın Eğitimi”, 175-196, 141 Süleyman b. Ahmed Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, thk. Hamdî Abdulmecîd es-Selefî, (Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1404/1983), 24/16 142 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 4/17. 143 Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, 318; Rıza Savaş, Hz. Muhammed (sav) Devrinde Kadın, (İstanbul: 1996), 124; İbn Hanbel, Müsned, 6/372; Gözütok, “Resulullah Döneminde Kadın ve Kadın Eğitimi”, 175-196. 144 İbn Hanbel, Müsned, 6/372; Gözütok, “Resulullah Döneminde Kadın ve Kadın Eğitimi”, 175-196. 145 Askalânî, İsâbe, 4/396; Rıza Savaş, “Küaybe bt. Sa’d”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları, 2002), 26/519 146 Müslim, Îdeyn 205; Taberanî, el-Mu’cemu’l-Kebîr, nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, (Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, ty ). 2/54; Gözütok, “Resulullah Döneminde Kadın ve Kadın Eğitimi”, 175- 196; Şakir Gözütok, “Resulullah (sav) Döneminde İlköğretim Okulları ve İşlevleri”, (Ankara: Dini Araştırmalar Dergisi, Eylül-Aralık, 1998), C: 1, S: 2, l65-198, 186. 147 Hz. Peygamber’in (sav) Medineli hanımlardan, Cahiliyye Dönemi’nde yaptıkları bazı fiilleri yapmayacaklarına dair aldığı biata “kadınlar biatı” denilmiş. el-Mümtahine suresinde bu maddeler konu edilmiştir. bk. Buhârî, “Ahkâm”, 49; Seyit Ali Güşen, “Sahâbe Mesleklerinin Hadîs Rivâyetlerine Etkisi”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 19/2 (Eylül-2019), 351. 41 ile 6 defa gazveye giden ve hadîs râvilerinden Dubâa bnt. Hâris’in kardeşi olan Hz. Ümmü ‘Atıyye el-Ensârî’ (Nuseybe bnt. Hâris el-Ensariyye) (Basra-ö.70/689-90?)148; Hudeybiyye biatına katılan Rubeyye/Rubeyyi’ bnt. Muavviz b. Hâris b. Rifaa b. elHâris b. Sevâd b. Mâlik b. Ğanm/Ğanem b. Mâlik (Afrâ’) en-Neccâriyye el-Ensâriyye (ö.70/689’dan sonra)149; Ümmü’l-Fazl/Fadl bnt. Hâris (ö.75/655)150, İbn ‘Abbâs’ın (ö.68/687-8) annesi; ‘Amra bnt. ‘Abdurrahmân (ö.106/724); Ümmü Kesîr bnt. Yezîd el-Ensariyye (ö.?); Cuma hutbesi esnasında şifahî olarak Rasûlullâh’tan (sav) el-Kâf süresini öğrenen Ümmü Hişâm bt. el-Hâris eEnsâriyye; uyumadan sabahlara kadar ibadet eden Havle bnt. Tuveyt151; Ashâb-ı Suffe’den ‘Abdullâh b. Mes’ûd’un (ö.32/652-3) Ümmü veledi Rayta bnt. ‘Abdullâh (ö.?); Mescidin temizliğini yapan Harka veya Medine ahalisinden Mihcene/Ümmü Mihcen (ö.?) adlı bir bayan Arap kabilelerinden birisine ait siyah bir cariye (Ümmü Mihcen olabilir); Kadınlara imâmlık yapan Sa’de bnt. Kumame (ö.?); Ashâb-ı Suffe’den Mu‘az b.Cebel’in amca kızı152 dini eğitim veren muallim Esmâ bnt. Yezîd b. Sekin/Seken el-Ensârî (ö.30/650?); el-Ka’ka’ b. Hadrâd (ö.?) adındaki sahâbenin hanımı Bukayra (ö.?)153; Suveyle bnt. el-Eslem (ö.?)154; Havle bnt. Kays b. Kahd el-Cuheniyye en-Neccâriyye el-Hazrecî (ö.?)155; Havle bnt. Hâkim (ö?.) Hz. Ömer’le (ö.23/644) birlikte itikâfa giren; Ümmü Kebşe, Hamne bnt. Cahş156, Leylâ el-Gıfâriyye157, … adları kaynaklarda158 geçen bayan sahâbîlerdendirler. Ümmü Varaka bnt. ‘Abdullâh b. Hâris el-Ensârî (Ümmü Varaka bnt Nevfel) (ö.23/644’ten önce), Kur’ân-ı baştan sona ezberleyen tek kadın sahâbedir.159 Hz. Peygamber (sav) Dönemi’nde Mescid-i Nebevî’deki Suffetu’n-nisâ’daki 148 Ebû Dâvûd, Salât 241, 249; Zekeriya Güler, “Ümmü Atıyye”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2012, 42/314. 149 Müslim, Sıyâm 136; İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l Kübrâ, 8/415; Rıza Savaş, Hz. Muhammed Devrinde Kadın, (İstanbul: 1996), 238-245; Levent Öztürk, Hz. Peygamber Döneminde Sağlık Hizmetlerinde Kadınların Yeri, (İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2001), 110-111 150 Buharî, İlim 388; Müslim, Tahâret 40; Vudu, 34. 151 Buhârî, Teheccüd, 18-9; Muslim, Salatü’l-Müsafirîn, 6, h.220 152 Ali Toksarı, Hz. Peygamber Devrinde Kadın, Diyanet İlmi Dergi, C: 29, S: 4, Ekim-Kasım Aralık 1993, 67-80, 79 153 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 1995, 523; Taberî, 1985, 204; Gözütok, “Resulullah Döneminde Kadın ve Kadın Eğitimi”, 175-196, 154 Askalânî, Fethu’l-Bari Muhammed Fuâd Abdulbâki, el-Mektebetu’l-Selefiye, 7/3-6; Fethu’l-Bârî biŞerhi Sahîhi’l-Buhârî, thk. Abdülazîz b. Abdullâh b. Bâz vd. (Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1960), İlim, 52 155 İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l Kübrâ, 8/296; Kudret Koçyiğit, Rivâyetler Bağlamında Kadının Camideki Konumu, (Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitusu, Yüksek Lisans Tezi, 2019), 33 156 Heysemî, Mecmaʿu’z-zevâʾid ve menbaʿu’l-fevâʾid , 9/262 157 Kettânî, Terâtîbu’l-İdâriyye, 113-4 158 Buharî, es-Sahih, Cihad, 67, Müslim, es-Sahih, Cihad, 142, İbn-i Mâce, Sünen, Cihad, 37; 159 Askalânî, İsâbe, 2008, 153 42 eğitiminin feyzi ve bereketi olarak yirmi kadar kadın fıkıh âlimesi yetişmiştir.160 Bu bayanların yaşayışlarının, Hz. ‘Âişe (ö.58/678) annemizin öğrencileri olmaları, Mescid-i Nebî’nin havasını solumaları genel anlayışıyla zâhide ve muttaki oldukları kanaatindeyiz. Mutasavvıflar eğitim-öğretim kurumları dedikleri hankah, ribat, zaviyelerde sadece hanımlara tahsis edilmiş mekânlara “Ribâtu’n-Nisâ (Hanımların ribatı)” adı verilmiştir. Evinde eğitim verenlerden Suffeli Ebu’d-Derdâ’nın (ö.32/652) eşi Ümmü’d-Derdâ161 evini ribat gibi kullananlardandır. İbn Sa’d biat eden Ensâr kadınlarından üç yüz kırk üçünün adını zikretmiştir.162 ez-Zehebî’nin (ö.748/1348), el-Mu’în fî Tabakâti’l-Muhaddisîn eserinde hadîs-i şerifle meşgul 181 sahâbe içinde 28’i kadındır. İslâm’ın yayılmasından önemli bir hak sahibi olan Suffe Ashâbı kadınlarının tebliğ, ilim, irfân aşkı Peygamber rıhlesinden yeryüzüne dağılmıştır.163 Aisha (Ayşe) Abdurrahmân Bewley (ABD, d.1948) ve “Hadîs Râvileri” ve “Ricâl İlmi” konusunda uzman Muhammed Ekrem en-Nedvî’nin (Hindistan, d.1963) hadîs ve fıkıh dallarındaki kadın âlimeler üzerine araştırmasında 8000 kadın âlimeyi unutulmaktan kurtararak, el-Muhaddidât adlı 53 ciltlik biyografi sözlüğünde hanımların hadîs ilmî gelişimine katkılarına yer veriyor. Erkek hadîs ulemasını etkilenmiş çok sayıda ünlü ulemanın ders aldığı kadın alimelere atıfta bulunuyor. İbn Asâkir’e (ö.571/1176) göre Orta Çağda İslâm âleminde kadınlar, erkeklerle eşit eğitim hakları vardı ve âlim unvanı veriliyordu, gerekli kurumlarda ders verebiliyorlardı. Ayrıca 80 tane Müslümân âlimenin dersine katıldığını iddia eder. Aisha (Ayşe) Abdurrahmân Bewley’in (ABD. d.1948) diğer çalışmalarında kadınların ilim dünyasına katkıları dini ilimler dışındaki alanları da kapsıyor. İslâm’ın ilk yıllarında Ashâb ve Tabiûn Dönemleri’nde hanımların sayıları ve itibarı önemli 160 Hüseyin Yılmaz, Camilerin Eğitim Fonksiyonu, (İstanbul: DEM Yayınları, 2005), 84; Koçyiğit, Rivâyetler Bağlamında Kadının Camideki Konumu, 33; Ebû Muhammed Ali İbn Hazm, Cevâmi’us-Sîre, Kahire-1956, 323, 36 161 Şakir Gözütok, “Tasavvufi Kurumlarda Öğretim”, ed: Mustafa Köylü, Şakir Gözütok, Ana Hatlarıyla İslam Eğitim Tarihi, (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017), 287-9; akt: Mücahit Yılmaz, Abbasiler Dönemi Eğitim Kurumları, (İstanbul: Uluslararası İslam Eğitimi Kongresi, Nisan-2018), 215-237, 222. 162 Toksarı, Hz. Peygamber Devrinde Kadın, 80 163 İslâmi Tebliğde Sahabe Annelerimiz, Davet Mektebi Dergisi. 05.05.2022; Mehmet Eren, “Kadınların Hadis İlmine Katkıları”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C: 64, S:1, 2003, 83-110. 43 konumda bulunuyor. Erkekler, hanımlara saygı gösterip öğrenmek için ders almaya çekinmiyorlardı.164 1.2.7. Ashâb-ı Suffe’nin Sayıları Ashâb-ı Suffe’ye “Adyâfu’l-Mü’minîn” (mü’minlerin misafirleri) “Edyâfu’lMüslimîn” (Müslümânların Misâfirleri) unvanı almasından belli olduğu gibi Suffe’de bulunanların sayısı, zamana ve şartlara göre değişiklilik arz ediyordu.165 Selman Başaran’a (Ankara-d.1947) göre; Hz. Peygamberle (sav) görüşen, konuşan, savaşlara katılan, dinin müdafaasını yapan ve ölürken de İslâm inancıyla ölen kişileri sahâbî kabul eder. Bilinen 13 bin civarında sahâbî hakkında166 bilgiye ulaşıldığını, ashâbın onda dokuzunun isminin bilinmediği ve bunların içinde kadın ismi olarak da yaklaşık 300 çeşit isim olduğunu ifade eder. Ayrıca bazılarının lakap bazılarının künyesiyle şöhret bulduğunu kayd eder.167 Keşfu’l-Mahcûb’da el-Hucvîrî (ö.465/1072?), Suffe’den 20 kadar meşhûr sahâbe olduğundan168 bahseder. Suffe ehlinin 30 kişi169 , Tuhfe b. Kays (ö.?), Rasûlullâh’ın (sav) kendilerini 55 kişi ile misafir ettiğini170; Suffe mahalinde aynı anda 70 kişinin kaldığı171 ve sürekli kalanlar yaklaşık 70 kişi172 gibi rivâyetler vardır. Ahmed b. Hanbel (ö.241/855), “Kurrâ’” denilen, Suffe’den 70 ashâbın bazı geceleri 164 Ebû Bekir Tanrıkulu, İslâmî Dava’da Gök Kubede Gökkubbe’de Bir Hoş Seda, Veda, Ankara, 2020. 165 İsmail Kocabıyık, “Canlarıyla Hizmet Edenler? Ashâb-ı Suffe”, Özlenen Rehber Dergisi, S.143; Çetin, “Asr-ı Saâdet’te Suffe: Doğuşu, Önemi ve İşlevi”, 57. 166 Tabakât müelliflerinden İbn Abdi’l-berr, 4.225; İbnu’l-Esîr, 7.703; Zehebî, 7.808 ve Askalânî, 12.295 sahâbî ismine eserlerinde yer vermişlerdir. Nevzat Aşık, Sahâbe ve Hadîs Rivâyeti, (İzmir: İzmir İlahiyat Vakıf Yayınları, 1981), 31; Bünyamin Erul, Sahâbenin Sünnet Anlayışı, (Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1999), 8; Osmân Güner, Ebû Hureyre’ye Yönelik Eleştiriler, (İstanbul: İnsan Yayınları, 2001), 36. (Bu sayılara Hz. Peygamber (sav) döneminde ölen, çocuk ve sahâbîliği ihtilaflı olan kişiler ile künye ve lakap tekrarları dâhildir.) 167 Selman Başaran, “Hadîslerin Işığında Sahâbe İsimleri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, S: 3, Yıl: 3, 1991, 3/77-88 168 Hucvîrî, Keşfu’l-Mahcûb, Abdulhâdi Kandîl, (Kahire: el-Meclisu’l-Alâ lil Sekâfe, 2007), Beyrut, 1980, 174-180 169 İbn Sa’d, et-Tabakâtu’l-Kubrâ, 1/196-197, 1/255 170 İbnu’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, Ma’rifetu’l-Sahâbetu. thk. Ali Muhammed Muavvız, ‘Âdil Ahmed ‘Abdulmevcûd. (Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1417/1996) 4/457. İsfahânî, Hilyetü’l-Evliya, 1/373; Askalânî, el-İsâbetu fî temizitu’l-Sahâbe, tah. Âdil Ahmed Abdulmevcûd vd. (Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’lİlmiyye, 1415/1995), 3/443; Tirmizî, Sünen Cami’u’l-Kebir, Edep, 21; İbn Abdilber, el-İstiab, 2/359. 171 Ebû’l-Ferec İsfahânî, el-Eğânî, thk. İhsân Abbas-İbrâhîm es-Seâfin-Bekir ‘Abbâs, (Beyrut: Dâr-ı Sâder, 1423/2002), 1/340; Semhudî, Vefâu’l-Vefa bi-Ahbâri Dâri’l-Mustafâ, 2/453-454; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3/487; Baktır, “Suffe” 37/469-470. 172 İsfahânî, Hilye, 1/339-342 44 sabaha kadar Medine’deki bir öğretmene giderek ilim aldıklarını nakleder.173 Hadîs-i şerif kaynaklarında, Bir’-i Maûne’de şehit edilenler Suffe ehlinden70 kişidir.174 Suffe sayısı ile ilgili 92, 93 rivâyetleri175 literatürlerde yer alır. Buharî (ö.256/870) 100 kişi176 100’den fazla177 Hilye’de Ebû Nu’aym el-İsfahânî (ö.430/1038) bunlardan 100 kadar sahâbenin isim ve terceme-i hallerine yer verir. 178 100 kişiden sayıların daha az olduğu179 … ifadeleri gibi farklı kaynaklar farklı rivâyetlerle tam sayı vermeden azdır veya fazladır gibi olası cümle kalıplarında kurulmuş olduğu da görülmüştür. Ayrıca hatıralarını zikrederken geçen ifadelere göre (Suffe ehlinden) Cerîr b. Abdullâh elBecelî (ö.51/671) 150 kişilik bir grubla Medine’ye hicretin 10. yılı geldiği ve Ramazan ayında Suffe’de kaldığı180 rivâyet edilir. Suffe ehl-i için verilen rakamlar için esSühreverdî (ö.632/1234)181, ez-Zemahşerî (ö.538/1144),182 es-Suyûtî (ö.911/1505), İbn Teymiyye (ö.728/1328)183 ve İbn ‘Arâbî (ö.638/1240) gibi âlimler 400184 kişidir, şeklinde ortak bir sayı vermişlerdir. Abdulmecîd Sîvâsî (ö.971/1049) bunların sayılarının 700 kadar,185 Katâde (ö.115/735) 900 civarında186 olduğunu söyleyenlerdendir. Kaynaklara göre net bir sayı ve kişi ismi vermenin mümkün 173 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3/137 174 Buhârî, Meğâzî, 28; İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/514; Ebû Abdullâh el-Vâkıdî, Kitâbu’l-Meğâzî, muhk. John Marsden Beaumont Jones, y.y., 1404/1984, 350; Mustafa Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C:2, S:2, 2015, 247-273. 175 Mehmet Ali Ayni, Tasavvuf Tarihi, (İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2000), 180-182, akt: Bayram Adıgüzel, “Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönemi”, (Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018,) 7-8 176 Buharî, Salat, 58. 177 Buharî, Salat, 58; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya ve Tabakâtu’l-Esfiya, (Kahire, Matbaatu’s-Saâde, 1394- 99/1974-79), 1/347-385, 2/3-34; Baktır, “Suffe”, 37/469-70. 178 İsfahânî, Hilye, 1/347. 179 İsfahânî, el-Eğânî, 1/340; es-Semhudî, Vefâu’l-Vefa, 2/453; İsfahânî, Hilye, 1/347. 180 Süleyman Uludağ, “Câmî, Ahmed-i Nâmekî”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları, 2019), 7/99-100. 181 Suhreverdî, Avârifu’l-Ma’ârif, (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1989, 61 182 Zemahşerî, el-Keşşâf an Hakâiku Gavâmidı’l-Tenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhu’l-Te’vîl, 1/502 183 İbn Teymiyye, Mecmû’atu’r-Resâil el-Kubrâ ve’l-Mesâil, 1/36. 184 Askalânî, Fethu’l-Bârî 14, 66; Heysemî, Mecmau’z-Zevâ’id, 8/307; İbn ‘Arâbî, Ahkâmu’l-Kur’ân, (Beyrut, t.y.), 3/1329. 185 Abdulmecid-i Sîvâsî, Miskâlu’l/Misâlü’l-Kulûb, (Yazma), vr. 2b. İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, No: 2311, Akt: Cengiz Gündoğdu, “Doğuş Dönemi Zühd Ekolleri ve Tasavvuf Mektepleri”, Ekev Akademi Dergisi, C.1, S: 1, Kasım - 1997, 41-64, 44; amlf. “Abdulmecîd-i Sîvâsî Hayatı, Eserler, Tasavvufî Görüşleri”, (Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997), 12 186 Kocabıyık, “Canlarıyla Hizmet Edenler? Ashâb-ı Suffe”, S.143 45 olmadığı ortadadır.187 Medine’ye gelen heyetlerin Suffe’de ağırlanmasından gelen heyetler Suffe Ashâbı’ndan sayılmış olabilirler.188 Özel görev verilenler, savaşlara katılanlar,189 idareci ve bekâr olup Suffe’den ayrılmayanlar190, evlenerek ayrılanlar, gelip-gidenlerde, elçiler, sürekli değişen191 ortamdır. Suffe Ashâbı için verilen sayılar genelde 6, 10, 20, 30, 40, 55, 70, 80, 92, 93, 100, 150, 300, 400, 700 hatta 900’dür. 1.2.8. Ashâb-ı Suffe’den Sayılan Sahâbelerin İsimleri/Künyeleri Sahâbeye tahsis edilmiş olan kaynaklar, eldeki bilgilere göre h. 2. yüzyılın ilk yarısından itibaren verilmeye başlamıştır.192 Eserlerinde Ashâb-ı Suffe’yi geniş bir şekilde bazı tabakât müellifleri tanıtmıştır. 193 Ashâbla ilgili kaynaklarda bilgilerin ve rivâyetlerin farklı konu başlıkları olduğu gibi daha çok kişi isimleri başlığında ele alındığı literatür taramalarımızda karşılaştık. Ashâb-ı Suffe hakkında,194 Suffe’de kalanların sayısı ve kimler olduğunu rivâyet eden ve en detaylı bilgi veren (1/337-385, 2/3-35), ilk kaynak Ebû Nu’aym el-İsfahânî’nin (ö.430/1038), Ma’rifetü’s-Sahâbe’si195 Aşera-i mübeşşera ve Muhammed ismi olanlarla başlar. Diğer biyografileri alfabetik şekilde 4235 sahâbîyi ele almıştır. 196 Son kısmında müellif yazdığı Hilyetu’l-evliyâ’sı kayıtlıdır. 10 cilt olan eserde hadîs ve sûfî tabakâtı ile Suffe Ehli için özel bir bölüm açarak 86 sahâbînin biyografisini vererek sonra hanım sahâbîlerden 29 tanesini tanıtmaktadır.197 Suffe’deki erkek sahâbîlerden 100 tanesini tanıtır.198 el-İsfahânî, kitabına başlarken sahâbenin, tâbiûn ve tebeu’t-tâbiînin âbid, zâhidlerine yer vererek 187 Akaslan, “Aile/Ehl Kavramına Farklı Bir Bakış: Hz. Peygamber’in (sav) Ailesi/Ehli Olarak Ashâb-ı Suffe”, 593-611. 188 Akif Köten,” Asrı Saadette Suffe Ashabı”, Bütün Yönleriyle Asrı Saadette İslam, ed. Vecdi Akyüz, (İstanbul: Beyan Yayınları 1995), 4/390. 189 Akaslan, “İlmin Öncüleri: Ashâb-ı Suffe”, 10-13, 190 Buhârî, Salât, 58; Nesâî, Mesâcid, 29; Baktır, “Suffe”, 37/469-70. 191 Vâkıdî, el-Meğâzî, 1/346-7; İbn Sa’d, et-Tabakâtu’l-Kubrâ, 2/51-54; Baktır, “Suffe”, 37/469-70. 192 Ali Yardım, “Ashâb Bilgisinin Kaynakları” ve Tirmizî’nin Tesmiyetü Ashâb’in-Nebî’si, (İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi II, 1985), 247-347, 255 193 Reşat Öngören, “Tabakat”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2010), 39/295-296. 194 Yılmaz, “Tasavvuf Açıdan Ashâb-ı Suffe”, 9-12; 195 İsfahânî, Ma’rifetü’s-Sahâbe, (Riyâd: Dâru’l-Vatan, 1419 /1998) 196 Millet Kütübhanesi, III. Ahmed, nr. 497, 1. Cilt, 353 Varak; 2. Cilt, 367 Varak 197 Ahmet Tobay, “Ebü Nu’aym el-İsfahânî Hayatı ve Eserleri”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergi, S: 11- 12, 1993- 1994, İstanbul – 1997, 81-97/85 198 İsfahânî, Hilye, 1/340 46 böylece tasavvufî oluşumun aşere-i mübeşşera, Ehl-i Suffe, Hulefâ-i Râşidîn ve diğer sahâbelerle oluştuğuna işaret etmek istemiştir. 199 İslâm âleminde en meşhûr ve en eski tabakâtlardan biri de İbn Sa’d’ın (ö.230/845) et-Tabakâtü’l-kübrâ (Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr) isimli eseri Rasûlullâh’tan (sav) sonra sahâbî, tâbiîn, tebeu’t-tâbiîn ve ardından gelenler farklı açılardan gruplandırılmış ve biyografileri yazılmıştır.200 Bu konuda müstakil bir eser yazan ve hocası Yahyâ b. Muhammed el-Münâvî (ö.871/1467) aracılığıyla tarikâta intisap eden Şemseddin es-Sehâvî (ö.902/1497), Ashâb-ı Suffe’den 104 kişiyi tanıtmıştır.201 Osmânlı Türkçesi’ne aşere-i mübeşşere diye geçen, klasik İslâm kaynaklarında ise “el-aşeretü’l-mübeşşere”, “el-mübeşşerûn bi’l-cenne”, “el-aşeretü’l-meşhûdü lehüm bi’l-cenne” diye zikredilen tabirler; “Hayatta iken Hz. Peygamber (sav) tarafından cennetle müjdelenen on sahâbî” anlamına gelir. Hepsi ilk Müslümânlardan olup Kureyş Kabilesi’ne mensup olan Hz. Ebû Bekir (ö.13/634), Ebû ‘Ubeyde b. Cerrâh (ö.18/639), Hz. Ömer (ö.23/644), ‘Abdurrahmân b. ‘Avf (ö.32/652), Hz. Osmân (ö.35/656), Zübeyr b. el-’Avvâm (ö.36/656), Talha b. ‘Ubeydullah (ö.36/656), Hz. Ali (ö.40/661), Sa’d b. Ebî Vakkâs (ö.55/675) ve Saîd b. Zeyd’dir (ö.51/671?).202 Suffe ehlinden Sa’d b. Ebî Vakkâs ve Ebû ‘Ubeyde b. Cerrâh cennetle müjdelenenlerin arasında yer alır. Suffe ehlinin ilk imân eden Müslümânlardan olması Peygamberimiz’in (sav) ilk andan itibaren her haline şâhidlik etmeleri bakımdan önemlidir. Mekke Dönemi olsun Medine Dönemi olsun en iyi bilenler onlardır. İlk andan itibaren onun terbiyesinde yetişmiş ve uygulamasını yapmışlardır. Suffe ismini sonradan almaları bunu değiştirmez. Ashâb-ı Suffe’nin başına gelen en büyük facia olarak Bi’r-i Maûne hadîsesi kaynaklarda şu şekilde aktarılmıştır: “Hicretin 4. yılı başlarında (H. 4 Safer 625) ‘Âmir b. Sa’saa Kabilesi başkanı Ebû Berâ ‘Âmir b. Mâlik (ö.4/625.) Medine’ye gelip Rasûlullâh’dan (sav) dini anlatacak kimseleri göndermesini rica etti. Ashâb-ı Suffe’den olan kırk203 yahut yetmiş204 kişilik heyetin altısı Muhâcirlerden, diğerleri Ensâr’dan 199 Öngören, “Tabakat”, 39/295-296. 200 Casim Avcı, “Tabakat”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2010), 39/297-9. 201 Muhammed es-Sehâvî, Rüchânü’l-Kiffe fî Beyân Nübzetin Ehbâr Ehli’s-Suffe, thk. Ebû ‘Ubeyd Meşhûr b. Hasen Âl-i Selmân, Ebû Huzeyfe Ahmed eş-Şukayrât, (Riyâd: Dâru’s-Selef, 1415/1995), 87- 319 202 İsfahânî, Marifetu’s-sahâbe, 1/20 203 Vakıdî, “70 kişi katıldı diyenler de var” derken meçhul sıyga kullanılmış ve daha sonra “Bana göre en doğrusu 40 kişinin katılmış olduğudur” demiştir. Meğâzî, 64/29, 1/347, 352; İbn Hişâm, es- 47 oluşuyordu. Suffe Ashâbı’ndan oluşan heyetin başkanı Munzir b. ‘Amr (ö.4/625) olarak belirlendi.205 Medine’nin en seçkin hâfızları olmasından onlara “kurrâ” denilen geçimleri için gündüzleri odun toplar bir takım günlük işler yapıp kazandıklarını Ashâb-ı Suffe için harcarlar ve geceleri ibadet ederek, inen âyet-i kerîmeleri müzâkere ve mütalaa ile kendilerini Allahu Teâlâ’ya (cc) adıyorlardı.206 Kur’ân-ı Kerîm’i ve dini en iyi bilen Kurrâları, İslâmiyet’i tanıtmak ve Kur’ân’ı öğretmekle görevlendirdi.207 Kaynaklarda gönderilenlerin “kurrâ” sahâbîlerden oluşması bu seriyyeye toplum ağzında “seriyyetü’l-kurrâ” adı verildi.208 Medine’den yola çıkan seçilmiş Kurrâ-irşâd heyeti, Uhud Gazvesi’nden dört ay sonra safer ayı başlarında (Temmuz-625) Bi’r-i Maûne denilen yerde konakladı. Hadise, Kur’ân-ı Kerîm’in âyetleriyle209 ve Rasûlullâh’ın (sav) beyanıyla sabittir.210 Araplar arasında son derece önemli kabul edilen örf ve geleneklerine, genel ahlâk kurallarına aykırı olarak ve tamamen insanen ve ahlâken düşünce ile gönderilmiş gözde Kurrâ-irşâd heyeti için can güvenliği verilmişken savunmasız bir şekilde şehid edilmişlerdir.” Kendisine de ashâbına da yönelik zulüm karşısında hiç bedduaya el açmadığı bilinen Hz. Peygamberin (sav) Bi’r-i Maûne’de beddua211 etmesi çok dikkat çekicidir. Kaynaklarda yer alan bu sahâbeler Suffe Ashâbı’ndan sayılır hatta kurrâ olmaları sebebiyle Suffe hocaları kabul edilmişlerdir. Bu bilgi ışığında çalışmamızdaki Suffe Ashâbı’nın sayısı kaynaklardan farklılık göstermektedir. Suffe’den 40 veya 70 kişilik Suffe ehli oldukları için ulaşabildiğimizin isimlerini listemizde yer verip dipnot Sireratu’n-Nebevî, 3/185, 195-6; Belazûrî, Ensâbu’l-Eşrâf, 1/48 1, Ebû Dâvûd, Vitr, 10; Hâkim, elMüstedrek ala’s-Sahihiyn, (Dâru’s-Sadır, 1435/2014), 1/225-6. 204 Buhârî, Meğazî, 29/4089, 4089; Taberî, Târihu’l-Ümem ve’l-Mülûk, 2/220; İbn Sa’d, et-Tabakât, 2/52, 53, 54; Zebidî, Tacü’l-Arus, 3/241; Önkal, “Bi’rimaûne”, 6/195. 205 Buhârî, 3/28; İbn Hişam, es-Sireratu’n-Nebevî, 3/194; İbn Sa’d, Tabakât, 2/52 206 Buhârî, 64/28; Müslim, el-Câmiu’s-Sahîh, (Lübnan: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1995), İmâre, 147 207 Meir Jacob Kister, “Bi’ri Maûne Seferi, çev. Ünal Kılıç - Ali Aksu, İstem, Yıl: 1 S: 1, 2003, 181- 199. 208 Vakıdî, Kitâbu’l-Meğâzi, 346-354; İbn Hişam, es-Sireratu’n-Nebevî, 3/1 85; İbn Sa’d, et-Tabakât, 2/52-3; Buharî, Meğâzi, 29/ 4088; Zürkanî/Zerkânî, Şerhu’l-alâmeti’z-Zerkânî (Şerhu’l-Mevâhibi’lledünniyye), Muhammed ‘Abdulazîz el-Hâlidî, (Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’l-İlmiyye, 12 Cilt, 1417/1997), 2//496-505; Ahmet Önkal, “Bi’ri Mâûne”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 6/195-6; Muhammed es-Sâlihî Şâmî, Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Sîret-i Hayri’l-İbâd, (Lübnan: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1997), 6/57. Akt: Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274. 209 el-Enbiyâ 21/107 210 Müslim, Fezâʾil, 126; Tirmizî, Daʿavât, 118; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 4/138, 395, 211 Önkal, “Bi’ri-Maûne”, 6/195-6. 48 olarak şehitlik yeri, durumları belirtilmiştir. Ayrıca Medine’ye gelen heyetlerinde elçileri Suffe’de ağırlanmıştır.212 Fakat bu elçileri listemize dahil etmedik. Ashâb-ı Suffe isimleri hakkında pek çok araştırma yapılmıştır. Kaynaklarda belirtilen ve ulaştığımız Suffe Ashâb’ının isimleri kronolojik sıralaması şöyle: 1. Osmân b. Maz’ûn el-Cumehî (Ebü’s-Sâib Osmân b. Maz’ûn b. Habîb b. Vehb b. Huzafe b. Cumah b. ‘Amr b. Hasîs b. Ka’b b. Lüeyb el-Kuraşî el-Cumahî). Künyesi: Ebû Saîd. (Medine/Bakî Kabristanı- ö.2/623-4).213 2. ‘Abdullâh b. ‘Amr b. Harâm b. Sa’lebe b. Harâm b. Ka’b b. Ğanm /Ğanem b. Ka’b b. Selime214 el-Ensârî215 el-Hazrecî es-Sülemî/Selemî.216 Künyesi: Ebû Câbir.217 (Medineö.3/624).218 3. Câriye b. Humeyl b. Nusebe/Nuşebe/Nusbe/Nuşbe (Şebbe) b. Kurt b. Murre b. Nasr b. Duhmân b. Nasr/Nassâr b. Duhmân b. Bisâr b. Sübey b. Bekir b. Eşcâ (Cariye b. Humeyl el-Escaî) (Medine-ö.3/625).219 4. Furât/Ferat b. Hayyân b. Sa’lebe b. ‘Abdu’l-uzzâ b. Habîb b. Hayye b. Rebî’a b. Sa’d b. el-Aclî/İclî (ö.3/624).220 212 Bkz. Heyetlerle gelen isimlerin tümünü için İsfahânî, Ma’rifetü’s-sahâbe, İbn Abdilberr, el-İstî’âb fî ma’rifeti’l-ashâb, İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, Askalânî, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. 213 İbn Sa’d, et-Tabakât, 10/464; Îbnû’l-Esîr, Üsdü’l-Gâbe Ma’rifetu’l-Sahâbetu, thk. Ali Muhammed Muavvız, ‘Âdil Ahmed ‘Abdulmevcûd (Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1417/1996); 5/475; Askalânî, el-İsâbe, 8/39. Ahmed b. Hanbel, Müsned, 45/449; İsfahânî, Hilye, 2/8 Ahmed b Hüseyin el-Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, thk. Muhammed ‘Abdulkadir Atâ, (Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1424/2003), 10/487 214 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/359; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, 1/492 215 Zehebî, Târihu’l-İslâm (İmâm Zehebî), Darul Kitap Ansiklopedisi, Yayınlıyan: Tevhid Sayfası https://drive.google.com/drive/folders/10hVIJ1h3j5ZkO- CaDXEa_1j7VvQQeppO (Dâru’l-Kitap Ansiklopedisi, 3/331-355. 216 İsfahânî, Ma’rifetu’s-Sahâbe, 2/529; Askalânî, el-İsâbe 2/120; a.mlf. Fethu’l-Bârî’de Ensâr’ın nesebi için Benû Selime “yani Selime oğulları dendiğini bu kişinin Selime b. Sa’d b. ‘Alî b. Esed b. Sâride b. Cüşem b. el-Hazrec olduğunu, bk. Fethu’l-Bârî 1/213. 217 Ebû ‘Amr Halîfe Hayyât, et-Târihû Halîfe b. Hayyât, thk. Ekrem Ziyâ el- Umerî (Dımeşk: Dâru’lKalem, 1397), 73 218 Ahmed b. Hilâl eş-Şatavî’ye göre Suffe’dendir. Akabe ehlinden, Bedir ehl-i, Uhud şehidi; İbn Sa’d, “Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, thk. Ali Muhammed Ömer (Kahire: Mektebetül Hâncî, 1461/2001), 3/520, tec. 323, 359; ‘Abdullâh b. ‘Amr’ın soyunu bkz. Hakan Temir, Nesep Atlası (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2021), 135; Ünal Kılıç – Muhammed Karaca, “Uhud’un İlk Şehidi Abdullâh b. Amr’ın Hayatı ve Faaliyetleri”, Siyer Araştırmaları Dergisi, SAD, S: 12, Ocak2022, 59-78, 62; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/4; M. Yaşar Kandemir, “Abdullah b. Amr b. Harâm”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/86 219 Dârekutnî’den (ö.385/995) nakille, İbn Cerîr’in (ö.310/923) Câriye’yi Suffeli saydığını zikreder. İsfahânî, Hilye,1/ 354, 404; Dârekutnî, es-Sünen, 1/281; es-Sehavî, Rüchanu’l-Kiffe, 161; İbn Esir, Üsdü’l-Ğabe 1/313; Askalânî, el-İsâbe, 1/554; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 5/202 220 Karede Seriyyesi’nde vefat etti, İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 5/220; Ebû Saîd İbn ‘Arabî (ö.341/952) Suffe’den sayar. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/18; Kendisi Rasûlullâh’ın (sav) Suffe’ye değil Kubbe’ye misafir ettiği anlaşmalı Mâlikîlerdendi. Rasûlullâh’tan (sav) birden fazla hadîs rivâyet etmiş, Ehl-i Suffe’yle birlikte nakledilmiş herhangi bir olayı yoktur. İsfahânî, Hilye, 1/400 49 5. Hanzala/Hanzale b. Ebû ‘Âmir ‘Amr b. Sayfî b. Zeyd b. Dabîah Ebî ‘Âmir ‘Abdu’amr er-Râhib b. Sayfî b. en-Nu’mân b. Mâlik b. ‘Umeyye b. Dubay Zeyd b. ‘Umeyye b. İbnü’l-Kelbî el-Ensârî el-Evsî, er-Râhib. Künyesi/Lakabı: Tâkî ve Gâsilu’l-Melâike (Meleklerin yıkadığı sahâbe)). (Medine-ö.3/625).221 6. Mersed/Mirsad b. Ebî Mersed Kennâz el-Ganevî (ö.3/624-5?).222 7. Mus’ab b. ‘Umeyr b. Hâşim b. Abdumenâf b. ‘Abdu’d-dâr b. Kusay223 b. Kilâb224 b. Murre el-Kuresî el-Abderî/Abdî/ İbâdî.225 Künye: Ebû Muhammed, Ebû ‘Abdullâh.226 Lakabı: Mus’abu’l-Hayr/Hayırlı Mus’ab227 (ö.3/625).228 8. Sâbit b. Dahhâk/İbnu’d-Dehdâhe b. ‘Umeyye b. Sa’lebe el-Ensârî Ebû Zeyd el Eşhelî el-Hazrecî (ö.45/666)229 veya İbnü’d-Dehdâhe b. Nu’aym b. Ğanm b. İyâs. Künyesi: Ebu’d-Dehdâh. (ö.3/625)230 9. ‘Âiz b. Mâ’is b. Kays b. Halde b. ‘Âmir b. Zurayk (ö.4/625). 231 10. ‘Âmir b. Fuheyre et-Teymî b. Mürre el-Ezd. Künyesi: Ebû ‘Amr. Ebû Bekr-i Sıddîk Mevlâsı. (ö.4/625). 232 11. ‘Amr b. ‘Umeyye b. Huveylid b. Abdullâh233 b. İyâs b. ‘Abd b. Nâşire b. Ka’b b. Cudey b. Damre b. Bekir b. Abdümenât b. Kinâne234 ed-Damrî (ö.4/625).235 221 Ebû Mûsâ Muhammed b. el-Musennâ’ya göre Ehl-i Suffe’dendir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/357; Kâmil Çakın, “Hanzale b. Ebû ‘Âmir”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1997), 16/51. 222 Bi’r-i Maûne’de gözcü ve din görevlisi olarak görevlendirilen sahâbilerdendir. Re’ci günü şehid edildi. Hamza b. Abdulmuttâlib’in anlaşmalısı. İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/25 223 İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübra, 3/107; İbn ‘Abdilber, el-İstiâb, 698; Belazûrî, Ensâbü’l-Eşrâf, 1/53 224 Zehebî, Siyeru A’lami’n-Nübela, thk. Şuayb el-Arnavut- Hüseyin el-Esed, (Beyrut: Müessesetü’rRisale, 3.basım 1985), 1/145. 225 İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Ğabe, 5/175. 226 İbn ‘Abdi’l-berr, İstîâb, 698; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Ğabe, 5/ 175; Ebil Kasım Abdurrahmân es-Süheylî, er-Ravdü’l-Ünf fi Şerhi’s-Sîreti’n-Nebeviyye li İbn Hisâm, thk. Abdurrahmân el-Vekîl, (Beyrut: Dârü’lKütübi’l-İlmiyye, t.y.), 2/252. 227 İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübra, 3/107 228 İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/20; Askalânî el-İsâbe, 3/184; İbnu’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, 5/175, 177; İbn ‘Abdilber, el-İstiâb, 4/36; Zehebî, Tecrîdu Esmâi’s-Sahâbe, 2/78; İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/116, 133, 127- 131, ‘Abdullâh b. Mus’ab Zübeyrî, Kitâbu Nesebu Kureyş, nşr. E. Lévi-Provençal, (Kahire: Dâru’lMeârif, 1951), 254; Hüseyin Algül, “Mus’ab b. Umeyr”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları, 2020), 31/226-7 229 Ebû Nu’aym el-İsfahânî (ö.430/1038) Ashâb-ı Suffe’den saymaz. İsfahânî, Hilye, 1/337, 2/34; esSehavî, Rüchanu’l-Kiffe, 107 230 Ebû Lubâbe’nin dayısı. İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/387 231 Bi’r-i Maûne şehidi; Mu’âz b. Mâis b. Kays kardeşi, Şâmî, Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Sîret-i Hayri’l-İbâd, 6/62; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274; Hicrî 12. vefat etti İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 3/341 232 Bi’r-i Maûne şehidi, Ümmü Rûmân’ın annesi (Hz. ‘Âişe’nin teyzesi), et-Tufeyl b. el-Hâris’in kölesiydi. ‘Urve b. Zubeyr, Meğâzî, 178; Mûsâ b. ‘Ukbe, Meğâzî, 205; Vâkıdî, Kitâbu’l-Meğâzî, 349, 352, 353; İbn ‘Abdilber, el-İstiâb, 3/7; İbn Sa’d, et-Tabakât, 2/54, 3/127-8, 230, tec. 3/127; Askalânî elİsâbe, 2/252; Buhârî, Sahîh-i Buhârî, Kitabu’l-Megâzî 5/53, 44; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Gâbe, 3/91; İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ 1/ 109; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274; İbn Hişam, 3/1 87; Abdullâh b. Müslim İbn Kuteybe, el-Maârif, thk. Servet ‘Ukkaşe, Kahire 1960, 5/177; Taberî, Târihu’l-Ümem, 2/203; Ebu’l-’Abbâs Şehabeddin el-Kastallânî, İrşâdü’s-Sârî ilâ Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, thk. Muhammed ‘Abdulazîz Hâlid, (Beyrut, Dâru’l-Kitâbu’lİlmiyye, 1438/2017), 9/ 161; Ünal Kılıç, Bi’ri Maûne Seferi (Sebep, Sonuç ve Çıkar İlişkileri Bağlamında), Marife, Yıl: 3, S: 1, Bahar, 2003, 141-154 50 12. ‘Abdullâh b. ‘Abdu’l-esed b. Hilâl b. ‘Abdullâh b. Ömer b. Mahzûm b. Yakaza b. Murre b. Ka’b b. Lueyy el-Mazûmî/el-Mahzûmî el-Kureysî (ö.13/634)236 veya (Ebû Seleme ‘Abdullâh b. ‘Abdu’l-esed (ö.4/625)). 13. ‘Abdullâh b. Kays b. Sırme b. Ebî Enes (ö.4/625)237 veya ‘Abdullâh b. Kays b. Sayfî b. Sahr b. Harâm b. Rebî’a b. Adî b. Ğanm b. Ka’b b. Selime (ö.Uhud savaşı sonrası).238 14. ‘Abdullâh b. Târık b. ‘Amr b. Mâlik b. Teym b. Şu’be b. Sa’dullâh b. Ferân b. Belî b. ‘Amr b. el-Hâf b. Kudâ’a (ö.4/625).239 15. Ebû Sa’d el-Hâris b. es-Sımme b. ‘Amr en-Neccârî el-Hazrecî. Künyesi: Ebu’lCuheym.240 (ö.4/625). 241 16. Ebû Şeyh b. Ebî Sâbit veya Ubeyy b. Sâbit (ö.4/625). 242 17. Ebû ‘Ubeyde ‘Amr b. Mihsan b. Atîk (ö.4/625).243 18. Evs b. Mu’âz (ö.4/625). 244 19. Hâkem b. Keysân (ö.4/625).245 20. Halîd b. Ebu’l-Bükeyr b. ‘Abduyâlîl b. Nâşib b. Gıyere b. Sa’d b. Leys b. Bekir b. Abdumenât b. Kinâne (ö.4/625).246 21. Hâlid b. Sâbit b. en-Nu’mân (ö.4/625).247 233 Belâzurî, Ensâbü’l-Eşrâf, 11/120. 234 İbn Sa’d, Tabakât, 4/281; Belâzurî, Ensâbü’l-Eşrâf, 11/120; Askalânî, el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe (Sahabe-i Kiram Ansiklopedisi), çev. Naim Erdoğan, (İstanbul: İz Yayınları, 2010), Askalânî, el-İsâbe, 3/484. 235 Bi’r-i Maûne şehidi, ‘Urve b. Zübeyr, Meğâzî, Nşr. Muhammed Mustafa el-A’zamî, (Riyâd: Mektebü’t-Terbiyeti’l-’Arabî, 1981), 178, a.mlf, ‘Adil ‘Abdulgagûr ‘Abdulganî, el-Mektebetu’l- ’Arabiyyetu’s-Sudiyye, 1413, 904; Mûsâ b. ‘Ukbe, Meğâzî, nşr. Muhammed Bakşîş Ebû Mâlik, Fas, 1994, 205; Vâkıdî, Kitâbu’l-Meğâzî, 352, 353; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 236 Abdullâh b. el-Mübârek’e (ö.181/797) göre Suffe’dendir. Ehl-i Uhud’dandır. İsfahânî, Hilyetu’lEvliya, 2/3 237 Bi’r-i Maûne şehidi; Şâmî, Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Sîret-i Hayri’l-İbâd, 6/62; Mustafa Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C:2, S:2, 2015, 247-274. Askalânî, el-İsâbe, 3/275 238 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/335 239 er-Recî şehidi, İbn Sa’d- et-Tabakât, tec. 3/258 240 Asri Çubukcu, “Hâris b. Sımme”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1997), 16/200-201 241 Bi’r-i Maûne şehidi, ‘Urve b. Zübeyr, Meğâzî, 178; Mûsâ b. ‘Ukbe, Meğâzî, 205; Vâkıdî. Kitâbu’lMeğâzî, 352, 353; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-İ Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 242 Bi’r-i Maûne şehidi; Şâmî, Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Sîret-i Hayri’l-İbâd, 6/62; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 243 Bi’r-i Maûne şehidi, İbn Sa’d, et-Tabakât, 5/985. kişi Şâmî, Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Sîret-i Hayri’l-İbâd, 6/62; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 244 Bi’r-i Maûne şehidi, ‘Urve b. Zübeyr, Meğâzî, 178; Mûsâ b. ‘Ukbe, Meğâzî, 205; Vâkıdî, Kitâbu’lMeğâzî, 352, 353; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 245 Bi’r-i Maûne şehidi, ‘Urve b. Zübeyr, Meğâzî, 178; Mûsâ b. ‘Ukbe, Meğâzî, 205; Vâkıdî. Kitâbu’lMeğâzî, 352, 353; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 246 er-Recî şehidi, İbn Sa’d et-Tabakât, 3/222 247 Bi’r-i Maûne şehidi; Şâmî, Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Sîret-i Hayri’l-İbâd 6/62; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 51 22. Harâm b. Milhân b. Hâlid b. Zeyd b. Harâm b. Cundeb b. ‘Âmir b. Ğanm b. Adî b. en-Neccâr el-Ensârî (ö.4/625).248 23. Hubeyb b. Adiyy/Adî b. Mâlik b. ‘Âmir b. Mecde’a b. Cahcebâ el-Ensârî (ö.4/625).249 24. Ka’b b. Zeyd b. Mâlik (ö.4/625).250 25. Kutbe b. ‘Abdi’amr b. Mes’ûd b. ‘Abdi’l-Eşhel (ö.4/625). 26. Mâlik b. Sâbit (ö.4/625).251 27. Mes’ûd b. Sa’d b. Kays b. Halde b. ‘Âmir b. Zürayk (ö.4/625).252 28. Mu’attib b. ‘Ubeyd/Abde b. ‘Iyâs b. Teym b. Şu’be b. Sa’dullâh b. Ferân b. Belî b. ‘Amr b. el-Hâf b. Kudâ’a (Mu’attib b. ‘Ubeyd b. Sevâd b. el-Heysem b. Zafer). (Recî’- ö.4/625).253 29. Mu’âz b. Mâ’is b. Kays b. Halde b. ‘Âmir b. Zürayk (Medine-ö.4/625).254 30. Munzir b. ‘Amr b. el-Huneys b. Levzân b. Abduvud b. Zeyd b. Sa’lebe b. elHazrec b. Sâide el-Ensâr (ö.4/625).255 el-Munzir b. ‘Amr el-Ensârî el-Hazrecî es-Sâidî (Mu’nik li-Yemût) (ö.4/625).256 31. Munzir b. Muhammed b. ‘Ukbe (ö.4/625).257 32. Nâfi’ b. Budeyl b. Verkâ (ö.4/625).258 33. Sa’d b. ‘Amr b. Sakf veya Ka’b b. Mâlik (ö.4/625).259 34. Sehl b. ‘Âmir (ö.4/625), 260 veya Sehl b. ‘Amr (ö.4/625).261 248 Bi’r-i Maûne şehidi, ‘Urve b. Zübeyr, Meğâzî, 178; Mûsâ b. ‘Ukbe, Meğâzî, 205; Vâkıdî. Kitâbu’lMeğâzî, 352, 353; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/293; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 249 Bi’r-i Maûne şehidi. Ölmeden önce 2 rekât namaz kılma adetini başlatan ilk kişidir. İsfahânî, Hilye, 1/112-114; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/403 250 Bi’r-i Maûne şehidi, ‘Urve b. Zübeyr, Meğâzî, 178; Mûsâ b. ‘Ukbe, Meğâzî, 205; Vâkıdî, Kitâbu’lMeğâzî, 352, 353; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 251 Bi’r-i Maûne şehidi; Süfyân b. Sâbit’in kardeşi. Şâmî, Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Sîret-i Hayri’lİbâd 6/61-3; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 252 Bi’r-i Maûne şehidi; Şâmî, Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Sîret-i Hayri’l-İbâd 6/62; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/341 253 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 3/258 254 Bi’r-i Maûne şehidi; Âiz b. Mâis b. Kays kardeşi Şâmî, Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Sîret-i Hayri’lİbâd 6/62; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/341 255 Şâmî, Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Sîret-i Hayri’l-İbâd 6/62; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/357 256 Bi’r-i Maûne şehidi, ‘Urve b. Zübeyr, Meğâzî, 178; Mûsâ b. ‘Ukbe, Meğâzî, 205; Vâkıdî, Kitâbu’lMeğâzî, 352, 353; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 257 Bi’r-i Maûne şehidi, ‘Urve b. Zübeyr, Meğâzî, 178; Mûsâ b. ‘Ukbe, Meğâzî, 205; Vâkıdî, Kitâbu’lMeğâzî, 352, 353; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 258 Bi’r-i Maûne şehidi, ‘Urve b. Zübeyr, Meğâzî, 178; Mûsâ b. ‘Ukbe, Meğâzî, 205; Vâkıdî - Kitâbu’lMeğâzî, 352, 1/353; İbn Hişâm, 3/198; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 259 Bi’r-i Maûne şehidi; Şâmî, Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Sîret-i Hayri’l-İbâd 6/62; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 52 35. Sufyân b. Hâtıb b. ‘Umeyye (ö.4/625). 36. Sufyân b. Sâbit (ö.4/625).262 37. Tufeyl b. Saîd /b. Sa’d (ö.4/625).263 38. ‘Ubey b. Mu’âz b. Enes b. Kays (ö.4/625).264 39. ‘Urve b. Salt (ö.4/625).265 40. Zeyd b. Desinne/Desine b. Mu’âviye b. ‘Ubeyd b. ‘Âmir b. Beyâda (Mekkeö.4/625) 41. Sakf/Sikâf b. ‘Amr b. Şumayt el-Eslemî/el-Esedî (Ebû Mâlik) (Hayberö.7/630).266 42. Abdullâh b. Revâha b. Sa’lebe b. İmriu’l-Kays b. ‘Amr b. İmriu’l-Kays b. Mâlik b. el-Egar b. Sa’lebe b. Ka’b b. Hazrec b. el-Hâris b. el-Hazrecî (ö.8/629)267 Künyesi: Ebû ‘Amr, Ebû Muhammed, Ebû Revâha268 43. Abdullâh b. Saîd b. el-’Âs (b. ‘Umeyye b. Abdüşems (ö.?).269 Asıl adı: el-Hakem. (Mute-ö.8/629).270 44. ‘Ubeyd (Ebû ‘Âmir el-Eş’arî). Mevlâ Rasûlullâh (sav) (ö.8/630).271 260 Bi’r-i Maûne şehidi, 9 Seriyye iştirakçilerinden Sehl b. Amr’ın yeğenidir. Mûsa b. ‘Ukbe, Meğâzî, 205- 208; Urve b. Zübeyr, Meğâzî, 178; Vâkıdî - Kitâbu’l-Meğâzî, 352, 353; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 261 Bi’r-i Maûne şehidi, ‘Urve b. Zübeyr, Meğâzî, 178; Mûsâ b. ‘Ukbe, Meğâzî, 205; Vâkıdî, 352, 353; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 262 Bi’r-i Maûne şehidi; Mâlik b. Sâbit’in kardeşi Şâmî, Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Sîret-i Hayri’l-İbâd 6/61-3; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 263263 Bi’r-i Maûne şehidi, ‘Urve b. Zübeyr, Meğâzî, 178; Mûsâ b. ‘Ukbe, Meğâzî, 205; Vâkıdî - Kitâbu’l-Meğâzî, 352, 353; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 264 Bi’r-i Maûne şehidi; Şâmî, Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Sîret-i Hayri’l-İbâd 6/62; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 265 Bi’r-i Maûne şehidi, ‘Urve b. Zübeyr, Meğâzî, 178; Mûsâ b. ‘Ukbe, Meğâzî, 205; Vâkıdî - Kitâbu’lMeğâzî, 352, 353; Sezer, “İslâm Tarihi’nde Bi’r-i Maûne Hâdisesi Üzerine Bir Araştırma”, 247-274 266 İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/352; es-Sehavî, Rüchanul-Kiffe, 159; Halife b. Hayyât’tan nakille Suffe’ye mensub olduğu söylenr. Bk. İsfahânî, Hilye tec. 1/403 267 Suffeli Ebu’d-Derdâ ile anne bir kardeştiler. bk. Zehebî, Siyeru A’lam, 1/231; 2. Akabe ehlindendir. Suffeli Mikdâd b. Amr (Mikdâd b. Esved) ile muâhât kardeşidir. Suffede ders meclisi kurmuş zengin sahâbelerdendir. İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, 3/525; İbn Hazm, Cemheratu Ensâbi’l-’Arab, 363; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe, 3/234-7; İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, 4/257; Askalânî, el-İsâbe fî Temyizi’s-Sahabe, 2/306; Selim Kaval, Ashabu’s-Suffe ve Hadis Rivayetindeki Yeri, (Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018). 268 Kettanî, Teratib, 2/153; İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/525; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, 3/234; Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, 1/231; Askalânî, Tehzîbü’t-Tehzîb, 5/212; Ziriklî, el-A’lam Kamusu, (Beyrut: 12 Cilt, 1969, 1980), 4/217. 269 Suffe’nin öğretmeni; Ebû Ca’fer Muhammed İbn Habîb, Kitâbu’l-muhabber, (Haydr âbada: Dairatu’- Mârifi’l-Osmaniyye Ali Nefaktuha, 1961/1942), 460; İbn Abdilber, el-İstîab, 3/920; Kettânî, etTerâtibu’l-İdâriyye, 1/108; İbn Sa’d, et-Tabakâtu’l-kubrâ, 4/266. ‘Abdullâh b. Saîd b. ‘Âs’ın Süryaniceye de vâkıf olduğu kaynaklarda yer almaktadır. Ağaoğlu, İslâm’ın İlk Başlarında İstihdam Politikaları, 83 270 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 5/15 53 45. ‘Abdullâh Zu’l-Bicâdeyn el-Muzenî (‘Abdu’l-uzza b. ‘Abdunuhm) (ö.9/630).272 ‘Abdullâh b. ‘Abdunehm b. Afîf b. ‘Useyhim/Suhaym b. Rebî’a b. Adî b. Sa’lebe b. Zu’eyb b. Sa’d b. Addâ b. Osmân b. Muzeyne el-Huzâ’î.273 46. Habîb (Nuseybe) b. Zeyd274 b. ‘Âsım en-Neccârî el-Hazrecî el-Ensârî el-Ezdî (ö.11/632).275 47. ‘Ukkâse/’Ukkâşe b. Mihsân b. Hursân b. Kays b. Mürre b. Kebîr b. Ganem b. Dûdân b. Esed b. Huzeyme el-Esedî. Künyesi: Ebû Mihsân. (Büzâha-ö.11/633).276 48. Kennâz/Kunnâz b. el-Husayn b. Yerbû b. Târif b. Hareşe b. ‘Ubeyd b. Sa’d b. ‘Avf b. Ka’b b. Cillân b. Ganm b. Yayha b. Ya’sur b. Sa’d b. Kays b. Aylân b. Mudar. (Ebû Mersed el-Ğanevî, Hamza b. Abdulmuttâlib’in anlaşmalısı), (Ebû Mersed). (Medine-ö.12/633).277 49. Sâlim b. Ma’kil (‘Ubeyd) b. Rebia (Sâlim Mevlâ Ebû Huzeyfe). (Yemâmeö.12/633).278 50. ‘Ukbe b. ‘Âmir b. ‘Abs b. ‘Amr b. Adî b. ‘Amr b. Rifâa b. Mevdûa b. Adî b. Ğanm b. Reb’a b. Reşdân b. Kays b. Ceheyne el-Cuhenî. Künyesi: Ebû Hammâd’279 Redîfü Rasûlllâh sıfatı280 Ebû ‘Amr (Mısır-Mukattam Mezarlığı, ö.58/678 veya 661-680?). veya ‘Ukbe b. ‘Âmir b. Nâbi b. Zeyd b. Hâram b. Ka’b Yemâme şehidi (ö.12/634).281 51. Zeyd b. el-Hattâb b. Nufeyl b. ‘Abdu’l-uzzâ b. Riyâh b. ‘Abdullâh b. Kurt b. Rezâh b. Adî b. Ka’b b. Luey el-Kureşî el-Adevî. Künyesi: Ebû ‘Abdurrahmân. (Yemâmeö.12/632-3).282 52. Ebû Kebse/Kebşe ed-Devsî el-Enmârî283 Asıl ismi: es-Süleymî, Mevlâ Rasûlullâh (sav). (ö.13/634).284 271 Ebû ‘Abdillâh el-Hâfız en-Nisabûrî’ye göre Suffe’dendir. Peygamberimiz’in (sav) âzadlısı, Huneyn şehidi, İbn Esir, Usdu’l-Ğabe, 805; Askalanî, el-İsabe, 4/350; İbn Abdilber, el-İsti’ab, 3/157; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/11; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 5/130 272 Ali b. el-Medînî’ye (ö.234/848-9) göre Suffe’dendir Tebûk şehidi, İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/365 273 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 5/171 274 Ebû Nu’aym el-İsfahânî (ö.430/1038) Ashâb-ı Suffe’den saymaz. İsfahânî, Hilye, 1/337, 2/34 275 Akabe ehl-indendir. Ebû Nu’aym el-İsfahânî (ö.430/1038) Ashâb-ı Suffe’den saymaz. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/337, 355, 2/34 276 Ebû ‘Abdillâh el-Hâfız en-Nisabûrî’ye göre Suffe’dendir. Buzâha şehidi (Ridde), Tüleyha’yı öldürdü. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/12; Ali b. Hibetullâh b. Ebî Nasr İbn Mâkûlâ, el-İkmâl fî Ref’i’lİrtiyâb ani’l-Mü’telifi veil-Muhtelif fi’l-Esmâi vel Kunâ, (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 5 Cilt, 1411), 2/436; akt: Ali Çolak, “Ukkâşe b. Milsân el-Esedî ve Ökkeşiye Türbesi”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 8/2008, S:3, 173-182, 176; İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/52 277 Bedir ehl-i, Ebû Abdirrahmân es-Sülemî (ö.410/1021) Suffe’den sayar. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/18; İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/25 278 İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/370 279 İbnü’l-Esîr, Usdü’l-gâbe, 855-856; Askalânî, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, 4/429-430; İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ’ ve tabakâtü’l-asfiyâ, 2/8 280 “Redîfü Rasûlillâh” (Ahmed b. Hanbel, Musned, 4/144; Mısır Valisi yapmıştır. Erdinç Ahatlı,” Ukbe b. Âmir”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2012), 42/62-63; Hademü Rasûlillâh olarak katırının bakıcısıydı. Zehebî, Siyeru A’lami’n-Nübela, 2/1099; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/8 281 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 3/326, 5/306 282 Ebû ‘Abdillâh el-Hâfız’a göre Suffe’dendir. Hz. Ömer’in kardeşi, Bedir Ehl-i, Müseyleme (ö.12/633) Savaşı’nda şehid oldu. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/367, İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/209 54 53. ‘Abdullâh/’Amr b. Kays b. Zâide b. Esam b. Herm b. Revâha b. Hacer b. Adiyy b. Maîs b. ‘Âmir b. Luey Ümmü Mektum el-Kureysî el-’Âmirî (ö.14-5/636).285 54. Berâ’e b. Mâlik b. Nadr el-Hazrecî (ö.20/640)286 veya el-Berâ b. Mâlik b. Damdam b. Zeyd b. Harâm b. Cundeb b. ‘Âmir b. Ğanm b. Adî b. en-Neccâr (Tüster-ö.17/637- .287 55. Ebû ‘Abdirrahmân Mu’âz b. Cebel b. ‘Amr b. Evs b. ‘Âiz b. Adî b. Ka’b b. ‘Amr b. ‘Udey b. Sa’d el-Ensârî el-Hazrecî el-Cuşemî.288 Künyesi: Ebû ‘Abdurrahmân. (Ürdün-ö.17- 8/638).289 56. ‘Utbe b. Gazvân b. Câbir b. Vehb/Vuheyb b. Nuseyb b. Zeyd b. Mâlik b. el-Hâris b. ‘Avf b. Mâzin b. Mansûr b. İkrime b. Hasafe b. Kays b. Aylân b. Mudar el-Mâzinî. Künyesi: Ebû Abdullâh, Ebû Ğazvân. (Basra-ö.17/638).290 57. ‘Âmir b. ‘Abdullâh b. Cerrâh b. Ka’b b. Dabbe b. Hars b. Fehr/Fihrî el-Kureşî. (Ebû ‘Ubeyde) (Ümmetin Emîni). (ö.18/639).291 58. Saîd b. ‘Âmir b. Hizyamî/Hizyem b. Selâmân b. Rebî’a b. Sa’d b. Cumah b. ‘Amr b. Husays (Cuzeym) el-Cumehî (ö.19-20/640).292 59. Bilâl b. Rebâh el-Habeşî. Künyesi: Ebû Abdullâh (Mevla ‘Umeyye b. Halef veya Ebû Bekir es-Sıddîk) (Şam/Haleb- ö.20/641).293 veya Dımaşk Bâbü’s-Sağir Mezarlığı.294 60. ‘Uveym b. Sa’îde b. ‘Âiş b. Kays b. en-Nu’mân b. Zeyd b. ‘Umeyye ‘Avf el-Evsî el-Ensârî.295 Künyesi: Ebû ‘Abdurrahmân. (ö. Hz. Ömer hilafeti 634-644). 283 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 9/522 284 Peygamberimiz’in (sav) âzadlısı, Ebû ‘Abdillâh el-Hâfız Suffe’den sayar. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/20; İbn Sa’d et-Tabakât, 3/25 285 Ebû Rezîn’e göre Suffe’dendir. el-Abese suresi nüzul sebebi. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/4; 4 İbn Sa’d, Tabakât, 4/206; İbn Hibbân el-Büstî, Meşâhiru ‘ulemâ, (Mensuriye: Dâru’l-Vefâ, 1991), 36. Akt: Mesut Tay, Abese Süresi Bağlamında Hz. Peygamber’e Yöneltilen “İtâb” Ayetleri, Bitlis İslamiyat Dergisi, C:3, S:2, Aralık-2021), 50-64, 56 286 İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/350; Sehavî, Rüchanu’l-Kiffe, 153; Kendisinden 2 yaş küçük olan Enes b. Mâlik’in öz ağabeyidir. (İbn Sa’d, et-Tabakât, 4/329) Annesi Ümmü Süleym, ensârdan Ebû Talha ile evleninceye kadar Berâ annesiyle beraber yaşamıştır. Nikâhın ardından henüz 12-13 yaşlarında Suffe’ye yerleşmiştir. Yaşar Akaslan, “Şehadete Susamış Bir Kahraman: Berâ b. Mâlik”, Diyanet Dergi, https://dergi.diyanet.gov.tr/makaledetay.php?ID=34463 10.03.2022; İbn İshâk’a göre ehl-i Suffe’dendir. Sehavî, Rüchan’ul-Kiffe fi Beyani Nubzetun Min Ahbari Ehli’s-Suffe, 153. 287 Enes b. Mâlik’in kardeşidir. İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/429 288 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 9/488 289 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/335 290 Bedir ehl-i, İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/8; İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/57, tec, 3/56 291 İsfahânî, Hilyetü’l-Evliya, 2/10; Baktır, Suffa Ashâbı, 144, Baktır, “Suffa Örneği” Bağlamında Cami ve Eğitim”, Uluslararası Cami Sempozyumu (Sosyo-Kültürel Açıdan, (Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınevi, 08-09 Ekim 2018), 1/451-471, 1/465 292 Vâkıdî’ye (ö.207/823) göre Suffe ehlindendir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/368; İbn Sa’d, et-Tabakât, 9/503 293 Habeşlilerin ilk Müslüman olanıdır. İlk ezan okuyandır. Şam’a yerleşenlerdendir. İsfahânî, Hilyetu’lEvliya, 1/147, 261, 349; es-Sehâvî, Rüchanu’l-Kiffe, 156; İbn Esîr, Usdu’l-Ğabe, 1/243, 3/37; Zehebî, Siyer, 1/ 349, 358; Askalânî, el-İsabe, 1/455; İbn Abdilberr, el-İsti’ab, 1/258, 261; İbn Sa’d, Tabakât, tec. 3/128, 232. 294 İbn Sa’d, Tabakât, tec 9/485 55 61. Mes’ûd b. Rebî’/Rebî’a b. ‘Amr b. Sa’d b. ‘Amr b. Sa’d b. ‘Abdu’l-uzzâ el- Kârî. Künyesi: Ebû ‘Umeyr. (ö.30/650).296 62. ‘Abdullâh b. Mes’ûd el-Muhâcir (‘Abdullâh b. Mes’ûd b. Ğâfil b. Habîb b. Şemh b. Fe’r/Fâr297 b. Mahzûm b. Sâhile b. Kâhil b. el-Hâris b. Temîm298 b. Sa’d b. Huzeyl b. Huzeyme b. Mudrike299 b. İlyâs b. Mudar300 el-Huzelî/Huzeyl. Künyesi: Ebû ‘Abdurrahmân, Lakabı: İbn Ümmi ‘Abd.301 (Medine/Bakî Kabristanı-ö.32/652-3).302 63. ‘Abdullâh b. Zeyd b. ‘Abdurabbih b. Sa’lebe b. Zeyd b. el-Hâris b. el-Hazrec elCuhenî (Mu’âviye dönemi 40/661-60/680).303 Künyesi: Ebû Muhammed. Lakabı: Sâhibü’lEzân. (ö.32/652)304/(ö.32/653).305 64. Cundüb b. Cunâde b. Ku’ayb b. Su’ayr b. el-Vak’a b. Harâm b. Sufyân b. ‘Ubeyd b. Harâm b. Ğıfâr b. Muleyl b. Damre b. Bekir b. ‘Abdumenât b. Kinâne b. Huzeyme b. Mudrike b. İlyâs b. Mudar306 Künyesi: Ebû Zerri’l-Ğıfârî. (Şam-ö.32/653).307 65. ‘Uveymir b. Zeyd b. Kays b. ‘Âişe b. ‘Umeyye b. Mâlik b. ‘Âmir b. Adiy/Adî b. Ka’b b. el-Hazrec b. el-Hâris b. ‘Âmir el-Ensârî el-Hazrecî. Künyesi: Ebu’d-Derdâ ‘Uveymir veya ‘Uveymir b. Zeyd b. Kays b. ‘Âişe b. ‘Umeyye b. Mâlik b. Ka’b b. el-Hazrec b. el-Hâris b. el-Hazrec.308 (ö.32/652?).309 295 Bedir Ehlindendir. Suyla taharetlenen ilk kişidir. Ebû A’bdillâh el-Hâfız en-Nisabûrî’ye göre Suffe’dendir. ‘Amr b. ‘Avf oğulları müttefiki, Bedir Ehl-i, İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya,1/369-370, 2/11; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/260; İbn Hazm, Cevami’u’s-Sire, thk. İhsân ‘Abbâs, Nasıruddîn Esed, (Mısr: Dâru’l-Meârif, t.y), 126; İbnu’l-Cevzî, Telkih, 269 296 Ebû ‘Abdillâh el-Hâfız Suffe’den sayar. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/21; İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/95; Hâkim, el-Müstedrek, 3/18; Ağaoğlu, İslâm’ın İlk Başlarında İstihdam Politikaları, 84 297 İbn Asâkir, İbn-i Mes’ûd’un dedesinin adının Fâd olduğunu rivâyet etmektedir. Ebu’l-Kâsım Asakîr, Târîhu Medîneti Dımaşk, thk. tah. ‘Amr b. Garame el-’Amrî, (Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1416/1996), 33/51. 298 Askalânî, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe’de (تيم ( şeklinde yazar. (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ty.), 2/129. 299 İbn Sa’d, Tabakât, 144-5 300 Kurtubî, el-Câmi’ li-ahkâmi’l-Kur’an, thk. Ahmed el-Birdûnî, İbrâhîm Atfeş, (Kahire: Dâru’lKütüb’il-Mısriyye, 1964), 407; İbnu’l-Esîr, Üsdü’l-gâbe, 3/382; Ahmed b. ‘Abdullâh el-Hazrecî, Hulâsatu tehzîbi tehzîbi’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl, thk. Mecdî Mansûr eş-Şûrâ, (Beyrut: 2001, 2/118; İsbahânî, Ma’rifetü’s-sahâbe, thk. Muhammed Hasan İsmail, Mes’ûd ‘Abdulhamid, (Beyrut: Dâru’lKütübü’l-İlmiyye, 2002), 3/229. İbn Mes’ûd’un ismi, nesebi, künyesi, lakabı ve kabilesiyle ilgili geniş bilgi için bk. ‘Abdussettar eş-Şeyh, ‘Abdullâh b. Mes’ûd, (Dımeşk, 1982), 20-23. Akt: Ayşe Elmalı, Abdullah b. Mes’ûd ve Hukukî Kişiliği, (İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009), 17 301 İbn Abdülber, el-İstiâb, 2002, 407-40 302 Yahyâ b. Mâin’e (ö.233/848) göre Suffe’dendir. İsfahânî, Hilyetü’l-Evliya, 1/375; İbn Sa’d, etTabakât, 3/86, 167; İbn Abdilber, el-İstiâb, /987. 303 Ebû ‘Abdillâh el-Hâfız en-Nisabûrî’ye göre Suffe’dendir. İbn Hazm, Cevami’u’s-Sire, 305; İbnu’lCevzî, Telkih, 265 304 Ezânı rüyasında ilk görendir. İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/307 305 İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/6 306 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/280 307 İsfahânî, Hilyetü’l-Evliya, 1/352; es-Sehavî, Rüchanu’l-Kiffe, 166-167. 308 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/451, 9/493 309 Hz. Peygamber’in (sav) onun hakkında “ümmetimin en âbidi ve en müttakisi”309 “bu ümmetin hakîmi”309 gibi takdirkâr ifadeler kullandığı rivâyet edilmektedir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/11. 56 66. Mikdâd b. ‘Amr b. Sa’lebe b. Mâlik b. Rebî’a b. Sumâme b. Matrûd b. ‘Amr b. Sa’d b. Dehîr/Duheyr b. Luey b. Sa’lebe b. Mâlik b. eş-Şerîd b. Ebû Ehven b. Kâs/Fâiş b. Dureym b. el-Kayn b. Ehved b. Behrâ b. ‘Amr b. el-Hâf b. Kudâ’a el-Behrâvî veya Mikdâd b. ‘Amr el-Kindî/Mikdâd b. Esved. Künyesi: Ebû Ma’bed. (Medine el-Bakî Mezarlığıö.33/653).310 67. ‘Ubey b. Kâ’b b. Kays el-Ensârî veya ‘Ubey b. Kâ’b b. Kays b. ‘Ubeyd b. Zeyd b. Mu’âviye b. ‘Amr b. Mâlik b. en-Neccâr el-Ensârî.311 Künyesi: Ebü’l-Munzir, (Ebü’t-Tufeyl). Lakabı: Seyyidu’l-Kurrâ, Seyyidu’l-Müslimîn, Seyyidu’l-Ensâr. (Medine veya Medain/İsfahân/Filistin-ö.33/654?).312 68. ‘Abdurrahmân b. Cebr b. ‘Amr Ebû ‘Ubeys el-Evsî el-Ensârî el-Hârisî (Ebû ‘Abs/’Abdurrahmân) (ö.34/654).313 69. ‘Ubâde b. Sâmid/Sâmit b. Kays b. Asrâm/Esram b. Fihr b. Sa’lebe b. Ğanm b. ‘Avf b. ‘Amr b. ‘Avf b. el-Hazrec el-Ensârî el-Kavâkıle. Künyesi: Ebu’l-Velîd. (Remleö.34/654)314 veya Şam/Dımaşk Mezarlığı315 70. Huzeyfe b. Huseyl (Hisl) b. Câbir b. Rebî’a b. ‘Amr b. Cerve/Cirve b. el-Hâris b. Katî’a b. el-’Absî Yemân. Künyesi: Ebû ‘Abdillâh. (ö.36/656).316 71. Selmân el-Fârisî/er-Ramehurmuzî317 önceki ismi: Mâbih b. Buzehşan b. Dehi Deyre 318; Mâbih b. Buzehşan319 b. Luzehşan320 b. Behbüzan (Bûd/Behbûd)321 Âbulmülk el310 Esved b. ‘Abdi Yağûs’un azadlı kölesidir. Muhammed b. Yahyâ ed-Duelî, Suffe’den sayar. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/20; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/91-3 311 İbnu’l-Esîr, Üsdu’l-Ğâbe, 1/49; Zehebî, Ma’rifetü’l-kurrâʾi’l-kibâr ʿale’t-tabakâti ve’l-a’sâr, tah. Beşşâr ‘Avvâr Ma’rûf, Şuayb el-Arnâvut, Sâlih Mehdî ‘Abbâs, (Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1408/1988), 1/32 312 Suffe’nin öğretmeni, İbn-i Mâce, Ticaret, 8; İbn Sa’d, et-Tabakât, 2/352, tec. 3/284, 3/500-2; Suyutî, el-İtkân, tah. Muhammed Abdulkâdir Atâ, (Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’l-İlmiyye, 1418/1998), el-İtkan fî Ulûmi’l-Kur’ân, tec. Sâkıp Yıldız vd. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 1987, 1/125; Subhî Sâlih, Mebâhis fî Ulûmı’l-Kur’ân, (Şam, 1962), tec. Mehmet Sait Şimşek, (Konya: Hibaş Yayınları, ts.) 65. 313 Ebû ‘Abdillâh el-Hâfız en-Nisabûrî’ye göre Suffe’dendir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/8; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/286; Bünyamin Erul, “Übey b. Kâ’b”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2012), 42/272- 4 314 Suffe’nin öğretmeni. Ebû Dâvûd, Büyû, 37; İbn Mâce, Ticaret, 8; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 5/ 315; Hâkim, el-Müstedrek, ala’s-Sahihiyn, (Dâru’s-Sadır, 1435/2014), 2/48, 3/400; Taberânî el-Mu’cemu’lKebir, 18/53; Ali b. Muhammed Huzâî, Tahric, tah. İhsân ‘Abbâs, (Beyrut: Dâru’l-Garbu’l-İslâmiyye, 1405/1985), 66, 70; M. Yaşar Kandemir, “Ubâde b. Sâmit”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2012), 42/13-14; Ağaoğlu, İslâm’ın İlk Başlarında İstihdam Politikaları, 83; İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/546, tec. 3/315, 360; İbn Abdilber, el-İstîâb, 808; İbnü’l-Esîr, Usdü’l-ğâbe, 3/161; Zehebî, Siyer, 2/11; Askalânî, Tehzîb, 14/189; Askalânî, el-İsâbe, 3/ 626; İbn Hibbân, Kitâbu’s-Sikât, thk. Muhammed Abdulmu’ıd Hân Murad, (Hindiyye: Dâiratu’l-meârifi’l-Osmâniyye, 1973/1393), 3/303 315 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 9/488 316 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/334 317 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/88 318 Taberî, Târihu’l-Ümem ve’l-Mülûk, Beyrût, 1968, 3/171 319 İbnü’l-Esîr, Usdü’l-Ğâbe fî Mârifeti’s-Sahâbe, byy, ty. 2/328 320 Askalânî, Tehzîbü’t-Tehzîb, Beyrût, 1991, 4/137-8 321 Askalânî, el-İsâbe fî Temyizi’s-Sahâbe, Beyrût, 1328/1910, 2/63 57 İsfahânî; Mâbih b. Büzehşan b. Mürselân b. Behbüzân b. Firûz b. Suhrek322 el-İsbahânî elCeyî323 Lakabı: Selmânü’l-İslâm/Selmânü’l-Hayr. Künyesi: Ebû ‘Abdillâh.324 (Medainö.36/656?).325 72. ‘Amr b. ‘Abese b. Hâlid b. Huzeyfe b. ‘Amr b. Halef b. Mâzin b. Mâlik b. Sa’lebe b. Buhse b. Suleym b. Mansûr b. İkrime b. Hasefe b. Kays b. Aylân b. Mudar es-Sulemî. Künyesi: Ebû Nuceyh.326 (Şam-Dımaşk-ö.36/644-656?).327 73. Sâlim b. ‘Umeyr/Numeyr Sa’lebe b. ‘Amr b. ‘Avfî el-Esca’î/el-Eşca’i (ö. Hz. Osmân Dönemi, 644-656).328 74. Mistah b. ‘Usâse/Esâse b. ‘Abbâs b. Muttâlib b. Abdumenâf b. Kusay. Künyesi: Ebû ‘Abbâd/’Ubâde el-Kureysî (‘Avf). (ö.34/654 -37-8/657?).329 75. ‘Ammâr b. Yâsir b. ‘Âmir b. Mâlik b. Kinâne b. Kays b. el-Husayb/Husayn b. elVezîm b. Sa’lebe b. ‘Avf b. Hârise b. ‘Âmir el-Ekber b. Yâm b. Zeyd (‘Ans) b. Mâlik b. ‘Uded b. Zeyd b. Yeşcüb b. ‘Arîb b. Zeyd b. Kehlân b. Sebe b. Yeşcüb b. Ya’rub b. Kahtân b. Âbir (Hz. Hûd) el-’Ansî el-Yemenî. Künyesi: Ebû Yakzân/Yakazân. (Kûfe- ö.37/657).330 76. Habbâb b. Eret/Erat b. Cendele b. Sa’d b. Huzeyme b. Ka’b b. Sa’d b. Zeydumenat b. Temim et-Temimî el-Huzaî. Künye: Ebû ‘Abdillâh331 Ebû Yahyâ, Ebû Muhammed.332 (Kûfe-ö.37/657-8).333 77. Safvân b. Beydâ b. Vehb b. Rebî’a b. Hilâl b. Mâlik b. Dabbe b. el-Hâris b. Fihr. Künyesi: Ebû ‘Amr. (Medine ö.38/659-2/624?).334 78. Suheyb b. Sinân b. Mâlik b. Abdu’amr b. Ukayl b. ‘Âmir b. Cendele b. Cezîme b. Ka’b b. Sa’d b. Eslem b. Evs Menât b. en-Nemir b. Kâsıt b. Hinb b. Efsâ b. Du’mî b. Cedîle b. Esed b. Rebî’a b. Nizâr. Künyesi: Ebû Yahyâ er-Rûmî. (Medine-Bakî Mezarlığı, ö.38/659).335 322 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe fî Mârifeti, 2/328 323 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/87 324 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 4/87 325 Hendek Savaşında hendek kazma fikrini verendir. Farsîlerden/’Acemlerden/İranlılardan ilk Müslümân olandır. Ehl-i Beyten kabul edilir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/367; İbn Sa’d, Tabakât, 4/75, tec. 87; İbn Abdilberr, el-İsti’ab, 2/194; Askalânî, el-İsabe 3/118-119. 326 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 9/508 327 Ebû Saîd İbn ‘Arabî (ö.341/952) Suffe’den sayar. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/15 328 Ebû ‘Abdillâh’a göre Suffedendir. Bedir Ehl-i, et-Tevbe 92 ayet nüzul sebebi, İsfahânî, Hilyetu’lEvliya, 1/371 329 Ebû ‘Abdillâh el-Hâfız Suffe’den sayar. el-Mâide Süresi 27. ayetinin nüzul sebebi, İfk Hadîse’sinde adı geçer, Hz. Ebû Bekr yardım ettiği kimselerdendir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/20; İbn Sa’d, etTabakât, 3/30 330 Sıffın şehidi, İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/8; İbn Sa’d, Tabakât, 3/,125, 141-142, 176-189, 4/, 101, 6/7; İbn Abdülber, İstî’âb, 3/1001, 1135-6, 1140-1, 4/124, 1589; İbnü’l-Esîr, Usdü’l-gâbe, 3/412, 4/122- 3-4, 126-7, 5/433; Askalânî, İsâbe, 4/142-3, 273-4, 6/332-3 331 Askalânî, İsâbe tec. 298 332 M. Yaşar Kandemir, “Habbâb b. Eret”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1996), 14/340-341 333 Kürdûs’e göre Suffe’dendir. Bedir ehlindendir. Târık b. Şihâb’a göre Muhâcir ve işkence görenlerdendir. Kûfe’ye yerleşti. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/359, 538; İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/93 334 Ebû ‘Abdillâh el-Hâfız’a göre Suffe’dendir. Bedir ehlindendir. el-Bakara 2/218 nuzul sebebidir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/373; İbn Sa’d et-Tabakât, tec. 3/236 58 79. Ebû Lubâbe b. ‘Abdu’l-münzir b. Zenber b. ‘Umeyye b. Zeyd b. Mâlik b. ‘Avf b. ‘Amr el-Ensârî (644-656/656-661?).336 veya Rufâa Ebû Lubâbe (ö.?).337 veya Ebû Lubâbe b. ‘Abdu’l-münzir b. Rifâa/Râfi’ Zenber b. ‘Umeyye b. ‘Amr b. ‘Avfî el-Ensârî el-Evsî (İsmi Bişr/Besir/Beşîr/Buşeyr b. ‘Abdu’l-münzir). Künyesi: Ebû Lubâbe. (ö.40/661).338 80. ‘Abbâd b. Halîd el-Ğıfârî (ö.Mu’âviye Dönemi 40/661-680).339 81. Ebû Mûsâ el-Eş’ârî ‘Abdullâh b. Kays b. Suleym b. Hadâr b. Harb b. ‘Âmir b. Ater b. Bekir b. ‘Âmir b. Azer b. Vâil b. Nâciye b. el-Cumâhir b. el-Eşâr Nebt b. ‘Uded b. Zeyd b. Yeşcüb b. Arîb b. Zeyd b. Kehlân b. Sebe b. Yeşcüb b. Ya’rub b. Kahtân (Medineö.42/662-3).340 82. Huzeyfe b. Esid b. Hâlid b. ‘Avez/el-Eğvez b. Vâkia b. Harâm el Ğıfârî (Ebû Sariha/Sureyha) (ö.42/662).341 83. Hâlid b. Zeyd b. Kuleyb b. Sa’lebe b. ‘Abd b. ‘Avf b. Ğanem b. Mâlik b. elNeccâr Belhâris b. el-Hazrec. Künyesi: Ebû Eyyûb el-Ensârî (İstanbul-ö.49/669).342 84. ‘Ubâde b. Kurs/Kurt el-Leysî (ö.49/669).343 85. ‘Abdullâh b. ‘Uneys b. Es’ad b. Harâm b. Habîb b. Mâlik b. Ğanm b. Ka’b b. Teym b. Buhse b. Nâşire b. Yerbû b. el-Berk b. Vebere el-Kudâ’a el-Cuhenî (Şamö.54/674).344 86. Sevbân b. Bucdüd/Yemred es-Serâtî el-Yemânî. Mevlâ Rasûlullâh (sav). Künyesi: Ebû ‘Abdullâh, Zu’l-Esâbî. (Hıms-ö.54/673)345 veya Kudüs Beytu’l-Makdis.346 335 Ebû Hureyre’ye (ö.58/678) göre Suffe’dendir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/373; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/127 336 et-Tevbe 9/102, 117, 118; el-Mâide 5/41; el-Enfâl 8/27 ayetleri hakkında nüzul olmuştur. İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 3/259; İbnu’l-Cevzî, Telkih, 284 337 İbn Hazm, Cevami’u’s-Sire, 309; Asri Çubukçu, “Ebû Lübâbe el-Ensârî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 10/179 338 Ebû ‘Abdillâh Hâfız en-Nisâbûrî’ye göre Suffe’dendir. Bedir Ehl-i İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/366; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 3/259 339 Vâkıdî’ye göre Suffe’dendir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/9; İbn Esir, Usdu’l-Ğabe, 629; İbn Abdilber, el-İsti’ab, 2/390; Askalânî, el-İsabe, 3/498; Zehebî, Tecridu Esmai’s-Sahâbe, 1/291 340 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/131 341 İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/355 342 Muhammed b. Cerîr’e göre Suffe ehlindendir. Akabe ehl-i, Bedir ehl-i, Ebû Nu’aym el-İsfahânî (ö.430/1038) Ashâb-ı Suffe’den saymaz. Hilyetu’l-Evliya, 1/361; İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/449, 450, tec. 3/277; İbn Hazm, Cevâmiu’s-Sîre, 259; Askalanî, el-İsâbe, 1/459, 460, 4/2668; İbnu’l-Esîr, Usdu’lĞabe,2/121, 122, 7/291, 292; İbn Abdilber, el-İstîab, 2/10, 11, 4/479; Zehebî Tecîdu Esmâi’s-Sahâbe, 2/313, 325; Hüseyin Algül, “Ebû Eyyûb el-Ensârî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 10/124; Muhammed Emin Yıldırım, Hz. Peygamber’in (sas)Albümü Soy Ağacı/Nesebi ve Yakınları, (İstanbul: Siyer Yayınları, Kasım 2020). 343 Ebû Saîd İbn ‘Arabî (ö.341/952), Suffe’den sayar. Askalânî el-İsabe, 3/508; İbn Esir, Usdu’l-Ğabe, 631; İbn Abdilber, el-İsti’ab, 3/394; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/16 344 Ebû ‘Abdillâh el-Hâfız en-Nisabûrî’ye göre Suffe’dendir. 2. Akabe biatına katılanlardandır. Medine’deki putları gizlice kıran diğerleri ise Mu’âz b. Cebel ve Sa’lebe’dir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/5; İbn Sa’d, et-Tabakât, 8/407, tec. 4/508; İbn Abdilberr, el-İsti’ab, 3/7; Askalânî, el-İsabe, 4/13; İbn Esîr, Usdü’l-ğâbe, 3/179. 345 Rasûlullâh’ın (sav) mevlası. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/350. A’mr b. Ali’ye dayandırarak Ehl-i Suffe’den saymıştır. İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 5/130, 9/505 59 87. Ka’b b. ‘Amr Ebû’l-Yesr/Yesâr Ensârî (ö.55/674).347 88. Sa’d b. Ebî Vakkâs/Mâlik b. ‘Uheyb b. ‘Abdimenaf b. Zuhre b. Kilâb el-Kureşî ezZuhrî. Künyesi: Ebû İshâk. (Akabe-Bakî Mezarlığı- ö.55/675).348 89. ‘Abdullâh b. Havâle el-Ezdî (Şam/Dımakş- ö.58/677).349 90. ‘Abdurrahmân b. Sahr b. ‘Abdizişer b. Tarif b. Attâb b. Sa’b b. Hüneyye b. Sa’d b. Sa’lebe b. Süleym b. Fehm b. Ğanem350 ‘Umeyr b. ‘Âmir b. ‘Abduzi’ş-Şerâ b Tarîf b. Ğiyas b. Ebî Sa’d b. Huneyye b. Sa’d b. Sa’lebe b. Suleym b. Fehm b. Ğanm b. Devs351 Adı: ‘Abdi Şems veya ‘Abdurrahmân b. Sahr Ebû Harira ed-Devsî en çok kullandığı isimleri.352 Künye: Ebû Hureyre İslâm sonrası adı: ‘Abdullâh.353 (ö.58/678). 91. ‘Ukbe b. ‘Âmir b. ‘Abs b. ‘Amr b. Adî b. ‘Amr b. Rifâa b. Mevdûa b. Adî b. Ğanm b. Reb’a b. Reşdân b. Kays b. Ceheyne el-Cühenî, (Künyesi: Ebû Hammâd’354 “Redîfü Rasûlllâh” sıfatı)355 (Mısır-Mukattam Mezarlığı, ö.58/678). 92. Fudâle/Fedâle b. ‘Ubeyd el-Ensârî el-Evsî (ö.53/673).356 veya Fedâle b. ‘Ubeyd b. Nâfiz b. Kays b. Suheybe b. el-Asram b. Cahcebâ/Cehcebâ b. Kulfe b. ‘Avf b. ‘Amr b. ‘Avf elEnsâr. (Şam/Dımaşk-ö.661-680)357 93. Hind b. Hârise el-Eslemî (Medine-ö.Mu’âviye dönemi 661-680).358 94. Esmâ b. Hârise el-Eslemî (Esmâ b. Hârise b. Sa’îd b. ‘Abdullâh Ğıyâs b. ‘Amr b. ‘Âmir b. Sa’lebe b. Mâlik b. Efrâ/Efsâ el-Harisî) (Ebû Muhammed). 359 (Basra-ö.60/682- 66/685). 346 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 9/530 347 Bedir ehl-i, Ebû ‘Abdillâh el-Hâfız, Suffe’den sayar. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/19; İbn Sa’d, etTabakât, 9/48 348 Aşere-i Mübeşşere’den, İslâm tarihinde ilk defa din uğruna kan aktan, Allahu Teâlâ yolunda ilk ok atan kişi, Kûfe valisi, Muhâcirlerden en son vefat eden, Ebû Nu’aym el-İsfahânî (ö.430/1038) Ashâb-ı Suffe’den saymaz. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/368-9; Askalânî, el-İsabe, 3/61, 62; Zehebî, Tezkiretu’lHuffâz, Dâru’l-Kutub el-İlmia, ty. 1/22; İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/104, 141, 147; İbn Abdilberr, el-İsti’ab, 2/173, 174; İbn Esîr, Usdu’l-Ğabe, 2/369 349 Ebû İsâ et-Tirmizî’ye (ö.279/892) göre Suffe’dendir. Şam’a yerleşmiştir. İsfahânî, Hilyetü’l-Evliya, 2/3; İbnu’l-Cevzî, Telkih, 267 350 Tirmizî, Sünen, Menakıb 47; Askalânî, el-İsabe, 7/354; İbn Sa’d, Tabakâtu’l-Kebir, 5/232; İsfahânî, Hilyetü’l-Evliya, 1/376; el-Yemenî, Riyadü’l-Mustetaba, 277. 351 İbn Sa’d, et-Tabakâtu’l-Kebir, 5/230; İbn Abdilber, el-İsti’ab, 4/329- 330; İbn Esir, Usdu’l-Ğabe. 1411 352 Buhârî, et-Târihu’l-Kebîr, (Haydarâbâd: Dâru’l-Meârifu’l-Usmâniyye, t.y.), 1/132, 6/132; M. Yaşar Kandemir, “Ebû Hureyre Abdurrahmân b. Sahr ed-Devsî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 10/160. 353 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 5/267 354 İbnü’l-Esîr, Usdü’l-ğâbe, 855-856; Askalânî, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, 4/429-430; İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ’ ve tabakâtü’l-asfiyâ, 2/8; 355 “Redîfü Rasûlillâh” (Ahmed b. Hanbel, Musned, 4/144; Mısır Valisi yapmıştır. Ahatlı,” Ukbe b. Âmir”, 42/62-63; Hademü Rasûlillâh olarak katırının bakıcısıydı. Zehebî, Siyeru A’lami’n-Nübela, 2/1099; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/8 356 Ebû Saîd İbn ‘Arabî (ö.341/952), Suffe’den sayar. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/17 357 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/402, 9/505 358 İbn Abdilber, İstiab, 1/86-7; Suffe ashâbından Esmâ b. Hârise’nin kardeşidir. İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 5/264 60 95. Nadle b. ‘Ubeyd el-Eslemî (Ebû Berze el-Eslemî) (Rakka-ö.60/679). 360 veya Ebû Berze Nadle b. ‘Abdullâh/’Ubeyd (Horasân-ö.65/685).361 İbn ‘Ubeydullâh b. el-Hâris b. Hilâl b. Rebî’a b. Di’bil el-Beyt b. Enes b. Huzeyme b. Mâlik b. Selâmân b. Efsâ.362 96. Vâbisa b. Ma’bed el-Esedî el-Cuhenî (Rakka ö.60/680).363 97. Cerhed b. Huveylid (Rizâh) b. Adî b. Sehm b. Mâzin b. el-Hâris b. Selmân/Selâmân b. Esfâ el-Eslemî (Ebû ‘Abdurrahmân) (Medine- ö.61/680).364 98. Hârise b. Nu’mân b. Nefa b. Zeyd b. ‘Ubeyd b. Sa’lebe b. Ğanm el-Hazrecî elEnsârî en-Neccârî. Künyesi: Ebû ‘Abdullâh. (ö.661-680?).365 99. Rebî’a b. Ka’b el-Eslemî. Künyesi: Ebû Firâs/Firâse. (Medine Beyneö.63/682).366 100. Mu’âz b. el-Hâris b. Rifâ’a/Râfi b. el-Hâris b. Sevâd b. Mâlik b. Ğanm el-Ensârî el-Kârî (Ebû Halime el-Karî/Ebû Hâris/) el-Hazrecî, en-Neccârî (ö.63/683).367 359 İbn Sa’d (ö.230/845) Suffe ehli muhtaçlarındandır, der. İbn Abdilber, el-İsti’ab, 1/86; Askalânî, Sahabe Ansiklopedisi, 1/57; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya.1/348; es-Sehavî, Rüchanu’l-Kiffe, 148; İbn Esir, Usdu’l-Ğabe, 39; İbn Sa’d, Tabakât, 5/227, tec. 5/263; Ebû Mehasin, Kitâbu’t-Tezkire, thk. Rıfat Fevzî Abdulmuttâlib, (Kahire: Mektebetu’l-Hancî, t.y).392. Kişi, 106; Hind’in kardeşi Esmâ’ b. Hârise. Ebû Hureyre şöyle derdi: Ben, Esmâ’ ve Hind’i sadece Rasûlullâh’ın (sav) hizmetçileri olarak bilirim, çünkü devamlı yanında kalır ve ona hizmet ederlerdi. Müteahhirin âlimler, Esmâ’’yı Ehl-i Suffe’den kabul ederler. ‘Abdullâh b. Muhammed el-Beğavî diyor ki: el-Vâkıdî’nin kâtibi Muhammed b. Sa’d’ın kitabında: Mâlik b. ‘Afsa Kabilesi’nden Esmâ’ b. Hârise b. Saîd b. ‘Abdillâh b. ‘Abbâd b. Sa’d b. ‘Âmir b. Sa’lebe; Rasûlullâh’ın (sav) sahâbelerinden ve Ehl-i Suffe’den idi. Basra’da 60 yılında, 80 yaşındayken vefat etti. Bk. İsfahânî, Hilye, tec. 1/401 360 Dünyayı umursamayan ve Allahu Teâlâ’yı (cc) zikriyle tanınanlardandır. es-Sülemî (ö.412/1021) ve İbnu’l-’A’râbî’nin (ö.341/952), zikretmediği Suffe sakinleri ve Mescid-i Nebevî müdavimlerinden. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/29 361 İbn Hazm, Cevami’u’s-Sire, 305; İbnu’l-Cevzî, Telkih, 265 362 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 5/238 363 Eyyûb b. Mekrez’in muâhât kardeşidir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/23; İbn Hazm, Cevami’u’s-Sire, 308; İbnu’l-Cevzî, Telkih, 268; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 6/166, 9/587 364 Ayrıca Hudeybiye Ashâbı’ndandır. Ebû Dâvûd, Hammam, 2; İbn Mâce, Mesacid, 6; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3/479; İbn Abdilber, el-İsti’ab, 1/271; Askalânî, el-İsabe, 1/231, /580, a.mlf. Takribu’t-Tehzib, 1/212, 397; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/353; es-Sehavî, Rüchanu’l-Kiffe, 161; İbn Esir, Usdu’l-Ğabe, 1/180, 389/1379; Zehebî, Tecridu Esmai’s-Sahabe, 1/82; İbn Sa’d, Kitabü’t Tabakâti’l-Kebir, 4/298; tec. 5/236 365 Bedir ehl-i, Şam’da yaşamıştır. İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 3/278; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/356; Ebû ‘Abdirrahmân en-Nesâî’ye göre Ehl-i Suffe’dendir. 366 Peygamberimiz’in (sav) hazerde ve seferde kadimlerindendi. Abdestsuyu hazırlama, misvak ve diğer ihtiyaç duyacağı eşyaları temin eden) Sülemî (ö.412/1021) ve İbnu’l-’Arâbî’nin (ö.341/952) zikretmediği Suffe sakinleri ve Mescid-i Nebevî müdavimlerinden. İbn Sa’d, Tabakâtu’l-Kebir, 5/218, 229, 5/630, tec. 5/253; Askalânî, el-İsabe, 2/394; İbn Abdilber, el-İsti’ab, 2/79, 4/289, 4/1728; İbn Esir, Usdu’l-Ğabe, 389; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/18, 29; İbn Hibbân, Târihu’s-sahâbe ellezîne ruviye ‘anhüm el-ahbâr, tah. Burân Dannâvî, (Beyrut: Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye, 1408/1988), 440. Kişi, 100; Zehebî, el-Kâşif fi marifeti men lehu rivâyetun fi’l-Kutubi’s-Sitte, Muhammed Avvâm, Ahmed Muhammed el-Hatîb, (Cidde: Dâru’l-Kıbletu’lil-Sekâfeti Diraseti, ty. 1555. Kişi), 1/394; İbn Kesir, Sîretü Nebeviyye, thk. Mustafa Abdulvâhid, (Beyrut, Dâru’l-Marifeti, 1395/1976), 4/659-661; Belâzurî, Ensâbü’Eşrâf, thk. Süheyl Zekkâr, (Beyrut, Dâru’l-Fikr, 19961), 273; Ebû Mehasin, Tezkire, thk. Rıfat Fevzî Abdulmuttâlib, (Kahire: Mektebetu’l-Hancî, t.y), 1/493; el-Yemenî, Riyadu’l-Mustetaba, 74 367 Ebû Eyyûb’un azadlı kölesidir. Hare Vakaâsı şehidi. Ebû ‘Abdillâh el-Hâfız, Suffe’den sayar. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/21; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 3/279 61 101. Kurre b. ‘Iyâs b. Hilâl b. Riâb b. ‘Ubeyd b. Suvâe/Suvâ b. Sâriye b. Zübyân b. Sa’lebe b. Suleym b. Evs Muzeyne el-Muzenî Ebû Mu’âviye (ö.64/684)368 veya (ö.113/731).369 102. ‘Abdullâh b. ‘Amr b. el-’Âs b. Vâil b. Hâşim b. Sa’îd b. Sehm. Künyesi: Ebû Muhammed. (ö.65/684)370 103. Ebû ‘Abdurrahmân/ Mihrân/ ‘Umeyr/ Sâlih/ Tahmân/ Necrân/ Rûmân/ Zekvân/ Mervân/ Keysân, Süleyman/ Rebâh/ Müflih/ Eymen/ Ahmer/ Ahmed (Ebu’l-Bahterî). Lakap: Sefîne Mevlâ Rasûlullâh (sav) (ö.70/689 veya 80/699?).371 104. el-Berâ b. ‘Âzib (Ebû Umâre el-Berâ’ b. ‘Âzib b. el-Hâris el-Ensârî el-Hazrec veya el-Berâ b. ‘Âzib b. el-Hâris b. Adî b. Cuşem b. Mecde’a b. Hârise b. el-Hâris b. el-Hazrec. Künyesi: Ebû ‘Umâre.372 (ö.71/690?). 105. es-Sâib b. Hallâd b. Suveyd b. Sa’lebe b. ‘Amr b. Hârise b. İmruülkays b. Mâlik el-Ağâr/Malik b. el-Ağar b. Sa’lebe b. Ka’b b. el-Hazrec b. el-Hâris b. el-Hazrec el-Cuhenî (Ebû Sehl). (ö.71/690).373 106. ‘Abdullâh b. Ömer b. el-Hattâb b. Nufeyl b. ‘Abdu’l-uzzâ b. Riyâh b. Kurt b. Rezâh b. Adî b. Ka’b b. Luey b. Ğâlib b. Fihr. Künyesi: Ebû ‘Abdurrahmân. (MekkeMuhâcir/Muhasseb Mezarlığı374 -ö.73/693).375 107. Ebû Saîd Sa’d b. Mâlik b. Sinân el-Hudrî el-Ensârî el-Hazrecî el-Evsî (MedineCennetu’l-Bâkî-ö.74/693-94)376 108. Mâlik b. Huveyris el-Leysî. Künyesi: Ebû Suleymân.377 (ö.74/693-4). 378 368 Ebû Saîd İbn ‘Arabî (ö.341/952), Suffe’den sayar. İsfahânî, Hilyetü’l-Evliya, 2/18; İbn Sa’d, etTabakât, tec. 5/183 369 İbn Hazm, Cevami’u’s-Sire, 307; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 9/43 370 Abdullah Aydınlı, Doğuş Devrinde Tasavvuf ve Hadîs, (İstanbul: Seha Neşriyat, 1986), 59; es-Sâdıka eseri vardı. İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 5/105, 9/607 371 Yahyâ b. Sâid el-Kattân’a (ö.198/813) göre Suffe’dendir. Peygamberimiz’in (sav) âzadlısı 10 sene (hz. Ümmü Seleme azad etti). İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/368; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 5/131 372 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 5/331 373 Ebû ‘Abdillâh el-Hâfız’a göre Suffe’dendir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/372; İbn Esir, Usdu’l-Ğabe, 446; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 5/430 374 Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuk-ı İslâmiyye Kamusu, Ankara, 1996, 1/367. 375 Ebû ‘Abdillâh el-Hâfız en-Nisabûrî’ye göre Suffe’dendir. Buharî, Sahih, Fedailu’s-Sahâbe, 19; Tirmizî, Ahkâm, 1; İbn Sa’d, Tabakâtu’l-Kebir, 4/137, 145, 146, 162, 169, 186, 187, tec. 179-180, 4/180; Askalânî, el-İsabe, 4/156, 157, 161; Zehebî, Siyeru A’lami’n-Nübela, 2/213, 868, 3229-/231; a.mlf. Tezkiretü’l-Huffâz, 1/39. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/7; İbn Abdilberr, el-İsti’ab, 3/82; İbn Esîr, Usdu’l-Ğabe, 3/344; İbnü’l-Cevzi, Sıfatü’s-Safve, tah. Tarık Muhammed ‘Abduni’am, (İskenderiye: Dâru İbnu Haldûn, t.y.), 1/205; Muhammed Ravvâs Kal’acî, Mevsû’atu Fıkhu ‘Abdullâh b. Ömer, (Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1986), 27-28; Süleyman Uludağ, “Abâdile” DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/7-8; Halil Mennâ’ el-Kattân, Târihu’t-Teşrî’i’l-İslâmî, (Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1995), 250; Muhyiddin Müstevî, Abdullâh b. Ömer, Dımaşk, 1973, 140; Subhî es-Salih, Hadîs İlimleri ve Hadîs Istılahları, trc. Yaşar Kandemir, (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 1996), 302; Kara-Kara, Ashâb-ı Suffe, 68. 376 İsfahânî, Hilye, 1/369-371; İbn Abdülber, el-İstîʿâb, 4/ 89; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, 2/365; 6/142; Zehebî Aʿlâmü’n-nübelâʾ, 3/168-172; Askalânî, el-İsâbe, 4/430. 377 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 9/58 378 Aynî (ö.855/1451) ve Kastallânî (ö.923/1517) ve Tabakâtlar kaynaklarında İbn Sa’d’ın (ö.230/845) verdiği bilgilerde grubla gelmiş ve Suffe’de kalmıştır. 62 109. Sa’d/Kâ’b b. Mâlik b. Sinân el-Ensârî el-Hazrecî. Künyesi: Ebû Saîd el-Hudrî. (Medine-Bakî Mezarlığı, ö.74/693-4).379 110. Ebû Sa’lebe Cursûm b. Nâşim el-Huşenî/el-Husenî (ö.75/694-5).380 111. el-’Irbâd b. Sâriye es-Sülemî. Künyesi: Ebû Necîh.381(Şam/Dımşk-ö.75/694). 382 Erbâd b. Sâriye (ö.70/689).383 112. Hureym b. el-Fâtik/Fâtek el-Esedî (Ebû Yahyâ/Ebû Eymen) veya Hureym b. elAhram b. Şeddâd b. ‘Amr el-Fâtik el-Kuleyb b. ‘Amr b. Esed b. Huzeyme (Ebû Eymen b. Hureym)384 (ö.80/699).385 113. Vâsile b. ‘Abdullâh el-Eskâ’ b. ‘Abdu’l-uzzâ b. ‘Abduyâlil b. Nâşib b. Ğıyere b. Sa’d b. Leys (Kudüs/Dımaşk-Belat Beldesi-ö.85/702-4?).386 Künyesi: Ebû Kırsâfe/Kırdâfe387 veya Vâsile b. el-Eska’ b. b. ‘Abdu’l-uzzâ b. ‘Abduyâlîl b. Nâşib b. Ğıyere/Aneze b. Sa’d b. Leys b. Bekr el-Kinâne (Dımaşk-Beytu’l-Makdis-ö.83/700?).388 114. ‘Abdullâh b. Hâris b. Cez’i b. ‘Abdullâh b. Ma’di Yekrib b. ‘Amr b. ‘Usm/Um b. ‘Amr b. ‘Aveyc/’Urayc b. ‘Amr b. Zubeyd ez-Zubeydî/Zebeydî/Zebîdî (Mısır-ö.86/705).389 115. ‘Utbe b. ‘Abd es-Sülemî (‘Utbe b. Nudder/Nüdür (Ebû Velîd)) 390 (ö.87/705).391 116. Dukeyn b. Said el-Muzenî el-Ahmesî/el-Has’amî (Kûfe-ö.152/769-70).392 117. ‘Amr b. ‘Abese es-Sulemî (ö.?)393 118. ‘Amr b. ‘Avf el-Müzenî el-Yemânî (ö.?).394 379 Kâsım b. Sellâm’a göre Suffe’dendir. Uhud Şehidi, Buhârî, Zekât, 50; Müslim, Zekât, 124; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3/3, 12, 44, 93, 403, 437; 4/138; Ebû Dâvûd, Zekât, 28; Tirmizî, Birr, 77; Darimî, Zekât, 189; İmâm Mâlik, Muvatta, Sadaka, 7; İsfahânî, Hilyetü’l-Evliya, 1/369, 370; İbn Abdi’l-berr, elİsti’ab, 2/167, 4/235; Askalânî, el-İsabe, 3/65, 66; Zehebî, Siyer, 3/168, 169. 380 Sülemî (ö.412/1021) ve İbnu’l-’Arâbî’nin (ö.341/952) zikretmediği Suffe sakinleri ve Mescid-i Nebevî müdavimlerinden. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/29 381 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 5/197, 9/518 382 et-Tevbe 92 nüzul sebebi, İsfahânî, Hilyetu’l-Evliyâ, 2/13; Zehebî, Siyeru A’lami’n-Nübela, 2/1105; Askalânî, el-İsabe, 4/399; Ebû Mehasin, Tezkire, 2/464; Zehebî, el-Kâşif, 2/17 383 Aydınlı, Doğuş Devrinde Tasavvuf ve Hadîs, 59 384 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 6/168 385 Ahmed b. Süleymân el-Mervezî’ye göre Suffe’dendir. Bedir Ehl-i, Ahmed b. Hanbel, Müsned, 4/361; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/363; es-Sehavî, Rüchan’ul-Kiffe, 191; İbn Sa’d, et-Tabakât, 6/38-9; İbn Esir, Usdu’l-Ğâbe, 2/112; İbn Abdilber, el-İsti’ab, 1/426; İbn Hazm, Cevami’u’s-Sire, 310; İbnu’lCevzî, Telkih, 268 386 Rasûlullâh’a (sav) 3 yıl hizmet etti. Şam’da vefat eden son sahâbî, Askalanî, el-İsabe, 2/38, 6/462; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/21; Zehebî, Siyeru A’lami’n-Nübela, 3/386, 981; a.mlf. Tecridu Esmai’sSahabe, 2/125; amlf. el-Kâşif, 2/346; İbn Esir, Usdu’l-Ğabe, 1/466, 1234; İbn Sa’d, Tabakâtu’l-Kebir, 6/130; el-Yemenî, Riyadu’l-Mustetaba, 272. 387 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 5/159 388 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 9/512-3 389 (Mahmiyye b. Cez’ b. ‘Abduyağus b. ‘Uveyc b. ‘Amru b. Zübeyd el-Ağar ez-Zübeyd elMuhâcirî’nin (ö.?) yeğeni). İsfahânî, Hilyetü’l-Evliya, 2/6; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 9/610 390 Ebû Saîd İbn ‘Arabî (ö.341/952), Suffe’den sayar. 391 es-Sülemî (ö.412/1021), Suffe’den saymaz, İbn ‘Arabî (ö.341/952) sayar. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/15 392 Rasûlullâh’a (sav) 400 kişiyle gelmiştir. Kûfe’de yaşamıştır. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/3, 1/303; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 6/334 393 İbn Hazm, Cevami’u’s-Sire, 306; İbnu’l-Cevzî, Telkih, 266 63 119. ‘Amr b. Taglîb /Tağleb en-Nemrî (Basra-ö.?).395 120. ‘Abdullâh b. Hâbeğî (ö.?). 121. ‘Abdullâh b. Hubşî/Hubsî el-Haş/Has’amî (ö.?).396 122. ‘Abdurrahmân b. Kurt es-Sumâlî (ö.?).397 123. ‘Asım b. Sabit (ö.?). 124. Besir/Beşîr b. Ma’bed b. Şurahbîl b. Seb’ b. Dubâr b. Hasâsiyye es-Sedûsî (Nezir/Zahm/Zaham) (ö.?).398 125. Cu’ayl b. Surâka ed-Damrî (ö.?).399 126. Ebû Asîb (Ahmer) Rasûllâh’ın Mevlâsı400(ö.?).401 127. Ebû Halîme Mu’âz el-Kârî (ö.?). 128. Ebû Kırsâfe (Cendere) (ö.?). 129. Ebû Muveyhibe/Mevhibe. Mevlâ Rasûlullâh (sav). (ö.?).402 130. Ebû Reyhâne Sem’un/Şem’ûn b. Yezîd el-Ezdî el-Ensârî (ö.?).403 131. Ebû Rezîn (ö.?).404 132. Eğarr/Ağarr b. Yesâr el-Müzenî -el-Cuhenî el-Ğıfârî (Ağarru’l-Muzenî) (ö.?)405 . 133. el- Fucey b. ‘Abdullâh b. Cunduh el-Bekkâ (ö.?).406 394 Ebû ‘Abdillâh el-Hâfız en-Nisabûrî’ye göre Suffe’dendir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/10; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 5/326 395 İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/11 396 es-Sülemî (ö.412/1021) Suffe’den saymaz, İbn ‘Arabî (ö.341/952) sayar. Nesâî, Zekât; İbn Mâce, Cihad, Dârimî, Salat; Cihad, Ahmed b. Hanbel, Müsned, H, 191; 3/300, 302, 346, 391, 412; 4/114, 385. Ebû Dâvûd, Sünen, Vitr, 1449; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/14 397 Ebû ‘Abdillâh el-Hâfız en-Nisabûrî’ye göre Suffedendir. Askalanî, el-İsabe, 4/296; amlf. Takribu’tTehzib, 2/343; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/; İbn Hibbân, es-Sikat, 3/239; amlf. Târihu’s-sahâbe, 169; Buharî, Tarih-u Kebir, 5/246. 398 Sülemî (ö.412/1021) ve İbnu’l-’Arâbî’nin (ö.341/952), zikretmediği Suffe sakinleri ve Mescid-i Nebevî müdavimlerinden, İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/26 399 İbn Esir, Usdu’l-Ğabe, 184; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/353; Zehebî, Tecridu Esmai’s-Sahabe, 1/86 400 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 9/79 401 Peygamberimiz’in (sav) âzadlısı, Sülemî (ö.412/1021) ve İbnu’l-’Arâbî’nin (ö.341/952) zikretmediği Suffe sakinleri ve Mescid-i Nebevî müdavimlerinden. Askalanî, el-İsabe, 7/229; İbn Esir, Usdu’l-Ğabe, 1366; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/28; İbn Abdilber, el-İsti’ab, 4/276 402 Peygamberimiz’in (sav) âzadlısı, el-Müreysî Gazvesi’nde Hz. ‘Âişe’nin deve yularını çekiyordu. esSülemî (ö.412/1021) ve İbnu’l-’Arâbî’nin (ö.341/952) zikretmediği Suffe sakinleri ve Mescid-i Nebevî müdavimlerindendir. İbn Sa’d, Tabakâtu’l-Kebir, 5/101, tec. 5/133; Askalanî, el-İsabe, 7/324; İbn Esir, Usdu’l-Ğabe, 1407; İsfahânî, Hilyetu’l- Evliya, 2/27 403 es-Sülemî (ö.412/1021) ve İbnu’l-’Arâbî’nin (ö.341/952) zikretmediği Suffe sakinleri ve Mescid-i Nebevî müdavimlerinden, İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/ 28; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 9/531 404 Ebû Seleme b. ‘Abdirrahmân’ın babasının rivâyetine göre Suffe’dendir. Askalânî, el-İsabe, 7/117; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/367; Zehebî, Tecridu Esmai’s-Sahâbe, 2/165 405 Kûfe ehlinden İsfahânî, Hilyetü’l-Evliya, 1/349; es-Sehavî, Rüchanu’l-Kiffe, 150. 406 Hişâm b. Muhammed dediki: Rasûlullah (sav) el-Fucay için bir belge yazdı. Peygamber (sav) Muhammed’den Müslüman olup namaz kılan, zekât veren, Allahu Teâlâ’ya ve O’nun Rasûlu’ne gerekli maddî yükümlülükleri vermekten, çekinmeyen ve ganimetlerden Allahu Teâlâ’nın humusunu (beşte birini) ayıran Peygamber’e ve onun Ashâbına yardım eden, Müslüman olduğuna şehadet eden, Müşriklerden ayrılan el-Fucay’a ve onun tabilerine bir ahitnamedir. Bilinsin ki o Allahu Teâlâ’nın güvencesindedir.” Rasûlullah (sav) ‘Abduamr el-’Asam’a “Abdurrahmân” ismini koydu. Müslüman 64 134. Evs b. Evs es-Sakafî (ö.?).407 135. Habbâb b. Irs (ö?.). 136. Haccâc b. ‘Amr el-Eslemî el-Mâzinî el-Ensârî (Haccâc b. Mâlik el-Eslemî ve Haccâc b. Haccâc’ın babası) (ö.?).408 137. Hâkem b. ‘Umeyr es-Sumâlî (ö.?).409 138. Hâlid b. Yezîd (ö.?). 139. Hâris b. Nubeyh (ö.?).410 140. Harmele b. ‘Abdullâh b. ‘Iyâs el-’Anberî (Harmele b. ‘Iyâs) (ö.?).411 141. Havle bint Tuveyt (ö.?).412 142. Hâzim (Hâzım) b. Harmele b. Mes’ûd el-Eslamî/Eşlemî/Eslemî el-Ğıfârî (ö.?).413 143. Hilâl (ö.?).414 144. Hubeyb b. ‘Isâf/Yesâf b. Inebe (‘Utbe) Ebû ‘Abdurrahmân el-Ensârî el-Hazrecî (ö.?).415 145. Huneys b. Huzâfe es-Sehmî (Medine-ö.?).416 146. Hureym b. Evs et-Tâî el-Muhâcir (ö.?).417 147. ‘Iyâd/z b. Himâr b. Muhammed b. Sufyân b. Mucâşî b. Dârim b. Mâlik b. Hanzale b. Mâlik b. Zeydümenât b. et-Temîm (el-Mucâsiî /Mucâcişiî et-Temimî) (ö.?).418 148. Mu’âviye b. Hâkem es-Suleymî (ö.?).419 149. Sâbit b. Vedî’a b. Hizâm b. Hâlid b. Sa’lebe b. ‘Ubeyd b. Zeyd b. Mâlik b. ‘Avf b. ‘Amr b. ‘Avf el-Ensârî el-Evsî (ö.?).420 Künyesi: Ebû Said. olmasına vesile olan Zü’l-kussa suyunu da ona yazdı. Abdurrahmân Suffe Ashâbı’ndandır. İbn Sa’d, etTabakât, Benî el-Bekkâ Heyeti, 358. Kûfe ehlindendir. 407 İsbehanî, Hilyetu’l-Evliya, 1/347; es-Sehavî, Rüchanu’l-Kiffe 150; İbn Esir, Usdu’l-Ğabe 39. 408 Ebû ‘Abdillâh el-Hâfız’a göre Suffe ehl-i olması düşüktür. İsfahânî (ö.430/1038) Ashâb-ı Suffe’den saymaz. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/337, 538, 2/34; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 5/238 409 Şam/Dımakş. Ehlinden İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/358; es-Sehavî, Rüchanu’l-Kiffe 178. 410 İbn Esîr, Usdu’l-Ğâbe, 1/349 411 Halîfe b. Hayyât’a göre Suffe’dendir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/358. 412 Aydınlı, Doğuş Devrinde Tasavvuf ve Hadîs, 59 413 İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/357. Hasan b. Süfyân’a göre Ehl-i Suffe’dendir. 414 Mugîre b. Şûbe’nin âzadlısı, İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/24 415 Ebû ‘Abdillâh en-Nisâbûrî’ye göre Suffe ehlindendir. Ebû Bekr b. Ebî Sâvûd’a göre Bedir Ehlindendir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/364 416 Ebû Tâlib el-Hâfız ve Muhammed b. İshâk b. Yesâr’a göre Suffe’dendir. Habeşistan Muhâciri, Bedir ehl-i, Hz. Hafsa bnt. Ömer (rah) eşi. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/360; es-Sehavî, Rüchanu’l-Kiffe, 193 417 Ebu’l-Hasan Ali ed-Dârekutnî’ye göre Suffe’dendir. Muhâcirlerdendir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/363. 418 Ebû Saîd İbn ‘Arabî (ö.341/952), Suffe’den sayar. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/16; Askalânî, elİsabe, 4/625; İbn Esir, Usdu’l- Ğabe, 976; İbn Abdilber, el-İsti’ab, 3/369; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 6/175 419 es-Sülemî (ö.412/1021) ve İbnu’l-’Arâbî’nin (ö.341/952), zikretmediği Suffe sakinleri ve Mescid-i Nebevî müdavimlerinden. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/33 420 İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/351; es-Sehavî, Rüchanu’l-Kiffe, 158. Suffe’de değil Kûfe’de yaşamıştır. Hilye tec. 1/403; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 5/342 65 150. Sâib b. Hallâd b. Süveyd b. Sa’lebe b. ‘Amr b. Hârise b. Imruü’l-kays b. Mâlik elAğar b. Sa’lebe b. Ka’b b. el-Hazrec b. el-Hâris b. el-Hazrec (ö.?).421 151. Sâlih b. Adiyy (Sukran/Şukran Sâlih b. Adî) Rasûlullâh’ın (sav) Mevlası (ö.?).422 152. Sâlim b. ‘Ubeyd el-Esca’î (Kûfe-ö.?).423 153. Seddâd/Şeddâd b. Esîd/’Useyd el-Eslemî (Şeddâd b. Esîd) (ö.?).424 154. Şükran Sâlih (ö.?).425 155. Tafavî/Tufâvî ed-Devsî (ö.?).426 156. Talha b. ‘Amr (Leysî) (Talha b. Ubeydullâh) (Basra-ö.?).427 157. Tihfe/Tuhfe b. Kays Ebû Yeîş el-Ğıfârî (Medine ö.?).428 158. Yesâr Ebû Fukeyhe (ö.?).429 159. Zeyd b. Vehb-Hammâd b. Ebû Suleymân (ö.?) 160. Zeyneb binti Cahş (ö.?).430 1.3. Bazı Tasavvufî Kavramlar (İhsân - Takvâ – Zühd – Tasavvuf) ve Ashâb-ı Suffe’nin Bu Kavramlarla İlgisi Bu başlık altında İhsân – Takvâ – Zühd – Tasavvuf kelimelerin kavramsal olarak açıklamaları yapılmıştır. İhsân, takvâ, zühd kelime sıralaması dinî yaşayış sıralaması açısından önemlidir. Birbirlerinin devamı ve tamamlayıcısı durumundadırlar. İhsân, takvâ, zühd, tasavvuf kelimelerinin tek tek ele alınarak Ashâbı Suffe’den örnekler verilmiştir. Suffe ehlinin bu kavramları hayatlarında anlamlaştırması üzerinden konu irdelenmiştir. 421 İbn Hazm, Cevami’u’s-Sire, 314; İbnu’l-Cevzî, Telkih, 270 422 İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/29, tec. 3/26 423 Kûfe’ye yerleşmiştir. İbn Esir, Usdu’l-Ğabe, 443; Askalânî, el-İsabe, 3/8, amlf. Takribu’t-Tehzib, 2/7; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/371; İbn Abdilber, el-İsti’ab, 2/151; Zehebî, Tecridu Esmai’s-Sahabe, 1/204; Ebû Mehasin, Tezkire, 1/561; İbn Mende, Ma’rifetu’s-Sahabe, thk. ‘Âmir Hasan Sabrî, Camiatu’l-İmarâti’l-’Arabiyye, 1426/2005, 459 kişi, 710, 424 ‘Amr b. Kayzî b. ‘Âmir b. Şeddâd’ın babasından onunda dedesinden rivâyetle Suffe ehlindendir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/372 425 Peygamberimiz’in (sav) âzadlısı İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/372 426 İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/375; İbn Abdilber, el-İsti’ab, 987; İbn Sa’d, Tabakâtu’l-Kebir, 3/139. 427 İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/373; İbn Abdilber, el-İsti’ab, 2/355; İbn Esir, Usdu’l-Ğabe, 597; Askalânî, el-İsabe, 3/433; Ebû Mehasin, Tezkire, 2/82. 428 Benî Ğıfâr Heyeti’nde bulunan elçilerdendir. Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3/429-430; Askalânî, elİsabe, 3/442; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/373-4; İbn Abdilber, el-İsti’ab, 2/59; İbn Esir, Usdu’l-Ğabe, 602; Zehebî, Tecridu Esmai’s-Sahabe, 1/279. 429 Safvân b. ‘Umeyye’nin azadlı kölesidir. Muhammed b. İshâk (ö.151/768), Suffe’den sayar. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/24 430 Aydınlı, Doğuş Devrinde Tasavvuf ve Hadîs, 59 66 1.3.1. İhsân Kavramının Lügat ve Istılâhî Anlamı İnsanın gerek bedenî gerek nefsî hali itibariyle nail olduğu sevindirici ni’mete hasene denir. İhsân kelimesi, ah-se-ne-/ yuhsinu/ ihsânen if’al vezninde masdar olup حسن ha-su-ne veya ha-se-ne’nin sülasisidir. 431 Râğıb el-İsfahânî (ö.502/1108), ihsân kavramını “kendine arzu duyulan her şey” anlamındaki “hüsn” kelimesinin kast ettiği güzelliği, “akıl, hevâ ve his yönünden hoşa giden” şeklinde üç yönden ele alır.432 Dinî terminoloji de “ihsân” terimi ıstılahî teşekkül eden tanımlaması “Cibrîl Hadîsi” olarak “imân, İslâm ve ihsân”ın Cebrâil (as) tarafından Rasûlullâh’a (sav) soru, O’nun da (Cebrâîl as) cevap şeklinde gerçekleşen diyaloga dayanmaktadır. 433 İhsân, en kâmil manasını bizzat Rasûlullâh’ın (sav) Cibrîl hadîs-i şerifinde434 yaptığı tanımla bulmuştur: “İhsân nedir? sorusuna Rasûlullâh (sav); İhsân, Allahu Teâlâ’yı (cc) görür gibi O’na ibadet etmendir. Çünkü sen O’nu görmesen de O seni görmektedir.” 435 Şeklinde buyurur. Cibrîl hadîs-i şerifinde ilk üç soru ve bunlara verilen cevaplar İslâm dininin bir resmini çizer. Dinin üç ana esasını İslâmî görüşü, içeren üç boyutu üzerinde durulur. Bunlar: 1. Düşüncelerle ilgili olduğunda imân, tasdîk anlamında itikâdî boyutu anlatır. Rasûlullâh (sav), nelere imân etmek gerektiğinden bahsetmiş imânın ne olduğundan değil. 2. Eylemlerle ilgili olduğunda İslâm, teslimiyet olarak amelî boyutuna girer. İslâm’ın (teslimiyet) anlamı: “Allahu Teâlâ’dan (cc) başka ilâh olmadığına ve Hz. Muhammed’in (sav) Allah’ın Rasûlü olduğuna şehâdet getirmek, namazı kılmak, 431 Muhammed Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, thk. ‘Abdulkerîm el-Azbâvî, Muhammed Ali en-Neccâr, (Kahire: ed-Dâru’l-Mısrıyyeti li Telif ve Tercümeti, ty.), 4/314-8; Cevherî, İsmail b. Hammâd. “s-h-b” md. es-Sıhâh Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhi’l-’Arabiyye. thk. Ahmed Abdülğafûr ‘Attâr. (Kahire: Dâru’l-’İlm li’l-Melâyîn, 1376/1956)5/2099; İsfahânî, el-Müfredat, “Husn”, thk. Muhammed Seyyid Keylânî, 118-9; amlf. el-Müfredat, Mektebetu Nezâr Mustafa Elbân, 155; Hasan Basri Çantay, Kur’ân-ı Hâkîm ve Meali Kerîm, (İstanbul: Elif Ofset, 15. Baskı, 1410/1990), 1/343, 62. dipnot 432 İsfahanî, el-Müfredat, “Husn”, 118-9. 433 Mustafa Çağrıcı, “İhsân”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2000), 21/544-546. 434 Cibrîl hadîs-i şerif, Kütüb-i Sitte müelliflerince (Buharî, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî, İbn Mâce ve Nesâî) ile Ebû Avâne, Ahmed b. Hanbel, İbn Huzeyme, Bezzâr ve Taberânî tarafından da nakledilmiş; sıhhat yönünden bir problemi olmayan sahih bir hadîstir. 435 Buharî, İmân, 37; Lokman Süresi Tefsiri, 31/ 2; Müslim, İmân, 1-7; Ebû Dâvûd, Sünen-i Sünnet, 16; İbn Mâce, Sünen, Mukaddime, 9; Askalânî, Fethu’l-Bârî thk. Muhammed Fu’âd Abdülbâkî. (Riyâd: Dâru’s-Selâm, 13 Cilt, 3. Basım. 1421/ 2000), 1/152- 153; Mehmet Emin Özafşar vd. (ed.) Hadîslerle İslâm, (İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2020), 3/147. 67 zekâtı vermek, Ramazan ayında oruç tutmak, maddî ve bedenî gücün varsa Beytullâh’ı haccetmektir.” 3. Niyetlerle ilgili olan ihsân, ahlâkî boyutunu ifade ederken ne olursa olsun en güzel ve en iyiyi yapabilme bilinci ve sorumluluğudur. 4. Rasûlullâh (sav) bütün bunlara “dîn” tanımını yaparak “O Cebrâil’di (as), size dîninizi öğretmek için geldi”.436 buyurmuştur. Tâcüddîn es-Subkî (ö.771/1370), bu konuda: “Dînin asılları olan bu hadîs-i şerifin önemi büyüktür, dînin merkezidir. Rasûlullâh’ın (sav) “Size dîninizi öğretiyor”437 sözü İslâm kelimesiyle fıkıh, imân kelimesiyle usûluddîn (itikâd), ihsân kelimesiyle tasavvufa işaret etmiştir. Dîni ilimler üçe ayrılır. İlk kaynak olan Kur’ân ilmi, ikinci kaynak olan Sünnet ilmi ve diğeri İmân-Ahlâk Hakikatler ilmi. Buna göre; İslâm zâhir, îman zâhir ve bâtın, ihsân ise zâhir ve bâtının hakikâtidir. Bunların dışındakiler şeri’at dairesi dışındadır.”438 görüşünü açıklar. Üç kavram bir arada olmadan “din”in yaşanılmayacağının altını çizmek gerekir. Meşhûr Cibrîl hadîs-i şerifinde, Rasûlullâh’ın (sav) yanından ayrılıp gittikten sonra: “Bu Cibrîl’di. Size dîninizi öğretmek üzere geldi.” ifadesinden dînin vazgeçilmez aslî üç temelinden biri kabul edilen ihsânın, Hz. Cibrîl-i Emin (as) vasıtasıyla Rasûlullâh’a (sav) gelen vahyi, sahâbeye öğrettiği anlaşılmaktadır. Tasavvufun temeli bu ğayri metluv vahiy kabul edilmiştir. İşte bunun için “İhsân”, esSerrâc’a (ö.378/988) göre tasavvufun kaynağıdır. 439 “Allahu Teâlâ’yı (cc) görüyormuşçasına O’na kulluk etmesi” anlamındaki “ihsân”440, İslâm’ın, imânın üst derecesidir. Kur’ân’ın istediği ihsân, mü’minlerin hedefine varmak için çalıştıkları yakınî bir keyfiyet ve oluşan vicdan huzurudur. İhsâna ermiş kul, “Nereye yönelirseniz Allahu Teâlâ’nın (cc) yüzü (zâtı veya kıblesi) 436 Ali Çelik, “Cibril Hadîs Bağlamında İslâm’ın Ruhu”, Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Hakses Aylık Dergisi, S:520, (Ankara: Şubat-2008). 437 Buhârî, İmân, 50, Müslim, Îmân, 1, 5; Buhârî, Îmân, 37; Tirmizî, Îmân, 4; Ebû Dâvûd, Sünnet, 16; Nesâî, Mevâkît, 6; İbn-i Mâce, Mukaddime, 9 438 Tâcüddîn es-Subkî, Tabakâtü’ş-Şâfi’iyyeti’l-Kübrâ, thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, ‘Abdulfettâh Muhammed el-Hulv, (Hicr, 1992), 1-117 439 Ebû Nasr es-Serrâc, el-Lumâ, thk. ‘Abdulhalîm Mahmud, Taha ‘Abdulbâkî Surûr, (Bağdad: Mektebetu Musnâ, 1380/1960), 9-10; Yılmaz, İslâm Tasavvufu, 10; Süleyman Gökbulut, “İlim Tasniflerinde Tasavvufun Yeri”, Tasavvuf İmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 2007, S:19, 245-264. 440 Buhârî, İmân 37; Müslim, İmân 1; Ebû Dâvûd, Sünne, 34; Tirmizî, İmân 4; İbn Mâce, Mukaddime 9; Nesâî, İmân 6; Nevevî, Kırk Hadîs Tercümesi, Babanzâde Ahmed Naîm, sad. Muammer Bayraktutar, (İstanbul: Yasin Yayınları, 2017), 23-26, H. No: 2 68 oradadır.” el-Bakara süresindeki 115. âyet-i kerîmesinin sırrına ermiş olan, haramlardan korunma ve farzların edasında derin bir hissediş ve şuur haline yükselmiştir. Kur’ân’da, Allahu Teâlâ (cc) bu duyguya erenleri “sâbikûn”dan kabul eder: “Mü’minlerin önde gelenleri, Muhâcirler, Ensâr ve onlara ihsân duygusuyla tâbi olanlardır. Allahu Teâlâ (cc) onlardan, onlar da Allahu Teâlâ’dan (cc) razı olmuşlardır.”441 Suffe Ashâbı’nın bu ihsân duygusunu yoğun yaşayadıkları bu âyet-i kerîme ile sabittir, denilebilir. Elmalılı Yazır (1878-1942), “Şüphesiz Allahu Teâlâ (cc) adaleti ve ihsânı emreder…”442 âyet-i kerîmesini Hak Dini Kur’ân Dili adlı tefsirinde ihsânın iki anlamını belirtir. İlk olarak; Hz. Cibrîl hadîs-i şerifindeki tanımıyla “Sanki O’nu görüyormuşsun gibi Allahu Teâlâ’ya (cc) kulluk etmektir.”443 İkinci olarak Hz. Peygamber’in (sav) nitelemesiyle “kişinin kendisi için sevdiğini kardeşi için de sevmesi”444 şeklindedir. Bu yönüyle veli olma özelliğini ortaya koyar. Bu manaları hakkını Suffe Ashâbı vermiştir. Suffe’nin hocalarından Mus’ab b. ‘Umeyr’in (ö.3/625), kardeşi Ebû Azîz b. ‘Umeyr (ö.?) anlattığı bir hatırası, ashâbın ihsânı içselleşmesine örnek gösterilir: “Bedir Gazvesi günü (2/624) esir alındım. Rasûlullâh (sav), Esirlere iyi davranın! buyurdu. Ensâr zümresinin elindeydim. Ensâr, Rasûlullâh’ın (sav) emrine itaat ederek sabah ve akşam ekmeklerini, yemeklerini bizlere ikrâm ederler, kendileri de hurma ile kanaat ederlerdi.”445 Sadece Suffe ehli değil tüm sahâbî Suffe’den aldıkları bilgi ve erdemleri hayatına aksettirmeye çalışmışlardır. Ashâb-ı Suffe âlimlerinden Ebû Mûsâ el-Eş’ârî (ö.42/662-3) ihsânla ilgili şöyle anlatır: “Hayber Fethi dönüşünde (M. 628) Hz. Peygamber (sav) ile beraber yolculuğumuzda her tepenin zirvesinde yüksek sesle tekbir getiriyorduk. Hz Peygamber (sav), bize yaklaşıp dedi ki; Sakin olun! Siz sağır olan ve burada bulunmayan bir Allahu Teâlâ’ya (cc) seslenmiyorsunuz. Bilakis, her şeyi işiten, gören 441 et-Tevbe 9/100 442 el-Nahl 16/90 443 Müslim, Camiu’s-sahih, (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992) İmân, 1; Buharî, Camiu’s-sahih, (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992) İmân, 37, 19 444 Buharî, İmân, 7; Müslim, İmân, 71; Tirmizî, Sünen, (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992), Kıyame, 59; Nesâî, Sünen, (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992), İmân 19, 33, 19 445 Ebu’l-Kâsım Süleymân Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, thk. Hamdi Abdulmecid es- Selefî, (Dâru İhyâi’t-Turâsil ‘Arabî, 2002), 22/393; Hadîslerle İslâm, 4/497 69 ve size çok yakın olan Allahu Teâlâ’ya (cc) sesleniyorsunuz.”446 Rivâyetle Suffe ehli olan bir önder sahâbenin ihsânı nasıl yaşaması gerektiğini Nebi’den (sav) öğrendiğine şâhid oluyoruz. Bunun gibi nice örnekler vardır. Fîrûzâbâdî (ö.817/1414), kulluk mertebelerinin en üstünü olarak tanımladığı ihsânı “takvâ” ile olan ilgisine dikkat çekerek imânın özü, rûhu ve kemâli kabul eder.447 1.3.2. Takvâ Kavramının Lügat ve Istılâhî Anlamı Sözlükte ve-kaf-ye ى ق و kökünden türeyen ve masdarı “vikaye” olan “takvâ” kelimesini el-Curcânî (ö.471/1078-9), hakîkat ehline göre: “Allahu Teâlâ’ya (cc) itaat ederek azabından sakınmaktır, bu da ceza almayı haklı kılan davranışlardan nefsi korumak suretiyle gerçekleşir448, tâatta takvâ ile ihlâs, masiyyette takvâ ile de terk ve sakınma kasdedilir’ şeklinde tarif etmektedir.449 Denilmiştir ki: Takvâ, mutâvaât (ortaklık, işteşlik) bildirir.450 Kur’ân’ın belkemiğini oluşturan takvâ türevleri 63 sûrede, 237 ayet-i kerimede toplam 258 yerde451 farklı anlamlarıyla452 iyi bir Müslümânda bulunması gereken ahlâkî niteliklerin tamamını ifade ederek453 İslâmî kaynaklarda iyi insan ve dindâr olmanın göstergesi ve değerlilik ölçüsüdür. Yani müttakî olan insan, iyi Müslümândır 446 Buhârî, Tevhid, 8. 447 Fîrûzâbâdî, Besâîr Zevi’t- Temyîz fî Letâifü’l- Kitâbü’l-’Azîz, (Kahire: Muhammed Ali en-Neccâr, 1416/1996), 2/465 448 Seyyid Şerîf. Curcanî, “527/t-k-v”, Kitâbü’t-ta’rîfât, (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983), 58; amlf. Tarîfât Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü, ter.-şerh: Arif Erkan. (İstanbul: Bahar Yayınları, 1. Baskı, 1997), 64; Adıgüzel, Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönem, 8 449 Curcânî, Kitâbu’t-Ta’rifât, 58; amlf. Tarîfât Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü, 64; Recep Koyuncu, “Kur’ân’ın Öngördüğü İnsan Modellerinden “Müttakî” Kavramı Üzerine Bir İnceleme”, Uluslararası İslâm ve Model İnsan Sempozyumu, (Kahramanmaraş, Nisan 2018), 10-27, 11 450 Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, (İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 2009), 448; 1001 451 M. Fuad Abdulbâkî, el-Mu’cemü’l-Müfehres li Elfâzi’l-Kur’ân’il-Kerîm, (İstanbul: Çağrı Yayınları), 758-61, 848-851; Mehmet Ünal, “Kur’ân’ın Anlattığı Vaiz Profili”, Vaaz ve Vaizlik Sempozyumu I, (Ankara: DİP Yayınları, 2001), 49-76, 52 452 el-Bakara, 2/2, 41; Âli İmran, 3/102, 120, 186; el-Mâide, 5/27; et-Tevbe, 9/4, Yunus, 10/63-64; Meryem, 19/72; 36; en-Nahl, 16/128; en-Nur, 24/52; el-Ahzap, 33/70-71; el-Hucurât, 49/13; ed-Duhân, 44/51; et-Talâk, 65/2-3; el-Leyl 92/17. 453 Himmet Konur, Tasavvuf Ahlâkı ve İlâhî Ahlâk İnsana Yolculuk, (İstanbul: H Yayınları, 2009), 15 70 ve takvâ sahibidir. 454 Takvânın önemini ifade eden en-Nisâ 4/131. âyet-i kerîmesi455 “kutbü’l-Kur’ân” 456 olarak isimlendirilmiştir. Kur’ân’da, verâ ve takvâ, dünya ve içindeki ziynetlerin terki, böyle hayatı küçümseyerek ahireti önemsemeyi tavsiye etmektedir. Takvâ, ibadet, kıraat, teheccüd, oruç, zikir gibi, zühd hayatının tohumunu çimlendiren pratikleri teşvik etmektedir.457 Kişiler öncelikle ve sadece ibadetlerin hakkını vermesi gerektiğini düşünerek zühd hayatını tercih etmektedir.458 Sûfîler ve zâhidler helâl kılınan dünya ni’metlerinde az kullanmayı, azıyla istifade edebilmeyi takvâ ehli olmanın sonucu kabul etmişlerdir. Ni’metlerin azına kanaât edip onunla yetinmek takvânın gereğidir.459 Suffe âlinden Osmân b. Maz’ûn’un (ö.2/623-4) bir hücre edinip devamlı ibadet etmesi ve Suffe âlinden ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3) takvâyı üç kavramla “Allahu Teâlâ’ya (cc) asi olmayıp itaat etmek, nankör olmayıp şükretmek ve O’nu unutmaksızın hep hatırda tutmak”460 şeklinde açıklaması hayatlarındaki takvâ anlayışını ortaya koyar. Suffe’nin diğer seçkin sahâbesi Huzeyfe (ö.36/656): “Bu ümmet için en çok korktuğum şey, gördükleri şeyleri, bildikleri şeylere tercih etmeleridir.” buyurur.461 el-Hucvîrî (ö.435/1043), Ashâb-ı Suffe’nin her birinin öne çıktığı ahlâkî vasfı zikretmiştir. “Bu ahlâkî vasıflar şöyledir: ‘Utbe b. Ğazvân’ın (ö.17/638) kanaat, ‘Abdullâh b. Mes’ûd’un (ö.32/652-3) hilim, Huzeyfe b. el-Yemân’ın (ö.36/656) tevazu, 454 Ekrem Keleş, “İslâm’ın Kurucu Kavramlarından Takva”, Diyanet Aylık Dergi, Kasım, 2003. 455 “Eğer size yasaklanan büyük günahlardan kaçınırsanız sizin küçük günahlarınızı örteriz ve sizi değerli bir yere koyarız.” 456 Mekkî, Kutu’l-Kulûb, thk. Mahmûd İbrâhîm, Muhammed er-Radvânî, (Kahire: Mektebetu’d-Dâru’tTurâb, 1422/2001), 2/616; Ebû Tâlib el-Mekkî, Sevgiye Giden Yolda, Kalplerin Azığı, (Kûtu’l-Kulûb), ter. Yakup Çicek – Dilaver Selvi, (İstanbul: Semerkand Yayınları, 3. Baskı, Eylül-2004), 2/42; Adıgüzel, “Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönem”, 13 457 Ebu’l-Alâ Afifî, Tasavvuf, İslâm’da Manevî Hayat, tec. H. İbrahim Kaçar, Murat Sülün, (İstanbul: Risale Basın-Yayın Ltd. Şti. 1996), 76--9 458 Veysel Gengil, “Mâtürîdî’nin Te’vîlâtu’l-Kur’ân’da Bazı Tasavvufî Kavramlara Yaklaşımı”, Diyanet İlmi Dergi 56, 2020, 309-334; Sami Şekeroğlu, “Mâtürîdî Zühd ve Takva Anlayışı”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 14, S: 22, Temmuz-Aralık, 2009, 53-64. 459 Kelâbâzî, Doğuş Devrinde Tasavvuf, Taarruf, haz. Süleyman Uludağ, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 1979), 156-157; el-Mekkî, Kutü’l-Kulûb, 2/615-6 460 Mustafa Yayla, “İslâm’ın Tek Üstünlük Ölçüsü Takvâdır”, İlk Adım Dergisi, 2021-Eylül, S:398 https://ilkadimdergisi.net/arsiv/yazi/kapak-islam-in-tek-ustunluk-olcusu-takvadir-4129 25.01.2022 461 Kurtubî, Ahkâmu’l-Kur’ân, 19/207 71 Habbâb b. Eret’in (ö.37/657-8) takvâ ile ma’ruf olduğunu”462 söylemiştir. Bu ahlâkî vasıflar onların takvâlarının bir sonucudur. Takvâ, kulluğun ilk rütbesidir. Takvâyla bir üst rütbeye çıkılır. Ameller takvâ benliğiyle temizlenir.463 Zühd terimine anlamca yakın bazı kavramlar verâ’, takvâ, fakr ve dünya gibi örnek verilebilir.464 es-Serrâc et-Tûsî’ye (ö.378/998) göre, tahkik erbâbından olan zâhid ve sûfîler nazarında takvâlı olmak, zühdde ve zâhidlikde ileri derecede olmakla eş anlamlıdır,465 buyurur. Takvâ zühdün ön kapısıdır. İlk zâhidler olan Suffe ehlinin takvâları erken dönem zühd devrinin ilk örnekleri olarak tarih sayfalarındaki yerini almıştır. 1.3.3. Zühd Kavramının Lügat ve Istılâhî Anlamı Zühd, Arapça sözlükte “z-h-d د – ه - ذ “– kökünden türeyen, az olan şey, bir şeye karşı arzu duymayan kişi466 anlamına gelen “z-h-d د – ه - ذ “– fiilinin mastarıdır.467 “Ze, he ve dal harflerine de mana verilerek ze, zilleti; he, heves ve arzuları; dal ise dünyayı terk etme”468 tanımı yapılmıştır. Bütün Arap lügat âlimleri, zühd kelimesin kökünden türetilmiş tüm sözcüklerde “azlık veya azla yetinme” anlamında ittifak ederler.469 Zâhidler ve sûfîler; zühd kavramıyla ilgili olarak farklı tanımlamalar yapmış470 olmalarının nedeni kendi makam, manevî zevkine ve vaktine göre anlam vermeleri471ve zühd kavramını dünyaya ait olumsuz algı ve davranışların 462 Hucvîrî, Keşfu’l-Mahcub, 146, 147; Hacer Nur Babacan, “Erken Dönem Tasavvufnda Akıl-Ahlak İlişkisi”, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Emstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019), 115 463 Muhasibî, er-Riaye Kalp Hayatı, Allah’ın Hakları Müellifin Girişi çev. Abdulhakim Yüce, (İstanbul: Işık Yayınları, 2005), 52 464 Ahmet Yıldırım, “Hadîs Edebiyatında Zühd Literatürü ve Zühdle İlgili Rivâyetlerin İncelenmesi”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 2008, S: 20, 119-138, 121. 465 Ebû Nasr es-Serrâc Tûsî, el-Lumâ’ İslâm Tasavvufu (Tasavvufla İlgili Sorular – Cevaplar), haz. Hasan Kâmil Yılmaz, (İstanbul: Altınoluk Yayınları, 1417/1996), 45- 46 466 İsfahânî, Hilye, 462; Önder Tonbul, “İlk Dönem Sûfilerine Göre Tevekkül Anlayışı”, (Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017), 81 467 Yıldırım, “Hadîs Edebiyatında Zühd Literatürü ve Zühdle İlgili Rivâyetlerin İncelenmesi”, 120 468 Ziyâüddin Nahşebî, Silku’s-Sulûk (Âriflerin Yolu), çev. Mustafa Çiçekler - Halil Toker, (İstanbul: İnsan Yayınları, 2002), 250. 469 Mustafa Türköz, “Kur’ân ve Hadîs Bağlamında Zühd Hayatı”, (Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007), 3 470 Abdulkerîm el-Kuşeyrî, Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risalesi, haz. Süleyman Uludağ, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014), 253. 471 Konur, Tasavvuf Ahlâkı ve İlâhî Ahlâk İnsana Yolculuk, 17 72 bütününde görmeleridir.472 “Zühdden başka bütün iyilik çeşitlerini kendinde toplayan başka bir şey yoktur.”473 diye özet tanımı yapanlar olmuştur. Kur’ân-ı Kerîm’de Arapça’da rağbet etmeyerek yüz çeviren manasında zühd, sadece bir âyette ve ism-i fâil (zâhid) sığasında Yusûf süresinde geçen “Hz. Yusûf’un (as) satışı konusunda az bir fiyatla birkaç dirheme sattılar, zaten onun hakkında rağbetsiz (zâhid) idiler/fazla değer vermemişlerdir.”474 mealindeki âyet-i kerîme de Hz. Yusûf’un (as), baba bir kardeşlerinin kuyuya atıp oradan geçen kervan tarafından bulunup satılması ve satanların Hz. Yusûf’a (as) değer vermedikleri anlamda kullanılmıştır.475 Zühd İslâm’ın ana kaynakları olan Kur’ân476 ve Hz. Peygamber (sav) tarafından bizzat önerilmiş bir yaşam tarzıdır.477 Zühd ve zâhidlik hakkında Peygamber Efendimiz’in (sav) tanımlaması şöyledir: “Dünyada zâhidlik, ne helâli haram etmek ne de malı mülkü terketmektedir. Dünyada zâhidlik, ancak Allahu Teala’nın (cc) elinde olana, kendi elindekinden daha fazla güvenmen; başına bir musibet geldiği zaman, musibet başında olduğu müddetçe, onun ecir ve mükafatından son derece ümitli olmandır.”478 Ashâb-ı Suffe erken dönem zühdünün ilk âbidleri, zâhidleridir. 472 Reşad Öngören, “Tasavvuf”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2011), 40/119-126. 473 Mekkî, Kûtu’l-Kulûb, 2/422. 474 Yusuf, 12/20. 475 Refik Kâsım, el-Kıyemu Terbuyetü’l-Ulya fi Suretu’l-Yûsuf, (İstanbul: Çıra Akademi Yayınları, 2018), 55. akt: Adıgüzel, “Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönem”, 9 476 Al-i İmran, 3/10, 14, 16-17, 134, 185; el-En’âm 6/32; el-Enfâl 8/2; Yûnus 10/24; Yûsuf 12/109; erRa’d 13/26; en-Nahl 16/30; el-İsrâ 17/107, 109; el-Kehf 18/46; el-Tâhâ 20/131; el-Mü’min 23/57, 61; el-Furkân 25/63-64, 69; eş-Şuarâ 26/88; el-Kasas 28/60, 77; el-Ankebût 29/64; ez-Zümer 39/9; elMü’min 40/39; eş-Şûrâ 42/36, 39; el-Hucurât 49/13; ez-Zâriyât 51/15-16, 19; el-Hadid 57/20; el-Mülk 67/2; el-A’lâ 87/16-17; ed-Duhâ 93/4. 477 Müslim, Zühd 1, 3; Tirmizî, Zühd 1, 13, 14, 16, 48, Tıb 1; İbn Mâce, Zühd 3, 48; İbn Hanbel, Müsned, 2/197, 323, 389, 485, Kitâbü’z-zühd, 280; Abdullâh b. Mübarek, Kitâbü’z-Zühd, 13; İbn Sa’d, Tabakât, 1/400-405; Hz. Peygamber’in (sav) zühd hayatı hakkında bk. Erhan Yetik, “Hz. Muhammed (sav)’in Zühd ve Takvâsı”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Samsun-1993, S:7, 127-132; Mustafa Öztürk, “Kur’ân’ın Değer Sisteminde Dünya ve Dünyevî Hayatın Anlamı”, Tasavvuf: İlmi ve Araştırma Dergisi, Yıl: 7/2006, S:16, 65-86, 78-79 478 Ahmed b. Hanbel, Kitabü’z-Zühd, Beyrut 1988, 36; Tirmizî, Sünen, Kitâbu’z- Zühd, 4/29; İbn Mâce, Sünen, K. Zühd, 2/1; İsfahânî, Hilye, 1/69 73 1.3.4. Tasavvuf Kavramı ve Ashâb-ı Suffe’nin Tasavvuf Kavramının Kökeni ile İlişkisi Tasavvuf, İslâmî ilimlerin disiplinleri arasında benimsenen ortak bir tarifi yapılamayan tek ilim dalıdır.479 Kur’ân-ı Kerîm ve Rasûlullâh’ın (sav) sünnetinden ortaya çıkmış bir ilimdir.480 Tasavvufun ana kelimesinin481, “Ashâb-ı Suffe” tamlamasında geçen “Suffe” sözcüğünden türetildiği öne sürülmüştür. Ashâb-ı Suffe, vakitlerini Mescid-i Nebî’de ibâdeti olmak üzere eğitim ve zikir gibi işlerle geçirmekteydiler. Ashâb-ı Suffe ile sûfîlerin yaşam tarzı benzerliğinden olanlara “sûfî” değil, “suffi” denilirdi.482 Türetilmiş kavramların kökeni, anlamı, benzerliği, farklılığı gibi kelimenin doğru telaffuzu da çok önemlidir. Tasavvuf kelimesinin kökeni için Yunanca “hikmet” anlamındaki “Sofia” kelimesindendir denilse bile kesinlikle reddedilmiş bir önermedir.483 Sophia (sofos) kelimesinden türetildiği ve sûfîlere ıslâh etmeye çalıştıkları nefsi isteklerinden korundukları içinde verildiğini söyleyenler olmuştur. 484 Hatta bu önermeye müşrikler 479 Tasavvufla ilgili tarifler ve bunlardaki farklılıklar ve sebepleri hakkında genel bir değerlendirme için bk. Afîfî, Tasavvuf İslâm’da Manevî Devrim, 42; Salih Çift, “İslâm Düşüncesinin Kurucu Unsuru: Birleşen ve Ayrışan Yönleriyle Tasavvufun Usûl-i Fıkıh, Kelâm ve İslâm Felsefesi ile Olan İlişkisi”, (İslâmî İlimlerde Metodoloji/Usûl-VI, Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantısı, Kasım-2015), (İstanbul, 2016), 411-454. 480 Serrâc, el-Luma’-İslâm Tasavvufu, 9, 14-19; Kelâbâzî, Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta’arruf, 53-56; Şehabettin Sühreverdî, ‘Avârifü’l-ma’ârif Tasavvufun Esasları, tec. Hasan Kâmil Yılmaz vd. (İstanbul: Vefa Yayınları, 1989), 5-16; İbn Haldûn, Tasavvufun Mahiyeti’ş-Şifâu’s-Sâil, haz. Süleyman Uludağ, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 1997), 291-296. 481 Kökeni hakkında bkz. es-Serrâc, el-Luma’, thk. ‘Abdülhalim Mahmud-Tâ hâ ‘Abdülbâki Surûr, (Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, 1960), 46-47; Kuşeyrî, er-Risâletü’l-Kuşeyriyye, haz. Enes Muhammed Adnan eş-Şerfavî, (Cidde: Dâru’l-Minhâc, 2017/1438), 584- 585; Sühreverdî, ‘Avârifu’l-Maârif, (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1989), 97 vd. Gerçek Tasavvuf, çev. Dilâver Selvi, (İstanbul, 1995), 73-80; Ahmed Zerrûk, Kavâidu’t-Tasavvuf, thk. Abdulmecîd Hayâlî, (Beyrut: Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye, 1426/2005), 25-26; Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarîkatlar, (İstanbul: İFAV Yayınları, 1994), 51-54; Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarîkatlar Tarihi, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 1999), 27. 482 Osmân Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, (İstanbul: Ataç Yayınları, 2011), 26, akt: Lale Işıldar, “Tasavvuf ve Kadın Halfeti Uşşakî Topluluğu Üzerine Psikolojik Bir İnceleme”, (Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012), 10. 483 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2010) 26; Işıldar, “Tasavvuf ve Kadın Halfeti Uşşakî Topluluğu Üzerine Psikolojik Bir İnceleme”, 10. 484 Ferit Kam ve Mehmet Ali Ayni, İbnü’l-’Arabi’de Varlık Düşüncesi, (İstanbul: İnsan Yayınları, 1992), 71-72. 74 bile karşı çıkmışlardır. Zâhidlik izinde seyr-ü sülûk edenlere “sûfi” denmesi, Yunanca yazılan eserlerin tercüme faaliyetlerinden çok öncedir.485 Suffe ehli ulemaları ‘Ubâde b. es-Sâmit (ö.34/654) ile ‘Abdullâh b. Saîd el-’Âs’ı (ö.?), Hz. Peygamber (sav) tarafından “Hikmet Öğretmeni”486 olarak atanmıştır.487 Kur’ân-ı Kerîm’deki el-Bakara 2/129 âyet-i kerîmesinde488 Hz. İbrâhîm (as) duası olarak gelen vahyi önce kendisine sonra ashâbına öğretmesini Allahu Teâlâ’nın (cc) bizzat istemesinden anlıyoruz. “Hikmet” kelimesi böylelikle tasavvufta ayrı bir önem kazanıyor. Peygamber Efendimiz (sav) Suffe ehline hikmet öğrettiği ortadadır. Anlaşılıyor ki, Suffe ehlinin öğrenip öğrettiği tasavvuf oluyor. “Safâ” nefsin kirlerinden arınmak-arındırmak, Suffe Ashâbı ise genellikle bu vasıfları mükemmel uygulamaya çalışan kimselerdir. Bu çeşit kelimelerin türetilme yönüyle “tasavvuf”un aslı olması diğer önerilen kelimelerin içinde daha uygun ve doğru olduğunu belirtmek lazımdır. Çünkü bu iki kelime ile “sûf” sözcüğünün en az iki harfi “sad” ve “fe” ortak harfleridir. Yüklendiği anlam açısından bu iki sözcük benzemektedirler. Tasavvuf “safâ” anlamını ve Suffe Ashâbı’nda bulunan vasıfları taşımaktadır.489 “Safâ” kelimesi için kalbin tasfiyesi ve nefsin tezkiyesiyle meşgul olma bağlamında Ashâb-ı Suffe’nin bu eğitimi aldığını biliyoruz. Ashâb-ı Suffe tasavvuf kökeni olan bu kavramla da yakından ilgilidir. “Sûfî, Allahu Teâlâ’nın (cc) kendisi için seçip sâfî hale getirdiği, kendisini nefsinden uzaklaştırdığı, iddia içeren teklif ve amellerden alıkoyduğu kimsedir. Sûfî kelimesi “ûfîye” vezninden olup Allahu Teâlâ’nın (cc) afiyet verdiği, “kûfiye” vezninden olup Allahu Teâlâ’nın (cc) kendisine kâfi olduğu ve “cüziye” kalıbından olup Allahu Teâlâ’nın (cc) ödüllendirdiği kimse anlamındadır. Allahu Teâlâ’nın (cc) fiili onun isminde zahir olur.”490 Ebû Ali er-Rûzbârî’nin (ö.321/933) sûfî terimine: “Safâ üzere sûf giyen (temiz olan), içini yamalı ve eski elbise ile örten, hevâ ve hevesine eziyet ve meşakkatin 485 Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikâtlar, (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2004), 26 akt: Işıldar, “Tasavvuf ve Kadın Halfeti Uşşakî Topluluğu Üzerine Psikolojik Bir İnceleme”, 10. 486 Hamidullâh, İslâm Peygamberi, 2/769. 487 Ebû Dâvûd, Büyû’, 37; İbn Mâce, Ticâret, 8; Kettânî, et-Teratib, 1/186. 488 “Rabbimiz, içlerinden onlara bir elçi gönder, onlara ayetlerini okusun, Kitabı ve hikmeti öğretsin ve onları arındırsın. Şüphesiz, Sen güçlü ve üstün olansın, hüküm ve hikmet sahibisin.” 489 Emin Yusuf Ûde, “Tasavvuf” Kavramının Kökeni ve Anlamları Hakkında Bir İnceleme”, tec. Mehmet Yıldız, Akademiar Dergisi, 2017, C:2, S: 2, 227-252. 490 Sülemî, Tabakâtu’s-Sûfîyye: İlk Zâhid ve Sûfîler, Tabakâtu’s-Sûfiyye. çev. Abdurrezzak Tek. (Bursa: Bursa Akademi, 2018), 302. 75 tadını tattıran, dünyayı arkasına atan, Hz. Muhammed Mustafa’nın (sav) yolunu tutan kişidir.”491 tanımıyla açıklar. Suffe Ashâbı’ndan Huzeyfe b. el-Yemân (ö.37/657), Ebu’d-Derdâ (ö.32/652) ve eşi Ümmü’d-Derdâ, Ebû Zerr (ö.32/652), Selmân-ı el-Fârisî (ö.35/655?), İmrân b. Hüseyin Huzâ’î (ö.?) gibi sahabîlerin de yün giymeyi tercih ettikleri492 rivâyet edilmektedir. Öte yandan Hilye’de geçtiğine göre Hz. Peygamber’in (sav) gözetiminde yetişen Ashâb-ı Sûffe yün giysiler giyerlerdi.493 Sûfîleri; Suffe veya saf sözcüklerine aittir diyenler, zahirî hâllerini göz önünde bulundurarak bu ismi koymuşlardı. Tasavvuf ehlini, “sıfat” ve “saff-ı evvel”den anlam bulmuştur diyenler, Suffe Ashâbı’nın kalblerine ve bâtınlarına dikkat çekmiştir.494 Suffe Ashâbı’nın özelliklerine benzer yakınlıkta oldukları için kendilerine “sûfîyye” denildiği şeklindedir.495 Temizlenmek ve çözülmek anlamındaki “saffet” yada yün anlamında “sûf” sözcüğünün kökeni olduğu savunulur.496 Birincisi, rûhî temizlenme mesleği olarak ele alınır, ikincisi, ilk mutasavvıfların “yünden” yapılan elbise giydiklerinden böyle adlandırılmışdır.497 es-Semnûn b. Hamza el-Muhib (ö.298/911?), muhabbet kavramını Cenab-ı Hakk’a ulaşmanın esası olduğu ve tasavvufun aslı hakkında ortadaki kökenlerden “safvet”in anlamını saf sevgi; “sûfî” anlamını seven kişi için kullanıldığını öne sürer.498 Aralarında alaka-ünsiyet kurulabilen, buluşmak için hasret duydukları,499 491 Kelâbâzî, et-Ta’rruf, Doğuş Devrinde Tasavvuf: Ta’arruf, Haz. Süleyman Uludağ, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. bs. 2013), 9/57 492 Alexander Knysh, Tasavvuf Tarihi, tec. İhsan Durdu, (İzmir: Ufuk Yayınları, 2011), 18. 493 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 1/345; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya ve Tabakâtu’l-Asfiyâ. Allah Dostlarının Dünyası. tec. Hüseyin Yıldız, Hasan Yıldız, Zekeriya Yıldız. (İstanbul: Ocak Yayıncılık, 1. Baskı, 2015), 10/623. 494 Kelâbâzî, Ta’arruf, 24. 495 es-Serrâc ve el-Kuşeyrî bu şekilde tanımlama yaparak kökeni hakkında böyle izah etmişlerdir. elKuşeyrî, Risâle, 149; Nicholson, Fi’t-Tasavvufi’l-İslâmî, (Kahire, 1375/1956), 66. Akt: Ûde, “Tasavvuf” Kavramının Kökeni ve Anlamları Hakkında Bir İnceleme”, 227-252. 496 Fulya Atacan, Sosyal Değişme ve Tarikât Cerrahiler, (İstanbul: Hil Yayınları, 1990), 23. Süfizmin süfilerce yapılan çeşitli tanımları için Kelabazî, Doğuş Devrinde Tasavvuf, 53–58; Abdulbaki Gölpınarlı, 100 Soruda Tasavvuf, (İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1985), 9–12; Mustafa Kara, Din, Hayat, Sanat Açısından Tekkeler Ve Zaviyeler, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 1980), 20–23, Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikâtlar, (İstanbul: Marifet Yayınları, 1984),15–21. 497 Hayreddin Karaman, İmâm-ı Rabbanî ve İslâm Tasavvufu, (İstanbul: Nesil Yayınları, 1992), 7. 498 Hucvîrî, Hakikat Bilgisi: Keşfu’l-Mahcûb, haz. Süleyman Uludağ, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 4. bs. 2014), 371. 499 Sülemî, (Tabakât) İlk Zâhid ve Sûfîler: Tabakâtu’s-Sûfiyye, çev. Abdurrezzak Tek, (Bursa: Bursa Akademi, 2018), 112. 76 varlıklarını kendisine hibe ettikleri,500 sevilen501 kendilerine özlem duyan, sevdiklerine çile çektirmeyen502 bir Allahu Teâlâ (cc) anlayışıdır.503 Sûfî kelimesinin504 doğruluğu hakkında ittifak edilen görüşe göre, yün anlamına gelen “sûf” kelimenin türevidir. el-Muhâsibî (ö.243/857) “yün elbise”, kibrin settarı olan tevazu libası, kisbesi, görür. Enes b. Mâlik’in (ö.93/711-2) rivâyetine göre, “Peygamber Efendimiz (sav) bir kölenin bile davetine icabet eder, eşeğe biner ve yün elbise giyerdi” Sûfîlerinde yün elbise giymesi Hz. Peygamber’e (sav) uymak ve tevazu alameti kabul edilir.505 Sûfînin ilk tanımını yapan Hasan-ı el-Basrî’nin (ö.110/) talebelerinden ‘Abdu’lvâhid b. Zeyd (ö.150-177/767-795 arası)506 yaptığı târifinde harâmlardan kaçınmaya ve ibadete vurgu yaptığı belirtilir. Sûfî tanımı şöyledir: “Sûfî sana göre kimdir? Sualine: Akıllarıyla himmetleri üzerinde duran (kaim) ve kalpleriyle o himmetlerine sonuna kadar sarılanlar; efendileri ile nefislerinin şerrinden korunanlardır. İşte bunlar sûfîlerdir.” demiştir.507 İbn Lîyûn et-Tucîbî508 (ö.750/1349), ilk dönemlerden itibaren sûfî kelimesinin lüğat olarak kullanıldığını buna örnek Hasan-ı el-Basrî’nin (ö.110/728) “Kâbe’yi tavaf ederken bir sûfîyle karşılaştım, kendisine bir şey verdim, kabul etmedi.”509 delil kabul eder. “Sûfî” adını alan ilk kişinin, Ebû Hâşim es-Sûfî (ö.150/767) adındaki zat kabul edilir. Bazı rivâyetlerde ilk defa “sûfî” lakabıyla Câbir b. Hayyân (ö.150/767) anıldıktan sonra “sûfî” kelimesi yayılmaya başladığı510 şeklinde geçer. Sûfî unvan olarak hicrî 2. yüzyıldan itibaren artık yaygın şekilde kullanılmaya başlamıştır. Ebû Hâşim el-Kûfî/Sûfî, Hâşim el-Evkas (ö.?), Sâlih b. ‘Abdu’l-celîl (ö.?), Câbir b. Hayyân 500 Kuşeyrî, Kuşeyrî Risalesi, haz. Süleyman Uludağ, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 6. bs. 2012), 407. 501 Hucvîrî, Hakikat Bilgisi: Keşfu’l-Mahcûb, 373. 502 Kuşeyrî, Kuşeyrî Risalesi, 110. 503 Adıgüzel, “Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönemi”, 16 504 Ûde, “Tasavvuf” Kavramının Kökeni ve Anlamları Hakkında Bir İnceleme”, 227-252. 505 Ebû Nasr Serrâc Tûsî, el-Luma’ fi’t-Tasavvuf, 22; Işıldar, “Tasavvuf ve Kadın Halfeti Uşşakî Topluluğu Üzerine Psikolojik Bir İnceleme”, 10. 506 Zehebî, Siyeru A’lamü’n-Nübelâ’da, (Beyrut: Müessesetü Risale, 1993), 7/180, hicrî 150’den sonra vefat ettiğini söylüyor ve “177 deniliyor ancak bu çok uzak bir tarihtir” diyor. Eğer Abdülvahid b. Zeyd, Hasan-ı el-Basrî’nin talebesi ise 177’den önce vefat etmiş olması akla daha yakındır. 507 Ebû Nasr Serrâc, el-Lüma’, (Mısır: Dâru’l-Kütübü’l-Hadîsiyye, 1960), 45. 508 İbn Lîyun Ebû Osmân Sa’d /Saîd b. Ahmed et-Tücîbî el-Endelûsî, âlim ve şair bir kişidir. Süleyman Tülücü, “İbn Lîyun”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1999), 20/159-160. 509 Serrâc, el-Luma’, 42. 510 Yılmaz, Tasavvuf, 23, Afîfî, Tasavvuf İslâm’da Manevî Hayat, 31; Ümmü Gülsüm Yeşil, Abdülğanî en-Nablusî’de Sûfîlik Temayülünün Fıkha Yaklaşımına Etkisi (el-Hadîkatü’n-Nediyye Örneği Üzerinden), (İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021), 11. 77 (ö.200/815) ve İbrâhîm b. Edhem’in (ö.161/778) müridi İbrâhîm b. Beşşâr (ö.?) gibi şahsiyetlerin bu unvanı kullanan ilkler olduğu bilinmektedir. Ebû Hâşim el-Kûfî bu unvanı taşıyan ilk zat olarak Sufyân-ı es-Sevrî (ö.161/778) sûfînin nasıl bir şahiyette olması gerekleri ile riyânın en ince noktalarını ondan öğrendiğini söylemektedir. Der Kuy-i Sufiyân adlı eserde Hadikatu’ş-Şi’a adlı eserden naklen olduğu iddia edilen bazı pasajlarda ilk sûfî ilişkisi kurularak verilen zatın Ebû Hâşim el-Kûfî (ö.150/767) hakkında şöyle: “Beni Umeyye/Emevî Dönemi’nin sonlarında Osmân b. Şerik-i elKûfî (ö.150/767), diğer adıyla Ebû Hâşim-i el-Kûfî, ruhbanlar gibi kalın dokunmuş yünden elbise giyinirdi ve Şam’ın şeyhi sayılırdı. Hıristiyanlar gibi hulul ve ittihada inanır, zahirde Cebrî, batında ise mülhid ve dehrî idi”. “Bu kişi ortaya çıktı, ehli-beytin yolunu ayırdı ve Hz. Peygamber’in (sav) semavî vârislerinin yolundan ayrı bir yol tuttu.”511 bilgisi yer almıştır. Ebû Hâşim el-Kûfî ile unvan olarak kullanılmaya başlanan sûfî kelimesinin ilk olarak ortaya çıktığı şehir Kûfe olduğu anlamına gelmektedir. Kûfeli Ebû Osmân b. Şerik 150/767’de ölen ve Ebû Hâşim el-Kûfî’ye atfedilen “sûfî” kelimesi, kıyafet yönüyle giydikleri yün tarzı elbiseler çıkış kaynağıdır. “Sûfî” kelimesi zamanla hem bu hayatı benimseyenler hem bu kıyafetleri giyen zatlar için kullanılan genel bir unvan bir isimle yad edileceklerdir.512 Abdurrahmân Molla Camî (ö.898/1492) yukarıdaki bilgilere katılarak ondan (elKûfî’den) önce hiç kimseye “sûfî” unvanı verilmediğini belirterek Şam/Dımakş’da bir tekkenin onun (el-Kûfî’nin) adına inşa edildiğini rivâyet eder.513 İslâmî eserlerde yer alan birçok sözcüğün veya kavramın, terimin teşekkülü sahâbe ve tabiîn sonrası ortaya çıktığı kabul görmüş, hiçbiri red edilmemiştir.514 Tasavvuf kelimesinin en erken kullanılmaya başlanıldığı zamanı tâbiîn dönemi olarak rivâyet edilir. Sûfî sözcüğü ve bunun cemisi olan “Sûfîyye” sözcüğü Hicrî 140 511 Mustafa Altunkaya “Bazı Şii Kaynaklarında Tasavvufun Yeri”, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2016). S:5, 175-194, 186. 512 Osmân Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, (İstanbul: Ataç Yayınları, 2013), 90; Eyüp Öztürk, Velilik ve Delilik Arasında; İbnu’s-Serrâc’ın Gözünden Muvelleh Dervişler, (İstanbul: Kitap Yayınevi, 2013), 63-64 513 Molla Camî, Nefâhâtu’l-Üns, çev. Kamil Can Doğan, Sefer Malak, (İstanbul: Bedir Yayınevi), 97; a.mlf. Nefehâtü’l-Üns min Hadarâti’l-Kuds (Evliyâ Menkibeleri) tec. şerh Lâmi‘î Çelebi, haz. Süleyman Uludağ vd., (İstanbul: Marifet Yayınları, 1998), 153. 514 İbn ‘Acîbe, el-Fütûhâtü’l-İlâhiyye, 139 akt: Ramazan Emektar, İbn Acîbe’nin Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri, (Konya: Necmeddin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019), 98. 78 yıllarında dillerde olduğunu sûfî kelimesini unvan olarak H. 150 yılında vefat eden Ebû Hâşim el-Kûfî (ö.150/767?) için kullanıldığından anlıyoruz. 515 Hicrî 2. yüzyılın ortalarında ağızlarda dolanmaya başlayan tasavvuf terimi İslâm din dili olan Arapça “sûf” (yün) kökündendir. Hz. Peygamber’in (sav) yün libaslar giydiği için ashâb ve sûfîlerde Hz. Peygamber’i (sav) rol model alarak giymişlerdir. Dünyaya aldırış etmemek, sırttını dönmek şeklinde anlamlandırmışlardır. “Sûf” yün manasına gelir. “Tasavvefe” yün giymek mastar fiilinden türemiştir. elKuşeyrî (ö.465/1072) gibi birçok bu işin ehli mutasavvıf aynı görüştedir.516 Suffe ehlinin kıyafeti “suf” tasavvuf kökeninden sayıldığını ve genel kabul görmüş kökenidir.517 Tasavvuf ya da sûfî isminin kökenine ait yapılan te’villerin ortak noktası farklılık içersede bu isimleşen tanımların tasavvufun bir ahlâklanma dizilenmesidir.518 Tasavvufu amel-fiil sonucunda oluşmuş irfânî boyutunu dışlayarak değerlendirmek içe has özelliklerin eksikliğini anlamına gelir. Tasavvufî yaşantıdaki mücâhede gaye Allahu Teâlâ’yı (cc) esma, sıfat ve fiilleriyle anlayarak tanımaktır. 519 Dil bakımından uygunluk arz etmesede Ashâb-ı Suffe ile sûfîlerin ilişkisi bağlamında, sahâbeye verilen ad, zühd ve ahlâkî zenginlikleri yönünden kurulmuştur.520 Üstüvârnâme adlı eserinde Günabâdî (ö.?) Ebû Hâşim’den sonra Habîb el- ’Acemî (ö.130/747-8?) ve Zunnûn-ı el-Mısrî (ö.245/859?) gibi zatlar ile bu yol elden ele geçerek Cüneyd-i el-Bağdâdî (ö.297/909) ve sonrakilere böylece el değiştirerek ulaştırmışlardır.521 515 Abdurrahmân Molla Camî, Nefahatü’l-Üns: Evliyâ Menkibeleri, çev. Lamiî Çelebi, haz. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara, ( İstanbul: Mârifet Yayınları, 2001), 153; ayrıca kimyâger olup insanları zühde davet eden Câbir b. Hayyân el-Kûfî için Kûfe de H. 2. asrın ikinci yarısında kullanılmaya başlanmıştır. Louis Massignon, “Tasavvuf”, İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınevi, 1979), C. 12/1, 26 516 Hülya Küçük, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihine Giriş, (İstanbul: Ensar Yayınları, 2015), 30; Adıgüzel, “Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönem”, 60. 517 Kuşeyrî, Kuşeyrî Risâlesi, 450; Hucvirî, Keşfü’l-Mahçub Hakikat Bilgisi, 111; Seyyid Ahmed erRifâî, el Bürhanü’l-Müeyyed, Marifet Yolu, haz. Hasan Kâmil Yılmaz, (İstanbul: Erkam Yayınları, 1995), 23-24. 518 Kelâbâzî, Doğuş Devrinde Tasavvuf, 59 519 Ûde, “Tasavvuf” Kavramının Kökeni ve Anlamları Hakkında Bir İnceleme”, 227-252. 520 Ekrem Demirli, Şair Sûfîler: Mevlâna, Yunus Emre ve Niyazi Mısrî Üzerine İncelemeler, (İstanbul: Sûfî Kitap, 2015), 57. 521 Hüseyin Tabende Günâbâdî, Ustuvarnâme, 18; akt: Altunkaya, “Bazı Şii Kaynaklarında Tasavvufun Yeri”, 175-186. 79 “Sûfî” sözcüğünün köken tarihine bakıldığında farklı bakışlar, yorumlar kabul görse bile bu sözcüğün ahlâk ve zühd değerlerinin tasavvufa evrilmesi sırasında çoğunluğun benimseyip kabul gördüğü gerçektiği ortadadır. Kabul gören bütün tanımların ortak noktası “sûfîlik yolunu benimseyene” verilen sûfî adıdır, “sûfînin takip etmiş olduğu yola” da tasavvuf kavramı verilmiş olduğudur. Sûf giymek, yani yünlü kıyafetler giymek peygamberliğin ve onun yolunda olan hakikât ehli denilenlerin bir nevi sembolüdür. Zühd hayatı yaşayan zâhid adıda verilen sûfîlerin de peygamberliğin simgesi olarak yünden yapılmış sûf kıyafetler giymeleri ve sûfî sözcüğünün de bu giyimle ilişkilendirilmiş olması olasılığı baskındır.522 Ashâb-ı Kirâm’ın, Kur’ân ve bizatihi Rasûlullâh’ın (sav) uygulamalarını yaşamaya çalışmaları ve gayretleri, zühd hayatını ortaya çıkarmış, daha sonraki dönemlerde bu hayat tarzı “tasavvuf” ilminin şekillenmesine sebep olmuştur.523 Hz. Peygamber’i (sav) rol model olarak örnek alma gayesiyle, onun (sav) yün libaslarla örtünmesinden ilham alan sûfîler “tasavvuf” ve “sûfî” kelimelerinin terimleşmesini sağlamışlardır. Zühd, tasavvuf düşünce tarihinde Hicrî takvimde ilk iki yüz yıla denk düşen dönemdir. “Tasavvuf” kelimesine gelince ilk defa yüzyirmi sahâbîden ders alan Hasan-ı el-Basrî’nin (ö.110/728) şu şekilde “pahalı ve lüks ipek kıyafetler giyinen riyakâr, mutraf kesimlere tepki olarak yün kıyafetler giyinenler” 524 tanımladığı rivâyet edilir. Tasavvuf düşünce hareketi kurucuları arasına tasavvufun manevî öğretisini Hz. Peygamber (sav) ashâbından bazılarını koyan (Mescid-i Nebevî’nin sofasındaki yoksul ehl-i Suffe) Louis Massignon (1883-1962), “un socialiste avant la lettre” (sosyalist kelimesi daha yokken o sosyalistti) sözünü Suffe sahâbesi Ebû Zerr el-Ğıfarî (ö.32/653) için söylemiştir. Yoksullukla alakası olan birçok sözü el-Ğıfârî’ye atfedilmesinin nedeni hiçbir şeyi olmaması ve kendini tamamen Allahu Teâlâ’ya (cc) adamış olmasıdır. Ehl-i beytten sayılan Ashâb-ı Suffe’den Selmân-ı el-Fârisî (ö.36/656?) de tasavvufî biatin örneği olmuş bir manevî evlad kabul edilir.525 522 Özlem Güngör, İsmâil Rüsûhî-yi Ankaravî Şerh-i Mesnevî (Mecmû’atu’l-Letâyif ve Matmûratu’lMa’ârif, 4. Cilt, İnceleme-Metin-Sözlük), (Niğde: Niğde Ömer Halis Demir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019), 5. 523 Yerlikaya, “Kur’ân Öğretiminde Sahâbe Örnekliği”, 115-120. 524 Mustafa Altunkaya, Sûf Hareketi Tarihi, (İstanbul: Çıra Yayınları, 2017), 65-74; Öngören, “Tasavvuf”, 40/121. 525 Annemarie Schimmel, İslâm’ın Mistik Boyutları, çev. Ergun Kocabıyık, (İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001), 65; Bayram Adıgüzel, Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel 80 Massignon detaylı ve derin incelemelerinin ardından tasavvuf ilminin menşeinin dış kaynaklı olmadığına ve İslâm’ın kendi dinamizminden sadır olduğunu vurgulayarak526 tasavvuf ilminin İslâm’ın zühd anlayışının bir devamı olduğu kanaatindedir, sözüne ekleyeceğimiz bu zühd anlayışının kaynağı da Ashâb-ı Suffe olduğudur. Etimolojik olmasada ahlâken, libasen, ilmen kaynakları Suffe Ashâbı’dır. “Tasavvuf” kelimesi içinde geçen ilk tarif ise Ma’rûf-i el-Kerhî (ö.200/815- 6?)’ye aittir.527 Ma’rûf-i el-Kerhî tasavvufu, “Hakikâtleri elde etmek ve halkın elindekilerden ümidi kesmektir” 528 cümlesiyle tarif etmiştir. Tasavvuf sözcüğünün kökeni hususundaki görüşler de, “yün giymek” anlamındaki sûf genelde bazı sahâbenin yün giymeleri yanında fâkirliğin ve yoksulluğun işareti sayılır. Tasavvufun köklerinden birisi, Ashâb-ı Suffe’ye529 atfen Allah Rasûlü’nun (sav) hücre-i saâdetlerinin verandasında hayat sürdüren, İslâm’ı hakkıyla yaşamaya ve Kur’ân öğrenmeye niyetlenmiş fâkir sahâbeyle alakalıdır. Tasavvuf yazarlarından bazıları bu görüşte ittifak halindedirler. Tasavvuf ismi konusunda yine sözü edilen o dönemde ismen kullanılmadığında ittifak halindedirler.530 Tasavvuf, kelime ve metod açısından Hz. Peygamber (sav) devrinde kullanımı yoktu. O zamanlarda insanlar özel bir isim bir unvan kullanmıyorlardı. Peygamber Efendimize (sav) yakın arkadaş olmaları, aynı devirde yaşamış olmalarından dolayı ismen sahâbî diye çağrılıyorlardı. Sahâbîlere yetişenlere ve onlarla konuşanlara tabiûn, tâbiûnla konuşanlara ve tâbiûnla aynı devirde yaşayanlara da tebeu’t-tabiîn şerefli bir isim olarak verilmişti.531 Tasavvuf ehlinin isimlendirilmesi hususunda Bundâr b. Huseyin eş-Şirâzî (ö.353/964), “Bunlardan bazıları müctehid, zâhid, âbid, hâif, râcî, gâni, fâkir, mürîd, murâd, sâbır, razı, mütevekkil, muhib, Parametreler Bağlamında Zühd Dönem, (Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018), 64-5 526 Hikmet Yaman, “İsmi Olmayan Bir Hakikatten Hakikati Olmayan Bir İsme Varan Yolculuk: Oryantalist Çalışmalarda Tasavvufun Menşeine Dair Tartışmalar Üzerine Bir Değerlendirme,” Akademiar: Akademik İslam Araştırmaları Dergisi, 2016, S: 1, 39. 527 Haksever, “Ruhbanlık” Kavramındaki Anlam Kayması ve Tasavvufla İlişkilendirilmesi Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, 23- 24. 528 Reşat Öngören, “Ma’rûf-i Kerhî”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları, 2003), 28/67-68. 529 Tasavvufun kökenini Ashâb-ı Suffe’ye dayandıran bazı görüşler vardır. el-Kuşeyrî bunu eleştirir. Bkz. Kuşeyrî, er-Risâle, 450. 530 Ekrem Demirli, “Zahirî İlimlerin Otoritesi Karşısında Tasavvuf’un Meşruiyet Arayışı”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S: 15, Yıl: 2007, 219-244, 225-6 531 Hayrani Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, Tasavvufun Doğuşu ve Kaynakları, “Tasavvufun Doğuşu ve Gelişmesi,” (Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi, No: 171, 1986), 4. 81 müstehtir, müste’nis, müştak, vâhil, hâim, vâcid, fâni, bâki vb. pek çok isim almışlardır. Bazı durumlarda hallerin tümü bir sûfîde toplanabilir. Böylece ona bütün isimleri kapsayan bir isim verilir.” 532 Yaşanan zamanın kültürel ve sosyal, siyasî meydanda ortaya çıkan Şii-Batınî aksiyonları, “zühd” kavramıyla kendilerini ifâde etmişlerdir. Ehl-i Sünnet zâhidleri, bu çeşit fırkalardan kendilerini ayırt edici farklı bir isimlendirmeye girmişlerdir. Hz. Peygamber’in (sav) ve Suffe Ashâbı’nın yün libaslar giyinmesinden ve yün libaslar giyinmenin “fakra” alamet etmesinden dolayı, “sûfî” kelimesini533 uygun bulup benimsenmiştir. 1.3.5. Kaynağı Ashâb-ı Suffe Kabul Edilen Bazı Tasavvufî Kavramlar Bu araştırmamızda Tasavvuf ilminin tohumlarının Suffe Ashâbı’yla atıldığı gerçeğine tohum olan hallerinden miras kalan birkaç kavramla dahada pekiştirmek uygun olacaktır. Rasûlullâh’ın (sav) Suffe Ashâbı’yla mescitte halka şeklinde oturup ders yapması sûfîlerin yöntemlerinden biridir: “Rasûlullâh (sav) mescidde iken karşıdan üç kişi geldi. İkisi Rasûlullâh’a (sav) doğru yöneldi, birisi de gitti. O ikiden birisi halkada bir aralık gördü de oracıkta oturdu. Diğeri ise halkadakilerin arkasında oturdu. Diğer üçüncü kimse ise arkasına dönüp gitti. Rasûlullâh (sav) (sözden) ayrılınca şöyle buyurdu: “Sizlere bu üç kişinin hâlini haber vereyim mi? Onların biri Allahu Teâlâ’ya (cc) sığındı, Allahu Teâlâ (cc) da onu barındırdı. Diğeri (sıkıntı vermekten) utandı, Allahu Teâlâ (cc) da ondan hayâ etti. Ötekisi ise (bu meclisten) yüz çevirdi, Allahu Teâlâ (cc) da ondan yüz çevirdi.”534 Başka bir rivâyette Suffe Ashâbı’ndan ‘Abdullâh b. ‘Amr (ö.65/684-5) şu şekilde rivâyet eder: “Rasûlullâh (sav), mescidinde oturmuş iki gruba (meclis) uğradı ve şöyle buyurdu: “Bu iki meclis de hayırlıdır, ancak biri diğerinden daha faziletlidir. Buradakiler Allahu Teâlâ’ya (cc) dua edip yalvarıyorlar, Allahu Teâlâ (cc) dilerse onlara verir dilerse vermez. Şunlar ise fıkıh ve ilim öğreniyor, bilmeyene öğretiyorlar, 532 Sülemî, Tabakâtu’s-Sûfîyye: İlk Zâhid ve Sûfîler, 303. 533 Ahmet Cahid Haksever, “Ruhbanlık” Kavramındaki Anlam Kayması ve Tasavvufla İlişkilendirilmesi Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013/1, C: 12, S:23, 28. 534 Buharî, Sahih, Salat, 84, 474 82 binaenaleyh bunlar daha faziletlidirler. Ben ancak bir öğretici olarak gönderildim.” Rasûlullâh (sav) bu grubun arasına oturdu.535 İlim meclisleri ile ilim halkaları arasındaki fark şöyle ifade edilir: “ilim meclisleri her yerde kendiliğinden ya da özel olarak oluşur. İlim halkaları ise mescid ve camilerde kurulup daha düzenlidir.”536 Yezîd er-Rakkâşî (ö.?), Enes b. Mâlik’ten (ö.93/711-2) rivâyetle Suffe halkını şöyle anlatır: “Sabah namazını kılınca sahâbîlerin ilim halkaları oluşturarak Kur’ân okudukları ve ferâiz ile sünnetleri öğrendikleri”537 nakledilmektedir. Suffe ehlini halkalar şeklinde oturup ilim öğrenme metodu, Rasûlullâh (sav) ile başlamış, sahâbe ve tabiîn eliyle sürdürülmüş günümüze ulaşmıştır. ‘Abdullâh b. Revâha (ö.8/629) ve Câbir b. ‘Abdullâh’ın (ö.78/697) hayatta iken halka usuluyle mescidde ders okuttukları ve etrafına toplanan insanları ilim halkaları oluşturarak ilim öğrettikleri kaynaklarda yer almaktadır. İbn Mes’ûd’un (ö.32/652-3) Perşembe günler insanlara vaaz ettiği;538 Suffe’nin meşhûr sahâbisi Ebû Hureyre’nin (ö.58/678) Cuma günleri imâm mescide girinceye kadar etrafında halka biçiminde oturanlara hadîs dersi verdiği;539 Câbir b. ‘Abdullâh, Mescid-i Nebevî’de kendisinden ilim öğrenmek isteyenlere halka şeklinde ders verdiği540 bilinmektedir. İlim halkalarıda Suffe’den kalma alışkanlıklarıdır. İlim meclislerinin Rasûlullâh’tan (sav) sonra devam etmiştir. Ebû Mu’âviye elKindî (ö.?) Şam’da Halife Hz. Ömer’i (ö.23/644) ziyaret etmiş. Hz. Ömer ona halkın halini sorarak şöyle demiştir: “Herhalde adam ürkmüş deve gibi mescide giriyor, kendi kavmının meclisini ve kendisini tanıyan birini görürse yanına oturuyor.” el-Kindî, ona, “hayır, çeşitli meclisler oluşturup oturuyorlar ve hayır öğrenip müzakere ediyorlar.” karşılığını verince, Hz. Ömer, bu hal devam ettikçe hayır üzere olmaya devam edersiniz.” demiştir.541 İlim meclisleri Suffe’nin devamıdırSuffe Ashâbı’ndan Ebû Hureyre (ö.58/678), ilim meclislerinde oturma adabı ile ilgili, “Bir âlimin huzurunda veya ilim meclisinde oturduğunuzda yaklaşın ve biriniz 535 İbn Mâce, Sünen, Mukkadime, 17, Hadîs no: 219 536 Aşık, Sahâbe ve Hadîs Rivâyeti, 67 537 Heyseme, Mecmauz-Zevâid ve Menbau’l-Fevâid, ter. Yusuf Özbek, ty. 1/351 538 Kettanî, Teratib, 2/161 539 Hâkim, el-Müstedrek, 3/586 540 Kettanî, Teratib, 2/153 541 Kettanî, Teratib, 2/152 83 diğerinin arkasına otursun, Câhiliye insanlarının oturduğu gibi ayrı ayrı oturmayın,”542 diyerek uyarması ileride oluşacak medrese-tekke-zaviyelerin sohbet-ilim-zikir halkalarının nüvesi kabul edilir. Suffe’de başlayan bu adap devam ettirilmiştir. Tasavvuf ilmide bir adap ahlâk ilmi kabul edilir ve bu adap-ahlâkların Suffe’de başladığına işarettir. Suffe Ashâbı’ndan İbn Ömer’den (ö.73/693) gelen rivâyete göre, Rasûlullâh (sav) şöyle buyurdu: “Sizden biriniz bir kimseyi oturduğu yerden kaldırıp sonra onun yerine kendisi oturmasın. Fakat açılarak halkayı genişletiniz.”543 ‘Abdullâh b. ‘Amr b. ‘Âs’ın (ö.65/684-5) rivâyetine göre Rasûlullâh (sav) şöyle buyurmuştur: “İzinleri olmadıkça (aralarına oturmak suretiyle) iki kişinin arasını ayırmak hiçbir kimse için helâl değildir.”544 Suffe ehlinden Ebû Hureyre’den (ö.58/678) rivâyet edilen başka bir hadîs-i şerife göre, Rasûlullâh (sav) şöyle buyurdu: “Sizden biriniz oturduğu yerden kalkar, sonra tekrar dönüp gelirse oraya oturmaya herkesten fazla hak sahibidir.”545 Rasûlullâh’ın (sav) terbiye ve edep doktrinleri ashâbın hayatında hemen karşılık görüyor ve ashâb (özelliklede Suffe Ashâbı) Rasûlullâh’ın (sav) tavsiyelerine uymada kısa sürede büyük başarı gösteriyordu. Câbir b. Semûre b. Cunade esSuvâî’den (Kûfe-ö.74/694), “Biz, Nebiyy-i Ekrem’in (sav) huzuruna vardığımız zaman, her birimiz nerede yer bulursa oraya otururdu.” Rivâyetinden ilim meclislerinde veya halkalarında olması gereken adabın usulunu Suffe Ashâbı’ndan öğreniyoruz. el-Mücadele süresinin öğrettiği oturma adabının uygulayıcıları Kur’ân ahlâkını bizzat Nebî’den (sav) öğrenip uyguluyorlardı. Tasavvuf bir Kur’ânî ahlâktır. Peygamber (sav) öğretici ve uygulayıcısı Suffe ehli ise öğrenicisi ve uygulayıcısı olarak ilk örnekleri sergilemektedirler. ‘Abdullâh b. ‘Abbâs (ö.68/687-8) ve Suffe Ashâbı’ndan Abdullâh b. Ömer’in (ö.73/693) talebesi muhaddis ve zâhid İbnu’l-Munkedir’in (ö.131/748) rivâyetlerden anlaşıldığına göre cehrî zikir ehlindendir. İbnu’l-Munkedir gece vakti zikir ederken sesini yükseltirdi. Yüksek sesle zikir yapmasının sebebi sorulduğunda “Hasta olan bir 542 Kettanî, Teratib, 28151. 543 Buharî, Sahih, Cuma, 20, Hadîs No: 911; Müslim, Sahih, Selâm, 30, Hadîs No: 2178 544 Ebû Dâvûd, Sünen, Edep, 18, Hadîs No: 4845 545 Müslim, Sahih, Selam, 31, Hadîs No: 2179; Ebû Dâvûd, Sünen, Edep, 25, Hadîs No: 4852. 84 komşum var. Acısından dolayı da sesi yüksek çıkıyor. Ben de bana verilen ni’mete şükürde sesimi yükseltiyorum”546 karşılığını vermiştir. ‘Avn b. ‘Abdullâh (ö.110/728?), Hilye’de sahabîlerden Suffeli Ebû’d-Derdâ’nın (ö.32/652?) hanımını Ümmü’d-Derdâ’yı zikir meclisi için sıkça ziyaret ettiklerini belirtmiştir. ‘Avn b. ‘Abdullâh şöyle der: “Ümmü’d-Derdâ’nın yanına giderek Allahu Teala’yı (cc) zikrederdik. Ancak bir defasında zikir ederken Ümmü’d-Derdâ’nın bir yere yaslandığını gördük. Ona: “Ey Ümmü’d-Derdâ! Sanırız seni usandırdık!” denilince de şöyle karşılık verdi: “Beni usandırdığınızı mı söylüyorsunuz? Oysa ben Allahu Teala’ya (cc) ibadeti her şeyde aradım; ancak zikredenlerle birlikte oturmaktan daha fazla kalbime huzur verecek ve istediğim şeye beni en iyi uygun şekilde ulaştıracak başka bir şey görmedim.”547 Avn b. ‘Abdullâh, “Zikir meclisleri, kalplere şifadır”548 diyerek zikir meclislerinin kaynağının yine Suffe Ashâbı’yla başladığını belirtmektedir. İslâm Dini’nde, Hz. Peygambere (sav), inananlar için bir rol model şahsiyet ve âyetlerde örnek alınması gereken bir örnek kişi olarak gösterilmesi Rasûlullâh’ın (sav), büyük bir ahlâkî karakter üzere olmasındandır. Tasavvufta “fena fi’r-Rasûl” terimi bir uygulama örneğidir. Her mürid, bir rol model aldığı Rasûlullâh’ın (sav) şahsiyetini kendine oturturmakla mükelleftir. Bu özellik, sadece tasavvuf ilminin getirilerine özge bir olgu olamaz.549 Tasavvuf ıstılahında üns; kalbin Allahu Teâlâ (cc) sevgisi ile dolmuş haline ve bu sebeple yaşanan sevinç ve mutluluğa denilmektedir. Sâlik, Allahu Teâlâ’ya (cc) dayanıp O’ndan yardım diledikten sonra, O’nda sükûn bularak bu hale ulaşır. Üns, bast ve recâ hal üstü ve bunlardan daha kuvvetli bir huzur halidir.550 Suffe Ashâbı’ndan Mu’âz b. Cebel (ö.17/638) Hz. Peygambere (sav) “Tevbe-i nasûh nedir, yâ Rasûlallâh?” sorusuna Efendimiz (sav): “Tevbe edenin, sütün memeye 546 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 3/146; Allah Dostlarının Dünyası, 2/425. 547 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 4/241; Allah Dostlarının Dünyası, 3/32 548 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 4/241; Allah Dostlarının Dünyası, 3/323. 549 Şakir Gözütok, İslam’da Karakter Eğitiminde Rol Model, Uluslararası Kişilik ve Karakter İnşâsında Dinin Yeri Sempozyumu, 10-12 Haziran 2016, Ordu, 2016, C: 2, 71-79. 550 Serrâc, Luma’, 62; Kelâbâzî, Ta’arruf, 106; Kuşeyrî, Risâle, 60; Hucvirî, Keşfu’l-Mahcûb, 526-527; Sühreverdî, Avârif, 636-638. 85 geri dönmemesi gibi bir daha günâha dönmeksizin Allahu Teâlâ’ya (cc) tevbe etmesidir!”551 Hz. Mevlânâ (ö.672/1273) Mesnevî’de bu hadîs-i şerifin şerhini: “Süt memeden çıkınca bir daha dönüp memeye giremez. Nasûh tevbesi de böyledir. İnsan bir günâhdan tevbe edince, bir daha o günâhı aklına bile getirmez; değil yaptığını beğenmek, her an ondan nefret eder. Hattâ nefreti artar ve o nefret tevbenin kabûl edildiğine işâretdir.”552 Suffe ehlinden İbn Mes’ûd’un (ö.32/652-3) talebesi Rabi’ İbn Heysem/Huseym (ö.68/687) “bir demirciye uğradığında körükte kıpkırmızı hâle gelmiş bir demiri görünce bayılır, ayıldığında cehennem ehlinin cehennemdeki hâlini düşünmesinden ötürü baygınlık hâli yaşadığını” söylemiştir.553 el-Kuşeyrî (ö.465/1072) gaybet hâline bunu örnek olarak vermektedir. elKuşeyrî (ö.465/1072), Rebî’ b. Heysem’in (ö.68/687) Suffe Ashâbı’ndan İbn Mes’ûd (ö.32/652-3), hakkındaki bir rivâyetinde onun şiddetli bir korku sebebiyle gaybete girdiğini şöyle aktarır: “Rebî’ b. Heysem, İbn Mes’ûd’a giderken bir demirci dükkânın önünden geçer. Körüğün ağzındaki kızgın bir demir parçasını görür görmez kendinden geçer ve bayılır, ertesi gün kendine geldiğinde bu halin sebebi sorulur, o da: cehennemliklerin cehennemde oluş hallerini düşündüm.” der. Bu hal gaybetin sınırını aşan çok ileri bir durum olduğu için hazret kendinden geçerek bayılır. 554 Hz. Harise’nin “Dünyanın taşı toprağı ile altını gümüşü arasında benim için fark yoktur.” Sözünü ve Suffeli Hz. ‘Abdullâh b. Mes’ûd’un (ö.32/652-3) “Zenginliğe de fâkirliğe de aldırmam, çünkü fâkirlik olursa sabır olur, zenginlik olursa da şükür.” sözleri sekr hâlinin somut örnekleridir. el-Kelâbâzî (ö.380/990) bu örneği verdikten sonra İbn Mes’ûd’un yaklaşımını “İbn Mes’ûd’un Cenab-ı Hakk (cc) katında sabır ve 551 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 4/197, 9/263-266. 552 İsmâil Ankaravî, Minhâcü’l-Fukarâ, haz. Safi Arpaguş, (İstanbul: Vefâ Yayınları, 2008), 257-260. 553 Kuşeyrî, Risâle, 105, 106; Mehmet Yavuz Şeker, “Vahdet-i Vücûd Ekolü Öncesi Sûfîlerin Tevhîd Konusundaki Pozisyonları: Bâyezîd-i Bistâmî’nin Tevhîd Anlayışı”, İnsan Ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi C:5, S:4, 2016, 1083-1102, 1090; Necmettin Şeker, “Şatahat İfade Edeb Söz ve Davranışların Dini Temelleri”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi S:1, Nisan, 2012, 137-158, 153 554 Kuşeyrî, Risâle, 162-163 86 şükür adına duyup tattıkları, dünyevî zenginlik ve fakirliğe galebe etmiştir” diyerek yorumlamıştır.555 Suffe ehli İbn Mes’ûd’dan rivâyet edilen hadîste; “Allahu Teâlâ (cc) vahiy yolu ile konuştuğu zaman, gök ehli taş üzerinden çekilen zincirin sesi gibi çıngırak sesini işittirler ve bayılarak kendinden geçerler.”556 Eşref Ali et-Tanevî (ö.1362/1943), bu hadîs-i şerifte anlatılan gök ehli kimselerin halini “gaybet-i mahv” olarak değerlendirir.557 Sâbit el-Bunânî (ö.127/744), Enes b. Mâlik’ten (ö.93/711-2) şöyle nakleder; “Hz. Peygamber (sav), Hârise’ye Nasıl sabahladın ey Hârise? diye sordu. Hârise cevaben: Hakikî bir mü’min olarak yâ Rasûlallâh! dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber (sav), Senin imânının hakikâti nedir? diye buyurdu. Hârise: Dünyadan uzaklaştım. Geceleri uykusuz, gündüzleri susuz geçirdim. Artık Rabbimin arşına açıkça bakıyor, cennetliklerin nasıl ni’metlendiklerini ve cehennemliklerin nasıl bağırıp çağırdıklarını görüyor gibiyim. Hârise’nin sözleri üzerine Hz. Peygamber (sav): Allahu Teâlâ’nın (cc) kalbini nûrlandırdığı mü’min! Ma’rifete erdin (bildin), onun gereğini yap.” 558 buyurdu. Hz. Hârise hadîs-i şerifi şeklinde meşhûr olan bu hadîs-i şerif sûfîlerin, değişik normalüstü söylemleri başta şuhûd ve gaybet gibi daha birçok terimi açıklayan çok geniş ve derin anlamlı rivâyetlerdendir.559 Tasavvufta gaybet, “sâlike ait duyuların Allahu Teâlâ’dan (cc) gelen feyiz ve tecellîlerin etkisinde kalmasından ötürü, kişinin kalben mâsivâdan hatta kendisinden bile habersiz kalmasıdır.”560 Başka anlatışla “kulun kendi nefsinin arzularının farkında olamaması ve onlardan habersizce yaşamasıdır.”561 Diğer bir tanımda “Allahu Teâlâ 555 Kelâbâzî, Ta’arruf, 135; Şeker, “Vahdet-i Vücûd Ekolü Öncesi Sûfîlerin Tevhîd Konusundaki Pozisyonları: Bâyezîd-i Bistâmî’nin Tevhîd Anlayışı”, 1090; Şeker, “Şatahat İfade Edeb Söz ve Davranışların Dini Temelleri, 153 556 Buhârî, Tevhid, 32; Ebû Dâvûd, Sünnet, 22. 557 Eşref Ali Tânevî, Hadîslerle Tasavvuf, haz. Zaferullah Dâvûdî, Ahmed Yıldırım, (İstanbul: Umran Yayınları, Şubat 1995), 76. 558 İbn Ebû Şeybe, el-Îmân, 43; Bezzâr, el-Müsned, 13/333; Ebû Saîd el-Harrâz, et-Tarîk İla’llah (Kitâbü’s-Sıdk), haz. Abdülhalim Mahmud, (Dâru’l-Maârif, ty.), 56-57; Serrâc, Lüma’, 14 559 Kelâbâzî, Ta’arruf, 27, 62, 169, 176, 191, 193, 198, 203, 209, 220, 222; Hucvîrî, Keşfû’l-Mahcûb, 97, 98, 287, 288, 289. 560 Kemâlüddîn Abdürrezzâk el-Kâşânî, Letâʾifü’l-İʿlâm fî İşârâti’l-İlhâm, (Tasavvuf Sözlüğü), çev. Ekrem Demirli, (İstanbul: İz Yayıncılık, 2004), 420 561 Kelâbâzî, et-Ta’arruf li-Mezhebi Ehli’t-Tasavvuf, çev. Süleyman Uludağ, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016), 192; Suad el-Hakîm, İbnü’l-Arabî Sözlüğü, çev. Ekrem Demirli, (İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005), 206 87 (cc) tarafından inen nûr ve tecellilerin kulun kalbini ihata etmesiyle kulun halkın ve kendi hallerini fark edemeyecek kadar kendinden geçmesidir.”562 el-Kelâbâzî (ö.380/990), “sekri eşyadan değil de eşya arasındaki farkları görmekten gaib olmak, temyiz kabiliyetini kaybetmek” şeklinde anlam verir. Hz. Harise’nin “Dünyanın taşı toprağı ile altını gümüşü arasında benim için fark yoktur.” Ashâbı Suffe’den İbn Mes’ûd’un (ö.32/652-3) hali “Yoksulluk olsun, zenginlik olsun, bu iki hâlden hangisi ile bulunursam bulunayım aldırmam. Fakr hâlinde bulunursam, bunda sabır ve sabrın ecri vardır. Zenginlik hâlinde bulunursam, bunda şükür ve şükrün sevabı vardır.” sözü sekr’e örnek verilir ve İbn Mes’ûd, hâline en uygun düşen şeyle zıddı arasındaki farkı görme/temyiz melekesini kaybetmiş563 ve Hakk’a ait olan sabır ve şükür hâlini görmek onda gâlib bir vaziyete gelmiştir.564 Suffe ehlinden âlim ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3) Nebi’nin manevî terbiyesi gözetiminde nefislerine karşı açtıkları cihadın sonucunda oluşan kalbî seviyesini şöyle anlatır. “Biz yenilen lokmaların tesbihlerini duyar hâle gelmiştik.”565 Suffe ehlinin ne halde olduğunu ve Nebî terbiyesini ve nefislerinin tezkiyesini, kalbî tasfiye ettiklerini bu manevî hal ilerleyen zamanlarda “seyr-u sülük” şeklinde tasavvuf ilminde yer alacaktır. Buna yaşadıkları takvâ hali sebebiyle ulaşmışlardı. Tasavvufun gayeside buydu. Suffe ehlinden Ebû Lubâbe el-Ensârî’nin (644-656/656-661?) hadisesini elKelâbâzî (ö.380/990), galebe hâli için güzel bir örnek olarak sunar: “Hz. Peygamber (sav), Benî Kurayza Yahudîleri ve Müslümanlar arasındaki ihtilafı çözmek için Sa’d b. Mu’âz’ı (ö.5/627) hakem olarak göstermiştir. Yahudîler de Sa’d’ın hakemliğini kabul edip etmeme konusunda kendilerine yakın buldukları Ebû Lubâbe’ye danışırlar. O da Eğer Sa’d’ın hakemliğini kabul ederseniz boynunuz vurulur, diye eliyle boğazına işaret eder. Daha sonra yaptığına pişman olur. Allahu Teâlâ’ya (cc) ve Rasûlü’ne (sav) ihanet ettiğini anlar, yüz üstü sürünerek mescide gelip kendisini direğe bağlar ve: Allahu Teâlâ (cc) yaptığım işle ilgili tövbemi kabul etmedikçe buradan ayrılmam” diyerek yemin eder.566 Fakat Cenab-ı Hâkk (cc) Ebû Lubâbe’nin hareketinde samimi olduğunu 562 Curcânî, et-Ta’rîfât, ter.-şerh, Arif Erkan, (İstanbul: Bahar Yayınları, 1997), 167. 563 Kelâbâzî, Ta’arruf, 173-174; Necmeddin Şeker, “Hadîslerle Temellendirilen Tasavvufî Hâller”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S: 2, Ekim, 2012: 119-147, 130 564 Kelâbâzî, Ta’arruf, 117. 565 Buhârî, Menâkıb, 25 566 Buhârî, es-Sahih, Meğazi, 12-13. 88 ve bu davranışının korku hâlinin üzerine gâlib gelmesi sonunda kendisinden zuhur ettiğini bildiği için onu affetti. Tevbesinin kabul edildiğini bildiren âyet Allahu Teâlâ (cc) tarafından gelince Rasûlullâh (sav) onu salıvermişti.567 Allahu Teâlâ (cc) korkusunun Ebû Lubâbe’ye galip geldiğini, bunun için gidip durumunu Hz. Peygambere (sav) bildirmediğini belirten el-Kelabâzî (ö.380/990), bu tür bir davranışın (kendini sütun ve direklere bağlayarak af dileme) şeri’atta olmadığını, Ebû Lubâbe’nin bu hareketindeki samimiyeti ve üzerindeki korkunun galebesinden dolayı böyle bir davranış sergilediğini bundan dolayı da Allahu Teâlâ’nın (cc) kendisini affettiğini söyler.568 Suffe ehlinden Ebû Lubâbe’ye, havf hâlinin galip gelmesi, sebep ve vasıtaları muaheze etme imkânını kaldırmıştır. Ebû Lubâbe b. ‘Abdu’l-munzir hadîsesi, galebe hâli için güzel bir örnek teşkil eder. Ebû Lubâbe havf halinin galebesiyle kendini mescidin direğine bağlamıştı. Ebû Lubâbe’nin kendini direğe bağlaması şeriata aykırı gözükmektedir. Vecd halinde galebe eden şeyin etkisiyle şeri’ata aykırı olan şeyler kişiden zuhûr edebilir. Rasûlullâh (sav) bu duruma tepki göstermiştir. Suffe Ashâbı’ndan Ebû’d-Derdâ’nın (ö.32/652?), “Rabbimi özlediğim için ölümü, günahlarıma keffaret olur diye hastalığı, Rabb’ıma karşı mütevazı olmamı sağlar diye yoksulluğu arzuluyorum.” dediği rivâyet edilmektedir. Yine bir sahâbî, “Hoş olmayan şu iki şey ne kadar hoştur: Ölüm ve yoksulluk!” sözünü el-Kelâbâzî (ö.380/990) sahvla ilgili olarak kullanır. Bu analizinde sekrin zihinlerde ilk beliren bir sarhoşluk hâli olmadığını işaretlemiş olmanın yanında sahvın da kulun tamamen kendi menfaatlerini gözetir hâle gelmesinden çok Cenab-ı Hakk’ın (cc) muradını kendi arzularına tercih etmesi şeklinde anlamıştır. Yoksa sekr kulun şuur kaybı yaşadığı bir zaman aralığı olmadığı gibi, sahv da kulun kendi eğilimleriyle hayatını yönlendirdiği bir hâl değildir. Ona göre sekrde kulun Allahu Teâlâ’nın (cc) varlığı yaratmasındaki hikmet ve gayeleri bir vâridle hissedip bu büyük murad karşısında kendi arzu ve isteklerinin küçüklüğünü idrak, sahvda ise bu hakikatı akıl ve mantık ölçüleri içerisinde sezip kavrama olduğu var gibidir. 569 Eşref Ali et-Tanevî (1863-1943) “Hz. Peygamber (sav) Tebûk Gazvesi’nden geri kalan içlerinde Suffeli ‘Ubey b. Ka’b’ın da (ö.33/654?) bulunduğu üç kişi ile Müslümânların konuşmasını yasaklamıştı. Konuyu ‘Ubey b. Ka’b daha sonra şöyle 567 Kelâbâzî, Ta’arruf, 113. 568 Kelâbâzî, Ta’arruf, 172, Şeker, “Hadîslerle Temellendirilen Tasavvufî Hâller”, 128 569 Kelâbâzî, Ta’arruf, 117, 136; Şeker, “Vahdet-i Vücûd Ekolü Öncesi Sûfîlerin Tevhîd Konusundaki Pozisyonları: Bâyezîd-i Bistâmî’nin Tevhîd Anlayışı”, 1091 89 anlatır. “Benim affedildiğimi müjdeleyen kimsenin sesini işittiğimde elbiselerimi çıkardım ve bu müjdeli haberi getirmesinden dolayı ona giydirdim. Bu esnadaki sıkıntılı hâlimizle ilgili olarak Allahu Teâlâ’nın (cc) şu âyet-i kerimesi nâzil oldu. “Geniş olmasına rağmen yer onlara dar gelmişti”.570 Eşref Ali et-Tanevî (1863-1943), hadîsi kabz ve bast hâline delil olarak zikrettikten sonra, kurduğu ilgide üç sahâbenin çok sıkıntılı olmalarını ve tövbelerinin kabul edilmesinin biraz gecikmesinden dolayı yaşadıkları durumu kabz hâli olarak açıklar. Ona göre bu gecikme celâl alametlerindendir. Âyet-i kerîmede bu durum; “Yerin geniş olmasına rağmen onlara dar gelmesi veya nefislerinin darlaşması” şeklinde ifade edilmiştir. Bu olayda üç sahâbenin tövbelerinin kabul edilmesinden sonra, hadîste anlatıldığı üzere kendilerine neşe, yâni bast hâli galip olmuştur. Sahâbenin kendi elbisesini çıkarıp müjdeyi getirene giydirmesi de sevinçten dolayıdır. İbn Mes’ûd (ö.32/652), Hz. Peygamber’in (sav) huzurunda Kur’ân okurken; “Seni bunların üzerine şâhid getirdiğimiz vakit…”571 âyetine gelince Rasûlullâh’ın (sav) gözlerinden yaş aktığını görür. Daha sonra bu olayı naklederken “gözlerinden yaşlar akıyordu”572 şeklinde rivâyet eder. Eşref Ali et-Tanevî, Hz. Peygamber’in (sav) bu durumunu vecd hâli olarak te’vil eder.573 Eşref Ali et-Tahânevî (1863-1943), Suffelilerin hocası ‘Ubâde b. Sâmit (ö.34/654) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerifi de; “Hz. Muhammed’in (sav) vahyin nüzulü esnasında sıkıntıya girmesini ve yüzünün renginin değişmesini”574 gaybet hâli olarak yorumlar. Yine o, “yoğun bir şekilde gelen gaybî vâridattan dolayı beşerî hislerin ve düşüncelerin” belirli bir zaman için kaybolmasını da “gaybet-i mahv” olduğunu, Hz. Peygamber’in (sav) de vahyin inişi anında böyle bir hâle düçar olduğunu575 ifade eder. Şahtiye/şatahât içeren sözlere delil Hâris b. Suveyd’in (ö.?), Suffeli ‘Abdullâh b. Mes’ûd’a (ö.32/652-3) ait şu hadîs-i şerif de anlamlıdır: “Mü’min günahını şöyle 570 et-Tevbe, 9/118. Hadîs için bkz. Buhârî, es-Sahih, Megazi, 79; İsti’zan, 27; Müslim, es-Sahih, Tevbe, 53; Ebû Dâvûd, es-Sünen, Cihad, 161; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3/459; Şeker, “Hadîslerle Temellendirilen Tasavvufî Hâller”, 135 571 en-Nisa 4/41 572 Buhârî, es-Sahih, Fedailu’s-Sahâbe, 25; Cenaiz 4, 43; Cihad, 7; Menakıb, 25; Megazî, 44; Fedailu’lKur’ân 33,35; Müslim, es-Sahih, Salatu’l-Müsafirûn, 22; Ebû Dâvûd, es-Sünen, İlim, 23 573 Eşref Ali Tantevî, Hadîslerle Tasavvuf, haz. Zaferullah Dâvûdî Ahmed Yıldırım, (İstanbul: Umran Yayınları, Şubat 1995), 260, https://www.scribd.com/document/355736022/Eşref-Ali-TaneviHadislerle-Tasavvuf 02.02.2020 574 Müslim, Fezâil, 88, Hudud, 13. 575 Tehânevî, Hadîslerle Tasavvuf, 62-63. 90 görür: “O, sanki üzerine her an düşme tehlikesi olan bir dağın dibinde oturmaktadır. Dağ düşer mi diye korkar durur. Fâcir ise, günahı burnunun üzerinden geçen bir sinek gibi görür.” İbnu Mes’ûd bunu söyledikten sonra, şu hadîsi nakleder: “Ben Hz. Peygamber’in (sav) şöyle söylediğini duydum: Allahu Teâlâ (cc), mü’min kulunun tövbesine, tıpkı şu kimse gibi sevinir. Bir adam hiç bitki bulunmayan, ıssız, tehlikeli bir çölde, beraberinde yiyeceğini ve içeceğini üzerine yüklemiş olduğu bineği ile birlikte seyahat etmektedir. Bir ara (yorgunluktan) başını yere koyup uyur. Uyandığı zaman görür ki, hayvanı başını alıp gitmiştir. Her tarafta arar ve fakat bulamaz. Sonunda aç, susuz, yorgun ve bitap düşüp: Hayvanımın kaybolduğu yere dönüp orada ölünceye kadar uyuyayım der. Ölüm uykusuna yatmak üzere kolunun üzerine başını koyup uzanır. Derken bir ara uyanır. Bir de ne görsün! Başı ucunda hayvanı durmaktadır, üzerinde de yiyecek ve içecekleri. İşte Allahu Teâlâ’nın (cc), mü’min kulunun tövbesinden duyduğu sevinç, kaybolan bineğine azığıyla birlikte kavuşan bu adamın sevincinden fazladır”. Müslim’in (ö.261/875) bir rivâyetinde şu ziyâde bulunmaktadır: “Sonra adam sevincinin şiddetinden şaşırarak şöyle dedi: Ey Allahım! sen benim kulumsun, bende senin Rabbinim.”576 Sûfîlerin, ribât, tekke ve zaviyeler kurmaları ve orada kalmaları sünnetten delili ‘Suffe’ gösterilmiştir. Bununla ilgili olarak el-Makrîzî (ö.845/1442) şöyle demektedir: “Hz. Peygamber (sav) kimsesiz Müslümânlar için mescidin bir köşesini tahsis etmişti.”577 Zaviyeleri tasavvuf akımı ile birlikte düşünmek gerekiyor. Sûfîler beraber oturup kalkacakları, sohbet ve ibadet edebilecekleri bir mekana ihtiyaç hissetmişler ve ortama uygun binalar yapmışlardır.578 Ashâb-ı Suffe’nin mekânı artık bir ilim, ibadet, zikir, sohbet alanları olarak nebî öğretilerinin devam ettiği yerlerdir. Zaviye, coğrafya ve zamana göre “tekke, hankâh, dergâh, ribât, âsitâne, buk’a, imaret, düveyre, savmaa, mihrap, tevhidhâne, harâbat” gibi isimler verilmiştir. 576 Buharî, “Daavât”, 4; Tirmizî, “Kıyâmet”, 50; Şeker, “Şatahat İfade Edeb Söz ve Davranışların Dini Temeller”i, 150 577 Kettânî, et-Terâtîbu’l-îdâriyye, 1/476; Ashâb-ı Suffa’nın Tasavvufa Etkisi, Zuhur Dergisi, S: 20, 27 Şubat 2015, https://www.zuhurdergisi.com/ashb-i-suffanin-tasavvufa-etkisi_d502.html 17.11.2020 20.05 578 Ahmet Yaşar Ocak – Süreyya Farukî, “Zaviye”, İslam Ansiklopedisi, MEB Yayınları, 1986, 13/468- 476, 468--9; Mehmet Ali Hacıgökmen, “Ahi Zaviyeleri-Cemevi Benzerliği Üzerine Bir Çalışma”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 2016,/78, 81-90; Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Ortaçağ Tarihi A.B.D. Konya/Türkiye, hgokmen@selcuk.edu.tr DOI: 10,12973/hbvd.78.193 91 Selçuklu ve Osmânlılarda, zaviye isminin yerine, tekke,579 hankâh,580 âsitane581 kelimeleri sıkca kullanılmıştır. Zaviyelerin menşeini ise 9. ve 12. yüzyıllarda yapılmış, bununda Ashâb-ı Suffe geleneğine dayandığını582 kabul etmek doğru olsa gerektir. Hz. Muhammed’den (sav) sonra, türbesini içine alan Mescid-i Nebevî’nin etkisi unutulmamalıdır. Özellikle sûfîler, bütün tarikât silsilelerinin ulaştığı Hz. Muhammed’in (sav) ilk mürşid, Mescid-i Nebevî’de barınan Ashâb-ı Suffe’nin ilk dervişler kabulu bağlamında Konya Sâhib Ata Hankahı’nın kitâbesinde, söz konusu tesisin “Allahu Teâlâ’nın (cc) sâlih kullarına menzil ve Suffe ehli muttakî kullarına mesken olması için bina ve inşa edildiğinin” belirtilmesi, 7./13. yüzyıl Anadolu’daki tarikât kuruluşuyla Mescid-i Nebevî arasında kurulan bağlantının canlılığını koruduğunu583 göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Tasavvuf terminolojisinin merkezi kavramlarından olan sohbetin temel referansları Hz. Mûsâ (as) ve Hz. Hızır (as) kıssası,584 Hz. Peygamber (sav) ile Hz. Ebû Bekir’in (ö.13/634) (صاحبه) sohbeti)585 ve Rasûlullâh’ın (sav) ashâbıyla olan sözlü veya fiili iletişimidir. Sünnî tasavvuf düşüncesinde Rasûlullâh’ın (sav) yerini sohbet şeyhi, sahâbenin yerini de şeyhin müridleri almıştır.586 Rasûlullâh’la (sav) Suffe ehli arasındaki sohbet muhabbet şeyh mürid arasında devam etmektedir. Ma’mer b. Râşid’in (ö.153/770) el-Câmiʻ’sinde yazana göre Vehb b. Keysân (ö.127/745) şöyle der: “Rasûlullâh’ın (sav) ashâbından beş kişinin yün ve ipek karışımı elbise giydiklerini gördüm; Saʻd b. Ebî Vakkâs (ö.55/675), Ebû Hureyre (ö.58/678), İbn Ömer (ö.73/693), Ebû Saîd el-Hudrî (ö74/693-4), Câbir b. ‘Abdullâh (ö.78/697) ve Enes b. Mâlik ‘dir. (ö.93/711-2).587 Suffe Ashâbı’nın isimlerini zikrederek Suffe ehlinin genel kıyafetlerini dile getirmektedir. 579 Mustafa Kara, “Tekke”, DİA, (İstanbul, TDV Yayınları, 2011), 40/368 580 Süleyman, Uludağ, “Hankah”, DİA, (İstanbul, TDV Yayınları, 1997), 16/42-3 581 M. Baha Tanman, “Âsitane”, DİA, (İstanbul, TDV Yayınları, 1991), 3/485- 7 582 Ocak, & Farûkî, “Zaviye”,13/468-471 469; Ahmet Yaşar Ocak, “Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, 12, (Ankara, 1978), 247-269 583 M. Baha Tanman - Sevgi Parlak, “Tekke”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1991), 40/370-379 584 Kuşeyrî, er-Risaletü’l-Kuşeyriyye, 633. 585 et-Tevbe 9/40 586 Sülemî, Âdâbu’s-suhbe, (Tanta: Dâru’s-Sahâbe li’t-Türas, 1990), 37; Ahmet T. Karamustafa, Tasavvufun Oluşumu, (İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017), 147. 587 Ebû Bekir b. Hemmâm Abdurrezzâk, Musannef, Maʻmer b. Râşid’in Câmʻi ile birlikte, thk. Habîburrahmân el-Aʻzamî, (Beyrut: el-Meclisü’l-’İlmî-el-Mektebetü’l-İslâmî, 1403), 11/77; Tahâvî’nin el-Haz-الخز denilen, yün ve ipek karışımı elbise giyenler için bkz. İbn Ebî Şeybe, el-Musannef, thk. Muhammed Avvâme, (Beyrut: Müessesetü ʻUlûmi’l-Kur’ân/Dâru Kurtuba, 26 Cilt, 2006/1427), 12/439- 92 1.3.6. Literatürdeki Tasavvufun Kökeninin Ashâb-ı Suffe Olduğu Bilgisi ile İlgili Görüşler İbn Sa’d (ö.230/845) et-Tabakâtu’l-Kübrâ’sında Ehl-i Suffe hakkında şu kaydı düşmüştür. “Suffe ehli, Rasûlullâh’ın (sav) ashâbından bir grup olup evsiz bazı kimselerdi. Medine’de mescitten başka kalabilecek bir yerleri yoktu. Bunun için mescitte yatıp kalkarlar ve orada gölgelenirler, gündüzleri de oradaydılar. Allahu Teâlâ (cc), Medine’ye zenginlik bahşedinceye kadar akşam yemek vakti geldiğinde Rasûlullâh (sav) onları yemeğe davet eder; ashâbına da onlardan ağırlayabilecekleri kadarını evlerine götürerek misafir etmelerini teşvik ederlerdi. Bir kısmını ashâbına dağıtır, kalanları da Rasûlullâh (sav) kendi evine götürür, birlikte akşam yemeğini yerdi.”588 Edebü’l-mülûk eserinde kayd ettiklerine göre Ebû Mansûr (ö.333/944), sûfîlerin Ashâb-ı Suffe’yi örnek aldıkları belirgin özellikleri yün giymeleridir.589 Sûfîlerin mescitlerde devamlı bulunmaları da Ashâb-ı Suffe’yi örnek aldıkları bir diğer husustur. Bu hususu “Ashâb-ı Suffe de, Hz. Peygamber’in (sav) mescidinde oturup kalkardı. Sûfîler de dünya ehline yüz çevirip mescitleri ev edinmekle Ashâb-ı Suffe’ye uymuşlardır”590 şeklinde dile getirir. Sûfîlerin Ashâb-ı Suffe’yi örnek aldıkları bir diğer husus “Ashâb-ı Suffe’nin yaptığı gibi halka halinde oturmalarıdır.”591 Burada halka halinde oturmakla işaret ettiği husus, sûfîlerin günlük yaşamlarında bile Ashâb-ı Suffe’ye ittibâ ettiklerini göstermektedir. Bu yaklaşım Ashâb-ı Suffe, Hz. Peygamber’i (sav) örnek aldıkları için sûfîler böylelikle Hz. Peygamber’den (sav) itibaren var olan biçimi aynen592 uygulamaya çalıştıklarını göstermektedir. Edebü’l-mülûk’te sûfîlerin fakr halini seçmeleri Ashâb-ı Suffe’yi örnek aldıkları bir husus der593 ve örnek gösterir.594 Ona göre ilk yün giyen kişi Hz. Âdem (as) olmakla beraber bütün peygamberle de yün giymişlerdir. Bu bakımdan sûfîler de yün giyme konusunda Hz. 443; Ebû Cafer Tahâvî, Şerhu Ma’âni’l-Âsâr, (Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 4 Cilt, 1399), 4/255- 257. 588 İbn Sa’d, et-Tabakât, 1/255 589 Ebû Mansûr, Edebü’l-mülûk, 24; Ek (p.66); akt: İsmail Arslan, Tasavvufun Teşekkülüne Dair Bir Eser Olarak Edebu’l-Mülûk ve Kaynak Değeri, (Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021), 41 590 Ebû Mansûr, Edebü’l-mülûk, 60; Ek (p.178) 591 Ebû Mansûr, Edebü’l-mülûk, 61; Ek (p.179) 592 Arslan, Tasavvufun Teşekkülüne Dair Bir Eser Olarak Edebu’l-Mülûk ve Kaynak Değeri, 41 593 Ebû Mansûr, Edebü’l-mülûk, 13; Ek (p.38) 594 Ebû Mansûr, Edebü’l-mülûk, 15; Ek (p.42) 93 Peygamber’i (sav) ve Ashâb-ı Suffe’yi örnek almışlardır.595 Sûfîlerin farklı amaçlarla yün giydiklerini belirtir: I) Yün giymenin mükâfatını bildikleri için onu ilmî dayanaklarla giyenler, II) Peygamberler ve sâlih insanların yün giymelerinin hatırı için giyenler, III) Zühd maksadıyla giyenler, IV) Sert ve kalın olmasından dolayı riyazet maksadıyla giyenler, V) Nefislerini küçük düşürmek için giyenler, VI) Hakikât için yün giymeyi tercih edenler.596 Hz. Peygamber’e (sav) uydukları bir diğer adet ise yamalı hırka giymeleridir. Sûfîlerin hırkayı da yün gibi farklı gerekçelerle giydiklerini belirtir. Bazısı hırkayı ihtiyaçtan dolayı giymiş, bazısı nefsi küçük düşürdüğü için, bazısı da hırkayı cem’ makamındakilerin elbisesi olmasından dolayı giymiştir.597 Tasavvuf isminin ortaya çıkmasını sûfîlerin “seçkin” olmalarına bağlamaktadır.598 Bu seçkinlikte Suffe Ashâbı’nın sahâbe içindeki seçkinliği gibidir. İslâmî Bilimler içinde tasavvufun yeriyle alakalı olarak en ayrıntılı yorum ve görüşlerini ifade eden Ebû Nasr es-Serrâc et-Tûsî (ö.378/988): Tasavvufun terim köken yönüyle “yün giyen” manasında “suf” sözcüğünden türemiş bir sözcüktür, der. Ad olarak kullanılmasının luzümluluktan ileri geldiğini şu ifadelerle dile getirir: “Bir insan, ‘hâdisçiler hadîs ilmine, fâkihler fıkıh ilmine nispet edilmişlerdir; ayrıca, sabreden kimselere, sabirîn, şükreden kimselere şakirîn ve tevekkül eden kimselere de mütevekkilin ismi verildi. Niçin, sûfîler de belirli bir ilme veya hale nispet edilmemişlerdir?’ diye sorabilir. Bu soruya vereceğimiz cevap şudur: Sûfîler, sadece bir ilme sahip değillerdir. Sadece bir hale ve davranışı benimsemediler. Onlar, bütün ilimlerin kaynağı, bütün ahlâkların mahalli, fıtrî ve kesbî bütün güzel huyların sahibi olmuşlardır.”599 Onlar bu sebeblerden ötürü “herhangi ilim ile veya ahlâk ile isimlendirilemez, çünkü onları ifade edebilecek bir ilim ya da ahlâk bulmak mümkün değildir.” Bu ismi (sûfîlerin) almalarının sebebi “Bunu yapmam mümkün olmayınca, zâhirî kıyafetlerine bakarak kendilerini isimlendirdim.”600 Hz. Peygamber’in (sav) Ashâb-ı Suffe’nin çalışmamalarına ses çıkarmaması ve onları çalışmaya teşvik 595 Ebû Mansûr, Edebü’l-mülûk, 24; Ek (p. 66). 596 Ebû Mansûr, Edebü’l-mülûk, 25-26; Ek (p. 67-73) 597 Ebû Mansûr, Edebü’l-mülûk, 26-27; Ek (p. 76). 598 Ebû Mansûr, Edebü’l-mülûk, 9; Ek (p. 33). Akt: Arslan, Tasavvufun Teşekkülüne Dair Bir Eser Olarak Edebu’l-Mülûk ve Kaynak Değeri, 41 599 Serrac, el-Luma’, 21. Konuyla ilgili değerlendirme için bkz. Afifî, İslâm’da Manevî Hayat, 31. 600 Serrac, el-Luma’, 21; Afifi, İslâm’da Manevî Hayat, 31; Demirli, “Zahirî” İlimlerin Otoritesi Karşısında Tasavvuf’un Meşruiyet Arayışı”, 232 94 etmemesi yönüyle sûfîlerin çalışmayı terk etme vb. davranışlarına Ashâb-ı Suffe’ye benzerliklerinden dolayı meşru bir alan açılmaya çalışılmıştır.601 Ashâb-ı Suffe’nin sûfîler için örnekliğini ortaya koyan yazarlardan biri de elKelâbâzî’dir (ö.380/990). Sûfînin kim olduğuna dair rivâyet edilen özelliklerin hepsi Rasûlullâh (sav) yakınları ve talebeleri Suffe Ashâbı’nın hâl ve hareketleridir. Onlar fâkir, gârib Muhâcirlerdi. Memleketlerini ve mallarını terk etmeye zorlanmışlardı. Suffe ehlinden Ebû Hureyre (ö.58/678) ve Fudâle/Fedâle b. ‘Ubeyd (ö.53/673), Suffe ehlinden bahsederken: “Açlıktan yerlerde sürünürlerdi. Onları gören bedevîler kendilerini deli sanırdı. Yün elbise giyinirlerdi. Terledikleri zaman elbiselerinden, yağmur altında kalan koyunlardan çıkan koku gibi bir koku çıkardı,” demişlerdi.602 el-Kelâbâzî (ö.380/990), Ashâbı Suffe’nin hususiyetlerini taşıyanlar kendilerine “sûfîyye” denildiği şeklindeki bilgi es-Serrâc (ö.378/988) ve el-Kuşeyrî’de (ö.465/1072) vardır: Hz. Peygamber’in (sav) hucre-i Saâdet komşuları, mescidin yanındaki sofasına yerleşen, 40 ile 400 arasında sayıları değişen bir fâkir grup, yoksul sahâbî vardı ki yerleştikleri yerden ötürü oranın ehli anlamında ehl-i Suffe denilirdi. Sadece yaptıkları Allahu Teala (cc) için ibadet, Hz Peygamber’e (sav) her türlü hizmetiyle meşgul olan zâhid zatlardı. Kendini aynı onlar gibi takvâ ve zühd yoluna adamışlara, vakfetmişlere “suffî” denilen ve bu kelime öyleki dillerde “sûfî” biçimini almıştır.603 Sûfîlerin yün elbise ile ilişkilendirilmelerinde de dış görünüşleri giyim ve kıyafetleri dikkate alınmıştır. Bu bakımdan “ehl-i Suffe” irtibatına yakın bir irtibatlandırma söz konusudur. el-Kelâbâzî’ye göre; tasavvufun, saflığı ve seçilmişlik ifadesinde; “safâ”, “safvet” ve “ıstıfâ” kelimelerinden neş’et etmiş olacağı gibi, tasavvufa sahip üslûbun ilk meydana çıkış şekli “ehl-i Suffe”in giysileri “sûf” adı verilen yünlü elbiseler yada yün hırkadan geldiği görüşü kabul görmüştür. Sûfîler, Suffe Ehl-i’nin kıyafeti ve gidişatı ile sıfatları üzerine “suffiyye” veya “sûfîyye” ismi alınmıştır, der.604 “Safa” veya “ehl-i Suffe” dil türevi boyutunda doğru kabul edilmese de anlam açısındandan dolayı doğrudur. “Safa” insanın beşerî çirkinliklerden, kusurlardan nefsin tasfiye edilmesidir. Ehl-i Suffe kendi nefislerinde bu beşerî hasletleri gerçekleştirmeye 601 Serrâc, el-Luma’, 183; a. mlf. İslâm Tasavvufu, 140-141. 602 Kelâbâzî, et-Ta’arruf, 6; a. mlf. Doğuş Devrinde Tasavvuf, 56-57 603 Kuşeyrî, Risâle, 149; Nicholson, Fi’t-Tasavvufi’l-İslâmî, Kahire, 1375/1956, 66. Akt: Ûde, “Tasavvuf” Kavramının Kökeni ve Anlamları Hakkında Bir İnceleme”, 227-252. 604 Kelâbâzî, Ta’arruf, 23. 95 nefsî tasfiyeye çalışanlardır. Dil türevin boyutunda iki harf en azından “sad” ve “fa” ortaktır. Tasavvuf sözcüğü safa/sâfâ (saf, arı, pak) anlamlarınıda içerir. Bu özellik ehl-i Suffe’nin hastır. el-Kelâbâzî (ö.380/990), kelimenin tarihen ilk nasıl ve ne zaman kullanıldığını ya da etimolojik türeyişini esas alıp vurgu yapmaktan çok konuya hakikât cihetinden sûfilerin bazı vasıfları itibariyle bu ismi aldıkları yönü belirterek “Sûfîler, dünyalıklardan ayrılan, vatanlarından uzaklaşan, dostlarını terk ederek memleket memleket gezen, karınları aç, bedenleri çıplak bırakan avert yerini örtme ve açlığı giderme hususunda bırakılması caiz olmayan ölçüden fazla dünya ni’metlerinden faydalanmayan bir zümredir.” 605 Suffe ehlinin vasıflarıyla tanım yapar. Suffe - tasavvuf ilişkisi hakkında muhaddis-âlim Hâkim en-Nîsâbûrî’nin (ö.405/1014) el-Müstedrek adlı eserindeki değerlendirmesi şöyledir: “Ehli Suffe ile ilgili haberleri düşününce, onların Allahu Teâlâ’ya (cc) tevekkül ve verâda, Allahu Teâlâ’ya (cc) ve O’nun Rasûlü’ne (sav) hizmette ashâbın yüceleri olduğunu gördüm. Allahu Teâlâ (cc), onlara, Rasûlü’ne (sav) nasip ettiği hayatı; meskenet, fâkirlik, ibâdette tazarru’, dünyayı ehline bırakma vs. şeklinde bir hayatı seçip verdi. İşte onlar tasavvuf ehlinin, her devrinde kendilerine mensup olduklarını söyledikleri kimselerdir. Her kim, terk-i dünyaya gösterdikleri sabır, fakra ünsiyet, istemeyi terk gibi hususlarda onların yolunu takip ederse, her asırda Ehl-i Suffe’ye uymuş, onlar gibi tevekkül etmiş olur.”606 İslâm’ın rûh hayatını geliştirmesi açısından ve İslâm tasavvufunun gelişiminde de büyük bir değerleri ve yere hâiz olan kimselerdir.607 Tasavvuf, bir manada tecrübî bir ilim ve insanın kendi rûhunu inceleme yöntemidir.608 İslâm’ın rûh hayatını geliştirmek bakımından Ashâb-ı Suffe ehli özellikle büyük bir önem arz eden sahâbelerdir.609 Ebû Nu’aym el-İsfahânî’nin (ö.430/1038) el-Hilye adlı eserinde yer alan şu rivâyeti Ashâb-ı Kirâm örneğinde özellikle Suffe ehlinin tasavvuf kökeni olarak kabul edildiğine delalet eder: “(Suffeli) Mu’âz b. Cebel’in (ö.17/638), hadîs-i şerîfi ve diğer hadîs-i şeriflerden; tasavvufun zor bir keyfiyet ve temiz bir ahlâk olduğu anlaşılmaktadır, içinde bulundukları hâl, sûfîleri alıp götürür ve esir eder. Yaşadıkları 605 Kelâbâzî, Ta’arruf, 23 606 Hâkim, Müstedrek, 3/16. Ashâb-ı Suffa’nın Tasavvufa Etkisi, Zuhur Dergisi, S: 20 https://www.zuhurdergisi.com/ashb-i-suffanin-tasavvufa-etkisi_d502.html. 17.11.2020 20.05 607 Ömer Rıza Doğrul, İslâmiyetin Geliştirdiği Tasavvuf, (İstanbul: Ahmet Halit Kitabevi, 1948), 14; Gündoğdu, “Doğuş Dönemi Zühd Ekolleri ve Tasavvuf Mektepleri”, 45 608 Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, Tasavvufun Doğuşu ve Kaynakları, “Tasavvufun Doğuşu ve Gelişmesi”, 1 609 Doğrul, İslâmiyetin Getirdiği Tasavvuf, 14 96 ahlâk onlara şekil verir, içten ve karşılık beklemeden hizmet ederler. Şaşkın bakışlara aldırmadılar. Kesintiden ve fetretten kurtuldular. Onun dışında kimsede sıcaklık bulamadılar, onun dışında hiç kimseye ısınamadılar. Onlar isabetli ferâsetleriyle gabya muttali olan gönül ehlidir. Sevgiliyi gözleyen, mal ve mülkü terk edip mal ve mülk peşinde koşanlarla savaşanlardır. Sahâbe ve tabiûnun yolundan ve onlara dünyada ve âhirette meyleden nahif, hakikât ehli ve âlimlerin yolundan gittiler, ihlâs ile riyâyı birbirinden ayıranlar, mühim olanı, himmeti, azimeti ve niyeti iyi bilenlerdir. Sinirlerini hesaba çekenler, sırlarını muhafaza edenler, nefislerine muhalefet edenlerdir. Sürekli tefekkür ederek, mütevazı olmak ve zaman öldürmekten kaçmak için durmadan zikrederek sinsilikten sakınanlardır. Dinsizler dışında kimse onlara hürmette kusur etmez. Akılsızlar dışında kimse onların yerinde olmak istemez. Uyanıklar onlar gibi imân eder. Hasret çekenler ve onları görmek için başını uzatanlar onlara kıyamazlar. Biz buluşma zamanına kadar onlara uyar, onlara bağlanırız.”610 “Ehl-i Suffe” Hz. Peygamber’in (sav) özendirmesiyle takvâda ve zühdde seçkin olmuşlardır. Hz. Peygamber (sav), sahâbenin zenginlerinden bu grubun yiyecek-içecek her türlü iâşe ve barınma gibi konularda yardımcı olmalarını özelllikle istemiştir. Tasavvufî davranışların oluşmasında bu durum Rasûlullâh’ın (sav) sünnet-i seniyyesi karşısındaki mevkîini gösterdiği gibi Hz. Peygamber’in (sav) nebevî bir tasdîke dayanma noktasındada târihî bir gerçeği sergiler. İmâm Ebû İbrâhîm İsmâîl b. Muhammed el Mustemlî (ö.434/1042) “sofiyye” kelimesi ile Ashâb-ı Suffe arasında bağ olduğunu Ta’arruf’u şerh ederken dile getirmiştir.611 es-Sühreverdî (ö.632/1234) tasavvuf kelimesinin Suffe’den türediği iddiasına şöyle cevap verir: “Böyle bir fikir, Arap dilindeki türetiliş kaidelerine uymaz ise de, mana bakımından doğrudur. Çünkü Sûfîlerin hali ile âyet-i kerîme de açıklanan Ashâbı Suffe’nin hali birbirine benzemektedir. Onlar da Suffe Ashâbı gibi Allahu Teâlâ (cc) için bir araya geliyor, toplanıyor, sohbet ediyor ve Allahu Teâlâ (cc) yolunda birbirlerini seviyorlar. Sayıları 400 kadar olan Ashâb-ı Suffe’nin Medine’de sığınacak bir evi ve akrabası yoktu. İlk sûfîlerin mescidlerde, sonrakilerin zaviye ve ribâtlarda toplandığı gibi Ashâb-ı Suffe’de Mescid-i Nebevî’de kalıyor, maişet temini için ziraat, hayvancılık ve ticarete başvurmuyor, gündüzleri dağdan odun topluyor, hurma 610 İsfahânî, Hilye, tec. 1/51 611 Müstemlî, Şerh-i Ta’arruf, 1/11 akt: Tatlılıoğlu, “Tasavvuf ve Tarikâtlara Sosyolojik bir Bakış”, 100, 4. dipnot 97 çekirdeklerini eziyor, geceleri ise ibâdet, Kur’ân öğrenme ve öğretme işleriyle meşgul oluyorlardı.”612 612 Sühreverdî, ‘Avârifu’l-Ma’ârif, 61 vd. Ashâb-ı Suffa’nın Tasavvufa Etkisi, Zuhur Dergisi, S: 20, https://www.zuhurdergisi.com/ashb-i-suffanin-tasavvufa-etkisi_d502.html 17.11.2020 20.05 98 2. TASAVVUF DÜŞÜNCESİ’NDE ZÜHD VE TASAVVUF MEKTEBLERİNİN ORTAYA ÇIKIŞI BAĞLAMINDA ASHÂB-I SUFFE’NİN ETKİSİ Rasûlullâh’ın (sav) hicrî 11’de vefât ettiği tarih üzerine bir yüzyıl eklendiğinde hicrî 110’dan sonra yapılan ikrarlar, “sahâbe dönemi” olarak kabul edilmez.613 Hz. Peygamber (sav) ve ashâbının yaşadığı devirle fıkıh ekollerinin teşekkül devrini birbirlerine bağlayan, dört halifeden sonra başlayıp Emevîler Dönemi’ni (661-750) ve Abbasîlerin (750-1258) ilk yıllarını kapsayan dönemi, “tâbiûn dönemi” (65/684- 135/752) denilir. Bazılarının verdiği (10/632-181/797)614 bu tarih sahâbe-tabiîn dönemi kabul edilir.615 Çalışma alanımızın zamanı “tasavvuf oluşumuna kadar ki süreç” olduğu için ilk üç yüzyıl içindeki zaman dilimini kapsamaktadır. Ashâb-ı Suffe etkisi bu zaman diliminin ötesinde olduğu için “zühd ve tasavvufî mektebler” başlığında ele alınacaktır. 2.1. Ashâb-ı Suffe’nin Dağıldığı Coğrafî Yerler İslâm sınırlarının fetihlerle genişlemesi neticesinde sahâbe birçok beldeye dağılmıştır.616 Sahâbe-i Kirâm ve Tâbiîn de Nebevî çizgiyi büyük özenle ve dikkatle izleyip hassasiyetle aktarmıştır.617 Bazı beldelere göre en son vefat eden sahâbîler, ihtilaflı olmakla birlikte şunlardır: Hicrî 100-110 tarihi arasında Mekke’de vefat eden Ebu’t-Tufeyl ‘Âmir b. Vâsile el-Leysî (ö.100/718-9) sahâbîlerin sonuncusu olarak kabul edilmektedir. 613 Askalânî, el-İsabe, 1/15; amlf. el-İsabe Seçkin Sahabeler, tec. Seyfullah Erdoğmuş. (İstanbul: Sağlam Yayınevi, 2011). 14-15; Ahmed Naim Babanzâde – Kâmil Miras, Sahih-i Buharî Muhtasarı ve Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, (İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2019), 1/43; a.mlf. (Ankara: Başbakanlık Basımevi, 4. Baskı, 1976), 1/31; https://tecridisarih.diyanet.gov.tr/ 16.12.2021 614 Salih Subhî, Ulûmu’l-hadis ve mustalahuh, çev. M. Yaşar Kandemir, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, (Ankara: 1973), 306 615 Arif Ulu, Tâbiûnun Sünnet Anlayışı, (Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006), 9. 616 Hâkim, Ma’rifetu ‘Ulûmi’l-Hadîs, thk. Ahmed b. Fâris’s-Selûm, (Beyrut: Dâru’l-İbn Hazm, 1424/2003), 190; Mehmet Akbaş, “Hz. Ömer Dönemindeki Fetihlerin Ardından Gerçekleştirilen Tebliğ Faaliyetleri (Irak-Suriye-Cezire-Mısır)”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2011, C:16, S:2, 115 -137. 617 Halil İbrâhîm Kutlay, “Dünyevîleşme” (İstanbul: Reyhan Dergisi, 2013), 32. 99 Medine’de Mahmûd b. er-Rabi’ (ö.99/717), Basra’da Enes b. Mâlik (ö.93/711-12), Yemâme’de el-Hirmas b. Ziyâd el-Bâhilî (ö.90/708), Şam/Dımaşk’ta ‘Abdullâh b. Busr el-Mâzinî (ö.88-96/707), Mısır’da Suffe ehlinden ‘Abdullâh b. Hâris b. Cez ezZebîdî (ö.85-89/705),618 Kûfe’de ‘Abdullâh b. Ebû Evfâ (ö.84-88/705), Tâif’te ‘Abdullâh b. ‘Abbâs (ö.68/687-88), İsfahân’da Nâbiga el-Ca’dî (65/685 ?),619 Semerkand’da Fazl b. ‘Abbâs (ö.63/683), Horasân’da Bureyde b. Husayb el-Eslemî (ö.63/682), Afrika’da Ruveyfi’ b. Sâbit el-Ensârî (ö.56/676), Berkâ’da Ruveyfa’ b. Sâbit b. es-Seken el-Ensârî (ö.56/676), el-Cezîre/Cizre’de (Harran ve Ruhâ /Urfâ) ‘Urs b. ‘Amîra el-Kindî (ö.?) ve Sicistan’da el-Addâ b. Halîd b. Havze (ö.?)620 sahâbelerin bulundukları coğrafyalar olarak tesbit edilmiştir. Hz. Peygamber’den (sav) sonra sahâbenin hangi coğrafyalara gittikleri,621 nerelere yerleşip, vefat ettikleri birçok araştırmacı için önemli konulardandır. Ali b. elMedînî (ö.234/848) bu konuda çok erken bir dönemde Ma’rifetu men Nezele mine’sSahâbe Sâiri’l-Büldân başlığını taşıyan sahâbe tetkikleri açısından önemli müstakil eserinde çeşitli beldelere yerleşmiş ashâbı konu edinmiş ve eserin günümüze kadar gelip gelmediği bilinmemektedir.622 Bu sahâbelerden “Ne kadarı Suffe ehlidir?” veya “Suffe Ashâbı’ndan kimlerin olduğu?” hakkında bir ayrı çalışma yapılmamıştır. Hz. Peygamber (sav) sağken sahâbesi farklı diyarlara türlü sebeplerle gitmişlerdir. Bu sebepleri şöyle sıralayabiliriz: Fetih hareketleri (dinî, siyasî, ekonomik sebebli cihadlar), din-i İslâmı tebliğ etmek ve eğitim-öğretimi, er-rihle fî talebi’l-hadîs (hadîs-i şerifi öğrenebilmek için çıkılan yolculuklar), idarî-kamu görevler (elçilik, valilik, kadılık, memurluk); özel sebebler olarak fitneden kaçmak, bedevî olanların iskân meseleleri623 gibi. 618 Peygamber Efendimizle (sav) aralarındaki bir hatırasını şöyle nakleder: “Bir gün Suffe’de Rasûlullâh Efendimiz (sav) ile birlikteydik. Bize et yemeği ikram etti. Sonra ellerimizi çakıl taşlarıyla sildik ve namaz kıldık. Yemekten dolayı yeniden abdest almadık.” İbn-i Mâce, Et’ıme 24. 619 Efendioğlu, “Sahâbe”, 35/491-500 620 Efendioğlu, “Sahâbe”, 35/491-500; Süyûtî, Tedrîbü’r-Râvî, 416; el-Irakî, Şerhü’t-Tebsîreti ve’tTezkîre, 2/144-158; I’tr, Menhecü’n-Nakd, 116; Bu konuda daha detaylı bilgi için bkz. Sahavî, Fethü’lMûğîs, 4/74. vd. akt: İbrâhîm Aydın, Berâ b. Âzib’in Hayatı ve Hadîs İlmindeki Yeri, (Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020), 16 621 Bkz. Ekler: 2 bölümünde ayrıntılı sayı ve coğrafyalar belirtilmiştir. 622 Kasım Şulul, “Horasân ve Mâverâünnehir’le Münasebeti Bulunan Sahâbîler”, Siyer Araştırmaları Dergisi, S: 8, Temmuz-Aralık, 2020, 139-169, 141 623 Abdulcelil Alpkıray, “Sahâbenin Yerleşim ve Vefat Yerleri”, (Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2005). 10 100 Suffeli sahâbe ‘Utbe b. Ğazvân (ö.17/638) Basra’nın temelleri atan sahâbesidir. Suffeli ‘Ammâr b. Yâsir (ö.37/657), Basra, Hûzistan, Kûfe, Mısır, Tuster gibi yerlerde sefer-cihad amaçlı bulunmuştur. Suffe ehlinden Ebû Mûsâ el-Eş’arî (ö.42/662-3), Basra, Cezîre, Cundişâpûr, Dînever, Ehvâz, Erracân, Harrân, Isfahân, Istahr, Remle (Filistin), Kâşân, Kûfe, Kum, Nusaybîn, Sûs, Şîrâz, Zebîd (Yemen) gibi farklı coğrafyalarda sefer-cihad amaçlı bulunan sahâbîlerdendir. Suffeli Ebû Berze el-Eslemî (ö.65/685?)624 Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728) gibi bazı tabîiler ona talebelik etmişlerdir. Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728), Irak/Basra’da öğrencisi ve ilmî açıdan istifade ettiği diğer sahâbe Suffe ehlinden ‘Abdullâh b.Mes’ûd’dur (ö.32/652-3). ‘Abdullâh b. Mes’ûd’un (ö.32/652-3) öğrencileri tefsir âlimi Katâde b. Diâme (ö.117/735); fıkıhhadîs âlimi Eyyûb es-Sahtiyânî, (ö.131/749 ); hadîs âlimi Yûnus b. ‘Ubeyd (ö.139/759); kelâm âlimi ‘Amr b. ‘Ubeyd (ö.144/761), Vasıl b. Atâ (ö.131/748); zâhid Habîb el-’Acemî (ö.130/747-8?), zâhid Mâlik b. Dînâr (ö.131/748’den önce), zâhid Abdü’l-vâhid b. Zeyd (ö.177/793) bilim dallarında yetiştirdiği öğrencileri Basra’da zühd ekolü olmuşlardır.625 Suffeli Esmâ b. Hârise (ö.66/686), Suffeli Sefîne (ö.80/699?) ve Suffe Ashâbı’ndan Ebû Berze Nadle b. ‘Ubeyd (ö.65/685?), Basrâ’ya yerleşmiştir.626 Suffeli Ebû Zerr’in (ö.32/652) kardeşi ‘Utbe b. Seyfi el-Ğıfârî (ö?.) fitne olaylarından uzak durmak için Basra’ya yerleşenlerdendir.627 Basra ekolun kurucusu tabiînden Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728); Berka, İfrîkiyye, İstanbul, Sicistân ve Taberistân sefer-cihad tabiînden Müslim b. Yesâr (ö.100/718); Suffeli Cerhed b. Huveylid (Rizâh) (ö.61/680);628 gibi tabiîler’in üzerinde Ashâb-ı Suffe’nin büyük bir tesiri olmuş ve Suffe Ashâbı’ndan önemli oranda hadîs rivâyet etmişlerdir. Halleriyle hallenmişlerdir. Ebu’l-Âliye (ö.90/709), Mutarrif (ö.95/713), Ebû Bürde (ö.104/722), Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728), Muhammed b. esSîrin (ö.110/729) (Enes b. Mâlik’in (ö.93/711-2) âzâdlısı), Katâde b. Diâme (ö.117/735) gibi tanınan âlimler bu sahâbîlerin dizleri dibinde Basrâ’da 624 İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, 4/298-300, 7/366; İsfahânî, Hilye, 2/32-33; Askalânî, el-İsâbe fi Temyizi’s-Sahabe, 3/449-452; Selman Başaran, “Ebû Berze”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 10/114-115. 625 Uludağ, “Hasan-ı Basrî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1997), 16/291-3. 626 Hâkim, Ma’rifetu ‘Ulûmi’l-Hadîs ve A’lamu Fukahai’l-Aktar. thk. Merzuk Ali İbrâhîm. (Beyrut, 1987), 192-193. 627 Tirmizî, Fiten 33 628 İbn Hibbân, Meşahiru Ulemai’l-Emsar, 38-54 101 yetişmişlerdir.629 Daha nice Suffeli buralara gelerek medeniyet şehirleri yapmakla kalmamış zühd merkezleri etmişlerdir. 2.2. Tasavvuf Düşünce Tarihi Oluşumunda Ashâb-ı Suffe'nin Erken Dönem Zühdün Teşekkülündeki Rolü İslâm medeniyet ve kültüründe hassaten tasavvuf dalındaki araştırma ve çalışmalarıyla bilinen Alman müellif Annemarie Schimmel’in (1922-2003) “Tasavvuf, öyle engin öyle çok yönlü bir olgu ki, hiç kimse onu bütünüyle tanımlamayı göze alamıyor,”630 şeklinde tarif eder. Ayrıca “tasavvufun başlangıcı Peygamber’e (sav) kadar uzanır; ilhâmını Kur’ân’dan, Kur’ân’da onun elçiliğiyle bildirilen Allâh (cc) kelâmından alır.” 631 cümlesini tasavvuf düşünce tarihini farklı olaylara bağlayanlara karşı Asr-ı Sâadetle milâdı başlatılan Erken Dönem Zühd Dönemi’ni, farklı yönleriyle ele alınarak tasavvufu doğuran etken sebebler bağlamında analiz etmek gerekir.632 İslâm zühdünü doğuran etkenlerden birincisi ve en önemlisi İslâmî öğretisinin ta kendisidir. Yani, Kitap ve Sünnet-i seniyye ürünüdür. Sehl b. ‘Abdullâh et-Tusterî (ö.273/886) zühdü ve sünneti “Eğer Allahu Teâlâ’yı (cc) seviyorsanız, bana uyun”633 âyet-i kerîmesinin bir gereği kabul eder. Allah’ın Rasûlü’ne (sav) uymak sünnettir, sünnet-i seniyenin başı dünyâya karşı savaş açmayı zühd göstermektir. Bu yüzden sünnet-i seniyyeye uyan zatın zühd sahibi yani zâhid olması doğaldır.634 İslâm eğitim anlayışında öğretmenlik bir peygamber mesleğidir. Hz. Peygamber (sav) Müslümânların ilk başöğretmenidir. Onun (sav) mescid ve Suffe’de başlattığı eğitim-öğretim faaliyetlerinin yanında ahlâken ve üslûben, sonraki kuşaklara örnekliği635 onun (sav) şahsındaki kâmil insan636 örnekliği, Müslümânlar için takip 629 Abdurrahman Ece, Câbir b. Abdullâh ve Hadîs Tarihindeki Yeri, (Bayburt: Bayburt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016), 20 630 Schimmel, İslamın Mistik Boyutları, 21 631 Schimmel, İslamın Mistik Boyutları, 60 632 Adıgüzel, “Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönemi”, 3 633 Âl-i İmrân, 3/131 634 Ferhat Gökçe, “Tasavvuf Geleneğinde Sünnet ve Sünnete İttiba”, Hadîs ve Siyer Araştırmaları, Yıl:2018, S:2, C: 4/73-106, 86 635 Hıfzırrahman Raşit Öymen, “İslâmiyette Öğretim ve Eğitim Hareketleri I”, (Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1963), 11 (1), 61-79. 636 Hülya Küçük, “Mevlevî Hanım ve Halîfe ve Şeyhler”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, No: 20, (İstanbul, 2007), 69, 78; Nur Kıpçak, “Kadın Evliyaların Erkek Olarak Anılması Üzerinde 102 edilecek bir yolun metodunu oluşturmuştur.637 Hz. Peygamber’in (sav) bütün gayret ve çabası erdemli ve ahlâklı bir toplum inşa etme üzerinde yoğunlaşmıştır.638 “İnsan-ı kâmil” olma ideali için yakınındakilerden başlayarak güzel ahlâkî hasletleri veya amelleri öğretip hemen “evlerinize gidiniz ve aile efradına öğretiniz” 639 buyururdu. Suffe ehli, Peygamber Efendimiz’in (sav) ehliydi, komşusuydu, hizmetindeydi. O (sav), ilk önce Suffe ehlinden başlar. Suffe ehliyle nasıl eyleme dönüştüğünü görmüştür. Toplum inşasının ilk örnekleri Suffe toplumudur. İşte önce kendisinden, kendi etrafından başlayarak toplum inşa etmiştir. Onun için Suffe ehli, erdemin peşinde, “ahlâkın” kâmil insanın olmazsa olmazı olduğunu bildiklerinden hakkıyla yaşamaya çalışmışlardır. Bu kâmil insan olmaya zamanın ilerleyen sürecinde “tasavvuf” denilecekti. “Nitekim kendi aranızdan, size âyetlerimizi okuyan, sizi her kötülükten arındıran, size kitap ve hikmeti öğreten, ayrıca bilmediklerinizi de öğreten bir peygamber gönderdik.”640 Bu âyetler, Rasûlullâh’ın (sav), ashâbını kötülüklerden arındırdığını, onların eğitimini tamamladığını, onların ahlâklı bir şekilde yetiştirilmelerini başarı ile tamamladığını göstermektedir.641 Rasûlullâh’ın (sav) en büyük mu’cizelerinden birincisi Kur’ân-ı Kerîm, ikincisi, “ashâb” veya “sahâbe” diye adlandırılan bir nesil yetiştirmiştir.642 Ashâb-ı Kirâm, Kur’ân ve vahiy olgusunda “Hz. Allahu Teâlâ (cc) – Hz. Cebrail (as) – Hz. Muhammed (sav) - Ashâb” zincirinin dördüncü halkasıdır. Bu güzide nesil olmasaydı Peygamber’in (sav) eğitiminden geçmeseydi, yaşanılmış ve yaşanılacak bir Kur’ân geleneği, insan modeli ve İslâm Medeniyeti diye bir medeniyet meydana Tevhit ve Mücerretliğin Etkisi Rabia Adeviye Örneği”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/3 Winter 2014, 879-91, 884. 637 Abdulfettâh Ebû Gudde, Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed ve Öğretim Metotları, (İstanbul: Yasin Yayınları, 2009), 207; Öymen, “İslâmiyette Öğretim ve Eğitim Hareketleri I”, 11/61; Feride Ersoy, “İslâm Eğitim Klasiklerinde Öğretmen”, V. Türkiye Lisansüstü Çalışmaları Kongresi - Bildiriler Kitabı II, -15 Mayıs 2016, Isparta, 2016, 251-272, -252; Hamdi Kızıler, “Tasavvuf Düşüncesinde Rol Model Yönteminin Karakter İnşasına Etkisi”, Uluslararası İslâm ve Model İnsan Sempozyumu, Nisan, 2018, Kahramanmaraş, 181-190, 186 638 Saffet Sancaklı, Hz. Peygamber’in Mesajlarında Örnek Toplum, (İstanbul: Nun Yayınları, 2009), 165; Muammer Bayraktutar, “İmâm Nevevî’nin “Kırk Hadîs” Adlı Eserinde Model İnsan Yetiştirmedeki Yeri,” Uluslararası İslam ve Model İnsan Sempozyumu (Tam Metin Bildiri) (Yayın No:4653129), 339- 340 639 Buharî, İlim, 25 640 el-Bakara 2/151; Âl-i İmrân 3/164. 641 Enbiya Yıldırım, “Ashâbın Adaletinin Aklî Temelleri”, İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe -II Sahâbe ve Rivâyet İlimleri- Tebliğ ve Müzâkereler, 25-26 Nisan 2015, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Sahabe Sempozyumu, İstanbul, 2015, 61. 642 Yardım, Hadîs, 1/24; Bayraktutar, “İmam Nevevî’nin “Kırk Hadîs” Adlı Eserinde Model İnsan Yetiştirmedeki Yeri”, 331 103 gelmeyecekti.643 Bu medeniyetin kuran mimarlar Suffe ehli başta olmak üzere ashâbın Rasûlullâh’ın (sav) hayatına şahit olmasıdır.644 Hz. Peygamber’in (sav) yokluktan değil zâhidâne bir hayat sürmesi, Hz. Peygamber’in irâdesidir. O (sav), “Ben melik peygamber veya kul peygamber olma hususunda muhayyer bırakıldım. Hz. Cebrâil (as) bana tevâzu göstermemi işâret etti. Ben de kul peygamber olayım, bir gün doyar, bir gün aç kalırım,”645 buyurdu. Gücünün makamın zirvesinde, devlet hazinesinin zenginliğinde bile, yaşantısında herhangi bir farklılık görülmeyen, mal-mülk biriktirmeyen, sade basit yaşamından aslâ vazgeçmeyen, eline geçen ganîmet ya da başka yollarla sahip olduğu malları, hemen fukaraya aittir sahipleri onlardır diye dağıtmaya büyük bir özen gösterendir. Ashâbından yakınında olan özellikle Suffe Ashâbı’nı, bu hayat tarzını talim etti.646 Mescid-i Nebevî’nin çatısı altındaki zühd eğitimi maddeye kul köleliği kabul etmeyen örnek bir kuşak yetiştirmiştir. Hz. Peygamber’in (sav) hayatı takvâyla zühdle iç içe bir hayattır. Hayatının her safhasında maddeperst değildi, altını, parayı mutlak gaye ve değer görmemiştir. Zenginliğinde olsun fâkirliğinde olsun, kuvvetli iken zayıf iken mütevaziliğini sürdürmüştür. Sultanlar gibi atiyyeleriyle fâkirleri zenginleştiren, hasır üzerinde yatan,647 yünlü, yamalı-yamasız elbiseler giymesi, yeme-içme konusunda bulduğuyla yetinmesi kendisi gibi ev halkı da aç sabahlaması, bazen arpa ekmeğinin olması gibi hususlar ömrüne yemin edilen bir peygamberin hayatının 643 Sadık Kılıç, “Kur’ân’da Sahâbe’nin Sunuluşu ve Günümüze Yansımaları”, Kur’ân ve Sahâbe Sempozyumu, (Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2015), 28; Yerlikaya, Kur’ân Öğretiminde Sahâbe Örnekliği, 120 644 Ali Yardım, sahâbenin bu özelliğinin hadîs rivâyetine yansımasını şöyledir: “Ashâb, Hz. Peygamber’in (sav) tatbikatındaki çeşitli tasarrufları bizzat müşâhede etmişler ve bunları, sonraki nesillere nakletmişlerdir. Bu husus, ashâbın hayatında büyük bir yer işgâl eder. Ashâbın en mümtâz özelliği budur: “Müşâhede, yâni göz hakkı!” Hz. Peygamber (sav) “Leyse’l-haberu ke’l-muâyene” buyurmuştur. Yâni birisinden nakil olarak duymak, hiçbir zaman göz ile görmenin yerini tutmaz! Hadîs mecmualarının yarısından fazlasını dolduran “fiilî sünnet”ler, hep müşâhede yoluyla alınıp bize aktarılan bilgilerdir.” Ali Yardım, Hadîs, 1/100 645 Ebû Hamid Muhammed el-Gazzâlî, İhyâu Ulûmi’d-Dîn, tec. Ahmet Serdaroğlu, (İstanbul: Bedir Yayınları, 4 Cilt, ts.), 4/413. 646 Mustafa Yıldırım, İlk Dönem Zahidleri ve Zühd Anlayışları (Sahâbe Dönemi, H. I. ve II. Asır), (Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017), 23 647 Abdurrahmân A’zam, Rasûl-i Ekrem’in Örnek Ahlâkı, çev. Hayrettin Karaman, (İstanbul: Yağmur Yayınevi, 4. Baskı, 1975), 36; Yetik, “Hz. Muhammed’in (sav.) Zühd ve Takvâsı”, 129; Türköz, Mustafa. “Kur’ân ve Hadîs Bağlamında Zühd Hayatı”, (Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007), 96 104 zühdîliğini gösterir.648 Hz. Peygamber’in (sav) ashâbının hayatları da bu yaşam biçiminden nasiplenmiş, onlarda çok belirgin bir zühd hayatı yaşadılar.649 Zühd nasıl yaşanmalı sorularının cevapları özet halinde ilâhî metinle tavsiye nitelikli bildirilerin Rasûlullâh (sav) ve sahâbesinin uygulayarak gösterdikleri dinî yaşam tarzıyla belirlenmiştir.650 Rasûlullâh (sav) komşusu Ashâb-ı Suffe’nin yokluk ve fâkirliği bedenen rumuzlaştırırken, sabır ve tevekkül elbise edinenlerin, aşk ve muhabbet gıdalarıydı.651 Sahâbe, İslâm’ı Rasûlullâh’tan (sav) gördükleri gibi uyguladıkları, dinin kavramsal olarak dört boyutunu temsil eden şeri’at, tarikât, ma’rifet ve hakikâte ulaşma yolları (tarikleri) olarak ders; sohbet, zikir ve murakabe hepsi Mescid-i Nebevî’den doğan şeri’at/hadîs öğretiminin yapıldığı ders halkası tarihi süreç bağlamında medreselere, tarikât/sünnet eğitiminin yapıldığı sohbet halkası da; zikir halkasıyla bütünleşerek zaviyelerde, tekkelerde yaşatılmaya çalışılmıştır.652 Ashâb-ı Suffe, ahlâkî konularda, Allahu Teâlâ’nın (cc) Rasûlü’yle (sav) bir ortamda olmalarıyla aynîleşmiş ve ilk tasavvuf yoluna düşenlerdir.653 Rasûlullâh (sav) sahip oldukları meyillere göre sahâbeleri yönlendiriyor; ilim öğrenmeye, dinî tebliğe, cihada, yöneticiliğe ilgi duyanların yanında daha çok uhrevî kurtuluş üzerinde ibâdete önem verenlere müsade ediyordu. Başta halife-i râşid olmak üzere Ashâb-ı Suffe ehli olarak kaynaklarda yer alan Osmân b. Maz’ûn (ö.2/623-4), Mus’ab b. ‘Umeyr (ö.3/625), Bilâl-i el-Habeşî (ö. 20/641), Ebû Zerr el-Ğıfârî (ö.32/653), ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3), Ebu’d-Derdâ (ö.32/652?), Huzeyfe b. elYemân (ö.36/656), Selmân-ı el-Fârisî (ö.36/656?), ‘Ammâr b. Yâsir (ö.37/657), Habbâb b. Erat (ö.37/657-8), Suheyb b. Sinân (ö.38/659), Ebû Hureyre (ö.58/678), ‘Abdullâh b. ‘Amr (ö.65/684-5), ‘Abdullâh b. ‘Abbâs (ö.68/687-8), ‘Abdullâh b. Ömer (ö.73/693) gibi sahâbeler âlim, âbid, zâhid tanınmışlardır. Sonradan gelenler âbidler, 648 Kadir Özköse, Tasavvuf ve Gönül Eğitimi, (Ankara: Nasihat Yayınları, 2012), 72; Adıgüzel, “Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönem”, 10 649 Afîfî, Tasavvuf: İslâm’da Manevî Hayat, 94; Öztürk, “Kur’ân’ın Değer Sisteminde Dünya ve Dünyevî Hayatın Anlamı”, 83 650 Afîfî, Tasavvuf İslâm’da Manevî Hayat, 63-65. 651 Cavit Sunar, Anahatlarıyla İslâm Tasavvufu Tarihi, (Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978), 12. 652 Bedri Gencer, “Bir Müceddid Olarak Ahmed Ziyâeddîn-i Gümüşhânevî”, Uluslararası Gümüşhanevî Sempozyumu, Bildiriler, 1-2 Haziran 2013, (İstanbul: Bağcılar Belediyesi Kültür Yayınları), 43-74. 653 Hamidullâh, İslâm Peygamberi, 1/634 105 zâhidler ve dindâr Müslümânlar hep onların adımlarını izlemişlerdir.654 Bu isimleşmenin nasıl gerçekleştiğini tasavvuf düşünce tarihi yazarları Hz. Peygamber (sav) ile sahâbîlerin bulunduğu hicrî 1. yüzyılı ‘Erken Zühd Dönemi’ kabul ederler.655 Ebû Tâlib el-Mekkî (ö.386/996) şöyle anlatmaktadır: “‘Abdullâh b. ‘Âmir b. Rebîa (ö.59/679) süslü elbisesi içinde (Suffeli) Ebû Zerr’e (ö.32/653) gelerek zühdü sorup zühd hakkında konuşmaya başlayınca Ebû Zerr eliyle kendini serinletmeye başladı. Sonra konuşmadan ondan yüz çevirdi. Bunun üzerine saygın bir Kureyşli olan İbn ‘Âmir sinirlendi ve onu (Suffeli) İbn Ömer’e (ö.73/693) şikâyet etti. İbn Ömer de şöyle cevap verdi: Sen kendi kendine yapmışsın, bu elbise içinde Ebû Zerr’e gidiyorsun ve ondan zühdü soruyorsun!”656 Zühd yaşanan ve bilinen halleriydi. En derinden hisseden ve yaşayan sahâbelerden biride Ebû Zerr’dir. İslâm zühdünü doğuran ikinci etken, yaşanan sosyal, siyasî durumun aksine, Müslümânların manevî mirasa sahip çıkmalarıdır. Fetihlerle zenginleşince Müslümân çoğu dünyaya meyil ettiler. Muttakî olanlar manevî bir dirilişi nefislerinde oluşturmak için uğraştılar. İşte, sürekli imâna şiddetle savaş açan nefse ve bütün cazibesiyle dünya ni’met ve arzularıyla yönelen dünyevîliğe karşı mücâdeleden ibaret bir dirilişti. Kurtuluşun yolu, dünyaya ait olanlardan kaçmak, nefsi ibadetlerle taatla terbiye etmekti.657 Rasûlullâh’ın (sav) vefatından sonra yaşanan zühd ve fakr hayat durumu değişti. Sünnet-i seniyyenin hamileri ve muhafızları, sahâbe-i kirâmın sadece keskin zekaları ve güçlü hafızalarıydı. Vahyin son bulmasıyla, nifâk ve riddet olayları başladı.658 İlk üç halife dönemi, sükûnetle geçmiş ve cihanı İslâm’a kavuşturmak daha çok cihad yoluyla ve fetihler yoluyla sünnet-i seniyyeyi yaymak amaçlanmıştır.659 Hz. Ebû Bekir (ö.13/634), Ashâb-ı Suffe’den Selmân-ı el-Fârisî’ye (ö.36/656?); “Selmân! 654 Serrac, el-Luma’ fi’t-Tasavvuf, 186; Işıldar, “Tasavvuf ve Kadın Halfeti Uşşakî Topluluğu Üzerine Psikolojik Bir İnceleme”, 21 655 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 13; Mustafa Altunkaya, “Bazı Şii Kaynaklarında Tasavvufun Yeri”, İÜİFD, S:5, 2016, 175-194, 180; Bazı Şiî Kaynaklarda” Tasavvuf”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C: 11, S: 5, 2016, 1-16. 656 Mekkî, Kûtu’l-Kulûb, (Mısır, 1933), 2/52. 657 Afifî, Tasavvuf, İslâmda Manevî Hayat, 82-83 658 Ebû Zehv, Hadîs ve Hadîsçiler, 96. Akt: Ece, Câbir b. Abdullâh ve Hadîs Tarihindeki Yeri, 16 659 Mehmet Emin Özafşar, İdeolojik Hadîsçiliğin Tarihi Arka Planı, (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001), 31 106 Allahu Teâlâ’nın (cc) emirlerini tut. İleride büyük fetihler olacak, senin payına ne düşecek bilemem ama yiyip içecek ve sırtına giyecekten fazla olmasın” diye nasihat eder. Ashâb-ı Suffe’yi davetleriyle onurlandıran ‘Abdurrahmân b ‘Avf’a (ö.32/652) da; “Gelecekte dünyanın genişleyeceğini, bolluğa kavuşacağını görüyorum. Bolluk zamanında ipek perdeler, atlas yastıklar kullananlar çıkacak. Sizden birinizin boynunun vurulması, dünyaya dalmasından daha iyidir”, 660 ifadesiyle öğüt vermesi yaşanan zühdü pekiştirmekte ve devam edilmesine vurgulamadır. Hz. Osmân’ın (ö.35/656) şehit edilmesi siyâsî, itikâdî ve ilmî birçok gelişmenin kaynağı olmuştur. 4. Halife Hz. Ali (ö.40/661) ve takipçileri fitneyi engellemek için uğraş verseler de, olumsuz neticelenen Cemel (36/656) ve Sıffîn (37/657) Savaşları ardından Tahkîm olayı ve Hz. Ali’nin hilafetinin sonlanmasıyla, Havâric, Şî’a ve ardından Kaderiyye, Mürcie ve Mu’tezile gibi ümmetin günümüzde bile sorun yaşadığı itikâdî fırkaların teşekkülüne sebep olmuştur. Fitne ortamında, başta Hz. Ali, oğlu Hz. Hasan (ö.49/669), diğer oğlu Hz. Hüseyin (ö.61/680), sahâbe içinde önemli daha birçok sahâbî şehit edilmişti.661 Ashâb-ı Kirâm, bir taraftan da yeni oluşan batıl fikirli fırkalara karşı sünneti koruma mücadelesini veriyordu. Diğer taraftan hadîs-i şeriflerin zabt ve tespiti sünnetlerin muhafazası için daha da bir önem kazanmasıyla onuda bu ortamda korumaya çalışmaktaydılar.662 el-Kelâbâzî (ö.380/990) tasavvufun ilk önce hâllen yaşandığı, bu yaşayışın daha sonra yazı aktarma devrinde gerilediğini düşünür.663 Muhammed Mustafâ elA’zamî (1932-2017), yaptığı araştırma çalışmasının sonucunda hadîs-i şerifleri yazmış elli sahâbîyi ve hadîs-i şerifleri yazan talebelerini (müstemlî) tespit etmiş olduğu isimleri açıklar.664 İlk zâhidler, Emevîler Dönemi’ndeki idareci ve yöneticilerin dünyevî tutumlarının sonucu lüks-zevk ortamının doğması, ulemaların katı kural koyması665 ve 660 Hasan Kâmil Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, (İstanbul: Ensar Neşriyat, 1994), 96. 661 Özafşar, İdeolojik Hadîsçiliğin Tarihi Arka Planı, 31 662 Ece, Câbir b. Abdullâh ve Hadîs Tarihindeki Yeri, 23-24 663 Kelâbâzî, et-Ta’arruf li-mezhebi ehli’t-tasavvuf, thk. Ahmed Şemseddin (Beyrut: Dârü’l-kütübi’lİlmiyye, 2001), 6-7; krş. Kelâbâzî, Doğuş Devrinde Tasavvuf: Ta’arruf, çev. Süleyman Uludağ, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992), 48. 664 Muhammed Mustafa el-A’zamî, İlk Devir Hadîs Edebiyatı, tec. Hulusi Yavuz (İstanbul: İz Yayıncılık, 1993), 19 665 Tayfun Atay, Batı’da Bir Nakşi Cemaati-Şeyh Nazım Kıbrısi Örneği, (İstanbul: İletişim Yayınları, 1996), 34; Pınar Karaatlı, “Modernleşen Bir Gelenek: Cerrahîlik İstanbul’da Etkinlik Gösteren Bir Halveti-Cerrahi Çevresinin Etnolojik İncelemesi, (Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006), 16 107 Haricîlerin sebeb olduğu anarşik hareketlerden uzak (bir nevi uzlet) diyarlara giderek tepkilerini göstermişlerdir. Bu yaşam stili riyâzet, tevekkül (Allahu Teâlâ’ya (cc) her durumda güvenme) ve mücahede (sıkı bir ibadetle nefsin arındırılmasına yönelik çilecilik), sabır (belaları gönül hoşnutluğu ile kabullenip sızlanmadan katlanma), haşyetullah (Allahu Teâlâ (cc) katındaki durumundan korkmak), aşk (Allahu Teâlâ’ya (cc) sınırsız duyulan sevgi), verâ (günah şüphesi taşıyan şeyleri terk etmek), hüzün (geçmişte yapılan davranışlardan duyulan endişe) gibi öğeleri kapsar.666 Eleştiren sahâbîlerin başında Suffe Ashâbı’ndan Ebu’d-Derdâ (ö.32/652), Ubade b. Samit (ö.34/654), Ebû Zerr el-Ğıfârî (ö.31/651), Yezid b. Esed, ‘Abdurrahmân b. Sehl, İrbâd b. Sariye (ö.75/694), Ebû Saîd el-Hudrî (ö:74/693) ve Ma’n b. Yezîd (ö.64/684) gibi isimler gelmektedir.667 Zühdî tepki bütün Emevî Dönemi (41-133/661-750) boyunca devam etmiştir.668 Suffe ehlinin, ilim, ibadet ve riyâzetle meşgul olmaları, dünyalık edinmemeleri zâhidane tutumları, zühd hayatının bir sonraki göbeğe aktarılmasında etkili olurken sûfîlerin benimsedikleri yaşam tarzlarıyla da örtüştüğüne669 Ashâb-ı Suffe’nin içinden biri olan Ebu’d-Derdâ’nın (ö.32/652?), genel zühd anlayışına ve dünya bakışına Şam/Dımakş halkının dünyevîleşme temayüllerine dikkat çekmesi ve onlara şu ikazda bulunması örnek verilebilir: “Utanmıyor musunuz? Yiyemeyeceğiniz malı yığıyor, oturamayacağınız binalar yapıyorsunuz. Ulaşamayacağınız emeller taşıyorsunuz.”670 Ayrıca tepkisini pasif olarak sözleriyle göstermesi dikkat çekicidir. Suffe ehlinden Selmân-ı el-Farîsî’nin (ö.36/656?) ve Ebû Mûsâ el-Eş’ârî’nin (ö.42/662-3) talebesi ‘Âmir b. ‘Abdullâh (ö.55/675)671, Suffe ehlinden ‘Abdullâh b. Mes’ûd’un (ö.32/652-3) seçkin talebesi Alkame b. Kays (ö.62/682)672, ümmetin hâkimi lakablı Ebû Müslim el-Havlânî (ö.62/681-2)673, yüzyirmi kadar sahâbî ile görüşen Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728)674, Suffe ehlinden ‘Abdullâh b. Muğaffel (ö.59/679), Ebû 666 www.sevde.de/islam_Ans/islam_ans.htm. Akt: Karaatlı,” Modernleşen Bir Gelenek: Cerrahîlik”, 16 667 Mehmet Akbaş, “Suriye’deki Sahâbîlerin Emevî İdarecilerine Yaptıkları İkâz, Eleştiri ve Nasihatlar”, Harran Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 14, S: 22, Temmuz-Aralık 2009, 65-80, 67 668 Ahmet Yaşar Ocak, Tasavvuf, Sûfîler ve Tarikâtlar, Tekkeler, Osmânlı Uygarlığı, haz. Halil İnalcıkGünsel Renda, İstanbul-2003, 1/267; Adıgüzel, “Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönem”, 7 669 Yılmaz, “Tasavvufî Açıdan Ashab-ı Suffa” 18. 670 Yılmaz, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, 97. 671 Ahmet Önkal, “Âmir b. Abdullâh”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1991), 3/65. 672 Ahmet Özel, “Alkame b. Kays”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1989), 2/467 673 M. Yaşar Kandemir, “Ebû Mislim el-Havlânî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 10/196-7 674 Süleyman Uludağ, “Hasan-ı Basrî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1997), 16/291-293 108 Berze el-Eslemî (ö.65/685?) ve ‘Abdullâh b. Ömer’in (ö.73/693) talebesi Sâbit elBunânî (ö.120/737)675 gibi büyük şahsiyetlerin elinde zühd dönemi derinleşerek ve gelişerek devam etmiştir.676 es-Serrâc (ö.378/988) zühd eğilimi taşıdığını düşündüğü otuz küsur sahâbenin adını zikreder. 677 Ashâb-ı Suffe’nin meşhûrlarından Ebû Hureyre’nin (ö.58/678) damadı Saîd b. Müseyyeb (ö.94/713),678 Rasûl-i Ekrem’in (sav) eşi Ümmü Seleme’nin (ö.62/681) âzatlısı olan Hayre’nin oğlu Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728)679 ve talebesi Habîb el- ’Acemî (ö.130/747-48)680, diğer talebesi Mâlik b. Dinâr (ö.131/748’den önce)681, diğer bir öğrencisi ‘Abdu’l-vâhid b. Zeyd (ö.177/793)682, Edhemiyye tarikâtının kurucusu İbrâhîm b. Edhem (ö.161/778?)683, Ebû Hanîfe’nin talebesi Dâvûd et-Tâî (ö.165/781)684 ve diğer talebesi ‘Abdullâh b. el-Mübârek (ö.181/797)685 ve Feth elMevsılî el-Kebîr (ö.170/786?) 686, gibi şahsiyetler bu döneme damgalarını vurmuşlardır. Alkame b. Mersed (ö.120/738) der ki: “Zühd, şu sekiz kişide son noktaya gelmiştir: ‘Uveys/Veysel el-Karanî (ö.37/657), ‘Âmir b. ‘Abdullâh b. ‘Abdukays etTemimî el-Basrî (ö.55/675), Mesrûk b. el-Ecda’ (ö.63/683?), Rabi’/Rebî’ b. Huseym (ö.65/685?), Herim b. Hayyân (ö.70/690), Esved b. Yezîd (ö.75/694), Ebû Müslim ‘Abdullâh el-Havlânî (ö.62/681-2) ve Hasan b. Ebi’l-Hasan (el-Basrî) (ö.110/728)”687 tabiîn âlimleri, âbidleri ve zâhidleridir. Zâhidlerin zühdî hayatı daha çok münferid bir yaşantıydı. Emevî Dönemi’nde zühdî hayat bir çeşit tahalluk yoluydu. Riyâzet ile ibadet, ahlâkî kâmil olgunluğa erişmede aracıydı.688 Ma’rifetten çok eyleme yani âmele, ilhâmdan çok kulluğa, ibadete, kerâmetten çok doğru yönelişe, istikâmete, özetle, nazariyeden çok pratiğe, 675 Hasan Cirit, “Sâbit b. Bünânî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2008), 35/350 676 Gündoğdu, “Doğuş Dönemi Zühd Ekolleri ve Tasavvuf Mektepleri”, 41-64. 677 Serrâc, el-Luma’: İslâm Tasavvufu, 127-148. 678 M. Yaşar Kandemir, “Saîd b. Müseyyeb”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2008), 35/563-564 679 Uludağ, “Hasan-ı Basrî”, 16/291-3 680 Erhan Yetik, “Habîb el-Acemî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1996), 14/370 681 Mehmet Demirci, “Mâlik b. Dînâr”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları, 2003), 27/505 682 Süleyman Uludağ, “Abdülvâhid b. Zeyd”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/282 683 Reşat Öngören, “İbrâhim b. Edhem”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2000), 21/293-5 684 Mustafa Kara, “Dâvûd et-Tâî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 9/48-9 685 Raşit Küçük, “Abdullâh b. Mübârek”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/122-4 686 Adıgüzel, “Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönem”, 8 687 İsfahânî, Hilye Tercümesi, 475-6 688 Afîfî, Tasavvuf: İslâm’da Manevî Hayat, 62-87; Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, 101- 2. 109 uygulamaya önem verilmekteydi. Yine dönemdeki zühd hayatından amaç, sayılan tahalluk, riyâzât ve ahlâkî anlamda kâmil olgunluğa ulaşabilmek idi. Dönemin zâhidleri, içtimaî hayatın içinde, maişetlerini karşılayan, güçlerine göre dinin emirlerine riâyet eden ve dini emirleri ellerinden geldiğince muhafaza eden, bağrı yanık tavır ve gözü yaşlı tutumları ile çevresindeki insanlara nasihatlar veren, zühd hayatından bahseden âyet-i kerîmeler ve hadîs-i şerifleri yaşayarak gayeleri, Allahu Teâlâ’nın rızâsını kazanmak ve O’nun gazabından kurtulmaktı.689 Ashâb-ı Suffe zâhidlerinden ‘Abdullâh b. Ömer (ö.73/693), fitneye yol açma korkusuyla, Emevîlerin karşısında çoğunlukla sukût etmesine karşın, bazen duramamış onların dînî hassasiyeti konulardaki aldırmazlıkları, ihmallerini, yaptıkları hatalarını kendilerine söylemekten bir an bile çekinmezdi.690 Hz. Peygamber’in (sav) ashâbından çoğu hayatlarının son yıllarında yüksek makamlardakilerin yozlaşmasını tehlikeli görmüşler, en güvenli kale olarak kendileri için “inziva”yı seçmişlerdir. Kurz b. Alkame b. Hilâl el-Huzâî’nin (ö.45/665?) Askalan’a yerleşmesinde; fitnede ibadetle meşgul olmayı toplumdan ayrılmayı tavsiye eden bir hadîs-i şerifi691 rivâyet etmesinin etkili olduğunu söyleyebiliriz. Hubeyb b. Muğfil el-Ğıfarî (ö.?), Hz. Osmân’ın (ö.35/656) şehâdetinden sonra Meryut ile Feyyum arasındaki vadiye fitneden uzaklaşmak maksadıyla yerleştiğinden vadi, Hubeyb Vadisi olarak isimlendirildi.692 Zâhidâne yaşayışlarını sürdürmek için merkezden uzaklaşmaları bir halvet örneğidir. el-Hucvîrî (ö.465/1072), uzleti ayırarak, birincisi insanlardan uzaklaşmak, “ıssız ve kimsesiz yerlerde yaşamayı tercih etmek”, ikincisi, sosyal gereklerini yerine getirmekle birlikte, sosyal hayata bağlanmamak ve “kalben kesilmekten ibaret”693 bir yaşam biçimidir. 689 Türköz, “Kur’ân ve Hadîs Bağlamında Zühd Hayatı”, 35-36. 690 Ali Aksu, “Asr-ı Saadet, Hulefâ-i Râşidin ve Emevîler Döneminde Fikir Hürriyeti Üzerine Bazı Mülâhazalar”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C: 5, S:2, Sivas, 2001, 203-228 691 Ahmed, Müsned, 3/477; İbn Asakir, Tarihu Dımaşk, 37/261. Rivâyet şöyledir: “Fitnenin bir gölge gibi ortalığı kapladığı, insanların birbirinin boynunu vurduğu gün, insanların en hayırlısı halk topluluğundan ayrılıp (mu’tezil) Rabbine ibadet eden ve insanların şerrinden konuşmadığı kimsedir.” Rivâyet benzer lafızlarla Seleme b. Nüfeyl (Humus’a yerleşen sahâbilerden) tarafından da rivâyet edilmiştir. İbn Asâkir, Târihu Dımaşk, nşr. ‘Amr b. Ğarâme el-Amrî, (Dâru’l-Fikri’t-Tıbâa ve’n-Neşr ve’t-Tevzî, yy. 1995), 1/115. 692 Askâlânî, el-İsâbe, 5/398. 693 Hucvirî, Keşfu’l-Mahcûb, 158. 110 Halvet ile uzletin nüans farkları derecelendirmeye yol açar. Halvet, “insanlardan bil-fiil uzaklaşmak”, uzlet ise “duygusal ve zihinsel olarak toplumdan ayrılışı”694 ifade eder. Suffe âlimi ve meşhûr zâhidi Ebu’d-Derdâ (ö.32/652?), “İbadetle ticareti, dünya ile ahireti birlikte yürütmeye gayret ettimse de ikisi birlikte yürümedim. Ben de ibadete yönelip ticareti terk ettim.”695 ifadesiyle zühd ile halvetin belirli bir süre gerekliliğini vurgulamıştır.696 Suffe ehlinden sayılan Sa’d b. Ebî Vakkâs (ö.55/675), Mısır fetihlerine katılmış Hz. Osmân (ö.35/656) tarafından elçi olarak Mısır’a geldi. Münzevî bir hayat tercih eden Suffe Ashâbı’ndan Sa’d b. Ebî Vakkâs fitneden uzak kalmak için Medine’ye dönmüş ve 55/ 675 yılında vefat etmiştir.697 Ashâb-ı Suffeli zâhid Ebû Zerr’in (ö.32/653) dünyevîleşmeye ve sünnetten uzaklaşmaya başkaldırıp manevî direnişini örnek gösterebiliriz. Suriye’de bulunduğunda Suffeli Ebû Zerr, Şam valisi Mu’âviye’yi (ö.60/680) ihtiyaç dışı harcamaları ile Müslümânlardan çoğunun mallarını Allahu Teâlâ (cc) için kullanmayıp biriktirmelerini eleştirmiş ve onlara karşı sivil, bir eylem yapmıştır. Hz. Peygamber’in (sav) ortaya koyduğu ve uyguladığı prensiplerin peşinden gitmek isteyen Suffeli Ebû Zerr’in eylemi özellikle fâkir halk ile Şam idaresine muhalif kimselerin ilgisini çekmiş, yönetim ile zenginlerin aleyhine yapılan muhalif sivil nitelikli harekettir.698 Suffeli Ebû Zerr, Mısır’da kaldığı sürede dünyaya dalıp Allahu Teâlâ’ya (cc) yönelmediklerinde onları sürekli olarak uyarır ve onlara ibadete yönelmeleri için Hz. Peygamber’in (sav) hadîs-i şeriflerini yad ederdi. Farzın yanına vacib, nafile olan ibadetleri yaparak Allahu Teâlâ’ya (cc) yakınlaşmaları için etrafındakilere nasihat 694 Sühreverdî, Avârîfu’l-maârif, (Kahire: Mektebetu’s-Sekâfiyetu’d-Diniyye, 1427/2006), 228-247; Necdet Tosun, “İbn Arabî Öncesi Tasavvufta Halvet ve Uzlet”, (İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitü, Yayımlanmamış Yüksek Lisanstezi, 1995), 20. 695 Gazzâlî, Minhâcü’l-âbidîn, (Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1409/1989), 8 696 Mehmet Mansur Gökcan, “Tasavvufta Halvet ve Uzlet”, 3. Uluslararası Kültür ve Medeniyet Kongresi, Mardin, 2018, 251-256. 697 İbn Abdilber, el-İstiâb, 306; İbnu’l-Esir, Üsdü’l-Ğâbe, 475; Askalânî, el-İsâbe, 2/325; İbrahim Hatiboğlu, “Sa’d b. Ebû Vakkâs”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları, 2008), 35/372-374. 698 Hasan Yaşaroğlu, “İslâm’ın İlk Kapitalizm İtirazı Ebû Zerr el-Gıfârî ve Ebû Zerr Hareketi,” Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/12 Fall 2013, 1421-1433, 111 ederdi.699 Bu tepkisel tavır alışlar, daha sonradan zühd dönemi olarak anılacak hareketin öncü adımları 700 kabul edilmektedir. Sahâbeler, Abbasî Dönemi’nde (750-1258) siyasî iradenin değişmediğini söyleyerek ilme kendisini vakfetmişler fitneden olduğunca uzak kalmaya çaba göstermişlerdir.701 Ebû Hafs Ömer es-Sühreverdî (ö.632/1234), ‘Avârifü’l-Ma’ârif’inde Hz. Peygamber’den (sav) sonra insanların zühd hareketine yönelip yaygınlaşmasındaki dinî ve sosyal sebeplerini özetler: “Hz. Peygamber’in (sav) dünyadan göç etmesinden sonra nûru gözlerden uzaklaşmaya ve gizlenmeye başladı. Asr-ı Saâdet sonrası Ashâbı Kirâmla görüşen konuşan, ilim alanlara ‘Tabiîn’ denildi. ‘Tâbiûn’ denilen bu kısım insanlar sahâbeden ilim öğrendiler. Rasûlullah’tan (sav) sonra ilâhî vahiy kesilince peygamberlik geride kaldı. Muhtelif görüşler ve arzular, farklı beklentilerin zuhuruyla muhtelif görüş ve akımlar teşekkül etti. Herkes düşüncesini beğendi, onunla yetindi, grublar oluşturmaya başladılar. İlim kaynaklarına nefsin hevâ ve heves kiri bulaştı. Şahsî arzu ve fikirler ilmin tadını aldı. Takvâ ehli olanların çevresi ve fikirleri sarsılmaya, zühd sâhiblerinin azimleri ve gayretleri yıkılmaya başladı, niyetler karıştı, cehâlet ve bilgisizlik arttı. Cehalet kaplı gönüller katılaştı. Basit âdetler çıkartılarak insanlar aldatıldı, bunlara dalanlar çoğaldı. Câhilliğin ağ gibi ördüğü perdeler hakikâtleri sakladı. Adet ve alışkanlıklarla bunlar arttı. Dünya insanlara süslü göründü ve tâlibleri çoğaldı. Dünya değerleri pahalandı, bunları kazananlar arttı. 702 Olumsuz koşulların kapladığı bu ortamdaki kişiler hayırlı, sâlih amelleri, azimeti kullanmaları, ali hâlleri, dinî emir ve nehiylerine kuvvetli bağlılıklarıyla ayrıldılar. Dünya değerlerine karşılık zühdü benimsediler. Halveti ve uzlet hayatını seçtiler.703 “Sûfîler, kendilerine Ashâbı-ı Suffe’yi model alarak sebepleri terk ederek Allahu Teâlâ’ya teslimiyetle bazen toplanıp diledikleri zaman bireysel kalacakları zâviye ve tekke bina ettiler. İşledikleri bu sâlih hayırlı amelleri, onlara alâ haller kesb ettirdi. Anlayışlarındaki safiyetle manevî ilimleri elde ettiler. Ayrı bir dile, bambaşka 699 İbn Abdilhakem, Fütûh, 62. Akt: İsmail Kaya, Sahabenin İslam’ı Tebliğ Faaliyetleri (Mısır Bölgesi), (Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018), 173 700 Ali Bolat, “Tasavvuf Geleneğinde ‘Öteki’ Algısı”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2014, S: 37, 43; a.gmlf, “Muhâsibî’nin el-Mekâsib’i Bağlamında Tasavvufta Dünyaya Bakış ve Hakikî Zühd Anlayışı”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 2003, C: 4, S:11, 177-196, 182 701 Mustafa Öz, “Cafer es-Sâdık”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1993), 7/1-3. 702 Sühreverdî, ‘Avarif, 51; Şihâbuddîn Sühreverdî, Gerçek Tasavvuf, (Avârifu’l-Meârif), tec. Dilaver Selvi, (İstanbul: Semerkand Basım Yayınları, 2010), 50 703 Sühreverdî, ‘Avârif, 51; a.mlf. Gerçek Tasavvuf, 50 112 bir irfâna ve yepyeni bir imâna kavuştular.”704 sözleriyle Sühreverdî Suffe ehlinin model alınışını özetlemiştir. Ashâb-ı güzinin ve tabiînin yaşadığı Zühd Dönemi denilen hicrî 1. ve 2. çağda sûfî ismi kullanılmamakla birlikte bazı kişiler şu isimleriyle ma’ruf705 “zühhâd”, “nüssâk (Allahu Teâlâ’ya (cc) adanmışlar),”, “kurrâ”, “şukuftiye”, “bekkâ’ûn (ağlayanlar)”, “ubbâd”, “tevvâbîn (çokça tövbe edenler)”, “nüssâk kussâs (kıssa anlatanlar)”, “vaizin” gibi706 isimlerle anılıyorlardı.707 Mutasavvıflar, sûfî adıyla anılmaya başlanmasıyla çeşitli beldelerde “cû’iyye”, “derviş”, “gurabâ”, “fukarâ”, “seyyâhin”, “şukuftiye”, gibi isimler verilmiştir.708 Sayılan bu farklı grup isimleri sonraları tasavvufa dönüşen “Zühd Hareketi’nin” menşeidir. Zühd Hareketi’ndeki bu farklı grubları buluşturacak olan kelime “sûfîyyûn”dur. “Tasavvuf” tarihinin milâdını Zühd Hareketi ile başlatılacaktır. Oluşum bağlamında sebep-müsebbeb yahut hâdisefikir açısından tasavvufun dünyevîleşme709 meyaline karşı İslâm toplumunun bünyesindeki fesadlara sivil, pasif bir güç ve manevî direniş göstermesinin sonucudur.710 el-Kelâbâzî (ö.380/990), sûfîlere “vatanlarından ayrıldıkları için ‘gurebâ’, diyar diyar dolaşıp seyahat ettikleri için ‘seyyâhîn’, sahralarda dolaştıkları ve zaruret halinde mağaralara sığındıkları için ‘şikeftiyye’ (Horasân)” 711 gibi isimler verildiğini aktarır. Mâlik oldukları mülkleri sayılan eşyayı terketmelerinden sûfîlere “fukara 704 Sühreverdî, ‘Avârifu’l-ma’ârif, 51; Alican Tatlı, Zühd Açısından Dünya ve Nimetleri, (İstanbul: Erkam Yayınları, 2005), 60; Ahmet Yıldırım, Din, Dünyevileşme ve Zühd, (Ankara Okulu Yayınları, 2014), 44-5; Haksever, “Ruhbanlık” Kavramındaki Anlam Kayması ve Tasavvufla İlişkilendirilmesi Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, 20-1 705 Mehmet Ali Aynî, Tasavvuf Tarihi, (İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2000), 180-2; Adıgüzel, “Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönem”, 7-8. 706 Semih Ceyhan, “Zühd”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2013), 44/530-3; Adıgüzel, “Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönem”, 12. 707 Doğrul, İslâmiyetin Getirdiği Tasavvuf, 48; Mahir İz, Tasavvuf, (İstanbul: Türdav Yayınları, ty.), 50; Cavid Sunar, Tasavvuf Târihi, (Ankara: 1974), 170; Louıs Massignon, “Tasavvuf”, (İstanbul: MEB İslâm Ansiklopedisi, 1979), 12/27; Aydınlı, Doğuş Devrinde Tasavvuf ve Hadîs, 31. 708 Kelâbâzî, Ta’arruf li Mezhebi Ehli’t-Tasavvuf Doğuş 53-54. 709 Emevî halifelerinden bazılarının Bizans sarayında gördükleri lüks ve refaha meyletmeleri, Yezîd b. Mu’âviye (680/684 arası), Yezîd b. Abdulmelik (720/724 arası) ve oğlu Velîd b. Yezîd Abdulmelik (743- 1 yıl 2 ay) gibi bazılarının içki, kadın ve çeşitli eğlencelere düşkünlükleri için Hasen İbrâhîm Hasen, Târîhu’l-İslâm, (7. Bsk. Kahire-1964), 1/341, 342; Philip Hitti, İslâm Tarihi, tec. Salih Tuğ, 2/358 akt: Muhittin Uysal, “Dünyayı Yeren Asılsız Haberler Tasavvuf ve İslâm”, Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2001, C: 12, S: 12, 89-122, 710 Mustafa Altunkaya, Bir Başka Açıdan Sûf Hareketi Tarihi, (İstanbul: Çıra Yayınları, 1. Baskı, 2016), 22. 711 Kelâbâzî, Doğuş Devrinde Tasavvuf: Ta’arruf, 56; Ahmed Cahid, Haksever, Tasavvufu Anlama Kılavuzu, (Ankara: Otto Yayınları, 2017), 18-21; Sühreverdî, Avarif, 79. 113 (Şamlılar)”712 gıda türü maddelerden sadece ihtiyaç miktarı kadar faydalanmalarından (aç dolaştıkları için) “(Şamlılar) cû’iyye”713 denilmiştir. Sûfîler, kalpleri nurlu olduğu için “nuriyye” olarak da isimlendirilmiştir Bütün bu isimlerin temelinde azlık, açlık, garip olma, fakrı tercih etme, mülk edinmeden uzak kalma, seyahat etme gibi özellikler vardır. Dolayısıyla genel olarak “sûfî” olmanın en temel özelliği “zühd sahibi” olmaktır denilebilir.714 Sûfîlerin, kalpleri nûrlu olduğu için “nûriyye” olarak da isimlendirilmiştir. Kişi dünyayı terk eder, rağbet etmez, yüz çevirirse, Allahu Teâlâ (cc) o kulunun sırrını ve rûhunu saflaştırır, kalbini nûrlandırır. Rasûlullâh (sav), “İçine nûr giren kalb açılır ve genişler” buyurmuştur. “Ya Rasûlullâh! bunun alameti nedir,” diye sorulunca, “Yalan dünyadan uzaklaşmak, ebedi olan ahiret yurduna gönül vermek ve gelmeden evvel ölüme hazırlanmaktır”, diye cevapladı. Peygamber Efendimiz (sav), dünyalık namına ne varsa onlardan uzaklaşanların kalplerini Allahu Teâlâ’nın (cc) nûrlandıracağını715 bu hadîs-i şerifiyle haber vermişlerdir. “Temizlenmek isteyen adamlar var, şüphesiz ki Allahu Teâlâ (cc) temiz olanları sever.”716 “Nice adamlar vardır ki, ne bir ticâret ne de bir alışveriş, onları Allahu Teâlâ’yı (cc) anmaktan (O’na ibâdet etmekten ve emirlerine bağlanmaktan) alıkoyar...”717 mealindeki âyet-i kerîmenin ifadesiyle Suffe ehlinin vasıflarından biri de kalbin saf ve nûrlu olmasıdır. Rasûl-i Ekrem’e (sav) ve sahâbe kuşağına tabii olarak zühd hayatına yönelmelerini İbnu’l-Cevzî (ö.597/1201) Telbîsü’l-iblîs’de şöyle ifade eder: “Zâhidler ilk olarak İslâm’da ortaya çıktığına”718 değinip “Sûfî ismi, hicrî 2. yüzyılda rastlanıldığına ve Peygamber (sav) zamanında insanlar imân ve İslâm’a nispet edilir, 712 Serrâc, el-Luma’, 48. Şamlılar şu ayetleri buna delil olarak gösterirler: “Allahu Teâlâ’nın vermiş olduğu ganimet malları, Muhâcirlerin fukarasına aittir.” el-Haşr, 59/8; “Yapacağınız hayırlar, kendilerini Allahu Teâlâ yoluna adamış fukara içindir.” el-Bakara, 2/273” Şamlıların bu tanımı için bkz. Serrâc, Luma’, 25. Rasûlüllâh (sav), “İnsanoğlunun hayatını sürdürmek için birkaç lokma yemesi kafidir,” buyurmuştur. 713 Hasan Kâmil Yılmaz, “Cûıyye”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1993), 8/83; Kelâbâzî, Ta’arruf, 54; 714 Funda Olgun, “Hz. Îsâ’da Zühd ve Diğer Tasavvufî Unsurlar”, (Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020), 60 715 İbn Mübârek, Kitâbü’z-zühd, 78; İbn-i Ebî Şeybe, Musannef, Zühd, 6, 7/98, h.no: 34304; el-Hakîm et-Tirmizî, Nevâdiru’l-Usûl, 86. Asl, 125 akt: Eyüp Özberk, “Sadrın İslâm’a İnşirahı”, Özlenen Rehber Dergisi, Nisan, 2010, S: 85. https://www.ozlenenrehber.com.tr/tr/dergi/85/sadrin-islam-a-insirahi1381.html 20.04.2022 716 et-Tevbe, 9/109 717 en-Nûr, 24/37 718 Semih Ceyhan, “Tasavvufun Doğuş Devrini Anlamada Anahtar-Kavram Olarak Zühd’ün Hakikati ve Dereceleri: Gazzâlî Yaklaşımı”, 900. Vefât Yılında Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı 2011- İstanbul, 457-471; İbn Cevzî, Telbîsü İblîs, nşr. M. Münîr ed-Dımaşkî, Kahire, 1368, 16, 161 114 onlara Müslim veya mü’min denirdi. Daha sonra zâhid ve âbid nisbeleri ortaya çıktı,”719 şeklinde dile getirir. Şiî kaynakları da bu gerçeği “Sûfîlerin dilinden iddia ederler ki: “İslâm’ın ilk yıllarında gerçek mü’minler has sahâbe, ehl-i Suffe, tabiîn, âbidin, zühhâd veya Şia’ isimleriyle anılıyorlardı. Bu nedenle İslâm’ın ilk yıllarında Suffe Ashâbı’ndan Selmân-ı el-Fârisî (ö.36/656), Ebû Zerr el-Ğıfârî (ö.32/653), ‘Ammâr b. Yâsir (ö.37/657), Huzeyfe el-Yemân (ö.36/656) gibi Şia’nın büyükleri, tasavvuf metinlerinde ilk mutasavvıflar olarak zikredilmektedirler.” Halbuki bu savı sûfî klasiklerinde geçmemiş ve İslâm’ın ilk yıllarında tasavvuf ve sûfî isimlerinin kullanılmadığını sahâbî, tabiîn, âbid, zâhid nispetlerinin kullanıldığını720 belirtmişlerdir. Sahâbe içinden de Suffe Ashâbı’nın bu nispetlerin sahibi olduğu bilinir. Zühd Hareketi’nin anlatımlarla hayatın içine dâhil edilme çabası bir alt etkendir. Zühd Hareketi’ni başlatan ilk mü’minlerin özelliklerinden en önemlisi Hulefa-i Râşidîn Dönemi’nin sonlarından başlayarak Zühd Hareketi’nin sivil karşıtlığı, sınırlarda fetih cihadıyla diğer taraftan iç bozulma ve dünyevîleşmeye meynilliğie karşılık içsel muhalefetini emr-i bi’l-ma’rufla temellendirmektedir.721 Emevî Dönemi’ndeki (661-750) yanlış yöneliş ve sünnet çizgisinden kaymalara karşı yapılan tavsiye, uyarılar zamanla vaaz ve kıssacılığa dönüşmüştür. Mezhepleşme süreciyle beraber Abbasîler zamanında (750-1258) görülen ekonomik, sosyal ve kültürel gelişmelerin sonucunda kıssacılık ve vaaz yaygınlaşmış, sûfî olan âbid-zâhid vaizler Basra ve Bağdat çevrelerinde dokunaklı konuşmalarıyla ve kendi yöntemleriyle irşad etmeye çalışmışlardı.722 Emevîler Dönemi’ndeki (661-750) vaaz ile dinî kıssalar iki boyutta ele alınmalıdır. İlki insanların, Hz. Peygamber’den (sav) bu yöne doğru zaman geldikçe zühd, tasavvuf yahut ibadet temelli hayata sonraki dönemlere göre çok fazla yönelmeleri; ikincisi bu dönemdekiler, günümüze bakılırsa Sadru’l-İslâm Dönemi’ne yakın olmalarından İslâm dininin ibadet ve ahlâkî yönüne daha fazla önem vermişlerdir. Her iki açıdan bakılınca zühd ve tasavvufun gelişmesini etkileyen önemli 719 İbn Kayyim el-Cevziyye, Telbîs-ü İblîs, 16, 171. 720 Abdullâh el-Bahrânî, M. Bakır el-Ebtahî, Avalimu’l-Ulûm ve’l-Maarif ve’l-Ahvâl, Kum-1415, 18//3, 224; akt: Altunkaya, “Bazı Şii Kaynaklarında Tasavvufun Yeri”, 183. 721 Altunkaya, Bir Başka Açıdan Sûf Hareketi Tarihi, 22; Adıgüzel, “Tasavvufu Ortaya Çıkaran SosyoEkonomik, Siyasal ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönem”, 8. 722 Hasan Cirit, “Kussas”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları 2002), 26/463-5. 115 faktörlerin ön plana çıktığı görülür. Ahlâk, zühd ve tasavvufî hayatın benimsetme propagandası dinî kıssaların ve vaazın gelişmesini beraberinde getirmiştir.723 İslâmî hayat, dönemin sosyo-kültürel, siyasî ortamından kaynaklanan hali zühdî hareketin oluşumuna zemin hazırlamış ve bu ortam hareketin doğuşunda çok önemli bir yere sahip olduğunun da altını çizmek gerekir.724 Önde gelen isimler arasında Basra’da ilk kez dinî hikâye anlatan el-Esved b. esSeri’ b. Himyer b. ‘Ubade b. en-Nezzâl b. Murre b. ‘Ubeyde (ö.?), Hasan-ı el-Basrî’nin (ö.110/728) talebesi Mâlik b. Dinâr (ö.131/748’den önce); Kûfe’de Suffe’den Selmân-ı el-Fârîsî’nin (ö.36/656?) talebesi Zeyd b. Sûhân b. Hucr el-Abdî el-Kûfî (ö.36/656), Suffe’den ‘Abdullâh b. Ömer’in (ö.73/693) hikâyecilerinden biri olan İbrâhîm etTemîmî (ö.?), diğer talebesi Sa’îd b. Cubeyr (ö.94/713?), Medine’de ‘Ubeyd b. ‘Umeyr el-Leysî (ö.?), Suffe’den Ebû Hureyre’nin (ö.58/678) damadı Saîd b. el-Müseyyeb (ö.94/713) ile Suffe ehlinden İbn Ömer’in talebesi Müslim b. Cendûb/Cundeb (ö.106/724) ve Mısır’da ‘Abdullâh b. ‘Amr el-’Âs (ö.65/684-5) gelmektedir. 725 Basit zühd hayatı hızlı bir şekilde kuralları, düzenli hayatı ve lider şeyhleri olan derin bir o kadar karmaşık bir zühd oldu. İlk zâhidlerden sonra kendilerini “bekkâ” (ağlayanlar), “kussâs” (kıssa anlatanlar) olarak isimlendiren başka zâhidler ortaya çıkması ve bunların, vaaz verdikleri, kıssa anlattıkları ve insanları bilgilendirdikleri halkalar 1. asırdan biraz sonra oluşan zühd medreselerinin çekirdeğini teşkil etmişlerdir. Zühd, manastır hayatlarına benzeyen hangâhlarda ve ribâtlarda, düzenli sosyal bir düşünce hâlini aldığı gibi, dinî bir hareket ve özel bir dünya görüşü hâlini almıştır. 726 Son etken, dinin ilim dallarından fıkıh fukahâsı ve kelâmcıların din yorumlamalarında, nefsi dinî meyillerini mutmain edemeyince telâfi etmek için muttaki olanlarının tasavvufa meyletmesidir. Fukahânın şekilci yaklaşımları ve aşırı tepkisel tutumları, Kelâmcıların rasyonalist ve septik yaklaşımları, her şeye karşı şüpheciliği doğurmuş, zihnen şaşkınlık ve akıl karışıklıklarına yol açmıştır. İnsanların yakîne ulaşmak için, sûfilerin kullandığı müşahede ve sezgi metoduna yönelmeleri 723 Muhammet Selim İpek, “Emevîler Döneminde Vaaz ve Dinî Kıssa”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2017/6, C: 6, S: 1, 174-180, 175. 724 Yıldırım, Din, Dünyevileşme ve Zühd, 37. 725 Câhız, el-Beyân ve’t-Tebyîn I, Kahire, 1998, 368; Şevki Dayf, el-Asru’l-İslâmî, (Kahire: Dâru’lMeârif, 1960), 436. Akt: İpek, “Emevîler Döneminde Vaaz ve Dinî Kıssa”, 175. 726 Afîfî, Tasavvuf İslâm’da Manevî Devrim, 79-80. 116 kaçınılmaz olmuştur.727 Kelâmcıların ve fâkihlerin derunî boyutu ihmal eden dinî yorumlarına sûfîlerin tepkisel tavır almaları sonucunda yapılan bir psikolojik haldir.728 Sûfîler, fıkıh ve kelâm disiplinlerini şekilci ve kuralcı olarak nitelemiş ve bu iki disiplinin dinin maksadıyla ilgilenmediklerine işaret etmişlerdir.729 İki yüzyılı aşan, Müslümânların başına kimin geçeceği tartışmalarından Müslümânın kim olduğunun tespitine kadar olan tartışmaları, İslâm toplumu arasında bölünmelere ve gruplaşmalara sebebiyet vermiştir. Bu İslâm dünyasında bıkkınlık ve ümitsizlik ortaya çıkarmıştır.730 Dînî ilimlerin gelişim gösterdiği zamanlarda ‘ahlâk-edeb’ alanı boş bırakılması ahlâk alanını dolduran bir faaliyetin varlığını gerektirmiştir. Hicrî 2. yüzyıldan sonra bu alandaki kitapların türevleri yazılmaya başlamıştır. 4. yüzyılın son çeyreğinde ilk tasavvuf klasiklerinin kaleme alınmasında bu kitaplar başucu kitapları olarak tasavvufun sistematik bir yapı oluşmasına öncülük etmişlerdir. Zühd altında toplanan hadîs-i şeriflerin içerikleri çoğunlukla “dünyanın geçiciliği, imtihân mekânı oluşunu, dünyâyı âhirete tercih edilmemesi, Allahu Teâlâ (cc) ve Peygamber (sav) sevgisinin önüne sevgiyi geçirmemek, kibir ve gururun olmadığı, sade bir hayat yaşamak, infâk etmek, başkalarını düşünmek, lüks ve israfa girmemek, dünyayı ve ni’metlerini putlaştırmamak, maddenin kölesi olmamak, takvâ, şükür ve sabır vb.”731 iyi hasletlerle donanmış insan-ı kâmil olmak yönünde geliştiren konuları içerdiği görülmektedir. Kitâbu’z-zühd’lerin içerikleri ana hatlarıyla iki konuyu kapsar: İlk temel, Kur’ân-ı Kerîm ve Sünnet-i seniyyeye göre zühd ve unsurları;732 ikinci temel, Hz. Peygamber (sav) ve ashâbı ile enbiyâ ve evliyaların hayatlarından zâhidâne örnekler.733 Hadîs-i şeriflerde, Ashâb-ı Suffe’nin rivâyetleri ve hayatlarından örneklere öncelik verilmiştir. Zühd ve rekâik ile ilgili hâdis-i şerifler hâdis literatür eserlerinde her bir ayrı bir bölüm halinde yazılmaya başlanmıştır. Zamanla bu konular müstakil kitaplar haline geldi. Hâdis-i şeriflerde Hz. Peygamber (sav) ve ashâbının zühdî 727 Afifî, Tasavvuf, İslâm’da Manevî Hayat, 86. 728 Sühreverdî, Avârifü’l-maârif: Gerçek Tasavvuf, 33. 729 Hacı Bayram Başer, Şeriat ve Hakikat, Tasavvufun Teşekkül Süreci, (İstanbul: Klasik Yayınları, 2017), 105. 730 Ekrem Demirli, İslâm Metafiziğinde Tanrı ve İnsan, (İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005), 106. 731 Yıldırım, İlk Dönem Zahidleri ve Zühd Anlayışları (Sahâbe Dönemi, H. I. ve II. Asır), 22. 732 Zühd kavramının Kur’ân-ı Kerim ve sünnet-i seniyyedeki temelleri ve İslâm’daki zühd hareketlerinin ayrıntıları için Kadir Özköse, “Zühd ve Sûfîlerin Zühde Yükledikleri Anlam: Tasavvufta Dünyevîleşmeye Tepkisel Yaklaşım”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2002), 175-192. 733 Yılmaz, Tasavvufî Hadîs Şerhleri ve Konevî’nin Kırk Hadîs Şerhi, (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1990), 17. 117 hayatından rivâyet edilen her konular; zühd kavramı, zühdün mahiyeti ve unsurları gibi başlıklar altında tek tek ele alınmıştır. Bu başlıklar ve konular Zühd Hareketi’nin doğuşunda etken faktördür. İslâm’ın doğuşundan beri zâhidlerin izleri sahada zengin bir literâtür doğurmuştur.734 es-Serrâc (ö.378/988), dinin fürû, usûl, hukuk, hakâik, zâhirî ve bâtınî sınırları gibi ele alınan içeriklerle ilgili bir sorunu olanların hadîsçilere, fâkihlere ve sûfîlere başvurması gerektiğini ifade eder. es-Serrâc’a göre sayılan üç grubun her birinin kendine göre bazı şeklî esasları ve bazı terimleri, manaları ve kavramları vardır.735 Zühdün dönemsel esaslarını çizmek gerekirse: 1. asır zühdünün esası, İslâm’ın emirlerine hassasiyetle dikkatin yanında fakr, benliği inkâr, dünyayı terk, en azından küçümsemekten, gönülden yer vermemekten ibaretti. Asr-ı saâdetten hicrî 2. çağ boyunca âbid ve zâhidlerin zühdî yaşamı, daha çok mutedil ve münferid şeklindeydi.736 İlim olarak tasavvufun meşruiyetini ortaya koyan “ıstılah”dır. Zühd edebiyatı, delil niteliğinde temel literatürdür. Hicrî 2. yüzyılın sonundan itibaren tasavvuf kavramlarının çeşitli tasnif biçimleri ilk kez dile getirildiği literatürlerdir.737 Istılahların doğuş merhalesinde henüz ıstılahların adı yoktu. Zühd, muhabbet, mücahede, sülûk … gibi esaslar etrafında şekillenen sadece manaları vardır. Bu hicrî 2. asırdan hicrî 3. asrın başına kadar sürdü. 738 2.2.1. Ashâb-ı Suffe’nin Etkisiyle Kurulan Zühd Mektepleri ve Ekollerinin Özellikleri Hicrî 2. yüzyılın bitimine kadar genellikle zühdî hayat ferdî yaşanmakta739 bazı yerlerde önemli zâhid zadların Zühd Hareketi olarak algılanmıştır. Zamanla mektep/ekol denilecek ve hicrî 1. ve 2. yüzyıldaki zühd ekolleri merkezleri 734 Yılmaz, Tasavvufî Hadîs Şerhleri ve Konevî’nin Kırk Hadîs Şerhi, 12-3; Adıgüzel, “Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönemi”, 16. 735 Serrâc, el-Luma’, 10-11. 736 Türköz, “Kur’ân ve Hadîs Bağlamında Zühd Hayatı”, 34-39 737 Başer, Şeriat ve Hakikat Tasavvufun Teşekkül Süreci, 105. 738 Refîk el-’Acem, Mevsûatü Mustalahâti’t-Tasavvufi’l-İslâmî, (Beyrut: Mektebetü Lübnân ve Nâşirûn, 1999), XV, akt: Ahmet Vural, “Tasavvuf Istılahlarını Ele Alan Eserler Üzerine Bir Değerlendirme”, (Ankara: Akademiar Dergisi, Aralık-2018), S: 5 - 65-90, 68. 739 Erol Güngör, İslâm Tasavvufunun Meseleleri, (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1982), 70 118 olarak başlıca Medine, Basra, Kûfe ve Horasân ekolleri oluşmuştur.740 Zühd Mektebler ve ağırlıklı düşünce özelliklerine göre şöyle sıralayabiliriz. 1- Medine Mektebi (Sünnet-Hadîs Ekolü) 2- Irak/Basra Mektebi (Korku-Hüzün-Sevgi Ekolü) 3- Irak/Kufe Mektebi (Sûfîlik Ekolü) 4- İrân/Horasân Mektebi (Tevekkül Ekolü) 741 2.2.1.1. Medine Zühd Mektebi (Sünnet – Hadîs Ekolü) İslâm Dini’nin kaynakları olan Kur’ân ve sünnetten alınarak temel esasları doğan zühd ve ilim hali olan tasavvufun, ilk başkenti Medine’de hayat bulmuştur. Allah Rasûlü’nün (sav) hicret beldesi ve İslâm’ın başkenti, sosyal-siyasî çalkantılardan kaçanların sığındığı bir sekînet-i hicret kalesiydi. Mektebin önemli simaları sahâbeler ve onların çocukları ayrıca talebeleri tabiînlerdi. İbn Haldûn (ö.808/1406) Medine’de hadîs-i şeriflerin daha fazla gelişme sebebini, Hicaz’daki sahâbîlerin ilimle, Irak’takilerin ise cihâdla meşgul olmalarını gösterir; “Hicazlılar, Iraklılardan daha çok hadîs-i şerif rivâyet etmişlerdir. Çünkü Medine hicret yurdu ve sahâbelerin barınağıydı. Medine’den Irak’a intikal eden sahâbeler ise daha çok cihâdla meşgul olmuşlardır.”742 İbn Hibbân (ö.354/965) Medine’de meşhûr 170 tabiûnun sayısını verir.743 Hz. Ömer’in (ö.23/644.) hilafeti döneminde görev icabı Suffeli İbn Mes’ûd’u (ö.32/652-3), hem vali hem de bir öğretmen olarak Kûfe’ye atamıştır. Medine’ye sık sık gelerek elde ettiği yeni bilgileri Kûfe’ye taşırdı. Hicrî 32’de vefatına kadar Medine ile asla irtibatını kesmemiştir.744 Sahâbîlerin her zaman dinin başkentiyle bağlantısı daima vardı. Suffe ehli zühd kokusunu özledikçe vatanlarına dönmüşlerdir. Zühd coğrafyasının hüküm sürdüğü Medine, siyasî çalkantılardan bunalmışlara gözden uzak huzurlu imkân sunarken muhaliflerin de iltica ettiği barınaktı.745 740 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, 101. 741 Mehmet Yıldız, Ankara Üniversitesi, Tasavvuf I, Ders Notları, TASAVVUF VE TARİKATIN MAHİYETİNE DAİR SORULAR, https://acikders.ankara.edu.tr › resource › view, 05.03.2022 742 İbn Haldûn, Mukaddime, çev. Halit Kendir, (İstanbul, 2004), 2/621 743 İbn Hibbân, Meşahiru Ulemai’l-Emsar ve A’lamu Fukahai’l-Aktar, thk. Merzuk Ali İbrâhîm, (Beyrut, 1987), 62-81 744 İbn Hibbân Meşahıru Ulemai’l-Emsar, 10; İbn Kesir, el-Bidaye ve’n-Nıhaye, 2/126. 745 Komisyon, Tasavvuf El Kitabı, (Ankara: Grafiker Yayınları, 2015), 105-130. 119 Medine’nin zâhidleri, haksızlıklara karşı sessiz kalamayarak muhalefetlik etmekten çekinmemiştir. Emevîler’in uğraştığı merkezlerden biridir. Bu sebeble olacak ki, Peygamber’in (sav), “tayyibe (güzel)” adını koyduğu “Medine” için Emevîler “kirli şehir” manasında “Ümmünetn” ya da “Habise” adını koymuşlardır. Üstelik Yezîd’e (ö.64/683) biat etmediklerine bedel Harre Faciası gibi büyük felaketleri yaşatmışlardır.746 İslâm Devleti’nde yaşanan ayaklanmalar, bölücü nitelikteki propagandalar ve sonucunda oluşan fırkalaşma toplumda derin yaralar ve onarılması çok büyük çatlaklar oluşmuştur.747 Medine’nin genel havası itibarıyla bir zühd şehriydi.”748 Hz. Peygamber’in (sav) başlattığı bu zühdî yaşam hep devam ettirmeyi bir emir, bir vasiyet, bir emanet olarak görülmüştür. Özellikle de Suffeliler bu konuda çok hassaslardır. Çünkü yaşamlarının vazgeçilmesi zühdî hayattı. Hilafet merkezinin Medine’den Şam’a nakl olması Medine’deki zühdî hayatın geliştirmiştir.749 Medine, insanlarla Kur’ân ve sünnetin buluştuğu ve en güzel zühd tablolarının verildiği yerdir. Örneklerin en güzeli hiç şüphesiz Hz. Peygamber (sav), Râşid Halifeler ve Ashâb-ı Suffe’nin baştacı olduğu ashâba aittir. Hz. Ali (ö.40/661) tarafından başkentin önce Kûfe’ye daha sonra Mu’âviye (ö.60/680) tarafından Şam’a nakli Medine’nin manevî atmosferinden bir şey kaybettirmedi. Ehl-i beyt ve Suffe ehlinden Ebû Hureyre’nin (ö.58/678) damadı Saîd b. Müseyyeb (ö.94/713) gibi şahsiyetler dönemin zühd hareketinin öncülerindendir.750 İbnu’l-Cezerî’ye (ö.833/1429) göre Suffe Ashâbı’ndan Ebû Hureyre (ö.58/678); İbnu ‘Abbâs (ö.68/687-8.) ve ‘Abdullâh b. es-Saib (ö.70/689-90), tabiundan da ‘Abdullâh b. Ayyâş b. Ebî Rabia (ö.?), ‘Abdullâh b. Hâbîb (ö.?), Ebû ‘Abdurrahmân es-Sülemî (ö.73/692?) ve Ebu’l-Aliye er- Reyyahî/Riyâhî (ö.90/709), Suveyd b. Ğafele (ö.80/699), Zir b. Hubeyş (ö.82/701), Ebû Osmân en-Nehdî (ö.100/718-9, Ebû İdrîs el-Havlânî (ö.80/699), Medine ekolu hocası Suffe ehlinden ‘Ubey b. Ka’b’tan (ö.33/654?) ders aldılar.751 ‘Ubey’in oğlu Muhammed (ö.?), Tufayl (ö.12/633) ve 746 Nebi Bozkurt - Mustafa Sabri Küçükaşçı, “Medine”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları, 2003), 28:/305- 311 747 İbrâhîm Sarmış, Teorik ve Pratik Açıdan Tasavvuf ve İslâm, (İstanbul: Ekin Yayınları, 2014), 56-57 748 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, 102. 749 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, 102. 750 Yılmaz, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, 103 751 İbnu’l-Cezerî, Gayetü’n-Nıhaye, (Beyrut: Dâru’l-Kütübü İlmiyye, 1427/2006), 1, 31 120 ‘Abdullâh (ö.?), Enes b. Mâlik (ö.93/711-2), İbn ‘Abbâs (ö.68/687-8) gibi şahıslar da, ‘Ubey b. Ka’b’dan (ö.33/654?) ilim taleb edenlerden bazılarıdır. 752 Suffe Ashâbı’ndan Ebû Hureyre (ö.58/678), Mescid-i Nebî’de gölgesinde oluşturduğu halka sayesinde insanlar düzenli şekilde hadîs öğretirdi.753 Suffe âlimi Abdurrahmân b. Sahr ed-Devsî Ebû Hureyre (ö.58/678), hadîs rivâyetleri, Medine ekol kurucusu Suffe Ashâbı’ndan ‘Ubey b. Ka’b (ö.33/654?) tefsirle ilgili rivâyetleri de değerlidir ve kıdemli, bilgin sahâbelerdendir.754 2.2.1.2. Irakeyn (Basra ve Kûfe ile Bağdad Şehirlerine) Genel Bakış İslâm toprakları yeni yerlerin feth olmasıyla sınırlarını genişletince ve bu yerlerin muhafazası için özellikle askerî maksatlı yeni yerleşim merkezlerine, fethe katılanların kabilelerin ile birlikte yaşamaları için ordugâh şehirler kurulmuş755 ilk örnekleri Basra, Fustat, Kûfe’dir. İslâmî zühdün teşekkül ve tekâmülünde siyasî, psikolojik, sosyal, dinî, ekonomik, kültürel pek çok etken vardır. İslâm camiasında bu etkenlerin hepsini aynı anda birleştiren sayısı az mekânların başında ve en güzel örneklerin verildiği Irak coğrafyası gelir.756 Irak’ın inşâ aşamasında Ashâb-ı Suffe’den Sa’d b. Ebî Vakkâs (ö.55/675), Arapları iki ana kabilelerinden olan sekiz bin civarındaki Adnânîleri757 şehrin batı tarafına758 ve diğer grubu on iki bin civarındaki Kahtânîleri/Yemenî (çoğunluğu Mezhic, Himyer, Hemdân, Kinde ve Becîle kabileleri)759 şehrin doğu tarafına760 752 Zehebî, Siyeru Alamı’n-Nubela, 1/390. 753 İbn Sa’d, Tabakâtu’l-Kebir, 5/239 754 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 4/114 755 Alpkıray, “Sahâbenin Yerleşim ve Vefat Yerleri”, 10 756 Hüseyin Kahraman, “Sebepleri ve Sonuçları Açısından Hadîs Râvîlerinin Zühd Hayatına Yönelik İlgileri -Kûfe Örneği”, Uludağ İlahiyat Fakültesi Dergisi, C:16, S:1, 2007, 37-63 757 İbn Hişâm, es-Sîretü’n-Nevebiyye, (Beyrut, ty.), 1/8; Belâzurî, Kitâbu’l-Cümel min Ensâbi’l-Eşrâf, (Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996), 1/17-28, 389; İbn Hazm, Cemheretü Ensâbi’l-’Arab, (Beyrut, 1998), 9, 486; a.mlf. “Cevâmiu’s-Sîre” (Siyerin Özü), Darulkitap.com, 17, a.mlf. Cevâmiu’s-Sire, (İstanbul: Çıra Yayınları), 17; Ömer Rıza Kehhâle, Mu’cemu Kabâili’l-Arab, (Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1418/1997), 2/761. 758 Hz. İbrâhîm’in (as) oğlu Hz. İsmâil’in (as) soyuna dayanır. Mustafa Fayda, “Adnân”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/391-2 759 İbn Hişâm, es-Sîre, 1/5; İbn Sa’d, et-Tabakâtu’l-Kübrâ, (Beyrut, 1968), 1/43; İbn Hazm, Cemheretü Ensâbi’l-’Arab, 329, 484-485; Kehhâle, Mu’cemu Kabâili’l-’Arab, 3/94; Belâzurî, Futûhu’l-Buldân, Şevki Ebû Halîl, (Dimaşk: Mektebetu’l-Esed, 1997), 389. 121 dikkatle yerleştirmiştir.761 Ayrıca buraya İslâmiyet’i benimseyenler ve buranın ticarî potansiyelinden faydalanmak isteyen tüccârlar yerleşmişlerdir.762 Araplar, Irak içinde Adnânîlerin ikâmeti için hicrî 16/637’de inşâsına başlanan Basra763 tercih edilmiş olup sayısal üstünlük Kûfe’de Yemenîlerdedir. Halife Hz. Ömer (ö.23/644), Medine’de birbiriyle çekişmelerinden çeşitli sorunlara sebebiyet veren Hâşimoğullarını Kûfe’ye, başta Ümeyyeoğulları olmak üzere Hâşimî düşmanlarını Basra’ya nakletmiştir. Kûfe ile Basra’nın, birbirlerini rakip ve düşman olarak gören iki şehir haline gelmesi bundandır. Bu rekâbet ve düşmanlık ileri de yaşanacak iktidâr mücâdelelerin birçok sorunun doğmasına ve sonuçlarına etki etmiştir.764 et-Temimoğulların fazla olduğu Basra Mektebi, özellikle hadiste eleştirme ve araştırma yönleri oldukça gelişmişken şiirleri rasyonalist anlayıştadır. Ehl-i sünnet çizgisini korusa da kısmen Mu’tezile görüşleri mektebin zühd anlayışını etkilemiştir.765 Irak coğrafyasına yerleşen kabilelerin özellikleri insanı hem içten hem de dıştan kuşatan dinî bir nizâma olan meyil ve yatkın olan disiplinleri, düşünce ve davranışlarında görülür. Ruhûndaki ilkelliği gideren kuvvetli bir irâde ve sağlam bir karakter sahibi olmasını sağlar. Bu duygu, düzen ve kanunların yaptırım gücünün üstündedir. İşte, âhiret inancı, davranışlarında “sorumluluk” bilinci aşılar, insanın önce kendisiyle, sonra toplumla ve her zaman Allahu Teâlâ (cc) ile ilişkilerinde ilk plandadır. İnsanı birçok alışkanlıklarını bırakıp yüce idealler için uğraştırır. Irak coğrafyasındaki el-Yemenî/Kahtânî Arapları, el-Adnânîler genelde Hicâz Bölgesi’ndeki Araplardan farklı bu karakteristik özellikleri vardır.766 Hz. Peygamber (sav) bir rivâyetinde Yemen’den bir heyetin İslâm’ı öğrenmek için kendisine gelmesi üzerine ashâbına dönmüş ve “Size Yemen heyeti geldi. 760 Yemenliler denilen ve Hz. Nûh’un (as) oğlu Sâm’ın soyundan gelirler. Mustafa Fayda, “Kahtân”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2001), 24/201-2, 761 Belâzûrî, Futuhu’l-Buldân, 387-389; Taberî, Târîh, 4/48; Yakût Hemevî, Mücemu’l-Buldan, thk. Ferîd Abdulazîz el-Cundî, (Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1977), 4/491 762 Sâlih b. Ahmed Alî, et-Tanzîmât el-ictimâiyye ve’s-siyâsiyye fi’l-Basra fi’l-karni’l-evvel el-hicrî (Beyrut: Dâru’t-Talîa, 1969), 72-74; Abdulhalik Bakır, “Basra”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 5/109-110. 763 İbn Sa’d, et-Tabakâtu’l-Kubra, 3/99, 5 vd; Belâzûrî, Futuhu’l-Buldân 483; Yâkût, Mu’cemu’lBuldan, 1/430 764 Ferruh Ömer, Târihu sadri’l-İslâm ved devleti’l-Emeviyye, (Beyrut, 1976), 104, 765 Yılmaz, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, 105; Dilaver Gürer, Abdulkadir Geylanî Hayatı Eserleri Görüşleri, (İstanbul: İnsan Yayınları, 2006), 11; Halime Gül, İbrâhîm b. Edhem ve Tasavvuf Tarihindeki Yeri, (Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008), 766 Kahraman, “Sebepleri ve Sonuçları Açısından Hadîs Râvîlerinin Zühd Hayatına Yönelik İlgileri - Kûfe Örneği”, 37-63. 122 Yemenliler kalpleri nârin ve gönülleri yumuşak insanlardır. İmân ve hikmet Yemenlidir. Deve sahiplerinde iftihâr ve kibir, koyun sahiplerinde ise sükûnet ve tevâzu vardır.”767 buyurmuştur. Suffe ehlinden Yemen’de yaşayan el-Ezd Kabilesi’nin el-Devs Kolu’na mensub olan Suffe Ashâbı’ndan Ebû Hureyre’yi (ö.58/678) unutmamak gerekir. “Hz. Peygamber’in (sav), eliyle Yemen tarafını işâret ederek “imân işte şuradadır” dediği ve ayrıca “deve sahipleri” ile er-Rabîa ve el-Mudar Kabilelerini yani el-Adnânîleri kastettiği”768 vurgulanır. el-Yemenî/Kahtânî Araplarının diğer özelliklerinden biri dinî bir nizâma yatkın ve bu yatkınlıkları zühd hayatı ve tasavvufa olan ilgileridir. İnsan kaynaklı fesattan kaçma, korku, platonik bir aşk, dünya kederinden kurtulma, benliği inkâr, dünyalığın ölmeyecek kadarından fazlasını haram kabul görme gibi karakteristik özelliklerdir. Baskın Ehl-i beyt taraftarı ve “neredeyse Şiî denilebilecek bir mezhep” tavsifleri769 kelâmî düşünce sistemleridir. Rey, ictihâd, kıyâs gibi aklî gayretlerine önemli yer verilen fıkıh anlayışının hâkimdir. Hiç gülmeyen, gece-gündüz ibâdetle meşgul, az konuşan, başını daima eğik tutan vb. hâlleri vardır.770 Siyâsî alandaki en önemli tavırları, tarafsızlıktır. Kûfeli hadîs ulemâsının tercihen zühd hayatını benimseyerek siyâsete girmemek için gayret sarf etmiş, tarafsız kalmaları ilmî faaliyetlere yani hadîs rivâyetine bakışlarını etkilemiş hadîsleri az rivâyet etmeyi, ilmi artırmaktansa bilinenleri hayata geçirmeyi uygun görmüşlerdir.771 Onların öğrendikleri hadîs-i şerîfleri ve sünnet-i seniyyeleri yaşayabilme çabalarıdır. Ashâb-ı Suffe ehlinden öğrendiklerini ister ilim olsun ister sünnet-i nebî olsun hayatlarının merkezine yerleştirmeye çalışmışlardır. Bu sebeble Irak coğrafyası zühd ekolleri mektebinin içinde yer alır. Halife Hz. Ömer (ö.23/644) “Irakeyn/Mısreyn” denilen Basra ve Kûfe beldelerini kurdurup (14-16/635-637) idarî açıdan bölgeyi iki merkeze bağlamıştır. Irak’ın güneyinden Basra valisi aynı zamanda Ahvâz, Fars, Kirmân, Mekrân, Sicistan ve Horasân’ı; Irak’ın orta ve kuzeyinden Kûfe valisi de Hemedan, Rey, Kazvin, İsfahân ve Azerbaycan’ı idare ediyordu. Askerî garnizon işleviyle kurulan Basra ile 767 Buhârî, Meğâzî, 74. 768 Buhârî, Meğâzî, 74; Talâk, 25. 769 Afîfî, Tasavvuf, İslâm’da Manevî Devrim, 80 770 Afîfî, Tasavvuf, İslâmda Manevî Hayat, 31, 80; amlf. Tasavvuf, İslâm’da Manevi Devrim, 100; Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, 110-2 771 Kahraman, “Sebepleri ve Sonuçları Açısından Hadîs Râvîlerinin Zühd Hayatına Yönelik İlgileri - Kûfe Örneği”, 37-63 123 Kûfe, Irak’a yerleşme, İslâmiyet’in hızla yayılması, sınırların muhafazası, İrân, Hindistan, Horasân, Mâverâü’n-nehir’de yeni fetihlerin kapısıdır. İslâm dünyasının birer dinî, siyasî, kültürel merkezi oldu.772 Basra ve Kûfe eyaletleri (Irakeyn) diğer İslâm beldelerini bu yerleşme ve idare politikasıyla yakından ilişkilidir. Oluşan zühd mektebleri bundan nasibini almışlardır. Peygamber Efendimiz’e (sav) yakın sahâbelerden tarafından (Suffe Ashâbı’ndan) ilim almış olduklarından Irakeyn Bölgesi kültür-ilim merkezi haline gelmiştir.773 Irak’ın iki önemli beldesi Kûfe ve Basra arasındaki ilmî yarış, ilmî düzeyin Irak’ta yükselmesine olumlu yönde etkiledi. Kûfe, bir çok dilin konuşulması, Basra’dan daha ileri bir düzeye çıkartmıştır. İslâm ordularının karargâhı olan Kûfe’ye fetihlerde pek çok sahâbî yerleşmiştir. Kûfe’ye gelen sahâbe sayısı yüzlerle ifade edilmiştir. Ehl-i beytten Hz. Ali (ö.40/661), Suffe Ashâbı’ndan İbn Mes’ûd (ö.32/652- 3), Huzeyfe b. el-Yemân (ö.36/656), Selmân-ı el-Fârisî (ö.36/656?), Habbâb b. Eret (ö.37/657-8), ‘Ammâr b. Yâsir (ö.37/657), Ebû Mûsâ el-Eş’arî (ö.42/662-3), Mugîre b. Şu’be (ö.50/670), Cerîr b. ‘Abdullâh (ö.51/671), Sa’îd b. Zeyd (ö.51/671?), Sa’d b. Ebî Vakkâs (ö.55/675), Nu’mân b. Beşîr (ö.64/684), el-Berâ b. ‘Âzib (ö.71/690?), Ebu’tTufayl (ö.100/718-9), gibi Suffe ashâbından Kûfe’ye yerleşenler arasındadır.774 İlmî yönden önder Suffe Ashâbı’ndan ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3), Zeyd b. Sâbit (ö.45/665?), ‘Abdullâh b. ‘Abbâs (ö.68/687-8) ve ‘Abdullâh b. Ömer (ö.73/693) gibi seçkin Suffe ehli sahâbelerdir. Kûfe’ye askerî bir üs ve idarî merkez olmasıyla beraber, tüm sahâbelerin ilmini toplayan ehl-i beytten Hz. Ali ile Ashâb-ı Suffe’den ‘Abdullâh b. Mes’ûd’un burada olması Kûfe’ye ayrı bir değer katmıştır. Hz. Ali’nin hayatı siyasî kargaşalar, savaşlar yüzünden ilmî çalışmalara vakit bulamamış olmasından ilmî itibar Suffe ehlinden İbn Mes’ûd’a aittir. İbn Mes’ûd, Irak’ın şüphesiz en tartışılmaz ilmî ve irfanî otoritesi sayılmış, Irak’taki resmî göreviyle beraber ilmî çalışmaları rey ağırlıklı tefsir, fıkıh ve kıraat gibi alanlarda Kûfe mektebini inşa etti.775 Tasavvufu yaşayarak hallen uyguladıkları bir ilim gördüğü için bu ilimlerin arasına ayrıca yazılmamıştır. 772 İmâduddin Halîl, “Irak”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1999), 19/87-91 773 Bakır, “Basra”, 5/111 774 Hâkim, Ma’rifetu ‘Ulûmi’l-Hadîs, tah. Ahmed b. Fârisi’s-Selûm, (Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1424/2003), 553 775 Mehmet Erdoğan, “İbn Mes’ûd’dan Ebû Hanîfe’ye Rey Mektebi”, İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi Sempozyumu, (Bursa: Kurav Yayınları, 2005), 321. 124 Re’y ekolunun merkezi haline gelen Kûfe şehrinin ilmi alt yapısını oluşturmada Suffeli Abdullâh b. Mes’ûd’un payı son derece büyüktür.776 “Sûfî” kelimesinin tam manada hangi kelimeden türetildiği, ne çeşit bir kavrama gönderme yapıldığı ile ilgili farklı görüşler ilk defa Kûfe veya Basra’da belirtildi.777 Erken dönem zâhidlerine ek olarak Basra ve ilk sûfî diye adlandırılan Ebû Hâşim Abdek’in (ö.160/776) yaşadığı Kûfe’de yün giymek yaygınlığı bilinir.778 Tasavvuf ve sûfî kelimelerinin kökeni “yün” olması hasebiyle önemlidir. Tasavvuf mekteblerinden biri olan Bağdat’ta (günümüzde Irak’ın başkenti olup) Ebû Ca’fer Mansûr (ö.158/775), iklimi uygun, ekonomik imkânları ve askerî konumdaki mevkiiyi sahip ve şehirin içinden akan nehrin iki tarafında verimli ova üzerinde m. 766’de kurulan cennet anlamında “Medinetu’s-Selâm” adını vermiştir.779 Bu yörede Horasân yolunun geçmesi, kervan yollarının kesişmesine sebeb her ay panayırlar kurulurdu. Halifelerin saygınlığı, coğrafî konumu, halkının çalışkanlığı, devletin ticareti teşviki İslâm Medeniyeti’nin en önemli ilim ve kültür merkeziydi. Ticaretin merkezinde olması gelişme konusunda doğrudan etkilemiş; farklı düşünce ve kültür, tercüme, bilim ve dinî medeniyetlerin kaynaşma noktası olmuştur. Bağdat’ın kapıları; Horasân kuzeydoğuda, Basra güneybatıda, Suriye kuzeybatıda, Kûfe güneydoğudaydı. Horasân, Belh, Semerkand, Buhara Hârizm, Merv’den gelen tüccârların kendilerine ait mahalleleri ve bunların reisi vardı. Dinî ilimler konusunda bir medrese görevini doğrudan kazanmıştır. İtikadî mezhebler gibi tasavvufî alandada tasavvuf tarihinin en büyük şahsiyetlerinden olan ve meşhur tarikâtların pek çoğunun silsilesinde adı geçen Ma’rûf-i el-Kerhî (ö.200/815-6?), Hâris el-Muhâsibî (ö.243/857), Ebû Saîd el-Harrâz (ö.277/890?), İbnu’s-Semmâk (ö.183/799) gibi mutasavvıflar 776 Aksoy, “Suffa Ashâbı ve İslâm Hukukunun Oluşmasına Etkileri”, 285 777 Özköse, “Zühd ve Sufilerin Zühde Yükledikleri Anlam Tasavvufta Dünyevileşmeye Tepkisel Yaklaşım”, 183-4; Mircae Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi: Muhammed’den Reform Çağına, çev. Ali Berktay, (İstanbul: Kabalcı Yayınları 2013), 144; Kıpçak, Kadın Evliyaların Erkek Olarak Anılması Üzerinde Tevhit ve Mücerretliğin Etkisi Rabia Adeviye Örneği, 881 778 İlk sûfîlerin yün giyme geleneği kendi zühd tarzlarını yansıtmaktaydı. Bu giyim şekli Nasturîlerle benzerliğe yol açtığı gerekçesiyle eleştirilmiştir. Sûf giymekten vazgeçilmemiştir. ‘Amir b. ‘Abdu’lkays (ö.650 civarı), Ebû Bekir b. ‘Abdurrahmân (ö.94/713) ve İsâ b. Sabih Mudrar’ın (ö.227/841) bu giyim tarzını devam ettirdikleri ve bu nedenle “ruhbanlar” olarak adlandırılır. Sûf giyme tasavvufun bir simgesi haline gelmiştir. Kûfe ve Basra’dan sonra Suriye ve Bağdat’a yayıldığı nakledilir. bkz. Alexander Knysh, Tasavvuf Tarihi, 26. 779 Yâkût, Mücemu’l-Buldan, 1/457; Abdülazîz ed-Durî, “Bağdat-Genel Bakış”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1991), 4/425 125 yetişmiştir. el-Hallâc-ı Mansûr’da (ö.309/922) buraya defn edilmiştir. Tarikâtların kurucularıdan el-Geylânî (ö.561/1165-6) yine buradadır.780 Tasavvuf kelimesinin sahibi denilen Ma’rûf-i Kerhî (ö.200/815-6?), ilmini Dâvûd et-Tâî’den (165/781?), o Habîb el-’Acemî’den (ö.130/747-8?), o tâbiî’nin efendisi Hasan-ı el-Basrî’den (ö.110/728), o başta Hz. Ali’den (40/661) olmak üzere birçok Suffe ehlinden onlar da Rasûlullâh’den (sav) almıştırlar.781 İbnu’n-Nedîm (ö.385/995?), Ebû Muhammed Ca’fer-i el-Huldî’den (ö.348/959) naklettiği, silsilelere bir örnek olarak: “Ben, [tarikât] Ebu’l-Kasım Cüneyd b. Muhammed’den (ö.297/909) aldım. O bana “[tarikât] dayısı ve hocası Ebu’l-Hasen es-Serî/Seriyy b. Mağlis/Muğallis es-Sakatî’den (ö.251/865), es-Serî’nin Ma’rûf-i elKerhî’den (ö.200/815-6?)782, Ma’rûf’un Fergad/Ferkad es-Sebahî’den (ö.132/749), Fergad’ın Hasan-ı el-Basrî’den (ö.110/728); Hasan’ın, Enes b. Mâlik’ten (ö.93/711-2) aldığını ayrıca (Suffe talebesi) Hasan-ı el-Basrî’nin, Bedir Ashâbı’ndan yetmiş kişiyle görüştüğünü söylemiştir.”783 Tasavuf tarihini ve sûfî zühd tarihin ilk şeyhi Hasan-ı el-Basrî olduğu görülmektedir. Sufyân-ı es-Sevrî’nin (ö.161/778) Kûfe zâhidlerinin şeyhidir. elHansârî’nin (ö.?) naklettiklerini doğru kabul edersek Hz. Ali b. Ebî Tâlib’in (ö.40/661) şeklini belirlemiş olduğu sohbet, Dâvûd et-Tâî’nin (ö.165/781?) Kûfe’de yapmış olduğu sohbetin kökenidir.784 Suffe Ashâbı’ndan ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3), İbn ‘Abbâs (ö.68/687-8), Suffeli ‘Ubeyy b. Ka’b (ö.33/654?), Zeyd b. Sâbit (ö.45/665?), Suffeli Mûsâ el-Eş’ârî (ö.42/662-3) ve ‘Abdullâh b. Zubeyr (ö.73/692) en çok şöhret kazanan tefsir âlimi sahâbelerdir. Bunlardan Suffe Ashâbı’ndan ‘Abdullâh b. Mes’ûd tarafından tesis edilen Irak Okulu (Kûfe) oluşmuştur. Suffelilerin talebeleri olan Mesh İbnü’l-Ecda’ (ö.63/683?), el-Esved b. Yezîd (ö.75/694), Alkame b. Kays (ö.62/682), ‘Âmir eş-Şâ’bî (ö.104/722) ve Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728) mektebin yetiştirdiği müfessirlerin en 780 Durî vd. “Bağdat”, 4/425-442 781 Kâmil Mustafa Şeybî çev. Ali Çoban, “Sufilerin Erkânı ve Bunların Şiîlikle Benzerliği”, Marife, Yıl: 8, S:3, Kış- 2008, 417-437, 420. 782 Öngören, “Ma’rûf–i Kerhî”, 28/67-8 783 Muhammed b. İshak en-Nedîm, el-Fihrist, çev. Ramazan Şeşen, ed. Abdulkadir Coşkun, (İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık Anonim Şirketi, 2019), 622; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, 260 akt: Şeybî, Kâmil Mustafa / çev. Ali Çoban, “Sufilerin Erkânı ve Bunların Şiîlikle Benzerliği”, Marife, Yıl: 8, S:3, Kış- 2008, 417-437, 423-4 784 Muhammed Bâkır Hânsârî, Ravzâtu’l-Cennât fî ahvâli’l-ʿulemâʾ ve’s-sâdât, 237 126 önemlilerindendir.785 Müfessirler zâhid âlimler olduğu için ayrıca bu mekteplere tefsirtasavvuf gibi isimler verilmemiştir. Sadece tefsir mektebi denilmiştir. Emevîler Dönemi’nde Kûfe’de kurrâ sınıfından bazı âlimler evlerini Dâru’lkurrâ çevirmişlerdir. Zühd ve takvâ tohumlarının atıldığı evlerde tekkelerin ilk örnekleridir. Evini kurrâya tahsis edenlerden biri Kûfe kadılarından ‘Abdurrahmân b. Ebû Leylâ’dır (ö.83/702). İş yerini ilim mekânı haline getirenlerden biride ipek ticareti yapan sahâbî ‘Amr b. Hureys/Huveyris (ö.85/704), Kûfe Mescidi’nin yanındaki işyeri hadîs olmak üzere dinî ve edebî sohbetlerin yapıldığı bir ilim merkezidir. Sufyân esSevrî (ö.61/778), hocası (Bezzâz/Mülâî) abdâllardan sayılan ‘Amr b. Kays’ın (ö.146/763)786 ona evinde Kur’ân ve ferâizi öğretmiştir. Kûfe’de ticaret yapan Ebû Hanîfe (ö.150/767) de dükkânı medrese halindedir.787 Hadîs-i şeriflere göre “Şam’da büdelâ (abdâl), Yemen’de nücebâ ve Irak’ta ahyâr” bulunur.”788 Suffe ashâbından Huzeyfe b. el-Yemân’ın (ö.36/656) ebdâlden olduğu söylenir.789 Bağdat’taki tasavvufî oluşumlar hakkında araştırma çalışmalarına karşın790 burada ortaya çıkan tasavvufî terimlerin karakteristikleriyle ilgili müstakil bir çalışmaya ulaşılmamıştır.791 Ayrıca İslâm Medeniyeti’nin 3./9. yüzyılda başkent olan klasik tasavvuf terimlerinin ilk olarak ortaya çıktığı ve geliştiği merkez Bağdat’tır. 785 Hakkı Dursun Yıldız, Mustafa Fayda, Ramazan Şeşen ve diğerleri, “Kûfe’nin Kuruluşu”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, III, ed. Hakkı Dursun Yıldız, (İstanbul: Çağ Yayınları, 1992), “Abbasîler’de Kültürel Faaliyetler”, 3/398- 403. 786 İrfan Gündüz, “Amr b. Kays el-Mülâî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınlar, 1991), 3/85. 787 Mehmet Mahfuz Söylemez, “Ebu Hanife’nin Yaşadığı Şehir Kûfe”, İmâm-ı A’zam Ebu Hanife ve Düşünce Sistemi Sempozyumu, (Bursa: Kurav Yayınları, 2005), 44-45. 788 Tahsin Yazıcı, “Ahyâr”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1989), 2/194-195; Sülemî, Tabakâtu’sSûfîyye: İlk Zâhid ve Sûfîler, 144. 789 Mekkî, Kûtu’l-Kulûb, 1/417. 790 Bağdat sûfîleriyle ilgili en eski çalışma bk. Muhammed Celâl Şeref, et-Tasavvufü’l-İslâmî fî medreseti Bağdâd, (İskenderiye: Dârü’l-Matbuâti’l-Câmiiyye, 1972). Bir başka çalışma için bk. Azîz esSeyyid Câsim, Mutasavvifetü Bağdâd, (Beyrut, 1997). Hatîb Bağdâdî’nin Târîhu Bağdâd adlı eserini merkeze alan bir kitap bk. Belsem Basrî İzzet, Ahbârü’s-sûfiyye ve’z-zühhâd min Târîhi Bağdâd, (Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2004). 791 3.-4./9.-10. yüzyıllarda İslâm coğrafyasının önemli merkezlerinde oluşan terimler üzerinde tahliller için bk. Ebü’l-Âlâ Afîfî, Tasavvuf İslâm’da Manevî Hayat, trc. Ekrem Demirli, Abdullah Kartal, İstanbul 2012, 78-93. Bağdatlılarla Horasânlıların birbirinden ayrıldığı terimler için bk. Sülemî, “Kitâbü sülûki’l-’ârifîn/Âriflerin Sülûkü Meselesi”, Tasavvufun Ana İlkeleri Sülemî’nin Risâleleri, trc. Süleyman Ateş, (Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1981), 122-133 (metin 155-169). 127 Genel bir Irakeyn bölgesini tanıdıktan sonra burada kurulan mektebleri ayrıntılı ele almak yerinde olacaktır. Bu bilgilerin öncülüğünde Suffe Ashâbı’nın temelini attığı mekteb/ekollerlerin nasıl oluştuğu daha iyi anlaşılacaktır. 2.2.1.3. Irak/Kûfe Zühd Mektebi (Sûfîlik Ekolü) Kûfe adı konusunda farklı görüşler vardır. Süryanice, Farsça kökenli olduğuna dair anlam bağlamında Arapça kökenli olduğu düşünülmektedir. Aslında şehrin ismi Hîre ama harap olduğundan yerine Kûfe şehri, Hz. Ömer’in hilafeti esnasında (634- 644) Suffe Ashâbı’ndan Sa’d b. Ebî Vakkâs (ö.55/675) kurulup bina edildi.792 Burada çok sayıda “ubbâd” adlı Hristiyan bir grub “zâhid” olan bu kişiler bir tarikâtın mensubu olabileceği düşünülür. Arapça “abd” fiilinden türemiş “ubbâd”, bir kabile ismi değil, ilk zamanlarda “Hristiyan dindârlar”ın ismidir. Diğer Arap beldelerinden ilk Kûfe’de inzivâ ve tasavvuf geleneğinin temelinde bu tarikâtın olduğu iddia edilir.793 Irak; farklı kültür ve mezhep,794 kabile ve mesleğe mensup nice zâhid ve sûfî kimseler gibi farklı düşünce sistemlerini benimsemiş insanları da barındırmıştır.795 Alimleri, ilim meclislerinde rahatlıkla her konuda fikirlerini açıkladığı, eski kültür ve medeniyetin buluştuğu Kûfe’de fıkıh, kelâm, kıraat lügat, tarih, tefsir ilimleri alanlarında oldukça gelişmiştir.796 Kûfe’nin en âbid ve zâhidleri arasında geçen meşhûr hadîsçilerden er-Rabî b. Huseym es-Sevrî (ö.65/685?) Suffeli ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3) öğrencisi olarak her türlü mücâdele bırakarak zühd ve ibâdeti etmeyi seçmiştir. Gizli nâfile ibadetleri meşhûrdur. Hatta çoğunluğu Suffeli; beşyüz sahâbîyi gören ve ilim alan Şabî’ye (ö.104/722) göre: “İbn Mes’ûd’un öğrencileri içinde ibâdete en düşkün 792 Osmân Ciner, “el-Makdisî’nin Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm İsimli Eserinin Değerlendirilmesi ve Türkçe Tercemesi”, (İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018), 125. 793 Mehmet Mahfuz Söylemez, Bedevilikten Hadariliğe Kûfe, (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım 2015), 198-199 794 Muhammed b. Ahmed el-Mukaddesî, Ahsenü’t-Takâsim, çev. Ahsen Batur, (İstanbul: Selenge Yayınları, 2015), 128, Sevgi Badur, “Kûfe’nin Sosyal ve Dinî Yapısı (7. – 10. Yüzyıl)”, (Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017), 41 795 Kahraman, “Sebepleri ve Sonuçları Açısından Hadîs Râvîlerinin Zühd Hayatına Yönelik İlgileri - Kûfe Örneği-”, 43 796 Mustafa Özkan, Emevîler Döneminde İktidar-Ulemâ İlişkisi, (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2008), 57-8; Badur, “Kûfe’nin Sosyal ve Dinî Yapısı (7. – 10. Yüzyıl)”, 41 128 olanıdır.”797 Suffe’nin öğrencilerinden er-Rabî’ b. el-Huseym’in çok az konuşan kötü söz söylemeyen, gıybet etmeyen, geceleri ibadetle geçiren, muhtaç olduğu halde elindekileri yoksullara veren, son derece mütevazı biridir. Suffeli ‘Abdullâh b. Mes’ûd’un ona, “Ey Ebû Yezîd! Rasûlullâh seni görseydi çok severdi. Ben seni her gördüğümde Allahu Teâlâ’ya (cc) saygılı ve alçak gönüllü kimseleri (muhbitîn) hatırlıyorum” demiştir. Tâbiînin sekiz büyük zâhidlerinden er-Rabî’ b. el-Huseym’in özlü sözleri: “Hayır söyle, hayır işle, sâlih amele devam et. Ömür kısa, kalbini katılaştırma! Duyduk deyip duymazdan gelenlerden olma. Hayırlı bir iş yaptıktan sonra hayırlı bir başka şey daha yapmaya çalış; gün gelir daha çok hayır yapsaydım diye hayıflanırsın. Kötü bir iş yaptıysan hemen ardından hayırlı bir iş yap, çünkü güzel davranışlar kötülükleri siler. İlim konusunda işi ehline havale et. Daha önce hiç tatmadığın ölümü sıkça hatırla. Sakladığın sırlar Allahu Teâlâ’ya (cc) âşikârdır. Günahlar birer hastalıktır, ilâcı ise dönmemek üzere tövbe etmektir.”798 İbn-i Mes’ûd’un talebesinin hocasının hal ilminden nasibini almıştır. İslâm Tasavvuf tarihinde bilinen ilk tekke ve medreseler buradadır.799 ‘Amr b. ‘Utbe (ö.22/643?) muhadramûndan arkadaşı Mi’zad b. Yezîd el-İclî (ö.?) ile Kûfe yakınında mescid bina etti. Tasavvuf tarihinde “halvette ibadet” ve tekke düşüncesinin ilk örneği sayılır. Mescidin yapımından sonra ‘Amr b. ‘Utbe’yi ve Mi’zad b. Yezîd elİclî’yi tenkit edenler çıkmıştır. Suffe ehlinden ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3) ziyaret gelerek, “Helâk mescidini yıkmaya geldim.” Demiştir. Sûfîlerin, “Halka hizmet, hakka hizmettir” görüşünün temelini ‘Amr b. ‘Utbe’nin “sohbet” ve “dostluk” anlayışı bulunur.800 Suffe ehli hakkı tavsiye etmişlerdir. Siyasî kargaşalar bu zühdî hayatının, bazı araştırmacılarca Yemen halkının “misali ve sembolü”dür.801 Suffeliler dinin has olarak yaşanmasında çaba harcadıklarına şâhid oluyoruz. 797 Rabî b. Huseyin için bk. Buhârî, et-Târîhu’l-Kebîr, 3/269; İbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve’t-Ta’dîl, 3/459; İbn Hibbân, Meşâhîr, 99; a.mlf. Kitâbu’s-Sikât, (Beyrut, 1975), 4/225; Zehebî, Tezkiratü’l-Huffâz, 1/57; a.mlf. Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ’, (Beyrut, 1413), 4/258; Askalânî, Tehzîb, 3/210. 798 Salahattin Polat,” Ebû Rebî’ b. Huseym”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2007), 34/495-6 799 Mevlânâ Abdurrahmân Câmî, Nefehâtu’l-Üns min Hadarâtı’l-Kuds, çev. Kamil Candoğan, Sefer Malak, (İstanbul: Bedir Yayınları, 1971); (Kahire: Dâru’l-Mektebu’l-Mısrî, tsiz.) 67-68; Afîfî, İslâmda Manevî Hayat, 31. 800 Mustafa Bilgin, “Amr b. Utbe”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1991), 3/94 801 Jolaman Bulan, “Budizm’de ve İslâm’da Tasavvufunda Zühd”, (Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017), 91 129 İbâdet hayatına verdiği önemle meşhur olan Ashâb-ı Suffe’den Ebû Zerr (ö.32/652) bir konuşmasında, eşinin Irak’a gitme teklifini red etmiş ve “Irak’a gidersem insanlar ‘İşte Rasûlullâh’ın (sav) sahâbîsi Ebû Zerr!’ diyerek etrafıma toplanır ve beni kendi dünyalarına meylettirirler” 802 demektedir. Zühd hayatının bozulmasından korkmaktadır. Tasavvufda çok ağlamalarıyla ma’ruf, Kûfeli tabîinden dört âbid ve zâhid; Dırâr b. Murre (ö.132/749), Suffe talebesi Muhammed b. Sûka’ (ö.266/880), Suffe talebesi Abdu’l-melik b. Ebcer el-Kinânî (ö.?) ve Mutarrif b. Tarîf el-Hârisî ‘tir (ö. Ebû Ca’fer’in hilafesi döneminde 754-775?).803 İlk zâhidlerden Ahmed b. Ebu’l-Havârî (ö.246/860) “İnsan Allâhu Teâlâ’ya (cc) itaat etme haline de O’na muhalefet etme haline de ağlamalıdır” derken Ebû Süleymân ed-Dârânî (ö.215/830) “bedbahtlığın işareti olarak ağlamamayı” saymış, Ebû Saîd el-Harrâz da (ö.277/890?) “Ağlamamayı Allâhu Teâlâ’dan (cc) uzak kalma”804 görür. Fudayl/Fuzayl b. Iyâz/Iyâd (ö.187/803), Kûfe Mektebi’nde “bekkâîn” denilen sûfîlerin olmasından bu grubun en belirgin özelliklerini kendi görüşlerinde yansıtmıştır.805 Fudayl ilim tahsilini günün meşhûr ilim merkezlerinden olan Kûfe’yi tercih etmiş olmasında ecdadının Horasân’a gelmeden önceki mesken tuttuğu yer olması bağlamında Fudayl’ın ata yurdu olmasıdır.806 Fudayl b. Iyâz, zühdü ve takvâsıyla ünlenmiş hüzün ve korku çizgisinde öne çıkmış olduğuna şu sözü kanıtlar: “Kişi sağlıklı olduğu sürece korku, ümitten daha üstündür. Kişinin ölüm anı gelip çattığı zaman, ümit korkudan daha üstün olur. Sağlıklıyken şayet iyi biri ise, ölüm anında ümidi büyük, zannı da iyi olur. Sağlıklıyken kötü biri, ölüm anında zannı kötü ve ümidi de az olur.”807 Kûfe’deki tasavvuf ilmini Horasân’a yayanlardan biridir.808 Suffelilerin talebelerinin yerleştiği Kûfe şehrinden alıp Horasân’a getirmiştir. Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728) çizgisini devam ettirmiştir. Mushaflara noktalama sistemini ilk defa uygulayan tâbiûndan Nâsır b. ‘Âsım b. ‘Amr el-Leysî el-Basrî (ö.89/708?) anlatır: “Biz el-Leys oğullarından bir grup Kûfe’ye 802 İsfahânî, Hilye, 1/161 803 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 8/345 804 Süleyman Uludağ, “Bekkâîn”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 5/363 805 Osmân Türer, “Fudayl b. İyâz”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1996), 13/208-209. 806 Sülemî, Tabakâtü’s-Sûfiyye, 23. Akt: Eyyup Akdağ, “Fudayl b. ‘Iyâd’ın (ö.187/802) Hayatı ve Tasavvufî Yaklaşımları”, 308 807 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 8/88; a.mlf. Allahu Teâlâ Dostlarının Dünyası, 6/210. 808 Ali Sâmî en-Neşşâr, Neş’etu’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm, Kahire, 1978, 3/403-4 akt: Türer, “Fudayl b. İyâz” 13/208-209. 130 gittik. Ben mescide girdim, konuşan kişiyi çok dikkatli bir şekilde dinleyen bir gurup gördüm ve yanlarına oturdum. Yanımdaki kişiye konuşanın kim olduğunu sordum. O da, her halde Kûfeli değilsin, zira Kûfeli olsaydın konuşanın kim olduğunu sormazdın, dedi. Öğrendim ki insanların çok dikkatli bir şekilde dinlediği kişi (Suffe Ashâbı’ndan) Huzeyfe b. el-Yemân (ö.36/656) imiş.”809 Kûfelilerin Suffe ehlinin ilmi ile ihyâ olunduğuna işarettir. Kûfe’ye fetihle gelen sahâbîlerin çoğu yerleşmişti. Hz. Ömer (ö.23/644), Suffe Ashâbından ‘Ammâr’ı (ö.37/657) Kûfe’ye vali, Suffeli İbn Mes’ûd’u (ö.32/652-3) kadı tayin etmiş ve Kûfelilere şöyle fermân göndermiştir: “Bundan sonra bilin ki ‘Ammâr’ı size vali, İbn Mes’ûd’u kadı ve ‘Ammâr’ın yardımcısı olarak gönderiyorum. Onlar Rasûlullâh’ın (sav) ashâbının seçkinlerinden, Bedir Ashâbı’ndandırlar. Onları dinleyin ve itaat edin. Sizi kendime tercih ederek onları size gönderiyorum.”810 buyurmuştur. Ashâb-ı Suffe’nin talebe zincir şöyledir: Ashâb-ı Suffe’den ‘Abdullâh b. Mes’ûd’un (ö.32/652-3) öncülüğünde, Kûfe’de el-Mesrûk (ö.63/683?), el-Esved (ö.11/632), Kadı eş-Şurayh (ö.80/699?), İbrâhîm en-Nehâî (ö.96/714), Saîd b. Cubeyr (ö.94/713?) ve imâm hafız ‘Âmir eş-Şa’bî (ö.104/722) gibi şöhretli tabiînler yetişmiştir. Suffe’den İbn Mes’ûd, Kûfelilerin önemli bir kesime Kur’ân öğretmiş, 4000 kadar kişi eğittiği rivâyet edilir.811 Suffe Ashâb’ından ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3), Nebevî mirasına tecrübelerini ve yöntemini katarak sentezlemiş; Irak’takilerin genel anlayış ve uygulamasını812 canlı tutmuştur.813 Kûfeliler, ‘Abdullâh b. ‘Abbâs’a (ö.68/687-8) bir meselede fetva sormaya geldiklerinde, onlara “Sizin aranızda İbn Ümmü’d-Dehmâ (yani Suffeli Abdullâh b. Ömer’in (ö.73/693) talebesi cihbizu’l-ulemâ (âlimlerin başı)814 Sa’îd b. Cübeyr 809 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, 5386 810 İbnü’l-Esir, Usdu’l-Ğabe, 738; Askalânî, el-İsabe, 4/198; İbn Abdilber, el-İsti’ab, 3/129 811 Kevserî, Makalat, 38 akt: Kaval, “Ashabu’s-Suffe ve Hadîs Rivâyetindeki Yeri”, 35 812 Ebû Yûsuf’a göre bir şekilde Hz. Peygamber’e (sav) istinat ettirilen, dolayısıyla kaynağı olan uygulamadır. Bk. Yusuf er-Red alâ Siyeri’l-Evzâî, (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ty.), 31, 45. 813 Saymerî, Ahbâru Ebî Hanîfe, 11, 67; Salihî, Ukûdu’l-Cümân fî Menâkibi’l-İmân el-A’zam, Medine, ty. (Mektebetu’l-İmân) sb. 176 (Hasen b. Salih’in tespitine göre: Kâne Ebû Hanîfe Şedîde’l-ittibâ’ lima kâne aleyhi’n-nâsü bibeledih); Mustafa Uzunpostalcı, “Ebû Hanife”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1994) 10/131-138, 136; Ahmed Hassan, İlk Dönem İslâm Hukuk Biliminin Gelişimi, çev. Haluk Songur, (İstanbul, 1999), 54; krş. İbn Kayyım, İ’lâmu’I-Muvakkıîn, 1/17; Dehlevî, Huccetullâhi’I-Bâliğa, 1/534; a.mlf. el-İnsâf, (Kahire, ty.), 13; Muhammed Hacvî, el-Fikru’s-Sâmî fî Târihi’l-Fıkhı’l-İslâmî, (Beyrut, 1995), 1/423-424. 814 Mehmet Efendioğlu, “Saîd b. Cübeyr”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2008), 35/552-4 131 (ö.94/713?) yok mu?” derdi.815 Rasûlullâh (sav), Suffeli ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3) için “Ümmü ‘Abd’in oğlunun razı olduğu şeyden razıyım” ve “İçi ilim dolu küçük adam, dininizin üçte ikisini İbn-i Mes’ûd’dan öğreniniz.” buyurdu. Şüphesiz ki, Kûfelilerin ilmi bu ikisinden gelir.816 Kûfe’ye ilk gelen sahâbe Hz. Ali (ö.40/661), sırasıyla Ashâb-ı Suffe’den ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3) ve Suffeli Ebû’d-Derdâ (ö.32/652?) gelmiştir.817 Hz. Ali (ö.40/661) hilafetinde Kûfe’ye geldiğinde fâkihlerin sayısına çok sevinmiş ve “Ashâb-ı Suffe’den İbn Mes’ûd (ö.32/652-3); bu şehri ilimle doldurmuş. Onun öğrencileri bu bölgenin kandilleridir.”818 demiştir. Hz. Ali (ö.40/661), Ashâb-ı Suffe’den Huzeyfe b. el-Yemân (ö.36/656), Selmân-ı el-Fârîsî (ö.36/656?), ‘Ammâr b. Yâsir (ö.37/657), Habbâb b. Eret (ö.37/657- , Ebû Mûsâ el-Eş’arî (ö.42/662-3), Muğire b. Şu’be (ö.50/670), Cerîr b. ‘Abdullâh (ö.51/671), İmrân b. Husayn (ö.52/672), Sa’d b. Ebî Vakkâs (ö.55/675), Semüre b. Cundeb/Cundüb (ö.60/680), Nu’mân b. Beşîr (ö.64/684), Adiy b. Hâtem (ö.67/686), Zeyd b. Erkâm (ö.68/688), el-Berâ b. ‘Âzib (ö.71/690?), Câbir b. Semüre (ö.74/694), Hureym b. Fatik (ö.80/699?), ‘Abdullâh b. Ebî Evfâ (ö.86/705) ve Peygamber Efendimiz’in (sav) hizmetlisi Enes b. Mâlik (ö.93/711-2) gibi aralarında Suffeli sahâbîlerinde bulunduğu sahâbîler yerleşmişler ve buradaki ilmi faaliyetlere819 katkıda bulunmuşlardır. el-İclî’ye (ö.261/875) göre sadece Kûfe’ye gelen sahâbe sayısı 1500’dür. Eserlerde büyük sayıları vermesine rağmen sahâbe isimlerini vermez.820 İbn Sa’d (ö.230/854) et-Tabakât’ında, Kûfe’ye gelen sahâbîlerden sadece 187’sinin ismen zikreder. Kaynaklarda verilen sayılar 370, 1050, 1500 olmasına rağmen Kûfeli 815 Zehebî, Siyer, 4/325; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, 2/625; Ziriklî, el-A’lâm, Kâmûsu Terâcim. (Beyrut: 12 Cilt, 1969, 1980), 3/93. 816 Ciner, “el-Maksidî’nin Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm İsimli Eserinin Değerlendirilmesi ve Türkçe Tercemesi”, 137 817 Ciner, “el-Makdisî’nin Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm İsimli Eserinin Değerlendirilmesi ve Türkçe Tercemesi”, 125 818 Kevserî, Takdimetü Nasbi’r-Râye: Fıkhu Ehli’l-Irâk, 1/30; akt: Ahmet Yaman, “Sahâbenin Fıkhî Mezheplere Kaynaklığı”, (Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2014), S: 38, 1-44, 29 819 İbn Hibbân, Meşahiru Ulemai’l-Emsâr, 54- 62 820 Ahmed b. Abdullâh el-İclî, Târîhu’s-sikât Ma’rifetü’s-sikfât, thk. ‘Abdülalîm ‘Abdülazîm el-Bestevî, (Medine, 1985, 2/488.) 132 sahâbenin isimleri tesbit edilen 298 kişidir.821 Katâde (ö.117/735) 1050 sayısını verir.822 Bedir ehlinden 70, Ashâbı şecereden 300, olmak üzere 370 sahâbe gitmiştir.823 Bu ashâbın içindeki Suffe ehlini tek tek belirlemek oldukça zordur. 2.2.1.4. Irak/Basra Zühd Mektebi (Korku-Hüzün-Sevgi Ekolü) Halife Hz. Ömer (ö.23/644) Basra valisi Suffe ehlinden Ebû Mûsâ el-Eş’arî (ö.44/664) ile dinî konuları öğretmek amacıyla Enes b. Mâlik (ö.93/711) ve Suffe ehlinden İmrân b. Husayn (ö.52/672) gibi önemli sahâbîleri tayin etti. Basra’da görevine başlayan824 şehre yerleşen yaklaşık 150 sahâbenin icra ettikleri idarî görevlerinin yanında Kur’ân ilmini öğretmek, Hz. Peygamber’in (sav) talim ettiklerini Basra Mescidi’nde ilim halkalarında825 tabiinden Ebu’l-Âliye er-Riyâhî (ö.90/709), Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728), Muhammed b. es-Sirîn (ö.110/728), Katâde (ö.117/735), Yahyâ b. Ebî Kesir (ö.129/747), Eyyûb es-Sahtiyânî (ö.131/748) ve daha birçok âlimi yetişti. et-Tebe-i tabiîn ve sonrakiler de öğrendiklerine ekleyerek yeni bilgilerle günümüze ulaşmıştır.826 Basra’da, Emevîler Dönemi’nde, Suffe talebesi Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728) ile Ebu’l-Hasan el-Eş’arî’nin (ö.324/935-6) ilmi çalışmalarının meyvesi yüzlerce âlimin icazetiyle Abbasîler Dönemi’ni altın çağındadır. Kelâm, Tefsir, Hadîs, Arap dili ve edebiyatı, Fıkıh, Tarih, Ensâb, Felsefe dalında yüzlerce eser yazılmış, meşhûr âlimler yetişmiştir. 827 Dikkat çekici olan tasavvufun bu ilimlerin arasında yer almayışı hal ilmi olduğundan kaynaklandığını tekrarlamak isteriz. 821 Hüseyin Akgun, Sahabe Coğrafyasının Oluşumu ve Sonuçları, ”, İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe –Sahâbe Kimliği ve Algısı- Tebliğ ve Müzâkereler/Sakarya-Nisan-2013, (İstanbul, 2013), 33-52, 49 822 Sehavî, Fethu’l-muğis, 3/113 823 İbn Sa’d, Tabakât, 6/5-9; İbnü’l-Esir, Ma’rifetu Ulumi’l-Hadîs, 191. 824 İzzüddîn Muhammed Esîr, el-Kâmil fi’t-târîh, thk. Ebu’l-Fida ‘Abdullâh el-Kâdî (Beyrut: Dâru’lKutubi’l-İlmiyye, 1987), 2/385; Abdülcebbâr Nâcî, el-Medârisü’l-târîhiyeti’l-islâmiyye (Medresetü’l Basrati en mûzecen) (Beyrut: Merkezü’l-Âkâdemî lî Ebhâs, 2013), 58; Ömer Faruk Maden, Hicrî II. Asır Ehl-i Hadîs Halkaları (Basra Örneği), (İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek, Lisans Tezi, 2018), 825 Abdülcebbâr Nâcî, Târihu’l-hareketi’l-fikriyye fi’l-Basrati fi’l-ʻasri’l-İslâmî (Basra: Dârü’l-Hikme Câmiʻatü’l-Basra, 1991), 55-7; Süleyman Uludağ, “Halka”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1997), 15/358-9. 826 Kemal Sandıkçı, İlk Üç Asırda İslâm Coğrafyasında Hadîs, (Ankara: DİB, 1991), 128-188. 827 Bakır, “Basra”, 5/108-111; Ebû Halîl Şevki, İslâm ve Dünya Medeniyetleri Tarihî, çev. Atik Aydın - Abdulhadi Timurtaş (İstanbul: Bilge Adam, 2005), 385 133 Basra Mektebi’nin mimarı Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728) dinî ilimlerdeki çok geniş birikiminin olması, aklî açılıma büyük önem vermesi, kısmen siyasetten uzak durmaları, zühd anlayışını Kitap, sünnet ve sahâbe uygulamalarına dayandırması zühd merkezi olmalarına yetmiştir.828 Buna sebeb, Kitap ve sünnete dayalı, Ehl-i sünnet anlayışını ilk sistemleştiren zâhid-sûfîdir.829 Temelini attığı korku ve hüzne dayalı zühd ekolü temsilcileri arasında Farkad es-Sebhî/Sabahî (ö.111/729), Muhammed b. Vâsî’ (ö.123/741), Habîb el-’Acemî (ö.130/747), Mâlik b. Dînâr (ö.131/748’den önce), Abdu’l-vâhid b. Zeyd’dir (ö.177/793). Râbia el-Adeviyye’nin (ö.185/801) öncülüğünde sevgiye dayanan zühd ekolünün en önemli temsilcileri ise ‘Utbe b. Ebân (ö.?), ‘Amr b. Murre (ö.116/734?) ve Ma’rûf-i el-Kerhî’dir (ö.200/815).830 Suffe ehlininde tedrisinden geçen dünyaya sırt çevirmiş meşhûr zâhid Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728) 831 dünyevî zevklere yüz dönen, daima korku ve hüzün halinde, sâlih amel temel taşlarıdır.832 Ahiret korkusu, dünyanın ve politikanın değersizliğini belirtir. Devlet yöneticilerine sert çıkışları Allahu Teâlâ’nın (cc) kitabına ve Rasûlü’nün (sav) sünnetine aykırı davrandıklarındandır.833 Zühd ile birlikte tefekkür ve tezekküre dayalı bir tasfiyeyi benimsemiştir. Derin manevî hayata bakışı, havf, hüzün ve fakra ait söz ve tavırlar ile zâhidliği gaye değil, bir hayra erişmek ve bir şerden kurtulmaktı. Erişilecek hayır, cennet ve rızâ-i ilâhî; kurtulması gereken korku, cehennem ve gazab-ı ilâhîydi.834 Zühd yorumunda en önemli olan kalp temizliğidir. “Kalbin el gibi günah işledikçe elin parmaklarının kapanması gibi olur. Çok günah işleyenin tüm parmakların kapandığı el şeklini alan kalpten bir hâyır gelmez. Kalbi temizlemenin yolu, nefisle mücadeleden geçer. O kalbin fesada uğramasını; tevbe etmek ümidiyle günah işlemek, ilim öğrenme ve amel etmemek, amelinde ihlâs göstermemek, Allahu Teâlâ’nın (cc) rızkına şükretmemek, taksim ettiğine razı olmamak, ölüleri defnedip ibret almamak gibi nedenlere bağlar.”835 Önemli gördüğü 828 Gürer, Düşünce ve Kültürde Tasavvuf, 80 829 Yılmaz, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, (İstanbul, 2014), 103-106. 830 Komisyon, “Tasavvuf El Kitabı”, 2015, 105-130 831 Yaşar Nuri Öztürk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikâtlar, (İstanbul: Sidre Yayıncılık, 1988), 77; Afîfî, İslâmda Manevî Hayat, 100; Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, 103. 832 Sunar, Ana Hatlarıyla İslam Tasavvufu Tarihi, 14; Işıldar, “Tasavvuf ve Kadın Halfeti Uşşaki Topluluğu Üzerine Psikolojik Bir İnceleme”, 2; Doğrul, İslâmiyetin Geliştirdiği Tasavvuf, 52. 833 Osmân Erkmen, Büyük Veli Hasan-ı Basrî Hazretleri ve Hikmetli Sözleri (Ankara: Sincan Matbaası, 1978), 166-182; Uludağ, “Hasan-ı Basrî”, 16/290-293 834 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, 104; İsfahânî, Hilye, 2/131-133; Hucvirî, Keşfu’lMahcûb, 152; Attâr, Tezkiretu’l-evliyâ, 82. 835 Erkmen, “Hasan-ı Basrî”, 196-197. 134 tefekkür, nefs muhasebesi, dünyadan uzaklaşma ve Allahu Teâlâ (cc) aşkına dayanır. Toplumla iç içe yaşayarak toplumun kötülüklerini erdemli davranışlara dönüştürmeyi amaçlar. Dünyevîleşmeye, samimiyetin kaybolmasına, kişisel ahlâkî erozyonlara karşı güzel bir örnek sunmaya çalışmış, erdemlerin yaşatılması için yenilikçi-ahlâkçı bir söylem geliştirmiştir. Zühdden konu açıldığında bazıları zühdün; giyinme, yeme, vs. konularında olacağını söylerken o şöyle demiştir: “Durum sizin bahsettiğiniz gibi değildir. Zâhid kişi, bir kardeşini gördüğünde; ‘Bu kardeş benden daha faziletlidir.’ diyen kişidir.”836 Suffelilerin talebesi tâbiînden Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728) bir rivâyetinde, sahâbeden Suffe’den Selmân-ı el-Fârisî’yi (ö.36/656?) görmüştüm, çok sayıda yama bulunan bir çuha giyinmiştir.”837 Hasan-ı el-Basrî, ipekli ve gösterişli elbiseleri sevmez. Böyle giyinmek kibirleştirir ve Ashâb-ı Suffe’nin kalın elbiseler giydiğini “Allahu Teâlâ’ya (cc) kasem ederim ki onlardan birinin elbisesi, kibirli bir kimsenin giyindiği ipekli elbiseden daha güzeldir.” Sözüyle duyarlılığını belirtir. Onun korku (havf) zühdündeki vazgeçilmezidir. “Öyle adamlara yetiştim ki, şöhret korkusu ile kendisinin ve etrafındakilerin istifade edecekleri hikmetli sözlerden vazgeçerlerdi. Yolda giderken çamurlanan veya tozlanan yerlerini şöhret korkusu ile temizlemezlerdi.” Dediği korku, şan, şöhret, kibir gibi münker şeylere düşme korkusudur.838 Hasan-ı el-Basrî, mecliste bulunduğunda sahâbeden söz açılınca Suffe ehlinden İbn Mes’ûd’a (ö.32/652), benzer ifadeleri dile getirmekte “onların ahlâkını, hal ve tavırlarını örnek alınız. Çünkü Allahu Teâlâ’ya (cc) yemin olsun, onlar dosdoğru yol üzere idiler” demektedir.839 Bu örnek almayı ilk önce kendisi yapacak olan Hasan-ı el-Basrî sonrakilere ilim olarak başlangıcın imamesi sayılacaktır. Tasavvuf silsilesinin ilk halkalarında yer alması Suffe Ashâbı’nın halleriyle hallenmesindendir. 836 Hasan-ı Basrî, Zühd, çev. İshak Doğan, (Konya: Hüner Yayınları 2012), 15. 837 Hucvirî, Keşfu’l-Mahcub, 41 838 Erkmen, Büyük Veli Hasan-ı Basrî Hazretleri ve Hikmetli Sözleri, 1; Yakup Ercân, İslam Tarihi Kaynakları ve Seyahatnamelerde Basra, (Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020), 63 839 İbn Abdülberr, Câmiu Beyâni’l-ilm ve Fazlihî ve mâ Yenbeğî fî Rivâyetihî ve Hamlihî, takdim: Abdülkerîm el-Hatîb, (Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1402/1982), 418 135 Hicrî 2. asırda Basra’da sevgiye dayalı zühd ekolünün ilk temsilcisi Basralı kadın sûfî Râbiatü’l-Adeviyye’nin (ö.185/801)840 çıkış yeri cehennem korkusu, cennet arzusu değil, doğrudan Allahu Teâlâ (cc) aşkıdır. Allahu Teâlâ’yı (cc) sırf Allahu Teâlâ (cc) olduğu için sevmeyi ve kendi varlığını Allahu Teâlâ’nın (cc) varlığında eritmeyi, böylece Allahu Teâlâ’nın (cc) cemâline kavuşmayı prensip edinmiştir. Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728) gibi sürekli hüzün içinde ağlayarak yaşardı. Bu ağlayışı cehennem korkusundan değil Allahu Teâlâ’ya (cc) olan muhabbetinden kaynaklanıyordu.841 Hasan-ı el-Basrî ile karşılaşmıştır. Rabiatü’l-Adeviyye tasavvuf düşünce tarihinde “ilahî aşk” kavramını ilk kullanan olarak tasavvuf yeni bir yola girmiş, “ilahî aşk” anlayışı zamanla yeni boyutlar kazanarak, tasavvuf edebiyatının ve sûfî düşüncenin en önemli temalarındandır.842 Sevgi kavramını sözlerde ve şiirlerde alenen ilk defa dile getiren anlayış zamanla korku ve hüzün ekolünden daha geniş alana yayılmış, bir sevgi ve gönül mektebidir.843 Râbiatu’l-Adeviyye (ö.185/801?) ve Ma’rûf-i el-Kerhî (ö.200/815-6?) gibi ilâhî muhabbet temelli bir zühdü öne çıkaran zâhidler Basralıdır. Râbiatu’l-Adeviyye’nin zühd anlayışına “sevgiye dayalı zühd ekolü” denmiştir. “Muhabbetullâh” yani ilâhî sevginin esası Allahu Teâlâ’yı (cc) zatından dolayı sevmek, dünyadan çekilmek, yalnız O’nun cemalini temaşaya gönül vermektir.844 Hicrî 2. asırdan bu yana zâhidler, mücerretlik (bekârlık/uzûbe) kurumuyla İslâm’a ruhbaniyeti yaklaştırmışlardır. Dayanılan hadîs-i şeriflerden birine göre, “Hz. Peygamber (sav), iki yüzyılından itibaren evli ve çocuklu olmayanların daha hayırlı olacağını”845 buyurmuş olmasından kaynaklanır. Basra’daki zühdün özelliklerinden biride bekârlıktır. Kurucularının ortak noktasının bekârlık olması hakiki anlamda zühd hayatlarına zenginlik katacak bir hayat arkadaşı bulamamaktan kaynaklanmaktadır. 840 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, 105; Hülya Küçük-Semih Ceyhan, “Râbia elAdeviyye”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2007), 34/380-382 841 Sunar, Anahatlarıyla İslâm Tasavvufu Tarihi, 16; Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, 79. 842 Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, 4-75; Işıldar, “Tasavvuf ve Kadın Halfeti Uşşaki Topluluğu Üzerine Psikolojik Bir İnceleme”, 22; Smith Margaret, Bir Kadın Sûfi Rabia, Haz. Özlem Eraydın, (İstanbul: İnsan Yayınları 1991), 37, 55, 121; Adıgüzel, “Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönem”, 6 843 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, 104-6; Gürer, Düşünce ve Kültürde Tasavvuf, 80. 844 Gürer, Düşünce ve Kültürde Tasavvuf , 80. 845 Ebû Tâlib el-Mekkî, Kûtü’l Kulûb, çev-haz. Muharrem Tan, (İstanbul: İz Yayıncılık, 4 Cilt, 1999), 292, Gazzâlî, Muhammed, İhyâu Ulûmi’d-dîn, 2 ve 4 Cilt, 66. Evliliğin hayrı, övülen yanları ve şerri, kaçınılması gereken bir ilişki olarak tarifiyle ilgili birbiriyle çelişen birçok farklı hadîsler için bk. elMekkî, Kûtü’l Kulûb, 45. Fasıl, Gazâlî, age, II. Kitap, I. ve II. Bab; ilgili âyetler için bkz. el-Hadîd 57/27. Akt: Kıpçak, “Kadın Evliyaların Erkek Olarak Anılması Üzerinde Tevhit ve Mücerretliğin Etkisi Rabia Adeviye Örneği”, 886 136 “Korku ve hüznün” temsilcisi Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728) ve birçok zâhid bekârlığı bundan ötürü tercih etmişlerdir. “Muhabbetullâh” temsilcisi Râbiatu’l-Adeviyye (ö.185/801?) asırdaşı Basra’lı Hasane el-Abîde (ö.72/691), yapılan evlilik tekliflerini reddederek yalnızca gerçek manada zâhid bir erkeğe rastlarsa evleneceğini belirtir.846 Halvet ve uzlet boyutunu medeni halleriyle bile yaşamaya gayret etmelerini bu açıdan değerlendirmek gerektiğini düşünüyoruz. Bu konuda Basrâ Mektebi’nin kurucuları olan Suffe Ashâbı’ndan ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3), “On günlük ömrüm kalsa yine de Allahu Teâla’nın (cc) huzuruna bekâr olarak çıkmamak için evlenmeyi tercih ederdim” demiştir. Vebadan ölen iki karısı ve kendisi de hastalığa yakalanan Suffeli Mu’âz b. Cebel’de (ö.17/638), Allahu Teâla’nın (cc) huzuruna bekâr gitmek istemediğinden, çevresindekilerden kendisini hemen evlendirmelerini istemişti. Sahâbe, tâbiîn ve tebeu’t-tâbiîn dönemlerinde zühdün ve dindârlığın tamamlayıcı bir unsuru görürler. Evlenmeye karşı çıkanlar giderek yaygınlaşmasının en güçlü sebebi büyük sûfîlerden bazıları bekâr kalmıştır. İbrâhîm b. Edhem (ö.161/778?), Râbia elAdeviyye ve Bişr el-Hâfî (ö.227/841) bunlardandır.847 İbn Asâkir’in (ö.571/1176) Târîhu Dımaşk eserindeki Basra’da tekke olarak nitelenebilecek ilk yapıyı açan kişi Zeyd b. Sûhân (ö.36/656)848 olduğu rivâyet eder. Tekke, Suffe gölgeliğinin temsili olarak yapılan yapılardır. Tasavvuf döneminde, Basra’da etkin rol oynayan İbn-i Sâlim (ö.297/909), Sehl b. ‘Abdullâh et-Tusterî’nin (ö.283/896) kölesi ve çok sâlih biridir. Burada vaaz edenlerin çoğunu Sâlimiyye grubu oluşturur. Sâlimiyye mezhebine mensup olanlar kelâm ve zühdle uğraştıklarını savunur, hiç fıkıh ilmi ile ilgilenmezler. Başlarına karşı çok bağlıdırlar. Şeyhleri Sâlim’in İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe’den (ö.150767) fıkıh öğrendiğini söylerler. Fıkıh ilmi ile buralarda uğraşanlar daha çok Mâlikîlerdir. Basralılar konuşmaları ve yazıları çok nazik, ilim meclisleri çok yüksek derecededir. Çekişmelerden ve rekâbetten uzak dururlar.849 846 Hatice Çubukçu, İlk Dönem Hanım Sufiler, (İstanbul: İnsan Yayınları 2006), 67; Kıpçak, “Kadın Evliyaların Erkek Olarak Anılması Üzerinde Tevhit ve Mücerretliğin Etkisi Rabia Adeviye Örneği”, 888 847 Süleyman Uludağ, “A’zeb”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1991), 4/313-4 848 İbn Asâkir, Târihu Dımaşk, 19/ 441, Zafer Erginli, “İlk Zâhidlerin Siyasetle İlişki Biçimlerinin Tasnifi Mümkün müdür?” 117- 127. 849 Ciner, el-Maksidî’nin Ahsenu’t-Tekâsîm fî Ma’rfeti’l-Ekâlîm İsimli Eserinin Değerlendirilmesi ve Türkçe Tercemesi, 136 137 Suffelilerden ders alan Hasan el-Basrî’nin (ö.110/728) tasavvuf anlayışı Suriye’de Ebû Süleymân ed-Dârânî (ö.215/830), Mısır’da Zunnûn el-Mısrî (ö.245/859?) ve Bağdat’ta Hâris el-Muhâsibî (ö.243/857) gibi sûfîlerle İslâm alemine dağıldı. Basralı diğer bir sûfî olan çağdaşı Râbiatü’l-’Adeviyye (ö.185/801?) ise Allahu Teâlâ (cc) aşkını temel alan zühd anlayışı ileride İslâm mistisizmine ilâhî aşk kavramı öncülük etmişti.850 Şam’da yaşayan Ebû Süleymân ed-Dârânî (ö.215/830), sûfî olarak Irak Bölgesi’nde bulunduğunda zühdün mâhiyeti ile ilgili Irak’takilerin temel görüşlerini şöyle aktarır: “Irak’ta iken zühd konusunda insanlar ihtilafa düştüler. Bazıları ‘zühd, insanlarla görüşmemektir’ dedi. Bazıları ‘zühd, nefsî arzulardan uzak durmaktır’ dedi. Bazıları ‘zühd, tokluktan uzak durmaktır’ dedi. Hepsinin sözleri birbirine pek yakın, ancak bana göre “zühd, seni Allahu Teâlâ’ya (cc) kulluktan alıkoyacak her şeyden uzak durmaktır.”851 demiştir. Basra Ekolü’ne mensub zâhid ve sûfîler, nefislerini temizlemek, onun afetlerinden kurtulmak ve onu yüce âlemine yönlendirmek maksadıyla ibadet ve hâllere fazlaca önemi verme mahiyeti arz eden yöntemler kullanarak bedene eziyet etme ilkesini852 benimsemişlerdir. Tasavvufun İslâm’da aykırı bir hareket görünmesinin ilk izlerinden sonra İslâmî bilimlerin fıkıh, kelâm ve tefsir gibi sistemleşmeye başlamasıyla birlikte tasavvufun İslâm içerisindeki meşruluğunun tartışılmaya başlandı.853 Suffelilerin talebesi Hasan-ı el-Basrî’nin (ö.110/728) Basra Mektebi’ni kurmuş ve Basra’dan Horasân’a kol açmış Horasân Mektebi’ne değişen düşünce akışını başlatmıştır. Sınır boylarına giderek oralar bulunan zaviyelerde olsun ribât, sınır karakollarında olsun cihad ve nefis tezkiyesi yapan zâhid ve âbidler ile Hz. Ebû Bekir (ö.13/634) ve Hz. Ömer’in (ö.23/644) torunları, Hz. Hüseyin’in (ö.61/680) ailesi ve 850 Knysh, Islamic mysticism: A short history, (Leiden: Brill, 2010), 26; akt: Yunus Emre Solgun, “Mistisizm ve Toplum: Orta Çağ İslam ve Hristiyan Toplumlarında Dervişler ve Keşişler (13-15. Yüzyıllar)”, (Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020), 18 851 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 9/258; amlf. Allahu Teâlâ Dostlarının Dünyası, 7/301. 852 Afîfî, Tasavvuf: İslâm’da Manevî Hayat 100 853 Karamustafa, Sufism: The formative period. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2007, 22, akt: Solgun, “Mistisizm ve Toplum: Orta Çağ İslam ve Hristiyan Toplumlarında Dervişler ve Keşişler (13- 15. Yüzyıllar)”, 18 138 çocuklarıyla buluşup Horasân’da İbrâhîm b. Ethem (ö.161/777-8), Ma’rûf-i el-Kerhî (ö.200/815-6?) ve Bâyezîd-i el-Bestâmî (ö.234/848?) gibi kurucuları yetiştirmiştir.854 Bu Basra’da başlayan hareketin Horasân’a ve diğer beldelere nasıl ulaştığını gösterirken Suffe ehlinin talebesinin eliyle İslâm alemine Suffe bilgi ve irfanları yayılıyordu. 2.2.1.5. İrân/Horasân Zühd Mektebi (Tevekkül Ekolü) Eski Farsça’da Horasân ismi hur (güneş) ve âsân/âyân (gelen, doğan) kelimelerinden oluşan “güneşin doğduğu yer, güneş ülkesi; doğu bölgesi” anlamında855 dillere destan büyüklüğü ve yapılarıyla ümmühât adında Merv,856 Herat, Nîşâbûr, Belh ana/merkezlerle dört büyük bölge ye denir.857 Dinî ilimlerin tarihinde ve tasavvuf tarihinde oldukça değer verilen yeri vardır. Fetihlerden hemen sonra Merv, Belh, Nîşâbûr’da ilk tasavvufî hareketlilik başlamış ve bu anlamda ilk merkez Nîşâbûr’dur. Horasân göç güzergâhında bulunması buralardan geçen uluslar Horasân’daki akımlarından etkilenmiş ve diğer bölgelere taşımışlardır.858 Diğer ilimler gibi tasavvufunda kavşak noktası olmuştur. İbn Sa’d (ö.230/845), “Rasûlullâh’ın (sav) ashâbından Horasân’da bulunan; oraya gazaya gelen ve orada vefat edenler” başlığında şu isimleri verir: İslâm’ın ilk sancaktârı ve Horasân Bölgesi’nde en son vefat eden sahâbîsi Büreyde b. Husayb (ö.63/682-3)859 ve kardeşi ‘Abdullâh b. Husayb el-Eslemî (ö.?), el-Akra’ b. Hâbis b. İkâl et-Temîmî (ö.33/653)860 , ‘Abdurrahmân b. Semure el-’Abşemî (ö.50/670), el854 Mustafa Altunkaya, Zühd /Sûf Hareketinden İslâm’ın Ana Akım 3T Eğilimine Zühd Çağının (M.610-710) Teo-Stratejisi, Academic Knowledge, C: 1. S: 131 Aralık, 2018, 19-36, 33. 855 Yâkût el-Hamevî, Mu’cemü’l-Büldân, “Horâsân”, md. (Beyrut, nşr. Dâr Sâdır, 2. Baskı1995), 2/350. 856 Tâbiûndan olup kaynaklarımızda Merv’de yaşadıkları belirtilen ve sayıları yirmi beşe varan ismine ulaşmış sahâbeler için bkz. Mesut Can, “Merv’de İslâmî İlimlerin Doğuşu (Hicrî İlk İki Asır)”, Mütefekkir, C: 3, S: 6, Aralık-2016, 399-425. 857 İbn Havkal, Sûretü’l-Arz, tec. Ramazan Şeşen, (İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2004), 325; İbn Abdilmün’im es-Sinhâcî, er-Ravdü’l-Mi’târ fî Haberi’l-Aktâr, thk. İhsân Abbâs, (Beyrut, 2. Baskı, 1980), 533; Osmân Çetin, “Horasân”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları,) 18/234-24 858 Mehmed Hakan Alşan, Horasân Erenleri, (Melametiler, Ahiler, Bacılar, Gaziler, Abdallar), (İstanbul: Kurtuba Yayınları, 2. Baskı 2012), 51; Yunus Arifoğlu, “VIII. Yüzyıl ile XI. Yüzyıllar Arasında Horasân’ın Dinî ve Sosyal Yapısı”, (Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013), 61. 859 İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-kübrâ, 4/182 vd; Halîfe b. Hayyât, Tabakâtü Halîfe b. Hayyât, thk. Süheyl Zekkâr, (Beyrut, 1993), 184; Buhârî, et-Târîhu’l-Kebîr, (Haydarâbâd, 1360/1941), 2/141; Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, 2/469-471; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe, (Beyrut, 1415/1994), 1/370 860 Askalânî, el-İsâbe, 1/254; biyografi no: 231. 139 Hakem b. ‘Amr el-Ğıfârî (el-Akra’) (ö.50/670)861, Kusem b. ‘Abbâs el-Hâşimî (ö.57/676)862, Suffe ehlinden Ebû Berze el-Eslemî (Nadle b. ‘Ubeyd el-Eslemî) (ö.65/685?)863 , ‘Abdurrahmân b. Ebzâ el-Huzâî (ö.70/689), ‘Abdullâh b. Hâzım esSulemî (ö.71/690 veya 87/705), ‘Abdurrahmân b. Ya’mer ed-Duilî (ö.90/708)864 , Farkad es-Sebahî (ö.132/749), ‘Âmir b. Suleym el-Eslemî (ö.405/1014), ‘Atıyye b. ‘Amr el-Ğıfârî (ö.?)865 , ‘Affân b. Habîb (ö.?)866, Ca’d b. Hubeyre (ö.?), Ebû Zeyd ‘Amr b. ‘Ahtab el-Ensârî (ö.?), Esved b. Hâzım (ö.?), Evs b. Sa’lebe et-Temîmî (ö.?) Horasân’a yerleşenler, tabaka şeklinde sahâbe, tabiîn ve tebe-i tabiînden 56 fâkih ve muhâddisin adıyla, biyografilerini verir.867 el-Buhârî (ö.256/870) et-Târîhü’l-Kebîr adlı eserine göre Horasân’a yapılmış bir askerî seferde 300 sahâbe olduğunu yer alır.868 Meşhûr muhâddisler ve eserleri bölgesel değerlendirildiğinde “Horasân ve Mâverâü’n-nehir Bölgesi”869 ön basamakta olması dikkate şayandır. Kronolojik olarak birkaç isme bakarsak: Sa’id b. Mansûr (ö.227/842), ed-Dârimî (ö.255/869), Buhârî (ö.256/870), Müslim (ö.261/875), Ebû Dâvûd (ö.275/888), et-Tirmizî (ö.279/892), muhaddisler adlarına nisbet edilsede genellikle Belh, Buhârâ, Herât , Merv, Nîşâbûr, Semerkand, Sicistan, Tirmiz ilimkültür merkezlerinde yetişmişlerdir.870 İlk muhâddislerin sûfî olarak nitelendirilmesi 861 İsfahânî, Ma’rifetü’s-sahâbe, thk: Âdil b. Yûsuf el-Azâzî, 7 Cilt, (Riyad: Dâru’l-Vatan, 1419/1998), 2/708; İbnü’l-Esîr el-Kâmil fi’t-târîh, thk: Ömer Abdüsselâm Tedmürî, (Beyrut, 1997), 3/53-4 ve 66-7; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, 2/51 ve 255; İbn Hibbân, es-Sikât, 1. Baskı, (Haydarabad, 1973), 3/84; Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, 2/474-477; Recep Uslu, “Hicrî I-II. Yüzyıllarda Horasân Tarihi”, (Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1997), 167; Halilulla Jumabayev, “Hadîste Merv Ekolü (İlk Üç Asır)”, (Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2004), 53-54. 862 İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-kübrâ, 7/260; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, 4/373; Zehebî, Siyeru a’lâmi’nnübelâ, 3/440-442; Safedî, Ebu’s-Safâ (Ebû Saîd), el-Vafî bi’l-vefeyât, thk: Ahmed el-Arnâûd ve Türkî Mustafâ, (Beyrut, 1420/2000), 24/150; Uslu, Horasân Tarihi, 167-8. 863 İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-kübrâ, thk: Muhammed Abdülkadir Atâ, (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye 1990), 4/223 vd; Askalânî, el-İsâbe, 6/341-342; Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, thk. Şuayb el-Arnaûd ve dğ. 3. Baskı, (Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1985), 3/40 vd; Uslu, Horasân Tarihi, 167; Jumabayev, Hadîste Merv Ekolü, 56 864 İbn Sa’d, et-Tabakât, 7/365-7; Şulul, “Horasân ve Mâverâunnehir’le Münasebeti Bulunan Sahâbiler”, 139-169 865 Ebû Nasr Kelâbâzî, el-Hidâye ve’l-İrşâd fî Ma’rifeti Ehli’s-Sika ve’s-Sedâd ellezîne Ahrece lehüm el-Buhârî fî Câmi’ih, Abdullâh el-Leys, nşr. (Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1407, 1. Baskı), 1/196; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, 3/543, biyografi no: 3688; Askalânî, el-İsâbe, 4/422; biyografi no: 5591. 866 Askalânî, el-İsâbe, 4/425; biyografi no: 5599. 867 İbn Sa’d, et-Tabakât, 7/368-379 868 Buhârî, et-Târîhü’l-Kebîr, ed. Muhammed Abdülmuid Hân, (Hadarabâd/Dekkan: Dâiretü’lMa’ârifi’l-Osmâniyye), 5/452, rivâyet no: 1470 869 Mâverâunnehir İslâm tarihçilerinin adı verdiği modern tarihçilerin Batı Türkistan bölgesi denilen Ceyhun Nehri (Amuderya/Oxus) izafeten “nehrin öte tarafında bulunan bölge” anlamına gelir. 870 Ali Yardım, Ashâb Bilgisinin Kaynakları ve Tirmizî’nin “Tesmiyetü Ashâb’ın Nebî”si, (İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, II, 1985), 247-347, 247 140 hadîs-i şeriflerle amel etme düşüncesidir. Bu düşünce yine Peygamber gibi yaşayabilme gayretidir. Bu Suffe ehli yoluyla olmuştur. İbnü’l-Fakîh (ö.289/903)871 , Rasûlullah’ın (sav) sahâbesinden dört sahâbînin Merv ve çevresi yerlerinde vefat ettiğini kayd eder: “Suffe Ashâbı’ndan Nadle b. ‘Ubeyd el-Eslemî (ö.65/685?), Hakem b. ‘Amr b. Mucedda’ el-Ğıfârî (ö.50/670), Kusem b. el-’Abbas b. Abdulmuttâlib (ö.57/676) ve Bureyde b. el-Husayb b. ‘Abdullâh el-Eslemî (ö.63/682) adlı sahâbîlerdir.872 Hâkem b. ‘Amr el-Ğıfârî’nin kardeşi ‘Atıyye b. ‘Amr b. Mucedda’ el-Ğıfârî (ö.?)873; Kurayt b. Ebû Remse (ö.?),874 Muhtefir b. Evs b. Ziyâd b. Eslem b. Rebî’a b. Adiyy/Adî b. Sa’lebe b. Zueyb b. Sa’d el-Muzenî (ö.?),875 Ğâlib b. Fadâle el-Leysî (ö.?)876 ve Rebî’ b. Ziyâd b. er-Rebî’ el-Hârisî (ö.?)877 gibi Merv’de hicrî ilk iki asırda dinî ilimlerin teşekkülünde etkin sahâbelerdir.”878 Yâkût el-Hamevî (ö.626/1229), Mu’cemu’l-buldân’da Merv’i fethinden sonra Fudayl b. ‘Iyâd’ın (ö.187/802) bağlı olduğu Benî Temîm Kabilesi gelmiş ve İslâmiyet ile yoğrulmasını sağlar.879 O vakitlerde Merv, bolluk, bereket ve rahatlık üst düzeyde bir Horasân’ın beldesidir. Fudayl burayı şöyle anlatır: “Ben on bin cevizin bir dirheme satıldığını gördüm” demesi ürünlerinin fazlalığına, bolluğuna ve rahata işaret etmesi gıda gibi ilmi manada da bereketli bir bölgedir. Suffe Ashâbı’ndan Ebû Zerr el-Ğıfârî (ö.32/653), Ebû Mûsâ el-Eş’arî (ö.42/662-3), Ebû Hureyre (ö.58/678), ‘Abdullâh b. ‘Abbâs (ö.68/687-8), ‘Abdullâh b. Ömer (ö.73/693) ve Hz. ‘Âişe’nin (ö.58/678) talebesi İbn Ya’mer (ö.89/708),880 ilk dini ilim faaliyetlerini burada başlatmıştır.881 Horasân tasavvufunu bereketlendiren halkına el-Makdisî (ö.390/1000) ve elYâkûtî (ö.626/1229) gibi İslâm coğrafyacıları “Horasânlıların mütenasip vücuda sahip, zeki, çalışkan, güzel ahlâk sahibi, cömert, cesur, hak ve adalet peşinde koşan, terbiyeli, 871 İbnü’l-Fakîh, el-Büldân, thk: Yûsuf el-Hâdî, (Beyrut, 1996), 615. 872 Yâkût el-Hamevî, Mu’cemü’l-büldân, (Beyrut: Dâru Sâdır, 1995), 5/115. 873 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, 4/44; Askalânî, el-İsâbe, 4/422 874 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, 4/383; İbn Hibbân, es-Sikât, 3/348; Askalânî, el-İsâbe, 5/392 875 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, 5/63. 876 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, 3/55; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, 4/321; Askalânî, el-İsâbe, 5/244 877 İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-kübrâ, 6/ 203; İbn Hibbân, es-Sikât, 4/225; Buhârî, et-Târîhu’l-kebîr, 3/268; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, 2/255. 878 Mesut Can, “Merv’de İslâmî İlimlerin Doğuşu (Hicrî İlk İki Asır)”, Mütefekkir (Aksaray Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi), C: 3, S: 6, Aralık, 2016, 399-425, 402 879 Ebû Abdillah Şihâbuddîn Yâkut b. Abdullah el-Hamevî, Mu’cemu’l-buldân, 5 Cilt (Beyrut: Dâru sadr, 1397/1993), 5/12 Sülemî, Tabakâtü’s-Sûfiyye, 23; İbn ‘Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk, 48/38111. 880 Celal Kırca, “İbn Ya’mer”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1999), 20/447-8 881 Osman Gazi Özgüdenli, “Merv”, DİA, (TDV Yayınları, 2004), 29/221-3. 141 nazik ve en önemlisi de din ile ilme düşkün, sanat ve estetik değerlere sahip olan”882 bu coğrafyanın halkının yetiştirdiği kronolojik olarak ilk sûfîler şunlardır: 1. Bâyezîd-i el-Bistâmî (ö.234/848?), 2. Ahmed b. Hadraveyh el-Belhî (ö.240/854), 3. Ebû Turâb en-Nahşebî (ö.245/859), 4. Ebû Hafs el-Haddâd (ö.260/874), 5. Sehl b. ‘Abdullâh et-Tusterî (ö.283/896), 6. Mumşâd ed-Dîneverî (ö.299/911), 7. Yûsuf b. Hüseyin er-Râzî (ö.304/916), 8. Ali b. Sehl el-İsfahânî (ö.307/919), 9. Muhammed b. Fazl el-Belhî (ö.319/931), 10. Ebû Bekir b. Tâhir el-Ebherî (ö.330/941), 11. İbn Yezdânyâr (ö.334/945). 12. Ebû ‘Abdullâh es-Siczî (ö.3./9. yy), 13. Ali b. Muhammed er-Râzî (ö.?), 14. Ebû Muhammed Hasan b. Muhammed er-Rûhânî (ö.?), 15. ‘Abbâs b. Fazl ed-Dîneverî (ö.?). 16. Hoca Ahmed el-Yesevî (ö.562/1166)883 sayılan bu isimlerin Suffe ehlinin silsilesinin devamlarıdırlar. Irak ve Basra’dan bölgeye gelen sahâbe (Suffe Ashâbı dâhil), tabiîn ve ehl-i beyt âlimlerinin Kur’ân, Sünnet çizgisinde, zengin bilgi, düşünce ile buraları hikmet muhîti yapmışlardır. Horasânlılar elde ettikleri birikimle şüttarî ekollerini bina ettiler. Horasân Ekolü’ne mensubiyetin ölçüsü, zulmün karşısında vakarlı duruşu, sema’ adabı ile hângâh ile ilgili âdâb, san’at rûhunu sûfileştiren bir estetik anlayışta olan fütüvvet ağırlıklı bir ahlâk hâkimdir.884 Horasân Ekolü, tevekkülü: “Allâhu Teâlâ’nın (cc) vaadine karşı nefsin tam bir itmi’nan içinde olman” 885 biçiminde algılar. el-Hucvîrî (ö.465/1072?), burasının tasavvufun teşekkülündeki yerini şöyle açıklar: “Horasân’daki mutasavvıfların hepsini saymam zor olacak. Ben sadece Horasân’da üç yüz şahıs gördüm, bunlardan her birinin bir meşrebi vardı, onlardan bir 882 Makdisî, Ahsenu’t-tekâsim, 298, 301, 336; Yâkût, Mu’cemu’l-Buldân, 2/353-4; Çetin, “Horasân”, 18/35 883 Çetin, “Horasân”, 18/234-41 884 Altunkaya, Sûf Hareketi Tarihi, 134. 885 Adıguzel, “Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönemi”, 55 142 tanesinin bulunması dahi dünyaya kâfi gelir. Bunun sebebi, muhabbet güneşinin ve tasavvuf ikbalinin Horasân tarihinde bulunmasıdır. Bugün Hakk’ın ikbal gölgesi Horasân’dadır.”886 Tabîbzâde Mehmed Şükrî Efendi’nin (ö.? Cumhuriyet devri başları) Silsilenâme-i Aliyye-i Sûfiyye’sinde, Horasânlı Bâyezîd-i el-Bistâmî’ye (ö.234/848?) uzanan bir silsile ‘Aşkiyye tarikâtıdır. Bu silsilesi de Hâce Ebû Yezîd el-Aşkî (ö.?) üzerinden, Bâyezîd-i el-Bistâmî’ye, onun üzerinden de Hz. Osmân’a (ö.35/656) ulaşmaktadır. Bu tarikâta dair bazı senetler ise bu tarikâtı Hz. Ali’ye (ö.40/661) ve Hz. Ömer’e (ö.23/644) de ulaştırmaktadır.887 Suffe mekanın müdavimlerinden olmaları hasebiyle bu bilgi önemlidir. Robert Charles Zaehner (1913-1974), Arthur John Arberry (1905-1969), Bâyezîd-i el-Bistâmî (ö.234/848?) üzerindeki Hint etkisine özellikle değinen şarkiyatçılardan olup888 Ebû Ali es-Sindî (ö.?) ile sohbet ettiği, tevhid ve hakâyık ilmini öğrettiğini belirtirler.889 Horasân’da Sind adında bir köy bulunmasıyla ilişkili olarak aslen Sindli olmadığı halde bu bölgede yaşadığı için Sindî lakabını alan Arap âlimler vardır.890 Muhaddis Nâsih b. ‘Abdurrahmân (ö.?), Ebû Ma’şer es-Sindî elMedenî (ö.170/787, bilinen adıyla Suffe ashâbından Saîd b. Müseyyeb el-Medenî (ö.94/713) gibi891 pek çok meşhûr insanın ismini verir. Tasavvuf kaynaklarında Maveraü’n-nehir genellikle Horasân sınırları dışında kabul edilir.892 Horasân, “Mâverâünnehir” veya “Türkistân” diye bilinen bölgeler, İslâm tarihinin her zaman her ilim dalında meşhûr denilen ulemalarıyla verimli ve bereketli yerdir. Anadolu’nun İslâmlaşması ve Türkleşmesi olayına buralardan gelmiş buralara hizmet eden sûfilerin gayretleriyle olmuştur. Horasân asıllı ilk zâhidler Anadolu gibi Basra ve Bağdat Bölgesi’nin tasavvufî akımlarını etkilenmişlerdir. Horasân’ın ilk zâhidlerinde Basra Mektebi’nin ibadet, zühd, fakr Allahu Teâlâ (cc) 886 Hucvîrî, Keşfü’l-mahcûb, 391. 887 Muhiddin Usta, “Tabibzâde Mehmed Şükrî Efendi ve Silsilenâme-i Sûfiyye İsimli Eseri”, (İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2006), 189–90; Demir, Bâyezîd-i Bistâmî ve Tasavvuf Anlayışı, 24 888 Abdur Rabb, “Abu Yazid al-Bistami His Life and Doctrines”, 299–305, akt: Hasan Basri Demir, Bâyezîd-i Bistâmî ve Tasavvuf Anlayışı, (İstanbul: İbn Haldun Üniversitei Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yükseklisans Tezi, 2020), 27 889 Cami, Evliya Menkıbeleri: Nefahatü’l-üns, (İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2011), 175 890 Süleyman Derin, İngiliz Oryantalizmi ve Tasavvuf, (İstanbul: Küre Yayınları, 2. Baskı, 2017), 262– 63; Abdur Rabb, “Abu Yazid al-Bistami His Life and Doctrines”, 337, akt: Demir, Bâyezîd-i Bistâmî ve Tasavvuf Anlayışı, 27 891 Derin, İngiliz Oryantalizmi ve Tasavvuf, 263; Demir, Bâyezîd-i Bistâmî ve Tasavvuf Anlayışı, 30 892 Hucvirî, Keşfü’l-mahcûb, 277-280 143 korkusu gibi öne çıkan özelliklerine “tevekkül” e değişik bakışlarının oluşturduğu fikirleriyle farklılarını göstermişlerdir. Horasân Mektebi zâhidlerinin tevekküle dayalı bu zühd anlayışı, gelecekte tasavvuf adına yeni ve yayılacak “melâmet” ve “fütüvvet” anlayışlarının temelini atmışlardır.893 “Aşk ve cezbe yolu” esasen Horasân ve İran kökenli tasavvuf anlayışı olduğundan “Horasân Ekolü” olarak da isimlendirilmektedir.894 Suffelilerin öğrencisi Hasan-ı el-Basrî’nin (ö.110/728) bir soruya cevabı: “Allahu Teâlâ’ya (cc) yemin olsun ki biz şimdiye kadar) ne yalan söyledik, ne de yalanlandık. Horasân’a savaşa gittiğimizde bizimle beraber Rasûlullâh’ın (sav) ashâbından üç yüz kişi vardı.”895 Ebû Mansûr (ö.421/1030), tevekkül için bazı mücâhede yöntemler vardır bunlar “çöllerde ve sahralarda yalnız dolaşmak, açlığa sabretmek, nefisle mücâhede ve Hakk’ın iradesine teslim olmak” gibi bazı pratiklerdir.896 Ebû Mansûr’a göre “tevekkül” tasavvufun ayırt edici özelliğidir. Sûfîler, tevekkül konusunda insanlar arasında en ehil kimselerdir.897 Sûfîler bu şekilde yaygınlaşan yeni yaşam tarzına karşı Hz. Peygamber’in (sav) yaşantısına dikkat çekerek tepkilerini şehirden uzaklaşıp inzivâya çekilerek göstermişlerdir. Bireysel bir hareket olarak yaygınlaşan bu zühd eğilimleri zamanla grupların tavrına dönüşmüştür. Bu gruplar içerisinden bazı aşırı zühd eğilimleri baş göstermiştir. Şakîk-i el-Belhî (ö.194/810) bu konuda örnek verilebilecek bir isimdir. Şakîk ve diğer bazı zâhidler ticareti ve kesbi Allahu Teâlâ’nın (cc) rızık vaadiyle çeliştiği için tevekküle aykırı görmüşlerdir.898 Şakîk-i el-Belhî, tevekkülün ne olduğu, içeriği, nedenlerini, hikmetlerini, tevekküle vasıl yollarını ele alarak müridin sülûküne etkisini merak eden ilk zâhiddir. Horasân’da tasavvufî hallere değinen ilk sûfî olarak tasavvufî bir içeriye sahip fütüvvetin oluşmasına önemli yardımları vardır.899 Şakîk-ı el-Belhî (ö.194/810), şeyhi 893 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar 108; Gürer, Düşünce ve Kültürde Tasavvuf, 81 894 Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, 91-92; Öztürk, Velilik ve Delilik Arasında; İbnu’s- Serrâc’ın Gözünden Muvelleh Dervişler, 64-65. 895 Buhârî, et-Tarîhu’l-Kebîr, 5/452, Hasan Basrî’nin hadîslerinde sened zikretmemesinin dayanağı: O rivâyet ettiği hadîsleri, karşılaştığı ve sohbet ettiği, takvâ ve doğruluk örneği olan ve hem de hiç yalan söylemeyen bir sahâbîden almıştır. Dolayısıyla onları rivâyetinde belirtmemesi rivâyetin önemini azaltmaz. Ekrem Ziyâ Umerî, Hadîs Tarihi, 73 896 Ebû Mansûr, Edebü’l-mülûk, 37; Ek (p. 114). 897 Ebû Mansûr, Edebü’l-mülûk, 36; Ek (p. 110). 898 Başer, Şeriat ve Hakikat, 72-73 899 Ali Bolat, “Şakîk-i Belhî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2010), 38/305-6 144 İbrâhîm b. Edhem (ö.161/778?), hocası Ebû Hanîfe (ö.150/767), müridi Hâtim el-Esâm (ö.237/851) olduğu bilinir. Ahmed b. Harb (ö.234/848), Yahyâ b. Mu’âz er-Râzî (ö.258/872), tabiînden seksenden fazla hocadan ders alan Süfyân b. ‘Uyeyne (ö.198/814) sohbetlerinde bulunup ilim öğrenerek olgunlaştı. Horasân/Belh, zühdün öncülüğünü yapmış mekteblerdendir. İbrâhîm b. Edhem (ö.161/778) temsilcilerindendir.900 Hocalarından Muhammed b. Ziyâd el-Cumehî’dir (ö.?). O da Suffe ehlinden Ebû Hureyre’nin (ö.58/678) arkadaşıdır. İbrâhîm en-Nehaî’de (ö.161/778?) Ashâb-ı Suffe’den Ebû Hureyre (ö.58/678), Nu’mân b. Beşir (ö.64/684), Suffeli ‘Abdullâh b. ‘Amr (ö.65/684-5), ‘Abdullâh b. ‘Abbâs (ö.68/687-8.), Suffeli ‘Abdullâh b. Ömer (ö.73/693), Suffeli Câbir b. ‘Abdullâh (ö.78/697) gibi Kûfe’ye yerleşmemiş Suffeli ashâbtan de ilim almıştır. İbn Sa’d (ö.230/844) en-Nehaî’ye mezkûr sahâbîlerden rivâyet edenler başlığı altında yer vermiştir.901 2.3. Tasavvuf Düşüncesi’nin Ortaya Çıkış Süreci ve Ashâb-ı Suffe’nin Etkisi “Tasavvuf” teriminin hangi fiil kökünden geldiği İslâm âlimlerinin görüşleri, kelime kökeni olarak da mana ve öz olarak da onun tamamen İslâmî kaynaklı olduğunu ortaya koymaktadır. Oryantalistlerin de nihai kanaatleri bu şekildedir.902 Reynold Alleyne Nicholson (1868-1945), 1906 yılında tasavvufun Yeni Eflatunculuktan ve Gnostik kültürden doğduğunu ifade etmiştir. Fakat 1921’de yazdığı bir makalede bu görüşünden döndüğünü bizzat kendisi ifade etmiştir. Tasavvufun 900 Yılmaz, Ana hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, 115 901 İbn Sa’d, et-Tabakât, 6/270 vd. 902 Arthur John Arberry, An Introduction to History of Sufism, (Oxford 1942). Tasavvuf ve mistisizm arasındaki farklar için bkz. Mustafa Tahralı, “Fransız Müslüman Abdülvahid Yahya (Rene Guenon)’un Eserlerinde Tasavvuf ve Mistisizm Farkı, KAM, S:4, 1981, 28-36; Filiz Şahin, “Mistisizm ile Tasavvuf Arasındaki Temel Farklar”, Diyânet Dergisi, S:1, Ocak-Şubat-Mart, 1994, 103-124; Hasan Kamil Yılmaz, Tasavvuf ve Tarîkatlar, 11-14; Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarîkatlar Tarihi, 11-17; Peyami Safa, Mistisizm, (İstanbul: Babıâli Yayıncılık 1961), 80-82. bkz. Câvit Sunar, Mistisizmin Ana Hatları, (Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1966); Henri Seraure, Mistisizm, Gizemcilik, Tasavvuf, çev. Nihal Önal, (İstanbul: Varık Yayınları, 1967); Süleyman Hayri Bolay, Felsefî Doktrinler Sözlüğü, (Ankara, 1990), 175. bkz. Cavit Sunar, Mistisizm Nedir, (İstanbul, 1979); Tasavvuf kavramı şu eserlerden karşılaştırmalı olarak incelenebilir: Serrâc, Lüma’, 14-27; Kuşeyrî, Risâle, 279-283; Kelâbâzî, Taarrûf, 89-92; Hucvirî, Keşfü’l-mahcûb, 111-124. 145 yabancı kültürlerden doğduğu görüşünü düzeltmiş ve zühd ve tasavvuf olgusunun İslâmîliğine işaret eder.903 Louis Massignion’a (ö.1883-1962) göre Kur’ân-ı Kerîm, sûfî terimlerin ana kaynağıdır. Tasavvufun bizzat İslâm’ın içinde doğduğuna veya en azından ilk üç asırda doğduğuna işaret eder.904 Hz. Cibril hadîs-i şerifiyle başlayan ihsân ve takvâ (sahâbe) döneminden sonra ki “zühd dönemi”, Asr-ı saâdetle başlayıp, tabiîn ((en önce Ebû Zeyd Ma’mer b. Zeyd (ö.30/651), en son olarak Halef b. Halife (ö.180/796) yaklaşık 170 yıllık bir zamanı kapsayan) dönemi905 ve tebe-i tabiîn dönemini yani en son sahâbenin vefatından (h.110) başlayan ve hicrî 220’e kadar devam eden zaman906 kesitini içine alan ve tasavvufun çıkışına kadar ki dönemdir.907 es-Sulemî’nin (ö.412/1021) Tabakât’ında ele aldığı en eski sûfînin İbrâhîm b. Edhem (ö.161/777), en son sûfîlerden biri Ebû Osmân Mağribî (ö.373/983) oluşu müteahhirin kabul edilen 2/8 ile 4/10 yy. arasında yaşayanlar zühd dönemi veya tasavvuf teşekkül süreci olarak tanımlanmış olduğu görülmektedir.908 Bazı oryantalistler ise “İslâmsız tasavvuf olmayacağı” görüşündedirler.909 Mutasavvıfların içinde bulunduğu ortam ve ruhî hallere göre tasavvufun ne olduğu hakkında iki binden fazla tanım yapılmıştır.910 Ferîdüddîn Attâr’ın (ö.618/1221) verdiği bilgiye göre, ilk sûfîlerin menkıbelerini toplayıp yazması ve rivâyetleriyle tanınan mutasavvıf Ca’fer el-Huldî elHavvâs (ö.348/959) rüyasında “Hz. Peygamber’i (sav) gördüğünde, Tasavvuf nedir? 903 Nicholson, fi’t-Tasavufi l-İslami, çev. Ebû Alâ Afifi, Tasavvuf, İslâm’da Manevî Hayat, önsöz, 4 904 Arberry, An Introduction to History of Sufism, 48 905 Fatih Çiçek, Sahabe-Tabiin-Tebe-i Tabiin Dönemlerinde Sünnet Anlayışı ve Gelişimi, (Çankırı: Karatekin Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020), 5 906 Çiçek, Sahabe-Tabiin-Tebe-i Tabiin Dönemlerinde Sünnet Anlayışı ve Gelişimi, 7 907 Bk. Ek. 2; Yılmaz, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, 81. 908 Şimşek, Tasavvuf Konusunda Bilinmesi Gereken 88 Soru, Zafer Erginli, 17. Soru. https://books.google.com.tr/books?id=rBc0EAAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=tasavvuf+konusunda +bilinmesi+gereken+88+soru+pdf&hl=tr&sa=X&ved=2ahUKEwiBpOb3i934AhUyQfEDHbBgAwsQ6 wF6BAgJEAE#v=onepage&q&f=true 25.06.2022 909 William Stoddart, The Mystical doctrines and methods company, 1983, 19; Vahit Göktaş, Kelâbâzî (ö.380/990) ve Tasavvuf Anlayışı, (Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007), 83 910 Cavit Sunar, Tasavvuf Tarihi, (Ankara 1975), 164. Sadece Nicholson bile seksen kadar tanımı kronolojik bir şekilde ortaya koymuştur. Bkz. Ethem Cebecioğlu, “Prof. Nicholson’ın Kronolojik Esaslı Tasavvuf Tanımları”, (Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1987), 29. 146 diye sormuş, Hz. Peygamber (sav) soruya, iddiaları terk ve gönüldeki mânaları gizli tutmaktır.” şeklinde cevap vermiştir.911 es-Serrâc da (ö.378/988), tasavvufun dört esasına dikkat çeker bunlar; “Yüce Allahu Teâlâ’nın (cc) kitabına uymak, Rasûl’üne (sav) bağlanmak, sahâbe ve tabiûnun ahlâkıyla ahlâklanmak, Allahu Teâlâ’nın (cc) sâlih kullarının edebi ile edeplenmek.”912 Tasavvuf da tıpkı diğer ilimler gibi bir dînî ilimdir. Bununla ilgili Hz. Cibrîl hadîs-i şerifini delil getirerek tasavvufun dinin ihsân yönüyle ilgilenen ilim olduğunu belirtir.913 Âlimler, zâhidler, hadîsçiler de birbirinden çok farklı kimseler değildi.914 Tasavvuf, hiçbir şekilde, dinî ilimlerden ayrı ve bağımsız değildir. Bilakis, dinin içinden çıkan manevî ve derunî meseleler üzerinde odaklaşan bir temayülün genel adıdır.915 İnsan terbiyesi üzerinde önemle duran, İslâm’ın ihsân boyutunu merkeze alan manevî bir eğitim kurumudur.916 Bir hayat şekli olarak İslâm ahlâkının yaşanma tecrübesidir.917 “İslâm’da sonradan ortaya çıkan şer’î ilimlerden” 918dir. Sahâbe kuşağının ibadet, zühd, zikir, sohbet uygulamaları Hicrî 2. yy’a kadar tasavvufun fiilen yaşandığı zühd ve takvâ dönemini oluşturur. Hicrî 2. yy-6.yy arasında fiili yaşantının sistemleşerek, Tasavvuf tedvin dönemini oluşturur. Hicrî 6. yy’dan itibaren bu fiili yaşantı,919 olgunlaşarak gelişen zühd hareketi M. 815 tarihlerinden itibaren tasavvuf akımları doğurmuştur.920 Montgomery Watt (1909- 2006), 950 yılına kadar ki dönemi, İslâm düşüncesinin teşekkül devri olarak adlandırmaktadır.921 Tasavvuf dönemi, genellikle 200/815 yılında vefat eden Ma’rûf-i el-Kerhî (ö.200/815) ile başlatılır ve ‘Abdu’l-kadir el-Geylânî (ö.561/1166) ve Ahmed Yesevî 911 Mustafa Kara, “Ca’fer el-Huldî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 6/551 912 Serrâc, Luma’, 21. 913 Serrâc, el-Luma’, 10-11. 914 Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikâtlar, İstanbul, 1992, 79. 915 Tasavvufî bilginin doğruluk ölçütü ‘iki şahit, yani Kur’ân ve hâdise uygunluk’ ölçütüdür. Şeri’at ve hakikât ilişkisi hakkında Kuşeyrî, er-Risâle, 216; Demirli, “Zahirî” İlimlerin Otoritesi Karşısında Tasavvuf’un Meşruiyet Arayışı”, 221 916 Dilaver Selvi, “Fütüvvet ve Ahilik Teşkilatlarının Ahlaki İlkelerinin Oluşmasında Tasavvufun Öncülüğü”, İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 2/1, 2016, 1. 917 Mehmet Necmeddin Bardakçı, Sosyo-Kültürel Hayatta Tasavvuf, 17, akt: Adıgüzel, “Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönem”, 61 918 İbn Haldûn, Mukaddime, tec. Süleyman Uludağ, (İstanbul, 1988), 2/1113; Himmet Konur, “Tasavvuf Terminolojisinin Teşekkül Süreci”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, S. 2, 2006, 19/313-317, ISSN 1300- 0373, TEK-DAV. 919 Mustafa Altunkaya, Bir Başka Açıdan Sûf Hareketi Tarihi, 2. Baskı, 2017 920 Celaleddin Vatandaş, Vahiyden Kültüre, (İstanbul: Pınar Yayınları, 2009), 165-229. 921 Bk. Ek. 2; William Montgomery Watt, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, tec. Ethem Ruhi Fığlalı, (Ankara, 1981). 147 ‘ye (ö.561/1166) kadardır. Bu devre sûfî hareket dönemlerinin en canlısı, en hareketlisidir. Tasavvuf ilmen şekillenmiş ilk ve temel eserleri kaleme alınmış ve kavramları tespit edilmiş, zâhir âlimleri ile en şiddetli münakaşalar yapılmış, ilk tasavvuf şehidi verilmiş ve nihayet tasavvuf, ehl-i sünnet inancı ile mezcedilerek toplumun her kesimine, İslâm âleminin geneline bu zamanda yayılmıştır.922 Tasavvufun ilim halinde gelinceye kadar ki bu sürecin arka planı ve olaylar silsilesine bakmak gerekir. Rasûl-u Ekrem’in (sav) vefatından sonraki İslâm toplumunun iç sorunlarını yönetim, siyasî, ekonomik, sosyal ve kültürel gelişmelerini bilmek ve bunların sonucunda İslâm ilimlerinin temellerinden biri olan tasavvuf hareketinin doğuşundaki farklı düşünüş ve anlayışların tarihsel arka planını bilerek ele almak lazımdır.923 Sûfînin mensubu bulunduğu coğrafya, sosyo-kültürel ortam, ekonomik durum, manevî hali tanımı yapmada etkili olup bu ayrıca ilim olma ve gelişim sürecini de etkilediği bilinir. Tasavvuf, kul-Allah (cc) ilişkisini yaratılışın aslî konusu sayan Müslümânlardan belli bir kısmın Allahu Teâla’nın (cc) rızâsı için dinin ana kaynaklarına, kalbî bilgiyle ürettikleri her türden fikir ve pratiği ifade eden genel bir terimdir. 924 Tasavvufun seyrini etkileyen iki ana etken vardır: Birincisi, tasavvuf dışındaki ilimlerin teşekküllerini önemli ölçüde tamamladıkları hareketli ve zengin bir ilmî ortam. İkincisi, Emevî ve Abbâsî Devletleri’nin ilerleme politikalarının etkisiyle devlet sınırlarının genişlemesine bağlı olarak toplumun refah seviyesinin yükseldiği ve bireysel zenginliklerin arttığı, farklı din ve geleneklerle kaynaşmanın yaşandığı şehirlerin kurulmasına bağlı olarak gelişen kültürel-ilmî zenginlik. Bu doğrultuda zühdden kaynaklanan ilk tepkiler, oluşan bu yeni yapılara idarî alanlarda, zenginleşmede ve entelektüel ilgilerde oluşmuştur.925 922 Bk. Ek. 2; Gürer, Abdülkadir Geylânî Hayatı, Eserleri, Görüşleri, 39-40 923 Jolaman Bulan, “Budizm’de ve İslâm Tasavvufunda Zühd”, (Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017); Mustafa Yıldırım, “İlk Dönem Zahidleri ve Zühd Anlayışları (Sahabe Dönemi, Hicrî I. ve II. Asır)”; Ali Özcan, “Hicrî 1. Asırda Zühd Hareketini Doğuran Amiller”, (Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi 2000); Bahattin Bayram, “Rasûlullah’tan (sav) İtibaren Hicrî 3. Yüzyıla Kadar Yaşayan Bazı Zahitleri Zühd Anlayışı”, (Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996); Adıgüzel, Tasavvufu Ortaya Çıkaran Sosyo-Ekonomik, Siyasal Ve Tarihsel Parametreler Bağlamında Zühd Dönem, 1, 5 924 Salih Çift, “İslâm Düşüncesinin Kurucu Unsuru: Birleşen ve Ayrışan Yönleriyle Tasavvufun Usûl-i Fıkıh, Kelâm ve İslâm Felsefesi ile Olan İlişkisi”, (İslâmî İlimlerde Metodoloji/Usûl-VI, Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantısı, Kasım-2015), (İstanbul, 2016), 411-454. 925 Başer, Şeriat ve Hakikat, 65 148 Başta el-Muhâsibî (ö.243/857) olmak üzere es-Serrâc (ö.378/988) ve elKelâbâzî (ö.380/990) gibi sûfî müelliflerin tasavvufun teşekkülüne etki eden amillere dair şu iki hususa dikkat çektikleri söylenebilir: Birincisi tasavvufun içerisindeki aşırı veya yanlış grupların zapturapt altına alınması, ikincisi ise fıkıh ve kelâm gibi bilimlerle olan ilişkinin tespit edilmesi. Bu istikamette başta es-Serrâc olmak üzere elKelâbâzî gibi sûfî yazarlar tasavvufun fıkıh ve kelâm ilimleri karşısındaki sınırlarını ortaya koymak için daha sistemli bir dil inşa etmeyi elzem görmüşlerdir. Bu ise tasavvufun mevzuunu, mesâilini ve mebâdîsini belirlemek demektir.926 İbn Haldûn (ö.808/1406) Mukaddime’sinde tasavvufun doğuş takvimini zühd tavrının sınırlar: “Zühd yolunun aslı ibâdet için itikâf yapmak, Allâhu Teâlâ’ya (cc) yönelmek, dünyanın, ziynet ve süsünden alâkayı kesmek, bütün cumhûrun üzerinde ittifak ettiği gibi; mal, lezzet ve mevkiden yüz çevirmektir (zühd). Bu sahâbe ve selefte olan genel bir tavırdır.”927 O zamanda Müslümânlar, İslâm büyüklerini sahâbî veya tabiîn denilmiştir. Sahâbî, Hz. Peygamber’in (sav) sohbetinde bulunmuş; tabiîn ise, Hz. Peygamber’i (sav) görmemiş yalnız sahâbenin sohbetinde bulunmuş kimselerdi. Müslümânlar için en büyük üstünlük bununla ölçülürdü. Tabiîni takip edenler etba-ı tabiîn adını verdiler. Toplumda dini tavizsiz tabii olanlar zâhid (dünyaya meyli olmayan) ve abbâd (çokça ibadet eden) adı verildi. Müslümânlar içinde bi’datların çıkışından sonra, ibadetleri özenle uygulayan ve Allahu Teâlâ’yı (cc) zikretmekten gafil olmayan ümmetin seçkinlerine “mutasavvıf” adıyla anılmaya başladı ve hicrî 2. yüzyıldan sonra onlar için yaygın olarak kullanılan bir isme dönüştü.928 İnsan-ı kâmillerin en mükemmeli Hz. Peygamber’in (sav) yaşadığı dinî, kalbî, manevî hayatı rehnumasında Suffe Ashâbı’nın takibçileri olan mutasavvıflar tasavvufî düşüncenin şekillenmesinden itibaren kalb temizliği ve muhafazasına önem vermişlerdir. Kalp temizliğinin Hz. Peygamber’in (sav) sabit olan kesin ve açık bir sünnetidir. İlk dönemin mutasavvıflarından Bişr’i el-Hâfî (ö.227/842) sûfîyi tanımlarken “Allahu Teâlâ (cc) için kalbini temizleyen kişidir” der.929 Bişr’i kalbin temizlenmesinin (tasfiye-i kalb) mutasavvıfın diğerlerinden ayıran özelliği olarak 926 Başer, Şeriat ve Hakikat, 222 927 Semih Ceyhan, “İbn Haldûn’un Sûfîlere ve Tasavvufa Bakışı: Umranda Tasavvuf İlmi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, S:15, 2006, 51-82, 73 928 Kuşeyrî, Risâle, 45 929 Ferideddin Attar, Tezkiretü’l-Evliyâ, çev. Süleyman Uludağ, (İstanbul: Erdem Yayınları, 2. Baskı, 1991), 172 149 teşekkül döneminde temiz kalpli ve ihlâslı Müslümânlar yetiştirmek zamanın tasavvufî anlayışı gösterir.930 Tasavvufî düşüncenin amelî boyutu denilen zühd, aslen mü’minin yaşam biçimidir. Zühd, dünyaya, kendine çağıran sesine, cazibeyle süslediği arzusuna, nefsin istekleriyle donattığı tadlarına; nefse her türlü tamahlarına dur diyebilmek için insanın çeşitli ruhî ve bedenî bazı yöntemlerle riyâzet ve mücâhedeler gibi nefsini dizginlemesidir. 931 Zühd Dönemi, Asr-ı Saâdet’ten beri, tabiîn ve tebe-i tabiîn dönemini (H. 1. ve 2. yüzyılı içine alan) ve tasavvufun doğuşuna kadardır. Tasavvufun şekillenmesi 3./9. asır ile tarikâtların 6/12. asrın arasını kapsamaktadır. Bu dönemin zâhidleri, zâhidane hayatlarında Allahu Teâlâ’nın (cc) rızâsına ulaşıp böylece cennete girme ve cehennem ateşinden azad olma amaçlarıdır. Cehennem korkusu ve cennete girme, Cemalullâh’ı görme ümidli ve korkuya dayalı anlayışın en önemli temsilcisi Ashâb-ı Suffe’nin ehlini gören ve ilim alan Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728)’dir.932 Sünnet ve mâ’rifetin iki büyük ni’met olarak belirten el-Basrî, bunun ancak üçüncü ni’met olan zühdle tamamlanacağını altını çizer.933 Mâ’rifet; Allahu Teâlâ(cc) ve O’nun (cc) sıfatları, fiilleri, isimleri ve tecellileri konusunda mânevî tecrübeyle doğrudan ulaşılan bilgi anlamında kullanılan tasavvuf terimini934 kullanmış olması tasavvuf ilmi yokken kullanması dikkata şayandır. Sünnet, mâ’rifet ve zühd bir ni’met olarak ele almış olan Suffelilerin öğrencisi Hasan-ı el-Basrî’nin tasavvuf öncesi bu tesbiti önemlidir. Altını çizerek okumak gerekir. Bir gün Rasûlullâh (sav) Suffe’ye girdiğinde, Selmân-ı el-Fârisî’nin (ö.36/656?) bulunduğu zikir ve ibadet yapan topluluğu görmüş ve şöyle buyurmuştur: “Söylediklerinize devam edin. Üzerinize rahmet indiğini görmekteyim, size katılmayı da çok isterdim. Beraber olmak için nefsime sabır tavsiye ettiğim kimseleri ümmetim arasında bulunduran Allahu Teâlâ’ya (cc) hamdolsun.”935 Suffe’de kendini sırf ibadet ve zikre veren grubun başında Selmân ve Ebû Zerr (ö.32/653) gibi sahâbeleri 930 Halil İbrâhîm Şimşek, “Tasavvufta Kalbin Kirlenmesi ve Temizlenmesi Konusu”, |Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2015/2, C:14, S:28, 37 931 Afîfî, Tasavvuf: İslâm’da Manevî Hayat, 63 932 Yılmaz, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, 101-2 933 Mekkî, Kûtu’l-Kulûb, 1/369, 85 934 Süleyman Uludağ, “Mârifet”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları, 2003), 28/54-6 935 İsfahânî, Hilye, 1/342-343. 150 sayabiliriz. Sûfîler için ibadet ve zikre düşkünlükleri örnek olmakla kalmayıp Hicrî 3. asırdan itibaren oluşan tasavvuf hareketinin oluşumuna kaynaklık etmiştir.936 Lübnanlı ilim adamı dr. Refik el-’Acem, “tasavvuf ıstılahlarının oluşum sürecini dört dönemde incelemiş: İlk devre, ıstılahların doğuş aşaması ki bu evrede henüz ıstılahların adı konulmamıştır. Sadece zühd, muhabbet, sülûk, mücahede gibi esaslar çevresinde şekillenen anlamlar içermiştir. Bu devir, hicrî 2. asırdan hicrî 3. asrın başlarına kadar devam eder.”937 Istılahların tarihi seyri ile önemli tespitlerde bulunmuştur. Tasavvufun temelini şekillendiren Allah Rasûlü’nün (sav) ve ashâbının zühd kriterleri genelde kılık-kıyafet, barınma mekânı, yeme-içme gibi dünyevî ni’metlerine önem vermeyen, zikir ve nafile ibadetle meşgul olma, ibadet ve tefekkür için tenhalara giden, Allahu Teâlâ’ya (cc) karşı tevekkül ve teslimiyet halinde rûhânî ve manevî amellerle tevhid hakkında söz ve duyguları kapsar. Bu hayat şekli Hz. Peygamber’in (sav) yakındaki sahâbîler de derin izler bırakmıştır.938 Ashâb-ı Suffe meşhûrlarından ‘Abdullâh b. Mes’ûd (32/652) kargaşa döneminde zühdün terk edilmesi karşısında “Dünyanın safveti gidip bulanıklığı kaldı. Artık her Müslümân için ölüm bir lütuftur.” demiştir.939 Onlar için bir nevi dinin ölmesi, sünnet-i seniyenin ölmesi, insanlığın ölmesiydi. Ashâb-ı Suffe’nin gözdesi Ebû Hureyre de (ö.58/677), “Nâs gitti, nasnâs kaldı” diyordu. Kendisine: “Nasnâs nedir?” diye sorulunca “insanlara benzeyen ama insan olmayan şeylerdir?” diye cevap vermiştir.940 Dünyevîleşmiş insanları bu tarifle tanımlamıştır. Ona göre insan olamamaktır. Ehl-i Suffe hasseten İslâm’ı tebliğ-irşâd için ihtiyaç olan yerlere gönderilmiştir. İslâmî ilimlerin gelişmesine Suffe ehlinin doğrudan etkisi bilinen bir gerçektir.941 Suffe’den İbn Mes’ûd (ö.32/652), sahâbenin Allahu Teâlâ (cc) tarafından Hz. Peygamber’e (sav) yardımcı olarak seçildiğini ve onların güzel bulduklarının Allahu Teâlâ (cc) nezdinde de güzel olduğunu düşünmekte ve tâbiînin önde gelenlerinden Katâde’ye (ö.117/735) söylediği şu ifadeleri sahâbeyi örnek almaya bir çağrıdır: “Sizden biriniz, birini örnek alacaksa, Rasûlullâh’ın (sav) ashâbını örnek alsın. Çünkü 936 Hâkim en-Nîşâbûrî, el-Müstedrek, 3816; Yılmaz, “Tasavvufî Açıdan Ashâb-ı Suffa”, 9-31 937 Refîk el-’Acem, Mevsûatü Mustalahâti’t-Tasavvufi’l-İslâmî, (Beyrut: Mektebetü Lübnân ve Nâşirûn 1999), XV 938 Yılmaz, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, a.mlf. “Tasavvufî Açıdan Ashâb-ı Suffa”, 88. 939 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef fi’l-Ehâdîs ve’l-asâr, (Beyrût, 1989), 8/158 940 Beyhâkî, ez-Zühdü’l-kebîr, 123. 941 Baktır, “Suffe”, 37/470 151 onlar bu ümmetin kalpleri en temizi, en derin ilim sahibi ve en az külfetli, hidayet üzere kalmada en gayretli, hal ve tavırları en güzel olanlardı. Onlar, Allahu Teâlâ’nın (cc) Peygamber’ine (sav) arkadaş ve dini ayakta tutmak için seçtiği topluluk idi. Onların üstünlüğünü kabul ediniz ve onların yolundan gidiniz. Çünkü onlar doğru yol üzere idiler.”942 H. 3./M. 9. yüzyıldan başında tasavvuf ilmen sistemleşme sürecine girdi. Tasavvufun yeni oluşumu, sistemleşmesinde yer alan, katkısı olan ve sürdüren öncü mutasavvıfların arasında; Bâyezîd-i el-Bestâmî (ö.234/848?), “Üstâdü’s-sûfiyye” unvanıyla tanınan ilk devir sûfîlerinden ‘Amr b. Osmân el-Mekkî (ö.297/910)943 ve onun talebesi Hallâc-ı el-Mansûr (ö.309/922)944, Hâkim et-Tirmizî (ö.320/932), Muhammed b. ‘Abdulcebbâr b. el-Hasen en-Nifferî (ö.354/965’ten sonra), Ferîdüddîn ‘Attâr (ö.618/1221), Şehâbeddîn es-Sühreverdî (ö.632/1234), Mevlânâ Celâleddîn-i erRûmî (ö.672/1273), Sadreddîn el-Konevî (ö.673/1274), Fahreddîn-i el-’Irâkî (ö.688/1289), Şebüsterî et-Tebrîzî (ö.720/1320), Kemâlüddîn el-Kâşânî (ö.736/1335), ‘Abdulkerîm el-Cilî (ö.832/1428), ‘Abdullâh el-Bosnavî (ö.1054/1644)945 gibi şahsiyetler söylenebilir. Her çağda yeni yorumlarla gelişen ve ilmen ve metoden zenginleşen tasavvuf hareketi 12. yüzyılda ekolleşmeye sürecine girerek tasavvufun alt birimleri olan tarikâtlar oluşmuştur.946 2.4. Ashâb-ı Suffe’nin Etkisiyle Kurulan Tasavvufî Mektebler/Ekoller ve Özellikleri Başlangıcı Hz. Muhammed (sav), sahâbe ve tâbi’ûn devrinden itibaren müstakil olarak başlayan zühd hareketi hızlı bir yayılma ve gelişme sürecine girip 8. asrın ikinci yarısından itibaren 9. asırda tasavvuf doğuş dönemini tamamlar. Bir yandan coğrafî olarak yayılmaya farklı coğrafyaları farklı kişiler ve düşüncelerle etkilemeye devam ederken bir yandan da kendi içinde kurumsallaşmaya başlamasıyla sistemini oturtmaya çalışır. Bu sistemin mektebleri yoğunlukla oradaki zâhidlerin bakış açılarına göre 942 İbn Abdulberr, Câmiu Beyâni’l-ilm ve Fazlihî ve mâ Yenbeğî fî Rivâyetihî ve Hamlihî, takdim: Abdülkerîm el-Hatîb, (Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1402/1982), 419. 943 Süleyman Uludağ, “Amr b. Osmân el-Mekkî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1991), 3/90 944 Süleyman Uludağ, “Hallâc-ı Mansûr”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1997), 15/377-381 945 Ahmet Özalp, “Tasavvuf”, Şamil İslâm Ansiklopedisi, 7/395-7, 2000, 96; Işıldar, “Tasavvuf ve Kadın Halfeti Uşşakî Topluluğu Üzerine Psikolojik Bir İnceleme”, 22 946 Bk. Ek.4; Süleyman Ateş, İslâm Tasavvufu, (İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 2004), 112; Ahmet Ocak, 115. 152 şekillenmiştir. Bölgenin ismiylede anılır olmuştur. Her bölgede kendi ekolunu düşünce sistemini oluşturmuş ve bu isimle anlam bulduğu görülmektedir. Bir kavramlada özleşmişlerdir. Tasavvuf Mektebleri: 1- Nîşâbûr Mektebi (Fütüvvet ve Melâmet Ekolü) 2- Mısır Mektebi (Ma’rifet ve Muhabbet Ekolü) 3- Şam Mektebi (Açlık ve Gece İbadeti Ekolü) 4- Bağdat Mektebi (Tevhid ve Âşk Ekolü) gibi mektebler ve oluşturdukları özellikleri bilinmektedir.947 Nîşâbûr Mektebi, fütüvvet ve melâmet ağırlıklı olup Bâyezîd-i el-Bistâmî (ö.234/848?) ve Hamdun el-Kassâr (ö.271/884) mektebin etkin sûfilerindendir. Mısır Mektebi, muhabbet ve mârifet hakim olan, en önemli temsilcisi Zunnûn-i el-Mısrî’dir (ö.245/859?). Şam Mektebi, açlık ve gece ibadeti ağırlıklı mektebin temsilcisi Ebû Süleymân ed-Dârânî’dir (ö.215/830). Bağdat Mektebi, tevhid ve aşk üzerine yoğunlaşan mektebinin temsilcileri Mâ’rûf-i el-Kerhî (ö.200/815-6?), Hâris elMuhâsibî (ö.243/857), Ebû’l-Hüseyin en-Nûrî (ö.295/908), Cüneyd-i el-Bağdâdî (ö.297/909), Ebû Saîd el-Harrâz’dır (ö.277/890?).948 2.4.1. Irak/Bağdat Mektebi (Tevhid-Aşk Ekolü) Bağdat için, et-Taberî (ö.310/923), Mansûr’un (ö.158/775) sahâbelerinin sayısını, 700 kişi olarak vermektedir. Mansûr, Bağdat’ı kurarken ashâbına şehrin dışında Serat Nehri’nin üzerindeki araziyi iktâ olarak vermişti. Kûfe Kapısı ile Basra Kapısı arasında kalan bu bölge “Katîatü’s-Sahâbe” olarak meşhûr olmuştur.949 Bu kimselerin kendilerine ait mahalleleri, evleri, onlara nispet edilen yollar, caddeler ve mescitler bulunuyordu.950 el-Mehdî (ö.169/785), 160 yılında hac ziyareti için Medine’de bulunduğu sırada, Medineli el-Evs ve el-Hazrec Kabilelerinden 500 kişinin Bağdat’a getirilmesini emretmiştir.951 Hatîb el-Bağdâdî’nin (ö.463/1071) verdiği bilgiler, sahâbeyle birlikte Ensâr’ın özellikle halîfeye yakınlıktan dolayı, Bağdat 947 Yılmaz, Tasavvuf ve Tarikâtlar, 116; Afîfî, Tasavvuf İslâm’da Manevî Hayat, 86; DGürer, Düşünce ve Kültürde Tasavvuf, 92-104; Hamide Ulupınar, “İlk Dönem Melâmetî Şeyhlerinden Hamdûn Kassâr’ın Tasavvuf Anlayışı”, Marife Dini Araştırmalar Dergisi, C: 17, S: 1, Yaz-2017, 67-80, 68 948 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, (125 949 Ya’kubî, Kitabu’l-Buldân, 26-27 akt: Kadir Kan, Abbâsîlerin I. Asrında Bağdat, (Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010). 950 Salih Ali, Bağdâd, 55-59 951 İbnü’l-Esîr, Usdu’l-Ğabe, 6/49 153 toplumunda önemli bir yerinin olduğunu göstermektedir. “Ensâr Mescidi”nin imâmlığını Muhammed b. Feddâle el-Hazrecî (ö.?) yapmaktaydı. Aynı zamanda Ensâr’ın nakîbleri de bulunmaktadır ve Muhammed b. İshâk b. İbrâhîm (ö.?) bu nakîblerden biridir.952 Hz. Ali’nin (ö.40/661), kız kardeşi Ümmü Hânî’nin (ö.50/670’ten sonra) oğlu Ebû Ca’de b. Hubeyre b. Ebû Vehb b. ‘Abd b. ‘Âiz b. ‘Abd b. İmrân b. Mahzûmî (ö.?) dedesi Ebû Vehb (ö.?) Peygamber Efendimiz’in (sav) dayısıdır. Suleymân b. Ebî Hâlîd (ö.?), İbrâhîm b. Mahreme el-Kindî (ö.?), Hâlîd b. Safvân (ö.135/752-3), Ebû Bekir elHezelî (ö.?) ilk Abbâsî halifesi Ebu’l-’Abbâs es-Seffâh’ın (ö.136/754) arkadaşlarıdır.953 Belâzurî (ö.279/892-3), es-Seffâh’ın (ö.136/754) İbrâhîm b. Cebele’yi (ö.?) ilim ve hadîsteki yetkinliği sebebiyle seçtiğini şöyle rivâyet edilmektedir: “Biz Hicâz ve Tihâme’nin ilmini arzularsak o, Said b. ‘Amr b. Gasîl elEnsârî’de (ö.?) vardır. Temîm, Fâris ve Acem’in ilmini istersek Hâlid b. Safvân’da (ö.135/752-3) vardır. Dünya, ahiret, ins ve cinnin ilmini arzularsak Ebû Bekr elHezelî’de vardır.954 Suffeli Selmân-ı el-Fârisî (ö.36/656?), Medâin’de vâlilik yağmıştır.955 Tasavvuf klasiklerinde Bağdatlıların farkı îtikadî ve irfânî (tasavvufî) iki farklı anlamda tevhid, semâ’ ile vecd halleri ve virdlerinin yardımıyla sekr-sahvdan adım adım fenâ ve bekaya doğru manevî ilerleyiş hâlleri, özellikle makamlar956 vurgulanır. Tasavvufî boyutlarıyla ekolün ana kavramı olan tevhid, bir şeyhe bağlanmak, hırka giymek ve sûfîlik, semâ’, rızâ, vecd, sekr, sahv, fenâ, beka, muhabbet, mârifet kavramları önceliklidir. Bağdatlı sûfîlere göre, sadece bu teknik kişiye sûfî hırkasını giydirir. Şeyhe bağlılık konusu da âdâbla alakalıdır. Tasavvufta şeyhe uymak, sûfî hırkasını giymeyi gerektirir. Bağdatlı sûfîler iki temel metod uygular: Sahva dayalı tevhid ve mârifet eğilimi ve sekre dayalı tevhid ve muhabbet eğilimi. Sahva ağırlıklı 952 Hatîb Bağdâdî, Tarihu’l-Bağdad, 1/88-89; Sâlih Ali, Bağdâd, 60-61 953 Sâlih Ali, Bağdâd, 53. 954 Belâzurî, Ensabu’l-Eşraf, 3/160; Sâlih Ali, Bağdâd, 53-54. 955 İbn Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk, 21/433; Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, 1/546 956 Tevhid için bk. es-Serrâc et-Tûsî, el-Luma’ fî târîhi tasavvufi’l-İslâmî, nşr. Kâmil Mustafa elHindâvî, (Beyrut Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007), 29-34 [el-Luma’ İslâm Tasavvufu, trc. Hasan Kâmil Yılmaz, (İstanbul: Altınoluk, 1996), 28-33]; el-Kelâbâzî, et-Ta’arruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf, nşr. Arthur John Arberry, Kahire, 1352/1933, 13 [Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta’arruf, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul 1992, 61], 103 [195]; Kuşeyrî, Risale, 14-21, 278-282 [97-105, 473-479]. Semâ için bk. Serrâc, 237-262 [261-290]; Kelâbâzî, et-Ta’arruf, 126-127 [220- 222]; Kuşeyrî, Risale, 311-326 [514-530]. Hâl ve makam için bk. Serrâc, el-Luma’ 40 [41-42] vd.; Kelâbâzî, et-Ta’arruf, 8 [129] vd.; Kuşeyrî, Risale, 72 [179] vd. 154 eğilimin temsilcileri Cüneyd-i el-Bağdâdî (ö.297/909), Ruveym b. Ahmed (ö.303/915- 6), Sehl-i et-Tusterî (ö.283/896), el-Harrâz (ö.277/890?) ve ‘Amr b. Osmân el-Mekkî (ö.297/910) gibi sûfîler, sekrin getirisi şatahât türü ifâdelere fazla iltifât etmez, ama hâllere dayalı bu yaşantıları reddetmezler. Fenâ ve bekâ kavramlarını ilk tanımlayan Ebû Saîd el-Harrâz’ın fenâ görüşü Horasânlı şeyhler geliştirmiştir. Sekre ağırlık veren eğilimin temsilcileri olan Ebu’l-Hüseyin en-Nûrî (ö.295/908), Ebû Hamza el-Bağdâdî (ö.289/901), el-Hallâc (ö.309/922), eş-Şiblî (ö.334/946) gibi sûfîlerde vecdi serbest olmalı, sekr ve fenâyı, aşka götüren muhabbeti öncelerler. Tevhîdi fenâ ve muhabbet yoğunluklu bir pencereden bakarlar. Rızâ, el-Muhâsibî (ö.243/857) ve Horasânlılar hâl, diğer Bağdatlılar makam sayar. Aşk temelli görüş bezan şer’î sınırları aşan taşkın te’villere gitmekte, heybet temelli görüşte korkuyla karışık saygı temelli bir sevgi yansıtır. Aşka dayalı görüşün dili teşbîhe, mârifete dayalı görüşün dili tenzîhe doğrudur. Her iki görüşte, birbirinin dilini kullansada aşka dayalı sûfî görüşün ifâde dili şiir ve sanat dili; mârifete dayalı sûfî görüşün dili nesir ve felsefî dildir.957 Hırka giymek, âdâbla birlikte Bağdat Mektebi’ni Horasân’dan ayırır. “Hırka giyme”nin Bağdat Mektebi’nden önce başta Kûfe olmak üzere Irak coğrafyasında yaygın ve “sûfî” kelimesini bununla özdeşleştirmişlerdi.958 Horasân Melâmet Ekolü riyâya bir tepki kabul eder.959 Bağdatlı sûfîlerin rivâyet nakillerden bazıları yün elbise üzerinedir. Örneğin, aslen Bağdatlı ama Mısır’a göç eden Ebû Ali er-Rûzbârî’nin (ö.321/933) “sûfî” târifinde: “Safâ üzere sûf giyen (temiz olan), içini yamalı ve eski elbise ile örten, hevâ ve hevesine eziyet ve meşakkatin tadını tattıran, dünyayı arkasına atan, Hz. Muhammed Mustafâ’nın (sav) yolunu tutan kişidir.”960 Bu sözden Hz. Muhammed Mustafâ’nın (sav) yolu ve onun yolundakiler tarifi tasavvuf kelimesinin kökeni sûfî sözcüğünün değerli ve anlamlı bir tanımı yapılmıştır. Peygamber Efendimiz’in (sav) bu yolunu Suffeliler bize hem ilmen hem hallen göstermektedirler. 957 Zafer Erginli, “Tasavvufî Düşüncenin Kuruluş Asrında Bağdat Sûfî Çevrelerinin Oluşturduğu Temel Terminolojik Zemine Toplu Bir Bakış”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2017/6, C: 6, S: 11, 1-33. 958 Kûfe’de faaliyet gösteren sûfîler arasında Kilâb, Küleyb, Hâşim el-Evkas, Ebû Hâşim es-Sûfî, Huzeyfe b. Bedr b. Seleme b. Avf b. Küleyb b. Yerbû’ el-Hatafâ gösterilir. Bk. Ebû Osmân Amr b. Bahr el-Câhız, el-Beyân ve’t-tebyîn, nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, (Kahire, 1998), 1/366. 959 Ateş, İslâm Tasavvufu, (1992), 387. 960 Kelâbâzî, et-Ta’arruf, 9 [57] 155 Reynold Alleyne Nicholson’ın (1868-1945) kronolojik olarak zikrettiği “tasavvuf” ve “sûfî” tarifleri değerlendirildiğinde târif eden 26 isimden 17 ismin Bağdatlı, diğerleri içinde Bağdatlı sûfîlerden istifade edenler göze çarpar.961 Sûfî teriminin Bağdat’ta yaygın olarak kulanıldığını söyleyebiliriz. Şirazlı İbn Hafîf’in (ö.371/982) tabi olunacak beş şeyhin Bağdat Mektebli seçmesi dikkate şayandır: “Şeyhlerimizden şu beşine uyunuz, diğerlerini ise kendi hallerine bırakınız: Hâris b. Esed el-Muhâsibî (ö.243/857), Cuneyd b. Muhammed (ö.297/909), ‘Amr b. Osmân el-Mekkî (ö.297/910), Ebû Muhammed Ruveym (ö.303/915-6) ve Ebu’l-’Abbâs İbnu’l-Atâ (ö.309/922) ve Çünkü bunlar ilimle hakîkatleri birleştirmişlerdir.”962 el-Hucvîrî (ö.465/1072?) ilk devirde şekillendiği söylenen 12 tasavvuf ekolünden (dörtte üçü) yaklaşık yarısı Bağdat merkezlidir: “Rızâ hususunda özel görüşüyle el-Muhâsibî963 sahvı964 öne çıkaran el-Cüneydî965 fenâ-beka terimleriyle mârûf el-Harrâzî966 nefis mücâhedesi ve riyâzetle tanınan es-Sehliyye, îsâr terimiyle öne çıkan en-Nûrî967 zaman zaman hulûliye968 ile karıştırılan bir fenâ anlayışına sâhip olan el-Hallâcî’dir.”969 “Bu ekollerden ikisi Horasân merkezli ama Bağdat’ın iki temeli fenâ-beka terimlerine boyut veren akımlardır: “Cem’ ve fark terimlerini işleyen esSeyyârî’ye970 ile gaybet ve huzûra verdiği önemle tanınan el-Hafîfî’yedir.”971 2.4.2. İrân/Nişâbûr Tasavvuf Mektebi (Fütüvvet ve Melâmet Ekolü) Hicrî 3. ve 4. yüzyıllarda tasavvuf düşünce tarihinde öne çıkan ekollerden Nişâbur Ekolü, “melâmet ve fütüvvet” anlayışlarıyla dikkat çekmiştir. Aslen fütüvvet 961 Târîfler için bk. Reynold A. Nicholson, Tasavvufun Menşei Problemi, trc. Abdullah Kartal, (İstanbul: İz Yayıncılık, 2004), 64-73. Bu târîflerin şerhi için bk. Afîfî, 40-54. 962 Kuşeyrî, er-Risâletü’l-Kuşeyriyye, nşr. Ahmed İnâye Muhammed el-İskenderânî, (Beyrut: Dâru’lKitâbi’l-Arabî, 2005), 32 [Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi, haz. Süleyman Uludağ, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 1991), 122]. 963 Hucvîrî, Keşfü’l-mahcûb, nşr. İbrâhîm ed-Düsûkî Şitâ, Kahire, 1974, 283-291 [Keşfu’l-Mahcûb Hakikat Bilgisi haz. Süleyman Uludağ, İstanbul, 1982, 209-218]. 964 Hucvîrî, Keşfü’l-mahcûb, 295-299 [220-225]) 965 Hucvîrî, Keşfü’l-mahcûb, 300 [225-226] 966 Hucvîrî, Keşfü’l-mahcûb, 363-371 [289-296]. 967 Hucvîrî, Keşfü’l-mahcûb, 301-307 [226-233] 968 Hucvîrî, Keşfü’l-mahcûb, 388-394 [311-315]. 969 Hucvîrî, Keşfü’l-mahcûb, 378-389 [300-311]. 970 Hucvîrî, Keşfü’l-mahcûb, 372-377 [296-300] 971 Erginli, “Tasavvufî Düşüncenin Kuruluş Asrında Bağdat Sûfî Çevrelerinin Oluşturduğu Temel Terminolojık Zemine Toplu Bir Bakış”, 1-33 156 telakkisi Melâmiliği şekillendirmiştir.972 Fütüvvet ve melâmet ashâbından önce “bekkâun” denilen sûfîlerin önde gelenlerinden olan Fudayl b. ‘Iyâz (ö.187/803) yaptığı açıklamalarıyla ve bu telakkilerin ilk temsilcisi sayılır.973 Nîşâbûr merkezli zühd ekolü olan Horasân Mektebi, İrân ve Orta Asya’da etkilidir. Sûfî kavramı o takvimlerde vu coğrafyada daha bilinmediğinden zâhidler nefislerine “Melâmî” derlerdi. Bu mektebin takipçileri Allahu Teâlâ’ya (cc) vasıl olmanın yegâne yolu nefsi terbiye edilmesidir. Terbiye olmayan nefs her an insanı ibadetten alıkoyarak hayırlı-sâlih amellere köstek olur. Nefsîn terbiye olabilmesi riyâdan uzaklaşmak yani insanların mehdine sebep olan şeyleri yapmamak ve nefsi her an kötülemekle (melâmet) gerçekleşir. Bağlamsal anlamda Melâmîlerin öne çıkan bir giysileri olmaması, sema’ ayinleri ve zikir halkaları şeklindeki ritüellerin makamında sessiz zikri yönelmeleri bundandır.974 Bişr-i el-Hâfî’nin (ö.227/841) tasavvufî yaşamı iyiliklerin, hayırlı işleri gizleme, riyâ ve şan, şöhretten uzaklaşmak Melâmîlikte önemlidir.975 Melâmet, riyâya bulaşma endişesi taşıyan bir anlayıştır. Melâmetîlerin ana özelliklerinden biri, herkesten farklı belli bir kıyafete karşıdırlar. “Kim yünlü giyinirse, insanların en safı olması gerekir. Ahlâkî yönden insanların en iyisi, halka karşı en cömerti, insanların en tatlı huylusu, cömerti ve eli açığı olması gerekir. Nasıl ki, elbisenle halktan ayrılıyorsan özelliklerinle de onlardan farklı olmalısın.”976 Horasân’da melâmî-meşreb sûfîler, kendilerinin sûfî veya zâhid ismiyle tanınmaktan kaçarak meslekleriyle nam yapmayı tercih etmişler bunu sülûkleriyle birleştirdikleri meslekî hayatlarını dinî ve tasavvufî tabanının oluşmasına hizmet etmişlerdir. Ebû Turâb en-Nahşebî (ö.245/859) ile müridi Hamdûn el-Kassâr (ö.271/884) önderleridir. en-Nahşebî, tekkelerde boş oturmayı red eden melâmî 972 Afîfî, İslâm Düşüncesi Üzerine Makaleler, 166. 973 Türer, “Fudayl b. İyâz”, 13/208-9 974 Karamustafa, Islamic mysticism: A short history, (Leiden: Brill. 2007), 48; akt: Solgun, “Mistisizm ve Toplum: Orta Çağ İslam ve Hristiyan Toplumlarında Dervişler ve Keşişler (13-15. Yüzyıllar)”, 19 975 Mustafa Kara, “Bişr b. Hâfî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları), 6/221-2 976 Hevra olarak bilinen Emetü’l-Azîz, üzerinde yünden kıyafeti olduğu halde yanına gelen bir kadına söylediği sözlerdir. Bk. Sülemî, Zikru’n-Nisve, 104. Akt: Hatice Çubukçu, “Nişâbur Ekolüne Mensup Hanım Sûfîlerde Görülen Fütüvvet ve Melâmet Anlayışı”, Fatih Sultan Mehmet İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, S: 9, Bahar, 2017, 97-115. 157 hareketin ana hareket noktası dervişliğin Allahu Teâlâ (cc) ile abd arasındadır ve diğerlerinin bunu bilmesi gerekmez fikridir. 977 Hamdûn el-Kassâr (ö.271/884), Ebû Saîd-i Ebu’l-Hayr (ö.440/1049) gibi namlı sûfîlerle temsil edilen Horasân Melâmetiyyesi’nin tasavvuf görüşü hızla sûfîler arasında benimsenip devam ettirenlerden Muhyiddin İbnu’l-’Arabî (ö.638/1240), Evhadüddîn-i el-Kirmânî (ö.635/1238), Fahreddîn-i el-’Irâkî (ö.688/1289), Necmeddîn-i ed-Dâye (ö.654/1256), Sadreddin el-Konevî (ö.673/1274), Mueyyidüddin el-Cendî (d.628/1230), Saîdüddin el-Fergânî (ö.699/1300), Afîfüddin et-Tilimsânî (ö.665/1267-670/1271) ve Mevlânâ Celâleddîn-i er-Rûmî (ö.672/1273) gibi mutasavvıflar vardır. Literatürlerde sık sık geçen “Horasân erenleri” tabiri melâmet yolundaki sûfîler kasd edilir. Âşıkpaşazâde (ö.889/1484), Târih’inde Osmânlı Devleti’nin kuruluşu aşamasında faaliyet gösteren dört zümreden biri olan abdalân-ı Rûm’u, Mehmet Fuad Köprülü’ye (1890-1966) göre “Horasân Erenleri”dir. 14. yüzyıl eserlerinde “abdâl” veya “baba” lakablı bu dervişler Anadolu’nun ilk fetihlerine katılmış büyük hizmetleri geçen Abdâl Mûsâ, Abdâl Murad, Kumral Abdâl, Geyikli Baba gibi Türkmen babalarıdır. Horasân diyarında tarikâtlar arasında yaygınlaşan Yeseviyye’nin978 de ayrı bir önemi vardır. Suffe ehlinin manevî tohumları buraları da yeşertmiştir. Melâmî düşünce tarzı Horasân zühd veya Nişabûr’da tasavvuf mektebinde ortaya çıksada etkisini daha çok Mısır Tasavvuf Mektebi’nde görülmüştür.979 Düşüncelerin diğer mektebleri etkilemesi kaçınılmaz bir gerçektir. Sûfî anlayışı fütüvvet ağırlıklı îsar merkezli düşüncedir.980 Fütüvvet telakkisi başkalarına hizmet et, başkalarından böyle bir tutum bekleme esaslıdır.981 Bunlar 977 Zafer Erginli, “İhsân Ahlâkının İmkânları Üzerine” ed. Ahmet Koç, İslâm Düşüncesi Kılavuzu, (İstanbul: Tidef Yayınları, 2. Baskı, 2019), 246 978 Çetin, “Horasân”, 18/234-41 979 Abdurrezzak Tek, Bayrâmî Melâmiliği’ne Dâir Melâmet Risâleleri, (Bursa: Emin Yayınları, 2007), 11; Tek, Tarihi Süreçte Tasavvuf ve Tarikatlar, (Bursa: Bursa Akademi, 2016), 90; Ali Bolat, Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetîlik, (İstanbul: İnsan Yayınları, 3. Baskı, 2011), 13-14; Ebu’lAlâ Afîfî, İslam Düşüncesi Üzerine Makaleler, çev. Ekrem Demirli, (İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Baskı, 2011), 139; Mustafa Kara, “Melâmetiye”, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası Prof. Dr. Sabri Ülgener’e Armağan, 1987, 43/564 akt: Lütfiye Tezer, Tasavvuf Tarihi Araştırmalarına Kaynaklık Açısından Tomâr-ı Turuk-ı ‘Aliyye, (Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019), 11 980 Ali Bolat, Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetîlîk, (İstanbul, İnsan Yayınları, 20003), 288 981 Hatice Çubukçu, “Nişâbur Ekolüne Mensup Hanım Sûfîlerde Görülen Fütüvvet ve Melâmet Anlayışı”, Fatih Sultan Mehmet İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, S: 9, Bahar, 2017, 97-115. 158 fütüvvet ve melâmet telakkisi Anadolu’da oluşan Ahîlik ve Bayrâmîlik gibi kollarla982 kültür, sosyal, psikolojik, ekonomik ve dini hayatımızı etkilemiştir. Bağdat’ta fütüvvetten bahseden ilk kişi Ma’rûf-i el-Kerhî (ö.200/815-6?); Horasân’da Ahmed b. Hadraveyh’dir (ö.240/854). Fütüvvetin, Ahmed’den Ebû Hafs’a (ö.270/884) ve Ebû Hafs’tan Nîşâbûr Bölgesi’ne yayılmıştır.983 İlk önce Irak ve diğer diyarlarda gelişen tasavvuf hareketine bir tepkisel karşılığı olan melâmetîlik, ilerleyen zamanda tasavvufî sistem içinde bir meşrebin adı olması yanından bir tarikâtın adı olmuştur.984 Horasân sûfîlerinin etkisi ve anlayışları oluşan çoğu tarikâtta görülür. Örneğin, Mevlevîlik, Bektaşîlik, Nakşîlik, Kübreviyye, Hâlvetîlik ve Hâlvetiliğin alt kolları sayılan Rûşeniyye, Cemâliyye Ahmediyye, Şemsiyye; Sühreverdiyye’nin alt kolu Zeynîlik985 bunlar arasındadır. İkinci anlayışın temsilcisi olan Ahmed el-Gazzâlî (ö.520/1126), Ebu’n-Necîb es-Sühreverdî’nin (ö. 563/1168) şeyhlerindendir. esSühreverdî’nin hâlifelerinden ‘Ammâr-ı Yâsir el-Bitlisî (ö.650/1253), Necmeddîn-i Kübrâ’nın (ö.618/1221)986 şeyhlerindendir. Zeynîlik, es-Sühreverdî’nin yeğeni Ebû Hafs Ömer es-Sühreverdî’nin (ö.632/1234) kurduğu Sühreverdiyye tarikâtının alt koludur.987 es-Sühreverdî’nin hâlifesi Sa’dî-i eş-Şîrâzî’(ö.691/1292) ise İbrâhîm Zâhidi el-Geylânî’nin (ö. 700/1301) şeyhidir. İbrâhîm Zâhid-i el-Geylânî, Safeviyye ve Hâlvetiyye tarikâtının piridir. Hâlvetiyye tarikâtının eğitim usûlü Geylânî’nin tesbit ettiği usûldür. Ahî Muhammed el-Hâlvetî’nin (ö.780/1378-79) yeğeni Ömer el-Hâlvetî (ö.800/1397?), Hâlvetiyye tarikâtının kurucusudur. Ayrıca el-Geylânî’nin damadı Safiyyüddîn-i el-Erdebîlî (ö.735/1334), Safeviyye tarikâtı, ondanda Bayramiyye ve Celvetiyye tarikâtları ortaya çıkmıştır.988 982 Kara, Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, 93-111; Mahmut Erol Kılıç, Sûfî ve Şiir Osmânlı Tasavvuf Şiirinin Politikası, (İstanbul: İnsan Yayınları, 2004), 88-89; a.mlf. Sûfî ve Sanat, (İstanbul: Sûfî Kitap, 2015), 13-36. 983 Sülemî, Tabakâtu’s-Sûfîyye: İlk Zâhid ve Sûfîler, 46, 55, 153; Sülemî, Kitâbü’l-fütüvvet: Tasavvufta Fütüvvet, 101, akt: Soner Eraslan, Tabakât Literatürünün Ortaya Çıkışı: Sülemî’nin Tabakâtu’sSûfiyye’si, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020), 78 984 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, 113-114. 985 Necmettin Bardakçı, Doğuştan Günümüze Tasavvuf ve Tarikâtlar, (İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015), 322-335. 986 Hamid Algar, “Necmeddîn-i Kübrâ,” DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2006), 32/500-506 987 Bardakçı, Doğuştan Günümüze Tasavvuf ve Tarikâtlar, 335 988 Mustafa Bahadıroğlu, “İbrâhim Zâhid-i Geylânî’nin,” DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2000), 22/359- 360 159 Dünya ve âhirete bakış açısı ile sûfî ve zâhidlere örneklik etmiş Hasan-ı elBasrî (ö.110/728), tasavvufî hayatın oluşumu, büyümesi, yetişmesini sağlayan, tabanı hazırlayan ehl-i takvâ tâbiîlerdendir. Sûfî tabakât literatüründe geniş yer alan, düşünceleriyle olduğu kadar menkıbeleriyle ilk büyük sûfîlerden biri989 sûfîlerin imâmı990, ilim ve tasavvuftaki öncülüğü991, “Basra halkının şeyhi, Basralılar’ın imâmı”, “şeyhü’l-İslâm” gibi farklı ama özel anlamlı hak ettiği unvanlar verilmiştir. Sûfîler, “takvâ sahiplerinin öncüsü, Hakk’ın gerçek velîsi, fütüvvet ehlinin önderi” olarak kabul etmişlerdir.992 Suffe Ashâbı tarafından yetişen Hasan-ı el-Basrî bu beldeleride etkilemekle kalmamış Basra’dan farklı bir anlayışında tohumlarını buralarda ekmiştir. 2.4.3. Mısır Mektebi (Ma’rifet-Muhabbet Ekolü) Halife Hz. Ömer (ö.23/644) ‘Amr b. ‘Âs b. Vâil b. Haşim b. Saîd b. Sehmî elKureşî (ö.43/664), emrine verdiği 4000 kişilik orduyla H. 19/M. 640 yılında başlanan Mısır’ın fethini, Zübeyr b. ‘Avvâm (ö.36/656) kumandasındaki Suffe ehlinden Mikdâd b. Esved (Medine-ö.33/653), Suffelilerin hocası ‘Ubâde b. Sâmit (ö.34/654)993 ve Harice b. Huzafe’nin (ö.40/661) bulunduğu 5000 kişilik öbür bir birliğinde994 yardımıyla üç yıl içerisinde tamamladı.995 Mısır’a gelen ashâb ve tâbiûnun gelişi ve yerleşmesi ile ilgili bilgiler, müstakil bir kitapta Muhammed b. er-Rebî’ el-Cîzî (Cîze-ö.256/870), 140 küsür sahâbînin geldiğini,996 belirtiği gibi gelen yaklaşık 300 sahâbînin detaylı hal tercemesi es-Suyûtî (ö.911/1505), gerek Hüsnü’l-muhâdara eserinin genelinde gerekse sadece bu konuya has Dürru’s-sahâbe fî men dahale Mısr mine’s-sahâbe eserinin mukaddime kısmında, el-Cîzî’nin eksikleri belirterek eserin genelinde sunulmaktadır.997 989 Kelâbâzî, Doğuş Devrinde Tasavvuf, Ta’arruf, 66. 990 Mekkî, Kutül-Kulub, 1/31, 305 991 Hucvirî, Keşfül Mahçub, Hakikat Bilgisi, 179-181; Attar, Tezkiretü’l-Evliya, 69-85. 992 Attar, Tezkiretü’l-Evliya, 69. 993 İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Gâbe, 630. 994 İbn Abdilber, el-İstiâb, 225; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Gâbe, 317 995 Cengiz Tomar, “Mısır”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları, 2004), 29/559-563; Hilal Görgün, “Mısır”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları, 2004), 29/577-584 996 Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara, 1/166 997 Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân Süyûtî, Dürru’s-sahâbe fî men dahale Mısr mine’s-sahâbe, (Kahire: el-Mektebetü’l-kayyime, ts.), 22-121 akt: Tahir Shaba, Mısır’da Hadîs (İlk Üç Asır), (Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021), 53 160 Mısır’a, Medine’nin iki fâkih sahâbîsi Suffe Ashâbı’ndan ‘Abdullâh b. Ömer (ö.73/692)998 ve ‘Urve b. Zubeyr b. ‘Avvâm (ö.94/713) babası Zubeyr b. ‘Avvâm (ö.36/656),999 ‘Abdullâh b. Sa’d b. Ebî Serâh (ö.36/656),1000 ‘Amr b. el-’Âs (ö.43/663),1001 Mu’âviye b. Hudeyc (ö.52/672),1002 Suffe Ashâbı’ndan ‘Ukbe b. ‘Âmir (ö.58/678),1003 Suffeli Mesleme b. Muhalled (ö.62/682),1004 Suffeli ‘Abdullâh b. ‘Amr b. el-’Âs (ö.65/684)1005 ve ‘Abdullâh b. el-Hâris (ö.87/706)1006 gibi seçkin isimlerin burada yaşamışlardır. Halife Hz. Ömer (ö.23/644) devrinde Mısır’ı fetheden ‘Amr b. el-’Âs (ö.43/664), eski Babilon civarında ilk İslâm şehri olan Fustat’ı kurdu (22/643). Şehri kuranlar arasında Rib’î/Rebî b. ‘Âmir/’Amr el-Ensârî da yer almıştır.1007 Mısır’ın ilk devirlerinde fıkıh ve başka ilimlerin ilk üstadı İslâmî kültür hareketine hayat verdiğine dair apaçık izleri bulunan ‘Abdullâh b. ‘Amr (ö.65/684) ve Suffe Ashâbı’ndan ‘Ukbe b. ‘Âmir’in (ö.58/677) elinde pek çok fukahâ yetişmiştir. Bunlardan tâbîunun ilk tabakasından Süleym b. Itr b. Seleme b. Mâlik b. ‘Itr b. Vehb b. ‘Afv b. Mu’âviye b. Hârs b. Eydiân b. Sa’d b. et-Tuceybî et-Tucîbî (Dimyat-ö.75/694), âbid ve müctehid ile tanınmış, fetih vesilesiyle geldiği Mısır’a kabilesiyle yerleşmiştir.1008 Kıssa rivâyeti yaparak şöhretlenen Süleym’in, çoğu eserde Mısır’da bu icrâati yapan ilk kişi olduğu yazar.1009 İbn ‘Amr ve Suffe Ashâbı’ndan ‘Ukbe b. ‘Âmir’in fıkıh alanında yetiştirdiği, başka isim de ‘Âbis b. Saîd el-Murâdî elĞudayfî’dir (ö. 68/687).1010 Diğer isim de tâbiûnun fâkihlerinden ‘Abdurrahmân oğlu İbn Huceyra el-Ekber el-Havlânî’dir (ö. 83/702).1011 Zahirî ilimlerden olan fıkıh ilminin temelinde bâtınî ilim tasavvufun bir sünnet, bir adab olarak bulunduğunu unutmamak gerekir. 998 Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara, 1/214 999 Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara, 1/199-200 1000 Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara, 1/213 1001 Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara, 1/224 1002 Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara, 1/237 1003 Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara, 1/220 1004 Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara, 1/235-6 1005 Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara,1/215 1006 Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara,1/212 1007 Şulul, “Horasân ve Mâverâünnehir’le Münasebeti Bulunan Sahâbîler”, 139-169. 1008 Kindî, el-Vülât ve’l-kudât, 307; Askalânî, Ref’u’l-isr ‘an kudâti Mısr, 166; İbn Yunus, Târîhu İbn Yûnus, 1/218 1009 Kindî, el-Vülât ve’l-kudât, 303; Askalânî, Ref’u’l-isr ‘an kudâti Mısr, 166 1010 Ebû Sa’d Abdülkerîm Sem’ânî, el-Ensâb, thk. Abduramân b. Yahyâ el-Muallimîel-Yemânî, (Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. baskı, 1400/1980), 9/163; Askalânî, Tehzîbü’t-Tehzîb, thk. İbrâhîm Zeybek, Âdil Mürşid, (Müessetü’r-risâle, yy., ts.), 2/250; Kindî, el-Vülât ve’l-kudât, 313 1011 Kindî, el-Vülât ve’l-kudât, 313, 320; İbn Yûnus, Târîhu İbn Yûnus, 1/299; İbn ‘Imâd el-Hanbelî, Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb, thk. Mahmud Arnavud, (Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986), 1/341; Askalânî, Tehzîbü’t-Tehzîb, 2/501 161 Suffe ehlinden Ebû’d-Derdâ (Dımaşk-ö.32/652?), Suffe ehlinden Ebû Zerr (Rebeze-ö.32/653), Mikdâd b. ‘Amr (ö.33/653), Suffe ehlinden ‘Ammâr b. Yasîr (ö.37/657), Suffe ehli arasında ismi geçen Ebû Eyyûb el-Ensârî (İstanbul-ö.49/669), Suffe ehlinden Fudâle b. ‘Ubeyd b. Nakid b. Kays (Şam-ö.53/673), Suffe ehlinden Ebû Hureyre (Medine-ö.58/678/), Suffe ehlinden Cerhed b. Huveylid (ö.61/680)1012, Suffe ehlinden ‘Abdullâh b. Ömer b. Hattâb (Mekke-ö.73/693), Suffe ashâbından Câbir b. ‘Abdullâh (ö.78/697) gibi sahâbeleri Mısır’da1013 görmek İslâm’ın tebliğ ve ilmi temellerini buralara kadar getirdiklerini gösterir. Fustat’ta, “Mescid-u ‘Amr b. el-’Âs” olarak tarih kaynaklarına geçen ‘Amr b. el-’As’ın (ö.43/64) yapmış olduğu mescidin kıblesini tayin etmek için aralarında, Zubeyr b. el-’Avvâm (ö.36/656), Suffe ehlinden el-Mikdâd b. el-Esved (ö.33/653), Suffe’nin hocalarından ‘Ubâde b. Sâmit (ö.34/654), Suffe ehlinden Ebû’d-Derdâ (ö.32/652?), Ebû Basra el-Ğıfarî (ö?), Mahmiye b. Ceze’ ez-Zubeydî (ö.?) ve Nubeyhe b. Savab/Suâb el-Mehrî (ö.?) gibi sahâbeden oluşan seksen kişi görevlendirilmiştir.1014 Birçok sahâbî Mısır’a yerleşerek orada eğitim işleri ile meşgul olmuşlardır. Bunlar: Suffe ehlinden ‘Ukbe b. ‘Âmir el-Cuhenî (ö.58/678), Hârice b. Huzafe (ö.40/661), ‘Abdullâh b. Sa’d b. Ebû Serh/Sarh (ö.36/656-7), Mâhmiye b. Cez’/Cuz’ (ö.?), ‘Abdullâh b. el-Haris b. Cuz’ ez-Zebîdî/Zübeydî (ö.86/775), Ebû Basra el-Ğıfarî (Mısır/el-Mukattam-ö.?), Ebû Sa’d el-Hayr (ö.?), Mu’âz b. Enes el-Cuhenî (ö.?) gibi sahâbîlerdir.1015 Ömer/’Amr b. Hâris (ö.148/765), Yezîd b. Ebû Hubeyb (ö.128/746), Mısır’da İslâm’ın yaygınlaşması için çaba harcayanlardandırlar.1016 Sa’düddîn et-Teftâzânî (ö.792/1390), Zunnûn’dan (ö.245/859)1017 önce Mısır’da yaşamış birçok sûfînin ismini zikreder. Fakat tasavvufun kökleşmesine vesile 1012 İbn Abdilber, el-İstiâb, 161; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-Ğâbe, 180; Zehebî, Tecrîd, 1/82; Askâlânî, el-İsâbe, 1/348. 1013 İsmail Kaya, “Mısır Fetihlerinde Komutan ve Vali Olarak Görev Yapan Sahâbiler” C: 20, S: 2018/1, 38-54 1014 İbn Zehire, el-Fedailü’l-Bahire fî Mehasini Mısır ve’l-Kâhire, thk. Mustafa es-Saka, Kâmil Mühendi, (Mısır: Dâru’l-Kütüb, 1969), 104; Hasan el-Başa, el-Kâhire, (Kâhire: Mektebetü’l-Ehram, ts), 405; Mustafa Necati Barış, Hz. Ömer Döneminde Bayındırılık Faaliyetleri, (Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2006), 78; Kaya, Sahabenin İslam’ı Tebliğ Faaliyetleri (Mısır Bölgesi), 180 1015 Ebû Zehev, Hadîs ve Hadîsçiler, 138, 188 1016 Fahrettin Atar, İslâm Adliye Teşkilatı, (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1979), 70; Uğur Günerhan, Eğitim ve Öğretimde Bir Metot Olarak Rıhle, ed. Seyyid Sancak, (İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2020), 94. 1017 Ebu’l-Vefâ et-Teftâzânî, et-Tasavvuf fî Mısr fî’l-asri’l-hâzır, tec. Selâhattin Parladır Uluslararası 1. İslâm Araştırmaları Sempozyumu Tebliğisi, İzmir, 1985, 116 (bu makale, müellifin Câmiatu’l-Kâhira Mecelletu Külliyyeti’l-Âdâb, C: 25, Cüz, 2, Yıl: 1966, yayınlanan “et-Turuku’s-Sûfîyye fî Mısr” isimli 162 olan ve bu manada tohumlarını eken ilk kişi Zunnûn el-Mısrî olarak tanınan Sevbân b. İbrâhîm başlatmıştır. Ebûbekir ez-Zekkâk el-Mısrî,1018 Ebu’l-Hasen b. Bunân elHammâl’dır. (ö.312/924).1019 Ebû Ali er-Rûzbârî (ö.322/934), Ebû Bekir er-Remlî (ö.323/935), Ebu’l-Hayr el-Aktâ’ (ö.343/954), Ebu’l-Hasan es-Sâiğ (ö.330/941?), Ebû Ali İbnu’l-Kâtib (ö.340/951), Ebu’l-Kâsım es-Sâmit (ö.427/1036) ve İbnu’t-Tercümân (ö.448/1056) 4./10. ve 5./11. yüzyıllarda Mısır’da yaşayan önemli mutasavvıflardandır. Şeri’atın parçası olan ibadet ve amellerin muhabbetin, ma’rifetin ve diğer tasavvufî hal ve makamların makbul olmayışı üzerine kurulmuş olan bir ekoldür. Bu bağlamda ünlü oryantalist Reynold Alleyne Nicholson’ın (1868-1945), Zunnûn elMısrî’den (ö.245/856) “teosofik tasavvufun kurucusu” ifadesinin doğruluk payı vardır. Sadece Zunnûn el-Mısrî ile çağdaş birçok sûfinin ma’rifete ait ortak fikirde buluşmaları Zunnûn el-Mısrî’nin zühdden tasavvufa geçişini anlatan “teosofik tasavvufun kurucu” ilan edilmesine ait net bir sonuça varılamaz. Zunnûn’da görülen marifet odaklı tasavvuf anlayışı, çağdaşları yönünden sadece Zunnûn’a has değildir sadece Zunnûn’un diğer sûfiler içinde ma’rifetle alakalı daha bilimsel ve kapsayıcı bir dil ve üslub oluşturmuştur.1020 Mısır’da Hicrî 5. yy. ikinci yarısından ve 6. yy. başlarından itibaren, tasavvufun bireysellikten toplumsal bir pratiğe geçiş yaptığı, yani kurumsallaşmaya başladığı görülmektedir. Hicrî 569 /1174 yılında Selâhaddîn-i el-Eyyûbî (ö.589/1193) tarafından Kahire’de inşa edilen ilk hankâh Saîdü’s-süadâ kısa süre zarfında pek çok sûfînin ilgi odağı haline gelen bir merkeze dönüşmüş Doğu’dan gelen mutasavvıflar, Mısır’da tasavvufî bir hareketlilik doğurmuş ve Mısır’ı tasavvufun önemli merkezlerinden biri haline dönüştürmüş ve sosyal sınıflar arasındaki sınırları ortadan kaldırmıştır. Mısır’da tarikât şeyhleri “meşâyihu’s-seccâcîd” olarak tanınmıştır. En çok tanınan “seccâde”, Hz. Ebû Bekir’e nispetle “es-Seccâdetü’l-Bekriyye”, Hz. Ali’ye nispetle “esmakalenin gözden geçirilmiş şeklidir.) akt: Dilaver Gürer, “Mısır’da Tasavvufî Hayat ve Tasavvuf Öğretimi”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S: 8, 1998, 203-220. 1018 Kuşeyrî, er-Risaletu’l-Kuşeyrîyye, (Kahire, 1330), 21 1019 Kuşeyrî, er-Risaletu’l-Kuşeyriyye, 24 akt: Ebu’l-Vefâ Taftazânî, çev. Mustafa Aşkar, “Mısır’da Sûfî Tarikatların Tarihi Gelişimi ve Günümüzdeki Durumları”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1996, 35/535-552. 1020 Manar Farag Mahmoud Eıssa, “Çağdaş Mısır’da Tasavvuf Araştırmaları ve Ebu’l-Alâ Afifî’nin Katkıları”, (İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020), 6-17 163 Seccâdetü’s-Sâdâtiyye”, Hz. Ömer’e nispetle “es-Seccâdetü’l-Anâniyye”, Zubeyr b. ‘Avvâm’a nispetle “es-Seccâdetü’l-Hızıriyye”dir.1021 Suffelilerin kurduğu şehirde tabiînlerin yetiştirdiği zâhid âlimler buralarda zühdî hayatı bizzat yaşatmışlar ve tasavvufun temelini atmakla kalınmamış birçok tarikâtında bulunduğu bölgelerden biri haline gelmiştir. 2.4.4. Şam/Dımaşk Mektebi (Açlık-Gece İbadeti Ekolu) Şam’ın tasavvuf tarihinde zühd ve takvâ yönünde sözleriyle bilinen, Şam toplumumun yaşam standartlarındaki lüks ve tembelliklerini eleştiren Suffeli sahâbî Ebu’d-Derdâ’nın (ö.32/652?)1022 durumu gelecekteki sayısız sûfîyi etkilemiştir. Ebû Süleymân ed-Dârânî (ö. 215/830) ve talebeleri Ahmed b. Ebi’l-Havârî (ö.246/860) ve Ahmed b. ‘Âsım el-Antâkî (ö239/853.) ile Ebû ‘Abdullâh b. Cellâ (ö.306/918) ve Feth el-Mevsilî el-Kebîr (ö.170/786?) gibi sûfîlerin Şam Mektebi’ne mensup oldukları bilinmektedir.1023 Suffe Ashâbı’ndan Ebû Zerr (ö.32/653) Şam’da bulunduğu müddetçe vaktini mescitte ibadet, ilim, hadîs nakli, yanında cihada daima hazır ve nazır olarak geçirmiştir.1024 Hicrî 3. asırdan etkisini hissettiren tasavvuf mekteplerinin oluşumuyla Şam’daki sûfîlerin sayısı artmış ve tasavvufun ilimleşmesine kadar sürmüştür. Hicrî 4. ve 5. asırlarda isimleri yad edilen sûfîler; Ebûbekir Muhammed b. İbrâhîm b. Ya’kûb es-Sûsî (ö.386/996), Muhammed b. Ali b. Hüseyin el-’Alevî (ö.395/1004), Ebu’l-Hasan Ali b. Hasan es-Sûfî (ö.407/1016), İsmâil b. Muhammed elBerzî (ö.415/1024), Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Hüseyin el-Mukri’ (ö.448/1056), Ebû Muhammed ‘Abdu’l-azîz ed-Dımaşkî (ö. 466/1073), Ebû İshâk İbrâhîm b. Ali (ö.471/1078), Ebû Ali Hasan b. Muhammed es-Sâvî (ö. 488/1095), Sehl b. Bişr el1021 Büşra Canbaz, “Zünnûn el-Mısrî’nin (ö.245/859) Tasavvuf Anlayışı”, (Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019), 76 1022 İsfahânî, Hilyetü’l-Evliya, (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988), 1/ 213. 1023 Ebu’l-Alâ Afifi, et-Tasavvuf es-sevretu’r-rûhiyye fi’l-İslâm, (Beyrut: Dâru’ş-Şa’b, ty.), 94-95; Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikâtlar, 14-115. 1024 Abdulmecid Muhammed Aktaş, Ebû Zer el-Gıfârî ve Araühu fi’s-Siyase ve’l-İktisad, (Amman: Mektebetu’l-Aksâ, 1981), 77. Akt. Lokman Bilgiç, “Ebû Zer el-Gıfârî ve Hadîs Rivâyeti”, (Şırnak: Şırnak Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019), 83; Lokman Bilgiç, Nurullah Agitoğlu, “Ebû Zer el-Gıfârî ve Hadîs Rivâyeti” (Batman: Batman Akademi Dergisi (Batman Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, Haziran-2021), Yıl: 5, C: 5, S: 1, 73-116. 164 İsferâyînî (ö. 490/1096).1025 Suffe’nin baş önderlerinden Ebû Zerr (ö.32/653) ve Ebû’d-Derdâ (ö.32/652) buraları ihyâ etmiştir. Nefsi terbiye eden vasıtaların başında gelen açlık1026 ile gece ibadeti, tasavvuf tarihinin vazgeçilmezi ma’rifet ve irfânın iki değerlisi sayılır. Ancak ikili, tasavvuf takviminde, hicrî 3. ve 4. asırlarda kendini gösteren Şam Mektebi takipçileri için nefsi terbiyesinde en önemli iki yöntemdir. Mektebe tabi olanlara “cûiyye ve ehlü’l-leyl” isimleri bile verilmiştir.1027 el-Kelâbâzî (ö.380/990), “Şamlıların sûfîlere “Cu’iyye” (açlar) adını verdiklerini” söyler. “Sûfîlerin gıda maddelerinden sadece zaruret miktarınca faydalanmalarının bu ismi almalarına sebep olduğunu” belirten el-Kelâbâzî’ye göre “İnsanoğlunun hayatını sürdürmesi için birkaç lokma kâfidir.”1028 Suffenin hocalarının ihyâ ettiği bu tasavvuf mektebinde Suffeliler gibi amel etmeye çalışmışlardır. 1025 Muhammed Hüseyin Mehâsine, Târîhu Medîneti Dimaşk Hilâle’l-Hükmi’l-Fatimî, (Dimaşk: elEvâil li’n-Neşri ve’t-Tevzî’ vel-Hademâti’t-Tibâiyye, 2001), 296-298, akt: Abdulcebbar Kavak, “Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin Şam Tasavvuf Düşüncesine Tesir Kanalları ve Meşhur Takipçileri”, Universal Journal of Theology, C: 1, S: 1, 2016, 51-73, 55 1026 Schimmel, Mevlânâ Celâleddîn Rûmî, 132; İdris Türk, “Tasavvuf Düşüncesinde İbadetlerin İç Anlamı, (İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009), 84 1027 Tirmizî, Zühd, 48; İbn Mâce, E’time, 50; Yılmaz, Tasavvuf ve Tarikâtlar, 115. 1028 Tirmizî, 34. Zühd, 47, (h. no: 2380), 4/590. 165 3. TASAVVUF DÜŞÜNCESİ’NİN OLUŞUMUNDA ASHÂB-I SUFFE’DEN ÖNE ÇIKAN BAZI SAHÂBELER VE HAYATLARINDAKİ TASAVVUFÎ ÖRNEKLERİ el-Mufaddal b. Gassân el-Gallâbî’nin (ö.256/869) et-Tarih adlı eserinde, “Ensârın üç tane zâhidi var; (Suffeli) Ebu’d-Derdâ (ö.32/652?), ‘Umeyr b. Sa’d (ö.15/636), Şeddâd b. Evs (ö.58/678)”, dediği zikredilmektedir.1029 Şeddâd b. Evs (ö.58/678) konuşmasına dikkat eder, lüzumsuz konuşmazdı. “Şeddâd’ı tanıyanlar, onun ağzından çirkin ve nahoş bir söz işitmemişlerdi. Fakat bir gün ondan beklemedikleri bir söz duymuşlardı. Şeddâd, sofrayı getirin de onunla biraz eğlenelim, dedi. Yanındakiler onun bu sözünü yadırgayıp, Ebû Ya’lâ’ya bakın neyi getirtiyor? dediler. Hemen irkilen Şeddâd şöyle dedi: Ey kardeşimin oğlu! ben Rasûlullâh’a (sav) biat ettiğimden bu zamana kadar söylediğim söze dikkat ederek konuşurdum. Geliniz, size bir hadîs öğreteyim. Az önce söylediğim yanlış sözü unutun da şu sözleri ezberleyin! Allah’ım, Senden, işlerimde sebat, doğru yolda kararlılık ihsân etmeni dilerim. Verdiğin ni’metlere şükretmemi ve sana güzel ibadet etmeyi isterim. Allah’ım, bana selim bir kalp, doğru bir dil ihsân et. Senin bildiğin hayırlı şeyleri isterim ve yine senin bildiğin kötü şeylerden sana sığınırım. İşte bu hadîs-işerifi alın, diğer yanlış sözü bırakın”, dedi.1030 Hataları olsada onu hayırla, hadîs-ı şerifle değiştirmeye çalışan bir sahâbe örneği. Hatalarıyla bile örnek olan bir peygamber talebesi nesliydiler. Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728), der ki: “Rasûlullâh (sav) Suffe ehlinin yanına gelip: ‘Nasıl sabahladınız?’ diye sorunca: ‘Hayır üzere’ cevabını verdiler. Hz. Peygamber (sav) ‘Siz bugün hayır üzeresiniz. Ancak sizden birine bir tabağın konup ötekinin kaldırıldığı, evlerinizi Kâbe’nin örtüldüğü gibi örtülere büründürdüğünüz zaman hâliniz nice ola’ buyurunca: ‘Ey Allah’ın Rasûlü! Biz dinimiz üzereyken bu duruma mı geleceğiz?’ diye sodular. Rasûlullâh (sav): ‘Evet’ cevabını verince, ‘O zaman biz daha hayırlı oluruz. Sadaka verip köle azad ederiz’ dediler. Rasûlullâh (sav): ‘Hayır. Siz bugün daha hayırlısınız. Dünyalığı elde ettiğiniz zaman birbirinizi kıskanır, alakanızı keser ve buğz edersiniz” 1031 buyurdu. 1029 Zehebî, Siyer, 2/465 1030 İsfahânî, Hilye, 1/266 1031 Beyhakî, Sünenü’l-kebîr, 7/272, İsfahânî, Hilye, tec. 12/80, 81. 166 Bu bölümümüzde hayır üzere kurdukları hayatlarından örneklerle bir ilme nasıl kaynaklık ettiklerini anlamaya çalışacağız. Talebeleriyle de bu ilmin devamının günümüze kadar nasıl ulaştığına şâhid olacağız. 3.1. Ashâb-ı Suffe’den Bazı Sahâbeler 160 kişilik Ashâb-ı Suffe’den belli başlı öne çıkan tasavvuf dalında isimleri çok zikredilen sahâbîler seçilmiş olup farklı memleket kökenli, farklı statüde, farklı kültürel sosyal faaliyetlerin içinden gelmiş, değişik özelliklere sahip sahâbîlerinde seçilmesine ayrıca önem verilmiştir. Heterojen bir seçim yapılarak Ashâb-ı Suffe’den yirmi iki ismi belirledik. Künyeleri başta olmak üzere hayatları tasavvufî yön olarak ele alınmıştır. 3.1.1. Osmân b. Maz’ûn el-Kuraşî (ö.2/623-4) Nesebi: Osmân b. Maz’ûn b. Habîb b. Vehb b. Huzâfe b. Cumah1032 b. ‘Amr b. Hasîs b. Ka’b b. Lueyb el-Kuraşî el-Cumahî olarak kayıtlarda yer alır.1033 Kureyş kabilesinin Benû Cumah b. ‘Amr b. Husayb 1034 b. Ka’b 1035 b. Luey koluna1036 mensubtur. Cumahoğullarından olan ebeveynleri, babası Habîb b. Vehb ve annesi Suheyle bint el-’Anbes b. Vehbân b. Vehb b. Uhbân b. Huzâfe b. Cumahâ Ümmü Sâib olup kendisine ‘Abdullâh b. Maz’ûn1037 denir. Osmân b. Maz’ûn’un bir kızı ile 1032 İbn Sa’d, Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, 3/225. 1033 İbn Hişâm, es-Sîretü’n-nebeviyye, nşr. Ömer Abdusselâm Tedmuriyye, (Beyrut: Dâru’l-Kutubi’lArabî, 4 Cilt, 1410/1990), 1/350; İbn Sa’d, et-Tabakâtu’l-Kübrâ, nşr. İhsân ‘Abbâs, (Beyrut: Sâru Sader, ty.), 3/393-400; a.mlf. Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, ed. Adnan Demircan, (İstanbul: Siyer Yayınları, 2011), 3/225; Ya’kûb b. Süfyân el-Fesevî, Kitâbu’l-Maʿrife ve’t-târîh, nşr. Ekrem Dîyâ el-Umerî (Beyrut: Mektebetu’d-Dâri bi’l-Medineti’l-Munevverati, 4 Cilt, 1401/1981), 1/272; el-Belâzurî, Ensâbü’l-eşrâf, tah. Muhammed Hamîdullâh, (Beyrut: Dâru’l-Meârif bimekin, ty.), 1/212; a.mlf. Ensâbu’l-Eşrâf İslâm Tarihinde Öncü Şahsiyetler, ed. Adnan Demircan, (İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 1. Baskı, 2020), 249, 355; Askâlânî, el-İsabe Seçkin Sahâbeler, tec. Seyfullah Erdoğmuş, (İstanbul: Sağlam Yayınevi, 2011), 385; a.mlf. el-İsâbetu fî temizitu’l-Sahâbe, tah. Âdil Ahmed Abdulmevcûd vd. (Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’l-İlmiyye, 1415/1995), 4/381; İbn Esir, Usdu’l-gabetu fî ma’rufetu’s-sahâbetu, tah. Ali Muhammed Muavvız, vd. 3/589-592; İbn İshâk, esSiretu’n-Nebeviyetu, tah. Ahmed Ferid el-Mezidiyye (Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2009) 1/170-1; a.mlf. Siyer, haz. Muhammed Hamidullâh, çev. Sezai Özel, (İstanbul: Akabe Yayınları, 1988), 235, 285, 287. 1034 İbn İshâk, Siyer, 235. 1035 İbn Hişâm, es-Siyeratu’n-Nebevî, 1/350. 1036 İsfahânî, Maʿrifetü’s-sahâbe, 4/1954-7. 1037 İbnu’l-Esir, Üsdu’l-ğabe fî ma’rufetu’s-sahâbetu, 3/589. 167 ‘Abdurrahmân ve es-Sâib adında iki oğlu1038 vardır. Büyük oğlu es-Sâib b. Osmân b. Maz’ûn b. Habîb b. Vehb b. Huzâfe b. Cumah; babasıyla birlikte iki seferde hicret etti. Mekke’ye geldi ve Medine’ye hicret etti. Adı anılan okçulardandı. Ebû Bekir’in hilâfeti zamanında Yemâme Savaşı’nda kendisine ok isabet etti ve otuz küsur yaşında şehid oldu. Babası Osmân b. Maz’ûn otuz yaşındayken dünyaya geldi ve babası, o otuz yedi yaşındayken vefat etti.1039 Hz. Peygamber’in (sav), Buvât Gazvesi’ne (Eylül-623) giderken Medine’de yerine vekil bıraktığı Sâib, Yemâme’de (10/631-2) şehid düşmüştür.1040 Osmân b. Maz’ûn büyük oğluna nisbet künyesi Ebu’s-Sâib’dir.1041 Fakat daha çok kendi ismiyle meşhurdur.1042 Mescid-i Nebevî’nin inşasıyla birlikte Allah Rasûlü’nün (sav) yakınında bulunup ondan ilim ve irfan tahsil etmek niyetiyle Suffe’de ikâmet etti.1043 Suffe Ashâbı’ndan Osmân b. Maz’ûn (ö.2/623-4), günaha düşmekten son derece korunurdu. O, zühdî hayatı, ibadet ve taate düşkünlüğü ile tanınırdı. 1044 İlk zühd taifesinden sayılır. Rasûlullâh (sav), “Osmân çok utangaç ve çok içine kapanıktır.” buyurdu.1045 Osmân b. Maz’ûn (ö.2/623-4) günah işlemekten, harama bakmaktan o kadar çekinir bu endişesini her seferinde Allâh’ın Rasûlu (sav) ile paylaşırdı.1046 Osmân b. Maz’ûn çok hayâlıydı.1047 Osmân b. Maz’ûn, kendini her şeyiyle ibadete verdi. Öyle ki o, gece boyunca namaz kılıyor, Rabbini zikrediyor, gündüzleri ise oruç tutuyordu.1048 Osmân b. Maz’ûn zâhid ve âbid olarak yaşadığını Peygamber Efendimiz (sav) onun techiz ve tekfini yaptıktan sonra Mâlik b. Enes (ö.179/795) Ebü’n-Nadr’dan (ö.344/955) rivâyetle “Osmân b. Maz’ûn’un cenazesi geçtiğinde Rasûlullâh (sav), Sen bu dünyadan gittin, fakat ondan (dünyadan) bir şey giyinmeden gittin! Sen dünyaya 1038 İbn Sa’d, Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, 3/225; Belâzurî, Ensâbü’l-eşrâf İslâm Tarihinde Öncü Şahsiyetler, 249. 1039 Belâzûrî, Ensâbü’l-eşrâf İslâm Tarihinde Öncü Şahsiyetler, 250. 1040 M. Yaşar Kandemir, “Osmân b. Maz’ûn”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2007), 33/470-1 1041 İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-kübrâ, 3/300; Ebû Hayseme, et-Târîhu’l-kebîr, nşr. Salâh b. Feth (Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1427/2006), 1/360; Belazurî, Ensâbü’l-eşrâf İslâm Tarihinde Öncü Şahsiyetler, 249; İbnu’l-Esir, Üsdu’l-gabe fî ma’rufetu’s-sahâbetu, 3/589. 1042 Askâlânî, el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, nşr. Âdil Ahmed ‘Abdulmevcûd - Alî Muhammed Mi’avvad (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994), 7/140. 1043 İsfahânî, Hilye, 2/8. 1044 Buhârî, Nikâh, 8; Müslim, Nikâh, 6-8; İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/395; İbn Abdulber, el-İstî’âb, 3/1055. 1045 İbn Sa’d, Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, 3/225. 1046 İbn Kesir, Hadîslerle Kur’ân Tefsiri, 1254. 1047 İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/394. 1048 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, 3/590; İbn Abdülber, el-İstî’âb, 3/1054. 168 hiç bulaşmadın.” buyurdu.1049 Peygamberimiz (sav) zâhidliğini vurgulamış ve bu zahidliği bizzat kendisi aşılamıştır. Ebû Kılâbe’den (ö.104/722) rivâyetinde Suffeli Osmân b. Maz’ûn’un (ö.2/623- 4), bir ev edinip ona kapanarak orada hep ibadet ettiğinin haberini şöyle rivâyet eder: “Bu haber Rasûlullâh’a (sav) ulaşınca, onun bulunduğu eve gelerek ve kapısının her iki yan tarafını tutarak, Ya Osmân! Ben ruhbanlık için gönderilmedim. Allahu Teâlâ (cc) katında en hayırlı din, hoşgörülü din olan Hanîfliktir.1050 buyurdu ve bunu iki veya üç kere tekrarladı”. Ruhbanlığa cevaz vermeyen ama zâhidliği teşvik eden bir Peygamberî duruşu görüyoruz. Çünkü zühd peygamber yaşamıydı. Ashâb-ı Suffe’den Ebû Hureyre’nin (ö.58/678) damadı Saîd b. el-Müseyyeb (ö.94/713) rivâyeti ile Sahihayn’de, Suffeli Sa’d b. Ebî Vakkâs’dan (ö.55/675) Suffeli Osmân b. Maz’ûn (ö.2/623-4) için bir hatırasını şöyle dile getirir: “Peygamber (sav) Osmân b. Maz’ûn’un bekâr yaşama isteğini reddetmiştir. Şayet izin verseydi elbette kendimizi hadım ederdik.”1051 Osmân b. Maz’ûn olmak üzere bir grup sahâbenin (Ashâb-ı Suffe’den Sa’d b. Ebî Vakkâs, Ebû Zerr, Hz. Ali) kendilerini kısırlaştırmaya ve dünya zevklerinden uzak tutmaya karar verdiklerinde bu haber Hz. Peygamber’e (sav) ulaşmış, onları çağırıp yaptıklarının yanlış olduğunu bildirmiştir.1052 Ömer b. Hüseyn’den, o ‘Âişe bt. Kudâme b. Maz’ûn’dan, o da babasından, kardeşi Osmân b. Maz’ûn durumunu Rasûlullâh’a (sav) şöyle ifâde eder: “Savaşlarda bekârlık bana ağır geliyor, günah işleme endişesiyle bana izin verin, hadım olayım. Rasûlullâh (sav), Hayır, ya Maz’ûn’un oğlu! Sen oruç tutmalısın, zira oruç, ‘mecfer’dir (koruyucudur.) buyurdu.1053 Rasûlullâh (sav) ona, Bende senin için bir örneklik yok mudur? Oysa ben hanımlarımla bir araya gelir, et yer, oruç tutar ve iftar ederim. 1049 İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/397; Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, 3/227; Mâlik, el-Muvattâ, Kitâbu’l-Cenâiz, 16; Beğâvî, Mu’cemu’s-sahâbe, 4/339; Harun Yıldırım, Kadın Şahsiyetler ve Hanım Sahâbîler, (İstanbul: Mercan Kitap, 2016), 309. 1050 İbn Sa’d, Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, 3/227, 395; Beğâvî, Mu’cemu’s-sahâbe, 4/339-340. 1051 Askalânî, İsabe, tec. 385; İbn Sa’d, Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, 3/225. 1052 İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/394; İbn Abdulber, el-İstî’âb, 3/1054; Taberî, Cami’u’l-Beyân an Te’vili’lKur’ân, tah. Ahmed Muhammed Şakir, (Medine, 1420/2000), 10/514; İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’ân-i’lAzîm, thk. Sami b. Muhammed Salame, (Medine 1420/1999), 3/171; Hikmet Akdemir, “Kur’ân ve Sünnetin Kölelerin Hadım Edilmesine Yaklaşımı”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Y:14, S:21, Ocak-Haziran 2009, 29-39, 37. 1053 İsmâîl b. Abdullâh, “mücfir” kelime anlamı “kişinin hanımına yaklaşmaya kalkıştığında, bundan kesilen kişi anlamına gelir.” demiştir. İbn Sa’d, Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, 3/225; İbn Şahin ve Şuab’da Beyhâkî, ‘Âişe bt. Kudâme’den o babasından ve amcasından rivâyetle. Askalânî, İsabe, tec, 385-6; Ya’kûb b. Süfyân el-Fesevî, el-Ma’rife ve’t-târîh, 1/272-3. 169 Ümmetimin korunması, oruç tutmasıdır. Ümmetimden hiç biri için hadım etmek veya hadım olmak yoktur.” dedi.1054 Peygamberimiz (sav) hayatından örnekler vererek nasıl bir zühd hayatı yaşanması gerektiğini öğretmeye çalışmıştır. Her ümmetin bir ruhbanlığı vardır. Bizim ruhbanlığımız bu konuda oruç ibadetidir ve cihad1055 olduğunu belirtir. Ruhbanlık yoktur. İbadetler ve helâl olanlarla hayatı idame ettirme esasına dayalı bir zühdî yaşam öngörmüştür. Helâlleri terk etme, aile hayatını sonlandırıcı girişimler, mal biriktirme, toplumdan uzaklaşma asla nebi zühd anlayışına uygun değildir. Suffe Ashâbı’ndan Osmân b. Maz’ûn (ö.2/623-4) zühdî hayatı, ibâdet ve taate düşkünlüğü hanımı Ümmü Şerîk künyeli Havle bt. Hakîm b. ‘Umeyye b. Hârise b. elEvkâs es-Sulemiyye (ö.?),1056 eşinin kendisiyle ilgilenmediğini, giyimini ihmal ettiğini şikâyet konusu yaparak Hz. ‘Âişe’ye (ö.58/678) o da durumu Rasûlullâh’a (sav) bildirmiş, Rasûlullâh da (sav) Suffeli Osmân b. Maz’ûn’a her konuda ölçü ile davranmasını eşinin, misafirinin ve kendi nefsinin de üzerinde hakkı olduğunu,1057 anımsatarak herkese hakkını vermesini tembihlemiştir.1058 Dini yaşamın aslı var olana hakkını vermek olarak görülmüş ve herşeyin hakkı korunmaya çalışılmıştır. Ebû Bürde’den (ö.140/757) rivâyetle: “Suffeli Osmân b. Maz’ûn’un hanımı Râsûlullâh’ın (sav) hanımlarının yanına geldiğinde, onun durumunu iyi görememeleri üzerine; Neyin var senin? Kureyş arasında kocandan daha zengin birisi yoktur! dediler. O da, Onun malından bize ne? O, geceleri hep ibadet eder, gündüzleri hep oruçla geçirir. dedi. Rasûlullâh (sav) bir gün Osmân ile karşılaşınca, Ya Osmân! Bende, senin için bir örneklik yok mudur? buyurdu. O da, Anam babam sana feda olsun ya Rasûlullâh! Nasıl olmaz? dedi. Rasûlullâh (sav), Sen geceleri hep ibadetle, gündüzleri de hep oruçla mı geçiriyorsun? diye sordu. O da, Öyle yapıyorum. dedi. Rasûlullâh (sav), Öyle yapma! Gözlerinin senin üzerinde bir hakkı vardır. Vücudunun senin üzerinde bir hakkı vardır. Ailenin de senin üzerimde bir hakkı vardır. 1054 İbn Sa’d, Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, 3/225. 1055 Afifi, İslâm’da Manevi Hayat, 79-80. 1056 Selman Başaran, “Havle bnt. Hakîm”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1997), 16/538-9; Beğâvî, Mu’cemu’s-sahâbe, tah. Muhammed Emin b. Muhammed Mahmûd Ahmed el-Cekenî, (Kuveyt: Mektebetu Dâru’l-Beyân, 1421/2000), 4/339. 1057 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, C. 6/68; Ebû Dâvûd, Tetavvuʿ, 28. 1058 İbn Sa’d, et-Tabakatü’l-Kübrâ, 3/ 393-400; İbn Abdulber, el-İstîâb fi Ma’rifetil Ashâbi, 3/85-89; Heysemî, Mecmaü’z-Zevaid ve Menbau’l-Fevaid, 4/253; Kandemir, “Osmân b. Maz’ûn”, 33/470-1; Başaran, “Havle bnt. Hakîm”, 16/538-9. 170 Hem namaz kıl, hem uyu; hem oruç tut, hem de iftar et!”1059 buyurdu. Dünya-ahiret ilişkisi dengeli bir zühdî dindarlık önermiştir. “Onun hanımı bu sefer yeni gelinmiş gibi güzel elbiseler giyinmiş, kokular sürünmüş olarak Rasûlullâh’ın (sav) hanımlarının yanına geldiğinde, kendisine, Oh, ne güzel! dediklerinde Osmân’ın hanımı, Biz de artık diğer insanlar gibiyiz.” dedi.1060 Rasûlullâh (sav) eşleri aracılıyla hanımları eğitiyor olması gerekeni onlara iletmelerini sağlıyordu. Suffe ehli için zâhid, âbid, âlim gibi sıfatları verirken eşleri içinde (hepsi olmasa da) söylemek gerkir. Onlarda bu eğitimden geçmektedirler. Suffetu’n-Nisâ kavramını eşleri olan Suffe ehlinede vermek gerekir diye düşünüyoruz. Çünkü hayat arkadaşlığında onlarda bu paydan hisselerini almalıdırlar. Sadece Mescidi Nebî’nin bayan cemaatine bu kavramı sınırlamak doğru olmaz. Suffeli Osmân b. Maz’ûn (ö.2/623-4) hicretin 2. senesinde Zilhicce ayında1061 Medine’de vefat eden ilk Muhâcirdir.1062 Bazı kaynaklarda, Bedir Gazvesi’ne katılıp hicretten 30 ay sonra1063/22 ay sonra1064 Şaban ayında vefat etti.1065 şeklinde yer alır. Osmân b. Maz’ûn vefât ettiğinde Rasûlullâh (sav) cenaze namazını kıldırdı.1066 ‘Âsım b. ‘Ubeydullâh b. Ebû Râfi’ (ö.?) rivâyet etti: Rasûlullâh (sav), vefat eden arkadaşlarının defnedilecekleri kabir için uygun bir yer arardı. Medine’nin etrafını gezdikten sonra, el-Bakî1067 denilen yere varınca, “Ben, burası için emr olundum!” 1059 Ebû Dâvûd, Sünen, Tatavvu, 26. 1060 İbn Sa’d, Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, 3/225-226. 1061 Belâzurî, Ensâbü’l-eşrâf, 1/212; Belazurî, Ensâbü’l-eşrâf İslâm Tarihinde Öncü Şahsiyetler, 249; etTaberî, Târîhü’r-rüsül ve’l-mülûk (Beyrut: Dâru’t-Türâs, 1387/1967), 2/485; el-Begavî, Mu’cemü’ssahâbe, 4/342; İbn Hibbân, es-Sikât, nşr. Şerefü’d-dîn Ahmed, (Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1395/1975), 1/212; İbn Abdulberr, el-İstîʿâb fî maʿrifeti’l-ashâb, 3/1054; İsfahânî, Ma’rifetü’s-sahâbe, 4/1954; İbnu’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe fî maʾrifeti’s-sahâbe, nşr. Âdil Ahmed er-Rufâʿî (Beyrut: Dâru İhyâʾi’t-Türâsi’l-Arabî, 1996), 3/621; Askalânî, el-İsâbe, 7/111; es-Semhûdî, Vefâü’l-vefâ bi ahbâri dâri’l-Mustafâ, nşr. Hâlid Abdulganî Mahfûz (Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1419/1998), 1/216; Ahmed el-Kastallânî, elMevâhibü’l-ledünniyye bi’l-menhi’l-Muhammediyye (Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ty), 1/234; Gülay Özkan - Levent Öztürk, “Osmân b. Maz’ûn’un Vefat Tarihi ve Bakî’ Mezarlığı’na Defnedilen İlk Kişi Olup Olmadığı ile İlgili Rivâyetlerin Değerlendirilmesi”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi, 6/1 (Haziran 2020): 389-409. 1062 Tirmizî, Cenâiz, 14; İbn Mâce, es- Sünen, Cenâiz, 7; İbn Abdülber, el-İstîâb, 3/165-166, 3/1053; Belâzurî, Ensâbü’l-eşrâf İslâm Tarihinde Öncü Şahsiyetler, 249; Askalânî, İsabe Seçkin Sahâbeler, 386; İbnü’l-Esir, Üsdü’l-ğâbe, 3/591. 1063 Askalânî, İsabe Seçkin Sahâbeler, 386; İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/396; İbn Abdulber, elİstî’âb, 3/1053. 1064 İbnü’l-Esir, Üsdu’l-gabe fî, 3/589. 1065 İbn Sa‘d, Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, 3/225. 1066 İbn Sa‘d, Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, 3/226. 1067 Baki‘, Arapça’da çeşitli bitkilerin bulunduğu geniş alan, Habcebe ise, dikenli bir bitki türüdür. Mescid-i Nebevî’nin doğusunda bulunan bu alan çeşitli bitkilerle dolu bir alan iken, Rasûlullâh (sav) tarafından mezarlık haline getirilmiştir. “Bakî‘u’l-Habcebe” olarak isim tamlaması şeklinde isimlendirilmesinin nedeni, “Habcebe” denilen dikenli bitkinin çoğunlukta bulunmasından dolayıdır. 171 buyurdu. Buraya daha önce, Bakî’u’l-Habcebe denirdi. Buraya ilk defnedilen, Suffe ashâbından Osmân b. Maz’ûn oldu. Rasûlullâh (sav) onun başucuna bir taş koyarak, “Bu bizim önde gidenimizdir.” buyurdu. Vefat eden olunca kendisine, “Ya Rasûlullâh! Bunu nereye defnedelim?” diye sorulduğunda; “Önde gidenimiz olan Osmân b. Maz’ûn’un yanına…” buyururdu.1068 Suffe ehlinden ilk ahirete kavuşandır. 3.1.2. Mus’ab b. ‘Umeyr el-Kuraşî (ö.3/625). Nesebi: Mus’ab b. ‘Umeyr b. Hâşim b. ‘Abdumenâf b. ‘Abduddâr b. Kusay b. Kilâb b. Murre el-Kuresî/Kuraşî el-Abderî/Abdî/ İbâdî. Künyeleri: Ebû Muhammed, Ebû ‘Abdullâh, Mus’abu’l- Hayr/Hayırlı Mus’ab olup Hz. Peygamber (sav) ile beşinci göbekten akrabadır.1069 Annesi; Hunâs/Hunnas/Hannâs bnt. Mâlik b. elMudarrib1070/Mutarrıf b. Vehb/Vuheyb b. ‘Amr b. Huceyr b. ‘Abd b. Ma’îs b. ‘Âmir1071 b. Luey’dir. Eşi; Hamne binti Cahş b. Riyâb b. Ya‘mer b. Sabire b. Murre b. Kebîr Ğanmin b. Dûdân b. Esed b. Huzeyme’dir.1072 Hamne’nin kız kardeşi Zeyneb binti Cahş (ö.20/641), Hz. Peygamber’in (sav) hanımıdır. Hamne’nin annesi Hz. Peygamber’in (sav) halası ‘Umeyye/’Umeyme binti ‘Abdilmuttâlib’tir (ö.?). ‘Abdullâh b. Cahş da (ö.3/624) Hamne’nin kardeşidir.1073 Mus’ab’ın Zeyneb adındaki kızını ‘Abdullâh b. ‘Abdullâh b. Ebû ‘Umeyye b. el-Muğîre ile evlendirdi ve Karîbe adında bir kız çocuğu oldu.1074 Mus’ab b. ‘Umeyr (ö.3/625) hakkında zikredilen künyesi “Mus’abu’l-Hayr” (Hayırlı Mus’ab), Hz. Mus’ab’ın çok zengin olmasına rağmen dünya malını reddedip kendini İslâm’a adamasından1075 dolayı verilmiş olabilir. Suffe Ashâbı’ndan Mus’ab b. ‘Umeyr’i (ö.3/625), anne ve babası çok seviyordu, annesi zengindi ve malı çoktu. Ona elbiselerin en güzelini ve en incesini giydirirdi. Hadremî (Hadramavt) nalınları (sivri uçlu şeklinde) giyerdi. Mekke’nin en yakışıklı, en genç zengin delikanlısı, en güzel koku sürüneniydi. Allah Rasûlü (sav) Bazen “Baki‘u’l-Garkad” gibi, başka bir bitkiye izafeten de adlandırılmaktadır. Bkz. el-Feyruzabadî, Kamusu’l-Muhît, 1/704; Askalânî, İsabe, tec, 386; İbnu’l-Esir, Üsdu’l-ğabe, 3/589. 1068 İbn Sa‘d, Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, 3/226. 1069 Muhammet Emin Yıldırım, Hz. Peygamber’in Albümü –Soy Ağacı/Nesebi ve Yakınları-, (İstanbul: Siyer Yayınları, 2011), 385. 1070 İbn Sa‘d, Tabakât, 1//107. 1071 Zübeyrî, Nesebu Kureyş”, (Kâhire: Dâru’l-Maârif, ts), 254. 1072 İbn Sa’d, et-Tabakât, 10/229; İsfahânî, Marifetü’s-Sahâbe, 6/3293. 1073 Zübeyrî, Nesebu Kureyş, 254; İbnü’l-Esîr, Usdu’l-Ğâbe, 7/71. 1074 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/66. 1075 İbn Sa’d, et-Tabakât, 1/107; Belâzurî, Ensâb, 1/53; Ziriklî, el-A’lam, 248. 172 onun hakkında şöyle buyurdu: “Mekke’de Mus’ab b. ‘Umeyr’den daha güzel uzun saçlı olan, daha ince elbise giyen, daha çok ni’mete mazhar olan birini görmedim.”1076 ‘Urve b. ez-Zubeyr (ö.94/713), “Bir gün ben Ömer b. ‘Abdulazîz’in (ö.101/720) yanında oturuyordum. O, Mescid-i Nebevî’yi tamirini inşa ediyordu.” Şeklinde başlayan bir rivâyetini nakl eder. “Bir gün Allah Rasûlü (sav) ashâbı ile otururken Mus’ab b. ‘Umeyr çıkageldi. Üzerinde siyah-beyaz çizgili giysisine işlenmemiş bir hayvan derisi eklemiş. Yani, deriye kol ağzı yapmış ve onu hırka benzeri giysiye eklemiş. Hz. Peygamber’in (sav) ashâbı onu gördüklerinde ona acıdıkları için başlarını öne eğdiler. Zira yanlarında onun bu halini değiştirecek bir şey yoktu. Mus’ab selâm verdi. Allah Rasûlü (sav) onun selâmını aldı ve ona güzel övgüler dizdikten sonra şöyle buyurdu: Dünya ehliyle dünyayı değiştiren Allah’a hamd olsun. -Mus’ab’ı kastederek- Mekke’de Kureyş içinde anne ve babası yanında ni’mete ondan daha çok mazhar olan bir genç görmedim. Allah (cc) ve Rasûlü’nün (sav) sevgisi ile hayra talip olmak, onu bu refah içinden çıkardı.”1077 Onun imân ve dini için feda ettikleriyle nefsini nasıl Allah (cc) ve Rasûlü’ne (sav) adadığını gösteren bir örnektir. Uhud Gazvesi günü hicretin 32. ayının başında kırk yaşında (biraz daha fazla yaştayken) şehit edilen arkadaşı için Suffe ashâbından Habbâb b. Eret (ö.37/657-8) şöyle hatırasını anlatıyor: “Allah Rasûlü (sav) ile beraber sadece Allah’ın (cc) rızasını umarak Allah (cc) yolunda hicret ettik. Bizim mükâfatımızı vermek Allah’a (cc) vacip oldu. Bizden bir kısmı mükâfatından hiç bir şey yemeden göçüp gitti. Suffeli Mus’ab b. ‘Umeyr onlardan biri idi. Uhud günü öldürüldü. Bir parça pars derisinden (alaca yünlü giysinden) başka ona kefen yapılacak bir şey bulunamadı. O parçayı başına koyuyorduk, ayakları dışarıda kalıyordu; ayaklarına koyuyorduk, başı dışarıda kalıyordu. Bunun üzerine Allah Rasûlü (sav) bize, Onunla baş kısmını örtün, ayaklarının üzerine izhir bitkisinden koyun! Bizden bazıları da meyvesini olgunlaştırdı ve devriştirdi.”1078 Tek gayeleri vardı o da Allah (cc) rızasına, O’nun Kitabı ile Rasûl’un (sav) gösterdiği rehberlikle kavuşmaktı ki bunada kavuşmuş olduklarına hadîs-i şerif delilidir. Kur’ân-ı Kerîm’de Suffe’nin hocası Mus’ab b. ‘Umeyr’i (ö.3/625) şöyle anlatır. “O yara aldıktan sonra Allah’ın (cc) ve Rasûlü’nün (sav) çağrısına uyarak gönül 1076 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/66. 1077 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/66, 108-9. 1078 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/68. 173 verenlere, onlar gibi ihsân ve takvâ sahiplerine pek büyük ecirler vardır. Onlar öyle kimselerdir ki halk kendilerine; Düşmanlarınız olan insanlar size karşı ordular hazırladılar; aman onlardan kendinizi koruyun. dediklerinde bu tehdit onların sadece imânlarını artırmış ve Allah (cc) bize yeter. O ne güzel vekildir! demişlerdir. Kendilerine hiç bir fenalık dokunmadan, Allah’tan (cc) bir âfiyet, selâmet, bağış ve lütuf ile geri döndüler ve Allah’ın (cc) rızasına uydular. Allahu Teala (cc) çok büyük lütuf, inâyet ve iyilik sahibidir.”1079 Hayat ilmi denilen tasavvufun vurguladığı ihsân ve takvâ sahibi oldukları, Allah (cc) rızası için canını hoşnutlukla verdikleri, Rasûlullâh’ın (sav) çağrısını kendine emr bildiklerini ayetle ifâde edilmiştir. 3.1.3. Mu’âz b. Cebel el-Ensârî (ö.17/638) Nesebi: Ebû ‘Abdurrahmân Mu’âz b. Cebel b. ‘Amr b. Evs b. ‘Âiz b. Adî b. Ka’b b. ‘Amr b. ‘Udey b. Sa’d el-Ensârî el-Hazrecî el-Cuşemî. Annesi; Cuheyne Kabilesinin Benî er-Rib’a kolundan Hind bnt. Sehl b. Cuheyne’dir. Anne bir kardeşi Bedir ehlinden ‘Abdullâh b. el-Cedb. Kays’tır. Beni Selime Kabilesinden Ümmü ‘Amr bnt. Hâlid b. ‘Amr b. Adî b. Sinân b. Nâbi b. ‘Amr b. Sevâd adlı eşinden Ümmü ‘Abdullâh isminde bir kızı vardır. ‘Abdurrahmân adlı bir oğlu olduğu için künyesi Ebû ‘Abdurrahmân olup diğer oğlunun adı ve annesi hakkında bilgi yoktur. Suffeli ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3) ile muahat kardeşidir. 1080 Suffe Ashâbı’ndan Mu’âz b. Cebel (ö.17/638), yüz ve ahlâken insanların en güzeli, bir şeyden engellerken onların en müsamahakârı idi. “Birara çok borçlanmış, alacaklıları da kendisini sıkıştırmış günlerce evinden çıkmayıp alacaklılarına görünmemeye çalıştı. Bunun üzerine alacaklıları Allah Rasûlü’ne (sav) gidip alacaklarını istediler. Allah Rasûlü (sav) birisini gönderip onu çağırttı. Mu’âz da orada iken alacaklılar, Ya Rasûlullâh! Hakkımızı ondan al, dediler. Allah Rasûlü (sav), Allah ona tasaddukta bulunanlara rahmet edecektir, dedi. İnsanların bir kısmı Mu’âz’a tasaddukta bulundu, bir kısmı bulunmadı. Alacaklılar, Ya Rasûlullâh! Bizim hakkımızı ondan al, dediler. Allah Rasûlü (sav), Ey Mu’âz! Onlar hakkında sabırlı ol! dedi. Mu’âz’ın bütün malını alıp alacaklılara verdi; onlar da aralarında paylaştılar. Her birine 1079 Âl-i İmrân, 3/172-4. 1080 İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/335. 174 haklarının yedide beşi kadar bir pay isabet etmişti. Alacaklılar, Ya Rasûlullâh! Onu bize sat, dediler. Allah Rasûlü (sav), Onun bütün malını aldınız; artık bundan sonra onu rahatsız etmeye hakkınız yoktur, dedi. Mu’âz, Benî Selime’ye doğru yöneldiğinde birisi ona şöyle dedi: Ey Ebû ‘Abdurrahmân! Eğer Allah Rasûlü’nden istekte bulunursan, bugün borç ödemesini bitirmiş olursun, dedi. Mu’âz, Allah Rasûlü’nden istekte bulunan bir kişi olmayacağım, dedi. Bir gün bekledi. Allah Rasûlü (sav) kendisini çağırdı, onu Yemen’e gönderdi ve Umulur ki Allah (cc) senin ihtiyacını giderir ve borcunu öder, dedi. Mu’âz, Yemen’e gitti ve Allah Rasûlü (sav) vefat edinceye kadar orada kaldı.”1081 Suffeli Mu’âz b. Cebel (ö.17/638) oğluna şöyle nasihat etmiştir: “Evladım! Namaz kılacağın zaman sanki son namazını kılıyormuş gibi, bir daha namaz kılamayacakmışsın gibi kıl! Bil ki ey oğlum iyilik arasında ölmelidir: Biri yaptığı, diğeri de yapacağı iyiliktir.”1082 Rasûlullâh’ın (sav) kendisini Yemen’e gönderdiği zaman nasihatını da şöyle ifâde ediyor: “Aşırı bolluktan uzak dur. Allah’ın (cc) halis kulları, aşırı bollukta olan kişiler değildir. Ni’metlerle bolluk içinde zevk sürmekten sakın. Zira Allah’ın (cc) kulları ni’metlerle zevk sürmezler.” dediğini haber vermiştir.” 1083 bu söz onun hayat prensibiydi. Suffe ehlinden Mu’âz b. Cebel (ö.17/638) der ki: “İlim öğreniniz! Muhakak ki, ilmi Allah (cc) için öğrenmek saygıdır, taleb etmek ibadettir, ders çalışmak teşbihtir, ilmi araştırmak cihaddır, bilmeyene öğretmek sadakadır, ehline vermek yakınlaşmaktır. Zira ilim helâl ve harâmın göstergesidir, cennet ehlinin feneridir, korku anında tesellidir, gurbette dosttur, yalnızlıkta sohbet arkadaşıdır. Mutlulukta ve darlıkta yol gösterici, düşmana karşı silah, değerli insanlara saygıdır. Allah (cc) ilimle kavimler yüceltir, hayırda önder ve imâm kılar; eserleri taklid edilir, yaptıkları örnek olur, fikirlerine müracaat edilir. Melekler onlarla dost olmak ister, kanatlarıyla okşar, yaş ve kuru ne varsa onlar için mağfiret diler, denizdeki balıklar ve deniz canlıları, büyük kuşlar ve hayvanlar mağfiret diler. Çünkü ilim, kalplerin cehaletten kurtulup canlanması, gözlerin karanlıktan kurtulup aydınlanmasıdır, ilimle değerli insanların mertebesine erişilir, dünyada ve âhirette yüksek dereceler elde edilir, ilimle ilgili tefekkür etmek oruç tutmaya, ilim çalışmak namaz kılmaya denktir, ilimle sıla-1 rahim sağlanır, helal ile haram bilinir, işlerin sultanıdır, ilmin peşinde koşan, bahtiyarlarlayaşar, eşkıyalar ona yaklaşamaz.”1084 Suffe hocası olan Mu’âz b. Cebel’in hayatı ilim öğretmek ve ilmi yaşamakla geçmiştir. Onların ilim anlayışı öğrendikleri ve uyguladıkları nebevî terbiye idi. Bu nebevî terbiyenin içinde tasavvuf denilecek ilim ve yaşayışı da kapsar. Kendisinden Abdullâh b. Ömer (ö.73/693), Abdullâh b. ‘Abbâs (ö.68/687-8), Abdullâh b. ‘Amr b. ‘Âs (ö.65/684-5), Abdullâh b. Ebû Evfâ (ö.86/705), Abdurrahmân b. Semure (ö.50/670), Câbir b. Abdullâh (ö.78/697), Ebû Mûsâ el-Eş’arî (ö.42/662-3), Ebû Umâme el-Bâhilî (ö.86/705), Enes b. Mâlik (ö.93/711-2) gibi sahâbîler; Yemen’e onunla birlikte giden Abdurrahmân b. Ğanm (ö.78/697) ile Abdurrahmân İbn Ebû Leylâ, (ö.83/702) onu Yemen’de tanıyan ‘Amr b. Meymûn (ö.74/693?), Atâ b. Yesâr (ö.103/721), Ebû Müslim el-Havlânî (ö.62/681-2), Şakîk b. Seleme (ö.82/701), Ebu’lEsved ed-Duelî (ö.69/688), Esved b. Yezîd (ö.75/694), Hâlid b. Ma’dân (ö.103/721), Kâdî Şureyh (ö.80/699?), Kays b. Ebû Hâzim (ö.97/715), Mesrûk b. Ecda’ (ö.63/683) gibi tâbiîler hadis, fıkıh ve kıraat öğrenmiştir.1085 3.1.4. ‘Utbe b. Gazvân (ö.17/638) Nesebi: ‘Utbe b. Gazvân b. Câbir b. Vehb b. Nuseyb b. Zeyd b. Mâlik el-Hâris b. ‘Avf b. Mâzin b. Mansûr b. İkrime b. Hasafe b. Kays b. Aylân b. Mudar’dır. Künyesi: Ebû ‘Abdullâh1086 veya Ebû Ğazvân1087 olup ö.17/638 tarihinde vefat eden Hz. ‘Utbe’nin, Ma’dinü Benî Süleym’de kabri bulunmaktadır. Suffe Ashâbı’ndan ‘Utbe b. Ğazvân’la (ö.17/638) ilgili bir hatırasını Suffelilerin talebesi olan Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728) şöyle rivâyet eder: “Basra minberinde bize hutbe veren ilk vali kendisiydi. Bizlere bir hutbe verdi ve hutbesinde şöyle demişti: Rasûlullâh’la (sav) birlikte yedi kişi iken ağaç yapraklarından başka yiyeceğimizin olmadığı zamanları bilirim. Yaprak yemekten ağızlarımız hep yara olmuştu. Bir defasında elime bir giysi geçti. Giysiyi yırtıp bir parçasını Sa’d b. Mâlik’e (ö.55/675) verdim, diğer parçasını da ben aldım, o yedi kişiden hayatta sadece bir kişi kaldı, o da şehirlerin birinde valilik yapmaktadır.” 1088 Zühd, yaşamlarının bir parçası olduğunu dile getirmiştir. 1084 İsfahânî, Hilye tec. 1/256. 1085 M. Yaşar Kandemir, “Muâz b. Cebel”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları, 2020), 30/336-8. 1086 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/56. 1087 Belâzûrî, Ensâb, 1/201. 1088 Müslim 2967, Ahmed b. Hanbel, Müsned, 4/174; İsfahânî, Hilye tec.1/123. 176 Suffe Ashâbı’ndan ‘Utbe b. Ğazvân (ö.17/638) arkadaşı Suffe Ashâbı’ndan Ebû Mûsâ el-Eş’arî (ö.42/662-3) ile ilgili bir hatırasını şöyle rivâyet eder: “Bana: Gözlerin neden şişmiş? diye sorunca şöyle karşılık verdim: Bir tarafa dönüp bakınca komutanlardan birinin kızım gördüm. Baktım ki gözlerim onu seyrediyor tutup kendi gözlerime bir yumruk attım. Sonuç da işte gördüğün gibidir. Bunun üzerine Ebû Mûsâ bana: Allah’tan (cc) bağışlanma dile! Gözlerine haksızlık etmişsin! İlk bakış gözlerinin, ondan sonrası ise senindir, dedi.”1089 Dini, nefislerine kabul ettirmek için kendilerince terbiye metodları geliştirmiş olduklarına bir örnektir. Hâlid b. ‘Umeyr el-Adevî (ö.?), Kabîsa b. Câbir (ö.?), Hârûn b. Riâb (ö.?) ve Guneym b. Kays el-Mâzinî (ö.?) gibi râviler kendisinden hadîs nakletmiştir.1090 3.1.5. Bilâl-i el-Hâbeşî (ö.20/641) Bilâl b. Rebâh el-Habeşî. Nesebi: Ebû Abdullâh (Mevla ‘Umeyye b. Halef veya Ebû Bekir es-Sıddîk) (Şam/Haleb- ö.20/641).1091 veya Dımaşk Bâbü’s-Sağir Mezarlığı.1092 Künyesi: Ebû ‘Abdullâh1093 Ebû ‘Abdulkerîm1094 Ebû ‘Amr1095 Habeşlilerin birincisi olan Bilâl, Serât doğumlu ve babası Rebâh, annesi Hamâme’dir.1096 Hâlid adlı bir erkek kardeşi ve Gufre/Gufeyre adlı bir kız kardeşi vardır.1097 Suffe ehli olacak olan sahâbeler Bilâl b. Rebâh el- Habeşî (ö.20/541), Mus’âb b. ‘Umeyr (ö.3/625), ‘Abdullâh İbn Ümmi Mektûm (ö.15/636) ve ‘Ammâr b.Yâsir (ö.37/657) gibi Medine’ye ilk hicret eden sahâbe arasında bulunmaktadır.1098 Suffe Ashâbı’ndan Hz. Bilâl (ö.20/641), Allah Rasûlü’nün (sav) mâlî durumu hakkında şu hatırasını anlatır: “Allah Rasûlü (sav), Peygamber olduğu günden vefatına kadar neyi varsa ben bakıyordum. Birisi ona başvurduğu zaman, eğer o kimseyi fâkir 1089 İsfahânî, Hilye tec. 1/280. 1090 Erdinç Ahatlı, “Utbe b. Gazvân”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2012), 42/235 1091 Habeşlilerin ilk Müslüman olanıdır. İlk ezan okuyandır. Şam’a yerleşenlerdendir. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/147, 261, 349; es-Sehâvî, Rüchanu’l-Kiffe, 156; İbn Esîr, Usdu’l-Ğabe, 1/243, 3/37; Zehebî, Siyer, 1/ 349, 358; Askalânî, el-İsabe, 1/455; İbn Abdilberr, el-İsti’ab, 1/258, 261; İbn Sa’d, Tabakât, tec. 3/128, 232. 1092 İbn Sa’d, Tabakât, tec 9/485 1093 İbn Sa’d, et-Tabakât, 7/385, tec. 3/128; Belâzûrî, Ensâb, 1/184; İbn Abdi’l-Berr, el-İstiâb, 1/178; İbnu’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, 1/243; Zehebî, Siyerü, 1/347; Askalânî, Tehzîbu’t-Tehzîb, 1/502. 1094 İbn Abdulberr, el-İstiâb, 1/178; İbnu’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, 1/243; İbn Asâkir, Tehzîbu Târih-i Dımaşk, Beyrut, 1987, 3/304. 1095 İbnu’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, 1/243. 1096 Askalânî, el-İsâbe 1/182. 1097 Askalânî, Tehzîb, 1/502. 1098 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 4/284; Kandehlevî, Hayâtü’s-Sahâbe, 1/510. 177 görürse bana emreder gidip borçlanır ve o kimseye yiyecek ve giyecek alıp getirirdim. Bir gün bir müşrik bana rastlayarak; -Bilâl! Biliyorsun ki, ben zengin bir kimseyim. Şundan bundan borçlanacağına sana ne kadar para lâzım olursa gel benden iste. Ben her zaman vermeye hazırım, dedi. Ben de öyle yaptım. Aradan birkaç gün geçtikten sonra bir gün abdest almış ezân okumaya gidiyordum. Birkaç müşrikle birlikte karşıdan gelen bu müşrik beni görünce: Ey Habeşli! diye bağırdı. Ne var? dedim. Aybaşına kaç gün kaldığını biliyor musun? dedi ve suratını asarak bana ağır bir söz söyledi. Biliyorum, az kalmıştır, dedim. Aybaşına sadece dört gün kaldı. O gün gelsin de görürsün. Seni alacaklarım yerine rehin alıp köleleştireceğim. Sana kendi hatırın veya adamının hatırı için ödünç vermedim. Sen eskiden nasıl köle idiysen, seni davarlarımı gütmen için tekrar köle macıyla sana borç verdim, dedi. O anda, ne yapacağımı bilemez bir halde idim ve bu duruma çok üzülmüştüm. Gidip ezânı okudum. Yatsı namazından sonra konuyu Rasûlüllâh’a (sav) açma düşüncesindeydim. Namazı kıldıktan sonra Rasûlüllâh (sav) eve gitmek üzere kalktı. Ben de kalkıp arkasından gittim, izin isteyip arkasından içeri girdim ve: Ya Rasûlallâh! Anam babam sana fedâ olsun. Sana, kendisine borçlandığımı söylediğim müşrik, bugün bana böyle böyle söyledi. Biliyorum ki, şimdilik ne sen, ne de ben onun bizdeki alacaklarını karşılayacak bir varlığa sahip değiliz. Beni rezil edeceğinden hiç şüphe yoktur. Hiç değilse bana izin ver de, şu Müslümân kabilelere başvurayım. Allah (cc), Peygamberine bir rızk ikrâm eder şu darlıktan kurtulmuş olurum, dedim. Çıkıp evime gittim, kılıç, mızrak ve ayakkabımı başımın altına koyup uzandım. Uzandım ama kıvranıp duruyordum. Yüzümü ufka vermiş, sabırsızlıkla fecrin sökmesini bekliyordum. Bir uyuyor, bir uyanıyordum. Nihayet fecrin ilk ışıkları göründü, kalkıp namaz için harekete hazırlandım. O sırada kapıda birinin: Bilâl! Allah Rasûlü (sav) seni istiyor, diye seslendiğini işittim. Allah Rasûlü’ ün (sav) kapısı önüne vardığım zaman dört tane yüklü devenin orada çöktüğünü gördüm. İzin isteyip içeri girdiğimde Allah Rasûlü (sav): Bilâl, müjde! Allahu Teala (cc) senin borçlarına karşılık bunları gönderdi, buyurdu. Hemen Allah’a (cc) hamdettim. Sonra Allah Rasûlü (sav) bana: Kapıdaki yüklü olan dört deveyi gördün mü? dedi. Gördüm, dedim. İşte o develer yükleriyle birlikte senindir. Fedek hükümdarı bana hediye olarak göndermiş. Götür, sat da borçlarını öde buyurdu. Ben de çıkıp develerin yüklerini indirdim ve onlara yem verdikten sonra sabah ezanını okudum. Namazdan sonra Bakî’ya gidip yüksek sesle: Kimin Allah Rasûlü’nde (sav) alacağı varsa gelsin, dedim ve bir iki saat içinde Hz. 178 Peygamber’in (sav) tüm borçlarını temizledim. Hatta iki dinâr da arttı. Mescide gittiğim zaman herkes gitmiş, Allah Rasûlü (sav) yalnız kalmıştı. Kendisine selâm verdikten sonra bana: Ne yaptın? diye sordu. Allah Rasûlü’nün (sav) ne kadar borçları varsa hepsini ödedim. Hiç kimsenin sen de alacağı kalmadı, dedim. Fazla bir şey kaldı mı? dedi. Evet, iki dinâr kaldı, dedim. Beni o iki dinârdan da kurtar. Sen onları da vermedikçe ben eve gitmem, buyurdu. Fakat o gün akşama kadar bu iki dinârı verecek bir kimse bulamadım. Allah Rasûlü (sav) bu yüzden ertesi güne kadar mescidde kaldı. Ancak ertesi gün akşama doğru iki süvari geldi. Ben de onları alıp pazara götürdüm ve o iki dinâr ile onlara yiyecek ve giyecek alıp kendilerine verdim. Yatsı namazından sonra Hz. Peygamber (sav) beni çağırıp: Ne yaptın? diye sordu. Allahu Teala (cc), seni o iki dinârdan da kurtardı, dedim. Bunun üzerine tekbir getirip uhdesinde o iki dinâr bulunduğu halde ölmediği için Allah’a (cc) şükretti. Ondan sonra kalktı. Ben de onun (sav) peşinden gittim”.1099 Zühdî hayatı yaşadılar ve bu hayatı tavsiye ettiler. Suffe Ashâbı’ndan ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3) ile Suffeli Ebû Hureyre (ö.58/678) bir hatıralarını şöyle nakl ederler: “Rasûlullâh (sav) Bilâl’in (ö.20/641) yanına girince yanında bir yığın hurma gördü ve: Bu nedir ey Bilâl? diye sordu. Bilâl: Ey Allah’ın Rasûlü! Bunu misafirler için kaldırdım, cevabını verince, Rasûlullâh (sav): Bunlardan dolayı, Cehennem ateşinin dumanına maruz kalmaktan korkmuyor musun? Ey Bilâl! Bunları infak et ve Arş sahibi varken kıtlıktan yana bir korkun olmasın.” buyurdu.1100 Ümmetine “anı yaşamasını” isteyen ve “tevekkül sahibi” olmalarını vurgulayan bu nebevî öğretinin temelini infâk üzerine bina ediyordu. “Anı/zamanı” infak etmek, “malı” infak etmek gibi. Suffe ehli bu öğretiler ile terbiye olmuştur. Hz. Ebû Bekir (ö.13/634), Hz. Ömer (ö.23/644), ‘Usâme b. Zeyd (ö.54/674), Abdullâh b. Ömer (ö.73/693) ve el-Berâ b. ‘Âzib (ö.71/690) gibi bazı meşhûr sahâbîlerle Ebû İdrîs el-Havlânî (ö.80/699), Ebû Hureyre’nin (ö.58/678) damadı Saîd b. Müseyyeb (ö.94/713) ve İbn Ebû Leylâ (ö.83/702) gibi tâbiînler ilim alanların arasındadır.1101 1099 Kandehlevî, Hayâtü’s-Sahâbe, 2/333- 335. 1100 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 12/50, 51, 52. 1101 Mustafa Fayda, “Bilâl-i Habeşî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 6/152-3. 179 3.1.6. Ebu’d-Derdâ el-Hazrecî (ö.32/652) Asıl adı: ‘Uveymir b. Kays b. Zeyd/’Amir b. Kays b. ‘Âişe b. ‘Umeyye b. Mâlik b. ‘Âmir b. Adıy/Adî b. Ka’b b. el-Hazrecî, Lakabı: Ebu’d-Derdâ, Annesi: Mehabbe bnt. Vâkid b. ‘Amr b. İtnâbe b. ‘Âmir b. Zeydümenât/(Zeyd b. Mena) b. Mâlik b. Sa’lebe b. Ka’b’tır. Bilâl ve Yezîd adlı oğulları ve ed-Derdâ, Nesîbe adlı kızları vardır.1102 Suffe Ashâbı’nın hocası Ebu’d-Derdâ (ö.32/652), Dımaşk/Şam ve çevresinde on binlerce Müslümâna Kur’ân-ı Kerîm ve dinin emirlerini öğretmiş rahle-i tedrisinde on binlerce talebe yetişmiştir. Ders halkaları oldukça kalabalık oluyordu. Tabiînden Müslim b. Mişkem’e (ö.?), dersinde hazır bulunan öğrencileri saymasını söylemiş ve o sırada bin altı yüz küsur öğrenci saymıştır.1103 Suffe’dekilerin ilmi cihad olarak görüp yaymalarına diğer Suffe ashâbını da kadarsak muazzam bir rakama ulaşılmış olduğunu görürüz. Suffeli Ebu’d-Derdâ (ö.32/652) kendini şöyle tanıtır: “Yazıklar olsun şu mal biriktiren ağzı açıklara, sanki mecnuna dönmüşler. İnsanların elinde olanı görüyorlar da, kendi ellerindekini görmüyorlar. Eğer güç yetirseler, geceyi gündüze katacaklar. Yazıklar olsun ki, onlara büyük bir hesab ve şiddetli bir azâb vardır. Ben ölümü seviyorum, Rabbime olan özlemim sebebiyle ölümü seviyorum, onlarsa çirkin görüyorlar. Ben, hastalıktan memnunum günahlarıma kefaret olduğu için de hastalığı seviyorum, onlar nefret ediyorlar. Ben fakirlikten hoşlanıyorum, Rabbime olan tevazum sebebiyle de fakirliği seviyorum, onlar kerih görüyorlar. Uzun uzun emeller kurdular, pek çok mal yığdılar, büyük büyük binalar yaptılar. Emelleri boş çıktı, malları helâk oldu, evleri ise kâbir oldu.”1104 Rasûlüllâh (sav) şöyle buyurduğunu beyân eder: “Dünya kaygılarından gücünüz yettiği ölçüde uzaklaşın. Çünkü kimin en büyük kaygısı dünya olursa, Allah (cc) onun malını mülkünü genişletir ve gözlerinin önüne fâkirlik duygusunu koyar. Kimin en büyük kaygısı âhiret olursa, Allah (cc) onun işlerini toparlar ve kalbine zenginlik duygusu koyar. Bir kul kalbiyle Allah’a (cc) yönelirse, Allah da (cc) 1102 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec.4/451 1103 Zehebî, A’lamiu’l-Nübelâ, 2/346; Zehebî, Marifetü’l-Kurrâi’l-Kibâr, thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Şuayb el-Arnaût, Sâlih Mehdî Abbâs, (Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1408/1988), 1/40-2. 1104 İsfahânî, Hilye, tec. 1/208, 1/225; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 4/458. 180 mü’minlerin kalplerini o kula sevgi ve rahmetle yönlendirir. Ayrıca Allah bütün hayırlarda ona süratle mukabele eder.”1105 Eşi Ümmü’d-Derdâ’ya: “Ebu’d-Derdâ’nın en iyi ameli hangisiydi? diye sorulduğunda, Tefekkür edip ibret almak” buyurur. Ebu’d-Derdâ bunu şöyle açıklar: “Bir anlık tefekkür, bir gecelik ibadetten daha hayırlıdır.” 1106 zamanı ibadette, rıza-ı şerife, muhabbetullâha çevirmesini bilmişler. Suffe’nin âlimlerinden Ebu’d-Derdâ (ö.32/652), destur edinliği bir hadîs-i şerifi şöyle nakleder. “Râsûlullâh’ın (sav) bizlere (ashâbına) şöyle buyurdu: Dünyada zâhid olmak kişinin helâl olanı kendine haram kılması veya malını heba etmesi değildir. Gerçek zâhidlik, elinde bulunan şeylere, Allah’ın (cc) katında olanlardan daha fazla güvenmemendir. Maruz kaldığın musibetlere karşı alacağın sevaptan dolayı, uğradığın musibetin sende devamlı kalmasını temenni etmendir.”1107 Ümmü’d-Derdâ’da bu konuda şöyle buyurur: “Selmân bize gelip Kardeşim nerede? Diye sorunca Mesciddedir, dedim. Sonra Kardeşim nasıl? diye sorunca Namaz kılıp oruç tutuyor. Kadınlardan ve dünyadan uzak duruyor dedim. Bunun üzerine kalkıp Mescide gitti. Ebü’d-Derdâ onu görünce ayağa kalkıp gerekli hürmeti gösterdi”.1108 Suffeli âlim Ebu’d-Derdâ (ö.32/652) dünya hakkında der ki: “Yiyecek ve içecekleri dışında Allah’ın (cc) kendisine verdiği ni’metleri bilmeyen kişinin ameli az, cezası da yakın olur. Dünyadan yüz çeviremeyen kişinin de bir dünyası olmaz!”1109 Zühd yaşamları dünyaya bakış açılarıyla doğru orantılıydı. Hz. Peygamber (sav,) Suffe Ashâbı’ndan Ebu’d-Derdâ’ya (ö.32/652?) “malın çokluğu zenginlik midir?” diye sormuş. Ebu’d-Derdâ evet ya Rasûlallâh zenginliktir, diye cevap vermiştir. Hz. Peygamber (sav) peki malın azlığı fâkirlik midir? diye sorunca Ebu’d-Derdâ, evet ya Rasûlallâh fâkirliktir, diye cevap vermiştir. Hz. Peygamber (sav), hayır öyle değildir, asıl zenginlik kalp zenginliği, asıl fâkirlik ise 1105 Ebûbekr Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakî, Kitâbü’z-Zühdi’l-kebîr, thk. ‘Amir Ahmed Haydar, (Beyrût: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyyeti, 1996), 305; Emre Kantik, “İslam’da Zühd Hayatı”, Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, Yıl: 14, C: 14, S: 27, Ocak-Haziran 2021/1, 183- 218, 211. 1106 İsfahânî, Hilye, tec. 1/206-7; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/454, 9/495. 1107 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 12/77-8. 1108 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/456. 1109 İsfahânî, Hilye tec.1/210. 181 kalp fâkirliğidir” buyurmuştur.1110 Tasavvufun temeli ve “sûfîlerin Hz. Peygamber’e (sav) ittibâ ettikleri ilk husus fâkirliktir.”1111 Suffeli Ebu’d-Derdâ’nın (ö.32/652) ibâdet anlayışının ihsân hayatını zâhidçe yaşadığına delil olarak şu sözlerinindeki nasihatı örnek verilebilir: “Allah’ı (cc) görüyormuşçasına ibadet ediniz, kendinizi ölülerden sayınız ve biliniz ki, ihtiyaçınızı gören az şey, sizi oyalayacak çok şeyden daha hayırlıdır. Biliniz ki, iyilik kaybolmaz kötülük unutulmaz.1112 Takvânın kâmil olanı da kişinin zerre kadarlık bir şeyde dahi Allah’a (cc) karşı takvâlı (muttaki) olmasıdır. Hatta helâl olarak gördüğü bir şeyi harâm olabilir endişesiyle terk etmesidir. Bu ise, onunla harâmlar arasında bir engel olur. Allah (cc) kullarına sonunda gidecekleri yeri belirtmiş ve şöyle buyurmuştur: “Kim zerre kadar iyilik yapmışsa onu görür. Kim de zerre kadar kötülük yapmışsa onu görür.”1113 Bundan dolayıdır ki kaçınmak için hiçbir kötü şeyi asla küçük görme! Yapmak için de hiçbir iyi şeyi değersiz görme.1114 İmânın zirvesi, Allah’ın (cc) hükmüne sabretmek, takdirine razı olmak, ihlâs içinde ona tevekkül etmek ve teslimiyet tir.”1115 Suffe Ashâbı’ndan Ebu’d-Derdâ (ö.32/652) şöyle dedi: “Size en hayırlı amelin hangisi olduğunu söyleyeyim mi? Allah’ın (cc) en çok sevdiği, Allah (cc) katında derecenizi en çok yükseltecek olan, düşmanınız üzerine saldırıya geçip onların boyunlarım vurmanızdan veya onların sizin boyunlarınızı vurmasından, dinar veya dirhemleri infak etmenizden daha hayırlı olanını bildireyim mi? Kendisine: Ey Ebu’dDerdâ! Hangi, amel? diye sorduklarında: Allah’ı (cc) zikretmektir. Allah’ı (cc) zikretmek, hepsinden daha değerlidir” karşılığını verdi.1116 Fikirleri Allah (cc) ile olurken dilleri Allah’ın (cc) adıyla meşgul olmaları sûfîlerin onların yolundan gitmek istemelerine sebeb olmuştur. Suffeli zâhid Ebu’d-Derdâ’ya, “Günde kaç defa Sübhanallâh demektesin? Diye sorulunca “Şayet parmaklarım yanılmıyorsa 100.000 defa” diye cevap verdi.1117 1110 Ebû Mansûr, Edebü’l-mülûk, 13; Ek (p.39). akt: Arslan, Tasavvufun Teşekkülüne Dair Bir Eser Olarak Edebu’l-Mülûk ve Kaynak Değeri, 41. 1111 Ebû Mansûr, Edebü’l-mülûk, 13; Ek (p. 39). 1112 İsfahânî, Hilye tec.1/213. 1113 el-Zilzâl, 99/7-8. 1114 İsfahânî, Hilye tec. 1/214. 1115 İsfahânî, Hilye, tec. 1/222. 1116 İsfahânî, Hilye tec. 1/230. 1117 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/456. 182 İbn Vehb (ö.197/813) ve İbn Lehîa (ö.174/790) gibi âlimler bir rivâyeti şöyle nakl ederler: “Ebu’d-Derdâ’nın yanına girdiğimde altında deri veya yünden bir minder, üzerinde yine yün ipliklerle dikilmiş yünden bir giysi vardı. Rahatsızdı ve terliyordu. Ona: Eğer istersen minderine gümüş işlemeli bir örtü geçirip, giyecek olarak da müminlerin emirinin kullandığı o yumuşacık giysilerden getireyim, dediğimde: Bizim gideceğimiz başka bir mekân (âhiret), bulunuyor. Oraya doğru gidiyor ve orası için çalışıyoruz.” karşılığını verdi. Dünyada olup ahirette yaşamak bu olsa gerektir. Suffe ehli Ebu’d-Derdâ der ki: “Omuzlarınız birbirine değecek şekilde ihtiyarlayıncaya kadar nefsiniz sevdiği bir şeyin peşinden koşup durur. Allah’ın kalplerini takva ile sınadığı kullar bundan müstesnadır ki onlar da pek azdır.”1118 Suffe Ashâbı’nın özelliklerinden olan nefsini Allah’a (cc) adamağı hakkıyla yapmaya uğraştığını görüyoruz. Ondan arz yoluyla Kur’ân öğrenenler arasında hanımı küçük Ümmü’d-Derdâ, Atıyye b. Kays el-Kilâbî (ö.121/739), Hâlid b. Ma’dân (ö.103/721) ve Ba’lebek Kadısı Suveyd b. Abdulazîz (ö.?) bulunur. Meşhûr yedi kıraat imâmından İbn ‘Âmir de (ö.118/736) ondan Kur’ân dersi almıştır. Enes b. Mâlik (ö.93/711-2), Abdullâh b. ‘Amr b. ‘Âs (ö.65/684-5), Abdullâh b. ‘Abbâs (ö.68/687-8) gibi sahâbîlerle karısı Ümmü’dDerdâ, oğlu Bilâl, Cubeyr b. Nufeyr, Ebû İdrîs el-Havlânî (ö.80/699), Ebû Hureyre’nin (ö.58/678) damadı Saîd b. Müseyyeb (ö.94/713), Atâ b. Yesâr (ö.103/721) gibi tâbiîler kendisinden hadîs naklederler.1119 3.1.7. Abdullâh b. Mes’ûd el-Muhâcirî (ö.32/652-3) Nesebi: ‘Abdullâh b. Mes’ûd b. Gâfil b. Habîb b. Şemh b. Fe’r b. Mahzûm b. Sâhile b. Kâhil b. el-Hâris b. Temîm b. Sa’d b. Huzeyl b. Mudrike/(‘Amr b. İlyâs b. Mudar) el-Muhâcir (Medine- ö.32/652-3). Künyesi: Ebû ‘Abdurrahmân, Annesi: Ümmü ‘Abd bt. ‘Abduvud b. Sevâ b. Kuraym b. Sâhile b. Kâhil b. el-Hâris b. Temîm b. Sa’d b. Huzeyl.1120 1118 İsfahânî, Hilye tec. 1/238. 1119 Abdullah Aydınlı, “Ebu’d-Derdâ”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 10/310-1. 1120 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/86. 183 Hz. Peygamber’in (sav) yanından ayrılmadığından Ehl-i beyt’ten sanılmıştır.1121 Suffeli İbn Mes’ûd (ö.32/652-3) bunu şöyle anlatır: “Ey ‘Abdullâh! Ben seni nehyetmedikçe, sen perdeyi kaldırıp benim gizli konuşmalarımı da dinleyebilirsin”1122 buyurmasıyla sahâbe arasında kendisine “sâhibu’s-sivâd “ السواد “صاحب 1123 denilmiştir. Rasûlullâh (sav) ona çok değer vermiş “Birini istişaresiz emir tayin etmek isteseydim onlara İbn Ümmi ‘Abd (‘Abdullâh b. Mes’ûd)’ı emir tayin ederdim.” 1124 buyurmuştur. Siret olarak Rasûlullâh’a (sav) en çok benzeyen kişidir.1125 Suffe ehlinden Huzeyfe b. el-Yemâme (ö.36/656) “Rasûlullâh’ın (sav) davranışlarına en yakın olan bir kimseyi tanıtın da kendisinden (istediklerimizi) alalım, denildiğinde, Bütün bu hususlarda Rasûlullâh’a (sav) en yakın olarak İbn Ümmi ‘Abd’den başkasını bilmiyorum”1126 cevabını vermiştir. Ehl-i beyten Hz. Ali’nin (ö.40/661) rivâyetine göre Hz. Peygamber (sav) bir defasında: “Hiçbir peygamber yoktur ki ona yardımcı yedi arkadaş/vezir verilmesin. Bana ise on dört kişi verildi.” diyerek Suffeli İbn Mes’ûd’u (ö.32/652-3) da bu kişilerin arasında saymıştır.1127 Suffe Ashâbı’nın çoğunluğunu oluşturduğu bu on dört kişi: “Hamza, Ca’fer, Ebû Bekir, Ömer, Ali, Hasan, Hüseyin, İbn Mes’ûd, Selmân, ‘Ammâr, Ebû Zerr, Huzeyfe, Mikdâd ve Bilâl.”1128 Selmân ile Ebu’d-Derdâ, ‘Ammâr ile Huzeyfe, Mus’ab ile Ebû Eyyûb aralarında mizaç, zevk, hissiyat itibariyle tam bir birlik vardır.1129 Hz. Peygamber (sav) ashâbına “Benden sonra Ebû Bekir (ö.13/634) ve Ömer’e (ö.23/644) uyun, (Suffeli) ‘Ammâr’ın (ö.37/657) yolundan gidin ve (Suffeli) İbn Ümmi ‘Abd’a (ö.32/652-3) verdiğiniz sözü yerine getirin (sözünü tutun)”1130 diyerek öğüt verdiği nakledilir. Hz. Peygamber (sav) İbn Mes’ûd’un ilim ve ahlâkını ifade ederek “İbn Ümmi ‘Abd’ın ümmetim için razı olduğu şeye ben de razı oldum, İbn Ümmi 1121 Buharî, Fedâilu’s-Sahâbe, 27; Tirmizî, Menâkıb, 38. 1122 Müslim, Selâm, 2169; İbn Mâce, Mukaddime, 11; İbn Abdilber, el-İsti’âb, 3/989; Askalânî, elİsâbe, 2/129; ez-Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, 1/468-469; İsfahânî, Ma’rifetu’s-sahâbe, 3/233; farklı rivâyetler için bk. İbn Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk, 35/85-88. 1123 İbn Sa’d, et-Tabakâtu’l-kubrâ, 3/153. 1124 Tirmizî, Menâkıb, 38; İbn Mâce, Mukaddime, 11; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 2/10. 1125 Buharî, Edeb, 70; Tirmizî, Menâkıb, 38. 1126 Buharî, Fedâilu’l-ashâb, 27, farklı rivâyetler için bkz. Ahmed b. Hanbel, Fedailü’s-sahâbe, 2/23-27, h. no: 1494-1498; Tirmizî, Menâkıb, 38; İbn Abdilber, el-İsti’âb, 3/991-992; İbn Sa’d, Tabakât, 3/154; İbnu’l-Esir, Üsdü’l-ğâbe, 3/388; Askalânî, el-İsâbe, 2/129; Zehebî, Tezkiretü’l-huffaz, 1/14; Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, 1/484; İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 1/127. 1127 Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, 1/412; İsfahânî, Ma’rifetü’s-sahâbe, 3/234. 1128 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 1/148; Zehebî, Târih, 573. 1129 Miras, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, 7/76. 1130 Tirmizî, Kitabu’l-menâkıb, 38; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, 5/385; İbn Abdilber, el-İsti’âb, 3/989; Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, 1/478. 184 ‘Abd’ın ümmetim için hoşnut olmadığı şeyden ben de hoşnut olmadım” 1131 demiştir. Vahyin nüzul surecine şâhidlik etmiş, kendisinin belirttiği gibi Kur’ân’ı Kerîm’den 70 küsur sureyi bizzat Peygamber’in (sav) ağzından öğrenmiştir.1132 Allah Rasûlü’nün (sav) ağzından Kur’ân’ı, Mekke’de ilk yayan kişidir. Habeşistan’ın iki hicretinede katılmıştır. Muhammed b. İshâk (ö.151/768) sadece 2. Hicrete katıldığını belirtir. Medine’ye hicret ettiğinde Suffe ehlinden Mu’âz b. Cebel’in (ö.17/638) veya Sa’d b. Hayseme’nin (ö.2/624) konuğu olur. Zubeyr b. ‘Avvâm (ö.36/656) muâhât kardeşidir. ‘Abdullâh ve ‘Utbe isimli iki oğlu vardır. Zühreoğulları Mescidi’nin arkasında Rasûlullah’ın (sav) planını çizdiği ve tahsis ettiği yere evini inşa etmiştir. Bedir ehlinden olup Ebû Cehil’in boynunu vurandır. Tüm gazvelere iştirak etmiştir. Perşembe geceleri sohbetle ihya ederdi. Beyaz elbiseyi en güzel şekilde giyen ve en güzel kokulu olan insandı. Narin, kısa ve oldukça esmer bir adamdı. (Yaşlandıkça) değişmiyordu. Zayıf (hafifi ehli) biriydi. Kulaklarının üzerine çıkardığı saçları vardı. Sanki onlar bala bulanmıştı. el-Vekî (ö.197/812) dedi ki: “Yani (saçlar birbirine yapışmış gibi olduğundan dolayı) saç tellerini tek tek ayırmıyordu. Saçları omuzuna dökülüyordu. Namaz kıldığında saçlarını kulaklarının arkasına attığını gördüm. Bir hastalığa yakalandı ve sızlanıp durdu. Ona; Hiçbir hastalığında bu hastalığındaki kadar sızlandığını görmedik. dedik. Bunun üzerine, Bu, beni (fena) yakaladı ve gaflete yaklaştırdı, dedi. Ölümü andı ve Ben, bugün ona hazır değilim, dedi. Abdullâh dedi ki: Öldükten sonra hiç diriltilmemeyi çok arzu ederdim. Beni Suffeli Osmân b. Maz’ûn’un (ö.2/623-4) kabrinin yanına defnedin. 200 dirhem değerindeki bir hulle ile kefenlenmesini vasiyet etti.” 1133 Allah’ın (cc) karşısına hakkıyla kul olmadığını düşünerek O’nun karşısına çıkamamanın endişesini taşıyor. eş-Şa’bî’nin (ö.104/722): “Sahâbeden üç kişi birbirine fetvâ veriyordu: Ömer (ö.23/644), (Suffeli) ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3), Zeyd b. Sâbit (ö.45/665?) kendi aralarında; Ali (ö.40/661), (Suffeli) ‘Ubey b. Ka’b (ö.33/654?), (Suffeli) Ebû Mûsâ (ö.42/662-3) da kendi aralarında birbirlerine fetvâ verirlerdi.”1134 1131 Hâkim en-Nisâbûrî, el-Müstedrek, 3/359; ez-Zehebî, Siyeru, 1/479; Ahmed b. Hanbel, Fedailü’ssahâbe, 2/21, H. No: 1492; İbn Abdulber, el-İsti’âb, 3/989. 1132 Buharî, Fedâilü’l-Kur’ân, 8; İbn Sa’d et-Tabakât, 2/370. 1133 İbn Sa’d, et-Tabakât-ı Kubra, 3/86-91. 1134 İbn Kayyim el-Cevziyye, İ’lâmü’l-muvakki’în, 1/23; Zehebî, Siyer-i A’lami’n-Nübelâ, 2/389. akt: Sebahattin Erdoğan, Abdullah İbn Mes’ûd ve Kıraat İlmindeki Yeri, (Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020), 20. 185 Mesrûk (ö.63/683?) diyor ki: “Hz. Peygamber’in (sav) ashâbından bir kısmıyla beraber bulundum. Onların hepsi de (sanki birer) ilim deryası idi. Bunlar arasında ilmiyle bir kişiyi, iki kişiyi, on kişiyi ve hatta yüz kişiyi doyurup kandıran ilim sahipleri vardı. Bazıları da yeryüzündeki bütün insanlara yetecek kadar ilme sahipti. ‘Abdullâh, böyle bir ilim deryasına sahipti.”1135 Suffe Ashâbı ilmin kaynağıdır. Suffeli âlim ‘Abdullâh b. Mes’ûd’da (ö.32/652-3) “Niçin daha fazla oruç tutmuyorsun? denildiğinde: Ben namazı oruca tercih ediyorum. Oruç tuttuğum zaman namaza gücüm kalmıyor.1136 Müslümân olduğum günden beri kuşluk vaktinde hiç uyumadım.”1137 ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3) dünya için şöyle der: “Dünyayı arzulayan kişi âhiretine, âhireti arzulayan kişi de dünyasına zarar verir. Ey cemaat! Sizler bakî olan (âhiret) için fani olan şeye (dünyaya) zarar verin!”1138 Suffelilerin genelde dünya anlayışlarının aynı olduğunu görmekteyiz. Zühd onların yaşam biçimidir. Habbe b. Cuveynî el-’Urenî/’Aranî (ö.?) rivâyetine göre: “Hz. Ali’nin (ö.40/661) Kûfe’de bulunduğu bir sırada yanına bazı kimseler gelerek Ey mü’minlerin emiri, Abdullâh b. Mes’ûd’dan daha güzel bir ahlâka sahip, daha güzel ilim öğreten, daha hoş sohbet ve daha çok takvâ sahibi bir kimse görmedik, demişlerdi. Bunun üzerine Hz. Ali, Allahu Teâlâ (cc) aşkına, bu sözlere inanarak mı söylüyorsunuz? dedi. Onlar, Evet, deyince de Şâhid ol Ya Rabb! Abdullâh hakkında ben onların dediklerinden daha da fazlasını söyliyebilirim,” cevabını verdi.1139 Takvâ sahibi ve mütevazı olduğundan kullandığı yüzük bir demir parçasından yapılmıştı.1140 İslâmiyetin her ayetini yaşamaya özen göstermişler ve kullandıkları eşyalara bile ölçü olan takvâ çercevesiyle bakmışlardır. Suffeli âlim ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3) der ki: “Sizler Rasûlullâh’ın (sav) ashâbından daha çok oruç tutuyor, namaz kılıyor ve çaba gösteriyorsunuz; ancak onlar sizden daha hayırlı idiler. Kendisine: Neden ey Ebû ‘Abdirrahmân? diye sorulunca ise: Çünkü onlar, dünyada sizden daha fazla zâhiddiler ve âhirete sizden 1135 İbn Sa’d, et-Tabakât, 2//342-343; Hüseyin Küçükkalay, Abdullah İbn Mes’ûd ve Tefsir İlmindeki Yeri, (Konya: Denizkuşları Matbaası, 1971, Doktora Tezi), 18. 1136 İbn Sa’d et-Tabakât, tec. 3/88. 1137 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/88. 1138 İsfahânî, Hilye, tec. 1/156. 1139 İbn Sa’d, Tabakât, 3/156; Zehebî, A’lami’n-nübelâ, 1/351 1140 İbn Sa’d, Tabakât, 3/158 186 daha fazla yönelmişlerdi.” 1141 Karşılığını verdi. Zühd, İslâmî yaşayışın temel karakteristik özelliğidir. Dünya ile ilişkilerinin boyutunu belirleyen bu kavramı sahâbeler tabiîne aktarımıda önemli bir yer tutar. ‘Abdullâh b. Mes’ûd’un (ö.32/652-3) tabiînden birine “Siz amel bakımından sahâbeden daha üstün olabilirsiniz, ancak onlar sizden daha hayırlıydı. Çünkü daha fazla zühd sahibi idiler.”1142 Sahâbelerin amelinin çokluğu değil zühdî yaşayışı onlar için ne kadar önemli olduğunun altını çizerek vurgulaması önemlidir. Üstünlüğü takvâ ile hayrı zühd ile beraber algılamışlardır. Tabiîn ile sahâbe arasındaki bu diyolog zühdün varlığına ve hayatının merkezine ve dindârlığı bu kavrama göre değerli kıldıklarına şâhid olmaktayız. Suffeli İbn Mes’ûd’un (ö.32/652-3) vefatı esnasında Hz. Osmân’la (ö.35/656) yapmış olduğu şu konuşma da Kur’ân’ın onun hayatında nasıl bir yer işgal ettiğini göstermesi bakımından önemlidir. Vefatı ile sonuçlanan hastalığı sırasında Hz. Osmân onun ziyaretine gelir ve sağlık durumu hakkında bilgi alır. “Ona, Beytü’l-mâl’den ödeme yapılabileceğini söyler. İhtiyacının olmadığını söyleyince Hz. Osmân: Bu senden sonra kızlarının olur, der. İbn Mes’ûd: Benden sonra kızlarımın fâkir düşeceğinden mi korkuyorsun? Ben onlara her gece el-Vâkıa Sûresi’ni okumalarını emrettim. Çünkü Rasûlullâh’ı (sav) şöyle buyururken dinledim: Kim her gece el-Vâkıa Sûresi’ni okuyacak olursa, fâkirlik ve ihtiyaç musibeti onu ebediyen gelip bulmaz.”1143 Kur’ân’ı yaşamaktan başka bir tavsiyesi olmaması dikkat çekicidir. Suffeli ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3) “Dünyayı benzetmek istersem ancak, saf suyu olan ve içilence geriye dibindeki çamuru kalan vadide akan akarsuya benzetirdim. Rasûlullâh’a (sav) Zenginlik nedir? diye sorulunca: insanların elindekinden ümidini kesmektir, cevabını verdi. Hz. Peygamber (sav): Mütevazı olmadan zâhid olamazsın.” buyurdu.1144 Dünya anlayışını Peygamber Efendimiz’in (sav) hadîs-ı şerifiyle özelleştirmiştir. Kûfe’de fıkıh, hadîs, tefsir, ekollerinin doğuş ve gelişiminde kurucu aktördür. Bu merkezli bir mezhep olan Hanefîliğin teşekkülünde ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652- 3) ve talebelerinin rolü büyüktür. Ebû Hanîfe (ö.150/767) tarafından sistemleştirilen 1141 İsfahânî, Hilye, tec. 1/153 1142 Abdullah b. Mübarek, Zahitlik ve İncelikler, çev. M. Adil Teymur, (İstanbul: Seha Neşriyat, 1992), 121. 1143 İbnu’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, 386-387; Kurtubî, Câmî, 1964, 194. 1144 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec.12/77 187 mezhebin asıl kurucusunun Abdullâh b. Mes’ûd olduğu söylenmiştir.1145 Tasavvuf mekteblerininde ilk taşlarını koymuştur. Kûfe bir mekteb ve sûfîliğin merkezi olmasını ona borçludur. Doğrudan İbn Mes’ûd’dan (ö.32/652-3) ilim tahsil eden ve Kûfe (Irak) fıkıh mektebinin kuruluşunda önemli rol oynayan ilk neslin önde gelen şahsiyetleri Alkame b. Kays (ö.62/682), Esved b. Yezîd (ö.75/694), Abîde es-Selmânî (ö.72/691), Mesrûk b. Ecda’ (ö.63/683), ‘Amr b. Şurahbîl (ö.63/683) ve Hâris b. Kays’tır (ö.12/633). Ebû Hanîfe’ye (ö.150/767) gelen hocalar zincirinde ilk halkayı Alkame b. Kays oluşturmaktadır; onun da en önde gelen talebeleri İbrâhim en-Nehaî (ö.96/714) ile Şa’bî’dir (ö.104/722). Bunların en tanınmış talebesi olan Hammâd b. Ebû Süleyman (ö.120/738), Ebû Hanîfe’nin, yanında yirmi yıl kadar ilim öğrendiği en önemli hocasıdır. Ebû Hanîfe’den başka, bu mektebin Sufyân es-Sevrî (ö.161/778), İbn Ebû Leylâ (ö.83/702) ve İbn Şubrume (ö.144/761) gibi diğer önemli şahsiyetlerini de İbn Mes’ûd’un ilminin vârisleri olarak zikretmek gerekir. İbn Mes’ûd’un tefsir ve kıraat sahalarında yetiştirdiği en meşhûr öğrencileri Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728), Katâde (ö.117/735), Ebû Abdurrahmân es-Sulemî (ö.73/692?) ve Ebû ‘Amr eş-Şeybânî’dir (ö.213/828?). Kendisinden de Ebû Mûsâ el-Eş’arî (ö.42/662-3), İbn ‘Abbâs (ö.68/687- , İmrân b. Husayn (ö.52/672), Câbir b. Abdullâh (ö.78/697), Enes b. Mâlik (ö.93/711-2) gibi birçok sahâbî ile Alkame b. Kays (ö.62/682), Mesrûk (ö.63/683), Esved b. Yezîd (ö.75/694), Abîde es-Selmânî (ö.72/691), ‘Amr b. Şurahbîl (ö.63/683), Zir b. Hubeyş (ö. 82/701) ve Murrâ el-Hemdânî (ö.76/695), Hâris b. Kays (ö.12/633) vb. büyük tâbiîler rivayette bulunmuşlardır. Abdullâh b. Mes’ûd’un hizmetlerini ve büyüklüğünü, onun siyasî ve idarî alandaki faaliyetinden çok, İslâmî ilimlerin kuruluşundaki öncülüğünde aramak gerekir.1146 1145 İsmail Cerrahoğlu, “Abdullah b. Mesûd”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/117. Hanefiliğin ona dayanması konusu hakkında Bk. Ahmet Yaman, “Abdullah b. Mes’ûd’un Hanefî Mezhebinin Oluşumundaki Rolü: Bir Genel Kabulün Buhârî ve Müslim Rivâyetleri Çerçevesinde Gözden Geçirilmesi”, (Konya: Marife Bilimsel Birikim, S:2, 2004), 4/7-26 1146 Cerrahoğlu, “Abdullah b. Mes’ûd”, 1/114-7. 188 3.1.8. Ebû Zerr el-Ğıfârî (ö.32/653) Asıl adı Cundub/Cundeb (Berîr, Yerîr, Yezîd)1147 (veya (Bureyr b. Cunâde)1148 b Cudâne b. Ku’ayb b. Su’ayr b. el-Vak’a b. Harâm b. b. Sufyân b. ‘Ubeyd b. Harâm b. el-Ğıfârî b. Muleyl b. Damre b. Bekir b. ‘Abdumenât b. Kinâne b. Huzeyme b. Mudrike b. İlyâs b. Muddar olan Ebû Zerr1149 (ö.32/653), Yenbu liman şehri yakınlarındaki el-Ğıfâr Kabilesi’ne mensubtur.1150 Ebû Zerr kabilesinin sözü dinlenen saygın, lider ve cesur ferdlerindendir. Müslümân olmadan önce o da Ğıfârîlerin şehirlerarası yollardaki hırsızlıkları, kervan yağmalamaları, Arapların kutsal saydığı haram aylara hürmetsizlik etmesi, Kâ’be’ye gelen hacıların mallarını yağmalama gibi olaylarına1151 karışmıştır.1152 İbn Sa’d (ö.230/845); Ebû Zerr’in ismini, nesebini, İslâm öncesi putlardan uzak durduğunu, Müslümân oluşu hakkındaki muhtelif rivâyetleri, Ashâb-ı Suffe’ye katılışı, kendi isteği ile Rebeze’ye hicret ettiğini, ölümünü detaylarıyla anlatır.1153 Meşhûr hanîflerden Zeyd b. ‘Amr (ö.606) ve Ebû Zerr el-Ğıfârî’nin (ö.32/652) Câhiliye Dönemi’nde de sadece Allah’a secde ettikleri bilinmektedir. 1154 Müslim’in (ö.261/875) Sahih’indeki rivâyette Hz. Ebû Zerr’in bi’setten önce de namaz kıldığı açıkça yer alır. Ebû Zerr el-Ğıfarî, Hz. Muhammed’e (sav) risâlet gelmeden iki sene öncesinde ve sonrasında bir yıl olmak üzere toplamda üç yıl namaz kıldığını dile getirmiştir. Allah (cc) için, namaz kıldığını ve Rabbi onu nereye yöneltmişse o yöne 1147 Nispet edilen isimleri için bk. İbn Abdilberr, el-İstiâb fi Marifeti Ashâb, thk. Ali Muhammed Bacâvî, (Beyrut: Dârü’l-Ciyl, 1997), 1/252. 1148 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/280. 1149 Zehebî, Ebû Zerr için Yezîd b. Abdullâh, Yezîd b. Cundeb/Cundeb b. Seken denildiğini, doğrusunun Cundeb b. Cunâde olduğunu teyid eder. Bk. Zehebî, Tecrîdü Esmâi’s-Sahâbe, (Beyrut: Dârü’l-Marife, ty.) 2/164. 1150 İbn Sa’d, et-Tabakât tec. 4/280; Buharî, Târihu’l-Kebir, (Diyarbakır, 9 Cilt, 1962), 2/ 221; İbn Abdilberr, el-İstiâb fi Ma’rifeti’I-Ashâb, thk. Ali Muhammed el-Becavî, (Kahire, 4 Cilt, ty.), 4/1652; Zehebî, Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü Meşâhiri’l-A’lâm (Ahdu Hulefa-i Râşidîn), thk. Abdüsselam’etTedmurî, (Beyrut, 20 Cilt, 1987), 405; İbnü’l-Esîr, Usdu’l-Ğâbe fi Temyizi’s-Sahabe, 6/99; Ziriklî, elA’lâm Kâmûsu Terâcim, (Beyrut, 12 Cilt, 1969, 1980), 2/136; Hamidullâh, İslâm Peygamberi, 1/94; akt: İsrafil Balcı, “Bir Yalnız Sahabi Ebû Zer el-Gıfârî”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10 (1998), 351-386. 1151 Müslim, es-Sabihu Müslim, (Beyrut, 5 Cilt, 1955), Fedail, 28/132, 4/1919, (No: 2473); İbn Sa’d, etTabakât, 4/ 219; Zehebî, Tarih, 165; Hamidullâh, İslâm Peygamberi, 1/92. 1152 İbn Sa’d, et-Tabakât, 4/222; Zehebî, Tarih, 408. 1153 İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-kübrâ (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1433/2012), 4: 165- 179; Selim Demirci, “Sahâbenin Rol Model Olmasında İdeolojik ve Parçacı Okuma Ebû Zer el-Ğıfârî Örneği”, Trabzon Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C:6, S:2, Güz-2019, 11-52, 21-22 1154 İbn Habîb, el-Muhabber, (Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, byy, 1361), 171-172. https://sorularlaislamiyet.com/resulullah-hz-muahmmed-asv-peygamber-olmadan-once-nasil-ve-neyegore-ibadet-ediyordu. 11.10.2020 189 doğru kıldığını ve akşam vakti namaza başlayıp gecenin sonuna kadar devam eden bir namaz kıldığını ifade etmiştir. 1155 Peygamber Efendimiz’in (sav) risâletini açıktan tebliğ ettiği sırada boykot, işkence altında Mekke’ye gelerek, isteğiyle Müslümân olduğunda kabilesinin (hırsızlık, yağmalama) yaptıklarından pişman olmuş. Yurdunu terk ederek anne ve kardeşi ‘Uneys’i alarak zengin dayısının yanına sığınmıştır.1156 Dayısıyla arasındaki muhabbetten rahatsız olan kavmi aralarını bozmuş o da Mekke’nin dışında bir köye yerleşmiştir.1157 Suffeli Ebû Zerr’in (ö.32/653), Hz. Peygamber’e (sav) selâm veren ilk kişi1158 ve dördüncü/beşinci Müslümân1159 olduğu bildirilmektedir. İslâm’la ilgili bilgiler öğrendikten sonra Hz. Peygamber (sav) onu, İslâm’ı anlatmak üzere kavmine (elĞıfâr’a) göndermiş1160 şu sözleri söylemiştir: “Davetimi kavmine tebliğ eder misin? Belki senin vasıtanla Allahu Teâla (cc) onları hidayete eriştirir ve onlara yaptığın bu iyilikle de Allahu Teâlâ (cc) seni mükâfatlandırır.”1161 Medine’ye hicretine kadar geçen sürede kavminin yarısını İslâm’a kazandırmıştır.1162 Hz. Peygamber (sav) Benû Ğıfâr Kabilesi’nin İslâm’a girmesinde memnuniyetini şu sözlerle ifade etmiştir: “Allahu Teâlâ (cc) el-Ğıfâr’a mağfiret etti.”1163 Rasûlullâh’ın (sav) vekilleri arasındadır.1164 Hz. Peygamber’in (sav) ona karşı ilgisinden bahseden Suffeli Ebu’dDerdâ (ö.32/652) “Hz. Peygamber (sav) hiç kimseye güvenmediği kadar ona güvenir ve hiç kimseye vermediği sırlarını ona verir, onu gördüğünde onunla hemen konuşmaya başlar, onu görmediğinde nerede olduğunu sorardı.”1165 demektedir. 1155 Müslim, Fedâilu’s-Sahâbe 132 H. No: 2473; Mehmet Soysaldı, “İslam Öncesi Mekke Toplumunda Namaz, Zekât, Oruç ve Hac Uygulamaları,” 8. Türkiye Tefsir Akademisyenleri Buluşması Sempozyumu Kur’ân’ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’ân Öncesi Mekke Toplumu, 1 -3 Temmuz 2011, 147-170, 150. 1156 Müslim, Fedail, 28/132, 4/1919, (H. No: 2473); İbn Kesir, el-Bidâye ve’n-Nihâye, (Beyrut, 14 Cilt, 1966), 3/34-5; Hamidullâh, İslam Peygamberi, 1/92-3. 1157 Müslim, Fedail, 28/132, 4/1919, (H. No: 2473); İsfahânî, Hilyetü’l-Evliya, (Mısır, 10 Cilt, ty.), 1/157; İbn Abdilberr, İstîâb, 4/1653; Hamidullah, İslam Peygamberi, 1/ 92-3. 1158 İbn Sa’d, et-Tabakât, 4/221; İbn Abdilberr, İstîâb, 4/1653; İbn Kesir, el-Bidaye, 3/35. 1159 İbn Sa’d, et-Tabakât, 4/224; İbn Abdilberr, İstîâb, 4/ 1653; Zehebî, Tarih, 406; İbnu’l-Esir, Usdu’lĞabe, 6/100. 1160 Hamidullah, İslâm Peygamberi, 1/94. 1161 Müslim, Fedail, 28/133, 4/1923 vd., (No: 2474); İbn Kesir, el-Bidaye, 3/34. 1162 İbn Sa’d, et-Tabakât, 4/221; İbn Kesir, el-Bidaye, 3/36. 1163 İbn Sa’d, et-Tabakât, 4/222; İbn Kesir, el-Bidaye, 3/36. 1164 Kettanî, Nizâmu’I-Hükûmeti’n-Nebeviyye el-Müsemmâ et-Teratibü’l-İdâriyye, 1/19. 1165 ‘Alaaddîn Alî Berhanfûrî, Kenzü’l-Ummâl, thk. Safve Sika, (Beyrut: Muessesetü’r-Risâle, 1981), 8/311. Akt: Lokman Bilgiç, “Ebû Zer el-Gıfârî ve Hadis Rivayetindeki Yeri”, (Şırnak: Şırnak Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019), 14. 190 Birçok sahâbe gibi feth ve ilmî cihada katılma ve İslâm’ı her yere ulaştırma azmiyle Medine’den ayrılarak Şam’a yerleşti. Şam’da kaldığı müddetçe zamanının çoğunu mescitte geçirmiş ibadetin yanında Hz. Peygamber’den (sav) duyduğu hadîs-i şerifleri insanlara anlatmış ve Allah (cc) rızası yolunda cihad için hazır beklemiştir.1166 Ebû Zerr, Rasûlullâh (sav) gökyüzünde kanat çırpan kuş hakkında bize ilim vermeden bizi terk etmedi.1167 Diye çevresindekilerilere söylemişti. Kendiside aynı şekilde yapardı. Şam valisi Habîb b. Mesleme (ö.42/662), “Suffeli Ebû Zerr’e (ö.32/653) üçyüz dinâr gönderdi ve: İhtiyaçların için kullan, dedi. Ebû Zerr parayı getiren adama: Bunları ona geri götür! Beni Allah (cc) yolundan saptırmak için bunlardan başka bir şey bulamamış mı? İçinde barınacağımız bir çadırımız, ihtiyaçlarımızı karşılayacak birkaç koyunumuz ve lütfedip hizmetimizi gören bir eşimiz var. Bundan fazlasına sahip olmaktan da korkarım!”1168 karşılığını verdi. Zühdî hayatı idealleştirmiş bir sahâbedir. Suffeli zâhid Ebû Zerr (ö.32/653), Şam’da bulunduğu sırada Mu’âviye’nin (ö.60/680) görkemli bir saray (el-Hadrâ) yaptırmasını eleştirmiş “Ey Mu’âviye! Bu saray kendi malından mı yoksa Allahu Teâla’nın (cc) malından mı? Şayet kendi malındansa bu düpedüz bir israftır. Şayet Allahu Teâla’nın (cc) malındansa o zaman bu hainliktir.1169 Vallahi daha önce görmediğimiz şeyler zuhûr etmeye başladı. Bunlar ne Allahu Teâla’nın (cc) kitabında ne de Rasûlullâh’ın (sav) sünnetinde vardır. Yemin ederim, öldürülmekte olan bir gerçeği, yaşatılmaya çalışılan bir yanlışı ve yalanlanan bir doğruyu söyleyeni görüyor gibiyim.” Ebû Zerr, Dımaşk sokaklarında gezer, etTevbe Süresindeki 34 ve 35 âyet-i kerîmeleri (Ey imân edenler! Bilin ki Yahudî din bilginlerinin ve Hristiyan din adamlarının birçoğu halkın mallarını haksızlıkla yerler ve Allahu Teâla (cc) yolundan alıkoyarlar. Altın gümüş biriktirip Allah (cc) yolunda harcamayanları elem veren bir azapla müjdele! O gün bunlar cehennem ateşinde kızdırılıp onların alınları, böğürleri ve sırtları dağlanacak: İşte yalnız kendiniz için toplayıp sakladıklarınız; tadın şimdi biriktirip sakladıklarınızı) halka hatırlatır ve fâkirlere, zenginler, aleyhinde bazı telkinlerde bulunurdu. Onun fikirlerinin etkisinde 1166 Aktaş, “Ebû Zer el-Ğıfârî ve Ârâ’uhû fi’s-Siyâseti ve’l-İktisâd” (Ammân: Mektebetü’l-Aksâ, 1981), 77 akt: Bilgiç, “Ebû Zer el-Gıfârî ve Hadis Rivayetindeki Yeri”, 23. 1167 İbn Sa’d, et-Tabakât, 2/384. 1168 İsfahânî, Hilye, tec. 1/166. 1169 Belazûrî, Ensâb, 6/167; İbn Asâkir, Tarihu Medineti’d-Dımaşk, thk. Muhibbuddîn Ebû Saîd, Beyrut, 1996, 66/174; Ahmet Güzel, “Muâviye ve Hz. Osmân’a Muhalefeti Ekseninde Ebû Zerr el-Ğıfârî”, Marife, kış-2012, 43-68, 48. 191 kalanlar, zenginlere karşı cephe almış ve bazı huzursuzluklar baş göstermiştir. Bundan rahatsız olan bazı zenginler Mu’âviye’ye giderek şikâyetlerini bildirmişlerdir. Mu’âviye bazı tedbirler alarak susturmayınca yazı göndermiş ve onu Medine’ye çağırmasının uygun olacağını bildirmiştir.1170 et-Tevbe Süresi’ndeki “kenz” ayetini farklı şekilde yorumlamaya zekâtı verilen malın “kenz” olmadığı, yani helâl sayıldığı umumiyetle kabul edilirken1171 Suffeli zâhid Ebû Zerr gibi, mal biriktirmede aşırı hassasiyet gösteren kişiler, zarurî ihtiyaçlar dışında mal biriktirmeyi “kenz” ad etmişlerdir.1172 Dünya malıyla ilgili kanaatlerini halka anlatırken, temelde amacı Hz. Osmân Dönemi’nde artan lüks ve israfa bağlı olarak değişen yaşam koşullarını tekrar Rasûlullâh’ın (sav) yaşam standardına dönüştürebilmektir.1173 Habîb b. Mesleme (ö.42/662) bu sözlerden rahatsızlık duymuş, Mu’âviye’ye (ö.60/680) giderek Ebû Zerr’in (ö.32/653) bir fesatçı olduğunu, halkı fitneye sürükleyip aleyhine kışkırttığını söylemiş ve “Şayet ihtiyacın varsa Şam halkına yardım et.” diye tavsiyede, bulunmuştur.1174 “Cundub’u en kötü bir binitle bana gönder.”1175 Hz. Osmân (ö.35/656), talebi doğrultusunda Mu’âviye’ye Ebû Zerr’i durmak dinlenmek bilmeyen bir yolcu grubuyla Medine’ye göndermiştir.1176 Yorucu bir yolculuktan sonra Medine’ye gelen Ebû Zerr, burada halife Hz. Osmân tarafından sorguya çekilmiş “Şamlılar senin dilinin uzunluğundan söz ediyor,’ sebebi nedir?” diye sorunca Mu’âviye ile arasında olup biteni anlatmıştır. Şam halkını mal biriktirmemeye, israf etmemeye davet ettiğini, Mu’âviye’nin buna engel olduğunu, fakat görüşlerini açıklamaya devam edince aralarının açıldığının söylemiştir. Hz. Osmân şöyle cevap vermiştir: “Ey Ebâ Zerr! Ben ancak benim sorumlu olduğum alanlarda tasarrufta bulunabilirim. Halkı ancak iktisatlı olmaya ve bu konuda gayret sarf etmeye davet edebilirim. Bunun haricinde onları zühd ve takvâya zorlayamam.”1177 Suffeli zâhid Ebû Zerr (ö.32/653) şöyle anlatmaktadır: “Rasûlullâh’ı (sav) Kâbe’nin duvarında otururken gördüm ve yanına gittim. Beni görünce Kâbe’nin 1170 İbnu’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Târih, thk. Johannes Tornberg, (Beyrut, 12 Cilt, 1966), 3/114-5; Hüseyin Algül, İslâm Tarihi, (İstanbul, 4 Cilt, 1986), 2/401. 1171 Celal Yeniçeri, İslâm Açısından Tüketim, Tüketicinin Korunması ve Ev İdaresi, (İstanbul, 1996), 37. 1172 Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, (İstanbul, 11 Cilt, 1988-91,) 4/74. 1173 Balcı, “Bir Yalnız Sahabi Ebû Zer el-Ğıfârî”, 351- 386, 372. 1174 Belazûrî, Ensabu’l-Eşraf, nşr. S.D.F. Goitein, V. Jerusalem, 1936, 5/53. 1175 Belazûrî, Ensab, 5/53. 1176 Belazûrî, Ensab, 5/53. 1177 Belazûrî, Ensab, 5/53. 192 Rabbine yemin olsun ki, onlar ziyândadırlar, diye seslendi. Ben, Ya Rasûlullâh! Onlar kimlerdir? diye sorunca, Onlar mal bakımından zenginlerdir. Ancak eliyle ön, arka, sağ ve sol taraflarını gizleyerek verenler bunun dışındadır, dedi.1178 Benden sonra ümmetimden öyle bir kavim gelecek ki, onlar Kur’ân okuyacaklar fakat feyzi boğazlarından aşağı geçmeyecek. Onlar atılan okun isabet ettiği avı delip hızla çıkması gibi İslâm’dan uzaklaşacaklar ve bir daha dönmeyeceklerdir. İşte, insanlar ve hayvanların en kötüleri bunlardır.1179 Evimde üç gece kalacak malım olsun istemem. Ancak verecek, olduğum borcu bunun dışında tutarım. Geri kalanını ise, ihtiyaç sahiplerine şöyle şöyle dağıtılmasını emrederdim.”1180 Hayatında ihyâsını daim etmeye çalıştığı hadîs-i şeriflerden bazısını bu şekilde rivâyet etmiştir. Ebû Zerr’den (ö.32/653) Enes b. Mâlik (ö.93/711-2), İbn ‘Abbâs (ö.68/687-8), İbn Ömer (ö.73/693), Zir b. Hubeyş (ö.82/701), Ebû Hureyre’nin (ö.58/678) damadı (ö.58/678) Saîd b. Müseyyeb ve Atâ b. Yesâr (ö.103/721) 1181 gibi pek çok sahâbî ve tâbiînden rivâyette bunlardan bazılarıdır. 3.1.9. Mikdâd b. ‘Amr el-Esved (ö.33/653) Nesebi: Mikdâd b. ‘Amr b. Sa’lebe b. Mâlik b. Rebî’a b. Sumâme b. Matrûd b. ‘Amr b. Sa’d b. Dehîr/Duheyr b. Luey b. Sa’lebe b. Mâlik b. eş-Şerîd b. Ebû Ehven b. Kâs/Fâiş b. Dureym b. el-Kayn b. Ehved b. Behrâ b. ‘Amr b. el-Hâf b. Kudâ’a elBehrâvî veya Mikdâd b. ‘Amr el-Kindî/Mikdâd b. Esved. Künyesi: Ebû Ma’bed. 1182 Ebû Amr, Ebû Saîd, Hadramî Nesebi için diğer bir rivâyet Ebû Ma’bed el-Mikdâd b. Amr b. Sa’lebe el-Kindî el-Behrânî1183 (Medine el-Bakî Mezarlığı-ö.33/653). Suffeli Mikdâd b. ‘Amr el-Esved (ö.33/653) bir hatırasını şöyle anlatıyor: “İki arkadaşımla, açlıktan neredeyse kulak ve gözlerimizin duyma ve görme yeteneğini kaybedeceği bir halde Rasûlullâh’ın (sav) ashâbından oluşan bir grubun yanına vardık ve halimizi onlara arz ettik. Fakat hiç kimse bizi kabul etmedi, bunun üzerine Hz. Peygamber (sav) bizi evine götürdü. Baktığımızda Rasûlullâh’ın (sav) ailesinin sağdığı 1178 Muslim, Zekât, 8/31, 2/687, (H. No: 991). 1179 Müslim; Zekât, 49/158, 2/750 (H. No: 1067); Zehebî, Tarih, 412. 1180 Buhari, Zekât, 30/4, 2/510 (H. No: 1342); Müslim, Zekât; 7-8/31, 2/687 (H. No: 991). 1181 Abdullah Aydınlı, “Ebû Zer el-Gıfârî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 10/266-9. 1182 Esved b. Abdi Yağûs’un azadlı kölesidir. Muhammed b. Yahyâ ed-Duelî, Suffe’den sayar. İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/20; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/91-3. 1183 Mustafa Ertürk, “Mikdâd b. Amr”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları, 2020), 30/49-50 193 üç keçi gördük. Rasûlullâh (sav) sütü aramızda paylaştırır, biz de Rasûlullâh’a (sav) payını verirdik. Hz. Peygamber (sav) gelip, uyanık olanın duyacağı, uyuyanın uyanmayacağı bir sesle selâm verirdi. Rasûlullâh (sav) bizi götürdüğünde şeytân bana: Şu sütü sen içsen Rasûlullâh (sav), Ensâr’ın yanına gidince ona hediye (olarak yemek) verirler dedi ve sonunda sütü içtim. İçince de içimi pişmânlık kapladı. Şeytân: Ne yaptın? Şimdi Rasûlullâh (sav) gelip içeceğini bulamazsa sana beddua eder ve helâk olursun, dedi. İki arkadaşım kendi paylarını içip uyumuşlardı. Ben ise uyuyamıyordum, yanımda başıma çektiğimde ayaklarımı açıkta bırakan, ayaklarıma serdiğimde başımı açıkta bırakan bir örtü vardı. Hz. Peygamber (sav) her zaman ki gibi gelip bir müddet namaz kıldıktan sonra içeceğine baktı. Bir şey göremeyince de ellerini kaldırdı. Ben: Şimdi bana beddua eder ve helâk olurum, deyince Rasûlullâh (sav): Allahım! Bana yedireni yedir, içireni içir, diye dua etti. Ben bıçağı ve örtüyü alıp keçilerin yanına gittim ve Rasûlullâh’a (sav) kesmek için hangisinin semiz olduğuna baktım; ancak hepsinin memelerinin sütle dolu olduğunu gördüm. Muhammed’in (sav) ailesinin süt sağmak için kullandığı bir kabını alıp sütün köpükleri kaptan taşıncaya kadar sağdım. Sonra Rasûlullâh’a (sav) gittim. Hz. Peygamber (sav) içtikten sonra bana da verdi ve ben de içtim. Sonra kabı bir daha kendisine verdim, Rasûlullah (sav) içip bana verdi, ben de içtim. Sonra gülmekten yere düştüm. Bana: Bu senin ayıplarından biridir, ey Mikdâd! deyince, olanları kendisine anlattım. Bana: Allah’ın (cc) sana olan rahmetidir. Arkadaşlarını uyandırsaydın, onlar da içseydi, buyurdu. Ben: Seni hak olarak gönderene yemin ederim ki; Seninle birlikte berekete kavuştuktan sonra başkasının buna nail olup olmadığına aldırmam,” dedim.1184 Hayatları fâkirlik ile geçen Suffeliler için zühd bir ni’metti ve bu ni’meti dinin emr etmesi onların dine hizmetlerinin karşılığıydı. Kendisinden hanımı ve kızı Kerîme ile Hz. Ali (ö.40/6619, Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3), Abdullâh b. ‘Abbâs (ö.68/687-8), Târık b. Şihâb (ö.?) gibi sahâbîler, Cubeyr b. Nufeyr (ö.80/699), Meymûn b. Ebû Şebîb (ö.?) ve Hemmâm b. Hâris enNehaî (ö.?) 1185 gibi tâbiînler hadîs aldı. 1184 Müslim (2055), Tirmizî (1862), Ahmed b. Hanbel, Müsned, 6/2, 3, 4) ve Taberânî, M. el-Kebîr (20/572). 1185 Ertürk “Mikdâd b. Amr”, 30/49-50 194 3.1.10. ‘Ubeyd b. Ka’b el-Ensârî (ö.33/654?) Nesebi: ‘Ubey b. Ka’b b. Kays b. ‘Ubeyd b. Zeyd b. Mu’âviye b. ‘Amr b. Mâlik b. en-Neccâr el-Ensârî. Künyesi: Ebu’l-Munzir, Ebu’t-Tufeyl. Lakabı: Seyyidü’l-Kurra1186, Seyyidü’l-Ensâr1187 ve Seyyidü’l-Müslimîn.1188 Annesi: Mâlik b. en-Neccâroğullarından Suheyle bnt. el-Esved b. Harâm b. ‘Amr. et-Tufeyl ve Muhammed isimli oğullarının annesi el-Devs Kabilesi’nden Ümmü’t-Tufeyl bt. eTufeyl b. ‘Amr b. el-Munzir b. Subey b. ‘Abdunuhm (Medine-ö.33/654?). Kızı Ümmü ‘Amr’ın annesi bilinmiyor. 2. Akabe biatina katılmış, vahiy katibi ve “Ümmetimin en iyi okuyucusu” hitabına nail olmuş Suffe hocası “Biz Kur’ân’ı sekiz gecede bir hatmediyordum,”1189 buyurdu. Suffeli âlim ‘Ubey b. Ka’b (ö.33/654?) der ki: “Allah’ın (cc) yoluna ve Rasûlullâh’ın (sav) sünnetine sımsıkı sarılın. Allah (cc) yolunda ve Rasûlü’nün (sav) sünneti üzerinde olan kul, Rahmân olan Allah’ı (cc) zikredip de haşyetten gözleri yaşarırsa o kula Cehennem ateşi asla dokunmaz. Allah (cc) yolunda ve Rasûlü’nün (sav) sünneti üzerinde olan, Rahmân olan Allah’ı (cc) zikredip de korkudan tüyleri ürperen kul, yaprakları sararıp kurumuş ağaca benzer. Rüzgâr estiği zaman ağacın tüm yaprakları nasıl dökülüyorsa bu kulun günahları da ağacın yapraklarının dökülmesi gibi dökülür. Allah (cc) yolunda ve Rasûlü’nün (sav) sünneti üzerinde itidalli bir hayat, Allah’ın (cc) yolu ile Rasûlü’nün (sav) sünnetine muhalif olan bir şeyde fazla çabadan daha hayırlıdır. Siz de amellerinize bakın. Çok çaba gerektiren bir şey de olsa, itidalli de olsa işlerinizin peygamberlerin metodu ile sünnetlerine muvafık olmasına dikkat edin!”1190 Ashâb, peygamber sevgisinin göstergesi olan sünnetlerine harfiyen ittiba etmek için gayret gösteriyorlardı. Suffeliler ise Peygamber Efendimiz’in (sav) komşusu olarak buna daha fazla dikkat ediyor ve önem veriyordu. İlâhî terbiyenin sonuçu olan sünnet-i seniyye hayatlarındaki önemi bundan kaynaklanmaktadır. Allahu Teala’nın (cc) katında din İslâm olduğu için bu terbiyenin sünnet olarak açığa çıkması hem Allahu Teala (cc) hemde peygambere ittiba olarak görülüyordu. Tasavvuf işte bu ilâhî terbiyenin adıdır. Tasavvuf işte bu sünnet-i seniyyenin adıdır. Dinin iki kaynağı 1186 Tirmizî, Cenâiz, 70; İbn Mace, Cenâiz, S7; İbn Hanbel, Müsned, 6/15 (3884), 7/159 (4070). 1187 İbn Asâkir, Târihu medîneti Dımaşk, 7/315; Zehebî, Siyerü, 1/389. 1188 İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/462; İsfahânî, Ma’rifetü’s-sahâbe, 1/214; İbn Asâkir, Tarihu Dımaşk, 9/339- 341; Zehebî, Siyerü, 1/396. 1189 İbn Sa’d, et-Tabakat, tec, 3/284. 1190 İsfahânî, Hilye tec. 1/270-1. 195 olan Kitap ve Sünnet’in oluşturduğu yaşama “tasavvuf” denildiğini ashâbla öğrenmiş oluyoruz. Câbir/Cuveybir denilen bir adam dedi ki: “Hz. Ömer’den (634-644) halifeliği zamanında bir ihtiyacımın giderilmesini istemiştim. O sırada yanında beyaz saçlı ve beyaz elbiseli bir adam vardı. Bu adam dedi ki: Şüphesiz dünyada bizi ahirete ulaştıracak armağânlar vardır. Ahirette karşılığını alacağımız ameller bu dünyada işlenmektedir. Ey Mü’minlerin Emiri! Kim bu adam? diye sordum. Hz. Ömer, Bu zat, Müslümânların efendisi ‘Ubey b. Ka’b’tır.”1191 Dedi. Ahireti kazanmak için bulundukları dünyayı sadece rıza üzere yaşamak için mücadele vermişlerdir. Suffe Ashâbı’ndan Cundeb b. ‘Abdullâh el-Cebelî (ö.?) bir hatırasını şöyle rivâyet eder. “İlim tahsil etmek için Medine’ye gittim. Mescid-i Nebevî’ye girdim. Baktım, orada insanlar çeşitli halkalar oluşturup birbirlerine hadîs-ı şerif rivâyet ediyorlardı. Halkalara devam etmeye başladım. Sanki yolculuktan gelmiş, üzerinde iki elbisesi olan ve beti-benzi sararmış bir zâtın halkasına dâhil oldum. Onu şöyle derken işittim: Kâbe’nin Rabbine yemin olsun ki, yöneticiler helâk oldu, fakat ben onlara üzülmüyorum. Zannediyorum, bu sözü defalarca söyledi. Adamın yanına gidip oturdum. Olan biten her şeyi anlattı. Sonra kalkıp gitti. O gittikten sonra Bu zât kimdir? diye sordum. Bu zât Müslümânların efendisi ‘Ubey b. Ka’b’tır, dediler. Kalkıp arkasından onu takip ettim. Evine gitti. Bir de baktım ki, eski bir ev, eski bir görüntü; her şeyden elini eteğini çekmiş zâhid bir adam var karşımda. Kendisine selâm verdim. O da benim selâmımı aldı. Sonra bana Sen kimlerdensin? diye sordu. Ben Irak ahalisindenim, dedim. ‘Ubey b. Ka’b, Çok soru soran bir halk! dedi. Böyle söylediği zaman öfkelendim. ‘Ubey b. Ka’b’ın önünde diz çöktüm, ellerimi kaldırdım. Yüzümü kıbleye dönüp şöyle dedim: Allah’ım! Onları sana şikâyet ediyorum. Biz ilim tahsili için paramızı harcıyoruz, bedenlerimizi yoruyoruz, yüklerimizi taşıyıp duruyoruz. Fakat ne zaman biz onlara kavuşsak, bizi asık suratlar karşılıyor ve bize olmadık sözler söylüyorlar. Bu duam üzerine ‘Ubey ağladı ve beni razı etmeye çalıştı. Sonra, Yazıklar olsun sana! Ben buradan gitmiyorum ki! Ben buradan gitmiyorum ki! dedi. Sonra şöyle dua etti: Allah’ım! Ben sana söz veriyorum. Eğer beni Cuma gününe kadar yaşatırsan, hiçbir kınayıcının kınamasından korkmadan, Allah Rasûlü’nden (sav) işittiklerimi söyleyeceğim. Sonra ondan ayrılıp Cuma gününü beklemeye başladım. Perşembe günü olduğu zaman bazı ihtiyaçlarımı görmek üzere çarşıya çıktım. Bir de 1191 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 3/284. 196 baktım ki, sokaklar insanlara dar geliyor. Hangi sokağa girsem orada insanlarla karşılaşabilirdim. İnsanların hali ne böyle? diye sordum. Galiba sen yabancısın. dediler. Evet dedim. Müslümânların efendisi ‘Ubey b. Ka’b vefat etti. dediler. Cundeb dedi ki: Sonra Irak’ta Ebû Mûsâ (ö.42/662-3) ile karşılaştım ve ‘Ubey’in durumunu anlattım. Çok yazık! Keşke sen onun sözlerini bize ulaştırıncaya kadar yaşasaydı.” dedi.1192 Nerede olurlarsa olsunlar onların hayatları hep örnek olarak toplumun hafızalarında yer etmiştir. Birçok sahâbînin yanında Suveyd b. Gafele (ö.80/699), Zir b. Hubeyş (ö.82/701), Ebu’l-Âliye er-Riyâhî (ö.90/709), Ebû Osmân en-Nehdî (ö.100/718-9), Ebû İdrîs el-Havlânî (ö.80/699) gibi tâbiîn âlimleri hadîs nakletmiştir. Kendisinden hadîs öğrenmek isteyenler bazan büyük kalabalıklara ulaştığı için sesini duyurabilmek amacıyla evinin damına çıkarak konuştuğu bildirilir.1193 3.1.11. Huzeyfe b. el-Yemânî (ö.36/656) Nesebi: Huzeyfe b. Huseyl (Hisl)/ b. Câbir b. Rebî’a b. ‘Amr b. Cerve/Cirve b. el-Hâris b. Katî’a b. el-’Absî Yemân. Veya Huzeyfe b. Yemân b. Câbir b. ‘Amr b. Rebî’a b. Cirve b. Hâris b. Mâzin b. Kutey’a b. ‘Abs b. Bağîz b. Reys b. Ğatafân1194 Künyesi: Ebû ‘Abdillâh. (ö.36/656)1195 Lakabı: el-Yemân, el-Yemânî’dir. Huzeyfe’nin Leyla isminde bir kız kardeşi, Müdlec, Safvân, Said isminde üç erkek kardeşi vardır.1196 Huzeyfe’nin Ebû ‘Ubeyde, Safvân, Simâk ve Saîd adlı dört erkek evladı ile Ümmü Selime isimli bir kız evladı vardır.1197 Suffeli Huzeyfe (ö.36/656) derki: “En çok huzur bulduğum anlar, ailemin fâkirlikten yana bana sitemde bulundukları anlardır. Hasta ailesi hastalarını (sağlığı için) yemekten nasıl alıkoyuyorlarsa Allah da (cc) mü’min kulunu dünyadan öyle alıkoyup korur. Hiçbir gün beni, aileme gidip yanlarında yemek bulamadığım ve bana: Az olsun çok olsun ortaya koyabileceğimiz bir şey yoktur, dedikleri gün kadar sevindirmemiş ve sevimli gelmemiştir. Çünkü Rasûlullâh’ın (sav) şöyle buyurduğunu 1192 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 3/286. 1193 Erul, “Übey b. Kâ’b”, 42/272-4. 1194 İbn Sa’d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, 7/317; Hâkim, el-Müstedrek a’le’s-Sahîhayn, (Beyrut ts.), 3/380; İbn Abdilber, el-İstîâb fî Ma’rifeti’l-Ashâb, (Kahire 1939), 1/334; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’sSahâbe, (Kahire, 1970), 4/468; Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, thk. Şuayb el-Arnavûd, (Beyrut, 1981- 85), 2/361; Askalânî, el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, (Kahire, 1328), 1/317. 1195 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/334. 1196 Askalânî, el-İsâbe, 4/300. 1197 Askalânî, Tehzîbü’t-Tehzîb, 12/159; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, 14/54-57. 197 işittim: Allah (cc), mü’mini, sizden birinin hastasını iyileşmesi için yiyecekten koruduğundan daha fazla dünyadan korur. Yine Allah (cc), mü’mini babanın oğlu için hayır istemesinden daha fazla musibetle imtihan eder.”1198 Huzeyfe’nin isteği “Vallahi isterdim ki malımı, işimi gücümü emânet edebileceğim biri olsun. Bende üstüme kapıyı kapatayım, hiç kimse yanıma girmesin. Bende evimden hiç çıkmayayım da o hal üzere Allahu Teala’ya (cc) kavuşayım.”1199 Halvet hali onların için muhabbetullâh idi. Bu vasiyetleri ve tavsiyeleri idi. Bir racul Huzeyfe’ye (ö.36/656), “Nifâk nedir? Diye sorduğunda Nifâk İslâm’dan dem vurup onunla amel etmemendir.” Buyurdu.1200 Fâkirlik ve nifâk anlayışları tüm Suffe Ashâbı’nın ortak noktası olduğu bir gerçek. Suffe Ashâbı’ndan Huzeyfe (ö.36/656), “Medâin’e geldiğinde semerden başka bir şey olmayan merkebe binmiş bir elinde bir ekmek, bir de kemik parçası vardı ve merkebin üzerinde onları yiyordu.” 1201 Yaşamlarının her karelerinde zühdî yaşamlarının örneklerini görüyoruz. Suffe Ashâbı’ndan Huzeyfe b. el-Yemân (ö.35/656) bir hatırasında sıkı sünnet-i seniyye takipçisi olduğu şöyle dile getirilir: “Medâin’e giderken yol üzerinde bir yere uğrayıp oranın idarecisinde misafir oldu. İdareci ona yemek ikrâm etti. O da yemeği yedi. Daha sonra gümüşten bir kapla Huzeyfe’ye su ikrâm etti. Kabı alan Huzeyfe, onu idarecinin yüzüne fırlattı. Çok öfkelenmişti. Kendisine birşey sorduğumuzda susuyor cevap vermiyordu. Biz sormadığımız zaman ise kendiliğinden bir şey anlatıyordu. Daha sonra bize Neden o kabı yüzüne fırlattığımı biliyor musunuz? Diye sordu. Hayır, Ey Rasûlullâh’ın arkadaşı, bilmiyoruz dedik. O da şöyle dedi. Ben daha önce de bu adama uğramıştım. Bana aynı gümüş kapta su vermemesini söylemiştim. Şimdi yine aynı şeyi yaptı. Halbuki, benim böyle yapmamın nedeni Rasûlullâh’tan (sav) duyduğum şu hadîs-i şeriftir. Altın ve gümüş kaplarla su içmeyin, yemek de yemeyin. İnce veya kalın ipek giymeyin. Zira bunlar dünyada müşriklerin, ahirette siz mü’minlerin giyecekleridir.”1202 Peygamberi yaşam olan zühd yaşamından ödün vermemişlerdir. Suffeli zâhid Huzeyfe (ö.36/656), Medâin’de kendilerine hutbe verip dedi ki: “Ey insanlar! Kölelerinizin kazançlarını kontrol edin. Eğer helâlden ise onlardan yiyin, 1198 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 12/75. 1199 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/342; Muttekî, Kenzü’l-Ummâl, (Beyrut 1979), 2/159. 1200 İbn Sa’d, et-Tabakat- tec. 4/338. 1201 İsfahânî, Hilye tec. 1/294. 1202 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/340. 198 değilse reddedin. Çünkü Rasûlullâh’ın (sav): Harâmla büyüyen bedenin cennete girmesi mümkün değildir.” 1203 buyurduğunu işittim. Allahu Teala’nın (cc) sünnetlerini yapmamanın kızgınlığını hutbesinde insanlara açıklaması bu husustaki titizliğini ortaya koymaktadır. Ebû Vâil (ö.82/701) bir hatırasını şöyle ifâde eder: “Huzeyfe’nin hastalığı ağırlaşınca Abs oğullarından bazıları yanına geldiler. Hâlid b. er-Rabî el-’Absî bana şöyle dedi: Medâin’deyken yanına gittik (gece yarısı -veya sonu- yanına girdik). Bize: Cehenneme varılacak sabahtan Allah’a (cc) sığınırım, dedi. Sonra: Beraberinizde kefen getirdiniz mi? diye sorunca, biz: Evet, karşılığını verdik. Huzeyfe: Bana pahalı kefen koymayınız. Eğer dostunuz Allah (cc) katında hayırlı biriyse onun kefenini daha güzel bir elbiseyle değiştirir, yoksa o kefen de kendisinden çekilip alınır” dedi.1204 Sözleri zühd kokuyor halleri takvâ bu ölüm döşeğinde bile taviz vermedikleri halleriydi. İbn ‘Abbâs’ın (ö.68/687-8) azatlısı Ziyâd (ö.?) hatırasını şöyle anlatır: “Ölüm hastalığında Huzeyfe’nin yanına giren bir kişi bana Huzeyfe’nin şöyle dediğini bildirdi: Eğer bu günün dünyadaki son günüm, âhiretteki ilk günüm olduğunu bilseydim söylemezdim. Allahım! Sen de biliyorsun ki fakirliği; zenginlikten, zilleti azizlikten, ölümü hayattan daha çok seviyorum. Dost ihtiyaç anında geldi. Pişman olan iflâh olmaz.1205 Huzeyfe bunları söyledikten, sonra vefat etti. Huzeyfe’nin yeğenlerinden ‘Abdulazîz (ö.?) der ki: Kırk beş sene önce Huzeyfe’nin şöyle dediğini duymuştum; Dininizde ilk kaybedeceğiniz şey huşûdur. Dininizde son kaybedeceğiniz şeyse namazdır.”1206 Huzur namazdı çünkü onlar huzurda durarak huzur buluyorlardı. Huşu onların duydukları rabıtanın kalitesıydi. Allahu Teala (cc) ile aralarındaki bağın kaybolmasından korkuyorlardı. Bu korkuya biz takvâ diyoruz. Allah’ın (cc) sevgisini kaybetme korkusu tüm Suffe ehli gibi Peygamberin sırdaşı da aynı endişeyi taşımaktaydı. Suffeli Huzeyfe (ö.36/656), kalp hakkında farklı bakış açısıyla kendinden sonrakilere ilim yolu açmıştır. Kalbi manevî anlamda ele alarak hidayet ve dalâlet yönüyle de dörde ayırır ve şöyle der: “Dört çeşit kalp vardır. Birincisi, Hakktan (cc) perdelenmiş kalp ki bu kâfirin kalbidir. İkincisi, iki yönlü, dönek kalp olup bu, münafığın kalbidir. Üçüncüsü, içerisinde parlak bir ışık taşıyan temiz kalp ki bu, 1203 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 12/118. 1204 İsfahânî, Hilye tec. 1/304. 1205 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, 5/509. 1206 İsfahânî, Hilye tec. 1/302. 199 mü’minin kalbidir. Dördüncüsü ise hem imân, hem de nifâk bulunan kalp. Bu kalpteki imân, temiz suyun beslediği bir ağaç gibidir, nifâk ise, kan ve kusmuğun beslediği yara gibidir. Hangisi galip gelirse kalp onun şeklini alır.” 1207 Tasavvuf ilminin alanına bir tohum ekmiştir. Hz. Ömer (ö.23/644), Hz. Ali (ö.40/661) ve Câbir b. Abdullâh (ö.78/697) gibi sahâbîler yanında Ebû Vâil (Şakîk b. Seleme) (ö.82/701), Zir b. Hubeyş (ö.82/701), Zeyd b. Vehb (ö.83/702), Abdurrahmân b. Ebû Leylâ (ö.83/702), Ebû İdrîs el-Havlânî (ö.80/699) gibi tâbiîn âlimleridir.1208 3.1.12. Selmân-ı el-Fârisî (ö. 36/656?) Asıl adı: Mâbih/Mâbah b. Buzehşan1209 b. Murselân b. Behbüzân b. Firûz b. Suhrek 1210 b. Luzehşan 1211 / (Bûd, Behbûd)1212 veya Mâbih b. Buzehşan b. Dehi Deyre1213 veya Mâhbe (Mâyeh) b. Bûzehmeşân (Bûzekhân, Bûzihşân, Hûşbûdân) b. Murselân b. Yehbûzân. Lakabları: Selmân İbnu’l-İslâm, Selmân el-Hayr, Selmân Pâk, Selmân el-Hakîm. Künyesi: Ebû A’bdullâh, Medain Deyale Irmağı kenarı-ö. 36/656? tarihinde defn edildi.1214 Rasûlullâh (sav): “Cennet şu üç kişiye müştâktır: Hz. Ali (ö.40/661), ‘Ammâr b. Yâsir (ö.37/657) ve Selmân-ı el-Fârisî (ö.36/656?)” buyurmuşlardır.1215 Hz. ‘Âişe (ö.58/678) buyuruyor ki: “Selmân-ı el-Fârisî geceleri uzun zaman Rasûlullâh (sav) ile kalırdı ve sohbetinde bulunurdu. Rasûlullâh’ın (sav) yanında neredeyse bizden fazla kalırdı. Efendimizde (sav) Allahu Teâlâ (cc) bana dört kişiyi sevdiğini bildirdi, bunları sevmemi emretti. Bunlar: Hz. Ali, Ebû Zerr el-Ğıfârî (ö.32/653), Mikdâd (ö.33/653) ve Selmân-ı el-Fârisî” buyurdular.1216 1207 İsfahânî, Hılyetü’l-Evliyâ, 1/276. 1208 Selman Başaran, “Huzeyfe b. Yemân”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1998), 18/434-6. 1209 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe fî Mârifeti’s-Sahâbe, 2/328. 1210 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe fî Mârifeti’s-Sahâbe, 2/328. 1211 Babasının adı, Askalânî, Tehzîbü’t-Tehzîb, (Beyrût, 1991), 4/138. 1212 Babasının adı, Askalânî, el-İsâbe fî Temyizi’s-Sahâbe, (Beyrût, 1328/1910), 2/63. 1213 Taberî, Târihu’l-Ümem ve’l-Mülûk, 3/171. 1214 İbn Sa’d, Tabakât, 4/75; İbn-i Hibbân, Tarihu’s-Sahâbe, thk. Bevran Zannavî, (Beyrût, ts.), 116; İbn Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk, 21/377; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, 2/328; Zehebî, Tarihu’l-İslâm, thk. Ömer Abdü’s-Selâm Tedmürî, (Beyrût, 1997), 3/510; Askalânî, Tehzîbü’t-Tehzîb, 4/137. 1215 Tirmizî, Menâkıb 34/3797. 1216 Adem Apak, “İranlı İlk Müslüman Sahâbî Selmân-ı Fârisî (r.a.)”, Diyanet Dergisi, https://dergi.diyanet.gov.tr/makaledetay.php?ID=6541 06.05.2022 200 Hz. Ali’ye (ö.40/661) Selmân (ö.36/656?) hakkında sorulduğunda şöyle dedi: “O, ehli beyt olarak bizden ve bize bağlı bir kişidir. Sizin Lokmân Hekîm’e benzeyen kiminiz var? O ilk bilgiyi ve son bilgiyi öğrendi. O ilk ve son kitabı okudu. Bitirilemeyen bir denizdi.”1217 Kendisine mükâtib-i fakîr (efendisi ile hürriyetine kavuşmak için belli miktarda anlaşan köle) denilirdi. Suffe Ashâbı’ndan Selmân (ö.36/656?), insanların emiri olduğunda bile ayaklarını toplayıp içinde oturduğu abadan (yünden) elbisesi vardı.1218 Bir şey elde ettiğinde et alır, sonra cüzzamlıları çağırırdı onlarla yerdi.1219 Suffelilerin yünden libasları olduğuna bir delil daha sunulmuş oluyoruz. Tasavvufun kökeni hakkındaki rivâyetler kıyafet ve ahlâken Suffe ashâbından türediğini ileri sürenler bunun gibi örnekleri delil almaktadırlar. Bizde bu düşüncede hem kıyafet, hem zühdî yaşayış, hem dinin kaynaklarına şahit olmaları, hemde tasavvufun ilmi kaynağı olduğunu kaynaklarda değinilmesi gibi birçok açıdan köken olarak Suffe Ashâbı’nı kabul etmekteyiz. Hendek Gazvesi’nde (5/627) bir hendek kazılmasını teklifi sonrasında Ensâr ve Muhâcirler, hendek kazmadaki başarısı dolayısıyla Selmân’ı kendilerinden sayanlar ihtilâf edince Rasûlullâh (sav), “Selmân bizden, Ehl-i beyt’tendir” diyerek1220 bu tartışmaya son verdi. Rasûl-i Ekrem’in (sav) bu sözüne dayanan Hz. Ömer (ö.23/644) diğer ehl-i beyt mensublarına olduğu gibi ona da maaş bağladı; Selmân bu parayı infak edip sadaka olarak dağıtıp hurma liflerinden ördüğü hasırları satarak alınteriyle hayatını kazanma yolunu seçti.1221 İnsanlar tarafından “sevilme” ve “kendileri gibi görme” sadece burada değil ileride oluşacak akımlarda aynı şekilde ona sahip çıkacaklardır. Tasavvuf ilmi içinde bu geçerlidir. Adil oluşu ve tevazu sahibi olmasına örnek olarak ‘Abdullâh b. Cerir’in (ö.51/671) Suffeli Selmân-ı el-Fârisî’nin (ö.36/656?) bir hatırasını anlatır: “‘Abdullâh b. Cerir, sıcak bir günde Sıfâh’a gitmiş. Bir adamın güneşin yakıcı sıcağında uyumakta olduğunu, ağacın altında gölgelendiğini görmüş. Yanında da yiyecek bir şeyler vardır. Başının altında yastık, üzerinde bir abâsı bulunmaktadır. ‘Abdullâh b. Cerir, ona gölge olmak istemiş. İyice yaklaşınca, adamın Selmân olduğunu fark etmiş. O’na: Üzerine 1217 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/100. 1218 İbn Sa’d, et-Tabakât, 104. 1219 İbn Sa’d, et-Tabakât, 105. 1220 İbn Sa’d, Tabakât, 4/83. 1221 İbrahim Hatiboğlu, “Selmân-ı Fârisî” DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2009), 36/441-3. 201 gölge yaptıktan sonra seni tanıyabildim, deyince Selmân: Ey Cerir! Dünyada, Allahu Teâlâ’nın (cc) kıyamet günü senin dereceni yükseltmesini istiyorsan, en alçakgönüllü halinle mütevazı ol! Dünyada kim büyüklenirse; Allahu Teâlâ (cc) kıyamet günü, ona kaybettirir. Şayet cennette az bir su ve azık bulmak istersin de, bulamazsın! demiştir. ‘Abdullâh b. Cerir: Nasıl yâni? diye sorunca, Selmân-ı el-Fârisî: Ağacın kökleri altın ve gümüşten olsa da meyvesi yükseltilmiştir, Ey İbn-i Cerir! Cehennem zulmü nedir, bilir misin? diye karşılık vermiştir. ‘Abdullâh b. Cerir, bilmediğini söyleyince, Selmân: İnsanların zulmüdür.”1222 Dünya hayatını cennetin anahtarı görmelerinden orayada Allah’ın (cc) ahlâkının açacağını bildikleri için bu ilâhî terbiye üzere olmaya çalışmışlardır. Diğer bir ilâhî ahlâkı Suffeli Selmân-ı el-Fârisî (ö.36/656?) hatırasını şöyle anlatarak vurgulanır: “Medâin’de vâli bulunduğu sırada, et-Teymoğulları Kabilesi’nden bir adam Şam’dan Medâin’e gelmiş. Beraberinde bir çuval incir vardır. Selmân’ın üzerinde de sâdece bir pantolonla bir abadan (yün) başka bir şey olmadığı için adam, O’nu hamal sanarak: Gel şu yükü evime kadar götür demiş. Selmân-ı Fârisî, adamın yükünü omzuna alarak yürümeye başlar. Ancak bu durumu görenler -Selmân’ı tanıdıkları için- adama: Sen ne yapıyorsun? Bu vâlidir! demeleri üzerine adam, Selmân’dan kendisini tanıyamadığını belirterek özür dilemiş. Fakat Selmân, adama: Hayır! Mâdem ki yükü ben omzuma aldım, evine götürmeden indirmeyeceğim! karşılığını vermiş.1223 Adamın evine kadar yükü götürmüş ve adama şu nasihâti yapmıştır: Benden sonra hiç kimseyi aşağılık görme!”1224 Suffe zâhidlerinden Selmân’ın maaşı beşbin dirhem idi. Müslümânlardan da otuzbin kişilik bir topluluğun emiriydi. Bir abası vardı ve bunun bir parçasını yatak olarak kullanır, bir parçasını da hutbe verirken giyerdi. Maaşı çıktığı zaman ise hepsini infâk eder ve sadece kendi el emeğiyle kazandığını yerdi.1225 İnfâk ve el emeği vazgeçemedikleri iki temelleridir. ‘Amr b. Kurre el-Kindî’den (ö.?) gelen rivâyete göre: “Babam, kızkardeşini Selmân-ı el-Fârisî’ye (ö.36/656?) teklif ettiyse de, el-Fârisî, babamın teklifini reddederek Bukayre adında bir azâdlı cariyeyi aldı. Babam, Selmân-ı Fârisî’yle 1222 İbn Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk, 21/438-439; Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, 1/548. 1223 İbn Sa’d, Tabakat, 4/88, 103; İbn Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk, 21/434. 1224 İbn Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk, 21/433; Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, 1/546. 1225 İsfahânî, Hilye, tec. 1/187. 202 Huzeyfe (ö.36/656) arasında bir gerginlik olduğunu işitti de, Huzeyfe’ye uğramak istedi ve onu arayıp nihâyet bahçesinden çıkarken buldu. Bir sepete sebzeler koymuş ve asasını sepetin kulpundan geçirip omuzuna asmıştı. Onunla birlikte yürüyüp Selmân-ı el-Fârisî’nin evine vardık. Önce kendisi içeri girip selâm verdi. Selmân-ı elFârisî, babamın girmesine de izin verdi. İçeri girdiğimizde bir de baktık ki, yerde sâdece bir şal serilidir. Selmân-ı el-Fârisî’nin başı ucunda da birkaç tane kerpiç durmaktadır. Karşıda da bir at bellemesi duruyor. Selmân-ı el-Fârisî: Buyurun oturun! İşte câriyenizin her zaman serip üzerinde yattığı bu şaldır.”1226 Onlar gibi olmak isteyenler onlar gibi yaşıyorlardı. Onlar her zaman rol model oldular. Her zaman ilimleriyle akılları feth ederken halleriylede kalbleri feth etmişlerdir. Onlar hep bir mekteb bir ekol olmuşlardır. Önce buna ailesinden başlamış ve talebeleriyle birlikte daire tüm İslâm alemine yayılmıştır. Sûfilerin rol modelleridirler. “Bir gün Suffe Ashâbı’ndan Selmân-ı el-Fârisî (ö.36/656?), bir davette yemekten el çekilince ev sahibi, biraz daha yemesi için ısrar edince Selmân-ı el-Fârisî: Bana bu kadar yeter, bana bu kadar yeter! Zira Rasûlullâh (sav) bana: İnsanların bu dünyada en çok doyanları, ahirette en çok aç kalanlarıdır. Ey Selmân! Dünya mü’minin hapishanesi, kâfirin cennetidir, buyurdu.” demiştir.1227 Zühdün anlamı dünyadan ihtiyacın kadarını elde etmekti. Suffeliler gibi Selmân-ı Fârisî’de dünyaya bakışı bu şekilde. Çünkü mü’minliğin temeli burada yatıyor. Kalbteki imânı korumak için bunu yapmak gerektiğini biliyorlar. Bir günde, Suffe Ashâbı’ndan Ebu’d-Derdâ (ö.32/652?) şahit olduğu bir hadise şöyle rivâyet edilir: “Ocaktaki çömleğin altını yakarken çömlekten bir ses duymuştur. Selmân-ı el-Fârisî de (ö.36/656?) yanındadır. Çömlekteki ses yükselerek, bir çocuğun sesini andırır şekilde tesbih etmeye başlamıştır. Sonra çömlek yere düşüp ters dönmüş, fakat içindeki yemek, dökülmeden ocağa geri dönmüştür. Ebu’d-Derdâ: Selmân Selmân! Şu acâipliğe bak, senin de babanın da benzerini görmediğimiz şu olaya bak! diye seslenmiş, Selmân: Çeneni tutsaydın, Allahu Teâlâ’nın (cc) daha pek çok âyetini duyacaktın” demiştir.1228 Evliya olmak demek Allah (cc) dostu olmak demekdir. Allah (cc) dostu olmak için O’nun ahlâkıyla ahlâklanmak gerek çünkü kişi dostunun dini 1226 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 5/ 439; İsfahânî, Hilye, 1/198. 1227 İsfahânî, Hilye, 1/198. 1228 Muhammed Yusuf Kandehlevî, Hayâtü’s-Sahâbe, ter. Sıtkı Gülle, (İstanbul, 1991), 4/288. 203 üzeredir. “O’nun katında din İslâmdır” ve dinin isteklerini hakkıyla yaşayanlara perdeleri açar. Suffe Ashâbı’ndan Sa’d b. Ebî Vakkâs (ö.55/675), Suffe ashâbından arkadaşı Selmân-ı el-Fârisî’yi (ö.36/656?) ölümüne yakın geldiği ziyârette Selmân ağlamıştır. Sa’d, Selmân’a: “Niye ağlıyorsun Ey Ebâ ‘Abdillâh! Rasûlullâh (sav), vefât ederken senden râzı idi. O ashâbını karşılayacak ve O’nun havz-ı kevserine erişeceksin! Demiş. Selmân-ı el-Fârisî: Vallahu Teâlâ ölümden korktuğum için ağlamıyorum. Dünyaya karşı bir hırsım da yoktur. Fakat Rasûlullâh, bizden şu sözlerle bir ahid almıştı: Dünyada sizden birinizin sahip olacağı mal, yolcunun taşıyacağı azık kadar olsun! Hâlbuki çevremde bunca servet var!” karşılığını vererek korkusunu belirtmiştir. Sa’d, Selmân’ın çevresinde bir kâse, bir leğen ve bir kilimden başka bir şey olmadığını ifâde etmiştir. Sonra Sa’d, Selmân’a: “Bize bir öğüt ver de senden sonra onu tutalım Ey Ebâ ‘Abdillah! demiş, Selmân-ı el-Fârisî: Bir şeye karar verirken, bir meselede hükmünü belirtirken ve bir malı taksim ederken Rabbini hatırla, Ey Sa’d!” diyerek Allahu Teâlâ’tan (cc) korkmanın gerekliliğini belirtmiştir.1229 Bazı rivâyetlerde ziyaret edenlerin Sa’d b. Mes’ûd ve Sa’d b. Mâlik isimleri de geçer. Bazı rivâyetlerde de ziyaret olarak değil ölüm anında bu olayın gerçekleştiği bahsedilir.1230 Kullandıkları dünya malları bile onlar için fazlalıktı. Suffe Ashâbı’ndan Selmân-ı el-Fârisî (ö.36/656?) “Allahu Teâlâ (cc) bir kulun kötülüğünü, helâk olmasını dilediğinde ondan hayâ duygusunu alır. Bunun için böyle birisinin kimse tarafından sevilmediğini görürsün. Sevilmeyen birisi de acıma duygusundan mahrum bırakılır, kaba ve sert olur. Kaba ve sert adamdan da emânete riâyet hissi alınır. Emânet hissi alınanı da hâin görürsün. Kişi hâin olunca da boynundan İslâm bağı çıkarılır. Artık bu kimse lânete uğramış, herkesçe lânetlenmiştir.”1231 Sözü hayâ ile ilgili görüşleridir. Hayâ imândandır. Tüm peygamberlerin çıkış noktasıdır. Din ve imân hayâ ile bağdaştırılmıştır. Hayâ duygusu takvâ duygusunun kardeşidir. Hz. Peygamber’in (sav) saçlarını tıraş etmesiyle berberlerin pîri sayılan Selmân (ö.36/656?) fütüvvet teşkilâtının gelişmesinde önemli rol oynamış, aynı zamanda pek 1229 İbn Sa’d, Tabakât, 4/90, 107; İbn Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk, 21/452. 1230 İbn Sa’d, et-Tabakât, 4/107. 1231 Kandehlevî, Hayâtü’s-Sahâbe, 4/219-220. 204 çok tasavvufî silsilenin içinde yer almıştır.1232 Suffe ehli olan birçok sahâbî gibi tasavvuf ilmine katkıları olmuş ve sûfîleri etkilemişlerdir. Onlardan biri olup tarikâtlarda özellikle silsile başlarında sayılmıştır. Şia’ içinse özel bir yeri vardır. Kendisinden hanımı Bukayre (ö.?) ile Şurahbîl b. Sımt (ö.?), Kâ’b b. ‘Ucre (ö.52/672), Alkame b. Kays (ö.62/682), ‘Âmir b. ‘Abdullâh (ö.55/675), ‘Amr b. Şurahbîl (ö.63/683), İbn ‘Abbâs (ö.68/687-8), Ebû Saîd el-Hudrî (ö.74/693-4), Esved b. Yezîd (ö.75/694), Enes b. Mâlik (ö.93/711-2), Ebu’t-Tufeyl (ö.100/718-9) gibi sahâbeler ve tâbiî hadîs rivâyet etmiştir.1233 3.1.13. ‘Ammâr b. Yâsir el-Kahtânî (ö.37/657) Nesebi: Ebu’l-Yakzân ‘Ammâr b. Yâsir b. ‘Âmir (el-Mezhicî)1234 b. Mâlik b. Kinâne b. Kays b. Husayn b. Vezîm b. Sa’lebe b. ‘Avf b. Hârise b. ‘Âmir el-Ekber b. Yâm b. ‘Ans b. Zeyd b. Mâlik b. ‘Uded b. Ziyâd/Zeyd b. Yeşcüb b. ‘Ureyb/’Arîb b. Zeyd b. Kehlân b. Sebe’ b. Yeşcüb b. Ya’rub b. Kahtân (el-Kahtanî, el-Yemenî). Künyesi: Ebu’l-Yakzân, Sıffîn şehitlerindendir. ö.37/657 1235 Evinde, içinde namaz kılınan bir mescit edinen ilk kişi ‘Ammâr b. Yâsir’dir.1236 ‘Ammâr’ın (ö.37/657) babası Yâsir ve annesi Sumeyye b. Hubbat ile kardeşi ‘Abdullâh, İslâmiyet’e ilk girenlerden1237 olup Sa’d ve Muhammed adlarında iki oğlu ve Ümmü’l-Hâkem adlı bir kızı vardır.1238 Suffe ehlinden el-Berâ b. ‘Âzib’in (ö.71/690?) şöyle dediğini rivâyet etmiştir: “Bize ilk olarak hicret edip gelen (Suffe ashâbından) Mus’ab b. ‘Umeyr (ö.3/625) ile (Suffeli) İbn Ümmi Mektûm (ö.15/636) olmuştur. Sonra (Suffeli)1239 ‘Ammâr (ö.37/657) ile (Suffeli) Bilâl (ö.20/641) geldiler. 1232 H. Halm, “Salmâniyya”, EI2 (İng.), 8/998. Akt: Hatiboğlu, “Selmân-ı Fârisî”, 36/441-3. 1233 Mustafa Fayda, “Selmân-ı Fârisî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2009), 36/441-3. 1234 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/141, 246, 4/132; Belâzurî, Ensâb, 1/264; İbn Abdilberr, el-İstiâb, 3/626; Askalânî, el-İsâbe, 4/575. 1235 İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/247, tec. 3/141; Belâzurî, Ensâb, 1/178; Askalânî, İsâbe, 7/345. 1236 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/141. 1237 İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/246; Belâzurî, Ensâb, 1/178; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, 3/627; Mustafa Fayda, “Ammâr b. Yâsir”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınlar, 1991), 3/75-6. 1238 İbn Hazm, Cemheratu’l-Ensâbı’l-’Arab, thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn, (Kahire: Dâru’lMeârif, 1382/1962), 406; İbn Kuteybe, el-Meârif, thk. Servet Ukkâşe, (Kahire: Dâru’l-Meârif, 1981), 256-8. 1239 Bu görüş hakkında bk. Âdem Apak, Siyer Araştırmaları, (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016), 287. 205 Mus’ab b. ‘Umeyr ile İbn Ümmi Mektûm insanlara Kur’ân öğretiyorlardı.”1240 ‘Ammâr, ilk hicret eden sahâbîlerden olup Medine’de bir süre Munzir b. ‘Abdu’lmubeşşir’in (ö.2/624) misafiri olmuştur.1241 Mescid-i Nebevî’nin yapımında önde gidenlerden biri olarak her gidiş-dönüşte iki kerpiç birden taşıyor ve: “birini kendisi, diğerini de Hz. Peygamber (sav) için taşıdığını söylüyordu. Hatta Hz. Peygamber’in (sav) dikkatini çekmiş, bu münasebetle ona: Sen de arkadaşların gibi birer tane taşısan olmaz mı? demişse de, ‘Ammâr: Fazla taşıyarak Allah Teâlâ’nın (cc) mükâfatına erişmeyi ümit ettiğini, ifade etmiştir. Hz. Peygamber (sav) Ey Sümeyye’nin oğlu! Herkesin bir ecri, senin ise iki ecrin vardır!” 1242 buyurmuştur. Peygamber için anam babam canım sana feda olsun diyen bir Suffe Ashâbı’dır ‘Ammâr b. Yâsir. Onun izinden takib eden ve taviz vermeyen bir hayat sürmüştür. Kaynaklara geçen bir hadise taviz vermediğine örnek olarak yer alır: “Suffe Ashâbı’ndan ‘Ammâr b. Yasîr (ö.37/657), Mikdâd b. Amr (ö.33/653), Talha (ö.36/656), Zubeyr (ö.36/656) ve sahâbeden bir grup Hz. Osmân’a (ö.35/656) uyarı mektubu yazarak hilafeti döneminde yaşanan bidatleri sıraladılar, Rabbinden korkmasını aksi halde Allahu Teala (cc) katında aleyhine şâhidlik edeceklerini, belirttiler. ‘Ammâr bu mektubu halifeye getirdi. Halife Hz. Osmân, yazılanları okuyup ona, Bunların arasında bana cüret gösterebilen tek sen misin? dedi. ‘Ammâr: Muhakkak ki ben, onların sana gönderdiği nasihatçileriyim, diye karşılık verince Halife Hz. Osmân, Yalan söylüyorsun ey Sümeyye’nin oğlu! diye çıkıştı. ‘Ammâr, Ben hem Sümeyye’nin hemde Yasîr’in oğluyum. dedi. Öfkelenen Halife Hz. Osmân hizmetçilerine emrederek onu tutturup hayalarını tekmeledi. ‘Ammâr aldığı darbeler sonucu bayıldı.”1243 Sürgün edilmeyi, darb olmayı göze alması onların sünnet-i seniyenin zedelenmesindeki hassasiyetleridir. Halife iken Hz. Ömer (ö23/644.) ‘Ammâr’ı Kûfe’ye vali olarak atayıp ona yaptırdığı evi kendisine gösterip beğenip beğenilmediği sorulunca “uzun emellere 1240 Buharî, Sahîhu’l-Buhârî, İstanbul, 1413/1992, Tefsir-i Sure 87; İbn Sa’d, et-Tabakât, 1/234, 4/367; Ahmed b. Hanbel, Müsned, (Beyrut t.y), 4/284, 291; İbn Kesir, İslâm Târihi, 3/264; İsbehanî, Hilye, 2/465. 1241 İbn Sa’d, et-Tabakât, /250. 1242 İbn Kesir; İslâm Târihi, 3/324. 1243 Belazûrî, Ensâb, 5/539. 206 kapılmışsın, fakat öleceksin.”1244 Mal sevgisine, dünya hayatına meyl etmesine tepkisini sözle ifâde etmiştir. Suffeli ‘Ammâr b. Yâsir (ö37/657), bir özelliği de uzun süre sessiz kalan ve en az konuşanlarındandır. Şöyle diyordu: “Fitneden Allah’a (cc) sığınırım, fitneden Allah’a (cc) sığınırım.” Ebû Nevfel b. Ebû Akreb (ö.?) devamla dedi ki: “Sonra ona büyük bir fitne musallat oldu.”1245 Fitneden uzak kalmak için, ne kadar uğraşdıysalarda o fitne onları buldu. Fitneden uzaklaşmak için genelde halvet, inzivâ, başka diyarlara hicret gibi yollar denemişlerdir. Sünnet-i seniyyeyi daha iyi yaşayabilmek için mücadele vermişlerdir. Suffe ehli bu konuda daha hassas olduğu açıktır. Ama bazen fitneden kurtulamadılar. Hz. Ali (ö.40/661), Abdullâh b. Abbâs (ö.68/687-8), Ebû Mûsâ el-Eş’arî (ö.42/662-3), Câbir b. Abdullâh (ö.78/697), Muhammed b. Hanefiyye (ö.81/700) ve diğerleri de ondan hadîs almışlardır.1246 3.1.14. Habbâb b. Eret el-Huzaî (ö.37/657-8) Nesebi: Habbâb b. Eret b. Cendele b. Sa’d b. Huzeyme b. Ka’b b. Sa’d b. Zeydumenat b. Temim et-Temimî el-Huzaî (Kûfe-ö.37/657-8) Künyesi: Ebû ‘Abdillâh, Ebû Yahyâ, Ebû Muhammed’dir. Demircilik mesleğini yapan Habbâb’ın birkaç çocuğu olduğu rivâyetine rağmen oğlu ‘Abdullâh’tan dolayı Ebû ‘Abdillâh künyelenmiştir. Çocuklarından diğerlerinin adı bilinmemektedir.1247 Peygamber’in (sav) ashâbından birkaç kişi hasta olan Suffeli Habbâb’ı (ö.37/657-8), ziyarete gittiklerinde ona “Müjde ey Ebû ‘Abdillâh! (ölünce) Rasûlullâh’ın (sav) yanına gideceksin! dediler. Habbâb ise şöyle karşılık verdi: Bu nasıl olabilir ki? Şu evimin altına, üstüne ve içindekilere bakın! Oysa Rasûlullâh (sav) bizlere: Dünyalık olarak size bir yolcunun azığı kadarı yeterlidir”! 1248 buyurmuştu. Onun (sav) talebeleri öğrettiği ve yaşadığı hayattan farklı bir yaşam sürdüğünün üzüntüsünü yaşamakta olduğunu görüyoruz. 1244 Belazûrî, Ensâb, 1/189. 1245 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/141. 1246 Fayda, “Ammâr b. Yâsir”, 3/75-6 1247 Kandemir, “Habbâb b. Eret”, 14/340-341; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 3/93; Askalânî, İsâbe, 298. 1248 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef, 13/219. 207 Suffeli Habbâb’ın (ö.37/657-8) ahlâkî özelliklerinden biri bizzat yaşadığı tatbik ettiği şeyleri söylemiş olmasıdır. “Bir defa ashâb Mescid-i Nebevî’de iken Habbâb gelip oturup susmuştu. Ashâb: Bunlar senin başına, kendilerine hadîs-i şerif nakletmen ve öğüt vermen için toplandılar, deyince, Habbâb susmuş. Sonrada susmasının sebebini ‘Belki de onlara yapmadığım şeyi emredebilirim.”1249 diyerek sukûtun konuşmaktan daha etkili ve kendine destur ettiğini göstermektedir. Tasavvufun az ile tarif edilen üç şartı az ye, az uyu, az konuş. Suffe Ashâbı’ndan arkadaşı Mus’ab b. ‘Umeyr’in, Uhud Gazvesi’nde (3/625) şehit olduktan sonra defini anlatırken Kûfe’de yaşayanların refâh ve lüks halinden rahatsız olarak1250 kendisi de ihtiyacı olanlara mallarını gönülden infâk ederek şöyle hitab eder: “Medine’ye Rabbi’mizin rıza ve hoşnutluğunu isteyerek Allah’ın Rasûlü (sav) ile hicret ettik. Hicretin meyvesini devşirenlerin olmasına karşın dünya ve dünya ni’metlerinden hiçbir şey tatmadan ahirete giden arkadaşım darlık içerisinde bu dünyadan gittiler bir kefen bile bulamadık. Oysa ne acıdır ki bizler bugün gösteriş niyetli topraklardan yaptığımız köşklerden başka infâk edecek hiçbir şeyimiz kalmamıştır. Eğer ki, Allah Rasûlü (sav) bizlere ölüm temennisinde bulunmayı nehyetmeseydi ben bu ölümü bugün mutlaka isterdim.”1251 Peygamber Efendimiz (sav) zamanını özlediğini ve harfiyen yaşadıkları sünnetleri bile hakkını veremediklerini düşünmekte oturduğu köşkünü infâk etmek istediğini ve gösteriş niyetli olmadığını anlatmaya çalışmaktadır. Kendisinden oğlu Abdullâh (ö.?) ile Ebû Vâil (Şakîk b. Seleme) (ö.82/701), Ebû Umâme Sudey b. Aclân el-Bâhilî (ö.86/705), Mucâhid b. Cebr (ö.103/721), Mesrûk b. Ecda’ (ö.63/683), Alkame b. Kays (ö.62/682), Kays b. Ebû Hâzim (ö.97/715?) gibi tâbiîler rivâyette bulunmuşlardır.1252 3.1.15. Ebû Mûsâ el-Eş’ârî el-Kahtânî (ö.42/662-3) Nesebi: ‘Abdullâh b. Kays b. Süleym b. Hadâr b. Harb b. ‘Âmir b. ‘Ater/’Anz b. Bekir b. ‘Âmir b. ‘Azer b. Vâil b. Nâciye b. el-Cumâhir b. el-Eş’ar Nebt b. ‘Uded b. 1249 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, 2/116. 1250 Buhârî, Menâkıbu’l-ensâr, 45, a.mlf. Megâzî, 17, 26; Müslim, Zikir, 12. 1251 Buhârî, Merdâ, 19; İbn Sa’d, et-Tabakât, 3/166; İbnu’l-Esir, Üsdü’l-Gabe, 2/116. 1252 Kandemir “Habbâb b. Eret”, 14/340-1. 208 Zeyd b. Yeşcüb b. ‘Arîb b. Zeyd b. Kehlân b. Sebe b. Yeşcüb b. Ya’rub b. Kahtân. (Medine-ö. 42/662-3) Annesi: el-Ak kabilesinden Zabte bnt. Vehb’tir. Ebû Mûsâ elEş’arî süvarilerin efendisi ve kendine hz. Dâvûd as. ailesinin nağmeleri verilendir.1253 Ebû Burde b. Ebî Mûsâ (ö.104/722), babasının (Ebû Mûsâ) şöyle dediğini nakleder: “Evladım! Peygamber’le (sav) birlikte bizi görecektin, üzerimize yağmur yağdığında (hepimiz yün giydiğimizden ordumuzu) koç sürüsü sanırdın. 1254 Yün elbiselerimizden dolayı bizden koyun kokusu hissederdin.”1255 Suffe ehlinin yün kıyafetleri vardı. Suffeli Ebû Mûsâ (ö.42/662-3) şöyle dedi: ‘Doğrusu ben, boş evde ve karanlıkta yıkanırım da, Rabbi’mden hayâm (utanmam), belimi doğrultmaktan engeller, kamburlaşır, sırtımı eğer ve ayağa kalkarak dik duramazdım!”1256 Hayâ duygusunun gelişmiş olduğunu görüyoruz. Suffe zâhidi Ebû Mûsa (ö.42/662-3) bir hatırasını anlatıyor: “Bir defasında deniz yoluyla savaşa çıktık. Rüzgâr bizden yanaydı ve yelkenlerimiz rüzgârla doluydu. Bu şekilde yol alırken bir ses bize: Ey gemi ahalisi! Durun da size bir haber vereyim! diye seslendi ve aynı sözü yedi defa tekrar etti. Bunun üzerine geminin güvertesinde durdum ve sese: Sen kimsin ve neredesin? Nerede olduğumuzu görmüyor musun? Böylesi bir yerde hiç durulur mu? dedim. Ses: Allah’ın (cc) takdir ettiği bir şeyi size söyleyeyim mi? diye seslenince, ben: Söyle! karşılığını verdim. Ses de şöyle dedi: Allah (cc), sıcak bir günde kendisi için susuz kalan kişiyi kıyamet gününde kanana kadar içirmeyi kendine takdir etti, Dedi. Ravi der ki: Bundan dolayıdır ki Ebû Mûsâ, insanın derisini soyacak kadar sıcak olan günleri gözler ve o günlerde oruç tutardı.”1257 İbadet onların Rabblerine yakınlaştıran bir ameldi. Suffe âlimi Ebû Mûsâ (ö.42/662-3), kalp kelimesinin anlamı hakkında şöyle düşünür: “Kalb’e bu ismin veriliş sebebi, sürekli dönüp değişmesidir. Kalp bir ağaca asılı olan ve rüzgârın döndürerek savurduğu tüy gibidir.1258 Kalp, adını kalb olmak (yön değiştirmekten almıştır. Dikkat ediniz, kalp bir ağacın dalına takılmış havada 1253 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/131. 1254 İsfahânî, Hilye tec. 1/277. 1255 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 4/135. 1256 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/143. 1257 İsfahânî, Hilye tec. 1/278; İbn Sa’d, et-Tabakât, 4/131-147. 1258 İsfahânî, Hilye tec. 1/279. 209 duran bir tüy gibidir. Rüzgâr onu bir yana bir bu yana çevirip durur.”1259 Kalbin manasıyla aslında kalbin meyl etmesine değinmiştir. Talebelerine yumuşak kalpli olmayı, Allah (cc) korkusundan ağlamayı tavsiye eder, “Ağlayamıyorsanız ağlamaya gayret edin; zira cehennem ehli göz pınarları kuruyana kadar ağlayacak, sonra içinde gemiler yüzecek kadar kanlı yaşlar dökecekler” derdi.1260 Hasan-ı Basrî’yi etkileyen Suffe ehlinden bir isimdir. Hz. Peygamber onun için, “Allahım! Abdullâh b. Kays’ın günahını affeyle ve kıyamet gününde ona en güzel makamı ver”1261 diye dua etmiştir. Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728), Basralılar’a Kur’ân ve fıkıh öğreten (Sufffeli) Ebû Mûsâ’nın (ö.42/662-3) halka çok hizmet ettiğini, Basra’ya ondan daha hayırlı kimsenin gelmediğini söyler. Tâbiîn âlimlerinden Şa’bî (ö.104/722) ulemânın altı kişidir bunlar: “Hz. Ömer (ö.23/644), Hz. Ali (ö.40/661), Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3), Zeyd b. Sâbit (ö.45/665?) ve ‘Ubey b. Kâ’b (ö.33/654?) ile onun adını da zikrederdi”. Kendisinden de oğulları Mûsâ (ö.?), İbrâhim (ö.?), Ebû Burde (ö.104/722), Ebû Bekir (ö.13/634), ashâbtan Ebû Saîd el-Hudrî (ö.74/693-4), Enes b. Mâlik (ö.93/711-2), tâbiîlerden Kays b. Ebû Hâzim (ö.97/715?), Ebû Hureyre’nin (ö.58/678) damadı, Saîd b. Müseyyeb (ö.94/713), Zir b. Hubeyş (ö.82/701), Ebû Osmân en-Nehdî (ö.100/718-9) ve Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728) gibi âlimleri yetiştirmiştir. Oğullarından Ebû Burde’nin torunu Ebû Burde Bureyd b. Abdullâh’ın (ö.140/757?), Ebû Mûsâ’dan rivâyet edilen ve sonraları Müsned-ü Bureyd diye anılan kırk hadîslik cüz’ünün bir nüshası Süleymâniye Kütüphanesi’nde mevcuttur.1262 3.1.16. Ebû Lubâbe el-Ensârî (ö.25-50/645-670?) Ebû Lubâbe b. ‘Abdu’l-munzir b. Zenber b. ‘Umeyye b. Zeyd b. Mâlik b. ‘Avf b. ‘Amr el-Ensârî (644-661?)1263 veya Rufâa Ebû Lubâbe (ö.?)1264 veya Ebû Lubâbe b. ‘Abdulmunzir b. Rifâa/Râfi’ Zenber b. ‘Umeyye b. ‘Amr b. ‘Avfî el-Ensârî el-Evsî (İsmi: Bişr/Besir/Beşîr/ Buşeyr b. ‘Abdu’l-munzir). Asıl adı: Mervân b. Abdulmünzir. 1259 İsfahânî, Hilye tec. 1/28. 1260 M. Yaşar Kandemir, “Ebû Mûsâ el-Eş’arî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 10/190-2. 1261 Buhârî, Meğâzî, 55. 1262 Süleymaniye Kütüphanesi Şehid Ali Paşa, nr. 541, vr. 136a-174a. 1263 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 3/259. 1264 İbn Hazm, Cevami’u’s-Sire, 309; Çubukçu, “Ebû Lübâbe el-Ensârî”, 10/179. 210 Künyesi: Ebû Lubâbe. (ö.40/661)1265 veya (ö.50/670). et-Tevbe 102, 117, 118, elMaide 41, el-Enfâl 27 ayetlerinde nuzûl sebeblerinde ismi geçer. Suffe Ashâbı’ndan Ebû Lubâbe (ö.50/670) “Beni Kurayza Muhâsarası’nda eski komşusu olan Yahudîler onun kendilerine gönderilmesini istemiş ve onu kurtarıcı gibi karşılamışlardı. Ebû Lubâbe, onlara teslim olmalarını tavsiye etmiş sonrada kılıçtan geçireceklerini ima etmek için elini boğazına götürmüştü. Fakat sonra Peygamber Efendimiz’den (sav) habersiz hüküm verdiğine kara verince pişman olmuş Allah ve Rasûlüne (sav) ihanet ettiğini düşünerek Mescid-i Nebevî’ye gelip kendini bir direğe bağlayarak ayet-i kerîme nâzil oluncaya kadar beş veya onbeş gün yemeden içmeden direğe bağlı olarak inzivâ hayatını yaşamıştır.”1266 Tevbesiye, inzivasıyla tasavvuf düşüncesinde önemli bir yere sahiptir. Ebû Lubâbe’den (ö.50/670) oğulları Sâib (ö.?) ve Abdurrahmân (ö.?) ile Suffeli Abdullâh b. Ömer (ö.73/693), onun oğlu Sâlim (ö.106/725), mevlâsı Nâfi’ (ö.117/735), ‘Abdurrahmân b. Yezîd b. Câbir (ö.98/716-7), ‘Ubeydullâh b. Yezîd (ö.?), ‘Abdullâh b. Ka’b (ö. Hz. Ömer Devri 634-644), Ebû Hureyre’nin (ö.58/678) damadı Saîd b. Müseyyeb (ö.94/713) ve daha başkaları rivâyette bulunmuşlardır.1267 3.1.17. Ebû Hureyre el-Devsî (ö.58/678) Nesebi: ‘Abdurrahmân b. Sahr b. ‘Abdizişer b. Tarif b. ‘Attâb b. Sa’b b. Huneyye b. Sa’d b. Sa’lebe b. Suleym b. Fehm b. Ğanem1268 ‘Umeyr b. ‘Amir b. ‘Abduzi’ş-Şerâ b Tarîf b. Ğiyas b. Ebî Sa’d b. Huneyye b. Sa’d b. Sa’lebe b. Suleym b. Fehm b. Ğanm b. Devs1269 Adı: ‘Abdi Şems veya ‘Abdurrahmân b. Sahr Ebû Harira ed-Devsî en çok kullandığı isimleri.1270 Künye: Ebû Hureyre. İslâm sonrası adı: ‘Abdullâh1271 (Medine/Cennetu’l-Bakî-ö.58/678) 1265 Ebû Abdillâh Hâfız en-Nisâbûrî’ye göre Suffe’dendir. Bedir Ehl-i İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 1/366; İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 3/259. 1266 Çubukçu, “Ebû Lübâbe”, 10/179. 1267 Çubuk, “Ebû Lübâbe”, 10/179 1268 Tirmizî, Sünen, Menakıb 47; Askalânî, el-İsabe, 7/354; İbn Sa’d, Tabakatu’l-Kebir, 5/232; İsfahânî, Hilyetü’l-Evliya, 1/376. 1269 İbn Sa’d, et-Tabakatu’l-Kebir, 5/230; İbn Abdilber, el-İsti’ab, 4/329- 330; İbn Esir, Usdu’l-Ğabe. 1411 1270 Buhârî, et-Tarihu’l-Kebîr, (Haydarâbâd: Dâru’l-Meârifu’l-Usmâniyye, t.y), 1/132, 6/132; M. Yaşar Kandemir, “Ebû Hureyre Abdurrahmân b. Sahr ed-Devsî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 10/160. 1271 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 5/267. 211 ‘Abduş-Şems diye de anılan ‘Abdurrahmân b. Sahr Ebû Hureyre ed-Dusî (ö.58/678) Suffe ashâbının en meşhûrlarındandır. Yemen’de yaşayan el-Ezd Kabilesi’nin el-Devs Kolu’na mensub olup ne zaman doğduğu bilinmemektedir. Künyesiyle ilgili en yaygın rivâyet, koyun otlatırken bulduğu kedi yavrularını elbisesinin eteğine koyup onlarla oynadığı için Ebû Hureyre dendiği şeklindedir Babasına Ganm, ‘Âiz, ‘Âmir ‘Abduş-Şem; Annesine, ‘Umeyme veya Meymune bnt. Suheyb dendiği rivâyet olunur.1272 Suffeli Ebû Hureyre (ö.58/678) açlığı çok iyi bilen bir sahâbî olarakta ibadet ve zikir açısından oldukça zengindi.1273 Suffe âlimi Ebû Hureyre (ö.58/678) bir hatırasını şöyle anlatıyor: “Rasûlullâh’ın (sav) minberi ile Hz. ‘Âişe’nin odası arasında saralı gibi bayılma nöbeti geçiriyordum. Etrafta birikenler, bu adam delirmiş olmalı! diyorlardı. Oysa ben deli değildim. Açlıktan bu hale gelmiştim. Ve yine, açlıktan karnıma taş bağlamıştım. Yol üzerinde duruyor, gelene geçene birkaç ayet okuyor ve beni eve davet etmesini umuyordum. Kimse bana aldırış etmiyordu. En sonunda Hz. Peygamber (sav) geldi. Okuduğum ayetleri dinledi ve bana; Benimle birlikte gel dedi. Hz. Peygamber’le (sav) birlikte onun evine geldik. Evde bir bakraç süt vardı. Rasûlullâh (sav) evdekilere; Bu nereden geldi? diye sordu. Evdekiler: Falancanın hediyesidir. dediler. Rasûlullâh (sav) bana döndü ve: Ehli Suffeyi çağır, dedi. Ehli Suffe İslâm misafirleri idi. Bir sadaka veya hediye geldiğinde Hz. Peygamber (sav) bunu hemen onlara gönderirdi.” buyurmuştur. Yine Ebû Hureyre: “Suffe ehlinden yetmiş kişi arasındaydım. Onların hiç birisinin derli toplu bir cübbesi bile yoktu. Ya yırtık bir hırkaları ya da eski bir şalları vardı.” 1274 sözüyle Suffe ehlinin zühd yaşamına değinir. Suffeli Ebû Hureyre (ö.58/678) başlangıçta açlığı tatmış bir sahabî iken Hz. Ömer’in (ö.23/644) vali tayininden sonra malca zenginleşmişti.1275 Ebû Hureyre’nin Hz. Ömer Dönemi’nde (634-644) Bahreyn valiliği ve sonrasında Medine’de defalarca üstlendiği valilik ve kadılık görevlerinden kazandığı Medine ve çevresinde ev, arazi ve arsasının olduğu kaydedilmektedir. Medine’nin kenar semtlerinden olan Vâdi’lAkîk’te, Suffeli Ebû Hureyre’ye, Medâyin fatihi Suffe Ashâbı’ndan Sa’d b. Ebî Vakkâs’a (ö.55/675), Said b. el-’As’a (ö.59/679), Saîd b. Zeyd’e (ö.51/671?), vali Mervân’a (ö.65/685) ve diğer varlıklı şahıslara ait yazlık evler vardı. Suffeli Ebû 1272 M. Yaşar Kandemir, “Ebû Hureyre”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 10/163. 1273 Zehebî, Ma’rifetü’l Kurrâ, 1/43-44. 1274 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 1/260. 1275 Zehebî, Ma’rifetü’l Kurrâ, 1/43-44. 212 Hureyre’nin, Zu’l-Huleyfe’de bulunan arazisiyle de annesinin ilgilendiği nakledilir. Onun, dünya malına değer vermediğini gösteren ilginç olaylar da vardır.1276 Onlar zühdü tercih ettiler. Hz. Peygamber (sav), bir ganimet taksiminde (Suffeli) Ebû Hureyre’nin (ö.58/678) taksimata isteksiz görünce ona: “Sahâbenin istediği bu ganimetten sen de istemez misin? diye sormuş, o buna: Ey Allah’ın Rasûlü! Benim senden istediğim tek şey var. O da Allah’ın (cc) sana öğrettiği ilimden bana da öğretmendir.”1277 diye karşılık vermesi zühdî yaşamın sırrına vakıf olmak istemesidir. Ledün ilmini taleb etmektedir. Suffe âlimi ve zâhidi Ebû Hureyre (ö.58/678) kızına şöyle tavsiyesi: “Altın takma, senin için alevden korkarım. Kızı da dedi ki; Babam altın takmamı reddetti, Alevin sıcağında yanmamdan korktu. Ebû Hureyre sebebini şöyle açıklar der ki: Bu çöpler dünyanızın ve âhiretinizin mahvolma sebebidir.”1278 Dünya malı olanların gözünde işe yaramayan çöp gibidir. Ebû Osmân en-Nehdî’nin (ö.100/178-9) rivâyetinde: “Ebû Hureyre’ye (ö.58/678) yedi gece misafir oldum. Kendisi, hizmetçisi ve hanımı geceyi üçe taksim etmişlerdi.” Diğer bir rivâyetinde ise “Ebû Hureyre’yi yedi gece yanımda ağırladım. Ona: Ey Ebû Hureyre, orucu nasıl tutuyorsun? diye sorduğumda: Her ayın başından üç gün oruç tutuyorum. Başıma bir şey gelirse (ölürsem) bir aylık oruç sevabı alırım, dedi. Ebû Hureyre ve arkadaşları oruçlu oldukları zaman Mescid’de oturur ve: Orucumuzu temizliyoruz, derlerdi. Benim on beş hurmam vardı. Beşiyle iftar ettim, beşiyle sahurumu yaptım, iftarıma da beş tane kaldı. Ebû Hureyre çarşıda dolaştıktan sonra eve gelir ve: Yanınızda yiyecek bir şey var mı? diye sorardı. Yok, karşılığını verirlerse: Zaten oruçluyum.” derdi.1279 Ebû Hureyre’nin (ö.58/678) bildirdiğine göre Hz. Peygamber (sav) şöyle buyurdu: “Zühd laftan, verâ da gösterişten ibaret olmadıkça kıyamet kopmaz.”1280 Peygamber Efendimiz’in (sav) zühd ve veraâ tanımını öğrenmiş bulunuyoruz. 1276 Kandemir, “Ebû Hureyre”, 10/160-7; Güner, Ebu Hureyre’ye Yönelik Eleştiriler, 62-3. 1277 Güner, Ebû Hureyre’ye Yönelik Eleştiriler, 54. 1278 İsfahânî, Hilye, tec. 1/418. 1279 İsfahânî, Hilye, tec. 1/418-422. 1280 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 2/119. 213 Rasûlullâh’tan (sav) iki şey ezberledim: “Birisini halka yaydım. Diğerini yaymış olsaydım boğazım kesilecekti. Eğer bildiğim herşeyi size bildirmiş olsaydım, halk bana çanak-çömlek fırlatır ve Ebû Hureyre delirmiş” derlerdi.1281 Yasaklanan bu ilim taleb ettiği ledün ilmi olsa gerektir. Ebû Hureyre’nin (ö.58/678), üzerinde bin düğümü olan bir ipi vardı o ipteki düğümler sayısınca tesbîhat getirmeden uyumazdı. Der ki: “Ben günde on iki bin defa; Allahu Teâla’ya (cc) istiğfar edip tövbe ediyorum. Bu da dinimin (veya Allah’ın (cc) dininin) hakkını vermek içindir.1282 Allahu Teala’nın (cc) hakkını ödemek için uğraşmışlar. İbrâhim en-Nehaî’nin (ö.96/714), ‘A’meş (ö.148/765) - Ebû Sâlih es-Semmân (ö.101/719-20) tarikiyle Ebû Hureyre (ö.58/678); Zuhrî (ö.124/742) - Saîd b. Müseyyeb (ö.94/713) - Ebû Hureyre; Ebu’z-Zinâd (ö.130/748) - A’rec (ö.117/735) - Ebû Hureyre; Hammâd b. Zeyd (ö.179/795) - Eyyûb es-Sahtiyânî (ö.131/749) - İbn Sîrîn (ö.110/729) - Ebû Hureyre isnadıyla; on kıraat imâmlarından Ebû Ca’fer el-Kârî (ö.130/747-8) ile A’rec ondan kıraat öğrendiler. İbnu’l-Cezerî (ö.833/1429), Ebû Ca’fer el-Kârî ile Nâfi’ b. Abdurrahmân’ın (ö.169/785) kıraatlerinin Ebû Hureyre’ye dayandığını söylemektedir. Ebû Hureyre’den hadîs rivâyet edenler arasında Mekke, Medine, Kûfe, Basra, Dımaşk, Mısır ve diğer önemli beldelerde kadılık yapmış olan tanınmış otuz yedi şahsiyetin bulunması1283 öğrencilerinin değeri hakkında fikir vermektedir. Sahâbî dışında geri kalanı Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728), Şa’bî (ö.104/722), A’rec diye bilinen Abdurrahmân b. Hürmüz, Mucâhid (ö.103/721), İbn Sîrîn (ö.110/729), Hemmâm b. Munebbih (ö.132/750), Ebû İdrîs el-Havlânî (ö.80/699) gibi tanınmış âlimleri, oğlu Muharrer’i, Halife Mervân b. Hakem gibi tâbiîn başta olmak üzere 800 talebesi Ebû Hureyre’den ilim almıştır.1284 3.1.18. ‘Abdullâh b. ‘Amr b. el-’Âs (Şam-ö.65/684-5) Nesebi: ‘Abdullâh b. ‘Amr b. el-’Âs b. Vâil b. Hişâm b. Sa’îd b. Sehm. Annesi: Rayta b. Munebbih b. el-Haccâc b. ‘Âmir b. Huzeyfe b. Sa’d b. Sehm’dir. Künyesi: oğlu Muhammed sebebiyle Ebû Muhammed’dir. Ebû Nusayr es-Sehmî olan ‘Abdullâh 1281 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 5/274. 1282 İsfahânî, Hilye, tec. 1/421. 1283 Bk. Abdulmun’im Sâlih Alî el-İzzî, 129-134 1284 Kandemir, “Ebû Hureyre”, 10/160-167. 214 b. ‘Amr’ın asıl adı ‘As iken Müslümân olunca ‘Abdullâh diye Rasûlullâh (sav) isimlendirmiştir.1285 es-Sâdıka adlı bir eseri vardır.1286 Ebû ‘Abdurrahmân el-Hubulî’nin (ö.?) bildirdiğine göre: “Bir adam (Suffe Ashâbı’ndan) ‘Abdullâh b. ‘Amr b. el-’Âs’ a (ö.65/684-5) Biz fâkir Muhâcirlerden değil miyiz? diye sordu. ‘Abdullâh ona Sığınacağın bir eşin yok mu? dedi. Adam Var, dedi. ‘Abdullâh Oturduğun bir evin var mı? deyince, adam Var dedi. ‘Abdullâh Sen fâkir Muhâcirlerden değilsin, istersek size veririz, isterseniz durumunuzu yöneticiye anlatırız, deyince, adam Biz sabrederiz ve bir şey istemeyiz.” dedi.1287 ‘Abdullâh b. ‘Amr der ki: “Kim, Allah (cc) için bir şey istendiğinde verirse, ona yetmiş sevap yazılır.”1288 İstemekten utanan ama istenildiğinden elindekini ver bir dünya anlayışları var. Suffeli ‘Abdullâh b. ‘Amr (ö.65/684-5) hayatını nasıl geçireceğini düşündüğü bir planı şöyle anlatıyor: “Bundan sonra, kesinlikle gündüzleri oruçla geçireceğim, geceleri de ibadetle geçireceğim, dediğim, Rasûlullâh’a (sav) bildirilince bana Hayatta kaldığım sürece, kesinlikle gündüzleri oruçla, geceleri de ibadetle geçireceğim diyen sen misin? dedi. Evet, Ya Rasûlullâh! Onu ben söyledim. Bunun üzerine buyurdular ki, Sen bunu yapamazsın! İftar et, ertesi gün oruç tut ilk gece yat, sonraki gecede ibadete kalk! Her aydan üç gün oruç tut! Zira iyiliklerin karşılığı bire ondur. Böylece bütün seneyi oruçla geçirmiş sayılırsın Ya ‘Abdullâh! dedi. Ben bundan daha iyisini yapabilirim, dedim. Rasûlullâh (sav) O zaman iki gün tut, iki gün iftar et, dedi. Ben bundan daha hayırlısını yapabilirim, dedim. Rasûlullâh (sav) Bundan daha iyisi de olmaz!” dedi. Tabiînden ‘Amr b. Dînâr (ö.126/744) dedi ki: “ ‘Abdullâh b. ‘Amr, yaşlandığında, Keşke Rasûlullâh’ın (sav) bana vermiş olduğu ruhsata göre hareket etseydim. demişti. Eyyâm-ı teşrikten olan bir günde, ‘Abdullâh’ın babası ‘Amr b. el- ’Âs oğluna Öğle yemeğine bize gel! diye çağırdı. O da Ben oruçluyum, dedi. ‘Amr Bugün için oruçlu olman doğru olmaz. Zira bugün yeme-içme günüdür, dedi Amr kendisine Peki, Kur’ân’ı nasıl okuyorsun? diye sorunca Her gece hatmediyorum, dedi. O da Her on günde bir okusaydın ya! dedi. O da Ben daha iyisini yapabilirim, dedi. Bunun üzerine O zaman her altı günde bir hatmet! buyurdu.”1289 Vazgeçmediğine 1285 Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, 15/357. 1286 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 5/105. 1287 İsfahânî, Hilye tec. 1/309. 1288 İsfahânî, Hilye tec. 1/311. 1289 İbn Sa’d, et-Tabakât, 4/263-266, tec. 5/107-8. 215 örnek olarak alacağımız rivâyetlerdir. Çünkü onların hayatlarıda öyle bir hal olmuş ki onsuz yapamıyorlar. Devamlı ibadet devamlı zikir halinde olmak vazgeçilmezleri. ‘Abdullâh b. ‘Amr’dan (ö.65/684-5) rivâyet edildiğine göre Rasûlullâh (sav) şöyle buyurmuştur: “İleride Arapları temizleyen (öldüren) bir fitne olacaktır. O yüzden ölenlerin hepsi cehennemdedir. O fitne esnasında dil darbesi kılıç darbesinden daha şiddetlidir.”1290 Hz. Peygamber’in (sav) gelecekteki fitneyi resmetmiş ve ikazları üzerine, “O çıktığı zaman ne yapalım? diye soranlara: Evine çekil, diline sahip ol, ma’ruf bildiğin şeyi yap, münkeri terket, kendi çoluk çocuğunla meşgul ol, başkasıyla meşgul olma, kamunun işini terk et.1291 Babasının onu şikayet ettiğine şâhid olur: Babam beni Rasûlullâh’a şikâyet etti. Bunun üzerine Rasûlullâh: Sağ olduğu sürece babana itaat et, ona baş kaldırma!1292 tavsiyesinde bulundu. Bir fitneye düçar olduğunda babasına bu tavsiyeyi hatırlatarak o fitneden kurtulmanın yolunu aramıştır. Şayet Rasûlullâh (sav), sana itaat etmemi bana emretmiş olmasaydı, seninle birlikte buralara kadar gelmezdim.”1293 dedi. Peygamber’in (sav) her sözü, her hareketi onların düşüncelerinde olsun attıkları adımlarda olsun kaynaklarıydı. Rasûlullâh’tan duydukları onların ışığı oluyordu. Yüzlerce talebelerinden biri tâbiînin önemli simalarından torunu Şuayb b. Muhammed (ö.?), Ebû Hureyre’nin (ö.58/678) damadı Saîd b. Museyyeb (ö.94/713), ‘Urve b. Zubeyr (ö.94/713), Tâvûs (ö.106/725), Şa’bî (ö.104/722), İkrime el-Berberî (ö.105/723), Atâ b. Ebû Rebâh (ö.114/732), Mucâhid (ö.103/721), Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728) gibi şahsiyetler bulunmaktadır.1294 3.1.19. el-Berâ b. ‘Âzib el-Evsî (ö.71/690?) Nesebi: el-Berâ b. ‘Âzib (Ebû ‘Umâre el-Berâ’ b. ‘Âzib b. el-Hâris el-Ensârî elHazrec el-Evsî veya el-Berâ b. ‘Âzib b. el-Hâris b. Adî b. Cuşem b. Mecde’a b. Hârise b. el-Hâris b. el-Hazrec el-Evsî (Kûfe-ö.71/690?). Annesi: Habîbe bnt. Ebû Habîbe b. el-Hubâb b. Enes b. Zeyd b. Mâlik b. en-Neccâr b. el-Hazrec el-Ensârî’nin kızı veya 1290 Ebû Dâvûd, Sünen, 134, (Fiten ve Melâhim, Bab: 3, 2/4265); Tirmizî, Sünen, 4/74, (Fiten, 16/2185). 1291 İbn Mâce, Fiten, 10; Buhârî, Salat, 88. 1292 Ahmed b. Hanbel, Müsned, (İstanbul: Çağrı Yayınları, 4 Cilt, 1413/1992), 2/164; Zehebî, Siyer, 3/92. 1293 İbn Kesir, Bidâye, 7/269; a.mlf. el-Bidaye ve’n-Nihaye (Büyük İslâm Tarihi), çev. Mehmet Keskin, (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1994), 432-9 1294 M. Yaşar Kandemir, “Abdullah b. Amr b. Âs”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/85-6. 216 Sâbit b. Sinân b. ‘Ubeyd b. el-Ebcer’in kızı Ümmü Hâlid’dir. Künyesi: Ebû ‘Umâre, Ben ve İbn Ömer’i Bedir’de küçük gördüklerinden katılamadık.1295 Rasûlullâh (sav) “Allah’ın (cc), Cennetin yüksek derecelerine yerleştireceği has ve insanların en akıllıları olan kulları vardır, buyurunca: Ey Allah’ın Rasûlü! Nasıl insanların en akıllıları oldular? diye sorduğumuzda Hz. Peygamber (sav) şöyle cevap verdi: Onların tek gayesi, Rabblerine koşmak ve O’nu razı edecek şeyler yapmaktı. Onlar dünyanın geçici ni’metlerinden ve makam hevesinden uzak durdular ve dünya onlara değersiz göründü. Kısa bir zaman sabrettiler, uzunca dinlenmeyi hak ettiler.”1296 İnsanların has kulları diyerek Allah’ın (cc) sevdiği ve sevdirdiği kullar olarak rızâ üzere gayret gösteren Nebi’yine itaat ve taat bağlılığı taşıyanlardır. Suffe ehli bu akıllı insanlar zümresine dahil olmaya çalışmışlardır. “Bir gün Peygamberimiz (sav) el-Berâ’ya (ö.71/690?) bir duâ öğretti. Duâyı tekrarlarken, Nebîyyike, yerine Rasûlike, okuyunca, Rasûlullâh (sav): Hayır (Rasûlike) deme, (Nebîyyike) diyerek oku,” buyurdu. Duânın değiştirilmesine izin vermediği1297 gibi Peygamber Efendimiz’in (sav) öğrettiği hiçbir şeyin değişmesine müsaade etmediler. Kendisinden, ashâbtan Abdullâh b. Yezîd el-Hatmî (ö.69/688-9), Ebû Cuhayfe es-Suvâî (Vehb el-Hayr) (ö.74/693), tâbiîlerden Adî b. Sâbit (ö.?), Sa’d b. ‘Ubeyd (ö.?) ve Ebû İshâk es-Sebîî1298 (ö.127/745) ve Rebî’ (ö.?), Yezîd, Lût (Bunlar el-Berâ’nın oğullarıdır), İbn-i Ebî Leylâ (ö.83/702), Adiyy b. Sâbit (ö.116/, Mu’âviye b. Suveyd b. Mukarrin (ö.?), Ebû Burde (Ebû Mûsâ’nın oğlu) (ö.104/722) hadîs rivâyet ettiler. Hadîs’de Rey kapısını ilk defa el-Berâ açtı.1299 Tasavvuf kapılarınında öncüleri olmuşlardır. 3.1.20. ‘Abdullâh b. Ömer el-Kurâşî (ö.73/693) Nesebi: ‘Abdullâh b. Ömer b. el-Hattâb b. Nufeyl b. ‘Abdu’l-uzzâ b. Riyâh b. Kurt b. Rezâh b. Adî b. Ka’b b. Luey b. Ğâlib b. Fihr (Künyesi: Ebû ‘Abdurrahmân) 1295 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec, 5/331. 1296 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 12/60. 1297 https://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Hayatlar/EshabiKiram/Detay/BERA-BIN-AZIB-radiyallahuanh/814 05.05.2021 1298 İsmail Lütfi Çakan, “Berâ b. Âzib”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 5/469. 1299 https://www.ehlisunnetbuyukleri.com/Hayatlar/EshabiKiram/Detay/BERA-BIN-AZIB-radiyallahuanh/814. 05.05.2021 217 (Mekke- Muhâcir (Muhasseb) Mezarlığı -ö.73/693). Annesi: Zeyneb bnt. Maz’ûn b. Habîb b. Vehb b. Huzâfe b. Cumah b. ‘Amr b. Husays’dır. Kureyş gençlerinden dünya hakkında nefsine en çok hakim olanıdır. Hiç kimse onun gibi Peygamber’in (sav) konak yerlerindeki sünnetlerine kadar uyan olmamıştır.1300 Suffe’nin âlimlerinden ‘Abdullâh b. Mes’ûd (ö.32/652-3) der ki: “Kureyş gençleri içinde, dünyadan uzak durma konusunda nefsine en iyi hâkim olan (Suffeli) ‘Abdullâh b. Ömer’dir (ö.73/693).”1301 Câbir (ö.78/697) der ki: “Dünyaya meyletmeyen veya dünyanın yüzüne gülmediği hiç kimse görmedim, ‘Abdullâh b. Ömer hariç.”1302 Nefis terbiyesinde örnek alınacak bir Suffeli olarak İbn Ömer gösterilmiştir. Suffe âlimi ve zâhidi ‘Abdullah b. Ömer (ö.73/692): “Rasûlüllâh (sav) elbisemi veya vücudumun bir parçasını tuttu ve dedi ki: Ey ‘Abdullâh! Dünyada bir garip veya bir yolcu gibi ol ve nefsini kabir ehlinden kabul et.”1303 Buyurarak Peygamber Efendimiz (sav) kendisine zühd hayatı yaşamasını istemiştir. Suffeli zâhid ve âlim ‘Abdullâh b. Ömer’in (ö.73/693) azadlısı Nâfı’ (ö.117/735) bildiriyor: “İbn Ömer mallarından herhangi bir şey hoşuna gittiği zaman hemen onu Allah (cc) rızası için infâk ederdi. Köleleri de onun bu halini iyi bilirlerdi. Bu nedenle bazen kölelerden bazıları devamlı olarak mescide namaza giderlerdi, İbn Ömer de kölenin bu güzel durumunu gördüğü zaman onu azad ederdi. Arkadaşları ona: Ey Ebû ‘Abdirrahmân! Vallahi bunlar seni kandırıyorlar! dediklerinde, İbn Ömer: Her kim bizi Allahu Teala (cc) adına kandıracaksa bilin ki biz Allahu Teala (cc) rızası için böylesi bir kandırılmaya da hazırız, karşılığını verirdi. Bir defasında akşam vakti, İbn Ömer çok pahalıya aldığı bir devesinin üzerine binmişti. İbn Ömer devenin yürüyüşünü çok beğenince hemen onu çöktürüp üzerinden indi. Sonra bana: Ey Nâfi’! Bunun yularını ve semerini çıkarın. Temizleyip işaretleyin ve kurban edilecek develerin arasına katın!” dedi.1304 İnfâk ederek Suffe Ashâbı’nın infâklarla, sadakalarla, zekâtlarla geçindiğini biliyoruz. Onun için onların hayatlarının köşe taşı infâktır. Eyyûb b. Vâil er-Râsibî (ö.?) der ki Medine’ye geldiğimde İbn Ömer’in (ö.73/693) bir komşusu bana şunu anlattı: “İbn Ömer’e, Mu’âviye (ö.60/680) 1300 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/180. 1301 İsfahânî, Hilye tec. 1/318. 1302 İsfahânî, Hilye tec. 1/319. 1303 Ahmed b. Hanbel, Zühd, 11. 1304 İsfahânî, Hilye tec. 1/319-20. 218 tarafından dörtbin dirhem, başka biri tarafından dörtbin dirhem, başka biri tarafından ikibin dirhem ve bir de kadife kumaş gönderildi. Bir ara İbn Ömer’in çarşıya gelip de bineği için bir dirheme ve borcla yem almaya çalıştığını gördüm. Kendisine gelen dirhemleri de biliyordum. Bunun üzerine hanımının yanına varıp: Sana bir şey sormak istiyorum; ancak bana doğruyu söyleyeceksin! dedikten sonra: Ebû ‘Abdirrahmân’a, Mu’âviye tarafından dörtbin dirhem, başka biri tarafından dört bin dirhem, başka biri tarafından da ikibin dirhem ve bir de kadife kumaş gönderilmedi mi? diye sordum, o da: Evet! Gönderildi, karşılığını verdi. Ben: Ancak onu, bineğine bir dirheme ve hem de borcla yem satın almaya çalışırken gördüm, dediğimde ise: Ama gelen tüm dirhemleri gecelemeden dağıttı. Kadife kumaşı da sırtına aldı ve götürüp onu da infâk etti, karşılığını verdi. Bunun üzerine çarşı esnafına şöyle seslendim: Ey tüccârlar! İbn Ömer’e dün tam olarak on bin dirhem geldiği halde, bugün bineğine bir dirhemlik ve de borçla yem satın alıyorken, sizler kazandığınız dünyalıklarla ne yapıyorsunuz?”1305 Dünya malına karşı duruşlarıydı onları ayrı yapan. Suffeli İbn Ömer (ö.73/693) der ki: “Müslümân olduğumdan beri doymadım.”1306 İtiraflarında bile zühdü yaşadıklarını ifâde ediyor. Suffe âlimi ‘Abdullâh b. Ömer’in (ö.73/693) azatlısı ‘Ubeydullâh b. Adiy/Adî (ö.?) Irak’tan gelip İbn Ömer’in yanına giderek hatırını sordu ve: “Sana hediye getirdim, dedi. İbn Ömer: Ne getirdin? diye sorunca, Cevâriş karşılığını verdi. İbn Ömer: Cevâriş nedir? deyince ise: Yemeğin hazmedilmesine yarar, cevabını verdi. Bunun üzerine İbn Ömer: Ben kırk yıldır karnımı yemekle doldurmuş değilim. Bunu ne yapayım?” dedi.1307 Kaza’a (ö.?) hallerindeki ahlâki şöyle dile getirir: “İbn Ömer’in üzerinde kaba kumaştan giysiler gördüm. Ona: Ey Ebû ‘Abdirrahmân! Sana Horasân yapımı güzel bir giysi getirdim. Bunları giyersen içim rahat edecek; zira üzerine çok kaba giysiler var! dedim. İbn Ömer: Göster de bakayım, deyince, getirdiğim giysiyi ona gösterdim. İbn Ömer giysiye dokundu ve: İpek mi? diye sordu. Ben: Hayır! Pamuklu karşılığım verdiğimde: Ben bunu giymekten korkarım! Giyip de kibre ve övünmeye bulaşmaktan korkarım. Zira Allah, (cc) kibirlenip övünenleri sevmez” dedi.1308 Giysiler ve ahlâki 1305 İsfahânî, Hilye tec. 1/323; Muhammed Yusuf Kandehlevî, Hayatu’s-Sahâbe, tec. Ali Arslan, (İstanbul: 1413/1982), 252. 1306 İsfahânî, Hilye tec. 1/328. 1307 İsfahânî, Hilye tec. 1/330. 1308 İsfahânî, Hilye tec. 1/334. 219 kodlamaları arasındaki ilişki çok önemli Allah’ın (cc) razı olmadığından razı olmamak. Vakdân (ö.?) der ki “Bir adam, İbn Ömer’e (ö.73/693): Hangi elbiseyi giyeyim? diye: sorunca: Sefihlerin seni ayıplamayacağı, hilim sahiplerinin kınamayacağı elbiseyi giy, karşılığını verdi. Adam: O elbise nasıldır? deyince ise, Beş ile yirmi dirhem arasında fiyatı olan elbisedir”, dedi.1309 Hayat standartlarını belirleyen yine zühd olduğu açıktır. Suffe zâhidi İbn Ömer (ö.73/693) gece vakti her uyanışında namaz kılardı. Öğle namazı ile ikindi namazı arasında nafile namazı kılardı. “Müslümân olduğumdan bu yana kıldığım her bir namazın bir günahıma kefaret olmasını ummuşumdur.” demiştir.1310 Günahlarına karşılık namaz kılmak ve bunu kefaret olarak yapmış olması ne kadar ince ve derin düşünceli olduklarını gösterir. Suffeli zâhid İbn Ömer (ö.73/693) “bir adamın: Dünyadan yüz çevirenler ve âbirete yönelenler nerede! dediğini işitince adama Hz. Peygamber (sav), Ebû Bekir (ö.13/634) ve babası Ömer’in (ö.23/644) kabirlerini göstererek: Bunları mı soruyorsun?” dedi.1311 “Kulun en fazla temiz tutması gereken şeyi dilidir.”1312 İbn Ömer, “Uzletten (inzivadan) payınızı alın!”1313 İbn Ömer’e bazı yeri Herât işi elbiseler hediye edildi, hemen geri çevirdi. “Durum şu ki, bizi onları giymekten ancak kibir korkusu engelliyor.” dedi.1314 Ne kadar örnekler versekte, sözlerini nakletsekte durum aynı hayatları zühd üzere olduğudur. Hadîs talebeleri Abdullâh b. ‘Abbâs (ö.68/687-8), Câbir b. Abdullâh (ö.78/697), el-Eğarru’l-Muzenî (ö.?) gibi sahâbîlerle Enes b. Sîrîn (ö.?), Hasan-ı elBasrî (ö.110/728), Ebû Hureyre’nin (ö.58/678) damadı Saîd b. Müseyyeb (ö.94/713), Nâfi’ (ö.117/735), Mucâhid (ö.103/721), Tâvus (ö.106/724), Alkame b. Vakkâs (ö.86/705?), Ebû Abdurrahmân en-Nehdî (ö.100/718-9), Mus’âb b. Sa’îd b. Cubeyr (ö.?), Mucâhid b. Cebr (ö.103/721), Süleymân b.Yesâr (ö.107/725), Abdullâh b. Dînâr (ö.127/744), Mûsâ b. Talha (ö.103/771), ‘Urve b. ez-Zubeyr (ö.94/713), Bişr b. Sa’îd (ö.?9, ‘Atiyye el-’Avfî (ö.111/729-30), el-Kâsım b. Muhammed (ö.107/725?), Mekhûl (ö.112/730), Meymûn b. Mihrân (ö.117/735), Yahyâ b. Ya’mer (ö.89/708), Ebu’l1309 İsfahânî, Hilye tec. 1/335. 1310 İsfahânî, Hilye tec. 1/338. 1311 İsfahânî, Hilye tec. 1/343. 1312 İsfahânî, Hilye tec. 1/345. 1313 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/204. 1314 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 4/205. 220 Bahterî et-Tâî (ö.82/701?) ‘Abdurrahmân b. Ebî Leylâ (ö.83/702), Safvân b. Mahrez (ö.?) gibi meşhûr tâbiîlerdir.1315 3.1.21. Ebû Saîd el-Hudrî el-Evsî (ö.74/693-4?) Ebû Saîd Sa’d b. Mâlik b. Sinân el-Hudrî el-Ensârî el-Hazrecî el-Evsî (MedineCennetu’l-Bâkî-ö.74/693-94).1316 Annesi: ‘Uneyse/Enîse b. Ebû Hârise, Adî b. Neccâr oğullarından olup Râsul-i Ekrem’e (sav) biat eden hanımlardandır. Meşhûr sahâbî Katade b. Nu’mân (ö.23/643)) onun anne bir kardeşidir. Ebû Saîd, Uhud Gazvesi’ne katılmak için Hz. Peygamber’in (sav) huzuruna çıktığında on üç yaşındaydı.1317 Suffeli Ebû Saîd el-Hudrî’den (ö.74/693-4?) gelen hatıra rivâyetini şöyle anlatır: “Rasûl-ü Ekrem (sav) ile yolculuk yapıyorduk. Bu sırada devesine binmiş bir adam çıkageldi. Kendisine bir şey verilmesini umarak sağa sola bakınmaya başladı. Bunun üzerine Rasûl-ü Ekrem (sav), Yanında ihtiyacından fazla binek hayvanı olanlar, bineği olmayanlara versin. Fazla azığı olanlar, azığı olmayanlara versin, buyurdu. Hz. Peygamber (sav) daha bunun gibi pek çok mal çeşidi saydı. İşte o zaman, ihtiyacından fazla bir şeyi kimsenin yanında bulundurmaya hakkı olmadığını anladık.”1318 Zühd hayatının parçalarından biride ihtiyaç fazlasını vermektir. Babasının şehâdetinden sonra ailesine yardım maksadıyla on üç yaşındaki elHudrî’yi (ö.74/693-4) annesi Peygamberimiz’e (sav) gönderdiğinde, “Başkasından bir şey istemeyeni Allahu Teala (cc) kimseye muhtaç etmez, sözünü bildiği için Hz. Peygamber’den (sav) hiçbir şey istemeden geriye dönmüştür.”1319 Bu hadîs-i şerifle hayatı boyu amel etmeye çalışmıştır. Allah’tan (cc) başkasından istememek, halktan medet ummamak, sabretmek, elindekiyle yetinmek, gibi hasletleri böylelikle elde etmeyi gaye edinmiştir. Suffeli Ebû Saîd el-Hudrî’nin (ö.74/693-4?) rivâyetine göre Peygamber Efendimiz (sav) “Öyle bir zaman gelecek ki Müslümân’ın en hayırlı malı koyun 1315 M. Yaşar Kandemir, “Abdullah b. Ömer b. Hattâb”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/126-8; Yunus Emre Gördük, Tâbiîn Döneminde Kuran Tefsiri Nâfî Mevlâ İbn Ömer Örneği, (İstanbul: Siyer Yayınları, 2016), 1316 İsbehâbî, Hilye, 1/369-371; İbn Abdülber, el-İstîʿâb, 4/ 89; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğābe, 2/365; 6/142; Zehebî Aʿlâmü’n-nübelâʾ, 3/168-172; Askalânî, el-İsâbe, 4/430. 1317 Raşit Küçük, “Ebû Saîd el-Hudrî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 10/143. 1318 Müslim, Lukata, 18; Ebû Dâvûd, Zekât, 32; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3/34. 1319 Buhârî, Zekât, 50; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3/3, 12, 44; 4/138; Mâlik, Muvatta, Sadaka, 7; İsfahânî, Hilye, 1/370. 221 olacaktır. O zamanda Müslümân koyunlarını alır, dağ başına veya yağmurlu vadilere gider, dinin selâmeti uğrunda onlarla dağdan dağa dolaşır durur”1320 buyurdu. Halvet, inzivâ, fitneden uzaklaşmanın nasıl olması gerektiğinin yolunu gösteren nebevî yöntemi görüyoruz. “Allah Teâlâ’nın (cc) bir grup meleği vardır. Bunlar insanların yaptıklarını yazıp kaydeden meleklerden başka bir grup olup yeryüzünde gezerler (Seyyâhûn). O melekler, Allâhu Teâlâ’yı (cc) zikreden bir cemâate rastlarlarsa, birbirlerini Aradığınıza gelin! diye çağırırlar. (Hepsi gelip) onları kanatlarıyla kuşatarak dünya semâsına kadar orayı doldururlar … Allah Teâlâ (cc) şu cevâbı verir: Onu da affettim, onlar öyle bir cemâattir ki onlarla oturanlar da onlar sâyesinde bedbaht olmazlar.”1321 Şeklindeki Ebû Hureyre’ninde rivâyet ettiği hadîs-i şerif, Ebû Saîd elHudrî’ninde rivâyet edip amel etmeye çalıştığı hadîslerden biridir. İlim zikir meclisleri kurarak bu müjdeye nail olmaya gayret göstermişlerdir. Ebû Saîd’in (ö.74/693-4?) kendisinden öğüt isteyenlere: “Allah’tan (cc) kork, çünkü her işin başı Allah (cc) korkusudur. Cihada sarıl, çünkü cihad İslâm’ın ruhbaniyeti, dünya zevk ve lezzetlerine kapılmama hissidir. Allah’ı (cc) zikretmeye ve Kur’ân okumaya devam et ki gökte melekler, yerde insanlar arasında yaşatacak olan budur. Doğruyu söyle, bunun dışında da sükûtu tercih et. Bunları yaparsan şeytanı yenersin.” Korku ve hüzün konusunda Hasan-ı el-Basrî’yi etkilediğini söylenebilir. Kendisinden Abdullâh b. Ömer (ö.73/693), Câbir b. ‘Abdullâh (ö.78/697), Enes b. Mâlik (ö.93/711-2) Zeyd b. Sâbit (ö.), İbn Abbâs (ö.68/687-8), İbn Zubeyr (ö.73/692), Mahmûd b. Lubeyd (ö.?) gibi sahâbîler, oğulları ‘Âmir (ö.?) ve ‘Abdurrahmân (ö.?), karısı Zeyneb bnt Kâ’b b. ‘Ucre (ö.?) ile Ebû Seleme b. ‘Abdurrahmân (ö.94/712-3), İbn Ömer’nin (ö.73/693) azatlısı Nâfi’ (ö.117/735), Hureyre’nin (ö.58/678) damadı Saîd b. Müseyyeb (ö.94/713), Atâ b. Yesâr (ö.103/721), Saîd b. Cubeyr (ö.94/713?), Ebû Osmân en-Nehdî (ö.100/718-9), Ebû Seleme (ö.94/712-3), Târık b. Şihâb (ö.?), Ebû Umâme b. Sehl b. Huneyf (ö.?), Iyâz/d b. Abdullâh (ö.?), Sîrîn (ö.110/729), Abdullâh b. Muhayrîz (ö.99/717) ve Hasan-ı elBasrî (ö.110/728) gibi tanınmış tabiîler rivâyette bulunmuşlardır.1322 1320 Buhârî, Rikâk, 34; İbn Mâce, Fiten, 13; Ebû Dâvûd, Fiten ve Melâhim, 4 1321 Buhârî, Daavât 66, Müslim, Zikr 25; Tirmizî, Daavât 140. 1322 Raşit Küçük, Ebû Saîd el-Hudrî (ra), 4 Şubat, 2013 Pazartesi, Sahabe/Sahabiler, https://sonpeygamber.info/ebu-said-el-hudri-ra 05.05.2021. 222 3.1.22. Vâsile b. Eskâ’ (ö.85/704?) Nesebi: Vâsile b. ‘Abdullâh el-Eskâ’ b. ‘Abdu’l-uzzâ b. ‘Abduyâlil b. Nâşib b. Ğıyere b. Sa’d b. Leys (Kudüs/Dımaşk-Belat Beldesi-ö.85/702-4?).1323 Künyesi: Ebû Kırsâfe1324 Suffe Ashâbı’ndan Vâsile b. el-Eska’ (ö.85/704?) der ki: “Ben Suffe Ashâbı’ndandım. Hiç birimizin tam bir elbisesi yoktu. Ter, derimizde kir ve tozdan bir tabaka oluşturmuştu. Rasûlullâh (sav) Suffe Ashâbı’nın yanımıza çıkınca üç defa: Muhâcirlerin fâkirlerine müjdeler olsun” 1325 derdi. Fâkirlikleri zühd hayatına geçmelerine sebeb oldu. Fâkirlikle övünmüşler ve bununla amel etmişlerdir. Suffeli Vâsile b. el-Eska’ (ö.85/704?.) der ki: “Ramazan ayında Suffe’de oruçluyduk vakti gelince her birimize bir kişi gelerek bizi alır ve beraberinde götürüp yedirirdi. Bir gece hiç kimse gelmeyince oruçlu olarak sabahladık akşam da kimse gelmeyince Rasûlullâh’a (sav) gidip durumumuzu anlattık. Hz. Peygamber (sav) bütün hanımlarına teker teker haber gönderip yiyecek bir şeyin olup olmadığını sordu. Bütün hanımları da yemin ederek yiyecek bir şey olmadığını söylediler. Rasûlullâh (sav) onlara: Toplanın! buyurduktan sonra: Allahım! Senin fazlın ve rahmetinden isterim ancak sen mâliksin, diye dua etti. Dua biter bitmez biri girmek için izin istedi ve baktığımızda pişmiş bir koyun ve ekmek getirdiğini gördük. Rasûlullâh (sav) onun önümüze konulmasını emretti ve doyana kadar yedik. Sonra Rasûlullâh (sav) bize Biz Allah’ın (cc) fazlından ve rahmetinden istedik. Bize fazlından verdi, rahmetini ise bizim için sakladı.” 1326 Dedi. Bir Suffe ehlinin daha zühd hayatına şâhid olmuş olduk. Kendisinden Şamlı tâbiîlerden Ebû İdrîs el-Havlânî (ö.80/699), Mekhûl b. Ebû Müslim (ö.112/730), Ebu’l-Melîh b. ‘Usâme (ö.?), Busr b. ‘Ubeydullâh el-Hadramî (ö.?), Ebû ‘Ammâr Şeddâd b. Abdullâh el-Kureşî (ö.?), Ma’rûf b. Hayyât (ö.?), Yûnus b. Meysere (ö.132/749), Yahyâ b. Hâris ez-Zimârî (ö.145/762), İbn ‘Âmir (ö.118/736) ve Rebîa b. Yezîd el-Iyâzî (ö.?) gibi isimlerin yanı sıra kızı Fuseyle (Fesîle) hadîs rivâyetinde bulunmuştur.1327 1323 Rasûlullâh’a (sav) 3 yıl hizmet etti. Şam’da vefat eden son sahâbî, Askalanî, el-İsabe, 2/38, 6/462; İsfahânî, Hilyetu’l-Evliya, 2/21; Zehebî, Siyeru A’lami’n-Nübela, 3/386, 981; a.mlf. Tecridu Esmai’sSahabe, 2/125; amlf. el-Kâşif, 2/346; İbn Esir, Usdu’l-Ğabe, 1/466, 1234; İbn Sa’d, Tabakâtu’l-Kebir, 6/130. 1324 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 5/159. 1325 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 12/102. 1326 İbn Sa’d, et-Tabakât, tec. 12/107. 1327 Mehmet Görmez, “Vâsile b. Eska’“, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2012), 42/550-1. 223 3.2. Suffe Ashâbının Talebelerinden Tasavvuf Düşüncesi Oluşumuna Kadarki Süreç ve Sonrası Bir gün Hz. Ömer (ö.23/644) yanındakilere birtakım temennilerde bulunmalarını söyler. Her biri bulundukları temenniyi açıklarlar. Bunun üzerine Hz. Ömer: “Ben de temenni ederim ki şu ev dolusunca Ebû ‘Ubeyde b. Cerrâh (ö.18/639), Mu’âz b. Cebel (ö.17/638) ve Huzeyfe b. el-Yemân (ö.36/656) gibi adamlarım olsa da kendilerini Allah’a itaat yolunda çalıştırsam, der ve önce Huzeyfe’ye, sonra Mu’âz’a daha sonra da ‘Ubeyde’ye bir miktar para gönderir. Kölesine, bak bakalım paraları ne yapacaklar? diye talimât verir. İsimleri zikredilen (Suffeli) zâtlar kendilerine gönderilen paraları alınca hemen dağıtırlar. Hz. Ömer’in kölesi gelip durumu bildirince Hz. Ömer, arkadaşlarına, ben size demiştim değil mi” der.1328 Suffe Ashâbı’yla yarış yaptığını ve onları geçmek için uğraştığına örnek olarak gösterebiliriz. Kendi dönemlerine olduğu gibi Suffe Ashâbı kendisinden sonrakilerede rol model olmuşlardır. Tâbiûndan Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728) sahâbenin zühdü ile kendi dönemindeki zühd hayatını kıyaslayarak şöyle der: “Bedir Gazvesi’ne katılan yetmiş kişiye ulaştım. Çoğu zaman “yünden elbiseler” giyerlerdi. Onları görseniz: Bunlar deli! derdiniz. Onlar da sizin en hayırlılarınızı görselerdi, Bunların âhiretten nasibi olmaz! derlerdi. Sizin kötülerinizi görselerdi: Bunlar hesap gününe inanmıyor! derlerdi. Öyle topluluklarla karşılaştım ki dünya onlar için ayakları altındaki topraktan bile değersizdi. Öyle topluluklarla karşılaştım ki, biri geceyi bulduğunda o günkü yiyeceğinden başka bir şeyi olmazdı. Yine de Bunun hepsini mideme indiremem! Bir kısmını Allah (cc) rızâsı için vereyim! der ve yiyeceğinin bir kısmını infâk ederdi. Oysa belki de kendisi infâkta bulunduğu kişiden daha fazla ihtiyaç sahibi olurdu.”1329 Ebû Tâlib el-Mekkî (ö.386/996) Kutu’l-Kulûb’undaki ifadesine göre Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728) zikir ve sohbet meclislerinin imâmı olarak sahâbe ile tâbiîn arası düğüm noktasıdır. Bu gibi tasavvufî işler onun zamanında başlamıştır. Sohbetlerinde değindiği yâkîn, kalplere doğan hâtırlar ve nefislerdeki vesveseler gibi konulardan bahsederdi. Bu ilmi nereden aldığını soranlara Suffe ehlinden Peygamber’in (sav) sırdaşı münafıkların listesine sâhib olan gizli bilgilerin sahibi Huzeyfe b. el-Yemân’ın 1328 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, 5/383, 405. 1329 İsfahânî, Hilyetü’l Evliyâ, 2/134; Allah Dostlarının Dünyası, 1/549-550. 224 (ö.36/656) adını verirdi. Suffe Ashâbı’ndan Huzeyfe’ye sorulduğundabu bilgileri Hz. Peygamberden aldığını söylemekteydi. Hasan-ı el-Basrî tarikât silsilelerinde önemli bir yer tutmakla kalmaz başliderdir.1330 Tarikâtlardaki yeri: 1. Bir silsileye göre kendisi (Suffeli) Huzeyfe b. Yemân (ö.36/656) vasıtasıyla Hz. Peygamber’den (sav) feyz almış, Bu feyz Hâris el-Muhâsîbî (ö.243/857) ile devam etmiştir. Bu silsile daha çok Kuzey Afrika’da yaygındır. 2. 2. İkinci silsile Hz. Ali (ö.40/661), Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728), Habîb elAcemî (ö.130/747), Dâvûd et-Tâî (ö.165/781?) ve Ma’rûf-i Kerhî (ö.200/815-6?) ile devam eder. Serî es-Sakatî (ö.251/865) Cuneyd el-Bağdadî (ö.297/909), çizgisi ortaktır. 3. Üçüncüsü de Enes b. Mâlik (ö.93/711-2), Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728), Ferkad Sebahî (ö.132/749), Ma’rûf-i el-Kerhî (ö.200/815-6?) şeklinde devam eder.1331 Suffe Ashâbı’ndan Huzeyfe b. el-Yemân’ın tasavvufun tarikât silsilesini başlattığı anlamına geldiği görülmektedir. Tarikât silsilelerinde olmazsa olmazı Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728), daha çok Kuzey Afrika’da yaygın bir silsileye göre onun Suffeli Huzeyfe b. el-Yemân (ö.36/656) aracılığıyla Hz. Peygamber’den (sav) feyiz aldığı bu feyzin Hâris elMuhâsibî (ö.243/857) ile devam ettiği kaynaklarda mevcuttur. Ara bir parantez açarak çalışmamızın ulaşmak istediği tasavvuf teşekkulu noktasında Suffe Ashâbı’nın etkisine ulaşmak isterken sonraki süreç olan tarîkatlara bile etkisini görmek bizlerin bu çalışma ile amacına ulaştığını göstermesi açısından değerlidir. Diğer bir silsile Hz. Ali (ö.40/661), Hasan-ı el-Basrî, Habîb el-’Acemî (ö.130/747-8?), Dâvûd et-Tâî (ö.165/781?) ve Ma’rûf-i el-Kerhî (ö.200/815-6?) şeklindedir. Hz. Ali’den veya Kumeyl b. Ziyâd’dan (ö.82/701)1332 hırka giydiği kabul edilir. O, fütüvvet ehli, cömertliği ve cesareti nedeniyle “seyyidü’l-fityân” olarak kabul edilmiştir.1333 1330 Mekkî, Kutu’l-Kulûb, 1/150; Cemal Nar, Aydınlanma Yolunda Tasavvuf, (İstanbul: Erkam Yayınları, 2008); https://books.google.com.tr/books?id=rBc0EAAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=tasavvuf+konusunda +bilinmesi+gereken+88+soru+pdf&hl=tr&sa=X&ved=2ahUKEwiBpOb3i934AhUyQfEDHbBgAwsQ6 wF6BAgJEAE#v=onepage&q&f=true 25.06.2022 Halil İbrahim Şimşek vd. Tasavvuf Konusunda Bilinmesi Gereken 88 Soru, 25. Soru Zafer Erginli. 1331 Mustafa Kasadar, Zâhidlerin İmâmı Hasan el-Basrî, (İstanbul: Ravza Yayınları, 2020), 49; Uludağ, “Hasan Basrî”, 14/292 1332 Kümeyl b. Ziyâd tarikâtlar ve tarikât silsileleri bakımından da önemli bir şahsiyettir. Kübreviyye, Sühreverdiyye, Hemedâniyye, Nurbahşiyye, Bektaşiyye ve Ni’metullâhiyye gibi tarikâtların 225 Kûfe’de Bekkaîn denilen grubtan sayılan ve ilk Horasânlı sûfîlerden Fudayl b. ‘Iyâz’ın (ö.187/803) rivâyetine göre Hasan-ı el-Basrî’nin (ö.110/728) “İşin özü; Allah’a (cc) itaat ya da cehennem” cümlesinden farklı şekilde Basralı âlim İbn Sîrîn (ö.110/729) “İşin özü; Allah’ın (cc) rahmeti ya da cehennem” demiştir. İbn Sîrîn (110/729), Hasan-ı el-Basrî’nin ifadesindeki itaatin de Allah’ın (cc) rahmeti ile kazanılacağını vurgulamış ve bu sözünü tasavvufta sonradan havf-reca denge anlayışın ilk nüvelerinden görebiliriz.1334 Melâmet kavramını konuşan ilk kişilerden olup Horasân’daki sûfîleri etkilemesi açısındanda önemli bir şahsiyetir.1335 Suffelilerin talebesi olan tâbiînden Hasan-ı el-Basrî’nin (ö.110/728) talebesi olan, fıkıh ve hadis âlimi Eyyûb es-Sahtiyânî’nin (ö.131/749) zühd görüşleri melâmete önem verdiğini gösterir: “Helâllerden uzaklaşmak zühdün hakikâtına zıt düşer.” Şeklindeki anlayışına tebeu’t-tâbiînden Süfyân b. ‘Uyeyne’ye (ö.198/814) “zühdün ne olduğu? Sorulunca, şöyle demiştir: Allah’ın (cc) sana harâm kıldığı şeylerden uzak durmandır. Zira sana helâl kıldığı şeyleri zaten yapman için helâl kılmıştır. Peygamberler de evlenmişler, binekler edinmişler ve yemekler yemişlerdir. Ancak Allah (cc) onlara bir şeyi yasakladığı zaman da ondan uzak durmuşlardır. Bu davranışlarından dolayı zâhid olmuşlardır.” Sözüyle katıldığı ortadadır.1336 Süfyân b. Uyeyne’nin (ö.198/814) de aynı görüşlere sahip olan bir başka isim Sufyân esSevr’dir. (ö.161/778) Dünya hayatında geçim için çalışıp para kazanmak ya da ticâretle uğraşması kişinin zühdünü engellemez.1337 Görüşlerinin temellendirirken Hz. Peygamber (sav) ve ashâbı koyu zühdü yaşamışlar sadece helâller kadar dünyadan faydalanmışlar ve bu tavırlarından ötürü zâhid olmuşlardır.1338 Şeklinde ifadelerinden anlaşılmaktadır. Suffeli Abdullâh Mes’ûd’un (ö.32/652-3) talebesi olan Ebû Hanîfe’nin (ö.150/767) talebesi ve uzlet hayatıyla dikkat çeken Dâvûd et-Tâî’nin (ö.165/781?) silsilelerinde onun ismi yer alır. Hz. Ali’nin Kümeyl’e hırka giydirdiği, bütün zâhir ve bâtın ilimlerini kendisine bildirdiği, onun da bu bilgileri ve sırları Abdülvâhid b. Zeyd’e aktardığı kaydedilmektedir. Kümeyl b. Ziyâd’ın adının geçtiği tarikât silsilelerine “silsile-i Kümeyliyye” denir. Bkz. Mustafa Öz, “Kümeyl b. Ziyâd”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları, 2002), 26/550. 1333 Hasan-ı Basrî, Tefsîrü’l-Hasan el-Basrî, 1/3-57; Uludağ, “Hasan-ı Basrî”, 16/291- 293. 1334 Fatma Uztemur, Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin (ö. 430/1038) Hilyetü’l-Evliyâ Adlı Eseri Çerçevesinde Hicrî İlk İki Asırda Zühd, (Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019), 19. 1335 Türer, “Fudayl b. İyâz”, 8/208-209. 1336 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 7/297; Allah Dostlarının Dünyası, 5/556. 1337 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 7/273, 282; Allah Dostlarının Dünyası, 5/498, 522. 1338 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 7/297; Allah Dostlarının Dünyası, 5/556. 226 zühde ait sözlerinden fütüvvet merkezli zühd anlayışı benimsediği anlaşılır.1339 Mâlik b. Dînâr (ö.131/748’den önce) ile zühd konusunda aynı görüşte “Zâhid olan kişi dünyalıklara sahipken onları terk edendir” demeleri ortak noktalarıdır.1340 Dâvûd etTâî (ö.165/781?), Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728) çizgisinde olduğu “Dünya, matem yeridir.” görmesinden anlaşılır.1341 Suffeli Ebû Derdâ’nın eşi Ümmu’d-Derdâ’ (ö.81/701) ve Muâze el-Adeviyye (ö.83/702) meşhûr ilk kadın zâhidelerdir. Onları gibi meşhûr zâhidelerden ilk olarak adından söz ettiren Râbia’nın (ö.185/801?) yaklaşımı (muhabbetullâh) sonraki dönemlerde Mâ’rûf-i el-Kerhî (ö.200/815-6?), Bâyezîd el-Bistâmî (ö.234/848?), Hâris el-Muhâsibî (ö.243/857), Zunnûn el-Mısrî (ö.245/860), Ebû Hamza el-Bâğdâdî (ö.289/901), Ebu’l-Hüseyin en-Nûrî (ö.295/908) Cüneyd-i el-Bağdâdî (ö.297/909), Semnûn b. Hamza el-Muhib (ö.298/911?), Hüseyin b. Mansûr el-Hallâc (ö.309/922) gibi sûfîlerdir.1342 Suffe Ashâbı’ndan Mus’ab b.’Umeyr’in (ö.3/625) hayatını örnek alan İbrâhîm b. Edhem (ö.161/778?) zühd kavramına dâir mertebeleri tasavvuf kaynaklarında tasnifini ilk defa gerçekleştiren sûfîdir. Ayrıca fütüvvet eksenli bir zühd anlayışına sahiptir.1343 “Tasnifini farz olan zühd, fazilet olan zühd ve selâmet olan zühd olarak yapar.”1344 “Fütüvvet, ibadetlerinin hakkını ancak ibadetleri yerine getirirken başkalarına muhtaç olmadan yapmaktır.”1345 Şeklinde anlayışı benimser. İbrâhîm b. Edhem’in (ö.191/778?) müridi Şakîk-i el-Belhî’nin (ö.194/810) önceleri zengin bir tüccârdı.1346 Şakîk-i el-Belhî’yi zühd anlayışında etkileyen isim Abdulazîz b. Ebû Revvâd’dir (ö.159/776).1347 “Zühd hayatının ilk yirmi yılında yün elbise giyip, riyâzet yaptığını, ifade eden Şakîk-i el-Belhî, Abdulazîz b. Revvâd’ın Ey Şakîk! Mesele, arpa yemekte ve yün elbise giymekte değildir. İşin aslı, Allah’ı bilmen, 1339 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 7/344; Allah Dostlarının Dünyası, 5/625 1340 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 7/344; Allah Dostlarının Dünyası, 5/625; Başer, Şeriat ve Hakikat, 43. 1341 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 7/339; Allah Dostlarının Dünyası, 5/613. 1342 Halil İbrahim Şimşek (ed.) vd., Tasavvuf Konusunda Bilinmesi Gereken 88 Soru, (İstanbul: Beyan Yayınları, Aralık-2020), Zafer Erginli, 26. Soru; https://books.google.com.tr/books?id=rBc0EAAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=tasavvuf+konusunda +bilinmesi+gereken+88+soru+pdf&hl=tr&sa=X&ved=2ahUKEwiBpOb3i934AhUyQfEDHbBgAwsQ6 wF6BAgJEAE#v=onepage&q&f=true 25.06.2022 1343 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 7/297, 3/7; Allah Dostlarının Dünyası, 5/556, 2/258. 1344 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 8/25; Allah Dostlarının Dünyası, 6/11. 1345 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 8/13; Allah Dostlarının Dünyası, 6/86. 1346 Ali Bolat, “Şakîk-i Belhî”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 2010), 38/305-6; İsfahânî, Hilyetü’levliyâ, 8/59; Allah Dostlarının Dünyası, 6/150. 1347 Mustafa Bilgin, “Abdülazîz b. Ebû Revvâd”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/189-190. 227 ona kulluk etmen ve ortak koşmamandır. İkincisi de Allah’tan (cc) razı olmaktır. Üçüncüsü, Allah’ın (cc) elindekine, yaratılmışların elindekinden daha çok güvenmendir”1348 sözü hayatını değiştirmiştir.1349 el-Belhî’nin hiyerarşik olarak manevî mertebeleri sûfîler arasında ilk sıralayandır.1350 Şam sûfîlerinden Ebû Süleymân ed-Dârânî (ö.215/830) açlık, riyâzet ve gece ibadeti üzerine kurulu anlayışa sahiptir. Zühdü verâ ile başlatıp tevekkül ile tamamlayan ed-Dârânî, el-Belhî (ö.194/810) gibi zühd kavramını hiyeraşik olarak bakar.1351 “Hakikî zâhid dünyayı ne yerer ne över, ne de ona dönüp bakar”, tanımını yapan1352 ed-Dârânî’yle aynı çizgide “gerçek bir zâhid dünyalıklar karşılaştığında sevinmez, gittiğinde üzülmez”, diyen Ebû Bekir eş-Şibli (ö.334/945) ile örtüşmektedir.1353 Hasan-ı el-Basrî’nin (ö.110/728) zühd anlayışını benimseyenler Yezîd b. Ebân Rakkâşî (ö.101/729), Muhammed b. Vâsî’ (ö.127/744), Mâlik b. Dînâr (ö.131/748), Ferkad es-Sebahî (ö.132/749), Dâvûd et-Tâî (ö.165/781) ve Abdu’l-vâhid b. Zeyd (ö.177/793) gibi zâhid âlimlerdir.1354 İbrâhîm b. Ebû Able (ö.151/769?), müşâhede makamını açıklamasıyla dikkat çeken Muhammed b. Vâsî’ (ö.123/741)1355 , Meymûn b. Mihrân (ö.117/735), Ebû Kılâbe el-Cermî (ö.131/749), İbnu’l-Mu’temir (ö.132/750) gibi zühd hayatıyla öne çıkan tâbiîn âlimleridir. Kâdî Şureyh (ö.80/699), İbrâhîm b. Yezîd en-Nehâî (ö.92/710-11), Yezîd b. Mersed (ö.96/715?), Recâ b. Hayve (ö.100/718?), Şumayt b. Aclân (ö.100/718?), Tâvûs b. Keysân (ö.106/725) Ebû Müslim (ö.112/730), Eyyûb es-Sahtiyânî (ö.131/749), Yunûs b. ‘Ubeyd (ö.139/756), Mekhûl b. Mis’ar b. Kidâm (ö.155/772), Süfyân es-Sevrî’nin (ö.161/778), Hammâd b. Seleme (ö.167/784), Leys b. Sa’d (ö.175/791), Yûsuf b. Esbât (ö.195/810?) Ma’rûf-i Kerhî (ö.200/815) ve daha nice âlimi zâhidler arasında sayabiliriz. Tarikâtlar Dönemi, tasavvufun h. 6.-7./ m.12.-13. asırlarda amelen gelişmesi nazaren gelişmesine eşittir. H. 3. asrın ilk yarısında ana tarikâtlara bağlı olan belli 1348 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 8/59; Allah Dostlarının Dünyası, 6/151. 1349 M. Nedim Tan, “Tasavvuf Istılahlarının Teşekkül Dönemi Açısından Şakîk-i Belhî’nin Âdâbü’lİbâdât’ı”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013, S: 45, 155-190. 1350 Tek, Tarihi Süreçte Tasavvuf ve Tarikatlar, 55. 1351 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 9/256-258; Allah Dostlarının Dünyası, 7/296-301. 1352 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 9/266; Allah Dostlarının Dünyası, 7/320. 1353 Hacı Bayram Başer, Şeriat ve Hakikat, 43. 1354 İsfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, 2/385; Allah Dostlarının Dünyası, 2/248. 1355 Hucvirî, Keşfu’l-Mahcûb, nşr. İs’âd Abdulhâdî Kandîl, (Mısır: Mektebetü’l-İskenderiyye, 1974), 301; a. mlf. Hakikat Bilgisi, çev. Süleyman Uludağ, 158. 228 şeyhlere intisaplarla çevrelerindeki toplanmalarla hızlı yayıldı. Türklerin İslâmlaşmasıyla özellikle Anadolu’da tarikâtlaşma hız kazandı. Orta Asya’dan Moğol istilasından kaçan sûfîlerin Anadolu Selçukluları’na sığınmasına artı çeşitli siyasî sebeble sûfîler devlet desteklenince tekke ve zâviyelerin inşasıyla fütüvvet teşkilâtları kurulmuş, türbeler yapılmıştır. İlk tarikât kurucusu olan ‘Abdulkadir el-Geylânî (ö.561/1165), Türkistân bölgesinden Hoca Ahmet el-Yesevî (ö.5621166), Hacı Bektâşı Velî (ö.669/1271?), Evhauddîn el-Kirmânî (ö.635/1238), Muhyiddîn İbn ‘Arabî (ö.638/1240), Necmeddîn-i ed-Dâye (ö.654/1256), Mevlânâ Celaleddîn-i er-Rûmî (ö.672/1273), Sadreddîn el-Konevî (ö.673/1274) gibi ünlü sûfîlerin yetiştiği h. 6. ve 7. çağ tasavvufun altın çağıdır. Adı geçen tarikâtlar genellikle ya Hz. Ebû Bekir (ö.13/634) ya da Hz. Ali’ye (ö.40/661) bağlanır. Onlardan da Hz. Peygamber’e (sav) ulaşan bu zincire Arapça “silsiletü’z-zeheb”, Türkçe “altın halka” denir. “Altın halka”, “Ehl-i beyt” “Hz. Peygamber’in (sav) ev halkı” tarikıyle Hz. Peygamber’e (sav) gelen halkadır. Ehl-i beyt olmadığı halde Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728) ve Cüneyd-i elBağdâdî’ye (ö.297/909) bağlanan tarikât silsileleri de Altın Halka’ya bağlanmış sayılır. Habîb-i ‘Acemî (ö.130/747-8?), Dâvûd et-Tâî (ö.165/781?) veya Ma’rûf-i el-Kerhî’ye (ö.200/815-6?) bağlanan tarikâtlar direk Hasan-ı el-Basrî’ye ve ondan da Ehl-i beytten İmâm Ali Rızâ’ya (ö.203/819) bağlanmış sayılır. Hz. Ali’ye bağlı sayılan tarikâtlara “Alevî Tarikâtlar” denilir. Hz. Ebû Bekir’e bağlı olanlara “Bekrî Tarikâtlar” denir1356 Tarikâtlarda silsile bilgisi ilk önce şifahî olarak aktarılmış hicrî 6. çağdan sonra yazıya aktarılmıştır.1357 Tasavvuf ehli tarikâtların başlangıcını Asr-ı saâdet’e kadar götürmektedir. Sahâbî Ebu’d-Derdâ’dan (ö.32/652?) gelen silsile Derdâiyye adını almış ve on bir zat vasıtasıyla Ebü’l-Fütûh Ahmed b. Abdullâh et-Tâvûsî’ye (ö.?) kadar ulaşır.1358 Ekrem Demirli (Rize-d.1969),1359 “tasavvufun pratik ve zühd esaslı bir anlayıştan ilme doğru olan sürecini İslâm İlimleri’nin temel anlayışında ‘hakikâtler sabittir ve bilgi mümkündür.’ ilkesinde gerçekleştiğini belirtir. Sûfîlerin bilginin konusu ve sonucu bakımından değerini tasavvufun bir yanı teori diğer yanı amel oluşu en üstün ilim iddiasını ve tasavvufun zühdden ‘müdevven ilme’ doğru gelişimi için 1356 Bk. Ek.4; Abdulkadir Sezgin, “İslâm Düşüncesinde Tarikât ve Bektaşî Tarikâtı”, 337-341, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/688760 03.02.2021 1357 Selahaddin b. Mübarek el-Buhârî, Enîsü’t-Tâlibîn ve Uddetü’s-Sâlikîn, çev. H. Mustafa Varlı, (İstanbul: Esma Yayınları, 1996), 87. 1358 Zehebî, İkd, 57-8 akt: Öngören, “Tarikat”, 40/95-105. 1359 Demirli, “Zahirî İlimlerin Otoritesi Karşısında Tasavvuf’un Meşruiyet Arayışı”, 219-244, 229 mücadele vererek İslâm ilimleri içinde yer edinme çabasının genel anlamda ‘sünnî tasavvuf’ diye isimlendirilen süreçte tamamlanmış ve ilim geleneğine katan yöntem ve kavramlarını geliştiren, bunun sonucunda kendini kritik etme yetkisine ve otoritesine sahip bir ilim olarak geliştiğini söyler. Tüm sürecin fıkıh-kelâm ve hadîs gibi ilimlerin anlayışına göre gerçekleşmiştir. Bunun anlamı, bu süreçte tasavvufun ‘batınî fıkıh’ diye anılmasıdır. Bu süreç, İbnu’l-’Arabî (ö.638/1240) ve Sadreddin el-Konevî (ö.673/1274) tarafından felsefî ilimler dikkate alınarak tamamlanacak ve tasavvuf İslâmî ilimler atlası içerisindeki yerini aldığını”, belirtir. İbnu’l-’Arabî (ö.638/1240) ile tasavvufta yeni bir anlayış gelmesiyle önemli bir değişim olmuştur. İslâmî ilimlerin merkezine konan ve diğer şer’î ilimlerden bağımsız kendi alanını tanımlayan “metafizik bir tasavvuf ilim” anlayışı peygamberin vârisi penceresinden bakan bir felsefî mahiyeti olan ilim haline geldi.1360 İbn el-’Arabî, önceki kavramları ontolojik içeriğe dönüştürdü ve tasavvufta olmayan metafizik yeni kavramlar üretti. Vahdet-i vücûd adıyla ilm-i ilâhî boyutunda en şerefi ilim olarak değerini kazandı.1361 7./13. yüzyılda sayısal anlamda çok mutasavvıfın Mısır’a gelmesiyle tarikâtlar da hızla yayıldı. Şeyh Ebu’l-Feth-i el-Vâsıtî (ö.580/1184) İskenderiye’de Rifâiyye; Ahmed el-Bedevî (ö.675/1276) Tanta’da Bedeviyye (Ahmediyye); İbrâhîm ed-Desûkî (ö.676/1277) Desûk’ta Burhâniyye ve Ebu’l-Hasan eş-Şâzelî (ö.656/1258) İskenderiye’de Şâzeliyye tarikâtını yaymıştır. Yaygın olan tarikâtların bazıları: Kâdiriyye, Rifâiyye, Şâzeliyye, Bedeviyye, Burhâniyye, Halvetiyye ve bunların çeşitli şubeleri. Mısır’da ayrıca Nakşibendiyye, Sa’diyye, Anâniyye, Şeybâniyye, Tağlibiyye, Mîrganiyye, Hızıriyye, Azzûziyye, Rahîmiyye, Ken’âniyye, Kettâniyye, Ca’feriyye-i Ahmediyye-i Muhammediyye gibi tarikâtların da bazı mensupları vardır.1362 Mısır’da tasavvufun gelişmesi H. 3. asırda Ebû Bekir ez-Zekkâk el-Mısrî (ö.?)1363 ile Ebu’lHasen b. Bunân el-Hammâl’dır. (ö.312/924). Mısır tasavvufun ahlâkî ve pratik yönüne ağırlık vermiştir.1364 1360 Abdullah Kartal, “Tasavvufun Bir İlim Olarak İnşâ Süreci: Şer’î ve Metafizik Bir İlim Olarak Tasavvuf”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 24, 2015/2, 149-175 1361 Kartal, “Tasavvufun Bir İlim Olarak İnşâ Süreci: Şer’i ve Metafizik Bir İlim Olarak Tasavvuf”, 149- 175 1362 Tomar, “Mısır”, 29/559-563; Görgün, “Mısır”, 29/577-584 1363 Kuşeyrî, er-Risâle, (Kahire, 1330), 21, 1364 Taftazanî, “Mısır’da Sûfî Tarikâtların Tarihi Gelişimi ve Günümüzdeki Durumları”, 35/535-552. 230 Tarikâtlar Dönemi, tasavvufun “kurum”laştığı kişilerin ferden değil, tarikâtların fikir ve görüşlerinin öncülüğünde tevbe ve zikir gibi ferdi ibadetlerin cemaatle, her tarikâta has ayinler eşliğinde, çile, rabıta, semâ‘ gibi önceleri yapılmayan ayinlerin çıktığı; böylece “tasavvuf-şeriat” tartışmalarının hızlandığı dönemdir.1365 1365 Hülya Küçük, Tasavvuf Tarihine Giriş, (İstanbul: Nükte Kitap, 2004), 99-100. 231 SONUÇ Sahâbî kavramını ilk tarif edenlerden biri Suffe ehlinden Ebû Hureyre’nin (ö.5/678) damadı ve ilk zâhidlerden Saîd b. Müseyyeb’in (ö.94/713) yapmış, ayrıca Suffe Ashâbı’ndakiler sahâbe tanımını tasavvuf dairesi içinde manevî anlamda ele alarak sohbet ve muhabbet eşliğinde hal tebliğini bir din-inanç birliğini yaşamak adına nübüvvet nûrunu aktarma şeklinde tanımlamışlardır. Tasavvuf kökeni hakkındaki önermelerinden biri kabul edilen “hikmet” kelimesidir. Suffe ehli “hikmet” eğitimi aldığı el-Bakara 2/151 gibi ayetlerle sabittir. İkinci önerme “Safâ” nefsi kirlerinden arındırmak, dil açısından olmasa da hal-ahlâken Suffe ehlinin yaşamında bulunması açısından kabul görür. “Sıfat” ve “saff-ı evvel”e nisbet edenler Suffe ehlinin kalblerini ve bâtınlarını bakımından onları yansıtmaktadır. Temizlenmek ve çözülmek manası olan “saffet” kelimesi içinde aynı düşünce mevcuttur. Sonuç olarak köken kavramları hem dil açısından hem anlam açısından hem de Suffe ehlinin hayatlarındaki karşılıklarıyla ele alınarak irdelenmiştir. Tasavvuf teriminin kökeni İslâm din dili olan Arapçadaki “sûf” (yün) kökünden gelmektedir. Hz. Peygamber’in (sav) yünlü giydiğini gören ashâb özellikle de Suffe Ashâbı ve sûfîlerde onları örnek almaları dünyaya aldanmamak, sırt çevirmek olarak algılamışlardır. Suffe ehlinin kıyafeti “suf” tasavvuf kökeninden sayılmış ve genel kabul görmüştür. Tasavvuf kökeni olabileceği varsayılan Suffe Ashâbı ise zühd ve ahlâkî meziyetleri itibariyle ilişkilendirilmiştir. Kaynaklarda Suffe Ashâbı hakkında rivâyetlere bakıldığında: Mescid-i Nebevî’nin yoksul misafirlerin zâhidliği, yün giymeleri ve devamlı mescidde olmaları, halka halinde oturmaları, fakr halinde yaşamalarına vurgu yapılmıştır. Suffe’nin, “Rasûlulllâh’ın (sav) seçkinleri” olmasından sûfîler kendilerinin bu anlamda onları örnek aldıkları için ümmetin seçkinleri olduklarını düşünmüşlerdir. Doğru orantılı olarak tasavvufunda seçkinliği ilimler içinde bundan kaynaklanır. Tasavvuf terimi Suffe’yi köken olarak ele almış ve bunu ispatlamaya çalışmışlardır. Suffelilerin dış kıyafetlerinin dikkat çekerek, Suffe Ashâbı, Allahu Teâlâ’ya tevekkül ve verâda, Allahu Teâlâ’ya ve O’nun Rasûlü’ne (sav) hizmette öncü olmalarının altını çizerek örnek alınma sebebi gösterilmiştir. 232 Tasavvuf alanında çalışmamızın konusu hakkında Ashâb-ı Suffe’nin zühd anlayışları, tasavvuf ve tarikâtların oluşumundaki etkileri, tasavvufî terbiyeler, tasavvuf kavramlarının anlamları ve bakışları, … gibi konularda tam bir çalışma yapılmamıştır. Genelde yapılan çalışmalar sahâbîler üzerine olup Ashâb-ı Suffe üzerinde bir elin parmaklarını geçmeyecek kadar çalışma olması da dikkat çekicidir. Suffe Ashâbını kapsayan geniş kapsamlı ve ayrıntılı bir kitap ya da ansiklopedinin olmayışı büyük bir kayıptır. Ashâb-ı Suffe çalışmaları son zamanlarda üzerinde çalışma alanı olduğuna sevindirici bulurken sayı olarak az olduğu görülmektedir. Özelliklede bayan sahâbî ve Ashâbu’n-nisâ (Suffetu’n-nisâ) hakkında çalışmaların sayısı oldukça az olduğu göze çarpmaktadır. Çalışmaların genelde tek bir kişi veya bölge odaklı olarak tercih edildiği görülmüştür. Kaynaklarda, Ashâb-ı Suffe içerisinde yer alan bir çocuk sahâbî ismi geçmemektedir. Bunun nedeni, Ashâb-ı Suffe’de kalanların genelde genç ve yetişkinlerden oluşmasıdır. Ama Suffe’de yetişmiş olan çocuk sahâbî vardır. Tasavvufun tohumlarından biri de hadîs-i şeriflerin yazılıp tasnif edilmesiyle ortaya çıkacaktır. Suffe Ashâbı bu bağlamda kilit isimlerdir. Hem rivâyetlerin yazılması hem de rivâyetlerin sahihliği hemde rivâyetleri yaşayarak örnekliğini belirlerler. Sûfîler bu durumu kaynak aldıklarını klasiklerde dile getirmişlerdir. Mutasavvufların çoğu hadîs ehli olması sünneti hakkıyla yaşama ve Suffe ehli gibi rivâyetleri anlama çabalarıdır. Erken Dönem Zühdü denilen süreç Suffelilerin hadîsleri rivâyet etmesi, bu hadîslerin yazılması, tasnifi yanında yaşanması ve öğretilmesiyle geçen zaman dilimidir. Suffeliler hadîsleri rivâyet etmiyor onları yaşıyorlardı. Rivâyetler zaten hatıraların, şâhid oldukları durumları dile getirmeleri olduğu belirgindir. Bu nedenledir ki onların rivâyetleri hayatlarıydı, hatıralarıydı. İşte bu gerçekle Suffe Ashâbı hatıralarını rivâyet olarak dile getirmiş kim hangi olaya şâhid olduysa ondan öğrenmek için rihleler yapılmış o hatırasını gelenlere aktarmıştır. Yaşanmış bir hayat bir rol modeli olarak gösterilmektedir. Suffe Ashâbı bu sebeble tasavvufun kurucuları olarak kabul edilir, örnek alınır. Hicrî ilk 2 yüzyıl, hadîs tedvin ve tasnif faaliyetlerinin yoğunlaştığı dönem olduğu gibi hadîs ve fıkıh disiplinleri arasında dînî metinlerin yorumlanması konusundaki otorite sorununa yönelik tartışmaların hızlandığı bir dönemdir. Muhaddislerin, fıkhî görüşlerini, derledikleri rivâyetlerin bâblarında ifade etmeleri ‘zühd’ bölümleri için de geçerlidir. el-Buhârî’nin (ö.256/870) fıkıh ve kelâm konularına göre ve diğer hadîs müelliflerinin aynı yöntemi 233 benimsemesi ahlâk, ibadet hayatı, âdâb-ı muâşeret gibi konuları içeren rivâyetler de çeşitli başlıklar altında tasnif edilmiştir. Kulluğun ölçeği kabul edilen takvâ hali zühdî hayata geçişi sağlamıştır. Zühdün tanımı azla yetinme olup takvâ kavramının da kanaat anlamının olması aslının aynı olduğu ve birbirlerinin tamamlayıp devamı olduğunu göstermektedir. Zühd bir tercih meselesidir. Takvâ zühd hayatının ön aşamasıdır. İhsân kavramından takvâya, takvâdan zühde doğru bir ilerleyiş olduğu ortadadır. Birbirleriyle ilişkili ve birbirlerinin bir sonraki adımları ve yükselme dereceleridir. Tasavvuf bağlamında; ihsânla başlayan, takvâ ile devam eden, zühd ile hayat anlayışı görülen, ilerleyiş en son hamlesi olarak ilimleşmiştir. Suffe ehlinin talebeleri rahatsız oldukları durumu hikâye ederek, kıssa olarak tavsiye ve ikaz şeklinde mesaj vererek anlatmaya çalışmışlardır. Tasavvuf hayatı bir nevî bu şekilde dile getirilmiş ama adı olmadığı için kıssa, hikâye gibi tabirler olarak zikredilmiş olduğu görülmektedir. Zühd hayatının yardımcı elemanları olduğu tasavvufufun ilimleşmesinden sonra anlaşılmıştır. Dini ilimlerin kaynağı Suffe ehlidir. Bu tüm dini ilimlerin her birinin altında gizli bir zühd yatar. Âlimleri tanıtırken kullanılan ifadelerde “ihlâslı”, “takvâ sahibi”, “zâhid bir kişi” şeklindeki beyanlar onların hayatındaki o zamanlarda ismi bilinmeyen tasavvufun yaşanmasıdır. Rasûlullâh’ın (sav) öğrettiği hakîkatlere vâris olmak isteyenler onun (sav) yaşamış olduğu şekilde şer’iatı yaşamasıyla mümkündür. Allahu Teâlâ’nın (cc), Hz. Rasûlü’nün (sav) sonrası dinî yaşama konusunda anlama olsun yorumlama olsun içtihad kapısını kapatmayarak şer’iatın hem zâhirî hem bâtınî sırları, Rasûlullah’ın (sav) yaşadığı hayatı aynen yaşamayı gaye edinen sûfîlerin kabiliyetleri, istekleri ve istidatları ölçüsünde gerçekleşmiştir. Suffe Ashâbı’ndan bu sırlar alınmıştır. Rivâyetlerdeki meclis ifadesinin, sahâbenin mescitte oluşturdukları ilim halkası olduğu anlaşılmaktadır. Meclisin diğeri adı zikir-sohbet halkasıydı. Rasûlullâh (sav) hayatta iken bu usûlle mescitte ders okuttukları, sahâbe ve tabiîn tarafından devam ettirilmiş ve günümüze kadar da gelmiştir. İlim halkalarıda Suffe’den kalma alışkanlıklardandır. Suffe ehli, “fena fî’r-Rasûl” kavramını daima yaşayan ve bu duyguyu yaşatmaya gayret gösterenlerdir. Sûfîler bunu bir yöntem olarak devam ettirdiler. Tasavvufî makâm ve menzillerin ilki tevbe olmasından “bâbü’l-ebvâb” (ana kapı) 234 denilmesinden anlaşılan tasavvufa tevbe kapısı vurularak girilir. Suffe ehlinin ahlâklarından biridir. Suffe ehlinden Hz. Lubâbe (644-656/656-661?) en güzel örneği yanında daha nice güzel örnek ve kıssalar vardır. Zühd kavramı kalbi bir mahiyettedir. Kalbe sadece Allahu Teâlâ’nın (cc) sevgisini koymak ve her şeyi çıkarmaktır. Bu tevhid inancının ta kendisidir. Bu anlayışı yaşama dökülmesine tasavvuf denir. Hz. Cebrâil (as) vahiylerle bunu sunmuş dini öğretmek için geldiğinde en son kelimesi ihlâs ve ihsân ile yol göstermiş Peygamber Efendimiz’in (sav) rehberliğinde nasıl yaşanması gerektiğini bizzat sahâbe şâhitliği ile aktarmıştır. Hadîs-i şerifte tasavvufun aşamasının tanımı yapılması ilginç bir o kadar da önemlidir ki sûfîliği dille anlatırken görünüş olarak hallen (Hz. Cebrâil (as) hali gözler önüne) getirmiş bunu sahâbeye gözleriyle şehâdet ettirmiştir. Tasavvuf, Hz. Cibrîl (as) hadis-i şerifiyle anlamını kavlen ve amelen bildirilmiştir. İsmi konulmadığı için sadece mahiyeti kelimelerle anlatılmaya çalışılmış. Din işte budur söylemiyle bitirmiş olduğundan ayrıca bir tanım arama yapılmamış sadece yaşama dökülmesi gayesi güdülmüştür. Önceleri ihlâs-ihsân, takvâ ve zühd gibi farklı anlamlar aralarında nüanslar olsa da tek maksad dinin layık olduğu gibi hakkıyla yaşayabilmektir. Sahâbe zamanına İslâm tarihçileri Asr-ı sâadet devri derken tasavvuf ilmi bu devri erken dönem zühdü olarak tanımlamaktadırlar. Din ilimlerinin kendi açılarından bu değerlendirmeye gitmeleri o ilmin ilim yolundaki yol kat etmesi içindir. Suffe Ashâbı’nın örnek yaşantısı ve sonraki gelişmelere göre olaylara tepkilerini bilirsek zühd dönemi denilen tasavvuf ilminin doğuşunun izlerine ulaşmış oluruz. Suffe Ashâbı’nın kurduğu Medine Mektebi vahyin okunması, yorumlanması, yaşanması üzerine bina edilmiştir. Vahyin yorumlanması bir yönü tefsir bir yönü hadîs ilimleri olarak ele alınmıştır. Tefsir kelimesini Kur’ân ve Hadîslerin daha iyi yaşanabilmesini amaç edinen bu mektebe bu ismin verilmesi bu sebeptendir. Tasavvufun sünnet olarak yaşanıp hadîs olarak rivâyet edilmesi bu ekolun en başlı özelliğidir. Ayrıca tasavvuf Kur’ân-ı Kerîm’in hal olarak tefsiri ve şerhi anlamındadır. Medine Okulu denilince kurucusu olarak Suffe Ashâbı’ndan ‘Ubey b. Ka’b adı geçer. Hal ilmi tasavvufun o zamanlarda ismi olmamasından yaşanan Kur’ân’ın tefsiri olan sünnet-i seniyye bir ilim olarak biliniyor tasavvuf olarak bilinmiyordu Tasavvuf, kaynağı Kur’ân ve Hadîs bu mektebte tefsir edilmiş olan zühdî yaşamın devamıdır. Aynen nebî öğretileri devam etmiştir. Tasavvuf ilim olarak değil bir yaşam tarzı olarak tasavvuf tasnif edilmediğinden ‘Ubey b. Ka’b bir Suffe Ashâbı olarak Medine Tefsir 235 Ekolu kurucusu olarak bilinir. Suffe ehlinden ‘Ubey b. Ka’b, Kur’ân ilimleriyle, Suffeli Ebû Hureyre, Hadîs ilimleriyle bu mektebin tohumlarını atmışlardır. Zühd mektebinin başkentini kurmuşlardır. Irak coğrafyasının diğer önemli beldelerle yakından ilişkili ve etkisi geniş yankı yapan bölge olmasından önemli bir merkezdir. Tasavvuf ilminde bu bölge için ilk kurulan ve etki alanı geniş olmasından dolayı çok adından söz ettirmiştir. Medine, zühd hayatının merkezi olması açısından önemli iken zühdün başka bölgelerde meyve vermesi Suffe Ashâbı’nın ihyasıyla bu bölge sayesinde olmuştur. Buna binaen üç tane ekol/mekteb kurulması Suffe Ashâbı’nın farklı zatları bağlamında kültür-ilim renkliliğine bağlanmaktadır. Suffe ehlinden olan sahâbeler Nebî yaşayışının örneği olmuş ve her halleriyle ilimleşmemiş tasavvufun öncülüğünü buralarda yapmışlardır. Her yerle bağlantısı bulunan kavşak olan bu şehirlerden takvâ, zühd, tasavvufî düşünce yayılmıştır. Sohbet tasavvuf ilminin ilk adımıdır. Bu beldelere tasavvufun oluşumunu sağlayan “ilmî-irfânî sohbetler” olduğu zaman içinde kendini gösterecektir. Suffe ehlinin önderliğinde bu sohbetler tohumlanmıştır. Hasan-ı el-Basrî, Suffe ehlinin has öğrencilerinden olması ve zincirin ilk boncuğu olarak Tasavvuf ve tarikâtların öğretilmesi ve yayılmasının baş aktörüdür. Kûfe, birçok sahâbînin yerleşmesiyle ikinci Medine olmuştur. Hicaz topraklarında Medine zühd ekolunun başkenti olarak yer aldığı için Arap Yarımadası dışında buralar zühd başkentliğine soyunacaktı. Suffe ehlinin zühdî hayatları buralarda örnek alınacak ilerleyen süreçte bir mekteb olacaktır. Sûfîliğin merkezi olan bu mekteb aslı Allahu Teâla’nın (cc) rızasına ulaşmak için aranan yollardan başka bir şey değildi. Basra’da başlayan Rabiatu’l-Adevî’nin (ö.15/801?) aşk ve cezbe ekolü Horasân’da filiz vermiştir. Bölgeler arası etkileşim gibi kişiler arasıda etkileşimde önemli bir faktördür. Bu etkileşim, ticaret, emr-i ma’rûf, cihad, ilmi yaygınlaştırma gibi sebebler ile bu tasavvufî düşünceler yaygınlaşmıştır. Suffe ehli fethiyle başlayan bu beldelere ilmiyle ihyâ ettiği gibi hallen sünnet-i seniyeyi yaşama gayreti bugünlere kadar getirilmiş olan tasavvufun adı yokken ki bile birçok coğrafyayı da etkilediği ortadadır. Özellikle Irak-İrân Coğrafyası ile yakın ilişkisi bu beldeyi etkilemiştir. Anadolu ise tasavvufî fetih çıkarmasıdır. Suffe ehlinin öğrencileri aracılıyla dünyanın her yerine bu ilim ulaşmıştır. 236 Tarikâtlar silsilesinde yer alan Suffe Ashâbı’ndan Selmân-ı el-Farîsî (ö.36/656?), Huzeyfe b. el-Yemân (ö.36/656), Ebu’d- Derdâ ve Suffe Ashâbı talebesi Hasan-ı el-Basrî (ö.110/728) gibi isimlerin yer alması çalışmamız açısından önemli bir sonuçtur. Suffe Ashâbı’nın tasavvufun tarihini oluşturmaları gibi tarikâtlarında oluşumunda da etkileri olduğu gerçeği bir kez daha Suffe Ashâbı ile tasavvuf ilmini buluşturmuştur. Özetle değerlendirmesini yaparsak ilk andan itibaren ihsân, takvâ, zühd, tasavvuf, tarikât gibi bölümlerle tarihi ayırdığımızda tüm sürecin içinde Suffe ehli bulunduğunu görmekteyiz. Zühd dönemiyle başlayan tasavvufun ilim halini alması ve tarikâtlar ile devam eden bu sürecin kökünü sahâbelerin dayanığı görülmektedir. Dini ilimlerde sahâbelerin her biri ayrı bir yeri olduğu muhakkaktır. Fakat tasavvuf ilmi için Suffe Ashâbı’nın yeri özel ve önemlidir. Peygamberin (sav) özel yetiştirdiği vahyin hakkıyla uygulamalı örneklerini gösterenler olarak bu ilim onların yaşam tarzından doğmuştur. Tasavvufun adının verilmediği zamanlarda Peygamberimiz’in (sav) ilk mürşid olduğu, ilk müridlerin Suffe ehli olduğunu görmüş bulunmaktayız. Sürecin ilerleyen safhalarında isimleri yaşatılması için silsileler düzenlenmiş olduğu aşikârdır. Talebeleriyle günümüze kadar gelen bu ilim kıyamete kadarda onların takipçileriyle devam edecektir. Mescid-i Nebevî’nin avlusunda ilim-irfân talim eden Ashâb-ı Suffe, dininin tebyin ve tebliğcileri, siyasal ve dinî liderlik anlamında imâmlık dinî terminoloji ile namazda cemaate önderlik vazifesindeyken, aynı zamanda siyasal terminoloji ile de devlet başkanlığı (halifelik, vali, kadı gibi) görevini üstlenmişlerdir. Ezân, İslâm Dini’nin Müslümânlarını ibadetlere davet yöntemi olmuştur. Ezân, açıktan tebliğ görevini yaptığı gibi İslâm Dini’nin sosyal-siyasi medeniyet anlayışını kurmada din görevlilerinin önemli ve örnek olmalarını hatırlatır. Mescid-i Nebevî’nin cemaati işte bu tebliğ görevini yerine getirmek için hayatlarını ortaya koymuşlardır. Bazen örnek olarak göstermişler, bazen ilim olarak rivâyet etmişler, bazen sükûtla anlatmışlar, bazen oradan uzaklaşarak anlamalarını sağlamaya çalışmışlar, bazende canlarını bu uğurda feda etmişlerdir. Dinin ibadetlerini yaparak dinin farzlarını yerine getirenlere âbid denildi. Hz. Peygamber Efendimiz’in (sav) yaşam standartlarına göre yaşayanlar zâhid olarak anılmaya başladılar. Sahâbe gittikleri coğrafyada ilim öğretirken irfânı da yaşayarak öğretmişlerdir. Talebeleri ve takipçileri onları örnek almışlar fıtratlarına uygun olanı 237 tatbik etmişlerdir. Toplumun yapısına göre mektebler oluşmuştur. Mekteblerde kendi metodlarıyla ekolleşmişlerdir. Tâbiîn dönemi ilk atılan tohumların yeşermesi olarak görülmelidir. et-Tebeu’t-tâbiîn ise çiçek açmış sonraki nesil artık meyve olup ürün vermiştir. Sahâbenin ektiği tasavvuf tohumları zaman içinde kendine bir yer edinmiş ve ilim olarak kabul görmüştür. Bu ilim diğer ilimler gibi olup kelâm, fıkıh, hadîs, tefsir, … gibi ilimlerinin hep içinde vardı. Fakat bu hal ilmi olduğundan, ahlâkın tezahürü olduğundan yaşamın bir parçası şeklinde algılandığı için isimleşmesi zaman almıştır. Kendi literatürünü oluşturması, tarih sürecinin içinde miladını bulmak için çalışmalar yapıldı, kaynaklar bunlara yer verdi. Çalışmamızda tasavvuf miladını Peygamberimizle (sav) başladığını, sahâbe ile bunun görünürlüğü, tabiîn ile devamlılığı söz konusu olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Hz. Peygamberimiz (sav) bu ilmi daha adı yok iken yaşamın bir parçası olarak Suffe Ashâbı’na eğitip öğretmiş ve uygulamış hatta vasiyet etmiştir. Benden gördüğünüzü uygulayın, benden duyduğunuzu aktarın hatta Vedâ Haccı’ndaki Veda Hutbesi’yle bunu dile getirmiştir. İşte Suffelilere öğrettiği ama bir kelime ile ifade edilmeyen bu ilim zaman içinde peygamberî kıyafetle (sûf) müsemma olmuştur. Köken için yapılan çalışmalar önermeler olsada çalışmamızın sonucundaki elimizdeki verilere göre Suffe Ashâbı ile başlayan bir ilimdir. Suffe akademisinde yetişen, havasını soluyan, Suffelileri gören, onlardan ilim alan kim varsa mutlaka bu ilimden nasibini almıştır. Bir şekilde onları da etkilemiştir. Silsile olarak bu ilmi yaşatma çabalarında ise birkaç sahâbenin dışında isimlerin zikredilmeyişi onların bu ilme kattıkları değeri inkâr ettirmez. Verdiğimiz râviler sadece hadîs râvîleri olarak bakmamalı onlar halleriylede bu ilmin devam ettirici takipçileridir. Belki dini ilimlerde farklı alanda baskın oldukları alanla isimleri yıldızlaşsa da halleriyle tavırlarıyla bu ilim onların dile gelmeyen alanlarıydı. Sorulduklarında âbiddi, takvâlıydı, zâhiddi şeklindeki ifadeler bu ilmin onlarda tezahürü olarak görmek gerekir. Allah (cc) korkusu, havf, heybet, vecel, haşyet, sabır, şükür, kanaatkârlık, şükür, tevekkül, teslimiyet, vera, takvâ, ihsân, veli, zikir, rızâ, tefekkür, tevbe gibi kelimelerin bu süreçte öne çıktığı açıktır. Amaçları, dünyadan el etek çekmek, mal sevgisi değil. Allah’ın (cc) nazargâhı olan kalbde bu dünyalık olan herşeyin bulunmasına engel olmaktır. Tasavvuf ilmi zühd döneminden sonra ilim âlemine girmiş ve yerini genişleterek kurumsallaştırmış bir ilimdir. 238 KAYNAKÇA ‘Acem, Refîk. Mevsûatü Mustalahâti’t-Tasavvufi’l-İslâmî. (Beyrut: Mektebetü Lübnân ve Nâşirûn 1999). ‘Aynî, Bedreddin. Umdetu’l-Kârî Şerh Sahîhu’l-Buhârî. ‘Abdullâh Mahmûd Muhammed ‘Amra. (Bey




DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI TEMEL İSLAM BİLİMLERİ PROGRAMI DOKTORA TEZİ SUFFA ASHÂBI VE İSLÂM HUKUKUNUN OLUŞMASINA ETKİLERİ Mehmet Abdullah AKSOY Danışman Prof. Dr. Mehmet ŞENER 2010 ii iii YEMİN METNİ Doktora Tezi olarak sunduğum “Suffa Ashâbı ve İslâm Hukukunun Oluşmasına Etkileri” adlı çalışmanın, tarafımdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla doğrularım. Tarih ..../..../2010 Mehmet Abdullah AKSOY İmza iv ÖZET Doktora Tezi Suffa Ashâbı ve İslâm Hukukunun Oluşmasına Etkileri Mehmet Abdullah AKSOY Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Suffa Ashâbının çoğu, gece-gündüz demeden hayatlarının büyük bir kısmını Hz. Peygamber’le geçirmiş, O’na hizmet etmiş ve O’ndan dini öğrenmişlerdir. Hepsi olmasa da birçoğu ilimle temayüz etmiş ve Peygamber’in vefatından sonra da, ayrı memleketlerde ve farklı görevlerde bulunarak bilgi ve birikimlerini etrafında toplanan insanlara aktararak İslâm hukukunun oluşum sürecinde büyük katkıları olmuştur. Bu düşünceden hareketle yaptığımız çalışmamız, bir giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Suffa’nın oluşum süreci ile sahâbe, Suffa Ashâbı, fıkıh ve hukuk terimlerini ele aldık. Birinci bölümde; Suffa Ashâbının hayatlarını inceledik. Bu bağlamda Suffa Ashâbının yetişme süreci, dini öğrenmek ve öğretmek için gösterdikleri çaba, Hz. Peygamber döneminde ve sonrasında üstlendikleri resmi görevlere ilişkin konular üzerinde durduk. İkinci bölümde ise; İslam hukukunun oluşmasında Suffa Ashâbının etkilerini inceledik. İslâm hukukunun oluşum ve gelişim süreçleri dikkate alındığında, ilk iki önemli dönemi, Hz. Peygamber Dönemi ile Sahâbe dönemi oluşturmaktadır. Bu bağlamda Hz. Peygamber’in yetiştirdiği Suffa Ashâbının, hüküm verirken izledikleri metodu tespit edip, bu metodun pratikteki uygulamalarından örnekler sunduk. Onların bu metot ve görüşlerinin sonraki fıkıh bilginlerine ve hukuk ekollerinin oluşmasına olan etkilerini incelemeye çalıştık. Anahtar Kelimeler: 1) Suffa Ashâbı, 2) Sahâbe, 3) Sünnet, 4) Fıkıh, 5) İctihad. v ABSTRACT Doctoral Thesis Companions of Suffa And Their Contributions to Formation of Islamic Law Mehmet Abdullah AKSOY Dokuz Eylul University Institute of Social Sciences Department of Basic Islamic Sciences Most of the Companions of Suffa had spent large part of their lives day and night with Prophet and had served him and learned religion from him. Most of them but not all had dealet with science of religion, and after the death of the Prophet they had various positions in different countries thus by transferring their experiences and knowledge to people gathered around they provided great contributions of Islamic law in the process of formation. Our study inspired from this idea, consists of one introduction and two parts. In the introduction we discussed to the process of formation Suffa and Companions, Companions of Suffa, the jurisprudence (Fiqh) an legal terms. In the first section, we examined the lives of Suffa Companions. In this context, we stated Suffa Companions’ growing process, their efforts to learn and to teach religion, issues they had undertaken related to official duties during and after the Prophet. In the second part; we investigated the effects of Suffa Companions in the formation of Islamic law. Considering the processes of formation and deveolpment of Islamic law had formed, the first two important sessions, Prophet’s Period and period of the Companions of the Prophet. In this context, while the provision to detect and follow the method of Prophet raised Suffa Companions, we presented the practical applications of their methods. We have tried to examine the effects of their views and method to subsequent formation of school of jurisprudence (Fıqh) and legal scholars. Key Words: 1) The Suffa Companions 2) Companions (Sahâba), 3) Sunnah 4) Fiqh 5) Ijtihâd vi İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI……………………………………………………………….ii YEMİN METNİ........................................................................................................... İİ ÖZET...........................................................................................................................İV ABSTRACT.................................................................................................................V İÇİNDEKİLER ...........................................................................................................Vİ KISALTMALAR .......................................................................................................XV GİRİŞ I- ARAŞTIRMANIN AMAÇ, YÖNTEM VE KAYNAKLARI ................................. 1 A- Araştırmanın Önem ve Amacı ........................................................................... 1 B- Araştırmanın Yöntem ve Kaynakları ................................................................. 3 II- SAHÂBE................................................................................................................. 7 A- Sahâbenin Tanımı............................................................................................... 7 B- Sahâbenin Fazileti .............................................................................................. 8 III- SUFFA VE SUFFA ASHÂBI ............................................................................. 10 A- Suffanın Tanımı ............................................................................................... 10 B- Suffa Ashâbının Oluşumu ................................................................................ 11 IV- SUFFA ASHÂBI İLE İLGİLİ ÂYET VE HADİSLER ...................................... 12 A- Âyetler:............................................................................................................. 12 B- Hadisler ............................................................................................................ 15 V- FIKIH VE İSLÂM HUKUKU.............................................................................. 16 A- Fıkhın Tanımı................................................................................................... 16 B- İslâm Hukukunun Tanımı................................................................................. 19 vii BİRİNCİ BÖLÜM SUFFA ASHÂBINI OLUŞTURAN KİŞİLER ONLARIN YAŞAYIŞLARI, FAALİYETLERİ VE SAYILARI I- SUFFA ASHÂBINI OLUŞTURAN KİŞİLER...................................................... 21 A- Kimsesiz Muhâcirler ........................................................................................ 21 B- Evli ve Bekar Olanlar ....................................................................................... 21 C- Dışarıdan Gelen Elçi ve Heyetler..................................................................... 22 D-Suffa’da Kadınların Kalıp Kalmadığı ............................................................... 22 II- SUFFA ASHÂBININ MADDİ İHTİYAÇLARI VE BUNLARIN KARŞILANMASI................................................................................................. 24 A- Yoksullukları ve İhtiyaç İçinde Oluşları .......................................................... 24 B- Maddi İhtiyaçlarının Karşılanması.................................................................. 25 1- Hz. Peygamber Tarafından İhtiyaçlarının Karşılanması .............................. 25 2- Sahâbe Tarafından İhtiyaçlarının Karşılanması ........................................... 27 3- Suffa Ashâbının Çalışarak İhtiyaçlarının Karşılanması ............................... 28 III- SUFFA ASHÂBININ FAALİYETLERİ............................................................. 29 A- İlimle Meşgul Olma ......................................................................................... 29 1- Suffa’da Öğrenilen İlim Konuları ................................................................ 32 a- Yazı.......................................................................................................... 33 b- Kur’ân...................................................................................................... 34 c- Kur’ân Tefsiri .......................................................................................... 35 d- Hadîs........................................................................................................ 35 e- Fıkıh......................................................................................................... 38 2- Suffa’da Uygulanan Eğitim-Öğretim Metodu.............................................. 39 3- Suffa’da Ders Veren Öğretmenler................................................................ 43 B- İbadetle Meşgul Olma ...................................................................................... 45 C- İslâm’ı Tebliğ Etme Görevi.............................................................................. 46 D- Askeri, İdari ve Diplomatik Görevler .............................................................. 46 1- Askeri Görev ................................................................................................ 46 2- İdari Görev ................................................................................................... 47 viii 3- Diplomatik Görev......................................................................................... 47 E- Hz. Peygamber’e Hizmet ve Müezzinlik.......................................................... 47 1- Hz. Peygamber’e Hizmet Edenler................................................................ 47 2- Muezzinlik Yapanlar .................................................................................... 48 IV- HZ. PEYGAMBER’DEN SONRA SUFFA ASHÂBI........................................ 48 V- SUFFA ASHÂBININ SAYISI VE İLERİ GELENLERİ..................................... 50 A- Suffa Ashâbının Sayısı..................................................................................... 50 B- Suffa’da Bulunan Sahâbiler.............................................................................. 52 1- Abdullah b. Mes‘ûd..................................................................................... 53 2- Abdullah b. Ömer......................................................................................... 59 3- Ebû Hureyre ................................................................................................. 64 4- Ebû Said el-Hudrî......................................................................................... 71 5- Ebu’d-Derdâ ‘Uveymir................................................................................. 72 6- Abdullah b. Zeyd el-Cühenî ......................................................................... 74 7- Vâsile b. Eska‘.............................................................................................. 75 8- Huzeyfe b. Esid ............................................................................................ 78 9- Habbâb b. Eret.............................................................................................. 79 10- Sa‘d b. Ebî Vakkâs ..................................................................................... 80 11- Ammâr b. Yâsir .......................................................................................... 82 12- Bilal b. Rebah el-Habeşî............................................................................. 84 13- Mus‘ab b. ‘Umeyr ...................................................................................... 86 14- Ebû Zerri’l-Gifârî ....................................................................................... 88 15- Selman-ı Fârisî ........................................................................................... 90 16- ‘Ukbe b. ‘Âmir ........................................................................................... 92 17- Abdullah b. Üneys...................................................................................... 93 18- Sâlim b. Ma’kil........................................................................................... 95 19- Vâbise b. Ma‘bed ....................................................................................... 97 20- Ebû Sa‘lebe el-Hüşenî................................................................................ 99 21- ‘Amr b. ‘Abese......................................................................................... 100 22- Abdullah b. Ümmü Mektum .................................................................... 102 23- Abdullah b. Hâris ..................................................................................... 104 24- Osman b. Maz‘ûn ..................................................................................... 105 ix 25- Ebû Ubeyde b. Cerrah .............................................................................. 106 26- Ebû Eyyûb el-Ensârî................................................................................. 108 27- Süheyb-i Rûmî.......................................................................................... 109 28- Mikdâd b. Esved....................................................................................... 111 29- Ebû Asîb................................................................................................... 113 30- Ubeyd ....................................................................................................... 113 31- Sevbân ...................................................................................................... 114 32- Hâkem b. ‘Umeyr..................................................................................... 114 33- Habib b. Zeyd........................................................................................... 115 34- Muâviye b. Hâkem es-Sülemî .................................................................. 115 35- Kennâz b. Husayn..................................................................................... 116 36- Ebû Berze Nadle b. Ubeyd....................................................................... 116 37- Eğar b. Yesâr el-Müzenî........................................................................... 118 38- Ebû Reyhâne Şem‘un b. Yezid el-Ezdî.................................................... 118 39- Sâlim b. Ubeyd......................................................................................... 119 40- Mu‘âz b. Hâris......................................................................................... 119 41- Esmâ b. Hârise.......................................................................................... 120 42- Hind b. Hârise el-Eslemî .......................................................................... 120 43- Sâbit b . Dahhâk ...................................................................................... 121 44- Mes‘ûd b. Rebî‘........................................................................................ 122 45- Cu‘ayl b. Surâka ed-Damrî....................................................................... 122 46- Kurre b. İyas............................................................................................. 123 47- Sefine........................................................................................................ 124 48- Şükran....................................................................................................... 124 49- Ebû Müveyhibe ........................................................................................ 125 50- Said b. ‘Âmir ............................................................................................ 126 51- ‘Amr b. Tağlîb en-Nemrî.......................................................................... 127 52- Ubâde b. Kurs el-Leysî............................................................................ 128 53- ‘Utbe b. Abd es-Sülemî............................................................................ 129 54- ‘Utbe b. Nudder........................................................................................ 130 55- İrbâd b. Sâriye .......................................................................................... 130 56- Sâlim b. ‘Umeyr ....................................................................................... 131 x 57- Hubeyb b. İsâf .......................................................................................... 132 58- Abdullah b. Havâle................................................................................... 132 59- Furât b. Hayyân ........................................................................................ 133 60- Talha b. ‘Amr ........................................................................................... 134 61- Hureym b. Fâtik el-Esedî.......................................................................... 135 62- Cerhed b. Huveylid................................................................................... 136 63- Ka‘b b. ‘Amr ............................................................................................ 136 64- Abdullah b. ‘Amr b. Harâm...................................................................... 137 65- ‘Amr b. ‘Avf............................................................................................. 139 66- Abdurrahman b. Kurt ............................................................................... 139 67- Ukkâşe b. Mihsan..................................................................................... 140 68- Fudâle b. Ubeyd el-Ensârî........................................................................ 141 69- Rebî‘a b. Ka‘b el-Eslemî.......................................................................... 142 70- Tıhfe b. Kays ............................................................................................ 143 71- ‘Uveym b. Sa‘îde...................................................................................... 143 72- Zeyd b. Hattâb .......................................................................................... 144 73- Berâ’ b. Mâlik........................................................................................... 145 74- Abdurrahman b. Cebr............................................................................... 146 75- ‘Utbe b. Gazvân........................................................................................ 147 76- Mistah b.Üsâse ......................................................................................... 148 77- Beşir b. Hasâsiye ...................................................................................... 149 78- Ebû Rezîn ................................................................................................. 149 79- Abdullah Zü’l-Bicâdeyn........................................................................... 150 80- Hureym b. Evs.......................................................................................... 151 81- Hârise b. Nu‘mân ..................................................................................... 151 82- Hanzala b. Ebû ‘Âmir............................................................................... 152 83- Ebû Seleme Abdullah b. Abdülesed......................................................... 153 84- Ebû Lübâbe............................................................................................... 154 85- Tafavî ed-Devsî ........................................................................................ 155 86- Abdullah b. Hubşî el-Haş‘amî................................................................. 156 87- Haccac b. ‘Amr......................................................................................... 156 88- Harmele b. Iyas......................................................................................... 157 xi 89- Safvân b. Beydâ’ ...................................................................................... 157 90- Şeddâd b. Esîd .......................................................................................... 157 91- Sâib b. Hallâd ........................................................................................... 158 92- Evs b. Evs................................................................................................. 158 93- Cariye b. Humeyl el-Eşcaî ....................................................................... 159 94- Ebû Kebşe................................................................................................. 159 95- Iyâd b. Hımâr............................................................................................ 159 96- Yesâr Ebû Fukeyhe .................................................................................. 160 97- Abbâd b. Halid el-Ğifârî........................................................................... 160 98- Huneys b. Huzâfe ..................................................................................... 160 99- Hazim b. Harmele..................................................................................... 161 100- Dükeyn b. Said ....................................................................................... 161 101- Sâbit b. Vedi‘a....................................................................................... 161 102- Sakf b. ‘Amr........................................................................................... 161 İKİNCİ BÖLÜM İSLÂM HUKUKUNUN OLUŞUMUNDA SUFFA ASHÂBININ ETKİLERİ I- HZ. PEYGAMBER DÖNEMİNDE SUFFA ASHÂBININ FIKHIN GELİŞİMİNE KATKILARI ............................................................................... 165 A- Hz. Peygamber Döneminde Fıkıh................................................................. 165 1- Hz. Peygamber Döneminde Fıkhın Özellikleri .......................................... 166 2- Hz. Peygamber Döneminde Fıkhın Kaynakları ......................................... 170 a- Kur’ân .................................................................................................... 171 b- Sünnet .................................................................................................... 175 c- Re’y........................................................................................................ 178 3- Hz. Peygamber Döneminde İctihad............................................................ 180 a- Hz. Peygamber Döneminde İctihadın Mümkün Olup, Olmadığı .......... 181 b- Hz. Peygamber’in İctihadından Bazı Örnekler...................................... 185 c- Hz. Peygamber Döneminde Sahâbenin İctihadından Bazı Örnekler..... 187 xii 4- Hz. Peygamber Döneminde Fetvâ Veren Sahâbiler................................... 190 B- Hz. Peygamber Döneminde Suffa Ashâbının Fıkhın Uygulanmasına Katkıları .......................................................................................................... 192 C- Hz. Peygamber Döneminde Suffa Ashâbının İctihadlarından Bazı Örnekler 194 II- SAHÂBE DÖNEMİNDE SUFFA ASHÂBININ FIKHIN GELİŞİMİNE KATKILARI ....................................................................................................... 195 A- Sahâbe Döneminde Fıkıh ............................................................................... 195 1- Sahâbe Döneminde Fıkhın Özellikleri ....................................................... 197 2- Sahâbe Döneminde Fıkhın Kaynakları....................................................... 200 a- Kur’ân .................................................................................................... 202 b- Sünnet .................................................................................................... 203 c- İcmâ ....................................................................................................... 204 d- Re’y (Kıyas) .......................................................................................... 206 3- Sahâbe Döneminde Fıkhî İhtilaf ve Sebepleri............................................ 207 4- Sahâbe Döneminde İctihad......................................................................... 212 5- Sahâbe Döneminde Fetvâ Veren Meşhur Hukukçu Sahâbiler ve Suffa Ashâbı ........................................................................................................ 216 a- Çok Fetvâ Verenler................................................................................ 217 b- Az (Orta) Fetvâ Verenler....................................................................... 218 c- Daha Az Fetvâ Verenler ........................................................................ 219 B- Sahâbe Döneminde Farklı Bölgelere Yerleşen Suffa Ashâbı ve Fıkhın Gelişimine Katkıları ....................................................................................... 220 C- Suffa Ashâbının Farklı Bazı Fıkhî Görüşleri ve Sonraki Fukahâ’ya Etkisinden Örnekler:....................................................................................... 227 1- İbâdetlerle İlgili Bazı Örnekler................................................................... 229 a-Abdest ve Teyemmüm............................................................................ 229 (1) Abdestsiz Kur’ân okuma ................................................................. 230 (2) Abdesti bozan şeyler........................................................................ 230 (3) Teyemmüm alma şekli ve teyemmümün alınabileceği durumlar.... 232 b- Namaz.................................................................................................... 234 (1) Ezân ve Kâmet sözleri ..................................................................... 235 (2) İftitâh tekbiri dışında ellerin kaldırılıp, kaldırılmayacağı................ 236 xiii (3) Namazda besmelenin sesli okunması .............................................. 237 (4) Namazların cem‘ edilip, edilemeyeceği .......................................... 237 c- Zekât ...................................................................................................... 239 d- Oruç ....................................................................................................... 240 (1) Ramazandan bir gün önce oruç tutulması (Şekk günü)................... 240 (2) Oruç tutmadan ölen kimsenin kefâreti............................................. 241 e- Hac......................................................................................................... 241 2- Muâmelâtla İlgili Bazı Örnekler: ............................................................... 242 a- Nikâh...................................................................................................... 242 (1) Nikâhı engelleyen süt emmenin yaşı............................................... 243 (2) İki kız kardeşi bir nikah altında bulundurup, bulundurmamak ....... 243 b- Talâk (Boşama)...................................................................................... 244 (1) İkinci kocasından ayrılıp ilk kocasına dönen kadının kaç talakla geri dönebileceği .............................................................................. 244 (2) Boşanan kadınların bekleme süresi: ................................................ 245 3- Ukûbâtla (Ceza Hukuku) İlgili Bazı Örnekler ........................................... 245 III- TÂBİÎN VE TEBE-İ TÂBİÎN DÖNEMİNDE SUFFA ASHÂBININ FIKHIN GELİŞİMİNE ETKİLERİ................................................................................... 247 A- Tâbiîn Ve Tebe-i Tâbiîn Döneminde Fıkıh................................................... 247 1- Dönemin Fıkıh Özellikleri.......................................................................... 247 2- Dönemin Fıkıh Kaynakları......................................................................... 249 a- Aslî Kaynaklar ....................................................................................... 250 (1)- Kur’ân............................................................................................. 250 (2)- Sünnet............................................................................................. 250 (3)- İcmâ‘............................................................................................... 250 (4)- Kıyas............................................................................................... 251 b- Tâlî Kaynaklar ....................................................................................... 252 B- Farklı Bölgelere Dağılan Suffa Ashâbının Yetiştirdiği Meşhur Hukukçular. 253 a- Medine’de Yetişen Hukukçular............................................................. 255 b-Mekke’de Yetişen Hukukçular............................................................... 256 c- Kûfe’de Yetişen Hukukçular ................................................................. 257 d- Basra’da Yetişen Hukukçular................................................................ 258 xiv e- Şam’da Yetişen Hukukçular .................................................................. 258 f- Mısır’da Yetişen Hukukçular................................................................. 259 g- Yemen’de Yetişen Hukukçular ............................................................. 259 C- Suffa Ashâbının Fıkıh Ekollerine Etkileri...................................................... 260 1- Suffa Ashâbının Ehl-i Hadis Ekolüne Etkileri ........................................... 264 a- Ehl-i Hadis Ekolünün Özellikleri .......................................................... 264 a- Ekolün Hocaları ve Meşhur Fakîhleri.................................................... 266 b- Hüküm Çıkarmadaki Kaynak ve Metodları........................................... 267 2- Suffa Ashâbının Ehl-i Re’y Ekolüne Etkileri............................................. 269 a- Ehl-i Re’y Ekolünün Özellikleri............................................................ 269 b- Ekolün Hocaları ve Meşhur Fakîhleri ................................................... 271 c- Hüküm Çıkarmadaki Kaynak ve Metodları........................................... 272 3- Hadisçiler ve Re’yciler Arasında İhtilaflı Meselelerden Bazı Örnekler .... 274 D- Suffa Ashâbının Fıkhî Mezheplerin Gelişimine Etkileri ............................... 277 1- Mezhepler Döneminde Fıkhın Özellikleri.................................................. 278 2- Suffa Ashâbının Usûl açısından Mezheplere Etkileri ................................ 281 3- Suffa Ashâbının Furû Açısından Mezheplere Etkileri ............................... 283 SONUÇ .................................................................................................................. 286 BİBLİYOGRAFYA ........................................................................................... 294 xv KISALTMALAR a.g.e. : adı geçen eser A. mlf. : adı geçen müellif b. : bin, ibn bkz. : bakınız bt. : bint çev. : çeviren DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi h. : hicri Hz. : Hazreti İA : İslam Ansiklopedisi md. : madde nşr. : neşreden ö. : ölüm tarihi s. : sayfa TDV : Türkiye Diyanet Vakfı thk. : tahkik trc. : tercüme eden tsh. : tashih ty. : basım tarihi yok vb. : ve benzeri vd. : ve devamı yay. : yayınevi yy. : basım yeri yok 1 GİRİŞ I- ARAŞTIRMANIN AMAÇ, YÖNTEM VE KAYNAKLARI A- Araştırmanın Önem ve Amacı İslâm hukukundan daha geniş anlamda kullanılan Fıkıh, sözlükte; “bir şeyi anlamak, kavramak, bilmek, idrak etmek, bir şeyin künhüne vâkıf olmak” gibi, anlamlara gelmektedir.1 İslâm’ın ilk dönemlerinden günümüze kadar fıkhın kapsamında bazı farklılıklar olmuştur. Kur’ân, hadis ve ilk dönemlerde, fıkıh terimi, sözlük anlamı çerçevesinde kullanılmış olup, dini bilgiyi anlama ve kavramayı ifade eden bir kelime olmuştur. Ancak, daha sonraki dönemlerde bu kavram, teşrî‘in temel kaynaklarından zihnî çaba sonucunda, dinin furû‘unu içeren ibâdât, muâmelat ve ukûbât ile ilgili elde edilen ve şer‘î hükümleri kapsayan ilim dalını ifade etmiştir. Oluşum ve gelişim süreçleri dikkate alındığında fıkıh ilminin İslâm tarihi boyunca geçirdiği ilk üç dönem olan; Hz. Peygamber Dönemi, Sahâbe Dönemi ve Tâbiîn Dönemi’dir. Peygamber dönemini fıkhın doğuş ya da oluşum dönemi olarak kabul etmek mümkündür. Sahâbe dönemi ise, fıkhın gelişmeye başlama ve ismen olmasa da usûllerinin ortaya çıkma ve uygulama dönemidir. Tâbiîn ve tebe-i tâbiîn dönemi ise, İslâm coğrafyasına dağılan sahâbenin yetiştirdiği öğrenciler nedeniyle, fıkhın gelişmede âdeta zirveye ulaştığı, furû ve usûlün tedvin edilmeye başlandığı dönemdir. Dolayısıyla, Hz. Muhammed’e gönderilmiş olan ve O’nun insanlara tebliğ ettiği İslâm dininin bütün esasları olduğu gibi, özellikle furû kısmını, sonraki nesillere doğru bir şekilde eksiksiz aktarılması noktasında sahâbenin önemi ve çabası inkar edilemez bir gerçektir. Belki bütün sahâbenin aynı derece bilgi ve birikime sahip olduklarını ve aynı gayreti gösterdiklerini söyleyemeyiz. Ancak, vahyin canlı şahidleri olarak âyetlerin sebeb-i nüzûlünü, hadislerin sebeb-i vürûdunu en iyi bilen onlardı. Bu nedenle, ilk yıllarda İslâm ilimleri ayrı birer ilim dalı olarak tasnif 1 Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukûk-i İslâmiyye ve Istılahât-ı Fıkhiyye Kamusu, Bilmen Yayınevi, İstanbul 1985, I, 11; Fikret Karaman ve arkadaşları, Dini Kavramlar Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2006, 185. 2 edilmemişse de, sonradan tasnif edilen bütün İslâmî ilimlerde sahâbenin görüşleri, rivâyetleri, ictihadları büyük önem arzetmiştir. Özellikle bizim çalışma alanımız olan fıkıh (hukuk) dalında sahâbenin görüş, tutum ve davranışları (sahâbe kavlî) ayrı bir önemi haizdir. Fıkhın bu üç döneminde, hatta sonraki dönemler üzerinde de gerek furû‘da gerek usûl’da sahâbenin etkisi çok fazladır. Bu sebeple sahâbe döneminin doğru bir şekilde anlaşılabilmesi için özellikle fıkhî birikimleri ile öne çıkmış sahâbenin bir konuda hüküm verirken izledikleri yolun, vermiş oldukları hükümlerin ve mevcut hükümleri yorumlama ve uygulama yöntemlerinin tespit edilmesi önem arz eder. Çünkü Hz. Peygamber’in vefatı ile vahiy son bulmuş, İslâm coğrafyası hızla genişlemiş, yeni milletler İslâm’ı kabul etmiş ve haliyle yeni birçok problem ortaya çıkmıştır. Böylece hükümler sınırlı, olaylar ise sınırsız olunca, sınırlı hükümlerin, sınırsız olaylara uygulanması ancak ictihadla mümkün olmuştur. Bu nedenle, Hz. Peygamber’den sonraki ilk nesil olan sahâbenin istinbât metodu ve fıkhî görüşleri tarih boyunca İslâm hukukçuları tarafından araştırılmış ve bir çok problemin çözüme kavuşturulmasında görüşleri delil olarak kabul edilmiştir. Bu dönemin yeteri kadar analiz edilmesi fıkhın ve onun genel prensiplerinin anlaşılması için son derece önemlidir. Biz de bu amaç doğrultusunda, sahâbî olup, yetişmelerinde Resûlullah’ın özel ilgisine mazhar olan, O’nun rahle-i tedrisinde yetişen Suffa Ashâbını ve İslâm hukukunun oluşmasına olan etkilerini ele almayı uygun bulduk. Çünkü; teşrî‘in birinci kaynağı Kur’ân’ın inişine şahid olan ve âyetlerin nüzûl sebeplerini; Resûlullah’ın Sünnetini ve esbâb-ı vürûdunu en iyi bilenlerin başında Suffa Ashâbı gelmektedir. Biz de, bu çalışmamızda teşrî‘in saf ve berrak dönemini canlı olarak yaşayan, Hz. Peygamber’in vefatından sonra da İslâm hukukunun sonraki nesillere ulaşmasında çok büyük hizmetleri olan “Suffa Ashâbı”nı ve onların yeni bir problemi çözmede izledikleri metod ve hukukî konular hakkındaki bazı fıkhî görüşlerini ele almaya çalışacağız. Çünkü Suffa Ashâbı, özellikle hukuk alanında daha sonra gelen fıkıh bilginleri ve dolayısıyla fıkhın oluşması ve gelişmesine etki ettiği ve bu konuda önemli bir rol aldığı kuşkusuzdur. Hatta onların bu etki ve çabaları sonucuyladır ki, önceleri ehl-i re’y ve ehl-i hadis ekolleri olarak ortaya çıkan hukuk oluşumuna, daha sonra Hanefî, Mâlikî, Şîfiî, 3 Hanbelî ve diğer fıkhî mezheplerin doğmasına âdetâ öncülük etmişlerdir. Bu nedenle, Suffa Ashâbının, herhangi bir problemi çözerken göz önünde bulundurdukları temel prensipleri tespit etmek ve benimsedikleri bazı fıkhî görüşleri incelemek; gerek İslâm fıkhının tarihsel sürecinin anlaşılması, gerekse günümüz problemlerinin çözümünde örnek olması ve bu konuda fikir vermesi bakımından tespiti önem arzeder. B- Araştırmanın Yöntem ve Kaynakları Suffa Ashâbının ve onların İslam hukukunun oluşmasına etkilerinin tespit edilmesini hedeflediğimiz bu çalışmamız bir giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Çalışmamızın giriş bölümünde; öncelikle sahâbe, suffa, suffa ashâbı, fıkıh ve hukuk kavramları üzerinde durduk. Çalışmamızın birinci bölümünde; Suffa Ashâbının kimlerden oluştuğu, sayıları, bir çok farklı görevde görevlendirilmeleri ve en önemlisi Resûlullah’ın kontrolünde bulunduğu eğitim ve öğretim faaliyetleri, Hz. Peygamber’den sonra onların durumu, onların hayatları ile ilgili bilgileri ana hatlarıyla ele aldık. Kur’ân, Sünnet, fıkıh ve yazının öğrenildiği, dolayısıyla ilk düzenli eğitim-öğretim faaliyetinin yapıldığı yer olması bakımından, Suffa Ashâbının yetiştiği ortamını ve daha sonraki faaliyetlerini incelemek, İslâm hukukunun oluşmasına etkilerini tespit etme yönünden önem arzettiği kuşkusuzdur. Çünkü bir insanın, hayatı boyunca karşılaştığı olaylar, yetiştiği ortam ve yaptığı görevler; onun kişiliğinin oluşmasında, bilgi ve birikiminin gelişmesinde çok önemli etkilere sahiptir. Bu nedenle, Suffa Ashâbının kişiliklerinin oluşmasında ve gelişmesinde, İslamî hüküm ve dinî ahlakın temel kaynağını oluşturan Kur’ân’ın ilk uygulayıcısı ve açıklayıcısı olan Resûlullah’ın rahle-i tedrisinde yetişmelerinin rolü büyüktür. Hicretten sonra Medine döneminde ahkâm nitelikli âyetlerin daha çok inmesi nedeniyle, fıkhın oluşması ve uygulanması imkanı genişlemiştir. Özellikle hazarda ve seferde her zaman Resûlullah ile beraber olmaya özen gösteren Suffa Ashâbı, Kur’ân’ın getirdiği hükümlerin yanında, Allah Resûlüne sorulan bir çok problemlerin de canlı şahitleri oldukları için, onların fıkhî bilgi ve birikimlerinin daha da artmasını sağlamıştır. 4 Suffa Ashâbının hayatlarıyla ilgili bilgileri değerlendirirken, onların hayata bakışını yansıttığı ve fıkhın oluşmasında etkileri olduğunu düşündüğümüz bazı olayları tespit etmeye çalıştık. Bunu yaparken de öncelikle Suffa hakkında, Suffa’da kalan sahâbilerin sayısı ve kimlerden oluştuğu konusunda bilgi veren ve bu konuda elimizde ilk kaynak olan Ebû Nu‘aym el-İsfahânî’nin (ö. 430/1038), “Hilyetü’lEvliyâ ve Tabakâtu’l-Asfiya” adlı eserinden yararlandık. Bununla birlikte Suffa’dan olduğu konusunda “Hilye”de herhangi bir bilgi olmadığı halde, diğer tabakât kitaplarında Suffa’dan sayılan birkaç kişiyi daha ele aldık. Ancak Suffa Ashâbını oluşturan kişilerin hayatı ile ilgili bilgileri Vâkıdî (ö. 207/822)’nin “Meğâzî”, İbn Sa‘d (ö. 230/845)’ın “et-Tabakâtu’l-Kübrâ”, Belâzûrî (ö. 279/892)’nin “Ensâbü’l-Eşrâf” ve “Fütûhü’l-Buldân”, İbn Abdilberr (ö. 463/1071)’in “el-İsti‘âb fî Ma‘rifati’l-Ashâb”, İbn Hacer el-Askalânî (ö. 852/1449)’nin “el-İsâbe fi Temyizi’s-Sahâbe”, Zehebî (ö. 748/1348)’nin “Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ” ve “Tezkiretü’l-Huffâz” vb. klasik İslâm Tarihi ve tabakât kitaplarından faydalanmaya özen gösterdik.2 2 Suffa Ashâbını konu edinen kaynakları iki gruba ayırabiliriz. Birinci grupta; genel kaynaklar diyebileceğimiz ve Suffa Ashâbının isimlerini, durumlarını, kaldıkları yerler ile ilgili bilgilerini bağımsız bir çalışma olarak değil de, eserlerin belli yerlerinde haklarında bilgi verilen kaynaklardır. Bunlar; 1- Vâkıdî (ö. 208/820)’nin elimizde olmayan bir eseridir ki, Muhammed b. Abdurrahman es-Sehâvî (ö. 902/1497) “Ruchânu’l-Kiffe fi Beyâni Nübzeti min Ahbâr-î Ehli’s-Suffa” adlı eserinde ondan birçok nakil yapar. 2-Muhammed b. Sâd (ö. 230/845), “et-Tabakâtu’l-Kübrâ” adlı eserinde sahâbe ve dolayısıyla Suffa Ashâbı hakkında bilgi veren ilk kaynaklardandır. 3- Ebû Nasr Serrâc Tûsî (ö. 378/988), “el-Luma‘”, bu eseri, Hasan Kamil Yılmaz, “İslâm Tasavvufu” adıyla Türkçeye çevirmiştir. 4- Ebû Nu‘aym el-isfahânî, Ahmed b. Abdullah b. Ahmed b. İshak (ö. 430/1038), “Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtu’l-Asfiya” adlı eserinde Suffa Ashâbı hakkında en detaylı bilgileri vermektedir (bkz.: I, 337-385, II, 3-35). Bu eser, Suffa Ashâbı ile ilgili daha sonra yazılan eserlerin en önemli kaynağı olmuştur. 5- Ali b. Osman el-Cüllâbî el-Hücvirî (ö. 465/1072) “Keşfu’l-Mahcub” adlı eserinde Suffa Ashâbı hakkında bir bölüm açarak Sülemî’nin “Tarihu Ehli’s-Suffa” adlı eserinden özet bilgi nakletmektedir. (Bkz.: el-Hücvirî, Ali b. Osman el-Cüllâbî, “Keşfu’l-Mahcub”, Beyrut 1980, 285-290.) Bu eser, Süleyman Uludağ, “Hakikat Bilgisi” adı ile tercüme etmiştir. 6- Ebû Hafs Ömer es-Sühreverdî (ö. 632/1234), “Avârifu’l-Maârif” adlı eseri, H. Kamil Yılmaz ve İrfan Gündüz tarafından “Tasavvufun Esasları” adı ile Türkçeye çevrilmiştir. 7- Ali b. Ahmed esSemhûdî (ö. 911/1505), “Vefâü’l-Vefâ’ bi-Ahbâri Dâri’l-Mustafa” adlı eserinde Suffa Ashâbı ile ilgili bir bölüm açmıştır. (Bkz.: I-II, 453-458). 8- Eyyûp Sabri, “Mir’âtul-Haremeyn”, (Osmanlıca) (bkz.: İstanbul 1904, II, 448-463). 9- Muhammed Hamidullah, “İslâm Peygamberi”, trc. Salih Tuğ, İstanbul 1993. (I-II cilt), (bkz.: II,767-773). 10- M.Asım Köksal, “İslâm Tarihi”, “Medine Devri”, (bkz.: İstanbul 1969, I, 186-196). İkinci grupta ise; Suffa Ashâbının isimlerini, durumlarını kaldıkları yerler ile ilgili bilgileri bağımsız bir çalışma olarak meydana getirilen kaynaklardır. Bunlar: 1- Ebû Abdurrahman Muhammed b. Hüseyn en-Nisâburî es-Sülemî (ö. 412/1021)’nin “Tarihu Ehli’s-Suffa”. Ancak bu eser günümüze gelmemiş eserlerdendir. İbn Teymiye, “Mecmûatu’r-Resâil ve’l Mesâil” (I, 36) adlı eserindeki “Ehlu’s-Suffa” risâlesinde; Hücvîrî “Keşfu’l-Mahcûb” (s. 289) adlı eserinde ondan bahsetmektedir. 5 Çalışmamızın ikinci bölümünde ise; İslâm hukukunun oluşmasında Suffa Ashâbının etkilerini tespit etmeyi amaçladık. Bu nedenle, İslâm fıkhının tarihsel sürecinde ilk üç dönemini oluşturan Hz. Peygamber, Sahâbe, tâbiîn ve tebe-i tâbîn dönemlerinde fıkhın oluşmasında, uygulanmasında ve gelişmesinde Suffa Ashâbının etkilerini tespit etmeye çalıştık. Hz. Pergamber döneminde Suffa Ashâbının fıkhın gelişimine katkıları başlığı altında; o dönemdeki fıkhın özellikleri, kaynakları ve hakkında nass olmadığı takdirde re’y ile yapılan ictihad üzerinde durduk. Aynı zamanda, çoğunlukla Kitab ve Hacî Halîfe ise “Keşfu’z-zunûn” (II, 116) adlı eserinde, Sülemî’nin bu eserini “Tarihu Ehli’s-Suffa” olarak isimlendirmiştir. 2- İbnû’l-Arabî, Ebû Said Ahmed b. Muhammed (ö. 340/951), “Ashâbu’sSuffa” ve 3- Hâkim en-Nisâburî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah (ö. 405/1014)’ın “Ashâbu’s-Suffa” adında birer eserleri olduğu nakledilir. Ebû Nu‘aym, “Hilye” adlı eserinde yukarıdaki bu üç eser ve kişiden Suffa Ashâbı ile ilgili bazı nakiller yapmaktadır. (Bkz. Hilye, I, 337-385, II, 3-35). 4- İbn Teymiye, Takiyuddin Ahmed b. Abdusselam (ö. 728/1328), “Ehlu’sSuffa” adlı bir risale kaleme almış, Muhammed Reşid Rızâ bunu ortaya çıkarmış daha sonra İbn Teymiye’nin “Mecmûatu’r-Resâil ve’l-Mesâil” adlı eserinde neşredilmiştir. Burada İbn Teymiye Suffa Ashâbı hakkında bilgi verdikten sonra Sûfi ile Suffa Ashâbının birbirine benzetilmesine ve Sûfiliğin kökeninin Suffa’ya dayandırılmasına karşı çıkmaktadır. (Bkz.: İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdusselam, Mecmû‘u’l-Fetavâ, XI, 37-80, Kahire, ts; A.mlf.: Mecmû‘atu’r-Resâil ve’l-Mesâil, IIII, 32-74, Beyrut ty.). 5- Takiyuddin Ali b. Abdulkâfi es-Subkî (ö. 756/1335)’nin “et-Tuhfatu fi’lKelâm-i ‘alâ Ehli’s-Suffa” adlı eseri olduğuna dair Bağdâdî “Hediyyetü’l-‘Arifîn” (II, 720)’de bilgi vermektedir. 6- Muhammed b. Abdurrahman es- Sehâvî, (ö. 902/1497) “Ruchânu’l-Kiffe fî Beyâni Nübzeti min Ahbâri Ehli’s-Suffa” adlı eseri, ilk defa Ebû Abdurrahman Bisyunî Zağlul tarafından “Esmâu Ehli’s-Suffa” adıyla tahkikli olarak Beyrut’ta Müessesetu’s-Sakafîyye matbaasında bastırılmıştır. İkinci defa ise, 1995 yılında Riyad’da, sonunda İsmail b. Abdullah Ûsküdarî’nin “Ashâb-ı Suffa” risâlesiyle birlikte bastırılmıştır. Sehâvî’nin eserinin Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan ile Ebû Huzeyfe Ahmed tarafından yapılan tahkikli neşrinin baş tarafında yaklaşık 80 sayfalık bir değerlendirme yer almaktadır. Eserin metni 85-319 sayfaları arasındadır. Baş kısmında Ehl-i Suffa ile ilgili bilgiler verildikten sonra (s. 87-148) alfabetik sırayla yüz dört Suffalıdan bahsetmektedir (s.148-319). Verilen isimler genellikle Hilyetu’l-Evliyâ’dakilerle aynıdır. 6- İsmail b. Abdullah elÜsküdarî en-Nakşibendî (ö. 1182/1768) “Risale fi Ehli’s-Suffa ve Ahvâlihi” adlı küçük eseri Sehâvî’nin “Ruchânu’l-Kiffe” eseriyle birlikte neşredildi. (Riyad 1995) 7- Ebû Türâb ez-Zâhirî “Ashâbu’s-Suffa”, Cidde 1984. 8- Mustafa Baktır, “İslâm’da ilk Eğitim Müessesesi Ashâb-ı Suffa” adıyla Türkçe ilk özgün çalışmayı yapmıştır. Eser Hilyetu’l-Evliya’daki bilgiler esas alınarak, elİsabe, Üsdü’l-Gâbe ve diğer kaynaklardan da takviye edilerek meydana getirilmiştir. (Yaylacık Matbaası, İstanbul 1984). Ayrıca; İslâm Ansiklopedisindeki “Suffa Ashâbı” maddesi de Mustafa Baktır tarafından yazılmıştır. (TDV, XXXVII, Ankara 2010). 9- Akif Köten, “Ashâb-ı Suffa, Hadis, fıkıh ve Tasavvufa Etkileri” adlı makalesi. (Bütün yönleri ile Asr-ı Saadette İslâm, “Asr-ı Saâdette Suffa Ashâbı” adıyla. Editör: Vecdi Akyüz, I-IV; Bilgi ve Hikmet Dergisi, 160-173, 1993/3). 10- H. Kamil Yılmaz, “Tasavvufî Açıdan Ashâb-ı Suffa”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara 2001, 9-31. Makalenin sonunda (s. 27-31) İsmail b. Abdullah el-Üsküdârî’nin “Suffa Ehli ve Halleri” adlı risâlesinin tercümesi verilmiştir. 11- Hilal Kara-Abdullah Kara’nın “Ashâb-ı Suffe Peygamber Okulu’nun Yıldızları” adlı eserde Suffalılardan 59 kişinin hayatı, kitabın sonunda da 12 kişinin sadece ismi verilmişir. (Nesil Yayınları, İstanbul 2007). 6 Sünnet kaynaklı teşrî‘in uygulanmasında Suffa Ashâbının katkılarını örneklerle açıklamaya çalıştık. Sahâbe döneminde Suffa Ashâbının fıkhın gelişimine katkıları başlığı altında da; önce, o dönemin fıkıh özellikleri, kaynakları ve farklı nedenlerden dolayı fıkhî bazı konularda sahâbenin ihtilafları ve sebepleri üzerinde durduk. Daha sonra, İslâm coğrafyasının genişlemesi nedeniyle farklı bölgelere görevlendirilen ya da yerleşen Suffa Ashabının ilmî mesailerini tespit etmeye çalıştık. Bu nedenle, hakkında nass olmayan bir problemi çözmek için izledikleri metodu ve onların ibadât, muâmelât ve ukubatla ilgili benimsedikleri bazı fıkhî görüşleri ve bu görüşlerin sonraki fıkıh bilginlerine etkilerinden bazı örnekler ele aldık. Gerek sayılarının çokluğu, gerek kendilerinden nakledilen rivâyet ve fıkhî görüşlerin fazlalığı nedeniyle, onların fıkhî görüşlerinin tümünü tek bir çalışmada ele almak ve bir arada toplamak mümkün değildir. Bu bakımdan ilk bakışta eksiklikmiş gibi görünse de, çalışmamızdaki amacımız; ilmihal tarzında bir çalışma yapmak değil, Suffa Ashâbının bir problem karşısında görüş bildirirken uyguladığı temel prensiplerin ve vardığı bazı fıkhî hükümlerin sonraki fıkıh bilginlerine etkileri ve dolayısıyla İslam fıkhının oluşumuna katkılarını tespit etmeye çalışmaktır. Tâbiîn ve tebe-i tâbiîn döneminde Suffa Ashâbının fıkhın gelişimine katkıları başlığı altında ise; farklı bölgelere yerleşen Suffa Ashâbının yetiştirdiği fıkıh bilginleri ile daha sonra İslâm hukuk tarihi sürecinde fıkhın tekâmülü açısından çok önemli olan hukuk ekollerine gerek metodları, gerekse fıkhî görüşleri bakımından etkilerini tespit etmeye çalıştık. Çalışmamızın ana bölümünü oluşturan bu ikinci bölümü ele alırken kaynaklarımız fıkıh, hadis ve tefsir kaynakları olmuştur. Bununla birlikte, İmam Muhammed eş-Şeybânî (ö. 189/805)’nin “el-Huccetu alâ Ehl-i Medine”, İmam Şâfiî (ö. 204/820)’nin “el-Umm” ve “er-Risâle”, Abdurrezzâk es-Sen‘ânî (ö. 211/827)’nin “el-Musannef”, İbn Ebî Şeybe (ö. 235/849)’nin “el-Kitâbü’lMusannef”, Taberî (ö. 310/923)’nin “Câmiü’l-Beyân”, Kurtubî (ö. 671/1273)’nin “el-Câmiü’l-Ahkâmu’l-Kur’ân” gibi kaynaklar, başvurduğumuz temel kaynaklarımız arasında yer almıştır. Ayrıca, Şah Veliyyullah ed-Dehlevî (ö. 1176/1762)’nin “Huccetullahi’l-Bâliğa”, Muhammed el-Hudarî (ö. 1872-1927)’nin 7 “Tarihü’t-Taşrî‘i’l-İslâm”, Hayrettin Karaman’nın “İslâm Hukuk Tarihi” ile Suffa Ashabından sayıldıkları için Kal‘acî’nin İbn Mes‘ûd, İbn Ömer ve Ebû Hureyre’nin fıkhî görüşlerini topladığı “Mevsû‘atu fıkhı Abdullah b. Mes‘ûd”, “Mevsû‘atu fıkhı Abdullah b. Ömer” ve “Mevsû‘atu fıkhı Ebû Hureyre” adlı eserlerden gerek konu başlıkları gerekse rivâyetlerin tespitinde yararlandığımız çalışmalardır. Bunların dışında ilk dönem usûl ve furû‘ kitapları da çalışmamızda büyük ölçüde yararlandığımız eserlerdir. II- SAHÂBE A- Sahâbenin Tanımı “Sahâbe” veya “Ashâb” kelimeleri çoğul olup “s-h-b” kökünden türemiştir. Birinci kelimenin tekili “sahâbi”, ikincinin ise “sâhib”tir.3 Sözlük bakımından bir arada bulunmak, sohbet veya arkadaşlık etmek anlamına gelmektedir.4 Sehâvî (ö. 902/1496), “sahâbi” kelimesini; Adına “sohbet” denilecek kadar biriyle sohbet veya arkadaşlık etmektir, şeklinde tanımlamış ve sohbetin uzun, birlikte olmanın da çok olması gerekmediğni ifade etmiştir.5 Sahâbî terimini hadisçilerle usûl bilginleri farklı olarak tanımlamışlardır. Biz sahâbî kelimesinin etimolojik yapısına girmeden, daha kapsamlı ve sözlük anlamına daha uygun olduğu için, hadisçilerin tanımını önce vermeyi uygun gördük. Onlara göre sahâbi: “Allah Resûlü’nü gören her Müslüman kişiye denir.”6 ya da “Hz. Peygamber’e mü’min olarak yetişen ve Müslüman olarak ölen kimsedir.”7 Buhârî 3 İbn Manzûr, Lisanü’l-Arab, Beyrut 1968, I-II, “Sahab” (s-h-b) md.; Firuzâbâdî, Kamûsu’l-Muhît, Daru’l-Ceyl, Beyrut ty., I, 95, “Sahaba” (s-h-b) md.; Talat Koçyiğit, Hadis Usûlü, TDV, Ankara 1997, 34; Ali Yardım, Hadis I, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, İzmir 1984, 23. 4 Uğur, Mücteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü; “Ashâb” ve “Sahâbe” md., TDV, Ankara 1992. 5 Sehâvî, Şemsuddin Muhammed b. Abdurrahman, Fethu’l-Muğîs Şerhu Elfiyyeti’l-Hadîs li’l-Irâkî, Kahire 1968, III, 86. 6 İbn Salâh, Ebû ‘Amr Osman b. Abdirrahmân, Ulûmu’l-Hadîs, thk.: Nureddin Itr, Halep 1966, 263; Suyûtî, Celâluddin Abdurrahman İbn Ebî Bekr, Tedrîbu’r-Râvî fî Şerhi Takrîbi’n-Nevevî, thk.: Abdulvahhâb Abdullatîf, Medine 1972, II, 208, 209. 7 İbn Hacer elAskalânî, Şihâbuddîn Ahmed b. Ali, el-İsâbe fi Temyîzi’s-Sahâbe, Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut 1995, I, 7; Tehânevî, Zafer Ahmed el-Osmanî, el-Kava‘id fi ‘ulûmi’l-Hadîs, thk.: Abdulfettâh Ebû Gudde, Beyrut 1972, 48. 8 ise “sahâbi” kelimesini: “Hz. Peygamber’in sohbetinde bulunan veya O’nu gören Müslümanlardır” şeklinde tanımlamıştır.8 Usûl bilginlerinin tanımına göre ise, sahâbî denilebilmesi için; Altı ay veya daha fazla Hz. Peygamber’le birlikte bulunmak, O’nunla gazâya iştirak etmek,9 ilim öğrenmek maksadıyla O’nun yanına sıkça gidip gelmek ve kendisinden bir veya iki hadis rivâyet etmiş olmak10 gibi şartlar aranmaktadır.11 B- Sahâbenin Fazileti Sahâbe’nin vasıfları ve faziletleri hakkında birçok âyet12 ve hâdis bulunmaktadır. Biz burada ancak sahâbe ile ilgili birkaç âyetin meâlini zikredeceğiz. “Muhammed, Allah’ın Resûlü’dür. Onunla beraber bulunanlar da kâfirlere karşı şiddetli ve kendi aralarında merhametlidirler. Onları rükû ve secde edenler olarak görürsün. Onlar Allah’tan bir lütûf ve rıza isterler. Yüzlerinde secdelerin izinden nişanları vardır…”13 Başka bir âyette ise: “Muhâcirlerden ve Ensâr’dan daha önce geçenlerle (Bedir’de şehid olan ya da vefat edenlerle), Onlara güzelce uyanlardan Allah razı oldu. Onlar da Allah’tan razı oldular. Allah Onlara altından ırmaklar akan ve içinde ebedî kalacakları cennetler hazırlamıştır. İşte büyük zafer budur.”14 Allah Resûlü de: “İnsanların en hayırlısı hangisidir?” şeklinde sorulan bir soruya: “Benim asrımdır, sonra onların peşinden gelenler, daha sonra onların peşinden gelenlerdir.”15 şeklinde cevap verdiler. Suffa Ashâbının âlimlerinden sayılan Abdullah b. Mes‘ûd (ö. 32/652) de, sahâbe hakkında şöyle der: “Allah kullarının kalbine baktı ve Muhammed’i seçip, 8 Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, Câmi‘u’s-Sahîhi’l-Buhârî, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992, Ashâbu’n-Nebî, 1; İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali, Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’lBuhârî, Kitâbu’l-Fikr, Beyrut 1996, VII, 349. 9 el-Ensârî, Abdu’l-Ali Muhammed b. Nizamuddin, Fevâtihu’r-Rahamût Şerhu Müsellemi’sSubût, Bulak, Mısır 1322-1324, II, 158. 10 İbn Kesir, Ebu’l-Fidâ’ İsmail b. Ömer, Bâisu’l-Hasîs Şerhu İhtisâri’l-Ulûmi’l-Hadis, Şerh ve nşr.: Ahmed Muhammed Şakir, Mısır 1951, 180. 11 Usûl âlimlerinin sahâbe tanımları ve eleştiriler konusunda geniş bilgi için bkz.: Âşık, Nevzat, Sahâbe ve Hadis Rivâyeti, Akyol Naşriyat, İzmir 1981, 15-23. 12 Bkz.: Bakara, 2/143, 285; A‘râf, 7/157; Enfâl, 8/72, 74-75; Tevbe, 9/26, 88, 117. 13 Fetih, 48/29. 14 Tevbe, 9/100. 15 Müslim, Ebi’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc, Câmi‘u’s-Sahîhi’l-Müslim, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992, Fedâi’lü’s-Sahâbe, 52; Tirmizî, Ebu’l-İsâ Muhammed b. İsâ, Sünenü’t-Tirmizî, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992, Menâkıb, 57. 9 Onu Peygamberlik görevi ile gönderdi. Onu ilmiyle seçti. Onun ardından Allah, insanların kalbine yine baktı ve Peygambere sahâbiler seçti. Onları dininin yardımcıları, Peygamberinin de vezirleri kıldı. Mü’minlerin güzel gördüğü güzeldir. Mü’minlerin çirkin gördüğü de, Allah katında çirkindir.”16 Suffa Ashâbının bir diğer âlimi olarak kabul edilen Abdullah b. Ömer (ö. 73/692) ise şöyle der: “Takip edecek olanlar, ölen kimselerin yolunu takip etsinler ki, bunlar Hz. Muhammed’in ashâbıdırlar. Onlar bu ümmetin en hayırlısıdırlar. Kalp bakımından en doğruları, ilim bakımından en derinleri, tekellüf (zahmete katlanma) bakımından en az olanlarıdır. Onlar öyle bir kavimdir ki, Allah onları dinini insanlara nakletmek için seçmiştir. Binaenaleyh ahlak, tutum ve davranışlarınızı, onların ahlak ve davranışlarına benzetiniz. Onlar Muhammed’in arkadaşları idiler ve andolsun ki onlar doğru yoldaydılar.”17 Hz. Peygamber’in şahsiyetinin incelikleri araştırdığımız zaman, O’nunla ilgili bize ulaşan bütün bilgilerde hep Ashâba borçlu olduğumuzu görürüz. Eğer Ashâb olmasaydı, İslâm adına bugün elimizde, Kur’ân’dan başka güvenilir hiçbir yazılı bilgi kaynağı bulunmazdı. Kur’ân’ın sûre ve âyetlerinin “sebeb-i nüzûl”leri, Kur’ân hükümlerinin uygulanması ve açıklanması hakkındaki bilgileri, Hz. Peygamber’in icraâtları, bu icraâtın ilahi ve beşeri yönlerini, Hadislerin “sebeb-i vürûd”lerini ve daha nice incelikleri, hep ashâb nesli sayesinde öğrenme şansına sahip olduk. Bütün bunların da ötesinde, hayatın gerçekleri içindeki “yaşayan İslâm’ı, ancak sahâbe’nin şahsında görme imkânına kavuşabiliyoruz. İslâm’ın getirdiği “insanî prensiplerı” nazarî prensip olmaktan çıkarıp, onları bizzat yaşayan ilk nesil oluşları dolayısıyladır ki, Müslümanların gözünde ve gönlünde Ashâb’ın ayrı bir değeri olagelmiştir.18 Ancak on binlerle ifade edilen bu seçkin şahsiyetlerden bizleri ilgilendiren en önemli kısmı, “Suffa Ashâbı”ndan sayılan ve ilim, irfan sahibi olan kişilerdir. 16 Ebû Nu‘aym el-İsfahânî, Ahmed b. Abdullah b. Ahmed b. İshak, Hilyetu’l-Evliyâ ve Tabakatu’lAsfiya, Beyrut 1967, I, 375-376. 17 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 305. 18 Ali Yardım, a.g.e., 24, 25. 10 III- SUFFA VE SUFFA ASHÂBI A- Suffanın Tanımı Suffa; evin önünde veya etrafında bulunan avlu, gölgelik ve benzeri mekân demektir.19 Resûlullah’ın Hicretten sonra inşa ettirdiği Mescid, kuruluşu itibariyle başlangıçta bir kare biçiminde olup, takriben 50 metre olan eni, boyuna eşit durumdaydı.20 Hicretten sonra Muhâcir ve Ensâr arasında kurulan ahdi kardeşlik (muâhât) sözleşmesine rağmen bir yere yerleşemeyen bekar, fakir ve kimsesiz sahâbiler için, yapılan Mescid-i Nebevî’nin hemen yanı başında, Suffa denilen ve gündüzleri bir okul, geceleri de barınacak bir yer, yatakhane şeklinde görev yapacak geniş bir oda inşa edilmiştir. Mescid’in diğer yanında Resûlullah ve zevceleri için birkaç oda yapılmıştır.21 Taş, kireç, hurma ağacı kütükleri gibi çeşitli malzemeler kullanılmış, hurma ağacından derlenen dal ve yapraklarla da damın üzeri örtülmüştü.22 Üzeri hurma dallarıyla örtülmek suretiyle meydana getirilen gölgelik bölüme ise Suffa,23 burada barınan sahâbilere de “Ashâb-ı Suffa” veya “ehl-i Suffa” denilmiştir. Mescid ilk yapıldığında kıble Kudüs’teki Mescidu’l-Aksa olduğu için ilk mihrab kuzey tarafında, Suffa ise, Mescid’in güney tarafında idi. Ancak hicretin 17. ayında kıble, Kâbe olarak değişince mihrab, mescidin güney tarafı, yani eski Suffa 19 İbnu’l-Manzûr, Lisânu’l-Arab, IX, 195; Cevheri, İsmail b. Hammâd, es-Sıhâh Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhi’l-Arabiyye, Beyrut 1979, IV, 1378. 20 Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, Çev.: Salih Tuğ, İsfan Yayıncılık, İstanbul 1993, II, 1058. Mescidin 70 zirâ‘ eni ve 60 zirâ‘ boyu olduğuna dair rivâyetlerde bulunmaktadır. bkz.: Semhûdî, Nureddin Ali b. Ahmed el-Mısrî, Vefâu’l-Vefâ bi Ahbâri Dâri'l-Mustafa, Beyrut ty., III, 334; Diyarbekrî, Hüseyin b. Muhammed b. el-Hasan, Tarihü’l-Hamîs fi Ahvâli Enfesi Nefîs, Müessesetü Şaban, Beyrut 1283, I, 346. 21 Geniş Bilgi için bkz.: İbn Hişam, Ebû Muhammed Abdülmelik, es-Sîretü’n-Nebeviyye, thk.: Mustafa es-Sekâ ve arkadaşları, Mısır 1936, II, 142, 143; Semhûdî, a.g.e., I-II, 267; Hamidullah, a.g.e., I, 178, 179, 181; II, 1058. 22 Bkz.: Buhârî, Salât, 62; Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn, Delâilü’n-Nübüvve ve Ma‘rifetu Ahvâli Sâhibi’ş-Şerîa, Beyrut 1985, II, 541; Ahmed b. Hanbel, Müsned, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992, II, 130; Belâzurî, Ahmed b. Yahya, Fütûhü’l-Büldân, thk.: Selâhuddin el-Muncid, Mektebetu’n-Nehda, Kahire 1350, 20; Diyarbekrî, a.g.e., I, 346. 23 İbn Esir el-Cezerî, en-Nihâye fi Garîbi’l-Hadîs, thk.: Ahmed ez-Zâvi Mahmûd Muhammed etTanâhi, Kahire 1963, III, 37; Kettânî, Abdulhayy el-Fâsî, et-Terâtibu’l-idâriyye Nizâma’lHükûmeti’n-Nebeviyye, Beyrut ty, I, 474. 11 tarafı oldu. Mescid’in kuzey tarafı, yani ilk mihrab tarafı Suffa oldu. Mescid’in doğu tarafında ise Resûlullah’ın zevcelerinin hücreleri yapılmıştır.24 B- Suffa Ashâbının Oluşumu Suffa Ashâbı aslında içtimaî, siyasi ve askeri nedenlerle Medine döneminde ortaya çıkmıştır. Çünkü kavim ve kabileleri arasında İslâm’ı yaşama imkanı bulamayıp, gerek Mekke’den gerekse muhtelif yerlerden Medine’ye hicret eden; Kur’ân’ı, İslâm’ı öğrenmek isteyen fakir, yeri ve yurdu olmayan Müslümanlar burada barınırdı.25 Onlar hakkında bilgi veren kaynakların başında gelen İbn Sa‘d (ö. 230/845), “Tabakât”ta şöyle der: “Suffa Ashâbı, Allah Resûlü’nün ashâbından; yeri yuvası olmadığı için Mescid’de barınanlardır. Onlar Mescid’de uyuyor, orada dinleniyorlardı. Onların iâşe ve ibâdeteleri ashâb ve Allah Resûlü tarafından karşılanırdı.”26 Yatıp kalkacak evi bulunmayanlar için Suffa aynı zamanda geceleri bir yurt-yatakhane olarak kullanılmaktaydı.27 Elmalılı (ö. 1942), Suffa Ashâbı hakkında: “Bunlar, Peygamber dershanesinde, kendilerini ilme ve Allah yoluna adamış öğrenci kimselerdi.”28 şeklinde ifade eder. 24 Bkz.: Hamidullah, a.g.e., II, 1054; Halebî, Ali b. Burhaneddin, İnsanu’l-‘uyûn fi Sîreti’l-Emîn, Mısır 1964, II, 277. 25 Kettânî, a.g.e., I, 474. Medine’ye hicretin başlamasıyla birlikte şehirde büyük bir nüfus yığılması meydana geldi. Hicretin 5. ayında Muhâcirler ile Ensâr arasında kurulan kardeşlik (muâhât) müessesesi sonucunda genellikle evli olanlar, aile halinde gelenler ailelerin yanına alınırken; bekâr, kimsesiz ve fakir olan, evi, ailesi olmayanlar ise, beraber bazı evlerde kalıyorlardı. Söz gelimi, Ammâr b. Yasir, Selman-ı Farisî ve diğer bazı arkadaşları ile ilgili rivâyetler bulunmaktadır. (İbn Cübeyr, er-Rıhletü İbni Cübeyr, Beyrut 1964, 175. Ayrıca bkz.: İbn Teymiyye, Takiyuddin Ahmed b. Abdusselam, Mecmû‘atu’r-Resâil ve’l-Mesâil, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut ty., IIII, 35; Diyarbekrî, a.g.e., I, 352-353.) 26 İbn Sâd, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa‘d ez-Zührî, et-Tabakâtu’l-Kubrâ, Dâru Sadr, Beyrut 1957, I, 255-256. 27 Hamidullah, a.g.e., II, 769. 28 Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Sad.: İsmail Karaçam ve arkadaşları, Azim Dağıtım, İstanbul ty., II, 227. 12 IV- SUFFA ASHÂBI İLE İLGİLİ ÂYET VE HADİSLER A- Âyetler: 1- “Sadakalarınızı, kendilerini Allah yoluna adayarak rızık için çalışma fırsatı bulamayanlara, izzet ve hayâlarından dolayı da insanlardan isteyemeyen, kendilerini iyice tanımayanların zengin zannettiği yoksul ve muhtaçlara verin. Onları yüzlerinden tanırsın. Onlar yüzsüzlük ederek insanlardan bir şeyi istemezler. Harcadıklarınızı en iyi bilen ve size mükâfat verecek olan Allah’tır.”29 2- “Sabah akşam Allah’ın rızasını dileyerek Rablerine dua edenleri sakın yanından kovma! Onların hesabından sana hiçbir sorumluluk; senin hesabından da onlara herhangi bir sorumluluk yoktur ki bunları kovup da zalimlerden olasın!. “Aramızdan Allah’ın kendilerine lütuf ve ihsanda bulunduğu kimseler de bunlar mı?!” demeleri için onların bir kısmını diğerleri ile işte böyle imtihan ettik. Allah şükredenleri daha iyi bilmez mi?. Âyetlerimize inananlar sana geldiklerinde de ki: “Selam sizlere! Rabbiniz merhamet etmeyi kendisine yazdı...”30 Yukarıda meâllerini verdiğimiz âyetlerin Suffa Ashâbı hakkında nazil olduğuna dair tefsir bilginlerinin bazı yorumları vardır. Birinci âyette Allah, Suffa Ashâbını överken, onların iffet ve vakârlarına düşkünlükleri sebebiyle şahsiyetlerini zedeleyecek hareketlerden kaçınıp, kimseden bir şey istemedikleri için gözetilmeleri gerektiğini tavsiye etmiştir. Tefsir bilginleri bu âyetin Suffa Ashâbı hakkında nazil olduğunu belirtirler. Çünkü bunlar bütün zamanını ilim öğrenmek, Allah yolunda cihat etmek ve ibadetle geçirdikleri için başka şeylerle uğraşmaya vakit bulamıyorlardı.31 İbn Mâce, Sünen’inde ikinci âyetle ilgili iki rivâyet nakleder: Birinci rivâyet Habbâb b. Eret’ten, ikinci rivâyet ise Sa‘d b. Ebî Vakkâs’dandır. 29 Bakara, 2/273. 30 En’am, 6/52-54. 31 Kurtubî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed, el-Câmi‘û li Ahkâmu’l-Kur’ân, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1995, III, 340, Alûsî, Ebu’l-Fadl Şihâbuddin es-Seyyid Muhammed, Rûhu’l-Meânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî, Dâru İhyâ’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut 1985, III, 46; Elmalılı, Hâk Dini, II, 227. 13 Habbâb b. Eret’in rivâyeti şöyledir: “Müşriklerden Akrâ‘ b. Hâbis ile Uyeyne b. Hısn, Allah Resûlü’nün yanına geldiler. O’nu Bilal, Süheyb, Ammâr, Habbâb gibi fakir ve kimsesiz Müslümanlar arasında otururken buldular. Çevresindeki bu zayıf Müslümanları hor ve hâkir görerek Hz. Peygamber’e: “Bizim için bunlardan farklı bir meclis tahsis etmeni isteriz. Böylece Araplar, bizim bunlardan üstün olduğumuzu anlasınlar. Biliyorsun ki, bize Arap kabilelerinden bir takım elçiler ve heyetler gelir. Onların bizi bu kölelerle birlikte görmelerinden utanırız. Onun için biz senin yanına geldiğimiz zaman köleleri yanından uzaklaştır. Sonra biz huzurundan ayrılınca dilersen onlarla otur.” dediler. Allah Resûlü’de: “Peki olur” dedi. Onlar ise: “O halde bu teklifimizi kabul ettiğini gösteren bir yazı yazdır.” dediler. Habbâb dedi ki: “Bunun üzerine Allah Resûlü bir yaprak kağıt istedi ve yazı yazması için Hz. Ali’yi çağırttı. Biz de Mescidin bir kenarında oturuyorduk. O sırada Cebrail geldi ve: “Sabah akşam Allah’ın rızasını dileyerek Rablerine dua edenleri sakın yanından kovma!...”32 Âyetlerini getirdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber o kağıdı fırlatıp attı.” Habbâb şöyle devam etti: “Bu âyetler indikten sonra biz O’na öyle yaklaştık ki, dizlerimizi O’nun dizi üzerine bıraktık ve Resûlullah bizimle beraber oturdu. Sonra kalkmak istediği zaman kalkar ve bizi bırakırdı (Yani biz ondan sonra kalkıp dağılırdık). Sonra Allah: “Sabah akşam Rablerine, O’nun rızasını dileyerek dua edenlerle birlikte candan sebat et. Dünya hayatının süsünü arzulayarak gözlerini o kimselerden çevirme. Kalbini bizi anmaktan gafil kıldığımız, kötü arzularına uymuş işi gücü aşırılık olan kimseye boyun eğme.”33 âyetini indirdi. Habbâb diyor ki, bu âyet nazil olduktan sonra artık Allah Resûlü böyle davranmadı. Biz Hz. Peygamber’le beraber otururken O’nun kalkacağı zaman yaklaşınca, O kalksın diye biz hemen kalkıyorduk.34 32 En’am, 6/52-54. 33 Kehf, 18/28. 34 İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992, Zühd, 7; Ayrıca bkz.: Taberî, Cami‘u’l-Beyân, VII, 200-201; Vâhidî, Ebî Hasan Ali b. Ahmed, Esbâbu Nüzûli’l-Kur’ân, Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1991, 219-221; Alûsî, Rûhu’l-Meânî, VII, 160; Kurtubî, a.g.e., VI, 432-433; Elmalılı, Hak Dini, III, 433. 14 Sad b. Ebî Vakkâs’ın rivâyeti ise şöyledir: “Bu âyet; Ben, İbn Mes‘ûd, Suheyb, Ammâr, Mikdâd ve Bilal hakkında indi.”35 Bu kişilerin hepsi, Suffa Ashâbındandırlar. Suffa Ashâbı ile ilgili Ebû Davud, Sünen’inde Ebû Said el-Hudrî’nin şu rivâyetini naklediyor: Ebû Said el-Hudrî diyor ki: “Muhâcirlerin fakirlerinden oluşan bir grupla birlikte oturuyordum. Onlardan bazıları, avret yerlerinden açık olan yerlerini göstermemek için, diğer bazı arkadaşlarının arkalarına gizleniyorlardı. Orada bulunan kişilerden güzel Kur’ân okuyan biri bize Kur’ân okuyordu. O sırada Resûlullah çıkageldi ve yanımıza gelip oturdu. Bunun üzerine Kur’ân’ı okuyan kişi okumayı bıraktı. Allah Resûlü bize selâm verdi ve “Ne yapıyorsunuz?” diye sordu. Biz de: “Ey Allah’ın Resûlü! bu bize Kur’ân okuyordu, biz de onu dinliyorduk” cevabını verdik. Bunun üzerine Allah Resûlü: “Ümmetimden, kendileri ile birlikte sabretmekle emrolunduğum kimseler yaratan Allah’a hamd olsun”36 dedi ve hemen ortamıza oturdu. Orada bulunanlar O’nun etrafında halka şeklinde durdular. Fakat Resûlullah, benden başka birini tanıyabildiğini zannetmiyordum. Resûlullah bizi karşısında bu şekilde görünce: “Ey Muhâcirlerin fakirleri, sizi kıyâmet gününde kavuşacağınız tam bir nurla müjdeliyorum. Siz cennete zenginlerden yarım gün önce gireceksiniz. Bu da dünya senesiyle beş yüz senedir” buyurdu.37 Tefsir bilginleri, diğer bazı âyetlerinin38 de, Suffa Ashâbı hakkında indiklerini nüzûl sebepleri ve açıklamalarında söylerler.39 İlgili yerlerde bu âyetlerin bazılarını zikredeceğimiz için biz bunları burada ele almayacağız. 35 İbn Mâce, Zühd, 7. 36 Resûlullah, burada Kehf, 18/28. âyeti işaret etmektedir. (Bkz.: Ebû Davud, Süleyman b. el-Eş‘as esSicistânî, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992, İlim, 13 açıklama kısmı) 37 Ebû Davud, İlim, 13; İbn Mâce, Zühd, 6; Tirmizî, Zühd, 37; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 63; Zehebî, Şamsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyerü A‘lâmi’n-Nübelâ, Müessesetü’rRisâle, Beyrut 1985, III, 171-172. 38 Bakara, 2/267-268; Tevbe, 9/122; Haşr, 59/8. 39 Bkz.: Tirmizî, Tefsir, 2; İbnu’l-Arabî, Muhyiddin Muhammed b. Ali, Ahkamu’l-Kur’ân, Beyrut ty., I, 234; İbn Teymiyye, Mecmû‘atu’r-Resâil ve’l-Mesâil, I-III, 38; Alûsî, Rûhu’l-Meânî, III, 139; Elmalılı, Hak Dini, II, 227; Baktır, Mustafa, İslâmda İlk Eğitim Müessesesi Suffa Ashâbı, Yaylacık Matbaası, İstanbul 1984, 21-26. 15 B- Hadisler Suffa Ashâbı ile ilgili rivâyet edilen hadisler çok fazladır. Ancak, ilgili yerlerde hadisleri zikredeceğimizden dolayı burada sadece şu hadisi nakletmekle yetineceğiz. Suffa Ashâbından Fudâle b. Ubeyd’in şöyle dediği kaydedilir: “Resûlullah, insanlarla birlikte namaz kılarken bazı kişiler, açlığın tesirinden ayakta iken yere düşüverirlerdi. Bunlar Ashâb-ı Suffadan olan sahâbe idi. Onların bu durumunu gören bedeviler, “bunlar delidir” diyorlardı. Hz. Peygamber namazını kıldıktan sonra onların yanına gitti ve şöyle buyurdu: “Allah katında nelere sahib olduğunuzu bir bilmiş olsanız, zaruret ve ihtiyacınızın daha da artmasını isterdiniz.” Fudâle diyor ki: O gün ben de Resûlullah ile beraberdim.”40 Hz. Ali (ö. 40/661)’den gelen bir rivâyete göre, Allah Resûlü: “Hiçbir Peygamber yoktur ki, kendisine yedi seçilmiş yardımcı arkadaş verilmiş olmasın. Bana ise on dört kişi verildi. Bunlar: Hamza, Ca’fer, Ebû Bekir, Ömer, Ali, Hasan, Hüseyin, Abdullah b. Mes‘ûd, Süleyman (Selman-ı Farisî), Ammâr, Huzeyfe, Ebû Zerr, Mikdâd ve Bilâl’dir.” dedi.41 Başka bir rivâyette Allah Resûlü: “Allah bana şu dört kişiyi sevmemi emretti ve kendisi de onları sevdiğini bana bildirdi. Bunlar: Ali, Mikdâd, Ebû Zerr ve Selman’dır.” dedi.42 Birinci rivâyette geçen son yedi kişi, ikinci rivâyette geçen son üç kişi Suffa Ashâbından sayılan kişilerdir. Suffa Ashâbının fazileti ile ilgili Heyseme b. Ebî Sebre ile Ebû Hureyre (ö. 58/678) arasında geçen şu diyaloğu naklettikten sonra bu konuyu bitirmeye çalışacağız. Tâbiînden Heyseme b. Ebî Sebre şöyle anlatır: “Medine’ye geldim ve Allah’tan bana iyi bir sohbet arkadaşı ile karşılaşmayı diledim. Allah da Ebû Hureyre’yi karşıma çıkardı. Yanına oturdum ve kendisine: “Allah’tan bana iyi bir sohbet arkadaşı nasip etmesni dilemiştim. Allah seni karşıma çıkardı.” dedim. Ebû Hureyre: “Nerelisin?” dedi. “Kûfe halkındanım, hayır arayıp bulmaya geldim” dedim. Ebû Hureyre dedi ki: “Duası makbul olan Sa‘d b. Mâlik (Sad b. Ebî Vakkâs) (ö. 55/675), Resûlullah’ın suyunu ve ayakkabılarını taşıyan Abdullah İbn Mes‘ûd, 40 Ahmed b. Hanbel, Müsned, VI, 18-19; Tirmizî, Zühd, 39. 41 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 128; İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah, el-İsti‘âb fî Ma‘rifeti’lAshâb, thk.: Ali Muhammed Becâvî, Mısır ty., IV, 43. 42 Tirmizî, Menâkıb, 21; İbn Mâce, Mukaddime, 27; Hâkim en-Nisâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed, el-Müstedrek ‘ala’s-Sahîhayn, thk.: Mustafa Abdulkadir Ata, Beyrut ty, III, 130. 16 Resûlullah’ın sırdaşı Huzeyfe (ö. 36/656), Resûlullah’ın ifadesi gereğince Allah’ın şeytandan koruduğu Ammâr (ö. 37/657) ve iki kitabın (İncil ve Kur’ân) ehli Selman, sizin içinizde değil mi?.”43 Rivâyette kendisi dahil Ebû Hureyre’nin saydığı bu sahâbenin hepsi Suffa Ashâbındandır. Bu rivâyetten şu yorum çıkarılabilir: Suffa’da yetişen sahâbenin çoğu, ilim ve fazilette hep önderlik eden kişiler olmuşlardır. V- FIKIH VE İSLÂM HUKUKU A- Fıkhın Tanımı Fıkhın sözlükte; anlamak, kavramak, bilmek, idrak etmek, bir şeyin künhüne vâkıf olmak gibi anlamlara gelir.44 Bu anlamda “fıkıh” ve “fehim” eşanlamlıdırlar. Bir Arap deyiminde “falan ne anlar ne de bilir” denir.45 Terim anlamında fıkıh; insanın amel yönünden lehine ve aleyhine olan şer‘î hükümleri bilmesi; ibâdât, ukûbât ve muâmelâta bağlı olan şer‘î hükümleri delilleri ile bilmesi demektir.46 Fıkıh kelimesi, İslâm’ın ilk dönemlerinden günümüze kadar birkaç defa anlam değiştirdiğinden farklı tanımlar yapılmasına neden olmuştur. Hz. Peygamber ve sahâbe döneminde hatta tâbiîn döneminde fıkıh, tedvin edilmiş ayrı bir ilmin adı değildi. İtikad, amel ve ahlak konularında, Kur’ân ve sünnetten anlaşılan, elde edilen bilgiler fıkıhtı. Ayrıca, İslâm’ın ilk günlerinde “fıkıh” ve “ilim” terimlerinin genel olarak İslâm’ın anlaşılması anlamında kullanıldığı görülür. Hz. Peygamber’in Abdullah b. Abbas'a (ö. 68/688) hayır dua ederek “Allah’ım onu dinde fakîh (anlayışlı) kıl”47 buyurması sadece hukuk bilgisini kastetmiş olmayacağı açıktır. Bununla genel olarak İslâmı derinlemesine anlayışı kastetmiştir. Yine Hz. Peygamber zamanında, bazı bedevilerin ondan kendi kabilelerine “bize dini 43 Tirmizî, Menâkıb, 28; Bu hadisin benzeri için bkz.: Buhârî, Fedail, 27. 44 Bilmen, a.g.e., I, 11; Fikret Karaman ve arkadaşları, Dini Kavramlar Sözlüğü, 185. 45 Cevherî, a.g.e., “f-k-h” md.; Aslında ilk önceleri fıkıh kelimesi, Araplar tarafından çiftleşme konusunda şehvetli olan dişi develeri, hamile olanlardan ayırabilen deve uzmanları için kullanılmıştır. (Bkz.: İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, “f-k-h” md.) 46 Bilmen, a.g.e., I, 11. Ayrıca bkz.: Zeydân, Abdülkerim, el-Medhal li’d-Dirâseti’ş-Şerî‘ati’lİslâmiyyi, Bağdat 1988, 54-56. 47 İbn Sa‘d, et-Tabakâtu’l-Kubrâ, Dâru Sadr, Beyrut 1957, III, 363. 17 öğretmesi için” birini vekil kılmasını istedikleri rivâyet edilir.48 Bunlardan da anlaşılmaktadır ki, fıkıh terimi, İslâm hukukundan amel, ahlâk ve itikâda kadar geniş bir anlamda kullanılmıştır. Elbette Bedeviler örneğinde, Bedeviler İslâm’ın diğer esaslarını bir tarafa bırakıp kendilerine sadece hukukî prensiplerin öğretilmesini kastetmemişlerdir. Bu nedenle, İslâm’ın ilk günlerinde bu terimin geniş kapsamlı bir şekilde kullanılmasının öncelikli sebebinin dinle ilgili esasların vurgulanması olduğu görülür. İnsanlar detay sayılabilecek konularla ilgilenmiyorlardı.49 Hz. Peygamber döneminde Müslümanlar arasında yaygın olan kelimelerden biri de; Kur’ân okuyabilenler için “kurrâ” kelimesi kullanılırdı. Hz. Peygamber tarafından yeni Müslüman olan kabilelere Kur’ân ve İslâm’ın esaslarını öğretmek üzere gönderilen, Suffa Ashâbından olduğu rivâyet edilen ve İslâm Tarihinde “Bi’r-i Ma‘ûne” olayı olarak bilinen 70 şehide de “kurrâ” denilirdi.50 İlk dönemlerde “fakîh” yerine “kurrâ” denildiği ve zamanla nasıl değiştiği konusunda İbn Haldun (ö. 808/1405), şu açıklamayı yapmaktadır: “... Ashâbın hepsi fetvâ verebilecek durumda değillerdi. Bu nedenle hepsinden dinî meselelere çözüm getirmeleri beklenmezdi. Bu sadece, Kur’ân’ı ezberlemiş; nâsihini, mensûhunu, müteşâbih ve muhkemini ve diğer delâletlerini, ya bizzat Hz. Peygamber’den öğrenmiş veya kendinden öncekilerden işiterek öğrenmiş olanlardan alınırdı. Bu özellikte olanlara, Kitab’ı okuyanlar anlamında “Kurrâ” denilirdi. Zirâ Araplar, ümmi (okuma-yazma bilmeyen) bir milletti. O günlerde sayıları çok az olduğu için, aralarında Kitab’ı okuyanlara, özel olarak bu sıfatı vermişlerdir. Bu anlayış bir süre daha devam etmiş, zamanla İslâm coğrafyası genişleyince, kitaplarla iç içe olan Araplar ümmilikten kurtulmuşlardır. Böylece zamanla İslâm’ı detaylı olarak anlamış, hüküm çıkarma melekesini kazanmış ve netice de, “fukahâ” ve “ulemâ” seviyesine yükselmişlerdir.”51 İmam Muhammed’in (ö. 189/805) de ifade ettiği gibi, bu zamanlarda artık kim daha çok Kur’ân bilgisine sahipse dinde de en çok fıkıh (anlayış) sahibi odur. 48 İbn Hişâm, Sîre, III, 32. 49 Geniş bilgi için bkz.: Ahmed Hasan, İlk Dönem İslâm Hukuk Biliminin Gelişimi, Çev: Haluk Songur, Rağbet Yayınları, İstanbul 1999, 27-33. 50 Buhârî, Meğâzî, 28; İbn Sa‘d, a.g.e., III, 514; Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Abdillah, elBurhân fî Ulûmi’l-Kur’ân, thk.: Muhammed b. Ebi’l-Fadl İbrahim, Dâru’l-ma‘rife, Beyrut 1391, I, 242. 51 İbn Haldûn, el-Mukaddime, 313, nşr.: Abdurrahman b. Muhammed, yy. ty. 18 Muhammed eş-Şeybânî şöyle der: “Fukahâ’ya, Allah’ın kitabını çok okuyanlar (Kurrâ) denirdi. Çünkü bu zamanda Kur’ân’ı çok okuyanlar fakîh olanlardı.”52 Ancak, Suffa Ashâbından Abdullah b. Mes‘ûd’dan gelen şu rivâyete göre ise, onun zamanında bile “kurrâ”nın salt Kur’ân okuyucular anlamına geldiği ve artık âlim anlamına gelmediği anlaşılmaktadır. İbn Mes‘ûd, adamın birine şöyle dedi: “Sen Kur’ân hükümlerini bilen, harflerini ihmal eden, fukahânın çok kurrânın az olduğu bir zamandasın. İnsanlar üzerine öyle bir zaman gelecek ki, o zaman Kur’ân harflerini ezberleyen fakat hükümlerini ihmal eden kurrânın çok olduğu, fakihlerin az olduğu bir zaman olacaktır.”53 İnsanlara doğruyu açıklamak, isteyene dünya ve ahirette mutlu olmanın yollarını göstermek üzere gelen İslâm’ın Hz. Peygamber’e vahyedilmesi ile başlamıştır. Hz. Peygamber’in, Allah’tan gelen vahyi insanlara ulaştırmanın yanında, onu açıklamak, uygulamak, detay ve temas edilmeyen problemlere çözüm aramak gibi görevleri de vardı. Ancak, Hz. Peygamber hayatta iken fıkıh, bugün bildiğimiz sistematik anlamda değildi, kaynaklar; Kur’ân ve Sünnet’ti. Bi'setten tedvîn dönemine kadar amelî hükümler peyderpey (tedricen) gelmiş ve risâlet yirmi üç yılda tamamlanmıştır. Onüç yıl süren Mekke dönemi’nde daha çok inanç ve ahlâk ile ilgili âyetler inmiştir. Bu dönemde fıkıh hükümleri hem azdır, hem de genel bir karakter arzetmektedir.54 Medine döneminde ise, daha çok hüküm içeren âyetler inmiştir. Zira İslâm devleti oluştuktan sonra uygulayacağı hukuk esasları, cihad, ibadetler, muamelât ve devletler arası ilişkiler bu dönemde nâzil olmuştur. Kısacası; Medine döneminde inen âyetler, iş ve eylem ile tatbikattan bahsetmektedirler.55 Gelen hükümleri açıklamak ve uygulamak için ortaya çıkan sünnetler de daha çok Medine’de ortaya çıkmıştır. İşte bütün bunların yakın şahidi şüphesiz ki, sahâbe ve özellikle sürekli Hz. Peygamer’in yakın çevresinde bulunan Suffa Ashâbıdır. Diğer sahâbe ile birlikte özellikle Suffa’da yetişen sahâbe, gerek Resûlullah’ın hayatında gerekse O’nun vefatından sonra İslâm’ın mesajının yayılması ve henüz İslâm’ı kabul etmiş veya etmemiş toplumları bilgilendirme görevi yürütmüşlerdir. Çünkü Kur’ân’ı 52 Şeybânî, Muhammed b. Hasan, Kitâbu’l-Âsâr, Karaçi ty., 68. 53 Mâlik b. Enes, Muvattâ, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992, I, 173. 54 Şâtıbî, Ebû İshâk İbrahim b. Musa, el-Muvâfakât fi Usûli’ş-Şerîati, Beyrut 1975, III, 46-50. 55 Hamidullah, a.g.e., II, 765. 19 ve sünneti en iyi bilen kuşkusuz ki bunlardı. Daha sonra onların Mekke, Medine, Basra, Kûfe, Şam ve Kahire gibi büyük şehirlerin ilim ve özellikle İslâm hukukunun merkezleri olmasında katkıları küçümsenmeyecek derecede olmuştur.56 İslâm’ın Arabistan ve yeryüzünün birçok bölgesinde hızla yayılması sonucunda yeni ve toplumsal şartlara göre ortaya çıkan olaylar karşısında âlim sahâbe ve onların yetiştirdiği tâbiînin verdikleri fetvâ ve hükümler, yaptıkları ictihadlar, hukukî hükümlerle ilgili âyet ve hadisler üzerindeki çalışmalar sayesinde, tefsir ve hadis ilimleri gibi gelişerek, müctehid imamlar döneminde “fıkıh” adı altında bağımsız bir ilim dalı ortaya çıkmıştır. B- İslâm Hukukunun Tanımı “İslâm” ve “hukuk” kelimelerin bir araya gelmesinden oluşan “İslâm Hukuku”, İslâm tarihinde “Fıkıh” olarak bilinen bilim dalının yerine kullanılmaya başlanmıştır. İslâm, Arapça “s-l-m” kökünden türemiş olup sözlükte; inkiyad, boyun eğmek, teslim, barış, esenlik gibi anlamlara gelmektedir.57 Terim olarak İslâm, en geniş anlamıyla, Hz. Muhammed’e gönderilmiş olan ve O’nun insanlara tebliğ ettiği dinin adıdır.58 Tanımda geçen temel unsur olan din kavramını incelediğimizde, “İnsanın Allah, diğer insanlar ve varlıklarla ilişkilerini düzenleyen ve hayatına yön veren, onlarla ilgili davranışlarına esas olacak kurallar bütünüdür.”59 Hukuk, Arapça “hak” kelimesinin çoğulu olup sözlükte; haklar demektir. Terim anlamı ise, toplumun düzenlenmesinde kendisinden istifade edilen Sosyal Düzen Kurallarından biri olarak değerlendirilir ve toplumun rahat, huzur ve mutluluğunun sağlanması amacını sağlayan, devlet müeyyidesiyle desteklenen kuralları ifade eder. Farklı bir anlatımla sosyal düzen kurallarından biri olarak hukuk, “toplumu meydana getiren fertler arasında adalet, eşitlik ve hürriyeti sağlayarak, fertlerin birbirleriyle ve 56 Suffa’da yetişen Sahâbe’nin, İslâm’ın mesajını ve getirdiği hükümleri farklı memleketlere götüren ve yerleştikleri her bölgede etrafında oluşan ilim halkaları, yetiştirdikleri öğrenciler; böylece kendilerinden sonra gelen kişilere dini esasları ulaştırma ve onların İslâm hukukunun oluşmasına olan katkıları hususunda ileride geniş bilgi verilecektir. 57 İbn Manzûr, a.g.e., VI, 345; Elmalılı, Hak Dini, I, 140; Bilmen, a.g.e., II, 523; Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1998, 205. 58 Geniş bilgi için bkz.: İbn Manzûr, a.g.e., VI, 345; Rağıb el-İsfahâni, el-Müfredât fi-Ğarîbi’lKur’ân, Beyrut 1997, 422-423; Elmalılı, Hak Dini, I, 387; Erdoğan, a.g.e., 205. 59 İslâm İlmihali, TDV, İstanbul ty, I, 1. 20 toplumla ilişkilerini düzenleyen ve kendisine uyulması kamu otoritesi (devlet) ile sağlanan kurallar bütünü” olarak tanımlanabilir.60 Yukarıda tanımlarını verdiğimiz İslâm ile hukuk arasında amaç bakımından bir benzerlik olduğu görülmektedir. O da her ikisinin de fert ve toplum hayatını düzenlemeyi içermesidir. İslâm’da ayrıca ferdin Allah ile olan ilişkilerinin düzenlenmesi de söz konusu olmaktadır. Fıkıh yerine yeni kullanılmaya başlanan “İslâm hukuku” deyimi, fıkıh yerine nisbî olarak kullanılmaktadır. Çünkü İslâm hukuku terimi, ibadetler dışında muamelât, ukûbat ve ferâizi kapsamaktadır. Fıkhın kapsamı daha geniş olup, temizlik ve ibadet konularını da içine almaktadır.61 Bizim çalışmamızda geçen “İslâm hukuku” teriminden maksadımız da eskiden kullanılan “fıkıh” ilmi olup, Suffa Ashâbının temizlik ve ibâdet konularındaki bazı görüş ve ictihadlarını da ele almaya çalışacağız. 60 Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet, Toplumsal Yaşam ve Hukuk, İstanbul 1983, 8-9; Özsunay, Ergün, Medeni Hukuka Giriş, İstanbul 1976, 5; Karaman, Hayrettin, Mukayeseli İslâm Hukuku, İstanbul 1986, I, 8. 61 Geniş Bilgi için bkz.: Karaman, Hayrettin, Anahatlarıyla İslâm Hukuku, Ensâr Neşriyat, İstanbul, 2008, I-III, 31-35. 21 BİRİNCİ BÖLÜM SUFFA ASHÂBINI OLUŞTURAN KİŞİLER, ONLARIN YAŞAYIŞLARI, FAALİYETLERİ VE SAYILARI I- SUFFA ASHÂBINI OLUŞTURAN KİŞİLER A- Kimsesiz Muhâcirler Suffa’da kalan kimsesiz Muhâcirlerin çoğunluğunu, Mekke’den hicret eden Abdullah b. Mes‘ûd, Mus‘ab, Bilal, Ammâr, Selman-ı Fârisî, Suheyb-i Rumî vb. kimselerden oluşmuştur. Bu nedenle, ilk başlarda buraya “Muhâcirler Suffası” da denilirdi.62 Ancak, Mekke dışında farklı yerlerden gelip Müslüman olan ve Suffa’ya yerleşen Ebû Hureyre, Said b. ‘Âmir, Vâsile b. el-Eska‘ vb. gibi kimseler de bulunmaktaydı. Çünkü Allah Resûlü, müşrik kabileler arasında yeni Müslüman olmuş olanları Medine’ye hicret etmelerini tavsiye etmiştir. Böylece onların, kendi kavimleri ve akrabaları arasında ezilmemesini ve İslâm’ın temel esaslarını öğrendikten sonra kendi kabilelerine dönecek ve dini anlatacak kişilerin yetişmesi sağlanmıştır.63 B- Evli ve Bekar Olanlar Medine’de evleri olsa da, Hz. Peygamber’den daha fazla ilim öğrenmek ve irfan sahibi olmak için evinde kalmayıp Suffa’da kalanlar vardı. Bunlardan kimisi bekâr idi, kimisi de evli olmasına rağmen buraya gelir ve ilim tahsil ederlerdi. Söz gelimi; Abdullah b. Ömer, Ka‘b b. Mâlik, Hanzale b. Ebî ‘Âmir, Hârise b. Nu‘mân, Ebû Eyyûb el-Ensârî vb. gibi kimseler Suffa’da kalan kişilerdir. Ebû Nu‘aym, Ensâr’dan Ebû Said el-Hudrî’den bahsederken: “O, Suffa Ashâbındandır. Çünkü Ensâr’dan da olsa onun sabrı, fakirliği ve iffeti seçtiğinden durumu Suffa Ashâbına 62 Ebû Dâvud, Kitâbu’l-Hurûf ive’l-Kirâati, 1. 63 Bkz.: Ahmed b. Hanbeli, Müsned, III, 487; Ebû Nu‘aym, Hilye, I, 339, 374; Semhûdî, Vefâu’lVefâ’, I, 322, 323. 22 çok yakındır” demiştir.64 Yine Suffa Ashâbından sayılan ve Kadir Gecesinin zamanı ile ilgili kendisinden bir rivâyet nakledilen65 Abdullah b. Üneys, Medine’nin dışında çölde oturur, zaman zaman Mescid-i Nebevî’ye gelerek Suffa Ashâbı ile birlikte Hz. Peygamber’den ilim öğrendiği ifade edilir.66 Bu rivâyetler gösteriyor ki; Suffa’da sadece fakir, kimsesiz ya da bekâr olan kişiler değil, aynı zamanda evli barklı olan ya da durumu iyi olanlar da kalarak ibadetle meşgul olmuş, ilim tahsil etmiştir. Öğrendiği bilgiler doğrultusunda da daha sonra meydana gelen yeni problemler karşısında çözüm bulmuşlardır. C- Dışarıdan Gelen Elçi ve Heyetler İslâm’ı öğrenmek veya tetkik için gelen çeşitli elçi ve heyetler, Medine’de tanıdıkları yoksa, genellikle Suffa’da ağırlanıyordu.67 Bu gibi kimseler ülkelerine dönmeden önce burada bir süre kalırlardı. Bir defasında burada, 80 kadar temîm kabilesine mensup yabancı bir heyet barındırılmıştı.68 Böylece burada kalan elçi ve heyetler, bir taraftan Allah Resûlü ile görüşüp İslâm hakkında bilgi alırken, diğer taraftan da Suffa Ashâbından bilmedikleri hususları öğreniyorlardı. D-Suffa’da Kadınların Kalıp Kalmadığı Suffa Ashâbından bahsedilince doğal olarak akla hep erkekler gelmektedir. Ancak, Hz. Peygamber döneminde kadının eğitim ve öğretim alanındaki faaliyetleri incelendiğinde; o dönemde kadınların, ilim öğrenmek için her fırsatı değerlendirdikleri söylenebilir.69 Suffa Ashâbından Ebû Said el-Hudrî (ö. 47/667) şöyle rivâyet eder: “Kadınlar Hz. Peygamber’e: “Ey Allah’ın Resulü! Erkeklerden dolayı bize yer kalmıyor. Sizi dinlemek için bize bir gün ayırır mısınız?” dediler. Bunun üzerine Hz. Peygamber de 64 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 369. 65 Kadir Gecesinin zamanı ile ilgili Abdullah b. Üneys’ten nakledilen rivâyet için Bkz.: Ebû Davud, Salât, 319; Mâlik, Muvatta, İ‘tikâf, 12, I, 320; Müslim, Siyam, 40. 66 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 5. 67 Bkz.: Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 487. 68 Hamidullah, İslâm Peygamberi, II, 769; Ayrıca bkz.: İbn Hacer el-Askalânî, Tehzibu’t-Tehzib, Dâru’s-Sâdır, Beyrut ty., III, 475; Kettânî, a.g.e., I, 448. 69 Hz. Peygamber döneminde eğitim ve öğretim alanında kadının durumu ile ilgili geniş bilgi için bkz.: Savaş, Rıza, Hz. Muhammed Devrinde Kadın, Ravza Yayınları, İstanbul 1992, 121-158. 23 kadınlara bir gün ayırıp, o günde kadınlara İslâm’ı anlatırdı. Zaman zaman kadınlar O’na bazı sorular sorarak cevaplarını alırlardı. Bu konuşmaların birinde Resûlullah: “İçinizde ahirete (kendinden önce) üç çocuk yollayan her kadın için bu çocuklar cehenneme karşı bir kalkan olur.” dedi. Kadınlardan biri: “Ya iki çocuk olursa” diye sorunca, Hz. Peygamber de: “İki çocuk da öyledir.” diye cevap verdi.70 Bu rivâyette dayanarak, Hz. Peygamber’in zaman zaman sadece kadınlara bilgi vermek üzere onlarla bir araya geldiğini söyleyebiliriz.71 Mescid-i Nebevî’de kadınlara mahsus bir Suffanın olduğu ve sabah namazlarında erkek saflarının arkasında bir kadın safının oluşrurulduğu rivâyet edilmektedir.72 Suffa Ashâbından Abdullah b. Ömer de şöyle der: “Resûlullah, kadınlar sofasından fiyatı üç dirhem gümüş olan bir kalkanı çalan adamın elini kesti.”73 Buhârî, “Kitâbü’s-Salât” başlığı altında “Kadının Mescidde Yatıp Kalkması” başlığını açmış ve Hz. Aişe (ö. 58/678) ile Ebû Hureyre’den bazı rivâyetler nakletmiştir. Hz. Aişe’den gelen rivâyet Suffa’da kadın kaldığına dair daha açık bir işarettir. Hz. Aişe azad edilmiş zenci bir cariyenin hırsızlıkla itham edilmesinden sonra, suçsuz olduğu ortaya çıkınca, sevincinden Allah’a şükreder ve Resûlullah’a gelerek Müslüman olduğunu anlatır. Daha sonra bu kadınla ilgili şu bilgiyi verir: “Mescidin bir köşesinde ona ait kıl kilim veya keçeden yapılmış bir çadır vardı. Ara sıra yanıma gelir benimle sohbet ederdi…”74 Ebû Hureyre’den gelen rivâyette ise, Mescid’i süpüren bir zenci kadından bahseder. O şöyle der: “Zenci bir adam veya zenci bir kadın (rivâyetin ravilerinden Ebû Rafi‘; “zannımca temizleyen kişi bir hanımdı” demiş), Mescid-i Nebevî’yi süpürürdü, daha sonra o vefat etti. Bir gün Hz. Peygamber onu sordu. Etrafındakiler: “Vefat etti,” diye cevap verince Allah Resûlü: “Onun vefatını bana haber vermeniz gerekmiyor muydu? Bana kabrini gösterin” buyurdu. Sonra mezarına gelip onun için 70 Buhârî, İlim, 36. 71 Savaş, a.g.e., 128. 72 Bkz.: İbn Hişâm, es-Sire, II, 312; Beâzurî, Ensâb, I, 399; Savaş, a.g.e., 126. 73 Ebû Davud, Hudûd, 12; Benzeri rivâyetler için bkz.: Nesaî, Kat‘u’s-sârık, 4; İbn Mâce, Hudûd, 22. 74 Buhârî, Salât, 57. 24 namaz kıldı.75 Ancak, Ebû Hureyre’nin bahsettiği zenci kadın ile Hz. Aişe’nin bahsettiği zenci kadının aynı ya da farklı kişiler olup, olmadığı konusunda herhangi bir bilgi elde edemedik. Bütün bu rivâyetler göstermektedir ki, erkekler dışında Suffa’nın bir bölümünün kadınlara ayrıldığına dair yaygın rivâyetler olmasa da, hem kadınların beş vakit namaz için Mescid-i Nebevî’ye gelmeleri ve Hz. Peygamber’in belirli bazı günlerde sadece onlara vaaz vermesi, hem de mescidin çevresinde bazı kadınların kaldığına dair rivâyetler vardır. Özellikle Abdullah b. Ömer’in rivâyet ettiği hadiste kadınların bulunduğu mekanı “Suffatü’n-nisâ” (kadınlar Suffası) diye ifade etmesi, bize Mescid’in küçük de olsa onun bir bölümünde kadınların kaldığını göstermektedir. Ancak, kadın sahâbilere ait olduğu anlaşılan bu suffanın yeri ve buraya katılanlar hakkında daha fazla bilgi edinemedik. II- SUFFA ASHÂBININ MADDİ İHTİYAÇLARI VE BUNLARIN KARŞILANMASI A- Yoksullukları ve İhtiyaç İçinde Oluşları Mekke’de malını mülkünü her şeyini bırakarak hicret eden muhâcirleri Medineliler sahip çıktı, her şeyini onlarla paylaştı. Ancak hiçbir şeylerini almadan Medine’ye büyük bir göç olması beraberinde yoksulluğu getirmişti. Bu nedenle, Suffa’da kalanların açlık ve yoksulluk içerisinde olmaları doğaldır. Rivâyetlere baktığımızda Suffa’da kalanlar gerek yeme içmelerinde, gerek giyim kuşamlarında büyük sıkıntılar çekmişlerdi. Suffa Ashâbından Fudâle b. Ubeyd (ö. 53/673) bu durumu şöyle anlatır: “Resûlullah namaz kıldırırken, kıyamın uzunluğu ve açlıktan dolayı bazı adamlar –ki bunlar Suffa Ashâbından idiler- yere düşüp bayılıyorlardı.”76 Ebû Hureyre, Suffa’da geçirdiği yarı aç yarı tok günlerini, bazen birkaç hurma ile karınlarını doyurmaya çalışırken, açlığını hissetmemek için karnına taş bağladığını 75 Buhârî, Salât, 72, 74. 76 Ahmed b. Hanbel, Müsned, VI, 18-19; Tirmizî, Zühd, 39; Zehebî, Siyer, II, 590. 25 anlatır.77 Ebû Hureyre’den gelen başka bir rivâyette ise; Suffa Ashâbından 70 kişiyi, bedenin üst kısmını kapatacak bir elbise bile bulamadıklarını, gördüğünü anlatır. Bazıları da boyunlarına bağlayıp, dizlerine kadar kapatıyor ve avret yerleri gözükmemesi için elleriyle eteklerini tutuyorlardı. Bazıları ise, izara benzer bir şey giyiyorlardı. Bu nedenle rükûya eğildiklerinde, avret yerleri görünmemesi için Resûlullah, onların orta saflarda namaza durmalarını istemişti.78 Suffa Ashâbından olan Talha b. ‘Amr ise, şöyle anlatır: “Suffalılar için Resûlullah her gün iki adam için bir müd hurma gönderdiğini, bir gün namazdan sonra biri: “Ya Resûlallah! Hurmalar karnımızı yaktı. Ketenden giydiğimiz elbiseler de vücudumuzu yaktı.” dedi. Bunun üzerine Allah Resûlü mimbere çıktı. Allah’a hamdu senâdan sonra şöyle buyurdu: “Eğer ekmek ve et bulabilseydim, mutlaka size yedirirdim. Sizden kim bunları elde ederse, sizin ihtiyacınızı gidermeli ve Kâbe’nin örtüsü gibi sizi giydirmelidir. Şimdi şikâyet ediyorsunuz fakat bir zaman gelecek, kurutulmuş yiyecekler yiyeceksiniz ve Kâbe’nin astarının yapıldığı kumaş gibi kumaşlardan yapılmış elbiseler giyeceksiniz.”79 Bütün bu ve benzeri rivâyetler, Suffa Ashâbının yiyeceğini ve giyeceğini temin etme konusunda zorluk çektiğini göstermektedir. B- Maddi İhtiyaçlarının Karşılanması 1- Hz. Peygamber Tarafından İhtiyaçlarının Karşılanması Hz. Peygamber, Suffa Ashâbının bütün geçimini karşılamaya çalışıyordu. Resûlullah, akşamları bazen Suffalıların tamamını, bazen de onları birer, ikişer olarak sahâbeye dağıttıktan sonra geri kalanını kendi evine götürüyor, yedirip içiriyor 77 Bkz.: Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 377-378. 78 Buhârî, Salât, 58; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 340-341. Ayrıca Suffa Ashâbından Cerhed b. Huveylid'in elbisesinin kısalığından dolayı dizinin açılması üzerine yanlarında oturan Resûlullah tarafından uyarıldığını ve şöyle buyurduğunu anlatır; Resûlullah bana: “Onun üzerini ört. Dizin avret mahalli olduğunu bilmiyor musun?.” dedi. (Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 479; Ebû Dâvud, Hamâm, 2; İbn Mâce, Mesâcid, 6). 79 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., VIII, 51; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 487; Ayrıca bkz.: Sühreverdî, Avârifu’l-Meârif, trc.: H. Kamil Yılmaz-İrfan Gündüz (Tasavvufun esasları), Erkam Yayınları, İstanbul 1993, 78; Hâkim en-Nisâbûrî, el-Müstedrek, III, 15; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 374-375; İbn Esîr el-Cezerî, İzzeddin Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed, Üsdü’l-Ğâbe fî Ma‘rifeti’s-Sahâbe, eşŞa‘be, yy. 1970, III, 90, 91. 26 ve yatmaları için Suffa’ya geri gönderiyordu.80 Resûlullah’a herhangi bir sadaka geldiğinde, ondan hiç yemeden tamamını; hediye geldiğinde ise, büyük bir kısmını Suffa Ashâbına dağıtırdı.81 Resûlullah, Suffa Ashâbınının geçimini sağlamak ve sıkıntısını gidermek konusunda onları kendi ailesine bile tercih ediyordu. Söz gelimi; bir gün bazı esirlerin getirildiğini duyan Hz. Fatıma ve Hz. Ali, Hz. Peygamber’e gelerek Fatıma’nın değirmen çevirmekten Hz. Ali’nin de kuyudan su çekmekten elleri nasırlaştığını söyleyerek kendilerine kölelerden bir hizmetçi verilmesini istediler. Ancak Resûlullah: “Vallahi size hizmetçi veremem. Ben daha ehl-i Suffayı çağırıpta karınlarını doyuracak, kendilerini geçindirecek bir şey bulamadım. Esirleri satıp bedelleri ile ehl-i Suffayı geçindirmeyi düşünüyorum” buyurmuş ve tekliflerini reddetmişti.82 Suffa Ashâbından Ebû Hureyre, Muâviye b. el-Hâkem ve diğer kişilerden gelen rivâyetleri incelediğimizde Suffa’da çekilen sıkıntılar ve Hz. Peygamber’in onları gözetmek için gösterdiği mücizevi çaba açıkça görülmektedir. Bir gün Ebû Hureyre ile karşılaşan Resûlullah, onun acıktığını anlayarak eve götürmüş ve küçük bir bardak sütü getirdikten sonra Suffa’da bulunanların tamamını eve çağırmasını söylemişti. Suffa Ashâbının tamamı eve geldikten sonra, Hz. Peygamber’in emriyle, Ebû Hureyre süt bardağını sırayla onlara vermiş ve herkes doyuncaya kadar içmişlerdi. En sonda Ebû Hureyre ve Hz. Peygamber kadehte kalan sütü içip bitirmişti.83 Muâviye b. el-Hâkem ise, yaşadıkları bir olayı şöyle anlatır: “Resûlullah ile beraber olduğumuz bir sırada Muhâcirlerden bazıları ile Ensâr’dan bazıları birer, ikişer, üçer kalkıp Mescid’den ayrılmaya başladılar. Biz, Peygamber dahil beş kişi kalmıştık. Resûlullah bize: “kalkın benimle gelin” buyurdu. Eve geldiğimizde “Ey Aişe bize yemek getir” dedi. Hz. Aişe bize yeşil bir ot getirdi, yedik. Sonra Peygamber tekrar: “Ey Aişe bize yemek getir” dedi. Hz. Aişe bu defa çekirdeksiz 80 Buhârî, Mevâkitu’s-Salât, 41; Menâkıb, 25; Ayrıca bkz.: Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 429, 430, V, 426, 427. 81 Müslim, Zekât, 161; İbn Sad, a.g.e., I, 388-389. 82 Buhârî, Farzu’l-Humus, 6; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 106-107. Müsned’deki rivâyette şu açıklamalar da bulunmaktadır: Resûlullah: “Bunlar Cebrâilîn bana öğrettiği kelimelerdir. Her namazın sonunda onar defa tesbih, tahmid ve tekbirle Allah'ı tebih edin. Yatakınıza yattığınızda da 33 defa Sübhanallah, 33 defa Elhamdülillah, 34 defa da Allahüekber deyin” buyurdu. Hz. Ali, bunları işittikten sonra Sıffin savaşında dahi terk etmediğini anlatıyor. 83 Buhârî, Rikâk, 17; İsti’zân, 14; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 515; Tirmizî, Kıyâme, 36; 27 hurma getirdi, onu da yedik. Daha sonra Resûlullah “Ey Aişe! Bize içecek bir şey getir” dedi. Hz. Aişe süt dolu bir kap getirdi, onu içtik. Peygamber: “Bize su getir” dedi. Hz. Aişe büyük bir kap ile su getirdi, onu da içtikten sonra Resûlullah: “İsteyen mescide gitsin, isteyen burada kalsın” dedi. Biz de: “Mescide gideceğiz.” dedik. Muâviye b. el-Hâkem şöyle devam eder: “Ben yüzüstü yatıyorken gece yarısı birinin ayağıyla beni dürttüklediğini hissettim. Başımı kaldırdım ki, Resûlullah orada duruyordu. Bana: “Bu, Allah’ın hoşlanmadığı bir yatıştır” dedi.84 Hz. Peygamber’in yeme ve içme konusunda Suffa Ashâbını gözettiğine dair bir çok rivâyetler bulunmaktadır. Ancak Suffa Ashâbının hayatlarını vereceğimiz ileriki konularda bu rivâyetlerin bir kısmını ilgili yerlerde nakletmeye çalışacağız. Suffa Ashâbının yiyecek ve içeceği ile yakından ilgilenen Allah Resûlü onların giyimini de temin ederdi. Suffa Ashâbından ‘Utbe b. Nudder şöyle anlatır: “Resûlullah’tan beni giydirmesini istedim. Beni iki parça ketenden yapılmış elbise ile giydirdi. Sonra başkalarını da giydirdi.”85 2- Sahâbe Tarafından İhtiyaçlarının Karşılanması Hz. Peygamber, Suffa’da kalanların ihtiyaçlarını bir taraftan kendisi karşılamaya çalışırken diğer taraftan Müslümanların onları gözetip kollamasını tavsiye etmiştir. Özellikle akşam yemekleri için onları birer, ikişer, üçer olarak sahâbeye dağıttığını, geri kalanı kendisinin eve götürdüğüne dair bir önceki konuda bazı rivâyetleri zikretmiştik. Bazı rivâyetlerde Ensârın ileri gelenlerinden Sa‘d b. Ubâde, her akşam ya da bir keresinde Suffa Ashâbından 80 kişiyi akşam yemeğinde misafir ettiği nakledilmektedir.86 Abdurrahman b. Ebû Bekir de, bir keresinde babasının 3 Suffalıyı eve getirdiğini, az yemekleri olduğu için telaşa girdiklerini, ancak Allah’ın izniyle herkesin doyduğu halde yemeğin üç katı fazlası sofrada hâla durduğunu anlatır.87 Ebû Hureyre de, fukaraya karşı çok cömert olan Cafer b. Ebî 84 Ebû Nu‘aym, a.g.e. II, 32-33. Ayrıca Suffa Ashâbından Tıhfe b. Kays’ın da buna benzer bir rivâyeti bulunmaktadır. Bu rivâyet için bkz.: Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 429-430; Tirmizî, Edep, 21; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 373., 374; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 98; İbn Hacer el-Askalânî, el-İsâbe, III, 442. 85 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 15. 86 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 341; İbn Hacer, Tehzibü’t-Tehzib, III, 475. 87 Buhârî, Mevâkitu’s-Salât, 41; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 197. 28 Tâlib’in evine misafir olduğu bir anısını anlatır.88 Bununla birlikte zaman zaman sahâbe’nin Suffa’ya yemek getirdiği de olmuştur.89 Ayrıca, sahâbe çoğu zaman farz ve nafile sadakalarını da Suffalılara gönderirdi. Söz gelimi; Hz. Peygamber’in tavsiyesi üzerine Hz. Fatıma, Hasan (ö. 50/670) ve Hüseyn (ö. 61/682)’i dünyaya getirdikten sonra saçlarını traş etmiş ve ağırlığı kadar gümüşü Suffa’da bulunan fakir sahâbilere dağıtmıştı.90 Resûlullah’ın emri üzerine sahâbiler, hasad zamanında sadaka niyetiyle Suffalılar için Mescide birkaç salkım hurma astığı 91 ve Mescide asılan bu hurmaları muhafaza etmek ve onu taksim etmek üzere Mu‘âz b. Cebel’in (ö. 18/639) görevlendirildiği rivâyet edilir.92 Suffa Ashâbından Berâ b. Âzib bu konuda şöyle anlatır; “Hurmalığı olan Ensâr, gücüne göre hasad zamanı birkaç salkım hurma getirir, onları Mescide asardı. Ehl-i Suffa’nın belirli bir yiyeceği olmadığı için karnı acıkan bu salkımları silkeler, düşen hurmaları yiyerek karnını doyururdu.”93 Hatta bir defasında ipte asılı kötü bir salkımı gören Hz. Peygamber, değnekle bu salkıma vurarak: “Bu hayır sahibi Kıyamet günü bozuk hurma yiyecek.”94 buyurmuştur. 3- Suffa Ashâbının Çalışarak İhtiyaçlarının Karşılanması Hz. Peygamber ve diğer sahâbilerin Suffa Ashâbının ihtiyaçlarını karşılamada hiçbir fedakarlıktan kaçınmadıklarına dair yukarıda birçok örnek verdik. Ancak bunların yanında Suffa’da kalan sahâbe de kendi geçimini sağlamak için çalıştıklarına dair rivâyetler bulunmaktadır. Söz gelimi; Bi’r-i Maûne’de şehid olan 70 Kurrâ’ın Suffalılardan olduğunu söyleyen Enes b. Mâlik (ö. 93/712), bunlardan bir grup gündüzleri Mescide su taşıdığını, dağdan getirdikleri odunları satarak 88 Buhârî, Fedâilu Ashâbi’n-Nebî, 10. 89 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 378. 90 Ahmed b. Hanbel, Müsned, VI, 390-391; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 339. 91 Bkz.: Ebû Dâvud, Zekât, 32. 92 Kettânî, a.g.e., I, 475. 93 Tirmizî, Tefsir, 3. 94 Nesâî, Ebû Abdirrahman b. Şu‘ayb, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992, Zekât, 27; İbn Mâce, Zekât, 19. Hatta bu durum üzerine, “Ey İnananlar! Kazandıklarınızın ve sizin için yerden çıkardıklarımızın temizlerinden infak edin. İğrenmeden alamıyacağınız pis şeyleri veremeye kalkmayın. Allah'ın herşeyden müstağni ve anılmaya layık olduğunu bilin.” (Bakara, 2/267) âyetinin nazil olduğu rivâyet edilir. (Tirmizî, Tefsir, 3). 29 Suffalıların geçimini sağlamaya çalıştıklarını anlatır.95 Bazı Suffalıların dağdan odun çektikleri ya da hurma çekirdeklerini öğüttükleri veya ziraat işlerinde çalıştıkları,96 bazılarının ise, nöbetleşe deve çobanlığı yaptığı 97 hususunda rivâyetler bulunmaktadır. Bu şekilde çalışarak kendi geçimlerinin teminine katkı sağladıkları anlaşılıyor. Zamanla Hayber, Fedek ve benzeri yerlerin alınması sonucu buralardan Beytülmâl’e gelen yiyeceklerle bilhassa hurma ile Suffa Ashâbının ihtiyaçları karşılanmışsa da, onların rahat bir şekilde yaşadıkları anlamına gelmez, belki yoklukları bir nebze olsun azalmıştır.98 III- SUFFA ASHÂBININ FAALİYETLERİ Suffa, İslâm eğitim ve öğretim tarihinde büyük bir önemi sahiptir. Suffa’nın ilk İslâm üniversitesi olduğunu söyleyen Muhammed Hamidullah, burada yetişen talebeler, mübelliğ-muallim, elçi, komutan, kadı ve diğer birçok görevle Arap Yarımadası'nın dört bir köşesinde görev yapmak üzere hazırlandıklarını ifade eder.99 Suffa Ashâbının bu faaliyet alanlarını kısa başlıklar halinde açıklamaya çalışacağız. A- İlimle Meşgul Olma Hira Dağı’nda Hz. Peygamber’e gelen ilk âyetlere100 inanan ilk mü’minler ve ilk öğrenciler ile dinî öğretim başlamış 101 sosyal baskının başlamasıyla Erkam’ın 95 Müslim, İmâre, 147; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 270. 96 Bkz.: Sühreverdi, a.g.e., 77; Kettânî, a.g.e., I, 476-477. 97 Bkz.: Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 9. 98 Suffa Ashâbının ihtiyaçları ve karşılanış biçimi ile ilgili geniş bilgi için bkz.: Baktır, a.g.e., 30-39; Köten, Akif, “Asr-ı Saâdette Suffa Ashâbı”, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saâdette İslâm, Editör: Vecdi Akyüz, Beyan Yayınları, IV, 393-400. 99 Hamidullah, a.g.e., II, 768-770. 100 İlk inen âyet ve sûre’nin hangisi olduğu hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. İlk inen âyet’in “Besmele”, ilk sûre’nin de “Alak Sûresi” olduğu rivâyet edilmiştir. (Bkz.: Suyûtî, Celaluddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr, el-Itkân fi Ulûmi’l-Kur’ân, thk.: Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Kahire 1967, I, 31). İlk inen sûre’nin “Fatiha” olduğunu rivâyet edenlerde vardır. (Bkz.: Suyûtî, elItkân, I, 35; Muhammed Abduh, Durusun Müstefadün Mine’l-Kur’ân, Daru’l-İhyai’l-Ulum, Beyrut 1987, 25). 101 Bkz.: İbn İshâk, Ebû Abdullah Muhammed, es-Sîretü’n-Nebeviyye, thk.: Muhammed Hamidullah, trc.: Sezai Özel, İstanbul 1988, 102-112. 30 evinde (Daru’l-Erkam) devam edilmiştir. Bu evin ilk öğretim yeri (okul) olarak önemli bir değeri vardır. Burada, gelen vahiyler okunur, yazılır, ilk dinî bilgiler ve pratikler öğretilirdi. Müslümanlığı öğrenmek isteyenler buraya gelirdi.102 Daha sonra Medine’ye öğretmen olarak gönderilecek olan Mus‘ab b. ‘Umeyr de – ki Suffa Ashâbındandır- bu evde dinî bilgileri öğrenmişti.103 Hz. Peygamber’in toplum üzerindeki tesirinin başlamasından sonraki döneminin, öncekine göre çok değişik ve zengin bir eğitim faaliyetinin başladığını görmekteğiz. Gerçekten basit ve iptidaî bir kültürün babalardan çocuklara daha çok taklitle geçtiği bir toplumda, Hz. Peygamber’in aldığı ilk vahiyle birdenbire yeni değer ve kuralların benimsetilmesinin ve öğretilmesinin önemli bir konu olarak ortaya çıktığı görülür.104 Zîrâ sosyal yapıda bir reform meydana getirebilmek için eğitim ve öğretim sisteminin yeniden ele alınıp bir organizasyona kavuşturulması gerekmekteydi.105 Şüphesiz Hz. Peygamber’in birinci derecedeki görevi eğitim ve öğretimdi.106 Çünkü Kur’ân, O’nun vazifesinin talîm ve terbiye (muallim) olduğunu açıklamaktadır.107 Resûlullah da her zaman: “Şüphesiz ki, ben bir 'muallim' (öğretmen) olarak gönderildim”108 buyururdu. Başka bir âyette, askere çok ihtiyaç duyulduğu durumlarda bile, eğitim ve öğretimin tamamen bırakılmamasını ve bu işle meşgul olan bir kısmının devamlı olmasını önemle tavsiye etmiştir: “Mü’minlerin hepsinin toptan sefere çıkmaları doğru değildir. Onların her kesiminde bir grup dinde (dinî ilimlerde) geniş bilgi elde etmek ve kavimlerini (savaştan) döndüklerinde onları ikaz etmek için geride kalmalıdır. Umulur ki, sakınırlar.”109 İslâm’ın ilk dönemlerinde ilmi toplantılar için belli ve daha önceden tayin edilen bir yer yoktu. Resûlullah’ın evi dahil sahâbesi ile beraber bulunduğu her yer 102 Çelebi, Ahmed, İslâm’da Eğitim ve Öğretim Tarihi, Çev: Ali Yardım, Damla Yayınevi, İstanbul 1998, 43. 103 İbn Sâd, a.g.e., III, 117; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 37; İbn Hacer el-Askalânî, el-İsâbe, VI, 98; İbn Esîr, a.g.e., V, 181. 104 Parladır, Selahaddin, “Asr-ı Saadet'te Eğitim”, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’e İslâm, Editör: Vecdi Akyüz, Beyan Yayınları, İstanbul 2006, IV, 419. 105 Hamidullah, ag.e., II, 758. 106 Âşık, ag.e., 36. 107 Bakara, 2/129. 108 Dârimî, Ebû Said Osman b. Said, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992, I, 99-100; İbn Mâce, Sünen, I, 83. 109 Tevbe, 9/122. 31 onun tarafından idare edilen birer eğitim ve öğretim meclisi idi. Yani evde, yolda, pazarda, mescidde, hazarda ve seferde küçüğünden büyüğüne herkes öğrenmek istediği meseleyi gayet rahat bir şekilde sorup, öğrenirdi. Din öğretimini, Mekke ve Medine dönemi olarak iki dönemde ele alınabilir. Ancak şurası çok dikkat çekicidir ki, ilmin araştırılmasını emreden, yahut diğer vesilelerle ilim konusunu içeren âyetlerin hemen hemen tamamı, Hicret öncesi Mekke döneminde nâzil olmuşlardır; buna mukabil Kur’ân’ın Medine döneminde inen âyetleri ise, iş ve eylem ile tatbikattan bahsetmektedirler.110 Hicretten önce öğretmen olarak Medine’ye gönderilen Mus’ab b. ‘Umeyr, burada Es‘ad b. Zürâre’nin evinde din öğretimi faaliyetini yürütüyordu. Ancak, Ensârdan farklı kişilerin evlerini de dolaşarak Müslüman olanlara Kur’ân okuyor ve İslâm’ın esaslarını öğretiyordu.111 Hz. Peygamber’in Medine’ye hicretinden sonra yol üzerinde bulunan Kuba’da inşa ettiği ilk mescidin –ki Belâzürî; bu mescidi, Resûlullah’tan önce Medine’ye hicret edenlerin yaptığını, rivâyet eder112- ibadet için olduğu kadar insanlara dini bilgilerin öğretilmesi için de kullanılmıştır.113 Hicretin ilk yılında inşa edilen Mescid-i Nebevî çok amaçlı bir yapı özelliği taşımaktaydı. Özellikle mescidin kuzey tarafında bulunan Suffa, âdeta yatılı bir eğitim kurumu görevini görüyordu.114 Suffa ile birlikte, eğitim öğretimin daha disiplinli ve düzenli bir konuma geldiğini görüyoruz. Suffa ihtiyacı karşılayamaz hale gelince Hz. Peygamber, Medine’nin farklı bazı mahallelerinde hazırlık okulları diyebileceğimiz “Dâru’l-Kurrâ” denilen birkaç diğer okul açmıştı. Hicrî ikinci yılından itibaren Medine’de Mekreme b. Nevfel’in evinde “Dâru’l-Kurrâ” adında ve Kur’ân öğretimine tahsis edilmiş yeni bir okul faaliyete geçirilmişti. Bedir savaşından kısa süre sonra Medine’ye gelen ve Suffa 110 Hamidullah, a.g.e., II, 765. 111 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 118. 112 Belâzürî, Fütûhü’l-Büldân, 17. 113 İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ’ İsmail b. Ömer, el-Bidâye ve’n-Nihâye fi’t-Târîh, Mısır 1932, III, 209- 210. 114 Hamidullah, İslâm Müesseselerine Giriş, 57-63. 32 Ashâbından sayılan Abdullah b. Ümmi Mektum bu evde misafir olmuştu.115 Bu konuda gelen rivâyetlere baktığımızda, Medine’de din öğretiminin yapıldığı bu tür evlerin sayısı çok sayıda olduğu anlaşılıyor.116 Ahmed Çelebi de, Hz. Peygamber döneminde çocuklara sadece okuma-yazma öğretilen “küttab” adında yerler açıldığını söyleyerek bazı örnekler verir.117 Ayrıca Hz. Peygamber hayatta iken, Medine’de farklı mahallelerde açılan dokuz adet küçük mescid ibadet yerleri olarak önem arzettikleri kadar din öğretimi için de önemli yerlerdir.118 Zamanla Hz. Peygamber’in rahle-i tedrisinde oluşan bu ilk eğitim-öğretim faaliyeti, Kur’ân ve Sünnete dayalı ve hattâ tecrübî bilgilerle zenginleşirken, aynı zamanda bunların yeni yetişenlere aktarılması ihtiyacı ortaya çıkmıştır.119 Burada yetişen öğrenciler öğrendikleri Kur’ân, Tefsir, Kırâat, Sünnet ve Fıkıh bilgilerini daha sonra gittikleri memleketlerde etrafına toplanan insanlara aktarmış ve onlarda yeni öğrenciler yetiştirmişlerdir. Böylece, daha sonraki dönemlerde her birisi ayrı bir ilim dalı haline gelen İslâmi İlimlerinin temelleri atılmıştır. Suffa’da ilmi ile öne çıkan bir grup sahâbe vardı. Bunlardan Abdullah b. Mes‘ûd, Abdullah b. Ömer, Ebû Hureyre, Ebû Said el-Hudrî, ‘Amr b. ‘Abese, Vâsile b. Eska‘, Sâlim b. Ma‘kil, Sa‘d b. Ebî Vakkâs, Ebû Sa‘lebe, Abdullah b. Hâris, Abdullah b. Ümmü Mektûm, Vâbise b. Ma‘bed, Ebû’d-Derdâ’, Abdullah b. Üneys, Ebû Lübâbe vb. gibilerini sayabiliriz. 1- Suffa’da Öğrenilen İlim Konuları Suffa’da eğitim ve öğretimi yapılan ilim konuları, yazı, Kur’ân, Kur’ân tefsirî, hadis ve fıkıhtı. Burada ilim öğrenmeye ve öğretmeye Hz. Peygamber teşvik etmiştir. Ebû Hüreyre şöyle nakleder: “Ben Resûlullah’tan şöyle buyururken işittim: “Hayırlı bir şeyi öğrenmek veya öğretmekten başka hiç bir maksadı olmayarak benim Mescidime gelen kimse, Allah yolunda savaşan mücâhidin mertebesindedir. 115 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 205. Ayrıca bkz.: Makrizî, Ebu’l-Abbas Takıyuddin Ahmed b. Ali, el-Mevâiz ve’l-İtibar bi Zikri’l-Hıtati ve’l-Âsâr, Mısır 1270, II, 362; Parladır, a.g.e., IV, 428. 116 Âşık, a.g.e., 59. 117 Bkz.: Çelebi, a.g.e., 27-28. (Encyclopaedia of Religions and Ethics, V, 199’dan naklen) 118 Kettânî, a.g.e., I, 56. 119 Bkz.: Parladır, a.g.e., IV, 421. 33 Bundan başka bir niyetle (Mescidime) gelen kimse de başkasına âit eşyaya bakan adam durumundadır.”120 a- Yazı İslâm’ın başlangıcında, okuma yazma bilen Müslümanların sayısı az olduğu için, Resûlullah onların hepsini veya büyük bir kısmını, vahiy kâtibi olarak görevlendirdi. Zîrâ İslâm geldiği sıralarda, Kureyşlilerden okuma yazma bilenlerin sayısı, sadece on yedi kişi olduğu rivâyet edilir.121 Bu on yedi kişiden ikisi daha sonra Medine döneminde Suffa Ashâbı arasında görüyoruz. 122 Medine’de de aynı durum söz konusu idi. Burada da okuma-yazma bilenlerin sayısı çok azdı.123 Bizzat Kur’ân ve Hz. Peygamber, bu dönemde yaşayan arapların ümmi olduğunu ifade eder. Allah şöyle buyurur: “O Allah ki Ümmî olan (okuma yazmayı bilmeyenler) arasından bir peygamber gönderdi.124 Resûlullah ise: “Biz ümmî bir ümmetiz, yazı ve hesab bilmeyiz.”125 der. Bu nedenle, İslâm ilme teşvik etti ve Resûlullah yazıya önem verdi. Bunun için, Bedir Savaşında, Mekkelilerden esir düşenlerden okuma yazma bilenlere, Müslüman çocuklarından bir kısmına okuma yazma öğretmek suretiyle, kendilerini serbest bırakacaklarını şart koşması,126 Hz. Peygamber’in bu konuya verdiği önemin açık göstergesidir. Okuma-yazmaya hız ve önem verilmesinin sonucudur ki, kısa zamanda nazil olan âyetleri yazabilecek kırktan fazla Resûlullah’ın vahiy katipleri olduğu kaynaklarda zikredilmektedir.127 Zaten gelen vahyi okuyabilmek, anlayabilmek ve aktarabilmek için okuma yazmayı öğrenmek, 120 İbn Mâce, Mukaddime, 17. 121 Belâzurî, İslâm geldiğinde Mekke’de Kureyş’ten okuma-yazma bilenlerin şunlar olduğunu söyler: Ömer b. Hattâb, Ali b. Ebî Talib, Osman b. Affan, Talha, Yezid b. Ebî Süfyan, Ebû Huzeyfe b. ‘Utbe, Hâtıb b. ‘Amr, Ebân b. Said b. ‘Âs, Halid b. Said, Abdullah b. Sad b. Ebî Serh, Huveytıb b. Abdu’l-Uzza, Ebû Süfyan b. Harb, Muâviye b. Ebî Süfyan, Cuheym b. Said, A‘lâ b. Hadram, Ebû Ubeyde b. Cerrâh ve Ebû Seleme Abdullah b. Abdilesed el Mahzûmî. (Bkz.: Belâzurî, Fütûhü’lBüldân, 580). 122 İslâm geldiğinde Mekke’de okuma-yazma bilenlerden Ebû Ubeyde b. Cerrâh ve Ebû Seleme Abdullah b. Abdilesed el Mahzûmî daha sonra Suffa Ashâbı arasında yer almışlardır. 123 İslâm geldiğinde Medine’deki Evs ve Hazrec Kabilelerinden okuma-yazma bilenler şunlardı: Sa‘d b. Ubâde, Münzir b. ‘Amr, Übeyy b. Ka‘b, Zeyd b. Sâbit, Rafi‘ b. Mâlik, Üseyd b. Hudeyr, Ma‘n b. Adiyyu’l-Belvâ, Beşir b. Sa‘d,, Sa‘d b. Rabi‘, Evs b. Havâlî, Abdullah b. Übeyy. (Belâzurî, a.g.e., 583) 124 Cum‘a, 62/2. 125 Müslim, Siyâm, 2. 126 İbn Sa‘d, Tabakât, II, 22. 127 Bkz.: İbn Abdilberr, a.g.e., I, 69; Kettânî, a.g.e., I, 114. 34 âdetâ bir zaruret halini almıştı. Daha sonra, Hz. Peygamber’in hadislerini rivâyet etmek arzusunda olan kimseler için okuma yazma, vazgeçilmez bir unsur oldu.128 b- Kur’ân Suffa’da toplanan talebeler esas itibariyle Kur’ân öğrenimi ile meşgul oluyorlardı. Çünkü dinin esaslarını ve Allah’ın emir ve yasaklarını getiren Kur’ân’ın talimini Hz. Peygamber teşvik etmiş ve: “Sizin en hayırlınız Kur’ân’ı öğrenen ve öğretendir.” buyurmuştur.129 Bu dönemde Kur’ân’ı okuyup ezberleyen kişiye “Kârî" (ç.kurrâ) denilirdi.130 Bunun için, Suffa Ashâbından Kur’ân’ı ve dini esasları öğretmek üzere Münzir b. ‘Amr es-Sa‘dî başkanlığında yola çıkan ve “Bi’r-i Ma‘ûne”de şehid edilen 70 sahâbeye de “Kurrâ’" deniliyordu.131 Kur’ân’ı en iyi bilen ilk Müslümanlardan “kârî" sahâbilerin sayısının 3.000 olduğu rivâyet edilmektedir.132 Bu sayı dikkate alındığında bu dönemde Kur’ân öğretimine ne kadar önem verildiği ortaya çıkmaktadır. Bu dönemde de çeşitli ilim dallarında mütehassıs olanlar vardı. Çünkü her sahâbinin aynı derecede Kur’ân’ı bilme ve güzel okuması mümkün değildi. Bu nedenledir ki, Hz. Peygamber;“Kur’ân’ı dört kişiden öğreniniz: Abdullah b. Mes‘ûd, Ebû Huzeyfe'nin âzâdlısı Sâlim, Mu‘âz b. Cebel ve Übey b. Ka‘b”133 buyurarak ihtisasın önemine işaret etmiştir. Bu dört kişiden ilk ikisi Suffa Ashâbındandır. Mu‘âz ve Übey ise, Suffa’ya öğretmenlik yapardı ve Suffalılardan başta Ebû Hureyre ve diğer birçok sahâbî onlardan Kur’ân’ı öğrenirlerdi. Sahâbilerin Kur’ân âyetlerini öğrenme metodu karşılıklı okuma (tedârüs) yolu ile olduğunu görüyoruz. Bu metoda göre; bir sahâbî 10 âyet okuyor diğerleri dinliyor, bundan sonra bir başkası 10 âyet okuyor diğerleri dinliyordu. Böylece âyetler karşılıklı okunuyordu.134 Hz. Peygamber, sözleri ile olduğu kadar hareketleri ile de sahâbileri Kur’ân okumaya teşvik etmiştir. Bir gün Abdullah b. Mes‘ûd’dan Kur’ân’ın okumasını 128 Çelebi, a.g.e., 23-24, (Nevevî, Tehzîbü’l-Esmâ’, 73’ten naklen). 129 İbn Mâce, Mukaddime, 16. 130 İbn Haldun, Mukaddime, 313. 131 Buhârî, Meğâzî, 28; İbn Sa‘d, a.g.e., III, 514; Zerkeşî, el-Burhân, I, 242. 132 Hamidullah, Muhammed, Kur’ân-ı Kerîm Tarihi, Beyan Yayınları, İstanbul 2001, 46. 133 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 352; Zehebî, Siyer, I, 486. 134 Kettânî, a.g.e., II, 292. 35 istemiştir. Ancak, utanan İbn Mes‘ûd: “Kur’ân sana indirildiği halde ben mi okuyacağım” demesi üzerine Resûlullah: “Kur’ân’ı başkasının ağzından dinlemekten hoşlanıyorum” buyurmuş. İbn Mes‘ûd’un Nisâ sûresinden okuduğu âyetleri büyük bir huşû ile dinledikten sonra gözlerinden yaşlar akmış ve İbn Mes‘ûd’a iltifatlarda bulunmuştu.135 c- Kur’ân Tefsiri Suffa’da, sahâbenin üzerinde durduğu ve öğrenip öğretildiği ilimlerden biri de hiç şüphesiz ki, Kur’ân tefsiri ilmidir. Sahâbilerin Kur’ân âyetlerini öğrenme metodu “tedârüs” yolu ile olduğunu yukarıda görmüştük. Yani, bir sahâbî 10 âyet okuyor diğerleri dinliyor. Bundan sonra bir başkası 10 âyet okuyor diğerleri dinliyordu. Tabiîdir ki, sahâbe, bu oturumlarda âyetleri sadece lafızları ile okumakla kalmıyor, aynı zamanda anlam ve içerdiği hükümleri de inceler ve öğrenirlerdi. Zaten bu metod bizzat Hz. Peygamber tarafından uygulanırdı. İnen âyetleri onar onar âyetler halinde öğretir, birinci on âyet iyice öğrenilmeden diğerine geçmezdi.136 Bu ilmi de, her zaman beraber oldukları Resûlullah’tan öğrenmişler. Aynı zamanda, onlar olayları, âyetlerin sebeb-i nüzûllerini, nasih ve mensuhunu yakından müşahede etmişlerdir. Bu nedenle bunlar, Kur’ân’ın tefsirini sonraki nesillere aktarma konusunda büyük bir öneme sahiptirler. Söz gelimi; Suffa Ashâbının önde gelenlerinden Abdullah İbn Mes‘ûd, Kur’ân ilmiyle meşgul olmuş ve bu konuda sahâbilerin ileri gelenlerinden sayılmıştır. İmam Suyûtî (ö. 911/1505)’nin rivâyetine göre, İbn Mes‘ûd, Allah’a yemin ederek, Kur’ân’dan nazil olan her âyetin kimin hakkında ve nerede, gece mi yoksa gündüz mü nazil olduğunu bildiğini, her hangi birinin, Allah’ın Kitabı’nı kendisinden daha iyi bildiğini haber alsa ondan öğrenmek için yanına gitmekten çekinmeyeceğini söylemiştir.137 d- Hadîs Suffa’da sahâbenin üzerinde durduğu ve öğrenip öğretildiği ilimlerden biri de Hz. Peygamber’in hadîsleridir. Çünkü hadîsin sünnet ile eş anlamda kullanıldığı ve 135 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 342; Ayrıca bkz.: Âşık, a.g.e., 47-53. 136 Zehebî, a.g.e., I, 490. 137 Suyûtî, el-İtkân, II, 187. 36 sahâbe dönemi ile sonraki nesiller arasında rivâyet edildiği kabul edilirse, İslâm dininde onun kazandığı önem derecesini ve dinin tamamlanmasında oynadığı rolü tayin ve tespit etmek çok daha kolay olacaktır. Çünkü İslâm teşrî‘inde sünnetin, Kur’ân’dan sonra ilk kaynağı oluşturduğu, bu konuya eğilmiş olanlarca bilinen bir husustur. Bu bakımdan, sünnetin fıkıh bilginleri yönünden islâm teşrî‘i alanındaki değeri, bîr bakıma, hadisin aynı sahada sahip olduğu değer anlamındadır. Hadisin kazandığı bu yüksek değeri tesbit edebilmek için, Hz. Peygamber’in risâlet görevini ve bu görevin önem derecesini daima göz önünde bulundurmak gerekir. Çünkü Allah, Hz. Peygamber’i, Kur’ân’ı tebliğ etmekle görevlendirmiş ve bu hususta ona şu emri vermiştir: “Ey Resûl! Rabbinden sana indirileni tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan O’nun elçilik görevini yapmamış olursun.”138 Bu açık emirden anlaşıldığına göre, Hz. Peygamber’e verilen tebliğ görevinin gerekleri, kendisine gönderilen Kur’ân’ın insanlara duyurması veya öğretmesi ve dolayısıyla onların, Kur’ân’ın emir ve nehiylerine uymalarını sağlamasıdır. Ancak, Hz. Peygamber tarafından tebliğ edilen ve uygulanması istenilen bazı âyetler, herhangi bir detaya inmeden kapalı (mücmel) ya da sınırlandırmadan mutlak olarak gönderilmiştir. Bu konuda İmam Şâfiî (ö. 204/820): “Hz. Peygamber’in sünneti Allah’ın murad ettiği mânâyı açıklayıcıdır; Kur’ân’ın âmm ve hâssını gösteren, mutlak ve mücmelini açıklayan bir delildir. Allah, Kitab’ında namaz, hac ve zekât gibi konularla ilgili emirleri kesin olarak belirlemiştir. Bu emirlerin nasıl uygulanacağını da bizzat Peygamberi aracılığıyla onlara öğretmiştir.”139 der. Söz gelimi; namaz kılınmasını emreden âyetler mücmel olarak gelmiş, fakat rek‘atlarının adedi, şekli ve vakitleri Kur’ânda açıklanmamıştır. Aynı şekilde zekât verilmesini emreden âyetler mutlak olarak gelmiş, zekâtı gerektiren malın asgâri sınırı, miktarı ve şartları açıklanmamıştır. Kur’ân’da bunun gibi, şekli, şartı ve rüknü açıklanmadıkça uygulanması mümkün olmayan daha birçok hükümler vardır ve bunların açıklanması için yine Resûlullah’ın sünnetine ihtiyaç vardır.140 138 Mâide, 5/67. 139 Şâfiî, Muhammed b. İdris, er-Risâle, (İslâm Hukukunun Kaynakları), çev.: Abdulkadir Şenerİbrahim Çalışkan, TDV, Ankara 1996, 52, 105. 140 Koçyiğit, Talat, Hadîs Tarihi, TDV, Ankara 2003, 4-5. 37 Bütün bunları bilen sahâbe, Hz. Peygamber’in söz, fiil ve takrirlerini iyi kavramaya çalışıyordu. Hatta sahâbenin bir kısmı, duydukları hadîsleri yazıya geçirdikleri konusunda rivâyetler bulunmaktadır. Kaynaklarda Hz. Peygamber’in hayatında hadîs yazan bazı sahâbilerin isimleri zikredilmektedir. Bunların başında Abdullah b. ‘Amr b. ‘Âs (ö. 65/684) gelmektedir. İbn Sa‘d'ın naklettiği bir haberden öğrendiğimize göre; Abdullah b. ‘Amr, bir sahîfeden bahsederek “Resûlullah’tan, işittiğim hadîsleri yazmak için izin istedim; bana izin verdi ve ben de bu sahîfeyi yazdım”141 der. İbn Sa‘d, bu haberin sonunda Abdullah b. ‘Amr’in Hz. Peygamber’den yazdığı sahifeye “es-Sâdıka” ismini verdiğini de ilâve eder ki, başka haberlerin de bu hususu teyid ettikleri görülür. Meselâ bu sahîfeyle ilgili olarak Mücâhid'in (ö. 100/718) şöyle dediği rivâyet edilir: “Abdullah b. ‘Amr’in yanına girdim. Başının altındaki sahîfeye bakmak istediğim zaman bana engel oldu. Ona, kitabını benden niçin saklıyorsun? dediğimde, o: “Bu Resûlullah’la aramızda kimse yokken işittiğim hadislerin bulunduğu Sahîfe-i Sâdıka’dır.142 Kitâbullah ve bu Sahîfe, benim için kesin olduktan sonra, artık başka şeyler beni ilgilendirmez, demiştir.”143 Abdullah b. ‘Amr’in hadis yazdığını gösteren bir başka meşhur haber ise Suffa Ashâbının başında gelen Ebû Hureyre’den rivâyet edilmektedir. Ebû Hureyre: “Abdullah b. ‘Amr dışında, sahâbe arasında Resûlullah’ın hadîslerini benden daha fazla bilen kimse yoktu. Çünkü o hem yazıyor, hem de ezberliyordu. Ben ise sadece ezberliyor, yazmıyordum. Abdullah, yazmak için izin istedi. Hz. Peygamber de ona izin verdı” demiştir.144 Ancak, bizi burada ilgilendiren kısmı kaynaklarda farklı sayıda hadîs rivâyet eden sahâbeyi “muksirûn-mukillûn” (çok hadîs rivâyet eden ve az hadîs rivâyet eden) olarak gruplara ayırırken bunlardan Suffa Ashâbının konumudur. Farklı sayıda hadîs rivâyet eden sahâbilerden baştan ilk yedisi binin üzerinde hadîs rivâyet ettiklerinden 141 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 373. 142 Sâhife-i Sâdıka: Abdullah b. ‘Amr b. ‘Âs’ın yazdıkları hadîslerinin toplattığı sahifedir. Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., II, 373. Bu sahifede 1000 hadîs mevcuttu ve Abdullah bu 1000 hadîsi ezberlemişti. Bkz.: İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 349. 143 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 373; Zehebî, Siyer, III, 89. 144 Buhârî, İlim, 39; Dârimi, Mukaddime, 43; Zehebî, Siyer, II, 599; III, 89; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 354. 38 bunlara “el-Muksirûn”145 denilmektedir.146 Diğerlerine ise, “el-Mukillûn” denilmektedir. Muksirûnlardan olan yedi kişiden üçünün Suffa Ashâbından olduğunu görüyoruz. Bunlar: Ebû Hureyre 5374, Abdullah b. Ömer 2630, Ebû Said el-Hudrî 1170 hadîs rivâyet etmişlerdir. Mukillûnlardan sayılan sahâbenin içinde onlarca Suffa Ashâbı bulunmaktadır. Bunların başında 848 hadîsle Suffa Ashâbından Abdullah b. Mes‘ûd gelmektedir. Diğer Suffa Ashâbı ise, farklı sayıda hadîs rivâyet etmişlerdir.147 e- Fıkıh Suffa’da sahâbenin üzerinde durduğu ve öğrenip öğretildiği ilimlerden biri de hiç kuşkusuz ki, fıkıh ilmidir. Bizzat Hz. Peygamber, fıkıh öğrenilmesini şu sözleriyle teşvik etmiştir: Ebû Hüreyre’den rivâyet edildiğine göre Resûlullah şöyle buyurmuştur: “Allah kim hakkında hayır dilerse ona İslâm dini hususunda fıkıh bilgisini verir.”148 Abdullah b. Abbas’tan gelen rivâyete göre ise, Hz. Peygamber: “Şeytan’a bir fıkıhçıyı aldatmak, bin âbidi aldatmaktan daha zordur.” 149 demiştir. Suffa Ashâbından Ebû Said el-Hudrî’nin rivâyetine göre, Allah Resûlü’nün ashâbı beraberce oturdukları zaman fıkıhla ilgili konular üzerinde konuşurlardı.150 Ancak, Suffa’da kalan sahâbe, tefsir ve hadîs ilimlerinde olduğu gibi fıkıh ilmi bakımından da farklı bilgiye sahiptiler. Çünkü Kur’ân âyetlerindeki ve Hz. Peygamber’in sünnetindeki emir ve nehiylerini, haram ve helallerini; kısacası, bütün hükümleri anlama, kavrama kabiliyet ve istidatları farklı idi. Bu nedenle, hepsi aynı derecede fakîh değildi. Mesrûk b. Ecdâ‘ (ö. 63/683)’dan nakledilen bir rivâyet de, sahâbe içerisinde ilmi kabiliyetleri ile öne çıkan kişileri belirtmesi açısından dikkat çekicidir. Buna göre Mesrûk: “ Muhammed’in ashâbına uğradım ve ilimlerinin şu altı kişide 145 Muksirûnlardan olan sahâbe ve rivâyet ettikleri hadîs sayısı şöyledir: Ebû Hureyre (5374), Abdullah b. Ömer (2630), Enes b. Mâlik (2286), Hz. Aişe (2210), Abdullah b. Abbâs (1660), Câbir b. Abdullah (1540), Ebû Said el-Hudrî (1170) (bkz.: Suyûtî, Tedribu’r-Râvî, 401; İbn Kesîr, Bâisu’l-Hasîs Şerhu İhtisâri Ulûmi’l-Hadîs, 211). Ayrıca bkz.: İbn Hazm, Ebî Muhammed Ali b. Ahmed b. Said, Cevâmi‘u’s-Sîre ve Hamsu Resâili Uhrâ, (İkinci Risâle) thk.: İhsan Abbas ve Nâsiruddin Esed, Dâru’l-Meârif, Mısır ty., 211; Subhi es-Salih, Hadis İlimleri, 296. 146 İbn Salâh, a.g.e., 266. 147 Geniş bilgi için bkz: İbn Hazm, Cevâmi‘u’s-Sîre, 275-315; Âşık, a.g.e., 116-123. 148 İbn Mâce, Mukaddime, 17. 149 İbn Mâce, Mukaddime, 17. 150 Kettânî, a.g.e., II, 223. 39 toplandığını gördüm: Ömer (ö. 23/644), Ali (ö. 40/661), Abdullah b. Mes‘ûd (ö. 32/652), Mu‘âz b. Cebel (ö. 18/639), Ebu’d-Derdâ (ö. 32/652) ve Zeyd b. Sâbit (ö. 45/665). Daha sonra bir sene boyunca bu altı kişiyle birlikte bulundum. Bu altı sahâbenin ilmi ise, Ali ve Abdullah b. Mes‘ûd’da odaklandığını gördüm.”151 şeklinde ifade eder. İbn Hazm (ö. 456-1064), 142 erkek ve 20 kadın olmak üzere toplam 162 sahâbenin fetvâ verdiğini söyleyerek fetvâ sayıları bakımından: 1- Çok fetvâ verenler, 2- Orta derecede fetvâ verenler, 3- Daha az fetvâ verenler şeklinde üç kategoriye ayırır.152 İbn Kayyim (ö. 751/1330) ise, kendilerinden fetvâ nakledilen erkek ve kadın sahâbilerin sayısını yüz otuz civarında olduğunu kaydeder.153 Bunların arasında birçok Suffa Ashâbının ismi geçer. İbn Haldun da, bütün sahâbenin aynı derecede fıkhı bilemeyeceğine dair şu açıklamayı yapar: “...Ashâbın hepsi fetvâ verebilecek durumda değillerdi. Hepsinden dinî hükümler de alınmazdı. Bu, sadece, Kur’ân’ı ezberlemiş; nâsihini, mensûhunu, müteşâbih ve muhkemini ve diğer delâletlerini, bizzat Hz. Peygamber’den veya kendinden öncekilerden işiterek öğrenmiş olanlardan alınırdı…”154 2- Suffa’da Uygulanan Eğitim-Öğretim Metodu Dinî bilgilerin tebliğ ve öğretilmesinde bazı prensiplere uyulması, bir bakıma dinin esas içeriği kadar önemli sayılmıştır. İnsanlar için bir şifa, hidayet ve rahmet olduğu 155 bildirilen bilgi, kaide ve değerler, ancak bu esprinin ilham ettiği yollarla benimsetilmelidir. “Rabbinin yoluna hikmetle, güzel öğütle davet et, onlarla en güzel şekilde mücadele et”156 âyetinin genel anlamda işaret ettiği bu özellik, metod konusunda esas temeli oluşturmaktadır. 151 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 351; İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr, İ‘lâmu’l-Muvakkı‘în ‘an Rabbi’l-‘Âlemîn, Mısır 1955, I, 16; İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâluddin Abdurrahman b. Ali, Sıfatu’s-Safve, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1998, I, 172; Zehebî, Siyer, I, 493-494. 152 İbn Hazm, Cevâmi‘u’s-Sîre, (Üçüncü Risâle), 319-323; A. mlf., el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm, thk.: Ahmed M. Şakir, Dâru’l-Efkâr el-Cedîde, Beyrut 1983, V-VIII, 85-89; el-‘Ulyân, Ahmed, Târihu’t-Teşrî‘i ve’l-Fıkhu’l-İslâmî, Riyâd 1422, 130. 153 İbn Kayyim el-Cevziyye, İ‘lâmu’l-Muvakkı‘în, I, 12. 154 İbn Haldûn, el-Mukaddime, 313. 155 Yunus, 10/57; İsrâ, 17/82; Fussilet, 41/44. 156 Nahl, 16/125. 40 Kaynaklarda nakledilen rivâyetler incelendiğinde, Hz. Peygamber döneminde eğitim ve öğretimle ilgili faâliyetlerin idare edildiği ilim toplantıları: 1- İlim Halkaları, 2- İlim Meclisleri olarak iki kategoride değerlendirilebilir. İlim halkalarına nazaran ilim meclisleri, daha geniş anlamda kullanıldığı görülmektedir. Çünkü ilim meclisleri, her yerde özel olarak veya kendiliğinden oluştuğu halde, ilim halkaları mescid ve camilerde kurulmuştur. Aynı zamanda halkalar daha düzenli olduğu anlaşılıyor.157 Kimi rivâyetlerde sahâbiler sabah namazını kılar kılmaz bazı halkalar oluşturarak Kur’ân okuduklarını ve ferâiz ile sünnetleri öğrendikleri nakledilmektedir.158 Bu tür rivâyetler daha çok Hz. Peygamber’den sonra farklı memleketlere yerleşen sahâbenin oluşturduğu halkalar ve uyguladığı metod olarak karşımıza çıkıyorsa da, Hz. Peygamber’in Suffa’da ve diğer eğitim-öğretim yerlerinde uyguladığı düşüncesindeyiz. Hz. Peygamber, din öğretimi metodunu şu ilkelerle ortaya koyuyor: “Kolaylaştırın, zorlaştırmaym; müjdeleyin nefret ettirmeyin” buyurmuştur.159 Hz. Peygamber’in öğretim metodu hakkında160 Hz. Âişe ve Suffa Ashâbının ileri gelenleri tarafından verilen bilgileri şöyle sıralayabiliriz: a) Hz. Aişe’den gelen rivâyete göre, Hz. Peygamber dinî anlatırken takrîr metodunu kullanarak açık, yanında bulunanların neredeyse ezberleyebileceği kadar yavaş ve anlaşılır şekilde konuşur, söylediklerinin iyi anlaşılması için önemli noktaları bazan üç kere tekrar ederdi. Gerektiği zaman ne fazla ne eksik, yeterince konuşurdu.161 b) Suffa Ashâbından Abdullah b. Mes‘ûd’den gelen rivâyete göre, Hz. Peygamber dinleyenlerin ilgi ve motivasyon durumunu gözönünde bulundurur, dersleri onların dikkat ve istekle takip edebilecekleri bir vakit programı içerisinde 157 Âşık, a.g.e., 67. 158 el-Heysemî, Nureddîn Ali, Mecme‘u’z-Zevâid ve Menbe‘u’l-Fevâid, Beyrut 1964, I, 132. 159 Buhârî, İlim, 12. 160 Parladır, a.g.e., IV, 450-451. 161 İbn Kayyim el-Cevziyye, Zâdü’l-Meâd, fî Hedyi Hayri’l-‘İbâd, thk.: Şu‘ayb Arnaut-Abdülkadir Arnaut, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1988, I, 46; Ayrıca bkz.: Buhârî, Menâkıb, 23, 27; Müslim, Defâil’üs-Sahâbe, 27, 35; Tirmizî, Menâkıb, 9; Darimî, Sünen, I, 148. 41 verirdi. Ebû Vâil şöyle anlatır: “Abdullah b. Mes‘ûd her perşembe günü insanlara va‘z ve nasîhat edip ders yapardı. Birisi kendisine: “Ey Ebû Abdurrahmân! Vallahi senin bizlere her gün ders yapmanı çok arzu ettim, dedi”. İbn Mes‘ûd: “Beni sizlere her gün ders vermekten men‘ eden şey, sizleri usandırmak istemememdir. Ben sizlere va‘z vermekte sizin hâlinize uygun vakitler gözetiyorum. Nitekim Hz. Peygamber’de bizlere usanç gelmesinden endîşe ettiği için, bizim durumumuza uygun zamanlar gözetirdı” dedi.”162 c) Hz. Peygamber öğretim sırasında soru sorulmasına müsamaha gösterir, hatta buna teşvik ederdi. Bazan da dinleyenlerde ilginin canlanması için kendisi dinleyenlere soru sorardı.163 Abdullah b. Ömer, Mescid’de bir adamın ayağa kalkarak hac hakkında soru sorduğunu, Hz. Peygamber’in de ona cevap verdiğini rivâyet eder.164 Bu konuda Ebû Hureyre de şu olayı anlatır: “Bir toplantıda Peygamber bize dinî anlatırken bir bedevî geldi ve “Kıyamet ne zaman?” diye sordu. Hz. Peygamber sözünü bitirdikten sonra bedevinin sorusuna cevap verdi.”165 d) Bazen konuyu çizgilerle ve şemalar çizerek anlatıyordu. Abdullah b. Mes‘ûd şöyle anlatır: Hz. Peygamber kum üzerine bir murabba‘ (yani kare resmi) çizdi. Sonra başlangıcı karenin ortasından olarak, kare dışına uzanan bir çizgi çizdi. Sonra bu çizginin ortasından itibâren bu ortadaki çizgiye dik açıyla dayanan birtakım küçük çizgiler çizdi. Sonra Resûlullah bu çizgileri tarif ederek: “Şu karenin ortasındaki uzun çizgi insandır. Şu kare de eceldir, her tarafından onu kuşatmıştır. Şu kare dışında uzanan çizgi de, insanın emelidir. Şu ufak çizgiler de insanın başına gelen âfetler, musibetlerdir. Şimdi insana şu âfet oku isabet eder, dokunmazsa, öbür âfet isabet eder, o da hatâ eder dokunmazsa, Öbürü isabet eder en sonu ecel denilen ölüm onu yakalar.” buyurdu. 166 e- Bazen konuyu benzetme yaparak ve misaller vererek anlatırdı. Ebû Hureyre şöyle rivâyet eder: Resûlullah: “Söyleyiniz sizden birinizin kapısının önünden her gün beş sefer yıkandığı bir nehir aksaydı o kimsede kir adına bir şey 162 Buhârî, İlim, 13; Müslîm, Kiyamet, 19. 163 Heysemî, a.g.e., I, 155-156. 164 Buhârî, İlim, 53. 165 Buhârî, İlim, 2. 166 Buhârî, Rekâik, 3. 42 kalır mıydı? Ashâb, onun üzerinde kirden bir şey kalmaz dediler. Resûlullah: “işte beş vakit namaz aynen böyledir. Allah o namazla kulunun hatalarını siler süpürür.” buyurdu . 167 f- Bazen konunun daha iyi anlaşılmasını sağlamak için hikayelerle anlatırdı. Bir defasında bir mağarada kapalı kalan üç kişinin, Allah rızası için yaptıkları işleri nedeniyle buradan nasıl kurtulduklarını anlatmıştı.168 g- Bazen Hz. Peygamber’e arzedilen bir meselenin çözümünü bir sahâbiden isteyerek, vereceği cevabın ne olacağını öğrenmeyi amaçlardı. Böylece onların ilim ve bilgileri üzerinde tecrübe sahibi olurdu.169 Aralarında anlaşmazlığa düştükleri kamıştan yapılmış bir ev hakkında bir grup, sorunun çözümü için Resûlullah’a başvurdular. Hz. Peygamber, Suffa Ashâbından Huzeyfe’nin aralarında hükmetmesini emretti. Daha sonra Huzeyfe verdiği hükmü gelerek Hz. Peygamber’e haber verince: “İsabetli hüküm verdin ve doğru söyledin” diyerek memnun olduğunu ifade etmişti.170 Hz. Peygamber’in sağlığında sahâbenin ictihad etmesinin mümkün olup, olmadığı konusunda yapılan tartışmalara ileride ikinci bölümde ictihad konusunda değineceğiz. Ancak bu olay ictihad etmenin bu dönemde de câiz olduğunu göstermektedir. Hz. Peygamber’in mescide oturduğu zaman etrafına halka olup kalabalık bir topluluk halinde hazır bulunan sahâbiler, söylenenleri sadece dinlemekle kalmazlar, meclisin hemen akabinde dinledikleri hadîsleri iyice hazmedinceye kadar aralarında müzâkere ederlerdi.171 Abdullah b. Ömer’den gelen rivâyete göre; bu ders ve müzâkerelerin bazen sabah namazına kadar sürdüğü, Hz. Peygamber’in de bazen sahâbe ile sabahlara kadar sohbet ettiği, onlara geçmiş ümmetlerden bahsettiği olurdu.172 167 Buhârî, Mevâkît, 27; Müslim, Mesâcîd, 17; Tirmizî, Edeb, 80. 168 Müslim, Rikâk, 27. 169 Âşık, a.g.e., 77. 170 İbn Mâce, Ahkâm, 18; Beyhakî, Sulh, 6. 171 Heysemi, a.g.e., I, 161. 172 Buhârî, Enbiya, 50; Tirmizî, İlim, 3; Ebû Davud, İlim, 11, 17; Kettânî, a.g.e., II, 238. 43 Hz. Peygamber dönemindeki – kadınlara dini öğretmek üzere daha sonra tahsis edilen gün dışında173 - ilim, halka ve meclisleri için tayin edilen kesin bir gün veya belli bir zaman yoktur. Ancak genellikle sahâbenin sabah namazından sonra Mescidde meclisler kurduğunu ve ders yaptığına dair rivâyetler bulunmaktadır. Ebû Musa el-Eş‘arî’den (ö. 44/665) rivâyet edildiğine göre, Resûlullah sabah namazını kıldığı zaman sahâbiler onun yanına sokulur, Kur’ân, ferâiz (fıkıh) ve rüya ile ilgili sorusu olanlar sorarlardı.174 Böylece Hz. Peygamber, sahâbî talebeleri ile bizzat ilgilenerek, onlara dersler ve konuşmalar yapar, sorular sorarak cevaplar alır, onların bilgilerini ölçer, bilmediklerini öğretir, bildiklerinde ise, Allah’a şükrederek memnuniyetini ifade eder ve onları takdir ederdi. Hz. Peygamber’in vefatından sonra İslâm coğrafyasına dağılan sahâbe de gittikleri yerlerde O’ndan öğrendikleri bilgileri, yine ondan aldıkları metodlarla etrafında toplanan ilim meraklılarına aktarmışlar ve her bölgede ilim merkezleri hızla kurulmuşlardı. 3- Suffa’da Ders Veren Öğretmenler Suffa Ashâbına İslâm’ı ilk öğreten ve uygulayan Hz. Peygamber idi.175 Çünkü bizzat Kur’ân, Peygamberlerin birer öğretici olarak gönderildiklerini ve Allah’ın âyetlerini insanlara okuyan, Kitabı ve hikmeti öğreten ve onları sapıklıktan kurtarıp temizleyen seçilmiş kişiler olarak açıklamaktadır.176 Resûlullah da her zaman: “Şüphesiz ki, ben bir mu‘allim (öğretmen) olarak gönderildim”177 buyururdu. Suffa’da ders veren öğretmenler; başta Hz. Peygamber olmak üzere, Abdullah b. Mes‘ûd, Übey b. Ka‘b, Mu‘âz b. Cebel ve Ebu’d-Derdâ gibi ilim sâhibi sahâbilerden oluşuyordu. Ayrıca Ubâde b. Sâmit, Kur’ân ve okuma-yazma 173 Suffa Ashâbından Ebû Said el-Hudrî, bir defa kadınların Resûlullah’a: Senin sözünü dinlemekte erkekler bize galebe ediyorlar, bu nedenle bize bir gün tahsis et, dediler. Bunun üzerine Resûlullah kadınlara dini öğretmek üzere kendileriyle buluşacağı bir gün belirledi.(Buhârî, İlim, 35, 36; Cenâiz, 6. Hz. Peygamber döneminde kadının eğitim öğretimi hakkında geniş bilgi için bkz.: Savaş, Rıza, Hz. Muhammed Devrinde Kadın, 121-158). 174 Heysemî, a.g.e., I, 159; Kettânî, a.g.e., II, 278. 175 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 342-343. 176 Bakara, 2/129; Âl-i İmrân, 3/164; Cum‘a, 62/2. 177 Dârimî, Sünen, I, 99-100; İbn Mâce, Mukaddime, 17. 44 öğretiyor;178 Abdullah b. Sa‘d el-Âs’a da “hikmet öğretmeni” deniliyordu.179 Hatta Ubâde b. Sâmit’in Suffa’da ders verirken yaşadığı bir olayı şöyle anlatır: “Suffa Ehlinden çok kimselere Kur’ân ve yazı dersleri verirdim. Bir gün onlardan biri bana bir yay hediye etti. Ben de – kendi kendime - önemli bir mal sayılmaz, onu Allah yolunda kullanırım diyerek aldım. Resûlullah’a gelerek durumu arzettim. Bunun üzerine Hz. Peygamber: “Ateşten bir halkanın boynuna takılmasını istiyorsan bu hediyeyi kabul edersin” buyurdu.180 Buna benzer bir rivâyet de, diğer bir öğretmen olan Übey b. Ka‘b için de nakledilir.181 Suffa Ashâbından Abdullah b. Ömer’in,182 Allah Resûlü’nün “Kur’ân’ı şu dört kişiden: Abdullah b. Mes‘ûd, Ebû Huzeyfe’nin azadlısı Sâlim, Übey b. Kâb ve Mu‘âz b. Cebel’den öğrenin.”183 dediğine dair rivâyet ettiği hadisten bunların her birinin birer öğretmen oldukları anlaşılıyor. İbn Mes‘ûd ve Sâlim zaten Suffa’da kalan sahâbilerdendir. Übey ve Mu‘âz ise, Suffa Ashâbından sayılmasalar da burada dersler verirlerdi. Suffa’da sahâbe Kur’ân okur ve onu aralarında müzâkere ederlerdi. Bütün bir geceyi ilim tahsili ile geçirdikleri olurdu.184 Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855), Suffa arasında “Kurrâ’” diye adlandırılan 70 kişinin bazı geceler Medine’de bulunan bir öğretmene gittikleri ve orada sabaha kadar ders yaptıklarına dair rivâyet nakleder.185 Resûlullah, bir yandan az bir şey de olsa sahâbilerinden bir şeyi bilenlerin bunu asla saklamamalarını ve bunu yaymalarını istiyor ve diğer yandan nerede ihtiyaç varsa oraya çok sayıda öğretmen göndermek için idâri tedbirler alıyordu.186 Hz. Peygamber, çeşitli belde ve kabile mensuplarına Kur’ânı öğretmek ve onları İslâm’ın esasları hakkında bilgilendirmek üzere gönderdiği mu‘allim ve İslâm öğreticilerini, kendi gözetiminde eğitip yetiştirdiği bu güzîde Suffa Ashâbından 178 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 293; II, 355. 179 Suffa’da ders veren öğretmenlerle ilgili geniş bilgi için bkz.: Kettâni, a.g.e., I, 40 vd. 180 Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 315, 324; Ebû Dâvud, Buyû‘, 36; İbn Mâce, Buyû‘, 8. 181 Bkz.: İbn Mâce, Buyû‘, 8. 182 Bazı kaynaklarda bu rivâyet Abdullah b. ‘Amr b. ‘Âs’a dayandırılmaktadır. Bkz.: Zehebî, Siyer, I, 486. 183 Buhârî, Ashâbü’n-Nebi, 26, 27; Menâkıbu’l-Ensâr, 14; Müslim, Fedâil, 118; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 189, 195; Tirmizî, Menâkıb, 38; İbn Sad, Tabakât, II, 352; Zehebî, Siyer, I, 486. 184 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 514. 185 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., III, 137. 186 Hamidullah, İslam Peygamberi, II, 773. 45 seçiyordu.187 İstek üzerine Resûlullah’ın, Kur’ân’ı ve İslâm’ın esaslarını öğretmek üzere gönderilen, fakat yolda şehid edilen 70 sahâbe de Suffa Ashâbındandı.188 Zaten Suffa’daki sahâbe, tebliğ, eğitim ve öğretim görevini yerine getiriyorlar; ayrıca, dinde derinleşmiş olan bu insanlar, Arap Yarımadası’nın dört bir yanına dağılarak İslâm’ın ilkelerini öğretmek üzere kendilerini yetiştiriyorlardı. B- İbadetle Meşgul Olma Suffa’da kalan sahâbenin hepsi ibadetle meşgul olmakla beraber, kendini daha fazla ilme verenler olduğu gibi kendini daha fazla ibadete verenler de vardı. Zaten Suffa ile ilgili gelen rivâyetlere baktığımızda genellikle Suffa’da iki halka oluşmuş; biri ilim, diğeri zikir ve ibadet halkasıdır. Suffa Ashâbından Abdullah b. Ömer bu durumu şöyle anlatır: “Bir gün Resûlullah evinden mescide girdi. Mescidde insanlardan iki halka gördü. Halkalardan biri Kur’ân okuyup Allah’a dua ediyordu. Diğeri ise, ilim öğrenip öğretiyorlardı. Bunun üzerine Resûlullah: “Her iki grupta hayır üzerine iş yapıyorlar. Ama bu grup Kur’ân okuyup dua ediyorlar. Allah dilerse verir, dilemezse vermez. Şu grup ise öğreniyor ve öğretiyor. Şüphesiz ki, ben bir mu‘allim (öğretici) olarak gönderildim” buyurdu ve bu grubun yanına oturdu.189 Başka bir rivâyette ise, bir gün Resûlullah Suffa’ya girdiğinde, aralarında Selmân-ı Fârisî’nin de bulunduğu bir topluluğu zikir ve ibadet yaparken görmüş ve şöyle buyurmuştur: “Söylediklerinize devam edin. Ben, üzerinize rahmet indiğini görmekteyim, size katılmayı da çok isterdim. Kendileriyle beraber olmak için nefsime sabır tavsiye ettiğim kimseleri ümmetim arasında bulunduran Allah’a hamdolsun.”190 Bu ve benzeri rivâyetlere baktığımızda Suffa’da kendini sırf ibadet ve zikre veren bir grup vardı. Bunların başında da Selman ve Ebû Zer gibileri sayabiliriz. Onların bu yönü yani, ibadet ve zikre düşkünlükleri sûfiler için örnek 187 Kevserî, Muhammed Zâhid, Mekâlâtu’l-Kevserî, Kahire 1327, 4-5. 188 Buhârî, Meğâzî, 28; İbn Sa‘d, a.g.e., III, 514. Bu olaya, İslâm Tarihinde “Bi’r-i Ma‘ûne” olayı denilir. 189 İbn Mâce, Mukaddime, 17. 190 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 342-343. 46 olmuş ve hicri üçüncü asırdan itibaren oluşan tasavvuf hareketlerine kaynaklık etmiştir.191 C- İslâm’ı Tebliğ Etme Görevi Suffalıların en önemli görevlerinden biri şüphesiz ki, İslâm’ı anlatma ve yayma faaliyetleri dediğimiz görevleridir. Bazen Müslüman olan veya olmak isteyen kabileler, kendilerine öğretmen gönderilmesini istediklerinde çoğunlukla Suffa’da İslâm’ın temel esaslarını öğrenen, ilim ve irfanını arttıran sahâbilerden gönderilirdi.192 Yemen halkından bir grup Resûlullah’a gelerek kendilerine İslâm’ın esaslarını öğretecek birinin göndermesini isteyince, Hz. Peygamber de Suffa Ashâbından Ebû Ubeyde b. Cerrâh’ın elinden tutarak “Bu, ümmetin eminidir” diyerek onu Necrân halkına göndermişti.193 Suffa’nın önde gelen sahâbilerinden Ebû Hureyre de, bu amaçla görevli olarak Bahreyn'e gönderilmişti.194 Bazen de Müslüman olan ya da olmak isteyen kişiler veya kabile temsilcileri İslâm hakkındaki bilgisini arttırmak için Medine’ye gelip Suffa’da kalırlar, daha sonra öğrendiklerini kendi kabilelerine öğretmek üzere geri dönerlerdi.195 D- Askeri, İdari ve Diplomatik Görevler 1- Askeri Görev Farklı yıllarda Müslüman olup Suffa’ya yerleşen sahâbe, artık o tarihten sonra Hz. Peygamber ile birlikte bütün savaşlara katılmışlar. Hatta bazıları özel birliklerle yapılan seriyyelere katılmış, bazıları da komutan olarak görevlendirilmiştir.196 Hicretten sonra yapılan ilk seriyye de Suffa Ashâbından Sa‘d 191 Hâkim en-Nisâbûrî, el-Müstedrek, III, 16. Ayrıca Suffa’nın tasavvufa etkileri hususunda bkz.: H. Kamil Yılmaz, “Tasavvufî Açıdan Ashâb-ı Suffa”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 9-31, Ankara 2001. 192 Bi’r-i Ma‘ûne’de şehit olan 70 kurrâ’ın Suffa Ashâbından olup dini öğretmek üzere gönderilmiştir. (Bkz.: Buhârî, Meğâzî, 28; İbn Sa‘d, a.g.e., III, 514. 193 Buhârî, Ashâbu’n-Nebî, 21; Müslim, Fedâilu’s-sahâbe, 53, 54, 55; Tirmizî, Menâkıb, 33; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 175; V, 398, 400; İbn Mâce, Mukaddime 135; İbn Sa‘d, a.g.e., III, 411; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 272; Ebû Nu‘aym, A.g.e., VII, 175. 194 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 360. 195 Bkz.: Buhârî, İman, 40; İlim, 25; Mevâkît, 6; Müslim, İman, 23, 24, 26; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 487; 196 Kettânî, a.g.e., I, 476-477. 47 b. Ebî Vakkâs Allah yolunda ilk oku atan kişi olarak bilinir.197 Ukkâşe b. Mihsan, 40 kişilik birliğin komutanı olarak Esedoğulları yurdu Gamre’ye198 gönderildi.199 Abdullah b. Üneys de seriyyelerde görevlendirilen diğer Suffalılardan biridir.200 Kısacası, Suffa Ashâbı hazır bulundukları bütün savaşlara katıldığı gibi seriyyeler için de her zaman emir bekleyen askeri bir birlik idi. 2- İdari Görev Hz. Peygamber, savaş, sefer ve bunun gibi işler için Medine’den ayrılınca, mutlaka yerine bir vekil bırakırdı. Tabakât kitaplarında, Hz. Peygamber’in çeşitli gazâlar sebebiyle Medine’den ayrılınca yerine vekil olarak 13 defa Suffa Ashâbından müezzini olan Abdullah b. Ümmi Mektûm’u bıraktığı,201 yine Suffa Ashâbından sayılan Ebû Lübâbe’yi de üç kere bıraktığı nakledilir.202 3- Diplomatik Görev Hz. Peygamber, Medine dışındaki kabilelerden Müslüman olup Suffa’ya yerleşenlerden bazılarını zaman zaman Müslümanlarla kendi kabileleri arasında elçi olarak görevlendirmiştir. Söz gelimi; Devs kabilesine mensub Ebû Hureyre, daha sonra kendi kabilesinin elçisi olarak görev yaptığı rivâyet edilir.203 E- Hz. Peygamber’e Hizmet ve Müezzinlik 1- Hz. Peygamber’e Hizmet Edenler Hz. Peygamber’e hizmet eden birçok Suffa Ashâbı vardır. Bir çoğu kendilerini âdeta Resûlullah’ın hizmetine adamışlardı. Hatta Hz. Peygamber, Abdullah b. Mes‘ûd gibi bazı sahâbeye hane-i saâdete girip çıkma hususunda özel 197 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 172; İbn Hacer el-Askalânî, el-İsâbe, III, 62. 198 Gamre: Arap yarımadasının Necid bölgesi yakınında bir yerin ismidir. Geniş bilgi için bkz.: Yâkut el-Hamevî, Şihâbuddin Ebû Abdillah (ö. 626/1228), Mu‘cemü’l-Büldân, Dâru Sâdir, Beyrut 1957, IV, 212-213; TDV. İslâm Ansiklopedisi, XIII, 341. 199 Vâkıdî, Muhammed b. Ömer, Kitâbu’l-Meğâzî, thk.: Marsden Jones, Beyrut 1984, II, 550-551; İbn Sa‘d, a.g.e., II, 84-85; Zehebî, Siyer, I, 307; Diyarbekrî, Târihü’l-Hamîs, I, 490; II, 9. 200 Bkz.: İbn Hişam, Sire, III-IV, 274, 275; Vâkıdî, a.g.e., II, 566; İbn Sa‘d, a.g.e., II, 50, 91, 92. 201 Bkz.: Vâkıdî, a.g.e., I, 199; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 119; eş-Şâmî, Şemsuddin Abû Abdillah Muhammed, Sübûlü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Siret-i Hayri’l-‘İbâd, Beyrut 1993, IV, 24,186; VIII, 189. 202 Vâkıdî, a.g.e., I, 180,182. 203 İbn İshâk, a.g.e., 342; Köten, a.g.e., IV, 408. 48 izin vermişti. İbn Mes‘ûd, Hz. Peygamber’i uykudan uyandırır, yıkanırken perde tutar, yola çıkarken bineğini hazırlar204 ve abdest suyunu hazırlardı.205 Yine Suffa Ashâbından Rebî‘a b. Ka‘b kapısında nöbet tutar ve ona hizmet ederdi.206 Hz. Peygamber’e hizmet edenlerden ayrıca Ebû Kebşe, Ebû Müveyhibe, Sefine, Sevbân, Şükrân, Ubeyd gibi diğer Suffa Ashâbını da sayabiliriz. 2- Muezzinlik Yapanlar Resûlullah’a müezzinlik yapan Suffa Ashâbı hakkında Abdullah b. Ömer şöyle rivâyet eder: “Resûlullah’ın iki muezzini vardı. Bunlar: Bilal ve âmâ olan Abdullah b. Ümmi Mektûm idi.207 Bilal ezan okursa Abdullah, Abdullah okursa Bilal kamet getirirdi.208 Bunlar Ramazan ayında sabah ezanlarını iki defa okumak suretiyle sahur ve namaz vakitlerini ashâba duyururlardı. Genellikle Bilâl, halkı uyandırmak, sahurun devam ettiğini bildirmek için erken okur, Abdullah ise, sahurun bitip namaz vaktinin girdiğini bildirmek için daha sonra ikinci defa ezan okurdu.”209 IV- HZ. PEYGAMBER’DEN SONRA SUFFA ASHÂBI Hicretten sonra inşa edilen Mescid-i Nebevî’nin önce güneyinde, Kıblenin değişmesinden sonra da mescidin kuzeyinde kalan Suffa’nın Hz. Peygamber’den sonraki dönemi hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Bununla birlikte Ebû Nu‘aym (ö. 430/1038), bu konuda şu bilgileri vermektedir: “Resûlullah’ın vefatından sonra, eşraftan ve ehl-i Suffa’nın yakınlarından ileri gelenler, ehl-i Suffa’yı ziyaret ederek, Allah’ın lutfettiği nimetlerin kendilerini azdırıp saptırmasından korunmak için onlardan öğüt istiyorlardı. Zeyd b. Esleme babasından şöyle nakleder: Hz. Ömer, 204 Bkz.: Buhârî, Fedâil, 27; Müslim, Selâm, 16; Fedâilu’s-Sahâbe, 110; Tirmizî, Menâkıb, 38; İbn Sa‘d, a.g.e., III, 151-153. 205 Kettânî, a.g.e., I, 91-92. 206 Ebû Davud, Tatavvu‘, 22; Şâmî, Sübûlül-Hüdâ, VIII, 282; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 31. 207 Müslim, Salât, 7; Darimî, Salât, 4. Hz. Peygamber’in Müezzinleri: Bilal, Abdullah b. Ümmü Mektum, Sa‘d el-Karz, Mekke’de Ebî Mahzûra'dır. Bkz.: Zehebî, Siyer, I, 360. 208 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 207; Zehebî, Siyer, I, 362. 209 Bkz.: Buhârî, Ezân, 11, 12, 113; Savm, 17; Şehâdât, 11; Âhâd, 1; Müslim, Sıyâm, 36-44; Tirmizî, Salât, 35. Suffa Ashâbının faaliyetleri ile ilgili bkz.: Köten, a.g.e., IV, 405 vd. 49 Ali’yi çağırdı. Hz. Ali, Ömer’in yanına gelip bir süre kaldıktan sonra oradan kalkıp Suffa’ya gitti. Orada Ukeyl, Abbas ve Hüseyn’i buldu ve onlarla Hz. Ömer’in, Hz. Peygamber’in torunu Ümmü Gülsüm ile evlenmesi konusundaki isteğini istişare etti…. Hz. Peygamber’in Ehl-i Beyt'i, Ehl-i Suffa’yı seviyor, onları ziyaret ediyor ve Resûlullah’ın sünnetine uyarak onlarla beraber oluyorlardı. Sık sık Ehl-i Suffa ile beraber olanlar arasında Hz. Ali’nin oğlu Hz. Hüseyin ve Abdullah b. Cafer de vardı. Hüseyin ve Abdullah onlarla oturup kalkması, dinin kemâli ve yüceliğin tamamlanması olarak görüyorlardı. Bütün bunlara ilaveten, Ehl-i Suffa’nın, Hz. Peygamber’le şereflenmiş olmaları sebebiyle, onların ahlakıyla, edepleriyle nasiplenmek ve duâlarından istifade etmek için onları ziyaret ediyordu. Bütün ashâb, onlarla bir arada bulunmayı, kaçınılmaz bir fırsat olarak kabul ediyordu. Hatta, birbirlerini Ehl-i Suffa’yı ziyarete davet ediyorlardı.” Ebû Nu‘aym, Enes b. Mâlik'in şu rivâyetini de nakleder: “Birbirimize, geceleri ihyâ eden, gündüzleri oruç tutan, günahkâr ve yalancı olmayan iyiler topluluğunun duâsını Allah size nasip etsin, diye duâ ederdik.”210 Bu bilgiler ve rivâyetler Hz. Peygamber’den sonra da Suffa’da kalanların olduğunu göstermektedir. Fakat Resûlullah’ın vefatından sonra Suffa’nın eski cazibesini yitirdiği de anlaşılıyor. Çünkü Hz. Peygamber’den sonra da öğretmen, kadı, vali, askeri komutan gibi farklı görevler için bir kısmının Medine dışına gitmesi, bir kısmının da ölüm ve evlilik gibi diğer bazı sebepler nedeniyle Suffa’dan ayrılması sonucu Suffa eski işlevini yitirmiştir. Ayrıca, Hicretin 17. (638) yılında Hz. Ömer daha sonra Hz. Osman zamanında Mescidin dar gelmeye başlaması nedeniyle farklı yönlere genişletilmiş ve eskiden Suffa olarak kullanılan bölüm mescidin namaz kılınan yerin içinde kalmıştı.211 Eğitim de, yavaş yavaş devlet idaresi altında düzenli bir şekilde verilmeye başlanmış ve fetihlerle beraber zenginleşen devlet hazinesinden 210 Bkz.: Ebû Nu‘aym, Hilye, II, 34; Aykut Said ve arkadaşları, Sahâbeden Günümüze Allah Dostları, (Bu eser, Ebû Nu‘ym’ın “Hilyetü’l-Evliyâ” ile İbnü’l-Cevzi’nin “Sıfatü’s-Safve” eserlerinin çevirisi olup, bazı yerlerde diğer kaynaklardan da alıntı yapılmıştır), Şule Yayınları, İstanbul 1996, II, 97-98. 211 Buhârî, Salât, 8; Beyhakî, Delâil, II, 541; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 130; Belâzurî, Ensâb’ülEşrâf, Dımaşk 1997, VI, 1150; Diyarbekrî, Târihu’l-Hamîs, I, 347-348; Ayrıca, Mescid-i Nebevî’nin ilk inşasından günümüze kadar geçirdiği değişiklikler için geniş bilgi için bkz.: İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe b. Abide en-Nemrî, Târihu’l-Medineti’l-Münevvere, Dârü’tTürâs, Beyrut 1990, I, 34, 138, 183, 259; III, 958-962; IV, 1294-1295; TDV. İslâm Ansiklopedisi, “Mescid-i Nebevî” md., Ankara 2004, XXIX, 281-289. 50 (Beytü’l-Mal) herkese maaş bağlanmış, böylece fakir Müslümanların mali seviyesi yükselmiştir.212 Netice olarak, Hz. Peygamber’den sonra Suffa’nın durumu ile ilgili fazla bilgi olmasada yukarıdaki sebeplerden ve özellikle onların her türlü maişet ve ihtiyaçlarını temin eden Resûlullah’ın vefatından sonra burası da eski fonksiyonunu kaybetmiştir. Burada kalan sahâbe, ileride onların biyografilerini verdiğimizde de görüleceği gibi her birisi kendi etrafında toplanan insanlara canlı olarak müşahede ettikleri Kur’ân ve Sünnet bilgilerini öğreten birer öğretmen ya da vali, kadı, asker ve komutan olarak görevlendirilenler olduğu kadar evlenip çoluk çocuğa karışarak mütevâzî bir hayat sürdürenlerde olmuştur. V- SUFFA ASHÂBININ SAYISI VE İLERİ GELENLERİ A- Suffa Ashâbının Sayısı Suffa’da kalanların sayısı hakkında kesin bir rakam verme imkânı yoktur. Çünkü Suffa’da kalanların hepsi, buranın devamlı sakinleri değildi. Pek çok kimse değişik sebeplerle buradan ayrılmıştı. Ölüm nedeniyle ayrılanlar,213 savaşlarda şehit düşenler,214 yeni Müslüman olan veya İslâmi bilgilerini arttırmak için Medine’ye gelip, bir süre Suffa’da kaldıktan sonra öğrendiklerini kabilelerine öğretmek üzere geri dönenler,215 evlenme nedeniyle ayrılanlar,216 İslâm’ı öğretmek üzere değişik yerlere gönderilenler217 vb. farklı sebeplerden dolayı Suffa’dan ayrılanlar oluyordu. Bu nedenlerden dolayı değişik zamanlarda da olsa burada kalanların toplam sayısını ve isimlerini vermek de mümkün değildir. Suffa Ashâbının 10, 20, 30, 40, 70, 80, 212 Kettânî, a.g.e. I, 476. 213 Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 101, V, 252, 253, 258. 214 Suffa’da kalanlar savaş zamanında savaşa; bazen de Hz: Peygamber onları özel seriyyelere gönderirdi. Suffa’da kalan meşhur sahabilerin bibliyograflarını verdiğimiz ileriki sayfalarda şehid düşenleri zikredeceğiz. 215 Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 487. 216 İbn Sâd, a.g.e., VI, 313; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 511. Hz. Peygamber, Suffa Ashâbından Rebî‘‘a b. Ka‘b Ebû Firas el-Eslemî’yi Ensârdan birinin kızı ile evlendirmiş ve geçimini temin etmesi için de kendisine bir bahçe vermişti. Bkz.: İbn Manzûr, Cemâluddin Muhammed, Muhtasaru Târîhi Dımaşk li-İbni Asâkir, Suriye 1984, II, 329. 217 Hz. Peygamber, Ebû Hureyre’yi Bahreyn’e gönderdi. Bkz.: İbn Sâd, a.g.e., IV, 360. 51 400 hatta 900 kadar olduğu hakkında farklı görüşler vardır.218 Suffa Ashâbı hakkında en geniş bilgileri verenlerden biri olan Ebû Nu‘aym el-İsfahânî (ö. 430/1038), 100 kadarının ismini ve onlar hakkında bilgi vererek219 şöyle der: “Suffa’da kalanların sayısı, değişen şartlara ve zamana göre farklılık arz ediyordu. Bazen heyetler Medine’ye gelip burada kalmasıyla sayı artıyor, bazen ise buradan ayrılanlar olduğunda da sayı azalıyordu. Ancak, burada sürekli kalanlar ise yaklaşık 70 kişi olduğu ifade edilir.”220 Bazen sayıları çok arttığına dair rivâyetler de bulunmaktadır. Hatta bir seferinde Sa‘d b. Ubâde’nin tek başına onlardan 80 kişiyi misafir ettiğine dair rivâyetler vardır.221 Zemahşerî (ö. 538/1143), Sühreverdî (ö. 587/1191),222 İbn Teymiye (ö. 728/1328),223 Suyûti (849/1445) gibi âlimler Suffa Ashâbının sayısını 400; Katâde ise, 900 civarında olduğunu ifade etmişlerdir.224 Hakim en-Nisâbûrî de 40 kişinin ismini vererek onlar hakkında bilgi vermiştir.225 Suffa Ashâbının sayısı konusunda bilgi veren bazı kaynaklarda Ebû Hureyre’den gelen226 ya da diğer bazı rivâyetlere227 dayanarak yaklaşık 70-80 kişi oldukları ifade edilmiştir. Ancak Ebû Hureyre Müslüman olmadan önce de farklı savaşlarda veya değişik sebeplerle vefat eden ya da Suffa’dan ayrılan Suffa Ashâbı da vardı. Söz gelimi; Hicretin 4. yılında meydana gelen Bi’r-î Ma‘ûne’de şehit edilen 218 Suffa Ashâbının sayısı ile ilgili görüşler için bkz.: Sühreverdî, a.g.e., 77; Hâkim en-Nisâburî, elMüstedrek, III, 18; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 347-II,33; İbn Teymiyye, Mecmû‘atu’r-Resâil ve’lMesâil, I-III, 36; Kettânî, a.g.e., I, 480; Muhammed b. Abdurrahman es-Sehâvî, Ruchânu’l-Kiffe fi Beyâni Nübzetin min Ahbâr-i Ehli’s-Suffa, thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan-Ebû Huzeyfe Ahmed, Dâru’s-Selef, Riyâd 1415/1995, 143, 144. 219 Bkz.: Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 347-II, 33; Semhûdî, Vefâu’l-Vefa’, I-II, 453 vd. Ancak, Ebû Nu‘aym, “Tarihu Ehli’s-Suffa” yazarı Ebû Abdurrahman es-Sülemî ve “Ashâbu Suffa” yazarı İbn Arabî’yi kaynak göstererek Suffa Ashâbından 100 civarında kişinin ismini vererek, bunlardan beş kişinin Suffa Ashâbından olup olmadığı ihtilaflıdır, der. (Bkz.: Ebû Nu‘aym, Hilye, I, 337, II, 34). 220 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 339, 340. Ayrıca bkz.: Kettânî, a.g.e., I, 474. 221 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 341. 222 Sühreverdî, a.g.e., 77. 223 İbn Teymiyye, Mecmû‘atu’r-Resâil ve’l-Mesâil, I-III, 36. 224 Kettânî, a.g.e., I, 480. 225 Hakim en-Nisâburî, a.g.e., III, 18. 226 Buhârî, Salât, 58; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 339, 341. 227 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 341. 52 70 Kurrâ’nın da Suffa’dan olduğu 228 ve bu olay Ebû Hureyre’nin Müslüman olmadan önce meydana geldiği bilinmektedir. Suffa Ashâbının sayısı konusundaki farklı rivâyetlerin olmasının sebepleri yukarıda ifade ettiğimiz nedenlerden dolayı azalıp çoğalmasından ileri gelmektedir. Ancak, Suffa Ashâbı hakkında bilgi veren eserlere baktığımızda, birisinde “Suffa Ashâbından”dır dediği bazı kişiler hakkında, bir diğeri onu Suffa’dan saymamıştır. B- Suffa’da Bulunan Sahâbiler Suffa Ashâbının sayısı konusunda farklı rivâyetler olmakla birlikte, Ebû Nu‘aym el-İsfahânî yüz civarında sahâbenin ismini vermiştir. Suffa Ashâbı hakkında en detaylı bilgileri ilk defa Ebû Nu‘aym (ö. 430/1038), “Hilyetü’l-Evliyâ” adlı eserinde ele almıştır.229 Bu nedenle, Suffa Ashâbı ile ilgili daha sonra yazılan eserlerin en önemli kaynağı olmuştur. Biz de, Ebu Nu‘aym’ın tespit ettiği ve hakkında bilgi verdiği Suffa Ashâbını esas aldık.230 Ancak, onun bahsetmediği ve diğer kaynaklarda231 Suffa’dan sayılan birkaç kişiyi daha ele aldık. Suffa Ashâbı ile ilgili kaynaklar incelendiğinde; onlar hakkında bilgi verilirken, kimi kaynaklar isimlerin alfabetik sırasına göre; kimi kaynaklar ise, meşhur olmaları, dolayısıyla karışık bir sıralamayla isimlerini zikreder. Biz de, çalışmamızda sıralama yaparken, İbn Hazm’ın fetvâ veren sahâbiler ile ilgili yaptığı kategorizede çok fetvâ verenler arasında yeralan ve Suffa Ashâbından sayılan Abdullah b. Mes‘ûd ile Abdullah b. Ömer’i başa aldık. Sonra ilim ve rivâyet bakımından meşhur olanları ele aldık. Daha sonra ise, Suffa’da kaldığına dair rivâyetler olmakla beraber, ilim yönünden fazla öne çıkmamış kişileri ele aldık. Ancak, çalışmamızın ikinci bölümünde ise, Suffa Ashâbından olup, daha çok ilim ve 228 Müslim, Mesâcîd, 54; İmâre, 41; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 109, 111, 137, 210, 235, 255, 270, 288, 289; İbn Sâd, a.g.e., II, 51-54. 229 Bkz.: Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 337-385; II, 3-35. 230 Ebû Nu‘aym’ın Suffa’dan saymadığı kişiler: Sa‘d b. Ebî Vakkâs, Habîb b. Zeyd, Ebû Eyyub elEnsârî, Haccâc b. Amr el-Mâzinî el-Ensârî, Sâbit b. Dahhâk el-Ensârî’dir. (Bkz.: Ebû Nu‘aym, Hilye, I, 351, 355, 357, 361, 368). 231 Ebû Nu‘aym’ın “Hilye”de değinmeyip, İbn Abdilberr’in, el-İstiâb, Sehâvî’nin, Ruchânu’l-Kiffe ve İbn Hacer el-Askalânî’nin, el-İsâbe adlı eserlerinde Suffa Ashâbı olarak saydıkları birkaç kişiyi daha zikrettik ve biyorafyalarını verirken nerelerde geçtiğini açıkladık. 53 fıkıhla temâyüz etmiş olan kişilerin, fıkhın oluşmasına olan etkilerini ele almaya çalışacağız. Suffa’da yer alan meşhur sahâbiler şunlardır: 1- Abdullah b. Mes‘ûd Abdullah b. Mes‘ûd b. Ğâfil b. Habib b. Şemh b. Fâr b. Mahzûm b. Sahile b. Kâhil b. Hâris b. Temim b. Sa‘d b. Hüzeyl, Tâif yakınlarında yaşayan Hüzeyl kabilesinden olup, babası Mes‘ûd, Mekke’ye geldiğinde Zühre oğullarından Abd b. Hâris ile anlaşma yaparak onun koruması altına girdi.232 Künyesi Ebû Abdurrahman olan Abdullah’ın annesi Zühre oğullarından Ümmü Abd bt. Abduvüd idi. Annesi de İslâm’a giren ilk sahâbilerdendir.233 Abdullah b. Mes‘ûd, Allah Resûlü henüz “Dâru’l-Erkâm”a girmeden önce Müslüman olmuştu. Kendisi ilklerden altıncı Müslüman olduğunu söyler. Allah Resûlü ile ilk karşılaşmasında ondan çok etkilenen İbn Mes‘ûd, Hz. Peygamber’in anlattıklarını dinledikten sonra hiç tereddüt etmeden Müslüman oldu.234 Böylece ilk Müslümanlardan olan Abdullah b. Mes‘ûd şöyle der: “O gün beni görseydin, altı kişinin altıncısı olarak Müslüman olmuş görürdün. O zaman yeryüzünde bizden başka Müslüman yoktu.”235 İbn Mes‘ûd, Allah Resûlü’nden sonra Kâbe’de açıktan Kur’ân okuyan ilk kişi olma şerefine kavuşmuştur.236 Habeşistan’a yapılan hicrette de yer almış, ancak daha sonra Mekke’ye geri dönmüştü. Medine’ye hicret izni çıkınca kendisi Medine’ye hicret etti ve Allah Resûlü onu Sa‘d b. Mu‘âz ile kardeş yaptı.237 İlk Müslümanlardan olduğu için Mekke’de Dâru’l-Erkam’da öğrenmeye çalıştığı ilim ve irfanına, Medine döneminde Mescid-i Nebevî’de Suffa Ashâbı ile birlikte devam etti.238 232 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 111; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 385; Zehebî, Siyer, I, 461. 233 Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, Tezkiretü’l-Huffâz, Dâru İhyâi’tTurâs’l-Arabî, Beyrut 1376, I, 13; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 199. 234 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 151; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 126; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 385; Zehebî, Siyer, I, 464; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 199. 235 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 199. 236 İbn Hişam, Sire, I-II, 314-315; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 385, 386; Zehebî, Siyer, I, 466. 237 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 151, 152; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 386; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 199. 238 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 375. 54 İbn Mes‘ûd, Hz. Peygamber’in hizmetinde bulunduğundan, her yönü ile Resûlullah’a en yakın kişi olarak bilinirdi. Allah Resûlü ona: “Benim yanıma girmen için senin iznin, perdenin kaldırılması ya da sesimi duymandır. Bu izin, girmeni yasaklayan bir işaret görünceye kadar devam edecektir.”239 diyerek ona özel izin vermişti. Hatta onun Allah Resûlü’ne bu derece yakın olması, Medine’ye yeni gelenlerin onu ev halkından biri sanmasına neden oluyordu. Ebû Musa el-Eş‘arî şöyle anlatır: “Ben ve kardeşim Yemen’den Medine’ye geldik. Orada kaldığımız ilk zamanlarda, Abdullah b. Mes‘ûd’un ve annesinin Allah Resûlü’nün evine çok sık girip çıkmasından dolayı, onları Allah Resûlü’nün ev halkından biri olduğunu sanıyorduk.”240 Gece gündüz sürekli Allah Resûlü’nün hizmetinde bulunanların başında gelen Abdullah b. Mes‘ûd, O’nun ayakkabılarını giydirir, saçını tarar, önünde yürür, yıkandığı zaman da O’na perde tutardı. Uyuduğu zaman gerektiği vakitte uyandırırdı. O’nun elbise, yastık ve misvak gibi özel eşyalarını taşıdığından sahâbe arasında “Sâhibü’s-Sevâd ve’s-Sivâk” olarak tanınırdı.241 Abdullah b. Mes‘ûd’un Hz. Peygamber’e olan yakınlığı konusunda Abdurrahman b. Yezid de şöyle anlatır: Biz, Huzeyfetü’l-Yeman’a gelip: “Meslek ve özellik yönü ile sahâbe içerisinde Resûlullah’a en yakın olan kimdir ki, biz onun durumuna bakıp hayatından kendimize örnek alalım” diye sorduk. Huzeyfe şöyle cevap verdi: “Güzel hâl ve hareketi, meslek ve özellikleri yönü ile Resûlullah’a, Ümmü Abd’ın oğlu (Abdullah)'ndan daha yakın başka hiç kimse bilmiyoruz.”242 Hz. Peygamber’in katıldığı bütün savaşlara İbn Mes‘ûd de katıldı. Hatta Bedir Savaşı’nda Ebû Cehil’in başını gövdesinden ayıran da odur.243 Allah Resûlü’nün vefatından sonra da cepheden cepheye koştu. Dinden dönenlere karşı Yermük Savaşı’na, daha sonra Humus Fethine katıldı. Hz. Ömer, onu daha sonra Kûfe’de askeri komutan olarak bulunan Sa‘d b. Ebî Vakkâs’ın yanına gönderdi.244 239 Müslim, Selâm, 16; . 240 Müslim, Fedâilu’s-Sahâbe, 110; Tirmizî, Menâkıb, 38; Buhârî, Fedâil, 27; İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 230; Zehebî, Siyer, I, 468; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 200. 241 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 151-153; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 386; Zehebî, Siyer, I, 469-470. 242 Buhârî, Fedâil, 27; Tirmizî, Menâkıb, 38; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 114; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 200. 243 Vâkıdî, a.g.e., I, 90-91. 244 Taberî, Tarih, III, 601. 55 Allah Resûlü’nün özel hayatıyla çok içli dışlı olan, O’ndan hiç ayrılmayan, hücre-i saâdetlerine teklifsiz girip çıkan Abdullah b. Mes‘ûd’un Resûlullah’ın ilminden, diğer sahâbeye göre daha fazla istifade ettiği gayet açıktır. Çünkü kimi zaman sordu, kimi zaman başkasının sorusunu duydu, kimi zaman yaşadı, kimi zaman da kendi yanlışı düzeltildi ve öğretildi. Bazen onlar Allah Resûlü’nü dinledi, bazen de Allah Resûlü onları dinledi.245 Onun çok güzel Kur’ân okuduğu ve Kur’ân ilimlerinin bütününe vâkıf olduğu tartışılmazdı. Çünkü bizzat Allah Resûlü bunu tasdik etmiştir. O: “Kim Kur’ân’ı nazil olduğu güzelliği ile okumak isterse, Ümmü Abd’ın oğlunun kırâatı ile okusun” buyurmuştur.246 Abdullah b. ‘Amr da Allah Resûlü’nün şöyle buyururken işittiğini söyler: “Kur’ân’ı dört kişiden okuyun. İbnu Ümmi Abd’den –söze ilk olarak ondan başladı-, Mu‘âz b. Cebel’den, Übey b. Ka‘b’dan ve Ebû Huzeyfe’nin azadlısı Sâlim’den.”247 Kur’ân ilimleri hakkındaki derin bilgisi konusunda öğrencisi Şakik b. Seleme kendisinden şöyle nakleder: “Birgün Abdullah b. Mes‘ûd bize şöyle hitap etti: Vallahi! Allah Resûlü’nün bizzat ağzından yetmiş küsür sûre dinledim. En hayırlıları olmadığım halde Allah Resûlü’nün bütün sahâbe, benim içlerinde Allah’ın kitabını en iyi bileni olduğumu bilir.” Şakik b. Seleme şöyle devam eder: “Allah Resûlü’nün pek çok sahâbesinin ilim halkasında bulundum. Abdullah b. Mes‘ûd’u bu sözünden dolayı kınadığını ya da ona karşılık verdiğini duymadım.”248 Kur’ân ilimleri hakkındaki derin bilgisi konusunda bizzat kendisi şöyle der: “Kendinden başka ilâh olmayan Allah’a yemin ederim ki, Allah’ın kitabından hiçbir sûre yoktur ki, Onun indiği yeri ve hiçbir âyet yoktur ki, ne hususta indirildiğini en iyi bilen ben olmayayım. Develerin ulaşabildiği yerde Allah’ın kitabını benden daha iyi bilen biri olduğunu bilsem, mutlaka binip ona giderdim.”249 Onu bu konuda özel kılan neden; sürekli Allah Resûlü ile birlikte olması ve Allah Resûlü’nün Kur’ân’ı 245 Bkz.: Zehebî, Siyer, I, 462 vd. 246 Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 7; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 113; Zehebî, Siyer, I, 475; İbn Hacer elAskalânî, a.g.e., IV, 200. 247 Müslim, Fedâil, 116; Tirmizî, Menâk, 38. Ayrıca farklı rivâyet için bkz.: Buhârî, Ashâbu’n-Nebî, 26-27; İbn Sad, a.g.e., II, 352. 248 Buhârî, Fedâilü’l-Kur’ân, 8. Farklı rivâyet için bkz.: Müslim, Fedâil, 114; İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 229. Ayrıca bkz.: Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 462; İbn Sa‘d, a.g.e., III, 150-151; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 125; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 385; Zehebî, Siyer, I, 465. 249 Müslim, Fedâil, 115; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 115; Zehebî, Siyer, I, 471. 56 Cebrail’e arz edişine, yani okumasına şahit olmasıdır. Ebû Zibyan şöyle anlatır: “Bir gün Abdullah b. Abbas bana: “Hangi kırâat ile okuyorsun?” diye sordu. Ben: “İlk kırâat, Ümmü Abd’ın oğlunun kırâatı ile” dedim. Abdullah b. Abbas: “Evet, o sondu. Allah Resûlü, Kur’ân’ı her yıl Cebrail’e bir kere arz ederdi. Vefat edeceği yıl iki kez arz etti. Bu arz sırasında Abdullah b. Mes‘ûd da hazır bulundu. Onu dinlerken nesh olan ve hükmü değişen bütün âyetleri öğrendi.”250 Çok güzel Kur’ân okuyan İbn Mes‘ûd, Allah Resûlü ile yaşadığı bir anısını şöyle anlatır: Bir gün Allah Resûlü: “Bana Kur’ân oku” dedi. Ben: “Sana mı okuyayım?” Kur’ân sana indirildi. O: “Kur’ân’ı başkasından dinlemek hoşuma gidiyor” buyurdu. Ben Nisâ Sûresini okumaya başladım. Bir süre okuduktan sonra: “Yeter” buyurdu. Başımı kaldırıp baktığımda Allah Resûlü’nün gözlerinden yaşlar akıyordu.251 Allah Resûlü’nün hayatında ona olan yakınlığı, kendisinin zeka ve öğrenme arzusu, geniş ufku ve Allah’ın lütfu ile çok güzel yetişen Abdullah b. Mes‘ûd, Allah Resûlü’nün vefatından sonra da kırâatten tefsire, fıkıhtan hadise pek çok alanda otorite sayılmasına ve önemli vazifelere getirilmesine neden oldu. Hz. Ömer onu Kûfe’ye görevli olarak göndermişti. Sa‘d b. Ebî Vakkâs’ı valilik görevinden aldıktan sonra Suffa Ashâbından Ammâr b. Yasir’i vali olarak atadı ve ona yardımcı, kadı, muallim ve beytü’l-mal sorumlusu olarak Abdullah b. Mes‘ûd’u görevlendirdi. Onları görevlendirirken de Kûfelilere şu mektubu yazdı: “Bundan sonra bilin ki, Amâr’ı size Vali, Abdullah’ı ise, kadı ve Ammâr’ın yardımcısı olarak gönderdim. Onlar, Resûlullah’ın ashâbının seçkinlerindendir. Onlar Bedir Ashâbındandır. Onları dinleyerek, itaat edin. Onlardan ilim öğrenin. Sizi kendime tercih ederek onları size gönderiyorum.”252 Uzun yıllar Kûfe’de görev yapan İbn Mes‘ûd altı vali ile birlikte çalıştı. Hz. Ömer, onu çok sever, zaman zaman onunla şakalaşırdu. Hz. Ömer onun hakkında: 250 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 342; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 114. 251 Buhârî, Fedâilü’l-Kur’ân, 35; Benzer rivâyet için bkz.: Ahmed b. Hanbel, I, 374; İbn Esîr elCezerî, a.g.e., III, 387; Zehebî, Siyer, I, 480-481. 252 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 157.,VI, 7-8; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 115; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 388; Zehebî, Siyer, I 486; A. mlf., Tezkiretü’l-Huffâz, I, 14; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 201. 57 “içi ilimle dolu bir dağarcık ya da ilim dağarcığı” derdi.253 Tâbiînlerden İmam Şa‘bî (ö. 104/ 723) onun hakkında şöyle der: “Abdullah b. Mes‘ûd’dan daha âlim ve daha fakîh bir sahâbenin Kûfe’ye girdiğini görmedim.”254 Âlimlerin en zekilerinden sayılan İbn Mes‘ûd, beyaz elbiseler giyer, en iyi kokuları sürünürdü.255 Hz. Ömer döneminde uzun yıllar bir fakîh ve kadı olarak görev yapan İbn Mes‘ûd, Hz. Osman zamanında da bu görevine devam etti. Ancak, Hz. Osman zamanında fitneler gittikçe çoğalınca defalarca onu halifeye şikayet ettiler. Sonunda Hz. Osman onu görevden alarak Medine’ye çağırdı. Medine’ye geri dönen Abdullah b. Mes‘ûd, Hicretin 32/652 yılında altmış küsür yaşında burada vefat etti.256 Hz. Osman, onun cenaze namazını kıldırdı. Sonra Bakî‘ Kabristanına defnedildi.257 Uzun yıllar Kûfe’de kalan Abdullah b. Mes‘ûd, kırâatten tefsire, fıkıhtan hadise kadar bütün ilimlerde otoriter bir âlim olarak Kûfe’de attığı ilim tohumları zamanla filizlenerek meyve vermeye başladı. İslâmi ilimler tarihinde önemli bir yere sahip Kûfe okulunun kurucusu olarak kabul edilir. Fıkıh tarihinde “Irak Ekolü” ya da “Ehl-i Rey” olarak bilinen meşhur ekolün temellerini o atmıştır. Kendisi, hadis rivâyeti konusunda çok titiz davrandığından, çok hadis rivâyet eden yedi sahâbe arasında yer almasa da 848 hadis rivâyet etmiştir.258 Allah Resûlü dışında Hz. Ömer, Sa‘d b. Mu‘âz ve Saffân b. Asal’dan hadis rivâyet eden İbn Mes‘ûd; kendisinden de iki oğlu: Abdurrahman ve Ubeyde, Kardeşinin oğlu Abdullah b. ‘Utbe, Ebû Saidi’l-Hudrî, Enes b. Mâlik, Cabir b. Abdullah, Abdullah b. Ömer, Ebû Musa el-Eşarî, Haccac b. Mâlik, Ebû Ümâme, Tarık b. Şihab, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Zübeyr, Ebû Rafi gibi birçok sahâbe ve Alkame (ö. 62/682), Mesruk (ö. 63/683), Rebî‘a b. Huşeym, Ebû Vâil, Kadı 253 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 156; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 115; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 389; Zehebî, Siyer, I, 491. 254 Zehebî, Siyer, I, 494. 255 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 157-158,VI,209. 256 Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 14; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 200. 257 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 160; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 115; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 390; Zehebî, Siyer, I, 499. 258 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 156. 58 Şureyh (ö. 78/679), Zeyd b. Vehb, ‘Amr b. Meymün, Abdurrahman b. Ebî Leyla (ö. 148/765) gibi pek çok tâbiîn hadis rivâyet etmiştir.259 Onun Kûfe’de attığı ilim tohumları neticesinde Hanefi mezhebine kaynaklık eden Irak Ekolü oluşmuştur. Onun kurduğu bu ekol öğrencisi Alkame, İbrahim enNehaî ve Hammad b. Ebî Süleyman (ö. 120/737) tarikiyle İmam-ı Azam Ebû Hanife’ye ulaşmıştır. Ondan da Ebû Yusuf (ö. 182/798), İmam Muhammed (ö. 189/805) ve İmam Züfer’le devam etmiştir. O, öğrencilerine fıkhî bir konu karşısında nasıl bir metot izleyeceklerini şöyle anlatır: “Sizden bir kimse hüküm vermek durumunda kalırsa, önce Allah’ın Kitab’ına baksın; O’nda bulamazsa Resûlullah’ın sünnetine baksın. Orada da bulamazsa Salihlerin görüşüne başvursun. Bunların hiçbirinde hüküm bulamazsa kendi görüşü ile hükmetsin. Bunu da yapamıyorsa hüküm vermekten vazgeçsin.”260 Hz. Peygamber onun hakkında şöyle buyurur: “Benden sonra Ashâbımdan iki kişiye –Ebû Bekir ve Ömer’i işaret ederek- uyunuz. Ammâr’ın gösterdiği yoldan gidiniz ve İbn Mes‘ûd’un tavsiyelerine sımsıkı sarılınız.”261 Kûfe’de kaldığı yıllarda Abdullah b. Mes‘ûd, perşembe günleri halka vaaz ederek onları aydınlatırdı. O çok güzel konuşur, insanlar onu zevkle dinler, daha fazla konuşmasını isterlerdi.262 Resmi görevinin yanında tefsir, hadis, kırâat ve fıkıh ilimlerinde büyük öğrenciler yetiştirdi. Bunlar da başka talebeler yetiştirdi. Abdullah bin Mes‘ûd’un başlattığı bu çalışmalar neticesinde yetişen büyük öğrenciler sayesinde Kûfe çok önemli bir ilim merkezi haline geldi. Böylece, İslâmi ilimlerde Kûfe Ekolü oluştu. Bu ekolden Ebû Hanife gibi mezhep imamları yetişti. Talebeleri, Onun fetvâlarını yazarak kayda geçirdiler. Fetvâları kayda geçirilmiş başka sahâbe yoktur.263 Uzun yıllar kadılık yaptığı için çok sayıda fetvâ vermiştir. Fetvâlarını 510 sayfalık bir 259 Zehebî, Siyer, I, 461-462; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 199. 260 Nesâi, Âdabü’l-Kadâ, 11; İbn Kayım el Cevziyye, İ‘lâmu’l-Muvakki‘în, I, 63. 261 Tirmizî, Menâkıb, 28. 262 Bkz.: Zehebî, Siyer, I 492 vd. 263 İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 20. 59 kitapta toplayan Kal’aci, Onun fetvâ ve ictihadları ile Hz. Ömer’in fetvâları arasında –çok az mesele dışında- büyük bir benzerlik olduğunu söyler.264 Abdullah b. Mes‘ûd’un gayret ve çalışması ile Kûfe’de oluşan ilim merkezine, İslâm coğrafyasının dört bir köşesinden pek çok ilim ehli gelerek, Onun ilminden istifade etmişlerdir. 2- Abdullah b. Ömer Abdullah b. Ömer b. Hattâb, Allah Resûlü’ne risalet vazifesi verildikten üç yıl sonra doğdu. Allah Resûlü ile Nesebi Ka‘b b. Lüey’de birleşmektedir.265 Babası Hz. Ömer Müslüman olduğunda o, henüz beş yaşlarında idi. Bu küçük yaşından itibaren Müslüman bir aile ortamında büyüyen Abdullah, babası Hz. Ömer’in Allah Resûlü’ne yakınlığı nedeniyle de hep risâlet ve vahiy çevresinde bulundu, bu terbiyeyle büyüdü. Henüz buluğa ermeden küçük yaşta Müslüman oldu.266 Babasından önce Medine’ye hicret ettiğine dair rivâyetler olsa da,267 babası ile birlikte daha 11 yaşında iken Medine’ye hicret ettiği rivâyetleri daha kuvvetlidir.268 Abdullah b. Ömer, Bedir Savaşı’na katılmak istemesine rağmen, 13 yaşında olduğundan Hz. Peygamber onu ve diğer küçük yaştakileri Medine’ye geri gönderdi. Uhud Savaşı’nda da 14 yaşında olduğundan, savaşa katılmasını hoş görmeyen Allah Resûlü, ona ilk kez 15 yaşında iken Hendek Savaşı’na katılmasına izin verdi.269 Bundan sonra Hudeybiye Anlaşmasına, Rıdvan Biatına, Mekke’nin Fethi’ne, Huneyn ve diğer bütün savaşlara ve bazı seriyyelere katıldı.270 Yirmi yaşında Mekke’nin Fethi’ne katıldı ve Hz. Peygamber onu, at üzerinde görünce: “İşte Abdullah, işte Abdullah” diye ona iltifatta bulundu.271 264 Kal‘acî, Muhammed Ravvâs, Mevsû‘atu Fıkhı Abdullah b. Mes‘ûd, Dârü’n-Nefâis, Beyrut 1992, 13. 265 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 187; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 156. 266 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 340. 267 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 81. 268 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 156. 269 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 81; Zehebî, Siyer, III, 204; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 156. 270 İbn Manzûr, Muhtasar, XIII, 153. 271 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 172. 60 Allah Resûlü’nün vefatından sonra da cepheden cepheye koştu. Şam, Irak, Basra, Mısır ve Afrika Fetihlerine katıldı.272 Hicretin 49/669 yılında Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Zübeyr ve Ebû Eyüp el-Ensârî gibi birçok sahâbe ile birlikte İstanbul Kuşatmasına da katıldı.273 Mescid-i Nebevî yapılınca hemen hemen bütün zamanını burada geçirirdi. Suffa Ashâbı ile birlikte Allah Resûlü’nün dizinin dibinde yetişen Abdullah, öğrenmeyi aşk derecesine getirdiğinden, Suffa’da bulunmadığı zaman hemen gelir ve duymadıklarını arkadaşlarından sorup öğrenirdi.274 Zaruri ihtiyaçlarını gördükten sonra zamanının çoğunu Mescid’de geçirirdi. Güneş iyice yükselinceye kadar Mescid’de kalırdı. Sonra çarşıya çıkar, ihtiyaçlarını görür, sonra da evine çoluk çocuğunun yanlarına giderdi. Sonra tekrar Mescid’e dönerdi.275 Suffa’da kaldığı günlerle ilgili bir anısını şöyle anlatır: “Resûlullah’ın zamanında bir adam rüya gördü mü, rüyasını O’na anlatırdı. Ben de gördüğüm rüyayı Resûlullah’a anlatmak istedim. Ben o zamanlar genç, bekâr bir delikanlı idim. Resûlullah zamanında Mescid’de yatardım. Rüyada iki meleğin beni alıp Cehenneme götürdüklerini gördüm. Bir de baktım ki, Cehennem, kuyu çevresi gibi çevrilmiş, hem kuyu direği gibi iki direği var. İçinde de bir takım insanlar var ki, onları tanıdım. Hemen Cehennemden Allah’a sığınırım, Cehennemden Allah’a sığınırım, Cehennemden Allah’a sığınırım demeye başladım. O sırada o iki meleği bir başka melek karşıladı ve bana: “korkma” dedi. Ben bu rüyayı Hafsa’ya anlattım. Hafsa da Resûlullah’a anlattı. Resûlullah da: “Abdullah, ne iyi adamdır. Bir de geceleyin namaz kılsa” buyurdular. Sâlim diyor ki, bundan sonra Abdullah, geceleri pek az uyumaya başladı.276 Kabiliyetli, zeki ve çok iyi bir gözlemci olan Abdullah b. Ömer, hayatını ilme adamış, çocukluktan itibaren bir ömür boyunca son nefesine kadar ilimle meşgul olmuştur. Onun yetişmesinde Allah Resûlü ayrı bir ilgi ve alâka gösterdi. Allah 272 Zehebî, Siyer, III, 208, 209. 273 İbn Kesir, el-Bidâye ve’n-Nihaye, VIII, 32. 274 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 7. Ayrıca bkz.: İbnü’l-Cevzî, Sıfatü’s-Safve, I, 288; Aykut, Said ve arkadaşları, a.g.e., I, 430. 275 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 147. 276 Müslim, Fedâil, 140. Benzer rivâyet için bkz.: Buhârî, Teheccüd, 1, 3, 5, 6; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 157; Zehebî, Siyer, III, 210. 61 Resûlü’nün yanında Hz. Ömer ve Abdullah’ın kızkardeşi Hz. Hafsa (ö. 45/665) onun terbiyesiyle yakından ilgilendiler. Allah Resûlü, babası ve kız kardeşi dışında Hz. Ebû Bekir, Osman, Ali, Bilal, Süheyb, ‘Âmir b. Rebî‘a, Zeyd b. Sâbit, Amcası Zeyd, Sa‘d, İbn Mes‘ûd, Osman b. Talha, Eslem ve Hz. Aişe’den çok faydalı bir ilim aldı.277 Bu nedenle; sahâbenin önde gelen, en büyük âlimlerinden biri oldu. Seferde ve hazarda sürekli Hz. Peygamber ile birlikte olması, daha sonra da babasından dolayı hep önde gelen büyük sahâbilerle olması ve ablası Hz. Hafsa‘dan dolayı Ehl-i Beyt’e yakın olması nedeniyle İslâm’i ilimlerde söz sahibi oldu. İbn Ömer, Medine’de ders halkası oluşturarak hadîs öğretirdi. Bundan başka her zaman hac mevsiminde Mekke’de İslâm dünyasının dört bir yanından gelen hacılara Rasûlullah’ın hadislerini öğretme konusunda büyük gayret sarfederdi. Ezberlediği hadisleri büyük bir titizlikle rivâyet eden Abdullah b. Ömer, hadis ilminde çok hadis rivâyet eden yedi kişi olan “Muksirûn”dan Ebû Hureyre’den sonra 2630 hadis rivâyet ederek ikinci sırada yer alır.278 Abdullah b. Ömer, helâl ve harama ait hadisleri en çok bildiren râvidir. Genellikle işittiği hadisleri yanılgıyı azaltmak, unutkanlığı ortadan kaldırmak için devamlı yazardı. Gerekmedikçe de hadis rivâyet etmezdi. Allah Resûlü dışında Hz. Ebû Bekir, Ömer, Osman, Ebû Zerr, Mu‘âz ve Aişe’den hadis rivâyet etmiştir. Ondan da Câbir, İbn Abbâs ve diğer birçok sahâbe ile oğulları: Sâlim, Abdullah, Hamza, Bilal ve Zeyd ile birlikte Said b. el-Müseyyeb (ö. 94/712), Ömer’in azadlı kölesi Eslem, Alkame, Abû Abdurrahman, Mesrûk, Abdurrahman b. Ebî Leyla, Urve b. Zübeyr (ö. 97/712), ‘Atâ, Bişr b. Said, Mücâhid, İbn Sirin, Hasan, Safvân b. Mihraz ve azadlı köleleri; Nâfi, Abdullah b. Dinâr, Zeyd, Halid b. Eslem gibi kişiler hadis rivâyet etmiştir.279 Din meselelerinde fetvâ verirken oldukça dikkatli ve ihtiyatlı davranan Abdullah b. Ömer, buna rağmen sahâbe içerisinde en çok fetvâ vermeleri ile meşhur 277 Zehebî, Siyer, III, 204. 278 Subhî es-Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, trc.: Yaşar Kandemir, Marmara Ünv. İlahiyat Fakültesi Vakfı, İstanbul 1996, 302; Zehebî, Siyer, III, 238. 279 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 156-157. 62 olan “Abâdile-i Erbaa”280 olarak bilinen dört Abdullah’tan birisidir.281 Kal‘acî, onun fetvâlarını 750 sayfalık bir kitapta toplamıştır. 282 İmam Mâlik onun hakkında şöyle der: “Bize göre insanların imamı Zeyd b. Sâbit’ten sonra Abdullah b. Ömer’dir. Altmış yıl boyunca dini meselelerde insanlara fetvâ vermiştir.”283 Onun ilminin çoğunu azadlısı ve öğrencisi Nafi rivâyet ederek yaymıştır.284 Zaten Ondan Nafi, Nafi’den de İmam Mâlik kanalı ile nakledilen hadisler, Buhârî gibi büyük hadis otoriteleri tarafından “silsiletü’z-zeheb” yani “altın silsile” olarak kabul edilmektedir.285 Bir hüküm vereceği zaman; önce Kur’ân’a, sonra sünnete başvurur. Orada hüküm bulamazsa, sahâbenin önde gelenlerinin görüşlerine bakar, icma varsa kabul eder, icma yoksa sahâbe görüşlerinden birini tercih ederdi. Buralarda konu hakkında yeterli bilgi bulamazsa, kıyas yaparak problemi çözerdi. Eğer, hakkında kesin bir kanâata sahip olmazsa, fetvâ isteyenlerin bütün israrlarına rağmen açıkça bilmediğini söylerdi.286 Abdullah b. Ömer, Resûlullah’ın hayatında Kur’ân’ı ezberleyen ve O’na arz eden birkaç sahâbiden biridir. Kur’ân’ı yalnızca ezberlemekle kalmaz, anlamını kavrayarak onu hayata geçirirdi. Bir âyeti anlayıp, hayatına tatbik etmeden başka bir âyeti ezberlemezdi. Bu nedenle, Bakara sûresini ancak dört yılda ezberlediği rivâyet edilir.287 Kur’ân konusunda çok titiz davranan İbn Ömer, Resûlullah’ın sünnetlerini öğrenmeye ve onları tatbik etmeye de çok dikkat eder, önem verirdi.288 Hatta Hz. 280 Ebâdile-i Erba‘a (dört Abdullah) şunlardır: Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Zübeyr, Abdullah b. ‘Amr b. As, Abdullah b. Ömer’dir. Bkz.: İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 156. Ayrıca bkz.: Uludağ, Süleyman, “Abâdile” DİA, İstanbul 1988, I, 7-8. 281 Subhî es-Salih, Hadis İlimleri, 302. 282 Kal‘acî, Muhammed Ravvâs, Mevsû‘atu Fıkhu Abdullah b. Ömer, Dâru’n-Nefâis, Beyrut 1986, 283 Zehebî, Siyer, III, 221. 284 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 82. 285 Mennâ‘ el-Kattân, Târihu’t-Teşrî‘i’l-İslâmî, Müessesetu’r-Risâle, Beyrut 1995, 250; Muhyiddin Müstevi, Abdullah b. Ömer, Dımaşk 1973, 140; Hilal Kara-Abdullah Kara, Ashâb-ı Suffe, Nesil Yayınları, İstanbul 2007, 68. 286 İbnü’l-Cevzi, Sıfatü’s-Safve, I, 205; Ayrıca bkz.: Kal‘acî, a.g.e., 27-28. 287 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 164. 288 Zehebî, Siyer, III, 213. 63 Aişe, Onun sünnete bağlılığını şöyle anlatır: “Abdullah b. Ömer’den daha fazla Allah Resûlü’nü takip edip, O’na uyan birini görmedim”289 İlim dışında makam ve mevkide gözü yoktu. Birçok sefer halifelik teklif edilmesine rağmen o, bunu kabul etmedi.290 Kendi dönemlerinde ısrarla Hz. Osman, ona kadılık teklif etti.291 Hz. Ali ise ona Şam valiliği teklif etti. Ancak o, bunların hepsini özür dileyerek kabul etmek istemedi.292 Resûlullah’ın vefatından sonra uzun bir ömür yaşayan Abdullah b. Ömer, neredeyse her yıl Hac yapar, özellikle Recep aylarında Umre yapmayı ihmal etmezdi.293 Bundan dolayı Hac ile ilgili menâsik ve hükümleri çok iyi bilirdi. Hatta âlimler, Hz. Osman’dan sonra Hac ibadeti ile ilgili hükümleri en iyi bilenin Abdullah b. Ömer olduğunu söylerler.294 Bunun için Hac ve Umre’ye gittiğinde etrafı sürekli soru ve fetvâ soran insanlarla dolup taşardı. Yine bir Hac döneminde zamanın Medine Valisi Haccac b. Yusuf ile birlikte Hacca gitti. Ancak, Abdullah b. Zübeyr’i Kâbe’de şehit eden Haccac’ın hatalarını yüzüne karşı çekinmeden herkesin önünde söylemesi nedeniyle Haccac, ona artık tahammül edemiyordu.295 Haccac, korumasına yanında küçük hançer bulundurulması ve ucunu da zehirlemesini söyledi. Arafat’ta izdiham olunca, korumasının hançeri Abdullah’ın ayağına düştü. Ayağını yaralayan zehirli hançer onun hastalanıp, şehit olmasına neden oldu. Hasta iken kendisini ziyaret eden Haccac ona şöyle dedi: “Ey Ebû Abdurrahman! Keşke bunu sana kimin yaptığını bilseydik, onu cezalandırırdık. Kimin yaptığını biliyor musun?” Abdullah ona: “Evet, beni sen öldürdün” dedi. Haccac: “Niçin böyle diyorsun?” dedi. Abdullah: “Çünkü Harem bölgesinde silah taşımak yasak olması gerekirken, Harem’de silah taşımasını emrettiğin kişi beni yaraladı” dedi.296 Hicretin 73/692 289 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 145. 290 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 169; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 293. 291 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 146; Tirmizî, Ahkâm, 1; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 82. 292 Zehebî, Siyer, III, 223-224. 293 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 162. 294 İbn Manzûr, Muhtasar, XIII, 169. 295 Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 39. 296 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 186; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 82; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 344; Zehebî, Siyer, III, 229-230. 64 yılında 84297 ya da 86298 yaşında iken şehit edildi. Cenaze namazını Haccac kıldırdı. Sonra Mekke’deki Muhâcir Mezarlığına defnedildi.299 3- Ebû Hureyre Ebû Hureyre, aslen Yemenli olup Devs kabilesindendir. 300 Hicretin 7/628. yılında Medine’ye gelir ve İslâm’ı kabul eder. Ancak, Medine’ye ilk geldiğinde, Hz. Peygamber Hayber Fethine gitmişti. Yerine Beni Gıfar kabilesinden Sibâ b. Urfuta’yı Medine’de vekil bırakmıştı. Daha sonra kendisi Hayber’e giderek Resûlullah’a yetişmişti.301 Ebû Hureyre, Allah Resûlü ile ilk karşılaştığı anı şöyle anlatır: “Resûlullah bana: “Sen kimlerdesin?” diye sordu. Ben: “Devs kabilesindenim” diye cevap verince, Resûlullah: “Devs’de faziletli insan bulunacağını sanmazdım” buyurdular.302 Hayber’de Müslümanlar büyük bir zafer kazanmışlardı. Resûlullah daha önce savaşa katılmayan kimseye ganimet vermezdi. Ancak, savaşa katılmadığımız halde bize Hayber ganimetlerinden pay verdi. Savaştan sonra Allah Resûlü ile birlikte Muhâcir olarak Medine’ye döndük.”303 İslâm’a girmeden önce ismi Abduşşems olan Ebû Hureyre, Müslüman olduktan sonra Allah Resûlü onun adını, Abdurrahman olarak değiştirdi. Künyesi “Ebû Hureyre” (kedicik babası)’dır.304 Yetim olarak dünyaya gelen ve fakir olarak hicret eden305 Ebû Hureyre, annesi Meymüne bt. Subeyh ile birlikte Medine’ye geldiler.306 297 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 161. 298 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 82. 299 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 187; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 82; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 344; Zehebî, Siyer, III, 231. 300 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 333-334; Zehebî, Siyer, II, 628. 301 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 325; Zehebî, Siyer, II, 589; Şâmî, Sübûlü’l-Hüdâ, V, 136. 302 Tirmizî, Menâkıb, 47. 303 Buhârî, Megâzi, 29; İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 327. 304 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 333; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., VI, 319; Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 32; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 349. “Ebû Hureyre” lâkabının kendisine niçin verildiği konusunda Ebû Hureyre’den farklı iki rivâyet için bkz.: Tirmizî, Menâkıb, 36, 47; İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 329; Hakim en Nisâburî, Müstedrek, III, 506; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 333; İbn Esîr elCezerî, a.g.e., VI, 319-320; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 349. 305 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 326; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 379. 65 Medine’ye hicret ettikten sonra bir an olsun Allah Resûlü’nden ayrılmayan Ebû Hureyre kendini tamamıyla ilme ve İslâm’ı öğrenmeye verdi. Bunun için Allah Resûlü’ne hizmet etmiş, Mescid-i Nebevî’de Suffa Ashâbı ile birlikte ilim tahsil etmiştir. Onun ilim, özellikle hadis konusundaki öğrenme arzusu ve aşkını Allah Resûlü de biliyordu. Ebû Hureyre şöyle anlatır: Resûlullah’a: “Kıyamet günü senin şefâatine kimler nail olacak?” diye sordum. Hz. Peygamber de: “Ey Ebû Hureyre, diğerlerine nisbetle senin hadise karşı daha fazla merakın olduğunu bildiğim için, bu konuda bana ilk soru soracak kimsenin sen olacağını tahmin ediyordum. Kıyamet Günü benim şefâatime nail olacak kimse, hâlis bir kalp ile “Lâ ilâhe illallah…” diyen kimsedir” buyurdu.307 Suffa Ashâbı ile ilgili bilgileri çoğunlukla, Suffa’da uzun süre kalan Ebû Hureyre’den gelen rivâyetlerden öğreniyoruz. Ebû Nu‘aym, onun hakkında şöyle der: “Allah Resûlü, Suffalıları bir yemeğe çağıracağı zaman önce Ebû Hureyre’yi çağırır, ona gerekli talimatı verirdi. Zira Suffalıların sayılarını, yerlerini ve ne durumda olduklarını en iyi bilen o idi.”308 Hicretîn 7/628. yılında Medine’ye hicret ederek Müslüman olan Ebû Hureyre, Allah Resûlü’nün son dört yılına kavuşmuştur. Ancak, Hz. Peygamber’in Tâif Savaşı’ndan sonra Alâ b. Hadrami ile Ebû Hureyre’yi Bahreyn’e İslâm’ı anlatmak, öğretmek ve ona davet etmek için görevlendirdiği bir yıla yakın süreyi de çıkarırsak yaklaşık, toplam üç yıl Allah Resûlü ile kalabilmiştir.309 Fakat Allah Resûlü ile olduğu zamanlarda gece gündüz O’ndan bir an olsun ayrılmaması, onun eşsiz ilim aşkı, bütün sıkıntılara rağmen inanılmaz gayreti, hayatının tamamını bu yola adaması ve Allah Resûlü’nün maddi manevi desteği, ona yaptığı duanın bereketi ile Resûlullah’tan çok şey öğrendi. Hatta tekrarla birlikte 5374 hadis rivâyet ederek310 306 Annesini çok seven ancak, bir türlü Müslüman olmasına ikna edmeyen Ebû Hureyre, bir gün Allah Resûlü’ne gelerek annesinin hidayete ermesi için Allah’a dua etmesini ister. Resûlullah’ın duasından kısa süre sonra annesi İslâm’ı kabul eder. Müslim, Fedâilü’s-Sahâbe, 35; İbn Sad, a.g.e., IV, 328; Zehebî, Siyer, II, 593; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 355. 307 Buhârî, İlim, 33; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 373; İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 326; Zehebî, Siyer, II, 596. 308 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 377. 309 Zehebî, Siyer, II, 589-590, 594. 310 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 349. 66 “Muksirûn” diye bilinen en çok hadis rivâyet eden yedi sahâbeden birincisi olmuştur.311 Ebû Hureyre, sahâbe içerisinde kendisinin bu kadar hadis rivâyet etmesinin nedenlerini şöyle açıklar: “Bir gün Allah Resûlü’ne giderek: “Ya Resûlallah, senden pek çok şey duyuyorum. Ancak hepsini ezberleyemiyorum” dedim. Bana: “Elbiseni yay” buyurdu. Elbisemi çıkarıp önüne yaydım. Elleriyle bir şey avuçlayıp elbisenin içine atıyor gibi yaptı. Sonra: “Topla” diye emretti. Ben de elbisemi topladım ve göğsümün üzerine koydum. İşte ondan sonra artık hiçbir şey unutmadım.”312 Başka bir rivâyette ise şöyle anlatır: “Hicretin yedinci yılında otuz yaşında iken Hayber’e giderek Allah Resûlü ile görüştüm. Bundan sonra Allah Resûlü vefat edinceye kadar O’nun yanında kaldım. O’nunla birlikte gezer, O’na hizmet ederdim. O’nun arkasında namaz kılardım, O’nunla birlikte savaştım, Hacca gittim. Bu nedenle, Kureyşliler ve Ensâr benden önce Müslüman olsalar da ve hicret etseler de en fazla hadis bilen kişi ben idim. Herkes benim Allah Resûlü’nün peşinden ayrılmadığımı çok iyi bilir. Bunun için bana gelerek Allah Resûlü’nün hadislerini sorarlardı. Hz. Ömer, Osman, Ali, Talha (ö. 36/656) ve Zübeyr de (ö. 36/656) bunlardandır.”313 Ebû Hureyre, Suffa’da geçirdiği yarı aç yarı tok günlerini anlatırken, bazen birkaç hurma ile karınlarını doyurmaya çalıştıklarını, bazen de açlığı hissetmemek için karınlarına taş bağladıklarını söylüyor.314 Ama bütün bu çektiği eziyetler, onu Allah Resûlü’nden bir an olsun ayırıp, dünya hayatı ile meşgul olmaya sürüklemiyordu. O, fazla hadis rivâyet ettiği konusunda kendini eleştirenlere karşı şöyle cevap verirdi: “Ebû Hureyre çok hadis rivâyet ediyor diyorsunuz. Vallahi Alah’ın kitabında şu iki âyet olmasaydı, bir tek hadîsi rivâyet etmezdim: “İndirdiğimiz apaçık delilleri ve irşad yollarını kitapta insanlara açıklamamızdan sonra gizleyenler…. İşte onlara, hem Allah lânet eder, hem de lânet edebilecek olanlar lânet ederler. Ancak tövbe edenler, ıslah olanlar ve doğruyu açıklayanlar 311 İbn Salâh, a.g.e., 266; Subhi es-Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, 296, 300, (İbnu’lCevzî, Telkîhu Fühûmi’l-Eser, 184’ten nakledilmiştir). 312 Buhârî, İlim, 42; Tirmizî, Menâkıb, 47. Benzer rivâyet için bkz.: Müslim, Fedâilu’s-Sahâbe, 35; İbn Sa‘d, a.g.e., II, 362; Zehebî, Siyer, II, 595; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 355-356. 313 İbn Manzûr, Muhtasar, XXIX, 197; Zehebî, Siyer, II, 605; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 359-360. 314 Bkz.: Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 377-378. 67 müstesna….Bunların tövbelerini kabul ederim. Tövbeleri kabul eden, bağışlayan benim.”315 Muhâcir kardeşlerimiz çarşılarda alışverişle, Ensâr’dan kardeşlerimiz bağ ve bahçelerinde ziraatle uğraşırken, Ebû Hureyre karın tokluğuna Resûlullah’a hizmet eder, onların hazır bulunmadıkları yerlerde bulunur, onların ezberlemediklerini ezberlerdi.”316 Çok fazla hadis rivâyet ettiğini söyleyerek onu eleştirenlere karşı birçok sahâbe Ebû Hureyre’yi savunmuştur.317 Übey b. Ka‘b (ö. 21/642) şöyle der: “Ebû Hureyre, Allah Resûlü’ne soru sormakta cesurdu. Ona çekinmeden soru sorardı.”318 Başka bir rivâyette Mâlik b. Ebû ‘Âmir şöyle anlatır: “Bir adam Talha b. Ubeydullah’a gelerek: “Ey Ebû Muhammed, ne dersiniz. Resûlullah’ın hadisleri konusunda şu Yemenli –yani Ebû Hureyre kasdedilerek- sizden daha âlim midir ki, sizden işitmediğimiz hadisleri ondan işitiyoruz? Yoksa Resûlullah’a buyurmadığı şeyleri mi atfediyor? dedi.” Bunun üzerine Talha b. Ubeydullah ona: “Gerçek şu ki, o Resûlullah’tan bizim işitmediğimizi işitmiştir. Çünkü kendisi fakirdi, hiçbir şeyi yoktu. Resûlullah’ın misafiri olarak Suffalılar arasında kalıyordu. Eli, Resûlullah’ın eli ile beraberdi. Biz ise ev, bark ve servet sahibi idik. Resûlullah’a ancak gündüzün iki tarafında (sabahları ve akşamları) gelebiliyorduk. Ebû Hureyre’nin Resûlullah’tan bizim işitmediğimizi işitmiş olduğundan şüphe etmiyorum. Aslında kendisinde hayır bulunan hiç kimseyi, Resûlullah’a buyurmadığı bir şeyi atfetmiş olarak bulamazsın” şeklinde cevap verdi. 319 Ebû Hureyre, çoğunlukla Medine’de320 olmak üzere görev yaptığı Bahreyn’de zaman zaman gittiği Şam321 ve Kûfe’de322 de insanlara hadis naklederdi. İnsanlarMüstedrek, III, 512, 586. 68 ondan hadis öğrenmek için İslâm coğrafyasının dört bir yerinden ona gelirlerdi. O, pek çok mukaddis, fakîh, müfessir ve kurra yetiştirdi. En fazla hadis rivâyet eden Ebû Hureyre hakkında Buhârî: “İlim ehlinden (sahâbe ve tâbiînden) 800 civarında kişi ondan hadis rivâyet etmiştir” der.323 O, başta Allah Resûlü olmak üzere Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer, Übey b. Ka‘b, Zeyd b. Sâbit, Abdullah b. Selâm, Temim-i Dâri, A‘lâ b. Hadramî ve Hz. Aişe gibi 14 sahâbeden hadis rivâyet etmiştir. Kendisinden de Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Ömer, Cabir b. Abdullah, Enes b. Mâlik, Vâsile b. Eska‘, Hz. Aişe vb. 33 sahâbe hadis rivâyet etmiştir.324 Ali b. Medenî, Tâbiîn’in en önemli on fakîh’in Ebû Hureyre’den hadis rivâyet ettiğini söylerken, el-Müstedrek sahibi Hâkim en-Nisâbûrî (ö. 405/1014) ise, Tâbiîn’in en meşhur âlimlerinin Ebû Hureyre’nin öğrencileri olduğunu ifade etmektedir.325 Buhârî’de yer alan bir rivâyette Ebû Hureyre, kendi ilminin derinliğini ve boyutlarını şöyle anlatır: “Resûlullah’tan iki kap dolusu ilim öğrendim. Bunlardan birisini halk arasında yaydım. Diğerine gelince, onu meydana çıkaracak olsam benim şu boğazım kesilir.”326 Zehebî bu hadisi şöyle yorumlar: “Bu hadis gösteriyor ki, usûl-furû ya da övgü-yerme konularında fitneye sebep olacaksa hadis gizlenebilir. Ancak helal ve haram konusunda ise, haberi gizlemek caiz değildir.”327 Ebû Hureyre, öğrendiği hadisleri yazmadığı gibi, yazılmasına da izin vermediğine dair rivâyetler olsa da, tâbiînden Beşir b. Nâhik’in ondan dinlediği hadisleri yazdığına ve daha sonra ona kendisinden duyduğu hadisleri rivâyet etmek için izin aldığına dair rivâyetler de bulunmaktadır.328 Abdurrahman b. Hürmüz elA‘rac (ö. 117/735) da ondan dinlediği hadisleri yazmıştı. Hemmam b. Münebbih (ö. 321 Ebû Hureyre, bazen etrafında toplanan insanlara sabahlara kadar hadis rivâyet ettiği nakledilir. Bkz.: Zehebî, Siyer, II, 599. 322 Bkz.: Buhârî, Zekât, 50. 323 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 334; İbnü’l-Esîr, İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., VI, 320; İbn Hacer elAskalânî, a.g.e., VII, 353. Ayrıca kendisinden hadis rivâyet eden kişilerin isimleri için bkz.: Zehebî, Siyer, II, 579-585. 324 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 334. 325 Hakim en-Nisâburî, Müstedrek, III, 513. 326 Buhârî, İlim, 42; İbn Sa‘d, a.g.e., II, 364; IV, 331. 327 Zehebî, Siyer, II, 597. 328 İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 223. 69 131/749) ise, ondan dinlediklerini “Sahifetü’s-Sahiha” adını verdiği bir kitapta toplamıştır.329 Ebû Hureyre, Hz. Peygamber ile birlikte kaldığı süre içerisinde âdeta kendini ilme vakfetti. Hatta Allah Resûlü’ne gidip evlenme isteğinde bulunduğunda Allah Resûlü’nün ona verdiği cevabı şöyle anlatır: Allah Resûlü’ne giderek: “Ya Resûlallah! Ben gencim ve günaha düşmekten korkuyorum. Bunun için evlenmek istiyorum. Ancak evlenecek birini bulamıyorum, dedim. Allah Resûlü sustu ve cevap vermedi. Ben, sözlerimi tekrarladım, Allah Resûlü yine sustu. Dördüncü defa tekrarlamam üzerine Allah Resûlü: “Ey Ebû Hureyre! Kalem kurudu. İster kendini hadım et, ister öylece bekleyip sabret. Kaderinde ne yazılı ise onunla karşılaşacaksın” dedi.”330 İslâm’ı kabul ettiği ilk günden beri Suffa’da ilim ve irfan tahsil eden Ebû Hureyre, Resûlullah’ın bu sözlerinden gerekli mesajı alarak evlenme işini bir süre daha erteleyip, ilim tahsil etmeye devam etmiş, Allah Resûlü’nün vefatından sonra ise, Büsre binti Gazvân ile evlenmiştir.331 Hz. Peygamber, A‘lâ b. Hadramî ile birlikte Ebû Hureyre’yi hicri 8/630. yılında Bahreyn’e görevli olarak göndermişti. Hz. Ebû Bekir döneminde tekrar Bahreyn’e Vali olarak atanan Alâ b. Hadramî’ye yardımcı olarak Ebû Hureyre görevlendirilmişti. Hz. Ömer döneminde de kadılık yapmak ve namaz kıldırmak üzere görevlendirilmişti.332 Daha sonra Hz. Ömer onu, devlet gelirlerini tahsil etmek üzere Bahreyn’e âmil olarak görevlendirdi. Ancak bir süre sonra Medine’ye tekrar geri çağrılır ve orada yaşamaya devam eder.333 Muâviye (ö. 60/680) döneminde de Medine Valisi Mervan b. Hâkem Medine dışına çıktığında ya da Mekke’ye hac için gittiğinde Ebû Hureyre’yi yerine vekil olarak bırakırdı.334 Bahreyn’den döndükten sonra Medine’de sürekli ilimle meşgul olan Ebû Hureyre, Kur’ân, sünnet ve fıkıh ilimlerinde söz sahibi oldu.335 Hatta Abdullah b. 329 Abdu’s-Settâr, Ebû Hureyre, Dımaşk 2003, 363-365. 330 Buhârî, Nikah, 9. 331 Bkz.: İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 353 vd. 332 Zehebî, Siyer, II, 594, 619. 333 Geniş bilgi içib bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 335-336; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., VI, 321; İbn Hacer elAskalânî, a.g.e., VII, 349. 334 İbn Sad, a.g.e., IV, 336; Zehebî, Siyer, II, 614. 335 Zehebî, Siyer, II, 627. 70 Zübeyr, kendisine sorulan bir fıkhî meselenin hükmü için adamı İbn Abbâs ve Ebû Hureyre’ye göndermişti. Kendilerine gelen adama fetvâ vermek için Abdullah b. Abbâs: “Ey Ebû Hureyre buyur fetvâ ver!” demiş ve verdiği hükmü kendisi de tasdik etmişti.336 Ebû Hureyre, aynı zamanda “Ehl-i Hadis” denilen Medine Ekolünün en önemli kurucularından biri sayılır. O, en çok fetvâ veren yedi sahâbiden biri olmasa da orta seviyede fetvâ veren sahâbilerin önde gelenlerindendir. Kal‘acî, onun fatvalarını 250 sayfalık bir kitapta toplamıştır.337 Hz. Ömer zamanında Bahreyn’de kadı ve âmil olarak görev yaparken çok fetvâ vermeye başlayan Ebû Hureyre, Hz. Osman ve Muâviye döneminde fevta verme işini artırmıştır. Bir yandan hadis rivâyet ederken, diğer yandan da ortaya çıkan yeni hukuki meseleler kendisine sorulduğunda fetvâ vermeye çalışırdı. Ziyad b. Mina, Hz. Osman’ın hilafetinin başlangıcından kendi vefatlarına kadar ki zamanda Medine’de fetvâ verip hadis rivâyet eden sahâbilerin arasında Ebû Hureyre’yi de saymaktadır.338 Onun Allah Resûlü’nden duyduklarını ve gördüklerini aynı heyecanla insanlara aktarması ve anlatması belki de kendisinin Resûlullah’tan rivâyet ettiği: “Kime bir bilgi (ilim) sorulur da, o bunu gizlerse, Kıyamet Günü ağzına ateşten bir gem vurulur.”339 Hadisini rehber edinmişti. Ebû Hureyre, Allah Resûlü’nün vefatından sonra 47 yıl daha uzun bir ömür yaşadı. Bu nedenle, bir taraftan bildiği hadisleri naklederken, diğer taraftan sahâbilerden bilmediği birçok hadisi öğrendi ve bunları rivâyet etme imkânı buldu. Ömrünün sonuna doğru Medine’ye yakın “Akik” denilen yere yerleşen ve bir süre sonra hastalanan Ebû Hureyre, Hicretin 58/677 yılında 78 yaşında iken Akik’te vefat etti. Cenaze namazını Medine Valisi Velid b. Ukke b. Ebî Sufyan kıldırdı. Cenaze namazına Medine eski Valisi Mervan b. Hâkem,340 Abdullah b. Ömer, Ebû Said el-Hudrî gibi sahâbiler de katıldı. Medine’de Bakî‘ Mezarlığında defnedildi.341 336 Zehebî, Siyer, II, 607, 609. 337 Kal‘acî, Muhammed Ravvâs, Mevsû‘atu Fıkhı Ebû Hureyre, Dâru’n-Nefâis, Beyrut 1993, 43. 338 İbn Sa‘d, a.g.e., I, 181; II, 372; Zehebî, Siyer, II, 606-607. 339 Ebû Davud, İlim, 9; İbn Mâce, Mukaddime, 24. 340 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 335. 341 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 340; Zehebî, Siyer, II, 627; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 361-362. 71 4- Ebû Said el-Hudrî Asıl adı Sa‘d b. Mâlik b. Sinân el-Ensârî el-Hazrecî olup, “Ebû Said elHudrî” künyesi ile meşhur olmuştur.342 Babası Mâlik b. Sinân Ensâr’dan olup İslâm’ı ilk kabul eden sahâbilerdendi ve Uhud Savaşında şehit düşmüştür.343 Ebû Said, Uhud Savaşına katılmak istemişse de, yaşı küçük olduğu için Allah Resûlü ona izin vermemiştir. Hz. Peygamber’le beraber ilk olarak Hendek Savaşı olmak üzere toplam 12 savaşa katılmıştır. Beni Mustalık gazâsına 15 yaşında iken katılmıştı.344 Ebû Nu‘aym, onu Suffa Ashabından saymış ve: “Medineli Ensâr’dan olmasına rağmen o da Suffa Ashâbı gibi sıkıntılara karşı sabrı, fakirliği ve iffeti seçti.” 345 der. Belki de babasının erken şehit düşmesi, kendileri fakir olması346 ve içindeki öğrenme isteği gibi nedenlerle Suffa’da kalarak İslâm’ı daha yakından öğrenme fırsatı yakalamıştır. Onun bu çalışma ve gayreti sonucudur ki, Resûlullah’tan 1170 hadis rivâyet ederek, en çok hadis rivâyet eden “muksirun”lerden yedinci kişi olmasını sağlamıştır.347 Kendisi Allah Resûlü dışında Hz. Ebû Bekir, Ömer, Osman, Ali, Zeyd b. Sâbit ve diğer bazı sahâbeden hadis rivâyet etmiştir. Kendisinden de; İbn Abbas, İbn Ömer, Câbir, Mahmud b. Lebîd, Ebû Umâme, İbn Sehl, Ebu’t-Tufeyl gibi bir grup sahâbe ve Said b. Müseyyeb,348 Ebû Osman en-Nehdî, Mücâhid, ‘Atâ, Tarık b. Şihâb, Übeyd b. ‘Umeyr gibi bir grup tâbiînlerin büyükleri hadis rivâyet etmiştir.349 342 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 167; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 65. 343 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 65. 344 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 167; IV, 235. 345 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 369. 346 Babası Uhud savaşında şehit düşerken kendisi de küçük olduğundan ailesi geçim sıkıntısı çekmiştir. Ailesinin ısrarı üzerine Allah Resûlü’ne gidişini şöyle anlatır: “Babam Uhud savaşında şehit düştü. Bizi malsız bıraktı. Resûlullah’a aileme bir şeyler istemek için gittim. Yanına vardığımda Resûlullah minberde şöyle diyordu: “Ey insanlar! Kim kanaatkâr olup, bir şeyler istemezse, Allah onu muhtaç durumdan kurtarır. Kim iffet isterse, Allah onu iffetli kılar.” Bunun üzerine ben hiçbir şey istemeden geri döndüm.” (İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 66. Benzeri rivâyetler için bkz.: Buhârî, Zekât, 50; Müslim, Zekât, 124; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 3, 12, 44, 93, 403, 437; IV, 138; Ebû Davud, Zekât, 28; Tirmizî, Bırr, 77; Darimî, Zekât, 189; Muvatta, Sadaka, 7; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 370). 347 İbn Salâh, a.g.e., 266; Subhî es-Salih, a.g.e., 296, 309. 348 Said b. Müseyyeb, (ö. 94/712), Tâbiînlerin önde gelenlerinden olup, Medine’de aynı asırda yaşayan yedi tâbiîn fakîhden en meşhurudur. Ebû Hureyre’nin kızı ile evli idi. (Bkz.: İbn Hallikan, Ahmed b. Muhammed, Vefayâtu’l-A‘yân ve Enbâü Ebnâi’z-Zemân, thk.: İhsan Abbas, Dâru Sâdır, Beyrut 1970, I, 117). 349 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 65-66. 72 Ebû Said el-Hudrî sahâbenin âlim, fakih ve faziletlileri arasında yer almıştır.350 Ziyad b. Mina, Hz. Osman’ın hilafetinin başlangıcından kendi vefatlarına kadar ki zamanda Medine’de fetvâ verip hadis rivâyet eden sahâbilerin arasında Ebû Said el-Hudrî’yi de saymaktadır.351 İbn Hacer el-Askalânî, “el-İsâbe” adlı eserinde onun hakkında şöyle der: “Hanzele b. Ebû Süfyân, şeyhlerinden: “Sahâbe gençleri arasında fıkhı en çok bilen kişi Ebû Said el-Hudrî’dir” diye nakleder.”352 Hayatını hadis rivâyeti ve ilimle geçirdi. Hicretin 74/693 yılında, 86 yaşında iken Medine’de vefat etti ve Bakî‘ Mezarlığına defnedilmiştir.353 5- Ebu’d-Derdâ ‘Uveymir Asıl adı ‘Uveymir b. ‘Âmir el-Ensârî el-Hazrecî olup, daha çok “Ebu’dDerdâ” künyesi ile meşhur olmuştur.354 Hz. Peygamber, Medine’ye hicret ettikten bir süre sonra ailesi Müslüman olmasına rağmen, o belki de ticaretle yoğun uğraştığından, ailesi içinde İslâm’ı en son kabul eden kişidir. Bedir Savaşı’nda Müslüman olduğu ve ilk defa Uhud Savaşı’na katıldığı ile ilgili rivâyetlerin yanında,355 onun Uhud Savaşı’na da katılmadığı, ilk olarak Hendek Savaşı’na katıldığı rivâyetleri de bulunmaktadır.356 Ancak Uhud Savaşı’na katıldığı rivâyetleri daha doğru ve yaygındır. Hatta Allah Resûlü, Uhud’da herkes bir tarafa dağılırken, onun düşman safları arasına hücüm ettiğini görünce: “‘Uveymir (Ebu’d-Derdâ), ne yaman bir kahramandır! O benim ümmetimin hakimidir.” dedi.357 İslâm’dan önce ticaretle uğraşan Ebu’d-Derdâ şöyle anlatır: “Allah Resûlü Peygamber olarak gönderilmeden önce ben ticaretle uğraşırdım. Resûlullah gönderilip, ben İslâm’ı kabul ettikten sonra ibadetimde ve ticaretimde noksanlıklar oluştu. İkisi bir arada yürümedi. Ben de ibadeti seçtim, ticareti bıraktım.”358 350 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 167; IV, 235; Zehebî, Siyer, III, 168, 169. 351 İbn Sa‘d, a.g.e., I, 181. 352 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 66. 353 Bkz.: İbn Abdilberr, a.g.e., II, 167, IV, 235; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 365, VI, 142; Zehebî, Siyer, III, 171; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 67. 354 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 298; IV, 211; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 621. 355 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 621. 356 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 298; IV, 211. 357 İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 392; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 622. 358 İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 392; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 209. 73 İslâm’a girdikten sonra kendini ibadete ve ilme verdi. Dinini daha fazla öğrenmek, bilgisini daha fazla arttırmak için Suffa’da kalmıştır.359 Onun ilmi hakkında Kasım b. Muhammed şöyle demiştir: “Ebu’d-Derdâ, kendilerine ilim verilen kimselerdendir.” Yezid b. Muâviye ise: “Ebu’d-Derdâ, hastalığı tedavi eden fakîh âlimlerdendir.” demiştir.360 Hz. Peygamber’in hayatında Uhud Savaşından itibaren diğer bütün savaşlara onunla birlikte katılan Ebu’d-Derda, O’ndan çok ilim ve irfan da öğrendi. Bu nedenle, Müslüman olduktan sonra İslâm’ı tebliğ yolundaki çabası Allah Resûlü’nün vefatından sonra yoğunlaştı. Uzun yıllar Şam ve civarında Kur’ân ve Hadis okutmuş, etrafında büyük bir ilim halkası oluşmuştu. 1600 civarında talebesi olduğu rivâyet edilir. Kur’ân, Tefsir, Hadis ve fıkıh gibi bütün ilimlerde söz sahibi birçok tâbiîn, onun ilim halkasında yetişmiştir.361 Kendisi Hz. Peygamber, Zeyd b. Sâbit, Hz. Aişe, Ebû Ümâme ve Fudâle b. Ubeyd’den hadis rivâyet etmiştir. Ondan da oğlu Bilal, hanımı Ümmü’d-Derdâ, Ebû İdris el-Havlânî, Süveyd b. Gafele, Cübeyr b. Nüfeyr, Zeyd b. Vehb, Alkame b. Kays ve diğer bir grub hadis rivâyet etti.362 Onun derin ilmî bilgisi konusunda Ebû İdris el-Havlâni, Yezid b. ‘Umeyr’den şöyle rivâyet etti: “Mu‘âz b. Cebel ölüm döşeğinde iken ona: “Ey Ebû Abdurrahman! Bize bazı tavsiyelerde bulunun” denilmesi üzerine o: “İlmî, ‘Uveymir Ebu’d-Derdâ’dan alın. Çünkü o kendisine ilim verilenlerdendir” dedi.363 Kendisinden gelen birçok rivâyette onun tefekkür’e çok önem verdiğini görüyoruz. Farzdan sonra hangi ibadetin daha efdal olduğunu soranlara o: “Tefekkür” diye cevap vermiştir. Başka bir rivâyette o: “Bir saat tefekkür, bir geceyi ihya etmekten daha hayırlıdır” der.364 Onun özellikle ilim öğrenmek ve bununla amel etmek gerektiği hususunda ise birçok hikmetli sözü vardır: “Bilmeyene yazıklar olsun. İsteseydi, Allah ona bilmediğini öğretirdi. Yine yazıklar olsun bilip de, bildiği 359 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 11. 360 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 299; IV, 211, 212. 361 bkz.İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 392, 362 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 622. 363 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 352; Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 243; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 212. 364 İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 392, Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 208, 209. 74 ile amel etmeyenlere.” Ebu’d-Derdâ bu sözleri tam yedi defa tekrarlamıştır.365 Başka bir sözünde: “İnsan âlim olmadıkça müttaki olamaz. Amel etmedikçe de ilim güzel değildir.” der.366 Hz. Ömer’in onu Dımaşk’a kadı olarak atadığına dair rivâyetlerle birlikte, Muâviye’nin de onu atadığı rivâyetleri vardır. Hicretin 32/652 yılında Şam’da, Hz. Osman’ın hilafeti döneminde vefat etti.367 6- Abdullah b. Zeyd el-Cühenî “Sâhibü’l-Ezân” lakabıyla meşhur olan Abdullah b. Zeyd b. Sa‘lebe’nin de Suffalılardan olduğu kaydedilen sahâbedendir. Vâkıdî’nin kaydettiğine göre Mekke’nin fethi günü Cüheyne’nin sancaklarını taşıyan dört sahâbiden birisidir. Muâviye’nin hilafeti zamanında vefat etiği rivâyet edilmektedir.368 Hicri 32/652 yılında 64 yaşında iken vefat ettiği ve Hz. Osman’ın cenaze namazını kıldırdığı da rivâyet edilir.369 Medîne’de hicretten hemen sonra Müslümanları beş vakit namaza dâvet etmek için bir çare aranmış, Resûlullah, ashâbı ile bu konuyu istişare etmek için onları toplamıştı. Bazıları Hristiyanlar gibi çan çalınmasını, bazıları yahudiler gibi boru öttürülmesi ya da ateş yakılması vb. vasıtalar teklif edilmiş ise de, Hz. Peygamber bu tekliflerin hiçbirini beğenmemiş ve meclis dağılmıştı. Hazrec kabilesinden Abdullah b. Zeyd isimli zat rüyasında bir kişinin ezan okuyarak namaza dâvet ettiğini ve kamet getirerek de cemâate çağırdığını görmüş, uyanınca rüyasını Resûlullah’a anlatmıştı. Resûlullah: “Bu ilâhî bir rüyadır.” buyurduktan sonra sesi müsait olan Bilâl’e emretmiş, Bilâl da Mescid’e yakın yüksekçe bir evin üstünde 365 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 211. 366 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 213. Ayrıca ilim ile ilgili diğer sözleri için bkz.: Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 211- 228. 367 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 393; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 300; IV, 212; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 319; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 622. 368 Bkz.: Vâkıdî, a.g.e., II, 800, 820; İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 347; Ebû Nu‘aym, a.g.e. II, 6; İbn Esîr elCezerî, a.g.e., III, 249; Sehâvî, Ruchanü’l-Kiffe, 233. 369 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 85. 75 ezanı okumaya başlamıştı. İlk ezanı duyunca koşarak gelen Hz. Ömer de aynı rüyayı gördüğünü ifade etmişti.370 7- Vâsile b. Eska‘ Hicretin dokuzuncu yılında Allah Resûlü ve Müslümanlar Tebük Seferi’ne gitmek için hazırlandıkları sırada Medine’ye gelerek Hz. Peygamber’in huzurunda Müslüman oldu.371 Bundan sonra Allah Resûlü’ne üç yıl hizmet etti ve bu sırada Suffa’da kaldı.372 Burada Hz. Peygamber’den ve diğer sahâbeden ilim öğrenen Vâsile, Suffa’da geçirdiği günlerle ilgili kaynaklarda birçok anısı vardır.373 Suffa’da yaşadığı bir anısını şöyle anlatır: “Biz Suffa Ashâbı, Mescid-i Nebevî’de kalırdık. Hiçbir arkadaşımızın doğru düzgün bir elbisesi yoktu. Terimiz toz toprakla birleşerek zamanla vücudumuzda bir tabaka oluştururdu. O günlerden birinde Allah Resûlü bize gelerek, üç kere fakir muhâcirleri müjdeledi.”374 Başka bir rivâyette ise: “Suffa’da yirmi kişi kalıyorduk. Oradakilerin en küçükleri bendim. Allah Resûlü’nü dinleyerek ilim öğreniyorduk.”der.375 Bir diğer hadisi ise şöyle nakleder: “Ben Suffa ehlinden, Müslümanların kurrâ’larındandım. Bir gün Allah Resûlü bize gelerek: “Benden sonra buğday ekmeğine, yağa doyduğunuzda, çeşit çeşit yemek yiyip, çeşitli elbiseler giydiğinizde mi daha hayırlı olursunuz yoksa şimdi mi?” diye sordu. Biz: “O gün daha hayırlıdır” dedik. O: “Hayır. Aksine şimdi daha çok hayırdasınız.” dedi. Allah Resûlü’nün vefatından sonra çok geçmeden buğday ekmeğine ve yağa doyduk. Çeşit çeşit yemekler yiyip, çeşitli elbiseler giydik.”376 370 Buhârî, Ezân, 1; Tirmizî, Mevâkît, 27; Müslim, Nikâh, 79; Darimî, Mukaddime, Salât, 3; İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 206; Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, 81. 371 İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 407. 372 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 21; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 124; Zehebî, Siyer, III, 384; İbn Hacer elAskalânî, a.g.e., VI, 462. 373 Vâsile b. Eska‘ın, Suffa’da yaşadığı anıları ile ilgili geniş bilgi için bkz.: Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 490; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 22-23; Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed, elMu‘cemü’l-Kebîr, thk.: Hamdî b. Abdülmecid es-Selefî, Mektebetü’l-‘Ulûm ve’l-Hikem, 1983 XXII, 86-87. 374 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 22; Zehebî, Siyer, III, 385; Taberânî, a.g.e., XXII, 70; İbn Cevzî, Sıfatu'sSafve, I, 676. 375 İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 408. 376 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 23; İbn Manzûr, Muhtasar, X, 115. 76 Bir defasında Allah Resûlü’nün huzurunda otururken, Hz. Ali, Hasan, Hüseyin ve Fatıma geldiler. Allah Resûlü onların üzerine kendi elbisesini attı ve: “Ey Allah’ım, bunlar ehl-i beytimdir. Onlardan kötülüğü gider ve onları temizle” buyurdu. O zaman ben de: “Ya Resûlallah! Ben de dahil miyim?” dedim. O: “Sen de” dediler. Allah’a yemin olsun ki, en çok güvendiğim amelim işte budur” dedi.377 Allah Resûlü’nün vefatından iki-üç yıl önce Müslüman olmasına rağmen, İslâm’a girişinden itibaren ilme büyük önem vermiş, Allah Resûlü’nden sonra da, O’ndan öğrendiği ilmi gittikleri yerlerde çevresindekilere aktarmaya ve onlara öğretmeye her zaman gayret göstermiştir. Hatta meydana gelen sorunların çözümü için fetvâ vermiş ve haklarında hüküm vererek, kadılık yapmıştır. Bu konuda Maruf-i Hayat şöyle anlatır: “Bir gün Vâsile b. Eska‘nın meclisinde oturuyordum. O sırada yanımıza bir adam geldi. Bir takım mallar aldığını ve onların iyi olduğunu söyledi. Çevresindekiler de ona şahitlik ettiler. Biraz sonra adam, aldığı malda bir kusur olduğundan bahsetti. Bunu duyan Vâsile b. Eska‘ yanında oturanlara: “Satıcıyı hemen bana çağırın” dedi. Satıcı gelince: “Malında bir kusur var, onu geri al” dedi. Adam itiraz etmeden müşteri ile satış yerine giderek malını geri aldı. O sırada müşteri satıcıya: “Satışı bozanın kim olduğunu biliyor musun?” diye sordu. Satıcı: “Kim?” diye sordu. Müşteri: “Vâsile b. Eska‘” dedi. Satıcı hemen oradan ayrılarak Vâsile b. Eska‘nın yanına gitti. Onu ayıplayarak: “Ey Allah Resûlü’nün sahâbisi! Senin gibi biri böyle bir şeyi niçin yapar?” diye sordu. Vâsile b. Eska‘ başını kaldırıp adama bakarak: “Doğru söylemiyorsun. Ben yanlış bir şey yapmadım. Çünkü Allah Resûlü; “Bir Müslüman’a ayıplı bir malı gördüğünde, onu haber vermen gerekir. Kişiye bundan başkası helal olmaz” buyurdu. Ben de öyle yaptım.” dedi.378 Bir şey yapacağı zaman, Kur’ân’a ya da Allah Resûlü’nün o konudaki sözü ya da hareketine uygun olarak yapmaya özen gösterirdi. Bu konuda Abdurrahman b. Ebû Mâlik şu olayı anlatır: “Vâsile b. Eska‘nın evinden bir deve satın aldım. Henüz evden çıkıp biraz yürümüştüm ki, Vâsile’nin elbisesinin eteklerini çeke çeke hızla 377 Kândehlevî, M. Yusuf, Hayâtu’s-Sahâbe, trc.: Sıtkı Gülle, Divan Yayınları, İstanbul 1994, IV, 105. Farklı rivâyet için bkz.: Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 107; İbn Manzûr, Muhtasar, XXVI, 241; XXIX, 48. 378 İbn Manzûr, Muhtasar, XXII, 181. 77 bana doğru geldiğini gördüm. Yanıma varınva bana: “Ey Abdullah onu satın mı aldın diye sordu. “Evet” dedim. O: “Satın alırken onun kusurlu tarafını sana açıkladılar mı? Onun ayağında bir yarık vardı” dedi. Sonra Resûlullah’ın: “Kim bir şey satarsa, onun kusurlu tarafını açıklamadan satması helal olmaz. Malın kusurunu bilen mutlaka onu açıklaması gerekir. Yoksa satıştan elde ettiği para ona helal olmaz” sözünü nakletti.379 Dinini daha iyi öğrenmek için Allah Resûlü’ne sürekli soru sorardı. Bu konuda şöyle bir anısını anlatır: “Bir gün Allah Resûlü’nün yanına gittim. Bir grup sahâbisine konuşma yapıyordu. Gidip ilim halkasının ortasına oturdum. Oradakilerin bazısı: “Ey Vâsile oradan kalk. Orada oturmamız yasaklandi” dediler. Allah Resûlü: “Vâsile’yi bırakın! Evini terk edip onu buraya getiren sebebi biliyorum” buyurdu. O da: “Ya Resûlallah! Beni evden ayırıp, buraya getiren sebep nedir?” dedi. O: “Sen yakîn ve şüphenin ne olduğunu sormak için evden çıktın” dedi. Ben: “Seni hak ile gönderen Allah’a yemin ederim ki, bu nedenle evimden çıktım, dedim.”380 Allah Resûlü’nün hayatında ilme çok meraklı olmuş ve sürekli soru sorarak bilgisini arttırmış, O’nun vefatından sonra da, O’ndan öğrendiklerini her fırsatta çevresindekilere anlatmak ve aktarmak için çeşitli ders halkaları oluşturmuştu. Söz gelimi; Dımaşk’ta kendi adına yapılmış bir mescidi ve bu mescidde de ders halkası kurduğu belli bir yeri vardı.381 Suffa ile ilgili birçok rivâyetleri olan Vâsile b. Eska‘dan Mekhûl, Ebû İdris el-Havlânî, Abdullah b. ‘Âmir el-Yahsebî, Şeddâd b. İmâre, Ebû Melih b. Üsâme el-Hüzelî ve bir grup Şamlı râvî kendisinden hadis rivâyet etmiştir.382 Hz. Peygamber’in vefatından sonra Basra’ya yerleştiği, daha sonra Dımaşk ve Humus Fetihlerine katıldığı ve Şam’da Dımaşk yakınlarındaki Belat Beldesine yerleştiği ifade edilir. Buradan da Beyt-i Makdis’e gittiği ve burada vefat ettiği 383 379 Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 490; İbn Manzûr, Muhtasar, XXVIII, 333. 380 İbn Manzûr, Muhtasar, XXVI, 240. 381 Bkz.: İbn Manzûr, I, 258, XXVI, 112. 382 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 124; Zehebî, Siyer, III, 384; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 462. 383 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 124. 78 söylenmişse de Hicretin 85/705 yılında 105 yaşında iken Dımaşk’ta vefat eden son sahâbe olarak bilinir.384 8- Huzeyfe b. Esid Huzeyfe b. Esid el Gifârî, Hendek Savaşı’ndan sonra Medine’ye giderek Resûlullah’ın huzurunda İslâm’ı kabul etti. Künyesi “Ebû Sariha”dır. 385 Medine’ye hicret ettikten sonra, Allah Resûlü ve diğer sahâbeden İslâm’ı daha iyi öğrenmek için Mescid-i Nebevî’de Suffa Ashâbı ile birlikte kaldı.386 Öğrendiği ilmi de sonraki nesillere aktardı. Ebû Tufeyl, Huzeyf b. Esid’den şöyle naklediyor: “Allah Resûlü: “Ey insanlar! Size iki şey bırakıyorum. Onlara uyduğunuz sürece sapmazsınız. Onlar, Allah’ın kitabı ve Ehl-i Beytimin yoludur” dedi.”387 Kendisinden kıyamet alâmetleri ile ilgili bir hadis de nakledilir. 388 Hudeybiye Anlaşmasına389 Mekke’nin Fethine, Huneyn ve Tâif Savaşı’na katılan Huzeyfe, Allah Resûlü’nun vefatından sonra da Halid b. Velid komutasında Yemâme ve Şam Fethine katıldı.390 Ömrünü cepheden cepheye koşarak geçiren Huzeyfe b. Esid, Resûlullah’ın vefatından sonra önce Mekke’ye, sonra Şam’a daha sonra Kûfe’ye yerleşti. Ebû Seriha, Hz. Ebû Bekir, Ali ve Ebû Zerr’den hadis rivâyet etmiştir. Kendisinden de; Ebu’t-Tufeyl, Şa‘bî ve diğer bazı kişiler hadis nakletmiştir. Hicretin 42/662 yılında Kûfe’de vefat etti ve Zeyd b. Erkam cenaze namazını kıldırdı.391 384 Bkz.: Zehebî, Siyer, III, 386; İbn Manzûr, Muhtasar, XXVI, 242; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 462. 385 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 394; IV, 231; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 38. 386 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 355. 387Tirmizî, Menâkıb, 31. Ayrıca benzeri rivâyet için bkz.: Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 355. 388 Hadisin içeriği ile ilgili farklı görüşler mevcut olduğundan rivâyeti buraya almadık. Hadis için bkz.: Müslim, Fiten, 13; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 6, 7; İbn Mâce, Fiten, 25; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 355. 389 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 231. 390 İbn Manzûr, Muhtasar, VI, 247. 391 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 466; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 38. 79 9- Habbâb b. Eret Habbâb b. Eret, Tamîm Kabilesinden olup, cahiliyede esir düşmüş ve Mekke’de satılmıştır. Huzâi Kabilesinden Ümmü Enmâr onu satın aldı, daha sonra azad etti. Zühre oğullarının anlaşmalısı idi.392 Allah Resûlü henüz Dâru’l-Erkam’a yerleşmeden önce İslâm’ı kabul edenlerin altıncısıdır. Müslüman olduğunu açıklayan ilk kişidir. Bundan dolayı Mekkeli müşriklerden çok işkence görmüştür.393 Medine’ye ilk hicret edenlerden olup, Cebr b. Atik ile394 ya da Harâş b. Essam’ın azadlısı Temîm ile kardeş yapıldı.395 Mekke’de Dâru’l-Erkam’da Allah Resûlü’nün rahle-i tedrisinde başladığı öğrenimine Medine’de Suffa’da devam etti.396 Bedir Savaşı başta olmak üzere Allah Resûlü ile beraber Uhud, Hendek ve diğer bütün savaş ve gazalara katıldı.397 Resûlullâh’tan hadis rivâyet etmiş, ondan da Ebû Ümâme, oğlu Abdullah b. Habbâb, Ebû Ma’mer, Kays b. Ebû Hâzim, Mesrû ve diğer bir grup râvî hadis rivâyet etmiştir.398 Onun ilmini ortaya koyma açısından Ma‘d-i Kerib’in rivâyet ettiği şu olayla yetineceğiz: “Biz, Abdullah b. Mes‘ûd’a gelerek Şu‘arâ’ Sûresini bize aktarmasını istedik. İbn Mes‘ûd şöyle cevap verdi: Ben de yoktur. Ancak onu Resûlullah’tan öğrenen Ebû Abdullah Habbâb b. Eret’e gidip, ondan alabilirsiniz” dedi.399 Daha sonra Kûfe’ye yerleşen Habbâb, vefatına doğru çok ağır bir hastalığa yakalandı. Vefat etmeden önce oğluna kendisini Kûfe’nin dışında bir yere defnetmesini vasiyet etti. Hicretin 37/657 yılında 73 yaşında iken burada vefat etti ve vasiyeti üzerine Kûfe dışında bir yere defnedildi.400 392 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 21; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 221. 393 İbn Sâd, a.g.e., III, 164, 165; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 114; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 221. 394 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 221. 395 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 21. 396Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 359. 397İbn Sâd, a.g.e., III, 166. 398İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 221. 399 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 143. 400 İbn Sâd, a.g.e., III, 167; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 116; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 222;. 80 10- Sa‘d b. Ebî Vakkâs Sa‘d’ın babası Ebî Vakkâs’ın ismi Mâlik idi. Sa‘d b. Mâlik b. Üheyb b. Abdimenaf b. Zühre b. Kilâb el-Kureşî ez-Zührî olarak bilinir. Künyesi “Ebû İshak” idi.401 Mekke’de İslâm’ı ilk kabul edenlerdendir. Buhârî, Onun Müslüman oluşunu şöyle anlatır: “Sa‘d b. Ebî Vakkâs dedi ki: Ben Müslüman olduğum gün Müslüman olanların üçüncüsü idim. Üçüncü Müslüman olarak yedi gün kaldım.”402 Ancak başka rivâyetler de, “Onun Müslüman olanların yedincisidir” diye nakledilir. Müslüman olduğunda 17 ya da 19 yaşında idi.403 Sa‘d b. Ebî Vakkâs “Aşere-i Mubeşşere” denilen, daha hayatta iken Cennetle müjdelenen on sahâbedendir.404 İbn İshâk, el-Meğazi’de onun hakkında şöyle der: “Mekke’de Resûlullah’ın Ashâbı, namazlarından dolayı alaya alınıyorlardı. Sa‘d, bir grup sahâbî ile Mekke yollarından birinde yürürken, müşriklerin saldırısına uğradılar. Dinlerini ayıplayarak onların üzerine hücum ettiler. O zaman Sa‘d, orada eline geçirdiği bir deve kemiğini müşriklerden bir adamın kafasına vurarak, başını yardı. İslâm Tarihinde ilk defa din uğrunda akıtılan kan bu olmuştur.”405 Medine’ye hicretten sonra Allah Resûlü’nün kendisine tahsis ettiği evde oturmuştur. Resûlullah, onu bir rivâyete göre Mus‘ab b. ‘Umeyr ile diğer bir rivâyete göre ise Sa‘d b. Mu‘âz ile kardeş yaptı.406 Sa‘d b. Ebî Vakkâs, Allah Resûlü ile beraber başta Bedir olmak üzere Uhud, Hendek ve diğer bütün savaş, fetih ve gazâlara iştirak etmiştir.407 Hatta Hz. Peygamber, Ubeyde b. Hâris komutasında Sa‘d b. Ebî Vakkâs, Mikdâd b. ‘Amr ve ‘Utbe b. Gazvân’ı, seriyye’ye gönderirken ilk oku Sa‘d atmıştır. Bu nedenle, Allah yolunda ilk oku atan kişi olarak Sa‘d b. Ebî Vakkâs bilinir.408 401 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 171; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 22; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III,61-62. 402 Buhârî, Ashâbu’n-Nebi, 15. 403 Bkz.: İbn Sâd, a.g.e., III, 139; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 171; Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 22. 404 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 171; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 62. 405 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 367; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 62. 406 İbn Sâd, a.g.e., 130, 140. 407 İbn Sâd, a.g.e., 142; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 366. 408 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 172; Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 22; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 61. 81 Medine’de evi olmasına rağmen, Allah Resûlü’ne daha yakın olmak, İslâm’ı daha yakından öğrenmek ve ilmini arttırmak için Suffa’da kalmış ve o da Suffa Ashâbından sayılmıştır.409 Hz. Peygamber’in hayatında bütün savaş, fetih ve seriyyelere katılan Sa‘d, bazen bir komutan bazen de bir nefer olarak çarpışmıştır. Allah Resûlü’nün vefatından sonra da cepheden cepheye koşmuştur. Özellikle Hz. Ömer döneminde Irak ve İran fetihlerinde bir komutan olarak onun büyük başarıları olmuştur. Hz. Ömer döneminde Irak’ı fethedenlerin başında idi. İran’la yapılan meşhur Kadisiye Savaşı’nda da başkomutan idi. Kûfe Şehrini ilk olarak o kurdu ve Hz. Ömer onu Kûfe’ye vali olarak atadı. Ancak, daha sonra bazılarının kendisinden memnun olmamaları üzerine valilikten ayrıldı ve Medine’ye geri döndü. Hz. Ömer’in vefatı esnasında halifenin seçimini havâle ettiği altı kişilik şûra’nın içerisinde o da vardı.410 Hz. Ömer vefatından önce şöyle vasiyet etti: “Emirlik Sa‘d’a uygun görülürse o olsun. Aksi halde iş başına geçecek olan, ondan yardım istesin. Onu ben acizliğinden ve hıyanetinden dolayı azletmedim.” Hz. Ömer onu hicri 21/641 yılında Kûfe’ye vali olarak atamıştı. Valiliği bırakarak Medine’ye geri dönen Sa‘d’ı, Hz Osman tekrar Kûfe’ye vali olarak atadı. Ancak hicri 25/645 yılında onu valilikten alarak yerine Velid b. ‘Ukbe’yi atadı.411 Savaşlarda kahramanca çarpışan Sa‘d’ın Uhud Savaşı’nda Hz. Peygamber’in övgüsünü almıştır. Uhud Savaşı’nda, Müslümanların dağılması esnasında o, Allah Resûlü’nün etrafında yer almış ve Resûlullah ona ok vererek: “Anam babam sana feda olsun. At Sa‘d at” diyerek iltifatlarda bulunmuştur. O da attığı oklarla düşmanları vuruyordu.412 Hatta Hz. Ali’nin şöyle dediği rivâyet edilir: “Resûlullah’ın Sa‘d’dan başka hiçbir kimseye anne ve babasını feda ettiğini işitmedim.”413 İlk Müslümanlardan olması ve vefatına kadar Hz. Peygamber ile beraber olması nedeniyle Resûlullah’tan birçok hadis rivâyet etmiştir. Ondan çocukları; 409 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 368. 410 Bkz.: İbn Sâ’d, a.g.e., 147; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 172, 173; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 367. 411 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 61-62. 412 Bkz.: Buhârî, Fedâil, 15; Müslim, Fedâil, 41; Tirmizî, Menâkıb, 27; İbn Sâ’d, a.g.e., III, 140, 141. 413 Tirmizî, Menâkıb, 27. 82 İbrahim, ‘Âmir, Mus‘ab, Ömer, Muhammed ve Aişe, sahâbeden Hz. Aişe, İbn Abbas, İbn Ömer ve Câbir b. Semûre; büyük tâbiînlerden Said b. el-Müseyyeb, Ebû Osman en-Nehdî, Kays (Ebû Hazım), Alkame, Annef ve diğer bir grup hadis rivâyet etmiştir.414 Ömrünün sonuna doğru Medine yakınlarında Akik’te oturan Sa‘d b. Ebî Vakkâs, Hicri 51/671 yılında 70 küsur yaşında iken burada vefat etti. Cenazesi Medine’ye getirildi ve Medine Valisi Mervan b. Hâkem tarafından cenaze namazı kıldırılarak, Bakî‘ Mezarlığına defnedildi. Aşere-î Mübeşşere ve muhâcirlerden en son vefat eden sahâbe olarak kabul edilir.415 11- Ammâr b. Yâsir Ammâr b. Yâsir b. ‘Âmir b. Mâlik el-Ansî, künyesi “Ebû Yakzân”dır. Babası Yâsir, iki kardeşi Hâris ve Mâlik ile beraber Mekke’ye geldiler. Ancak iki kardeşi de Yemen’e döndüler. Yâsir ise Mekke’de Mahzum oğullarından Ebû Huzeyfe b. Muğire’nin anlaşmalısı olarak kaldı. Daha sonra Ebû Huzeyfe, Sümeyye adındaki azadlı cariyesi ile onu evlendirdi.416 Hz. Peygamber İslâm’ı tebliğ etmeye başladığında Ammâr, babası Yâsir, annesi Sümeyye ve kardeşi Abdullah hemen Müslüman oldular.417 Ancak, onları koruyacak kimseleri olmadığı için Mekkeli müşriklerin ağır işkencelerine maruz kaldılar. Annesi ve babası bu ağır işkenceye dayanamayarak İslâm’ın ilk şehitleri sayıldılar.418 Müslüman olduktan sonra müşrikler tarfından ailece kendilerine büyük ve ağır işkenceler yapıldı. Ammâr’dan kendi putlarını övmesini, Hz. Peygamber hakkında da kötü konuşmasını istediler. O da bu taleplere olumlu yanıt verince kurtuldu. Bunun üzerine ağlayarak Allah Resûlü’nün yanına gitti ve durumu O’na söyledi. Allah Resûlü: “Ey Ammâr! Onu söylerken kalbin nasıldı?” diye sordu. 414 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 62; Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 22. 415 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., III, 147; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 173, 174; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 369; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 62. 416 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 227. 417 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 247; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 130. 418 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 247. 83 Ammâr: “Vallahi iman doluydu ya Resûlallah” diye cevap verince, Allah Resûlü: “Eğer tekrar söylemeni isterlerse, dilinin ucuyla tekrar söyle” diyerek onun gözyaşlarını ve yüzündeki, başındaki toz toprağı sildi. Bunun üzerine: “Kalbi iman ile dopdolu olduğu halde küfre zorlanan kimse dışında, imanından sonra Allah’ı inkar eden ve küfre göğüs açan kimselere, Allah katında bir azab gelir. Onlar için büyük bir azab vardır”419 âyeti indirildi.420 Allah Resûlü bir defasında onun hakkında: “Ammâr, başından ayağına kadar imanla dopdoludur.” dedi.421 Önce Habeşistan’a daha sonra Medine’ye hicret etti.422 Medine’de onun evinin yerini bizzat Allah Resûlü vermişti. Resûlullah ile beraber Bedir, Uhud, Hendek ve diğer bütün savaşlara katıldı. Bey’atü’r-Rıdvan’da da bulundu.423 Hz. Peygamber’in vefatından sonra da yalancı peygamber Müseyleme’ye karşı Yemâme’de savaştı.424 Evi olmasına rağmen dinini daha fazla öğrenmek ve ilmini arttırmak için Suffa Ashâbı ile beraber Suffa’da kalmıştır.425 Hz. Ömer, Sa‘d b. Ebî Vakkâs’ı Kûfe Valiliğinden alınca Ammâr’ı Kûfe Valisi olarak atadı ve halkına şu mektubu yazdı: “Size Ammâr’ı emir, Abdullah b. Mes‘ûd’u onun vekili ve muallim olarak gönderiyorum. Onlar, Resûlullah’ın Ashâbının seçkinlerindendir. Onlar Bedir Ashâbındandır. Onları dinleyerek, itâat edin. Onlardan ilim öğrenin, sizi kendime tercih ederek onları size gönderiyorum.” Ancak, belli bir süre sonra Hz. Ömer, onu valilik görevinden aldı.426 İlk Müslümanlardan olması ve Allah Resûlü’nün vefatına kadar sürekli O’nunla beraber olması nedeniyle O’ndan birçok hadis rivâyet etmiştir. Kendisinden de; Ebû Musa, İbn Abbas, Abdullah b. Cafer, Ebulâs el-Huzaî ve Ebû’t-Tufeyl gibi 419 Nahl, 16/106. 420 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 249; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 140; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 130; Alûsi, Rûhu’l-Meânî, XIV, 237; Elmalılı, Hak Dini, V, 263. 421 İbn Mâce, Mukaddime, 147; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 139, 140; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 228. 422 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 250; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 131; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 473. 423 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 250, 252; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 131. 424 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 134; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 473. 425 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 8; el-Hücvirî, Ali b. Osman el-Cüllâbî, Keşfu’l-Mahcûb, Beyrut 1980, 286. 426 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 151, VI, 7-8; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 115; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 388; IV, 134. 84 sahâbe ile bir grup tâbiîn hadis rivâyet etmiştir.427 Ebu Vâil şöyle anlatır. Hz. Ammâr, bir gün bize son derece veciz ve beliğ bir konuşma yaptı. Sonra minberden indi. Ona: “Ya Ebâ Yakzân! Çok beliğ ve veciz söyledin, biraz daha uzatsaydın olmaz mıydı?” diye sorduğumuzda şu cevabı verdi: “Resûlullah’ın şu sözleri söylediğini duydum: “Bir adamın namazında uzunluk, hutbesinde kısalık, onun fıkıhtaki âlimliğini gösterir. Onun için namazı uzatınız, hutbeleri kısaltınız. Beyanda cezbedici bir özellik vardır.” 428 Resûlullah onun hakkında: “Ammâr, iki iş arasında muhayyer bırakıldığında, mutlaka o iki işin en doğrusunu yapar.” dedi.429 Onun ölümü konusunda: “Ey Ammâr! Müjde sana, azgın bir grup tarafından öldürüleceksin.” dedi.430 Hz. Ali ile Muâviye arasında çıkan mücadelede Hz. Ali’nin tarafında yer alan Ammâr, Sıffin Savaşı’nda hicri 37/657 yılında, 93 yaşlarında iken şehit düştü. Hz. Ali, Onun cenaze namazını kıldırdı ve Kûfe’de elbisesi ile birlikte mezara defnedildi.431 12- Bilal b. Rebah el-Habeşî Bilal b. Rebah daha çok “Habeşî” lâkabı ile meşhur olmuştur. Babası Rebah, annesi Hamâme, künyesi “Ebû Abdillah”dır.432 Cahiliye döneminde köle olan Bilal, İslâm’ın ortaya çıkması ile hemen Müslüman olan ilk kişilerdendir. Hatta Resûlullah’ın: “İlk Müslüman olanlar dörttür: Ben Arabların ilk Müslüman olanlarıyım, Süheyb Rumların, Selman İranlıların, Bilal de Habeşlilerin ilk Müslüman olanlarıdır” dediği rivâyet edilir.433 Müslüman olduktan sonra Mekkeli müşriklerden büyük baskı ve çok zor işkenceler gördü. İşkence edenlerin başında müşriklerden Ümeyye b. Halef vardı. 427 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 474. 428 Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 264. 429 Tirmizî, Menâkıb, 35; İbn Mâce, Mukaddime, 148; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 473. 430 Tirmizî, Menâkıb, 35; Benzeri rivâyetler için bkz.: Müslim, Kitabu’l-fiten, 70, 72; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 161; V, 306, 307; VI, 300, 311. 431 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 257, 264; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 231; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 134, 135; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 474. 432 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 148; İbn Abdilberr, a.g.e., I, 258, 259. 433 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 37; Zehebî, Siyer, I, 349; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 455. 85 Ümeyye, daha sonra Bedir Savaşı’nda bizzat Bilal tarafından öldürüldü.434 Bilal’a yapılan işkenceleri gören Hz. Ebû Bekir, Bilal’ı sahibinden satın aldı ve azad etti.435 Medine’ye hicret izni çıktıktan sonra ilk hicret edenlerden birisi de Bilal’dır.436 Allah Resûlü onu Ubeyde b. Hâris ya da Ebû Rüveyha ile kardeş yaptı.437 Bilal, Resûlullah’ın ilk müezzinidir.438 Allah Resûlü Onun için: “Bilal ne kadar hoş bir adamdır. O müezzinlerin seyyidi, efendisidir” buyurdu.439 Bilal aynı zamanda dışarıdan Medine’ye gelen heyetlerin karşılanması ve misafir edilmesi görevini de yürütüyordu.440 Mekke’de olduğu gibi, Medine’de de Hz. Peygamber’e en yakın duranlardan biridir. Zaten Resûlullah’ın müezzini olmasından dolayı da hep O’nunla birlikte olmasını gerektirdi. Suffa Ashâbı ile birlikte Suffa’da kaldı.441 Bu nedenle Allah Resûlü’nden ilim ve irfan öğrendi. Ondan Hz. Ebû Bekir, Ömer, Abdullah b. Ömer, Ka‘b b. Acure, Üsâme b. Zeyd, Berâ b. Âzib ve diğer bir grup sahâbe ile Ebû Osman en-Nahdî, Ebû İdris el-Havlânî, Said b. el-Müseyyeb, Esved ve Abdurrahman b. Ebî Leyla gibi Medineli, Şamlı ve Kûfeli büyük tâbiînlerden bir grup hadis rivâyet etmiştir.442 Bilal’ın ibadete düşkünlüğü konusunda Büreyde şöyle rivâyet eder: Resûlullah bir sabah Bilâl’i çağırdı ve: “Ey Bilâl! Cennete girmekte benim önüme nasıl geçtin? Cennete her ne zaman girsem senin sesini duydum. Geçen gece yine Cennete girdim yine senin sesini önümde duydum… Bilâl dedi ki: “Ey Allah’ın Resûlü ne zaman ezan okudumsa mutlaka iki rekat namaz kıldım ve ne zaman abdestim bozulduysa hemen abdest aldım ve Allah için bu iki rekat namazı hiç 434 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 261; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 243. 435 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 232; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 261. 436 Bkz.: Kandehlevî, Hayâtu’s-Sahâbe, I, 510. 437 İbn Sa‘d, a.g.e., 233, 234; İbn Abdilberr, a.g.e., I, 258; Zehebî, Siyer, I, 358. 438 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 234; Zehebî, Siyer, I, 349. 439 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 147; Zehebî, Siyer, I, 355. 440 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 237; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 245. 441 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 349. 442 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 259; Zehebî, Siyer, I, 347, 351. 86 bırakmadım.” Bunun üzerine Resûlullah: “İşte bu iki şeyden dolayı Cennete benden önce giriyorsun.” dedi.443 Allah Resûlü ile beraber Bedir Savaşı olmak üzere, Uhud ve diğer bütün savaş ve fetihlere iştirak etti.444 Hz. Peygamber’in vefatından sonra Hz. Ebû Bekir’e gelerek: “Ey Allah Resûlü’nün halifesi! Ben Resûlullah’tan amellerin en faziletlisinin Allah yolunda cihad olduğunu işittim” dedi. Hz. Ebû Bekir: “Ey Bilal, istediğin nedir?” diye sordu. Bilal: “Ölünceye kadar Allah yolunda cihad yapmak istiyorum” dedi. Ancak Hz. Ebû Bekir, yaşlılığını ve ömrünün azaldığını ileri sürerek onun Medine’de kalmasını istedi. O da Hz. Ebû Bekir’in vefatına kadar Medine’de kaldı. Hz. Ömer döneminde de aynı teklifte bulundu. İlk başta kabul etmediyse de Bilal’in ısrarı üzerine Hz. Ömer onun gitmesine razı olmuştur.445 Başka bir rivâyette ise Şam’a gitmek için hazırlandığını gören Hz. Ebû Bekir ilk önce kabul etmediyse de Bilal’in ısrarı üzerine ona izin verir. O da Şam’a gider.446 İlk önce cihad için Şam’a giden Bilal, daha sonra oraya yerleşti. Hicretin 20/641 yılında 63 yaşlarında Şam’da vefat etti. Mezarının Şam ya da Haleb’de olduğu rivâyet edilir.447 13- Mus‘ab b. ‘Umeyr Mus‘ab b. ‘Umeyr el-Kureşî el-Abderî, Mekkeli zengin bir ailenin çocuğuydu. Henüz genç yaşta anne babasının baskısına rağmen Müslüman oldu. Allah Resûlü, Onun hakkında: “Mekke’de Musab b. ‘Umeyr’den daha güzel giyinen, daha yakışıklı ve nimetler içerisinde yaşayan başka bir genç görmedim.” dedi.448 Hz. Peygamber, Dâru’l-Erkam’da iken huzuruna çıkıp Müslüman oldu. Bu nedenle ilk Müslümanlardan sayılır. Kabilesinden, özellikle de annesinden korktuğu için Müslümanlığını gizledi. Ancak, Osman b. Talha adında birisi onun namaz kıldığını görünce ailesine haber verdi. Bundan sonra onun için işkence ve baskı 443 Ahmed. b. Hanbel, Müsned, V, 354, 360; Tirmizi, Menâkıb, 18; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 150; Zehebî, Siyer, I, 348. 444 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 258; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 455. 445 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 236. 446 Bkz.: Buhârî, Ashâbu’n-Nebi, 23; İbn Sa‘d, a.g.e., III, 237; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 150; Zehebî, Siyer, I, 356, 357. 447 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 259; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 245; Zehebî, Siyer, I, 347, 359-360; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 456. 448 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 116; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., V, 182. 87 dönemi başladı. O da Habeşistan’a ilk hicret edenlerin arasında yer aldı.449 Daha sonra Mekke’ye geri döndü. Bu arada Akabe Biatı’na katılan Medineli bir grup İslâm’ı kabul etmiş ve dönüşte kendilerine İslâm’ı anlatmak ve diğerlerini İslâm’a davet etmek için Allah Resûlü’nden bir öğretmen ve davetçi istediler. Allah Resûlü de onlara hem Kur’ân’ı okumak hem de namazlarını kıldırıp, onlara dini öğretmek için onlarla birlikte Musab’ı Medine’ye gönderdi.450 Bu nedenle Musab’a Medine’de “mukrî" (Kur’ân okuyan) denilirdi.451 Medine’ye ilk hicret eden olarak kabul edilir, orada İslâm’a davet etmek vazifesinde başarılı olur ve kısa bir süre içerisinde Medine’de Müslümanların sayısı artar. Bir ara Allah Resûlü’nden haftada bir gün toplanmalarına izin verilmesi için mektup yazdı. Resûlullah izin vererek, nasıl namaz kılacaklarını da anlattı. Bunun üzerine Musab, bir Cuma günü Sa‘d b. Heyseme’nin evinde Müslümanları toplayarak namaz kıldırdı. Böylece Hicretten önce Musab’ın kıldırdığı bu namaz, kılınan ilk Cuma namazı olarak kabul edildiği ifade edilir.452 Böylece Medine’de henüz daha Mescid ve Suffa yok iken, ilk mescidin ve okulun temelini o atmıştı. Resûlullah ve diğer muhâcirlerin hicretinden önce Medine’de onlara yer hazırlayıp, kucak açanların başında o geliyordu. O, birçok ilklerin sahibidir. Hicretten önce Medine’ye ilk o hicret etti. İlk öğretmen olarak gönderildi. İlk Cuma namazını o kıldırdı. Berâ’ b. Azib diyor ki: “Bize Medine’ye muhâcirlerden ilk gelenler sırasıyla şunlardır; Mus‘ab b. ‘Umeyr, İbn Ümmi Mektum, Ammâr b. Yasir, Sa‘d b. Ebî Vakkâs, Abdullah b. Mes‘ûd, Bilâl-i Habeşi sonra Ömer b. Hattâb’dır.”453 Hicretten sonra Allah Resûlü onu Sa‘d b. Ebî Vakkâs ve Ebû Eyyup el-Ensâri ile kardeş yaptı.454 449 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 116; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 37; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., V, 181; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 98. 450 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 117; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., V, 181; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 98. 451 İbn Hişam, Sire, I, 434; İbn Sa‘d, a.g.e., III, 118; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 37; Kettânî, a.g.e., I, 42. 452 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 118; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 107; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 37; İbn Esîr elCezerî, a.g.e., V, 182. 453 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 37; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., V, 182. 454 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 120; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., V, 182. 88 Bedir Savaşı’nda Muhâcirlerin sancağını taşıyan Musab, Uhud Savaşı’nda da sancağı taşıyordu. Müşrikler onun üzerine hücum ederek onu şehit ettiler.455 40 yaşlarında iken şehit düşen Musab ile ilgili, o günü Habbâb şöyle anlatır: “Musab b. ‘Umeyr, Uhud günü şehit olduğunda onu saracak bir kefen bulamamıştık. Yalnız şehidin bir kaftanını bulmuştuk ve şehidi buna sarmaya çalışmıştık. Başını örterken ayakları açılıyor, ayaklarını kapatırken başı açığa çıkıyordu. Bunun üzerine Allah Resûlü: “Elbisesiyle onun başını örtün ve ayaklarının üzerine de izhir (kokulu ot) koyunuz.” diye emretti.”456 14- Ebû Zerri’l-Gifârî Asıl adı Cündüb b. Cünâde olup, Ebû Zerri’l-Gifârî olarak meşhur olmuştur. İlk Müslüman olan büyük sahâbilerdendir. Bir rivâyete göre beşinci Müslüman olan kişidir.457 ‘Amr b. ‘Abese’nin anne bir kardeşidir.458 Hz. Peygamber’le karşılaşmadan önce de tevhid inancı arayışında idi. En sonunda onun bu Tevhid inancı arayışı, Müslüman olmasıyla sonuçlanmıştır.459 Müslüman olduktan sonra Allah Resûlü’nün tavsiyesi üzerine kendi kabilesine geri döner ve burada İslâm’ı tebliğ etmeye başlar. Bu sayede kabilesinden birkaç kişi Müslüman olmuştur. Bedir, Uhud ve Hendek Savaşları’ndan sonra ancak Medine’ye gelebilmiştir. Bu nedenle ilk olarak Tebük Seferi’ne katılmıştır.460 Ebû Zerr, Medine’ye geldikten sonra devamlı olarak Suffa’da kaldı. Resûlullah’a hizmet eder, bitirdiğinde ise Mescide gelip orada kalırdı. Hatta kendisi o günler ile ilgili bir anısını şöyle anlatır: “Biz Suffa ehlinden idik. Akşam olduğunda Resûlullah’ın kapısına vardık. Allah Resûlü her birimizi bir sahâbe ile gönderdi. Suffa Ashâbından on kişi –az ya da çok da olabilir- kalmıştık. Resûlullah akşam 455 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 120; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 98. 456 Buhârî, Cenâiz, 27; Megâzi, 26; Menâkıb, 45, Rikâk, 16; Ebû Davud, Sünen, II, 29; Tirmizî, Menâkıb, 54; Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 109; Nesaî, Cenâiz, 40; İbn Sa‘d, a.g.e., III, 121; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 37; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., V, 183; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 98. 457 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 224; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 157; İbn Abdilberr, a.g.e., I, 321; IV, 216; Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 17; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 105. 458 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 545; VII, 106: 459 Buhârî, Menâkıbu’l-Ensâr, 33; Müslim, Fedâilu’s-Sahâbe, 132; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 114; Beyhâki, Delâil, V, 362. 460 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 226; İbn Abdilberr, a.g.e., I, 321; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 107. 89 yemeğini getirip beraber yedik. Yemeği bitirdiğimizde bize: “Mescidde yatınız” buyurdu. Daha sonra ben mescidde yüz üstü yatarken Allah Resûlü gelerek ayağıyla beni dürttü ve “Ey Cündüb! Bu ne biçim yatıştır. Şüphesiz ki bu şeytan yatışıdır” dedi.”461 İlme karşı çok hırslı olan ve Allah Resûlü’nden ilim öğrenen Ebû Zerr, fıkhî meselelerde fetvâ veren sahâbedendir. Hatta kendisine “Emirü’l-Mü’minin seni fetvâ vermekten men etmedi mi?” diye sorulduğunda, boğazı kesilse dahi son nefesini vermeden önceye kadar Resûlullah’tan duyduklarını anlatmaya devam edeceğini söylemiştir.462 Allah Resûlü’nün vefatından sonra da bir süre Medine’de kalan Ebû Zerr, Hz. Ebû Bekir’in vefatından sonra Şam’a gidip oraya yerleşti.463 Ancak Hz. Osman zamanında Şam Valisi Muâviye ile arasındaki anlaşmazlık nedeniyle Hz. Osman onu Medine’ye çağırdı. Daha sonra Hz. Osman’ın teklifi ile Medine’ye yakın Rebeze’ye yerleşti ve vefatına kadar burada kaldı.464 Kendisinden Enes b. Mâlik, Zeyd b. Vehb, Cübeyr b. Nüfeyr, Ahnef b. Kays, Ebû Sâlim el-Ceyşânî, Süfyân b. Hânîi, Abdurrahman b. Ğanem, Said b. elMüseyyeb ve diğer bazi sahâbe ve tâbiînlerin önde gelenleri kendisinden hadis rivâyet etmiştir.465 Onun hakkında da Allah Resûlü şöyle dedi: “Lehçe sahibi olarak Ebû Zerr’den daha doğru olanı ne gök kubbesi gölgelendirmiş, ne de yeryüzü sırtında taşımıştır.” 466 Başka bir rivâyette Allah Resûlü: “Allah, Ebû Zerr’e merhamet etsin. O, yalnız yaşadı, yalnız ölecek ve yalnız haşrolacak.” dedi.467 Nitekim vefatında, Resûlullah’ın bu sözleri aynen gerçekleşti ve Medine yakınlarında, Rebeze’de hicretin 31/651 ya da 32/652 yılında vefat etmiştir. Oradan geçen Abdullah b. Mes‘ûd ve bir grup arkadaşları cenaze namazını kıldırarak defnetmişlerdir.468 461 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 352, 353. 462 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 354. 463 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 321; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 357. 464 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 226, 227. 465 Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 18. 466 Tirmizî, Menâkıb, 36; İbn Mâce, Mukaddime, 156, I,55. 467 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 109. 468 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 321; IV, 218; Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 19; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 109. 90 15- Selman-ı Fârisî “Selmanü’l-İslâm” ya da “Selmanü’l-Hayr” olarakta bilinen Selman, aslen Fârs’ın (İran) “Ramehurmuzî” denen yerdendir. Bir rivâyete göre ise İsfahân’dandır.469 Hak ve gerçeği bulmak için yollara düşen Selman, netice de Medine’de Resûlullah ile karşılaşarak Müslüman olmasıyla son bulmuştur.470 Allah Resûlü ona efendisinden kendisini satın almasını istemiştir. O da efendisi ile anlaşma yaparak hürriyetine kavuşmuştur. Bedir ve Uhud şavaşlarına bir köle olarak katıldığı rivâyet edilsede onun bu dönemlerde köle olduğu için ilk olarak Hendek Savaşı’na katıldığı ve bundan sonraki bütün savaşlara Allah Resûlü ile beraber iştirak ettiği kaydedilir. 471 Selman, kölelikten kurtulduktan sonra Allah Resûlü’nün en yakın sahâbisi arasına katılmış, ilim ve irfanını arttırmak için devamlı Suffa’da kalmıştır.472 Selman’ın Resûlullah ile yakın irtibatı vefatına kadar devam etmiştir. Hatta Hz. Aişe’nin onun hakkındaki rivâyete göre: “Selman birçok geceler Resûlullah ile yalnız kalırlardı. Bu gecelerde Allah Resûlü’nün hanımları dahi hiç kimse onların yanlarına giremezlerdi.473 Hendek Savaşı’nda, hendek kazma fikrinin Selman tarafından verildiği konusunda rivâyetler vardır. Hendek kazılıp savaş nizamı alındığında bir tarafta Muhâcir, bir tarafta ise Ensâr duruyordu. Selman’ı ise bir türlü paylaşamıyorlardı. Ensâr, o bizden; Muhâcir, o bizden diyorlardı. Bunun üzerine Resûlullah: “Selman, bizdendir. Selman, bizim ev halkımızdandır.” dedi.474 469 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 75; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 194; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 118-119; Diyarbekrî, a.g.e., I, 351. 470 Selman’ın hak ve doğruyu bulmak için birçok memleketleri gezdiği ve en sonunda İslâm ile şereflendiği konusundaki rivâyetlerle ilgili geniş bilgi için bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 75 vd.; Ahmet b. Hânbel, Müsned, V, 441-443; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 185 vd.; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 196-198; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 417 vd.; Diyarbekrî, a.g.e., I, 351-352. 471 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 195; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 119. 472 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 367. 473 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 196. 474 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 83. 91 Allah Resûlü onu, Ebu’d-Derdâ’475ya da Huzeyfetü’l-Yemânî ile kardeş yaptığı rivâyet edilir.476 Hz. Peygamber ve Hz. Ebû Bekir döneminde Medine’de kalan Selman, Hz. Ömer döneminde İran taraflarına gönderilen ordunun içerisinde yer alır. İranlıların topraklarını, dillerini, ahlâk, âdet, gelenek ve göreneklerini iyi bildiğinden Müslümanlara çok büyük yardımları olmuştur. İran’ın Fethinden sonra Hz. Ömer Onu, Medâin’e vali olarak tayin eder. Medâin’de vali iken de Suffa’daki zahidâne hayatını devam ettirmiştir.477 Selman, Müslüman olmadan önce de birçok Hıristiyan papazın yanında eğitim almıştır. Müslüman olduktan sonra sürekli Allah Resûlü ile beraber olduğu ve Suffa’da eğitim gördüğü içindir ki, Hz Ali Onun hakkında şöyle der: “Selman, Lokman Hekim gibidir. O, bizim Ehl-i Beytimizdendir. Ona evvel ve ahirin ilmi verilmiştir. Onun ilmi sınırlandırılamaz.” Başka bir rivâyette ise onun ilmini “Bitmeyen bir deniz” olarak tarif eder.478 Allah Resûlü’nün kendisi ile kardeş yaptığı Ebu’d-Derdâ arasında şöyle bir olay yaşanmıştır: “Selman bir gün Ebu’d-Derdâ’nın evine gider. Zevcesi Ümmü Derdâ’yı perişan bir vaziyette görür ve “bu ne haldir?” diye sorar. O da: “Kardeşin Ebu’d-Derdâ hanımına yanaşmıyor. Gündüz oruç, gece namaz kılar, dünya ile bir ilişkisi yoktur.” der. Selman, Ebu’d-Derdâ’ya dönerek şöyle dedi: “Senin ailenin, senin üzerinde hakkı var. Bazen namaz kıl, bazen yat. Bazen oruç tut, bazen tutma.” Bu olay Allah Resûlü’ne anlatıldığı zaman şöyle buyurdu: “Şüphesiz Selman’a doyasıya ilim verilmiştir”479 diyerek Selman’ı teyid etmiştir. Diğer bir rivâyette Allah Resûlü Ebu’d-Derda’ya: “Selman, senden daha fakihtır.” dedi. 480 475 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 197; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 119. 476 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 84. 477 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 87 vd.; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 119. 478 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 187. 479 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 187, 188. Benzeri rivâyetler için bkz.: Buhârî, Savm, 51; İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 85, 86; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 197. 480 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 119. 92 Başka bir rivâyette Allah Resûlü onun için: “Din (iman), Ülker yıldızında da olsa, Selman onu elde edecektir.” der. Diğer bir rivâyette ise: “Farslı bazı kimseler onu elde edecektir.” buyurarak, elini Selman’ın omuzuna koydu.481 Âlim ve zâhid olan Selman’dan İbn Ömer, İbn Abbas, Enes, Ebû Tufeyl, Ka‘b b. Ucre, Ebû Said ve diğer bazı sahâbe ile Ebû Osman en-Nehdî, Tarık b. Şihab, Said b. Vehb ve diğer bazı tâbiîn hadis rivâyet etmiştir.482 Selman’ın vefat tarihi ve yaşı konusunda farklı rivâyetler vardır. Medâin’de vali iken Hicretin 35/655 ya da 36/656 yılında vefat ettiği rivâyetleri483 olsa da, o daha önce vefat etmiştir. Çünkü Selman vefat edeceği esnada, Abdullah b. Mes‘ûd yanına girdi diye bir rivâyet vardır.484 İbn Mes‘ûd, Hicri 32/652 yılında vefat ettiğine485 göre Selman, daha önce vefat etmiştir. Bir rivâyete göre Hicretin 30/650 yılında 80 yaşı civarında vefat etmiştir.486 16- ‘Ukbe b. ‘Âmir Ukbe b. ‘Âmir el-Cühenî, Hz. Peygamber’in Medine’ye ilk hicret ettiği zamanlarda Müslüman oldu. Allah Resûlü’nün yanında çok kalıp, O’na hizmet eden sahâbedendir.487 İslâm’ı öğrenmek için Suffa’da kaldı.488 Zehebî ve İbn Hacer onun çok güzel Kur’ân okuduğunu, feraiz ve fıkhi iyi bildiğini, lisanı çok fasih okuyup yazan bir şâir sahâbe olduğunu ifade ederler.489 ‘Ukbe b. ‘Âmir, Kur’ân’ı toplayanlardan olup, Mısır’da Hz. Osman’ın mushafından ayrı olarak kendisinin yazdığı mushafı da vardı.490 481 Bkz.: Buhârî, Tefsir’ül-Kuran (Cum‘a Sûresi), 62; Müslim, Fedailu’s-Sahâbe, 59. 482 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 198; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 119. 483 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 197. 484 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 120. 485 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 160; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 390; Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 14. 486 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 92, 93. 487 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 376. 488 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 8. 489 Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 42-43; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 429. Hz. Peygamber’in “İctihad edip isabet edersen on sevab, hata edersen bir sevab alırsın” hadisinin bir rivâyeti ‘Ukbe b. ‘Âmir’e dayanır. Bkz.: İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 200. 490 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., II, 376; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 53-54; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 429. 93 Allah Resûlü’nün hizmetinde çok bulunduğundan, hadislerin naklinde de çok büyük hizmetleri olmuştur. Kendisinden Cabir, İbn Abbas, Ebû Umâme, Mesleme b. Muhallad gibi sahâbe ve Ummu Ruvât gibi birçok tâbiîn hadis rivâyet etmiştir.491 Şam’ın Fethinde bulunan ‘Ukbe, Sıffin Savaşı’nda Muâviye’nin yanında yer almıştır.492 Muâviye, onu Mısır valisi olarak atadı, ancak daha sonra görevden aldı. Hicretin 58/677 yılında Mısır’da vefat etti.493 17- Abdullah b. Üneys Abdullah b. Üneys el-Cühenî, Medine’ye biraz uzakta çölde Seleme oğullarının anlaşmalısı olarak yaşıyordu.494 Medine’de İslâm yayılınca hemen tereddüt etmeden Müslüman olan Abdullah b. Üneys, İkinci Akabe biatında Medine’den Mekke’ye giden 75 kişi içerisinde yer alarak Allah Resûlü’ne bi‘at etti.495 Medinelilerin İslâm’a girmesinde büyük gayretleri olan Abdullah, Seleme oğullarının putlarını kıran kişilerden biridir.496 Hicretten sonra Mescid-i Nebevî inşa edilince Medine’nin dışında çölde oturan Abdullah b. Üneys, zaman zaman Mescid-i Nebevî’ye gelerek Suffa Ashâbı ile birlikte Hz. Peygamber’den ilim öğrenirdi.497 Humma hastalığına yakalandığı için Bedir Savaşı’na katılamadı.498 Ancak, Hz. Peygamber’le birlikte Uhud, Hendek ve diğer bütün savaş ve fetihlere katıldı.499 Hz. Peygamber onu birçok seriyye’de de görevlendirdi.500 Kadir Gecesi’nin zamanı ile ilgili Abdullah b. Üneys’den oğlu Abdullah şöyle rivâyet eder: “Resûlullah’a gelerek dedim ki: “Ya Resûlallah! Ben Medine’ye uzak çölde bir yerde kalmaktayım. Bana (Kadir Gecesi’nden) haber ver. O gecede 491 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 183; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 429. 492 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 376. 493 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 376; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 183; Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 43; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 430. 494 İbn Sa‘d, a.g.e., VIII, 407; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 7; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 13. 495 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 179. 496 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 583; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 7. Medine’deki putları gizlice kıran diğerleri ise Mu‘âz b. Cebel ve Sa’lebe’dir. Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., III, 583. 497 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 5. 498 Vâkıdî, a.g.e., I, 117. 499 Bkz.: Vâkıdî, a.g.e., II, 686; III, 908; Beyhakî, Delâil, IV, 243; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 7. 500 Bkz.: İbn Hişam, Sire, III-IV, 274, 275; Vâkıdî, a.g.e., II, 566; İbn Sa‘d, a.g.e., II, 50, 91, 92. 94 (Medine’ye) Mescid’e geleyim.” Bunun üzerine Resûlullah: “Yirmi üçüncü gece gel” dedi. Abdullah b. Üneys’in oğluna: “Bu gece geldiği zaman baban nasıl yapardı?” diye sorulduğunda o şöyle cevap verdi: ‘’Babam ikindiyi kılmak üzere Mescid’e girer, sabah namazını kılıncaya kadar da çıkmaya ihtiyaç hissetmezdi. Sabah namazını kılınca hayvanını mescidin kapısında hazır bulur. Ona biner ve çöldeki evine dönerdi.”501 Medine dışında çölde yaşayan Abdullah b. Üneys, Hz. Peygamber’i sık sık görmese de zaman zaman Suffa’da kaldığında ve diğer zamanlarda ondan çok şey duydu, gördü ve öğrendi. Kendisinden bu bilgileri Ebû Umâme, Cabir b. Abdullah, tâbiînlerden de Bişr b. Said ve çocukları Atiye, ‘Amr, Damre, Abdullah rivâyet etmişler.502 Uzun bir ömür yaşadı ve Hz. Peygamber’in vefatından sonra Şam’a yerleşti. İlminden birçok insan istifade etti. Hatta sahâbe de ona zaman zaman gelerek bir hadis hakkında bilgi soruyorlardı. Abdullah b. Cabir’de bir hadisi sormak için bir aylık yol kat ederek Abdullah b. Üneys’e gittiği nakledilir.503 Bu rivâyetler gösteriyor ki; Suffa’da sadece fakir, kimsesiz ya da bekâr olan kişiler değil, aynı zamanda evli barklı olan ya da durumu iyi olanlar da kalarak ibadetle meşgul oluyor, ilim tahsil ediyordu. Öğrendiği bilgiler doğrultusunda meydana gelen yeni problemler karşısında çözüm buluyorlardı. Bir gün zekât konusunda istişare ederken Hz. Ömer’in ona sorular sorduğunu, Abdullah b. Üneys şöyle anlatır: “Bir gün zekât konusunda Hz. Ömer ile istişare ediyorduk. Bana: “Allah Resûlü’nden zekât mallarında hile yapan hakkındaki: “Kim zekât mallarından koyun ya da devede hile yaparsa kıyamet günü onu taşıyarak gelir.” hadisini duydun mu?” diye sordu. Ben de: “Evet” dedim.504 Vefat tarihi konusunda farklı rivâyetler olsa da, Hicretin 54/673 yılında Şam’da vefat ettiğine dair rivâyet daha yaygındır.505 501 Ebû Davud, Salât, 319; Muvatta, İ‘tikâf, 12; Müslim, Siyâm, 40. 502 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 7; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 13, 14. 503 Buhârî, İlim, 19; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 14-15. 504 İbn Mâce, Zekât, 14. 505 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 7. 95 18- Sâlim b. Ma’kil Sâlim b. Ma’kil, İran’ın İstehre Bölgesinden olup506 Ebû Huzeyfe elYemânî’nin eşi Sübeyte’nin kölesidir. Müslüman olduktan sonra onu azad etti. Ancak Sâlim, Ebû Huzeyfe’nin himayesine girdi. Ona hizmet etti. Sâlim’i çok seven Ebû Huzeyfe, onu evlat edindi ve kız kardeşinin kızı Fâtıma bt. Velid ile evlendirdi.507 Hatta önceleri “Onları (evlât edindiklerinizi) babalarına nisbet ederek çağırın. Allah katında en doğrusu budur.’’508 âyeti ininceye kadar onun nesebi Ebû Huzeyfe’ye dayandırılarak Sâlim b. Ebû Huzeyfe deniliyordu.509 Allah Resûlü’nün Mekke’de insanları İslâm’a davet etmeye başlamasından kısa bir süre sonra Ebû Huzeyfe ve bütün aile fertleri Müslüman olmuştu. Bunu gören Sâlim hiç tereddüt etmeden İslâm’ı kabul etti. Mekke’de Dâru’l-Erkâm’a giderek dinini daha fazla öğrenmek için çaba sarf eden Sâlim, Hicret izni çıktıktan sonra Hz. Ömer’in de içinde bulunduğu bir sahâbe grubu ile birlikte Medine’ye hicret etti. Resûlullah gelinceye kadar Medine yakınlarındaki Kuba’da birlikte hicret ettiği gruba Kur’ân’ı daha fazla okuduğu ve sesi daha güzel olduğu için imamlık etmiştir.510 Kur’ân okumayı çok seven ve çok güzel okuyan Sâlim, bazen Mescid’de tek başına kalır ve sabahlara kadar Kur’ân okurdu. Bir gün Hz. Aişe yatsı namazından geç kalınca Allah Resûlü geç kalış sebebini sordu. Hz. Aişe: “Mescid’de Kur’ân okuyan bir sahâbini dinliyordum. Ashâbından onun kadar sesi ve kırâatı güzel olan birini işitmedim” dedi. Birlikte tekrar mescide gidip Kur’ân okuyanı dinlediler. Kur’ân’ı bir süre dinledikten sonra Allah Resûlü: “Bu Ebû Huzeyfe’nin azadlısı Sâlim’dir. Ümmetimin içinde böyle Kur’ân okuyanları nasib eden Allah’a hamd olsun.” dedi.511 Mekke’de Daru’l-Erkâm’a devam eden Sâlim, Medine’ye hicretten sonra Mescid-i Nebevî yapılınca Suffa’ya yerleşerek, Allah Resûlü’nden ilim tahsil 506 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 135. 507 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 86; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 308. Ayrıca bkz.: Zehebî, Siyer, I, 167; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 11. 508 Ahzab, 33/5. 509 Ebû Davud, Nikâh, 9; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 136; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 12. 510 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 87; Beyhâki, Delâilü’n-Nübüvve, II, 463; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 177; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 135,136; Zehebî, Siyer, I, 168; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 12. 511 Ahmed b. Hanbel, Müsned, VI, 165; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 371; Zehebî, Siyer, I, 168; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 13. 96 etmeye512 ve daha önce öğrendiklerini Suffa Ashâbına anlatmaya, onlara Kur’ân öğretmeye başladı. Yani bir taraftan bilgisini arttırmaya çalışırken, diğer taraftan öğretmenlik yapıyordu. Özellikle Kur’ân konusundaki derin bilgisinden dolayı Allah Resûlü, Sâlim’i Kur’ân öğrenilmesini tavsiye ettiği dört sahâbenin arasında saymıştır. Abdullah b. ‘Amr b. ‘Âs,513 Allah Resûlü’nden şöyle rivâyet eder: “Kur’ân’ı dört kişiden öğrenin. İbn Mes‘ûd, Ebû Huzeyfe’nin azadlısı Sâlim, Übey b. Kâb ve Mu‘âz b. Cebel.”514 Süt emzirilmesi konusundaki hâdisesi meşhurdur. Hz. Aişe şöyle anlatır: “Sâlim Ebû Huzeyfe ile beraber yaşıyordu. Ebû Huzeyfe’nin hanımı Sehle bt. Süheyl, Resûlullah’a gelerek şöyle dedi: Sâlim ergenlik çağına geldiği halde hala yanıma gidip geliyor. Bu durumdan da Ebû Huzeyfe’nin hoşlanmadığını zannediyorum. Resûlullah: “onu emzir ki, haramlık kalksın” dedi.515 Medine’ye geldikten sonra Allah Resûlü, Onu Mu‘âz b. Mâis ile kardeş yaptı.516 Hz. Peygamber ile birlikte bütün savaşlara katıldı. O’nun vefatından sonra Hz. Ebû Bekir zamanında irtidat eden yalancı peygamber Müseylemetü’l-Kezzâb ve yandaşlarına karşı yapılan Yemâme Savaşı’nda sancağı taşıma vazifesini üstlenmişti. Kendisi çok güzel Kur’ân okuduğu için diğer sahâbe ona zarar gelir endişesiyle sancağı vermek istememişler, ancak o, bu teklifi kabul etmemiş, sancağı aldığı gibi büyük bir şevkle savaşa katılmıştı. Sağ kolu kesilince sancağı sol eline aldı. Sol kolu da kesilince sancakla beraber yere düşerken dili ile: “Muhammed ancak bir peygamberdir. Ondan önce de pek çok peygamber geldi. Eğer O ölür, ya da 512 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 371. 513 Aynı rivâyet Abdullah b. Ömer’den de nakledilmektedir. 514 Buhârî, Ashâbü’n-Nebi, 26, 27; Menâkıbu’l-Ensâr, 14; Müslim, Fedâil, 118; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 189, 195; Tirmizî, Menâkıb, 50; İbn Sad, a.g.e., II, 352; Zehebî, Siyer, I, 486; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 13. 515 Hz. Aişe’nin bu örnekten hareketle yaş sınırı olmaksızın emzirilen çocuğun emzirenle süt hısmı olduğunu ve aralarında mahremiyetin kalktığı kanâatinde ise de Ümmü Seleme’nin rivâyet ettiğine göre; Hz. Peygamber’in diğer hanımları bu ruhsatın sadece Sâlim için verildiği görüşünde idiler. Bkz.: Buhârî, Nikâh, 15; Müslim, Radâ‘, 26-28, 30-31; Hudûd 23; Nesâî, Nikâh, 53; Muvatta, Radâ‘ 13; Darimî, Hudûd, 17; Ebû Davud, Nikâh, 9; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 201; V, 348; VI, 174, 201, 228, 249, 269; Zehebî, Siyer, I, 167; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 12. 516 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 308. 97 öldürülürse, topuklarınızın üzerine gerisin geri mi döneceksiniz.” âyetini okuyordu.517 Hicretin 12/633 yılında Yemâme Savaşı’nda Ebû Huzeyfe ile birlikte şehit oldular.518 Böylece hayatta iken birbirini çok seven ve birbirinden ayrılmayan iki dost, beraber şehid de oldular. Şehitleri tespit için gezen Müslümanlar onu, başını Huzeyfe’nin ayakları arasına koymuş olarak buldular.519 Sâlim’in şehit olduğunu duyan Hz. Ömer çok üzüldü. Kendisinin vefatı sırasında ise: “Şayet Sâlim hayatta olsaydı, halifeliği “Şûra”ya havâle etmez, doğrudan onu halife seçmenizi sizden isterdim.”520 diyerek onun kabiliyet ve üstün kişiliyine vurgu yapmıştır. 19- Vâbise b. Ma‘bed Vâbise b. Ma‘bed el-Esedî, Hicretin dokuzuncu yılında kabilesinden on kişilik bir grupla Medine’ye gelerek Müslüman oldu.521 İslâm’ı kabul ettikten sonra memleketine dönmeyerek, İslâm’ı daha iyi öğrenmek için Allah Resûlü tarafından Suffa’ya yerleştirildi.522 Suffa’da İslâm’ı daha fazla öğrenmek için büyük gayret sarf etti. Bilmek istediklerini hiç tereddüt etmeden birinci kaynaktan Allah Resûlü’ne sorarak öğrenirdi. O bu gayret ve çabasını şöyle anlatır: “ İyilik ve kötülük hakkında merak ettiğim her şeyi sormak amacıyla Allah Resûlü’ne gittim. Yanında bir grup insan vardı. Aralarını yarıp yanına ulaşmaya çalıştım. Oradakiler: “Allah Resûlü’nden uzak dur ey Vâbise!” dediler. Ben de: “Beni bırakın, O’nun yanına varmak istiyorum. Çünkü O, yanına yaklaşmayı en çok istediğim insandır” dedim. Bunun üzerine Resûlullah: “Yaklaş ey Vâbise” dedi. Dizim dizine dayanıncaya kadar O’na yaklaştım. Bana: “Ey Vâbise! Sormak için geldiğin şeyi soracak mısın, yoksa ben mi haber vereyim?” dedi. Ben: “Siz haber verin ey Allah’ın Resulü” dedim. Bana: “İyilik ve kötülüğü mü soruyorsun?” dedi. Ben de: “Evet” dedim. Allah 517 Âli-İmran, 3/144. 518 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 88; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 380; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 308; İbn Hacer elAskalânî, a.g.e., III, 13. 519 Belâzuri, Ensâb, VII, 704; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 136; Zehebî, Siyer, I, 169. 520 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 308. 521 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., V, 427; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 461. 522 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 23. 98 Resûlü parmaklarını birleştirdi ve eli ile göğsümü sıvazlayarak: “Ey Vâbise! Nefsine (kalbine) sor. İyilik, nefsin ve kalbin mutmain olduğu şeydir. Kötülük ise, kalbinin rahatsız olduğu ve nefsin şüpheye düştüğü şeydir. İnsanlar sana fetvâ verseler de bu böyledir.” dedi.”523 Hicretin dokuzuncu yılında Müslüman olmasına rağmen öğrenmeye karşı çok istekli olduğundan hayatı boyunca soru sorarak öğrenmeye devam etti. Hz. Peygamber’in vefatından sonra önce Kûfe’ye, daha sonra da Rakka’ya yerleşti ve orada vefat etti.524 Hem Suffa’da hem de diğer zamanlarda Allah Resûlü’nden öğrendiklerini hayatında tatbik ettiği gibi, her zaman çevresindekilere de aktarmaya çalıştı. Bu konu da Ebû Raşid el- Ezdî şöyle anlatıyor: “Vâbise b. Ma‘bed’in yanına zaman zaman giderdim. Ne zaman yanına gitsem önünde Kur’ân’ın açık olduğunu ve bazen okurken yapraklarını ıslatıncaya kadar ağlardı. Bir gün yanına gittiğimde Ona: “Resûlullah’a bir şey sordun mu?” dedim. O: “Ey Ebû Raşid! Hiçbir şey bırakmadan her şeyi O’na sordum. Hatta tırnaklardaki kirin hükmünü bile sordum.” Resûlullah: “Kir rahatsız edecek kadar varsa temizle, yoksa öylece bırakabilirsin.” dedi.”525 Hz. Peygamber’den öğrendiklerini çevresindekilere anlatmakla birlikte hadis rivâyeti konusunda hassas davrandığından yalnızca birkaç hadis rivâyet etti. Onlardan bir tanesi de şöyledir: “Bir adam cemâata uyarak safların arkasında tek başına namaz kıldı. Allah Resûlü, ona namazını tekrar iade etmesini emretti.”526 Allah Resulü dışında İbn Mes‘ûd, Ümmü Kays bt. Mihsan ve diğerlerinden hadis rivâyet etmiştir. Kendisinden de oğulları Sâlim ve Ömer, Zerr b. Habîş, Iyâz'ın azadlı kölesi Şeddâd, Râşid b. Sa‘d, Ziyâd b. Ebî Ca‘d gibi kişiler hadis rivâyet etmiştir.527 523 Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 228 524 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 124; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., V, 427. 525 İbn Manzûr, Muhtasar, XXVI, 236. 526 Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 228. 527 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 461. 99 20- Ebû Sa‘lebe el-Hüşenî İsmi konusunda ihtilaf olduğu için künyesi olan Ebû Sa‘lebe ile meşhur olmuştur. İsminin Cürhüm ya da Cürsûm olduğu söylenir.528 Yemen’de bulunan Hüşeyn kabilesinden olan Ebû Sa‘lebe, Hayber Fethi’nden kısa bir süre önce Medine’ye gelerek Müslüman oldu.529 Hudeybiye Anlaşmasında.530 Hayber Fethi’nden sonra Müslümanlarla Medine’ye geri döndü. İslâm’ı daha fazla öğrenmek için Suffa’ya yerleşerek Hz. Peygamber’den ve diğer sahâbeden ilim öğrendi.531 Dinini daha fazla öğrenmek için Allah Resûlü’ne sürekli soru sormuş, bilgisinin artması için çaba sarf etmiştir. O, bu gayretini şöyle anlatır: Allah Resûlü’ne giderek: “Ya Resûlallah! Biz kitap ehlinin bulunduğu bir bölgede yaşayan bir kabileyiz. Onların kapları ile yiyoruz. Bunda bir sakınca var mı? Ayrıca biz, avı bol olan bir yerdeyiz. Okumla eğitim görmüş yahut eğitilmemiş köpekler ile avlanıyorum. Bunların hangisinin helâl olduğu hakkında beni bilgilendir misiniz?” diye sordum. O: “Önce ehl-i kitabın bulunduğu yerde yaşadığınızı ve onların kapları ile yemek yediğinizi söyledin. Eğer başka kabınız varsa, onların kabları ile yemek yemeğin. Eğer başka kap bulamazsanız, onların kaplarını yıkayıp ondan sonra onlarla yemek yiyin. Avlık bir bölgede yaşadığınızı söyledin. Okunla avladığını “Bismillah” de sonra ye. Eğitimli köpeğinle yakaladığını da “Bismillah” diyerek ye. Eğitimsiz köpeğinin yakaladığına gelince, onu da ölmeden yetişip kesebilirsen ye. Ancak, kokmaya başlayanları bırak.” dedi.532 Başka bir rivâyette şöyle anlatır: “Ey Allah’ın Resulü! Bana helâl olanla, haram olanı bildir” dedim. Allah Resûlü minbere çıktı ve gözlerimize bakarak: “İyilik, nefsin sükûna erdiği, kalbin mutmain olduğu şeydir. Kötülük, müftüler fetvâ verse de, nefsin bir türlü sakinleşemediği, kalbin mutmain olmadığı şeydir.” dedi.”533 Hayber Savaşı’ndan sonra İslâm’ı anlatmak ve İslâm’a davet etmek için Hz. Peygamber onu kendi kabilesi olan Yemen’deki Hüşeyn kabilesine gönderdi. Onun 528 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 183; Zehebî, Siyer, II, 568; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 50. 529 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., VI, 44. 530 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 183. 531 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 30. 532 Müslim, Sayd ve Zebâih, 8, 11; Buhârî, Zebâih, 4-10; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 51. 533 Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 194; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 30; Şâmî, Sübûlü’l-Hüdâ, IX, 135. 100 gayret ve çapası sonuç verdi ve bir süre sonra Hüşeyn kabilesinden içinde kardeşi ‘Amr b. Cürhüm’ün da bulunduğu yedi kişilik bir grup Medine’ye gelerek Müslüman oldu.534 Daha sonra tekrar Medine’ye dönerek Allah Resûlü ve diğer sahâbeden ilim ve irfan öğrenmeye devam etti. Hz. Peygamber’den birçok hadis rivâyet etti. Kendisinden de Ebû İdris Hevlâni, Ebû Ümeyye Şa‘bâni, Ebû Esmâ Rehebî, Said b. el-Müseyyeb, Cübeyir b. Nüfeyr, Ebû Galebe ve Mekhûl (ö. 116/734) gibi birçok kişi hadis rivâyet etmiştir.535 İlim ehli tarafından çok güvenilen biri olarak bilinir. Önemli ravilerden Nâşize b. Sümeyye onun hakkında: “Ebû Sa‘lebe’den daha doğru sözlü birini görmedik.” der.536 Tefsir konusunda da belli bir yere sahip olan Ebû Sa‘lebe, zaman zaman kendisine sorulan bazı âyetlerin anlamı hakkında görüşlerini açıklamış ve bu âyetleri tefsir etmiştir.537 Hz. Peygamber’in vefatından sonra Şam’a yerleşen Ebû Sa‘lebe Hicretin 75/694 yılında Abdulmelik b. Mervan döneminde vefat etmiştir.538 Şam’a yerleştikten sonra da birçok savaşlara katıldı. İstanbul’un kuşatmasına katıldığı hakkında Cübeyr b. Nüfeyr: “Muâviye’nin hilâfeti döneminde insanlar Konstantiniyye’nin fethi’ne hazırlanırken Ebû Sa‘lebe’yi bir çadır içinde askerlere konuşma yaparak onları savaşa teşvik ederken gördüm.” der.539 21- ‘Amr b. ‘Abese ‘Amr b. ‘Abese es-Sülemî, İslâm’ın ortaya çıktığı ilk zamanlarda Mekke’ye gelerek Müslüman oldu. Hatta kendisi Müslüman olan dördüncü kişi olduğunu ifade etmektedir. Ebû Zerr el-Ğifarî’nin anne bir kardeşidir.540 Akıllı, bilinçli ve düşünen bir kişi olan ‘Amr b. ‘Abese, İslâm’a girmeden önce de kendi atalarının inancını beğenmez, gerçek inancı buluncaya kadar her zaman hak ve doğruyu arama çabası ve gayreti içerisinde idi. Mekke’de müslüman olduktan sonra, burada kalmak istediyse 534 İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 416; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 51. 535 Zehebî, Siyer, II, 568. 536 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 51. 537 Maide Sûresinin 105. âyetinin tefsiri ve bu konudaki hadis rivâyeti için bkz.: Ebû Davud, Melâhim, 1; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 30; Sehâvî, Ruchanü’l-Kiffe, 307. 538 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 183; Zehebî, Siyer, II, 567, 571; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 51. 539 Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 193. 540 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 545; VII, 106. 101 de, Hz. Peygamber onu kendi memleketine geri gönderdi. Allah Resûlü’nün Medine’ye hicret ettiğini duyunca kendisi de buraya hicret etmiştir.541 Medine’ye hicret ettikten sonra geri dönmeyerek Mescid-i Nebevî’de Suffa Ashâbının yanında kalarak542 Hem Allah Resûlü’nden hem de diğer sahâbeden İslâm’ı öğrendi. Allah Resûlü ile karşılaştığı ilk andan itibaren sormaya ve hakikatleri öğrenmeye çalıştı. Güçlü öğrenme arzusundan dolayı çok şey öğrendi. Öğrendiklerini yalnızca yaşamakla kalmayıp, hayatı boyunca gittiği yerlerde çevresindeki insanlara da aktarmıştır. Kendisinden Abdullah b. Mes‘ûd, Ebû Ümâme, Sehl b. Sad, Şürehbil b. Sümt, Sa‘dan b. Ebû Talha, Süleym b. ‘Âmir, Abdurrahman b. ‘Âmir, Cübeyr b. Nüfeyr, Damre b. Habib gibi pek çok kişi hadis rivâyet etmiştir.543 Kendisinden rivâyet edilen bazı hadisler vardır. Söz gelimi; “Allah Resûlü: “Kim bana bilerek yalan isnad ederse, Cehennemdeki yerine hazırlansın.” dedi.544 Başka bir rivâyette: “Allah Resûlü güneş doğarken ve ikindiden sonra güneş batıncaya kadar namaz kılmayı yasakladı.” der.545 Diğer bir rivâyette Allah Resûlü: “Kim bir kavimle anlaşma yaparsa, anlaşma müddeti bitmeden ya da anlaşmayı feshettiklerini onlara adil bir şekilde bildirmeden anlaşmayı bozmasın.” dedi.546 Abdestle ilgili bir rivâyeti ise şöyledir: “Ey Allah’ın Rasûlü! Bana abdesti anlat!, dedim. O da: “Sizden biri abdeste başlar; ağzına, burnuna su alır ve sümkürerek temizlerse, ağzında ve genizindeki günahlar akan su ile birlikte dökülür. Sonra Allah’ın emrettiği gibi yüzünü yıkarsa, yüzündeki günahlar sakalının uçlarından dökülür, gider. Kollarını dirseklerine kadar yıkarsa, kollarındaki günahlar parmak uçlarından dökülür. Başını mesh ederse, başındaki günahlar saçlarından dökülen su ile akar, gider. Allah’ın emrettiği gibi ayaklarını topuklarına kadar yıkarsa, topuklarındaki günahlar parmak uçlarından akan su ile dökülür. Sonra kalkar, Aziz 541 ‘Amr b. ‘Abese’nin, Müslüman oluşu ile ilgili bilgi için bkz.: Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 111, 112, 114; Müslim, Salâtü’l-Müsâfirîn, 294; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 271-273; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 251, 252; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 546). 542 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 15, 16. 543 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 272; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 545. 544 Tirmizî, İlim, 8. 545 Tirmizî, Salât, 20. 546 Tirmizî, Siyer, 27. 102 ve Celîl olan Allah’a hamd eder, O’nu lâyık olduğu şekilde över ve iki rekât namaz kılarsa günahları dökülür, annesinden yeni doğmuş gibi tertemiz olur.” Bunun üzerine (Sahâbi) Ebû Ümâme, Amr’a: “Ey ‘Amr b. ‘Abese, konuşmanı dikkatli yap! Rasûlullah’tan bunları gerçekten işittin mi? Bulunduğu yerde kişiye bu ecirlerin hepsi gerçekten verilecek mı?” diye sorması üzerine ‘Amr b. ‘Abese şöyle cevap verdi: “Ey Ebû Ümâme! Benim yaşım ilerledi, kemiklerim zayıfladı, ecelim yaklaştı, Allah ve Resûlü adına yalan söylemeye ihtiyacım yok. Bu sözleri, Resûlullah’tan birden ya da ikiden yahut da üçten fazla işitmesem tamam. Ama ben bunları Resûlullah’tan yedi kere hattâ daha da fazla, defalarca işittim.” dedi.”547 Hz. Peygamber’in vefatından sonra o da diğer birçok sahâbe gibi Medine’den ayrılarak Şam’a yerleşti ve Hicretin 60/679 yılında Humus’ta vefat etti.548 22- Abdullah b. Ümmü Mektum Abdullah b. Ümmü Mektum el-Kureyşî el-Âmirî, Hz. Hatice’nin dayısının oğludur. Henüz daha küçük yaşta iken gözlerini kaybetmiştir. İlk Müslümanlardan sayılır. Allah Resûlü Mekke’de İslâm’a davet etmeye başlayınca, hemen müslüman oldu.549 İslâm’ın ilk yıllarından itibaren her fırsatta Hz. Peygamber’e soru sorarak İslâm’ı daha fazla öğrenmek için büyük gayret sarf etti. Hatta onun bu çabası ve ilmi heyecan duygusu bizzat Allah tarafından onaylandı.550 Henüz daha Mekke’de iken, birgün Allah Resûlü Kureyş’in önde gelenlerinden ‘Utbe b. Rabia, Ebû Cehil b. Hisâm, Ümeyye b. Halef ve Abbas b. Abdulmuttalip ile özel konuştuğu bir sırada, -ki Resûlullah, bunların müslüman olmalarını çok istiyordu.- İbn Ümmü Mektum yanlarına geldi ve: “Ey Allah’ın Resulü! Allah’ın sana öğrettiklerinden bana da öğret” diyerek söze karıştı. Bu sözlerini üç defa tekrarladı. Müşrikler yanlarında fakir kimselerin söze karışmasından hoşlanmazlardı. Müşrikleri İslâm’a ikna etmeye çalışan Allah Resûlü’nün bu duruma canı sıkıldı. Yüzünü buruşturdu ve müşriklerin tarafına dönerek onlarla konuşmaya devam etti. Bunun üzerine ‘Abese sûresinin şu 547 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 112. 548 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 547. 549 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 205. 550 Hilal Kara-Abdullah Kara, a.g.e., 161. 103 ilk âyetler indirildi: “(Resûlullah) kendisine bir âmâ geldi diye yüzünü ekşitip çevirdi. Nereden bileceksin? Belki o temizlenecekti, yahut öğüt alacaktı da bu öğüt ona fayda sağlayacaktı. Fakat malına mülküne güvenip öğüdü kendisine gerekli görmeyen kimseyi, sen karşına alıyorsun. Onun temizlenmemesinden sana ne? Halbuki Rabbinden korkup sana koşarak gelen kimseye sen ilgisiz davranıyorsun. Bir daha bundan sakın; zira Kur’ân bir öğüttür. Dileyen o öğüdü alır…”551 Bu âyetlerden sonra Hz. Peygamber onu gördükçe: “Merhaba, Rabbimin beni azarlamasına sebep olan arkadaşım, merhaba” der, cübbelerini serip üzerine oturtur ve bir ihtiyaçlarının olup olmadığını sorarlardı.552 Akabe Biat’ından sonra Medineli Müslümanlar, Allah Resûlü’nden kendilerine İslâm’ı öğretecek ve Medinelileri İslâm’a davet edecek bir davetçi ve öğretmen istediler. Allah Resûlü bu görev için Mus‘ab b. ‘Umeyr ile Abdullah b. Ümmü Mektum’u Medine’ye gönderdi. Onlar Medine’ye Allah Resûlü’nden önce ilk hicret edenlerdendir. Berâ’ b. Mâlik o günleri şöyle anlatır: “Allah Resûlü’nün sahâbesinden bize ilk gelen kişi Mus‘ab b. ‘Umeyr ve İbn Ümmü Mektum idi. Medine’ye gelince, insanlara Kur’ân okuyup öğretmeye başladılar.”553 Onun Mekke’deki ilmi heyecanı ve dinini öğrenme gayreti Medine’de de devam etti. Mescid-i Nebevî yapılınca Allah Resûlü’nden ilim öğrenmek için bir süre Suffa’da kaldı. Daha sonra “Daru’l-Kurrâ”a ya da “Daru’l-Gazâ” denilen Mahreme b. Nevfel’in evine yerleşti.554 Suffa’daki günlerine dair bir anısını şöyle anlatır: “Bir gün Resûlullah güneş yükseldikten sonra, insanlar evlerinde iken yanımıza geldi ve: “Ey hücrelerinde bulunanlar! Ateş yakıldı artık, karanlığı yırtarcasına fitneler geliyor. Benim bildiğimi bilseydiniz çok ağlar, az gülerdiniz.” dedi.555 Abdullah, Bilal ile birlikte Allah Resûlü’ne müezzinlik yapıyorlardı.556 Ayrıca, Hz. Peygamber Medine dışına çıktığı birçok seferde Medine’de yerine vekil 551 ‘Abese, 80/1-12. 552 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 208, 209; Elmalılı, Hak Dini, VIII, 525. 553 Buhârî, Tefsiru’l-Kur’ân, 87/1; İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 206; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., V, 182; Zehebî, Siyer, I, 361. 554 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 205. 555 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 4; Sehâvî, Ruchanü’l-Kiffe, 229, 230. 556 Müslim, Salât, 8; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 119. 104 olarak Abdullah b. Ümmü Mektum’u bırakırdı. O, ezan okur, kamet getirir, halka namaz kıldırırdı.557 Âmâ olduğu için Hz. Peygamber’in hayatında savaşlara katılamayan ve bu özründen dolayı Allah tarafından mazur görülen558 Abdullah b. Ümmü Mektum, Resûlullah’ın vefatından sonra Kadisiye Savaşı’na katıldı. Hatta İslâm Ordusunun sancağını taşıdı. Bir rivâyete göre; Hicretin 15/635 yılında Kadisiye Savaşı’nda şehit oldu.559 Başka bir rivâyete göre ise; Kadisiye’den döndükten sonra Medine’de vefat etmiştir.560 23- Abdullah b. Hâris Abdullah b. Hâris b. Cez‘i ez-Zübeydî, Medine’de Ebû Vedâa es-Sehmî’nin anlaşmalısı olarak kalıyordu.561 Asıl ismi, “İsyankâr” anlamına gelen “Âs” idi. Hz. Peygamber onun ismini Abdullah olarak değiştirdi.562 Mescid-i Nebevî yapıldıktan sonra Allah Resûlü’e daha yakın olmak ve islâm’ı daha iyi öğrenmek için Suffa’da kaldı.563 Suffa günleri ile ilgili anılarını şöyle anlatır: “Resûlullah zamanında Mescid’de ekmek ve et yerdik.564 Bir gün Suffa’da Allah Resûlü ile birlikteydik. Allah Resûlü bize yemek verdi. Kol eti olan yemeği yedikten sonra ellerimizi çakıl taşları ile sildik. Sonra kalkıp namaz kıldık. Yemekten dolayı yeniden abdest almadık”565 Hz. Peygamber’in vefatından sonra Mısır fethine katıldı ve oraya yerleşti.566 Allah Resûlü’nden öğrendiği ilmi Mısırlılara aktardı. Mısır’daki halkın İslâm’ı kabulü ve öğrenmesi için büyük gayret sarf etti. Mısır mescidinde vaaz verirdi.567 557 Bkz.: Vâkıdî, a.g.e., I, 199; Şâmî, Sübûlü’l-Hüdâ, IV, 24, 186; VIII, 189. 558 Nisa, 4/95; Buhârî, Cihad, 31; Müslim, Tefsirü’l-Kur’ân, 4/17; İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 211. 559 Zehebî, Siyer, I, 365. 560 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 208; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 4. 561 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 19; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 41. 562 İbn Manzûr, Muhtasar, XIII, 195. 563 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 6. 564 İbn Mâce, At‘ime, 24. 565 İbn Mâce, At‘ime, 29; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 6-7. Bazı hafız farklılıklarıyla birlikte bkz.: Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 190; Tirmizî, Şemâil, 166. 566 İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 497; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 41. 567 Ebû Davud, Tahâret, 74. 105 Aralarında Yezid b. Ebî Habib’in de bulunduğu bir grup Mısırlı ondan hadis rivâyet etmiştir.568 Uzun bir ömür yaşayan Abdullah bin Hâris, Hicretin 86/705 yılında Mısır’da vefat eden en son sahâbe olarak kabul edilir.569 24- Osman b. Maz‘ûn Osman b. Maz‘ûn el-Cümehî, Mekke’de İslâm’ı kabul eden on dördüncü kişidir.570 Allah Resûlü’nün Dâru’l-Erkâm’da İslâm’ı tebliğinden önce Osman b. Maz‘ûn, Übey b. Hâris, Abdurrahman b. ‘Avf, Ebû Seleme, Ebû Ubeyde b. Cerrah birlikte Hz. Peygamber’in huzuruna girdiler. Allah Resûlü Onlara İslâm’ı anlattı. Onlar da Müslüman oldular.571 Osman b. Maz‘ûn da müşriklerin baskılarına dayanamayarak Habeşistan’a hicret edenlerden olmuştur. Daha sonra Mekke’ye geri dönen Osman b. Maz‘ûn, Medine’ye hicret izni çıkınca oraya hicret etmiştir.572 Mescid-i Nebevî yapıldıktan sonra da dinini daha fazla yakından öğrenmek için Suffa’da kalmıştır.573 İslâm gelmeden önce de cahiliye döneminde zahidâne bir hayat yaşayan Osman b. Maz‘ûn, ağzına hiç içki almadığını şöyle anlatır: “Aklımı başımdan alan, insanlar arasında beni gülünç durumlara sokan içkiyi ağzıma almam.”574 İslâm’ı kabul ettikten sonra da zahid ve abid bir hayat yaşayarak en çok ibadetle meşgul olanlardan idi. Gündüzleri devamlı oruç tutar, geceleri ise namaz ve ibadetle geçirir çok az uyku uyurdu. Kadınlardan tamamen uzak durmak için bir ara kendi kendine söz verdi.575 Sad b. Ebî Vakkâs, onun bu durumunu şöyle anlatır: “Osman b. Maz‘ûn’un kadınları terk etme meselesi ortaya çıkınca, Allah Resûlü ona giderek: “Ey Osman! Muhakkak ki, biz ruhbanlıkla emrolunmadık. Sen, benim sünnetimden 568 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 19. 569 İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 497; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 204; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 41. 570 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 165; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III ,568; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 381. 571 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 393. 572 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 165; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III , 568; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 381. 573 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 8. 574 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 394; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 166. 575 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 599. 106 yüz mü çeviriyorsun?” dedi. O: “Hayır ya Resûlallah” dedi. Bunun üzerine Allah Resûlü: “Bazen namaz kılıp, bazen uyumak, bazen oruç tutup bazen tutmamak, kadınlarla evlenmek ve (gerektiğinde) onlardan ayrılmak benim sünnetimdir. Kim benim sünnetimden ayrılırsa, benden değildir. Ey Osman! Ailenin sende hakkı var. Nefsinin senin üzerinde hakkı var” dedi. Sad b. Ebî Vakkâs bunu naklettikten sonra şöyle devam eder: “Allah’a yemin olsun ki, Resûlullah, Osman’ın hareketini uygun görseydi, Müslümanlardan bir grup kendi kendilerinin erkekliğini yok edip, dünyadan ve kadınlardan tamamen uzaklaşıp, ibadetle meşgul olmak üzere anlaşmışlardı.”576 Zahidane bir hayat yaşayan Osman b. Maz‘ûn, Bedir Savaşı’na katıldıktan kısa bir süre sonra Medine’de Muhâcirlerden ilk vefat eden kişidir. Hicretin 2/624 yılında, bir rivâyete göre de 22. ayı, diğer bir rivâyete göre ise 30. ayında vefat etmiştir. Bakî‘ Mezarlığına ilk olarak o defnedilmiş ve belli olması için Allah Resûlü başına bir taş işareti koymuştu. Bazen onun kabrini ziyaret ederdi. Ondan sonra vefat eden sahâbiler, onun yanına defnedilmiştir.577 Yıkanıp kefenlenirken, Allah Resûlü’nün gözlerinden yaşlar aktığı ve onun alnını (iki gözün arasını) öptüğü konusunda farklı birçok rivâyet bulunmaktadır.578 25- Ebû Ubeyde b. Cerrah Asıl ismi ‘Âmir b. Abdullah b. Cerrah olup “Ebû Ubeyde” lâkabı ile meşhur olmuştur.579 Henüz daha Allah Resûlü’nün Darü’l-Erkâm’da İslâm’ı tebliğinden önce Ebû Ubeyde, Osman b. Maz‘ûn, Abdurrahman b. ‘Avf ve Ebû Seleme ile birlikte Hz Peygamber’in huzuruna girerek Müslüman oldular.580 Mekkeli müşriklerin baskı ve işkencesinden dolayı ikinci Habeşistan hicretine katıldı.581 Daha sonra Mekke’ye geri döndü. Medine’ye hicret izni çıkınca da 576 Darimî, Nikâh, 3. 577 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., III, 396, 397; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 165, 166; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III ,599; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 382; Diyarbekrî, a.g.e., I, 411. 578 Bkz.: Tirmizî, Cenâiz, 14; İbn Mâce, Cenâiz, 7; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 165, 166; İbn Hacer elAskalânî, a.g.e., IV, 382. 579 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 272; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 475; VII, 225. 580 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 409; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 475. 581 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 272. 107 Medine’ye hicret etti. Allah Resûlü onu Ebû Huzeyfe’nin azadlısı Sâlim ile kardeş yaptı.582 Ebû Nu‘aym ve Hucvirî, Ebû Ubeyde’nin Suffa’da kaldığını söylemesine ve Suffa Ashâbı ile birlikte ismini zikretmesine583 karşın, İbn Teymiye (ö. 728/1328) bunu kabul etmez ve şöyle der: “Ensâr’ın Suffa’da kalmadıkları gibi Muhâcirlerin önde gelenleri olan Ebû Bekir, Ebû Ubeyde ve diğer büyük sahâbe de Suffa’da kalmamışlardır.”584 Ebû Ubeyde, Allah Resûlü ile beraber Bedir, Uhud, Hendek ve diğer bütün savaşlara iştirak etmiştir. Hatta Uhud Savaşı’nda Allah Resûlü’nün yaralandığını görünce, hızla yanına gelerek etrafında dönmüş ve O’nu korumuştur. Hz. Peygamber’in mübarek yüzlerine miğferden saplanan iki demir parçasını, dişleri ile çıkarmış ve bu yüzden iki ön dişi kırılmıştı.585 Allah Resûlü’nün cennetle müjdelediği on sahâbe (Aşere-i Mübeşşere)’den biridir. Sahâbenin büyüklerinden ve faziletlilerinden idi.586 İslâm’ı tebliğ etmek ve yeni Müslüman olan kişilere dini öğretmek için, Hz. Peygamber onu bazı yerlere bir tebliğci ve bir öğretmen olarak göndermiştir. Yemenli bir grup Resûlullah’a gelerek kendilerine İslâm’ı ve sünneti öğretecek birisini isteyince, Allah Resûlü de: “Bu ümmetin eminidir” diyerek Ebû Ubeyde b. Cerrah’ı gönderdi.587 Başka bir rivâyette ise Allah Resûlü: “Her ümmetin bir emini vardır. Bu ümmetin emini de Ebû Ubeyde b. Cerrah’tır.” dedi.588 Necran’dan gelen grup gelerek kendilerine birisinin gönderilmesini isteyince Allah Resûlü: “size, güvenin hakkını yerine getiren gerçek bir emin gönderdim” diyerek, Ebû Ubeyde’yi onlara gönderdi.589 Allah Resûlü vefat edince, Sekife’de toplanan sahâbeye Hz. Ebû Bekir, halife olarak seçilmesi için Hz. Ömer ve Ebû Ubeyde’yi göstermişti. Hz. Peygamber’in 582 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 410; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 128. 583 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 10; el-Hücvirî, Keşfü’l-Mahcûb, 286. 584 İbn Teymiye, Fetavâ, XI, 166, 167. 585 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 410; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 272; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 128. 586 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 409; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 272; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 475. 587 Müslim, Fedailu’s-sahâbe, 53; İbn Sa‘d, a.g.e., III, 411. 588 Buhârî, Ashâbu’n-Nebî, 21; Tirmizî, Sünen, H.N:3790; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 175; Ebû Nu‘aym, a.g.e., VII, 175. 589 Buhârî, Ashâbu’n-Nebi, 21; Müslim, Fedâil, 54, 55; İbn Mâce, Mukaddime, 135; Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 398, 400. 108 hayatında birçok yere tebliğci ve öğretmen olarak gönderilen Ebû Ubeyde, O’nun vefatından sonra da İslâm’ı yaymak için önemli hizmetleri oldu. Hz. Ömer döneminde Şam, Kudüs ve civarının fethedilmesinde bir askeri komutan olarak büyük başarılar elde etmiştir.590 Şam’da daha sonra yayılan veba hastalığı nedeniyle Hz. Ömer, Ebû Ubeyde’yi acele oradan ayrılıp geri dönmesini istediyse de o: “Başında bulunduğum askerden ayrılmak istemiyorum. Allah’ın emri ne ise o olur” dedi ve geri dönmeyi reddetti. Kısa bir süre sonra da veba hastalığına yakalandı ve Hicretin 18/639 yılında, Şam’da 58 yaşında iken vebadan dolayı vefat etmiştir. Yerine vekil olarak tayin ettiği Mu‘âz b. Cebel, cenaze namazını kıldırmıştır.591 26- Ebû Eyyûb el-Ensârî Asıl adı Halid b. Zeyd olup, “Ebû Eyyûb el-Ensârî” künyesi ile daha fazla meşhur olmuştur. Hz. Peygamber Mekke’de iken ikinci Akabe biatına katılan yetmiş beş kişilik Medineli grubun içerisinde Ebû Eyyûb el-Ensârî de vardı.592 Allah Resûlü Medine’ye hicret ettikten sonra Mescid-i Nebevî ve Hücre-i Saâdetleri yapılıncaya kadar yaklaşık yedi ay onun evinde misafir olarak kaldı.593 Suffa Ashâbından olup olmadığı konusunda farklı rivâyetler bukunmaktadır. Ancak Ebû Nu‘aym onun hakkında: “Her ne kadar o Suffa Ehli arasında sayılıyorsa da, onun Suffa Ehlinden değil de, Akabe Ehlinden olduğu daha doğrudur.” der.594 Hicretten sonra Resûlullah, onu Mus‘ab b. ‘Umeyr ile kardeş yapmıştır.595 Bedir Savaşı başta olmak üzere Allah Resûlü ile beraber diğer bütün savaşlara katıltı.596 Hz. Ali ile beraber Cemel ve Sıffin Savaşları’na da katılmıştır.597 Hz. Ali, 590 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 272. 591 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 414, 415; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 130; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 478. 592 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 384; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 9, 10; IV, 169; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 94; VI, 25; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 200. 593 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., III, 384-385; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 361; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 169. 594 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 361. 595 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 10; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 200. 596 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 384; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 200. 597 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 10; IV, 169. 109 Irak’a gittiği zaman Medine’de yerine onu bırakmıştır. Daha sonra o da ona katılmış ve Haricilerle yaptığı savaşta onun yanında yer almıştır.598 Resûlullah’ın rahle-i tedrisinde elde ettiği ilmi yayma faaliyetinden de geri durmayan Ebû Eyyûb, o dönemin Mısır valisi olan ve Suffa Ashabından sayılan ‘Ukbe b. ‘Âmir’den: “Her kim bu dünyada bir mü‘minin ayıbını örterse, Allah da Kıyamet Gününde onun ayıbını örter” hâdisini dinlemek için Medine’den Mısır’a gitmiş ve onu dinleyip aldıktan sonra hemen tekrar devesine binerek Medine’ye geri dönmüştü.599 Allah Resûlü’nden, Übey b. Kâ‘b’dan hadis rivâyet eden Ebû Eyyûb elEnsârî, kendisinden de Berâ b. Âzib, Zeyd b. Halid, Mikdâm b. Ma‘d-i Kerib, İbn Abbas, Câbir b. Semüre, Enes gibi, bir grup sahâbe ve tâbiîn’den hadis rivâyet etmiştir.600 Muâviye döneminde Yezid b. Muâviye komutasında Bizanslılara karşı İstanbul’u fethetmek için yapılan savaşta hastalanmıştır. Bir arzusu olup olmadığını sormak için yanına gelen Yezid’e şu vasiyette bulunmuştu: “Sizin dünyanızın bana hiç ihtiyacı yok. Fakat beni elinizden geldiği kadar düşman diyarı içinde ileriye doğru götürüp defnedin. Çünkü Resûlullah’tan şöyle işittim: “Konstantiniyye surunun dibinde salih bir kimse defnedilecektir; umarım ki, o salih kimse ben olayım.”601 Hicretin 50/670 veya 51/671 ya da 52/672 yılında vefat ettiği rivâyetleri vardır. Bizans topraklarında İstanbul’un surları dibinde defnedilmiştir.602 27- Süheyb-i Rûmî Asıl adı Süheyb b. Sinân b. Mâlik’tir. Babası ya da amcası İran Kisrasına bağlı olarak Musul yönünden Fırat nehri üzerine düşen Übülle’de vali idi. Bizanslılar buraya saldırınca Süheyb daha küçük bir çocuk iken esir düşmüş ve satıla satıla en 598 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 200. 599 Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 153; Tecrid-i Sarih, Mukaddime, 47; Çakan, İsmail Lütfi, Eyup Sultan Hazretlerinden Kırk Hadis, İstanbul 1982, 22. 600 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 200. 601 Tecrid-i Sarîh, Mukaddime, 47. 602 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., III, 385; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 10, IV, 169; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 201. 110 son Mekke’de Abdullah b. Cüd’ân et-Temîmî satın alıp azad etmişti. Fakat ölümüne kadar onun yanında kalmıştı. Bir rivâyete göre de, Rumların elinde esir iken Rumca öğrenen Süheyb, bir fırsatını bularak kaçar ve Mekke’ye giderek Abdullah b. Cüd’ân’a sığınmış, bu nedenle o, “Rûmî” lakabı ile meşhur olmuştur.603 Hz. Peygamber, Mekke’de İslâm’ı gizli gizli tebliğ ettiği sırada Resûlullah’ın Daru’l-Erkâm’da olduğunu öğrenen Süheyb, buraya geldiğinde kapıda Ammâr b. Yâsir ile karşılaşmış. Her ikisi beraber Allah Resûlü’nün huzuruna girerek, aynı gün İslâm’ı kabul etmişler. Ammâr ve Süheyb’in İslâm’ı kabul edişleri, ilk otuz küsür Müslümandan sonradır.604 Allah Resûlü ona “Ebû Yahya” künyesini vermiştir.605 İslâm’ı kabul ettikten sonra kendisini koruyacak kimsesi olmadığı için Mekkeli müşriklerin ağır işkencelerine maruz kalmıştır.606 Medine’ye hicret izni verildikten sonra o da Medine’ye hicret etmek için yola koyulmuş, fakat onu takip eden müşrikler, Mekke’nin dışında onu yakalamışlar. Gitmesine izin vermeyen müşriklere: “Malımın hepsini size versem, beni bırakır mısınız?” deyince onlar da: “Evet” demişler. Böylece müşriklere malını verme karşılığında, kendisini serbest bırakmışlardır.607 Medine’ye gelirken Kuba’ya vardığında başta Allah Resûlü ve Hz. Ebû Bekir olmak üzere diğer Muhâcirler onu karşılayarak hakkında inen: “İnsanlarda öyle kimseler de vardır ki, Allah’ın hoşnutluğunu kazanmak uğrunda nefislerini satarlar. Allah, kullarına karşı çok şefkatlıdır”608 âyetini ona müjdelediler. Allah Resûlü de onu karşılayınca: “Ebû Yahya (Süheyb), alışverişinde büyük bir kâr ettin.” diyerek onu tebrik etmiştir.609 603 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 226; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 283; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 36, 37; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 364. 604 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 227, 247; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 283; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 37; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 364. 605 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 285. 606 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 227. 607 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., III, 228; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 151; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 37, 38; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 365. 608 Bakara, 2/207. 609 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 227; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 151, 152; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 286; İbn Esîr elCezerî, a.g.e., III, 37; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 365; Elmalılı, Hak Dini, II, 65, 66. 111 Mekke’de olduğu gibi Medine’ye hicretten sonra da Allah Resûlü’nün en yakınları arasında yer almıştır. O’ndan daha yakından İslâm’ı öğrenmek ve daha fazla ilmini arttırmak için Suffa Ashâbı ile birlikte Suffa’da kalmıştı.610 O, Allah Resûlü’ne yakınlığını şöyle anlatır: “Resûlullah’ın bulunduğu bütün savaşlarda, ben de onunla beraber bulundum. Nerede kendisine bi‘at edildi ise mutlaka bende orada bulundum. Herhangi bir askeri birlik gönderdiğinde, ben de mutlaka içinde yer aldım. Herhangi bir gazveye çıktığında mutlaka ya sağında ya da solunda, önlerinden korktuklarında muhakkak önlerinde, arkalarından korktukları zaman da hemen arkalarında bulunurdum. Resûlullah’ı vefat edinceye kadar hiçbir zaman düşmanla kendi aramda bırakmadım.”611 Hz. Peygamber’in vefatından sonra da, O’nun rahle-i tedrisinde elde etiği bilgiyi, çevresindekilere yayma faaliyetinden hiç geri durmamış. Kendisinden çocukları: Habib, Hamza, Sa‘d, Salih, Sayfî, Abbad, Osman, Muhammed, torunu Ziyad b. Sayfî hadis rivâyet etmiştir.612 Ayrıca sahâbeden Abdullah b. ‘Amr, Câbir; tâbiîn’den Ka‘bu’l-Ahbâr, Said b. el-Müseyyeb, Abdurrahman b. Ebî Leyla, Hz. Ömer’in azadlısı Eslem ve bir grup Medine’li ondan hadis rivâyet etmiştir.613 Hz. Ömer, vefatından önce, şûra kendi arasında anlaşıp yeni halifeyi seçinceye kadar namazları kıldırmak üzere Süheyb’i imam olarak tayin etti. O da cemâata üç gün namaz kıldırdı ve bu sürede halifenin işlerini yürüttü.614 Hicretin 38/658 ya da 39/659 yılında, 70 yaşlarında vefat etti. Bakî‘ Mezarlığına defnedilmiştir.615 28- Mikdâd b. Esved Asıl adı Mikdâd b. ‘Amr b. Sa‘lebe el-Behrâvî’dir.616 Kinde kabilesi ile ittifak ve dostluk kurduğundan ona Mikdâd b. ‘Amr el-Kindî denilirdi. Ancak, Kinde 610 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 373. 611 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 151; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 364. 612 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 366. 613 Bkz.: İbn Abdilberr, a.g.e., II, 287; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 366. 614 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., III, 229; Belâzurî, Ensâb, V, 18; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 286; İbn Esîr elCezerî, a.g.e., III, 39; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 366. 615 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., III, 230; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 287; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 39; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 366. 616 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 42. 112 Kabilesinden Ebû Şemr b. Hacr el-Kindî ile çıkan kavgada Mikdâd onun ayağını kestiğinden Mekke’ye kaçtı. Mekke’de Esved b. Abdiyegûs ez-Zuhrî ile ittifak kurup dost oldu. Bir rivâyete göre, Esved’in kölesi idi. İslâm’dan önce Mikdâd’ı evlat edindiği için ona nisbet ediliyordu.617 Mikdâd b. Esved ismi ağır bastı ve bu isimle meşhur oldu. “Evlatlıkları, babalarına nisbet edin”618 âyeti geldikten sonra “Mikdâd b. ‘Amr” denildi. Mekke’de ilk Müslümanlardandır.619 Önce Habeşistan’a hicret etti, daha sonra Mekke’ye geri döndü. Müslümanlar Medine’ye hicret edince, kendisi ilk önce hicret etmeye fırsat bulamadı. Ancak daha sonra bir fırsatını bulup, ‘Utbe b. Gazvân ile birlikte Medine’ye hicret etti.620 Medine’ye geldikten sonra Mescid-i Nebevî’de Suffa Ashâbı ile beraber İslâm’ı daha iyi öğrenmek için Suffa’da kaldı.621 O günler ile ilgili şöyle anlatır: “Biz Medine’ye geldikten sonra akşam yemekleri için her eve onar kişi Allah Resûlü gönderiyordu. Ben ise, Allah Resûlü’nünde içinde bulunduğu on kişinin içinde idim. Bizim sadece bir koyunumuz vardı. Onun sütü ile doymaya çalışıyorduk.”622 İbn Mes‘ûd’den gelen bir rivâyete göre İslâmiyetini ilk açıklayanlardan yedi kişi arasında Mikdâd b. Esved de bulunmaktadır. Bedir başta olmak üzere Allah Resûlü ile beraber bütün savaşlara katıldı. Hz. Peygamber’den sonra da, Mısır fethine katıldı. Resûlullah’tan birçok hadis rivâyet etti. Kendisinden de; Hz. Ali, Enes gibi sahâbe ve Tarık b. Şihâb, Ubeydullah b. Adiy b. el-Hiyâr, Abdurrahman b. Ebû Leylâ, Hemmâ b. Hâris gibi tâbiînlerin büyükleri hadis rivâyet etmiştir. Hicretin 33/653 yılında 70 yaşlarında iken Mısır’ın topraklarındaki Sahil’de vefat etti ve Medine’ye getirilerek defnedildi. Hz. Osman cenaze namazını kıldırdı.623 617 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 42; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 160. 618 Ahzab, 33/5. 619 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 160. 620 Mikdad b. Esved’in Mekke’den Medine’ye hicreti ile ilgili geniş bilgi için Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., II, 7; İbn Hişam, Sire, I-II, 592. 621 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 20. 622 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 44. 623 Bkz.: İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 43; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 160-161. 113 29- Ebû Asîb Ebû Asîb, Allah Resûlü’nün azad ettiği kölelerdendir. Asıl ismi Ahmer’dir.624 Hz. Peygamber’in hizmetinde bulunur, sakalını düzeltir, saçını traş ederdi.625 Mescid-i Nebevî’de yatıp kalkar, Suffa Ashâbı ile birlikte Allah Resûlü’nden ilim irfan öğrenirdi.626 Hz. Peygamber’in hizmetinde bulunduğu için, O’nun günlük hayatı ile ilgili Ebû Asîb’den gelen rivâyetler çoktur. Allah Resûlü’nün vefatından sonra uzun bir ömür yaşadı ve gerek Suffa’da gerekse diğer zamanlarda öğrendiği ilmi her fırsatta çevresindekilere anlattı. Bir keresinde çevresindekilere: “Yürüyecek kadar sağlıklı olan kişi, Cuma namazını asla terk etmemelidir. Çünkü o tıpkı hac gibi farzdır.” demiştir.627 Ömrünün sonuna doğru Basra’ya yerleşti.628 Vefat tarihi konusunda bilgi edinemedik. 30- Ubeyd Ubeyd, Medine’ye köle olarak getirilmiştir. Hz. Peygamber tarafından satın alınarak azad edilmiştir.629 Allah Resûlü onu satın alıp azad ettikten sonra da Ubeyd, Hz. Peygamber’e hizmet etmeye devam etmiştir. Bu nedenle; pek çok olaya canlı tanıklık etmiştir. Suffa Ashâbı ile birlikte yatıp kalkan Ubeyd, burada Allah Resûlü ve diğer sahâbeden ilim öğrenirdi.630 Hz. Peygamber’in hizmetinde bulunduğundan ve O’na yakın yaşadığından kendisine birçok soru sorulurdu. Meselâ; Ubeyd’e: “Allah Resûlü farz namazlardan sonra ya da farz namazların dışında bir namaz kılınmasını emreder miydi?” diye sorulunca, O: “Evet, akşam ile yatsı arasında nafile namaz kılınmasını söylerdi” diye cevap verdi.631 624 İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 61; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 27; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 277; İbn Esîr elCezerî, a.g.e., VI, 214; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 186, VII, 229. 625 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 277; Zehebî, Siyer, III, 475. 626 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 27. 627 İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 61. 628 Zehebî, Siyer, III, 475. 629 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 538; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV 350. 630 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 12. 631 Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 431; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 12; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 350. 114 Kendisinden birkaç hadis rivâyet edilmesine rağmen hayatı ve vefatı hususunda daha fazla bilgi elde edemedik. 31- Sevbân Sevbân, aslen Yemenli olup, künyesi “Ebû Abdullah” idi. Allah Resûlü onu satın aldı, sonra azad etti ve yanında kalmak veya ayrılmak hususunda onu serbest bırakmıştır. Ancak o, Resûlullah’ın vefatına kadar hazarda ve seferde hep O’na hizmet etmiştir.632 Bir yandan Allah Resûlü’ne hizmet ederken, diğer yandan Suffa Ashâbı ile birlikte Suffa’da kalarak İslâm’ı daha fazla öğrenmeye çalışmıştır.633 Bu nedenle, kendisi birçok hadis rivâyet etmiştir. Ondan Cübeyr b. Nüfeyr el-Hadramî, Ebû İdris el-Havlânî, Ebû Selam el-Habeşî, Ebû Esmâ er-Rahbî, Ma‘dân b. Ebî Talha, Râşid b. Sa‘d ve Abdullah b. Ebî Ca‘d gibi tâbiînlerden bir grup hadis rivâyet etmiştir.634 Sevbân, Resûlullah’ın kendisini Ehl-i Beyt’ten saydığı ile ilgili şöyle rivâyet eder: Bir gün Resûlullah Ehl-i Beytini sayarken Hz. Ali’yi, Fatıma’yı ve diğerlerinin isimlerini saydı. Ben de: “Ey Allah’ın Nebisi, ben Senin ehl-i beytinden değil miyim?” diye sorduğumda, O: “Bir başka kapıda durmadıkça ve başkasından bir şey istemedikçe, evet Ehl-i Beytimdensin.” dedi.”635 Allah Resûlü’nün vefatından sonra Şam’a doğru yola çıktı. Önce Remle’ye daha sonra Humus’a yerleşti ve hicretin 54/673 yılında orada vefat etti.636 32- Hâkem b. ‘Umeyr Hâkem b. ‘Umeyr es-Sumâlî'de Suffa Ashâbındandır. Rivâyete göre Bedir Savaşına katılmış, Hz. Peygamber’in vefatından sonra da Humus’a yerleşmiştir. Bu nedenle hadisçiler onu, Şamlıların içinde sayar. Hâkem b. ‘Umeyr, Resûlullah’tan şöyle rivâyet eder: “Resûlullah’ın arkasında namaz kıldım (namazdan sonra) bir 632 İbn Sa‘d, a.g.e., I, 498; II, 220; İbn Abdilberr, a.g.e., I, 290, 291; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 296; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 528. 633 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 350. 634 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 291. 635 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 180, 181; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 528. 636 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 291; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 296; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 528. 115 adam aksırdı. Resûlullah da “Yerhamükallah” dediler.637 Başka bir hadiste Resûlullah’tan şöyle rivâyet eder: Resûlullah: “iki kişi ve yukarısı cemaattir” buyurmuştur.638 33- Habib b. Zeyd Habib b. Zeyd b. Asım en-Neccârî el-Hazrecî el-Ensârî, annesi Nesibe, babası Zeyd, kardeşi Abdullah’ın da içinde bulunduğu Medineli grup ile birlikte Mekke’ye giderek Allah Resûlü’ne Akabe’de bi‘at ettiler.639 Bedir Savaşı’na acele gidildiği için yetişemeyen Habib, anne baba ve kardeşi ile birlikte Uhud Savaşı’na katılarak, kahramanca savaştılar.640 Annesi Nesibe on iki yerinden yaralandı.641 Hendek, Mekke’nin Fethi, Huneyn ve diğer bütün savaşlara Allah Resûlü ile birlikte katıldı.642 Mescid-i Nebevî’nin inşasından sonra Resûlullah’a daha yakın olmak, İslâm’ı daha yakından öğrenmek için Suffa’da kaldı.643 Vedâ‘ Haccından sonra vergi toplamak ve İslâm’ı anlatmak için ‘Amr b. As ile beraber Habib b. Zeyd ve Abdullah b. Vehb’in de içinde olduğu bir grup sahâbiyi Umman’a gönderdi. Görevlerini yerine getiren bu grup daha sonra Medine’ye geri döndüler. Peygamberlik iddiasında bulunan Müseylemetül-kezzab’la konuşup, tekrar iman etmesine ikna etmek, olmazsa onu öldürmek üzere Allah Resûlü tarafından Yemâme’ye gönderilen Habib b. Zeyd yakalanır ve Müseyleme tarafından şehid edilir644 34- Muâviye b. Hâkem es-Sülemî Muâviye b. Hâkem, aslen Beni Süleym’den olup sonraları Medine’ye gelip yerleşmiştir.645 Suffa de kaldığı rivâyet edilir.646 Kendisi hakkında fazla bilgi olmasa da, Suffalılar hakkında verdiği bilgiler ve rivâyet ettiği hadisler bulunmaktadır. Daha 637 Ebû Nu‘aym, a.g.e. I, 358, İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 41. Benzer rivâyet için Muâviye b. Hâkem es-Sülemî’den de nakledilir. Bkz.: İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 118. 638 Dârekutni, Sünen, I, 281; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e.. II, 94. 639 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 443. 640 İbn Hişam, Sire, I-II, 446; İbn Abdilberr, a.g.e., I, 381. 641 Makrizî, Ebu’l-Abbas Takiyuddin Ahmed, İmtâ‘u’l-Esmâ’ bi-mâ li’r-Resûl, Beyrut 1999, I, 162. 642 Vâkıdî, a.g.e., III, 903. 643 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 355. 644 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 316; İbn Abdilberr, a.g.e., I, 381; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 18. 645 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e. VI, 118. 646 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 32, 33; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., V, 207. 116 önce biz, “Hz. Peygamber’in, Suffalıların ihtiyaçlarını karşılaması” konusunu işlerken Suffa’da kendi başında geçen bir olayını647 nakletmiştik. 35- Kennâz b. Husayn Kennâz b. Husayn el-Ganevî, Resûlullah’ın amcası Hz. Hamza ile anlaşarak onun koruması altına girdi ve Mekke’ye yerleşti.648 İslâm’a davet başladığında kısa sürede Müslüman olan Kennaz, Mekkeli müşriklerden birçok işkence gördü. Hicretten sonra Hz. Peygamber onu Ubâde b. Samit ile kardeş yaptı.649 Mescid-i Nebevî’nin inşasından sonra Allah Resûlü’nden daha fazla dini ve ilmi öğrenmek için Suffa’da kaldı.650 Hicretin 7/622 ayında, Ramazanda Hz. Peygamber tarafından Seyfül-Bahr’e gönderilen Hz. Hamza komutasındaki 30 kişilik grubun içinde Kennâz b. Husayn’da vardı. Allah Resûlü tarafından İslâm’da bağlanan ilk sancağı bağladı. Böylece Kennâz b. Husayn İslâm’da ilk sancaktar oldu.651 Allah Resûlü ile birlikte Bedir, Uhud, Hendek ve diğer bütün savaşlara katılarak kahramanca savaştı.652 Künyesi “Ebû Mersed” olan Kennâz b. Husayn, Resûlullah’ın şöyle buyurduğunu nakleder: “Mezarların üzerinde oturmayınız ve onların üzerinde namaz kılmayınız.”653 Hz. Peygamber’in vefatından sonra Şam’a yerleştiği konusunda bazı rivâyetler vardır.654 Ancak, Hz. Ebû Bekir döneminde Hicretin 12/633 yılında 66 yaşında vefat ettiği ifade edilir.655 36- Ebû Berze Nadle b. Ubeyd Nadle b. Ubeyd el-Eslemî daha çok “Ebû Berze” olan künyesi ile meşhurdur.656 Medine’de İslâm’ın yayıldığı ilk zamanlarda Müslüman olmuş, 657 647 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 32-33. Ayrıca Suffa Ashâbından Vâsile b. Eska‘nın da buna benzer bir rivâyeti bulunmaktadır. Bu rivâyet için bkz.: Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 490. 648 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 391, IV, 317; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 500; VI, 282. 649 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 47; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 317. 650 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 19. 651 Şâmî, Sübûlü’l-Hüdâ, VI, 11. 652İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 317. 653 Müslim, Cenâiz, 33; Ebû Davud, Cenâaiz, 71; Tirmizî, Cenâiz, 57; İbn Mâce, Cenâiz, 45; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 135; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 19; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 305. 654 İbn Manzûr, Muhtasar, XXIV, 355. 655 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 47; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 391; IV, 318. 117 Medine’de doğup büyüdüğü halde, İslâm’ı daha yakından öğrenmek için Suffa Ashâbı ile birlikte Hz. Peygamber’den ilim ve irfan öğrenmek için Suffa’ya yerleşmiştir.658 Hz. Peygamber’le birlikte Bedir, Uhud, Huneyn Savaşları, Hayber’in ve Mekke’nin Fetihlerine katıldı. Allah Resûlü’nün vefatından sonra da Horasan ve Merv’in Fetihlerine, Hz. Ali ile birlikte Cemel, Sıffin ve Nehrevan Savaşlarına katıldı.659 Hatta Onun Nehrevan Savaşı’nda at üzerinde ikindi namazını iki rekât olarak kıldığı ile ilgili Erzak b. Kays şöyle anlatır: “Ebû Berze, Ahvaz’da bir nehir kıyısında at üzerinde ve atın yuları ellerinde iken namaz kılıyordu. Namazda iken at farklı yönlere dönüyordu. Bu durumu gören Haricîlerden biri, onu tenkid ederek: “Allah’ım bu yaşlıyı al (öldür), ne biçim namaz kılıyor?” dedi. Ebû Berze namazını kıldıktan sonra ona: “Senin söylediklerini duydum. Ben Allah Resûlü ile birlikte altı, yedi ya da sekiz savaşa katıldım. Onunla bulunduğum zamanlarda O’nun her zaman kolaylaştırdığını gördüm. Benim at üzerinde namaz kılmam, attan inip namaz kılmamdan ve sonra atım nerede diye aramamdan daha kolaydır.” Diye cevap verdi. Ebû Berze, ikindi namazını iki rekât olarak kıldı.”660 Ebû Berze el-Eslemî’in, önceleri Medine’de kaldığı, daha sonra Basra’ya yerleştiği, Horasan’daki savaşlara katılmak için de Merv’e gittiği, ancak daha sonra Basra’ya döndüğü ve burada Hicretin 60/679 yılında vefat ettiği rivâyet edilir.661 Hem Suffa’da hem de diğer zamanlarda Allah Resûlü’nden birçok şey duyan ve öğrenen Ebû Berze, O’nun vefatından sonra cepheden cepheye koşmuş ve birçok memleketi dolaşmıştır. Daha önce öğrendiklerini, gittikleri yerlerde çevresindekilere anlattığı kuşkusuzdur. Çünkü Ebû Berze’yi tanıyan insanlar ona gelip soru soruyorlardı. O’da cevap veriyordu. Kendisinden en çok namazla ilgili rivâyetler 656 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 58; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 341. 657 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 341. 658 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 32. 659 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 366; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., V, 321; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 341-342. 660 Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 420. 661 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 59, 174; Zehebî, Siyer, III, 43. 118 nakledilmiştir.662 Kendisinden oğlu Muğire, torunu Muneyye bt. Ubeyd, Ebû Osman en-Nehdî, Ebû Minhal, Ubbâd b. Nüseyb, Kinâne b. Nu‘aym, Abdullah b. Büreyde, Ebû Âliye, Hasan-ı Basrî ve daha başkaları hadis rivâyet etmiştir.663 37- Eğar b. Yesâr el-Müzenî Eğar b. Yesâr el-Müzenî -el-Cühenî’de denilir- Resûlullah’ın sohbetiyle müşerref olmuş Suffa Ashâbındadır. İbn Hanbel’in Müsned'i, Müslim, Ebû Davud ve Nesâî'de onun rivâyet ettiği hadisler bulunmakta olup, bunların çoğu Ebû Bürde’den gelen rivâyetlerdir. Ebû Bürde onun tevazuunu şöyle ifade eder: “Tevazuu, beni hayrete düşüren Muhâcirlerden biridir.”664 Müslim’de yer alan rivâyetlerinden biri şöyledir: Resûlullah şöyle buyurdu: “Ey insanlar! Allah’a tövbe edin. Çünkü ben O’na günde yüz defa tövbe ederim.”665 38- Ebû Reyhâne Şem‘un b. Yezid el-Ezdî Ebû Reyhâne’nin asıl adı “Şem‘un” ya da “Sem‘un” olup, kızının ismi Reyhâne’dir. Künyesi olan Ebû Reyhâne ile daha fazla meşhur olmuştur.666 Ezd kabilesinden olup, sonradan Medine’ye yerleşmiştir.667 İslâm Medine’de yayılınca hemen Müslüman olmuştur. Mescid-i Nebevî yapıldıktan sonra Suffa Ashâbı ile birlikte Hz. Peygamber’den İslâm’ı öğrenmeye başladı. Ancak, dilindeki bir problemden dolayı Kur’ân okumakta zorlanıyordu. Hz. Peygamber’e bu durumunu anlatıp üzüldüğünü ifade edince, ona: “Güç yetiremediğin şeylerden kendini sorumlu tutma! Sen secde etmeye devam et.” dedi.”668 Hz. Peygamber’in bu işareti ile ilme devam etmekle birlikte zikir ve ibadette daha fazla yoğunlaştı. Bu nedenle Ebû Reyhâne, dünyada zühd hayatını yaşayan ve sahâbenin en faziletlilerinden sayılır.669 662 Bkz.: Buhârî, Mevakitu’s-Salât, 11; Müslim, Salât, 172; Mesâcid ve Mevakitu’s-Salât, 237; Ebû Dâvud, Salât, 3. 663 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 59; Zehebî, Siyer, III, 41; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 341. 664 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 349, İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 125, İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 248. 665 Müslim, Zikr, 42; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 248. 666 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 268. 667 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 529; IV, 116. 668 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 28; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 290. 669 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 268; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 291. 119 Allah Resûlü ile birlikte pek çok savaş ve seferlere katıldı. O’nun vefatından sonra da Dımaşk ve Mısır Fetihlerine katıldı. Daha sonra Şam’a yerleşti. Allah Resûlü’nden naklettiği sadece beş hadisi kaynaklarda yer almaktadır. Ebû Ali Hemedâni, Sümâme b. Şüfey, Mücâhid b. Cebr, Şehr b. Havşeb gibi birçok muhaddis ondan hadis rivâyet etmiştir.670 Öğrendiklerini insanlara anlatmak ve aktarmaktan hayatı boyunca geri durmamıştır. Şam, Mısır ve Kudüs’te bulunduğu zamanlarda çevresindekilere İslâm’ı öğretir, bildiği hadisleri rivâyet ederdi.671 39- Sâlim b. Ubeyd Sâlim b. Ubeyd el-Eşca‘î, Suffa Ashâbındandır. Bedir Savaşına katılmış, 672 Suffa’da bulunmuş ve Hz. Peygamber’in vefatından sonra da Kûfe’ye yerleşmiştir.673 Binek olmadığından Tebük Seferine katılamayacakları için üzüntüsünden ağlayarak geri dönem ve haklarında Tevbe Süresindeki âyetin674 indirildiği ifade edilen bir grup sahâbenin içerisinde Sâlim b. Ubeyd’in de olduğu rivâyet edilmektedir.675 40- Mu‘âz b. Hâris Mu‘âz b. Hâris el-Ensârî’nin Suffa Ashâbından olduğu nakledilir. Künyesi “Ebû Halime” ve “Ebû Hâris”dir. “Kârî” diye de anılır. Ensârdan olup Hazrec Kabilesinin beni Neccâr’dandır. Hendek Savaşı’nda bulunmuştur. Resûlullah ile 6 yıl beraber kaldığı ifade edilir. Hicretin 63/683 yılında “Yevmü’l-Harre”de676 şehit oldu.677 670 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 290. 671 Bkz.: Ebû Davud, Libâs, 8; Nesâi, Ziynet, 20; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 290. 672 Ebû Nu‘aym, a.g.e. I, 371, İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 310, İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 8. 673 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 135; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 8. 674 “Her zaman kendilerini donatıp cihada gönderesin diye sana geldikleri zaman, sizi donatacak bir şey bulamıyorum dediklerine de bir sorumluluk yoktur. Onlar bu konuda sarf edecek bir şey bulamadıkları için hüzünlerinden, gözleri yaş döke döke döndüler.” Tevbe, 9/92. 675 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 371; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 310. 676 Yevmü’l-Harre (Harre Savaşı): Medineliler ile Emevî kuvvetleri arasında Harretü Vâkım’da meydana gelen savaşın adıdır. Bu savaşta Ensâr ve Kureyş’ten çok sayıda sahâbe ve diğer seçkin şahsiyetler ölmüştür. Geniş bilgi için bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 138, 212; V, 49-52, 130-131, 210- 212, 135, 197, 210, 214, 267; Semhûdî, Vefâü’l-Vefâ, I, 86-98. 677 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 168; Ebû Nu‘aym, a.g.e. III, 21; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 462-463; İbn Esîr elCezerî, a.g.e., V, 160; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 109. 120 Ebû Bekir b. Muhammed şöyle der: “Abdurrahman’ın kızı ‘Amra bir akşam ziyaretimize gelmişti. Gece olunca kalkıp sesimi kaldırmadan namaz kılmaya başladım. ‘Amra bana: “Ey kardeşimin oğlu, Kur’ân-ı sesli okusan olmaz mı? Mu‘âz el- Kârî’nin gece namazlarında sesli okuması bizi uyandırırdı, dedi.”678 41- Esmâ b. Hârise Esmâ b. Hârise el-Eslemî, Hind b. Hârise’nin kardeşidir. Onlar Hz. Peygamber’e canlarını feda edercesine hizmet ettiler. Hatta hizmet etmek için Resûlullah’ın kapısından hiç ayrılmadıklarından, O’nun köleleri zannedilirdi. Bu konuda Ebû Hureyre şöyle der: “Hârise’nin iki oğlu Hind ve Esmâ’yı, Allah’ın Resulü’nün kapısından uzun süre hiç ayrılmadıkları için, önceleri O’nun köleleri olduklarını sanıyordum”679 Fakir oldukları için kardeşi Hind ile birlikte Suffa’da kalan Esmâ b. Hârise, burada hem Hz. Peygamber’den İslâm’ı öğrenirlerdi hem de hizmetinde bulunurlardı.680 Hudeybiye’ye sekiz kardeşi ile birlikte katıldı.681 Esmâ b. Hârise, kardeşi Hind ve Enes b. Mâlik Resûlullah’ın hanımlarının evlerine Sekâ kuyusundan su taşıyorlardı.682 Hz. Peygamber ile uzun zaman beraber oldukları için birçok mesele onlardan rivâyet edilmiştir. Hz. Peygamber, Âşure Orucu için Esmâ'yı kavmine göndererek: “Kavmine bu günde (âşure günü) oruç tutmalarını emret.” demiştir.683 Hicretin 66/685 yılında 80 yaşında iken Basra’da vefat etti.684 42- Hind b. Hârise el-Eslemî Hind b. Hârise yedi kardeşi ile birlikte Bey‘atü’r-Rıdvân’da bulunmuştur. Bunlar: Hind, Esmâ, Hırâş, Zueyb, Seleme, Fudâle, Mâlik ve Humrân’dır. 678 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 168; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 462,463; Ebû Nu‘aym, a.g.e., III, 21; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., V, 160. 679 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 179; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 95; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 217; VI, 436; İbn Manzûr, Muhtasar, II, 324. 680 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 348; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 217 . 681 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 323. 682 İbn Sa‘d, a.g.e., I, 504. 683 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 217. 684 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 179; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 95; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 217. 121 Kardeşlerinden bu kadarı da orada bulunmamıştır. Kendisinden sadece oğlu Habib hadis rivâyet etmiştir. Hind ile kardeşi Esmâ, Allah Resûlü’nün yanında sürekli kalırlardı ve O’na hizmet ederlerdi. Bu konuda Ebû Hureyre: “Hind ile Esmâ kardeşler, Resûlullah’ın yanından hiç ayrılmadıkları, sürekli kapısında durup O’na hizmet ettikleri için O’nun hizmetçileri olduklarını sanırdım.” der. Her ikisi de Suffa Ashâbından olup, Hind, Muâviye döneminde Medine’de vefat etmiştir.685 43- Sâbit b . Dahhâk Sâbit b. Dahhâk b. Umeyye b. Sa‘lebe el-Ensârî el-Hazrecî, Cubeyr b. Dahhâk’ın kardeşi ve Kur’ân’ın toplanması ve çoğaltılmasında görev alan çok meşhur âlim sahâbe Zeyd b. Sâbit’in babasıdır. Medineli olup, Hazreclilerin Eşhel oğullarındandır.686 Suffa Ashâbından olduğu kaydediliyorsa da Ebû Nu‘aym onu, “ağaç altında bi‘at edenler”687 (Bey’atü’r-rıdvana katılanlar)’den olduğu ve Suffa Ashâbından olmadığı, ancak Mescid-i Nebevî yapılınca, Resûlullah’tan dini öğrenmek amacıyla zaman zaman Suffa da kaldığını söyler.688 Nevvâr bt. Mâlik ile evli olan Sâbit’in ondan Yezid ve Zeyd adında iki oğlu olmuştu.689 Oğlu Zeyd’in, sahâbe âlimlerinin önde gelenleri arasında yer almasında, Sâbit’in Resûlullah’tan aldığı ilim ve terbiyeyi çocuklarına aktarması ve bu bilinçle yetişmelerine etkisi olduğu kuşkusuzdur. Hz. Peygamber daha Medine’ye gelmeden ve O’nu görmeden, O’na inanmaya başlamıştı. Bedir, Uhud ve Hendek Savaşlarına katılan Sâbit b. Dahhâk, Hendek günü Resûlullah ile aynı bineğe binmişti. Hudeybiye anlaşmasında da Resûlullah’a bi‘at etmişti. Hicretin 45/666 yılında vefat eden Sâbit b. Dahhâk, Allah Resûlü'nün vefatından sonra önce Şam’a daha sonra Basra’ya yerleşti.690 Sâbit b. Dahhâk, “Bey‘atü’r-rıdvan”da bi‘at ederken, Resûlullah’ın: “Kim bir mümine kâfir diye iftira atarsa, onu öldürmüş gibi hüküm giyer, günaha girer. Kim 685 Bkz.: İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 105; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 640; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 217; VI, 435-436. 686 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 229; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 271; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e. I, 508. 687 Fetih, 48/10. 688 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 351. 689 İbn Sa‘d, a.g.e., XIII, 419. 690 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 271. 122 yalan yere İslâm dini adına yemin ederse, o, yalancı ve günahkârdır.” dediğini rivâyet eder.691 44- Mes‘ûd b. Rebî‘ Mes‘ûd b. Rebî‘ b. ‘Amr. b. Sa‘d el- Kârî’nin künyesi “Ebû ‘Umeyr” olup, Zühre oğullarının anlaşmalısı olarak Mekke’de yaşıyordu. Resûlullah henüz “Daru’lErkam”a girmeden önce Müslüman oldu.692 Mekkeli müşriklerden baskı ve işkence gördü. Allah Resûlü hicret için izin verince, Medine’ye hicret etti. Resûlullah Medine’ye hicret ettikten sonra onu Ubeyd b. Teyyihân ile kardeş yaptı.693 Mescid-i Nebevî yapıldıktan sonra Suffa’ya yerleşen Mes‘ûd b. Rebî‘, burada ilim öğrendi. Bedir, Uhud, Hendek ve diğer bütün savaşlara katıldı. Hicretin 30/650 yılında, altmış küsür yaşında vefat etti.694 45- Cu‘ayl b. Surâka ed-Damrî Cu‘ayl b. Surâka ed-Damrî, Muhâcirlerin fakirlerinden olan bir sahâbî idi. Suffa’da kaldığı ifade edilir.695 Cu‘âl b. Surâka ile Cu‘ayl b. Surâka’nın aynı kişiler olup olmadığı konusunda farklı rivâyetler vardır.696 Hz. Peygamber ile beraber hendek kazan ve Hendek Savaşı’nda bulunan Cu‘ayl’ın ismini, o gün Allah Resûlü, ‘Amr ya da Ömer olarak değiştirdiği nakledilir.697 Onun fazileti konusunda Muhammed b. İbrahim el-Teymî şu hadisi rivâyet eder: Bazı sahâbe Allah Resûlü’ne: “Ya Resûlallah! Uyeyne b. Hısn ve Akra‘ b. Hâbis’e yüz deve verdin. Cu‘ayl’a ise vermedin” dediler. Allah Resûlü: “Nefsim kudretinde olan Allah’a yemin ederim ki, Cu‘ayl, bir yeryüzü dolusu Uyeyne ve 691 Ebû Nu‘aym, a.g.e. I, 351, Beyhakî, Delâil, X, 30; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 33, Sehâvî, Ruchânü’l-Kiffe, 157. 692 Beyhakî, Delâil, II, 174; İbn Hişam, Sire I-II, 255; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 448; İbn Esîr elCezerî, a.g.e., V, 160; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 77. 693 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 168; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 448; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 77. 694 Vâkıdî, a.g.e., I, 24; İbn Sa‘d, a.g.e., III, 169; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 21; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 448; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., V, 160; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 77. 695 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 353. 696 Bkz.: İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 338; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 596. 697 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 245, 246. 123 Akra’dan daha iyidir. Ne var ki ben onları İslâm’a ısındırmak istiyorum. Cu‘ayl’ı ise imanıyla baş başa bırakıyorum.” dedi.”698 46- Kurre b. İyas Kurre b. İyas el-Müzenî, Medineli olup, Evslilerin Muzeyni kabilesindendir. Resûlullah Medine’ye hicret ettiğinde Kurre henüz çocuk yaştaydı. Oğlu Muâviye, babasından şöyle rivâyet eder: “Allah Resûlü’nün yanına gittiğimde henüz küçük bir çocuktum. O’nu gördüğümde kendi ev halkı için süt sağıyordu. Yanına gidince başımı okşadı ve bana hayır duada bulundu.”699 Allah Resûlü’ne bi‘at ettikten sonra Suffa Ashâbının arasına katılarak İslâm’ı öğrendi. Kurre b. İyas, Suffa da ilim öğrenirken, o dönemde yaşadıklarını oğlu Muâviye kendisinden şöyle nakleder: “Allah’ın Resûlü ile birlikte uzun zaman yaşadık. İki siyahtan başka yiyeceğimiz yoktu. İki siyahın ne olduğunu biliyor musun? diye oğluna sordu. Oğlu: “Hayır” deyince o: “Su ve hurma”dır dedi.700 Resûlullah zamanında Hendek Savaşına katılan701 ve O’nun vefatından sonra Basra’ya yerleşen Kurre b. İyas, zeki ve meşhur hâkim Basra kadısı Iyas b. Muâviye’nin dedesidir.702 Basra’da Haricilerin ilk büyük fırkası olan Ezârika703 grubuna karşı Hicretin 64/684 yılında yapılan savaşa oğlu Muâviye ile birlikte katıldı ve burada şehit oldu. Oğlu da babasının katilini öldürdü.704 698 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 246; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 353; İbn Abdilberr, a.g.e., I, 315; İbn Hacer elAskalânî, a.g.e., I, 596. 699 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 32; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 342; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 400. 700 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 21; Ahmed İbn Hanbel, Müsned, IV, 18, 19. 701 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., V, 330. 702 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 32; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 342; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 400. 703 Ezârika: Ezrâkiyye’nin çoğulu olup, Hz. Ali’nin, Muâviye ile anlaşmasını protesto ederek ondan ayrılan Hâricilerin liderlerinden Ebû Râşid Nâfî‘ b. Ezrâk’a (ö. 65/685) uyanları ifade etmektedir. Geniş bilgi için bkz.: Belâzûrî, Fütûhü’l-Büldân, 67; Ebû Zehra, Muhammed, Târihü’lMezâhibi’l-İslâmiyye, Dârü’l-Fikri’l-Arabî, Kahire ty., 74; TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1995, XII, 45. 704 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 342. Ayrıca bkz.: İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., V, 331. 124 47- Sefine Sefine, aslen farisli olup, Allah Resûlü’nün eşi Ümmü Seleme’in kölesi idi. Onu vefatına kadar Hz. Peygamber’e hizmet etmek şartı ile azad etti.705 Künyesi Ebû Abdurrahman idi.706 On yıl kadar Allah Resûlü’nün hizmetinde bulundu. Bu sıralarda devamlı Suffa Ashâbı ile birlikte Suffa’da kalıyordu.707 Hazarda ve seferde Hz. Peygamber’le birlikte kaldığı ve O’na hizmet ettiği için O’ndan çok ilim öğrendi. Kendisine “gemi” anlamına gelen “Sefine” ismini bizzat Resûlullah vermişti. Asıl ismi Mihran ya da Rûmân olduğu 708 halde Allah Resûlü’ne olan sevgisinden dolayı Sefine dışında başka bir isimle çağrılmayı istemezdi.709 Hz. Peygamber’in hizmetinde bulunduğundan zaman zaman abdest suyunu hazırlardı. Bu konuda Sefine: “Resûlullah, bir mûd su ile abdest alır, bir sa‘ su ile de gusül alırdı.” bilgisini verir710 Kendisinden Hasan, Muhammed b. Münkedir ve Said b. Cumhan hadis rivâyet etmiştir. Vefat tarihi kesin bilinmemekle birlikte Haccac döneminde,711 Hicretin 70/689 yılında vefat ettiği rivâyet edilir.712 48- Şükran Asıl adı Salih b. Adiyy olan Şükran, Abdurrahman b. Avf’ın (ö. 32/652) kölesi idi. Abdurrahman, onu Hz. Peygamber’e hediye etti. Bir rivâyete göre ise Allah Resûlü, Şükran’ı ondan satın almıştır. Bedir Savaşı’na katılan Şükran’ı, Allah Resûlü savaştan sonra azat etmişti.713 705 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 111. 706 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 243; Zehebî, Siyer, III, 172. 707 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 368; Sehâvî, Ruchanü’l-Kiffe, 212. 708 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 411; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 111. 709 Bkz.: Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 368; Şâmî, Sübûlü’l-Hüdâ, IX, 360; XI, 407. 710 Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 222. 711 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 244. 712 Zehebî, Siyer, III, 173. 713 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 266; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 527; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 284; İbn Manzûr, Muhtasar, II, 304. 125 Azad edilmesine rağmen vefatına kadar Resûlullah’ın hizmetinde bulunmuş, Mescid-i Nebevî’de Suffa Ashâbı ile birlikte kalmıştı.714 Mustalik oğulları ile yapılan savaşta Hz. Peygamber, onu savaş ganimetlerini koruma görevi ile görevlendirdi.715 Binek üstünde imâ ile namaz kılma konusunda Şükran: “Hz. Peygamber’i Hayber’e doğru giderken binek üstünde imâ ile namaz kıldığını gördüm” der.716 Hz. Peygamber’in hayatında ona hizmet eden Şükran, vefatında da cenaze ve defin işlemlerinin her safhasında hizmet etme şerefine nail oldu. Kendi cenaze ve defin işlemlerinde Şükran’ın görev almasını bizzat Allah Resûlü vasiyet etmişti.717 Allah Resûlü’nü; Hz. Ali, Fadl, Usâme b. Zeyd ve Şükran yıkadılar. Hz. Ali Resûlullah’ın üzerindeki gömleği çıkarmadan yıkıyor, Fadl çeviriyor, Hz. Abbas, Üsâme ve Şükran su döküyordu.718 Salı günü geceleyin defnedilen Allah Resûlü’nün giydiği kırmızı elbisesini Şükran alarak önce kabre serdi, sonra Hz. Ali, Fadl, Kusem b. Abbas ve Şükran kabre indiler.719 Hz. Peygamber’in vefatından sonra da Medine’de ikâmet etmeye devam etmiş ve vefat tarihi bilinmemekle birlikte burada vefat etmiştir.720 49- Ebû Müveyhibe Hz. Peygamber’in satın alarak azad ettiği kölelerindendir. Ancak Ebû Müveyhibe, azad edildikten sonra da Allah Resûlü’ne hizmet etmeye devam etti. Bu sırada Suffa’da kalarak, 721 İslâm’ı ve Kur’ân’ı öğrendi. Mustalik oğulları seferinde Hz. Aişe’in gerdanlığı kaybolduğu sırada, Hz. Aişe’nin devesini bir sahâbe ile birlikte Ebû Müveyhibe sevk ediyordu. Onun edindiği ahlak ile ilgili Hz. Aişe şöyle anlatır: “O gün benim devemi iki kişi sevk ediyordu. Onlardan biri Resûlullah’ın azadlısı Ebû Müveyhibe idi. O, Salih bir 714 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 372. 715 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 64. 716 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 285. 717 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 244. 718 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 280. 719 İbn Hişam, Sire, III-IV, 664; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 284. 720 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 527. 721 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 27. 126 insandı. Ben hevdece girinceye kadar uzakta durur, hevdece girdikten sonra onu alıp devenin üzerine koyardı. Yerleştiğimden emin olunca da deveyi sevk ederdi.”722 Ebû Müveyhibe, Hz. Peygamber’in vefatı öncesinde yaşadığı bir olayı şöyle anlatır: “Allah Resûlü bir gece yarısı beni uyandırdı ve: “Ey Ebû Müveyhibe! Şüphesiz ki ben şu Bakî‘ Mezarlığında yatanlar için istiğfar etmekle emrolundum. Benimle gel.” dedi. Ben de O’nunla birlikte gittim. Mezarlığa vardığımızda O: “Esselâmu aleyküm ey kabir ehli! Varacağınız sabahın insanlarınkinden daha rahat olacağından dolayı sizi kutlarım. Şayet yaşasaydınız Allah’ın sizi onlardan kurtardığını bilirdiniz. Karanlık gece gibi etrafı peş peşe gelen fitneler kaplayacak. Biri diğerini takip edecek. Sonradan gelen öncekinden daha kötü olacak.” dedikten sonra bana dönerek: “Ey Ebû Müveyhibe! Bana dünyadaki hazinelerin anahtarı verildi ve burada ebedi olarak kalabileceğim bildirildi. Sonra Cennet verildi. Bunlarla Cennet ve Rabbime ulaşmam arasında tercih yapmam istendi” buyurdu. Bunun üzerine ben: “Annem babam sana feda olsun ey Allah’ın Resulü! Önce dünyanın anahtarlarını al, dünyada ebedi kalmayı seç, sonra da Cenneti” dedim. O: “Hayır ey Ebû Müveyhibe! Ben Rabbime ulaşmayı ve Cenneti seçtim” dedi. Sonra Bakî‘ Mezarlığındakiler için istiğfar etti. Daha sonra oradan ayrılarak geri döndük. O gecenin sabahı Allah Resûlü’nün vefat edeceği hastalık başladı.723 Başka bir rivâyette ise: “Bu olaydan sonra Allah Resûlü yedi ya da sekiz gün yaşadi” şeklinde ifade edilir.724 Kendisinden Abdullah b. ‘Amr b. Âs ve Ubeyd b. Cübeyr hadis rivâyet etmiştir.725 Nerede ve ne zaman vefat ettiği konusunda daha fazla bilgi edinemedik. 50- Said b. ‘Âmir Said b. ‘Âmir b. Hızyami el-Cümehî, Hayber Fethinden önce Müslüman olup, Medine’ye hicret etti. Hz. Peygamber ile beraber Hayber Fethine ve ondan sonraki bütün savaşlara katıldı. Sahâbenin en zâhid ve faziletlilerinden idi.726 Müslüman 722 Vâkıdî, a.g.e., II, 428. 723 Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 489. Ayrıca bkz.: İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 324. 724 Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 488, 489. 725 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 328. 726 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 185; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 93. 127 olduktan sonra Medine’de kalan Said b. ‘Âmir, İslâm’ı daha yakından öğrenmek için Suffa’da kaldı.727 Hz. Ömer, Muâviye’yi Şam valiliğinden azledince yerine Said b. ‘Âmir’i Vali olarak atadı.728 Ancak, daha sonra hastalığı nedeniyle onu geri çağırdı. Bir rivâyete göre ise, Hz. Ömer onu daha sonra Humus Valisi olarak atadı.729 Hicretin 19-20/640 yılı civarında Şam dolaylarında, Kayseriye denilen bir yerde vefat etti.730 51- ‘Amr b. Tağlîb en-Nemrî ‘Amr b. Tağlîb, çevre kabilelerinden Nemr oğullarına mensup olup Hudeybiye anlaşmasından sonra Medine’ye geldi ve Müslüman oldu. Bekr b. Vail oğullarından ‘Amr b. Tağlîb’in de içinde olduğu dört kişilik731 bir grup, Medine’ye gelerek Müslüman olduğu rivâyet edilir.732 Medine’ye geldikten sonra burada kalıp, Allah Resûlü’nun emri ile Suffa Ashâbının arasına katıldı733 ve burada hem Resûlullah’tan hem de diğer sahâbilerden İslâm’ı öğrenmeye çalıştı. Resûlullah’tan bazı hadisler nakletmiştir. Basra’ya yerleştiği için özellikle ondan Hasan b. Ebû Hasan (Hasan-ı Basrî) ve Hâkem b. A‘rac gibi birçok kişi hadis rivâyet etti.734 Resûlullah’ın övgü ve iltifatına mazhar olduğunu şöyle anlatır: “Allah Resûlü bir gün öyle bir söz söyledi ki, benim için o sözü duymak, kırmızı bir deveye sahip olmaktan daha değerliydi. Resûlullah Ehl-i Suffa’nın yanına gelerek: “Bir takım kavimlere, imanlarının zayıf olması nedeniyle sabırsızlık göstermelerinden korktuğum için ganimetten pay verdim. Yüce Allah diğer kavmin gönlüne hayır 727 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 244, 368. 728 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 244; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 93. 729 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 185, 186. 730 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II ,394; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 93. 731 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 252; Bekr b. Vail oğullarından gelen dört kişi:1-Yemâmeden Esved b. Abdullah, 2- Beşir b. Hasâsiye, 3- Nemr b. Kasıt oğullarından ‘Amr b.Tağlib, 4- İclaloğullarından Furat b. Hayyân’dır. 732 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 252; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 201. 733 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 11; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 201. 734 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 252. 128 duygusu ve zenginlik verdiği için, onlara vermedim. Kendilerine ganimet vermediğim o kişilerden biri de ‘Amr b. Tağlîb’dir.” dedi.”735 Resûlullah’ın vefatından sonra Basra’ya yerleşen ‘Amr b. Tağlîb’in, Hz. Muâviye dönemine kadar yaşadığı ifade edilmektedir.736 52- Ubâde b. Kurs el-Leysî Ubâde b. Kurt diyenler olsa da, kaynaklarda daha fazla Ubâde b. Kurs olarak geçmektedir. Medine çevresindeki Keys oğullarından olan Ubâde b. Kurs Hudeybiye antlaşmasından sonra kabilesinden bir grupla birlikte Medine’ye gelerek Müslüman oldu.737 Medine’ye geldikten sonra geri dönmeyen Ubâde b. Kurs, İslâm’ı daha fazla öğrenmek için Suffa’ya yerleşti.738 Resûlullah’ın vefatından sonra da Basra’ya yerleşti. Bir savaştan geri dönerken Ahvaz yakınlarında Haricilerle karşılaştı ve kendi davalarının haklı olduğuna ikna edemeyince Hicretin 41/661 yılında onu şehit ettiler.739 Haricilerden Sehm b. Mâlik b. Galib ve Hatim el-Bâhilî tarafından şehit edilen Ubâde b. Kurs’un katillerini daha sonra Hicretin 49/669 yılında Ziyad tarafından asılarak öldürüldüler.740 Kendisinden Ebû Katâde el-Adevî ve Humeyd b. Hilal hadis rivâyet ettiştir.741 Humeyd b. Hilal kendisinden şöyle nakleder: “Bir gün Ubâde b. Kurs bize: “Siz bazı hatalar yapıyor, bunları gözünüzde saç telinden daha ince ve basit görüyor ve hafife alıyorsunuz. Hâlbuki Resûlullah zamanında biz onları helak eden günahlardan sayıyorduk.” dedi.”742 735 İbn Nu‘aym, a.g.e., II, 11; Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 69; Buhârî, Cuma, 29; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 252 736 İbn Sa‘d, a.g.e., VIII, 67; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 500. 737 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 162. 738 İbn Nu‘aym, a.g.e., II, 16. 739 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 356; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 162; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 508. 740 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 357. 741 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 356. 742 Ahmed b.Hanbel, III, 470, V, 79; İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 82; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 16; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 508. 129 53- ‘Utbe b. Abd es-Sülemî ‘Utbe b. Abd es-Sülemî ile ‘Utbe b. Nudder’in farklı kişiler olduğunu söyleyenler743 olsa da İbn Abdilberr her ikisinin aynı kişiler olduğunu söyler.744 ‘Utbe, aralarında İrbâd b. Sâriye’nin de olduğu yedi kişilik Süleym oğulları heyeti ile birlikte henüz daha çocuk iken Medine’ye gelerek Resûlullah’ın huzurunda Müslüman oldular. Kendisi o anı şöyle anlatmaktadır: “Yedi kişilik heyetle Allah Resûlü’ne gittiğimizde hepimiz gençtik. Heyetin en küçüğü ben, en büyüğümüz ise İrbâd b. Sâriye idi. Müslüman olduktan sonra Resûlullah bana: “İsmin nedir?” diye sordu. Ben: “Utle” dedim. O bana: “Bundan sonra senin adın ‘Utbe olsun” dedi. Allah Resûlü’nun yanına biri gittiğinde ismini sorar, eğer ismi hoşuna gitmezse ismini değiştirirdi. Benim de öyle oldu.”745 ‘Utbe, Medine’ye geldikten sonra geri dönmeyip, İslâm’ı daha fazla öğrenmek için Suffa’ya yerleşti.746 Resûlullah ile birlikte Kureyza gazâsına katılırken Allah Resûlü: “Bu kaleye bir ok isabet ettirene cennet vaciptir” dedi. Bunun üzerine ‘Utbe, kaleye üç ok isabet ettirdi.747 İlme ve cihada kendini adayan ‘‘Utbe, her vesile ile ona bağlılığını ifade ederek bi‘at etti. Kendisi: “Allah Resûlü’ne tam yedi kez bi‘at ettim. Bunlardan beşinde itaat etmek, ikisinde ise ölmek üzere bi‘at ettim.” der.748 Resûlullah’ın vefatından sonra Şam’a sevdiği dostu, Suffa Ashâbından İrbâd b. Sâriye ile beraber yerleşti ve vefat edinceye kadar burada kaldı. Hicretin 87/705 yılında 94 yaşında iken vefat eden Utbe’nin, Şam’da vefat eden en son sahâbe olduğu kaydediliyor.749 743 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 362, 366. Ayrıca bkz.: İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 562, 563. 744 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 150. 745 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 563; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 362, 366. 746 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 15. 747 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 563. 748 İbn Manzûr, Muhtasar, XVI, 68. 749İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 413; İbn Manzûr, Muhtasar, XVI, 67; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 15; İbn Esîr elCezer, a.g.e., III, 563; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 363. 130 54- ‘Utbe b. Nudder İbn Abdilberr, ‘Utbe b. Nudder es-Sülemî ile ‘Utbe b. Abd es-Sülemî’nin aynı kişi olduklarını750 söylese de İbn Hacer, bunların farklı kişiler olduklarını ve ‘Utbe b. Nudder’in daha sonra Mısır’a yerleştiğini söyler.751 Ancak ölüm tarihleri ve kendilerinden gelen hadis rivâyetlerine baktığımızda İbn Abdilberr'in görüşü daha ağır bastığı kanâatindeyiz. 55- İrbâd b. Sâriye İrbâd b. Sâriye, bir vesileyle Mekke’ye gelmiş ve Müslüman olmuştur. Hz. Peygamber, onu İslâm’ın temel ilkelerini anlatmak için daha sonra memleketine geri göndermiştir. İrbâd, ‘Amr b. ‘Abese gibi kendisinin Müslüman olan dördüncü kişi olduğunu ifade etmektedir.752 Medine’ye gelişleri konusunda ‘Utbe b. Abd şöyle anlatıyor: “Yedi kişilik bir heyetle, Allah Resûlü’ne gittiğimizde hepimiz gençtik. Heyetin en küçüğü ben, en büyüğümüz ise İrbâd b. Sâriye idi. Allah Resûlüne bi‘at edip Müslüman olduğumuzu bildirdik.”753 Medine’ye gittikten sonra geri dönmeyen İrbâd, Suffa’da kaldı.754 Burada ilim ve irfanı öğrenen İrbâd, Suffa’da geçirdiği günlerle ilgili şöyle anlatır: “Allah Resûlü bir Cuma günü bizim yanımıza (Suffa’ya) geldi. O sırada bizim başımızda sarık vardı. Bize: “Sizin için gizlenen şeyi bilseydiniz, çektiğiniz sıkıntıdan dolayı bu kadar üzülmezdiniz. Fars ve Rum beldelerini mutlaka fethedeceksiniz.” dedi.755 İrbâd b. Sâriye, Tebük Seferine hazırlanan Müslümanlarla birlikte sefere çıkmak isteyip de fakir oldukları için Hz. Peygamber’den binek isteyen, fakat binek olmadığı için hüngür hüngür ağlayarak geri dönen yedi kişiden biridir. Ancak inen âyet üzerine756 onların durumunu gören Yâmın b. ‘Umeyr, Hz. Osman ve Hz. Abbas onlara binek ve yiyecek verip sefere katılmalarını sağladı.757 750 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 150. 751 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 362, 366. Ayrıca bkz.: İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 562, 563. 752 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 19; Zehebî, Siyer, III, 421; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 399. 753 Zehebî, Siyer, III, 421; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 399. 754 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 13; Zehebî, Siyer, III, 419. 755 Müsned, IV, 128; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 13; Alûsî, Rûhu’l-Meânî, X,159. 756 Tevbe, 9/92. 757 Vâkıdî, a.g.e., III, 994; İbn Sa‘d, a.g.e., II, 165; Beyhakî, Delâil, V, 224. 131 İrbâd b. Sâriye, birçok hadis rivâyet etmiştir. Kendisinden Ebû Ümâme elBâhilî, Abdurrahman b. ‘Âiz, Cübeyr b. Nüfeyr, Hücr b. Hücr, Said b. Hani, Şüreyh b. Ubeyd, Abdullah b. Ebû Bilal, Ebû Ruhm hadis rivâyet etmiştir.758 Heyber Fethi sırasında Hz. Peygamber’in namaz için ashâbın toplanma emrini verdikten ve namaz kılındıktan sonra insanlara: “Sizden biri koltuğuna oturup “Allah, Kur’ân’da bulunanın dışında herhangi bir şeyi haram kılmadı.” diyebileceğini mi sanıyor? Hayır! Vallahi ben size sürekli dini anlattım. Birçok şeyi emrettim, birçok şeyi de yasakladım. Allah izinsiz olarak ehl-i kitabın evlerine girmeyi size helal kılmadı. Kadınlara vurmayı, meyvelerini yemenizi de.” dedi.759 Uzun bir ömür yaşayan İrbâd b. Sâriye Hz. Peygamber’in vefatından sonra Humus’a yerleşti. Gerek Suffa’da gerekse diğer zamanlarda Hz. Peygamber ve diğer sahâbeden öğrendiği ilim ve irfanı kendi hayatlarında tatbik ettiği gibi çevresindeki insanlara da öğretti. İnsanlar ona giderek ilminden ve feyzinden istifade ederlerdi.760 Hicretin 75/694 yılında Humus’ta Abdülmelik zamanında vefat etti.761 56- Sâlim b. ‘Umeyr Sâlim b. ‘Umeyr el-Eşca‘î, Medine’de doğup büyüdü. İslâm Medine’de yayılınca Müslüman olan Sâlim b. ‘Umeyr, fakir bir kişiydi. Hicretten sonra Mescidi Nebevî inşa edildiğinde Suffa’da kalarak islâm’ı öğrendi.762 Bedir, Uhud, Hendek Savaşları, Hayber ve Mekke Fetihleri ve Hz. Peygamber’in katıldığı bütün savaşlara O’nunla birlikte katıldı.763 Hatta Tebük Seferi için Müslümanlar çok uzun ve meşakkatlı bir yolculuğa hazırlanırken, fakir olan Sâlim b. ‘Umeyr’le birlikte yedi sahâbî binekleri olmadığından Hz. Peygamber’den binek istediler. Ancak, Allah Resûlü “binek yoktur” değince üzüntüden hüngür hüngür ağladılar. Ancak onların bu durumunu ifade eden âyet764 indikten sonra sahâbeden Yamin b. ‘Umeyr, Hz. Osman ve Hz. Abbas onlara binek ve yiyecek verip 758 Zehebî, Siyer, III, 420; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 399. 759 Ebû Davud, Harâc, İmâret ve Fey’, 33. 760 Bkz.: Ebû Davud, Sünnet, 5; Darimî, Mukaddime, 16; Zehebî, Siyer, III, 420. 761 Zehebî, Siyer, III, 422; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV,399. 762 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 371; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 310. 763 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 135; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 9. 764 Tevbe, 9/92. 132 sefere katılmalarını sağladılar.765 Hz. Peygamber’in vefatından sonra Kûfe’ye yerleşen Sâlim b. ‘Umeyr, Muâviye’nin hilafeti döneminde vefat etti.766 57- Hubeyb b. İsâf Hubeyb b. İsâf (Yesaf) b. İnebe el-Ensârî el-Hazrecî, Medine’de yaşamasına ve hicret eden Süheyb b. Sinân, Talha b. Ubeydullah ve Hz. Ebubekir’i konuk etmesine rağmen Bedir Savaşına kadar Müslüman olmamıştı.767 Müslüman olmamasına rağmen müşriklere karşı Müslümanlarla birlikte Bedir Savaşına katılmak istedi ve yolda Resûlullah’a yetişti. Ancak, Resûlullah Hubeyb’e: “Müslüman oldunuz mu?” diye sordu. O da “hayır” deyince Resûlullah: “Biz müşriklere karşı başka bir müşrikten yardım almayız” buyurdu.768 Bunun üzerine önce Müslüman olmayı reddeden Hubeyb daha sonra Müslüman oldu ve Bedir Savaşı’na katıldı.769 Resûlullah ile beraber Bedir, Uhud, Hendek ve diğer savaşlara da katıldı.770 Hz. Ömer’in halifeliği döneminde çeşitli görevlere getirildi.771 Hz Osman’ın hilafeti döneminde vefat etti.772 Evi Kuba’da olan Hubeyb b. İsaf, Allah Resûlü’ndan İslâm’ı daha fazla öğrenmek ve bilgisini arttırmak için zaman zaman Suffa’da kalırdı.773 Hubeyb b. İsâf, İmam Mâlik’in hocası olan Hubeyb b. Abdurrahman b. Hubeyb b. İsâf’ın dedesidir.774 58- Abdullah b. Havâle Abdullah b. Havâle el-Ezdî, İslâm’ı daha iyi öğrenmek ve Resûlullah’a daha yakın olmak için Suffa’da kalmıştır.775 Suffa’da kaldığı dönemde Suffa Ashâbının 765 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 165; Beyhakî, Delâil, V, 224; Vâkıdî, a.g.e., III, 994. 766 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 135; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 9. 767 Bkz.: İbn Hişam, Sire, I-II, 477-493, 768 Vâkıdî, a.g.e., I, 47; İbn Sad, a.g.e., III, 535; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 118; Zehebî, Siyer, I, 359; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 224, 225. 769 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 535. 770 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 25. 771 Belazuri, Esnabü’l-Eşrâf, XX, 157; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 224. 772 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 118. Hz. Ömer döneminde vefat ettiğine dair rivâyetler de vardır. Bkz.: İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 224. 773 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 364 774 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 25. 775 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 3. 133 çektikleri sıkıntıyı şöyle anlatır: “Birgün Resûlullah ile birlikte oturuyorduk. Ona yiyecek ve giyeceklerimizin azlığından, fakirlikten şikâyet ettik. Bunun üzerine Allah Resûlü: “Bu sıkıntılardan kurtulacağınızı müjdelerim. Ama vallahi ben sizin hakkınızda, fakirliğinizden çok malınızın çokluğundan korkuyorum. Vallahi Fars, Rum ve Hımyer toprakları fethedilmedikçe, üç ordu- Şam ordusu, Irak ordusu ve Yemen ordusu- kurulmadıkça ve bir kişiye yüz dinar verildiğinde azımsadığından dolayı kızmadıkça kıyamet kopmaz.”776 Kendisinden Ebû İdris el-Havlânî, Abdullah b. Şakîk, Ebû Kuteyle Mersed b. Vedâa, Cübeyr b. Nüfeyr, Yahya b. Cabir, Bişr b. Abdullah, Rebî‘a b. Lakît, Hâris b. Hâris el-Hımsî ve diğerleri hadis rivâyet etmiştir.777 Abdullah b. Havâle, Resûlullah’ın tavsiyesi üzerine, O’nun vefatından sonra Şam’a yerleşti.778 Bir ara Mervan b. Hâkem ile Mısır’a gitti.779 Muâviye döneminde Hicretin 58/677 yılında 72 yaşında vefat etti.780 59- Furât b. Hayyân Furât b. Hayyân el-İclî, Mekkeli olup, önce İslâm’a ve Hz. Peygamber’e şiddetle karşı çıktı. Hatta söylediği şiirleriyle Allah Resûlünü ve Müslümanları hicvederdi.781 Bedir Savaşı’nda müşriklerin saffında yer alan Furât esir alınmasına rağmen Müslümanların elinden kaçmayı başardı.782 Mekke ve çevresindeki yolları çok iyi bilen ve çok iyi iz süren Furât’ı, Kureyşliler zaman zaman rehber olarak tutardı.783 Şam’a kervan getirmek isteyen Safvan b. Ümeyye’ye rehberlik ederken, Allah Resûlü, Zeyd b. Hârise komutasında 600 kişilik bir orduyu bu kervanın üzerine gönderdi. Kervan, Karede denilen yerde yakalandı. Ancak Furât b. Hayyân dışındaki herkes eşyaları ve malları bırakarak kaçtılar.784 Esir alınan Furât, Medine’ye getirildi. 776 Bkz.: Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 3; Ebû Davud , Cihâd, 3; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 110; V, 33-34, 288. 777 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 59. 778 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 60. 779 Ebû Davud, Cihad, 35. 780 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 414. 781 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., V, 273. 782 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e. II, 32; Şâmî, Sübûlü’l-Hüdâ, VI, 32. 783 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 351-352. 784 Makrizî, İmtâ‘u’l-Esmâ’, I, 130, 266. 134 Allah Resûlü onun öldürülmesi için bir grub Ensâr’ı görevlendirdi. Gelen Ensâr grubuna Müslüman olduğunu söyledi. Bunun üzerine Resûlullah’a bu durum bildirilince, Allah Resûlü: “İçinizde bazı insanlar vardır ki, ben onların imanlarına kefilim. Furât b. Hayyân da işte onlardandır.”785 Bunun üzerine serbest bırakılan Furât, Mekke’ye geri dönmeyip Medine’de Suffa Ashâbının arasında kalarak Kur’ân-ı ve İslâm’ı öğrendi.786 Hendek Savaşı’ndan itibaren Allah Resûlü ile birlikte diğer bütün savaşlara katıldı.787 Hz. Peygamber tarafından Yemâmeli Sümâme b. Usal’ın yanına gönderilerek Müseyleme’nin öldürülmesi için görevlendirildiler.788 Hz. Peygamber’in vefatından sonra da cepheden cepheye koşan Furât iyi bir rehber ve iz sürücü olduğundan dolayı birçok sefer elçi ve ordunun rehberi olarak görevlendirilmiştir.789 Hz. Peygamber’in vefatından sonra kısa bir süre Mekke’ye yerleştiyse de daha sonra Kûfe’ye yerleşti.790 Hz. Peygamber’den iki hadis rivâyet eden Furât b. Hayyân’dan, Hârise b. Mudarrib, Hanzala b. Rebî‘ ve Hasan-ı Basrî hadis rivâyet etmiştir.791 Vefat tarihi konusunda bilgi edinemedik. 60- Talha b. ‘Amr Suffa Ashâbından792 olan Talha b. ‘Amr, Medine’ye gelişini ve Suffa’da kaldığı günleri şöyle anlatır: “Biri Medine’ye Allah Resûlü’nü ziyarete gittiğinde eğer Medine’de tanıdığı biri varsa onda kalır, yoksa Ashâb-ı Suffa’nın yanında kalırdı. Ben de Medine’ye geldiğimde tanıdığım kimse olmadığı için793 bir adamla birlikte Suffa’ya yerleştik. Resûlullah her gün iki adam için bir müd hurma gönderirdi. Bir gün Resûlullah namazını bitirdikten sonra aramızdan biri: “Ya Resûlallah! Hurmalar karnımızı yaktı. Ketenden giydiğimiz elbiseler de vücudumuzu 785 Ebû Davud, Cihad, 99; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., V, 273. 786 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 17. 787 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., V, 273. 788 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 351-352. 789 Bkz.: İbn Kesir, el-Bidâye ve’n-Nihâye, VII, 38; Mustafa Fayda, Halid b. Velid, 273. 790 İbn Sa‘d, a.g.e., VI, 40. 791 İbn Sa‘d, a.g.e. VI, 116. 792 İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 51; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 321; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 433. 793 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 374. 135 yaktı” dedi. Bunun üzerine Allah Resûlü minbere çıktı. Allah’a hamdu sena getirdikten sonra: “Eğer ekmek ve et bulabilseydim, mutlaka size yedirirdim. Sizden kim bunları elde ederse, sizin ihtiyacınızı gidermeli ve Kâbe’nin örtüsü gibi sizi giydirmelidir. Şimdi şikâyet ediyorsunuz fakat bir zaman gelecek, kurutulmuş yiyecekler yiyecek, Kâbe’nin astarının yapıldığı kumaş gibi kumaşlardan yapılmış elbiseler giyeceksiniz.” Talha b. ‘Amr sözlerine şöyle devam ediyor: “Ben ve arkadaşım Suffa’da 18 gün kaldık. Bizim yiyeceğimiz sadece “berir” denilen “erak” ağacının meyvesidir. Bu durum Ensâr’dan kardeşlerimizin yanlarına varıncaya kadar devam etti. Burda da en güzel yiyecekleri yine hurma idi.”794 Hz Peygamber’in vefatından sonra Talha b. ‘Amr’ın Basra’ya yerleştiği rivâyet edilir.795 61- Hureym b. Fâtik el-Esedî Hureym b. Fâtik el-Esedî, Bedir Savaşı’ndan hemen önce Medine’ye gelerek Müslüman olmuştu.796 Müslüman olduktan sonra Medine’de, Suffa’da kalmış ve Suffa Ashâbı ile birlikte Allah Resûlü ve sahâbeden İslâm’ı öğrenmişti.797 Künyesi “Ebû Yahya” ya da “Ebû Eymen” olan Hureym, kardeşi Sebre b. Fâtik ile birlikte Bedir Savaşı’na katılmışlardı.798 O, giyim kuşamına özen gösterirdi. Hatta saçlarını uzatması, yerde sürüyecek kadar elbiselerinin eteklerini uzatması nedeniyle Allah Resûlü tarafından uyarılmıştı. Resûlullah’ın: “Hureym b. Fâtik ne güzel bir gençtir! Biraz da saçlarını kısaltsa, elbiselerinin ucunu toplasa!” sözünü duyunca hemen saçlarını kulak uçlarının hizasına kadar kısaltıp, eteklerini ayaklarına kadar yukarı doğru topladı.”799 794 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., VIII, 51; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 487; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 374- 375; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 90, 91. 795 Sehâvî, Ruchanü’l-Kiffe, 225. 796 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 236. İslâm’a nasıl girdiği konusunda Ebû Hureyre’den gelen rivâyet için bkz.: Şâmî, Sübûlü’l-Hüdâ, II, 217; İbn Manzûr, Muhtasar, VIII, 42. 797 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 363. 798 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 29; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 236. 799 Ebû Davud, Libâs, 25; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 321, 322, 345; İbn Sa‘d, a.g.e., VI, 39; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 29. 136 Kendisi fitneden uzak durduğu gibi oğlundan da fitneden uzak durması için söz almıştır.800 Daha sonraları Rakka’ya yerleşmiş ve orada vefat etmiştir.801 62- Cerhed b. Huveylid Hudeybiye Anlaşmasında bulunan Cerhed b. Huveylid el-Eslemî, orada Resûlullah’a bi‘at etti. Medine’ye hicret ettikten sonra, O’na daha yakın olmak ve İslâm’ı daha iyi öğrenmek için Suffa’ya yerleşen Cerhed’in künyesi “Ebû Abdurrahman”dır.802 Bir defasında elbisesinin kısalığından dizi açılmış ve Allah Resûlü onu uyarmış. Oğlu Abdurrahman babasının şöyle dediğini rivâyet eder: “Resûlullah bizim yanımıza oturduğunda elbisesinin kısalığından dizim açılmıştı. Resûlullah bana: “Onun üzerini ört. Dizin avret mahalli olduğunu bilmiyor musun?” dedi.”803 Medine’de Hicretin 61/680 yılında804 Muâviye’nin hilafeti döneminde vefat etmiştir.805 63- Ka‘b b. ‘Amr Medine’de Hazrec kabilesinin Süleym oğullarındandır. Künyesi “Ebû Yesâr” ile meşhurdur.806 Ka‘b b. ‘Amr, 16-17 yaşlarında iken Birinci Akabe’de bi‘at eden Medine’li Müslümanları dinledikten sonra hemen Müslüman oldu. İkinci Akabe Biatına katılmak üzere o da Mekke’ye gitti ve gece Resûlullah ile gizlice buluşarak onu canları, malları ve çoculları gibi koruyacaklarına dair söz vererek bi‘at etti.807 Allah Resûlüne daha yakın olmak ve ondan ilim irfanı öğrenmek için zaman zaman Suffa’da kalırdı.808 Allah Resûlü’nden birkaç hadis rivâyet etmiştir. Ondan da 800 Bkz.: Ebû Davud, Fiten ve Melâhim, 2; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 130; İbn Manzûr, Muhtasar, V, 101. 801 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 130; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 236. 802 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 353; İbn Abdilberr, a.g.e., I, 335; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 331; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 580. 803 Ebû Davud, Hamâm, 2; Tirmizî, Edeb, 40; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 479; İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 298; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 331. 804 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 335. 805 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 298. 806 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 380; IV, 339, 340; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 380. 807 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 484; VI, 332-333. 808 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 19. 137 Hanzala b. Kays, Ribiye b. Hirâs, Ubâde b. Velid,809 Ebû Eyyub’un azatlı kölesi Seyfi ve Musa b.Talha gibi kişiler hadis rivâyet etmiştir.810 Bedir Savaşı’nda 20 yaşlarında iken, Allah Resûlü’nun amcası Abbas’ı esir aldı. Resûlullah ile beraber diğer bütün savaşlara katıldı.811 Daha sonra Hz. Ali ile birlikte Sıffin Savaşı’na katıldı.812 Bedir Savaşı’na katılıp da Medine’de bulunan son sahâbinin Ka‘b b. ‘Amr olduğu ve Hicretin 55/674 yılında Medine’de vefat ettiği nakledilir.813 64- Abdullah b. ‘Amr b. Harâm Abdullah b. ‘Amr b. Harâm el-Hazrecî el-Ensârî’nin Müslüman oluşunu Ka‘b b. Mâlik şöyle anlatır: “Allah Resûlü’ne bi‘at etmek üzere Akabe’de Kurban Bayramının ikinci günü buluşacaktık. Medine’den ikisi kadın yetmiş beş kişi gelmiştik. Hac ibadetini bitirdikten sonra, her hususta kendisine güvendiğimiz liderlerimizden Abdullah b. ‘Amr’ın yanına gittik. O henüz Müslüman olmamıştı. Hac yapmak üzere Müslüman olmayan Medinelilerle birlikte Mekke’ye gelmişti. 809 Ubâde b. Velid, Ka‘b b. ‘Amr ile yaşadığı bir anısını şöyle anlatır: “Babamla birlikte, daha vefat etmeden önce Ensârın bulunduğu mahalledeki sahâbeden ilim öğrenmek etmek için evden ayrıldık. Oraya gittiğimizde ilk olarak Ebû Yesâr (Ka‘b b. ‘Amr) ile karşılaştık. Kölesi ile oturuyordu. Elinde üst üste konulmuş bir miktar sayfa vardı. Üzerinde bir hırka ile maafir kumaşından bir elbise, kölesinde de aynı şekilde bir hırka ve maafir kumaşından bir elbise vardı. Babam ona; “Ey amca! Senin yüzünde biraz sıkıntı görüyorum” dedi. O: “Evet falan adamdan alacağım var. Alacağımı istemek için evine gittip, selam verdim ve nerede olduğunu sordum. Ev halkı: “O burada yok” dediler. Ancak tam orada küçük çocuğu geldi ve ona: “Baban nerede?”diye sordum. O da: “Babam sesini duydu. Annemin elbisesine gizlendi” dedi. Ben de: “Dışarı çık, nerede olduğunu biliyorum” dedim. O da çıktı. “Ona niçin böyle yaptın?” diye sordum. O da “vallahi durumu size anlatacağım, sonra beni yalanlama” dedi ve şöyle devam etti: “Vallahi size durumumu anlatıp, beni yalanlamandan, direttiğinde de yemin etmekten korktum. Sen de Resûlullah’ın sahâbisisin. Ancak ben zor durumdayım.” Ben de: “Allah için söyle gerçekten zor durumda mısın?” dedim. O: “Allah için gerçekten zor durumdayım.” diyerek bunu 3 defa tekrarladı. Onun senedini getirip elleriyle yok ettirdim. Sonra dedim ki: “Eğer sonra ödemeye gücün yeterse ödersin. Yoksa alacağımdan vazgeçtim. Çünkü Resûlullah’ın şöyle dediğini iki gözümle gördüm ve iki kulağımla işittim: “Kim zor durumda olan borçluya zaman tanır ya da alacağından vazgeçerse (kıyamet günü) Allah onu gölgesinde gölgelendirir.” Babam ona: “Ey amca, kölenle aynı giyinmişsin, bunun sebebi nedir?” diye sordu. O: “Allah Resûlü köle ve hizmetliler hakkında: “Onlara yediğinizden yedirin, giydiğinizden giydirin” dediğini, bu nedenle: “Ahirette sevabımı köleme vermektense, dünyada malımı vermeyi tercih ederim.” diye cevap verdi.” (Müslim, Zühd, 74; İbn Mâce, Sadakât, 14; Darimî, Buyû‘, 50; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 484,VI, 332, 333). 810 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 380. 811 bkz.: İbn Hişam, Sire, III-IV, 335; Vakıdî, a.g.e., I, 140.,296.,II, 660;839; İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 12. 812 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 340. 813 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 340; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 371; H.Abdurrahman Ak, ‘Uzâma Havle’r-Resûl, Beyrut 1991, III, 1658. 138 Ona uygun bir şekilde İslâm’dan ve Resûlullah’tan bahsettik. Anlatılanlar onun çok hoşuna gitti ve Müslüman oldu.814 Akşam olup bi‘at için Allah Resûlü ile Akabe’de buluştuğumuzda bi‘at edenlerden biri de Abdullah b. ‘Amr idi. bi‘at ettikten sonra Allah Resûlü kabileler için içimizden “Nakîb” adını verdiği temsilciler seçti.815 On iki Nakîb (temsilci) seçen Hz. Peygamber, Abdullah b. ‘Amr’ı da kendi kabilesi olan Beni Seleme’ye Nakîb olarak tayin etti.816 Allah Resûlü’nden daha fazla İslâm’ı ve ilmi öğrenmek için Suffa Ashâbı ile birlikte kaldığı rivâyet edilir.817 Bedir Savaşı’na katılan Abdullah b. ‘Amr, Uhud Savaşı’nda ilk şehit düşen sahâbedir.818 Onu gören yakınlarının fazla ağlamaları üzerine Allah Resûlü fazla ağlamamalarını tavsiye ederek: “Siz ister ağlayın, ister ağlamayın. onu kaldırıp defnedinceye kadar melekler kanatlarıyla onun üzerine gölge etmeye devam edeceklerdir.” dedi.”819 Babasının ölümüne çok üzülen Cabir b. Abdullah, Allah Resûlü’nün yanına gelerek, babasının şehit olduğunu ve geriye ise borç ve bakılmaya muhtaç çoluk çocuk bıraktığını söyler. Resûlullah onu teselli ederek babası hakkında şu müjdeyi verdi: “Sana bir haber vereyim mi? Allah konuştukları ile sadece perde arkasından konuştu. Yalnız senin babanla yüzyüze perde olmadan konuştu ve dedi ki: “Ey kulum! Benden ne istersen iste, vereyim.” O da şöyle cevap verdi: “Beni tekrar dünyaya döndürmeyi ve ikinci defa şehit olmayı istiyorum.” Allah: “Olur. Ancak daha önce vefat edenleri dünyaya geri göndermemeyi hükmettim” buyurdu. Abdullah: “Öyleyse ey Allah’ım! Bu durumu geride kalanlara duyur” dedi ve bunun üzerine şu âyet indirildi:820 “Sakın Allah yolunda öldürülenleri ölüler sanma. 814 Beyhakî, Delâil, II, 446. 815 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 346. 816 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 561; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 162. 817 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 3. 818 Vâkıdî, a.g.e., I, 266; İbn Sa‘d, a.g.e., III, 561; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 84. 819 Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 398; İbn Sa‘d, a.g.e., III, 561; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 347; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 162. 820 Bkz.: Kurtubî, el-Câmi‘, IV, 268; Alûsî, Rûhu’l-Meânî, IV, 121; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 347; Zehebî, Siyer, I, 327-328; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 162. 139 Doğrusu onlar, Rableri katında diridirler. Cennet meyvelerinden rızıklanırlar. Ancak bunu siz bilmezsiniz.”821 Uhud Savaşı bittikten sonra kefen bulunamadığı için şehitlerin ikisi birlikte kefenlenerek aynı kabre konuluyordu. Allah Resûlü: “Hangisi daha fazla Kur’ân bilir?” diye sorar, daha fazla Kur’ân bilen öne defnedilirdi. O gün Abdullah b. ‘Amr dünyada iken arkadaş olduğu ve çok sevdiği ‘Amr b. Cemuh822 ile birlikte aynı kabre konuldu. Allah Resûlü, Cabir b. Abdullah’a “Bak! ‘Amr b. Cemuh ve Abdullah b. ‘Amr b. Haram dünyada iken arkadaştı. Şimdide aynı kabre konuldular.” dedi.”823 65- ‘Amr b. ‘Avf Hz. Peygamber’in Medine’ye hicret ettiği sıralarda Medine’ye gelerek Müslüman olan ‘Amr b. ‘Avf el-Müzenî824 ilim tahsil etmek için zaman zaman Suffa’da kalırdı. Tebük Seferine fakir oldukları için binek bulamayınca, Hz. Peygamber’den binek isteyen, ancak, Allah Resûlünün “binek yoktur”demesi üzerine hüngür hüngür ağlayarak geri dönen ve Tevbe Sûresinde haklarında “üzüntülerinden gözyaşı döke döke döndüler”825 âyeti inen yedi kişiden biridir. Ancak bu durumlarını gören Yamin b. ‘Umeyr. Hz. Osman ve Hz. Abbas onlara binek ve yol azığını temin ederek sefere katılmalarını sağlamıştı.826 Hz. Peygamber’den sonra da Medine’de yaşamaya devam eden ‘Amr b. ‘Avf, Hz. Muâviye’nin hilafetinin sonlarında vefat etti.827 66- Abdurrahman b. Kurt Abdurrahman b. Kurt es-Sumalî, Abdullah b. Kurt’un kardeşidir.828 İslâm’ın ilk dönemlerinde Mekke’de Müslüman olup, müşriklerden eziyet gören 821 Al-i İmran, 3/169. 822 Abdullah b. ‘Amr’ın kız kardeşi Hind bt. ‘Amr, ‘Amr b. Cemuh’un eşidir. Uhud Savaşı’nda Hind’in Eşi ‘Amr b. Cemuh, oğlu Hallad ve kardeşi Abdullah şehit olmuşlar. Bkz.: Vâkıdî, a.g.e., I, 266. 823 Şâmî, Sübûlü’l-Hüdâ, IV, 225; Ayrıca bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., III, 563; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 84; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 348; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 163. 824 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 256; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 552. 825 Tevbe, 9/92. 826 Bkz.: Vâkıdî, a.g.e., III, 994; İbn Sa‘d, a.g.e., II, 165; Beyhakî, Delâil, V, 224. 827 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 274. 828 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 391. 140 mustazaflardan (ezilenler)dı.829 Hicretten sonra İslâm’ı daha yakından öğrenmek için Suffa Ashâbıyla birlikte ilim öğrendi.830 Suffa’da kaldığı günlerle ilgili bir anısını şöyle anlatır: “Bir gün Mescid-i Nebevî’ye girdiğimde bir ilim halkası gördüm. Biri etraftakilerle konuşuyor, etrafındakiler başları kesilmiş gibi hareket etmeden çok dikkatli bir şekilde onu dinliyordu. Yaklaştığımda konuşma yapanın Huzeyfe b. Yeman olduğunu gördüm. O şöyle diyordu: “İnsanlar Allah Resûlüne “hayır”dan soruyorlardı. Bense hep “şer”den soruyordum. Ona: “Ya Resûlallah! Hayırdan sonra şer var mı?” diye sordum. O: “Ey Huzeyfe! Allah’ın kitabını öğren ve onunla amel et!” dedi. Ben sorumu tekrarlayınca üçüncüde “fitne ve ihtilaf” dedi.831 Hz. Peygamber’in vefatından sonra Şam’a yerleşen Abdurrahman b. Kurt, Hz. Ömer döneminde bir süre Humus Valiliği yaptı. Orada bulunduğu sürede sürekli vaaz ederek halkın İslâmi ölçülere uymayan örf ve adetlerine gerekli müdahaleleri yaptığı ile ilgili birçok olay anlatılır.832 Vefatı ile ilgili daha fazla bilgiye ulaşamadık. 67- Ukkâşe b. Mihsan Ukkâşe b. Mihsan el-Esedî, Mekke’de doğup büyüdü. Çok güzel olan Ukkâşe, Mekke’de İslâm’ı ilk kabul edenlerdendir. Beni Umeyye’nin anlaşmalısı olarak Mekke’de kaldı. Sahabilerin faziletlilerindendir.833 Müslüman olduktan sonra müşriklerden eziyet gören Ukkâşe, Medine’ye hicret ettikten sonra yapılan Mescid-i Nebevî’de Suffa Ashâbı ile kalarak İslâm’ı daha yakından öğrendi.834 Hz. Peygamber ile birlikte Bedir, Uhud, Hendek ve diğer bütün savaşlara katıldı.835 Birçok Seriyye’ye de katıldı ve bazılarında komutanlık görevi verildi. Esed oğullarının Müslümanlara baskın yapacağını haber alan Allah Resûlü, Ukkâşe b. Mihsan 829 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 490. 830 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 7; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 296. 831 Makrizî, İmtâ‘u’l-Esmâ’, XII, 267. 832 Bkz.: İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 490; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 296; İbn Manzûr, Muhtasar, XV, 15. 833 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 189; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 440. 834 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 12. 835 Beyhakî, Delâil, III, 98; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 189. 141 komutasında 40 kişiyi Esed oğullarının yurdu Gamre’ye gönderdi.836 Burada bazı kişileri esir alarak 200 deve ganimet alarak Medine’ye döndüler.837 Hz. Ebû Bekir’in hilafeti döneminde riddet (dinden dönme) hareketleri başlayınca bunlara karşı yapılan savaşta, bir rivâyete göre Hüveylid el-Esedî, bir rivâyete göre ise yalancı peygamber Tüleyha tarafından, Hicretin 12/633 yılında 44 yaşında iken şehit edilmiştir.838 Ebû Hureyre ve Abdullah b. Abbas gibi kişiler ondan hadis rivâyet etmiştir.839 Bir gün Allah Resûlü, ümmetinden yetmiş bin kişinin hesaba çekilmeden cennete gireceğini söyleyince orada bulunan Ukkâşe: “Ya Resûlallah! Allah’ın beni de onlardan etmesi için dua et” dedi. Allah Resûlü: “Sen de onlardansın” dedi. Bunun üzerine orada bulunan bir başkası: “Ey Allah’ın Resûlü! Benim içinde dua et. Ben de onlardan olayım” dedi. Resûlullah ona: “Ukkâşe bu konuda seni geçti” dedi.840 68- Fudâle b. Ubeyd el-Ensârî Fudâle b. Ubeyd el-Ensârî el-Evsî, Medine’de İslâm’ın yayılması ile birlikte ilk zamanlarda Müslüman olmuştur. İlk defa Uhud Savaşı’na katıldığı ifade edilse de,841 Bedir Savaşı’na da katıldığı nakledilir. Hz. Peygamber ile birlikte diğer bütün savaşlara katılmıştır.842 Mescid-i Nebevî’de Suffa Ashâbı ile birlikte İslâm’ı öğrendi.843 Fudâle b. Ubeyd’in Suffa Ashâbı hakkında verdiği bazı bilgileri daha önce Suffalıların çektiği sıkıntılar konusunda nakletmiştik.844 Hz. Peygamber’in vefatından sonra, Mısır ve Şam fetihlerine katıldı. Daha sonra Şam’a gitti ve Dımaşk’a yerleşti. Şam Kadısı Ebu’d-Derdâ’nın iştişâre heyetinde yer alırdı. Ebu’d- 836 Bkz.: Vâkidî, a.g.e., II, 550-551; İbn Sa‘d, a.g.e, II, 84-85; Zehebî, Siyer, I, 307; Diyarbekrî, Târihü’l-Hamîs, I, 490; II, 9. 837 Beyhakî, Delâil, IV, 83; Şâmî, Sübûlü’l-Hüdâ.,VI, 77. 838 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 92; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 189; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 68. 839 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 189. 840 Buhârî, Rikâk, 50; Tıp, 17, 42; Müslim, İman, 367, 374, 669; Tirmizî, Kıyâme, 16; Darimî, Rikâk, 86, 102; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 271, 401, II, 302, 351; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 3; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 440. 841 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 328; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., V, 283. 842 İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 401; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 363. 843 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 17. 844 Tirmizî, 2368; Ahmed b. Hanbel, Müsned, VI, 18; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 17. 142 Derdâ’nın ölüm döşeğinde iken tavsiyesi üzerine vefatından sonra Muâviye, onu Şam’a kadı olarak atadı. Hatta sefere çıktığı zaman onu yerine vekil bırakırdı.845 Daha sonra Muâviye, onu Bizanslıların üzerine giden askere komutan olarak görevlendirdi. Bizanslılarla denizde savaştı ve onların bir kısım toprağını İslâm devletine bağladı.846 Hicretin 53/673 yılında Dımaşk’ta Muâviye döneminde vefat etti.847 69- Rebî‘a b. Ka‘b el-Eslemî Rebî‘a b. Ka‘b el-Eslemî, Ebû Firâs diye de çağrılır, Medine halkından sayılırdı. Hazarda ve seferde sürekli Allah Resûlü ile birlikte olur ve O’na hizmet ederdi.848 Hicretten önce Medine’de İslâm’ın yayılması ile birlikte hemen Müslüman oldu. Fakir ve evsiz olduğu için Mescid-i Nebevî yapıldıktan sonra Suffa’da kaldı. Hem orada, hem de sürekli Hz. Peygamber’in hizmetinde bulunduğu için Allah Resûlü’nden ilim ve irfan öğrendi.849 Hz. Peygamber’e yaptığı hizmet konusunda kendisi şöyle anlatır: “Her zaman Allah Resûlü’ne hizmet eder, gün boyu O’nunla olur, bütün ihtiyaçlarını karşılamaya çalışırdım. Allah Resûlü yatsı namazını kıldıktan sonra genelde evine giderdi. O, evine girdikten sonra da oradan ayrılmaz, kapının önünde oturur ve belki Allah Resûlü’nün bir şeye ihtiyacı olur diye kendi kendime düşünürdüm. Bir yere gitmez, kapının önünde öyle beklerdim. O’nun abdest suyunu hazırlar, abdest almak istediğinde hemen yanına koşar, abdest için su dökerdim. Bir ihtiyacı olduğunda onu yerine getirmek için koşuştururdum.”850 Rebia b. Ka‘b’ın bu hizmet aşkından dolayı Hz. Peygamber ona: “Ey Rebî‘a! Benden iste vereyim” dedi. O da Allah Resûlü’nden “Cennette arkadaşı olmak için dua etmesini” istedi. Bunun üzerine O: “Sende çok secde ederek bana yardımcı ol.” dedi.851 845 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 401; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 363; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., V, 283-284. 846 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 328. 847 İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 402; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 328. 848 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 31; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 74; IV, 291. 849 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 313; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 31. Ayrıca bkz.: İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 216 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e.. II. 395. 850 Ebû Davud, Tatavvu‘, 22; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 31; Şâmî, Sübûlü’l-Hüdâ, VIII, 282. 851 Müslim, Salât, 226; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 59; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 32. 143 Rebia b. Ka‘b’dan, Ebû Seleme b. Abdurrahman, Nu‘aym b. Mucammir ve Muhammed b. ‘Amr b. Ata gibi kişiler hadis rivâyet etmiştir.852 Hz. Peygamber’in vefatından sonra Medine’ye yakın Yeyn’e yerleşti ve uzun bir ömür yaşayarak, Hicretin 63/682 yılında burada vefat etti.853 70- Tıhfe b. Kays Tıhfe b. Kays el-Gifârî, Müslüman olduktan sonra Hicretin 9/630 yılında Suffa’ya yerleşti. Suffa’da kaldığına dair oğlu Ya‘iş ifade eder.854 Suffa’da İslâm’ı daha yakından öğrenen Tıhfe, daha Resûlullah hayatta iken Suffa’da vefat etmiştir.855 71- ‘Uveym b. Sa‘îde ‘Uveym b. Sa‘îde b. ‘Avf el-Evsî el-Ensârî, Medine’de Müslüman olan ve Mekke’ye gizlice gidip Resûlullah’a Akabe’de ilk bi‘at eden 8 kişinin arasındadır. Daha sonra 75 kişilik Ensâr ile birlikte ikinci Akabe biatında da yer almıştır. Künyesi “Abdurrahman”dır.856 Allah Resûlü Medine’ye hicret ettikten sonra ‘Uveym b. Sa‘îde’yi Hz. Ömer b. Hattâb ile kardeş yaptı.857 Kubâ’da evi olan ‘Uveym b. Sa‘îde, Resûlullah’tan İslâm ve ilmi daha iyi öğrenmek için Mescid-i Nebevî’ye gidip Suffa’da kalmıştır.858 Bedir, Uhud, Hendek ve diğer bütün savaş ve fetihlere Allah Resûlü ile beraber katıldı.859 İslâm’da su ile tahâret alan ilk kişi ‘Uveym b. Sa‘îde olduğuna dair rivâyetler vardır860 ‘Uveym b. Sa‘îde şöyle anlatır: “Birgün Kubâ mescidinde iken, Allah Resûlü yanımıza geldi ve bize: “Allah, temizliğiniz konusunda sizden güzel övgü ile bahsediyor. Kendisiyle temizlendiğiniz şey nedir?” diye sordu. Bizde: “Vallahi ya Resûlallah, bizim bazı Yahudi komşularımız vardır. Tuvalete gittiklerinde su ile 852 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 74, IV, 291. 853 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 314. 854 Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 429-430; Tirmizî, Edeb, 21; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 373, 374; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 98; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 442. 855 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 373; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 98. 856 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 315, 316; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 620. 857 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 620. 858 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 11. 859 Buhârî, Magâzî, 13. 860 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 460. 144 temizlenirler. Biz de onlar gibi su ile temizlenmeye başladık.”861 Allah Resûlü: “Peki Allah’ın hakkında: “Orada (Kuba Mescidinde) temizlenmeyi seven adamlar vardır. Allah da temizlenenleri sever.”862dediği kişi kimdir? diye sordu ve arkasında: “Onlardan ‘Uveym ne güzel kişidir” diye ekledi.”863 Resûlullah’ın zamanında vefat ettiğini kaydedenler varsa da, Hz. Ömer zamanında Medine’de 65 ya da 66 yaşında vefat ettiğine864 dair görüşler daha kuvvetlidir. Çünkü Hz. Ömer’in, onun kabri başında, onu öven sözler söylediği rivâyet edilir.865 72- Zeyd b. Hattâb Hz. Ömer’in baba bir olan kardeşidir. Künyesi “Ebû Abdurrahman” olan Zeyd b. Hattâb el-Kureşî el-Adavî, Hz. Ömer’den daha yaşlı ve ondan daha önce Müslüman olmuştu. İlk hicret edenlerden olup, Allah Resûlü onu Ma‘n b. ‘Adiy elİclânî ile kardeş yaptı ve her ikisi de Yemâme Savaşı’nda şehit düştüler.866 Mekke’de İslâm’ı kabul ederek ilk Müslümanlardan olan Zeyd,867 burada Dâru’l-Erkam’da Allah Resûlü’ndan, İslâm’ı öğrenirken Medine’de ise Mescid-i Nebevî’de Suffa Ashâbı ile birlikte daha fazla ilim öğrenmek için kaldı.868 Bedir, Uhud, Hendek, Hudeybiye Savaşları ve Mekke’nin Fethine katıldı. Hz. Ömer, onu çok seviyordu. Hatta Uhud Savaşı’nda zırhı olmadığı için kendi zırhını ona vermek istedi. Ancak Zeyd ona: “Senin isteyip arzuladığın şehâdeti ben de istiyorum” diyerek kabul etmedi.869 861 Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 422; Ayrıca bkz.: İbn Mâce, Tahâret, 28; Ahmed b. Hanbel, Müsned, VI, 6; Belâzurî, Fütûhü’l-Büldân, 18. 862 Tevbe, 9/108. 863 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 620. 864 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 316. 865 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 11; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 620. 866 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 120; Zehebî, Siyer, I, 298; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 500. 867 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 285. 868 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 367. 869 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 120. 145 Yemâme Savaşı’nda Halid b. Velid, ordunun en büyük sancağını Zeyd b. Hattâb’a vererek ordu komutanı yaptı.870 Kahramanca savaşan Zeyd, Hicretin 12/633 yılında Yemâme Savaşı’nda şehit oldu. Hz. Ömer, onun ölümüne çok üzüldü.871 73- Berâ’ b. Mâlik Berâ’ b. Mâlik el-Hazrecî, Hz. Peygamber’in hizmetçilerinden Enes b. Mâlik’in anne baba bir olan öz kardeşidir.872 İslâm Medine’de yayıldığında kardeşi ile birlikte küçük yaşta Müslüman olan Berâ’ b. Mâlik, çok güzel sesli ve güzel şiir okuduğu için insanlar onu zevkle dinlerdi. Hatta Hz. Peygamber, bir sefere gittiğinde onun yakınında bulunmasını ister ve ona şiir söyleterek dinlerdi. O da Allah Resûlü için birçok methiyeler söylerdi.873 Hz. Peygamber’e olan sevgisinden dolayı Berâ’ ve Enes’in annesi Ümmü Süleym bt. Milhan, iki oğlundan biri olan Enes’i O’nun hizmetine adadı. Diğer oğlu Berâ’yı da O’nun özel olarak yetiştirdiği öğrencilerin arasına kattı. Suffa’da kalan Berâ’, Hz. Peygamber’in terbiyesi altında yetişti ve burada İslâm’ı öğrendi.874 Bedir Savaşı’nda henüz küçük olduğu için katılamayan Berâ’ b. Mâlik, daha sonra yapılan diğer bütün savaşlara Hz. Peygamber ile birlikte katıldı.875 Allah Resûlü’nün vefatından sonra da cepheden cepheye koşan Berâ’, Hz. Ebû Bekir döneminde yalancı peygamber Müseyleme’ye karşı, Yemâme’de de savaştı. Daha sonra Hz. Ömer döneminde İranlılara karşı kazanılan savaşlara da katıldı. İran topraklarındaki Tüster şehrine geldiklerinde şehir halkı Müslümanlardan kaçarak, çok sağlam bir kaleye sığındılar. Uzun ve zor süren kuşatmadan sonra savaşı Müslümanlar kazandı. Berâ’, Fars’ın komutanı Mirzaban’ı öldürünce, Mirzaban’ın askerleri hep birlikte Berâ’nın üzerine saldırıp onu şehit etiler. Hicretin 20/640 yılında şehit düşen876 Berâ’, kendini ilme, ibadete ve cihad’a adadığından dolayı kendini ihmal ediyordu. Saçı başı dağınık, üstü başı toz toprak içinde gören Allah 870 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 467. 871 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 120; Zehebî, Siyer, I, 298; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 500. 872 İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 17; İbn Abdilberr, a.g.e., I, 237. Enes ve Berâ b. Mâlik, anne farklı baba bir kardeş olduklarına dair rivâyetlerde vardır. Bkz.: İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 412. 873 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 350; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 412. 874 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 350. 875 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 237; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 413. 876 İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 17; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 413-414. 146 Resûlü: “ Nice saçı başı dağınık, üstü başı eski, toz toprak içinde olup ve bu durumlarından dolayı önemsenmeyen insanlar vardır ki, eğer Allah’a yemin etseler, Allah onların yeminlerini asla boşa çıkarmaz, yerine getirir. İşte Berâ’ b. Mâlik onlardan biridir.” diyerek onu övmüştür.877 74- Abdurrahman b. Cebr Abdurrahman b. Cebr el-Evsî el-Ensârî Medine’de doğup büyümüştür. Önceleri asıl ismi Abdu’l-uzza iken Hz. Peygamber, onun adını değiştirerek Abdurrahman ismini vermişti.878 İsminden çok künyesi “Ebû Abs” ile tanınmaktadır. İslâmdan önce çok az sayıda Arapça okuma yazma bilenlerden879 olan Abdurrahman b. Cebr, Hicretten sonra Hz. Peygamber onu Muhâcirlerden Huney b. Huzafe ile kardeş yaptı.880 Mescid-i Nebevî’nin inşasından sonra Hz. Peygamber’den ilim ve irfan öğrenmek için Suffa’da kaldığı rivâyet edilir.881 Bedir, Uhud, Hendek ve diğer bütün savaşlara Allah Resûlü ile birlikte katıldı.882 Hz. Peygamber ve Müslümanlar hakkında her türlü hakareti söyleyerek eziyet veren Yahudi Ka‘b b. Eşraf’ın öldürülmesi izni verildikten sonra bu görevi üstlenen Ebû Abs, Muhammed b. Mesleme ile birlikte Ka‘b b. Eşraf’ı öldürdüler.883 Hz. Ömer ve Hz. Osman, kendisine çok güvendikleri için halife olduklarında, yaşlı ve gözleri az görmesine rağmen Abdurrahman b. Cebr’i, insanların yaptıklarının doğruluğunu araştırıp tespit etmek ve onları onaylamak üzere görevlendirdiler.884 O, Hicretin 34/654 yılında Medine’de 70 yaşında iken vefat etti. Cenaze namazını Hz. Osman kıldırmış ve Bakî‘ Mezarlığına defnedilmiştir.885 877 Tirmizî, Menâkıb, 55; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 414. 878 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 431. 879 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 370; IV, 271. 880 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 450. 881 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 8. 882 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 450. 883 Bkz.: Müslim, Cihad, 119; Vâkıdî, a.g.e., I, 187; İbn Sa‘d, a.g.e., II, 34. 884 Beyhakî, Delâil, III, 451. 885 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 451; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 271; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 257. 147 75- ‘Utbe b. Gazvân ‘Utbe b. Gazvân b. Cabir, Mekke’de Benü Nevfel b. Abdullah b. Kusey’in anlaşmalısı olarak kalırdı.886 Allah Resûlü’nden sonra yedinci Müslümandır. Müşriklerin işkencesinden kurtulmak için Habeşistan’a hicret etti. Daha sonra Mekke’ye geri dönmüştür. Medine’ye hicret izni çıktıktan sonra Mikdâd b. ‘Amr ile birlikte Medine’ye hicret etti. Allah Resûlü onu Ebû Dücâne ile kardeş yaptı.887 Medine’ye hicret ettikten sonra, önce bir süre Abbâd b. Bişr’in evinde kaldıktan sonra ilim ve irfan öğrenmek için Suffa’da kaldığı rivâyet edilir.888 Bedir Savaşı ve Hz. Peygamber’le beraber diğer bütün savaşlara katıldı.889 Ok atıcılığı ile meşhur olan ‘Utbe b. Gazvân,890 Hz. Peygamber’in vefatından sonrada cepheden cepheye koştu. Hz. Ömer’in hilafeti döneminde önce başkomutan Sa‘d b. Ebî Vakkâs komutasında İranlılarla yapılan Kadisiye Savaşı’na katılan ‘Utbe b. Gazvân daha sonra Hz. Ömer’in emri ile Übülle Şehri üzerine komutan olarak görevlendirildi.891 Hind Okyanusu’na açıldığı için önceleri bu bölgeye Hind Bölgesi denildiği halde daha sonra siyah taşların çokluğu nedeniyle bu bölgeye Basra dendi. Bu bölge çok önemli bir bölge olduğu için Hz. Ömer’in talimatıyla ‘Utbe b. Gazvân bölgeyi imar etti. Basra Ulu Camisini çizen ‘Utbe, inşası için emir verdi. Böylece Basra Ulu Cami ve Basra Şehri kuruldu. Basra Şehri kurulduktan sonra Hz. Ömer tarafından Basra’ya Vali olarak atanan ‘Utbe b. Gazvân, İslâm Ordusunun başkomutanı Sa‘d b. Ebî Vakkâs’a bağlı olarak görev yapıyordu. Sa‘d b. Ebî Vakkâs’ın baskısından rahatsız olan ‘Utbe, Medine’ye gelerek Hz. Ömer’den kendisini görevden almasını istedi. Ancak Hz. Ömer onun istifasını kabul etmedi. Haccını yaptıktan sonra Basra’ya dönerken Mekke ve Medine arasında olan Rebeze’de bineğinden düşerek Hicretin 17/638 yılında, 57 yaşında vefat etti.892 886 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 147; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 565. 887 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 99; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 171. 888 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 171. 889 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 147; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 364. 890 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 363. 891 İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 5-6; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 147. 892 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 99; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 171; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 147; İbn Hacer elAskalânî, a.g.e., IV, 364. 148 76- Mistah b.Üsâse Mistah b. Üsâse el-Kureyşî, Mekke’de doğup büyüdü. Asıl isminin ‘Avf olduğu da söylenir. İlk Müslümanlardan olan Mistâh, Hz. Ebû Bekir’in akrabasıdır. Annesi Ümmü Mistâh Selma, Hz. Ebû Bekir’in teyzesi Raite bt. Sahr’ın kızıdır.893 Babasını küçük yaşta kaybeden Mistâh, fakir ve akrabası olduğu için Hz. Ebû Bekir ona maddi yardımda bulunurdu.894 Hz. Aişe, “Müreysî” seferinde gerdanlığını kaybettiği için kervandan geri kaldı. Ordunun gerisinden gelerek unutulan eşyaları toplamakla görevli olan Saffân b. Mu‘attıl, Hz. Aişe’yi bulup onu orduya yetiştirdi. Ancak bazı münafıklar, bu olayı Hz. Aişe’ye iftira kampanyasına dönüştürdü. “İfk olayı” münafıkların uydurduğu bir iftira olmasına rağmen Mistâh b. Üsâse ve diğer bazı sahâbe inandılar ve dedikodu yapmaya başladılar. Ancak Nur Sûresi’nin 11-20. âyetleri nazil olup, Hz. Aişe’nin masum olduğu Allah tarafından bildirilince, Mistâh’ın da içinda bulunduğu iftiracılara ceza verildi.895 Bu olayda Mistâh’a çok kızan Hz. Ebû Bekir, yaptığı yardımı da kesti. Ancak: “içinizden fazilet ve servet sahipleri, yakınlarına, yoksullara, Allah yolunda hicret edenlere vermemek hususunda yemin etmesinler; fakat affetsinler, geçsinler. Allah’ın sizi affetmesini istemez misin?”896 âyeti ile Hz. Ebû Bekir uyarılınca, hatasını anladı ve: “Tabi ki, Allah’ın beni bağışlamasını daha fazla isterim”897 dedi. Bundan sonra Mistâh’a yaptığı yardıma devam etti.898 Hicretten sonra Zeyd b. Müzeyyen ile kardeş olan Mistâh b. Üsâse, Suffa’da kalan ilk talebelerden biri oldu.899 Allah Resûlü ile beraber Bedir Savaşı başta olmak üzere diğer bütün savaşlara katılmış olan Mistâh, bazı serriyyelere de katılmıştır.900 Sıffin Savaşı’na katılıp hicretin 37/657 yılında vefat ettiği söylense de, Hz. Osman döneminde hicretin 34/654 yılında 56 yaşında iken vefat etmiştir.901 893 Bkz.: İbn Abdilberr, a.g.e., III, 296; IV, 35, 36. 894 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 296; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 74. 895 Vâkıdî, Meğâzî, II, 434. 896 Nur, 24/22. 897 Buhârî, Tefsirü’l-Kur’ân, (Nur Suresi), 11; Müslim, Tevbe, 10. 898 Beyhakî, Delâil, IV, 67-71; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 296. 899 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 20. 900 Bkz.: İbn Hişam, Sire, I-II, 679; İbn Sa‘d, a.g.e., II, 7; VIII, 228; Makrizi, İmtâ‘u’l-Esmâ’, I, 72. 901 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 296, IV, 36; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 74. 149 77- Beşir b. Hasâsiye Beşir b. Ma‘bed b. Hasâsiye es-Sedûsî’nin ismi cahiliyede Nezir ya da Zahm idi.902 Müslüman olmak için Hz. Peygamber’in yanına hicret ettiği zaman Allah Resûlü onun ismini “Beşir” olarak değiştirdi ve onu Suffa’ya yerleştirdi.903 Bekir b. Vail oğullarından olan Beşir b. Hasâsiye ve üç arkadaşı, Müslüman olmak için Medine’ye hicret ederek Hz. Peygamber’in huzurunda Müslüman oldular. Konu ile ilgili Beşir b. Nahik, Katâde’den şöyle rivâyet eder: “Beşir b. Vail oğullarından dört kişi Medine’ye hicret etti. Bunlardan ikisi Sedûsî oğullarından Yemâme’den Esved b. Abdullah ve Beşir b. Hasâsiye idi. Üçüncüsü Nemir oğullarından ‘Amr b. Tağlib idi. Dördüncüsü ise İcl oğullarından Furat b. Hayyân idi.904 Suffa’da hem Allah Resûlü’nden hem de diğer sahâbeden İslâm’ı öğrendi. Suffa günleri ile ilgili anılarını şöyle anlatır: “Allah Resûlü bizimle ilgileniyor, yemeğimizi hiç ihmal etmiyordu. Kendisine bir hediye geldiğinde, onu bizimle ailesi arasında paylaşırdı. Kendisine sadaka geldiğinde ise onu tamamen bize gönderiyordu.”905 Beşir b. Hasâsiye, Hz. Peygamber’den birkaç hadis rivâyet etmiştir.906 Eşi Leyla’dan da bazı rivâyetler vardır.907 Vefatı ile ilgili bir bilgi edinemedik. 78- Ebû Rezîn Ebû Rezîn, Abdullah b. Rezîn’in babasıdır. Kendisinden oğlu dışında başkası hadis rivâyet etmemiştir. Her ikisi de pek fazla tanınmamaktadır.908 Suffa Ashâbı ile birlikte ilim öğrendiği ve kendisinin Allah’ı çok fazla zikredenlerden olduğu şu hadisten anlaşılmaktadır. Ebû Seleme b. Abdurrahman, babasından şöyle rivâyet eder: “Allah Resûlü Suffa ehlinden Ebû Rezîn diye bilinen birine şöyle buyurdu: “Ey Ebû Rezîn! Yalnız başına boş kaldığın zaman dilinle Allah’ı zikret. Zira Rabbini 902 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 229; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 444; Sehâvî, Ruchânü’l-Kiffe, 154. 903 Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 83-84, 225; Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 26. 904 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 254 905 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 26; Sehâvî, Ruchânü’l-Kiffe, 154. 906 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 253. 907 Bkz.: Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 225. 908 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 220. 150 zikrettiğin sürece namazda imiş gibi olursun…”909 Başka bir rivâyette ise, Ebû Rezîn’den şöyle nakledilir: Allah Resûlü bana şöyle dedi: “Dünya ve Ahiret hayrını elde edeceğin işleri sana söyleyeyim mi? Allah’ı anan kişilerin meclislerine devam et. Onlardan ayrılıp tek başına kaldığın zaman gücün yettiğince Allah’ı zikret. Allah için sev, Allah için nefret et. Ey Ebû Rezîn! Bir kişi Müslüman kardeşini ziyaret etmek için evinden çıkarsa yetmiş bin meleğin ona eşlik ettiğini bilir misin? Hepsi de ona salât eder ve şöyle dua ederler: “Ey Rabbimiz! Şüphesiz o senin rızan için kardeşine gitti. Sen de onu rızana ulaştır. Eğer buna güç yetirebilirsen bunu yap.”910 79- Abdullah Zü’l-Bicâdeyn Abdullah Zü’l-Bicâdeyn el-Müzenî, ilk zamanlarda İslâm hakkında bilgi edinmişse de kavminin baskısından çekindiğinden, ancak Mekke’nin Fethinden sonra Müslüman olmuştur.911 Müslüman olmadan önce ismi Abduluzza b. Abdunuhm idi. Hz. Peygamber onun ismini “Abdullah” olarak değiştirdi. “İki elbise sahibi” anlamına gelen “Zü’l-Bicâdeyn” lakabını da ona Allah Resulû verdi.912 Medine’ye gelip Müslüman olduktan sonra da Suffa’da kaldı.913 Burada Kur’ân’ı öğrenmeye başladı. Hz. Peygamber ve diğer sahâbeden ilim öğrendi. ‘Amr b. ‘Avf el-Müzenî, ondan hadis rivâyet etmiştir.914 Abdullah Zü’l-Bicâdeyn, Tebük Seferi sırasında (9/630) humma hastalığından vefat etti. Hz. Peygamber, Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer ile birlikte onu kabre defnettiler. Defin işlemi bittikten sonra Allah Resûlü kıbleye dönerek ellerini kaldırdı ve onun hakkında: “Allah’ım! Ben Ondan razı olarak geceye vardım. Sen de ondan razı ol.” diye dua etti. Bu olayı anlatan Abdullah b. Mes‘ûd şöyle der: “Ondan on beş yıl önce Müslüman olmama rağmen keşke onun yerinde ben olsaydım diye gıpta ettim.”915 909 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 366; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 116-117. 910 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 367. 911 Vâkıdî, a.g.e., III, 1013. 912 Abdullah’a “Zü’l-Bicâdeyn” denilmesi ile ilgili farklı rivâyetler için bkz.: Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 365; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 125; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 227; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 139. 913 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 365. 914 İbn Abdilberr, a.g.e., III, 125. 915 Vakıdî, a.g.e., III, 1014; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 125; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 228. 151 80- Hureym b. Evs Hureym b. Evs et-Tâî, kendi kabilesinden bir grupla birlikte Tebük Savaşı’ndan dönen Allah Resûlü’nün yanına gidip İslâm’ı kabul ettiler.916 İslâm’a girdikten sonra memleketine dönmeyen Hureym, Mescid-i Nebevî’de Suffa Ashâbının arasında kalarak917 İslâm’ı Resûlullah’tan ve diğer sahâbeden en güzel şekilde öğrenmeye çalıştı. Müslüman olduktan sonra, Allah Resûlünun hayatında Onunla birlikte Mekke’nin Fethi, Huneyn ve Tâif Seferlerine katılan Hureym, Resûlullah’ın vefatından sonra da Yemâme ve diğer savaşlara katıldı.918 Vefat tarihi konusunda herhangi bir bilgiye ulaşamadık. 81- Hârise b. Nu‘mân Hârise b. Nu‘mân el-Hazrecî el-Ensârî’nin künyesi “Ebû Abdullah”tır. Bedir, Uhud, Hendek ve Hz. Peygamber’le birlikte diğer bütün savaş ve fetihlere katılmıştır. Sahâbenin en faziletlilerindendir.919 Medineli olan Hârise, Allah Resûlü’nun dayılarının sülalesinden olup, Medine’de İslâm yayılmaya başlayınca hemen Müslüman olmuştu.920 Medine’de çok evi olan Hârise b. Nu‘mân evlerinden birkaçını Hz. Peygamber ve eşlerine, bir tanesini de Hz. Ali ve Fatıma’ya verdi.921 Mescid-i Nebevî yapıldıktan sonra evi çok yakın olduğundan sık sık Suffa Ashâbının yanına gelir ve onlarla birlikte Hz. Peygamber’den İslâm’ı ve ilmi öğrenmiştir.922 Resûlullah’ın huzurunda iki defa Cebrail’i görme şerefine erdi. Hatta bir defasında Cebrail onun verdiği selâmı iâde etmiştir.923 916 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 129. 917 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 363. 918 Geniş bilgi için bkz.: Taberânî, el-Mücemü’l-Kebîr, IV, 253; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 364; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 236. 919 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 368; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 429; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 707. 920 İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 429. 921 Bkz.: Vâkıdî, a.g.e., II, 708; İbn Sa‘d, a.g.e., I, 238, IV, 253, VIII, 212, 166; Makrizî, İmta‘u’lEsmâ’, X, 93. 922 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 356. 923 Bkz.: Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 433; İbn Abdilberr, a.g.e., I, 369. Hârise’nin Cebrâil’i ikinci defa gördüğü ile ilgili rivâyet şöyledir: “Bir gün Hârise, Cebrail’i sahâbeden Dıhyetü’l-kelbi’nin 152 Hz. Aişe, onun hakkında şu hadisi rivâyet eder: “Hz. Peygamber şöyle buyurdu: “Uyudum ve Cennete girdiğimi gördüm. Cennette birinin Kur’ân okuduğunu duydum. Meleklere: “Bu kimdir?” diye sordum. Onlar: “Bu Hârise b. Nu‘mân’ın sesidir” dediler. Resûlullah devamında: “İşte hayır budur. İşte hayır budur. O, annesine çok iyi davranırdı.” dedi.”924 Hârise, sık sık Suffa Ashâbı ile birlikte Allah Resûlü’nden ilim öğrenmesine rağmen, Hadis rivâyetinde çok titiz davrandığından olsa gerek, fazla hadis rivâyet etmemiştir. Muâviye’nin hilafeti döneminde Medine’de vefat etmiştir.925 82- Hanzala b. Ebû ‘Âmir Hanzala b. Ebû ‘Âmir el-Ensârî el-Evsî, “Rahip” lakabı ile meşhur ‘Amr’ın oğludur. Kendisi hep İslâm’a karşı durdu ve Müslümanlarla savaştı. Ancak oğlu Hanzala, babasını dinlemeyerek Müslüman olmuştu.926 Hicretten sonra Allah Resûlü, onu Şemmâs b. Osman ile kardeş yapmıştı. Mescid-i Nebevî inşa edildikten sonra İslâm’ı daha fazla öğrenmek için Suffa Ashâbı ile birlikte kalmıştır.927 Hanzala daha evlendiği ilk günün sabahında Uhud Savaşı için müminlerin savaşa çağrıldığını duyunca bir rivâyete göre yıkanmayı unutmuş, diğer bir rivâyete göre ise, bir tarafını yıkadığı sırada çağrıyı duyunca aceleden diğer tarafını yıkamadan savaşa katılmıştır. Şehit düştükten sonra Allah Resûlü’ne Hanzala’nın melekler tarafından yıkandığını gösterildi.928 Hz. Peygamber, yanındakilere dönerek: suretinde Allah Resûlü ile konuşurken görmüş. Ancak, özel bir şey konuşuyorlar zannedip yanlarına gitmemiş ve selâm vermemiştir. Cebrail: “Bu kim ya Muhammed?” diye sorunca Resûlullah: “Hârise b. Nu‘mân’dır.” dedi. Bunun üzerine Cebrail: “O, Huneyn günü yanında sabit kalan, Allah’ın Cennete gireceklerine kefil olduğu şu yüz kişiden biridir. Şayet selam vermiş olsaydı iâde ederdim” dedi. Bkz.: Vâkıdî, a.g.e., II, 499, III, 901; İbn Sa‘d, a.g.e., III, 488; Beyhakî, Delâil, VII, 74. 924 Ahmed b. Hanbel, Müsned, VI, 151,167; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 707. 925 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 369; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 707. 926 Medineliler, Hanzala’nın babası ‘Amr’a çok saygı gösterir, çözemedikleri konuları ona danışırlardı. Halk arasında kazandığı bu itibarını kaybetmek istemediğinden dolayı İslâm’ın Medine’de yayılmasını hiç istememişti. Hatta oğlu Hanzala’nın Müslüman olmasını engellemeye çalıştı, ancak başarılı olamamıştır. Resûlullah onun için “fasık” lakabını kullanmıştır. Müslümanlara karşı Uhud’da savaşmış. Sonra müşriklerle birlikte Mekke’ye, daha sonra Mekke fethedilince de Bizans’a gitmiş ve orada ölmüştür. Bkz.: İbn Abdilberr, a.g.e., I, 433; İbn Hacer elAskalânî, a.g.e., II, 119. 927 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 357. 928 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 433; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 119. 153 “Meleklerin gökyüzünde gümüş bir tepsi içinde yağmur suyu ile Hanzala’yı yıkadıklarını gördüm.” dedi.929 83- Ebû Seleme Abdullah b. Abdülesed Abdullah b. Abdülesed el-Mahzûmî el-Kureyşî, daha çok künyesi olan “Ebû Seleme” ile tanınıyor. Mekke’nin köklü ailelerinden olan Ebû Seleme’nin halası, Allah Resûlü’nun halası Bere bt. Abdulmuttalib’tir. Hz. Peygamber ve Hz. Hamza’yı emziren Ebû Leheb’in cariyesi Süveybe, Ebû Seleme’yi de emzirdiğinden dolayı onlarda sütkardeştir.930 Abdullah b. Abdülesed, Mekke’nin ileri gelenlerinden Ebû Umeyye’nin kızı Hind ile evlendikten sonra Seleme adında çocukları doğdu. Bundan sonra onun künyesi Ebû Seleme, hanımının künyesi Ümmü Seleme oldu. İslâm’ı kabul eden on birinci kişi olarak Müslüman oldu.931 Müslümanların üzerinde müşriklerin işkenceleri artınca Habeşistan’a ilk hicret edenlerden olan Ebû Seleme ve Eşi Ümmü Seleme daha sonra tekrar Mekke’ye dönmüşlerdi. Medine’ye hicret edenlerin başında yer alan Ebû Seleme’yi, Hz. Peygamber Ensârdan Sa‘d b. Heyseme ile kardeş yaptı. Mescid-i Nebevî yapılınca da Suffa Ashâbı ile birlikte kalmıştır.932 Bedir ve Uhud Savaşlarına katılan Ebû Seleme, Uhud’da aldığı yarası nedeniyle Hicretin 13/634 yılında vefat etti.933 Vefatı esnasında: “Allah’ım ailem için benden sonra benden daha hayırlı bir halef ver” diye dua etti. Daha sonra Resûlullah, Ümmü Seleme (ö. 62/681) ile evlendi. Böylece Hz. Peygamber, Ebû Seleme’nin çocukları Ömer, Seleme ve Zeyneb’i eğiterek büyütmüştür.84- Ebû Lübâbe Ebû Lübâbe b. Abdülmünzir el-Ensârî’nin asıl adı Beşir b. Abdülmünzir idi. Ancak künyesi olan “Ebû Lübâbe” ile daha fazla tanınırdı.935 Medine’li olan Ebû Lübâbe, Evs Kabilesinin ileri gelenlerinden idi. Hicretten önce Medine’de İslâm yayılınca tereddüt etmeden hemen Müslüman olan Ebû Lübâbe, Medine’den Mekke’ye giden yetmiş beş Medineli ile birlikte Allah Resûlü’ne Akabe’de bi‘at etti. Hz. Peygamber’in isteği üzerine Ebû Lübâbe, ‘Amr b. ‘Avf oğullarının Nâkibi (temsilcisi) olarak seçildi.936 Bedir Savaşı’na gittikleri sırada “Revha” mevkiîne gelindiğinde Hz. Peygamber, Ebû Lübâbe’yi kendisine vekâlet etmesi, Abdullah b. Ümmü Mektum’u da namaz kıldırması için Medine’ye geri gönderdi ve Bedir Savaşı’na katılanlar kadar onlara da savaş ganimetinden pay verdi.937 Hz. Peygamber, Medine’den ayrıldığında Ebû Lübâbe’yi yerine üç kere vekil olarak bırakmıştı. Birincisi Bedir Savaşı’nda, ikincisi Benu-Kaynuka Seferi’nde, üçüncüsü Sevik Gazvesi’ndedir.938 Görevli olarak Medine’de bırakıldığı zamanlar dışında, Uhud, Hendek ve diğer bütün savaşlara Hz. Peygamber’le birlikte katılmıştır. Mekke’nin Fethi ve Huney Savaşı’nda ‘Amr b. ‘Avf oğullarının sancağını taşıma görevi Ebû Lübâbe’ye verilmişti.939 Allah Resûlü, Beni Kurayza Yahudilerini muhasara edince, onlar da Benu Nadirliler gibi sulh yaparak Şam ya da Hayber’e gitmek istediler. Ancak Hz. Peygamber bunu kabul etmeyerek, hakem olarak Sa‘d b. Mu‘âz’ı teklif etmişti. Onlar ise, Ebû Lübâbe’yi istediler. Ebû Lübâbe, Beni Kurayza Yahudilere gidince onlara bazı yanlış hareket ve bilgiler verdi. Bunun üzerine hemen hatasını anlayan Ebû Lübâbe, Mescid-i Nebevî’de kendini zincire bağladı. Allah tövbesini kabul edinceye veya ölünceye kadar hiçbir şey yemeyeceğine ve içmeyeceğine yemin etti. Aç susuz yedi gün boyunca direğe bağlı kaldı. Sadece hacetini gidermek veya namaz kılmak 935 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 253; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 289. 936 Belâzurî, Ensâbü’l-Eşrâf, XIX, 101; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 290. 937 İbn Hişam, Sire, I-II, 612; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 304. 938 Vâkıdî, a.g.e., I, 180,182. 939 Vâkıdî, a.g.e., II, 800; III, 896; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 304. 155 için eşi ya da kızı onun bağlarını çözer, işi bitince tekrar bağlardı.940 Yedi günün sonunda Allah, onun tevbesini kabul etti.941 İnen âyetlerden sonra Hz. Peygamber onun bağlarını çözdü.942 Ebû Lübâbe, Hz. Peygamber’e: “Ey Allah’ın Resulü! Ben ailemin kaldığı evden ayrılmayı ve malımın tamamını Allah ve Resûlü için harcamayı istiyorum” dedi. Ancak Hz Peygamber: “Malının üçte birini verebilirsin” buyurdu.943 Tevbesi kabul edildikten sonra Hz. Peygamber’e daha yakın olmak, ondan daha fazla İslâm’ı ve ilmi öğrenmek için Suffa Ashâbı ile birlikte kaldığı rivâyet edilir.944 Hz. Peygamber’in vefatından sonra da ilimle uğraşan Ebû Lübâbe, 15 hadis rivâyet etmiştir. Kendisinden oğlu Saib, Abdurrahman, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Nâfi, Abdullah b. Ka‘b hadis rivâyet etmiştir.945 Hz. Ali’nin şehit edildiği yıl Ebû Lübâbe’de vefat etmiştir.946 85- Tafavî ed-Devsî Tafavî ed-Devsî, Yemenlilerin Devs kabilesinden olup sahâbeden mi yoksa tâbiînden mi olduğu konusunda farklı görüşler bulunmaktadır.947 Ancak Ebû Nu‘aym, onu sahâbeden sayar ve Müslüman olduktan sonra Medine’ye gelerek Suffa Ashâbı arasına katıldığını söyler. Burada kaldığı dönemdeki anısını şöyle anlatır: “Medine’ye geldiğimde bir ay Ebû Hureyre’nin yanında kaldım. Bu sırada hummaya yakalandım. Sürekli ateş basıyordu. Beni ziyaret eden Allah Resûlü: “Devsli çocuk nerede?” diye sordu. Yanındakiler: “Mescid’in işte şurasında” dediler. Allah Resûlü benim yanıma gelerek bana güzel şeyler söyledi.”948 940 Bkz.: Vâkıdî, a.g.e., II, 507; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 304; Alûsî, Rûhu’l-Meânî, IX, 195. 941 Enfal, 8/27-29 ile Tevbe, 9/102 âyetlerin Ebû Lübâbe hakkında indiği söylenir. Bkz.: Vâhidî, Esbâbu Nüzûl, 237-238; Kurtubî, el-Câmi‘, IV, 338-561. 942 Beyhakî, Delâil, IV, 17. 943 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 304. 944 Bkz.: Darimî, Zekât, 25; Muvatta, Nuzur, 9; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 304-305. 945 Belazûrî, Ensâbü’l-Eşrâf, XIX, 102; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 290. 946 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 457; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 304. 947 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 322-324; Sehâvî, Ruchanü’l-Kiffe, 318, 319. 948 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 375. Ancak bu hadis Ebû Hureyre’den de rivâyet edilir ve hasta yatan kişinin Ebû Hureyre olduğu nakledilir. Bkz.: Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 540., 541; Ebû Davud, Nikâh, 48-49; Sehâvî, Ruchanü’l-Kiffe, 318., 319. 156 86- Abdullah b. Hubşî el-Haş‘amî Abdullah b. Hubşî’nin Suffa Ashâbından olduğu rivâyet edilir.949 Ebû Abdurrahman es-Sülemî ise onu Suffa Ashâbı arasında saymıyor.950 İbn Hanbel’in Müsned’inde Ubeyd b. ‘Umeyr, Abdullah b. Hubşî’den şöyle rivâyet eder: Resûlullah’a “hangi amel efdaldır?” diye soruldu. Resûlullah şöyle cevap verdiler: “İçinde şüphe olmayan iman, dünyevi karşılık beklemeksizin yapılan cihad ve Allah katında makbul olan hactır.” Tekrar soruldu: “Hangi namaz efdaldır?” şöyle buyurdular: “Uzun kıyamla kılınan namazdır.” Tekrar: “Hangi sadaka efdaldır?” sorusu üzerine: “Az malı olduğu halde gayret edip verdiği sadakadır.” diye cevap verdi. “Hangi hicret efdaldır?” sorusuna O: “Allah’ın haram kıldığı şeylerden yapılan hicret” diye cevap verdi. “Hangi cihad efdaldır?” sorusuna: “Mal ve bedeniyle müşriklerle yapılan cihaddır.” diye cevap verdi. “Hangi ölüm daha şereflidir?” sorusuna da: “Kanı akıtılan ve atı öldürülen kimsenin ölümüdür.” diye cevap verdi. 951 87- Haccac b. ‘Amr Haccac b. ‘Amr el-Eslemî için Haccac b. Mâlik el-Eslemî’de denilir.952 Haccac’ın da Suffa’da kaldığı nakledilir.953 Kendisinden sadece bir hadis rivâyet edilmiştir. Oğlu Haccac ve Urve hadis naklettiği söylense de Urve doğrudan kendisinden değil, oğlu Haccac b. Haccac’dan nakletmiştir. Haccac, Resûlullah’a “Radâ‘” (süt emzirme) hakkında soru sormuş, Allah Resûlü’de sorusuna cevap vermişti.954 Haccac Resûlullah’a: “Ya Resûlallah! Yerine getirmediğim takdirde, süt emmenin kınamaya sebep olacak hakkını benden ne giderir? diye sordu. Allah Resûlü de: “"Gurre, yani bir erkek köle veya bir kadın köle vermektir.” dedi.955 949 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, l4, İbn Esîr el-Cezer, a.g.e., III, 208. 950 Sehâvî, Ruchanü’l-Kiffe, 235. 951 Ahmed b.Hanbel, Müsned , III, 411, 412; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 46. 952 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 388; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 31. Haccac b. ‘Amr ile Haccac b. Mâlik’in aynı kişiler olmadığını söyleyenler de vardır. Bkz.: Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 357. 953 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 357. 954 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 388; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 31. 955 Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 450; Ebû Davud, Nikâh, 2064; Tirmizî, Radâ‘, 6; Nesâî, Nikâh, 6; Darimî, Nikâh, 50. 157 88- Harmele b. Iyas Suffa Ashâbından olduğu kaydedilen Harmele b. Abdullah b. Iyas’ın Buhârî ve diğer hadis kitaplarında rivâyet ettiği hadisler vardır. Bir rivâyette Harmele şöyle der: “Resûlullah’ın huzuruna girdim. Ayrılmak istediğimde ona yaklaşarak: “Ya Resûlallah ne yapmamı emredersiniz? Dedim. Resûlullah: “Ey Harmele, marufu yap, münkerden de kaçın” diye cevap verdi.956 Harmele, Hz. Peygamber’in vefatından sonra Basra’ya yerleşmiştir.957 89- Safvân b. Beydâ’ Safvân b. Beydâ’, Fihr oğullarından olup, babası Vehb’tir. Beydâ’ ise annesidir. Safvân b. Beydâ’, Süheyl ve Sehl’in kardeşidir.958 Safvân, Suffa Ashâbı ile birlikte İslâm’ı daha yakından öğrenmek için Suffa’da kaldı.959 Kardeşi Süheyl ile birlikte Bedir Savaşı’na katıldı. Medine’ye hicretten sonra Allah Resûlü, Safvân ile Rafi‘ b. İclân’ı kardeş yaptığı söylenir. Her ikisi de Bedir Savaşında şehid düştüler.960 Hz. Peygamber, Abdullah b. Cahş başkanlığında gönderdiği seriyyede Safvân b. Beydâ’ da vardı. Abdullah b. Cahş seriyyesine katılanlar hakkında: “İman eden, hicret eden ve Allah yolunda cihad edenler! İşte onlar Allah’ın rahmetini umanlardır”961 âyeti inmiştir.962 90- Şeddâd b. Esîd Şeddâd b. Esîd de Mescid-i Nebevî’de Suffa Ashâbı ile birlikte ilim ve İslâm’ı öğrenmiştir.963 956 Buhârî, Edebü’l-Müfred, 222; İbn Sa‘d, a.g.e., I, 320-321; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I 358, 359, İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 475. 957 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 45. 958 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 278. 959 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 373; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 359. 960 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 278. 961 Bakara, 2/218. 962 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 373; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 359. Abdullah b. Cahş seriyyesine Safvân değil, Onun kardeşi Süheyl’in katıldığını söyleyenler de vardır. Bkz.: Elmalılı, Hak Dini, II, 89. 963 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 372. 158 Şeddâd b. Esîd el-Eslemî, Medinelidir. Kendisinden ‘Amr Kayzî b. ‘Âmir hadis rivâyet etti. Ondan da bu hadisi sadece Zeyd b. Habbâb nakletti.964 Şeddâd b. Esîd Hz. Peygamber’e gelerek hicret etmek üzere bi‘at ederken üzgün duruyordu. Allah Resûlü ona: “Senin neyin var?” diye sordu. O: “Ya Resûlallah! Keşke Buthan965 suyundan birkaç kez içseydim. Bu sudan İçmediğimden dolayı üzgünüm” dedi. Allah Resûlü: “Seni, o sudan içmekten alıkoyan ne?” diye sorunca, Şeddâd: “Hicret edişim” diye cevap verdi. Bunun üzerine Allah Resûlü: “Git, sen nereyi istersen orada muhâcir sayılırsın.” dedi.966 91- Sâib b. Hallâd Sâib b. Hallâd el-Cühenî’nin künyesi “Ebû Sehl”dir. Kendisinden oğlu Hallâd, Ata b. Yesâr ve Salih b. Hayavân gibi raviler hadis rivâyet etmiştir.967 Mescid-i Nebevî’de Suffa Ashâbı ile birlikte kaldığı,968 Bedir savaşına katıldığı, Muâviye döneminde Yemen’de valilik yaptığı ve hicri 71/690 yılında vefat ettiği nakledilir.969 Kendisinden şöyle bir rivâyet nakledilir: Allah Resûlü: “Kim Medinelileri zulmüyle korkutursa, Allah da onu korkutsun. Allah’ın, Meleklerin ve bütün insanların lâneti onun üzerine olsun. Onun yaptığı ameller ve verdiği şahitlik Allah tarafından kabul edilmez.” dedi.”970 92- Evs b. Evs Evs b. Evs es-Sakafî’nin Suffa Ashâbından olduğunu rivâyet edenlerin yanında, onun Suffa Ashâbından olmayıp, Kuba ashâbından olduğunu ifade edenler de vardır. Çünkü bu kişi Hz. Peygamber’in son dönemlerinde Sakif’in elçileri arasında gelmiştir. Hz. Peygamber’in, onları Suffa’da değil, Kuba’da misafir ettiğine 964 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 251. 965 Buthan: Medine’de bir vadinin adıdır. Buradaki volkanik (taşlık) araziden tatlı su akıyordu. Yâkut, Mu’cemu’l-Buldân, I, 446. 966 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 372-373; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 506; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 257. 967 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 139; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 17-18. 968 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 372. 969 İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 17, 18. 970 Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 56; Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 372; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 313. 159 dair rivâyetler vardır. Kendisinden sadece bir hadis rivâyet edilmiştir. Rivâyet ettiği hadiste şöyle der: “Biz Medine’de Kuba Mescidi'nde Resûlullah ile beraberdik. Bir adam yanımıza gelerek bir şeyler söylemeye başladı. Ama biz ne dediğini anlayamadığımız için şüphe üzerine etrafını sardık. Hz. Peygamber: “Galiba şahâdet getiriyor.” dedi. Adam: “evet” dedi. Bunun üzerine Resûlullah, adamın serbest bırakılmasını emretti.”971 Kanâatimizce bu rivâyet, Evs’in Suffa Ashâbından değil, Kuba ashâbından olduğu iddiasını güçlendirmektedir. 93- Cariye b. Humeyl el-Eşcaî Cariye b. Humeyl b. Nuşbe b. Kurt da Suffa Ashâbından olduğu rivâyet edilir. Resûlullah’tan hadis nakletmiştir. Bedir savaşına katılmış ve bir rivâyete göre de Uhud Savaşı’nda şehit olmuştur.972 94- Ebû Kebşe Hz. Peygamber’in kölesi Ebû Kebşe’nin ismi Süleym idi. Fars, Devs ya da Mekke doğumlu olduğu da söylenir. Allah Resûlü onu satın aldı ve daha sonra onu azad etti. Hz. Peygamber’le birlikte Bedir Savaşı ve diğer bütün savaşlara katıldı.973 Hz. Peygamber’e hizmet etmek, ilim ve İslâm’ı öğrenmek için Suffa Ashâbı ile birlikte Suffa’da kalmıştı.974 Ebû Kebşe, Hicretin 13/634 yılında Hz. Ömer’in halife olduğu gün vefat etmiştir.975 95- Iyâd b. Hımâr Iyâd b. Hımâr el-Mucâşiî et-Temimî, Hz. Peygamber’le olan arkadaşlığı Peygamberlikten önceye dayanır.976 Mescid-i Nebevî’de Suffa Ashâbı ile birlikte kaldığı ifade edilir.977 Kendisi birkaç hadis rivâyet etmiştir. Ondan Mutarrıf b. 971 Bkz.: Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 8; Darimî, II, 218; Ebû Nu‘aym, a.g.e. I, 348-349, İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 164; Sehâvî, Ruchanü’l-Kiffe, 150,151. 972 Ebû Nu‘aym, a.g.e. I, 354, İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 313, İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e. I, 554. 973 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 301. 974 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 20. 975 İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 301. Bir rivâyete göre de: Urve b. Zübeyr’in doğduğu Hicretin 23. yılında vefat etmiştir. Bkz.: İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., VI, 261; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VII, 284. 976 İbn Abdilberr, a.g.e., III; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 162. 977 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 16. 160 Abdullah ve kardeşi Yezid b. Abdullah, A‘lâ b. Ziyâd, Hasan, Ebû Teyyâh gibi raviler hadis nakletmiştir.978 Iyâd, son zamanlarında Basra’ya yerleşmiştir.979 96- Yesâr Ebû Fukeyhe Yesâr Ebû Fukeyhe’nin Suffa’da kaldığı nakledilir.980 O, Mekke’de Abduddâr oğullarından Safvân b. Umeyye’nin kölesi idi. Mekke’de ilk Müslüman olan sahâbedendir. Bu nedenle; Abduddâr oğulları İslâm’dan dönmesi için ona büyük işkenceler yaptılar. Kendisine yapılan işkenceleri gören Hz. Ebû Bekir, onu satın almış ve azad etmiştir. Habeşistan’a yapılan ikinci hicrette yer aldı. Daha sonra da Medine’ye hicret eden Ebû Fukeyhe, Bedir Savaşı’ndan önce vefat etmiştir.981 97- Abbâd b. Halid el-Ğifârî Abbad b. Halid’in de Suffa Ashâbından olduğu belirtiliyor. Bir rivâyete göre Muâviye’nin hilafeti döneminde vefat etmiştir.982 Kendisinden iki hadis rivâyet edilmiştir.983 Hudeybiye gününde okla kuyuya indiği rivâyet edilir.984 Hakkında daha fazla bilgi edinemedik. 98- Huneys b. Huzâfe Huneys b. Huzâfe es-Sehmî, İslâm’ın geldiği ilk zamanlarda Mekke’de Müslüman oldu. Habeşistan’a ilk hicret edenlerle birlikte hicret etti. Daha sonra Medine’ye hicret etti. Bedir Savaşı’na katılan Huneys, Uhud Savaşı’nda aldığı bir yaradan dolayı Medine’de vefat etti. Hz. Ömer’in kızı Hz. Hafsa ile evli idi. Huneys’in vefatından sonra Hz. Peygamber, Hafsa ile evlendi.985 Abdullah b. Huzâfe’nin kardeşi olan Huneys,986 Suffa’da kaldığı ifade edilir.987 978 Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 162; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 303; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., IV, 625. 979 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 16; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 302; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., IV, 322. 980 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 24. 981 Bkz.: İbn Sa‘d, a.g.e., I, 498; III, 248; İbn Abdilberr, a.g.e., IV, 145, 293; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., V, 518; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., VI, 536; VII, 268. 982 Ebû Nu‘aym, a.g.e. II, 10; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 152; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 498; Eyyub Sabri, Mir’at’ul-Harameyn, 459. 983 İbn Abdilberr, a.g.e., II. 352; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., III, 498. 984 Sehâvî, Ruchanü’l-Kiffe, 228. 985 Bkz.: Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 361; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 147. 986 İbn Abdilberr, a.g.e., II, 35; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 290-291. 161 99- Hazim b. Harmele Hazim b. Harmele el-Eslamî’nin de Suffa Ashâbından olduğu rivâyet edilir. İbn Mâce, Taberânî ve diğer hadis kitaplarında kendisinden rivâyet edilen hadisler bulunmaktadır. Hazim, şöyle bir hadis rivâyet etmektedir: “Ben Resûlullah’a uğramıştım ki, beni görünce çağırdı. Ben de yanına kadar gittim ve durdum. Bana: “Ey Hazım, La havle vela kuvvete illa billahi’l-aliyyi’l-azîm” demeyi artır. Çünkü bu cennet hazinelerinden bir hazinedir.” dedi.”988 100- Dükeyn b. Said Dükeyn b. Said el-Müzenî, Suffa’da kaldığı konusunda kesin bir ifade yoktur. Bu nedenle; Suffa Ashâbından olup, olmadığı konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Daha sonra Kûfe’ye yerleşmiştir.989 101- Sâbit b. Vedi‘a Sâbit b. Vedi‘a el-Ensârî’nin Suffa Ashâbından olup, olmadığı hususunda farklı rivâyetler bulunmaktadır.990 102- Sakf b. ‘Amr Sakf b. ‘Amr el-Eslemî ya da el-Esdî, Umeyye oğullarının anlaşmalısıydı.991 Künyesi “Ebû Mâlik”tir. İki kardeşi Midlâc ve Mâlik b. ‘Amr ile birlikte Bedir Savaşı’na katılmışlardır. Sakf’ın, Uhud Savaşı’nda şehit olduğu ya da Hayber Savaşı’nda esir bir Yahudi tarafından şehit edildiği 992 ve Suffa’da kaldığı nakledilir.993 987 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 360. 988 İbn Mâce, Edep, 59; Ebû Nu‘aym, a.g.e. I, 356; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 431. 989 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 365. Ayrıca bkz.: İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 161; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 326. 990 Ebû Nu‘aym, a.g.e. I, 345, 351; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 164. 991 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 352; İbn Abdilberr, a.g.e., I, 290. 992 İbn Abdilberr, a.g.e., I, 290; Ayrıca bkz.: Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 352; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., I, 525. 993 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 352. Bkz.: İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., I, 293. 162 İKİNCİ BÖLÜM İSLÂM HUKUKUNUN OLUŞUMUNDA SUFFA ASHÂBININ ETKİLERİ Medine’ye hicretten sonra, ilk başta kimsesi olmayan fakir muhacirler için Mescid-i Nebevî’ye bitişik olarak inşa edilen Suffa, zamanla bir ilim ve ibâdet yuvası olmuştur. Çünkü daha sonra buraya, çevre kabilelerden Müslüman olup gelenler olduğu gibi, Medine’de evi barkı olduğu halde dinî bilgilerini arttırmak, Resûlullah’a daha yakın olmak ve O’nun getirdiği dinî öğretiler hakkında daha fazla bilgi sahibi olmak için gelenler de vardı. Gerçi bu dönemde Hz. Peygamber’in bulunduğu çarşı, pazar, savaş meydanı, mescid ve evler kısacası hazarda ve seferde her yer bir eğitimöğretim mekanı idi. Ancak Muhammed Hamidullah’ın da ifade ettiği gibi, Suffa’nın İslâm tarihinde ilk düzenli dinî öğretimin yapıldığı okul994 olarak görev yapması açısından, dinî bilgilerin sonraki nesillere ulaştırmasında, Suffa’da yetişen sahâbilerin rolu oldukça fazladır. Çünkü sahâbilerin çoğu, kimi pazarda alışverişte, kimi de hurmalıklarında ziraat ile meşgul oluyorlardı. Buna karşın Suffa Ashâbı ise, Hz. Peygamber’in yanından hiç ayrılmamaları, nâzil olan âyetleri, vârid olan hadisleri hem ezberlemeleri hem de bunların içerdiği hükümleri bilmeleri açısından büyük önemi haizdirler. İlk dönemde yeni Müslüman olmuş kabilelere gönderilen Kur’ân, Sünnet ve fıkıh öğretmenleri de Suffa Ashâbı arasından seçilirdi. Dolayısıyla bunların gerek Hz. Peygamber döneminde, gerek daha sonraki dönemlerde gittikleri yerlerde bilgi ve birikimlerini etrafındakilere aktarmışlardır. Bununla birlikte, karşılaştıkları yeni bir olayı çözmek için izledikleri metod ve verdikleri hükümler de sonraki nesil için önem arzetmiştir. Bu nedenle, İslâm hukukunun gerek furû, gerekse usûlünün oluşumunda ve gelişiminde bunların etkilerini inceleyeceğiz. 994 Bkz.: Hamidullah, a.g.e., II, 768. 163 İslâm hukukundan daha kapsamlı olan fıkıh ilminin oluşumu ve gelişimi konusu, İslâm tarihi boyunca ele alınmış bir konudur. Özellikle son dönemlerde bu konuda bağımsız çalışmalar daha fazla yapılmıştır. Hz. Peygamber’den günümüze kadar İslâm fıkhının geçirdiği dönemler konusunda yazılan eserleri incelediğimizde İslâm hukuku tarihini farklı dönemlere ayırmışlardır. Ancak bu konuda ilk müstakil eser veren Ezher Üniversitesi şeyhi Muhammed el-Hudarî (ö. 1872-1927), İslâm hukuk tarihini altı dönemde ele alarak şöyle der: “İslâm hukuk tarihini altı döneme ayırmam, benim uygun gördüğüm bir tasnif olup, daha önce başkaları tarafından yapılmadığı kanaatindeyim.” Bu teşrî‘ dönemleri şöyle ayırabilir: 1- Resûlüllah’ın hayatındaki teşrî‘. 2- Hulefa-i Raşidîn döneminin nihayetiyle son bulan büyük sahâbe dönemindeki teşrî‘. 3- Hz. Muhammed zamanında küçük yaşta olup, halifeler döneminden sonra ilim alanında temayüz eden sahâbe ile, onların zamanında yaşayan tabiîler dönemindeki teşrî‘. Bu dönem, yaklaşık olarak hicrî birinci asrın sonuna kadar devam eder. 4- Fıkhın bir ilim dalı haline geldiği dönemdeki teşrî‘. Bu dönemde fıkıh alanında temâyüz eden büyük hukuk bilginleri yetişmiş. Ayrıca bu hukuk bilginleri, kendilerinden sonraki dönemde ortaya çıkacak problemlere çözüm getirebilecek ilim adamları yetiştirmişlerdir. Bununla beraber bu yetişen âlimler, kendi zamanlarında ortaya çıkan hukukî problemleri çözüme kavuşturacakları zaman, önceki hocalarının görüşlerini açıklamakla beraber, kendi görüşlerini de açıklamaktan çekinmemişler. Bu dönem, yaklaşık dördüncü yüzyılın başına kadar devam eder. 5- Büyük eserlerin yazıldığı, fıkhî meselelerin çoğaldığı ve kendilerinden önceki hukuk bilginlerinden alınan fıkhî meselelerin tetkiki için ilgililer arasında ilmî tartışmaların meydana geldiği teşrî‘. Bu dönem, Abbasî devletinin Moğollar tarafından yıkılış tarihine (656/1258) kadar devam eder. 164 6- Taklid dönemi teşrî‘. Bu dönem, Abbasi devletinin yıkılmasından başlayarak günümüze kadar devam eder.995 Daha sonra yapılan çalışmalar aşağı yukarı hep el-Hudarî’nin yaptığı taksim çerçevesinde ele alınmıştır. Söz gelimi; Osman Keskioğlu (1907-1989)’nun yaptığı taksim şöyledir: Vahiy Dönemi, Sahâbe Dönemi, Tâbiîn Dönemi, İctihadlar Dönemi (H. 100-350), Taklid Dönemi (350-656), Duraklama Dönemi olmak üzere altı dönem tespit etmiştir.996 Hayrettin Karaman da: Hz. Peygamber Dönemi (Fıkhın Doğuşu), Sahâbe Dönemi (Fıkhın Gelişme Çağı), Abbasiler Dönemi (Fıkhın Olgunluk Çağı) ve Fıkıh Mezhebleri, Selçuklular Dönemi (Fıkhın Duraklama Çağı), Moğol İstilasından Mecelle’ye Kadar (Fıkhın Gerileme Çağı), Mecelle’den Zamanımıza Kadar (Uyanış Çağı) adıyla yedi dönem tespit etmiştir.997 Bu konuda yazılan bütün eserlere baktığımızda hem Türkiye’de hem diğer İslâm ülkelerinde, hep bu çerçevede ele alındığını görüyoruz. Ancak biz, çalışmamızın konusu olan “Suffa Ashâbının, İslâm Hukukunun Oluşmasına Etkileri” olması hasebiyle, fıkhın tedvini ve mezheplerin ortaya çıkışı dönemine kadar, Suffa Ashâbının etkilerini inceleyeceğiz. Bu da, başlangıçtan hicri üçüncü asrın sonuna kadar olan dönemdir. Biz, Suffa Ashâbının İslâm Hukukunun oluşmasına etkilerini, üç bölümde ele alacağız. Bunlar: 1- Hz. Peygamber Dönemi, 2- Sahâbe Dönemi, 3- Tâbiîn ve Tebe-i Tâbiîn Dönemi, Hz. Peygamber dönemi dışında diğer dönemleri kesin bir tarihle birbirinden ayırmak mümkün değildir. Çünkü, sahâbe döneminin sonuna doğru tâbiînden birçok bilgin yetişmiş ve hatta sahâbilerin önünde fetvâ bile vermişlerdir. Tâbiîn dönemi de devam ederken tebe-i tâbiînden birçok bilgin yetişmiş ve ictihadlarıyla hüküm vermişlerdir. Mezhep imamlarının bir kısmı tebe-i tâbiîn döneminde yetiştiği için, onları da bu dönem altında ele almayı uygun gördük. 995 el-Hudarî, Muhammed, Târihu’t-Taşrî‘i’l-İslâm, 10, Dâru’l-Fikri’l-Arabi, Beyrut 1992. 996 Bkz.: Keskioğlu, Osman, Fıkıh Tarihi ve İslâm Hukuku, TDV Yay., Ankara 1999, 23-206. 997 Bkz.: Karaman, Hayrettin, Başlangıçtan Zamanımıza Kadar İslâm Hukuk Tarihi. 165 I- HZ. PEYGAMBER DÖNEMİNDE SUFFA ASHÂBININ FIKHIN GELİŞİMİNE KATKILARI A- Hz. Peygamber Döneminde Fıkıh Hz. Peygamber dönemindeki teşrî, diğer fikıh dönemlerinin en önemlisidir. Çünkü vahye dayanan teşrî‘ faaliyeti bu dönem içinde tamamlanmış, sonraki dönemlere de temel teşkil etmiştir. Yani; Hz. Muhammed’in risâleti ile başlayıp onun vefatına kadar (610-632) yaklaşık yirmi üç yıl devam eden bu dönem, İslâm hukukunun doğuş ve kuruluşunun tamamlandığı bir dönemdir. Bu dönem, İslâm hukukunun aslî kaynağı olan Kur’ân’ın nâzil olduğu ve kapalı olan âyetlerin Hz. Peygamber tarafından açıklanarak bir takım emir ve nehiylerin geldiği bir dönemdir.998 Hz. Peygamber hayatta iken fıkıh, daha sonraki dönemlerde sistemleşen fıkıh gibi sistemleşmemişti. Kaynaklar; Kur’ân ve Sünnetti. Başlangıçtan Resûlullah’ın vefatına kadar amelî hükümler aşama aşama gelmiş ve risâlet yirmi üç yılda tamamlanmıştır. On üç yıl süren Mekke dönemi’nde daha çok inanç ve ahlâk âyetleri; Medine döneminde ise, daha çok hüküm âyetleri inmiştir. Zira Medine’de İslâm devleti oluştuktan sonra uygulayacağı hukuk esasları cihad, ibadetler, muamelât ve devletler arası ilişkiler olup, bu dönemde nâzil olmuştur. Bu dönem daha sonraki dönemlere kaynak olması bakımından büyük önem taşır. Çünkü bu dönemde fıkıh ilmi diye ayrı bir ilim dalı yoktu. Ancak, fıkh’ın “usûl” ve “fürû" şeklinde iki ana kısma ayrılması ve ayrı birer ilim dalı olarak incelenip, okutulması, kitaplara geçirilmesi daha sonraki dönemlerde gerçekleşmiş olmakla beraber, gerek usülün gerekse fürû‘un temelleri, bu dönemde atılmış, hattâ esas itibariyle tamamlanmıştır.999 Biz de aşağıda bu dönemdeki fıkhın özellikleri, kaynakları, bu dönemde yapılan ictihadlar, bunların hukûkî değerleri ve fıkhın uygulanmasında “Suffa Ashâbı”nın katkıları üzerinde durmaya çalışacağız. 998 Ekinci, Ekrem Buğra, İslâm Hukuku Tarihi, 15, Arı Yayınları, İstanbul 2006. 999 Bkz.: Şah Veliyullah ed-Dehlevî, Huccetullahi’l-Bâliğa, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut ty., I, 140 vd.; Hudarî, a.g.e. 10 vd.; Karaman, a.g.e., 58-59. 166 1- Hz. Peygamber Döneminde Fıkhın Özellikleri Hz. Peygamber dönemindeki teşrî‘, diğer fıkıh dönemlerinin en önemlisi olduğuna yukarıda değinmiştik. Bu dönemde İslâm hukukunun aslî kaynağı olan Kur’ân, iniyor; kapalı olan âyetleri de Hz. Peygamber açıklıyordu. Bu nedenledir ki, hükümlerde ihtilafın olması söz konusu değildi. Çünkü bu dönemde teşrî‘ vahiy yoluyla gerçekleşmişti. Kur’ân esas kabul edilmiş ve açıklanması gereken âyetleri Hz. Peygamber de izah etmiştir. Gelen hükümler; öncelikle herhangi bir olayın meydana gelmesi veya söz konusu olay hakkında soru sorulması üzerine bir âyetin inmesi ya da hükmün Allah tarafından peygambere bildirilip onun da kendi söz ve üslûbu ile açıklaması veya uygulaması şeklinde olurdu. Hatta bazen Hz. Peygamber, herhangi bir problem vukû bulduğunda kendi görüşü ile hüküm verir, eğer verdiği hükümde isabet etmemiş olursa, Allah tarafından tashih edilirdi.1000 Söz gelimi; Bedir Savaşı’nda ele geçirilen esirlerin fidye karşılığında salıverilmesi konusundaki ictihadı tashih edilmiştir.1001 Tebük Seferi esnasında bazı münafıkların sefere katılmamak için çeşitli mazeretler uydurarak Hz. Peygamber’den izin almaları üzerine Peygamber, verdiği bu izinden dolayı uyarılmıştır.1002 Hz. Peygamber döneminde yapılan teşrî‘; bazen bir problemin sorulması durumunda bir hüküm gelirdi. Kur’ân’da on beş yerde “Yes’elûneke” (Senden soruyorlar) ifadesi geçmekte olup, bunların sekizi hukukî konularla ilgilidir.1003 Ayrıca iki defa da “yesteftûneke”1004 (Senden dinî hükmü açıklamanı istiyorlar) ifadesi kullanılmıştır.1005 Hz. Peygamber döneminde yapılan teşrî‘in bir diğer yolu 1000 Hz. Peygamber’in ictihadı hakkında ilerde geniş bilgi verilecektir. Ayrıca bkz.: Hudarî, a.g.e., 13- 14; Hallâf, Abdulvahhab, Hülâsatü Tarihi’t-Teşrî‘i’l-İslâm, 13-14; Karaman, İslâm Hukukunda İctihad, 37-41. 1001 Enfâl, 8/68. 1002 Tevbe, 9/43. 1003 Bu konular şunlardır: İnfâk, Bakara 2/215, 219; Mukaddes aylarda savaş, Bakara 2/217; İçki ve kumar, Bakara 2/219; Yetimler, Bakara 2/220; Hayız, Bakara 2/222; Helâl kılınan nesneler, Mâide 5/4; Ganimetler, Enfâl 8/1. 1004 Nisâ, 4/127,176. 1005 Vahyin gelmesi ve dinî hükmün açıklanmasına sebep olan bu tür olayların tesbiti konusunda İslâm tarihinde “esbâbü’n-nüzûl” adında geniş bir literatür ortaya çıkmıştır. Esbâb-ı nüzul ile ilgili önemli bazı eserler şunlardır: Vâhidî, Ebî Hasan Ali b. Ahmed, Esbâbu Nüzûli’l-Kur’ân, Beyrut 1991; İbn Şihâb ez-Zührî, Tenzîlâtü’l-Kur’ân, nşr.: Selâhaddin el-Müneccid, Beyrut 1963; 167 ise, herhangi bir olay veya soru beklenmeksizin, bir hükmün ilâhî plandaki yeri ve zamanı geldiği an doğrudan bildirilmesidir. Böylece İslâm, bir taraftan içerisinde doğduğu belli bir zaman ve mekânın tarihsel problemlerini çözüp onların ihtiyaçlarına cevap verirken, diğer taraftan da evrensel hüküm ve değerlerini ortaya koyuyordu.1006 Hz. Peygamber, dinî görev yanında; daha sonra fıkıh adıyla ortaya çıkacak olan ve devletin teşrî‘, icrâ, kazâ vb. fonksiyonları oluşturan görevleri de yürütüyordu. Fıkıh adıyla daha sonra ortaya çıkacak olan ilim dalının bu dönemdeki özellikleri şunlardır:1007 1. Maslahatı temîn ve adaletin sağlanması; İnsanların faydasına, yararına olan şeyler emrolunmuştur. Zararına olanlar, kötülüğü doğuran şeyler yasaklanmıştır.1008 Yani şer‘î teklif ve hükümler karşısında herkesin adil bir şehilde eşit olup İslâm hukukunun temel dayanağını teşkil eden “iyi ve faydalı olanın sağlanması, kötü ve zararlı olanın uzaklaştırılması, kaldırılmasi” olarak özetlenir. 2. Güçlükten kaçınılması; yani teşrî‘ ve uygulamada insanın tabiatını, yaratılıştan gelen özelliklerini ve ihtiyaçlarını göz önüne alarak dinle muhatabı arasına zorluk ve engelin kaldırılmasıdır. Kur’ân’da: “Allah size kolaylık diler. Size güçlük istemez.”1009 diyerek, Allah’ın kullarına zorluk dilemediğini belirtir. Hz. Peygamber de: “Kolaylaştırınız, güçleştirmeyiniz, müjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz”1010 demiştir. Bu nedenle, daha sonra gelen fıkıh bilginleri, bu prensibi Şâri‘in (hüküm koyucunun) itibar ettiği esaslardan sayarak onunla birçok hükümler çıkarmışlardır. Güçlülüğün olmaması teşrî‘in kesin prensiplerinden kabul edilmiştir. Yolcu ve hastanın oruç tutmaması,1011 abdest yerine teyemmüm etmesi,1012 haram Süyûtî, Lûbâbü’n-Nükûl fî Esbâbi’n-Nüzûl, Tunus 1984; H. Tahsin Emiroğlu, Esbâb-ı Nüzul Kur’ân Ayetlerinin İniş Sebepleri ve Tefsirleri, I-XIV, Konya 1965-1983. 1006 Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, 56-58 ; Koca, Ferhat, İslâm Hukuk Tarihinde Selefi Söylem Hanbeli Mezhebi, Ankara Okulu Yayınları, 2002, 12-13. 1007 Geniş bilgi için bkz.: Hudarî, a.g.e., 20-24; 1008 Keskioğlu, a.g.e., 47. 1009 Bakara, 2/185. 1010 Buhârî, İlim, 12, Cumu‘a, 8, Savm, 27; Müslim, Tahâret, 42, Cihâd, 6; Dârimî, I, 73. 1011 Bakara, 2/185. 1012 Nisâ, 4/43; Mâide, 5/6. 168 olan bir şeyin zaruret halinde helâl kılınması gibi, ruhsat denilen kolaylıklar bu prensibe dayanmaktadır. 3. Az vazife yüklenmesi; insanların yığın yığın teklifler ile boğulmamasıdır.1013 Bu prensip “güçlükten kaçınılması” prensibinin ayrılmaz neticesidir. Çünkü emir ve nehiyler yani tekliflerin çokluğunda güçlük vardır. “Ey iman edenler! Açıklanırsa hoşunuza gitmeyecek olan şeyleri sormayın. Eğer Kur’ân indirilirken onları sorarsanız size açıklanır. (Açıklanmadığına göre) Allah onları affetmiştir (siz sorup da başınıza iş çıkarayın). Allah çok bağışlayıcıdır, aceleci değildir. Sizden önce de bir toplum onları sormuş, sonra da bunları inkâr eder olmuştu”1014 âyeti tekliflerin azlığı prensibine delâlet eder. Âyette sorulması yasaklanan konular, Allah tarafından yasaklanmamış olan ve insanların serbest bırakıldıkları hususlardır. Bu hususları Peygamber’e sormak haram kılınmalarına neden olur. Hz. Peygamber de: “Allah yapılması gereken hükümleri farz kılmıştır. Onları zayi etmeyiniz. Bazı şeyleri de yasaklamıştır. Onları da çiğnemeyiniz. Hadler, sınırlar koymuştur, onları aşmayınız. Bazı şeyler hakkında da, unuttuğundan değil; size olan merhametinden dolayı sükût etmiştir. Onlarında ardına düşmeyiniz!.”1015 demiştir. 4. Tedrice riayet edilmesi, hükümlerin zamana yayılarak aşama aşama konulması, böylece yeni hükümlerin toplum tarafından özümsenmesine imkân verilmesidir.1016 İnsanlara birden ağır sorumluluk yüklenmeyerek, ilahi hükümleri insanların daha kolay benimsemesi amaçlanmıştır. Bu sebeple yükümlükler birden gelmemiştir. Söz gelimi; namaz önce sabah akşam iki vakit iken sonra beş vakit olmuştur. Zekâtın miktarı ilkönce belirlenmemiş isteğe bırakılmış, daha sonra miktar belirlenmiştir. Mekke döneminde cihat emredilmemiş, daha sonra Medine döneminde farz kılınmıştır. İçki tedrici olarak yasaklanmıştır.1017 1013 Keskioğlu, a.g.e., 50. 1014 Mâide, 5/101-102. 1015 Bkz.: Zeydân, el-Medhal, 95. 1016 Bkz.: Hudarî, a.g.e., 20-24, Daru’l-Fikri’l-Arabi, Beyrut 1992; Keskioğlu, a.g.e., 51; Zeydân, elMedhal, 93. 1017 Şerî hükümlerin tedrici olarak indirilmesinin en açık örneği içkinin haram kılınmasıdır. Çünkü dört aşamada Kur’ân içkiyi haram kılmıştır. Bkz.: Birinci aşama: Nahl, 16/67; İkinci Aşama: Bakara, 2/219; Üçüncü aşama: Nisâ, 4/43; Dördüncü aşama: Mâide, 5/90-91. 169 5. Nesh; luğatte, izâle etmek, gidermek, yok etmek, değiştirmek, tebdil, tahvil ve nakletmek anlamlarına gelir. Terim anlamı ise; bir nassın hükmünü daha sonra gelen bir nas ile kaldırmak, yani daha önce gelmiş olan şer‘î bir hükmün daha sonra gelen bir hüküm tarafından değiştirilmesi, geçerliliğini ortadan kaldırması demektir.1018 Nesh konusunda İslâm tarihi boyunca âlimler farklı görüşler savunmuşlardır.1019 Biz burada nesh konusundaki tartışmalara girmeden şunu söyleyebiliriz: Ddurum ne olursa olsun nesih, ancak Hz. Peygamber hayatta iken söz konusu olan bir hadisedir. O’nun vefatından sonra vahiy kesildiği için nesih ihtimali de ortadan kalkmıştır. Çünkü Allah ve Resûlü’nün koyduğu bir hükmü başkasının kaldırması mümkün değildir.1020 Yukarıda açıkladığımız bu temel ilkeler ışığında, Hz. Peygamber döneminde insanların fıtratlarına uygun, maslahat ve yararlarını gözetici ve aralarında adaleti gerçekleştirici hükümler teşrî‘ kılınmıştır.1021 Hz. Peygamber döneminde hukukun tatbiki daha sonraki dönemlerde olduğu gibi çok sert ve katı değildi. Pek çok konuda aynı veya farklı hatta birbiriyle tezat olan hukuk kurallarına, delile dayalı olması şartıyla müsamaha gösterilmiştir. Zaten Hz. Peygamber’in vefatından sonra ashâbın ihtilaflarından ve ilk hukukçuların uygulamalarından da durumun böyle olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü bu dönem, Hz. Peygamber’in farklı durumlarda sağduyu (ortak bilinç) ve insan aklının çalıştırılması için elverişli ortamlar sağlamayı amaçladığı, gelecek nesiller için model davranışların gelişmekte olduğu bir dönemdi. Eğer Hz. Peygamber her problem için ilk ve son olarak çözümler getirmiş olsaydı gelecek nesiller aklın kullanılmasından, zamanın yorumlanmasına göre hukuku şekillendirmekten mahrum kalmış olacaklardı. Hz. Peygamber döneminde iki kişinin aynı problem hakkında farklı iki yol izlemesi mümkündü.1022 Bu konuda birçok örnek verilebilir. Bunun en açık 1018 Cürcânî, Seyyid Şerif, Ta‘rifât, İstanbul 1327, 163; Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usülû, TDV, Ankara 1993, 122. 1019 İslâm Tarihi boyunca “Nesh” konusunda farklı görüşler ortaya atılmış ve bu görüşlerini delillendirmeye çalışmışlardır. Bu konuda eserlerinde müstakil bölümler olarak ele alanlar olduğu gibi müstakil eserler yazanlar da vardır. Geniş bilgi için bkz.: Cerrahoğlu, a.g.e., 127-128) 1020 Bkz.: Hudarî, a.g.e., 24-28; Karaman, a.g.e., 64-65. 1021 Zeydân, el-Medhal, 95. 1022 Ahmed Hasan, a.g.e., 38-39. 170 örneği kaynaklarda şöyle verilmektedir: Ahzâb Savaşından sonra (5/627) Benî Kurayza üzerine bir grup sahâbe’yi gönderen Hz. Peygamber: “Hiçbir kimse BeniKurayza’ya varmadan ikindi namazını kılmasın” buyurmuştu. Ancak daha hedefe varılmadan ikindi namazının vakti daralınca giden sahâbiler ikiye ayrılmış; bir kısmı: “Bu sözden maksad oraya bir an önce yetişmemizdir; yoksa ikindi namazının vakti içinde kılınmaması değildir.” diyerek sözün mâna ve maksadını göz önünde bulundurmuş ve ikindi namazını zamanı içinde yolda kılmışlardır. Diğer grup ise, lafza uyarak: “Oraya varılmadan ikindinin kılınmaması emredildi, vakit çıksa bile biz yolda kılmayız.” demiş ve buna göre hareket etmişlerdi. Olay Resûlullah’a haber verildiğinde her iki grubun da görüşünü hoş karşılar şekilde sessiz kalmıştı. Sahâbiler bunu her iki grubun filleri için takrirî bir tasvip olarak kabul etmiştir.1023 Şayet her iki grup sahâbilerin yapmış oldukları meşru olmasaydı Hz. Peygamber’in işaret ederek bu durumu düzelttiği söz konusu edilirdi. Ancak bu örnek bize göstermektedir ki, kastedilen tek başına emrin lafzı değil, Allah’a ve Peygamber’e bağlılığı gerçekleştiren niyet ile emirlerin altında yatan gerçek mâna ve ruhtur. Bu da insanların yorumlara dayanarak itaatın şeklinde farklı görüşler ortaya koyabileceklerine işaret eder. Bundan dolayıdır ki, Hz. Peygamber’den sonra da hukukçular arasında fıkhî ihtilafların doğmasına sebep olmuştur.1024 2- Hz. Peygamber Döneminde Fıkhın Kaynakları Mu‘âz hadisi ya da ictihad hadisi olarak meşhur olan hadiste fıkıh kaynaklarının neler olduğu sorusunun cevabını açıkça görebiliriz. Mu‘âz b. Cebel (ö. 18/639) diyor ki, Hz. Peygamber, beni Yemen’e vâli ve kadı olarak gönderirken bana: “Ey Mu‘âz! Sana çözüm bekleyen bir problem geldiğinde onu nasıl çözüme kavuşturacaksın? diye sordu. Ben: “Allah’ın Kitab’ı ile” dedim. Hz. Peygamber: “Ya onda bulamazsan” buyurdu. Ben: “Resûlullah’ın Sünneti ile” dedim. O: “Ya onda da bir hüküm bulamazsan” buyurdu. Ben: “Re’yimle ictihad ederim” dedim. Bunun üzerine Hz. Peygamber sevinerek elini göğsüme vurdu ve: “Razı olduğu şeye, 1023 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 76; ‘Aynî, Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed, ‘Umdetu’l-Kârî fî Şerh-i Sahîhi’l-Buhârî, ‘Âsitâne, el-‘Âmira, 1308-1311, V, 117; İbn Kayyim, Şemsüddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî Bekr el-Cevziyye, İ‘lâmu’l-Muvakki‘în ‘an Rabbi’l-‘Âlemîn, I, 203, thk.: M.M. Abdulhamid, es-Sa‘âde, Mısır 1955. 1024 Ahmed Hasan, a.g.e., 39. 171 Resûlünün elçisini muvaffak kılan Allah’a hamd olsun” buyurdu.1025 Bu hadise göre, hukukî bir problemin çözümü; Kur’ân veya Sünnet ya da Re’y ile çözüme kavuşturulur. Suffa’da kalan sahâbilerin hüküm çıkarma metodlarını yeri geldiğinde incelediğimizde onlarında aynı metodu kullandıklarını görürüz. Hz. Peygamber döneminde fıkhın kaynakları şunlardır: a- Kur’ân Kur’ân’ın terim anlamı; “Allah tarafından Cebrâil vasıtasıyla mahiyeti bilinmeyen bir şekilde son peygamber Hz. Muhammed’e indirilen, mushaflarda yazılan, tevâtürle nakledilen, okunmasıyla ibadet edilen, Fâtiha sûresiyle başlayıp Nâs sûresiyle biten, başkalarının benzerini getirmekten âciz kaldığı Arapça mûciz bir kelâmdır.” Bu tarife göre Hz. Peygamber’e indirilmeyen kitap ve sayfalara, Kur’ân’ın tercümesine veya Kur’ân’ın mânalarının Arapça olarak başka kelimelerle ifade edilmiş şekline, Hz. Osman’ın mushaflarının hattına uymayan kırâatlere ve kudsî hadislere Kur’ân denilemez.1026 Kur’ân-ı Kerim’in Resûlullah’a bir defada indirilmediği hususunda ittifak vardır. Kur’ân Hz. Peygamber’e yirmi yahut yirmiüç yılda -ki bu konu ihtilaflıdırparça parça indirilmiştir.1027 O’na âyet, âyetler veya tam bir sûre indiriliyordu. Yüce Allah şöyle buyurur: “Kur’ân’ı insanlara ağır ağır okuman için bölüm bölüm indirdik.”1028 İşte Hz. Muhammed’in risâleti ile başlayıp onun vefatına kadar (610- 632) yaklaşık yirmi üç yıl devam eden dönemde, İslâm hukukunun doğuş ve kuruluşu tamamlanmıştır. Bu dönemin en temel özelliği vahyin aşama aşama inmiş olmasıdır. Hz. Peygamber’in yaşadığı şehre nisbetle inen âyetler Mekkî ya da Medenî olarak iki gruba ayrılmıştır. Hicretten önce yaşadığı ve peygamberliğinin İlk 1025 Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 230; Dârimî, Sünen, I, 60; Ebû Dâvûd, İctihadu’r-Re’y fi’lKadâ, 11; Tirmizî, el-Ahkâm, 3; İbn Sad, a.g.e., III, 584; Serahsî, Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Ebû Sehl, Usûlü’s-Serahsî, nşr.: Ebü’l-Vefâ el-Efgânî, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut 1973, II, 107, 130; İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah, Câmi‘u Beyâni’l-‘ilm ve Fadlih vemâ Yenbağî fi Rivâyâtihî ve Hamlih, el-Müniriyye, Mısır 1346, II, 56; İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 200. 1026 Şevkâni, Muhammed b. Ali, İrşâdu’l-Fuhûl ilâ Tahkîki’l-Hakki min ‘İlmi’l-Usûl, el-Halebî, Mısır 1937, 62; Kur’ân hakkında daha geniş bilgi için bkz.: TDV İslâm Ansiklopedisi , “Kur’ân” md., Ankara 2002, XXVI, 383-422. 1027 Bkz.: Zerkeşî, el-Burhân, I, 232. 1028 İsrâ, 17/106. 172 yıllarını (610-622) geçirdiği Mekke’de gelen âyetler daha çok inanç, ibadet (gusül, abdest, necasetten taharet, namaz gibi) ve ahlâk konularıyla ilgili olup bir anlamda Medine’de gerçekleştirilecek yeni devletin İnsan unsurunu yetiştirmeye ve hukukun alt yapısını oluşturmaya yönelikti. Medine’de (622-632) gelen âyetler yıllara göre; Birinci yılında: Hutbe, ezân, nikâh, cihâd; İkinci yılında: Oruç, bayram namazları, fıtır sadakası, kurban, zekât, kıblenin değiştirilmesi, ganimetler ve taksimi; Üçüncü yılında: Miras hükümleri, boşanma; Dördüncü yılında: Yolculukta ve tehlikeli durumlarda namaz, recm, toprak dağıtımı, teyemmüm, kazif cezası, hac ve umre; Beşinci yılında: Yağmur duası namazı, îlâ’; Altıncı yılında: Milletler arası anlaşmalar, hac ve umre yolunda engellenmeyle ilgili hükümler, içki ve kumarın yasaklanması, zıhâr, vakıf, isyan ve haydutluğun cezâsı; Yedinci yılında: Bazı yiyeceklerin haram kılınması, ziraî ortaklık; Sekizinci yılında: Mekke’nin kutsîliği ve dokunulmazlığı, kısâs ve içki satışının yasaklanması, müddetli evlenmenin yasaklanması, hukuk karşısında insanların eşitliği; Dokuzuncu yılında: Ka‘be’nin çıplak olarak tavaf edilmesinin yasaklanması, mülâane; Onuncu yılında: İnsan haklarının ilânı, vasiyet, nesep, nafaka ve borçlarla ilgili bazı hükümler, cezanın şahsiliği prensibi getirilmesi, vasiyetin üçte birle sınırlandırılması ve faiz yasağı gibi hükümler getirilmiştir. Kısacası; Medine döneminde gelen hükümler, Allah ile kul arasındaki ilişkiler yanında aile, miras, 173 anayasa, ceza, muhakeme usûlü ve devletler arası münasebetler gibi sosyal ve hukukî hayatla da ilgili düzenlemeler içeriyordu.1029 Kur’ân, diğer şer‘î delillerin temelidir. Onda şer‘î hükümler, bazen külli kaideler şeklinde ifade edilir. Kur’ân’daki külli hukuk kaidelerinin hukukî promlemlere uygulanması; sünnet, icma ve kıyas delilleri ile mümkün olur.1030 Kur’ân, İslâmî yasamanın temel kaynağıdır. Kur’ân’ın, İslâm hukukunun temel ve esas kaynağını oluşturduğuna dair bazı Kur’ân âyetleri açık bir şekilde işaret etmektedir.1031 Bu itibarla Suffa Ashâbından Abdullah b. Ömer: “Kur’ân’ı ezberleyen kimse, büyük bir şeye sahip ve Peygamberlik sıfatını elde etmiş demektir; şu kadar ki, ona vahiy gelmez.” demiştir. İbn-i Hazm da: “Fıkhın bütün bölümlerinin ana prensipleri Kitab ve Sünnet’te vardır” demiştir.1032 Kur’ân’ın yalnızca bir tavsiye ve öğütler kitabı olmadığı, içindeki birçok âyetin âmir hüküm mahiyetinde bulunduğu ve Müslümanları bağladığı konusunda ittifak vardır. Ancak, bazı âyetlerin bağlayıcı olan ya da bağlayıcı olmayan kategorilerden hangisine ait olduğu konusunda İslâm hukuk bilginleri arasında tartışma konusu olmuştur. Örneğin; bütün Müslümanlar “içkiyi ve faizi” yasaklayan âyetlerin âmir hükümler grubuna girdiği konusunda hemfikirdirler. Fakat “kurban” ile ilgili âyetin,1033 “borcun yazılması” ile ilgili âyetin,1034 “boşanmanın şahitler huzurunda yapılması”nı isteyen âyetin1035 âmir hüküm mü yoksa tavsiye ve teşvik hükmü mü getirdiği hususunda tartışma konusu olmuştur.1036 Ahkâm ile ilgili âyetler genellikle İslâm toplumunda meydana gelen olaylara cevap olarak1037 Peygambere inerdi.1038 Bazen de mü’minler tarafından Resûlullah’a 1029 Mekke ve Medine döneminde nazil olan âyetlerin genel karakteristikleri için bkz.: Hudarî, a.g.e., 19; Zeydân, el-Medhal, 91-92; Mennâ‘ el-Kattân, Târihu’t-Teşrî‘i’l-İslâmî, Müessesetu’rRisâle, Beyrut 1995, 67-73; Karaman, a.g.e., 55-56, 78-104. 1030 Şâtıbî, el-Muvâfakât, III, 366, 367. 1031 Maide, 5/48-49. 1032 Ebû Zehra, Muhammed, İslâm Hukuku Metodolojisi (Fıkıh Usûlü), Çev. Abdulkadir Şener, Fecr, Ankara 2005, 88. 1033 Kevser, 108/2. 1034 Bakara, 2/282. 1035 Talâk, 65/2. 1036 Karaman, a.g.e., 59. 1037 “İman etmedikçe Allah’a şirk koşan kadınlarla evlenmeyin. Beğenseniz bile, müşrik bir kadından, mümin bir câriye kesinlikle daha iyidir…” (Bakara, 2/221). Bu âyetin sebeb-i nüzûlünda müfessirler şu olayı naklederler: Hicretten sonra Mekke’de kalan ve hicret edemeyen 174 sorulan sorulara cevap olmak üzere inerdi.1039 Bu iki durum dışında teşriî âyetlerin inmesi nadirdir.1040 Kur’ân’ın, teşrî‘in temel kaynağı olduğu ve getirdiği hükümlerinin de bağlayıcı olduğu konusunda görüşbirliği vardır. Bu konuda yeteri kadar âyet bulunmaktadır: “(Kur’ân), kendisiyle insanları uyarman, insanlara öğüt vermen için sana indirilen bir kitaptır. Artık bu hususta kalbinde bir şüphe olmasın. Rabbinizden size indirilene (Kur’ân’a) uyun. O’nu bırakıp da başka dostların peşlerinden gitmeyin”.1041 Ancak Kur’ân’ın hükümleri açıklamadaki ifade şekli ise, farklıdır: 1- Bazı âyetler, içerdikleri hükümleri kesin bir dille ifade ederler. Bu durumda ictihad etme imkanı yoktur. Söz gelimi; namaz, zekât, oruç ve haccın farz olduğunu ifade eden âyetler, mirasçıların paylarını belirleyen âyetler, zinanın, zina iftirası atmanın, insanların mallarını haksız olarak yemenin, haksız olarak cana kıymanın haram olduğunu ifâde eden âyetler gibi… 2- Bazı âyetlerin içerdiği hükümler ise, kesin değildir, dolayısıyla doğrudan anlaşılmaz. Bu tür hüküm içeren âyetler, araştırma ve ictihada yol açar. Söz gelimi abdest’de başı meshetmenin miktarının belirlenmesi, bâin talâkla boşanmış bir kadının nafakasının vacip olması gibi… Bu iki grup arasındaki fark: Birinci grup, yani ictihadı gerektirmeyen hükümleri, iman edilmesi gereken esaslar gibi olup, her Müslümanın kabul etmesi Müslümanları müşriklerden kurtarmak üzere Hz. Peygamber tarafından Mersed b. Ebi’l-Mersed el-Ganevî’yi gönderdi. Daha önceden onu seven zengin müşrik bir kadın kendisini ona teslim etmek istedi. Ancak Mersed, İsâmın bunu kabul etmediğini söyleyince kadın bu sefer ona evlenme teklifinde bulundu. Mersed ise, teklifi kabul etmeyi Resûlullah’ın iznine bıraktı. Medine’ye döndüğünde durumu Hz. Peygamber’e arz etmesi üzerine bu âyet nazil olmuştur. (Kurtubî, el-Câmi‘, 63; Muhammed Ali Sâbûnî, Ravâihu’l-Beyân Tefsiru Âyâti’l-Ahkâm Mine’l-Kur’ân, Dersa‘âdet, İstanbul ty, I, 265. 1038 Bu olaylar “esbâb-ı nüzûl” olarak adlandırıldı. Birçok müfessir bu olaylara önem vererek buna dair kitaplar yazdılar ve Kur’ân’ın manasının anlaşılmasına bu olayları temellendirdiler. 1039 Gerek mü’minler, gerekse gayri müslimler tarafından sorulan sorular üzerine inen teşrî‘ âyetleri çoktur. Kur’ân’da 15 yerde “yes’elûneke” (Senden soruyorlar) ifadesi geçmekte olup bunların sekizi hukuki konularla ilgilidir. Bkz.: Bakara, 2/215, 217, 219 (iki kere), 220, 222; Mâide, 5/4; Enfâl, 8/1; Kur’ân’da 2 yerde da “yesteftûneke” (Senden dinî hükmü açıklamanı istiyorlar) ifadesi kullanılmıştır. Bkz.: Nisâ, 4/127, 176. Ayrıca bkz.: Şah Veliyullah ed-Dehlevî, el-İnsâf fî Beyâni Sebebi’l-İhtilâf, 1-2, Kahire 1327. 1040 Hudarî, a.g.e., 18. 1041 A‘râf, 7/2-3. 175 gerekir. Bu hükümleri kabul etmeyen dinden çıkmış olur. İkinci grup, yani ictihadı gerektiren hükümler ise, böyle değildir. Bir müctehidin birden fazla anlam içeren bir âyetin, bu anlamlardan birini ictihadı ile tayin ederek çıkardığı hükmü inkar eden kimse, dinden çıkmaz. Çünkü bir müctehidin âyet ve hadislerden çıkardığı hükümler zannîdir, kesin değildir. Bu nedenle; her müctehid, birden fazla anlama gelen bir âyetin, içerdiği bu anlamlardan birini tercih edebilir. İkinci grup, yani hüküm ihtiva eden âyetlerin manası kesin olmadığından, bir kaç fıkhî mezheb doğmuş ve müctehidlerin ihtilafına sebep olmuştur. Bu sebeple, bir mesele hakkında yedi veya sekiz görüş ortaya çıkmıştır. Bu görüşlerin hepsi haktır ve bunlara uymak vacipdir, denilemez. Çünkü bu görüşler birbirine zıttır. Bu görüşlerden birini diğerlerine tercih edecek bir delil bulunmadıkça birinin diğerinden üstün olduğunu söylemek isabetli değildir.1042 Kur’ân’ı inceleyen araştırmacıların anlayış biçimleri farklı ve âyetlerin manalarına delâlet yönleri de farklı olduğundan, hüküm içeren âyetlerin sayısı hakkında görüş birliğine varamamışlardır. Çünkü hükmü açıkça belirten âyetleri esas alanlar, 150 âyet olarak tesbit etmişler. Ancak, istidlâl yolu ile olaylara hüküm getiren âyetleri de sayıya dahil eden İmam Gazâlî (505/1111) ve Fahruddin er-Râzî (606/1210) gibi bazı bilginlere göre ahkam âyetlerinin yaklaşık 500 âyet olduğu görüşünü, benimsemişlerdir.1043 İbn Arabî (ö. 543/1148) ise, bazı istidlâl yolları kullanarak, yüz beş sûreyi incelemiş ve sonuç olarak 864 ahkâm âyeti tesbit etmiştir.1044 b- Sünnet Sünnet, sözlükte; İyi olsun veya kötü olsun “yol, gidişat ve âdet” gibi anlamları ifade eder. Hadisçiler ve fıkıhçılar “sünnet”i farklı tanımlamışlardır. Ancak çalışmamız gereği daha çok fıkıh bilginlerinin tanımı üzerinde durmaya çalışacağız. Hukuk bilginlerine göre sünnet; Kur’ân âyetleri dışında, Hz. Peygamber’den 1042 Mennâ‘ el-Kattân, Târihu’t-Teşrî‘i’l-İslâmî, 81-82. 1043 Kettânî, et-Terâtibu’l-İdâriyye, II, 179; Zerkeşî, el-Burhân, II, 4. 1044 Bkz.: İbnü’l-Arabî, Muhyiddin Muhammed b. Ali, Ahkâmu’l-Kur’ân, Beyrut ty., I, 8; el-Hacevî, Muhammed b. el Hasen, el-Fikru’s-Sâmî, Medine 1396, I, 26; Karaman, a.g.e., 60. 176 nakledilen ve şer‘î delil olma özelliği taşıyan söz, fiil ve takrirlerinden1045 ibarettir.1046 İslâm hukukunun Kur’ân’dan sonra ikinci önemli kaynağı Sünnet’tir. Hz. Peygamber’in Sünnetinin şer‘î delil olduğu ve uyulması gerektiği konusunda bizzat Kur’ân âyetleri ile sabit olmuştur. Zaten İslâm hukuku biliminde Sünnet, Hz. Peygamber’in model davranışı anlamına gelir. Çünkü Kur’ân’da yer alan, “Andolsun ki, Resûlullah, sizin için, Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için güzel bir örnektir.”1047 ve “...Peygamber size ne verdiyse onu alın, size ne yasakladıysa ondan da sakın. Allah’tan korkun. Çünkü Allah’ın azâbı çetindir.”1048 Âyetleri ile Allah, Müslümanlara, Hz. Peygamber’i izlemeyi, emir ve yasaklarını uygulamayı emretmiştir. Dolayısıyla O’nun Sünnet’i, sahâbiler ve özellikle Suffa Ashâbı başta olmak üzere bütün İslâm toplumu için bir ideal haline gelmiştir. Kur’ân, Hz. Peygamber’den Müslümanların problemlerini vahye göre çözmesini istemiştir.1049 Aslında teşrî için esas otorite daha önce belirttiğimiz üzere Kur’ân’dır. Bununla birlikte Kur’ân, “İnsanlara, kendilerine indirileni açıklaman için ve düşünüp anlasınlar diye sana da bu Kur’ân’ı indirdik”1050 âyeti ile Hz. Peygamber’in Kur’ân’ı açıklayan ve uygulayan olduğunu ifade eder. Bununla beraber Kur’ân, Hz. Peygamber’in görevlerini şu şekilde tanımlar; insanlara gelen vahyi tebliğ etmek,1051 onlara ahlaki eğitim vermek ve onlara ilahî hikmet ve Kitab’ı öğretmek.1052 Bundan dolayı Kur’ân ile Sünnet çok yakından ilişkilidir. İkisinin ayrı ayrı birer kaynak olduğunu iddia etmek güçtür. Çünkü Kur’ân, Hz. Peygamber’in teşrî yetkisine sahip olduğunu “… işte o Peygamber onlara iyiliği emreder, onlara temiz şeyleri helâl, pis şeyleri haram kılar…”1053 âyeti ile dile getirir. Kısaca; Kur’ân öğretilerini bizzat uygulayan Hz. Peygamber’dir. Söz gelimi; Kur’ân’ın 1045 Takrîrî Sünnet: Hz. Peygamber’in huzurunda ortaya konulan ya da gıyabında olup sonradan haberdar olduğu bir söz veya davranışı sükûtla karşılaması, onu zımnen onaylamış olması demektir. Erdoğan, a.g.e., 433. 1046 el-Hatîb, Muhammed ‘Accâc, es-Sünnetü Kable’t-Tedvîn, Mektebetu Vehbe, Kahire 1988, 18. 1047 Ahzâb, 33/21. 1048 Haşr, 59/7. 1049 Mâide, 5/48, 49. 1050 Nahl, 16/44. 1051 Mâide, 5/67. 1052 Âl-i İmrân, 3/164. 1053 A‘râf, 7/157. 177 içerdiği namaz, oruc, hac, zekât vb. ibâdetleri uygulayarak öğreten odur. Bu nedenle, Kur’ân “Peygamber’e itaat eden Allah’a itaat etmiş olur”, 1054 “De ki, Allah’a ve Resûlüne itaat edin…”1055 ve “Allah ve Resûlü bir şeye hükmettiği zaman, inanan erkek ve kadına işlerinde artık başka yolu seçmek yaraşmaz”1056 vb. âyetlerle Resûlullah’a itaatı emretmektedir. İslâm hukukunun kaynağı olarak sünnet, Kur’ân’ı yorumlamış ve Kur’ân’da açık bir şekilde hüküm verilmeyen bazı konularda da yine onun genel çerçevesi içerisinde kalarak çeşitli hükümler koymuştur. Şâtibî (ö. 790/1388) bu konuda: “Hüküm çıkarırken yalnız Kur’ân’a bakmak ve onun bir açıklaması olan Sünnet’e bakmamak doğru olmaz; çünkü Kur’ân, külli hükümleri ihtiva eder. Namaz, zekât, hac, oruç ve benzeri emirleri açıklamak için Sünnet’e bakmak zaruridir.” der.1057 Yine Fıtır sadakası,1058 Vitir namazı,1059 bazı cezalar, bir kimsenin evli olduğu kadının hala ya da teyzesini aynı anda ikinci eş olarak nikahlamasının yasaklanması1060 gibi birçok hüküm, sünnetle sabit olmuş ve bunlar geniş bir şekilde açıklanarak uygulama örnekleri gösterilmiştir. İbn Kayyim el-Cevziyye (ö. 751/1350), farklı veya mükerrer rivâyetler dışında fıkıh hükümlerine delil olan hadîslerin sayısının 500 civarında olduğunu, bu temel hükümleri açıklayan, onların kayıt ve şartlarını bildiren hadîslerin ise yaklaşık 4000 olduğunu söylemiştir.1061 Sünnet, şer‘î hükümleri açıklama bakımından Kitab’ın yardımcısı olup, şu üç maddede özetlenebilir: 1) Sünnet, Kitab’ın mübhem ve mücmellerini açıklar, umumî hükümlerini tahsis eder, cumhur’a göre nâsih ve mensûh’u bildirir. 2) Sünnet, Kur’ân’da asılları mevcut olan farzları tamamlayıcı hükümler getirir. 1054 Nisâ, 4/80. 1055 Âl-i İmrân, 3/32. 1056 Ahzâb, 33/36. 1057 Şâtibî, el-Muvâfakât, III, 369. 1058 Ebû Davud, Zekât, 18; Tirmizî, Zekât, 35; Nesâî, Zekât, 33. 1059 Ebû Davud, Salât, 336; Tirmizî, Vitir, 333; Nesâî, İkâmetü’s-Salât, 27. İbn Mâce, İkametü’s Salât, 114; Dârimi, Salât, 209. 1060 Tirmizi, Nikâh, 31; Nesâî, Nikâh, 47, 48; İbn Mâce, Nikâh, 31. 1061 İbn Kayyim el-Cevziyye, İ‘lâmu’l-Muvakki‘în, II, 257, Karaman, a.g.e., 66. 178 3) Sünnet, Kur’ân’da bulunmayan bir kısım hükümleri de koyar. Başkası tarafından yapılan bir fiilin uygun görülmesi neticesinde takrîrî sünnet vasfını kazanan bazı hükümler de vardır.1062 Sonuç olarak; Kur’ân’dan sonra onu açıklayacak olan sünnetin tedvin edilmesi, Kur’ân gibi olmamış, ancak şifahi yolla intikal etmiştir. Bununla beraber, bazı sahâbilerin ise, hadisleri yazdığı rivâyet edilmiştir. Hz. Peygamber geride tedvin edilmiş bir fıkıh külliyatı bırakmamakla beraber, insanın Allah’la ve insanın insanla ilişkilerini düzenleyen birçok hukukî düzenlemeler getiren İlahî bir Kitap ve onu açıklayıcı örnekler (Sünnet) bırakmıştır.1063 Hz. Peygamber’in bıraktığı bu iki önemli kaynağın sağlıklı bir şekilde bize kadar gelmesinde hiç kuşkusuz ki, Suffa Ashâbının çabası ve payı büyüktür.1064 Çünkü yukarıda İbn Kayyim el-Cevziyye’nin fıkhi hükümleri ihtiva eden hadis sayısı ile ilgili görüşüne bakacak olursak Suffa’da kalan sahâbenin rivâyet ettikleri on binden fazla hadis1065 ile Hz. Peygamber’in Sünnetini bize ulaştırmada ne kadar hassas ve önemli bir görev icrâ ettikleri açıkça ortaya çıkmaktadır. c- Re’y Re’y, sözlükte; görüş ve hüküm anlamındadır. Fakat Araplar bunu, iyi düşünülmüş görüş ve işlerde kabiliyet, anlamında kullanmışlardır. Söz gelimi; zihni idrak ve doğru karar sahibi bir kimseye “zü’r-re’y” denilir. Ayrıca; gözle, kalp ya da akıl gözüyle görmek; düşünmek, zannetmek; görülen, düşünülen şey; şahsî kanâat ve eğilim gibi anlamlara da gelmektedir.1066 Terim anlamı ise; farklı dönemlerde farklı bölgelerde “re’y”e ayrı ayrı anlamlar yüklenmiştir.1067 Ancak ilk dönemlerde re’y; 1062 Örnekleri ile birlikte geniş bilgi için bkz.: Ebû Zehra, a.g.e., 105-107. 1063 Koca, a.g.e., 16. 1064 Hz. Peygamber dönemi ve sonrasında Suffa’da yetişen sahâbenin gerek muallim ve kadı olarak resmi görevle gönderilmiş olsun, gerekse farklı bölgelere hicret etmiş olsun her gittikleri yerde kurdukları ilim halkalarıyla insanlara Kur’ân’ı ve Sünneti en iyi şekilde öğretip aktarmışlardır. 1065 Suffa Ashâbından sayılan Ebû Hureyre: 5374; Abdullah b. Ömer: 2630; Ebû Said el-Hudrî: 1170; Abdullah b. Mes‘ûd: 848 hadis rivâyet etmiştir. Bunların yanın da Suffa Ashâbından sayılan onlarca sahâbenin her birisi birçok hadis rivâyet etmiştir. Farklı sayıda hadis rivâyet eden sahâbe sayısı konusunda geniş bilgi için bkz.: Subhi es-Salih, a.g.e., 296, 300-314; Aşık, a.g.e., 116-123. 1066 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, “Re’y” mad; Zebîdî, Muhammed Murtaza el-Hüseynî, Tâcü’l-‘Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, el-Matbaatü’l-Hayriyye, Mısır 1306, “Re’y” md. 1067 Re’y’in anlamları ve onun hakkında daha geniş bilgi için bkz.: TDV. İslâm Ansiklopedisi, 37-40. 179 Kitab ve Sünnet’te yeni bir problemin açık hükmü bulunamayınca, umûmî prensipler ve dinin ruhundan hareket ederek varılan hüküm anlamında kullanılmıştır.1068 Yukarıda bahsettiğimiz “Mu‘âz b. Cebel” hadisinde Resûlullah’in “problemin hükmü açıkça Kur’ân ve Sünnet’te yoksa ne ile hükmedersin?” sorusuna karşı Mu‘âz’ın “Re’yimle ictihad ederim” cevabı Hz. Peygamber’i sevindirmişti.1069 Ayrıca Hz. Peygamber: “Ben vahiy inmemiş hususlarda aranızda re’yimle hüküm veriyorum” buyurmuştur.1070 Bu usûl sonraki fıkıh bilginleri için hüküm çıkarmada temel metod olmuştur. Özellikle çeşitli sebeplerden dolayı Resûlullah’ın yanında olmadıkları için O’na arz ve O’nun görüşünü alma imkanı bulamayan sahâbiler veya Hz. Peygamber’in vefatından sonra gerek sahâbiler, gerekse daha sonra gelen hukuk bilginleri, meseleleri hükme bağlarken nasslara (Kitab ve Sünnet) dayanarak re’yle ictihadda bulunmak zorunda kalmışlardır. İlk dönemde re’y, ictihadın temel aracıydı. Daha sonraki dönemlerde sistematik prensipler çerçevesinde kullanılan “kıyas, istihsan, istislah, mesâlih-i mürsele, sedd-i zerâyi ve örf” gibi hüküm çıkarma yolları, ilk dönemde kullanılan “re’y” metodu çerçevesinde kullanılmıştır.1071 1068 Bkz.: İbn Abdilberr, Câmi‘u Beyâni’l-İlm II, 25; İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 61-67; Karaman, İslâm Hukukunda İctihad, 19. 1069 Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 230; Dârimî, Sünen, I, 60; Ebû Dâvûd, İctihadu’r-Re’y fi’lKadâ, 11; Tirmizî, el-Ahkâm, 3; İbn Sad, a.g.e., III, 584; Serahsî, Usûl, 107-130; İbn Abdilberr, Cami‘u Beyâni’l-İlm, II, 56; İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 200. Bu hadis konusunda İbn Kayyim el-Cevziyye şöyle der: Bu hadis, her ne kadar isim yapmamış kişiler tarafından rivâyet edilmişse de onlar Mu‘âz’ın arkadaşlarıdır. Dolayısıyla bu, hadise zarar vermez ve hadisin meşhur olduğunu gösterir. Çünkü hadisi rivâyet eden Hâris b. ‘Amr onu Mu‘âz’ın arkadaşlarından yalnız birisinden değil bir topluluktan rivâyet etmiştir. Bu, onlardan, meşhur bile olsa, yalnız birisinden rivâyet etmesine göre, hadisin şöhretini daha çok artırır. Zaten Mu‘âz’ın arkadaşlarının ilim, din, fazilet ve doğruluktaki şöhreti gizli değildir. Onun arkadaşları içinde, itham edilmiş, yalancı ve cerhedilmiş kimse bilinmiyor. Tersine Mu‘âz’ın arkadaşları Müslümanların en hayırlılarından ve faziletlilerindendir. İlim sahipleri bu konudaki nakilden şüphe etmez. Diğer râvî Şu‘be ise, bu hadis sancağının taşıyıcısıdır. Bazı hadis imamları şöyle der: Denildi ki; bu hadisi Ubâde b. Nesî’, Abdurrahman b. Ganem’den o da Mu‘âz’dan rivâyet etmiştir. Bu isnad muttasıldır. Râvîleri de sika olarak tanınmıştır, ilim sahipleri bunu nakletmiş ve delil olarak kullanmışlardır. İbn Kayyim el-Cevziyye, İ‘lâmü’l-Muvakkı‘în, I, 175-176. (elHınn, Mustafa Said, İslâm Hukukunda Yöntem tartışmaları, Çev. Halit Ünal, Rey Yayıncılık, Kayseri 1993, 46) 1070 Ebû Dâvud, Akdiye, 7. 1071 Bkz.: İbn Kayyim elCevziyye, a.g.e., I, 61-66; Hudarî, a.g.e., 87-90; Keskioğlu, a.g.e., 55; Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, 113. 180 3- Hz. Peygamber Döneminde İctihad İctihad, sözlükte; “çaba göstermek, bütün gücünü kullanmak, ısrarlı olmak, zahmet çekmek” anlamlarına gelen “cehd” kökünden türemiş olup1072 “bir şeyi elde edebilmek için, bir şeye ulaşmak için son derece güç ve çaba harcamak” demektir.1073 İctihadın terim anlamı ise, zamanla değişmiş, tatbikatın ışığı altında gelişmiş, kapsamı genişletilmiştir.1074 Örneğin ictihadı İmam Şâfiî (ö. 204/820): “Her mesele hakkında ya ona ait bir hüküm veya doğru olan hükmün yolunu gösteren bir delâlet vardır. Problemi çözecek açık bir delil varsa buna uymak gerekir. Eğer açık bir delil yoksa, ictihad edilerek problem çözüme kavuşturulur; ictihad ise kıyastan ibarettir”1075 diye tarif ederek ictihad ile kıyası eş anlamda kullanmıştır. İbn Hazm (ö.456/1064) ise ictihadı: “Sadece Kitap ve Sünnet’ten Allah’ın hükmünü araştırmaktır.”1076 diyerek ictihadın kapsamını daraltmıştır. İmam Gazâli (ö. 505/1111)’ye göre ictihad; “Dinin Hükümlerini öğrenmeyi talep yolunda müctehidin olanca gücünü sarfetmesidir.”1077 Âmidî (ö. 631/1233) ise, el-İhkâm’da ictihadın tarifini şöyle yapar: “Usûlcülerin ıstılahında ictihad, şer‘î hükümlerden zannî bir hüküm elde etmek için, müctehidin daha fazlasına ulaşmaktan aciz olduğunu hissedecek şekilde bütün gücünü kullanmasıdır.”1078 Mustafa Şelebî’ye göre ictihad: “Nasların ibâre, işâret ve delâlet yoluyla hüküm çıkarmak için gayret sarfetmektir.”1079 Aslında ictihad konusu bir önceki konuda ele aldığımız teşrî‘ kaynaklarından biri olarak kabul edilen re’y konusuyla yakından ilgilidir. Çünkü Hz. Peygamber döneminde İslâm hukukunun ilk iki esas kaynağı olan Kur’ân ve Sünnet tamamlanmış, kıyas, İstişâre ve re’yle ictihad gibi bazı hüküm çıkarma metodlarına 1072 İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, “cehede (chd)” md.; Zebîdî, et-Tâcü’l-Arûs, “cehede (chd)” md.; DİA, VII, 432. 1073 İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 587; Ebû Zehra, a.g.e., 329; Karaman, İslâm Hukukunda İctihad, 15. 1074 İctihadın tarifleri ile ilgili geniş bilgi için bkz.: Karaman, a.g.e., 16-17. 1075 Şâfiî, er-Risâle, 477. 1076 İbn Hazm, el-İhkâm,V-VIII, 113, 589. 1077 Gazzâli, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-Mustasfâ fi İlmi’l-Usûl, Bulak, Mısır 1324, II, 350. 1078 Âmidî, Ebû’l-Hasan Seyfüddin Ali, el-İhkâm fi Usûli’l-Ahkâm, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 1985, III-IV, 396. 1079 Şelebî, Muhammed Mustafa, Ta‘lîlü’l-Ahkâm, el-Ezher, Mısır 1947, 11. 181 ise atıflarda bulunulmuştur.1080 Teşrî‘ bakımından ictihad da temel şer‘î kaynaklar kadar önemlidir. Çünkü Kur’ân edebî incelik ve muhtevâ zenginliği yanında genel hükümler ihtiva eder. Sünnet de Kur’ân’daki genel hükümlerin tatbikatına ışık tutar ve hakkında Kur’ân hükmü bulunmayan meseleleri hükme bağlar. Hükümler sınırlı, olaylar sınırsız olunca, sınırlı hükümlerin, sınırsız olaylara uygulanması, ancak ictihadla mümkün olabilir. a- Hz. Peygamber Döneminde İctihadın Mümkün Olup, Olmadığı Hz. Peygamber hayatta iken şer‘î konularda gerek kendisinin gerekse sahâbenin ictihad edip etmediği konusunda, İslâm hukukçuları arasında görüş ayrılığı bulunmaktadır.1081 Önce Hz. Peygamber’in, daha sonra O’nun sağlığında sahâbenin ictihad edip, etmediği konusunda fıkıh bilginlerinin görüşlerini açıklayacağız. 1- Hz. Peygamber’in ictihad edip, etmediği konusunda fıkıh bilginlerinin görüşlerini şöyle özetleyebiliriz: Resûlullah’ın yargılama, devlet yönetimi, ordunun sevk ve idaresi gibi, doğrudan peygamberliğin alanına girmeyen konularda; meyve ağaçlarının aşılanması gibi, dünya işlerinde ilâhî bir bilgi almaksızın kendi insiyatifiyle, bilgi ve tecrübesiyle karar vermesinin câiz olduğu konusu, fıkıh bilginleri görüş birliği içerisindedir.1082 Ancak tartışma konusu olan problem, O’nun şer‘î hükümler konusunda ictihad edip etmediğidir. Buna göre bazı bilginler, O’nun şer‘î hükümlere ilişkin açıklamalarının tıpkı Kur’ân gibi vahiy kaynaklı olduğunu; bazıları da, verdiği hükmün re’y ve ictihaddan kaynaklanabileceğini ileri sürmüşlerdir. Nassların tümünü ve onları uygulamayı göz önünde bulunduran Usûlcülerin çoğunluğuna göre; nassların, bütün dini hükümleri içermediğini ve açıklamasının da daima ismen ve lafzan olamayacağıdır. Bu nedenle, nasslardan 1080 Bkz.: Serahsî, Usûl, 130-131; Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, 59; A. mlf., İslâm Hukukunda İctihad, 43-48. 1081 İslâmın ilk asırlarından itibaren Hz. Peygamber’in ictihadı hatta daha geniş çapta vahiy ve ictihadın birbiri karşısındaki durumları ile ilgili İslâm bilginlerinin görüş ve tartışmaları için bkz.: Gazzâli, el-Mustasfa, II, 103; Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali, Ahkâmu’l-Kur’ân, el-Evkâfu’lİslâmiyye, İstanbul 1338, II, 41, 215; Şa‘rânî, Abdulvahhab, el-Mizânu’l-Kubrâ, Matbaatü’lEzheriyye, Mısır 1317, I, 47; Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf ‘an Hakâiki’t-Tenzîl, Dâu’l-Ma‘rife, Beyrut ty., III, 128; Kettânî, a.g.e., II, 169; el-Ensârî, Fevâtihu’r-Rahamût, II, 366, 368; DİA, XXI, 432-445. 1082 Şevkânî, Muhammed b. Ali, İrşâdu’l-Fuhûl ilâ Tahkîki’l-Hakki min İlmi’l-Usûl, el-Halebî, Mısır 1937, 255. 182 istinbât edilen hükümlerin de ilâhî açıklama olduğunu ileri sürmüşler. Dâvud b. Ali (270/883), İbn Hazm (456/1064) ve bunlara uyanlar ise, nassların bütün dini hükümleri ismen ve lafzan kapsadığını, bunların açık beyan ve delâletleri dışında kalan kıyâs ve istidlâllerin batıl olduğunu iddia etmişler.1083 Nassları yorumlamada re’yin dolayısıyla teşrîde ictihadın kullanılmasını câiz görmeyenler açısından Hz. Peygamber’in bu açıklamalarının kaynağının vahiy olması önem taşımaktadır. Bunlar, “İnsanlar arasında Allah’ın sana gösterdiği ile hüküm veresin diye sana kitabı hak ile indirdik”1084 ve “O arzusuna göre konuşmaz; O bildirdikleri vahyedilenden başkası değildir.”1085 âyetlerini delil gösterip Hz. Peygamber’in ictihad yoluyla hiçbir şey söylemediğini ileri sürmüşlerdir.1086 Farklı deliller ortaya koymakla beraber, re’y ictihadını câiz görenlere göre ise; Hz. Peygamber, re’y yoluyla görüş açıklamak suretiyle bu konuda ümmetine örneklik etmiş ve nasları anlamada insan aklına yer verilebileceğini göstermiştir. Fakat İctihadı kabul edenler de Hz. Peygamber’in hangi alanlarda ictihad ettiği, ictihadın mahiyetini, vahiyle ve risâlet göreviyle ilgisi gibi konularda ihtilaf etmişlerdir. Söz gelimi; ilk Hanefi usûlcülerden Cessâs’a (ö. 370/980) göre; Resûlullah’ın Sünnetinin bir kısmının vahiy, bir kısmının ilham ve bir kısmının da nazar ve istidlâl kaynaklıdır.1087 Bu görüşü sistemleştiren İmam Serahsî (ö.483/1090) ise, Hz. Peygamber’in şer‘î hükümleri beyan ederken vahye dayandığını belirttikten sonra vahyi; zâhir vahiy ve bâtın vahiy (ilham) diye ikiye ayırmıştır. Resûlullah’ın re’y ve ictihad yoluyla hüküm istinbâtında bulunmasını “vahiy benzeri” (şibh vahy) kavramıyla ifade ederek o yolla ulaşılan hükümleri de vahiy kapsamına dahil etmiştir. Ona göre Hz. Peygamber hata üzerinde bırakılmayacağı için ictihadının isabetli olacağı kesindir ve ictihadla ulaştığı hüküm vahiyle sabit olan hüküm gibi kesin hüccettir. Nitekim ilgili âyetlerde, Allah ve Resûlü, bir işte hüküm verdiği zaman, artık inanmış erkek ve kadına, o işi kendi isteklerine göre seçme hakkı 1083 Karaman, İslâm Hukukunda İcihad, 25. 1084 Nisâ, 5/105. 1085 Necm, 53/3-4. 1086 Bu görüştekiler; Zahirilerden Dâvud b. Ali, İbn Hazm ve tabiîleri; Bağdat Mu'tezilesinden Nazzâm ve meseleyi mâsum imam formülüyle çözen Şîa’dır. (Bkz.: DİA, XXI, 432). 1087 Bkz.: Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî, el-Fusû’l fi’l-Usûl, nşr.: Uceyl Câsim en-Neşemî, Kuveyt 1985, III, 239-244. 183 olmadığı bildirilmiştir.1088 Ümmetin ictihad ve re’y ile istinbât ettiği hükümler ise hata ihtimali bulunduğundan vahiy kategorisinde değerlendirilemez.1089 Hz. Peygamber’in ictihad yetkisine sahip olduğuna delil olarak Âmidî (ö. 631/1233), el-İhkâm’da şöyle der: “âyette geçen “İş hususunda onlarla istişare et!” 1090 ifadesi ictihada işarettir. Çünkü müşavere ancak ictihad yoluyla hüküm verilecek meselelerde olur. Vahiy yoluyla hükmü bildirilen konularda olmaz. Şa‘bi’nin rivâyetine göre Resûlullah bir meseleyi hükme bağladıktan sonra vahiyle başka bir hüküm indirilirse, verdiği hükmü bırakır, Kur’ân’ın indirdiği hükmü kabul ederdi.”1091 2- Hz. Peygamber’in sağlığında sahâbenin ictihad edip, etmediği konusunda ise, İslâm hukukçuları arasında faklı görüşler ortaya çıkmıştır. Bir kısım bilginler, Resûlullah’ın sağlığında kendisine danışma imkanı bulunduğu için ictihadda bulunmanın câiz olmadığı görüşündedirler. Çoğunluğa göre ise; O’nun sağlığında sahâbenin ictihadını aklen mümkün görmekle birlikte, bu ictihadın fiilen gerçekleşip gerçekleşmediği hususunda farklı görüşler ileri sürülmüştür. Ancak İslâm bilginlerinin çoğunluğu; Resûlullah’ın yanında sahâbenin ictihad etmesini mümkün görmekle birlikte, bunu O’nun izin vermesi şartına bağlamışlardır.1092 Fakat şurası kesindir ki, Kur’ân’ın kendisi, âyetler üzerinde tekrar tekrar derin düşünmeyi ve tasavvuru şiddetle tavsiye eder,1093 hukukî konularda aklın ve kişisel görüşün kullanılmasına çağırır. Hz. Peygamber, vahiy tarafından emredilmediği konularda sahâbenin görüşlerini kabul ederek, kendisi bizzat bu hususta örnek teşkil etmiştir. Hatta Hz. Peygamber: “Hakim hükmederken ictihad eder ve sonra hakkı isabet ettirirse onun için iki ecir vardır. Eğer hüküm verirken ictihad eder, sonra hata 1088 Ahzâb, 33/36. 1089 Serahsî, Usûl, II, 90-91, 95-96. 1090 Âl-i İmrân, 3/159. 1091 Âmidî, el-İhkâm, III-IV, 399. 1092 Cessâs, “Bir şeyde anlaşmazlığa düşerseniz onu Allah’a ve Resûlüne götürün…”(Nisâ, 4/59) âyetinin tefsirinde ictihad konusunda şöyle der: Resûlullah’ın hayatında kıyas ve re’ye başvurmak ve problemleri benzerlerine göre hükme bağlamak iki durumda câizdır, üçüncüsünde ise câiz değildir: 1- Resûlullah’tan uzakta bulunduklarında câizdir. 2- Öğretmek ve denemek için Hz. Peygamber’in onlara ictihadı emrettiğinde câizdir. 3- Resûlullah’ın huzurunda müstakil olarak ve O’nun tasvibine sunmaksızın ictihad ettiğinde ise, câiz değildir. (Cessâs, Ahkâmu’l-Kur’ân, II, 212-213). 1093 Bakara, 2/219, 266; Âl-i İmran, 3/191; Maide, 5/18; Nahl, 16/44; Muhammed, 47/24. 184 ederse onun için tek bir ecir vardır.”1094 buyurararak buna teşvik etmiştir. Söz gelimi; Bedir savaşı için Hz. Peygamber, Müslüman ordusunu siper alması belli bir yer tespit eder. Ancak, sahâbeden Hubab b. Münzir Hz. Peygamber’e bu yeri kendi görüşüne (re’y) dayanarak mı yoksa Allah’tan gelen bir vahiy üzerine mi seçtiğini sorar. Hz. Peygamber ona kendi görüşüne dayanarak seçtiğini söyler. Bunun üzerine, Hubab daha uygun bir yer önerince, Hz. Peygamber ona “sen doğru bir görüş belirttin (le kad eşerte bi’r-re’y)” buyurmuştur.1095 İctihad ya da Mu‘âz hadisi olarak meşhur olan ve Mu‘âz’ın Kur’ân ve sünnette hüküm yoksa “re’yimle ictihad ederim” cevabına Hz. Peygamber’in sevinmesi;1096 ayrıca Hz. Peygamber’in “Ben vahiy inmemiş hususlarda aranızda re’yimle hüküm veriyorum” buyurması1097 ve aşağıda da örneklerini vereceğimiz bazı uygulamalar, kendisine sorulan yüzlerce meseleye verdiği fetvâlar, çeşitli alanlarda kendisine arzedilen pek çok dava hakkında vermiş olduğu hükümler ve getirdiği çözümler, Hz. Peygamber döneminde hem kendisi hemde sahâbenin ictihad ettiğinin delilidir. Hatta O’nun bu fetvâ ve hükümleri hakkında müstakil eserler meydana getirilmiştir.1098 Sonuç olarak; Vahiy dönemi olarak kabul edilen Hz. Peygamber döneminde ictihadın mümkün olup, olmadığı konusunda âlimler arasında tartışma konusu olmakla birlikte tercih edilen görüş; Hz. Peygamber’in dini, şerî konular dışında kalan konularda olduğu gibi, dini meselelerde de ictihad etmesinin câiz olduğudur.1099 O, bazı meselelerde ictihad etmiş, ashâbına da ictihad yapma izni vermiştir. O’nun döneminde ashâb ictihad yapmıştır. Aşağıda gerek Hz. 1094 Buhârî, İ‘tîsâm, 21; Müslim, Akdiye, 15. 1095 İbn Hişam, Sîre, II, 210-211; İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e., II, 9; Kettânî, a.g.e., II, 384. 1096 Bkz.: Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 230; Dârimî, Mukaddime, 20; Ebû Dâvûd, İctihadu’r-Re’y fi’l-Kadâ, 11; Tirmizî, el-Ahkâm, 3; İbn Sad, a.g.e., III, 584; İbn Abdilberr, Cami‘u Beyâni’lİlm, II, 56. 1097 Ebû Dâvud, Akdiye, 7. 1098 Bkz.: Kurtubî, İbnu’l-Ferec Abdullah b. Muhammed el-Mâlikî, Akziyetü Resûlillah, thk.: Kasım eş-Şem‘ânî er-Râfiî, Beyrut 987, 1-237; el-Ensârî, İbnu’l-Hanbelî Nâsihuddin Abdurrahman elEnsârî, Akziyetu’n-Nebiyyi’l-Mustafa Muhammed, thk.: Ahmed Hasan Cabir, Ali Ahmed elHatîb, Mısır 1973, 1-204; İbn Kayyim el-Cevziyye, Fetâvâyi Resûlillah, thk.: Mustafa Aşur, Kahire 1980, 1-190. 1099 Serahsî, Usûl, II, 91; Gazzâli, el-Mustasfâ, II, 355; Âmidî, el-İhkâm, III-IV, 398; Karaman, İslâm Hukukunda İctihad, 38. 185 Peygamber’in yaptığı, gerek O’nun döneminde sahâbenin yaptığı ictihadlardan bazı örnekler vereceğiz.1100 b- Hz. Peygamber’in İctihadından Bazı Örnekler Resûlullah’ın sağlığında yani vahiy döneminde ictihadın mümkün olup olmadığı konusunda yukarıda da değindiğimiz gibi farklı görüşler olmakla birlikte kabul gören görüşe göre ictihadın gerekli olduğu ve Hz. Peygamber’in ictihadda bulunmaya yetkili olduğudur. İslâm’ın ilk döneminden itibaren yapılan tartışma ve münakaşalarda Hz. Peygamber’in bazı uygulamaları üzerinde durarak, ictihadın mümkün olduğuna ve ictihadın yapıldığına dair örnekler vermişlerdir. İslâm hukukçularının verdikleri örneklerle Hz. Peygamber’in icihad ettiğini ortaya koyan delillerden birkaçı: 1- Bedir savaşında alınan esirlere yapılacak muamele hakkında bir vahiy gelmeden önce Hz. Peygamber, Bedir esirlerinden serbest bırakılmaları karşılığında fidye kabul etmesi, O’nun ictihad yaptığına delildir. Çünkü Hz. Peygamber, sahâbilerle istişarede bulunmuştu. Sahabilerden bazıları, esirlerin kayıtsız şartsız serbest bırakılmalarını; bazıları da, hepsinin öldürülmesini; bazıları ise, fidye karşılığında serbest bırakılmalarını teklif etmişti. Hz. Peygamber, fidye mukabilinde serbest bırakılmalarını teklif edenlerin görüşüne katılmıştı. Bunun üzerine: “Hiç bir Peygambere yeryüzünde iyice yerleşip mekan tutuncaya kadar esir almak uygun değildir…”1101 âyetleri ile Hz. Peygamber’in yaptığı ictihad sonucu verilen hüküm, Allah tarafından tasvib edilmemiştir.1102 Bu olay aynı zamanda Hz. Peygamber, 1100 Hz. Peygamber ve Sahâbenin yaptıkları ictihadlarla ilgili örnekleriyle birlikte geniş bilgi için bkz.: Abdulcelil İsa, Peygamberimizin İctihadları, trc.: M. Hilmi Merttürkmen-Abdulvehhab Öztürk, Ankara 1976. 1101 Enfâl, 8/67-70. 1102 Müslim, Cihad ve Siyer, 18. Müslim bu olayla ilgili İbn Abbas’tan şöyle rivâyet eder: Hz. Ömer bana şöyle anlattı: “(Bedir) Esirleri alındığında Resûlullah, Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer’e: “Bu esirler konusunda ne diyorsunuz?” dedi. Hz. Ebû Bekir: “Ey Allah’ın Resûlü onlar amcaoğulları ve aşirettir. Onlardan fidye alınması görüşündeyim. Bu, kafirlere karşı bize kuvvet olur. Belki Allah onlara İslâm’ı nasib kılar. Resûlullah: “Ey Hattâboğlu senin görüşün nedir?” dedi. Hayır, Allah’a yemin ederim ki, ey Allah’ın Resûlü Ebû Bekir’in görüşünde değilim. Benim görüşüm, bize imkan vermen ve onların boynunu vurmamızdır. Ali, ‘Ukayl’ın boynunu vursun, ben de filan (Ömer’in akrabası)’ın boynunu vurayım. Bunlar küfrün önderleri ve ileri gelenleridir. Resûlullah Ebû Bekir’in dediğini kabul etti. Benim dediğimi kabul etmedi. Ertesi günü geldim. Bir de baktım ki, Resûlullah ve Ebû Bekir oturmuşlar ağlıyorlar. Dedim ki: “Ey Allah’ın Resûlü, senin ve arkadaşının niçin ağladığını banada söylede ağlayabilirsem ağlayayım. Allah Resûlü buyurdu ki: 186 hakkında nass olmayan bir olayla ilgili hüküm vermek için sahâbilerle de istişare ettiğinin açık bir göstergesidir. 2- Hz. Peygamber’in kıyas yoluyla ictihad ettiğine dair birçok örnek mevcuttur.1103 Söz gelimi; Abdullah b. Abbas şöyle anlatır: “Cüheyne’den bir kadın Hz. Peygamber’e geldi ve şöyle dedi: “Annem haccetmeyi nezretti. Fakat ölünceye kadar haccetmedi. Onun yerine haccedebilir miyim?” diye sordu. Hz. Peygamber: “Evet, onun yerine hac edebilirsin. şayet annenin borcu olsaydı, ödemez miydin? O halde, Allah’a borcunuzu ödeyiniz. Allah vefa gösterilmeye daha layıktır.” buyurdu.1104 3- Hz. Peygamber’in ictihadına delil olan konulardan birisi de şudur: Hz. Peygamber fetih günü mekke hakkında: “Şüphesiz Allah gök ve yeri yarattığı zaman bu beldeyi haram kıldı. Dolayısıyla bu yasaklar (haramlar), kıyamet gününe kadar devam edecektir: Dikeni kesilmez, otu biçilmez, avı ürkütülmez; yitiği alınmaz ancak ilan etmek için alınabilir.” buyurdu. Hemen Hz. Abbas kalkarak: “Ya Resûlallah! “İzhir” (Mekke ayrığı) müstesna. Çünkü o, Mekkelilerin evleri ve demirciler için çok önemlidir.” dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber: “Evet İzhir müstesnadır.” “Arkadaşlarının esirlerden fidye aldıklarından dolayı uğrayacakları azap bana gösterildiği için ağlıyorum. Onların azabının şu ağaçtan daha yakın olduğu bana gösterildi, Allah şu âyeti indirdi: “Hiç bir Peygambere yeryüzünde iyice yerleşip mekan tutuncaya kadar esir almak uygun değildir… Ganimet olarak aldıklarınızdan helal ve temiz olarak yiyiniz...(Enfâl, 8/67- 70)” (Müslim, Cihad ve Siyer, 18). 1103 Bu konuda hadis kitaplarında birçok olay anlatılır. Söz gelimi; Oruçlu iken eşini öpünce orucunun bozulduğunu zanneden Hz. Ömer’e “Su ile ağzını çalkalasan orucun bozulur muydu?” cevabını verdiler. (İbn Mâce, Sıyâm, 19; Muvatta, Sıyâm, 13). Bu olayda Hz. Peygamber’in kıyas yaptığına dair âlimlerin görüşünün aksine İbn Hazm, bu olayın kıyas olmadığı, kıyas olarak kabul edilebilmesi için iki benzer şeyin kıyaslanması gerekir, görüşündedr. Geniş bilgi için bkz.: elİhkâm, V-VII, 409. Ancak, İbn Kayyın el-Cevziyye eserinde, “oruçlu bir kimsenin karısını öpmekle orucunun bozulup bozulmayacağını soran bir gence, Hz. Peygamber, bozulacağını söylediği halde aynı soruyu soran bir ihtiyara, bozulmaz, diye cevap vermiştir.” der. (İ‘lâmu’lMuvakki‘în, IV, 295; Buna benzer bir rivâyet için bkz.: Şevkânî, Neylu’l-Evtâr, IV, 210) ; Başka bir kıyas ictihadı da, yeni doğan çocuğu siyah olduğunu söyleyen bir sahâbiye Hz. Peygamber, şüphesini gidermek için anne babasına benzemeyip aslına (atalarına) benzeyen yavru develerinin olup olmadığını sorar. Adam “evet aralarında vardır” deyince Hz. Peygamber’; “Belki de senin çocuğun da aslına (atalarına) çekmiştir.” buyurdu. (Müslim, Li‘ân, 18). 1104 Buhârî, Sayd, 22; Müslim, Siyâm, 157. Ayrıca bkz.: ‘Aynî, a.g.e., V, 117; İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 410-411. Bu konuda farklı rivâyetler için bkz.: Ebû Davud, Menâsik, 26; Dârimî, Menâsik, 23; Nesâî, Âdâbü’l-Kudât, 9. 187 buyurdu.1105 Burada Resûlullah’ın “izhir”i ayırması, ictihadla olmuştur. Çünkü bu husus, O’nun takdirine bırakılmamış olsaydı, karar vermez, vahyi beklerdi.1106 4- Hz. Peygamber, kendisine getirilen bir dâvâda hükmetmiş, dâvâyı kaybeden taraf, hısmı yanlarından ayrıldıktan sonra kendisinin haklı olduğuna dair yemin etmişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber, kazanan tarafı çağırtarak durumu kendisine bildirmiş. Adam da “isterseniz yeniden muhakeme yapınız” deyince Hz. Peygamber dâvâya yeniden bakarak tekrar aynı kişi lehinde hükmetmiş ve: “Ben ancak bir insanım. Bana ihtilaflılar gelir. Bunlardan biri, diğerine göre daha ikna edici olur. Ben de ona göre hükmederim. Ben verdiğim bir hükümle bir kimseye hakikatte kardeşine ait bir şeyi verecek olsam, bu onun için ancak ateşten bir parçadır.” buyurmuştur.1107 Sonuç olarak; verdiğimiz örneklerde de görüldüğü gibi Hz. Peygamber, hakkında vahiy gelmeyen olayları kendi re’y ve ictihadiyle hükme bağlaması câiz idi. Ancak yanılması durumunda vahiyle düzeltilir, kendisi de gelen hükme göre hareket ederdi. Kısacası; Hz. Peygamber’in ictihadları vahiy kontrolu altında olduğunu ifade etmek mümkündür. c- Hz. Peygamber Döneminde Sahâbenin İctihadından Bazı Örnekler Hz. Peygamber’in sağlığında sahâbenin ictihadda bulunmasının mümkün olup olmadığı konusunda İslâm bilginleri arasında ilk dönemden itibaren tartışılmakla birlikte daha önce de değindiğimiz1108 gibi, çoğunluğun görüşü; bunun câiz ve aklen mümkün olduğudur. Ancak sahâbenin ictihâdı, Resûlullah’ın onayına, yani O’nun açıkça izin verme şartına bağlıdır. Rivâyetlerde geçen bazı olaylar göstermektedir ki, Hz. Peygamber’in huzurunda ve gıyabında hatta onun teşvikiyle bazı sahâbe hüküm vermişlerdir. Söz gelimi; bazen Hz. Peygamber’e arzedilen bir meselenin çözümünü bir sahâbiden 1105 Müslim, Hac, 445; Buhârî, İlim, 39; Cenâiz, 76; Sayd, 10. 1106 Âmidî, el-İhkâm, III-IV, 400; Ayrıca bkz.: Aynî, a.g.e., V, 92. 1107 Buhârî, Şahâdat, 27, Ahkâm, 20, 29, 31, Hiyel, 9, Mezâlim, 16; Müslim, Akdiye, 5; Muvatta, Akdiye, 1; Tirmizî, Ahkâm, 11; Ebû Dâvud, Akdiye, 7; Nesâî, Kudât, 13. 1108 İslâm âlimlerinin bu konudaki farklı görüşlerini “Hz. Peygamber döneminde ictihad” başlığı altında ele almıştık. 188 isteyerek, vereceği cevabın ne olacağını öğrenmeyi amaçlardı. Böylece onların ilim ve bilgileri üzerinde tecrübe sahibi olurdu.1109 Bu uygulama aynı zamanda sahâbilerin ve özellikle sürekli O’nun yanından ayrılmayan Suffa Ashâbının yetişmesini sağladığı gibi, daha sonra Medine dışında görevlendirildikleri zaman, karşılaşacakları yeni olaylar ve problemler karşısında nasıl hüküm vereceklerini öğretirdi. Fakat sahâbiler, Resûlullah’ın gıyabında verdikleri hükümde isabet edip, etmediklerini öğrenmek için daha sonra O’na arz ederlerdi. Sahâbilerin gerek Hz. Peygamber’in huzurunda, gerekse giyabında verdikleri ictihadi kararlardan bazı örnekler verelim: 1- Suffa Ashâbından Ebû Said el-Hudri şöyle anlatır: “(Müslümanlara ihanet eden) Benu Kureyzalılar, Sa‘d b. Mu‘âz’ın hükmüne boyun eğdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber Sa‘d’a haber gönderdi. Sa‘d bir merkeple geldi. Mescide yaklaşınca Resûlullah Ensâra: “Efendiniz (yahut hayırlınız) için ayağa kalkınız.” dedikten sonra şöyle buyurdu: “Bunlar senin hükmüne uydular.” Sa‘d da: Bunlardan harbe iştirak edenler öldürülür, kadın ve çocukları da esir edilir! dedi. Bunun üzerine Resûlullah: “Ey Sa‘d, Allah’ın hükmüne uygun hükmettin!” buyurdu.1110 2- ‘Amr b. ‘Âs (ö. 43/664) şöyle anlatır: “Zâtu’s-Selâsile” gazvesi sırasında soğuk bir gecede ihtilâm oldum. Soğuktan dolayı bana zarar geleceğinden çekindiğim için su ile gusletmedim. Teyemmüm ettikten sonra (komutan sıfatıyla) arkadaşlarıma sabah namazını kıldırdım. Daha sonra durumu Hz. Peygamber’e arz ettiklerinde bana: “Ey ‘Amr! Sen arkadaşlarına cünüp iken mi namaz kıldırdın?” diye sordu. Ben de gusletmemi engelleyen şeyi ona anlattıktan sonra: “Kendi nefislerinizi öldürmeyiniz. Şüphesiz Allah, size merhamet edicidir”1111 âyetini okudum. Bunun üzerine Resûlullah güldü ve bir şey söylemedi.1112 1109 Âşık, a.g.e., 77. 1110 Buhârî, Cihad, 168, Meğâzî, 38; Müslim, Cihad, 64. 1111 Nisâ, 4/29. 1112 Buhârî, Teyemmüm, 7; Ebû Dâvud, Tahâret, 124. Suyun bulunamaması ya da herhangi bir nedenden dolayı (soğuk veya sadece içmeye yetecek kadar su olması gibi) suyu kullanamaması hususunda teyemmümle namaz kılınıp kılınmayacağı meselesi İslâm hukukçuları arasında farklı görüşler mevcuttur. Ata b. Ebî Rebah: “Eğer cünüp oldunuz ise, gusül abdesti alınız (temizleniniz).” (Mâide, 5/6), âyeti delil getirerek ölse dahi yıkanması gerekir, der. Hasan-ı Basrî de bu görüştedir. İmam Mâlik ve Süfyan ise, duruma göre teyemmüm edilebilir, diyorlar. İmam Ebû Hanife: sadece seferde değil, hazarda da teyemmüm alabilir görüşündedir. Ancak iki 189 3- Hz. Peygamber, kendisine getirilen bir dâvânın çözümü için ‘Amr b. ‘Âs’ı hâkimlikle görevlendirdi. Mahkum olan taraf, Hz. Peygamber’e gelerek itirazda bulundu. Ancak Hz. Peygamber, hâkim kendi ictihadına göre hükmettiği gerekçesiyle kararı bozmayı kabul etmedi.1113 4- Hz. Peygamber’in huzurunda fetvâ veren sahâbilerin başında Hz. Ebû Bekir gelmektedir. Huneyn Savaşında düşman rakibini öldüren Ebû Katâde şöyle anlatır: “Savaştan sonra Resûlullah: “Kim (savaşta) birini öldürürse öldürdüğü kişinin savaş zineti ve ganimetleri öldürene aittir” buyurunca, ben kalkıp falan kişiyi ben öldürdüğüme dair şahitlik edecek kimse yok mu? Diye üç defa sordum. Sonra birisi bana şahitlik etti. Bunu üzerine, öldürdüğüm kişinin eşyalarına el koymuş olan birisi Hz. Peygamber’den bu eşyanın kendisinden alınmamasını, gâzinin başka şekilde memnün edilmesini istemişti. Ancak orada bulunan Hz. Ebû Bekir: “Allah ve Resûlü yolunda kendini ölüme atarak arslanlar gibi çarpışan bir kimsenin bu hakkından mahrum edilemiyecektir.” dedi. Bunun üzerine Resûlullah da: “(Ebû Bekir) Doğru söyledi, onun hakkını ona ver” buyurdu. O da eşyaları bana geri verdi.”1114 5- Hz. Ali, Yemende kadı olarak görev yaparken, bir kadınla bir temizlik halinde cinsel ilişkide bulunan üç erkeğin dâvâsı kendisine intikal ettirildi. Bu üç adamın her biri, kadından doğan çocuğun kendisinden olduğunu iddia ediyordu. Bunun üzerine Hz. Ali, bunlardan iki kişiye: “Çocuğun buna (üçüncü erkeğe) ait olduğunu kabul ediyor musunuz?” diye sorunca adamlar: “Hayır” diye cevap verdiler. Bunu diğer iki adam için de uyguladı. Ancak adamlar her seferinde çocuğun diğer adamdan olduğunu kabul etmiyorlardı. Bunun üzerine Hz. Ali, bu üç adam arasında kura çekti, çocuğu kurayı kazanan adama verdi. Diğer ikisine ise, çocuğu alanın üçte iki diyet miktarı ödemesine hükmetti. Daha sonra verdiği bu hükmü Hz. arkadaşı (Ebû Yusuf ve Muhammed), hazarda câiz değildir, derler. İmam Şâfiî ise: soğuktan dolayı kendisine bir zarar geleceğinden korkuyorsa teyemmüm edebilir, ancak daha sonra bütün namazlarını iade eder, der. (Ebû Dâvud, Sünen, I, 238-239, dipnot açıklaması) 1113 Hâfız Heysemî, Mecmau’z-Zevâid ve Menbeu’l-Fevâid, Beyrut 1967, IV, 807. 1114 Müslim, Cihâd ve Siyer, 41. 190 Peygamber’e arz etmiş. Hz. Peygamber de azı dişleri görülünceye kadar gülümsemiş ve verilen hükmü uygun görmüştü.1115 6- Suffa Ashâbından Abdullah b. Ömer’in rivâyetine göre Hz. Peygamber “Ahzâb” gününde (Hendek Savaşı) şöyle buyurdu: “Hiç kimse ikindi namazını Benî Kureyzâ’dan başka bir yerde kılmasın!.” Ancak daha bazıları yolda iken ikindi oldu. Bunlardan bazıları dedi ki: “Oraya varıncaya kadar ikindi namazı kılmayız.” Bazıları da: “Hayır ikindi namazı kılarız. Bu bize yasaklanmadı.” dedi. Bu olay Hz. Peygamber’e anlatıldı. Hz. Peygamber onlardan hiçbirine kızmadı (her iki grubun görüşünü de uygun buldu).1116 7- Hz. Peygamber, kendisine getirilen bir sorunun çözümü için ‘Amr b. ‘Âs’ın hüküm vermesini istedi. ‘Amr b. ‘Âs: “Ya Resûlallah! Siz burada hazır bulunurken mi ictihad edeceğim? dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber: “Ey ‘Amr! İctihad et. Şayet ictihadında isabet edersen iki ecir, hata edersen bir ecir kazanırsın” buyurdu.1117 8- Suffa Ashâbından Ebû Said el-Hudrî’nin rivâyetine göre; iki sahâbe yolculuk yaparken namaz vakti girmiş, fakat su bulamadıkları için teyemmümle namazlarını kılmışlar; henüz vakit çıkmadan da su bulmuşlardı. Biri abdest alarak namazı iade etmiş, öbürü etmemişti. Durumu Hz. Peygamber’e anlattıkları zaman yine her ikisinin ictihadının da isabetli olduğunu ifade etmiştir.1118 Bütün bu ve benzeri örnekler, Hz. Peygamber döneminde sahâbenin ictihad ettiğini, ancak Resûlullah hayatta olduğu için, O’nun kabul etmesinden sonra verdikleri hükmün geçerlilik kazandığı anlaşılmaktadır. 4- Hz. Peygamber Döneminde Fetvâ Veren Sahâbiler Sahâbiler’in tamamının fakîh ve ictihad edebilecekleri kadar bilgiye sahip olup, olmadıkları konusunda farklı görüşler ileri sürülmüştür. Çünkü İslâm bilginlerinden bir grup, bütün sahâbilerin müctehid olduklarını ileri sürerken; 1115 İbn Mâce, Ahkâm, 20; İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 203. 1116 Buhârî, Meğâzî, 30; İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 203; Accâc, es-Sünnetü Kable’t-Tedvîn, 17. 1117 Dârekutnî, Sünen, IV, 203. 1118 Şevkânî, Neylu’l-Evtâr, I, 265; Accâc, a.g.e., 17. 191 çoğunluk ise, sahâbilerin bir kısmının müctehid olduğu, bir kısmının da müctehid olmadığı görüşündedir.1119 Hz. Peygamber’in vefatından sonra fetvâ verebilecek kadar fakîh ve âlim olan meşhur sahâbileri1120 ileriki sayfalarda ele alacağız. Ancak burada, Hz. Peygamber’in sağlığında ictihad ederek fetvâ ve hüküm veren ve bu konumda olabilecek kadar fakîh olan sahâbe ile ilgili kaynaklarda geçen şu isimleri zikredebiliriz: Hz. Ebû Bekir, Ömer, Osman, Ali, Abdurrahman b. ‘Avf, Abdullah b. Mes‘ûd, Mu‘âz b. Cebel, Huzeyfe b. Yemân, ‘Ukbe b. ‘Âmir (ö. 58/678), ‘Amr b. ‘Âs, Zeyd b. Sâbit, Ebu’d-Derdâ, Ebû Mûsa’l-Eş‘arî, Selmân-i Fârisî, Ammâr b. Yâsır ve Übey b. Ka‘b gibi önde gelen sahâbilerdir. Bunların verdikleri hükümleri Hz. Peygamber reddetmemiştir. Çünkü bunları yetiştiren bizzat Hz. Peygamber idi. Yani kendi öğrettiklerine dayanmaktaydı. Ancak, verilen hükmün uygun görüp, kabul etmesi, O’na bağlı idi.1121 Burada zikredilen sahâbilerin çoğu Suffa’da ya öğrenci olarak ders görmüşler ya da öğretmen olarak ders vermişler. Söz gelimi; Hz. Peygamber’in hayatında fetvâ verdiğine dair eserlerde isimleri zikredilen bu kişilerden İbn Mes‘ûd, Huzeyfe, Ebu’d-Derdâ, ‘Ukbe, Selman ve Ammâr gibiler Suffa’da kalmışlar ve burada Hz. Peygamber’in gözetiminde yetişmişler. Mu‘âz, Ûbey ve Ubâde b. Sâmit gibileri de Resûlullah’ın denetiminde, Suffa’da kalan öğrencilere yazı, kırâat, fıkıh (ferâiz) ve Kur’ân gibi dersler veren öğretmenler olarak görmekteyiz.1122 1119 Konu ile ilgili farklı görüşler için bkz.: eş-Şîrâzî, Ebû İshâk, Tabakâu’l-Fukahâ, tsh.: Halil elMeys, Beyrut ty., 35-36, Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, 113-115. 1120 Verdikleri fetvâ sayısı bakımından fakîh sahâbenin sayısı ve isim listesi için bkz.: Hâcevî, elFikru’s-Sâmî, I, 278; Ayrıca, İbn Hazm, Cevâmi‘u’s-Sîre, (Üçüncü Risâle), sayfa 319 ve devamında sahâbeden fetvâ verenlerin isimlerini zikrederek 142 erkek ve 20 kadın olmak üzere toplam 162 fukahâ sahâbenin olduğunu söylemiştir. thk.: İhsan Abbas ve Nâsiruddin Esed, Dâru’l-Meârif, Mısır ty.) 1121 Kettânî, et-Terâtibu’l-İdâriyye, trc.: Ahmed Özel, İstanbul 1990, I, 138-139, II, 16, 21, 26; Fahreddin Atar, İslâm Adliye Teşkilatı, Ankara 1991, 154. 1122 Birinci bölümde ele aldığımız “Suffa’da Ders Veren Öğretmenler” konusuna bakabilirsiniz. 192 B- Hz. Peygamber Döneminde Suffa Ashâbının Fıkhın Uygulanmasına Katkıları İslâm’ın en güzel ve doğru bir şekilde öğrenilebilmesi için Hz. Peygamber’in, dolayısıyla sahâbilerin hayatını iyi bilmek gerekir. Çünkü Hz. Peygamber ve O’nunla içice yaşamış olan sahâbe ve özellikle Suffa Ashâbının hayatında Müslümanlar için çok güzel örnekler vardır. Hz. Peygamber’in arkadaşları ve yakın dostları olan sahâbiler, Hz. Peygamber’in şahsiyet ve dostluğundan çok istifade etmiş, kendilerine örnek alarak O’nun istediği gibi Müslüman olmaya çok gayret göstermişlerdir. İslâm’ın güçlenip yayılması için canlarıyla başlarıyla çalışmışlar. Hz. Peygamber’in bulunduğu çarşı, pazar, savaş meydanı, mescid ve evler; kısacası, hazarda ve seferde her yer bir eğitim-öğretim mekanı ise de, İslâm tarihinde ilk medrese ve üniversite olarak kabul edilen ve Hz. Peygamber döneminde dini öğretimin düzenli olarak yapıldığı yer olarak “Suffa” kabul edilir.1123 Özellikle Suffa Ashâbı, Hz. Peygamber’in yanından hiç ayrılmamaları, nâzil olan âyetleri, vârid olan hadisleri hem ezberlemeleri hem de bunların içerdiği hükümleri bilmeleri açısından büyük önemi haizdirler. Çünkü sahâbilerin kimi pazarda alışverişte, kimi de hurmalıklarında ziraat ile meşgul olmaları nedeniyle Hz. Peygamber’in yanında sürekli bulunamıyorlardı. Bizzat Hz. Peygamber tarafından yetiştirilen Suffa Ashâbı ise, Kur’ân âyetlerini ezbere bildikleri gibi; esbâb-ı nüzûle, nâsıh ve mensûha, muhkem ve müteşâbihe de vâkıf idiler. Bunların ilmi, umumiyetle yazılı rivâyetten ziyâde, sözlü rivâyete dayanmaktaydı. Bu nedenle, Kur’ân’ı iyi bilen sahâbilere, özellikle Suffa Ashâbına kârî’ (çoğulu kurrâ’) denirdi. Yeni Müslüman olmuş kabilelere gönderilen Kur’ân, Sünnet ve fıkıh öğretmenleri de onların arasından seçilirdi. Zamanla İslâm beldeleri genişleyip, fıkıh kemâle ulaşarak müstakil bir ilim haline gelince, yazılı rivâyet, sözlü rivâyetin önüne geçmiş; kârî’lere artık fakîh denilmeye başlanmıştır.1124 Resûlullah sahâbeyi eğitmek, öğretmek, yetiştirmek ve dini bilgiler yanında dünyevî bilgiler yüklemek için birçok metod uygulamıştır. Söz gelimi; bazen Hz. 1123 Bkz.: Hamidullah, a.g.e., II, 768 ; Ekinci, a.g.e., 31. 1124 Mahmud Es‘ad, Tarih-i İlm-i Hukuk, ‘Âmire Matbaası, İstanbul 1331, 227; Ekinci, a.g.e., 32. 193 Peygamber sahâbilerin bilgisinin derecesini kontrol etmek için zaman zaman önlerine bir soru atar, durumlarını ve verecekleri cevabı dinlerdi. Böyle bir olayı Suffa Ashâbından Abdullah b. Ömer şöyle anlatır: “Resûlullah bir gün sahâbilere: “Ağaçlar içerisinde bir çeşit vardır ki, onun yaprağı düşmez. Bu ağaç Müslümanın benzeridir. Bana söyleyiniz bakalım bu ne ağacıdır?” buyurdu. Oradakiler kırlardaki ağaçları saymaya başladılar. İbn Ömer der ki: “Onun hurma ağacı olduğu aklıma gelmişti. Ancak oradakilerin en küçüğü olduğum için söylemeye utandım.” Daha sonra orada hazır bulunanlar: “Ya Resûlallah! Ne olduğunu onu bize söyle, demişlerdi.” Resûlullah da: “Onun hurma ağacı olduğunu” söylemişti.1125 Bazen de Hz. Peygamber, kendine arzedilen bir problemin çözümünü bir sahâbiden ister, vereceği cevabın ne olacağını öğrenmeyi isterdi. Böylece onların ilim ve bilgileri üzerinde tecrübe sahibi olurdu.1126 Hz. Peygamber bütün bunları yaparken, onları kırmadan ve incitmeden öğrenmelerine büyük özen göstermiştir. Suffa ile ilgili bir çok bilgi rivâyet eden ve Suffa Ashâbından sayılan Muâviye b. Hâkem, Mescid-i Nebevî’de Resûlullah ile beraber namaz kılarken, başından geçen bir olayı şöyle nakleder: “Resûlullah’ın arkasında namaz kılıyorduk. Namazda cemâattan bir adam hapşırınca ben: “yerhamükallah” dedim. Sesimi duyan sahâbiler, yüzlerini asarak bana baktılar. Ben onlara kızarak, niçin bana baktıklarını sordum. Sözlerim duyulmuştu ki, onlar elleriyle bacaklarına vurarak susmamı istediler. Ben de sustum. Resûlullah namazını bitirdikten sonra beni çağırdı. Annem ve babam ona feda olsun daha önce ve sonra onun kadar güzel öğreten kişi görmedim. Beni ne incitti, ne vurdu ne de yerdi, fakat bana: “Namazda insanın konuşması uygun değildir. Namaz, ancak tesbih, tahmîd, tekbîr ve Kur’ân kırâtı’dır.” dedi.1127 Bu ve benzeri örnekler göstermektedir ki, Suffa Ashâbı, diğer dini bilgilerle birlikte fıkhın öğrenilmesi, hatta uygulanması konusunda önemli rol oynamışlardır. 1125 Müslim, Sıfâtu’l-Munâfikîn, 63; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 12, 31, 61; İbn Hacer, Fethu’lBâri, I, 156. 1126 Bkz.: İbn Mâce, Ahkâm, 18; Beyhakî, Sulh, 6; Heysemî, a.g.e., IV, 807. 1127 Ebû Nu‘aym, a.g.e. II 32,33; İbn Esîr elCezerî, Üsdü’l-Ğâbe, V, 208; Şâmî, Sübülü’l-Hüdâ, IX, 288. 194 C- Hz. Peygamber Döneminde Suffa Ashâbının İctihadlarından Bazı Örnekler 1- Suffa Ashâbından Ebû-Sa‘îd el-Hudrî, Hz. Peygamber tarafından verilen bir görev nedeniyle yolculukta iken, akrep sokmuş bir müşriki, Fâtiha sûresini okuyup üfleyerek tedâvî etmiş ve karşılığında birkaç koyun almıştı. Yol arkadaşlarından bir kısmı bunun caiz olup olmadığı konusunda tereddüt geçirmişler ve dönünce Resûlullah’a sormuşlardı; O’da bunu tasvib etmiştir.1128 2- Medîne’de hicretten hemen sonra Müslümanları beş vakit namaza dâvet etmek için bir çare aranmış, Resûlullah ashâbı ile bu konuyu istişare etmiştir. Hristiyanlar gibi çan çalınması, yahudiler gibi boru öttürülmesi, ateş yakılması vb. vasıtalar teklif edilmiş ise de, Hz. Peygamber bunları beğenmemiş ve meclis dağılmıştır. Suffa Ashâbından olduğu söylenen Abdullah b. Zeyd, rüyasında bir kişinin ezan okuyarak namaza dâvet ettiğini ve kamet getirerek de cemâate çağırdığını görmüş, uyanınca rüyasını Resûlullah’a anlatmıştı. Resûlullah “Bu ilâhî bir rüyadır” buyurduktan sonra sesi müsait olan Suffa Ashâbından Bilâl’ın okumasını emretmişti. Bilâl de, Mescid-i Nebevî’ye yakın yüksekçe bir evin damında ezanı okumaya başlamıştı. İlk ezanı duyunca koşarak gelen Hz. Ömer de, aynı rüyayı gördüğünü ifade etmiştir.1129 Böylece Abdullah b. Zeyd’in rüyasına uygun davet şekli vahiyle tasdik edilmiştir.1130 3- Suffa Ashâbından Ammâr b. Yâsir seferde iken ihtilâm olmuş ve uyanınca bütün vücudunu toprak üzerinden yuvarlanmak suretiyle teyemmüm etmiş ve namazını kılmıştı. Beraberinde bulunan Hz. Ömer ise, bu şekilde teyemmüm etmemiş ve namazını da kılamamıştı. Seferden dönünce durumu Resûlullah’a anlatmışlar. Hz. Peygamber de; çene altına kadar yüzün ve dirseklere kadar kolların toprakla meshedilmesi şeklinde yapılan teyemmümün yeterli olduğunu, toprakta yuvarlanmaya gerek bulunmadığını ifade etmiştir.1131 Bu ictihadda Ammâr, teyümmümü su ile yıkanmaya benzetmiş (kıyas etmiş) ve bütün vücudu kaplaması 1128 Buhârî, Tıp, 33, 39. 1129 Buhârî, Ezân, 1; Tirmizî, Mevâkît, 27; Müslim, Nikâh, 79 vd.; Diyarbekrî, a.g.e., I, 359; Karaman, a.g.e., 81. 1130 İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 200. 1131 Buhârî, Teyemmüm, 8. 195 gerektiğine hükmetmişti. Hz. Ömer ise; “kadınlara dokunmuş ve su bulamamış iseniz temiz toprakla teyümmüm edin”1132 âyetini cinsî birleşme durumuna varmayan okşama olarak anlamış ve cünüb olan için teyemmümün yeterli olmayacağına, yıkanmanın gerekli olduğuna hükmetmişti.1133 4- Suffa Ashâbından ‘Ukbe b. ‘Âmir şöyle rivâyet eder: “Aralarında anlaşmazlık çıkan iki kişi problemin çözümü için Resûlullah’a geldiler. Resûlullah: “Ey ‘Ukbe ikisi arasında hüküm ver.” buyurdu. “Ben, Siz burada hazır bulunuyorken nasıl hüküm vereyim, dedim. O da: “(Evet) ikisi arasında hüküm ver. Şayet verdiğin hükümde isabet edersen on ecir, hata edersen bir ecir kazanırsın” buyurdu.1134 5- Bir grup, sazlıktan yapılmış bir kulübenin mülkiyeti hakkındaki anlaşmazlıklarının çözümü için Hz. Peygamber’e müracaat ettiler. Resûlullah bunlar arasında hüküm vermek için Suffa Ashâbından Huzeyfe’yi gönderdi. Huzeyfe de gidip evleri, kulübe kamışlarının ipleri bağlı olduğu yere bitişik olanlar lehinde hükmetti. Huzeyfe Resûlullah’ın yanına dönünce verdiği hükmü O’na arzetti. Resûlullah da Huzeyfe’ye: “İsabetli hüküm verdin ve iyi ettin.” dedi.1135 II- SAHÂBE DÖNEMİNDE SUFFA ASHÂBININ FIKHIN GELİŞİMİNE KATKILARI A- Sahâbe Döneminde Fıkıh Bu dönem, genellikle; dört halife dönemi yani yaşça daha büyük olan sahâbilerin yaşadığı dönem ile ilk Emevi dönemi yani yaşça daha küçük olan sahâbilerin yaşadığı dönem olarak ikiye ayrılır. Çünkü Hz. Peygamber’in vefatından sonra ilk üç halife döneminde, İslâm coğrafyası hızla genişlemiş, birçok yeni bölgeler, hatta Suriye, Mısır ve İran gibi farklı kültürlere sahip ülkeler ele geçirilmiş, yeni şehirler kurulmuştu. Ancak Hz. Ebû Bekir ve Ömer döneminde, teşrî‘in temel 1132 Mâide, 5/6. 1133 Karaman, a.g.e., 77. 1134 Dârekutnî, Sünen, IV, 203. Ayrıca bkz.: İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 81. 1135 İbn Mâce, Ahkâm, 18; Beyhakî, Sulh, 6; Hâfız Heysemî, a.g.e., IV, 807. 196 kaynakları olan Kur’ân’ın aşama aşama gelişi ve Sünnet’in oluştuğu dönemi yaşayan sahâbilerin görev hariç, Medine dışına yerleşmesine izin verilmiyordu. Ortaya çıkan yeni olayların çözümü için de bir şûrâ meclisi kurulmuştu. Bu nedenle, sahâbe döneminde ihtilaflarda fazla çıkmıyordu. Ortaya çıkan yeni problemleri, çoğunlukla icmâ ile çözüyorlardı. Dolayısıyla Medine’de kurulan şûrâ meclisi ve burada alınan kararlar nedeniyle ihtilaflar aza indirilmiş oluyordu. Hz Osman döneminde, sahâbilerin Medine dışına çıkmalarına izin verilmesi üzerine, onlar farklı şehir ve memleketlere dağılıp yerleştiler ve bulundukları yerlerde ders halkaları kurarak bilgi ve birikimlerini etrafında toplanan kişilere aktardılar. Fakat Hz. Osman’ın şehid edilmesi ile birlikte ortaya çıkan kargaşa, huzursuzluk ve iç savaşlardan sonra, Hz. Ali döneminde yaşanan Hakem Olayı ile zirveye çıkmış ve ilk defa Müslümanlar Havâric, Şiâ ve Sünnî gibi farklı siyasi gruplara ayrılmıştı. Bütün bunlarla birlikte yeni olaylar ve çözülmesi gereken yeni hukûkî sorunlar ortaya çıkıyordu. Bu sorunları çözerken de İslâm coğrafyasının değişik yerlerine yerleşen sahâbe ve onların yetiştirdiği öğrencilerin farklı bilgi, anlayış, kanaat ve istinbât (hüküm çıkarma) metodları neticesinde farklı hükümler ortaya çıkmıştır. Böylece, hadis rivâyetleri başta olmak üzere farklı sebepler ve özellikle İstinbât metodlarındaki farklılaşma nedeniyle hukûkî hükümlerde birçok ihtilaflar baş göstermiştir. Örneğin; Medine’de islâm hukukunun kaynakları olan Kur’ân ve Sünnet’le ilgili bilgiler daha çok olduğu için buradaki bilginlerden bir teyid almadıkça, ortaya çıkan siyasî olaylar nedeniyle, uydurma ilâveler yapılmış olabileceği endişesiyle, Kûfe ve Şam kaynaklı rivâyetleri kullanmıyor ve bunları geçerli birer delil saymıyorlardı. Bunun karşısında, diğer bölgelerde bulunan sahâbe ve öğrencileri de kendi bilgilerini, Medine’deki sahâbe ve öğrencilerinin bilgileriyle denk sayarak bazen Medine’deki bilginlerin görüşlerinden farklı sonuçlara varıyorlardı. Böylece değişik bölgelerdeki sahâbe ve öğrencilerin, hukukî problemlere verdikleri cevaplar, gerek Kur’ân ve Sünnet konusundaki bilgileri ve onları anlama dereceleri, gerekse içerisinde yaşadıkları bölgelerin tarihî, coğrafî ve kültürel farklılıkları sebebiyle İslâm hukukunda aynı meseleye farklı hükümler verilmiş ve yapılan ictihadlarda gruplaşmalar oluşmuştur. İşte sahâbe döneminin sonunda çevre 197 ve üstat farklılığına dayalı olarak ortaya çıkan bu gruplaşma sahâbilerden Hz. Ömer, Aişe, Zeyd b. Sâbit, İbn Abbâs (Mekke’ye gitmeden önce) ile Suffa Ashâbından Abdullah b. Ömer, Ebû Hureyre, Ebû Said el-Hudrî vb. diğer birçok sahâbinin başında bulunduğu Hicaz Ekolü ve yine Suffa Ashâbından Abdullah b. Mes‘ûd başta olmak üzere daha sonra buraya yerleşen Suffa Ashâbından Ammâr b. Yâsir, Vâbise b. Ma‘bed, Habbâb b. Eret, Sâlim b. Ubeyd, Sâlim b. ‘Umeyr ve Hz. Ali gibi diğer birçok âlim sahâbinin bulunduğu Irak Ekolü adıyla İslâm hukuk tarihinde yerini almıştır.1136 İslâm hukukunun kuruluş, gelişim ve olgunlaşmasında sahâbe dönemi büyük bir önem taşımaktadır. Çünkü İslâm neslinin en değerileri olan ve Hz. Peygamber’in rahle-i tedrisinde bulunan sahâbe neslinin görüş ve uygulamaları, diğer nesiller için örnek olmakta, icmâ‘ları ise bağlayıcı bulunmaktadır. Bu nedenle aşağıda bu dönemin fıkıh özellikleri, kaynakları, ihtilafları ve Suffa Ashâbının diğer ilim dallarının yanında özellikle fıkıh alanındaki faâliyetleri üzerinde durmaya çalışacağız. 1- Sahâbe Döneminde Fıkhın Özellikleri İslâm hukuk tarihinin ikinci dönemi sahâbe dönemidir. Bu dönemde sahâbe nesli, özellikle dört halifenin tutum ve uygulamaları fıkıh açısından belirleyici olmuştur. Bu dönemin kendisine has özellikleri bulunmaktadır. Sahâbiler fetvâ verirken veya ictihad yaparken bazı kural ve ilkelere bağlı kalmışlardır. Bunlar şu şekilde özetlenebilir: Sahâbiler şûrâ esasına riayet ederlerdi, vahiy döneminin esas teşrî‘ kaynakları olan Kur’ân ve Sünnete başvurmadan ictihad etmezlerdi. Bu dönemde icmâ‘ da hukuk kaynağı olarak kullanılmaya başlandı. Sahâbilerin önde gelenleri bir arada bulunduğundan icmâ‘ kolaydı. Hadis rivâyeti olmakla birlikte özellikle Halife Hz. Ömer ve Hz. Ali hadis rivâyetini gayet sıkı tutarlardı. Ancak hadisin sahihliğine karar verdiklerinde ona sımsıkı sarılırlardı ve verdikleri hükümden vazgeçerlerdi. Bu dönemde de bir önceki vahiy dönemi gibi nazarî 1136 Bkz.: Hudarî, a.g.e., 103-110; et-Tarîkî, Abdullah b. Abdulmuhsin, Hulâsatu Târîhi’t-Teşrî‘, Riyad, 1997, 61 vd.; Zeydân, el-Medhal, 114-115; Karaman; a.g.e., 109-113; A. mlf., İslâm Hukukunda İctihad, 51-52; Koca, a.g.e., 16-19. 198 (kazuistik) fıkha itibar edilmezdi.1137 Bu dönemdeki fıkhın özelliklerini özetledikten sonra aşağıda konuyu biraz daha açmaya çalışacağız. Bu dönemdeki fıkhın özellikleri: 1- Nazarî Fıkhın Olmaması Vahiy döneminde olduğu gibi bu dönemde de nazarî (meseleci) fıkıh yoktu. Yani sahâbe döneminde de ilk dönem gibi olaylar meydana gelmeden, herhangi bir hüküm vermezlerdi. Hüküm verilmesi gereken bir problem ortaya çıktığı zaman ictihad ederlerdi. Örneğin; sahâbenin ileri gelen fakihlerden Zeyd b. Sâbit’e bir konu hakkında fetvâ istediklerinde O, bu olayın olup olmadığını sorardı. Eğer olay olmuş ise, fetvâ verirdi; olmamış ise, herhangi bir cevap vermezdi.1138 2- Bazı Hükümlerin Değiştirilmesi Resûlullah zamanında olmayan, ancak İslâm coğrafyasının genişlemesi neticesinde ortaya çıkan yeni problem ve olaylar karşısında sahâbilerin, “maslahat” prensibini gözeterek yeni ictihadlar ortaya koymuşlardır. Özellikle Hz. Ömer döneminde bu tür bazı hükümler maslahat prensibi gereği değiştirilmiştir. Söz gelimi; bir defada üç talâk ile boşama olayı; müellefe-i kulûb’a zekâttan pay verilmemesi ve fethedilen toprakların statüsü gibi konularda yeni ictihadlar ortaya konulmuş ve yeni uygulamalar başlamıştır.1139 Bu tür değişiklikler, ya illetin değişmesi veya illetin ortadan kalkması nedeniyle yapılmıştır. Yukarıda zikredilen örnekler, sonraki dönemlerde ortaya çıkacak istihsan prensibinin ruhuna uygun olarak çözüme kavuşturulmuştur. Dolayısıyla bu uygulamalar, hakkaniyet yararına ve kamu menfaati için yerleşik bazı kurallardan ayrılmanın önemli bir örneğini teşkil etmektedir. 1137 Bkz.: Keskioğlu, a.g.e., 77. 1138 Sefer, Hasan Muhammed, el-Medhalu li’l-Fıkhı’l-İslâmiyyi Târihu’t-Taşrî‘i’l-İslâmiyyi, Dâru’n-Nevâbığ, Cidde 1414, 63. 1139 Hz. Ömer’in bu üç yeni uygulaması ve bu konulardaki tartışma, karşılıklı görüş ve deliller konusunda geniş bilgi için bkz.: Muhsin Koçak, İslâm Hukukunda Hükümlerin Değişmesi Açısından Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları, Samsun, 1997. 199 3- “Re’y ile İctihad” Konusundaki Farklılıklar Hakkında Kur’ân ve Sünnette açık bir hüküm bulunmayan hukûkî problemlerde re’y ile ictihadda bulunma konusunda sahâbilerin hepsi ilim açısından aynı seviyede olmadığı gibi re’yi kullanıp, kullanmama konusunda da farklı görüşte idiler. Bazıları, Allah’ın dininde olmayan bir hükmü bilerek ya da yanlışlıkla ortaya koymaktan sakındıkları için re’y’den kaçınıyorlardı. Bunların başında Abdullah b. Ömer ve Zeyd b. Sâbit gelmektedir. Bazıları ise, Re’y’i çok geniş bir alanda kullanmışlardır. Bunların başında da Hz. Ömer, Ali ve Abdullah b. Mes‘ûd gelmektedir. Bu düşünce daha sonra ortaya çıkacak olan ehl-i hadis ve ehl-i re’y ekollerinin temellerini oluşturmuştur. 4- İcmâ Delilinin Ortaya Çıkması Hz. Peygamber dönemindeki teşrî kaynakları arasında bulunmayan, ancak sahâbe dönemde ortaya çıkan yeni bir teşrî kaynağı olarak “İcmâ” ortaya çıkmıştır. Özellikle dört halife döneminde sahâbilerin çoğu Medine’de bulunduğundan icmâ‘a dayanarak hüküm vermişlerdir. 5-Hadis Rivâyetinin Yayılması Bu dönem Hz. Peygamber’e yakın olduğu bir dönem olduğu için başlangıçta hadis rivâyet etme çalışmaları hızla yayıldı. Ancak daha sonra siyasi ve benzeri ihtilafların ortaya çıkması, farklı grupların oluşması ve sahâbilerin farklı coğrafi bölgelere yayılması ile birlikte rivâyet edilen hadislere karşı kuşkular artmıştır. Bu nedenle; çoğunlukla herhangi bir ihtiyaç anında ancak güvenilir kimselerin rivâyeti kabul edilirdi. Bu dönemin sonuna doğru hadis rivâyet etme çalışmaları yine hız kazanmış, buna paralel olarak özellikle Suffa Ashâbının rivâyet ettikleri hadislerin sayısı artmıştır.1140 6-Fıkhın Henüz Tedvîn Edilmemiş Olması Resûlullah döneminde olduğu gibi, sahâbe döneminde de fıkıh tedvin edilmemişti, dolayısıyla verilen bazı hüküm ve fetvâlar sözlü olarak verilirdi. 1140 İbn Hazm, Cevâmi‘u’s-Sîre, sayfa 275 ve devamında hadis rivâyet eden bütün sahâbenin isimleri ve rivâyet ettikleri hadis sayısını zikretmiştir. 200 Bu dönemde fıkhın tedvîn edilmemesinin sebebi: Fetvâ veren fakîhler, ictihadlarında serbest idiler. Bununla beraber birbirlerinin görüşlerine de saygı gösterirlerdi. Vardıkları hukûkî sonuçlarda kendilerinin hata etmiş olabilecekleri, karşı görüştekiler ise, isabet etmiş olma ihtimalini her zaman kabul etmişlerdir. Bu nedenle vardıkları sonucun kesin ve en doğru olduğu iddiasında değillerdi. Bu konuda İmam Serahsî (ö. 483/1090) şu örneği verir: “Sahâbilerin kendi fetvâlarında hata etmiş olabileceğini kabul ettiğine dair delil şudur: Bir konu hakkında Hz. Ömer’e soru soruldu, o da cevap verince bir adam: “Verdiğin hüküm doğru olandır.” demiş. Bunun üzerine Hz. Ömer: “Vallâhi Ömer, kesin doğru mu yoksa yanlış mı olduğunu bilmiyor. Ancak ben hakkı gözeterek hüküm vermeye çalıştım.” dedi.”1141 Bu dönemde fıkhın tedvîn edilmemesinin diğer bir nedeni de; nasıl ki Kur’ân ile karıştırabilme korkusu sebebiyle ilk başlarda Sünnetin toplatılıp yazılmasına karşı çıkıldı ise, insanların bu fetvâlarla uğraşıp Kur’ân’dan uzaklaşabilme ihtimalidir. Bu nedenle fıkhın tedvîni uygun görülmüyordu.1142 Dolayısıyla bu dönemde sadece Kur’ân tedvin edilip mushaf haline getirilmiş ve yazılmıştır.1143 2- Sahâbe Döneminde Fıkhın Kaynakları Bu dönemde teşrî‘in kaynakları konusunda gerek ilk halifelerden Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer’in uygulamaları ve gerek Ehl-i Re’y ekolünun kurucusu olarak kabul edilen ve Suffa Ashâbından Abdullah b. Mes‘ûd’un, bir problemin nasıl çözüme kavuşturulacağı konusundaki açıklamaları incelendiğinde, sahâbe döneminde kullanılan fıkhın kaynakları hakkında bilgi sahibi olunabilir. Söz gelimi; hüküm verme konusunda Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer’in uygulamaları hakkında Meymun b. Mihran şöyle rivâyet eder: “Ebû Bekir es-Sıddîk’a bir problem gelirse Allah’ın kitabına bakardı. Eğer onda bir hüküm bulursa onunla hükmeder, bulamazsa Allah Resûlünün Sünnetine mürâcaat ederdi. Şayet onda bir hüküm bulursa, onunla hükmeder; bulamazsa insanlara, “Resûlullah’ın bu konuda verdiği bir hüküm biliyor 1141 Serahsî; Usûl, II, 107. 1142 Bkz.: Muhammed Mustafa Şelebî, el-Medhalu fi’t-Ta‘rîfi bi’l-Fıkhı’l-İslâmiyyi, Dâru’nNahdati’l-Arabiyye, Beyrut 1403, 120. 1143 Bkz.: Sefer, a.g.e., 63-65; Ayrıca bkz.: Hudarî, a.g.e., 105-114; Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, 116-118, 159-160. 201 musunuz?” diye sorardı. Bazan bir grup kalkar: “O, bu konuda şöyle şöyle hüküm verdi.” diye cevap verirlerdi. Eğer Hz. Peygamber’in koyduğu bir hükmü bulamazsa, ileri gelenlerini toplar ve onlarla istişare ederdi. Eğer bunlar aynı görüşü benimserlerse onunla hükmederdi. Hz. Ömer de bu metodu benimsemiş ve buna göre hüküm vermiştir. Hz. Ömer, Kitap ve Sünnette cevap bulamazsa: “Ebû Bekir bu konuda bir hüküm verdi mi?” diye sorardı. Ebû Bekir’in verdiği bir hüküm varsa onunla hükmeder, yoksa ileri gelenleri toplar, istişare ederdi. Neticede görüşler bir noktada birleşirse onunla hükmederdi.”1144 Hz. Ömer’in hüküm verme usûl ve metotlarıyla ilgili olarak Ebû Mûsâ el-Eş‘arî’ye gönderdiği mektup da bu konuda önemli bir belge niteliğindedir.1145 Ancak onlar re’yle ulaştıkları bu hükümleri kesin görmeyerek onları Allah ve Resulü’ne ait açık hükümlerden ayırmaya titizlik göstermişlerdir.1146 Kûfe Ekolünün imamı olarak kabul edilen Suffa Ashâbından Abdullah b. Mes‘ûd de istinbât (hüküm çıkarma) metodunu bu çerçevede açıklar.1147 Sahâbe döneminde fıkıh kaynaklarının neler olduğu konusunda eserler incelendiğinde özellikle onların sayısı ve isimlendirmeleri konusunda farklı değerlendirmelerin bulunduğu görülmektedir.1148 Bu dönem teşrî‘ kaynaklarının sayısı ve isimleri farklı değerlendirilmiştir. Ebû Bekir ve Ömer’in uygulamaları ile İbn Mes‘ûd’un açıklamalarına göre, bu dönemde problem çözmek için şu kaynaklara başvurulurdu: a- Kur’ân, b- Sünnet, c- İcmâ ve 1144 İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 62; Ayrıca bkz.: Dârimî, Sünen, I, 58; Beyhakî, es-Sünenü’lKübrâ, thk.: Muhammed Abdulkadir Ata, Mektebetü Dâru’l-Bâz, Mekke 1994, I, 114; İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, XIII, 342. 1145 Nesâî, Âdâbül-Kudât, 11; Serahsî, el-Mebsût, Dâru’l-Ma‘rife, byrut 1978, XVI, 60; İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 86-401; II. 1-65; Hamîduİlah, Halîfe Hz. Ömer Devrinde Adlî Teşkilat Ebû Mûsâ el-Eş‘arî’ye Gönderilen Kazâî Talimatnameler, trc.: Fahrettin Atar, İslâm Anayasa Hukuku, nşr.: Vecdi Akyüz, İstanbul 1995, 284-320. 1146 Karaman, İslâm Hukukunda İctihad, 59; A. mlf., İslâm Hukuk Tarihi, 116. 1147 Abdullah b. Mes‘ûd’un istibnat metodu ile ilgili rivâyet için bkz.: Dârimî, Mukaddime, 20; Nesâî, Âdâbu’l-Kudât, 11; İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 62-63. 1148 Bkz.: Abdulkadir Şener, Kıyas, İstihsân, İstıslah, Ankara 1974, 32; Hudarî, a.g.e., 89-90; Karaman, a.g.e., 105-105; Hallâf, Abdulvahhab, İlk Dönem İslâm Hukuku, Çev.: Abdulhadi Timurtaş, İstanbul 2006, 42-44; et-Tarîkî, Hulâsatu Târîhi’t-Teşrî‘, 46; Sefer, a.g.e., 51-56. 202 d- Re’y (Kıyas)’dir. Sahâbe döneminde başvurulan bu kaynakların fıkıhtaki konumlarını ele alacağız. a- Kur’ân Hz. Peygamber döneminde birinci teşrî kaynağı olarak kabul edilen Kur’ân, sahâbiler ve daha sonraki dönemlerde olduğu gibi kiyamete kadar İslâm hukukunun birinci temel kaynağı olarak devam edecektir. Buna dair delilleri Hz. Peygamber döneminde fıkhın kaynakları konusunda değinmiştik. Yaklaşık 23 sene zarfında aşama aşama kendisine nâzil olan vahiyleri yazdırmak için Resûlullah ilk zamanlardan beri vahiy katipleri görevlendirmişti. Bu nâzil olan âyetler kumaş parçaları, kemikler, hurma dalları, işlenmemiş deri ve beyaz ince taşlar gibi malzemeler üzerinde yazılıyordu.1149 Gelen âyetlerin hangi sûreye konulacağı tavkîfîdir. Yani nâzil olan her âyetin hangi sürenin neresine konulacağını Hz. Peygamber bilir ve yazılmasını vahiy kâtiplerine emrederdi. Sûrelerin tertibi ise, tevkifi olup olmadığı konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Bazı bilginler, sûrelerin tertibi de tevkifi olduğu görüşündedirler. Diğer bir grup bilgin ise, sûrelerin tertibi sahâbenin ictihadına dayandığı görüşündedirler.1150 İnen âyetleri Resûlullah hemen sahâbilere okur, onların bir kısmı bunu ezberler, bir kısmı da yazıya geçirirdi. Ancak Hz. Peygamber vefat ettiğinde nâzil olan âyetler bir yerde cem‘ edilip bir sıralamaya tabî tutulmamıştı.1151 Hz. Ebû Bekir’in halifeliği döneminde Kur’ân’ı ezbere bilen birçok sahâbenin şehit düşmesi nedeniyle, Hz. Ömer, Halife Ebû Bekir’i Kur’ân’ın toplanmasına (cem‘) ikna etti.1152 Kur’ân’ın cem‘i bu dönemde gerçekleştiği gibi, Kur’ân’ın yazılışı (istinsah) ve çoğaltılması (teksiri) daHz. Osman zamanında gerçekleşmiştir.1153 Bu dönemde Kur’ân nassının kat‘î delâleti ile ifade ettiği bir hüküm üzerinde sahâbilerin ihtilafı ve farklı görüş öne sürmeleri söz konusu değildi. Ancak delâleti 1149 Bkz.: Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 185; Ahmed Emin, Fecru’l-İslâm, Mısır 1955, 166. 1150 Bu konuda geniş bilgi için bkz.: Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, 56, 58. 1151 Suyûtî, el-Itkân, I, 71. 1152 Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 10; Buhârî, Fadâilu’l-Kur’ân, 3. 1153 Buhârî, Fadâilu’l-Kur’ân, 3; Ayrıca bkz.: Zerkeşî, el-Burhân, I, 236-240. 203 kat‘î olmayan bazı hükümler ya da farklı anlamlara gelen kelimeler veya âyetlerin önce mi? yoksa sonra mı? nâzil olduğu meselesi nedeniyle sahâbilerin yaptığı ictihadlarda farklı bazı hükümler ileri sürmüşlerdir. Bu konuyu sahâbe döneminde ictihad ve ihtilaf başlıkları altında örnekleri ile birlikte ele alacağız. b- Sünnet Sahâbiler döneminde hukûkî bir problem gündeme geldiği zaman, bunun hükmü Kur’ân’da bulunmadığında, ikinci kaynak olması nedeniyle Sünnet’e başvurulurdu. Ancak, bu dönemde Sünnet henüz tedvin edilmemişti. Hz. Peygamber’in hayatında sahâbiler, hadisleri genellikle zihinlerinde muhafaza etmişlerse de, aralarında hadisleri yazı ile tesbit eden sahâbiler de vardı. Hadislerin yazılması hususunda Hz. Peygamber’in izin vermediği yönündeki rivâyetler1154 ile izin verdiği yönündeki rivâyetler1155 değerlendirildiğinde şu sonuca varılabilir: Resûlullah’ın ilk başta Kur’ân ile karışma endişesi nedeniyle hadislerin yazılmasını yasaklamış, daha sonra bu endişe ortadan kalkınca yazmaya izin vermiştir.1156 Hz. Peygamber’in vefatından sonra İslâm coğrafyasına dağılan sahâbiler, gittikleri bölgelerde, yerleştikleri yerlerde ilim halkaları oluşturarak etrafına toplandıkları öğrencilere Kur’ân, Sünnet ve fıkıh öğretiyorlardı. İlk başlarda özellikle dört halife döneminde sünnetin yayılması ve aktarılmasında sahâbiler büyük titizlik göstermişlerdir. Hüküm ifade eden rivâyetlerde ise, daha da hassas ve ihtiyatlı davranmışlardır. Bu dönemde hadis rivâyetinde uydurma ve hatalı hadislerin 1154 Sahâbeden hadislerin yazılmaması taraftarı olanlar, Suffa Ashâbından Ebû Said el-Hudrî’den gelen şu rivâyeti delil olarak kabul etmişlerdir; Resûlullah: “Benden Kur’ân’dan başka bir şey yazmayınız. Kim Kur’ân’ın dışında bir şeyler yazmış ise onu yok etsin.” (hadis için bkz.: Ahmed. Hanbel, Müsned, III, 12, 21, 39, 56; Dârimî, Sünen, Mukaddime, 42). Hz. Ömer, İbn Mes‘ûd, Zeyd b. Sâbit, Ebû Musa’l-Eş‘arî, Ebû Hureyre, İbn Abbas ve diğer bazı sahâbe bu görüştedir. (bkz.: İbn Salâh, a.g.e., 160-161; Suyûtî, Tedribu’r-Râvî, II, 65.) 1155 Hadislerin yazılmasına Hz. Peygamber’in zin verdiğine dair delil, Abdullah b. ‘Amr’ın şu rivâyetidir: Ezberlemek için Resûlullah’dan işittiğim her şeyi yazıyordum. Kureyş: “sen Resûlullah’dan duyduğun her şeyi yazıyorsun, halbuki o da insandır, gazab ve rızâ halinde konuşabilir” diyerek beni men ettiler. Ben de yazmaktan vazgeçtim ve bu durumu Resûlullah’a anlattım. O: “Yaz, nefsim yed-i kudretinde olana yemin ederim ki, ağzımdan sadece hak çıkar.” buyurdu. ( Dârimî, Mukaddime, 43; Suyûtî, Tedribu’r-Râvî, II, 66). 1156 Hz. Peygamber zamanında hadislerin yazılmasına izin verip vermemesi hususunda farklı rivâyetler, bilginlerin bu konudaki görüşleri ve bu dönemde hadisleri yazıya geçiren bazı sahâbe hakkında geniş bilgi için bkz.: Aşık, a.g.e., 206-232. 204 yayılmasından endişe duyduklarından isbatını ve sıhhatını araştırmışlardır.1157 Ancak bu dönemin sonuna doğru hadis rivâyeti artmıştır. Yavaş yavaş ortaya çıkan tâbiîn âlimlerinden bir grup kendilerini tamamen hadis rivâyetine vermişlerdi.1158 Hayatta olan sahâbilerden hadis rivâyeti için yolculuklar başlamıştı. Hadis rivâyetine gösterilen bu ilgi ve hassasiyet, Hz. Peygamber’e yalan uydurmamanın yanında, Kur’ân’dan sonra teşrî‘in ikinci kaynağını oluşturduğundan meydana gelmiştir. c- İcmâ İcmâ, sözlükte; birleştirmek, derleyip toplamak, bir işi sağlam yapmak, azmetmek, bir konuda fikir birliği ve ittifak etmek gibi anlamlara gelir.1159 İnsanlar bir konu üzerinde birleştiği zaman “Topluluk şu konu üzerinde icmâ‘ etti.” denilir. Terim anlamını Usûlcüler farklı tanımlar yapmakla birlikte İcmâ: “Hz. Muhammed Ümmeti müctehidlerinin, O’nun vefatından sonra herhangi bir asırda herhangi bir konu üzerinde ittifak etmeleridir.”1160 Hz. Peygamber döneminde teşrî‘ kaynağı olarak henüz ortaya çıkmayan icmâ‘, sahâbe döneminde teşrî kaynaklarından kabul edilerek, yeni bir hüküm verme metodu olarak ortaya çıktı. Nitekim Muhammed Hamidullah (ö. 1423/2002), sahâbe dönemindeki en önemli olaylardan birinin icmâ‘ın hukûkî delil olarak kabul edilmesi, olduğunu söylemiştir.1161 Yukarıda da zikrettiğimiz gibi, hukûkî bir problemin hükmü Kur’ân ve sünnette yer almadığı zaman, özellikle dört halife 1157 Bkz.: Hudarî, a.g.e., 82-88. Bu konuda şu örnekler verilebilir: Kendisine gelen bir ninenin mirastaki hakkını (payını) sorması ve Hz. Ebû Bekir’in bu konuda Kur’ân’da bir hükmün olmadığını, sünnette olup olmadığını ise bilmediğini söylemesi üzerine Muğire b. Şu‘be Hz. Peygamber’in mirasta nineye 1/6 hisse verdiğini ve bu uygulamaya kendisinin bizzat şahid olduğunu söylemişti. Bunun üzerine Ebû Bekir, Muğire’den şahid getirmesini isteyince Muhammed b. Mesleme şahit oldu ve o da buna göre nineye 1/6 payı verdi. (Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 327; Mâlik, Muvatta, II, 513; Dârimî, Sünen, II, 359; Ebû Dâvud, Sünen, III, 121). Hz. Ömer de bu konuda çok titiz davranırdı. Onun kapısına gelip üç defa çaldıktan sonra kimse cevap vermeyince geri dönen ve bunun sebebini sorduğunda Resûlullah: “Biriniz üç defa izin istediği halde müsâade edilmezse, dönüp gitsin” dediğini rivâyet eden Ebû Musa’l-Eş‘arî’den şahit ister. Bunun üzerine Suffa Ashâbından Ebû Said el-Hudrî bu rivâyetin doğru olduğuna şahitlik eder. (Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 394; Mâlik, Muvatta, II, 964; Dârimî, Sünen, II, 274; Ebû Dâvud, Sünen, IV, 345-346). 1158 Hudarî, a.g.e., 114. 1159 İbn Manzur, Lisânu’l-Arab, “ceme‘e” mad; DİA, XXI, 417. 1160 Şevkânî, a.g.e., 71; Gazzâli, el-Mustasfâ, I, 110; Âmidî, el-İhkâm, I-II, 167; Zeydân, el-Medhal, 165; Ebû Zehra, a.g.e., 173-174. 1161 Muhammed Hamidullah, el-İctihad fi Asrı’s-Sahâbe, ed-Dirâsâtu'l-İslâmiyye, c. XIX, sayı. 4, 33. 205 döneminde sahâbiler konu hakkında görüş birliğine vardıklarında, bu görüş kabul edilip uygulanırdı.1162 İcmâ‘ın fıkıh’ta hüccet olup, olmaması konusunda İslâm bilginleri arasında tartışmalar sürgelmiştir. İcmâ konusunda Serahsî şöyle der: “Şüphesiz ki, bu ümmetin icmâ‘ı mümkündür ve gerçekleşmiştir. İcmâ‘ın şer‘î bir delil olduğunu biliyor ve kabul ediyoruz. İcmâ‘ının hüccet olduğu görüşü, hem fukahâ hem mütekellimîn tarafından kabul edilmektedir.”1163 İcmâ‘ın hüccet olduğunu kabul eden çoğunluğu, Âmidî “ehl-i hak” olarak nitelendirmiştir. Nazzâm, İmâmiye ve bazı Hâriciler ise, icmâ‘ı hüccet kabul etmemişler.1164 İcma‘ın kaynak değeri ve bağlayıcılığı konusunda İslâm hukuk tarihi boyunca tartışılagelmiştir.1165 Ancak, ehl-i sünnetin çoğunluğu icmâ‘ın teşrî kaynaklarından olduğunu kabul etmişler. İcmânın bağlayıcı olduğunu kabul edenler, ümmetin dini konularda yanlış üzerinde ittifak etmiyeceklerine dair hadis rivâyetleri ve “müminlerin yolundan ayrılmayı kınayan”1166 âyetini delil olarak göstermektedirler.1167 Sahâbilerin Hz. Peygamber’den sonra icmâ‘ ettiği bazı konuları şöyle özetleyebiliriz: Sahâbe döneminde nine (cedde) nin altidabir miras hissesi alacağına dair icmâ‘ olmuştur. Nine tek ise, altıdabir hisseyi kendisi alır, iki ise altıdabir hisseyi aralarında paylaşırlar. Yine, sahâbe döneminde bir kadının üzerine halası veya teyzesinin nikâhlanamıyacağı (aynı nikah altında birleştirilemiyeceği) konusunda da icmâ‘ olmuştur. Sahâbe, bababir erkek ve kız kardeşlerin, öz kardeşler bulunmadığı takdirde, onların yerine geçmeleri üzerine icmâ‘ etmişlerdir. Cenaze namazında dört tekbir getirileceği üzerinde icmâ‘ etmişlerdir. İhramda iken cinsel ilişki gerçekleştiğinde, Hac ibadetinin bâtıl olacağı konusunda icmâ‘ etmişlerdir. Zekât vermeyi kabul etmeyenin öldürülmesi gerektiğinde hemfikirdirler. Fethedilen arâzînin, savaşa katılanlar arasında dağıtılmaması hakkında icmâ‘ etmişlerdir. Yine sahâbe, Müslüman kadının gayrimüslimle akdetmiş bulunduğu nikâhın bâtıl olduğu, 1162 Hz. Ebû Bekir, Ömer ve Abdullah b. Mes‘ûd’un istinbât metodları ile ilgili rivâyetler için bkz.: İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 62-63; Ayrıca bkz.: Dârimî, Sünen, I, 58; Mukaddime, 20; Nesâî, Âdâbu’l-Kudât, 11; Beyhakî, Sünen, I, 114; İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, XIII, 342. 1163 Serahsî, Usûl, I, 295. 1164 Âmidî, el-İhkâm, I-II, 170. 1165 İcmâ‘nın hüccet olup olmaması konusundaki farklı görüş ve delilleri hususunda geniş bilgi için bkz.: Şâfiî, er-Risâle, 534-535, 599-600; Serahsî, Usûl, I, 318-319; Âmidî, el-İhkâm, I-II, 170- 191; İbn Münzir en-Nisâbûrî, el-İcmâ‘, nşr.: Fuâd, Abdülmün‘im Ahmed, İskenderiye 1402) 1166 Nisâ, 4/115. 1167 Bkz.: Kurtubî, a.g.e., III, 330; Elmalılı, Hak Dini, III, 84. 206 satın alınan buğdayın kabzedilmeden satılamayacağı, domuz etine kıyas edilerek iç yağının da haram olduğu, gasbedilen malın ya misli ile veya kıymeti ile tazmin edilmesinin vacib oluduğu gibi konularda icmâ‘ etmişlerdir.1168 Sahâbenin icmâ‘ ettikleri meseleler sayılamayacak kadar çoktur. d- Re’y (Kıyas) Re’y’in tanımı ve hukuk kaynağı olduğunu “Hz. Peygamber döneminde fıkıh” başlığı altında işlemiştik. Burada sadece sahâbe döneminde teşrî değeri ve kullanımı ile ilgili bazı bilgilere yer vereceğiz. Re’y’in sahâbe döneminde bir vâkıa olarak mevcud olduğu konusunda neredeyse bütün hukuk ekolleri arasında görüşbirliği vardır. Sahâbe, çeşitli konularda vardıkları sonucu zikrederken: “Ben bunu re’yimle söylüyorum.” ya da “Bu benim görüşüm, kanaatimdir.” gibi ifadeler kullandıkları görülmektedir.1169 Çünkü sahâbe kendi ictihadları ile vardıkları hükümleri nasslarda yer alan hükümlerden ayrı tutmaya özen göstermişlerdir. Söz gelimi; kendisine “kelâle”nin ne olduğuna dair soru sorulunca Hz. Ebû Bekir: “Ben bu konuyu re’yimle cevaplandıracağım; şayet doğru ise Allah’tandır, hata ise benden ve şeytandandır. Re’yime göre “kelâle”: Bir kimsenin baba ve çocuk bırakmadan vefat etmesi, yani mirasçıları arasında bunların bulunmamasıdır.” diye cevap vermiştir.1170 Abdullah b. Abbas, Zeyd b. Sâbit’e Allah’ın Kitabında “kalanın üçte birisi” hususunda bir miras payı var mı? diye sorduğunda, Zeyd b. Sâbit: “Ben görüşümle hükmederim, sen de görüşünle hükmedersin” cevabını vermiştir.1171 Yine Mesrûk, Übey b. Ka‘b’a bir mesele sormuştu. Übey: “Bu mesele meydana geldi mi?” dedi. Mesrûk, daha meydana gelmediğini söyleyince, Übey: “Şimdilik bizi bırak, bu mesele meydana gelince üzerinde çalışır ve re’yimize göre hallederiz.” cevabını verdi. Abdullah b. Ömer de yaptığı bir iş hakkında, Hz. Peygamber’den görerek mi yaptığını yoksa kendi re’yine mi uyduğuna dair kendisinden soru sordular. İbn Ömer, 1168 Sahâbenin icmâ ettiği bazı konular için bkz.: Âmidî, el-İhkâm, I-II, 204 vd.; İbnu’l-Münzir, Ebû Bekir, Muhammed b. İbrahim, Kitâbu’l-İcmâ‘, trc.: Abdulkadir Şener, Ankara 1983, 47 vd.; Zeydân, el-Medhal, 166; Ebû Zehra, a.g.e., 176. 1169 Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 279; Dârimî, Ferâiz, 26. 1170 İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 192. 1171 Hudarî, a.g.e., 90. 207 kendi görüşüne göre hareket ettiğini söyledi.1172 Bunlardan başka pekçok örnekler vererek ashâbdan çoğunun kıyas ve re’y ile amel etmiş olduklarını ortaya konulabilir. Bu dönemde nazarî fıhık olmamasına rağmen, yeni olay ve sorular karşısında re’ye dayanarak yapılan ictihad, Kur’ân ve sünnetin açıklamadığı konuları, nasslara dayanarak ve bunlar üzerinde düşünerek hükme bağlama, anlamına geliyordu. Bu nedenle sonraki dönemlerde “istihsan, istıslâh, örf ve kıyas” gibi, isim verilen çeşitli metotlar da bu dönemde “re’y” kaynağı çerçevesi içinde kullanılmaya başlanmıştı.1173 İslâm hukuk tarihinde “re’y”in kullanılmasına ilişkin tartışmalar, kullanılan kavramlar ve verilen örnekler incelendiğinde, aslında re’y’in daha sonraki dönemlerde “hukûkî akıl yürütme” anlamında kullanılan “kıyas”ın sistematik ve daha teknik bir şekilde kullanılmasından önceki durumudur. İbn Hazm’a göre re’y, daha önce mevcut olduğu halde; kıyas, tâbiîn döneminde ortaya çıkmış ve üçüncü nesil arasında yaygınlık kazanmıştır. Sahâbe, tabiîn, Ebû Hanife, Mâlik, Şâfiî ve Ahmed b. Hanbel ile fukahâ ve kelamcıların çoğu tarafından “kıyasla amel aklen caiz, şer‘an vâki” olduğu görüşünü kabul etmişler.1174 Buna mukabil, Dâvud b. Ali el-İsfahânî (Dâvud-i Zâhirî) (ö. 270/883) ve ona uyan; Mu‘tezilelerden İbrahim enNazzâm (ö. 231/845), Şi‘adan bir grup ve Haricîlerin çoğu, kıyas’ı şer‘î bir delil olarak kabul etmezler.1175 3- Sahâbe Döneminde Fıkhî İhtilaf ve Sebepleri Hz. Peygamber hayatta iken sahâbe, ihtilafa düştükleri bir konuda kesin hükmü doğrudan öğrenebilecekleri bir Peygamber vardı. Bu nedenle gerek kendi aralarında ortaya çıktığı ihtilaftan kurtulmak gerekse karşılaştıkları hukûkî problemin kesin hükmünü öğrenmek için hemen Resûlullah’a soruyorlardı. Ancak Resûlullah’ın vefatından sonra İslâm devleti sınırları genişliyor ve yeni birçok milletle karşılaşırken sosyal, kültürel, fiziki ve coğrafi farklılıklardan doğan yeni hukûkî 1172 İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 64. 1173 İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 61, 66; Karaman, a.g.e., 113. 1174 Bkz.: İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 368 vd.; Âmidî, el-İhkâm, III-IV, 388 vd. 1175 Pezdevî, Ebul’l-Hasan Ali b. Muhammed, Kenzü’l-Vüsûl ilâ Ma‘rifeti’l-Usûl, (şerhi, Keşfu’lEsrâr kenarında, I-IV, Derseâdet 1308, III, 270; Mehmet Şener, İslâm Hukukunda Örf, Öğrenci Basımevi, İzmir 1987 5. 208 problemler ortaya çıkıyordu. Gerçi bu dönemde nazarî fıkıh yaygın olmadığı için nasslardan hüküm çıkarmak işiyle özel uğraşılmıyordu. Hata yapmaktan çekindikleri için bir olay çıkmadan veya sorulmadan sahâbe bir konuda görüşlerini açıklamazlardı. Ancak, bir olayın meydana geldiği ya da kendilerine bir konu sorulduğu zaman nasslardan hüküm çıkarmaya çalışırlardı.1176 Yeni bir olay veya soru karşısında sahâbe, birbirinden farklı anlayışlar, kanâatlar ve ictihadlar ortaya koyuyordu. Bu farklı anlayış, kanâat ve ictihadların ortaya çıkmasının değişik bazı nedenleri vardı. Söz gelimi; Çeşitli sebeplerle Medine’den uzakta bulunan bazı sahâbilerin dinî konular hakkındaki bilgi eksiklikleri, Hz. Peygamber’den alınan bilgilerin farklı anlaşılması, yanılma, unutma veya hakkında nass bulunmayan konularda tabiî olarak muhtelif görüşlerin ortaya çıkmasına kaynaklık etmiştir.1177 Bu nedenle, ortaya çıkabilecek meselelerde ihtilafı en aza indirmek için ilk defa Hz. Ebû Bekir, “Şûra” meclisi kurmuştur. Hz. Ömer döneminde de çalışmalarına devam eden bu şûrada sahâbilerin önde gelenlerinden oluşmakta olup, Kur’ân ve Sünnet’te açık hükmü bulunmayan problemlerle karşılaşıldığı zaman, istişare ederlerdi.1178 Halifeler döneminde takip ettikleri bu prensip nedeniyledir ki, sahâbe döneminin başlangıcında şer‘î hükümlerde daha az ihtilaf görülmektedir. Çünkü şûra ictihadları daha kuvvetli ve bağlayıcı nitelik taşırdı. Ancak sahâbe döneminin sonlarına doğru kıyas ve re’y ile yapılan ve yalnızca kendilerini bağlayan ferdi ictihadlar yaygınlık kazanınca hükümlerde ihtilaflar da daha fazla görülmeye başlanmıştır.1179 Kısacası; bu dönemin başlarında fazla fıkhî ihtilafların olmamasının sebepleri şu şekilde özetlenebilir: 1- Vahyin canlı şahitleri oldukları için nassları ve teşrî‘in maksadını iyi bilmeleri, 2- Şûrâ meclisinin kurulması ve ihtilafları karara bağlamaları, 3- Görev dışında sahâbilerin Medine dışına göç etmesine izin verilmemesi, 1176 İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 37; Bkz.: Hudarî a.g.e., 89; Sefer, a.g.e., 62. 1177 Hudarî, a.g.e., 95-97; Karaman, a.g.e., 118-120; A. mlf, İslâm Hukukunda İctihad, 61-67. 1178 İbn Sad, a.g.e, II, 350. 1179 Bkz.: Şah Veliyullah ed-Dehlevî, Hüccetullâh, I, 140-144; A. mlf. el-İnsâf, 15 vd.; Hudarî, a.g.e., 90; Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, 113; Mehdî Fadlullah, el-İctihad ve’l-Mantıku’l-Fıkhî, Beyrut 1987, 52; Sefer, a.g.e., 61. 209 4- Sahâbilerin gelişi güzel fetvâ vermekten kaçınmaları, 5- Hadis rivâyetlerinin daha az olması gibi nedenlerden dolayı sahâbe dönemininin ilk başlarında fazla fıkhî ihtilaflar olmamıştır. Hz. Ebû Bekir ve Ömer’den sonra ihtilaf halkası genişlemeye başlamış. Çünkü sahâbiler, fethedilen şehir ve bölgelere dağılmaya ve buralara yerleşmeye; yeni yetişen çocuklar da Resûlullah’ın sünnetini babalarından ya da diğer sahâbilerden öğrenmeye başlamışlardı. Bu nedenle, bazen bir kısmının bildiği bir sünneti diğerleri bilmeyebiliyordu. Bütün bunlarla birlikte anlama, kavrayış ve algılama kabiliyetlerinin farklı olması gibi hususların yanında dönemin sonuna doğru bazı siyasi anlaşmazlıkların da baş göstermesi ihtilafların yayılmasına yardımcı olmuştur. Gerek sahâbe dönemi, gerek daha sonraki dönemlerde ortaya çıkan fıkhî ihtilafların sebepleri üzerinde birçok âlim tarafında araştırma konusu yapılmış ve müstakil eserler te’lif edilmiştir.1180 Sahâbe döneminde hukûkî meselelerde re’yleriyle yaptıkları ictihadlarda ortaya çıkan bazı fıkhî ihtilafların sebepleri şöyle özetlenebilir: 1- Bazı âyetleri veya kelimeleri farklı manada anlamalarından kaynaklanan ihtilaf: Bütün âyetlerin hükümlere delâleti kat‘î değil, bilakis çoğunun delâleti zannîdir. Söz gelimi; boşanmayla ilgili iddet süresi olan “kurû”1181 kelimesinin hayız (aybaşı âdeti) mi yoksa temizlik mi? olduğu konusunda farklı görüşler ortaya çıkmıştır. Çünkü, “kurû” kelimesi her iki anlamı da içerir. 2- Birbirlerine zıt görünen nassları çeşitli şekillerde yorumlamalarından kaynaklanan ihtilaf: 1180 Bu konuda eser yazanlardan bazıları: Abdullah b. Muhammed b. Seyyid Batalyevsî el-Endülûsî, el-İnsaf fi’t-Tenbih ‘alâ Esbâbil-Hilâf; Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd, İhtilâfu’l-Fukahâ; Şâh Veliyyullah ed-Dehlevî, el-İnsaf fi Esbabi’l-Hilaf; İbn Teymiyye’nin “Ref‘u’l-Melâm ani’l-Eimmeti’l-A‘lâm” adlı kitabında bu konuda uzun bir bahis vardır. Prof. Dr, Ali el-Hafîfî'nin “Muhâdarât fi Esbâbi İhtilâfı’l-Fukahâ"sı da bu konuda yazılan eserlerdendir. 1181 Bakara, 2/228. 210 Söz gelimi; kocası ölen bir kadının iddet süresi1182 ile, kocanın boşadığı hamile olan kadının iddet süresi1183 ilgili âyetelerde yer alan kocası ölen hamile kadının iddet süresinde ihtilaf edilmiştir.1184 3- Sünneti bilip bilmemeden ya da nakledilen rivâyete güvenip güvenmemeden kaynaklanan ihtilaf: Sahâbenin genelinin şahid olduğu ve gördüğü Hz. Peygamber’in sünnetinde ihtilaf pek olmazdı. Çünkü Peygamber’in büyük topluluklar önünde yaptığı işler, söylediği sözler sahâbilerin çoğunluğu tarafından bilinmektedir. Ancak Peygamber’in sünnetine herhangi bir sebepten dolayı şahit olamadığı, yalnızca bir iki sahâbî önünde söylediği sözler ya da yaptığı fiiller de vardı. Bu da sıhhat ve doğrulunda şüphe ettiği veya duymadığı sünnetin ortaya koyduğu hükümde ihtilafa neden olmuştur. Bu konu ile ilgili birçok örnekler bulunmaktadır. Söz gelimi; Hz. Ömer’in üç talakla boşanmış kadına nafaka ve mesken verilmesi hakkında Fatıma bt. Kays’ın rivâyet ettiği hadisi kabul etmediği ve: “Bir kadının doğru mu? yoksa yanlış mı? söylediğini, konuyu hatırlayıp, hatırlamadığını kesin olarak bilmediğimiz bir sözünden dolayı, biz Allah’ın kitabını ve Resûlullah’ın sünnetini terk edecek değiliz” diyerek kabul etmemiştir.1185 Hz. Ali de, Resûlullah’ın Berâ’ bt. Vâşık hakkındaki sünnetini1186 duymamış olsa gerek, kocası ölen “mufavvada”1187 kadına mehir verilmeyeceğine fetvâ vermişti.1188 Bununla birlikte sahâbe her zaman verdiği fetvâlara ters düşen, ancak 1182 Bakara, 2/234. 1183 Talâk, 65/4. 1184 Bu konudaki görüşlerle ilgili geniş bilgi için bkz.: Buhârî, Tefsîr, 43; Meğâzî, 384; Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, thk.: Ahmed Muhammed Şâkir, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 2000, XXIII, 454; Cessâs, Ahkâmu’l-Kurân, I, 566. 1185 Şevkânî, Neylü’l-Evtâr, I, 287; Şah Veliyullah ed-Dehlevî, Huccetullâh, I, 142. 1186 Alkame, şöyle anlatır: Abdullah b. Mes‘ûd’a: “Bir adamla evlenen mehir kararlaştırılmadan ve zifafa da girmeden ölen bir kadın hakkında fetvâ sordular. Bir aya yakın gelip gittiler fetvâ vermiyordu. Sonunda fetvâ verdi ve “Şahsi kanâatim o kadına benzeri kadınlara verilen kadar bir mehir verilmeli ne az ne de çok olmamalı kocasının malına varis olmalı ve iddet de beklemelidir.” dedi. O zaman Ma‘kıl b. Sinan el Eşca‘î (ö. 63/683) de: “Rasûlullah da aynen senin verdiğin fetvâ gibi Bervâ bt. Vâşık hakkında fetvâ vermişti, diye şahitlik etti.” (Ebû Davud, Nikâh: 32; Tirmizî, Nikâh: 44; Nesâî, Nikâh, 68; Ebû Yûsuf, Kitâbu’l-Âsâr, Kahire 1356, 132). 1187 Mufavvada: Boşama yetkisi kendisine devredilen kadın ya da velisi tarafından mehir kesilmeden evlendirilen kadın demektir. Erdoğan, a.g.e., 317. 1188 Şâfiî, Muhammed b. İdris, el-Ümm, Bulak-Mısır 1325, V, 61. 211 sıhhatından emin oldukları sağlam bir sünnet duyduklarında ictihadlarından hemen vazgeçip bu sünnetle amel ederlerdi. Söz gelimi; Suffa Ashâbının ileri gelenlerinden olmasına rağmen Ebû Hureyre; cünüp olarak sabahlayan kişinin oruç tutamayacağı yönünde görüş ifade etmişti. Fakat Hz. Peygamber’in hanımlarından bazıları, onun görüşünün aksini ortaya koyan hadisten1189 haber verilince, Ebû Hureyre kendi görüşünden vazgeçmiştir.1190 Hatta sürekli Allah Resûlü ile beraber olan ve Suffa Ashâbından olmasına rağmen Abdullah b. Mes‘ûd’un Kûfe’de iken verdiği bir fetvâsında yanıldığını ve hatasını anlayınca düzeltmek için nasıl çaba gösterdiği ile ilgili şu olay anlatır: “Şemh b. Fezar oğullarından biri, bir hanımla evlendikten sonra eşinin annesini gördü ve ondan hoşlandı. Bu nedenle eşini boşadı ve onun annesi ile evlenmek istiyor, onunla evlenebilir mi? diye Abdullah b. Mes‘ûd’a sordular. O da: “Bunda bir sakınca yoktur.” deyince adam, boşadığı eşinin annesi ile evlendi. Bir süre sonra İbn Mes‘ûd, Medine’ye gitti ve bu durumu sahâbe ile istişare etti. Ancak verdiği hükmün doğru olmadığını ve ayrılmaları gerektiğini öğrendi. Hemen Kûfe’ye geri döner dönmez evine gitmeden, kendisine bu konuda fetvâ verdiği adamın yanına gitti ve hanımını boşaması gerektiğini söyledi.”1191 4- Anlama ve kavrama kabiliyetinin farklı olmasından kaynaklanan ihtilaf: Şüphesiz ki, bütün sahâbilerin aynı anlama ve kavrama kabiliyetine sahip oldukları söylenemez. Bu farklılık, onların nasslardan çıkardıkları hükümlerin farklı olmasına sebep olmuştur. Söz gelimi; Suffa Ashâbından Habbâb b. Eret, parmağında altın bir yüzük olduğu halde, yine Suffa Ashâbından Abdullah b. Mes‘ûd’un yanına gelmiş, İbn Mes‘ûd ona: “Bu yüzüğün çıkarılması vakti gelmedi mi?” demişti. Habbâb: “Evet, bugünden sonra onu bende göremeyeceksin” cevabını vermiş ve yüzüğü çıkarmıştı.1192 Bazı İslâm hukukçuları bu durumu şöyle açıklar: Habbâb, Hz. Peygamber’in altın yüzük takmayı tahrîmî bir yasak değil, tenzîhî bir yasak olarak görüyordu. İşte bunun için İbn Mes‘ûd, çıkarması konusunda onu ikna etmeye 1189 Buhârî, Savm, 22; Müslim, Siyâm, Mâlik, Muvatta, Siyam, 12; Ahmed b. Hanbel, Müsned, VI, 34, 36, 203; Ebu Davud, Savm, 36; Tirmizi, Savm, 63; Dârimî, Savm, 22. 1190 Şah Veliyullah ed-Dehlevî, Huccetullah, I, 142. 1191 Mâlik, Muvattâ, Nikâh, 9; Beyhakî, Sünen, V, 282. 1192 Buhârî, Meğâzî, 74. 212 çalışıyordu. Bu nedenle, İbn Mes‘ûd’un kullandığı üslub kötülüğün düzeltilmesi değil, yanlışın düzeltilmesi şeklindedir. 5- İslâm coğrafyasının genişlemesi sonucunda farklı kültürlere sahip birçok insan İslâm idaresi altında toplanıyordu. Bu da beraberinde ortaya çıkan yeni bazı olayların çözüme kavuşturulmasını gerektiriyordu. Bu durumda nasslar kesin hüküm içermiyorsa, o takdirde problemi kendi ictihadlarıyla çözüme kavuşturuyorlardı. Dolayısıyla bu ictihadlar sebebiyle farklı sonuçlar çıkıyor ve ihtilaflara sebep oluyordu. 6- Hz. Ebû Bekir ve Ömer, kendi dönemlerinde görev gereği olmadan Medine dışına sahâbilerin göç etip yerleşmesine izin vermiyorlardı. Ancak sahâbilerin Medine dışına göç etmesine Hz Osman izin verince, faklı memleketlere yerleşen sahâbiler etrafında toplanan insanlara kendi yanlarındaki hadis ve bilgileri aktarmışlardır. Bu da her sahâbinin bilgi ve birkiminin aynı olmaması nedeniyle verilen hükümlerde ihtilaflara sebep olmuştur. 7- Yeni olaylar karşısında bazı sahâbiler hüküm vermek için ictihadda bulunurken, bazıları ise nassda hükmü yoksa re’yiyle hüküm vermekten kaçınırlardı. Bu da ihtilafa sebep oluyordu. Fakat bu dönemdeki kişisel görüşler sebebiyle ortaya çıkan görüş ayrılıklarının daha sonraki dönemlere oranla az olduğunu ifade etmek mümkündür.1193 4- Sahâbe Döneminde İctihad Usûl bilginlerinin; Kitap ve sünnetten zannî bir hüküm elde etmek için, müctehidin daha fazlasına ulaşmaktan aciz olduğunu hissedecek şekilde bütün gücünü kullanması olarak tanımladığı 1194 ictihadın iki çeşidi vardır: 1- Şer‘î hükmü, nasslardan doğrudan çıkararak yapılan ictihad. 1193 Sahâbe ictihadlarındaki ihtilaf sebepleri ve bu meseleler ile ilgili örnekler için bkz.: Şah Veliyullah ed-Dehlevî, Hüccetullâh, I, 140-144; A. mlf. el-İnsâf, 15 vd.; Hudarî, a.g.e., 97-100; Ömer Süleyman Eşkâr, Târihü’l-Fıkhi’l-İslâmî, Amman 1991, 77; Abdulmuhsin et-Türkî, Esbâbu İhtilâfi’l-Fukahâ’, 13. vd.; Mennâ‘, a.g.e., 154-165; Hallâf, İlk Dönem İslam Hukuku, 47-50; Muhammed Mu‘âz b. Mustafa el-Hân, İctihâdâtu’s-Sahâbe, Amman 2002, 127-168; Karaman, a.g.e., 118-120; A. mlf., İslâm Hukukunda İctihd, 62-67; Sefer, a.g.e., 56-61; elUlyân Ahmed, Târihu’t-Teşrî‘i ve’l-Fıkhu’l-İslâmî, Riyâd 1422, 130. 1194 Âmidî, el-İhkâm, III-IV, 396. 213 Bu, şer‘î hükme konu olan mesele, nassların da ihtiva ettiği meselelerden olduğu takdirde gerçekleşen bir ictihaddır. 2- İllet benzerliğinden dolayı yapılan ictihad. Bazı nasslar, ihtiva ettiği meselelere ait şer‘î hükümlerin illetini (sebep) açık veya kapalı olarak belirtmektedir. Nassların içerdiği problem dışında kalan ancak, aynı illeti taşıyan problemin hükmü, nassın içerdiği illete göre verilir. Bu da kıyas yoluyla ictihad etmek demektir.1195 Ancak şurası unutulmamalıdır ki, hakkında kesin nass bulunan bir konuda ise, ictihad etmek mümkün değildir Hatta daha sonraki dönemlerde bu durum, “Mevrid-i nassda ictihada mesağ yoktur.”1196 şeklinde veciz bir söz şeklinde Mecelle’nin külli kaidesi içerisinde ifade edilir. Yani, hakkında nass bulunan bir meselede ictihad yapılamaz; şer‘î hüküm nass ile kesinleştiği takdirde, onun için ayrıca ictihada ihtiyaç olamaz. Çünkü ictihad, zan ifade ettiği için onunla elde edilen hüküm de zannî olur. Nassla sâbit olan hüküm ise, ictihadın aksine kesinlik ifade eder. Dolayısıyla kesinlik ifade eden bir şey, zannî olan bir şey için terk edilemez. Fakat burada nassdaki lafzın, açıklık yönünden kesinlik derecesini ifade eden hükümlerden müfesser ve muhkem olması gerekir. Zira bu özellikteki lafızlar, yeterince açık olup yoruma kapalıdır. Oysa mübhem, mücmel ve müteşâbih olan lafızlar, yoruma açık olmaları nedeniyle içerdiği hükümler de ictihad konusu olabilir.1197 İslâm hukukunun olgunlaşma dönemi olan sahâbe döneminde, Hz. Peygamber’in vefatıyla, teşrî‘in esas kaynağı olan vahiy kesilmiş olması ve yeni ortaya çıkan problemlerde bizzat Peygamber’e arz ve verdikleri hükümler hakkında onun tasvibini alma imkânı ortadan kalktığından, hukuki faaliyetlerde Kitap ve Sünnet’in sınırlı sayıdaki nasslarını kullanmak veya bu nasslara dayanarak re’yle ictihadda bulunmak zorunda kalınmıştır. Ancak bu dönemde farazî meseleler üzerinde pek durulmamış; daha çok ortaya çıkan problemlere çözüm getirilmeye çalışılmıştır. Bu dönemde şerî hüküm verilmesi için kullanılan re’y, Kitap ve 1195 Hudarî, a.g.e., 88. 1196 Mecelle, 14. md. 1197 Mustafa Yıldırım, Mecelle’nin Küllî Kâideleri, İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İzmir 2009, 58. 214 Sünnette hükmü açıklanmamış meseleleri nasslara dayanarak ve bunlar üzerinde düşünerek hükme bağlamak anlamına geliyordu. Sonraki dönemlerde tâlî hukuk delilleri olarak isimlendirilen “istihsan, istıslâh, örf, kıyas” gibi çeşitli metotlar, bu dönemde “re’y” denilen yöntem çerçevesi içinde kullanılmaya başlanmıştı.1198 Sahâbe döneminde, yeni ortaya çıkan problemler konusunda yapılan ictihad, çok defa istişâre yoluyla gerçekleşmiştir. Örneğin; Hz. Ebû Bekir ve Ömer kendi dönemlerinde, ortaya çıkacak hâdiseleri çözmek için sırf istişare (şûrâ-danışma kurulu) edeceyi bir heyeti Medine’den ayırmıyorlardı.1199 Bu dönemde şûra ictihadları ferdî ictihadlardan daha kuvvetli ve bağlayıcı kabul edilmiş, kişisel ictihadlar ise yalnız kendini bağlamıştır.1200 Sahâbe döneminde hukûkî problemlere çözüm aramak için izledikleri metoda yukarıda temas etmiştik. Buna göre; hüküm çıkarmak için önce Kur’ân’a, sonra Sünnet’e bakılır, eğer bunlarda da bulunamazsa şûrâ icmâ‘ına bakılırdı. Ancak, gerek şûrâ’nın fonksiyonunu kaybetmesi, gerekse farklı memleketlerde fetvâ vermek zorunda kalmaları durumunda sahâbiler, kendi re’yleriyle ictihad ediyorlardı.1201 Hukûkî problemler karşısında sahâbilerin verdiği ictihadlardan bazı örnekler:1202 1- Kocası ölen kadının iddet süresinin dört ay on gün olduğuna dair “Sizden ölenlerin, geride bıraktıkları eşleri, kendi başlarına (evlenmeden) dört ay on gün beklerler…”1203 âyeti ile kocası tarafından boşanan hamile kadının iddet süresinin çocuğun doğumu ile birlikte bittiğine dair “(boşadığınız) kadınlarınızın… hamile olanların bekleme süreleri ise, yüklerini bırakmaları (doğum yapmaları)dır”1204 âyeti nedeniyle kocası ölen hamile kadının durumu hangi âyete göre çözüme kavuşturulacağı tartışılmış ve farklı görüşler ortaya çıkmıştır. Hz. Ali ve Abdullah b. Abbas’ın da bulunduğu bir grup sahâbi, hangi süre daha uzunsa iddeti ona göredir. 1198 Bkz.: İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 6l, 66; Hudarî, a.g.e., 87-90; Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, 113; Koca, a.g.e., 16-19. 1199 İbn Sad, a.g.e, II, 350. 1200 Hudarî, a.g.e., 89-90; Karaman, a.g.e., 113. 1201 Bkz.: İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 62-63; Ayrıca bkz.: Dârimî, Sünen, I, 58; Mukaddime, 20; Nesâî, Âdâbu’l-Kudât, 11; Beyhakî, Sünen, I, 114; İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, XIII, 342. 1202 Sahâbenin yaptığı ictihadlardan bazı örnekler için bkz.: Hudarî, a.g.e., 92-97; Karaman, İslâm Hukukunda İctihad, 69-79; 1203 Bakara, 2/234. 1204 Talâk, 65/4. 215 Yani dört ay on gün bitmeden doğum yaparsa bu süreyi doldurması gerekir, süreyi bitirdiği halde doğum yapmadıysa doğumu bekler. Ancak, Hâris kızı Sübey‘a’nın hamile iken kocası vefat etmiş ve vefattan on beş gün kadar sonra da doğum yapmıştı. Durumunu Resûlullah’a anlattığında kendisine şöyle dediğini anlatır: “O bana ben doğum yaptığım vakit artık iddetten çıktığıma dair fetvâ verdi ve uygun gördüğüm takdirde evlenebileceğimi söyledi.”1205 Abdullah b. Mes‘ûd da bu konuda şöyle der: “Kim isterse onunla bu konuda lanetleşmeye hazırım. Kısa Nisâ sûresi yani Talak sûresi’indeki âyet, uzun Nisâ sûresi yani Bakara sûresi’ndeki âyetten sonra nazil olmuştur.”1206 Buna göre Hz. Ali ile İbn Abbas’ın görüşünün aksine çoğunluğun ictihadı; kocası vefat eden hamile kadının iddeti, “doğum yapmakla” sona erer, yönünde olmuşştur.1207 Burada çeşitli görüşlerin ortaya çıkmasının nedeni; farklı iki hükmün konuları ayrı olmakla beraber her bir hükmün, kapsadığı bazı meseleleri içine aldığını ve dolayısıyla çelişki gibi görülen farklı ictihadlara sebep olmasıdır. 2- Gönüllerini İslâm’a ısındırmak ve zararlarını önlemek için zekâttan müellefe-i kulûb’a hisse verilmesi hükmünü içeren: “Sadakalar (zekâtlar) Allah’tan bir farz olarak ancak, yoksullara, düşkünlere, (zekât toplayan) memurlara, gönülleri (İslâm’a) ısındırılacak olanlara, (hürriyetlerini satın almaya çalışan) kölelere, borçlulara, Allah yolunda çalışıp cihad edenlere ve yolcuya mahsustur”1208 âyetinin müellefe-i kulûba işaret eden ilgili kısmının uygulanmasına Hz. Ebû Bekir döneminde, Hz. Ömer itiraz etmiş ve bunun üzerine zekâttan pay verilmemiştir. Çünkü Hz. Ömer’e göre; Müslümanların sayısı az olması sebebiyle, Resûlullah bu hükmü uyguluyordu. Ancak şu an ise, İslâm’ın bunlara ihtiyacı kalmadığından, onlara da zekâttan pay verilemiyeceği doğrultusunda ictihad etti ve sahâbe de bu görüşü benimsedi.1209 Burada Hz. Ömer’in yaptığı ictihad, daha sonra 1205 Buhârî, Tefsir, 66; Talâk, 39, VI, 68, 182-183; İbn Mâce, Talak, 7; Şevkânî, Neylü’l-Evtâr, VI, 286-287. 1206 Zeyla‘î, Cemaleddin Ebi Muhammed Abdullah b.Yusuf el-Hanefi, Nasbu’r-Râye li Ahâdîsi’lHidâye, el-Mektebetü’l-İslamiyye, y.y., t.y., III, 256. 1207 Bu konudaki görüşlerle ilgili geniş bilgi için bkz.: Buhârî, Tefsîr, 43; Meğâzî, 384; Taberî, Câmiu’l-Beyân, XXIII, 454; Cessâs, Ahkâmu’l-Kurân, I, 566; Vehbe Züheylî, el-Fıkhu’lİslâmiyyü ve Edilletuhu, Dâru’l-Fıkr, Dımaşk 1989, VII, 634 vd. 1208 Tevbe, 9/60. 1209 Cessâs, Ahkâmu’l-Kurân, III, 153; Kurtubî, el-Câmi‘, IV, 108. 216 hukukta çok kullanılan “illetin değişmesinden dolayı hükümlerin de değişebileceği” prensibine dayandığını söylemek mümkündür. 3- “Bilin ki, (savaşta) ganimet olarak ele geçirdiğiniz şeylerden beşte biri Allah’a, Peygamber’e, onun akrabalarına, yetimlere, yoksullara ve yolcuya aittir”1210 âyetine göre, “beşte biri” çıkarıldıktan sonra geri kalan ganimet gâzilere dağıtılıyordu. Ancak, Hz. Ömer, fethedilen Irak topraklarını savaşa katılan askerler arasında bölüştürmek istemedi. Bunun üzerine Bilal-i Habeşi’nin başında bulunduğu bir grup, Hz. Peygamber’in Hayber topraklarını gâziler arasında dağıttığı gibi, Irak toraklarının da dağıtılması gerektiğini şiddetle savunuyordu. Ancak Hz. Ömer, şûrâ’da fikrini beyan edince, Abdurrahman b. ‘Avf dışında Hz. Osman, Ali, Talha ve İbn Ömer bunu kabul etmişti. Daha sonra Hz. Ömer, Muhâcir ve Ensâr’dan bir araya getirdiği on kişilik bir mecliste; bu toprakların dağıtılması takdirde bu toprakları koruyacak askerin iâşe ve ibâtesini karşılamada zorluk çekeceğini, eğer orada yaşayan halka bırakılırsa, karşılığında alınacak harâc ve cizye ile Müslümanların geleceği açısından daha yararlı olacağı görüşünü teklif etmiş, bunun üzerine onlar da bu teklifi uygun bularak kabul etmişlerdir.1211 Burada yapılan ictihad ise, daha sonra hukukta bir çok hükmün kaynağını da oluşturan “İyi olanı alma, kötü olandan kaçınma” prensibine dayandığını söylemek mümkündür. 5- Sahâbe Döneminde Fetvâ Veren Meşhur Hukukçu Sahâbiler ve Suffa Ashâbı Hz. Peygamber’in ve dolayısıyla vahyin canlı şahitleri olan sahâbilerin, âyetlerin esbâb-ı nüzûlünü, sünnetin esbâb-ı vürûdunu en iyi bilenler onlar almasına rağmen onların hepsinin fakîh ve ictihad edebilecekleri kadar birikim ve donanıma sahip olup, olmadığı konusunda farklı görüşler ileri sürülmüştür. Bir kısmı, bütün sahâbilerin müctehid olduklarını ileri sürerken; çoğunluk ise, bir kısım sahâbinin müctehid olduğu bir kısmı da müctehid olmadığı görüşündedir. 1210 Enfâl, 8/41. 1211 Bkz.: Ebû Yûsuf, Kitâbu’l-Harâc, Mısır 1352, 24-30; Hudarî, a.g.e., 96-97; Karaman, a.g.e., 74- 74. 217 Birinci gruba girenler, Kur’ân ve Sünnet’ten yeterince bilgisi ve bunları olaylara uygulayacak kadar da anlayış ve yorum kabiliyeti olan ve yeni hükümler ortaya koyabilen müctehid sahâbilerdir. İkinci gruptakiler ise, iki kısma ayrılır: Birinci kısım, nakil bilgisi olup anlayış ve yorum kabiliyetleri eksik olanlardır. İkinci kısım ise, hem nakil bilgisi hem de anlayış ve yorum kabiliyetleri eksik olanlardır, bunlar müctehid değillerdi.1212 Hepsinin müctehid olduğuna dair görüş ifade edenler her sahâbiyi bireysel olarak değil, haklarındaki genel bazı âyet,1213 hadis1214 ve onlara verilen değerden kaynaklanan bir görüş olduğu kanâatindeyiz. İbn Kayyim el-Cevziyye’nin zikrettiğine göre kadın ve erkek olmak üzere toplam 132 sahâbiden fetvâ nakledilmiştir.1215 Ancak İbn Hazm, 142 erkek ve 20 kadın olmak üzere toplam 162 sahâbinin fetvâ verdiğini söyleyerek, fetvâ sayıları bakımından sahâbileri üç kategoriye ayırır. Bunlar: 1- Çok fetvâ verenler, 2- Az (orta) fetvâ verenler, 3- Daha az fetvâ verenlerdir.1216 Şimdi bunların isimlerini ve bunlardan kaç tanesinin Suffa Ashâbından olduğunu incelemeye çalışacağız. a- Çok Fetvâ Verenler Verdikleri fetvâ sayısı bakımından çok fetvâ veren sahâbilerden yedi kişi vardır. Bunlardan her birisinin verdiği fetvâ, birer büyük cilt kitabı oluşturacak kadar vardır. Bunlar: 1212 Konu ile ilgili farklı görüşler için bkz.: Şîrâzî, Tabakâu’l-Fukahâ, 35-36, Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, 113-115. 1213 Tevbe, 9/100. 1214 “Ashâbım gökteki yıldızlar gibidir. Hangisine uyarsanız doğru yola kavuşursunuz” hadisi ve diğer bazı rivâyetler delil göstermişlerdir. (Hadisin tamamı için bkz.: Beyhekî, Ebû Nasr, Râmûz, I, 293; II, 450. Ayrıca; M. Yusuf Kandehlevî, Hayâtu’s-Sahâbe, trc.: Sıtkı Gülle, Divan Yay., İstanbul 1994, I, 19). 1215 Bkz.: İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 222-238. 1216 İbn Hazm, Cevâmi‘u’s-Sîre, 319-323; A. mlf., el-İhkâm, V-VIII, 85-89; el-Ulyân, a.g.e.,130. 218 Hz. Ömer, Hz. Ali, Abdullah b. Mes‘ûd, Hz. Aişe, Zeyd b. Sâbit, Abdullah b. Abbas ve Abdullah b. Ömer’dir.1217 En fazla fetvâ veren bu yedi sahâbiyi incelediğimizde Abdullah b. Mes‘ûd1218 ve Abdullah b. Ömer1219 Suffa’da kalan sahâbeden olduğunu görürüz. İbn Mes‘ûd’un fetvâlarını 510 sayfalık bir ciltlik kitapta toplayan Dr. Muhammed Revvas Kal‘acî, İbn Ömer’in fetvâlarını ise 750 sayfalık bir kitapta toplamıştır.1220 b- Az (Orta) Fetvâ Verenler Verdikleri fetvâ sayısı bakımından orta derecede fetvâ veren sahâbiler yirmi civarındadır. Bunlardan her birisinin verdiği fetvâ, birer küçük cilt kitabı oluşturacak kadar vardır. Bunlar: Hz. Ebû Bekir, Ümmü Seleme, Enes b. Mâlik, Ebû Said el-Hudrî, Ebû Hureyre, Hz. Osman, Abdullah b. ‘Amr b. ‘Âs, Abdullah b. Zübeyr, Ebû Musa’lEş‘arî, Sa‘d b. Ebî Vakkâs, Selmân-i Fârisi, Câbir b. Abdullah (ö. 78/697), Mu‘âz b. Cebel, Talha b. Ubeydullah, Zübeyr b. ‘Avvâm, Abdurrahman b. ‘Avf, İmrân b. Husayn, Ebû Bekra, Ubâde b. Sâmit, Muâviye b. Ebî Süfyân’dir.1221 Bunlardan Ebû Hureyre,1222 Ebû Said el-Hudrî,1223 Sa‘d b. Ebî Vakkâs1224 ve Selman-i Fârisî1225 Suffa Ashâbından olup Kal‘acî, Ebû Hureyre’nin fetvâlarını 250 sayfalık bir kitapta toplamıştır.1226 İbn Sa‘d ve Zehebî’nin kaydettiğine göre Ebû Said el-Hudrî, vefatına kadar geçen uzun bir süre fetvâ vermekle meşgul olmuştur.1227 1217 İbn Hacer, el-İsâbe, I,22; İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 12, 222; İbn Hazm, el-İhkâm, VVIII, 87-88; Zehebî, Siyer, III, 237-238; Kettânî, a.g.e., trc.: Ahmed Özel, I, 138-139, II, 16,21,26; Fahreddin Atar, a.g.e., 154. 1218 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 375. 1219 Ebû Nu‘aym, a.g.e., II, 7. 1220 Bkz.: Kal‘acî, Muhammed Ravvâs, Mevsû‘atu Fıkhı Abdullah b. Mes‘ûd, A. mlf., Mevsû‘atu Fıkhı Abdullah b. Ömer. Ayrıca, Kal‘acî diğer fukahâ sahâbenin de bir çoğunun fetvâlarını bir araya toplamıştır. 1221 İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 88 ; İbn Kayyim el-Cevziyye, el-İ‘lâmu’l-Muvakki‘în, I, 222 vd.; Zehebî, Siyer, II, 629. 1222 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 377. 1223 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 369. 1224 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 368. 1225 Ebû Nu‘aym, a.g.e., I, 367. 1226 Bkz.: Kal‘acî, Mevsû‘atu Fıkhı Ebû Hureyre. 1227 İbn Sa‘d, Tabakât, II, 272; Zehebî, Ebû Abdullah Şemsuddin, Tezkiretü’l-Huffâz, Dâru İhyâi’tTurâsi’l-Arabî, Beyrut 1376, I, 44. 219 c- Daha Az Fetvâ Verenler Fetvâ veren sahâbilerden üçüncü grup ise, her birisi bir, iki ya da çok az sayıda fetvâ vermişler. Yüz otuzdan fazla olan bu gruptaki sahâbilerin verdikleri fetvâlarının tamamı ancak bir cilt kitaba sığacak kadar vardır. Bunlar: Huzeyfe b. el-Yemân, Cerir b. Abdullah, Osman b. Maz‘ûn, Cabir b. Semure, Abdullah b.Üneys, Abdullah b. Ebî Evfa, Ebû Seser, Arafe b. Hâris, Abdurrahman b. Ebû Bekir, Semûre b. Cündüb, Kudâme b. Maz‘ûn, Muhammed b. Mesleme, Habbâb b. Eret, Ebû Cuheyfe, Ebû Ubeyde b. Cerrâh, Hasan b. Ali, Hüseyin b. Ali, Numân b. Beşîr, Ebû Mes‘ûd ‘Ukbe b. Mâlik, Said b. Zeyd, Übey b. Ka‘b, Ebû Eyyup, Ebû Talha, Ebû Zer, Hz. Hafsa, Ümmü Habîbe, ‘Amr b. ‘Âs, Abdullah b. Cafer, Üsâme b. Zeyd, Hz. Abbas, Abdurrahman b. Sehl, Halid b. Velid, Mâlik b. Huveyris, ‘Avf b. Mâlik, Busr b. Ebî Artât, Ammâr, Maiz el-Eslemî, Seyyâr b. Revh b. seyyâr, Züheyr b. Râfi‘, Ruveyfi‘ b. Hadîc, Zeyd b. Erkâm, Berâ b. Âzib, Hz Fatıma, Fatıma bt. Kays, Mikdâd, Adiyy b. Hâtem, Sehl b. Sa‘d, Süveyd b. Mukarrin, Muâviye b. Mukarrin, Abdullah b. Selâm, ‘Amr b. ‘Abese, Attâb b. Esîd, Ebû Muhammed Osman b. Ebî ‘Âs, Hişâm b. Hakim, Cârûdu’l-Abdî, Abdullah b. Sercis, Amidiyye, Ebû Mahzûre, Ebû Şurayh el-Ka‘bî, Ebû Berze, Bureyde el-Eslemî, Tarik b. Şihâb, Ebû Adiye es-Sülemî, Muğire b. Şu‘be, Esmâ bt. Ebî Bekir, Ümmü Şerîk, Havle bt. Tüveyt, Ebû Katâde es-Sülemî, Dıhya b. Halifetü’l-Kelbî, Sehle bt. Süheyl, Hassân b. Sâbit, Abdullah b. Revâha, Üseyd b. Hudeyr, Ebû Münîb, Ebû Huzeyfe b. ‘Utbe, Ebû Senâbil b. Ba‘kek, Ebû Seleme b. Abdu’l-Esed, Dahhâk b. Kays, Habib b. Mesleme, Sa‘d b. Mu‘âz, Kays b. Sa‘d, Akîl b. Ebî Tâlib, Ebû Esîd, Ebû Said b. Muallâ, Seleme b. el-Ekva‘, Bilâl-i Habeşî, Sümâme b. Üsâle, Hakim b. Hizân, Hubeyb b. Adiyy, Abdullah b. Ma‘mer el-Adevî, Şurahbil b. Samt, Sevbân, Ebû Bekra’nın Kardeşi Nâfi‘, Nu‘eymân, Süheyb b. Sinân, Dahhâk b. Halife, Damra b. Îs, Umayr b. Sa‘d, Ümmü’d-Derdâ el-Kubrâ, Sâbit b. Kays b. Şemmâs, Habib b. Adiyy, Sa‘lebe b. Zehdem, Abdullah b. Ebî Bekir, Hz. Zeynep, Ümmü Eymen, Ümmü Yûsuf, ‘Atike bt. Zeyd b. ‘Amr b. Nüfeyl, Abdullah b. ‘Avf ez-Zührî, Vâbise 220 b. Ma‘bed, Sürrek, Ebû Saidi’l-Hayr, Ebû Abdullah el-Basrî- Cübeyr b. Mut‘im, Ebû Hayye el-Mısrî, Abdurrahman b. Esved, Muaykib b. Ebî Fâtime’dir.1228 Osman Keskioğlu, bu üç gategoriyi zikrettikten sonra şöyle der: “…Unutulmamalıdır ki, üç gruptaki ashâb isimlerinin bu tertibi, ilimlerinin derecesine göre değil kendilerinden rivâyet olunan fetvâların sayısına göredir. İlim itibariyle bakılacak olursa Dört Halife, İbn Mes‘ûd, İbn Abbâs, Zeyd b. Sâbit, Hz. Aişe, Mu‘âz b. Cebel, Ebu’d-Derdâ, Übey b. Ka‘b, Ebû Musa el-Eş‘arî, İbn Ömer, İbn Zübeyr, Ebû Zerr el-Gifârî, Selmân-i Fârisî birinci grupta yer alırlar.”1229 Yukarıda üç kategoride saydığımız sahâbileri incelediğimizde bunların arasında çok sayıda Suffa’da de kaldıklarını görüyoruz. Bu da göstermektedir ki Suffa Ashâbı, hazarda ve seferde her zaman Resûlullah’ın yanında bulundukları ve O’nun gözetiminde yetiştikleri için aynı seviyede olmasa bile, ilim yönünden önemli bir yer ihraz etmişlerdir. B- Sahâbe Döneminde Farklı Bölgelere Yerleşen Suffa Ashâbı ve Fıkhın Gelişimine Katkıları Sahâbe döneminde Suffa Ashâbının hukûkî konularda hüküm çıkarma metodları, kullandıkları kaynaklar, Resûlullah’tan öğrendikleri Kur’ân, sünnet ve fıkhî bilgilerini yerleştikleri yeni bölgelerde çevresinde toplanan öğrencilere aktarma çabaları üzerinde duracağız. Ayrıca, ortaya çıkan yeni olaylarda verdikleri ictihadlardan bazı örnekler ve bütün bunların bu dönemde fıkhın gelişimine ne tür katkılar sağladığı konusu üzerinde de duracağız. Bir önceki konuda gördüğümüz gibi, sahâbeden fetvâ verenler arasında birçok Suffa Ashâbı bulunmaktadır. Özellikle çok fetvâ veren yedi sahâbeden ikisi olan Abdullah b. Mes‘ûd ve Abdullah b. Ömer, Suffa Ashâbından olup her birisinin, yeni hukûkî problemler karşısındaki nasslardan hüküm çıkarma metodları, nassların gâyelerini anlama ve kavrama kabiliyetleri farklılık arzetmiştir. Bu nedenle nassları yorumlama ve yeni problemler hakkında ictihadda bulunup, bulunmama hususunda 1228 Bkz.: İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 87-89; A. mlf., Cevâmi‘u’s-Sîre, 319, 323; İbn Kayyim elCevziyye, a.g.e., I, 12 vd.; el-Hacevî, Fikru’s-Sâmi, I, 278. 1229 Keskioğlu, a.g.e., 79. 221 farklı yöntemler uygulamışlardır. Bunların her birisinin başlattığı çığır, yetiştirdiği öğrenciler vasıtasıyla kendilerinden sonra gelecek hukuk bilginlerine önemli derecede öncülük etmişlerdir. Özellikle onlar, Sünnete olan vukûfiyetleri nedeniyle, kendi dönemlerinde olduğu gibi, daha sonraki dönemlerin de bir çok problemini Sünnetin koyduğu hükümle çözüme kavuşturmalarını sağlamışlardır. Hatta Suffa’da yetişenlerin Sünnete olan vukûfiyeti nedeniyledir ki, Hz. Ömer, herhangi bir hadis rivâyet edildiği zaman, doğruluğunu tesbit etmek için, Suffa Ashabından olan Abdullah b. Mes‘ûd ile Ebu’d-Derdâ ve Ebû Zerr-i Gifâri’ye “Bu hadis, Resûlullah’ın hadisi midir? ” diye sorardı.1230 Bütün ashâb olduğu gibi, özellikle Suffa Ashâbı, Hz. Peygamber hayatta iken O’na hizmet ve bağlılıkta nasıl hassas idiyseler, O’nun vefatından sonra da Sünnetine bağlılık konusunda o ölçüde titiz ve gayretli olmuşlardır. Ahkamla ilgili konularda olduğu gibi, günlük işlerinde de Resûlullah’ı kendilerine örnek almışlardır. İbn Ömer’e: “Ey Ebu Abdurrahman! Biz korku namazı ile hazarda kılınan namazı Kur’ân’da bulduğumuz halde, sefer namazını onda bulamıyoruz.” denilince o: “Biz hiçbir şey bilmezken, Allah bize Hz. Muhammed’i gönderdi. Biz ancak onun yaptığını yapıyoruz.” buyurmuştur.1231 İbn Ömer, Resûlullah’ın Kâbe içerisinde nerede namaz kıldığını Bilal’den öğrenmiş ve orada namaz kılmıştır.1232 Yine İbn Ömer, Resûlullah’ın “Zu-Tuva” denilen yerde geceleyip, sabah olunca namazını kıldığını, guslettiğini ve “Seniyyetü’l-ulya”dan Mekke’ye girdiğini haber vermiş, kendisi de böyle yapmıştır.1233 Suffa’da yetişen Sahâbilerin tümü, aynı bilgi ve birikime, aynı anlama, kavram kabiliyetine sahip olduklarını söylemek mümkün olmasa da, Hz. Peygamber’in vefatından sonra, bir çoğu farklı bölgelerde etrafında toplanan insanlara Kur’ân, Sünnet ve fıkıh öğretme çabası gösterdiklerini ifade edebiliriz. Söz gelimi; Abdullah b. Mes‘ûd Kûfe’de, Ebû Mûsâ el-Eş‘arî Basra’da, Ebu’d-Derdâ 1230 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 336; Köksal, M. Asım, İslâm Tarihi (Medine Devri), Şamil Yayınevi, İstanbul 1981, II, 70. 1231 Malik, Muvattâ, Sefer, 7; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 148; İbni Mace, İkâmetü’s-Salât, 73; Nesâî, Taksirü’s-salat, 1; Beyhakî, III, 136. 1232 Buhârî, Salât, 96; Müslim, Hac, 68. 1233 Buhârî, Hac, 38; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 16. 222 Şam’da geniş gruplara ilim ve kırâ’at dersi vermişlerdir.1234 İctihad hadisi ve ilmi ile meşhur olan Mu‘âz b. Cebel ölüm döşeyinde iken, kendisine hangi âlimi tavsiye edebileceği sorulmuştu. O: “İlmi, şu dört kişiden öğrenmeye gayret ediniz. Bunlar: Uveymir Ebu’d-Derdâ, Selman-ı Fârisî, Abdullah b. Mes‘ûd ve Abdullah Selâm’dır.”1235 diye tavsiyede bulunmuştur. Bunların ilk üçü Suffa’dan sayılan sahâbilerdendir. Suffa’da yetişen ve daha sonra Kûfe Ekolünün baş üstadı ve imamı olarak kabul edilen Abdullah b. Mes‘ûd’un istinbât metodu hakkında Abdurrahman b. Yezid (ö. 98/716) şöyle rivâyet etmiştir: Bir gün insanlar, İbn Mes‘ûd’a çok soru sordular. O da şöyle dedi: “Kuşkusuz biz Allah’ın takdiriyle bu duruma ulaştık. Bizim olamayacağımız ve hüküm veremeyeceğimiz bir zaman gelecektir. Bugünden sonra kim bir problem çözmek isterse, o konuda Allah’ın kitabıyla hüküm versin. Kur’ân’da hakkında herhangi bir hüküm bulunmayan bir konu gelirse Resûlullah’ın verdiği hükümle hükmetsin. Eğer Kur’ân’da hükmü bulunmayan ve Resûlullah’ın da hakkında hüküm vermediği bir mesele sorulursa bu durumda sâlihlerin (âlimlerin) verdiği hüküm ile (icmâ‘) hükmetsin.1236 Eğer, Kur’ân’da mesele hakkında kendisi ile ilgili bir hüküm bulunmayan, ne Hz. Peygamber’in, ne de sâlihlerin hakkında hüküm vermedikleri bir mesele ile karşılaşırsa, bu durumda kendi görüşü (re’y) ile ictihad etsin. Ben hüküm vermekten çekiniyorum demesin. Çünkü haramlar açıktır, helaller de açıktır. Bu ikisi arasındakiler de şüpheli şeylerdir. Bu durumda seni şüpheye düşüren olay karşısında şüpheye düşürmeyeni tercih et.”1237 Suffa’da yetişen ve daha sonra Medine Ekolünün baş üstadlarından olan Abdullah b. Ömer’in istinbât metodu da, Allah Resûlü, Hz. Ebû Bekir ve Ömer’in uyguladığı ve kendilerinden öğrendiği metoddan başkası değildir. Ancak İbn Ömer’in yetiştiği çevrenin hadis yurdu olması nedeniyledir ki, O, fıkhî problemlere daha çok, hadislerle hüküm bulmaya çalışmıştır. Ortaya çıkan yeni problemlere 1234 Kevserî, Makâlât, 14-15. 1235 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 352; Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 243. Ayrıca bkz.: İbn Abdilberr, elİsti‘âb, IV, 212; Köksal, M. Asım, İslâm Tarihi (Medine Devri), II, 70. 1236 Dârimî’de geçen bir rivâyette: “Sâlihler” ifadesi yerine “Müslümanların üzerinde icmâ ettikleri” ifadesi kullanılmıştır. (Dârimî, Mukaddime, 20). 1237 Dârimî, Mukaddime, 20; Nesâî, Âdâbu’l-Kudât, 11; İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 200; İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 62-63. 223 çözüm aramak için, önce Kur’ân ve Sünnet’e bakar, her ikisinde de bulamazsa büyük sahâbilerin ictihadlarına bakardı. Şayet onlar ittifak etmişlerse, O da bunu uygulardı. Ancak ihtilaf etmişlerse, onlardan kendince doğru olarak kabul ettiği bir görüşü alırdı. Bütün bunlarda hüküm bulamazsa, o zaman kendisi kıyas yaparak fetvâ verirdi.1238 Zaten bu metod, âlim olan bütün sahâbenin uyguladığı metoddur. Ortaya gelmemiş olaylar hakkında fetvâ vermekten çekinmişlerse de,1239 problem meydana geldikten sonra hüküm vermek için gayret göstermişlerdir. Söz gelimi; Suffa Ashâbından Ammâr b. Yâsir’e bir problem sorulması üzerine O: “Bu olay henüz meydana geldi mi?.” diye sordu. Soranlar, hayır deyince de Ammâr: “O halde meydana gelinceye kadar bizi rahat bırakın! Sonra meydana geldiğinde sizin için onu halletmek için gayret göstereceğiz.” dedi.1240 Abdullah b. Mes‘ûd da mehri tesbit edilmeden nikahı kıyılan ve duhûl olmadan kocası ölen bir kadına verilecek tazminat konusunda soru sorulduğunda: “Ben, o kadın hakkında kendi görüşümle fetvâ veririm. Eğer doğru ise Allah’tandır. Şayet hatalı ise bendendir ve şeytandandır. Allah ve Resûlü bundan beridir.” dedi ve ictihad ederek kendi görüşünü söyledi.1241 Bütün sahâbenin kavrayış, anlama ve algılama kabiliyetleri aynı olmamakla birlikte, devamlı Resûlullah ile beraber bulunmaları nedeniyle teşrîin birinci kaynağı olan Kur’ân âyetlerinin esbâb-ı nüzûlününü, ikinci kaynağı olan Sünnetin esbâb-ı vürûdunu daha iyi biliyorlardı. Bunun için nassların amaçlarını, teşrîin gâyesini, hüküm vermenin metodunu da daha iyi müşahede etmeleri açısından Suffa’da kalan ashâbın diğerlerine nazaran önde gelmeleri tabîidir. Bunlarla birlikte Ebû Hureyre, Ebû Said el-Hudrî, Sad b. Ebî Vakkâs ve Selmân-i Fârisî’inin verdikleri fetvâlar da azımsanamayacak derecede çoktur. Her ne kadar “en çok hadis rivâyet eden en çok fakîh olandır” tezi yanlışsa da bunlara baktığımızda gerek hadis rivâyetinde gerek fıkıhta önde gelen sahâbiler olduğunu ifade edebiliriz. Söz gelimi; çok fetvâ veren İbn Mes‘ûd 848, İbn Ömer 2630 hadis rivâyet etmiştir. Orta derecede fetvâ veren Ebû Hureyre 5374, Ebû Said 1238 Kal‘acî, Mevsu‘atu Fıkhu Abdullah b. Ömer, 28-29. 1239 Darimî, Mukaddime, 18; İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 64. 1240 Darimî, Mukaddime, 18. 1241 Hâkim en-Nisâbûrî, el-Müstedrek, VI, 146; Beyhakî, Sünen, VII, 245; İbn Hazm, el-İhkâm, VVIII, 216-217; İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 63; Hudarî, a.g.e., 91. 224 el-Hudrî 1170, Sa‘d b. Ebî Vakkâs 271, Selmân-ı Fârisî 60 hadis rivâyet etmiştir.1242 Ancak bazıları hadisi bildiği halde rivâyetinde en ufak bir yanlışlık yapmaktan ve Resûlullah’a istemeyerekte olsa en ufak bir yalan isnad etmekten çekindikleri için rivâyetten kaçınırlardı. Bunların başında İbn Mes‘ûd gelmektedir. O, Resûlullah’tan bir hadis rivâyet ettiğinde aşırı titizlik gösterirdi ve rivâyetin sonunda “Ya da bunun gibi, veya benzeri gibi, yahut misli gibi” dediği ifadeler kullanmıştır.1243 Benzer ifadeleri, yine Suffa Ashâbından sayılan Ebu’d-Derdâ’ da, rivâyetlerinin sonunda söylemiştir.1244 Sahâbilerin Resûlullah’tan hadis rivâyet ederken göstermiş olduğu bu titiz davranış ve hata etmekten çekindiği için sözü Peygamber’e dayandırmaması durumu, bazen beraberinde başka bir sorunu da doğurmuştur. Çünkü kaynaklarda bazen sahâbeden nakledilen bir hüküm ile Hz. Peygamber’den nakledilen bir hadisin aynı lafızlarda olması şeklinde bir durum söz konusu olmuştur. Özellikle fıkhî bilgileriyle öne çıkmış sahâbilerin söylediği bazı hadisleri saygı ve kaygı nedeniyle doğrudan Peygamber’e atfetmeyince, bir kısım kaynaklarda hadis olarak değil de, onların söylediği sözler ve verdiği hükümlermiş gibi nakledilmiştir. Hatta bu durum, tekrarları ile birlikte toplam 5374 hadis ile, en fazla hadis rivâyet eden ve Suffa Ashâbından Ebû Hureyre için de söz konusudur. Söz gelimi; hadis kaynaklarında: “İbn Abbas ve Ebu Hureyre’ye kendisi hamile iken kocası ölen kadının durumu soruldu. İbn Abbas: “İki iddetten sonuncusunu bekledikten sonra evlenebilir” dedi. Ebu Hureyre de: “Çocuğunu doğurduktan sonra evlenebilir” dedi. Bunun üzerine Ebu Seleme b. Abdurrahman, Ümmü Seleme’nin yanına gitti ve bu meseleyi sordu. Ümmü Seleme şöyle dedi: “Sübey‘atü’l-Eslemiyye kocasının vefatından on beş gün sonra doğum yapmıştı. İki kişi ona dünürcü olmuştu, birisi genç diğeri de yaşlıydı. Sübey‘a, genç olanın teklifini kabul etti. Bunun üzerine yaşlı olan senin evlenmen helâl değildir, dedi. Sübey‘a’nın ailesi o günlerde orada değildi. O ihtiyar kimse, Sübey‘a’nın ailesi gelince kendisini tercih edebileceklerini ümid ediyordu. Bunun üzerine Sübey‘a, Rasûlullah’a geldi ve durumu anlattı. Rasûlullah: “Sen 1242 İbn Hazm, Cevâmiu’s-Sîre, 275 vd; Âşık, a.g.e., 116-123. 1243 Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ahmed İbn Receb el-Hanbelî, Şerhu İleli’t-Tirmizî, thk.: Nureddin Itr, Dımaşk 1978, I, 149; Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, I, 14. 1244 Dârimî, Mukaddime, 28. 225 evlenebilirsin, dilediğin kimse ile evlen.” dediği şeklinde rivâyetler vardır.1245 Fakat bu rivâyetler incelendiğinde, hiçbirisinde Ebû Hureyre’nin vardığı sonucun, Allah Resûlü’nün uygulamasına uygun olması; acaba onun daha önce Resûlullah’ın uygulamasını bildiğinden mi? yoksa kendi re’yi ile mi bu sonuca vardığı konusunda herhangi bir bilgi aktarılmamaktadır. Bu nedenle iki şekilde yorum yapılabilir kanaatindeyiz: Birincisi yorum; Ebû Hureyre’nin verdiği hükmün, bilmediği halde kendi ictihadı ile bu sonuca varmış, ancak Hz. Peygamber’in sünnetine de uygun düşmüştür. İkinci yorum; Ebû Hureyre, aslında Hz. Peygamber’in bu konudaki uygulamasını biliyordu, ancak, kendilerine bu konu sorulunca Resûlullah’ın sünnetini söylemiştir. Ebû Hureyre’nin örneğinde olduğu gibi, hadis ve fıkıh kaynakları incelendiğinde, bazen aynı sahâbiden nakledilen bir rivâyet; bir kaynakta o kişinin kendi görüşüymüş gibi, rivâyet edildiğini; diğer kaynakta onun naklettiği bir hadis olarak kendisinden rivâyet edildiğini görüyörüz. Söz gelimi; İbn Mes‘ûd’un “Taharetsiz hiçbir namaz kabul olmaz” sözünü; İbn Ebî Şeybe, Kitâbü’l-Musannef’te Onun görüşü olarak aktarırken, Heysemî ise, Mecma‘ü’z-Zevâid’de Onun rivâyet ettiği bir hadis olarak nakleder.1246 Bazen de, bir konu hakkındaki hükmü, bir kaynakta bir sahâbinin görüşü olarak nakledilirken, diğer bir kaynakta başka bir sahâbiden hadis olarak nakledilmiştir. Bunun nedeni; yukarıda açıklamaya çalıştığımız gibi, ya farklı sebeplerden dolayı sahâbi, hükmü söylerken hadis veya kendi görüşü olduğunu belirtmeden söylemiş ya da sahâbiden nakleden râvî, bu rivâyetin hadis mi yoksa kendi görüşü mü olduğunu açıklamayıp naklettiğinden kaynaklandığı kanaatindeyiz. Birinci bölümde biyografyalarını verirken de gördüğümüz gibi Suffa Ashabı, bütün hukukî sorunlarını birinci ağızdan öğrenmeye çalışıyorlardı. Zaten Suffa’da kalanlar zamanının çoğunu Hz. Peygamber’le geçiriyor ve birçoğu O’nun hizmetinde 1245 Malik, Muvattâ, Talâk, 30; İbn Mâce, Talâk: 8; Tirmizî, Talâk: 18; Nesâî, Talâk, 56. 1246 İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed, el-Kitâbü’l-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr, thk.: Kemal Yusuf Hût, Riyad 1409, I, 15; Heysemî, Mecma‘ü’z-Zevâid, I, 525. 226 bulunuyorlardı. Bu nedenle bir taraftan Resûlullah’ın açıklamalarını dinlerken, diğer taraftan fiil ve takrirlerine şahid oluyorlardı. Bütün uygulamalarını aynı titizlikte izlerlerken, özellikle namaz ibadeti konusundaki fiil ve sözleri âdeta kayda alıyorlardı. Çünkü onlar, ibadete hazırlık mahiyetindeki abdestin nasıl alındığını, namazların nasıl kılındığını, farzlarını, sünnetlerini, namaza nasıl başlanıp bitirileceğini bizzat Allah Resûlü’nden öğrenmeye gayret ederlerdi. Bu nedenledir ki, hadis kaynaklarını incelediğimizde fıkhın furû‘ kısmını oluşturan konular ve özellikle bunlardan namaz ibadeti ile ilgili en ince noktasına kadar her konu hakkında bir hadis rivâyetini bulmak mümkündür. Aynı zamanda bu rivâyetlerin çoğu Suffa Ashabından sayılan Ebû Hureyre, İbn Ömer, Ebû Sa‘id el-Hudrî, İbn Mes‘ûd, Sad b. Ebî Vakkâs, Selmân-i Fârisî, Abdullah b. Zeyd, Abdullah b. Üneys, Ebû Sa‘lebe, Ebû Reyhâne, Ebû Berze, Ebû Lübâbe, Vâsile b. Eska‘, Vâbise b. Ma‘bed, Ebu’d-Derdâ’ ve diğer Suffalılardan geldiğini de açıkça görebiliriz. Bu nedenle onların fıkhî görüşleri, çoğu zaman Hz. Peygamber’in söz, fiil ve takrirlerinden oluşan sünnetine dayanmaktaydı. Görmedikleri, duymadıkları ya da bilmedikleri olaylarda da; çoğu zaman, Resûlullah’ın o konu hakkındaki sünnetini diğer sahâbeden öğrenmeye gayret ediyorlardı.1247 Örneğin; Suffa Ashâbından sayılan İbn Ömer ve Sa‘d b. Ebî Vakkâs arasında geçen şu olay bunun açık örneğidir: Nâfî‘ şöyle der: “İbn Ömer bir keresinde Sa‘d b. Mâlik (Sa‘d b. Ebî Vakkâs)’i, mestleri üzerine mesh ederken gördü ve ona: “Siz böyle mi yapıyorsunuz?!” dedi. Sa‘d da: “Evet” diye cevap verdi. Bunun üzerine ikisi beraber Hz. Ömer’in yanına gittiler. Sa‘d: “Ey Mü’minlerin Emîri! Yeğenime mestlere mesh etmek hakkında fetvâ ver!” dedi. Hz. Ömer de şöyle dedi: “Biz Hz. Peygamber’le beraberken mestlerimize mesh ederdik.” Bunun üzerine İbn Ömer: “Büyük ve küçük tuvalet ihtiyacını giderdikten sonra da mesh edilebilir mi?” diye sordu. Hz. Ömer: “Evet, büyük ve küçük tuvalet ihtiyacını giderdikten 1247 Hadis kaynakları incelendiğinde bu konuda bir çok örnek görülebilir. Ancak İmam Şâfiî’nin Müsnedinde geçen şu rivâyeti nakletmekle yetineceğiz. Sahâbî olan Usâme b. Zeyd şöyle der: “Tuvalet ihtiyacı için Allah Resûlü ile beraber Bilal da gitti. İkisi geri geldikten sonra Bilal’a: “Resûlullah ne yaptı? ” diye sordum. Bilal: “Resûlullah ihtiyacını giderdikten sonra abdest aldı; yüzünü ve kollarını yıkadı, başını mesh etti, sonra mestlerini meshetti.” dedi.” Şâfiî, Muhammed b. İdris, Müsnedü el-İmâm Muhammed b. İdris eş-Şâfiî, thk.: Rıf‘at Fevzî Abdulmuttalib, Dâru’l-Beşâiri’l-İslamî, Beyrut 2005, 132. 227 sonra da mesh edilebilir.” dedi.” (Râvi) Nâfî‘ şöyle devam eder: “Bundan sonra İbn Ömer mestlerini çıkartmaksızın üzerlerine mesh ediyor ve bunu belli bir süreyle de sınırlamıyordu.”1248 Yukarıda anlattığımız gibi, onların bütün bu hassasiyetine rağmen, karşılaştıkları yeni problemin hükmünü, Kur’ân ve Sünnet’te bulamadıkları takdirde yine bu iki kaynaktan öğrendikleri ve anladıkları çerçevesinde çözüm bulmaya çalışmışlardı. Bunu yaparlarken de, çoğu zaman toplanır ve ortak görüşle hüküm vermeye özen gösterirlerdi.1249 Fakat fetvâ verecek durumda olan sahâbilerin bile, henüz meydana gelmemiş meseleler hakkında hüküm vermekten kaçındıklarından 1250 dolayı, sonraki dönemlerde gelişecek olan nazarî fıkıh, bu dönemde yoktu. Hz. Peygamber döneminde olduğu gibi, sahâbe döneminde de tedvin edilmiş bir fıkıh yoktu. Aynı zamanda Hz. Peygamber, daha sonraki dönemlerde oluşan hukuk biliminde sunulduğu gibi, emirleri; farz, vacip, mendup, haram, helal, mekruh ve mubah şeklinde bir derecelendirmeye tabi tutmamıştı. Sahâbe döneminde de, emirlerin bu derecelendirmesi yapılmamıştı. Sonraki hukuk bilginlerinin filleri bu şekilde sınıflandırmaları, Kur’ân’ın farklı bölümlerindeki ifadeleri, Hz. Peygamber’in değişik hadisleri, sahâbilerin ve ilk müslümanların uygulamaları üzerinde çalışmaları sonucunda ortaya çıkmıştır. C- Suffa Ashâbının Farklı Bazı Fıkhî Görüşleri ve Sonraki Fukahâ’ya Etkisinden Örnekler: Fıkıh ve hadis kaynakları incelendiğinde; Resûlullah’ın rahle-i tedrisinde yetişen sahâbe ve özellikle Suffa Ashâbı, dinî uygulamaların her safhasında O’na en yakın kişiler olması nedeniyle, hemen hemen her konuda olduğu gibi, özellikle ibadetler konusundan O’ndan örnekler vermişlerdir. Birçok konuda onların fıkhî görüşleri ve hüküm verirken takip ettiği metodları, Resûlullah’tan gördükleri, duydukları veya öğrendikleri uygulamaları neticesinde vardığı sonuçtur. 1248 Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 35; İbn Mâce, Tahâret, 84. 1249 Dârimî, Mukaddime, 17. 1250 Sahâbenin meydana gelmemiş konular hakkında hüküm vermekten çekindikleri ile ilgili rivâyetler için bkz.: Darimî, Mukaddime, 18, 21; 228 Sahâbiler, kendilerinin bir konudaki farklı uygulamasının doğruluğunu kanıtlamak için yine çoğu zaman Allah Resûlü’nün sünnetinden bir delil getirmek için çaba sarfetmişlerdir. Bu nedenle aynı konu hakkında bir çok farklı rivâyetler nakledilmiştir. Onlardan nakledilen farklı rivâyetler daha sonra oluşan Ehl-i Kûfe ve Ehl-i Hicâz Ekolleri üzerinde de ihtilafa sebep olmuştur. Bu fıkhî görüş ayrılıkları, mezhep imamları döneminde de devam etmiştir. Her bir fıkıh bilgini, ilim öğrendiği bölge ve hocalarının etkisinde kalmıştır. Hatta bir çok bilgin, kendi görüşlerinin doğru olduğunu ve karşı görüşlerin yanlış ya da zayıf olduğunu ispatlamağa yönelik eserler kaleme almışlardır. Söz gelimi; İmam Muhammed, “el-Huccetu ‘alâ Ehl-i Medine” adlı eserinde Kûfe ekolünün temsilcisi ve hocası Ebû Hanife ile Medine ekolünün fıkhî görüş ve dayandıkları delilleri ele alır ve kendi görüşünün doğruluğunu ispat etmeye çalışır.1251 Bu konuda daha pek çok eser yazılmıştır.1252 Suffa Ashâbından bazı kişilerin, fıkhın furû‘ kısmı konusunda ortaya koydukları farklı görüşlerini ve bu görüşler neticesinde, daha sonra gelen fıkıh bilginlerine olan etkilerinden bazı örnekler vereceğiz. Örnekleri verirken, özellikle Suffa Ashâbından sayılan kişilerin, o konu hakkındaki görüşlerini aktarmaya çalışacağız. Ancak Suffa bir ekol olmadığı için, bazen fıkhî bir problem karşısında aynı görüşü benimserken; bazen ise, farklı görüş ifade etmişlerdir. Bununla birlikte, Suffa’dan sayılmayan diğer sahâbilerin de, o konu hakkındaki görüşünü aktardık. Çünkü, daha sonra ortaya çıkacak olan hukuk ekollerindeki bir ekolün, aynı metod ve fıkhî görüş birliği içerisinde olduğu gibi, Suffa’da kalan sahâbilerin fıkhî konularda belli bir ortak görüşleri yoktu. Dolayısıyla gerek Suffa’dan, gerek diğer sahâbilerden olsun, ortaya çıkan yeni bir problem hakkında Kur’ân ve Sünnet bilgisi çerçevesinde yorum yaparak, kendi görüşünü açıklamışlardır. 1251 Bkz.: Şeybânî, Muhammed b. Hasan, el-Huccetu ‘alâ Ehl-i Medine, thk.: Ebü’l-Vefâ’ el-Afgânî, Âlimü’l-Kütüb, Beyrut 1983, I, 1 vd. 1252 İmam Ebû Yusuf, hocası Ebu Hanife ile çağdaşı Kadı İbn Ebî Leyla (ö. 148/765) arasındaki tartışmaları konu edinen “İhtilafu Ebî Hanife ve İbn-i Ebî Leylâ”, İslam devletler hukukuyla ilgili olup, İmam Evzai’nin bu konudaki görüşlerinin tenkidini içeren “Kitâbu’r-Red ‘alâ Siyeri’l-Evzî” ve “Kitâbu’r-Red ‘alâ Mâlik b. Enes” gibi eserler kaleme alarak karşı görüşleri ve onların delillerini zayıf göstererek kendi görüşlerini destekleyen deliller ortaya koymuştur. İlk iki eseri, İmam Şâfiî “el-Ümm” adlı kitabında nakletmiştir. (Bkz.: Şâfiî, Muhammed b. İdris, elÜmm, Bulak-Mısır 1325, VII, 87-150, 303-336). 229 Aşağıda Suffa’dan sayılan bir kısım sahâbinin farklı bazı görüşlerini ve bu görüşlerin sonraki fıkıh bilginlerine olan etkilerini ele alacağız: 1- İbâdetlerle İlgili Bazı Örnekler a-Abdest ve Teyemmüm Abdest, Farsça bir kelime olup, âb (su) ile dest (el) kelimelerinden oluşur ve “el suyu” anlamındadır. Arapça’da abdest; vudû’ kelimesiyle ifade edilir. Fıkıh terminolojisinde abdest; namaz, Kâbe’yi tavâf, tilâvet secdesi gibi, bazı ibâdetleri yapabilmek için, yüz, kol ve ayakları yıkamak ve başı mesh etmektir.1253 Teyemmüm, fıkıh terminolojisinde; su kullanma imkanı bulunmadığında, abdestsizlik, cünüplük gibi, hükmî kirliliği gidermek maksadıyla temiz toprağa sürülen ellerle yüz ve iki kolun meshedilmesi şeklinde yapılan hükmî temizliği ifade eder.1254 Sahâbiler ve özellikle Resûlullah’ın rahle-i tedrisinden yetişen Suffa Ashâbı, her konuda olduğu gibi, tahâret konusunu da en ince detaya kadar Hz. Peygamber’den öğrenirlerdi. Bu konu ile ilgili tâbiînlerden Abdurrahman b. Yezîd, şöyle anlatır: “Selman’a Resûlullah, size her şeyi hatta abdest bozmayı bile öğretti mi? diye sorulunca, Selman: “Evet, öğretti. Hatta bizi büyük ve küçük abdest bozarken kıbleye doğru dönmekten, sağ el ile temizlenmekten, taharette üç taştan az kullanmaktan, kemik ve tezekle temizlenmekten de yasakladı.” dedi.”1255 Suffa Ashâbından ve Resûlullah’ın azadlı kölesi Sefine: “Allah Resûlü, bir müdd1256 ile abdest alır, bir sa‘ ile de güslederdi.”1257 diyerek, tahârette kullanılacak su miktarı ile ilgili bilgi aktarmaktadır. Suyun israf edilmemesi konusunda İbn 1253 Kal‘acî, Muhammed Ravvâs, el-Mevsû‘âtü’l-Fıkhiyyetü’l-Müyessere, Dârü’n-Nefâis, Beyrut 2000, II, 1957; Zuhaylî, Vehbe, el-Fıkhü’l-İslâmî ve Edilletuhû, Beyrut 1985, I, 207, 208; Vecdi Akyüz, İbadetler İlmihali, İstanbul 1995, I, 223; Fikret Karaman ve arkadaşları, a.g.e., 3- 4; Döndüren, Delilleriyle İslâm İlmihali, 187. 1254 Kal‘acî, el-Mevsû‘âtü’l-Fıkhiyyetü’l-Müyessere, I, 606; Zuhaylî, a.g.e., I, 406; Fikret Karaman ve arkadaşları, a.g.e., 661; Erdoğan, a.g.e., 464; Döndüren, a.g.e., 221. 1255 Tirmizî, Tahâret, 12; İbn Mâce, Tahâret, 16; Ebû Davud, Tahâret, 21. 1256 Müdd: Eskiden kullanılan bir ölçeyin ismi olup, günümüz ölçü birimiyle yaklaşık 0,73 lt. eder. Sa‘: Eskiden kullanılan bin dirhemlik bir ölçeyin ismi olup, günümüz ölçü birimiyle yaklaşık 2,917 gr. Eder. Müd, Sa‘ın dörtte birine eşittir. (Fikret Karaman ve arkadaşları, a.g.e., 485, 566) 1257 Müslim, Hayz, 10; Tirmizi, Tahâret, 42; Dârimî, Tahâret, 23. 230 Ömer’in de dikkatlı davrandığı ve bir müdd ile abdest aldığı, hatta bunun daha faziletli olduğunu söylediği nakledilir.1258 Abdesti oluşturan, yüz, kollar ve ayakların yıkanması ile başın mesh edilmesi âyetle sabittir.1259 Abdestin unsurlarında ve abdestsiz hiçbir namazın geçerli olmayacağı konusunda; gerek sahâbiler, gerek daha sonra gelen İslâm bilginleri görüş birliği içindedirler. Bu konuda Suffa Ashâbından bir çok hadis rivâyet edilmiştir. Abdullah b. Ömer, Resûlullah: “Taharetsiz hiçbir namaz kabul edilmez.” dediğini1260 nakleder. Abdullah b. Mes‘ûd’den gelen rivâyet de aynıdır.1261 (1) Abdestsiz Kur’ân okuma Abdullah b. Mes‘ûd, Kur’ân okurken abdestli olmak gerekmediği görüşündedir. İbn Mes‘ûd, Fırat nehri kıyısında bir adama Kur’ân okuturken, tuvalete gitmiş, döndükten sonra adama “oku” deyince, adam, ona abdest alması gerektiğini söylemiştir. Bunun üzerine İbn Mes‘ûd: “Kur’ân’ı abdestsiz okumanda bir sakınca yoktur.” diyerek, adamın Kur’ân okumaya devam etmesini istemiştir.1262 Abdullah b. Ömer ise, Kur’ân’a dokunurken abdestli olması gerektiği, ancak sadece okurken, abdestli olması gerekmediği görüşündedir. İbn Ömer’in de İbn Mes‘ûd gibi, tuvaletten sonra abdest almadan Kur’ân okuduğuna dair rivâyetler vardır.1263 (2) Abdesti bozan şeyler Abdesti bozan şeyler konusunda sahâbe ve dolayısıyla Suffa Ashâbı arasında görüş ayrılıkları vardır. Ancak konu ile ilgili şu iki örnek üzerinde duracağız: Kadına veya cinsel organa dokunmakla abdestin bozulup bozulmaması konuları. Kadına dokunmakla abdestin bozulup bozulmaması konusunda farklı görüşler vardır. Bu konu da Hz. Ömer, İbn Ömer, İbn Mes‘ûd: “Ey iman edenler! .... Biriniz 1258 İbn Ebî Şeybe, el-Kitâbü’l-Musannef, I, 11; Kal‘acî, Mavsû‘atu Fıkhı Abdullah b. Ömer, 729- 730. 1259 Mâide, 5/6. 1260 Müslim, Tahâret, 2; Tirmizî, Tahâret, 1; İbn Mâce, Tahâret, 2. Benzer rivâyetler için bkz.: Buhârî, Zekât, 7; Nesâî, Tahâret, 103; Zekât, 48; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II 20, 39, 51, 57, 73; V, 74, 75. 1261 İbn Ebî Şeybe, a.g.e., I, 15; Heysemî, Mecme‘uz-Zevâid, I, 525. 1262 Bkz.: Ebû Yusuf, Kitâbü’l-Âsâr, 65; Taberânî, el-Mu‘cemü’l-Kebîr, IX, 145. 1263 İbn Ebî Şeybe, a.g.e., I, 18, 104; Beyhakî, Sünen, I, 90; Abdurrezzâk, el-Musannef, thk.: Habîburahman el-A‘zamî, Beyrut 1403, I, 338; Kal‘acî, Mevsû‘atu Fıkhı Abdullah b. Ömer, 624. 231 tuvaletten gelirse yahut da kadınlara dokunmuşsanız (ev lâmestümü’n-nisâ) ve bu hallerde su bulamamışsanız temiz toprakla teyemmüm edin...”1264 âyetindeki “kadınlara dokunma”yı cinsi birleşme olarak değil, normal dokunma olarak anlamışlar. Onların bu görüşü, daha sonra İbrahim, Zühri, Evzâi, Mâlik, Şâfiî ve diğer bir grup fıkıh bilginleri tarafından da kabul edilmiştir. Ancak Hz. Aişe ve Zeynep es-Sehmiyyenin rivâyet ettiği hadislere göre ise, Hz. Peygamber’in, kendi hanımlarına dokununduktan, hatta öptükten sonra dahi abdest almadığı yönündedir.1265 Kûfe Ekolünün ilk hocalarından İbrahim en-Nehaî, İbn Mes‘ûd’u taklit ederdi ve normal dokunmanın abdesti bozacağı görüşünde idi. Fakat Ebû Hanîfe, -İbrahim en-Nehaî’nin mezhebine aşırı derecede bağlı olmasına rağmenonun görüşünü terk etti ve Hz. Aişe’den gelen rivâyeti de göz önünde bulundurarak, dokunmayı “cinsel ilişki” olarak yorumlamış ve normal dokunma ile abdestin bozulamayacağı görüşünü benimsemiştir.1266 Cinsel organına dokunmakla abdestin bozulup bozulmaması konusunda da, sahâbilerden gelen farklı görüşler nedeniyle sonraki fıkıh bilginleri arasında ihtilaf konusu olmuştur. Cinsel organına dokunmakla abdestin gerekeceğini kabul edenler sahâbilerden Ümmü Habibe, Hz. Ömer, İbn Ömer, Ebû Hureyre, İbn Abbas, Aişe ve Sa‘d b. Ebî Vakkas, Ebû Eyyûb, Erva bt. Üneys, Câbir, Zeyd b. Hâlid ve Abdullah b. Amr’dır. Bu konuda Büsre bt. Safvân’ın, Rasûlullah: “Kim cinsel organına elini sürerse abdest alsın.”1267 dediğine dair hadisi ile Câbir b. Abdullah’ın, Allah Resûlü’nün: “Kim elini, çıplak olarak cinsel organına dokundurursa abdest alması vacip olur.”1268 dediğine dair hadisi delil olarak gösterilmektedir. Buna karşın Hz. Ali, İbn Mes‘ûd, Ammâr, İbn Mübârek ve Kûfe fıkıh bilginleri ise, bu görüşü kabul etmemişlerdir. Çünkü, Abdest aldıktan sonra elin cinsel organa değmesi halinde abdestin bozulup, bozulmayacağı Rasûlullah’a sorulmuş, Allah Resûlü de: “O da 1264 Nisâ, 4/43; Mâide, 5/6. 1265 İbn Mâce, Tahâret, 69; Tirmizî, Tahâret, 63. 1266 Bkz.: İbn Mâce, Tahâret, 69; Tirmizî, Tahâret, 63; Şah Veliyullah ed-Dehlevî, Huccetullah, I, 176-177. 1267 Mâlik, Tahâret, 15; Müslim, Tahâret, 15; Ebû Dâvûd, Tahâret, 69; Tirmizi, Tahâret, 61; İbn Mâce, Tahâret, 63. 1268 İbn Mâce, Tahâret, 63. 232 insanın bir uzvu değil midir?”1269 diye cevap vermiştir. Buna göre cinsel organa dokunmanın abdesti bozmayacağı görüşünü benimsemişlerdir. İki farklı hüküm içeren hadislerden birinin mensuh olduğu tartışmalıdır… Bu iki görüş, sonraki fıkıh bilginleri arasında ihtilafa sebep olmuştur. Buna göre; Evza‘î, Şâfiî, Ahmed b. Hanbel, İshâk b. Râhûye ve meşhur olan görüşünde Mâlik, cinsel organa dokunmanın abdesti bozacağı görüşünü benimsemişler. Ebû Hanife ve arkadaşları ise, cinsel organa dokunan kimsenin, abdestinin bozulmayacağı görüşünü benimsemişlerdir.1270 (3) Teyemmüm alma şekli ve teyemmümün alınabileceği durumlar Su ile alınan abdestte olduğu gibi, su bulunmadığı veya su bulunup da, kullanılmasında bir engel bulunduğu zamanlarda teyemmüm edilebileceği konusunda da sahâbiler arasında görüş birliği vardır. Ancak teyemmümün nasıl yapılacağı ve bir kişinin gusül abdesti almak için su bulamaması durumunda teyemmüm edip, etmeyeceği konusunda görüş ayrılıkları vardır. Teyemmümün şekli konusunda Suffa Ashâbından gelen bazı rivâyetler şöyledir: Ammâr’dan gelen rivâyete göre teyemmüm konusunda Resûlullah, kendisine: “Sana, ellerinle yere vurman, sonra onlara üflemen, sonra onlarla yüzünü ve kollarını meshetmen yeterliydi.” dedi.1271 Abdullah b. Ömer’den gelen rivâyete göre ise, Resûlullah: “Teyemmüm, iki vuruştan ibarettir: Yüz için bir vuruş, dirseklere kadar kollar için de bir vuruştur.”dedi.1272 Ammâr’ın rivâyetinde, bir vuruşla yüz ve kolların mesh edilerek teyemmüm alınabileceği; İbn Ömer’in rivâyetinde ise, iki vuruştan biriyle yüzünü, diğeri ile de kollarını mesh ederek teyemmüm alınması gerektiği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla, gerek Resûlullah’tan ve gerekse sahâbilerden, her iki şekilde de yapıldığı rivâyet edilmektedir. Hz. Ali ve İbn Abbâs gibi sahâbiler, Şa’bi, Atâ ve Mekhûl gibi tâbiîn, Ahmed b. Hanbel ve İshâk b. Râhûye gibi sonraki fıkıh bilginleri de Ammâr ile aynı görüşü benimsemişlerdir. Sahâbî olan Câbir ve İbrahim en-Nehaî, Hasan-ı Basrî, Sûfyân-ı Sevrî, Mâlik, İbnü’l-Mübarek ile Şâfiî 1269 Ebû Dâvûd, Taharet, 70; Tirmizi, Tahâret, 62; İbn Mâce, Tahâret, 64. 1270 Bkz.: Şâfiî, Müsnedü el-İmam Muhammed b. İdris eş-Şâfiî, 104-105, 108; İbn Mâce, Tahâret, 63; Tirmizî, Tahâret, 61; Nesâî, Tahâret, 119, 120. 1271 Buhârî, Teyemmüm, 1; Tirmizi, Tahâret, 110; Nesâî, Teyemmüm, 26. 1272 Ebû Dâvud, Tahâret, 122. 233 gibi fıkıh bilginleri de İbn Ömer’in görüşünü benimsemişlerdir. Ancak tâbiîn ve sonraki fıkıh bilginlerinin çoğunluğu; teyemmümün, biri yüz için, diğeri de dirseklere kadar kollar için olmak üzere iki vuruştan ibaret olduğunda hemfikirdirler.1273 Su bulunmadığı zaman cünüplükten dolayı teyemmüm edilip, edilemeyeceği konusunda sahâbiler arasında farklı görüşler vardır. Bu görüşleri Şakîk-i Belhî şöyle anlatır: “Ben, Abdullah b. Mes‘ûd ile Ebû Mûsâ el-Eşârî’nin yanında otururken, Ebû Mûsâ: “Ey Ebû Abdurrahman! Bir adam cünüp olsa ve bir ay su bulamazsa, teyemmüm yapamaz mı? Ne dersin? ” dedi. Abdullah: “Hayır, bir ay da su bulamasa teyemmüm yapamaz.” karşılığını verdi. Bunun üzerine Ebû Mûsâ: “Peki, “Su bulamazsanız temiz toprakla teyemmüm ediniz.”1274 âyetini ne yapacaksın? dedi. Abdullah: “İnsanlara ruhsat verilseydi, sular soğuk olduğunda da hemen toprakla teyemmüm ederlerdi.” dedi. Ebû Mûsâ: “Demek cünüplükten dolayı teyemmümü bunun için kerih gördünüz, öyle mi? ” Abdullah: “Evet” dedi. Ebû Musa: “Ammâr’ın, Hz. Ömer’e söylediği şu sözü duymadın mı?: “Resûlullah, beni bir ihtiyaç için göndermişti. Cünüp oldum, fakat su bulamadım. Bunun üzerine hayvanın yerde yuvarlandığı gibi yuvarlandım, sonra da Resûlullah’a gelip bu durumu haber verdim. Resûlullah: “Şöyle yapman yeterli idi.” dedi ve elini yere vurup, silkeledi, sonra sol eliyle sağ elinin üstünü, sağ eliyle de sol elinin üstünü daha sonra da yüzünü meshetti.” Abdullah b. Mes‘ûd: “Sen de Ömer’in, Ammâr’ın sözü ile ikna olmadığını bilmiyor musun? dedi.”1275 Rivâyetten anlaşıldığına göre; Hz. Ömer ve İbn Mes‘ûd, cünüplükten dolayı teyemmümün yeterli olmayacağı görüşünde idiler. Fıkıh bilginlerinin çoğunluğu ise, “Cünüp veya hayızlı kimse su bulamadığı zaman teyemmüm ederler” görüşünü benimsemişlerdir. Söz gelimi; Sahâbeden İmrân b. Husayn ve Amr b. el-Âs; Sûfyân-ı Sevrî, Mâlik, Şâfiî, Ahmed b. Hanbel ve İshâk b. Râhûye de, Ammâr b. Yâsir’den gelen rivâyeti benimsemişlerdir. Bazı kaynaklarda, 1273 Bkz. Tirmizî, Tahâret, 110. 1274 Nisâ, 4/43; Mâide, 5/6. 1275 Buhârî, Teyemmüm, 7; Müslim, Hayz, 110-112; Ebû Dâvud, Tahâret, 121; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 264-265; 396-397; Dârekutnî, Sünen, I, 179; İbn Ebî Şeybe, a.g.e., I, 145; Beyhakî, Sünen, I, 225-226. 234 Hz. Ömer ve İbn Mes‘ûd’un, su bulamayan cünüp kimse için teyemmüm edemez görüşünden, daha sonra döndüğü rivâyet edilmiştir.1276 b- Namaz Namaz, Farsça bir kelime olup “ta‘zim için eğilmek, kulluk, ibadet” anlamlarına gelir. Namaz, Arap dilinde “dua etmek, ibadet etmek, bağışlanma dilemek, yalvarmak” gibi anlamlara gelen “salât”ın karşılığı olarak Türkçe’ye geçmiştir. Terim olarak salât ya da namaz; tekbirle başlayıp selam ile biten ve kendine has belirli hareket ve sözlerden oluşan bedenî ibadeti ifade eder.1277 İslâm’da bugün bilinen şekliyle beş vakit namaz hicretten bir bucuk yıl kadar önce Mi‘râc gecesinde farz kılınmıştır.1278 Namazın kılınışı ile ilgili Kur’ân’da ayrıntılı bilgi verilmemekle birlikte çeşitli âyetlerde abdest,1279 kıble,1280kırâat,1281 kıyam,1282 kâ‘de,1283 rükû ve secde1284 gibi, namazın bazı şartlarına ve rükünlerine işaret edilmiştir. Ayrıca yolculukta ve düşman tehlikesinin bulunması durumunda namazın nasıl kılınacağı ile ilgili âyetler1285 vardır. Ancak namazın kaç rek‘at olduğu, rükünleri vb. detayları Kur’ân’da açıklanmamıştır. Bu nedenle, Hz. Peygamber’in namaz hakkındaki söz, fiil ve takrirlerini oluşturan sünneti büyük önem taşımaktadır. O: “Namazın İslâm’ın beş şartından biri”,1286 “Amellerin en faziletlisinin vaktinde kılınan namaz olduğu”, 1287 “Kulun kıyamet günü ilk olarak namazdan hesaba çekileceği”,1288 1276 Tirmizî, Tahâret, 92; Abdurrezzâk, el-Musannef, I, 241; İbn Kudâme, Muvaffakuddin Ebî Muhammed Abdullah b. Ahmed, el-Muğnî, thk.: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî-Abdulfettah Muhammed el-Hulvî, Hicr, Kahire 1986, I, 335; Kurtubî, el-Câmi‘, VI, 104; Şah Veliyullah edDehlevî, Huccetullah, I, 176-177. 1277 Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, “Salava (slv)” md.; İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, “salava (slv)” md.; Erdoğan, a.g.e., 394; Fikret Karaman ve arkadaşları, a.g.e., 514; Hasan Akay, İslâmi Terimler Sözlüğü, İşaret Yayınları, İstanbul 2005, 406, 407. 1278 Buhârî, Bed‘ü’l-Halk, 6; Müslim, İman, 259; Tirmizi, Salât, 213. 1279 Mâide, 5/6. 1280 Bakara, 2/144. 1281 Müzzemmil, 73/20. 1282 Bakara, 2/238. 1283 Âl-i İmrân, 3/191. 1284 Hac, 22/77. 1285 Nisâ, 4/101-103. 1286 Buhârî, İmân, 1, 2; Müslim, İmân, 19-22; Tirmizî, İmân, 3. 1287 Buhârî, Tevhîd, 48. 1288 Ebû Dâvud, Salât, 145; Tirmizî, Salât, 188. 235 “Secdenin, Allah’a en yakın olduğu hal olduğu”1289 vb. sözleriyle namazın önemini ifade etmiştir. Fakat namazların vakitlerini,1290 rek‘at sayılarını ve kılınış şeklini “Namazı benden gördüğünüz gibi kılınız”1291 diyerek uygulamalarıyla öğretmiştir. Hatta kendisine bu konuda soru soran bir kişiye, “İki gün bizimle kıl”1292 diyerek onu uygulamalı olarak öğrenmeye yönlendirmiştir.1293 İslâm dinini bizzat Hz. Peygamber’den öğrenen ve onun rahle-i tedrisinde yetişen, ondan öğrendiklerini sonraki nesillere aktaran sahâbe ve özellikle Suffa Ashâbı, bu konu üzerinde titizlikle durmuş ve önemi ile birlikte detaylarıyla etrafındaki insanlara anlatmışlardır. Suffa içinde bazı sahâbilerin rivâyet ve uygulamaları ile, sonraki fakıh bilginleri üzerindeki etkilerinden birkaç örnek verelim. (1) Ezân ve Kâmet sözleri Suffa Ashâbından Abdullah b. Zeyd b. İbn-i Abdirabbih, ezânı ilk defa rüyasında gördüğünde koşarak Resûlullah’a anlatmış ve O: “Bu Allah’ın izniyle hak bir rüyadır.” diyerek “Ezân” cümlelerini Bilal’e öğretmesini emretmişti.1294 Ezânın sözleri hakkında sahâbe arasında herhangi bir farklı görüş yoktur. Ancak, Kâmet’in sözlerinin birer mi? yoksa ikişer mi? söyleneceği konusunda sahâbenin farklı görüşü nedeniyle sonraki fıkıh bilginleri de ihtilaf etmişlerdir. Abdullah b. Zeyd: “Rasûlullah’in ezânı da kâmeti de ikişer ikişerdi.” der.1295 Suffa Ashâbından Abdullah b. Ömer ise: “Rasûlullah zamanında ezânın sözleri ikişer defa tekrar edilir, kâmette ise; tek tek söylenirdi. Kâmette ki: “Kad kâmeti’s-salâtü” sözü ise iki sefer söylenirdi.” der.1296 1289 Müslim, Salât, 215; Nesâî, Mevâkitü’s-Salât, 35. 1290 Namaz vakitleri ile ilgili Resûlullah’ın farklı uygulama ve sözlerinden dolayı sahâbenin de farklı görüş beyan ettikleri konusunda bkz.: Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 333; III, 30, 330-331; Ebû Dâvud, Salât, 2-9; Tirmizî, Mevâkitü’s-Salât, 113-127; İbn Mâce, Mevâkitü’s-Salât, 1 vd.; Nesâî, Mevâkitü’s-Salât, 1 vd. 1291 Buhârî, Ezân, 18; Dârimî, Salât, 42. 1292 Müslim, Mesâcid, 178; Tirmizî, Mevâkitü’s-Salât, 115; İbn Mâce, Mevâkitü’s-Salât, 1; Nesâî, Mevâkitü's-Salât, 7. 1293 Geniş bilgi için bkz.: DİA, XXXII, 351-352. 1294 Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 42-43; Ebû Dâvud, Salât, 28, 30; Tirmizî, Salât, 25; İbn Mâce, Ezân, 1; Dârimî, Salât, 3; Şah Veliyullah ed-Dehlevî, Huccetullah, I, 190. 1295 Tirmizî, Salât, 142; 1296 Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 85; Tirmizî, Salât, 141; Nesâî, Ezân, 2. Ayrıca bu hadis Enes b. Mâli’ten de rivâyet edilir. Bkz.: Buhârî, Ezân: 2; Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 103; İbn Mâce, Ezân, 6; Dârimî, Namaz: 6. 236 Hz. Peygamber’e çok yakın olarak Suffa’da yetişen bu iki sahâbinin farklı rivâyetleri, sonraki fıkıh bilginleri arasında görüş ayrılığına sebep olmuştur. Sûfyân es-Sevrî, İbnü’l-Mübârek, İmâm Ebû Hanife ve Kûfeliler, Abdullah b. Zeyd’in görüşünü alırken; İmam Mâlik, Şâfiî, Ahmed b. Hanbel ve İshâk b. Râhûye gibi, diğer bir kısmı ise, Abdullah b. Ömer’in görüşünü benimsemişlerdir.1297 (2) İftitâh tekbiri dışında ellerin kaldırılıp, kaldırılmayacağı Fıkıh bilginlerinin çoğu, İftitah tekbirinde ellerin kaldırılmasının gerekli olduğu konusunda hemfikirdirler.1298 Ancak, rükûya inip kalkarken elleri kaldırmanın gerekli olup olmadığı konusunda farklı görüşler iler sürmüşlerdir. Şâfiîler, Hanbeliler ve kendisinden nakledilen bir rivâyete göre Mâlik1299 rükûya eğilip, doğrulurken ellerin kaldırmanın sünnet olduğu görüşünü benimsemişlerdir. Bu konuda Abdullah b. Ömer’in naklettiği şu hadisi delil gösterirler: “Hz. Peygamber namaza başlarken ellerini omuz hizasına kaldırır sonra tekbir alırdı. Rükûya giderken ve rükûdan doğrulurken de aynı şekilde ellerni kaldırır, sonra “semiallahu limen hamideh Rabbena ve leke’l-hamd” derdi. Ancak bunu secdeye giderken yapmazdı.1300 Hanefiler ise, bu iki yerde ellerin kaldırılmayacağı görüşünü benimsemişler. Delilleri Abdullah b. Mes‘ûd’un şu rivâyetidir: İbn Mes‘ûd “sizin için Resûlullah’ın namazını kılacağım” dedi ve kıldı. Ellerini bir defanın dışında kaldırmadı.1301 Hanefiler, İbn Mes‘ûd’un fakîh olduğunu, sürekli Hz. Peygamber’in yanında bulunarak onun gizli ve açık her haline vakıf olduğunu, dolayısıylıyla onun rivâyetini; bu durumda olmayan diğerlerinin rivâyetlerine tercih ettiklerini, belirtirler ve diğer bazı hadisleri de delil gösterirler.1302 1297 Ezân ve Kâmet ile ilgili rivâyetler hakkında Bkz.: Şeybânî, Muhammed b. Hasan, el-Hucce, 71 vd.; Şâh Veliyullah ed-Dehlevî, Huccetullah, I, 191. 1298 Bkz.: Şeybânî, Muhammed b. Hasan, el-Hucce, 94; Şevkânî, Neylu’l-Evtâr, II, 148 vd. 1299 Şirbînî, el-Hatib, Muğni’l-Muhtac, Mısır ty., I, 435. 1300 Buhârî, Ezân, 83; Müslim, Salât, 22; Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, 8,18, 62, 100, 106, 132, 134, 147; Dârimî, Sünen, I, 285. Ancak Muhammed Hasan eş-Şeybânî, Abdullah b. Ömer’in de ellerini sadece namaza başlarken getirdiği tekbirle birlikte kaldırdığına, rukûya inip kalkarken ise kaldırmadığına dair rivâyetler nakleder. Bkz.: Şeybânî, el-Hucce, 97. 1301 Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 282, 301; Nesâî, Kitâbu’t-Tadbîk, 5. 1302 Şeybânî, Muhammed b. Hasan, el-Hucce, 94-95; Şevkânî, a.g.e., II, 151; Şirbînî, Muğni’lMuhtac, I, 453; İbn Kudâme, el-Muğnî, II, 171 vd. 237 (3) Namazda besmelenin sesli okunması Hadis kaynakları incelendiğinde “Besmele”nin sesli mi?, yoksa gizli mi? okunacağı konusunda sahâbilerden farklı rivâyet ve uygulamalar nakledilmiştir.1303 Abdullah b. Mes‘ûd, kıldığı namaz ister gizli, ister açık kılınan bir namaz olsun, “Sübhâneke”den sonra gizli olarak “Eûzü” ile “Besmele” okur ve bunun sünnet olduğunu söylerdi.1304 Hatta “Besmeleyi sesli okumak bedeviliktir!” dediği rivâyet edilmiştir.1305 İmamın namazdaki okuyuşu ile ilgili İbn Mes‘ûd’un, “İmam üç şeyi gizli okur. Bunlar: İstiâze, Besmele ve Âmin’dir” dediği rivâyet edilir.1306 Abdullah b. Ömer’e göre ise, kılınan namaz ister açık, ister gizli kılınan namaz olsun, Fatiha’dan önce “İstiâze” gizli okunur,1307 “Besmele” ise, açık namazlarda sesli okunur. Bununla birlikte İbn Ömer, ister imam ister me’mûm olsun, Fatiha’dan sonra okunan sûrenin başında1308 ve hatta “teşehhüd”ün başında da okunması gerektiği görüşündedir.1309 Sahâbilerden Hz. Ebû Bekir, Ömer, Osman, Ali ve daha başkaları “Besmele”yi gizli okudukları rivâyet edilir. Tâbiînden bir çok fıkıh bilgini, Sufyân es-Sevrî, İbn Mübârek, Ebû Hanife, Ahmed b. Hanbel, İshâk b. Râhûye ve daha başkaları da bu görüştedir. İbn Abbas, Ebû Hureyre, İbn Ömer, İbn Zübeyr gibi sahâbiler ise, “Besmele”yi açıktan okudukları rivâyet edilir. İmam Mâlik, Şâfiî, İsmail b. Hammad vb. bir çok fıkıh bilgini de bu görüştedir.1310 (4) Namazların cem‘ edilip, edilemeyeceği Namazların cem‘i konusunda sahâbiler arasında görüş ayrılığı vardır. Kendilerinden gelen bu rivâyetler nedeniyle, tâbiîn ve sonrası dönemde de görüş 1303 Bkz.: Müslim, Salât, 13; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 166, 176, 275; Ebû Davud, Salât, 124; Darimî, Salât, 34; Tirmizî, Salât, 180, 181; Nesâî, İftitâh, 21, 22. 1304 Nevevî, Mecmû‘, III, 299, 300. 1305 Ebû Yusuf, Kitâbü’l-Âsâr, 21; 1306 Şevkânî, Neylü’l-Evtâr, III, 329; İbn Hazm, el-Muhallâ, thk.: Ahmed Muhammed Şakir, Mısır 1969, III, 249; Taberânî, el-Mu‘cemü’l-Kebîr, IX, 262. 1307 Beyhakî, Sünen, II, 36; Nevevî, a.g.e., III, 281; Kal‘acî, Mevsû‘atu fıkhı Abdullah b. Ömer, 114. 1308 Beyhakî, Sünen, II, 43, 48; 59, 192; Abdurrezzâk, el-Musannef, II, 90, 93; İbn Ebî Şeybe, a.g.e., I, 63. 1309 Beyhakî, Sünen, II, 142; Abdurrezzâk, el-Musannef, II, 90, 93; Kal‘acî, Mevsû‘atu fıkhı Abdullah b. Ömer, 171-172. 1310 Tirmizî, Salât, 180, 181. 238 ayrılığı olmuştur. Ebû Katâde el-Adevî, Hz. Ömer’in, Kûfe valisi Ebû Mûsâ elEş‘ârî’ye: “Biliniz ki, -özür hariç- iki namazı cem‘ etmek büyük günahlardandır.” diye, mektup yazdığını rivâyet etmiştir.1311 İbn Ömer’in azadlı kölesi Nâfî ise: “Medine halkı, yağmurlu gecelerde akşamla yatsı namazlarını cem‘ ederlerdi. Abdullah b. Ömer de onlarla beraber cem‘ eder ve onların böyle yapmalarına ses çıkarmazdı.” diye, nakletmiştir. 1312 Tâbiînden Ebû Osman en-Nehdî ise Suffa Ashâbından olan Sa‘d b. Ebî Vakkas ile yaptığı yolculukta, ondan namazların cem‘i konusundaki uygulamasını şöyle anlatır: “Hac için Sa‘d b. Ebî Vakkas ile birlikte Kûfe’den Mekke’ye gitmek üzere yolculuk ettim. Yolda Sa‘d, bazen öğle ile ikindi ve akşam ile yatsı namazlarını cem‘ ediyordu. Bazen de Öğle namazını biraz erteliyor, ikindi namazını ise, biraz erken (ta‘cil) kılıyor ve bu şekilde cem‘ ediyordu. Akşam namazını da biraz erteliyor, yatsı namazını ise, biraz erken (ta‘cil) kılıyor ve bu şekilde cem‘ ediyordu. Bu şekilde Mekke’ye vardık.”1313 Abdurrahman b. Yezîd de Abdullah b. Mes‘ûd’un uygulamasını şöyle anlatır: “Bir hac yolculuğunda Abdullah b. Mes‘ûd ile birlikte bulundum. Öğle namazını geciktirir, ikindi namazını erken kılar; akşam namazını da geciktirir, yatsı namazını erken kılar, sabah namazını da ortalık ağarırken kıldırırdı.”1314 Alkame ve Esved b. Zeyd’den gelen rivâyetlerde ise, Abdullah b. Mes‘ûd: “Arafat’ta öğlen ile ikindiyi öğle vaktinde cem‘ etmenin dışında; iki namaz birleştirilerek kılınmaz.” dediğini, rivâyet ederler.1315 Bütün bu rivâyetler incelendiği takdirde, yolculuk ve yağmurlu günlerde namazın cem‘ edilip, edilmeyeceği konusunda sahâbe arasında farklı uygulamalar olmuştur. Yukarıda uygulamalarını ve rivâyetlerini zikrettiğimiz sahâbiler, Hz. Ömer dışında diğer üç sahâbî Suffa Ashâbından sayılmaktadır. Bu farklı rivâyet ve uygulamalar, daha sonra re’y ve hadis ekolleri aracılığıyla mezheplerin de farklı görüş ortaya koymalarına sebep olmuştur. Re’y ekolü ve onları izleyen Ebû Hanife ve diğer fıkıh bilginleri, İbn Mes‘ûd’un görüşünü kabul etmişlerdir. Buna göre; bir kimse yolculuk ve yağış 1311 Şeybânî, Muhammed b. Hasan, el-Hucce, 165; Abdurrazzak, Musannef, II, 552; İbn Ebî Şeybe, a.g.e., II, 549; Beyhakî, Sünen, III, 169. 1312 İmam, Muvatta, Kasru’s-Salât, 1; Abdurrazzak, a.g.e., II, 556, 557; Beyhakî, Sünen, III, 168. 1313 Abdurrazzak, a.g.e., II, 549; İbn Ebî Şeybe, a.g.e., II, 457; Tahavî, I, 166, no: 29. 1314 et-Tahavî, I, 166, no: 30. 1315 Şeybânî, Muhammed b. Hasan, el-Hucce, 165. 239 nedeniyle, öğlen ve akşam namazlarını, kendi vakitlerinin sonuna erteyelerek; ikindi ve yatsı namazlarını ise, vakitlerinin başına çekerek kılar. Böylece, her namaz kendi vaktinde kılınmış olur. Arafat’ta ise, öğlen ve ikindi namazları öğlen vaktinde cem‘ edilir. Hadis ekolü ve onları izleyen İmam Mâlik, Şâfiî ve diğer fıkıh bilginleri ise, İbn Ömer’in ve Medinelilerin uygulamasını kabul etmişlerdir. Buna göre; yolculuk ve yağış nedeniyle öğlen ve ikindi; akşam ve yatsı cem‘ edilebilir.1316 c- Zekât Zekât, sözlükte; “artma, çoğalma, arıtma, bereket ve övme” anlamlarına gelir. Terim olarak; zekatla mükellef olan kimselerin, zekâta konu olan mallardan belirli bir bölümünü, belirli bir zamanda, Allah’ın belirlediği bir kısım kişilere verilmesi,1317 demektir.1318 Zekât verilecek malda bulunması gereken şartlar, zekâtı verilen mallar ve zekât verilecek yerler gibi, zekât ile ilgili konularda Hz. Peygamber’den nakledilen bir çok rivâyetler vardır. Hatta Abdullah b. Ömer’den gelen bir rivâyete göre; Resûlullah, zekâtlarla ilgili bir mektup yazıp kılıcına bağlamış, ancak bu mektubu yetkili kimselere ulaştıramadan vefat etmiştir. Resûlullah vefat edince, Ebû Bekir vefatına kadar o mektubu uygulamıştır. Ömer de halifeliği süresince onları uygulamıştır.1319 Ancak İslâm coğrafyasının genişlemesinden sonra zekât hakkında karşılaşılan yeni promlemler karşısında sahâbeden gelen farklı görüş ve uygulamalar olmuştur. Bu görüş ve uygulamalar, daha sonra gelen fıkıh bilginlerinin de ihtilaf etmesine neden olmuştur. Bu farklı görüşlerin çok detaylı ve uzun olması nedeniyle, burada bunları ele almayı uygun bulmadık. Çünkü fıkıh ve hadis kitapları incelendiğinde, yukarıda ifade ettiğimiz gibi, sahâbilerden gelen farklı rivâyet, görüş ve uygulamaların fazla olmasından dolayı, sonraki fıkıh bilginleri de bu bilgiler doğrultusunda kendi ictihadlarıyla hüküm vermişlerdir. Söz gelimi; İbn Ömer’den rivâyete göre, Resûlullah: “Bal da her on ölçekte bir ölçek zekât vardır.” 1316 Geniş bilgi için bkz.: Şeybanî, Muhammed b. Hasan, el-Hucce, 159-165; Beyhakî, Sünen, III, 169; M. Hayri Kırbaşoğlu, Namazların Birleştirilmesi, İlahiyat Yayınları Ankara 2002: 65-66. 1317 Tevbe, 9/60. 1318 M. F. Abdülbaki, el-Mu‘cem, “zekât” md.; Erdoğan, a.g.e., 492; Döndüren, Delilleriyle İslâm İlmihali, Erkam Yayınları, İstanbul 2005, 579; Fikret Karaman ve arkadaları, a.g.e., 711. 1319 Ebû Dâvud, Zekât, 5; Tirmizi, Zekât, 4. 240 buyurmuştur.1320 Bu konuda başka sahâbilerden de rivâyetler vardır.1321 Ancak sahâbilerden sonra bu konu tartışılmış ve tâbiînden Muğire b. Hakem es-Sen‘ânî: “Bal’da zekât yoktur.” demiştir. Bu farklı uygulama ve görüşler, daha sonra mezhep imamları üzerinde de ihtilaf konusu olmuştur. İmam Ebû Hanîfe, Ebû Yusuf, İmam Muhammed, Ahmed b. Hanbel ve İshak b. Râhûye, balda onda bir zekât verilmesi gerektiği görüşündedirler. Ancak Ebû Hanife, bal, öşür arazisinden elde edilmişse onda bir zekât verilecek demiş, aksi takdirde zekât gerekmez, görüşündedir. İbn Ebî Leylâ, İbnü’l-Münzir, Servî, Mâlik ve Şâfiî’ye göre balın miktarı ve arazisi ne olursa olsun, zekâta tabi olmadığı görüşündedirler.1322 d- Oruç Terim olarak oruç; imsâk vaktinden (fecr-i sâdıktan) iftar vaktine kadar yemek, içmek ve cinsî münasebetten uzaklaşmak suretiyle yerine getirilen ibadettir.1323 Oruçla ilgili hadis kaynaklarında “Sıyâm” anabaşlığı altında yeteri kadar hadis rivâyet edilmiştir. Bu rivâyetlerin çoğu da Suffa’dan sayılan sahâbilerden gelmektedir.1324 (1) Ramazandan bir gün önce oruç tutulması (Şek günü) Ramazandan bir gün önce oruç tutulup tutulmaması konusunda farklı görüşler vardır. Bu güne “şek” günü de denilir. Tâbiînden Sıla b. Züfer şöyle anlatır: “Biz, Ammâr b. Yâsir ile beraber otururken, kızartılmış bir koyun getirildi ve yiyin dedi. Orada bulunalardan bazı kimseler: “Biz oruçluyuz diyerek kenara çekildiler.” Bunun üzerine Ammâr: “Şek günü denilen Ramazan’dan bir önceki gün oruç tutan kimse Ebû’l-Kâsım (Resûlullah)’e muhalefet etmiş olur.” dedi.”1325 Abdullah b. Mes‘ûd de: “Ramazanın bir günü orucu yiyip, sonra onu kazâ etmem benim için Ramazan 1320 Tirmizî, Zekât, 9. 1321 “Bal”da onda bir zekât olduğuna dair başka rivâyetler için bkz.: Ebû Dâvud, Zekât, 13; İbn Mâce, Zekât, 20. 1322 “Bal”da zekâtın gerekli olup olmadığı gonusundaki mezhep imamlarının görüşleri hakkında geniş bilgi için bkz.: Ebû Dâvud, Zekât, 13; İbn Kudâme, el-Muğnî, III, 118. 1323 İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, “savm” (svm) md.; M. F. Abdülbaki, el-Mu‘cem, “savm” (svm) md.; Wensinck, el-Mu‘cem, “savm (svm)” md.; Döndüren, a.g.e., 513; Fikret Karaman ve arkadaları, a.g.e., 534; DİA, XXXIII, 414. 1324 Bkz.: “Siyâm” başlığı altında, Buhârî; Müslim; Tirmizî; Ebû Dâvud vd. hadis kitapları. 1325 Tirmizî, Siyâm, 3; Ebû Dâvud, Siyâm, 10; İbn Mâce, Sıyam: 3; 241 olmayan bir günü ona eklememden daha sevimlidir.” demiş ve bu günde oruç tutmamanın daha isabetli olacağını ifade etmiştir.1326 Sahâbe ve tâbiîn dönemi fıkıh bilginlerinden pek çoğu Ammar’ın naklettiği hadisle amel ederler. Sûfyân es-Sevrî, Mâlik b. Enes, Abdullah b. Mübarek, Şâfiî, Ahmed ve İshâk b. Râhûye bunlardan olup “şekk günü” oruç tutulmasını hoş görmezler ve çoğunluğa göre; şekk günü oruç tutar, sonradan o günün Ramazan’dan olduğu ortaya çıkarsa, tutmadıkları o gün yerine bir gün oruç tutmaları gerekir.1327 (2) Oruç tutmadan ölen kimsenin kefâreti Abdullah b. Ömer, oruç tutmadan ölen kimsenin kefâreti ile ilgili şu hadisi rivâyet eder: “Resûlullah: “Her kim ölür ve üzerinde bir aylık oruç borcu olursa arkasındaki kimseler her bir orucunun yerine bir fakiri doyursun.” dedi.”1328 Bu konuda fıkıh bilginleri farklı görüşler ortaya koymuşlar. Bir grup: “Ölen kimsenin borcu olan oruçları yerine başkası oruç tutabilir” derler, Ahmed ve İshâk b. Râhûye bunlardan olup, şöyle derler: “Ölü, adak orucu bırakmışsa, başkaları onun yerine oruç tutabilir.1329 Ölen kimsenin borcu Ramazan orucu ise, onun yerine fidye verilir.” Bir grup ise: “Kimse kimsenin yerine oruç tutamaz” derler. İmam Mâlik, Sûfyân ve Şâfiî bu görüşü benimserler.1330 e- Hac Terim olarak Hac; Mekke’de bulunan Kâbe’yi ve civarındaki kutsal olan özel yerleri, belirli vakit içinde, önceden hac niyetiyle ihrama girerek usûlüne göre, yani vakfe ve tavaf yaparak ziyaret etmekten ibaret olan mâlî ve ve bedenî bir ibadettir. Hicretin 9. yılında farz kılınmıştır.1331 Hac menâsiki konusunda Suffa Ashâbından bir çok kişi Resûlullah’ın söz, fiil ve takrirlerini rivâyet etmişlerdir. Özellikle Resûlullah’ın vefatından sonra uzun bir ömür yaşayan Suffa Ashâbından sayılan 1326 Beyhakî, Sünen, IV, 209; Nevevî, a.g.e., VI, 462. 1327 Tirmizi, Siyâm, 3. 1328 Tirmizi, Siyam, 23; İbn Mâce, Siyâm, 50. 1329 Ölenin adak borcunun tutulabileceğine dair hadisi İbn Abbas nakleder. Bkz.: İbn Mâce, Siyâm, 51. 1330 Tirmizî, Siyâm, 23. 1331 İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, “hacc” md.; M. F. Abdülbaki, el-Mu‘cem, “hacc” md.; Zuhaylî, a.g.e., III, 8-9; Wensinck, A. J., el-Mu‘cem, “hacc” md.; Akyüz, a.g.e., IV, 138; Erdoğan, a.g.e., 127; Döndüren, a.g.e., 669; Fikret Karaman ve arkadaşları, a.g.e., 210; 242 Abdullah b. Ömer, neredeyse her yıl Hac yapar, özellikle Recep aylarında Umre yapmayı ihmal etmezdi.1332 Bundan dolayı Hac ile ilgili menâsik ve hükümleri çok iyi bilirdi. Hatta İslâm bilginleri, Hz. Osman’dan sonra Hac ibadeti ile ilgili hükümleri en iyi bilenin Abdullah b. Ömer olduğunu söylerler.1333 Rivâyetlere göre Halife Abdulmelik (ö. 86/705) ise, Medine Valisi Haccâc’a hac konusunda İbn Ömer’e muhalefet etmemesini yazmıştır.1334 Bu nedenle Onun hac konusundaki bilgi, görüş ve uygulamalarının birçoğu, sonra gelen fıkıh bilginleri için delil olmuştur. Söz gelimi; İhramlı iken vefat eden bir kimseye koku sürülüp, sürülemeyeceği konusunda yapılan tartışma ile ilgili İbn Ömer’in şu uygulaması ve sözü nakledilir: “Abdullah b. Ömer, oğlu Vâkıd b. Abdillah’ı (Cuhfe’de ihramlı olarak ölmüştü) kefenledi, yüzünü ve başını örttü ve şöyle dedi: “Şayet, ihramlı olmasaydık, onu kokulardık.” İmam Mâlik bu konuda şu açıklamayı yapar: “İnsan yaşadığı sürece amel eder, ölünce amel kesilir.”1335 Bununla, ihramlı biri öldüğünde, şayet yanında koku sürmeleri caiz ihramlı olmayan kimseler varsa, koku sürülebileceğine işaret ediyor. Bu sözleriyle, ayrıca, Buhârî’de devesinin çiğnediği ihramlı biri hakkında rivâyet edilen hadisi de açıklıyor. Hz. Peygamber bu kişi için “Ona koku sürmeyiniz…” buyurdu.1336 Buna dayanarak bazı İslâm hukuk bilginleri Resûlullah’ın “ona koku sürmeyiniz” ifadesini, ölü olması dolayısıyla kokunun sürülmeyeceğini zannetmişler. Ancak, İbn Ömer’in uygulamasından da anlaşıldığı gibi, bu yasak, ölünün yanındaki diriler içindir. 2- Muâmelâtla İlgili Bazı Örnekler: a- Nikâh Nikâh, sözlükte; “birleştirme, bir araya getirme; evlenme, evlilik; cinsel ilişki” gibi, anlamlara gelir. Terim anlamı ise; nikâh, dinen aranan şartlar çerçevesinde aralarında evlenme engeli bulunmayan karşı cinsten iki kişinin, birlikte yaşamalarına, karşılıklı yardımlaşmalarına ve geçici olmaksısız birbirlerinden meşru 1332 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 162. 1333 İbn Manzûr, Muhtasar, XIII, 169. 1334 Bkz.: Buhârî, Hac, 87, 89, 90. 1335 Mâlik, Muvatta, Hac, 114. 1336 Buhârî, Cenâiz, 21, 22. 243 surette yararlanmalarına imkan veren, taraflara karşılıklı hak ve sorumluluklar yükleyen bir sözleşmedir.1337 (1) Nikâhı engelleyen süt emmenin yaşı Nikâhı engelleyen süt emmenin yaşı ile ilgili fıkıh bilginleri arasında görüş ayrılığı vardır. Bu konudaki görüş ayrılığının sebebi şu olaydır: Ebû Huzeyfe elYemânî, Sâlim’i evlat edinmişti ve onu gerçek oğlu olarak görüyordu. “Onları babalarına nisbet ediniz”1338 âyeti nazil olunca, Ebû Huzeyfe’nin hanımı Sehle bt. Süheyl, Hz. Peygamber’e gelip, “Biz, Sâlim’i evlat olarak görüyorduk. Benim yanıma örtüsüz olduğum halde girerdi. Bizim yalnızca bir evimiz var. Onun durumu hakkında ne dersin?” diye sordu. Bunun üzerine Hz. Peygamber: “Onu beş defa emzir, süt dolayısıyla haram olur” buyurdu. Sehle, onu süt oğlu olarak görüyordu. Hz. Âişe, bu hadisi huzuruna girmesini istediği erkekler için uygulayıp, kızkardeşlerine bu erkeği beş defa emzirmesini emretmek istedi. Hz. Peygamber’in diğer eşleri bu emzirme dolayısıyla herhangi bir kimsenin huzurlarına girmesine karşı çıktılar ve “Biz, Hz. Peygamber’in bunu, yalnızca Sâlim’in emzirilmesinde Sehle’ye özgü bir izin olarak emrettiğine inanıyoruz. Allah’a yemin olsun ki, böyle bir emzirmeyle kimse bizim huzurumuza giremez” dediler. İmam Mâlik: “Hz. Ömer ve Abdullah b. Mes‘ûd, emzirmeyi çocuklukta ve iki yaşına kadar olduğu takdirde kabul ederlerdı” açıklamasını yapmıştır.1339 (2) İki kız kardeşi bir nikah altında bulundurup, bulundurmamak İki kız kardeşin bir nikah altında birleştirme konusu âyetle haram kılınmıştır. Ancak bu konuda delil olarak gösterilen iki âyetteki hükümler farklı olunca bazı sahabiler farklı düşünmüşlerdir. Bu iki âyetten biri: “…iki kız kardeşi birden almak da size haram kılındı.”1340 Diğeri ise, “Ancak sahip olduğunuz cariyeler 1337 Bkz.: M. F. Abdülbaki, el-Mu‘cem, “zevece (zvc)” ve “nekehe (nkh) md..; Wensinck, A. J., elMu‘cem, “zevece (zvc)” md.; Bilmen, a.g.e., II, 5; Fikret Karaman ve arkadaşları, a.g.e., 527; Erdoğan, a.g.e., 369; DİA, XXXIII, 112. 1338 Ahzâb, 33/5. 1339 Mâlik b. Enes, Muvattâ, Radâ, 13, 14; Buhârî, Nikah, 15; Ebû Dâvud, Nikah, 9; Nesâî, Nikah, 8. Ayrıca bkz.: İbn Âşûr, Muhammed Tahir, İslâm Hukuk Felsefesinde Gaye Problemi, 41-43, trc.: Vecdi Akyüz-Mehmet Erdoğan, İz Yayıncılık, İstanbul 1996. 1340 Nisâ, 4/23. 244 müstesnadır”1341 âyetidir. Hz. Osman ve İbn Abbas, bu iki âyetin farklı hüküm içermesi nedeniyle, ikinci âyetin genel kapsamına dayanarak, bir kimsenin sahip olduğu cariyelerden iki kız kardeşi bir nikah altında bulundurmanın câiz olduğu kanâatindedirler. Hz. Ali, İbn Mes‘ûd, Zübeyr b. Avvam, İbn Ömer, Ammâr b. Yâsir ve Zeyd b. Sâbit ise; ister hür olsun ister cariye olsun, iki kız kardeşin aynı nikah altında bulundurmanın haram olduğu görüşündedirler.1342 b- Talâk (Boşama) Terim olarak talâk; nikâh akdini belirli sözlerle hemen veya gelecekte ortadan kaldırmak, demektir.1343 Talâk, hem tek taraflı irade beyanıyla yapılan boşama, hem tarafların anlaşarak evlilik birliğine son vermeleri, hem de mahkeme kararıyla meydana gelen boşanma anlamlarına gelmekle birlikte, genellikle tek taraflı irade beyanı ile yapılan boşamayı ifade eder.1344 (1) İkinci kocasından ayrılıp ilk kocasına dönen kadının kaç talakla geri dönebileceği Kadın, kocasından bir veya iki talakla boşanır, sonra başka bir adamla evlenir, ondan da ölüm yahut boşama sebebiyle ayrılır ve ilk kocasına dönmek isterse, geri kalan talakla mı? Yoksa yeniden üç talakla mı? Döneceği konusunda sahâbilerden farklı görüşler gelmiştir. Ebû Hureyre’den şöyle nakledilir: “Ömer b. Hattâb’dan kocası bir yahut iki talakla boşadıktan sonra başka bir erkek ile evlenen onun da ölümü yahut boşaması üzerine ilk kocasıyla evlenen bir kadın onun yanında geri kalan talak sayısıyla bulunur, dedi.” İmam Mâlik Bu görüşü naklettikten sonra: “Bize göre, hakkında ihtilaf olmayan sünnet budur.” der1345 ve kendisi de bu görüşte olduğunu ifade eder. Bu görüş, Hz. Ali ve diğer bazı sahâbiler tarafından da kabul edildiği ifade edilir. Aynı zaman da İmam Şâfiî ve kendisinden gelen iki rivâyetin en sahihine göre İmam Ahmed, Ebû Hanife’nin öğrencilerinden İmam Muhammed ve Züfer de bu görüştedir. Çünkü onlara göre kadının ilk kocasına geri kalan talakıyla 1341 Nisâ, 4/24. 1342 Cessâs, Ahkâmu’l-Kurân, II, 130; Kurtubî, el-Câmi‘, III, 113-115; Gazzâli, el-Mustasfâ, II, 58. 1343 Bilmen, a.g.e., II, 175. 1344 Fikret Karaman ve arkadaşları, a.g.e., 631. 1345 Mâlik, Muvattâ, Talâk, 29. 245 dönmesinin sebebi; kadının ilk kocasına helal olması için ikinci evlilik gerekli değildir, dolayısıyla bu talakın hükmünü değiştirmez. Ayrıca bu, üç talak kullanılmadan önce yapılan evlilik olduğu için, ikinci evlilikten önce kocasına dönen kadının durumuna benzer.1346 İbn Mes‘ûd, İbn Ömer ve İbn Abbas gibi sahâbiler ise, ikinci kocanın üç talakı yok ettiği gibi, üçten aşağısını da yok eder. Dolayısıyla ikinci kocadan ayrılan kadın ilk kocasına döndüğü zaman tekrar üç talakla evlenir görüşündedirler.1347 İmam Ebû Hanife ve öğrencisi Ebû Yusuf da bu görüşü benimsemişlerdir.1348 (2) Boşanan kadınların bekleme süresi: Kur’ân’da geçen “Boşanmış Kadınlar, kendi başlarına (evlenmeden) üç “kur’” (hayız veya temizlik müddeti) beklerler.” 1349 âyeti hakkında İmam Şâfiî şu açıklamayı yapar: “Bu âyette geçen “kurû’ ” kelimesi müşterek bir lafızdır. Bu kelime hem “hayız” hem de “temizlik” anlamlarına gelmektedir. Nitekim Hz. Ömer, Ali, İbn Mes‘ûd, Ebû Musa el-Eş‘arî ve diğer bazı sahâbe, “kur’ ” kelimesini “hayız” anlamına geldiği görüşündeydiler. Aynı zamanda tâbiînden Said b. el-Müseyyeb, Atâ ve diğer bir grup hukukçu da bu görüştedir. Buna mukabil diğer taraftan Hz. Aişe, Zeyd b. Sâbit, İbn Ömer ve diğer bir bazı sahâbe ve tâbiînden bir grup,1350 “kur’ ” kelimesini hayızlar arası “temizlik” (tuhr) dönemi anlamına geldiği görüşündeydiler. İki görüş arasındaki ihtilafın neticesi şudur: İlk görüşe göre; bekleme müddeti üçüncü dönem “kur’ ”un tamamlanmasıyla sona ererken, ikinci görüşe göre; üçüncü “kur’ ”un başlamasıyla bekleme müddeti sona erer.”1351 3- Ukûbâtla (Ceza Hukuku) İlgili Bazı Örnekler Cinâyet, sözlükte; “günah işlemek, işlenen suç ve günah” anlamlarına gelir. Terim olarak cinâyet; hukuka aykırı olarak insanın canına, organlarına veya malına karşı işlenen öldürme, yaralama ve vurma gibi dünyevî cezalar gerektiren 1346 İbn Kudâme, el-Muğnî, VII, 261 vd. 1347 Bkz.: İbn Kudâme, el-Muğnî, 444. 1348 el-Merğinânî, Burhaneddin Ali b. Ebû Bekir, Hidâye Şerhu’l-Bidâye, yy. ty., III, 178. 1349 Bakara, 2/228. 1350 “Kur’”un “temizlik” anlamına geldiği görüşünde olan sahâbe ve tabiînden bazılarının rivâyetleri için bkz.: Mâlik, Muvattâ, Talâk, 21. 1351 Şâfiî, el-Ümm, VII, 245. 246 fiillerdir.1352 Hadis kaynaklarında fıkhın ukûbât kısmını oluşturan kısas, diyet ve hadlar ile ilgili bir çok rivâyetler nakledilmektedir. Sahâbeden gelen bu farklı rivâyet ve uygulamalar sonucunda, daha sonra gelen fıkıh bilginleri, yorumlayarak farklı hükümler vermişlerdir. Ancak gelen rivâyet ve görüşler çok ve ihtilaflı olduğu için bu çalışmamızda detaya inmeyi uygun görmedik. Söz gelimi; Hırsıza uygulanacak cezanın ne olduğu konusunda âyet vardır.1353 Fakat, hırsızlık yapan kişinin çaldığı şeyin değeri ve her durumda cezanın uygulanıp, uygulanamayacağı konusunda farklı görüşler ifade etmişler. İbn Mes‘ûd, çalınan şeyin değeri “bir dinar” ya da “on dirhem” olursa eli kesilir görüşündedir.1354 Bunula birlikte İbn Mes‘ûd, Kûfe’de kadı ve beytü’l-mal sorumlusu olarak görev yaptığı dönemde beytü’l-mal’dan hırsızlık yapan bir adamın durumunu Hz.Ömer’e bildirmiştir. Hz. Ömer de, o kimsenin beytü’l-mal’da hakkı olduğunu ifade ederek cezanın uygulanmamasını söylemiştir.1355 Harâm b. Osman, Mu‘âz b. Abdullah’tan, o da Suffa Ashâbından Abdullah b. Zeyd’den merfû1356 olarak rivâyet ettiği hadis şöyledir: “Kim bir eşya çalarsa eli kesilir. Yine hırsızlık yaparsa ayağı kesilir. Yine hırsızlık yaparsa eli kesilir. Yine hırsızlık yaparsa ayağı kesilir. Yine hırsızlık yaparsa boynu vurulur.”1357 Ancak, İmam Şâfiî, Yahya b. Ma‘în ve Cürcânî: “(Râvî olan) Harâm’dan rivâyet etmek haramdır’’demişler.1358 Çünkü, bu rivâyetle Haram tek başına kalmış ve güvenilir değildir.1359 Hadis kaynaklarına baktığımız da çalınan eşyanın değeri ve hırsızlık yapma fiilinin birden fazla tekrarlanması durumunda uygulanacak ceza konusunda, gerek 1352 İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, “ceneye (cny)” md.; Zebîdî, Tâcü’l-Arûs, “ceneye (cny)” md.; Wensinck, A. J., el-Mu‘cem, “ceneye (cny)” Md.; Sa‘dî Ebû Ceyb, el-Kâmûsu’l-Fıkhiyye – Luğaten ve Istılâhen-, Dâru’l-Fikr, Dımaşk 2003, 70; Erdoğan, a.g.e., 59; Fikret Karaman ve arkadaşları, a.g.e., 103. 1353 Mâide, 5/38. 1354 Taberânî, Mu‘cemu’l-Kebîr, IX, 351; Cessâs, Ahkâmu’l-Kur’ân, II, 584, 585; Zeylaî, Nasbu’rRâye, III, 360. 1355 Abdurrezzâk, el-Musannef, X, 212; Heysemî, Mecm‘ü’z-Zevâid, VI, 424. 1356 Merfû Hadis: Sahâbe, tâbiîn veya daha sonraki nesillerin, senedi muttasıl olsun veya olmasın, Hz. Peygamber’e izâfe edilerek rivâyet ettikleri hadise denir. Fikret Karaman ve arkadaşları, Dini Kavramlar Sözlüğü, TDV, Ankara 2006, 426. 1357 Bkz.: Zeyla‘î, Nasbu’r-Râye, III, 372. 1358 Bkz.: Şa‘rânî, el-Mizân, I-II, 1766. 1359 Sehâvî, Ruchanü’l-Kiffe, 234. 247 Suffa Ashâbından sayılan sahâbilerden, gerek diğer sahâbilerden gelen rivâyetler farklılık arzetmektedir.1360 Bu farklılıklar sonraki fıkıh bilginlerinin de farklı görüş açıklamalarına neden olmuştur. III- TÂBİÎN VE TEBE-İ TÂBİÎN DÖNEMİNDE SUFFA ASHÂBININ FIKHIN GELİŞİMİNE ETKİLERİ A- Tâbiîn Ve Tebe-i Tâbiîn Döneminde Fıkıh Hz. Peygamber ve sahâbe dönemlerinden sonra fıkhın gelişimi ve olgunluğu açısından bu dönem büyük bir önemi haizdir. Çünkü bir önceki dönemde de ifade ettiğmiz gibi, farklı memleketlere yerleşen sahâbe ve onların yetiştirdiği öğrencilerin hukukî problemlere verdikleri cevaplarda farklılık göstermiştir. Gerek Kur’ân ve Sünnet konusundaki bilgileri ve onları anlama dereceleri, gerek içinde yaşadıkları bölgelerin tarihî, coğrafî ve kültürel farklılıkları sebebiyle, İslâm hukukunda aynı probleme farklı hükümler verilmiş ve yapılan ictihadlarda ihtilaflar olmuştur. 1- Dönemin Fıkıh Özellikleri İslâm hukukunun uzun bir gelişim süreci geçirdiği kuşkusuzdur. İlk dönemdeki Kur’ân yorumları, daha sonraki dönemlerde olduğu gibi, çok karmaşık ve detaylı değildi. İlk dönemde Kur’ân’daki özel âyetlerden çıkarılmayan fıkhî hükümler, daha sonraki dönemlerde çıkarılmaya başlanmıştı. Kur’ân’dan hüküm çıkarma metodları, daha sonraki dönemlerde fakîhlerin Kur’ân üzerinde yapılan ayrıntılı ve derin çalışmalar sonucu daha da gelişti. İslâm hukuk külliyatı, bir problem karşısında; kiminin, bir âyeti delil göstererek hüküm verdiği, kiminin ise, ilgili âyetin bu problem hakkında olmadığını düşünerek olayı sünnet veya kendi re’yi ile çözdüklerine dair tartışmalar ve görüş ayrılıkları örnekleriyle doludur. Sahâbe döneminde yeni hukûkî problemin çözümü için büyük önem arzeden şûrâ ve icmâ‘ müesseseleri, siyasi ayrışmanın etkisiyle tâbiîn ve sonrasında 1360 Bkz.: Müslim, Hudûd, 1, Ebû Dâvud, Hudûd, 11; Dârimi, Hudûd, 4; İbn Mâce Hudûd, 22; Nesâî, Hudûd, 10; 248 işletilememiştir. Çünkü bu dönemde farklı ve uzak memleketlere yerleşen sahâbilerin önde gelenlerinin yetiştirdiği âlimler çoğalmış ve onları bir araya getirip icmâ‘ müessesesini işletmek artık mümkün görünmemiştir. Bu dönemde hızla artan hadis rivâyeti, beraberinde birçok problemi de getirmiştir. Çünkü bu dönemde dini, siyasi, iktisadi ve sosyal sebeplerden dolayı uydurulan hadisler çoğalmıştır.1361 Bu nedenle; ravisine güvenilmediği, anlam ve lafızların teşrî kaynakların ruhuna aykırı olduğu, farklı başka bir rivâyetin varlığı ve bunun gibi nedenlerden dolayı, bazı hadisleri kimi fakîh kabul etmişken, kimi de temkinli yaklaşmıştır. Dolayısıyla bütün bu nedenler, beraberinde hukûkî problemlerde birçok ihtilafa sebep olmuştur.1362 Bu dönemde teşrî‘in kaynak ve metodu; Kitap, sünnet, icma ve kıyasa dayanarak gelişmiştir. Böylece hükümlerin kaynakları; Hz. Peygamber döneminde Kur’ân, Sünnet ve bazı şartlara bağlı olarak azda olsa re’y iken, sahâbe döneminde bunlara icmâ‘ ve re’yin yaygın kullanımı eklenmiş, tâbiîn döneminde sahâbilerin söz ve davranışları, tebe-i tâbi'in döneminde ise, tâbiîn fukahâsının görüşleri de eklenince hüküm kaynakları çoğalmıştır. Fıkhî problemler bu dönemde detaylanmış, nazarî fıkıh çok yaygın hale gelmiştir. Sahâbe döneminin sonu ve tâbiîn döneminin başında çevre ve hoca farklılığı nedeniyle fıkıh bilginleri, ehl-i Hicâz ve ehl-i Irak şeklinde kategorize edilmiştir. Bu gruplar, daha sonra özellikle hadis rivâyetinin artması, uydurma hadislerin çoğalması, mürsel ve âhad hadisle amel, sahâbe görüşü, Medinelilerin ameli gibi bazı nedenlerden dolayı hüküm çıkarma metodları değişmiş ve ehl-i hadis ile ehl-i re’y şeklinde iki fıkıh ekolü ortaya çıkmıştır.1363 Gerçi bu dönemde her biri, mezhebi olan birçok müctehid vardı. Ancak bir çoğu daha sonraki dönemlerde fazla bir varlık gösterememişlerdir. Bazı sahâbilerin fıkhî problemlerle ilgili sahifelerinden söz edilirse de, bunlardan günümüze kadar gelen olmamıştır. Tâbiîn döneminde yazılan 1361 Hadis uydurma sebepleri için bkz.: M. Yaşar Kandemir, Mevzû Hadisler, TDV, Ankara 1984, 31-64. 1362 İslâm hukuknda ihtilafın sebepleri üzerinde birçok eserler yazılmıştır. Bu konuda bkz.: Batalyevsî, el-İnsaf fi’t-Tenbih ‘alâ Esbâbi’l-Hilâf; Şah Veliyyullah ed-Dehlevî: el-İnsaf fi Esbabi’l-Hilaf; İbn Teymiyye, Ref‘u’l-Melâm ‘ani’l-Eimmeti’l-A‘lâm; Ali el-Hafîfi, Muhâdarât fi Esbâbi İhtilâfı’l-Fukahâ, Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî, Esbâbu İhtilâfi’l-Fukahâ. 1363 Bkz.: Hudarî, a.g.e., 103-110; et-Tarîkî, Hulâsatu Târîhi’t-Teşrî, 61 vd.; Zeydân, el-Medhal, 114-115; Keskioğlu; a.g.e., 81, 106; Karaman; İslâm Hukuk Tarihi, 109-113, 171; A. mlf., İslâm Hukukunda İctihad, 51-52; Koca, a.g.e., 16-19. 249 kaynaklardan da birkaçı dışında elimizde mevcut değildir. Fıkıh tedvini hicrî birinci yüzyılın sonu ve ikinci yüzyılın başlarında tedvin edilmişse de, özellikle hicrî ikinci yüzyılın otalarından sonra yazılan kitaplar konularına göre tasnif edilmiş olan eserler, metodları itibariyle sonraki fıkıh kitaplarına kaynak olmuştur.1364 2- Dönemin Fıkıh Kaynakları Mükelleflerin şer‘î hükümleri öğrenmesi, sadece şâri‘in belirlediği delillerle bilinir. Bunlar, “hükümlerin asılları”, “hükümlerin şer‘î kaynaklari” veya “hükümlerin delillerı” olarak da isimlendirilir.1365 Kur’ân ve Sünnet, İslâm hukuk tarihi boyunca, fıkıh bilginlerinin vazgeçilmez temel kaynakları olmuştur. Sahâbenin ilk dönemlerinde şûrâ meclisi ve yeni ortaya konan icmâ‘ metodu ile birçok problem çözülmüş ve ihtilafın önü kapatılmıştır. Ancak aranan hüküm, Kur’ân ve Sünnet’te doğrudan bulunamadığı ya da bu konuda icmâ‘ olmadığı takdirde çözümün ne olacağı, sorusu gündeme gelmiştir. Bu nedenle, gerek aynı gerek farklı dönemlerde yaşayan hukuk bilginleri arasında görüş ayrılıkları olacağı kaçınılmaz olmuştur. Yani Kur’ân ve Sünnet, temel kaynak oldukları konusunda ittifak edilmiş, icmâ‘ ile varılan hükümlerde de ihtilaf edilmemiştir. Hz. Peygamber döneminden beri kullanılan “re’y ile ictihad”ın kaynak olup olmadığı konusunda ise fıkıh bilginleri ihtilaf etmişlerdir. Ancak unutulmamalıdır ki, nasslardan hüküm çıkarabilmek için re’ye ihtiyaç olduğu gibi, re’y ile ortaya konan hükümlerin de şer‘îlik niteliğini kazanabilmesi için nakle dayanması ile mümkündür.1366 İlk dönemlerde kullanılan re’y ile ictihad metodu, daha sonraki dönemlerde sistemleştirilen kıyas metodu ile sınırlandırılmışsa da özellikle mezhep imamları döneminde şer‘î hükümlerin dayanağı olarak gösterdikleri kıyas, istihsan, istislah, istihsâb, örf, sedd-i zerâi ve diğer tâlî kaynakların temelini oluşturmuştur.1367 1364 Geniş bilgi için bkz.: Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, 161, 167, 177-178. 1365 Zeydân, Abdulkerim, el-Vecîz fî Usûli’l-Fıkhi, (6. Baskı) Dersa‘âdet, yy. ty., 147. 1366 M. Şener, İslâm Hukukunda Örf, 4. 1367 Bkz.: İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 61, 66; Hudarî, Muhammed, Usûlü’l-Fıkh, Mısır 1389/1969, 207; Karaman, a.g.e., 113. 250 İslâm hukukunda şer‘î delillerin belli bir sayısı yoktur. Bunlar, kategorize edilirken farklı görüşler ortaya çıkmıştır. Bu görüşler, fakihlerin ittifak veya ihtilaf etmelerinden, ya da naklî veya aklî deliller açısından değerlendirmelerinden kaynaklandığını söyleyebiliriz. Fakat biz bu tartışmaya girmeden şunu ifade edebiliriz: Kitap, Sünnet, icmâ‘ ve kıyas’ın fıkıh bilginlerinin çoğunluğu tarafından fıkıh kaynakları olarak kabul edilmiştir. İstihsan, mesâlih-i mürsele, istishâb, örf, sahâbe kavli ve öncekilerin şeriatları gib kaynaklar ise, hakkında ihtilaf edilen kaynaklardır.1368 Bu dönemin fıkıh kaynaklarını; aslî ve talî kaynaklar olarak ayırmamız mümkündür. a- Aslî Kaynaklar (1)- Kur’ân Delâleti ve subûtî kat‘î olan nasslarda ihtilaf olmamış, delâleti zannî olan nassların hükmünde ise ihtilaf edilmiştir. (2)- Sünnet Sahih sünnetle kesinlikle hüküm verildiği halde, bu dönemde hadis rivâyetinin çoğalması ve bazı sebeplerden dolayı uydurma hadislerin ortaya çıkması nedeniyle daha temkinli kullanılmıştır. (3)- İcmâ‘ Sahâbe döneminin ilkbaşlarında bir çok konuya kaynaklık eden icmâ‘, sahâbilerin farklı şehirlere dağılması, siyasi ayrışmanın başlaması ve diğer bazı problemlerden dolayı önceki fonksiyonunu sürdürememiştir. Dolayısıyla icmâ‘ın kaynaklık değeri konusunda farklı görüşler ortaya çıkmasına neden olmuştur. Şevkânî “icmâ‘” için şöyle der: “İlimde muteber bir icmâ‘, bu ilmi bilenlerin icmâ‘ıdır; ötekilerin icmâ‘ı değildir. Fıkhî meselelerde muteber olan icmâ‘, bütün fakihlerin icmâ‘ıdır. İcmâ‘ için yetkili olan bir kimse muhalefet ederse icmâ‘ yapılmış olmaz. Bu muhalefet eden kişinin görüşü şaz’dır da denilemez; çünkü icmâ‘ 1368 Bkz.: Hallâf, Abdulvahhab, İ‘lâmu Usûli’l-Fıkh, Kuveyt 1392/1972, 21-22; M. Şener, İslâm Hukukunda Örf, 5. 251 ehline dahil olan kimse muhalefet ettiği için şâz sayılamaz.”1369 Sahâbe dönemindeki icmâ‘ konularının kabulu konusunda hukuk bilginleri ittifak etmişlerdir. (4)- Kıyas Kıyas, hakkında nass bulunmayan bir meselenin hükmünü, Kitab veya Sünnet nass’ı ile hükmü bilinen meseleye göre açıklamaktır. Başka bir tanıma göre kıyas, hakkında nass bulunmayan bir meselenin hükmünü, aralarındaki ortak illet dolayısıyla, hakkında nass bulunan meselenin hükmüne bağlamaktır. Buna göre müctehid tarafından ictihad yapılarak çıkarılan hükümler, kıyas yoluyla Kitab ve Sünnet’e dayandırılmış olur; çünkü şer‘î hükümler, ya doğrudan doğruya veya kıyas yoluyla nâssa dayandırılır.1370 Kıyas, temelde re’y’in sistematik ve daha gelişmiş şeklidir. Kıyasın en tabiî ve en basit şekli, ilk dönemlerde hukukî problemlerin çözümünde önemli rol oynayan re’y’dir. İslâm’ın ilk dönemlerinde re’y, ictihadın farklı örneklerini kapsayan genel bir terimdi. Onun kullanımını Hz. Peygamber döneminde1371 olduğu gibi sahâbe döneminde1372 de görmekteyiz. İbn Kayyim el-Cevziyye, Abdullah b. Mes‘ûd’un “bir şeyi kıyasa vurmayınız, sonra ayağınız kayar.”1373 dediğini nakleder. Ancak, İbn Mes‘ûd’un diğer söz1374 ve uygulamalarına baktığımızda kıyas metodunu kullandığını görürüz. Bununla birlikte, hadis ekolünün dahi Kitap, Sünnet ve icmâ‘da hükmü bulunmayan mesele hakkında 1369 Şevkâni, İrşâdu’l-Fuhûl, 78. 1370 Ebû Zehra, a.g.e., 190; Zeydân, el-Medhal, 167. Ayrıca kıyas’ın farklı tanımları ile ilgili geniş bilgi için bkz.: Âmidî, el-İhkâm, III-IV, 164 vd. 1371 Hz. Peygamber, dalındaki henüz olgunlaşma çağında bulunan hurma ile kuru hurmanın mübâdelesinin câiz olup olmadığını soran bir sahâbiye: “Taze hurma kuruyunca eksilir mi?” diye sormuş; evet cevabını alınca da kiyâs yoluyla cevâz vermemiştir. Başka bir seferde, gücü yettiği halde haccetmeden ölen bir adamın oğlu, babasının hac farîzasını kaza edip etmeyeceğini sorması üzerine Hz. Peygamber: “Başka borcu olsa ödemeyecek misin?” diye sorarak hac borcunu, diğer borçlara kıyas etmiştir.(Bkz.: el-Ensârî, Fevâtihu’r-Rahamût, II, 316) 1372 Sahâbenin kıyas yaptığına dair birçok örnek mevcuttur. Ancak, hüküm verme konusunda takip edilmesi gereken metod hakkında Hz. Ömer’in Ebû Musa el-Eş‘arî’ye yazdığı meşhur mektupta, hüküm Kur’ân ve Sünnette bulunmadığı takdirde “meseleleri birbirine kıyas et; iyiye anladıktan sonra Allah rızâsına en uygun ve gerçeğe en yakın zannettiğini tatbik et” deyerek kıyas metodunu tavsiye etmiştir. (İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 86; Bilmen, a.g.e., I, 330). 1373 İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 57. 1374 Dârimî, Mukaddime, 20; Nesâî, Âdâbu’l-Kudât, 11, İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 62-63. 252 kıyası kullanmıştır. Hatta ekolün öncüleri dahi,1375 en son kıyas yolu ile fetvâ verdiği yönündeki ifadelerden sonra, re’y ekolünün öncüsü kabul edilen İbn Mes‘ûd’un “kıyasa başvurmayınız” demesi, onun illet benzerliği olmadığı halde keyfi olarak yapılan kıyası kasdettiği kanâatindeyiz. Kıyas’ın sistematik ve daha gelişmiş şekilde kullanımı ise, tebe-i tâbiîn ve sonraki dönemlerde olmuştur. b- Tâlî Kaynaklar Tâbiîn döneminin ilk başlarında fer‘î kaynaklar çok detaylı telaffuz edilmese de, tebe-i tâbiîn ve daha sonra birçok tâlî kaynaklar ve onlara göre hüküm çıkarılıp çıkarılamıyacağı konusunda farklı görüşler ortaya çıkmıştır. Tâlî ya da fer‘î kaynaklar dediğimiz; 1- İstihsân, 2- Mesâlih-i Mürsele, 3- İstishâb, 4- Sahâbe kavli (görüşü), 5- Örf ve âdet, 6- Sedd-i zerâî, 7- Medîne halkının amelleri, 8- Öncekilerin şeriatları (Şer‘u men kablena) gibi isimlerle adlandırılan bu kaynakların kullanılması ve bunların delil olmadaki değerleri konusunda, bu dönemde İslâm hukukçuları arasında ihtilaf konusu olmuştur. Çünkü bir fıkıh bilgininin kabul ettiği bir delili, diğer bir fıkıh bilgini ya kabul etmemiş ya da başka bir ad altında bu delili kullanmıştır. Konumuzun dışında olan bu tartışmaya girmeyeceğiz. Ancak şurası kesindir ki, İslâm coğrafyasının genişlemesi, siyasi, sosyal ve kültürel farklılıklara sahip milletlerle karşılaşılması ve en önemlisi yaşamın devam etmesinden kaynaklanan yeni olayların ortaya çıkması ve bunlara çözüm getirilmesi gerekmiştir. Bu da farklı istinbât metodlarının kullanılmasına neden olmuştur. İlk dönemlerde bu prensiplerin isimleri zikredilmemişse de verilen hükümlerden ve yapılan ictihadlardan bu prensiplerden bazılarının kullanıldığı anlaşılmaktadır. Söz gelimi; Banyo ihtiyacı olan birinin teyemmüm etmesinin câiz olup, olmadığı konusundaki ihtilafta Abdullah b. Mes‘ûd, bunun câiz olmadığını şu 1375 Hadis Ekolünün öncüsü olarak kabul edilen Abdullah b. Ömer de kıyas (re’y) metodunu kullandığı ifade edilir. (Bkz.: İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 64; Kal‘acî, Mevsû‘atu Fıkhu Abdullah b. Ömer, 28). Yine Hadis Ekolünün ilk hocası ve fıkhî lideri tabiî Said b. el-Müseyyeb hakkında, Ali b. el-Hüseyn: “Said b. el-Müseyyeb, âsâr (hadis)’da insanların en âlimi, reyde de insanların en fakihî idi.” der. Onun kıyası kullandığını gösteren şu rivâyette ise, Yahya b. Said: “Birbirlerine kitap alıp veren insanlara yetiştim, şayet biz o zamanda yazsaydık, Said’in ilminden ve re’yinden çok şeyler yazardık.” demiştir. (İbn Sa‘d, a.g.e., V, 90). 253 gerekçeye dayandırmaktadır: “Eğer buna izin verilirse, insanların, suyun soğuk olduğunu düşündüklerinde de abdesti bırakıp teyemmüme yöneleceklerdir.”1376 İbn Mes‘ûd’un söylemiş olduğu gerekçe daha sonra Mâlikî ve Hanbelîlerin Usûl kitaplarında açıkça zikredilen ve kabul edilen, Hanefî ve Şâfiîler tarafından ise muhtevası kısmen de olsa kabul edilen “sedd-i zerâi” prensibi1377 ile yaptığı anlaşılıyor. Yine İbn Mes‘ûd, “Hamile kadınların iddetleri, çocuklarını doğurmalarıyla biter”1378 âyetinden dolayı, “kocası vefat eden hamile kadının iddeti, çocuğunu doğurmakla biter” görüşündeydi ve bu âyetin içinde bulunduğu Talâk sûresinin, “içinizden ölenlerin (geride) bıraktıkları zevceler kendi kendilerine dört ay on gün beklerler”1379 âyetinin içinde bulunduğu Bakara sûresinden sonra indiğini delil gösteriyordu. İşte böylece bu istidlâl ile “sonra gelen nass, kendinden önce gelen, aynı konudaki nassın hükmünü kaldırır (lâhık nass, sâbik nassı nesheder)” şeklindeki usûl kaidelerinden birine - bunu açıkça söylemese de - işaret etmiş oluyordu.1380 Diğer deliller için de ilk dönemlerden beri örnekler görmek mümkündür. Ancak bu prensiplerin isimlendirilmesi ve sistematik olarak kullanılması sonraki dönemlerde olmuştur. Kısacası; tebe-i tâbiîn ve özellikle mezhepler döneminde kullanılan “istihsan, istıslah, örf-âdet, kıyas, sedd-i zerîa ve diğer” istinbât metodları Hz. Peygamber ve sahâbe döneminde kullanılan “re’y ile ictihad” metodu altında kullanılmıştır.1381 B- Farklı Bölgelere Dağılan Suffa Ashâbının Yetiştirdiği Meşhur Hukukçular Hz. Ömer döneminin sonuna kadar kadı, vali ya da fetihler gibi görevler dışında sahâbilerin Medine dışına çıkmasına izin verilmiyordu. Bunun için icmâ‘ müessesesinin daha sorunsuz işlemesine ve ihtilafların daha az olmasına neden olmuştur. Ancak İslâm coğrafyasının gittikçe genişlemiş, Hz. Osman zamanında sahâbilerin Medine dışına çıkmasına izin verilmişti. Böylece sahâbilerin Hicaz 1376 Buhârî, Teyemmüm, 7; Dârekutnî, Sünen, I, 179. 1377 Ebû Zehra, a.g.e., 246. 1378 Talâk, 65/4. 1379 Bakara, 2/234. 1380 Zeydân, Abdulkerim, el-Vecîz fî Usûlü’l-Fıkhî, 14, (Şerhu’t-Tavdîh li’t-Tankîh, I, 39’dan naklen). 1381 İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 61, 66; Karaman, a.g.e., 113; 254 bölgesi başta olmak üzere Şam, Mısır, Kûfe, Basra ve diğer şehirlere dağılması, Araplar dışında Müslüman olan birçok insanın kendini sadece ilme vermesi gibi nedenlerden dolayı bu dönemde çok büyük bir ilmî hareketlilik olmuştur. Bu dönemde Arap olmayan mevâlî (âzâd edilmiş köle)’den birçok âlim yetişmiştir.1382 Özellikle Kur’ân, sünnet ve fıkhî bilgi ve birikime sahip olan sahâbilerin farklı memleketlere dağılmalarıyla birlikte etrafında toplanan öğrencilere bu bilgilerini aktarmışlardır. Söz gelimi; Abdullah b. ‘Amr b. ‘Âs Mısır’da, Abdullah b. Mes‘ûd Kûfe’de, Ebû Mûsâ el-Eş‘arî Basra’da, Ebu’d-Derdâ Şam’da geniş gruplara kırâat ve diğer ilmî dersler vermekteydi.1383 Diğer şehir ve bölgelerde de durum bundan farksızdı. Bunların arasında çok, orta ve az fetvâ veren sahâbe vardı.1384 Zaten Hz. Osman zamanında yazılan yedi adet Kur’ân nüshasından birinin Medine’de bırakılması, diğerlerinin de Mekke, Kûfe, Basra, Şam, Yemen ve Bahreyn’e gönderilmesi1385 buraların ilk dönemden beri birer ilim merkezi olduğunu gösteriyor. Böylece her memleketteki öğrenci ve insanlar yanlarına yerleşen sahâbilerin tesiri 1382 İbn Ebî Leyla o dönemde yetişen mevâli âlimleri hususunda Abbâsı emiri ile yaşadığı bir diyaloğu şöyle anlatır: “Bana Abbasi emirlerinden dindar ve ırkçı olan İsâ b. Musa “Basra’nın fakîhi kimdir?” diye sordu. Bende: “Hasan-ı Basrî dir” dedim: “sonra kimdir?” diye sordu. Bende: “Muhammed b. Sirindir” dedim. “Bunlar Arap mıdır?” diye sordu bende: “değillerdir” dedim. “Mekke’nin fakîhleri kimlerdir?” diye sordu. Bende: “Ata b. Ebî Rebâh, Mücâhid, Said b. Cübeyr, Süleyman b. Yesâr’dır” dedim. “Bunlar Arap mıdırlar?” diye sordu, bende: “değillerdir” dedim. “Medine’nin fakîhleri kimlerdir” diye sordu. Bende: “Zeyd b. Eşlem, Muhammed b. elMünkedir, Nafı b. Ebû Nücayh’dir” dedim. “Bunlar Arap mıdırlar?” diye sordu. Bende: “değillerdir” dedim. İsa b. Musa’nın rengi değişti. Sonra Kübâ’nın en fakîhi kimdir” diye sordu. Bende: “Rabiatü’r-Re’y, İbn Ebî Zinad’dır” dedim. “Onlar Arap mıdır?” diye sordu. Bende: “değillerdir” dedim. İsa b. Musa’nın öfkesinden yüzü kızardı. Sonra: “Yemen’in fakîhi kimdir?” diye sordu. Bende: “Tavus ile oğlu ve İbn-i Münebbih’dir” dedim. “Bunlar Arap mıdır?” diye sordu. Bende: “değillerdir” dedim. Bunun üzerine İsa b. Musa’nın boynunun damarları şişti, oturduğu yerde toparlandı ve: “Horasan’ın fakîhi kimdir?” diye sordu. Bende: “Atâ b. Abdullah el-Horasanî’dir” dedim. “Atâ Arap mıdır?” diye sordu. Bende: “değildir” dedim. Yüzü öfkeden mosmor oldu. Hatta ben ondan korktum. Sonra “Şam’ın fakîhi kimdir?” diye sordu. Bende: “Mekhûl’dur” dedim. “Mekhûl Arap mıdır?” diye sordu, bende: “değildir” dedim. Bunun üzerine derin derin soludu, sonra: “Kûfe’nin fakîhi kimdir?” diye sordu. Vallahi korkmamış olsaydım elHâkem b. ‘Utbe ve Hammad b. Ebî Süleyman diyecektim. Fakat ondaki fenalığı görünce “İbrahim en-Nehaî ve eş-Şa‘bî’dir” dedim. “Bunlar Arap mıdır?” diye sordu. Bende: “Araptırlar” dedim bunun üzerine İsâ b. Musa: “Allâhü Ekber” dedi ve öfkesi geçti. Bkz.: Mennâ‘ el-Kattân, a.g.e., 264; Talat Koçyiğit, Hadîs Tarihi, Ankara 1988, 154-155. Bu olayın benzerinin, Emevî halifesi Hişam b. Abdulmelik ile tâbiîn âlimlerinden Ata b. Yesâr arasında cereyan ettiği de rivâyet edilir. Bkz.: Taşköprüzâde Ahmed, Mevzu‘âtü’l-Ulûm, Derse‘âdet 1313, 649-650). 1383 Kevserî, Makâlât, 14-15. 1384 İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 12; İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 87-89; A. mlf., Cevâmi‘u’sSîre, 319; Karaman, İslâm Hukukunda İcttihad, 55, 85. 1385 Cerrahoğlu, a.g.e., 75. (İbn Ebî Dâvud es-Sicistânî, Kitâbu’l-Mesâhif, Mısır 1936, s. 34’ten naklen). 255 altında kalarak onların öğrettiği kırâat, naklettiği hadisler, verdiği fetvâlar ve yaptığı ictihadlara göre amel ediyordu. Hocaların metodlarını uyguluyor ve onlardan aldıkları ilmi naklediyorlardı. Bu da beraberinde bazı ihtilaflar getiriyordu. Çünkü kimisinin yanında olan bir bilgi, diğerinin yanında olmayabiliyordu.1386 Sahâbilerin farklı şehirlere dağılması, beraberinde şu neticeleri doğurmuştur: 1- Medine dışında da ilmî hareket alanı genişlemiş, 2- Hüküm çıkarma (istinbât) metodlarında farklılıklar baş göstermiş, 3- İstinbat metodlarındaki farklılıklara bağlı olarak hukûkî hükümlerde de farklılıklar ve ihtilaflar olmuş, 4- Birbirinden farklı iki medrese olan Hadis (Hicâziyyûn) ekolü ile Re’y (Irâkiyyûn) ekolü ortaya çıkmıştır.1387 Sahâbilerin en çok bulunduğu yer olarak Medine olsa da, diğer birçok memleket ve şehirlere dağılan sahâbiler azımsanmayacak kadar çoktur. Aşağıda hangi şehirlerde hangi sahâbilerin bulunduğunu ve burada yetişen tâbiîn ve tebe-î tâbiîn olan âlimlerin isimlerini vereceğiz. a- Medine’de Yetişen Hukukçular Medine, Hz. Peygamber döneminde gerek vahyin hukuk kısmının hemen hemen tamamının burada nâzil olması, gerek hicret şehri olduğu için dışardan birçok anlama ve kavrama kabiliyeti yüksek olan zeki insanların burada toplanması nedeniyle İslâm ilimleri için çok önemli bir merkezdi. Aynı zamanda hilafetin merkezi olması sebebiyle, Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer dönemlerindeki şûrâ ve icmâ‘ müesseselerinin düzenli çalışması ve ilk üç halife döneminde birçok fıkhî meselelere burada çözüm getirilmesi açısından da büyük önem taşır. Zaten diğer şehirlere yerleşen sahâbiler de burada yetişmişlerdi. Özellikle burada gerek Hz. Ebû Bekir’in hilafetinde, gerek on yıllık kendi hilafeti döneminde Hz Ömer, nassların gâyelerini anlama ve kavrama açısından üstün bir ilme sahipti. Onun hakkında İbn Kayyim el- 1386 Bkz.: Hudarî, Târihu’t-Taşrî‘i’l-İslâm, 141; Sefer, a.g.e., 69-70; el-‘Ulyân, a.g.e., 184; Mennâ‘ el-Kattân, Târihu’t-Teşrî‘i’l-İslâmî, 210-211. 1387 et-Tarîkî, Hulâsâtu Tarîhu’t-Taşrî, 65. 256 Cevziyye şöyle der: “Şayet Hz. Ömer’in ilmini terazinin bir tarafına yer yüzündekilerinin hepsinin ilmini terazinin diğer tarafına konulsaydı, Hz. Ömer’in ilmi daha ağır gelirdi.”1388 Medine’de sahâbeden; Hz. Ebû Bekir, Ömer, Osman, Ali (Kûfe’ye gidinceye kadar), Hz. Aişe, Zeyd b. Sâbit, Hz. Hafsa, Ümmü Seleme, Übeyy b. Kâ'b, Abdurrahman b. ‘Avf, Talha b. Ubeydullah ve Suffa Ashâbından da sayılan Abdullah b. Ömer, Ebû Hureyre, Ebû Said el-Hudrî, Ebû Lübâbe, Süheyb-i Rûmî, Abdullah b. Ümmü Mektûm gibi meşhur âlim sahâbe vardı. Medine’de sahâbenin bilgi ve birikimlerini alarak yetişen ve Medine’nin “yedi fakîhi” (el-fukahâü’s-seb‘a)” adı verilen Saîd b. Müseyyeb (ö. 94/712) –ki bu zât hadis ekolünün önde gelen hocalarından biridir-, Ebû Bekir b. Abdurrahman (ö. 94/713), Urve b. Zübeyr (ö. 97/712), Ubeydullah b. Abullah b. ‘Utbe b. Mes‘ûd (ö. 98/716) Hârice b. Zeyd (ö. 100/718), Kasım b. Muhammed b. Ebû Bekir (ö. 102/720), Süleyman b. Yesâr (ö. 107/725) ile Sâlim b. Abdullah b. Ömer, Nâfi (İbn Ömer’in âzâdlısı), Ebân b. Osman b. Affân, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali (117/735), Ebû Seleme b. Abdurrahman b. ‘Avf, Ebû Bekir b. Süleyman b. Ebî Hasma (120/738), İbn Şihâb ez-Zührî (124/742), Rebîatü’r-re’y (136/753), Ümmü Kulsûm bt. Ebû Bekir, ‘Amra bt. Abdurrahman b. Esad b. Zürâre, İsâ b. Talha b. Abdullah, Mervan b. Hâkem vb. gibi âlimler yetişti. Bunlardan sonra tebe-i tâbiîn nesli gelir ki bunlar: İmam Mâlik b. Enes (93/712-179/795) ve arkadaşları gelir. Bunlar; Muhammed b. Mesleme el-Mahzûmî, Mutarrıf b. Abdullah b. Süleyman b. Yesâr, Abdulaziz b. Ebî Hâzım, Muhammed b. İbrahim b. Dinar vd. İmam Mâlik ve arkadaşlarının verdikleri fetvâların bir çoğu birbirine uyuyorsa da tamamiyle birbirlerini taklid etmemişlerdir. 1389 b-Mekke’de Yetişen Hukukçular Mekke’de sahâbeden: Abdullah b. Abbâs (68/687) vardı. İbn Abbas için Hz. Peygamber; “Allah’ım onu dinde fakîh kıl ve ona tefsîri öğret” buyurarak dua etmiştir. Gerçekten de Kur’ân’ın tercümanı olarak nam yapan İbn Abbas sahâbe 1388 İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 22. 1389 İbn Hazm, Cevâmi‘u’s-Sîre, 325-326; A. mlf., el-İhkâm, V, 87-91. 257 arasında da en fazla fetvâ veren kişi 1390 ve 1660 hadis rivâyetiyle Muksirûnlardan beşinci kişidir.1391 Bununla birlikte daha önce Mekke Fethinden sonra Hz. Peygamber, Mekke halkına Kur’ân’ı, dinî ve fıkhî bilgileri öğretmek için Mu‘âz b. Cebel’i burada bırakmıştı. Mekke’de Abdullah b. Abbas’ın yetiştirdiği birçok meşhur âlim vardır. Bunlar; Mücâhid b. Cebr (İbn Abbas’ın âzâdlısı) (ö. 100/718), ‘Atâ b. Ebû Rebâh (ö. 115/713), İkrime (İbn Abbas’ın âzâdlısı) (ö. 150/767), Süfyân b. Uyeyne (ö. 198/813); Tâvus b. Keysân, Ubeyd b. ‘Umeyr el-Leysî ve oğlu Abdullah, ‘Amr b. Dinâr, Abdullah b. Ebî Müleyke, ‘Amr b. Şu‘ayb, Abdullah b. Tâvus; bunlardan sonra Sufyân b. Üyeyne, Müslim b. Hâlid ez-Zencî, Said b. Sâlim el-Kaddâh; bunlardan sonra da İmam Muhammed b. İdris eş-Şâfiî (150/767- 204/820 gibi âlimler yetişti.1392 c- Kûfe’de Yetişen Hukukçular Hz. Ömer’in Suffa Ashâbından Abdullah b. Mes‘ûd’un Kûfe’ye kadı ve muallim olarak gönderdikten sonra Kûfe’nin âdeta kaderi değişmiştir. Hz. Ali’nin hilafet merkezi buraya taşıdıktan sonra İslâm’ın ikinci baş şehri konumuna geçti. Özellikle ilk Müslümanlardan olmasının yanında Suffa Ashâbından ve Resûlullah’ın yakın arkadaşı ve özel izne sahip hizmetkarı olan ve çok iyi yetişen fakîh Abdullah b. Mes‘ûd’un uzun yıllar Kûfe’de görev yapması ve burada kurduğu özel bir ders halkası vasıtasıyla Kûfe’yi bir ilim merkezine dönüştürmüştü. Daha sonra Hz. Ali, Ebû Musa’l-Eş‘arî, Müğire b. Şu‘be, Enes b. Mâlik, İmran b. Husayn (ö. 52/672) ve Suffa Ashâbından Sa‘d b. Ebî Vakkâs, Ammâr b. Yâsir, Huzeyfe, Habbâb b. Eret gibi, birçok sahâbî Kûfe’ye yerleşmiştir. Buraya çok sahâbinin yerleşmesi nedeniyle bir bakıma ikinci Medine olmuştu. Kûfe’de sahâbilerin bilgi ve birikimlerini alarak yetişen âlimler ve sonraki yetişen nesil şunlardır: Alkame b. Kays (ö. 62/682) ve onun iki amcası Esved b. Yezîd ve Abdurrahman b. Yezîd en-Nehaî –ki bunlar İbrahim en-Nehaî’nin (ö. 1390 Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, 115. 1391 İbn Hazm, Cevâmi‘u’s-Sîre, 276; Subhi es-Salah, a.g.e., 296, 306; Âşık, a.g.e., 116. 1392 İbn Hazm, el-İhkâm, V, 87-90. 258 96/714) de dayılarıdır-, Mesrûk b. el-Ecdâ‘ el Hamdânî (ö. 63/683), Şurayh b. Hâris el-Kâdî (ö. 78/679), ‘Âmir eş-Şa‘bî, Ebû Meysere; daha sonra Said b. Cübeyb enNehaî, re’y ekolünün önde gelen hocası İbrâhim en-Nehaî (ö. 96/714), Kasım b. Abdurrahman b. Abdullah b. Mes‘ûd, Ebû Bekir b. Ebû Musa’l-Eş‘arî, Hammâd b. Ebû Süleyman (ö. 120/738); daha sonra İmam Ebû Hanife Numân b. Sâbit (80/699- 150/767), Abdurrahman b. Ebû Leylâ (148/765); daha sonra Züfer b. Hüzeyl elAnberî, Ebû Yûsuf, Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, Hammâd b. Ebî Hanîfe, ki bunlar Ebû Hanifenin arkadaşları ve öğrencileri olması hasebiyle birçok görüşleri uyuşsada tamamiyle onu taklid etmemişlerdir.1393 d- Basra’da Yetişen Hukukçular Basra’da; Ebû Musa’l-Eş‘arî, Enes b. Mâlik ve Suffa Ashâbından da sayılan Ebû Berze Nadle b. Ubeyd, Kurre b. Iyâs, Ubâde b. Kurs, Sâbit b. Dahhâk, ‘Amr b. Tağlîb, Esmâ b. Hârise gibi, diğer birçok sahâbî bulunmuştur. Basra’da sahâbilerin bilgi ve birikimlerini alarak yetişen âlimler ve sonraki yetişen nesil şunlardır: Hasan-ı Basrî (ö. 110/728), Hasan b. Ebi’l-Hasan (Zeyd b. Sâbit’in âzadlısıdır), Muhammed b. Sîrîn (Enes b. Mâlik’in âzâdlısı idi) (ö. 110/728), Katâde (ö. 118/736), Müslim b. Yesâr, Mühezzeb b. Hilâl ve diğerleri.1394 e- Şam’da Yetişen Hukukçular Rivâyet edildiğine göre; Yezîd b. Ebî Sufyân, Hz Ömer’e Şam halkının kendilerine Kur’ân’ı öğretecek öğretmenlere ihtiyaç duyduklarına dair yazı yazmıştı. Hz Ömer de, Mu‘âz b. Cebel, Ubâde b. Sâmit, Ebu’d-Derdâ ve Abdurrahman b. Ğanem’i göndermiştir. Daha sonra Şam ve civarına; Muâviye ile Suffa Ashâbından Ebû Ubeyde b. Cerrâh, Ebu’d-Derdâ, Bilal-ı Habeşî, Abdullah b. Üneys, Fudâle b. Ubeyd el-Ensârî (Dımaşk kadığılı yaptı), Ebû Reyhâne el-Ezdî, Ebû Sa‘lebe elHüşenî Abdullah b. Havâle, Abdurrahman b. Kurt, Vâsile b. Eskâ, Sevbân, Said b. 1393 İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 87-89, 93-94. 1394 İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 87-89, 92-93. 259 ‘Âmir, Sâbit b. Dahhâk (Zeyd b. Sâbitin babası) ve diğer birçok sahâbî gidip yerleşmişlerdir. Şam’da sahâbilerin bilgi ve birikimlerini alarak yetişen âlimler çoktur. Bunlardan Ömer b. Abdülazîz (ö. 101/720), Mekhûl b. Ebî Müslim ed-Dımaşkî (ö. 116/734), Ebû İdrîs el-Halvânî, Recâ‘ b. Heyvet ve Şam’daki tâbiînlerin imamı olarak kabul edilen Ebû ‘Amr Abdurrahman b. ‘Amr el-Evzaî ve onun arkadaşları Velid b. Müslim-Abbâs b. Yezîd, Ebû Hanife’nin arkadaşı Şu‘ayb b. İshâk ve diğer birçok âlim sayılabilir.1395 f- Mısır’da Yetişen Hukukçular Mısır’da; Zübeyir b. ‘Avvâm, ‘Amr b. ‘Âs, Abdullah b. ‘Amr ile Suffa Ashâbından Ebû Zer el-Gıfârî, ‘Ukbe b. ‘Âmir (Muâviye onu Mısır’a vali olarak atamıştı), Abdullah b. Hâris (Mısır’da en son vefat eden sahâbidir), Mısır’da sahâbilerin bilgi ve birikimlerini alarak yetişen âlimler çoktur. Bunlardan; Ebu’l-Hayr Mirsad b. Abdullah, Yezîd b. Ebî Habîb; daha sonra Bukeyr b. Abdullah el-Eşec, Leys b. Sad (175/791), ‘Amr b. Hâris el-Ensârî, Ubeydullah b. Ca‘fer gibi âlimleri sayabiliriz. Mısır daha sonraki dönemlerde her biri bir mezhebe meyilli olmakla birlikte bütünüyle taklid etmeyen birçok âlim bünyesinde barındırmıştır. Söz gelimi; İmam Mâlik’in arkadaşları: Ka‘bullâh b. vehb, Eşheb, Osman b. Ebî Kinân, Abdurrahman b. Kasım, Muhammed b. Abdullah b. Abdulhakem, Asbağ b. Ferec; İmam Şâfiî’nin arkadaşları: Ebî Yakub el-Buvaytî, İsmail b. Yahya el-Müzenî, Muhammed b. Ukayl el-Firyâbî, Muhammed b. Ali b. Yûsuf en-Nesâî; İmam Ebû Hanife’nin arkadaşları: Ahmed b. Ebî İmrân, Ebû Bekr Bekâr b. Kuteybe, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâm et-Tahavî gibi kişileri zikredebiliriz.1396 g- Yemen’de Yetişen Hukukçular Hz. Peygamber tarafından Hz. Ali, Mu‘âz b. Cebel, – ki ictihad hadisi olarak meşhur olan “şayet hüküm Kur’ân ve Sünnet’te yoksa re’yimle ictihad ederim” sözü 1395 İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 87-89, 94-95. 1396 İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 87-89, 95. 260 Hz. Peygamber onu Yemen’e gönderirken söylemişti-1397 ile Suffa Ashâbından Ebû Hureyre ve Ebû Ubeyde b. Cerrah Yemen’e görevli olarak gönderilmişlerdi. Görev dışında Suffa Ashâbından Yemen’e yerleştiğine dair fazla bilgi bulunmamaktadır. Yemen’de yetişen âlim tâbiînlerden şunları sayabiliriz: Mutarrıf b. Mâzın, Abdurrezzâk b. Hemmâm, Hişâm b. Yûsuf, Tâvus b. Keysân, Vehb b. Münebbih ve Yahya b. Ebî Bekr.1398 C- Suffa Ashâbının Fıkıh Ekollerine Etkileri Dört halife döneminin sonuna doğru şehirlere dağılmış olan sahâbiler her şehirde ilmi hareketi başlatmışlar. Ancak sahâbilerin ilmi dereceleri farklı olduğundan uyguladıkları ilmi metotları da farklı olmuşu, talebeleri de onların etkisi altında kalmıştır. Uygulanan bu ilmi metotların farklı olmasından iki ekol meydana gelmiştir. Biri Irak’ta “Ehl-i Re’y” ekolü veya “Kûfe Medresesi” dir. Diğeri Hicaz’da “Ehli Hadis” ekolü veya “Medine Medrese” sidir.1399 Ehl-i re’yciler kendi fıkhî görüş ve metodlarını Suffa Ashâbından Abdullah b. Mes‘ûd, ehl-i hadisçiler de kendi fıkhî görüş ve metodlarını diğer sahâbilerin etkisi olmakla birlikte en fazla Suffa Ashâbından Abdullah b. Ömer’e dayandırmaktadırlar. Bu iki ekolün uyguladığı istinbât metodlarını daha sonraki hukukçular ve mezhep imamları üzerinde büyük tesirler bırakmıştır. Sonraki fıkıh bilginleri, hüküm verirken onların fetvâlarını, ictihadlarını, metodlarını örnek almışlardır. Şah Veliyullah ed-Dehlevî, bu konuda şöyle der: “ Her âlim, kendi yöresinin ve kendi hocalarının mezhebini takip etmiştir. Çünkü her âlim, kendi hocalarının sözlerini daha iyi anlayabiliyor, onların koyduğu esaslara daha çok riayet ediyor ve kalben onların üstün olduğuna inanıyordu. Bu nedenle, Hz. Ömer, Osman, İbn Ömer, İbn Abbas, Zeyd b. Sâbit’in fıkhını ve bunların arkadaşlarından Ebû Hureyre’nin hadislerini en iyi bilen tâbiînden 1397 Bkz.: Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 230; Dârimî, Mukaddime, 20; Ebû Dâvûd, İctihadu’r-Re’y fi’l-Kadâ, 11; Tirmizî, el-Ahkâm, 3; İbn Sad, a.g.e., III, 584; İbn Abdilberr, Cami’u Beyâni’lİlm, II, 56; İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 200. 1398 Fetvâ veren yaklaşık 162 kadın ve erkek sahâbenin ismi ve onların şehirlere göre yetiştirdiği tâbiîn, ve daha sonrakil âlimlerin isimleri için bkz.: İbn Hazm, Cevâm‘iu’s-Sire, (üçüncü risâle), 319 vd.; A. mlf., el-İhkâm, V-VIII, 85-97; Ayrıca bkz.: Şâh Veliyullah ed-Dehlevî, el-İnsâf, 31; Hudarî, a.g.e. 115 vd; Karaman, a.g.e., 164, 166; el-‘Ulyân, a.g.e., 184-187. 1399 Bkz.: Hudarî, a.g.e., 110-114; Karaman, a.g.e., 163, 175; et-Tarîkî, Hulâsatu Târîhi’t-Teşrî, 75- 77; el-‘Ulyân, a.g.e., 187-188; Ekinci, a.g.e., 68-69. 261 Said b. Müseyyeb, Sâlim, Urve, Ata, Yahya b. Said, Zührî ve diğerlerinin mezhepleri; Medineliler tarafından diğer mezheplere tercih edilmiştir. Nitekim, Hz. Peygamber de Medine’nin faziletlerini açıklamıştır. Ayrıca, Medine her asırda fakihlerin ve âlimlerin merkezi olmuştur. Bu nedenle, İmam Mâlik’in de sevgide bunlara öncelik verdiğini görüyoruz. Abdullah b. Mes‘ûd ve arkadaşlarının mezhebi, Şureyh, Şa‘bî ve daha sonra İbrahim’in fetvâları ise, Kûfeliler tarafından diğerlerine tercih edilmiştir.”1400 Bu dönemde mevâli (Arap olmayan âzâd edilmiş köleler)’den oluşan âlimlerin fonksiyonu büyük olmuştur. Çünkü birçok şehirlere dağılan sahâbilerin etrafında toplanan ve tâbiînin önde gelen âlimlerin çoğundan ilim alarak ilmî hareketliliğe büyük katkı sağlamışlardır. Bunlar bütün İslâm şehirlerinde bazı sahâbe ve tâbiînin büyükleriyle görüşüp geniş bir ilme sahip oldular.1401 Hatta bazıları aralarındaki sıkı temas ve işbirliği nedeniyle bir sahâbiden bahsederken yanındaki mevâli, mevâliden bahsederken yanında kaldığı sahâbî hemen akla geliyordu. Söz gelimi; Abdullah b. Abbas ile mevlâsı İkrime, Enes b. Mâlik ile mevlâsı Muhammed b. Sirin, Ebû Hureyre ile mevlâsı Abdullah b. Hürmüz el-A‘rec, Abdullah b. Ömer ile mevlâsı Nâfî hep beraber zikredilir. En çok hadis rivâyet eden ve fetvâ veren bu dört sahâbî göz önüne alındığında yanlarında yetişen bu zatların tefsir, hadis ve fıkıh ilimlerinin yayılmasındaki önemleri de ortaya çıkmaktadır. Bunların dışında; Medine’de – Arap asıllı Said b. Müseyyeb dışında- döneminin en âlim ve fakîhi Süleyman b. Yesâr ve İmam Mâlik’in hocası Rebî‘a b. Abdurrahman; Mekke’de Mücâhid ve Ata b. Rebâh; Kûfe’de Said b. Cübeyr ve İbrahim en-Nehaî; Basra’da Hasan el-Basrî ve Zeyd b. Sâbit’in mevlâsı Hasan b. Yesâr; Mısır’da Yezid b. Habîb (ondan da Mısır’ın meşhûr fakîhi Leys b. Sa‘d ilim aldı); Yemen’de Tâvus b. Keysân; Horasan’da Dahhâk b. Mezâhim; Yemâme’de Yahya b. Ebî Kesîr gibi mevâliden meşhûr fakihler yetişmiştir.1402 1400 Şâh Veliyullah ed-Dehlevî, Huccetullah, I, 144; A. mlf., el-İnsâf, 32 vd. 1401 İbn Kayyim, a.g.e., I, 25. 1402 Bkz.: İbn Abdilberr, Câmi‘u Beyâni’l-‘İlm, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut ty., II, 62-63; Hudârî, a.g.e., 110; Karaman, a.g.e., 166; Sefer, a.g.e., 72; et-Tarîkî, Hulâsatu Târîhi’t-Teşrî; 69-71. 262 Burada değinmek istediğimiz önemli bir konu, özellikle ilk iki asır içerisinde Hicaz ve Irak ekollerinin hadis karşısındaki tutumları ve reye başvurmadaki durumlarını açıklığa kavuşturmak ve bu konuda yaygın olan yanlış anlayışa işaret etmektir. Bu iki grup da Kitap, sünnet ve sahâbe icmâ‘ını şerî birer delil olarak kullanırken, Hicaz ekolü Medine halkının örfünü Hz. Peygamber’in yaşayan sünneti olarak algılamışlar ve ona deliller hiyerarşisinde önemli bir yer vermişlerdir. Iraklılar ise, Medine örfünü diğer şehirlerin örfü gibi telakki ederek ona ilâve bir değer vermemişlerdir.1403 Bununla birlikte söz konusu iki okuldan Hicazlılar, Hz. Peygamber’in bu bölgede yaşamasının tabiî sonucu olarak Sünnet hakkında daha fazla bilgiye sahip idiler. Bu nedenle, meydana gelen her problem için herhangi bir nass (Kitap ve Sünnet’ten) bulabiliyorlardı. Bunların Hadis Ehli olarak vasıflandırılmalarının nedeni, hadis elde etmeye, hadis ve diğer haberlerin nakline ve şer‘î hükümleri olabildiğince naslara dayandırmaya gösterdikleri özendir. Onlar, hakkında hadis veya nakil buldukları hiçbir konuda gizli ya da açık olsun kıyâsa başvurmayı uygun görmemişler, ancak çabalarına rağmen nasslarda hüküm bulamadıkları takdirde kıyâsı kullanmışlardır. Iraklılar ise, Medine’ye olan coğrafî uzaklığı sebebiyle daha az hadise sahip idiler. Bununla birlikte, bu bölgede meydana gelen çeşitli siyasî olayların hadis uydurma faaliyetine tesir etmesi sebebiyle de eldeki mevcut hadisler üzerinde daha titiz duruyorlardı. Dolayısıyle kendilerine göre zayıf olan hadis yerine re’y ictihadına (kıyas) daha fazla yer veriyorlardı.1404 Zamanla Hadis ve Re’y Ekolü arasındaki usûl farklılıkları nedeniyle birbirlerini suçlamalara varan tenkidler yöneltmişler. Bu tenkidler, o kadar şiddetlendi ki, Rey Ekolü, hadisçileri fıkıhtan yoksun, anlayıştan uzak olmakla suçlamışlar. Hadis Ekolü mensupları ise, re’y taraftarlarının dînî konularda zan ile amel ettiklerini, dînî işlerde vacip olan ihtiyatı göstermekten uzak olduklarını iddia etmişler. Çünkü bunun ancak nasslara sıkı sıkıya dayanmakla mümkün olabileceğini, halbuki bunların re’yle amel ettiklerini söylemişler. Ancak şurası bir gerçektir ki, Re’y taraftarları da, sünnetin açık ve sabit olması durumunda onunla amel edileceği, 1403 Dönmez, İbrahim Kafi, “Amel-i Ehl-i Medine”, DİA, İstanbul 1991, III, 21-21. 1404 Karaman, İslâm Hukukunda İctihad, 101-107; A. mlf., İslâm Hukuk Tarihi, 163-166; Kılıçer, İslâm Fıkhında Re’y Taraftarları, 34-35; Koca, a.g.e., 19-20. 263 herhangi bir görüş için onun terkedilemeyeceği konusunda diğer Müslümanlarla görüş birliği içerisinde idiler. Hadis Ekolünden de az da olsa zaman zaman re’y ve kıyası uyguladıkları olmuştur. Söz gelimi; Medine ekolünden sayılan ancak bazen re’yi ile de hüküm veren ve bu nedenle “Rebîatü’r-re’y” diye meşhur olan İmam Mâlikin meşhur hocası Rebî‘a b. Abdurrahman vardı. Buna mukabil Kûfe’de olmasına rağmen re’y ile hüküm vermeyi mekruh gören ve hadisçilerin yolunu tutan İmam Şa‘bî diye meşhur olan ‘Âmir b. Şurahbil vardı. İbn Hazm, Medine ve Kûfe tâbiîleri arasında ilim, marifet ve adâlet yönünden hiçbir fark olmadığını birçok örneklerle ispat ettikten sonra Kûfe’deki tâbiîlerin, Medine’de bulunan sahâbilerden ilim aldıklarını: “Alkame ve Mesrûk, Ömer, Osman ve Aişe’den ve yine Ata, Aişe’den çok miktarda ilim almışlardır.” der.1405 İbn Hazm’ın da belirttiği gibi hicrî birinci asırda her bölgede ilimle uğraşan tâbiîlerin ilim kaynağı sahâbeydi ve bunun başka türlü olması da mümkün değildi. O dönemde sahâbeden alınan ilmin tamamına yakını ise Kur’ân ve hadis bilgisinden ibaretti. Hadis ya da re’yi kullanmaları veya değer vermeleri açısından İslâm hukuk tarihinde dört grub ortaya çıkmıştır. Bunlar: 1- Mu‘tedil eserci ya da hadisçiler, 2- Mu‘tedil re’yciler, 3- Müfrit eserciler, İbrahim en-Nazzâm (ö. 231/845), Dâvud ez-Zâhirî (270/883) ve arkadaşları gibi, 4- Müfrit re’yciler, Hariciler gibi. Ancak biz ilk iki grup olan Mu‘tedil eserciler olarak kabul edilen ve sahâbeden sonra Said b. Müseyyeb’in başını çektiği ehl-i hadis ekolü ile Mu‘tedil re’yciler olarak kabul edilen ve sahâbeden sonra İbrahim en-Nehaî’nin başını çektiği ehl-i re’y ekolünün1406 özellikleri, bu ekollere Suffa Ashâbının etkileri, onların hocaları, meşhur fıkıhçıları ve istinbât metodlarını aşağıda üzerinde durmaya çalışacağım. 1405 İbn Hazm, el-İhkâm, IV, 209-210. 1406 İbn Teymiye, Mecmû‘u fetâvâ, II, 315; Şâh Veliyullah ed-Dehlevî, Huccetullah, I, 144. 264 1- Suffa Ashâbının Ehl-i Hadis Ekolüne Etkileri a- Ehl-i Hadis Ekolünün Özellikleri Ehl-i Hadis ekolünün çıkış yeri Medine’dir. Buraya Hicaz Medresesi ya da Medine Medresesi de deniliyor. Ehl-i hadis ekolünün burada ortaya çımasının nedeni; Medine’nin hicret yurdu olması nedeniyle üstün bir özelliğe sahip olmasıdır. Çünkü şer‘î hükümleri bildiren âyetlerin çoğu orada inmişti. Medine halkı, Resûlullah’ın söz, fiil ve takrirlerine şahid olmuştu. Hulefâ-i Râşidinin yaşadıkları sünnetin beşiği, hadisin kaynağı ve sahâbenin buluştukları yer, İslâm devletinin ilk ana merkezi olmuştu. Bundan dolayı Medine halkı fıkhı iyi biliyorlar, sünnete sımsıkı sarılıyorlar ve hadislerin dairesinden ayrılmıyorlardı. Buradaki âlimler, Peygamber ilminin mirasçılarıydı. Bu nedenle İslâm coğrafyasının dört bir köşesinden ilim talep etmek için buraya gelip ilim öğreniyorlardı.1407 İbn Teymiyye (ö. 728/1328)’ye göre; “Medine ehlinin mezhebi, gerek usûl gerek furû açısından doğudan batıya bütün İslâm coğrafyasındaki şehirlerin mezhebinden daha sahihtir. Çünkü Resûlullah’ın övdüğü asır, Medine ehlinin yaşadığı asırdır. Diğer şehirlerden daha fazla Resûlullah’ın sünnetine sahiptiler. Sünneti iyi bildiklerinden diğer şehirlerde yaşayanlar onlara muhtaçtır. Bu nedenle hiçbir âlim, Medine ehlinin icmâ‘ı dışında, diğer hiçbir şehrin icmâ‘ını, uyulması gereken bir hüccet olarak kabul etmemiştir.”1408 Ehl-i hadis ekolünün özellikleri şöyle özetlenebilir: 1- Bu ekolün âlimleri çok soru sormayı uygun bulmamış hatta kerih görmüşlerdir. Bu nedenle, bir olay meydana geldikten sonra, onun hakkında hüküm verirlerdi. Herhangi bir olay vukû bulmadıkça hüküm vermekten kaçınırlardı. Problemleri, olmuş gibi kabul etmiyorlar ve hükümleri dallandırıp budaklandırmadan hoşlanmıyorlardı. Söz gelimi; Abdullah b. Ömer, kendisine soru soran adama: “Sorduğun problem olmuş mu?” diye sormuştu. O da, “Hayır” cevabını alınca: 1407 Mennâ‘ el-Kattân, Târihu’t-Teşrî‘i’l-İslâmî, 227; Sefer, a.g.e., 77-78; el-‘Ulyân, a.g.e., 190. 1408 İbn Teymiyye, Sıhhatu Ameli Ehli’l-Medine, Matbaatu’l-İmam, Kahire ty., 17, 20. 265 “Olmamış bir meseleyi sorma. Çünkü, Ömer b. Hattâb’ın, henüz olmamış şeyleri soranları lanetlediğini işittim” diye cevap vermiştir.1409 2- Zarûret olmadıkça hakkında hüküm bulunmayan konu ile ilgili re’y ve kıyas ile hüküm vermekten hoşlanmazlardı. Onlara göre nass hükme delâlet eder, bu nedenle hükümlerin illetinden söz edilemez. Hükmün varlığı ya da yokluğu, nassın varlığı ya da yokluğuna bağlıdır. Medine ekolünün önde gelenlerinden Ebû Seleme b. Abdurrahman b. ‘Avf, Basra’ya gittiğinde kendisini ziyaret eden Hasan-ı Basrî’ye: “Basra’da senden fazla sevdiğim kimse yoktur; ancak şu var ki, sen re’yinle fetvâ veriyormuşsun. Allah’ın Kitabı veya Resûlullah’ın sünneti olmadıkça re’yinle fetvâ verme.”1410 diye tavsiye etmiştir. Abdurrahman b. Ebî Leylâ da,: “Vallahi şu Mescid’de (Mescid-i Nebevî) Ensârdan 120 kişi gördüm ki her biri, kendine sorulan bir sorunun cevabını başka birinin vermesini istiyorlardı.”1411 diye anlatır. 3- Hadislere itibar ediyorlar ve eserlerden ayrılmıyorlardı. Onlara göre ilim, Kur’ân, sünnet ve eserlerdeki ilimdir. Bunları korumaya çalışmak teşrî‘in aslını ve fıkhın kaynaklarını korumak demektir. Dini bir vecibe olarak bunları korumak ve özümsemek gerekir. Bütün güçleriyle hayatlarını hadis toplamaya ve rivâyet etmeye adamışlardır. Hatta Suffa Ashâbından olan ve Medine fıkıh ekolünün önde gelen hocası Abdullah b. Ömer, Resûlullâh’ın sünnetini araştırmaya ve aynısını yapmaya düşkün olmakla biliniyor ve bununla iftihar ediyordu.1412 Bu ekolün ilim sancağını taşıyan talebeleri hocalarının yolunda devam ettiler. Onlara göre Sünnet, Kur’ân’dan sonra dinin ikinci temel esası olduğuna göre, âhâd hadisler, Kur’ân’ın âmmını (genel) tahsis (özelleştirir) eder. Ehl-i re’ye göre ise âhâd haber zannî olduğu için 1409 Dârimî, Mukaddime, 18; Şâh Veliyullah ed-Dihlevi, el-İnsâf, 17. Başka bir rivâyette ise; İbn Ömer, kendisine soru sorulduğunda “bilmiyorum” demekten kaçınmadığını ve hatta buna çok sevindiği şöyle anlatılır: birisi İbn Ömer’e bir konu hakkında soru sordu. O, bu konuda bilgisinin olmadığını söyledi. Adam ordan ayrılıp gidince İbn Ömer: “İbn Ömer'in söylediği ne kadar da güzeldir. Bilmediği bir şey hakkında kendisinden soru doruldu ve “bu konuda bilgim yoktur” diye cevap verdi. (Dârimî, Mukaddime, 21). 1410 Dârimî, Mukaddime, 20; Şâh Veliyullah ed-Dehlevî, el-İnsâf, 10. 1411 Dârimî, Mukaddime, 19. 1412 Beyhakî, Sünen, V, 245; İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 145; Zehebî, Siyer, III, 213; İbn Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, III, 341. Ayrıca bkz.: Buhârî, Salât, 96; Hac, 38; Müslim, Hac, 68; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 16. 266 kat‘î olan Kur’ân’ın âmmını tahsis etmez.1413 Bu ekol, hadisleri derleyip-toplamak için o kadar çaba sarfettiler ki, artık karşılarına gelen her problem hakkında; merfû, mürsel, mevkûf, âhâd, sahih veya hasen bir hadis ya da sahâbe ve tâbiînin söz ve fetvâsını bulabilecek kadar malzeme topladılar.1414 a- Ekolün Hocaları ve Meşhur Fakîhleri Ehl-i hadis ekolünun hocaları sahâbeden: Hz. Ömer (ö. 23/644), Osman, Hz. Aişe, İbn Abbas (ö. 68/687), Zeyd b. Sâbit (ö. 45/665) ve Suffa Ashâbının meşhurlarından ve yedi muksirûndan olan Abdullah b. Ömer (ö. 73/692), Ebû Hureyre (ö. 59/679), Ebû Said el-Hudri (ö. 74/693)’yi zikretmek gerekir. Sahâbeden sonra tâbiînden ve medinenin meşhur yedi fakîhi şunlardır: 1- Said b. el-Müseyyeb (ö. 94/712), 2- Ebû Bekir b. Abdurrahman b. Hâris el-Mahzûmî (ö. 94/713), 3- Urve b. Zübeyr (ö. 97/712), 4- Ubeydullah b. Abdullah b. ‘Utbe b. Mes‘ûd (ö. 98/716) 5- Hârice b. Zeyd b. Sâbit (ö. 100/718), 6- Kasım b. Muhammed b. Ebî Bekir (ö. 102/720), 7- Süleyman b. Yesâr (ö. 107/725) gelmektedir. Medine halkının fıkhı, bu yedi fakîhden yayıldı. Sonra gelen fakîhleri bu yedi fakîh yetiştirdi. O asırdaki bu yedi fakîh medresesi, ilk fıkıh medresesi sayıldı. Hatta onların isimleriyle adlandırılarak “Yedi Fakîh Asrı” denildi. Bunların fıkıh ilmi, araştırmada ve kıyasda İslâmi fıkıh metodunun temeli oldu.1415 Medine’nin meşhur yedi fakîhinden sonra Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali (ö. 117/735), Ebû Bekir b. Hazm (ö. 120/738), Zührî (ö. 124/742), Rebîatü’r-re’y (ö. 136/753), Ebân b. Osman b. Affân, Ebû Seleme b. Abdurrahman b. ‘Avf, 1413 Bkz.: Hudarî, a.g.e., 110 vd; Mennâ‘ el-Kattân, a.g.e., 228; el-‘Ulyân, a.g.e., 191-192; Karaman, İslâm Hukukunda İctihad, 110-111; et-Tarîkî, Hulâsatu Târihi’t-teşri‘, 66-67; Sefer, a.g.e., 78-79. 1414 Şâh Veliyullah ed-Dehlevî, el-İnsâf, 11. 1415 Mennâ‘ el-Kattân, a.g.e. 227, 229. 267 Zeynelabidin Ali b. Hüseyin gelmektedir. Ayrıca, altmış yıl boyunca dini konularda fetvâ veren, Medine ekolünün bir bakıma kurucusu olan İbn Ömer’in ilminin çoğunu rivâyet eden azadlısı ve öğrencisi Nâfî, oğlu Sâlim b. Abdullah’ın da büyük katkıları vardır.1416 Zaten İbn Ömer’den Nâfî, Nâfî’den de İmam Mâlik, İmam Mâlik’ten de İmam Şâfiî kanalı ile nakledilen hadisler, Buhârî gibi büyük hadis otoriteleri tarafından “Silsiletü’z-Zeheb” (altın silsile) olarak kabul edilmektedir.1417 Yukarıdaki nesilden sonra Şu‘be (ö. 160/777), Hammâd b. Zeyd (ö. 179/795), Ebû Avâne (ö. 170/786), Ma‘mer b. Râşid (ö. 153/770), el-Leys b. Sa‘d (ö. 165/781), Süfyan b. Uyeyne (ö. 198/813), Sad b. Ebî Arûbe (ö. 156/773), Şerîk (ö. 177/793), Fudayl b. Iyâd (ö. 187/803), Abdullah b. Mübarek (ö. 165/781), Vâkidî (ö. 207/822), Ebû Dâvud et-Teyâlisî (ö. 203/843) ve İmam Mâlik (93/712–179/795) gibi âlimler gelmektedir.1418 Şâh Veliyullah ed-Dihlevi (ö. 1176/1762), hadis ekolündan Ebû Bekir b. Ebî Şeybe (ö. 230/844), Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855), Dârimî (ö. 255/869), Ebû Ya‘lâ (ö. 307/919), Dârekutnî (ö. 385/995), Hâkim (ö. 405/1014), Beyhakî (ö. 458/1066), Hatîb el-Bağdâdî (ö. 463/1070), Deylemî (ö. 509/1115), İbn Abdilberr (ö. 463/1071) gibi âlimleri de zikreder.1419 b- Hüküm Çıkarmadaki Kaynak ve Metodları Ehl-i hadis ekolü, kendilerine bir hüküm arz edildiğinde ya da yeni bir problem ortaya çıktığında kullandığı kaynaklar ve izledikleri metodlar hakkında bilgi verirken öncelikle bu ekolün önde gelen hocalarından Abdullah b. Ömer’in istinbât metodundan söz etmek gerekir. İbn Ömer, çözüm bekleyen bir problem hakkında hüküm vermesi gerektiğinde öncelikle Kur’ân’a başvururdu. Burada bulamadığı takdirde Resûlullah’ın Sünnetine başvururdu. Eğer burada da bulamazsa sahâbilerden ileri gelenlerinin üzerinde ittifak ettikleri görüşlerine başvururur, onu uygulardı. Eğer ihtilaf etmişlerse, ortaya konan görüşlerden kendisinin de doğru bulup, kabul 1416 İbn Abdilberr, el-İsti‘âb, III, 82. 1417 Mennâ‘ el-Kattân, a.g.e., 250; Muhyiddin Müstevî, Abdullah b. Ömer, Dımaşk 1973, 140. 1418 Geniş Liste için bkz.: İbn Hazm, el-İhkâm, V-VIII, 90-91; A. mlf., Cevâmi‘u’s-Sire, 325-327; İbn Kayyim, a.g.e., I, 24; Şirâzî, Tabakâtu’l-Fukahâ, 57-63. 1419 Şâh Veliyullah ed-Dehlevî, Huccetullah, I, 150-151; A. mlf., el-İnsâf, 11, 314; Karaman, a.g.e., 109-110. 268 ettiği bir görüşü tercih ederdi. Eğer sahâbe büyüklerinin ictihadlarında da bir çözüm bulamazsa, o zaman illet yönünden benzer bir probleme kıyas eder ve hüküm verirdi.1420 Ancak kıyas metodunu çok az uygulardu. Abdullah b. Ömer’in bu metodu, onu izleyen ehl-i hadis ekolünun çoğunluğunun kabul ettiği bir metod olmuştur. İbn Ömer’in metodunu kabul eden ehl-i hadis ekolünün hüküm çıkarma prensipleri şöyle ifade edilebilir: 1- Bir problemi açık bir şekilde çözüme kavuşturan bir âyet bulunursa öncelikle onunla amel edilir. 2- Âyetin anlamı kapalı olursa, bunu açıklayan benzer bir âyete bakılır, eğer onda bir çözüm bulunursa ona göre hüküm verilir. Eğer bunu açıklayan başka bir âyet bulunamazsa o takdirde bu âyeti açıklayan hadislere bakılır; çözüm bulunursa, bununla hüküm verilir. 3- Eğer problemi çözecek açık ya da kapalı bir âyet bulunamazsa, o takdirde Sünnete başvurulur. Bulunursa onunla hüküm verilir. Bu konuda Sünnetin mütevâtir ya da âhâd olması, sahâbilerin onunla amel etmiş veya etmemiş olmaları sonucu değiştirmez. 4- Resûlullah’ın sünnetinde de bulunmazsa sahâbe ve tâbiînden bir çoğunluğun problem hakkındaki görüşlerine göre hüküm verilir. Bu grubun herhangi bir bölgeden olup, olmaması dikkata alınmaz. 5- Yukarıda ifade edilen araştırmalar sonucunda, hüküm bulunamamış ise, o takdirde Kur’ân ve sünnetin rûhuna, genel nitelikli hükümlerine, iktiza ve îmâlarına bakılarak problem çözüme kavuşturulmaya çalışılırdı. Ancak hükümlerin illet benzerliği araştırmasına girmeden bir kıyas yapılırdı. Bu kıyas yapılırken de, ortaya konmuş bazı kaidelere değil, ancak anlayış ve kalbin tatmin olmasına dayanırdı.1421 1420 Kal‘acî, Mevsû‘atu Fıkhı Abdullah b. Ömer, 27-28. 1421 Dârimî, a.g.e., I, 60; Şâh Veliyullah ed-Dehlevî, Huccetullah, I, 149; A. mlf., el-İnsâf, 12; Karaman, a.g.e., 112 Ayrıca bkz.: Hudarî, a.g.e., 110 vd; Sefer, a.g.e., 78; el-‘Ulyân, a.g.e., 190. 269 2- Suffa Ashâbının Ehl-i Re’y Ekolüne Etkileri a- Ehl-i Re’y Ekolünün Özellikleri Ehl-i Re’y ekolünün çıkış yeri Kûfe’dir. Buraya Irak Medresesi ya da Kûfe Medresesi de denilir. Hz. Peygamber’in hayatında da vefatında da sahâbe içerisinde delilleri en iyi anlayan, en çok ictihad eden, görüşünü açıklamada en cesur olan kişilerin başında Hz. Ömer gelir. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, Bedir esirleri, Kur’ân’ın toplanması, müellefe-i kulûbe verilen payı vermekten vazgeçmesi, Irak ve Şam topraklarını fetheden askerler arasında dağıtmaması ve diğer birçok uygulamaları1422 kendi ictihadları sonucu verdiği kararlardır. Hz. Peygamber döneminde dahi birçok görüşüne uygun olarak nasslar nâzil olmuştur. Bu nedenle Resûlullah birçok defa onun bu ileri görüşlülüğünü övmüştür.1423 Hz. Peygamber’in vefatından sonra Hz. Ömer döneminde fethedilen Irak bölgesinde iki yeni şehir olarak Basra ve Kûfe kuruldu. Basra’yı kuran ve oraya ilk vali olarak atanan Suffa Ashâbından ‘Utbe b. Gazvân’dır.1424 Kûfe ise yine Suffa Ashâbından sayılan Sa‘d b. Ebî Vakkâs tarafından kuruldu ve oraya vali olarak atandı.1425 Sa‘d’ı görevden alan Hz Ömer, Kûfe’ye yine Suffa Ashâbının meşhurlarından iki kişiyi gönderdi ve Kûfelilere şu mektubu yazdı: “Bundan sonra bilin ki, Ammâr’ı size vali, Abdullah’ı ise kadı ve Ammâr’ın yardımcısı olarak gönderdim. Onlar, Resûlullah’ın Ashâbının seçkinlerindendir. Onlar Bedir Ashâbındandır. Onları dinleyerek, itaat edin. Onlardan ilim öğrenin. Sizi kendime tercih ederek onları size gönderiyorum.”1426 İlk Müslümanlardan olan İbn Mes‘ûd, Hz. Peygamber’in hizmetinde ve rahlei tedrisinde Suffa’da yetişmiş, burada ilim ve irfan almıştır. Resûlullah’ın vefatından sonra Kûfe’ye gidinceye kadar hep Hz. Ömer’in uygulamalarını dikkatle takip etmiş, Kûfe’ye gittikten sonra da Hz. Ömer’in tesirinde kalarak görüş, fetvâ ve 1422 Hz. Ömer’in fıkhı hususnda geniş bilgi için bkz.: Kal‘acî, Muhammed Ravvâs, Mevsûatu Fıkhı Ömer b. Hattâb; Dâru’n-Nefâis, Beyrut; Muhsin Koçak, İslâm Hukukunda Hükümlerin Değişmesi Açısından Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları, Kardeşler Ofset ve Matbaası, Samsun, 1997. 1423 Buhârî, Ashâbu’n-Nebî, 2; Müslim, Fadâilu’s-Sahâbe, 23. 1424 Bkz.: Belâzûrî, Ensâbu’l-Eşrâf, IV, 212; XII, 267; İbn Sa‘d, a.g.e., VII, 6. 1425 Bkz.: İbn Sâ’d, a.g.e., 147; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., II, 367; İbn Abdilberr, a.g.e., II, 172, 173. 1426 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 157;VI, 7-8; İbn Esîr el-Cezerî, a.g.e., III, 388; İbn Abdilberr, a.g.e., III, 115. 270 ictihadlarının çoğunda ona uymuş ve muhalefet etmemiştir. İbn Mes‘ûd’un, Hz. Ömer hakkında: “Ben Ömer’in, ilmin onda dokuzunu götürdüğünü sanıyorum” dediği rivâyet edilir. Başka bir rivâyette ise İbn Mes‘ûd: “Şayet bütün insanlar bir vadiye doğru giderse, Ömer diğer bir vadiye giderse, ben de Ömer’i takip ederim” demiştir.1427 Hz. Ömer döneminde Horasan ve diğer bölgelere doğru fetihler yapan İslâm ordusunun merkezi, Basra ve Kûfe olmuştu. Daha sonra Hz Ali’nin Kûfe’yi hilafet merkezi yapması ve İbn Mes‘ûd’un temelini attığı ekolün burada olması, birçok âlim ve fakîh sahâbilerin Irak bölgesine yerleşmesine sebep olmuştur. Dolayısıyla Basra ve özellikle Kûfe, kısa zamanda Medine’den sonra, ikinci büyük ilim merkezi haline gelmiştir. Ortaya çıkan yeni olayları çözüme kavuşturmak için, Kur’ân hükümleri bulunamadığı zaman ve Sünnetten de yeteri kadar delil ve rivâyetler olmadığı için re’y ile ictihada yönelmişlerdir. Daha sonra birçok sahâbî Kûfe’ye gitmişse de ortaya çıkan siyasi ayrışmadan dolayı baş gösteren uydurma rivâyetler nedeniyle hadislere karşı temkinli davranmışlar ve sıhhatından emin olmadıkça delil olarak kabul etmemişlerdir. Ancak şurası kesindir ki, yaptıkları re’y ve ictihadlarına ters olan sahih bir hadis duydukları anda kendi görüşlerinden vazgeçip hadis ile amel etmişlerdir.1428 Kur’ân’ı daha iyi anlayan ve esbâb-ı nüzulü de iyi bilen Abdullah b. Mes‘ûd, Kûfe’ye kadı ve muallim olarak gönderildiğinde, ilim dağarcığında Kur’ân dışında Resûlullah’tan öğrendiği sünnet, sahâbenin fetvâları ve özellikle Hz. Ömer’in uygulamaları vardı. İbn Mes‘ûd, fıkhî konular hakkında yanındaki bu bilgilere dayanarak hüküm veriyordu. Nakli delil bulunmadığı takdirde, Hz. Ömer’in yolundan giderek re’yle ictihad ederdi. İbn Mes‘ûd’dan sonraki dönemde, özellikle “Hakem Olayı”ndan sonra Irak bölgesinde Müslümanlar arasında çok ciddi siyasi ve fıkhî ayrılıklar başlamıştır. Bu nedenle hadis bilginleri, sahih rivâyetleri mevzû rivâyetlerden ayıklamak için oldukça ciddi şartlar koymuşlardı. Hadislere uygulanan bu şartlar nedeniyledir ki, 1427 İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 22, 24. 1428 Hudarî, a.g.e., 113. 271 özellikle Kûfe ve Basra’da bulunan fıkıh bilginleri, yeni problemlerin çözümünde “re’y”i yeterince kullanmışlardır.1429 Ehl-i re’y ekolünün özellikleri şöyle özetlenebilir: 1- Takdirî fıkıh ortaya çıkmıştır. Ehl-i re’y bilginleri, henüz vukû bulmamış problemlerin şer‘î hükümleri üzerinde durmuş ve bu sebeple tek bir konu hakkında peşpeşe soruların doğmasına sebep olmuştur. Böylece bilimsel tartışmalar yapılıyor ve cevaplar hazırlanıyordu. Bu konuda İmam Ebû Hanife: “Belâ ve musibetler ortaya çıkmadan önce kendimizi hazırlıyor ve olaylar meydana geldiğinde onun üstesinden geliyoruz.” demiştir.1430 2- Irak âlimleri, rivâyetlerinde Hz. Peygamber’e yanlış bir şey isnad etmekten çok çekindikleri için, az hadis rivâyet etmişler ve bu konuda çok sıkı davranmışlardır.1431 Söz gelimi; Abdullah b. Mes‘ûd’un, Resûlullah’ın söylemediği bir şeyi ona isnad etmekten çekindiğinden, hadis rivâyet ederken terlediği ve sıkıntıya düştüğü rivâyet edilir.1432 3- Şer‘î nassların yalnız lafızlarına değil, kıyas, istihsan vb. metodlarla nassların ruh, anlam ve hikmetine bakarak hüküm verirlerdi. 4- Fetvâ vermekten kaçınmazlardı ve ilim için soru sormaktan da hoşlanırlardı.1433 b- Ekolün Hocaları ve Meşhur Fakîhleri Nassları iyi bildiği kadar Hz. Ömer’in fıkhına da hakim olan Abdullah b. Mes‘ûd, ehl-i re’y ekolünün asıl hocasıdır. Kûfe’ye gittikten sonra bilgi ve birikimiyle, metod ve delilleriyle, fetvâ ve ictihadlarıyla âdeta Irak bölgesinin baş üstadı olmuştur. Ancak daha sonra Hz. Ali, Ebû Musa’l-Eş‘arî, Müğire b. Şu‘be, 1429 İbn Teymiye, Mecmû‘u Fetâvâ, II, 316; Muhammed Mustafa Şelebî, el-Medhal fi Ta‘rifî bi’lFikhi’l-İslâmiyyi, 128; Mennâ‘ el-Kattân, a.g.e., 225-226; Abdullah b. Abdulmuhsin et-Tarikî, Hulâsatu Târihi’t-teşri‘, 67; el-‘Ulyân, a.g.e., 192-193. 1430 Ebû Zehra, Muhammed, Ebû Hanife, Dâru’l-Fikr, Kahire 1960, 229. 1431 Şâh Veliyullah ed-Dehlevî, Huccetullah, I, 151, A. mlf., el-İnsâf, 14. 1432 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 156, 157; Zehebî, Siyer, I, 494. 1433 Muhammed Mustafa Şelebî, a.g.e., 134; Mennâ‘ el-Kattân, a.g.e., 226-227; Karaman, İslâm Hukukunda İctihad, 113-114; et-Tarîkî, Hulâsatu Târihi’t-Teşri‘, 68; Sefer, a.g.e., 81-83; el- ‘Ulyân, a.g.e., 194-195. 272 Enes b. Mâlik, İmran b. Husayn ve Suffa Ashâbından sayılan Sa‘d b. Ebî Vakkâs, Ammâr b. Yâsir, Huzeyfe, Habbâb b. Eret, Ebû Berze Nadle b. Ubeyd, Kurre b. Iyâs, Ubâde b. Kurs, Sâbit b. Dahhâk, ‘Amr b. Tağlîb, Esmâ b. Hârise vb. diğer birçok sahâbinin Kûfe ve Basra’ya yerleşmişlerdir. Bunların gerek hadis rivâyeti gerek fıkhî görüşleri açısından bu ekolün üzerinde etkilerinin olduğu inkar edilemez. İbn Mes‘ûd’un yetiştirdiği öğrenciler ise, İslâm fıkhının gelişim ve yayılmasında çok büyük etkileri olmuş, birçok görüşlerinde ehl-i hadise muhalif olarak fıkıhta yeni bir çığır açmışlardır. Özellikle onun yetiştirdiği Alkame b. Kays ve Alkame’nin iki dayısı Esved b. Yezîd ve Abdurrahman b. Yezîd en-Nehaî, Mesrûk b. el-Ecda‘ el-Hemedânî, Şurayh b. Hâris el-Kindi el-Kâdî, Ebû Meysere vb. bilginlerin etkisi büyüktür. Tâbiînden olan bu zatlar, sahâbenin huzurunda insanlara fetvâ veriyorlardı. Sahâbe de bu fetvâlarını uygun görüyorlardı. Bunlardan sonra İbrahim en-Nehaî, ‘Âmir eş-Şa‘bî, Said b. Cübeyr en-Nehaî, Kasım b. Abdurrahman b. Abdullah b. Mes‘ûd, Ebû Bekir b. Ebû Musa’l-Eş‘arî vb. bilginler gelir. Daha sonra Hammâd b. Ebû Süleyman, Süleyman el-A‘meş gibi kişileri İmam Ebû Hanife Numân b. Sâbit, Süfyan es-Sevrî (ö. 161/778), Abdurrahman b. Ebû Leylâ (ö. 148/765) onları da Ebû Hanife’nin öğrencileri Züfer b. Hüzeyl el-Anberî (ö. 158/775), Evza‘î (ö. 157/774), Ebû Yûsuf (ö. 182/798), Muhmmed b. Hasan eşŞeybânî (ö. 189/805), Hammâd b. Ebî Hanîfe gibi âlimler yetişti.1434 Böylece, İbn Mes‘ûd ile başlayan bu süreç, öğrencisi Alkame, onun öğrencisi İbrahim en-Nehaî, onun öğrencisi Hammâd b. Ebî Süleyman, onun öğrencisi Ebû Hanife ve onun öğrencileri Ebû Yusuf ve Muhammed ile birlikte zirveye çıkmış ve bu dönemde büyük eserler meydana getirilmiştir. c- Hüküm Çıkarmadaki Kaynak ve Metodları Ehl-i re’y ekolünün hüküm çıkarma metodu daha çok, Abdullah b. Mes‘ûd’un metodu idi. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, İbn Mes‘ûd yeni problemler karşısında izlenmesi gereken metodu şöyle açıklamıştı: “Sizden bir kimse hüküm vermek durumunda kalırsa, önce Allah’ın kitabına baksın. Aradığı orada yoksa Resûlullah’ın 1434 Ehl-i Re’y ekolünün hocaları ve meşhur fıkıhçıları hakkında geniş bilgi için bkz.: İbn Hazm, elİhkâm, V-VIII, 92-94; İbn Teymiye, Mecmû‘u Fetâvâ, II, 329; İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 25-26. 273 sünnetine baksın. Orada da bulamazsa Salihlerin görüşü (başka bir rivâyette Müslümanların üzerinde icmâ‘ ettiği)1435 ile hüküm versin. Bunların hiçbirinden delil bulamazsa kendi görüşü ile hükmetsin. Bunu yapamıyorsa hüküm vermekten vazgeçsin.”1436 Kanâatimizce İbn Mes‘ûd, bu son cümlesi ile nasslara dayanmayan ve keyfi olarak yapılan re’yden kaçınılması gerektiğini vurgulamıştır. Buna göre Abdullah b. Mes‘ûd’un hüküm çıkarmadaki kaynak ve metodu, kendisini izleyen ehl-i re’y ekolünun metodu için büyük örnek olmuştur. Buna göre re’ycilerin istinbat metodunu şöyle özetleyebiliriz: 1- Problemin hükmünü önce Kur’ân’da aramaya çalışırlar. 2- Problemin hükmü Kur’ân’da bulamazlarsa sünnette aramaya çalışırlar. Ancak onlar, ehl-i hadis ekolünün hadisleri toplamak ve hükümleri Sünnet’te araştırmak gibi özel bir gayret içine girmemişler. Çünkü daha önce de değindiğimiz gibi, onlar uydurma hadis ihtimaline karşı çok titiz davrandıkları için sıhhatından emin olmadıkları rivâyeti kabul etmezlerdi. 3- Kitap ve Sünnette bulunmadığı takdirde hakkında “salihlerin görüşü” ile ifade edilen icmâ‘ varsa ona göre hüküm verilir. Bu nedenle ehl-i re’yciler, kendilerinden ilim öğrendikleri sahâbilerin fetvâları da onlar için hüküm ve fetvâ kaynağıdır. Ancak bir tek sahâbinin bütün fetvâlarına bağlanmak söz konusu değildir. Tâbiîlerin görüşlerine gelence, Ebû Hanife: “Onlar ilim adamı ise, biz de ilim adamıyız.”1437 sözünden de anlaşıldığı gibi, uygun bulurlarsa alırlar, bulmazlarsa almazlardı. 4- Kitap, sünnet ve icmâ‘ ile hükmü sabit olmayan bir problem karşısında fertva vermekten kaçınmazlar ve re’yleriyle ictihad ederlerdi. Söz gelimi; Ehl-i Re‘y Ekolünün üstadı kabul edilen İbrahim en-Nehaî’nin: “Ben bir hadisin içerdiği hükme dayanarak, yüz meselenin cevabını onda bulurum.” dediği nakledilir.1438 Ancak ilk dönem re’ycileri için geçerli olsada, sonraki re’yciler Kitap, Sünnet ve icmâ‘ ile hükmü sabit olmayan bir problem hakkında hemen re’yi ile ictihad etmezlerdi. 1435 Dârimî, Mukaddime, 20. 1436 Dârimî, Mukaddime, 20; Nesâi, Âdabu’l-Kadâ, 11; İbn Kayım, İ‘lâmu’l-Muvakkı‘în, I, 63. 1437 Ebû Zehra, Ebû Hanife, 235. 1438 İbn Abdilberr, Câmi‘u Beyâni’l-‘ilm, II, 66. 274 Bunlar, “tahrîc” dedikleri metodu kullandıktan sonra hüküm elde edememişlerse, o takdirde kendi re’yleriyle ictihad ederlerdi. Yani sonraki fakîhler, bağlı bulunduğu üstâdının kitabını ezberler ve problemlerin dayandığı illeti tesbit ederlerdi. Kendisine bir problem sorulduğunda, konu hakkında hocalarının cevabı varsa naklederler, yoksa, onun genel prensiplerine dayanarak problemi çözerdi. 5- Ekolün özellikleri konusunda da değindiğimiz gibi re’y ekolü, nassların yalnız lafızlarına göre değil, aynı zamanda hükümlerin ortak illetlerine, nassın teşrî‘ maksadı ve hikmetine binaen istidlâl yollarını kullanır ve hüküm verirlerdi. Buna göre daha sonra mezhep imamları döneminde isimlendirilen hükümlerin illetlerini araştırarak kıyas, istihsan, istislah, sedd-i zerâi vb. istidlâl yolları bu ekolün fıkıhçıları tarafından kullanılmıştır.1439 3- Hadisçiler ve Re’yciler Arasında İhtilaflı Meselelerden Bazı Örnekler İki ekol arasında, şerî hükümleri çıkarma metodlarındaki farklılıktan dolayı hükümlerde de ihtilaf olması kaçınılmaz olmuştur. Bu konuda iki ekol arasında ortaya çıkan problemlerden bazı örnekler vererek konuyu açıklayalım. 1- İmamın arkasında namaz kılan kimsenin Fatiha’yı okuyup, okumayacağı konusunda ihtilaf edilmiştir. Ehl-i Hadis ekolünün çoğunluğu; imamın açıktan okuduğu yerlerde cemaatın Fatiha’yı okumayacağı, gizli okuduğu yerlerde ise, Fatiha’yı okuması gerektiği görüşündedirler. Ehl-i re’y ekolü ise; imam ister açıktan okusun, ister gizli okusun cemâatın Fatiha’yı okumaması gerektiği görüşündedirler. Hadisçiler, Resûlullah’ın “Ancak ümmü’l-Kur’ân (fatiha) ile namaz kılınız. Çünkü fatihayı okumayanın namazı olmaz”1440 hadisini delil gösterirler. Re’yciler ise, Resûlullah’ın “İmamın okuması, cemaatın da okuması demektir.”1441 hadisini delil gösterirler. Ayrıca, fatihayı okumadan cemâata rukû‘da yetişen me’mûmun o rekatı kıldığı gibi kabul ediliyorsa, cemâat ile kılan kişi de fatihayı okumaması gerekir görüşündedirler. 1439 Bkz.: Şâh Veliyullah ed-Dehlevî, Huccetullah, I, 151-152; A. mlf., el-İnsâf, 15; Hudarî, a.g.e., 110-114; Karaman, a.g.e., 114-115; 1440 Ebû Dâvud, Salât, 132; Tirmizî, Salât, 115; Ayrıca diğer farklı rivâyetler için bkz.: İbn Mâce, Salât, 11. 1441 İbn Mâce, Salât, 13. 275 2- Bir şahit ve bir yemin ile hükmetme konusunda ihtilaf etmişler. Hadisçilerin çoğunluğuna göre, özel hukuk işlerinde bir şahit ve kişinin yemini ile hüküm verilebilir. Delilleri, sahâbenin Hz. Peygamber’in “yemin ve bir şahit” ile hüküm verdiğine dair rivâyetlerdir.1442 Re’ycilerin çoğunluğuna göre ise, ancak iki adam ya da bir adam ile iki kadının şahitliği ile hüküm verilir. Hiçbir işte bir şahit ve bir yemin ile hüküm vermek için yeterli değildir. “…Erkeklerinizden iki de şahit bulundurun. Eğer iki erkek bulunamazsa rıza göstereceğiniz şahitlerden bir erkek ile –biri yanılırsa diğerinin ona hatırlatması için- iki kadın olsun…”1443 âyetini delil getirirler. 3- İhramda olan kişi bir av öldürdüğünde, vereceği ceza konusunda ihtilaf etmişlerdir. Hadisçilere göre, öldürülen ava benzer bir hayvanın ceza olarak verilmesi gerekir. Zira “ İçinizde kim onu kasden öldürürse öldürdüğü hayvanın dengi (benzeri) cezadır.”1444 âyeti bunu emretmektedir. Ayrıca, Hz. Peygamber’in sırtlan öldürmenin cezasının bir koç, geyikte bir koyun, tavşanda bir dişi oğlak, yaban tavşanında yeni sütten kesilmiş bir oğlak olduğuna hükmetmiştir. Sahâbe de benzerinin gerektiğine hükmederek, devekuşu öldürmenin cezası bir devedir, demişler.1445 Re’ycilere göre ise, avlanan hayvanın kıymetini ödemek gerekir, çünkü av misliyattan sayılmaz. Hayvanlar kıymetleriyle alınır satılır, kıymet ise zamana göre değişir.1446 4- Hac’da namazların cem‘i (birleştirilmesi) ve kasrı (kısaltılması) konusunda ihtilaf etmişlerdir. Hadisçilere göre, Hac yapan kişi –ister Mekkeli olsun ister başkası olsun- Arafât’da ve Müzdelife’de namazları Cem’ ve kasr yapar. Mina’da ise kasr yapar. Delillerini de Hz. Peygamber’in uygulamalarına dayandırırlar ki, Arafât ve Müzdelife’de Kasr ve cem‘,1447 Mina’da kasr yapmıştır.1448 Hz. Ebû Bekir ve Ömer 1442 İbn Mâce, Ahkâm, 31. 1443 Bakara, 2/282. 1444 Mâide, 5/95. 1445 Vehbe Zuhaylî, el-Fikhu’l-İslâmiyyi ve Edilletuhu, Daru’l-Fıkr, Dımaşk 1989, III, 275 (Ebû Dâvud, İbn Mâce ve Dârekutnî’den nakledilmiştir) 1446 İbn Teymiye, Mecmû‘u Fetâvâ, II, 352. 1447 Ebû Dâvud, Menâsik, 64. 276 de böyle yaptı.1449 Buna dayanarak uzun yolculuk dışında da diğer bazı sebeplerden (yağmurlu, soğuk, hastalık gibi günlerde) cem‘ yapılabilir demişlerdir.1450 Re’ycilere göre ise, Mekkeli olanlar cem‘ ve kasrı yapamazlar. Hz. Peygamber’in “Ey Mekke halkı! Siz namazlarınızı tamamlayınız, çünkü diğerleri (Mekke’nin dışından gelenler) seferidirler” hadisini delil olarak gösterirler. Ehl-i hadis ekolü bu rivâyeti sahih görmedikleri için kabul etmemişlerdir.1451 5- Niyeti dil ile söylemenin gerekli olup, olmadığı konusunda ihtilaf edilmiştir. Hadisçilere göre, abdeste, namaza ve oruca başlarken niyetin dil ile söylemeye gerek yoktur, müstehap da değildir. Onlara göre sözle söylemek bid‘attır. Çünkü Resûlullah ve sahâbe namaza iftitah tekbiri ile başlarlardı. Tekbirden önce ise, niyetin sözlerini söylemezlerdi. Aynı zamanda Resûlullah, sahâbeye bu şekilde öğretmiştir. Nasıl ki, yemek yemeğe, bir şeyi içmeğe ya da sefere çıkmaya niyet eden bir kişi bunu dil ile telafuz etmiyorsa, namaza niyet eden kişi de, niyeti dil ile telafuz etmesine gerek yoktur. 1448 Ebû Dâvud, Menâsik, 76. 1449 Ebû Dâvud, Menâsik, 75. Hz. Osman’da ilk yıllarında Mina’da iki rekat kılmıştır. Ancak daha sonraki yıllarda “Bilmeyenler namazın iki rekat odluğunu zannedeceklerinden çekindiği için insanlara dört rekat kıldırmıştır.”(Bkz.: Müslim, Salâtu’l-Müsâfirî, 2; Ebû Dâvud, Menâsik, 76). 1450 Abdullah b. Abbas şöyle rivâyet etmiştir: “Resûlullah, Medine’de korku ve yağmur olmadığı halde öğlen ile ikindiyi, akşam ile yatsıyı cem‘ etmiştir.” İbn Abbas’a: “(Resûlullah’ın) bunu yapmadaki maksadı nedir?” diye sorulduğunda o: “Ümmetine zorluk vermemeyi kasdettı” cevabını verdi.(Ebû Dâvud, Salâtu’l-Müsâfiri, 5; Müslim, Salâtu’l-Müsâfirîn, 6; Tirmizî, Salât, 187; Nesâi, Salât, 602). Ancak mukimin de namazları cem‘ edilebileceğini gösteren bu rivâyetle amel etme konusunda farklı görüşler vardır. Söz gelimi; Muhammed b. Sirin’in “âdet haline getirilmediği sürece ihtiyaç ve benzeri durumlarda mukimin namazları cem‘ edilebileceği” görüşünde olduğu rivâyet edilir. Kimisi de hastalık zamanı ile kısıtlamışlar. Ata b Ebî Rebâh da hastalık zamanında cem‘ edilebileceğini söyler, bu görüşü İmam Mâlik ve Ahmed b. Hanbel de kabul eder. İmam Şâfiî ise, sadece yağmurlu zamanlarda mukim cem‘ edebilir diyor. Re’yciler ise, hastanın namazları cem‘ edebilmesi için “misafirlikte hastalanmasi” şartına bağlamışlardır. (bkz.: Ebû Davud’un yukarıdaki hadisin açıklamalarında verdiği dipnottan alınmıştır. Ebû Dâvud, Sünen, II, 15). Ancak re’yciler İbn Mes‘ûd’dan gelen rivâyete istinaden hacdaki iki yer dışında cem‘in mümkün olmadığını söylerler. İbn Mes‘ûd’un şöyle dediği nakledilmiştir: “Ben Resûlullah’ın bir namazı kendi vaktinden başka bir vakitte kıldığını görmedim. Ancak iki namaz müstesnadır: Arafat’ta öğle ile ikindiyi, Müzdelife’de ise akşamla yatsıyı birlikte kılmıştır. (Buhârî, Hacc, 99; Müslim, Hacc, 288). 1451 İbn Teymiye, a.g.e., II, 360. 277 Re’ycilere göre ise, ibadetlerde niyeti sözle söylemek müstehaptır. Çünkü sözle söyleyerek yapılan niyet, sözle söylemeden sadece kasıtla yapılan niyetten daha güçlüdür.1452 6- İstiskâ’ (yağmur isteme) namazının meşru olup olmaması konusunda ihtilaf edilmiştir. Hadisçilere göre, istiskâ’ namazı kılınabilir. Delilleri ise, Abdullah b. Zeyd’in şu rivâyetidir: “Resûlullah, yağmur namazı için çıktığı gün, insanlara sırtını döndüğü ve kıbleye doğru dönerek dua ettiği, daha sonra elbiselerini ters çevirdiği ve sesli olarak iki rekat namaz kıldığını gördüm.”1453 der. Re’yciler ise, bu hadisi kabul etmemişlerdir.1454 Hicaz ekolü ile Kûfe ekolü arasında bedenden çıkan akıcı kanın; cinsel organa dokunmanın abdesti bozup, bozmayacağı; kerâhet vakitlerinde namazın kılınıp, kılınamayacağı vb. daha birçok konuda görüş ayrılığı vardır. Bu görüş ayrılıklarının çoğu, daha sahâbe asrında bile ihtilaflı olan ve onlar arasında tartışma konusu olmuştur. Kimi, bir sahâbî ya da birkaç sahâbinin ittifak ettiği görüşü benimserken; kimi de, diğer sahâbî ya da sahâbilerin görüşünü kabul etmiştir. Mezhep imamları döneminde ise, ehl-i re’y ve ehl-i hadis ekolünün görüşlerini birleştirmeye ya da uzlaştırmaya çalışan başka bir görüş daha ortaya çıkmıştır.1455 D- Suffa Ashâbının Fıkhî Mezheplerin Gelişimine Etkileri Hz. Peygamber’in döneminden mezheplerin ortaya çıkmasına kadar geçen fıkhî süreçte gerek istinbât metodu, gerek furû‘un gelişiminde sadece Suffa Ashâbının rolü vardır desek çok ciddi belkide dayanaktan yoksun bir iddia olur. 1452 İbn Teymiye, a.g.e., II, 358. 1453 Nesâi, İstiskâ’, 2. 1454 İbn Teymiye, a.g.e., II, 362. Ayrıca bkz.: el-‘Ulyân, a.g.e., 196-198. Her ne kadar istiskâ’ın sadece dua ve istiğfardan ibaret olduğunu ve namazının meşruluğunun olmadığını ilk re’yciler –ki bunların arasında İmam Ebû Hanife de vardır- söylemişlerse de sonraki ehl-i rey ekolü –Ebû Yusuf ve Muhammed de bu görüştedir- mensubları istiskâ’ namazı hakkındaki rivâyetleri kabul etmişlerdir. Hafız ez-Zeyla‘î de bu tartışmaya şu cevabı vermiştir: “Hz. Peygamber’in yağmur duası yaptığı sahih ve sabittir. Resûlullah’ın yağmur duasında namaz kıldığı rivâyet edilmemiştir, sözü sahih değildir. Hz. Peygamber’in yağmur duası yaptığı, ancak namaz kıldığına dair rivâyetlerin olmadığı yönündeki iddialar şöyle açıklanabilir: olsa olsa bu rivâyette namaz değil sadece istiskâ’ zikredilmiştir, ama bir şeyin zikredilmemesinden onun vukû bulmaması lazım gelmez.” (bkz.: Vehbe Zuhaylî, el-Fıkhu’l-İslâmiyyi ve Edilletuhu, Dâru’l-Fikr, Dımaşk 1989, II, 413; Zeyla‘i, Nasbu’r-Râye, II, 238’den naklen) 1455 Geniş bilgi için bkz.: Şah Veliyullah ed-Dehlevî, Huccetullah, I, 144 vd.; A. mlf., el-İnsâf, 44 vd.; Hudarî, a.g.e., 173 vd. 278 Ancak teşrî‘in birinci kaynağının inzâlına şahid olan, esbâb-ı nüzülü iyi bilen; teşrî‘in ikinci kaynağı olan Resûlullah’ın rahle-i tedrisinde yetişen, ondan ilim ve irfan öğrenen, hazarda, seferde, savaşta, özel hayatının büyük bir kısmında, çarşıda, pazarda her daim ondan ayrılmayan ve esbâb-ı vürûdu en iyi bilenlerin başında Suffa Ashâbı gelmektedir. Kısacası, teşrî‘in saf ve berrak dönemini canlı olarak yaşayan Suffa Ashâbı, Hz. Peygamber’in vefatından sonra İslâmın sonraki nesillere ulaşmasında çok büyük hizmetleri ve Kur’ân, kırâat, tefsir, hadis, fıkıh gibi İslâmi ilimlerin gelişmesinde de çok büyük etkileri olmuştur. Suffa Ashâbının Hz. Peygamber’den aldıkları fıkhî birikimlerin daha sonraki nesillere intikali konusunda Prof. Dr. Salih Tuğ şu açıklamayı yapmaktadır: “Sadece Hz. Peygamber’in sağlığında değil, daha sonra uzun seneler öğretim çevresinde aktif kalmış olan Suffa’nın hukuk öğretiminde veya o dönemin şu veya bu ilim dalında çalıştığını kesin sınırlar çerçevesinde söyleyemesek bile, umumiyetle hukuk da dahil olmak üzere zamanının ilimlerinin içinde tedris edildiği bir muhit olduğunu ifade etmemiz mümkün bulunmaktadır. Hatta daha ileri giderek Basra, Kûfe, Şam gibi ilk asırların hukuk öğretiminin yapıldığı farklı çevreler arasında gösterilen “Medine Muhiti”nin, işte bu Suffa sayesinde varlığını kazandığını söylemek mümkündür. Daha da ileri giderek, ilk ve ikinci asırlarda hukuk mekteplerinin ortaya çıkmasında bu okulun mühim bir rol oynadığını söylememiz fazla bir iyimserlik sayılmaz. Gerçekten daha sonra yetişen bilginler, daima bir evvelki nesil hukuk bilginlerinin fikirlerine dayanmak suretiyle yeni hukukî görüşler ortaya atmış ve bu suretle Hanefî, Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelî gibi büyük ve klasik diyebileceğimiz “Hukuk Ekolleri” oluşmuştur.”1456 1- Mezhepler Döneminde Fıkhın Özellikleri İctihadlarda bulunmanın en yoğun olduğu dönem, mezhepler dönemi olup, fıkhın olğunluk çağıdır. Özellikle Abbasiler Bağdat’ı başkent yaptıktan sonra fıkıh büyüyüp gelişmiştir. Çünkü Bağdat İslâm medeniyyetinin merkezi oldu. İlmi hareket faliyeti başladı. İlmî hareketliliğin hız kazanması ile birlikte daha önceki ilim 1456 Tuğ, Salih, İslâm’da İlk Ma‘ârif Müesseseleri ve Bunların Gelişmesi, İslâm Düşüncesi Dergisi, Cağaloğlu Yayınlan, Mayıs 1969, 427. (Sadeleştirilerek alınmıştır) 279 merkezleri yanında Irak’ta “Bağdat”, Endülüs’te “Kurtuba”, Mısır’da “Fustat”, Afrika’da “Kayravân” gibi İslâm kültür merkezleri kuruldu. Söz gelimi; daha sonra mezhep haline gelen Ebû Hanife’nin ilmini dünyaya yayan Bağdat medresesi olmuştur. İmam Mâlik’in arkadaşlarından İbn Veheb ve İbn el-Kâsım, İmam Şâfiî’nin arkadaşlarından er-Rebî‘ ve el-Müzenî, İmam Ebû Hanife’nin arkadaşlarından Ebû Ca‘fer et-Tahavî gibi fıkıh bilginleri kendi imamlarının görüşlerini Fustat’tan dünyaya yaymışlardır. İranlılar ve Rumlar gibi çeşitli milletler birbiriyle kaynaşmıştı. Abbasi halifeleri idare sistemleri din ve hukuk esasları üzerine kurulmuş olduğu için fakihleri kendilerine yaklaştırmıştı.1457 Bu dönemde fıkıh, son derece gelişmiştir. Müctehid ve büyük imamlar bu dönemde yetişmiş, mezhepler oluşmuş, her mezhep imamı kendine göre hukuk sistemi kurarak hüküm istinbât yöntemleri belirlemiştir. Bu dönem, Hanefî, Mâlikî, Şâfiî ve Hanbelî gibi günümüze kadar varlığını sürdüren sünni fıkıh mezhepleri ile diğer mezhep imamlarının hüküm çıkarma usûllerinin belirlendiği, furû‘un geliştiği, vukû bulmamaş olan nazarî fıkhın zirvede olduğu bir dönemdir.1458 Bu dönemdeki teşrî‘, hicri ikinci asrın başlarından, dördüncü asrın ortalarına kadar devam eder.1459 Mezhepler dönemi, müctehidler dönemi, tedvin dönemi, fıkhın olgunluk dönemi gibi isimlerle adlandırılan bu dönemin fıkhî özelliklerini şöyle özetleyebiliriz: 1- Fıkhın bilimsel canlılığı oldukça genişlemiştir. Bu dönemde, akli ilimler daha fazla kullanılmıştır. Çünkü bu dönemde felsefe ve mantık ilmi dorukta idi. Takdiri (nazarî) fıkıh çalışmaları çok yaygın hale gelmiş, vukû bulmamış ya da vukû ihtimali çok az olan olaylar için hüküm verilmiştir. 2- Bu dönemin bilginleri, hac, cihad, ilim talebi gibi maksadlarla seyahatler yaparak birbirlerinden tefsir, hadis, fıkıh gibi ilimlerde bilgi alışverinde bulunmuşlardır. Söz gelimi; Medineli Rabîa b. Abdurrahman –ki daha sonra Medine’ye döndükten sonra hükümlerde re’ye başvurduğundan “Rebîatü’r-re’y” diye 1457 Hudarî, a.g.e., 137 vd; Ayrıca bkz.: Mennâ‘ el-Kattân, a.g.e., 268; Sefer, a.g.e., 87 vd.; et-Tarîkî, Hulâsatu Târihi’t-teşri‘, 73 vd; el-Ulyân, a.g.e., 205 vd. 1458 Bkz.: Keskioğlu, a.g.e., 95-97. 1459 Hudarî, a.g.e., 137; 280 anılmıştır- Irak’a, Irak ekolünde yetişmiş Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî Medine’ye, önce Mekke’de yetişen Şâfiî sonra Medine’de, daha sonra Irak ve Mısır’a gitmişler. Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) ve Yahya b. Ma‘în (ö. 233/848) ile birlikte Yemen’in meşhur âlimi Abdurrezzâk b. Hemmâm’ın ilminden faydalanmak için San‘a’ya gitmişler. Böylece, sahâbe, tâbiîn ve sonrakilerin farklı bölgelerde bıraktığı ilim mirasından faydalanmışlardır.1460 Bu yolculukların sonucunda kendi yanlarında olmayan bilgileri edinme, eksikliklerini tamamlama fırsatı elde ettikleri gibi bazen görüş, re’y ve ictihadları da birbirine yaklaşmıştır. 3- Sahâbenin son dönemi ile tâbiîn döneminde çevre ve üstad farklılığına dayalı Hicâziyyûn ve Irâkiyyûn ayrışması, tebe-i tâbiîn ve mezhep imamları döneminde re’y ile hadise verilen değer konusu ile ilgili hüküm çıkarma metodlarında farklılaşma başlamıştır. Ancak, bu dönemde de ictihad hürriyeti olduğundan fıkıhçılar farklı istinbât metodlarını kullanarak çok fazla ictihadlarda bulunarak birbirinden bağımsız hüküm veriyorlardı. Bu nedenle, aynı konu hakkında farklı hükümler ortaya çıkıyordu.1461 4- Bu dönemin en önemli özelliklerinden biri de, fıkhın usûl ve furû kısmının tedvin edilmesidir. Hz. Peygamber döneminden bu döneme kadar fıkıh ile ilgili bazı özel sahifeler ya da belgeler olsada1462 ilk defa fıkıh usûlü bu dönemde İmam Şâfiî tarafından tedvin edilmiştir. Bu dönemde yazılan eserler ilmin ve fıkhın hızlı bir şekilde yayılmasına neden olmuş ve sonrakiler için örneklik ve kaynaklık etmiştir. Bu dönemde; Kur’ân ilimleri, hadis ve fıkıh tedvin edilmiştir.1463 5- Bu dönemde teşrî‘in kaynakları ve hüküm çıkarma metodları farklılaşınca müctehidler arasındaki ihtilaflar da çoğalmıştır. Çünkü kıyas, istihsan, istislah, sedd-i zerâi, Medine ehlinin ameli, sahâbe kavli gibi istidlâl yolları ve hadisin âhâd, mürsel, merfû, mektû, sahih, mevzû gibi kategorize edilerek onların kaynaklık değeri hakkında çok ciddi tartışmalar olmuş ve ihtilaflar ortaya çıkmıştır. 1460 Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, 171-172; et-Tarîkî, Hulâsatu Târihi’t-Teşri‘, 75. Ayrıca bu dönemde ilim uğruna yapılan yolculuklarla ilgili geniş bilgi için bkz.: Hatîb el-Bağdâdî, Târihu Bağdâd, Mısır 1931, III, 5; Zehebî, Siyer, XI, 192-194; Ebû Nu‘aym, a.g.e., IX, 174. 1461 el-Hacevî, Fikru’s-Sâmi, II, 33-34; Karaman, a.g.e., 175; Sefer, a.g.e., 90. 1462 Karaman, a.g.e., 161, 167-168. 1463 Zehebî, a.g.e., XI, 190-200; Hâcî Halîfe Mustafa b. Abdullah, Keşfu’z-Zunûn an Esâmi’lKütübi ve’l-Funûn, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1994, 46 vd. 281 6- Bu dönemde fıkıh ıstılahları ortaya çıkmıştır. Daha önceki dönemlerde telafuz edilemeyen rükün, şart, sahih, bâtıl, fâsid, farz, vâcib, müstehab, mendûb, illet, sebep gibi fıkhî terimler bu dönemde kullanılmıştır. Bu istilahlar mezhebe göre de değişik bir anlam taşımıştır.1464 7- İctihad hürriyeti olduğundan dolayı sonradan mensubları kalmasa da o dönemde yaklaşık on üç ehl-i sünnet mezhebi vardı. Ancak dört mezhep olan Hanefî, Mâlikî, Şâfiî ve Hanbelî mezhepleri, eserleri ve mensublarıyla birlikte günümüze kadar gelmiştir. Bunlarla birlikte Zeydiyye, İmamiyye, İbadiyye Mezhepleri de bu dönemde ortaya çıkmıştır.1465 2- Suffa Ashâbının Usûl açısından Mezheplere Etkileri Hüküm çıkarma metodları ile ilgili olarak gerek Hz. Ömer’in uygulamaları ve Ebû Musa el-Eş‘arî’ye gönderdiği mektupta1466 gerek Suffa Ashâbından ve her birisi sonraki iki fıkıh ekolünün birer üstadı olan İbn Mes‘ûd1467 ve İbn Ömer’in1468 uygulamalarını daha önce ifade etmiştik. Bunların tâbiîn döneminde başlayan ehl-i hadis ve ehl-i re’y ekollerinin istinbât metodlarına nasıl etki ettiklerini de görmüştük. İlk dönemlerde birbirinden farklı hüküm çıkarma yöntemleri kullanmışlarsa da sonraki dönemde özellikle mezhep imamları döneminde isimleri zikredilen istinbât kaynakları telaffuz edilmiyordu. Ancak yukarıda anlattığımız gibi Hz. Ömer başta olmak üzere, Hz Ali, İbn Mes‘ûd, İbn Ömer, İbn Abbas, Zeyd b. Sâbit gibi fakîh sahâbilerin istinbât metodları, sonra gelen tâbiîn üzerinde büyük etkileri olduğu örnekleriyle görmüştük. Hatta Ebû Hureyre, Sa‘d b. Ebî Vakkâs, Ebû Said el-Hudrî, 1464 Keskioğlu, a.g.e., 103. 1465 Bu dönem fıkıh özellikleri hakkında geniş bilgi için bkz.: Şah Veliyullah ed-Dehlevî, Huccetullah, 144 vd.; A. mlf., el-İnsâf, 44 vd.; Hudarî, a.g.e., 173 vd; Ahmed Emin, Duha’lİslâm, Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1933, II, 161 vd.; et-Tarîkî, a.g.e., 73 vd; Karaman, a.g.e., 169 vd; A. mlf., İslâm Hukukunda İctihad, 129-130; Sefer, a.g.e., 102-103. 1466 Hz. Ömer, Ebû Musa el-Eş‘arî’ye gönderdiği mektupta şöyle demiştir: “Tereddüde düştüğün ve Kitab ile Sünnet’te bulamadığın meseleleri iyi anlamaya ve birbirine benzeyen şeyleri tanımaya çalış ve benzediği takdirde kıyas yap.” (Nesâî, Âdâbü’l-Kudât, 11; Serahsî, el-Mebsut, XVI, 60, 62, 63; İbn Kayyim el-Cevziyye, İ‘lâmu’l-Muvakki‘în, I, 86, 401; Şirâzî, Tabakâtu’l-Fukahâ, 7). Hz. Ömer, Şurayh’ı Kûfe Kadısı olarak görevlendirdiğinde kendisine bir mesele geldiğinde takip etmesi gereken metodu da buna benzer şekilde açıklamıştır. Bkz.: İbn Hazm, el-İhkâm, VVIII, 202-203. 1467 Dârimî, Mukaddime, 20; Nesâî, Âdâbü’l-Kudât, 11; İbn Kayyim el-Cevziyye, a.g.e., I, 62-63. 1468 Kal‘acî, Mevsû‘atu Fıkhı Abdullah b. Ömer, 27 vd. 282 Ebû’d-Derdâ, Selmân-ı Fârisî, Ubâde b. Sâmit, İmran b. Huseyn, Câbir b. Abdullah, Ebû Musa el-Eş‘arî ve diğer sahâbiler gibi daha az fetvâ ile uğraşan –ki bunların büyük bir kısmı Suffa’da yetişmiş- kişilerin bilgi ve birikimini, furû‘ ile ilgili fetvâ ve ictihadlarını, istinbât metodlarını alan tâbiîn, sonraki nesillere aktarmıştır. Yeni Problemlerin ortaya çıktığı, nazarî fıkhın en revaçta olduğu, ilim için şehir şehir dolaşan âlimlerin ortaya çıktığı ve en önemlisi ictihad hürriyetinin olduğu bu dönem de, tek bir ekol ya da üstada göre hüküm verilmiyordu. Çünkü farklı kişilerden alınan bilgiler sonucunda bazı hükümlerde ehl-i re’yin görüşünü kabul ederken diğer bazı hükümlerde ehl-i hadisin görüşünü kabul edebiliyorlardı. Bu dönemde daha çok hüküm çıkarma metodlarındaki farklılıktan ve kaynaklara verdikleri değerden dolayı vardıkları sonuçlarda ihtilaf etmişlerdir. Daha fazla hadislere sahip olan Medine fakîhleri, Iraklı fakîhlerin kendilerindeki hadîslere aykırı görünen fetvâlarını duydukça, onların sahih hadîsleri terkettikleri ve re’yi hadîsten üstün tuttukları düşüncesinde idiler. Söz gelimi; Hadis ekolüne mensub Evzâî (ö. 157/774): “Biz Ebû Hanîfe’yi re’yi kullandığı için kınamıyoruz, hepimiz re’yden istifade ederiz. Bizim onu kınamamız, hadîse muhalif görüş açıkladığındandır.”1469 diye açıklamıştır. Bu dönemde İslam hukukçuları, istinbat metodlarında görüş ayrılığına düşmüşlerdir. Örneğin; Zahiriler, kıyası, sahâbe ve tâbiîn fetvâlarını hüküm kaynağı olarak kabul etmemiş ve taklidi haram olarak görmüşlerdir.1470 Basralı Mu‘tezile, sünneti kabul etmemiş, re’y ve kıyasla çok amel etmişlerdir.1471 Bunların dışında kalan ve çoğunluğu oluşturan ehl-i sünnet grubu ise, Kur’ân ve Sünneti ittifakla delil olarak kabul etmiş, icmâ ve kıyas konusunda ise, işleyiş ve kullanımı konusunda farklı bazı görüşler olmakla birlikte delil olarak kabul etmişlerdir. Ancak fer‘î ya da tâlî kaynaklar dediğimiz; 1- İstihsân, 2- Mesâlih-i Mürsele, 3- İstishâb, 4- Sahâbe kavli (görüşü), 5- Örf ve âdet, 6- Sedd-i zerâî, 7- Medîne halkının amelleri, 8- Öncekilerin şeriatları gibi isimlerle sonradan adlandırılan bu kaynakların kullanılması ve bunların delil olmadaki değerleri hakkında bu dönemde İslâm 1469 İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim, Te’vîlü Muhtelifi’l-Hadis, Dâru’l-Kutubi’lİlmiyye, Beyrut 1985, 52. 1470 Şâh Veliyullah, Huccetullah, I, 154. 1471 Hudarî, a.g.e., 186. 283 hukukçuları arasında ihtilaf ve tartışma konusu olmuştur. Fakat bir fakîhin kabul ettiği bir delili diğer bir fakîh ya kabul etmemiş ya da başka bir ad altında bunu kullanmıştır. 3- Suffa Ashâbının Furû Açısından Mezheplere Etkileri Farklı bölgelere yerleşen sahâbilerin yanında farklı bilgiler özellikle farklı hadisler bulunmaktaydı. Kiminin yanında bulunan bir sünnet bilgisi, bir diğeri bilmeyebiliyordu. Sahâbilerin etrafında toplanan tâbiîn de kendisinden bilgi aldığı hocasının yolunu takip etmiş, onun fetvâlarına göre amel etmiş, onun ilmine sahip olmuştur. Bu durum, ilim için yapılan seyahatların ve ilmî hareketliliğin en yoğun yaşandığı dördüncü yüzyılın başına kadar devam etmiştir. Ancak bazı hadislerin olduğu, sahâbilerin onunla amel ettiği halde tâbiîn bilmeyebiliyordu. Hatta mezhepler döneminin ilk başlarında bile bu duyulmamış ya da bilinmemiş olabiliyordu. Basralıların bildiği birçok hadisi diğer bölgelerdekiler ya da diğer bölgedeki birçok hadisi Basralılar veya diğer şehirdekiler bilmeyebiliyordu. Söz gelimi; Abdullah b. Ömer ve Ebû Hureyre’nin kabul ettiği ve uyguladığı alış verişte “meclis muhayyerliği” prensibini Medine’nin meşhur yedi fakîhi ve o dönemdeki fakîhleri bilmedikleri için uygulamamışlar. Bu nedenle, İmam Ebû Hanife ve Mâlik de bu hadisi kabul etmemişler. Fakat İmam Şâfiî, İbn Ömer ve Ebû Hureyrenin uyguladığı “meclis muhayyerliği” ile ilgili hadisi öğrenmiş ve onunla amel etmiştir.1472 Bütün mezhep imamları, kendi görüşlerine ters düşen sahih bir Sünneti duyduklarında, kendi görüşlerinden vaz geçip, Sünnet’e göre amel etmişlerdir. Söz gelimi; İmam Şâfiî, Ahmed b. Hanbel’e: “Siz sahih hadisleri bizden daha iyi biliyorsunuz. Bu nedenle, ister Kûfe, ister Basra, isterse de Şamlılardan olsun sahih bir hadis bulduğunuzda bana söyleyin ki ona göre amel edeyim.” demiştir.1473 Fıkıh bilginleri, kendilerine ulaşan delile göre hüküm veriyorlardı. Dolayısıyla bazen aynı konu hakkında farklı rivâyetlerin olması, ihtilafın oluşmasına sebep oluyordu. Bazen de aynı konu hakkında farklı delillerin getirilmesinden dolayı 1472 Şâh Veliyullah ed-Dehlevî, el-İnsâf, 44. 1473 Şâh Veliyullah ed-Dehlevî, el-İnsâf, 48. 284 ihtilaf oluyordu. Delillerin çatışması nedeniyle, görüş ayrılıklarının boyutlarını bize gösteren şu olayla yetineceğiz: Abdurrahman b. Said şöyle anlatır: “Hac yaptıktan sonra Mekke’de Ebu Hanife’nin yanına giderek şartlı alışveriş konusunu sordum, o: “Hükümsüzdür” (bâtıl) dedi. Sonra İbn Ebî Leylâ’ya gittim bu konuyu ona da sordum, o: “Satış caiz, şart bâtıldır” dedi. Daha sonra İbn Şübrüme’ye gittim bu konuyu ona da sordum, o: “Satış caiz, şart da caizdir” dedi. Kendi kendime dedim ki: “Bu Kûfe fakihleri bu konuda bende büyük bir ihtilaf meydana getirdiler. Ben ise onlara delillerini soramadım.” Sonra tekrar Ebu Hanife’ye gittim, sorumu tekrarladım. Aynı cevabı verdi. Dedim ki: “İki arkadaşın senden farklı görüşe sahiptirler.” O: “Onların görüşlerini bilmiyorum” dedi ve delilini şöyle söyledi: “Amr b. Şuayb’ın bana babasından o da dedesinden naklettiğine göre Hz. Peygamber şartlı alışverişi yasakladı.” Bunun üzerine İbn Ebî Leylâ’ya giderek aynı şeyi ona söyledim. O da: “Onların görüşlerini bilmiyorum” dedi ve delilini şöyle söyledi: “Hişam b. Urve’nin bana babasından onun da Hz. Aişe’den rivayet ettiğine göre Hz. Aişe Berire’yi satın almak istedi. Akrabaları (mevlası) ancak “velâ” hakkı kendilerine ait olmak şartıyla bunu kabul etti. Hz Aişe durumu Resûlullah’a anlattı. Resûlullah: “Satın al, velâ hakkını onlara şart koş (bırak). Şüphesiz “velâ” azad edenin hakkıdır.” buyurdu. Sonra Hz. Peygamber bir konuşma yaptı ve şöyle dedi: “Bazı insanlara ne oluyor ki, Allah’ın Kitabı’nda olmayan şeyleri şart koşuyorlar. Allah’ın Kitabı’nda olmayan her şart bâtıldır. En doğru olan Allah’ın Kitabı, en sağlam olan Allah’ın şartıdır. “velâ” azad edenin hakkıdır.” Daha sonra İbn Şübrüme’ye gittim. Aynı konuyu ona söyledim. O: “Onların görüşlerini bilmiyorum” dedi ve delilini şöyle söyledi: “Muharib b. Disar’ın Ebu’z-Zübeyr’den, onun da Cabir b. Abdullah el-Ensarî’den naklettiğine göre Hz. Peygamber, bir savaşta ondan deve satın aldı ve Medine’ye kadar yük taşımasını ona şart koştu.”1474 Mezhep İmamları, ihtilaflı konularda çoğu kez, sahâbeyi örnek göstermişler ve onların hidayet üzere olmalarına rağmen farklı görüşlere sahip bulunduklarını ifade ederek görüşlerini bu şekilde açıklamışlardır. Bu ilkeden hareketle, fıkıh 1474 Bak. Serahsî, el-Mebsût, XIII, 13 vd.; Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed, Fethü’l-Kadîr, el-Câmi‘ Beyne Fenniyi’r-Rivâye ve’d-Dirâye min ‘İlmi’t-Tefsîr, Beyrut ty., V, 214. 285 bilginleri, ictihadî konularda verilmiş farklı fetvâları geçerli kabul edegelmişlerdi. Aynı şekilde kadıların hükümlerini saygıyla karşılamışlar ve bazen kendi görüşleri aksine amel etikleri dahi olmuştu. Mezhep imamlarının bu gibi konularda kendi görüşlerini beyan ettikten sonra konunun ihtilaflı olduğunu belirttiklerini ve sonra “Bu daha ihtiyatlıdır, tercihe şayan olan görüş budur, bu bana daha sevimli gelmektedir...” dediklerini, “Bize ulaşmış olan budur.” gibi ifadeler kullanmışlardır.1475 1475 Şâh Veliyullah ed-Dehlevî, Huccetullah, I, 144. Müctehid imamlar, ihtilaflı olduğu konuyu ele alırken gendi görüşünü açıklamaya çalışır ve sonra “bu daha ihtiyatlıdır”, “tercihe şayan olan görüş budur”, “bu bana daha sevimli gelmektedir”, “bize ulaşmış olan budur”, “bize göre de durum budur” gibi, ifadeler kullanılmıştır. Bu ifâdeler için bkz.: Mâlik b. Enes, “Muvatta”; Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, “el-Huccetu alâ Ehl-i Medine”; Muhammed b. İdris eş-Şâfiî, “el-Ümm”. 286 SONUÇ Hz. Muhammed’e gönderilmiş olan ve İnsanın Allah, diğer insanlar ve varlıklarla ilişkilerini düzenleyen, hayatına yön veren, onlarla ilgili davranışlarına esas olacak normlar koyan İslâm dininin, sonraki nesillere doğru bir şekilde eksiksiz aktarılması noktasında, sahâbenin önemi ve çabası inkar edilemez bir gerçektir. Çünkü onlar, Hz. Peygamber’le birlikte vahiy sürecini yaşamış, dinin temel kaynağı olan Kur’ân’ın getirmiş olduğu emir ve yasaklarla dinin diğer öğretilerini, bizzat O’nun açıklamaları ve yorumlarıyla öğrenmişlerdir. Dini öğretileri, çoğu kez, uygulamalı olarak Resûlullah’tan görmüşlerdir. Aynı zamanda, anlayamadıkları veya kavrayamadıkları birçok kapalı nassları ya da merak ettikleri diğer birçok hükmü de Peygambere sorarak öğrenme imkanı bulmuşlardır. Zaten onların bu üstünlüğünü âyetlerle1476 sabit olduğu gibi, onların asrı, bizzat Hz. Peygamber tarafından bütün asırların en değerlisi olduğunu1477 ifade ederek, daha sonra gelecek olan nesiller için İslâm’ı anlama, kavrama ve yaşama bakımından örnek oluşturduğunu göstermişlerdir. Bu nedenle, sahâbenin İslâm’ı nasıl anladıkları, nasıl yaşadıkları, karşılaştıkları problemleri çözmek için nasıl bir metot izledikleri ve nasıl çözüme kavuşturdukları, İslam tarihi boyunca, İslâm bilginleri tarafından araştırma konusu olmuş ve kendileri için önemli bir rehber olarak benimsemişlerdir. Oluşum ve gelişim süreçleri dikkate alındığında fıkıh ilminin İslâm tarihi boyunca geçirdiği ilk üç önemli dönem; Hz. Peygamber Dönemi, Sahâbe Dönemi ve Tâbiîn Dönemi’dir. Peygamber dönemini fıkhın doğuş ya da oluşum dönemi olarak kabul etmek mümkündür. Sahâbe dönemi ise, fıkhın gelişmeye başlama ve ismen olmasada usûllerinin ortaya çıkma ve uygulama dönemidir. Tâbiîn ve tebe-i tâbiîn dönemi ise, İslâm coğrafyasına dağılan sahâbilerin yetiştirdiği öğrenciler dolayısıyla fıkhın gelişmede âdeta zirveye ulaştığı, nazarî fıkhın çok olduğu, furû ve usûlün tedvin edilmeye başlandığı dönemdir. 1476 Tevbe, 9/100; Fetih, 48/29. 1477 Buhârî, Menâkıb, 17; Müslim, Fedâilü’s-Sahâbe, 52; Tirmizi, Menâkıb, 57. 287 Hz. Peygamber döneminde, Peygamber, vahyin tek açıklayıcısı, yorumlayıcısı ve uygulayıcısı; sahâbe ise, bu öğretileri öğrenen ve uygulayan konumunda olduğundan, dini konular hakkında kendi görüşlerini fazla açıklamamışlardır. Herhangi dini bir problemi çözmek için kendi görüşlerini ortaya koymaları gerektiği zaman ise, Peygamber uygun bulmadıkça, verilen hüküm geçerlilik kazanmamıştır. Bu nedenle, Hz. Peygamber hayatta iken sahâbilerin hukukî konularda görüş açıkladığı çok az olmuştur. Ancak, O’nun vefatı ile vahiy son bulmuş, İslâm coğrafyası hızla genişlemiş, dolayısıyla yeni birçok problemler ortaya çıkmıştır. Böylece hükümler sınırlı, olaylar sınırsız olunca; sınırlı hükümlerin, sınırsız olaylara uygulanması, ancak ictihad yoluyla mümkün olmuştur. Sahâbenin bütünü, aynı derece bilgi ve birikime sahip olduklarını, ictihad edebileceklerini söylemek mümkün olmasa da, onların içerisinde ilimle temâyüz etmiş kişilerin, yeni problemleri kendi bilgi, birikim ve ilmî kabiliyetleri ölçüsünde çözmeye çalıştıkları kuşkusuzdur. Bu nedenle, ilk yıllarda İslâm ilimleri ayrı birer ilim dalı olarak tasnif edilmemişse de sonradan tasnif edilen bütün İslâmî ilimlerde sahâbenin görüşleri, rivâyetleri, yeni bir problemi çözmede ortaya koyduğu temel prensipler ve ictihadları büyük önem arzetmiştir. Bu durum, Kur’ân kırâatında da, tefsirde de, hadis rivâyetinde de, fıkıhta da aynıdır. İslâm’ı doğru anlamak için, İslâm bilginleri tarih boyunca yazdıkları değişik konulardaki eserlerinde sahâbenin görüşlerine yer vermişlerdir. Özellikle bizim çalışma alanımız olan fıkıh (hukuk) dalında sahâbenin görüş, tutum ve davranışları (sahâbe kavlî) ayrı bir önemi haizdir. Bu dönemin yeteri kadar analiz edilmesi fıkhın ve onun genel prensiplerinin anlaşılması için son derece önemlidir. Biz de bu amaç doğrultusunda, sahâbî olup, yetişmelerinde Resûlullah’ın özel ilgisine mazhar olan, O’nun rahle-i tedrisinde yetişen “Suffa Ashâbını ve İslâm hukukunun oluşmasına olan etkileri” üzerinde durduk. Yapmış olduğumuz bu çalışma sonucunda ulaştığımız sonuçları şu şekilde ifade etmek mümkündür: 1- Hicretten kısa bir süre sonra inşa edilen Mescid-i Nebevî’ye bitişik olarak yapılan “Suffa”, ilk önce fakir, bekar ve kimsesiz Müslümanların barınmaları için hizmet vermiştir. Ancak daha sonra çevre kabilelerden Müslüman olan kişilerin veya 288 dışarıdan gelen heyetlerin ya da Resûlullah’tan İslâm’ı daha yakından öğrenmek için gerek Medine içinden, gerek dışardan gelip burada kalması nedeniyle, geceleri bir yatakhane görevini görürken; gündüzleri ise, âdeta bir eğitim ve öğretim merkezi olarak çok aktif halde çalışmıştır. İslâm geldiğinde Mekke’de olduğu gibi, Medine’de de okuma-yazma bilenlerin sayısı çok az olmasına karşın, hicretten sonra kısa sürede Medine’de okuma-yazma oranının hızla artamasında Suffa’nın ayrı bir önemi vardır. Burada okuma yazma öğrenildiği gibi, Kur’ân, tefsir, hadis ve fıkıh dersleri de verilmiştir. Zaten onların iâşe ve ibâtelerinin çoğunu karşılayan Hz. Peygamber, aynı zamanda buranın başöğretmeni gibi görev yapmıştır. Gelen vahyin çoğu, burada insanlara aktarılmış, açıklanmış ve hatta uygulanmıştır. Bu dini öğretilerin ezberlenmesi veya herhangi bir nedenden dolayı ilk kaynaktan görme imkanı bulamayanlara öğretilmesi ya da ilmi müzakereler için burası, ilim halkalarının oluşturulduğu yer olmuştur. 2- Suffa Ashâbının sayısı konusunda kesin bir rakam vermek mümkün değildir. Çünkü ölenler; savaşlarda şehit düşenler; yeni Müslüman olan veya İslâmi bilgilerini arttırmak için Medine’ye gelip, bir süre Suffa’da kaldıktan sonra öğrendiklerini kabilelerine öğretmek üzere geri dönenler; evlenme nedeniyle ayrılanlar; Kur’ân’ı ve İslâm’ı öğretmek üzere değişik yerlere görevlendirilenler vb. farklı sebeplerden dolayı Suffa’dan ayrılanlar olmuştur. Söz gelimi; hicretin 4. yılında meydana gelen Bi’r-i Ma‘ûne olayında şehit düşen 70 kişinin Suffa Ashâbından olduğuna dair rivâyetler olduğu gibi, hicretin 7. yılında Müslüman olmuş olan Ebû Hureyre, Suffa Ashâbından 70 kişiyi üzerinde doğru dürüst elbiseleri olmadığını gördüğünü söyler. Dolayısıyla, zaman içerisinde pek çok kimse buraya geldiği gibi, değişik sebeplerden dolayı, buradan ayrılanlar da olmuştur. Bazen sayısı artarken, bazen azalmıştır. Ancak kaynaklarda isimleri verilen Suffa Ashâbının sayısı yaklaşık 70 ile 100 kişi arasındadır. 3- Suffa Ashâbını oluşturan kişiler, İslâm’ın ilk yıllarında Müslüman olan kişilerden olduğu kadar, daha sonraki yıllarda Müslüman olup, buraya yerleşen kişilerden de vardı. Onlar, yetişmelerinde Resûlullah’ın özel ilgisine mazhar olmuştur. Teşrî‘in birinci kaynağı olan Kur’ân’ın nüzûl sürecine bizzat tanıklık eden, nüzûl sebeplerini iyi bilen; teşrî‘in ikinci kaynağı olan Resûlullah’ın rahle-i 289 tedrisinde yetişen ve esbâb-ı vürûdunu iyi bilenlerin başında, hepsi olmasa da, Suffa Ashâbının pek çoğunun geldiğini ifade etmek mümkündür. Çünkü hazarda ve seferde her zaman Hz. Peygamber’den ayrılmamaya özen göstermiş, O’na hizmette bulunarak, diğer birçok sahâbinin tanıklık edemediği Sünnetini görüp, öğrenmişlerdir. Bu nedenle, gerek tahâret, ibâdet konuları, gerek muâmelât ve ukubâtla ilgili hemen hemen bütün fıkhî konularda, Peygamberin sünnetinden birçok rivâyet nakletmişlerdir. 4- Hz. Peygamber, Suffa Ashâbının her birini, kendi bilgi ve yeteneklerine göre birçok alanda görevlendirmiştir. Onlardan kimini farklı bölge ve kabilelere; bazen Kur’ân’ı okutmak ve dini öğretmek, bazen de vergi ve zekât toplamak için göndermiş; kimini de, özel seriyyelerde görevlendirmiştir. Aynı zamanda her birisi, Müslüman olduktan sonraki bütün savaşlarda, Resûlullah ile birlikte savaşa katılmışlardır. Hatta bazen kendisine getirilen bir problemin hukukî çözümü için Suffa Ashâbından olan kişileri gönderir ve verdiği hükmü gelip, Peygambere anlatırdı. Birçok kere de, onların verdiği hükmü tasdik etmiş ve memnuniyetini ifade etmiştir. Böylece, bir görev için Medine dışına görevlendirildikleri zaman veya kendi vefatından sonra, karşılaşacakları yeni problemleri çözme konusunda onları eğittiği gibi, hüküm verme kabiliyetlerini de geliştirmiştir. Hz. Peygamber hayatta iken, zaman zaman sahâbe ile yaptığı istişareler dışında, sahâbenin, hukukî problemlerle ilgili herhangi bir görüş ortaya koyup yorum yapmaları çok az olmuştur. Çünkü Peygamber hayatta olduğu için, dini konularda karşılaştıkları bir problemin hükmünü O’na sorup, öğrenme imkanları olduğu gibi, O’nun huzurunda olmadıkları zamanlarda ise, verdikleri hükmü gelip, O’na sormuşlardır. Böylece kendilerinin verdikleri hükümlerin isabetli olup olmadığını öğrenmiş oluyorlardı, çünkü verdikleri fetva ve hükümlerin geçerliliği Peygamberin onayına bağlıydı. Bu nedenle; Hz. Peygamber’in yetiştirdiği sahâbe ve özellikle Suffa Ashâbının, İslâm’ın doğru anlatılıp gelecek nesillere aktarılması yolundaki çabaları, daha çok Hz. Peygamber’in vefatından sonra başlamıştır. Onlar, İnsanlara Kur’ân’ın hükümlerini açıklama, Sünneti rivâyet etme ve karşılaşacakları yeni bir problemi çözüme kavuşturmak için izleyecekleri metodu aktarma konusunda 290 gösterdikleri çaba, Peygamberin vefatından sonra hız kazanmıştır. Dolayısıyla onların bu dönemde fıkhın gelişmesine büyük katkı sağladıklarını söyleyebiliriz. 5- Hz. Peygamber’den sonra Suffa’nın durumuyla ilgili fazla bilgi olmasa da, bazı rivâyetlerden anlaşıldığına göre, Suffa’nın kısa da olsa bir süre daha devam etmiştir. Ancak, Peygamberin vefatı ve vahyin son bulması, İslâm coğrafyasının genişlemesi sonucu fethedilen yerlere yerleşme ve eğitimin daha düzenli bir sisteme girmesi gibi nedenlerden dolayı kendi zamanında ilim merkezi olan ve İslâmı öğreten, öğrenen ve uygulayan şahsiyetleri yetiştiren Suffa, eski câzibe ve fonksiyonunu kaybettiği, söylenebilir. Peygamberin rahle-i tedrisinde yetişen bu seçkin sahâbîler, O’nun vefatından sonra, fetihlerin hız kazanması ve İslam coğrafyasının genişlemesi sonucunda, birçoğu, farklı ve önemli görevlerde bulunmuşlardır. Söz gelimi; dört halife döneminde; Ebû Ubeyde b. Cerrah’ı, Şam bölgesinin askeri komutanı; Sa‘d b. Ebî Vakkas’ı, Irak bölgesinin askeri komutanı, Kûfe şehrinin kurucusu ve valisi; Utbe b. Gazvân’ı, askeri komutan, Basra şehrinin kurucusu ve valisi olarak görevlendirilmişlerdir. Ayrıca, İran asıllı olan Selman-ı Fârisî, İran’ın Medâin şehrine; Ukbe b. Âmir, Mısır’a; Abdurrahman b. Kurt, Humus’a vali olmuşlardır. Aynı zamanda, birçok bölgeye, problemleri çözüme kavuşturacak kadı; eğitim ve öğretimi idare edecek ve insanları eğitecek öğretmen; beytülmaldan sorumlu maliyeci vb. birçok alanda görev yapacak elemanlar gönderilmiştir. Bütün bunlar gittikleri yerlerde görevlerini yerine getirirken, aynı zamanda İslâm’ın temelini teşkil eden Kur’ân, Sünnet ve daha sonra ayrı bir ilim dalı olarak çıkacak olan fıkıhın özünü oluşturan bilgi ve birikimlerini aktarmışlardır. 6- Hz. Ebû Bekir ve Ömer, kendi dönemlerinde görev gereği olmadan sahâbenin Medine dışına yerleşmelerine pek izin vermezlerdi. Bu nedenle; Hz. Peygamberin vefatından sonra, sahâbilerin çoğu Medine’de bulunduklarından, ortaya çıkan yeni bir problem hakkında Sünnet’te hükmünü bulmak daha kolaydı. Özellikle hazarda ve seferde Peygamber ile beraber olan bazı sahâbiler, O’nun söz, fiil ve takrirlerini daha fazla görme ve öğrenme şansına sahip olmuşlardı. Hadis kaynakları incelendiğinde, fıkhın konularını oluşturan abdest, teyemmüm, ibadetler – namaz konusunda daha fazla rivâyet vardır- muâmelât ve ukubât bölümleri altında özellikle Suffa Ashâbından sayılan sahâbilerden bir çok 291 rivâyetler vardır. Dolayısıyla, Peygamberin Sünneti bakımında Medine, daha fazla birikime sahipti. Söz gelimi; Suffa Ashâbının önde gelenlerinden ve çok fazla hadis rivâyet eden yedi “müksirûn”dan birincisi Ebû Hureyre 5374, ikincisi Abdullah b. Ömer 2630, yedincisi Ebû Said el-Hudrî 1170 hadîs rivâyet etmişler ve ömürlerinin çoğunu Medine’de geçirmişlerdir. Bunların yanında fazla hadis rivâyet eden diğerleri de, Medine’de kaldıklarından, ortaya çıkan yeni bir problemi çözmek için, daha çok sünnetle çözüme kavuşturma çabası göstermişler ve dolayısıyla mümkün olduğu kadar re’yleriyle ictihad etmemeye çalışmışlardır. Böylece, daha sonra fıkıh ekolü olarak ortaya çıkacak olan ehl-i hadis ekolünün temelini oluşturmuş, sonradan fıkhî mezhepler olarak ortaya çıkan Malikî, Hanbelî ve bir yönü ile Şâfiî mezhebinin öncüleri olmuşlardır. Çoğu zaman Hz. Peygamber’le birlikte bulunan Suffa Ashâbından bazıları ise, fazla hadis rivâyet etmekten kaçınmışlardır. Bunun nedeni, Peygambere yalan ya da hata olarak bir şey isnad etmekten çekinmeleri ve bu konuda çok titiz davranmalarıdır. Söz gelimi; Abdullah b. Mes‘ûd, Ebû Said el-Hudri vb. bazı sahâbiler hadis rivâyet ettikten sonra: “... bunun benzeri”, “bunun gibi söylemiştir.” gibi cümleler kullanmışlardır. 7- Hz. Ömer, Sa‘d b. Ebî Vakkas’tan sonra Kûfe şehrine Suffa Ashâbından Ammâr’ı vali; Abdullah b. Mes‘ûd’u de kadı, beytülmal sorumlusu ve Ammâr’a yardımcı olarak görevlendirdi. Onları gönderirken, ilmî yönlerine işaret ederek, Kûfelilere, onlardan faydalanmalarını tavsiye etmiştir. İlk Müslümanlardan ve Resûlullah’ın hizmetinde bulunmuş olan İbn Mes‘ûd, Kûfe’ye gönderildikten sonra, gerek ortaya çıkan yeni problemlere kadı olarak verdiği fetvâ ve yaptığı ictihadlar, gerek etrafında toplanan tâbiîne Kur’ân, Sünnet ve fıkhî bilgisini aktarmıştır. Uzun süre Kûfe’de görev yapan İbn Mes‘ûd, ortaya çıkan yeni bir problem karşısında verdiği hükümlerde izlediği metod, daha sonra hukuk alanında oluşacak olan ehl-i re’y ekolünün oluşmasında büyük rol oynamıştır. Çünkü sahâbenin burada az olması nedeniyle hakkında sünnet olup olmadığı bilinmediğinden ve Medine’ye uzak olduğundan dolayı; İbn Mes‘ûd, hükmü Kur’ân’da veya bildikleri Sünnet’te ya da sahâbe icmâ‘ında bulamadığı takdirde, kendi re’yiyle ictihad ederdi. Bu nedenle, 292 daha sonra ortaya çıkan ehl-i re’y ekolü ve sonrasında fıkhî mezheplerin, özellikle de Hanefî mezhebinin öncüsü olmuştur. Hz. Osman döneminde sahâbilerin Medine dışına yerleşmelerine izin verilmesinden, özellikle Hz. Ali, hilafet merkezini Kûfe’ye taşıdıktan sonra, Suffa Ashâbından Sa‘d b. Ebî Vakkas, Habbâb b. Eret, Huzeyfe, Ammâr, Sâlim b. Umeyr, Dükeyn b. Said vb. kişiler dışında üç yüze yakın sahâbilerin Kûfeye yerleşmesinden dolayı hadis konusunda da bir çok rivâyetler nakledilmiş ve Kûfe, Medine’den sonra ikinci İslâm’i ilimler merkezi olmuştur. 8- Sahâbe arasında çok fazla fetvâ veren yedi kişiden ikisi olan Abdullah b. Mes‘ûd, ehl-i rey; Abdullah b. Ömer ise, ehl-i hadis ekolünün öncüleri olmuşlardır. Ancak, kaynaklarda fetvâları daha az olarak nakledilen sahâbe arasında Suffa Ashâbından sayılan Ebû Hureyre, Sa‘d b. Ebî Vakkas, Selmân-i Fârisî, Ebû Said elHudrî gibi kişiler de azımsanmayacak kadar fetvâ vermişlerdir. Bunların dışında Suffa Ashâbından Osman b. Maz‘ûn, Abdullah b. Üneys, Habbâb, Ebû Ubeyde b. Cerrâh, Ebû Zer, Ammâr, Mikdâd, Ebû Berze, Bilâl-i Habeşî, Sevbân, Süheyb b. Sinân, Vâbise b. Ma‘bed gibi kişilerden de fetvâ nakledilmiştir. Ancak hadis kaynakları incelendiğinde, kendilerinden gelen rivâyetlere göre; her hangi bir problem ortaya çıkmadan hüküm vermekten çekindikleri ve kendilerinden bir olay hakkında fetvâ istendiğinde, olayın meydana gelip gelmediğini sormuşlar, eğer olmamışsa fetvâ vermekten çekinmişlerdir. Buna mukabil, bir problem ortaya çıktığında ise, fetvâ verme yetkisine sahip olanlar, re’yleriyle ictihad ederek, bunu çözüme kavuşturmuşlardır. Suffa Ashâbının istinbât metodları incelendiğinde, hepsinin şu temel prensipler doğrultusunda hüküm verdiklerini söylemek mümkündür. Yani, Problemin çözümü için önce Kur’ân’a bakarlar, burada bulamazlarsa Sünnet’e bakarlar, burada da bulamazlarsa, o takdirde sahâbenin icmâ‘ına bakarlar, varsa ona göre fetvâ verirler. Bunların hiçbirinde de problemin hükmünü bulamazlarsa, kendi re’yleriyle hüküm verirlerdi. Ancak hadisi bilip bilmemeden veya duyduğu hadisi sahih kabul edip etmemeden ya da diğer bazı sebeplerden dolayı aralarında çıkan bazı ihtilaflar da olmuştur. 293 9- Fıkıh ve hadis kaynakları incelendiğinde, diğer sahâbilerde olduğu gibi, Suffa Ashâbının bazılarından bir hüküm nakledilirken, bazen bir kaynakta, onun kendi görüşü olarak; diğer bir kaynakta ise, ondan bir hadis rivâyeti olarak nakledilmiştir. Bazen de, herhangi bir sahâbinin hukukî bir görüşü olarak nakledilen sözlerinin benzeri veya aynısı başka bir sahâbiden hadis olarak nakledilmiştir. Bizce bu şöyle açıklanabilir: Birincisi: Sahâbinin hadis rivâyetindeki titizliğinden dolayı söylediği hüküm Sünnet’te olduğu halde, Peygambere yalan isnâd etmemek için hadis olduğunu ifade etmemiştir. İkincisi: Sahâbe, Peygamberin sözlerini yeteri kadar özümsedikleri için, verdikleri hükmün sözleriyle bir başkasının hadis olarak rivâyet ettiği sözler, hemen hemen aynı olmuştur. Sonuç olarak; Suffa Ashâbının faaliyetlerini, özellikle hukuk alanında gösterdikleri çabalarını şöyle özetleyebiliriz: Hz. Peygamber’in sağlığında O’nun rahle-i tedrisinde yetişen Suffa Âshâbı, gerek bu dönemde gerek O’nun vefatından sonraki dönemlerde İslâmî ilimlerde, özellikle fıkhın oluşumu ve gelişiminde çok önemli katkıları olmuştur. Özellikle sonraki dönemlerde Medine başta olmak üzere; hukuk öğretimi yapılan Kûfe, Basra ve Şam gibi farklı bölgelerde ortaya çıkan ekoller üzerinde, Suffa Ashâbı, gerek istinbat metodları, gerek fıkhî görüşler yönünden etkileri inkar edilemez bir gerçektir. Hatta ilk iki asırda hukuk ekollerinin ortaya çıkmasında Suffa Ashâbının çok önemli bir rol oynadığını söyleyebiliriz. Çünkü, daha sonra yetişen hukuk bilginleri, bir önceki nesil hukukçularının prensiplerini benimsemişler ve bu kriterlere dayanarak, yeni hukukî çözüm üretmişlerdir. Bu nedenle Suffa Ashâbı; usûl ve furû‘un tedvin edildiği ve Hanefî, Mâlikî, Şâfiî, Hanbelî vb. “Hukuk Ekolleri”nin ortaya çıktığı dönemin öncüleri olduklarını ifade edebiliriz. 294 BİBLİYOGRAFYA ABDU’S-SETTÂR, - Ebû Hureyre, Dımaşk 2003. ABDUH, Muhammed, (1323/1905), - Durûsun Müstefadün Mine’l-Kur’ân, Daru’l-İhyai’l-Ulum, Beyrut 1987. ABDULCELİL İSA, - Peygamberi






iLMi VE EDEBi YÖNLERİYLE

Dizgi -Baskı - Cilt :

Bayrak Yayımcılık Matbaacılık Koli. Şti. "li:: 528 39 53

Salkımsöğüt Sk. 14 Cağaloğlu - İST.

1985

TAKDİM

;Kuran gibi bir edebtyat mucizesinin en parlak kısmı kıssalardır.

Kıssaıar Kuranın üçte birini teşkil eder. Ve

Kur'anı ifadenin biricik uslubudurlar.

İşte; Kuranı anlamak yolunda Kıssaları; doıa.­

yısıyle, kıssaların kelime manası, uslub özellikleri, Kur'anda tekrarları, kıssalarıa ilgili hatıra

gelebilecek soruların cevaplan ve Kuranda zi'kr

edUen kıssaların sosyolojik yorumları ve lcıssalarda

San'at vb. meseleleri kaleme aldım. Bu dosya mey­

,idana geldi. Daha evvel Yeni Nesil Gazetesinde

tefrika edildikten sonra, umumi istek üzerine neşrediyorum.

Kuranın bir az daha fazla anıaşılmasına yardımcı oluyorsa ne rrıutlu!.

Bahaeddin Sağlam

5

 

GİRİŞ

Kur'an kıssalan, tarihin derinliklerinden seçilerek ders almamız için Allah tarafından açıklanan hikmetli vak'alardır. önce cckıssaıı kelimesinin

hangi kökten türediğini araştırarak, kelime manalarını tesbit edelim. Arap lfıgat kitaplannda «kıssaıının kök manası, (1) yontmak, biçmek, kesrnek; (2) göğüs, birşeyin baş tarafı, birşeyin önemli kısmı; (3) mahsulat; (4) birşeye harfiyyen uymak, tabi olmak şeklinde sıralanır.

Kelimelerin ana köklerini ara§tıran etmilojiye

göre, tabii eşyanın isimleri, diğer fiil ve isirolerin

kaynağı sayılır. Çünkü dil, önce tabii ve müşahhas

şeylerde başlamıştır. Yukarıda sıralanan dört müşahhas mana da, kıssa kelimesine etimolojik bakımdan kök olabilecek vasıftadır. Kıssa kelimesi o

manaların hepsini içine almaktadır.

Gerçekten de, Kur'an kıssalan mefhum olarak mücerret anlatırnın bir ismi olmakla beraber,

lfı.gatta geçen tabii müşahhas ma,nftlan da ifade

etmektedir. Bu kıssalarda Kur':an mucizane ve

veciz bir tarzda, eski hadiselerin fuzuli kısımlarını

bırakıp, o olayiann önemli yönlerini biçerek bize

7

anlatır. Adeta, o hadiselerin mahsulatını alır. Ve

öyle bir tarzda anlatır ki, anlatılan kısım özet olarak cereyan eden o hadiselere uygundur.

Kıssa kelimesiyle aynı kökten olan kassa ve

el-kasas kelimelerinin bir manası, ((bir kimsenin

izini sürüp ardınca gitmektir.» «izlerini takip ederek döndüler)) mealindeki Kehf Suresinin 64. ayetinde ve ccKarde§ine 'Onu takip et' dedi)) mealindeki Kasas Suresi ı ı. ayetinde bu manalara yer yerilmiştir. Kelimenin ikinci manası, ccbir adama bir

sözü beyan.edip bildirme»yi ifade eder. Yusuf Süresinin 3. ayetinde bu mana vardır. Bu ayette geçen ccel-Kasas» kelimesi aslında isim olup, masdar

yerinde de kullanılmaktadır. Aynı manaya gelen

kıssa ve çoğulu kısas kelimeleri Kur'an'da kullanılmamıştır.

Hik.8.ye ve rivayet kelimelerinin mana.Ian

kıssadan farklıdır. Hikaye, ses kaydedicinin sesi

aynen nakletmesi, benzetme, benzerini yapma

manalarına gelir. Nitekim bir hikaye edişten bahsettiğimiz zaman, ya sesin aynen tekrarını, veya

yaşanan hadisenin benzerinin anlatılınasını kastederiz. Kur'an kıssalarm belli kısımlannı alıp gayesine uygun bir ınakamda kullandığı için, o kıssalara hikaye denilmez.

Ayrıca, örfümüzde, asiı olmayan şeylere hikaye denildiği için, Kur'an kıssalanna hikaye diyemeyiz. Çünkü kıssalar yaşanmış hakikatleri anlatırlar. Hayali olmadıkianna tarih şahittir.

Rivayetin l{Ök manası ise, «SUdan içmek» ve

C<düşünmekntir. Bu manaya göre, rivayet, hadise'­

nin bir kısmını veya düşünerek manasını anlatmak;

demek olur. Nitekim günümüzde Arap dilinde romana rivayet denilmektedir. Roman, rivayet keli8

m esinin ta:,aıdığı iki manayı da içine alır. Romarıda hem hadisenin bir kısmı anlatılır, hem de manası ele alınır. Hadislerde de bu vasıf bulunduğu

için, hadis sözlüğünde ıırivayet» kelimesi kullanılır. Çünkü hadis rivayetinde hadisin bir kısmı veya yalnızca manası nakledilebilmektedir.

9

KUR'AN'DA NEDEN BİRÇOK KISSA

ANLATILl\'IIŞTIR?

VE TEKRAR EDİLMİŞTİR.

Bu soruya on madde ile cevap verebiliriz.

ı. Kıssalar Kur'an'ın üslubu için vazgeçilmez bir kaynaktır. Çünkü, bilindiği gibi, dört çeşit

üslup vardır:

(a) Mücerret basit üslup: Muamelat ve �Jet

ilimlerinde kullanılır; fıkıh, gramer gibi. Maksat,

mevzuun kolayca öğrenilip akılda tutulmasıdır.

(b) Yüksek üslup: Akaid esaslannda, usulde

kullanılır. Mevzuun yüksekliğini muhafaza için

gerekli haşmet ve ciddiyeti koruyan bir ifade, bu

üslubun özelliğidir.

(c) E'debi üslftp: İnce duygular ve hayaller

bu üslup içinde anlatılır. Buna «Şiir üslubu» demek daha doğrudur. Duygu ve hayal hakimdir.

İnce bir hayalı ifade için, gerektiğinde ilmi ölçülerden taşılır.

(d) Süslü (müzeyyen) üslup: Muhatapların

anlayış seviyesine bu üslupla hitap edilir. Bunda

lO

ikna asıldır. Temsil ve örneklerle mesele müşahhaslaştınlır. Değişik ifade tonlan kullanılır. Bu

üslftba «hitap üslftbuıı da denilir.

Süslü üslftp, yerine göre diğer üsluplardan da

parçalar alır. Manayı muhataplara ulaştırmak için

gerektiğinde onların hayallerine seslenir ve bu

maksatıa temsil üslübuna fazlaca yer verir.

Kur'an'ın asıl gayesi insanlan irşad ve ıslah

olduğu için hitap üslftbunu çokça kullanmıştır.

Bu üslftbun esası, temsil ve misallerdir. Temsilin

en güçlü şekli de yaşanm.ış kıssalardır. «Bir musibet bin nasihatten üstündür)) atasözümüz, kıssaların bu hikmetini güzelce özetlemektedir .

. 2. Kur'fu.ı.'ın hitap ettiği insanların çoğu

avaındır. Avam ise müceuet hakikatleri kavrayamaz. Ancak temsillerle müşahhaslaştırılmış meseleleri anlayabilir. Temsiller de iki kısımdır.

(a) Edebi temsiller, ki mecaz ve istiare gibi

şekilleri vardır.

(b) Kıssalar şeklinde sunulan misal ve temsiller.

Bu ikinci kısmın anlaşılması, birinciden daha

kolaydır ve anlatılan meseleye her yönüyle uyan

(cteşbih-i beliğı) modeli içinde yer alır. Onun için,

Kur'an'da bu kısım temsillere, yani kıssalara diğerlerinden daha fazla yer verilmiştir. Her iki kısımdan Kur'an'da kullanılan temsilierin sayısı,

binden fazladır.

Temsillerde ince bir sır, yüksek bir hikmet

vardır. Çünkü temsille vehim akla mağlO.p olur.

Hayal, fikre boyun eğer. Onunla gaip hazır olur.

Akli bir hakikat, hissedilebilir bir madde haline

ll

gelir. Temsille mana cisimleşir. Dağınık şeyler toplanır. Kanşık şeyler düzelir. Deği§ik şeyler bir

ahenk içine girer. Birbirinden kesik mevzular birleşir. Delilsiz davalar delilini bulur.

Bütün akılların ittifak ettiği bir nokta şudur

ki, temsiller mfuıaların sonlarında veya özet halinde aralarda görününce, manayı asıl şeklinden

temsil şekline dönüştürüp, ona. bir ha.şmet giydirir. Şanını yüceltir .. Ateşini tutuşturur.. Nefislerdeki tesirini arttınr .. Kalbieri kendisine çeker. Derenliklerinden sevgi ve muhabbet toplar.. Hangi

çeşitten olursa olsun, temsil o sahada mevzuun gücünü gösterir.

İşte, Kur'an'da sürelerin başında esas imani

meseleler aniatıldıktan sonra kıssalara geçilmesinin bir hikmeti budur. O nıeseleler, kıssalarla derlenir, delillendirilir.

3. İnsan geçmiş ve gelecekle alakadar olan

bir varlıktır. Zayıftır, acizdir, ihtiyaçları çoktur.

Kainatın seyrinden onda bir düzen ve intizamın

hakim olduğunu sezer. insanlık aleminde bu düzeni bozan hadiseleri görür. Bu yüzden, geçmiş

musibet ve güzellikleri öğrenmek ister ki, bir daha o musibetler başına gelmesin ve o güzellikleri

kendisi de tatsın.

İnsan, tarihin tekerrürden ibaret olduğunun

farkındadır. Bu tekerrürü görüp ders almak ister.

Bunun için, Kur'an geçmişle iglili hadiseleri

ders olarak verir. En tabii ve fıtri bir şekilde insanın merakını tatmin eder ve gerekli ders ve ibretleri verir.

Aynca, insan eğer tarihten habersizse, bencillik duygusuyla kendisini krunatın merkezi zanne12

der. Yaratılış gayesi olan ((tevhidn esasına zıt bir

yola girer. İşte, Kur'an'daki kıssalar tarihi okutmakla, insana kendisinin kainattan bir parça olduğu dersini verir.

4. Dinin yeryüzünde eskiden beri yaşanan

bir hakikat olduğunu göstermek için, Kur'fm'da

kıssalar basamaklar halinde tekrarla anlatılmıştır.

Kur'an'ın kıssalarında görüldüğü gibi, din hakikati Hz. Adem'le (a.s.) başlamıştır.

Nuh (a.s.) onu sosyal hayata geçinneye çalışmış, İbrahim de (a.s.) dine beynelmilel bir mahiyet kazandınp o davanın savunucusu olmuştur.

Dinin devlet hayatına intikalinde ilk merhale, Yusuf'un (a.s.) peygamberliğidir. Tam olarak devlete

mal etme, Musa'ya (a.s.) nasip olmuştur. Davud

(a.s.) ve Süleyman (a.s.), Musa ümmetinin mehdist olmuşlardır. İsa (a.s.) hak dinin mütekamil

şeklinin hazırlıklarını yapmış, beşeri mutlak dinsizlikten kurtarmıştır. Son olarak da Hz. Muhammed (a.s.m.) ile İlahi din tam şeklini bulmuştur.

İşte, bu İlahi davanın basamaklan kıssalarda

anlatılır. Kur'an'da elbette onlara çokça yer verilecektir ve anlatılınalan tam bir belagattır.

5. Kıssalarda bir tarih felsefesi vardır. Tarih

çok dallı hudaklı bir hakikat olduğu için, bu hakikatin elbise ve rengi olan kıssalar, elbette ki, çok

zikredilecektir. Mesela, .Adem'in (a.s.) kıssası insanın ferdi hayatına tam bir açıklık getirdiği gibi, Habil ve Kabil'in kıssası da cemiyet gerçeğini

açığa çıkarmaktadır. Keza, tarih boyunca zalimlerle mazlumları, onların devamlı sava&ını ve bu

mücadelenin neticelerini en güzel şekilde bildirip

yorumlayan belgeler, kıssalardır. Hatta kıssalar

13

tarihi hadiselerin de ötesinde, kainata açıklık getirmektedir. insanla ilgili tabii hadiselerin gerçek

veçhesini göstermektedir.

Aynı zamanda kıssalar İslamın tarih görüşünü de aksettirirler. Bilindiği gibi, tarih hakkında

üç ana düşünce vardır.

• Herışeyi kadere ve feleğin çarklarının dönınesine bağlayan Hind �örüşü,

• Herşeyin tesadüfe bağlı olduğunu iddia

eden materyalist görüş ve

• Kainatta düzen, intizam ve İlahi bir programın hakim olduğunu, bununla beraber insana

da bir derece serbestiyet verildiğini kabul eden

göıiiş.

Kıssalarda, insanın hareket serbestisi ve aradaki İlahi müdahaleler açıkça gösterilmektedir.

6. Kainat bir kitaptır. Bizlere birçok manalar bildirir. Bu kitabın en güzel ve manaJı sayfalan yeryüzüdür. Burada yazılan sayısız. satırlardan en şaşaalı ve şümullü olanı, insanlık sütunundakilerdir. Ve bu sütunun en baştaki cümleleri, peygamberler ve onlarla ilgili hadiselerdir. Madem ki Kur'an kainatın tefsiri ve tercüm.esidir.

Elbette o kitabın en cazip sayfalarını dile getirecek ve en ınühim hadiselerini de az-çok farklarla

tekrar edecektir. Nitekim içinde kıssalann anlatıldığı sürelerin başlarında «İşte onlar (o hadiseler),

kitab-ı mübin (olan kainatm) ayetleridirıı buyurulur. Yusuf Sılresinin 1 ve 2. ayetlerinde olduğu

gibi: «Bunlar kitab-ı mübinin ayetleridir. Biz o kitabı Arapça bir Kur'an olarak indirdik. Umulur

ki, akıl edesiniz.ıı

14

Kainat kitabının tekrarlı mevzulan, elbette

tercümesi olan Kur'an'da da tekraren anlatılacaktır.

7. Kıssalar, tarih ilmine gerçekten «ilmilik>>

kazandırır. Bu da iki yolla olur:

• Tarihi vak'alara yorum getirerek ve

e Tarihi hadiselerin sebebini bildirerek.

Mesela, Şeytan'ın Adem'e (a.s.) secde etmemesi ve Adem'in (a.s.) Şeytan'la olan mücadelesi,

kainatta tarih boyunca insana hizmet etmeyen,

aksine, zarar veren varlık. ve hadiselerin yorumudur. Adem'in Şeytan'la mücadelesi, insanlığa,

dünyaya:, kainata ve aralanndaki münasebete açıklık getirmektedir. Şöyle diyerek: Tabiata karşı mücadelesi olmazsa, insan olgunlaşamaz. Çünkü Şeytan olmazsa imtihan olmaz. imtihan olmazsa dünya olmaz. Dünya olmazsa, ahiretin manası kalmaz.

Oysa insani lmbiliyetlerin inkişaf edebileceği asıl

ye·r, ahirettir.

Mesela, Nuh'un (a.s.), davasına sosyal bakımdan rdkinci sınıfn insanlardan yardımcı bulduğunu anlatan ayetler, mazlumiyetİn değerini bild1rirken, Habil ve Kabil kıssası da cemiyet vakıasını,

haklı ile haksızı, inanarıla inanmayanı, zalimle

mazlumu, üstün ile aşağıyı açıklayıp, kainattaki

temel gerçeğe göre hangisinin üstün olduğunu

bildirir. Kehl Suresindeki kıssalar, İsrail Oğullarının, Hz. İbrahim'in (a.s.) ve Hz. Yusuf'un (a.s.)

kıssaları, dünya hayatının mahiyetini, ferdi ve içtimai çok hikmet ve dersleri bize bildirirler. Böylece tarihe bir mana verir, neyı'ln niçin ve nasıl olduğunu anlanz.

Kıssalarda tarihi hadiselerin sebepleri de açık"

15

!anmaktadır. Mesela, kıssalar tarihteki medeniyetlerin dayanağının şükür ve ibadet olduğunu bildirirken, gelen cezaların sebebini de inkar ve isyan olarak açıklar .Önce lıadise bir vakıa ve gerçek olarak gösterilir, sonra sebepleri bildirilir.

Tekrarlanyla da, o gerçekler istatistik delilleriyle

gösterilip, dava ispat edilir.

8. Kıssalar, mii§ahhaslaştırılmış mücerret

kanunlardır. Kanun olduklannı göstermek için

tekrarlanmışlardır. Gerçekten de, aralarında itibari bazı farklar olsa dahi, her bir hadisenin bir

benzeri vardır. Çünkü kainatta kanun birliği hakimdir. Dikkatle bakacak olursak, her asrın bir

Firavun'u, bir de Musa'sı olduğunu görürüz. Hatta bu hakikat darb-ı mesel halinde ifade edilmiştir: c<Her Firavun'un bir Musa'sı vardır. >'

Firavun'la Musa olur da, yoldan çıkmış zenginleri temsil eden bir Karun, dini menfaatlerine

alet eden din adamlarının ti:ı:_xısali olan bir Bel'am

bulunmaz mı?

Yahudi kıssalannı da yalnızca Yahudilere

mahsus olarak anlamak, Kur'an'ı anlamamal{ olur.

O kıssalarda, mazlum milletierin kaderi anlatılmaktadır. İsrail Oğulları nasıl Musa'ya tabi olup Tevhid dini ile Firavun'un zulmünden kurtulmuşsa,

bugün de mazlum milletler hak dine sarıJmak ve

bir Musa bulup izinden gitmek suretiyle Firavun'­

Iardan, Karun'lardan kurtulabilirler.

9. Birçok hükümlere kaynak ve dayanak olaca.k bir vak'a elbette çok anlatılacaktır. Nitekim

kıssalarda tasavvuf, fıkıh, tarih, sosyoloji, psikoloji, hatta biyoloji ilimlerinin hülasası ve yorumlara esas olacak hakikat çekirdekleri mevcuttur.

16

Bu arada, ilirolerin temeli, esası, gayesi marifet

ve iman ilmi olduğu içindir ki, kıssalarda en çok

bunlal' üzerinde durulmw�tur. Kıssaların ayrı ayrı

tekrarlarıyla, hülasa 'halinde ilmi prensipler verilmekte ve bu arada her bir kıssada ayrı bir lınan

rüknü üzerinde durulmaktadır.

10. Kıssalarda gerek kendi iç dünyasındaki

gerek çevresindeki sebeplerle buhrana düşen için,

pratik bir tedavi vardır. Yusuf Kıssası buna güzel

bir örnektir. İşte o kıssanın güzel bir nüktesi:

Kıssanın sonunda Yusuf (a.s.) Rabbine şöyle

dua eder: <<Rabbim, beni Müslüman olarak öldür

ve silliluer arasına kat.» Bu duanın yorumunu ve

kıssa ile alakasının izahını Melftubat'tan takip edelim:

«(Bu ayetin ulvi ve müjdeli ve i'cazkarane bir

nüktesi şudur ki: Sair ferahlı ve saadetli kıssaların

sonunda yer alan zeval ve firak (yok oluş ve aynlü::) haberlerinin acılan ve elemi, kıssadan alınan hayali lezzeti acılaştırıyor, kınyor. Bahusus

kemal-i ferah ve saadet içinde bulunduğunu ihbar

ettiği hengamda, mevtini ve firakını (ölümünü ve

ayrılmasını) haber vermek daha elimdir. Dinleyenlere 'Eyvah!' dedirtir. Halbuki şu ayet, kıssa-ı Yusuf'un en parlak kısmı ki, Aziz-i Mısır (Mısır hükümdarı) olması, peder ve validesiyle görüşmesi,

kardeşleriyle sevişip tanışması olan, dünyada en

büyük saadetli ve ferahlı bir hengamda, Hazret-i

Yusuf'un mevtini (ölümünü) şöyle bir surette haber veriyor ve diyor ki: Şu ferablı ve saadetli vaziyetten daha saadetli, daha parlak bir vaziyete

mazhar olmak için, Hazret-i Yusuf kendisi Cenab-ı Haktan vefatını i�tedi ve vefat etti. O saa.­

dete mazhar oldu. Demek, o dünyevi lezzetli saaF 2 17

detten daha cazibedar bir saadet ve ferahlı bir. va.,­

ziyet, kabrin arkasında vardır ki, Hazret-i Yusuf.

Aleyhisselam gibi hakikat-bin (hakikati gören) bir

zat, o gayet lezzetli dünyevi vaziyet içinde, gayet.

acı olan nıevti istedi. 'I'a, öteki saadete mazhar olsun.

«İşte, Kur'an-ı Hakimin şu belagatına bak ki,

kıssa-i Yusuf'un hatimesinde ne suretle haber verdi. O haberde dinleyenlere elem ve teessüf değil,,

belki bir müjde ve bir sürur ilave ediyor. Hem irşad ediyor ki: Kabrin arkası için çalışınız. Hakiki.

saadet ve lezzet ondadır. Hem Hazret-i Yusuf'un

ali sıddikiyetini gösteriyor ve diyor: Dünyanın en.�

parlak ve en sürurlu bir haleti dahi ona gaflet ver�·

miyor, onu meftun etmiyor, yine ahireti istiyor.n.

18

KISSALARDA DA VE'l' METODU

Herhangi bir davaya çağıran ve ona çalışan bir

kimsenin, gerekli bilgi ve maneviyat gücünden sonra en fazla ihtiyaç duyduğu şey, aşağıda sıralayacağımız on kanuna riayet etmektir. Tecrübe edilmiş olan bu kanunlara Kur'an kıssalannda tam

manasıyla riayet edilmiştir. Bu, başlı başına hayret verici bir mucize olarak karşımızda durmaktadır.

1. \Dikkati kendine çekmek

İnsan ruhuna ruh verecek tesellileri ihtiva eden

kıssalarda bu vasıf en yüksek derecede mevcuttur.

Öğrenme bakımından, eski çağlarda yaşayan bir

insanın durumu, astronomik keşiflerden çok daha

dikkat çekici ve merak uyandırıcıdır. Çünkü insan önce hemcinsini, kendi tarihini düşünüp merak eder. Ondan sonra diğer varlıkların tarihine

yönelir. Nitekim insanla ilgili binlerce tarih kitabı

yazıldığı halde, diğer eşya hakkında yazılanlar ona

kıyasla çok sınırlı kalmı§tır.

19

2. Tedrlc

Herhangi bir davayı takdim ederken, peyder

pey olgunlaştırarak sunmak, basamaklan kurarak

neticeye gitmek lazımdır. Kıssalarda verilmek istenen fikirler, kıssa §eklinde takdim edildiği için,

tedricen açıklanır ve çok yüksek bahislere basamak olurlar.

3. Takrir

Fikir ve davfmın kökleştirerek takdimi; yani

takrir, çok mühiın bir esastır. Bu yönüyle de kıssalar, dinin hem en eski zamanlara ve her yere

yerleşmiş olduğunu gösterirler, hem de takdim etmiş oldukları davayı dört başı marnur bir şekilde

zeminine oturturlar. Delilleriyle ve temsilleriyle

zihinlere yerleştirip, idraklere kabul ettirirler.

4. Zaman unsuru

Bu, iki yönde düşünülebilir. Birincisi, meseleyi yumuşatarak bir derece dağıtıp takdim etmek;

ikincisi de zamanına göre konuşmaktır. Kıssalarda bu iki prensip de mevcuttur. Kıssalar, konuyu

hem kıssa içinde dağıtıp muhatapa bazınettirerek takdim ederler, hem de zaman ve zemine uygun bir vak'ayı ihtiva ederler.

5. ITaklit

Taklitten maksat, o fikrin yaşandığını ve ya­

:ıanabileceğini göstermektir. Taklit yalnız akla hitap etmez. Bütün duygulan tesiri altına alıp, meseleyi zamanın akı§ı içinde yerini göstererek, c(karşı konulmaz» vasıfta olduğunu ifade eder. Kıssa20

lar, davfmın yaşanmış vakıalara döküp o, dava

esaslannın insanlık tarihinde devamla yaşandığını

gösterirler.

6. Tenkit

Karşı tezi tariz yoluyla ve açıkça tenkit etmek; Kıssalarda küfür, isyan ve tuğyan o kadar

şiddetli, keskin ve kesin bir dille tenkit edilmiştır ki, en inatçı kimseler bile dinlediklerinde inatları kırılır. Yahudilere ders verilen kıssalar gibi.

7. Telkin

Kıssalarda en fazla dikkat çeken unsurlardan

biridir. Kıssalarda hitap ve ikna üslübu takip edildiği için, bu özellik bütün berraklığıyla hemen göze çarpıverir. Yusuf (a.s.) ve Süleyman (a..s.) kıssaları bunun en güzel ömekleridir.

B. Halk rnefhumuna riayet

Yani, nasıl fertte şuur ve şuuraltı sesleri varsa, mal)evi bir şahıs olarak cemiyette de bu sesler

konuşurlar. Bu şuura «kamuoyun gerçeği de denir. Kıssalar tarihin umumi akışını anlatarak cemiyette toplu bir şuur uyandınrlar ve o istikamette halka yol gösterirler. Gerçekten de Kur'an'da

halk, «nas» mefhumu dikkat çekicidir. 200'den

fazla ayette <<llaS», yani insanlar kelimesi geçmektedir. Birçok yerde «Ya eyyühe'n-Nas,n yani «Ey

insanlar» hitabıyla insanlar ikaz edilmektedir. Bu

seslenişlerde, cemiyetin bu duyusunun ehemmiyetine işaret edilmektedir. Ve kıssalarda tarihi hadiseler anlatılarak muhataplara tarihin akışı öğre21

tilmekte, zihinlere o akıştan ders alma imkanı verilmektedir.

9. şayia

T�dim edilen fikir yaygın olmalıdır. İşte bunun içind.ir ki, Kur'fuı, kıssalan çok zikretmekte

ve bu arada ilk muhatapları olan Yahudilerin ve

Arap mü.§riklerinin şayia olarak işittikleri kıssalara fazla yer vermektedir. Çünkü bilinen bir kıssayı söylemek daha tesirlidir. Ayrıca Kur'an'daki

kıssalar, aslı bilinen ş3.yialardan olmakla beraber,

anlatılırken hem yanlı§, işitilen yerler tashih edilmekte, hem; de hiç kimsenin bilmediği öyle incelikler çıkanlıp sunulmaktadır ki, herşeyi görüp

bilen bir Zatın sözü olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır. Nitekim Yusuf (a.s.) ve Nuh (a.s.) kıssalarında bunu teferruatıyla görmekteyiz.

10. Kamuoyuna seslenmek ve umumun

anlayışına hitap etmek

Mesajı kamuoyuna ulaştırmak. Bu noktadan

da Kur'an kıssaları eşsizdir. Kıssalar hal�ın anlayışına uygun olduğu için, halk onlarda aniatılmak

istenen ınanayı ve verilen dersi kolayca anlar.

Böylece istenen yönde bir kamuoyu teşekkül etmiş olur. Bununla beraber, kültür ve anlayış seviyesi yüksek olanlar da hisselerini alırlar. Nitekim

kıssalar o zaman inatçı entellekt�eller sayılan Yahudilerin bilgi ve anlayışıanna da yabancı gelmemiştir.

22

:KISSALARDA TEBLİG METODU

Hakikati tebliğ ederken riayet edilmesi gere­

':ken noktalar:

ı. Anlatılan hakikat basit ve sade olmalıdır.

Sade olmayan nazari bilgiler çok az istekli bulur.

Bulsa da zihinlerde yerleştiri lmesi çok zordur. Bu

bakımdan, nazariyata nisbetle kıssalar çok sadeedir. Onun için, avamdan en güçlü edibe kadar

herkes dersini gayet kolay almaktadır. Bu da

Kur'an'a mucizelik vasfını kazandıran en har:ikulade hususiyetıerden biridir.

2. Davette dikkatleri çekmek ve inkarcıları

hezimete uğratmak için gerekli hicivler uygun bir

·:şekilde yapılmalıdır. Kıssalarda, İlahi ölçülerden

·taşıp isyana götüren fiiller, küfür ve ahlak düşkünlüğünden kaynaklanan haller çarpıcı bir şekil­

-de açığa vurulur. Bunların yol açtığı neticeler de

:bütün berraklığıyla. nazariara verilir.

3. Muhataba sempati duymalıdır. Ta ki karşı

;taraf daveti kabullenmeye yatkın ve hazır olsun.

_Nitekim Kur'an kıssalannda Yahudilerin fikirleri­

,ne zahiren sempati gösterilmiştir. Fakat dikkatle

23

bakılıp gerçek araştınlınca, asıl manftnın başka

olduğu anlaşılır. Mesela, Hz. Davud'un (a.s.) peygamberlik vazifesini muhafaza için istiğfar ettiğini anlatan ayet, meseleyi öyle bir sempati ile dile

getirir ki, Yahudiler onun günah işleyip istiğfar

ettiği yolundaki yanlış inançlarının doğrulandığım zannetmişlerdir. Kur'an bu gibi ifadelerle onlardan başka kimsenin bilmediği meseleleıi dile getirdiği için, Vehb ve Ka'b gibi birçok Yahudi alimi

Müslüman olup imana gelmişlerdir. Keza Yahudiler Hz. Nuh'un (a.s.) ömrünü 950 sene biliyorlardı. Kur'an'da da binden elli sene az bir müddetle

kavminin içinde kaldığı belirtilmiştir. Ancak burada sene mefhumu geniş manasıyla kullanılmıştır. Nuh'la başlayan İbrahim (a.s.) 'e kadar devam

eden belli bir dönem Peygamberler zincirini kast

eden bütün o dönem peygamberleri Nuh'un metoduyla gittikleri ve daha fazla tevhidi tebliğ yaptıklan için Nuh isıni altında gösterilmişlerdir. Nuh

ilk Resuldur. (1) Onun ekolu İbrahim ile sona ermi§tir. <cİbrahim onun şiasındandır» (2)

Bazan bir ekol, bir şahs-ı manevi olarak _bir

isim altında gösterilir. Mehdilerin, <eMuhammed

Mehdh ismi altında gösterilmesi gibi.

Hz. Havva'nın yaratılışından bahseden ayet

de bu kabildendir. Nisa Suresinin ilk ayetinde nOndan eşini yarattıı> denilmektedir. Bu ifade Havva'­

nın Hz. Adem (a.s.) cinsinden, ona uygun olarak

yaratıldığını bildirir. Tevrat'ta Hz. Adem'in (a.s.)

ka burga kemiğinden yaratıldığı ifade edilmiştir.

Halbuki Kıyamet Suresinin sonunda ve başka ayet-

(1) Buhari Riyasusallihin (Şefaat hadisi)

(2) Saffat, 83

24

lerde, Hz. Adem'le (a.s.) Havva'nın tedricen ve

ikiz olarak yaratıldığı beyan edilmektedir. Kur'an

bu hakikatı ifade ile ber�ber Nisa Süresi ı. ayetiyle

de Yahudilerin irn-tihanlı� sorularına da bir cevap

olmuştur. (4)

4. Terkip kanunu. Bu kanun davanın derli

toplu bir şekilde ve duygulara da yer verir tarzda

işlenmiş olmasını gerektirir. Bu vasıf ancak kıssalarda bulunur. Kıssalar temsil oldukları için, temsil i:ıa...�ikatinin daha önce temas edilen bütün husudiyetleri kıssalarda geçerlidir.

5. Mevzular dikkat çekici olmalıdır. Mesela

Hz. Yusuf'ün (a.s.) heyecan dolu hayatı, Hz. Mu-

(4) Adem'le (a.s.) Havva ikiz yaratılırkcn, Havva'nın

«Adem'in kaburgasından kopma» bu rivftyctin bir tcvili

olabilir. Bu meselenin hadislerde de geçmesinin muhtemelen üç tevili vardır:

·• İnsanlarca. umumen bilinen bir ınesclcyi Peygamber

(s.a.m.) irşad hikmetiylc kullanmış olabilir. Peygamber herkes tarafından bilinen, ama hatalı olan bir

rneseleyi, onların hislerini okşamak için ve de hakiki

manalarını kastederek söyleyebilir.

e Hadis kadının zayıflığından ve çabuk kınlacağından

kinaye olabilir. Nitekim bu rnana Peygamber Efendirniz tarafından açıkça ifade edilmiştir.

·8 Hadisin şerhlerinde şüphe uyandıran bir İsrailiyat

kokusu vardır. Havva'nın Adem'in kaburga kemiğinden yaratıldığı hakkında tafsilli izahlar, İsrailiyattan

alınmıştır. Gerçi her İsrailiyatın aslı yok dernek değildir. Nitekim yukanda anlatılan rnana, Tevrat'ta

vahiyle anlatılmış bir hakikat olabilir. Bknz. Adem

Kıssası.

25

sa'nm (a.s.) başından geçenler ve Firavun'un zulmünden kavmiyle birlikte kurtulması, Lut (a.s.)

kavminin düştüğü sapıklık, yoldan çıkaniann heHl.k olması, mucize yoluyla ölülerin diriltilmesi gibi

ilgi çekici hadiselere Kur'an kıssalannda yer ve..,

rilmiştir.

t'S. Söylenenler tekrar edilmelidir. Mesajların

aniaşılıp zihne yerleştirilmesi için, uygun şekilde

zaman zaman tekrarlanması lazımdır. Kıssaların

sık sık tekrar edilmesinin bir hikmeti budur.

7. Tekrar bıktıncı olmamalıdır. Bu vasıf da

hayret verici bir şekilde kıssal.:aı-da mevcuttur. Anlatılan lossalann cazip üsluplarla çok kısa tutularak dile getirilmesi bundandır.

8. Yıpratıcı ve yara açıcı olmamalıdır. Muhataplara sempati duyularak anlatılan Kur'an kıssalarmda bu hususiyet de vardır.

9. Muhatap daima anlatılan mevzua muhtaç

bırakılmalıdır. Kıssalarm bir derece kapalı ve tatlı

bir esrarengizlik içinde olması bu sebepledir.

10. Söylenenler rasında denge ve ahenk olmalıdır. Kur'an'ın tamammda olduğu gibi, kıssalar bu vasfa tam manasıyla sahiptirler.

26

KISSALARDA TARİHİ HAKiKATLERDEN

NUMUNELER

önce şunu belirtmek gerekir �i, Kur'fm'ın haber verdiği geçmiş hakikatıerin büyük kısmı tarih

ilmi tarafından tasdik edilmiştir. Bazılarını da

tarih kabul etmese dahi, reddetmemektedir. Zahiren tarihe zıt gibi görünen bilgilere lossalarda

rastlıyorsak, bu irşad gayesi için muhataplara

gösterilen bir sempatidir. Bu da belagatın gereğidir. Bununla beraber, kastedilen gerçek mananın

da hakikate tamamıyla uygun olduğu anlaşılır.

Kıssalarda işaret suretiyle, hatta diziliş tarzlarından açığa çıkan nice tarihi hakikatler vardır. Arkeolojik belgeler geliştikçe bu sırlar daha iyi anlaŞılmaktadır. Sonradan ilmen keşfedilen, ama önceden Kur'an'da temas edilmiş olan bu hakikatlerden birkaçma bakalım:

ı. Kainatın yaratılış kıssasında, kainatın

enerjiden yaratıldığı, dünyanın iki, canlıların da

dört gün, (*) yani devre geçirdiği anlatılmıştır.

Günümüzde fizik ve jeoloji ilimleri de bu bilgileri

tasdik etmektedir. Aslına bakarsak, bu ve diğer

ilimierin nazariyeleri Kur'an'ın tasdikine muhtaç-

(*) Fussilet, 3

27

tır. Çünkü Kur'an'daki bilgilerin başka delilleri de

vardır.

2. Hz. Adem'in (a.s.) yaratılışı. Kur'an Adem'­

le (a.s.) Havva'nın topraktan hücre safhasına geldiğini, sonraki nesillerin anne karnında yaşadıkları embriyo safhalarını başka bir vasatta geçirdil\:­

lerini, sonra hayata gözlerini açtıklarını, Şeytan'ın

sevkiyle şuur ve şehvet ağacından yedilclerini, akabinde bulundukları çevreden çıkıp dünyada evlendiklerini ve nesil sahibi olduklarını anlatır. Biyoloji ve diğer ilimler buna yeterli maddi delil bulamamışlarsa da, makuliyetini kabul etmektedirler.

Çünkü aynı kanunlar şimdi de yaşanrnaktadır.

Ağaçta hükmeden bir kanun elbette çekirdeğinde

de olacaktır.

3. Nemi Suresinde hayvanların kendilerine

has bir dilleri olduğundan ve Hz. Süleyman'ın

(a.s.) bu dilleri aıı.ladığından bahsedilir. Bu da modenı. ilmin tesbit ettiği gerçekler arasındadır. Hz.

Süleyman'ın kanncayı dinlediğinden söz eden

ayette, emrin dişi karınca tarafından verilmesinden, kannca topluluklarını kraliçenin idare ettiği

anlaşılır. Bu da ilmin çok sonraki asırlarda ancak

fark edebildiği bir hakikattir.

4. Kur'an Yemen'de medeniyetlerin kurulduğu, Sebe şehri civarındaki bahçelerin Sebe seddi

vasıtasıyla muhafaza edildiğini, ama insanlar şükretmedikleri için bu nimetin ellerinden alındığını

haber vermektedir. (1) Arkeolajik kazılarda çıkanlan belgelerden alınan bilgiler de bu yöndedir.

(1) Sebe 15

28

5. Filisten'de yaşayan Lut kavminin oturdu�

ğu Sodom şehrinin yerle bir edildiği ve üzerlerine

ateşli taşlar yağdığı, jeoloji ilmince tesbit edilmiştir.

6. Kur'an'da Hz. Musa'nın (a.s.) F'iravun'a

((Rabbim göklerin, yerin ve aralarındakilerin rabbidir» dediğini haber vermektedir. Gerçekten de

son zamanlarda yapılan araştırmalar göstermiştir

ki, Mısırlılar üç ila.ha tapmaktaydılar: gök ilahı,

Naut, ·yer ilahı Ghep ve aralarının ilahı Cheu. Hz.

Musa Firavun'a verdiği cevapta onların inandıklan her üç ilahı da reddettiğini ve «göklere, yere ve

arasındakilere ancak Allah'ın hükmettiğini» (1)

ilan etmiştir. Bir ba§ka misal: Firavun Musa'ya

((Eğer benden başka ilah edinirsen seni hapsedeceği'm» demişti. Günümüzde çıkanlan belgeler,

Mısırlıların kendi krallarını da iHl.h kabul ettiklerini göstermektedir. Gerçekten de Mısır medeniyeti, tabiatperestliğin yıkıldığı ve insanperestliğin

teşekkül ettiği bir devrede hakimiyet k"Urmuştu.

7. Hz. İbrahim'in (a.s.) kavminin, yani Babillilerin astroloji ile uğra§tıklannı Kur'an haber

vermektedir. (2) Nitekim ilk takvimi Babiliiierin

ke�fettiği bilinmektedir.

(1) Şuara 23,24

(2) Saffat 88,89; «İbrahim yıldızlara bir baktı ve ben

hastayım, dedi.»

29

KUR'AN KISSALARINDA HAYATA YÖN VEREN

KÜJ.,Lİ KANUNLARlN İP UÇLARI V AR

8. Kur'fı.n'daki kıssalar birer tarihi teferruat

değildir. Kıssalar kanundurlar. Şu halde, yani tarihi vak'alardan ibaret olmadıkianna göre, tarihi

doğrulukları veya yanlışlıkları söz konusu edilemez. Mühim olan, o kanuniann söylediği mesajlardır. Kaldı ki, yaşanmış tarihi hakikatler oldukları da gün geçtikçe ve ara:ıtırmalar ilerledikçe daha iyi anlaşılmaktadır.

Kıssalarda geçen umumi kanunlardan iki misali. Sözler'den takip edelim:

((Kur'an-ı Haltirnde çok hadisat-ı cüz'iye vardır ki, her birinin arkasında bir düstur-u külli

saklanmış ve bir kanun-u umuminin ucu gösteriliyor. Nas.ıl ki, Hz. Adem'in meleklere karşı kabiliyet-i hilafet (yeryüzünde Allah'ın halifesi olma

kabillyeti) için bir mucizesi olan talim-i esmadır

(Ona eşyanın isimlerinin öğretilmesidir) ki, bir

hadise-i cüz'iyedir. Şöyle bir düstur-u küllinin ucudur ki: Nev-i beşere camiiyet-i istidat cihetiyle

talim olunan hadsiz ulum (ilimler) ve Halikın

(Yaratıcının) şuunat ve evsafına şamil kesretli

maarifin talimidir ki, nev-i beşere değil yalnız melaikelere, belki semavat ve· arz ve dağlara karşı

emanet-i kübrayı hamı (büyük emaneti yül{lenme) davasında bir rüçhaniyet (üstünlük) vermiş

ve hey'et-i mecmuasıyla (bütünüyle) arzın bir halife-i manevisi olduğunu Kur'an ifham ettiği (anlattığı) misillü, 'melaikelerin Adem'e secdesiyle

beraber Şeytan'ın secde etmemesi' olan hadise-i

cüz'iye-i gaybiye, pek geniş bir düstur-u külliye-i

meşhudenin (görünen külli bir prensibin) ucu ol30

duğu gibi, pek büyük bir hakikati ihsas ediyor

(hissettiriyor). Şöyle ki: Kur'an şahs-ı Adem'e

melaikelerin itaat ve inkıyad;ını ve Şeytan'ın tekebbür ve imtinaını (büyüklenip kaçınmasını) zikretmesiyle, nev-i be§ere kainatın ekser maddi envaları ve envaın manevi mümessilleri ve müekkel-·

leri musahhar (emrine tabi) olduklarını ve nev-i

peş.erin hassalarının bütün istifadelerine müheyya (hazır) ve münkad (boyun eğmiş) olduklarını

ifham etmekle beraber, o nev'in istida.dını bozan

ve yanlış yollara sevk eden mevadd-ı şerire (.şerli

maddeler) ile onların mümesşilleri ve sekene-i Ilabiseleri olan şeytanlar, o nev-i beşerin tarik-ı kemalatında (olgunlaşma yolunda) ne büyük bir engel, ne müthiş bir düşman teşkil ettiğini ihtar

ederek, Kur'an-ı Mucizü'l-Beyan, bir tek Adem'le

(�.s.) cüz'ı hadiseyi konuşurken, bütün kainatla

ve bütün nev-i beşerle (insanlıkla) bir mükaleme-i

ulviye ediyor (ulvi konuşma yapıyor.)

İkinci misal:

c<Mısır kıt'ası, kumistan olan Salıra'yı Kebir'in

(büyük Sahra'nın) bir parçası olduğundan, Nil-i

mübarekin feyziyle gayet mahsuldar bir tarla

hükmüne geçtiğinden o cehennem nümun (cehennem benzeri) salıra komşuluğunda şöyle cennetmisal bir mevki-i mübarekin bulunması, felahat

(fellahlık) ve ziraatı, ahalisinde pek mergub (aranan) bir surete getirmiş ve o sekenenin seeiyesine öyle tesbit etmiş ki, ziraatı kudsiye (mukaddes) ve vasıta-i ziraat olan 'baka.r'ı ve 'sevr'i (sığır ve öküzü) mukaddes, belki mabud derecesine

çıkarmış. Hatta o zamandaki Mısır milleti sevre

(öküze), bakara (sığıra) ibadet etmek derecesinde

31

bir kudsiyet vermişler. İşte o zamanda beni İsrail

(İsrail oğulları) dahi o kıt'ada neş'et ediyordu ve

o terbiyeden bir hisse aldıklan 'icl' meselesinden

anlaşılıyor. (1)

<<İşte Kur'an-ı Hakim, Hazret-i Musa Aleyhisselamm risaletiyle (pergamberliğiyle) o milletin

seciyelerine girmiş ve istidatlanna işlemi§ olan o

bakarperesttik (sığıra tapma) mefkuresini kesip

öldürdüğünü, bir bakarın zelı�i ile (boğazlanmasıyla) ifham ediyor.

«İşte şu hadisat-ı cüz'iye ile bir düstur-u kül�

liyi (umumi bir prensibi), her vakit hem herkese

gayet lüzumlu bir ders-i hikmet olduğunu ulvi bir

i'caz ile beyan eder.)) (2)

(1) Hz. Musa (a.s.) Rabbinbı emriyle Tur Dağına çıkarken, yerine kardeşi Hz. Harun'u (a.s.) vekil bırakmıştı. Musa'mn (a.s.) yokluğundan istifade ile Samiri isminde bir münafık, altından bir buzağı heykeli yaptı. İsrail oğullan Rablerinden yüz çevirerek bu heykele tapınmaya başladılar. Hz. Harun'un (a.s.) ısrarlı

karşı koyınalanna kulak asmadılar. Hz. Musa (a.s.)

Tur'dan dönünce onlan hesaba çekti. Suçunu itiraf

eden Samiri'yi sürgün etti ve heykeli parçaladı. Kavmini de tevbe ve istiğfare davet etti. İşte İcl hadisesi kısaca bundan ibarettir. Rablerinin önce yardımına mazhar kılındıklan onca nimetiere rağmen

İsrail Oğullarının küçük bir boşluktan istifade ile yeniden buzağıya tapmaya başlamalan, sığır ve öküzü

mukaddes tanıyan sapık inanışın, içlerinde ne kadar

kök salmış oldu�u göstermektedir.

(2) Sözler, S. 229-230.

32

KISSALARA BAKILDI{HNDA, İLK ANDA ZiHNE

TAKILAN BAZI SORULAR

1. Bu malumatın kaynağı nedir? Kur'an bu

malumatın gaybi olduğunu, yani vahiyle gönderildiğini diyor mu? Diyorsa bu davasını na.sıl isbat

ediyor?

2. Kıssalarda neden sadece Ortadoğu'daki

hadiseler anlatılmış? Halbuki bizzat Kur'an'da

her memleketteki ner topluluğa bir peygamber

gönderildiği ifade edilmektedir: «Hiçbir köy ve kar

saba yoktur 1-ci, onlara bir ikaz edici gelmemiş olsun.ıı (Fatır, 24)

3. Neden çoklukla Tevrat ve İncil'de anlatılmış olan '

kıssalara, Kur'an'da yer verilmiştir?

Önce birinci soruyu ele alalım. E.vet, Kur'an

kıssaların gaybi malıimat olduğunu söylemekte

ve bunu üç yönlü bir cevapla isbat etmektedir.

Birincisi: Müşriklerden piç kimse, ((Muhammed bunlan biliyordu veya bunlar zaten bizim

bildiğimiz meselelerdiıı dememiştir. Aynı şekilde,

ne müşriklerden, ne de ehl-i kitaptan bir kimse çıkıp da, ((Muhammed bunları Tevrat'dan aldııı idF 3 33

di.asında bulunmamıştır. Şayet böyle bir iddia olsaydı, Kur'an'da ona mutlaka bir cevap veya bir

işaret olacaktı.. Nitekim en küçük ittihamlan bile zikredilip cevaplandırılrnıştır.

Böyle bir iddia olsaydı siyer ve tarih kitaplarına da geçerdi. Çünkü en önemsiz hadiseler ve itirazlar dahi kayıtlara geçmiştir. Münazara ve münakaşa konusu olmuş, tarihe intikal etmiştir.

Kur'an Hz. Muhammed'in (a.s.m.) üınmi olduğunu, okur-yazar olmadığını beyan etmiştir. (1)

Muhalif müşrik ve ehl-i kitaptan hiç kimse çıkıp

da <<Hayır, o ümrni değildirı> diyemeıniştir. Böyle

bir iddianın ortaya atılmaması bir yana, Peygamberimizin (a.s.m.) Sahabileri dahi sonradan onun

ümmi olmadığım görseydiler, yanından kaçacak.­

lardı. Çünkü, onun bütün davası doğruluk esası

üzerine kurulmuştur.

İkincisi: Kur'an, anlattığı kıssaların o zamanın insanları tarafından icmalen bilindiğini inkar

etmemektedir. Bilinmeyen kısım, tafsilatlı kıssalardır. Nitekim üç yerde, Yusuf, Kasas ve Hud Sürelerinde, Yusuf (a.s.), Musa (a.s.) ve Nuh (a.s)

kıssaları anlatıldıktan sonra, ccSen bunları görüyor

değildin. Ve o hadiseler olduğunda sen orada hazır değildin.» «Ne sen, ne de kavmin bunları bilmiyordunuzn denilmektedir. (1)

Hud Süresinde Hz. Nuh'la (a.s.) birlikte diğer

peygamberlerin kıssaları da anlatılmaktadır. Ancak Nuh (a.s.) kıssası tafsilatlı, diğerleri icrnalidir. Zahirdeki münasebete göre, hepsi aniatıldıktan sonra, <<Ne sen, ne de kavmin bunları oiimi-

(1) Araf, 157

(1) Yusuf, 111

34

yordunuzıı denilmesi lazım iken, hemen Hz. Nuh'­

un (a.s.) kıssasından sonra böyle denmesinin sebebi, diğer kıssalann o zaman insanlannca bilinmekte oluşu idi. Onlar Hz. Nuh'un (a.s.) tafsilli

kıssasını bilmemekte idiler. Yoksa, Semud ve Act

kavimlerinin kıssalan Arabistan çevresinde bilin1 -

yordu. Bildikleri için de Kur'an, o kavimlerin başlarına gelen semavi musibet kıssalarını birer ibret

dersi olarakk başlarına tekrarla vuruyordu .

Üçüncüsü: Kur'an kıssalann gaybi olduklarını, vahiyle geldiklerini söylerken, bunu şöyle isbat

eder:

Kur'an'a göre, kıssalara ve ahiret hayatıyla

ilgili ikazla.ra cceskilerin ersanelerin diyenler, bunu

iki sebeple söylerler: Sathi bakış, benlik ve azgın-·

lık. İngiliz, medeniyet tarihçisi Toynbee Tarih ve

Din isimli eserinde, bencilliğin ve sathi bakışın,

insan zihnini ne kadar saptırdığını uzun uzadıya,

delilleriyle anlatmıştır. Ona göre, bencillikten ve

sathi bakıştan kurtulmak için, objektif bir şekilde

tarihe bakmak lazımdır. Ancak o zaman tarih

ibret sayfası olur. Ve ancak o zaman tarihin gerçek yüzü anlaşılır. Yani ((İnsan hayatmda hem düzen ve kader vardır, hem de insan bir derece serbesttirıı gerçeği ortaya çıkar.

Kur'an bu bakış tarzına işaret ederek Yusuf

kıssasının sonunda şöyle der:

c<Eskileri anlatmakta akıl gahipleri ı"çin bir

{bret vardır. Bu anLatış yaıan bir haber değildir.

O, herşeyi birden gören Allah'ın doğruladığı bir

haberdir. Ve bu anlatış, herşeye bir açıklzlc getirir. İnanmak isteyen bir topluluk için rahmet ve

hidayettir.»

35

E

yevi terkipleriyle teşkil edilir. Ama cansızlaıın harikalığına nisbetle canlılar birer mucizedir. Bütün

insanlar birleşseler, bir hücre yapamazlar, bir benzerini getiremezler.

Şimdi bu ayetteki baştan sona dizilişi gördüğümüz gibi, sondan başa dizilişi de göreliı::n:

«Bu kajir-ler Kuran'a 'Eskilerin ejsaneleridir'

derler. Onun için seninle mücadele ediyorlar. Mücadele gayesiyle geldikleri için, bütün ayetlerimizi

(mucizelerimizi) de görseZer inanmazlar. (Çünkü

gözleri görmez. Gözleri görmediği gibi) kulaklarında da ağırlık vardır. Çünkü kalbleri (şuur merkezleri) kapalı kılınmış. Çünkü seni tenkit ve çürütme niyetiyle dinlerler.))

ikinci ayet:

(('Eskilerı'n ejsaneleridir' dediler. (Muhammed)

onları yazmak istemiş. Sabah akşam kendisine

okunur.» (1)

Demek ki, kafirler, Resuluilah (a.s.m) ın o kıssalan bilmediği ve ona bir taraftan geldiğini bildikleri halde, Kur'an'ın içindekilere sathi baktıklan için, onun vahiy olduğunu ve mucizeliğini göremiyorlardı.

Üçüncü ayet:

ccBizim ayetlerimiz onlara okunduğunda, uBiz

bunu işitmişiz. Eğer isteseydik benzerini söylerdik.

(1) Furkan, S

37

Bunlar 'eskilerin e[sanele1·inden başka birşey değildir' derler.» (1) ·

Mislini getiremedikleri maıumdur. Demek,

Kur'an onların işittiği şeylerden değildir. Anlattığı

kıssalar ilk bakışta eskilerin efsaneleri gibi görün üyorsa da, gerçekte eskiden beri kök salmış hakikatlerdir.

Dördüncü ayet:

«0 kafirler değil kıssalara, (öldükten sonra dirilmek gibi) kesin delilleri bulunan imanın büyük

bir rüknüne dahi sathi bakışlarından dolayı «Bizinı

ve ecdadımızın vaad edildiğimiz eskilerin ejsaneleridir» (2) diye cevap verdiler.»

İnsanın bakış tarzını değiştiren sır şudur: tnsan düşünüp duygulannı çalıştırmazsa, şuuru,

kalbi ve vicdanı çalışmaz olur. Onun önünde iki

yol vardır: Ya düşünecek ve değerini bilecek, aciz

bir kul olduğunun farkına varacaktır; veya bencilleşip azgınlaşacaktır.

İnsanın ilah olmadığı bellidir. İlah olmadığına

göre kuldur. Eğer bu idrak içinde doğruyu bulup

o yolda giderse, duyguları da doğm istikamette

çalışacaktır. Bencillik ve azgınlık yoluna sapması

halinde ise, bakış tarzı da ona göre sathi kalacaktır.

Kur'an «Bunda inananla1· için büyük ayetler

vardın) (3) derken birinci yola işaret eder. Kıssalara C<Eskilerin efsaneleridirl) diyenierin anlayışını

(1) Enfal, 31

(2) Muminun, 83

(3) Rum,

38

ele alırken de «Bencilliklerinden ve sath'i bakışlanndan dolayı böyle derler» ifadesiyle bu ikinci yolu gösterir ve böylece bencilliğin sathiliği netice

verdiğini bildirir.

Geçen dört ayet sathi bakışın zararlarını nazara verirken, gelen üç ayet de katirlerin azgınlılı;:

ve bencillikleri sebebiyle Kur'an'a «Eskilerin efsaneleridir» dediklerine işaret eder. Bu gibilere mucize gösteriise dahi, hatta öldürülüp diriltilseler

bile, inanmak istemeyeceklerdir.

Ayetıerin nüzül sırasına göre; önce inen ayetler, onların azgınlık ve bencilliklerinden dolayı öyle söylediklerine dikkat çekerler. Sonrakilerde, bencilliğin meyvesi olan sathi bakışlanndan dolayı

Kur'an'a o sözlerle iftira ettikleri bildirilir.

Beşinci ayet:

«Kendilerini biliyor zanneden müstelcbirlerden

Kıyamet gününde dahi 'Rabbiniz neyi indirdi?'

diye sorulduğunda, 'Eskilerin efsaneleri' diye cevap verirler.» (1)

Altıncı Ayet:

« (Haklı haksız herşeye) çok yemin eden, değersi:z, çok ayıplayan, koğuculuk yapan, hayırdan

alıkoyan, zalim, çok günahkdr, azgın, yardakçı,

mal ve oğul sahibi olan o kimseye ayetlerimiz

okunduğu zaman 'Eskilerin efsaneleridir' dedi:.»

(2)

(1) Nahl, 24

(2) Kalem, 11,15

39

Yedinci ayet :

«Bu Kur'an'ı ancak azgın, günahkar inkar

eder. Ayetlerimiz ona okunduğunda «Eskilerin efsaneleridir» dedi. Hayır. Kazandıkları (günahlar)

onıarın kalbierini kaplamış. Hayır: Onlar (o kapalı

kalbleriyle) Kıyamet gününde J1ablerinden perdelenirler (Rahmetinden men edilirler) .» (1)

İKİNCİ SORUMUZ ŞÖYLEYDi : KUR'AN

KISSALARI VAHYE DAYALI BİLGİLER OLDUÖUNA GÖRE, NEDEN YALNIZ ORTADOÖU'DAKİ

HADiSELERİ İŞLİYORLAR?

Bu· sualin iki cevabı vardır:

Birincisi: Büyük bir ihtimalle peygamberler

yalnızca Ortadoğu'da gelmiştir. Bunun sebepleri

vardır. Herşeyden önce, ilk insanlar tek bir topluluktan ibaretti. Aralarında maişet münakaşaları,

kavga gürültü yoktu. Tabiatın imkanlanndan herkes yeteri kadar faydalanıyordu. Bolluk sebebiyle

kimse de kendisini tabiata borçlu bissetm.iyordu. Yani, o zamanlarda tabiatperestlik dahi yoktu.

Ferdi hayat hakimdi, cemiyet mefhumu henüz teşekkül etmemişti.

Ne zaman ki, geçim imkanlan zorlaştı. İş avcılığa, , oradan da hayvancılık ve ziraate dayandı.

Köyler ve kasabalar kuruldu. İşte, o zaman cemiyet gerçeğ·i ortaya çıktı. Sürtüşme ve çatışmalar

başladı. Herkes kendisine göre tabiatın bir kuvvetine tapmaya başladı. İhtiyaçlarının onunla giderileceğini umdu. Bunun neticesinde ihtilaflar, kavgalar başgösterdi. Allah da doğru yol u öğretmek

(1) Mutaffifin, 12, ıs

40

için peygamberler gönderdi. Bu devre Hz. Nuh'un

(a.s.) peygamberliğiyle başlar. O sıralarda sınıflı

cemiyetlerin teşekkül ettiğinin bir delili, kavminin

ondan «ihtidti eden Jalcir ve aşağı tabaleayı koV17ıasını» istemeleridir. Hz. Nuh'tan (a.s.) önce yalnızca nebiler gelmişti. Bu nebiler cemiyeti ıslahla

mükellef değildi. Yalnız bir hayat yaşayıp Allah'ın nimetlerine mazhar olmuşlar.

«Kitapta İsmail'i de an. Gerçekten o vaadinde doğru ve 'nebi)) bir resul (elçi) idi. Ehline namaz ve zekatı emrederdi. Rabbı da ondan razı olmu§tu.

«Kitapta İdrris'i de an. Gerçekten o doğru bir

nebi idi. Biz onu yüksek bir yere kaldırdık.ıı (1)

Dikkat edilirse, İsmail hem nebi, hem resuldür. İdris ise Hz. Nuh'tan önce gelen bir peygamber olup, yalnız nebilik vasfını haizdi.

Nebi, peygamber olup kitap verilmeyen demektir. Resul ise hem peygamberdir. Hem kitap

verilmiştir.

Ağızlarda dolaşan meşhur bir riva.yete göre,

İdris'e elli suhuf verilmiştir. Bu, ya irsalet mahiyetinde olmayan bir bilgiyi, ledün ilminden alması manasındadır. Veya bu rivayetin aslı yoktur.

Çünkü hiçbir sahih kaynakta bulunmamaktadır.

(2)

Kur'an yukanda sözü edilen bu sosyal hakikate işareten şöyle buyunnaktadır:

(1) Meryem, 55-57

(2) Bu değerlendirme Hz. İdris'in Hz. Nuh'tan öncedir

olan rivayete göredir. Bir rivayette İdris, Fin:ıvunlar zamanında Mısır'da çıkan bir peygamberdir. Bakınız: Buhari Kitabu-1-Enbiya.

41

«İnsanlar bir ümmet idi. Allah peygamberleri

müjdeci ve korkutucu olarak gönderdi. Beraberlerinde hale kitapları indirdi. Ta ki insanlar arasındaki ihtilafZarı gidersin.ıı ( 3)

Buradaki peygamber karşılığı olan nebi, resul

manasındadır. Çünkü cemiyetle ilgilenen ve kendilerine kitap verilen peygamberlerden söz edilmektedir. İkaz edici ve müjdeleyici peygamberler

onlardır.

Kur'an'da kullanılan ümmet kelimesi, gerçek sosyal hayata geçmi§ topluluk demek olduğu

gibi, normal topluluk mfmasına da gelir. Yukandaki ayette geçen ümmet, normal topluluk mfmasındadır. Çünkü o zaman henüz gerçek manada bir toplum teşekkül etmemişti. «Yeryüzündeki bütün canlılar ve kuşlar sizin gibi bir ümmettirler.ıı (4) mealindeki ayet, hayvan türlerinin de

bu nevi birer ümmet olduklarını bildirmektedir.

İnsanlar adeta hayvan topluluklan tarzında

bir ümmet iken resullere ihtiyaçları yoktu. Ancak

ayn ayn kabileler teşekkül edip gerçek cemiyet

hayatına geçmelerinden, aralarında harbler ve ihtilalller meydana geldikten, manalar ortaya çıkıp

zihinler açıldıktan sonra beşer gerçek bir vahye

muhatap olacak duruma gelmiştir. Bu olgunlaşma

Arnold Toynbee'nin düşündüğü şekilde yakın zamanlarda olmuş değildir. Medeniyetin ilk beşiği

olan Babil'de tahakkuk etmiş ve Tufan'la neticelenmiştir. Kur'an'dan anlruıılan budur.

Hulasa, insanlık bir ağaç ise, en önce olgunlaşan dalı Ortadoğu'dur. Ve en olgun dal olduğu

(3) Bakara, 213

(4) Fad, 30

42

ıçın, vahye en fazla orası muhatap olmuştur.

Kuzey Avrupa, Orta Amerika, Afrika ve Çin'­

de görülen din izlerinde ise iki ihtimal mevcuttur:

(1) İnsanlığın ilk topluluklannda görülen tabiatperestlik devresinden önce, yalnız akılla

bulunmuş birer İlahi inanç olabilirler. Nitekim

insan, peygamberlerin sesini işitmezse de, ilah fikrini kabullenmekle mükelleftir. Bu meyanda ilk

insanlara bir ilham, bir rüya yetiyordu. Hz.

Adem'in (a.s.) durumu da böyledir ki, ona müdevven vahiy gönderildiğini bildiren bir nass yoktur.

Yalnız Bakara Suresinde ııAdem Rabbinden bazı

kelimeleri telakki etti» (5) mealinde bir ayet vardır. Ayette geçen «telakkiıı kelilJlesi ise umumiyetle ilham manasında kullanılır. şu halde, Actem

(a.s.) nebi olup, resul değildir. Çünkü hadisin beyanına göre, ilk resul Hz. Nuh'tur.

(2) Bu inançların, insanlığa hükmeden nübüvvet ve felsefe köklerinden kaynaklanan düşünceler olması da muhtemeldir. Kur'an bilirunemi.ş,

anlatılmamış, duyulmamış peygamberlerin varlığını haber vermektedir.

Özetlesek, diyebiliriz ki : Bu inançlar ibtidhl

dinler olup, deforme olmuşlardır. Bir kısmı da beşen düşüncelerin devamıdırlar. Cenab-ı Allah; yaratıklarını, çeşitli şekillerde layık olduklan düzende idare etmiştir.

Netice olarak denebilir ki, peygamberlerin

yalnızca Ortadoğu'da geldiğini söylemesek dahi,

bilinen bütün peygamberlerin Ortadoğu menşeli

olduğu kesindir. Bunun birlmç delilini şöyle sıralayabiliriz:

(5) Bakara, 37

43

• Kur'an risalet zincirini anlatırken, Hz.

Nuh'tan ( a.s.) başlar: «Biz Nuh'a ve ondan sonra

gelen peygamberlere vahiy gönderdiğimiz gibi, sana da vahiy gönderdik.» ( 1)

• Sahih kitaplarda yer alan meşhur <<Şefaat

hadisiıınde, Kıyamet gününde insanların Hz. Nuh'�

(a.s.) giderken, <<Sen resılllerin ilkisin, bize şefaat

et>> diyecekleri anlatılır.

e Cenab-ı Hak herşeyi ihtiyaç üzerine, fıtri

bir dua neticesinde gönderir. Nitekim arı ve karınca topluluklan sosyal bir hayat yaşadıklarından,

onlara birer kraliçe ve lider verilmiştir. Halbuki

diğer hayvanlar bu manada bir topluluk teşkil edemedikleri için, onlarda böyle bir hadiseye şahit

olmayız. İlk insanıann durumu da bir cihette onlardan farksızdı. Onlar da sade ve sosyal münase�

betleri olmayan bir hayat yaşadıkları, gerçek manada içtünaileşemedikleri müddetçe, resl'ıllere ihtiyaç duymadılar. Çünkü resUllere muhatap olacak

kabiliyette değillerdi.

Ne zaman ki, medenileşip sosyalleşmeye başladılar, o andan itibaren resulleri karşılarında buldular. Araştırmalar göstermektedir ki, insanlık aleminde medeniyetin ilk beşiği Doğudur. Bu sebeple, Doğu Batıya kıyasla dini daha kuvvetli bir şekilde istemiştir. Ve bu çağrı sebebiyle de Allah

peygamberlerin çoğunu Ortadoğu'ya göndermiştir.

Peygamberlerin çoğunun Doğuda, filozofların da'

ekseriyetle Batıda gelmesini «Kader-i ezelinin bir

remzi» olarak değerlendiren Bebiüzzaman, Doğu

insanının ruhunda din hi.ssinin her zaman için

(1) N isa, 163

44

hakim olduğunu söyler. Bu hakikati asırlar önceRomalı idareciler d� biliyorlardı ki, rejimlerini Doğuya mücerret bir din şeklinde takdim etmişlerdi. Firavunların çoğu ve keza Doğunun bütün hükümdarları kendilerini bir ilahın vekilieri

olarak tanıtmaya çalışmışlardır. Fakat samimi olmadıkları ve hak bir dine dayanmadıkları ıçın,

halkın kalbinde yer tutamamışlardır. Ancak cebir

yoluyla idarelerini devam ettirebilmişlerdir.

Kur'an resullerin yalnızca sosyal cemiyetlere

gönderildiğini açık ifadelerle haber vermektedir:

ccHiç bir ümmet yok ki, onlara bir uyarıcı gelmi§ olmasın.» (1)

«Hiçbir köy ve kasahaya uyancı göndermedik ki, oranın azgınlan ccBiz sizin gönderildiğİnizi

inkar ediyoruz» demiş olmasınlar.» (2)

Demek ki, peygamberler köy ve kasaba gibi

sosyalleşmiş yerlere gönderilmiştir.

·• Tarihçi Toynbee, risaletin Hz. Nuh'la (a.s.)

birlikte başladığını söylemiyorsa da, eldeki belgelere dayanarak üstün dinlerin sonradan ortaya

çıktığını ifade etmektedir.

Kıssalanla neden yalnızca Ortadoğu'daki hadiselerin işlendiği meselenin ikinci izahı da şudur:

Yukanda da temas edHdiği gibi, davet, ve irşad hikmeti, kıssalarda anlatılan vak'alann o çevrede bilinen hadiseler olmasını gerektirir. E.ğer

böyle olmasaydı, arkeoloji belgeleri ortaya çıkmcaya kadar, kıssalann muhatablan üzerinde tesiri

(1) Fatır, 24

(2) Sebe, 34

45

olmazdı. İnsanlar o kıssaların uydurma olduklannı iddia edebilirlerdi. Bu §ekilde, hakka davet için

uyulması gerekli kanunlara zıt bir durum ortaya

çıkacağı gibi, yirminci asırda da ihtiyarı elden alacak derecede açık bir izaha kavuşacaktı. Bu, imtihan sırrına zıttır. Bunun için, Ortadoğu'daki

olaylar dahi; bir tarih kitabında anlatıldığı gibi

kıssalarda açık bir tarzda anlatılmamıştır.

ÜÇÜNCÜ SORUMUZA GELİNCE: KUR'AN'DA

TEVRAT VE İNCİL'DEKİ KISSALARIN FAZLACA

İŞLENMESİNİN SEBEPLERİNDEN BiRKAÇ!

ŞUNLARDIR:

e O kitaplan tashih etmek, karışıklık ve

tahriflerden kurtarmak, en son gönderilen İlahi

kitap olarak Kur'an'ın vazifesidir.

e O Kitaplarda haber verilenierin güzel yüzünü göstermek, onların da semavi kitaplar olduklannı ispat etmek ve özlerinde yüksek hakikatler ihtiva ettiklerini göstermek içindir.

e Kur'an o kıssalara yer vermekle, bütün semavi dinlerin ortak yanları olduğunu gösterir.

Gerçekten de semavi <lin olduklarına işaret olan

(3) eski Sabülik, mecusilik Hanif dini (Hz. İbrahim'in (a.s.) dini) , Musevilik, Hıristiyanlık ve İslamiyetin anlattıkları, esasta birleşınektedir. Tarihe bakışlan ve anlayışlan aynıdır.

(3) Müıninler, Yahudiler, Sabiinler, Hristiyanlar, Mecusiler, ve Müşrikler; (İbrahim dininin bakayası) Allah

kıyamet günü aralannda hükmedecektir. (Hacc, 17)

46

HABiL ve KABiL IUSSASI

Habil ve Kabil kimlerdir? Ne zaman yaşadılar? Neden kavga ettiler? Kurban ettikleri şeyler

nelerdi? Kabul edilip edilmedikleri nasıl anlaşıldı?

Kurban gerçeği nedir? Tarihteki yeri nasıldır?

Bütün bu sorular, Tevrat'taki kıssaya göre cevaplandınlabilir: ((Habil ve Kabil , Hz. Actem'in

(a.s.) ilk oğullarıdır. Biri çobanlıkla, diğ·eri ziraatle meşgul olmuştur. Çiftçi ve varlıklı olan Kabil,

güçsüz ve zayıf olan Habil'e tecavüz edip namusuna göz dikmiştir. Çıkan anlaşmazlığ·ın çözümünü, her biri ayrı ayrı birer kurban adayıp, o kurbanların kabul edilip edilmeyeceği hususunda ortaya çıkacak neticenin belli olması şartına bağlamışlardır. Yani, hangisinin şartı yerine gelirse,

onun kurbanı kabul edilmiş sayılacak ve o haklı

çıkacaktır. Habil'in kurbanı hayvan, Kabil'inki ise

buğdaydır.

Mesele hakla hallolunmayınca, güçlü olan

Kabil zayıf olan Habil'e saldırarak onu öldürür.

Fakat bunlar ilk nesil oldukları için, Kabil öldür·

düğü kardeşinin cesedini ne yapacağını bilemez.

O esnada Allah yeri deşen bir karga gönderip, ona

defnini öğretir.»

47

Tevrattaki bu kıssaya göre, insanlığın ilk hayat dönemi vahşet değildir. Bir ziraat ve hayvancılık gerçeği, bir namus meselesi vardır. Ayrıca insanın, hayvandan ders alacak kadar zekası mevcuttur. Yine onda, bütün alemierin Rabbi olan bir

Allah'a inanç vardır. Kurbana gelince, halen de

yaşayan bir gerçektir. Makbul şartlar içinde yapılan adaklarla çok istekler kabul edilmiş, yerine getirilmiştir. Bu hal, kurbanın kabul edildiğine alarnet sayılmıştır. Meşhurdur ki, «Sadaka belayı def

eder.» Bu hakikatin istatistik delilleri çok olduğundan, üzerinde fazla durmuyomz.

Kurbanlar, bazı filozofların ve tarihçilerin

zannettiği gibi, tabiattan korkan insanların tabiata rüşvet verdikleri şeyler değildir. Kurbanın iptidailikle hiçbir alakası yoktur. Gerçektir ve gerçekliği halen yaşanıp görülen bir hakikattır. Bknz:

İbrahim ( a.s) 'ın Kurban Kesmesi.

Tevrat'ta (1) Kabil ve Habil'in iki-üç nesil

sonraki torunlarından birinin tup.çla uğraştığından bahsedilmektedir. Bunu esas alırsak, Habil ve

Kabil'in «Tunç Devriıınden bir süre önce yaşadığı neticesine varabiliriz.

Kur'an bu kıssayı kapalı olarak anlatır. Tevrat'taki tafsilattan açık olarak hiçbir şey bildirmez. Bu bakımdan, Kur'an'da sözü edilen «iki

ademoğlunndan Habil'le Kabil değil de, mücerret

olarak. iki insan da anlaşılabilir.

(1) Tekvin, 3

48

Bu kapalılık ve rnüphemliğin iki izahı var:

e Habil ve Kabil kıssasından önceki ayetler,

hakkı kabul etmeyen Yahudilere 'hitap olduğu için,

bu kıssa onlara verilen bir ders olabilir. Böylece

Kur'an Tevrat'taki kıssayı icmalen anlatıp hatırlatır ve başlarına vurur. Açrrı.aya ihtiyaç kalmaz. Kıssanm maksadı, İslamın güzelliğini gördükleri halde

kabul etmeyen Yahud�lere, hakkı hak olduğu için

kabul ettirmektir.

0 Kur'fuı. bütün asırlara ve bütün asırlardaki bütün insan tabalealarma lutap ettiği için, mucizeli bir şekilde, hiçbir asrın ve hiçbir insan tabakasının anlayışını ihlal etmeyecek şekilde düzenlenmiştir. Mesela, kitap ehlinden biri Tevrat'­

taki kıssayı Kur'an'da icmalen görüp dersini aldığı gibi, maddi tarihle uğraşan bir ilim adamı da

bu kıssayı Habil ve Kabil kıssası olarak anlamayabilir. Ona göre bu hadise, iptidai bir cemiyetten

alınmış sembolik bir kıssadır. Vahşetten çıkan ilk

cemiyetin huyunu ve inancını ortaya koyar. Cemiyetteki hak ve kuvvet çatışmasını, Tevhid ve

küf"U.r mücadelesini, cehalet ve ilmin ·neticelerini

gösterir. Böylece tarihçi de irşad edilmiş olur. Zaten Kur'an herşeyden önce bir irşad ldtabıdır. İnsanları irşad ve ıslah için indirilmiştir. Yoksa tarih kitabı değildir.

İşte bu sırrı anlamayanlar, Kur'fm'ın bu kapalı anlatırnma kuru bir tahkiye deyip geçerler.

Burada kıssanın kısa bir mealini verelim:

«Onlara iki Aderrwğlunun fı..aberini gerçek bir

şekilde oku. O vakit ki, kurban sundular. Birincisinden kabul edildi. Diğerinden kabul edilmedi.

F 4 49

(Kurbanı kabul olunmayan diğerine) 'Seni öldüreceğim' dedi. Öbürü dedi: 'Allah ancak takva sahiplerinin kurbanını kabul eder. Eğer beni öldürmek iı'çn elini bana uzatırsan, ben seni öldürmek

için elimi UZ1atmcum!. Muhakkak ben alemlerin

Rabbi' olan AUah'tan korkarım. Ben isterim ki,

hem benim günahımı, hem de kendi günahını yüklenip ateş arkadaşlarından olasın. İşte, z.alimlerin

cezası budur.' Diğerinin nefsi, ona kardeşinin katlini kolaylaştırdı. Onu öldürdü ve ziyana uğrayanlardan oldu. Allah da yeri deşen bir kaTga gönderdi·. T.a kardeşinin cesedini nasıl örteceğini ona

göstersin. Bunun üzerine, 'Ne yazık ki, şu karga

kadar olup da kardeşz"min ölüsünü örtemedim' diyerek pişman oldu.>> Maide, 27-30

Habil ve Kabil, eğer ibtidai insanların sembolleri iseler -ki Sami dinlerde semboller çok kullanılır- ilk dönem hayatta, evlenme ilişkileri ve

"ölü gömme olayı önemli sorular olarak ürtaya çıkıyor. Ben acizane, görüşümü şu aşağıdaki

satırlarda yazdım. Gayem bir iddia değil. Tarihi

olgulara başka bir açıdan bakmaya açlışmaktır:

50

İNSANLIK TARİHİNDE iLAHi TAKDİR

Evrensel bir kanun olan, yakınlarla ilişki

kurnıama yasasının ilk insanlarda yaşanmasının

sebepleri:

Bütün hayvan türlerinin duygularını düzenleyen, il8.hi takdir, insanınkinin de düzenieyecektir ve düzenlemiştir de. Bu düzenlemenin elbetteki sebeplerini de yaratmıştır.

İlk insanlar, ilk yabanilik dönemlerinde sevki

üahi denilen, iç güdülerle daha sonra, totemin

etrafında toplanıp, ailevi şefkat ve sevgi sebebiyle,

daha sonra, ibtidai .dinlerin, emirleri ile bu kanunu yürütmüşler.

Allah (C.C.) proğramleriyle, kainata bir plan

vermiştir. Rabliğiyle, o plan ve proğramı icra edip

başta insanlan olmak üzere bütün varlıkları olgunluğa erdiriyor.

Bir zorunluluğu olmadan, Allah'ın icra ettiği

yasalar, diğer varlıklarda otomatik ise de, insanlık dünyasında uygulayıp uygulamamak serbestiyelerine bırakılmıştır. imtihan konulmuştur.

Fakat ilk insanlar, imtihana tabi olmadıkları,

bir nevi cennette (meyvelerle) beslendikleri za51

man, yakınlarla ili§ki kurmama prensibi on�rla,

içgüdülerle icra ediliyordu.

Ne zaman, insanlar yamyamlığa başladı, vicdan sesine isyan etti, yakınlarla ili§ki, ağacından

yemeye başladılar. Cenab-ı Hakk da onlara birlik

vererek, onlan vahşetten ve yamyamlıktan lmrtararak, totem denilen, ibdidai müşahhhas inanç

prensiplerini (1) onlara ilham etti. İnsanları korkudan, dağımklıktan, vahşetten, ufak ufak biriikIere yükseltti.

Bu dönemde sınıf farkı yoktu. Alin1 cahil,

zengin fakir diye bir kavram kurulmamıştı. Millet a vcılıkla geçinmek te idi.

Bundan sonraki dönemde, avcılık yetmeyince,

insanlar üretime, ziraata geçti. Zengin fakir farkı

doğdu. Zalim mazlum kavramları oluştu. Zihinler

mücerret (soyut) şeyleri anlamaya başladı. Bütün alemleri ip.are eden bir güce inanmak seviyeye

geldiler. O dönemde ilk olarak ölüleri atmak yerine görnıneye başladılar.

Bedeviyetten, köy ve kasaba kurmalara başlanıldı. İnsanlık vahşetten kurtuldu. Fakat bu sefer, her köy ve kasaba, kendine has, putlar edini-

(1) Kur'an-ı Kerirn'de, «Adem Rabbinden kelimeler aldı.:.

(Bakara, 38) denilmektedir. Hz. İbrahim hay'ltmda

görüldüğü gibi «Kelimeler» sosyal hayat veya inanç

prensipleri olarak anlaşılır.

52

Bu prensiplerden biri de Hz. İbrahim'in ilk sütınet

olan insan oluşudur . .. Hz. İbrahim zamanında yaşayan ve Afrika'yı istila eden Zülkarneyn tarafından

feth edilen vahşi kabilelerde dahi bu sünnet halen

uygulanmaktadır.

yor. Politeizm ba§lıyor. insanlığı sava§lara sürüklüyorlardı.

Bir dönem önce, insanı vahşetten kurtaran,

totem inançlan, bu sefer insanı şirke bölücülüğe

atıveriyor. Birbirini öldürüyorlardı. Bu dönemde,

insiyak ve içgüdüler insanlığı idare etmeye yetmedi. Cenab-ı Hakk, meleklerle vahy göndermek

şeklinde insanlığı terbiye etmeye devam etti.

İşte, ilk tevhid ıisaleti, Hz. Nuh'la başladı. ..

O ibtidai, insanların, değişik ihtiyaçlan için,

değişik putlar edinmelerini kaldırmaya çalıştı.

Hz. Nuh'la, başlayan bu tevhidi ve seınavi risalet 950 sene devam �tti. Hud ve Salih o zincirdendirler. Kur'an-i Kerimin ifadesine göre (1) o

zincirin en son halkası olan Hz. İbrahim, hem mücerret tevhid inancını hem dini sosyal prensipleri

yerleştirmiştir.

Hz. Musa ile dini imparatorluklar kuruldu.

Fakat bütün bu dönemlerde bir derece ibtidailik

vardı.

Hz. İsa, daha fazla inanç ve ruh terbiyesi üzerinde durdu. İnsanlığın anlayış seviyesini yükseltti, kabalığı kaldırmaya çalıştı.

Bütün bu neden�er ve prensipler, İslamiyette

en mükemmel şekilde bulunmaktadır.

Ne yazık o kimselere ki, semavi, mükemmel,

kapsamlı ve adaletli dosdoğru yaradılışın temsilcisi olan İslamiyetten uzak kalıyorlar.

Ne mutlu o kimselere ki, Hz. Muhammed (a. s. )

yolunda gidiyor. İnsan-i kamil olmaya çalışıyorlar.

{2) Buhari, Şefaat hadisi.

(1) Saffat, 83.

53

PUTÇULUK

Farklı dillerde tapma manasma gelen kelimelerin hepsinde, put kelimesinde mevcut p veya

onun eş sesli bir hali vardır. Arapçada ubudiyet,

Farsçada perestij, Türkçeele taprnak, Kürtçede habandin, İngilizcede pray. Bundan şöyle bir netice

çıkar: İnsan ruhunda mevcut tapma duygusu, bütün milletierin ortak vasfı olduğu gibi, ruhlanndan fışkıran ve o ortak vasfa isim olarak verilen

Kelimelerde de ortak bir ses uy_umu vardır. Bir görüşe göre, put Farsça perestij kelimesinden türetilmiştir. Diğer bir görüşe göre ise, bu kelime dtmid (türetilmemiş) bir isimdir. Hindistan'dan

İran'a geçmiş, oradan da Türkçeye girmiştir. Çünkü Hindistan'da Buda'ya tapılınıştır ve halen de

tapılmaktadır. Camid bir isim olan Buda, sıfat

halini alıp m�bud manasma nakledilıniştir. Bud,

put olmuştur.

Putçuluk, başka bir tabirle t abiatperestlik, in­

�.anlık tarihi kadar eskidir. Bulunan arkeolajik

belgelerin çoğu, p�tçuluğun dökümanlandır. İnsanlık aleminde bu kadar eski ve yaygın olan ve

halen de devam eden, •insan tabiatıyla çok sıki

54

münasebet halindeki bu gerçeğin içyüzünü anıa,..

maya çalışmamız gerekir.

İnsan, kendisi için önemli olmayan ve ruhunda yer etmemiş olan birşeye kolay kolay kendisini

veya çocuğunu kurban etmez. Halbuki tabiatperestlik yolunda nice başlar gitmiştir. Odin diye

anılan İskandinav putunun şehitleri meşhurdur.

Tarih enkazında ve insan ruhunun derinliklerinde kaybolmuş bu sert k alıntıya herkes kuvvetine göre bir kazma vurmuştur. Şunu belirtmek

gerekir ki, sosyoloji ve psikoloji, birer ilim olarak

teşekkül etmeden önce bunu kazmaya çalışanlar

kayda değer bir netice elde edememişlerdir. Fakat

bu çalışmalar büs bütün faydasız da kalmamıştır.

Şimdiye kadar bu vadide yorulanhuın bize kazandırdığı görüşler şunlardır:

Bazılanna göre, putçuluk ilk insanların saf

ve temiz fıtratlarıyla, olgun bir yaşta, ama çocuksu zekalanyla tabiatta buldukları İlahi tecellilere

tapmasıyla ortaya çıkmıştır. O zamanlarda insan

herşeyi güzel, harika, ilah!, tapmaya değer biliyordu. Dindardı, fakat dini düşüncesi ancak bu

kı::ı.dar ilerlemişti. Düşüncesi henüz müşahhastan

mücerrede yükselme:mişti. Meşhur filozof Cariyle

bu görüştedir. Ona göre, ilk insan tabiatta güzelliğe tapareasma inanıyordu. Bizlerin şimdi yaptığı

gibi, güzelliğe ((bir ışık huzmesiıı deyip geçmiyordu.

Bazılarına göre ise, insan yaratılışı yönüyle

tabiatperesttir. Çünkü insanın nefsi menfaat gördüğü ve zararını kaldıramayacağı şeye taparcasına bağlanır. İşte böyle bir durumda, beşeri şuur

ve iradenin gelişmediği, nefis ve şuuraltı güdülerin hüküm sürdüğü zamanlardaki cemiyetierde,

55

kendisine muhtaç olunan veya şiddetle korkulan

tabiat varlıklarına tapma olayı kendisini göstermiştir. İnsan hareketlerinin çoğunda şuuraltı duyguları hakimdir. Onun için, bu kör güdülerin sevkiyle tabiatperestlik her cemiyette ve her tarafa

yayılmıştır. Hatta semavi dinlerin tabilerinde bile

bunun izlerine rçı.stıanmaktadır. Zira maddeye

bağlılık ve manayı maddede görme isteği, insanın

tabii bir duygusudur. Prof. Toynbee "Qu görüştedir. Ona göre tabiatperestlik döneminden sonra gelişen insanperestlik dönemi başlamıştır.

Bir görüşe göre, insa.nda tapma arzusu, yaratılıştan vardır. 'Bu duygu yönünü bulamazsa, insan önüne ne gelse ona tapmaya başlar. İnsanın

bu duygusu bir ilahtan sapınca, herşeyi kendi başına ilah olarak görür. Bu görüşe göre, eski insanlardan beri iki kol olarak, tek ilah inancı ile

çok şeylere tapma temayülleri mevcut olmuştur.

İnsanın iki yönlü benliğinin bir tarafında peygamberlik ve tevhid inancı gelişirken, diğer menfi tarafında felsefe ve onun neticesi olan putçuluk yer

almıştır. Bediüzzaman'a ait olan bu görüşün tafsilatı için Sözler isimli eserinin «Otuzuncu Sözn

bölümüne müracaat edilmelidir.

Tarih-i Din-i İsltlm isimli eserinde Mahmud

Esat Hoca, putçuluk çeşitlerinden her birinin, adi

isim takmalardan ve basit cahilliklerden kaynaklandığını uzun uzadıya izah eder.

Bütün bu görüşler, birbirini tamamlar bir mahiyet arz etmektedir. Demek ki, çok çeşitleri o6n

putçuluğun, buna uygun olarak, çok çeşitli sebepleri vardır.

Kur'an kıssalarında geçen peygam1Jerlerin ilk

karşılaştıkLarı fikir, bu «çok tanrıcılıkn düşünce56

sidir. Şu halde, putçuluğun nefsani ve iıısan tabiatma dayanan bir yönü vardır ki, bu kadar yaygınlaşmıştır. Bunun bir delili de şudur: Hz. Nuh

(a.s.) kavminin yaptığı putlar, mahiyet olarak,

İslamiyetin geldiği asırda da mevcuttu. Aradaki

tek fark, Arapların, edindikleri putlara Arapça

isimler koymuş olmalarıdır. Kur'an'dan anlaşıldığırta göre, a.şağıda Arapça isimlerini vereceğimiz

putlar aynı zamanda Nuh kavminin de putları

idi. İşte, o putlar şunlardır:

e Vedd: sevgi ilahı. (Ved, sevgi demektir.)

e Suva: karanlık ilahı. (Suva, karanlık gece

demektir.)

o Yağus : yardım ilahı. (Gays, yardım demektir.)

o Yauk: savunma ilahı. (Avk, mumanaat

eden demektir.)

• Nesr: kuvvet ilahı. (Nesr, kartal demektir.

Karta!, kuvvetin simgesidir.)

Her beldenin sakinleri ayrı tipte evler yaptıkları ve o evler değişik tipte olmakla beraber ((ev))

olma vasfmda birleştikleri gibi, Nuh kavminin çeşitli ihtiyaçlara karşı edindikleri putlar da aynı

mahiyette, binlerce sene· sonra, Arabistan'da, Roma'da ve diğer yerlerde değişik hüviyetlerde ortaya çıkmışlardır.

Nuh Tufanmda helak olan putların nasıl

olup da Ortadoğu'da İslam döneminin başlannda

yeniden yeşerdiğini kendi kendimize sorduğumuzda, Cahiliye devrinde müşriklerce tapılan putların

isimlerinin Arapça olduğuna dikkat edersek an57

larız ki, bu yeşerme ve o dikili taşların yeniden dirilmesi, insanın şuuraltındaki putçuluğun çağlar

içinde bir türlü yok olmadığını göstermektedir.

Demek, dirilen o dikili taşlar değil, insanın şuuraltında ye_r etmiş olan putçuluktur.

Kur'an'ın ilmi ve gaybi cihetteki mucizeliklerinden birine bakınız ki, Nuh kavminin putlarını

anlatrrken, kabHelere mahsus Lat ve Uzza gibi

putların adını söylemiyor. Her kavmin ortak duygularının ortaya çıkardığı ortak putlan anlatıyor.

Ve aklen, mantıken putçu olan bir topluluğun ancak yukarıda sayılan beş tipte putlar eder olduklarına dikkat eden bir insan, kolayca bunun farkına varıyor. Nitekim bugün de putçu olan her cemiyette o beş put değişik kılıkiara bürünmüş oları1k mevcuttur: Kadın, bilim, para, asker ve hükümet ...

Kur'an putçulukta cinlerin de tesiri olduğunu

söylemektedir. «Allah'a cinleri ortak ettiler.» (1)

Evet, insan korktuğu ve kurtulamadığı şeylere

tapar. Ayrıca, şeytaniaşmış cinler de insanların

kendilerine tapmasını temin için, insan ruhundaki tapma duygusunu istismar ederek, putların içine girip şeytanlık vazifesini icra etmişlerdir. Bunu

teyid eden bir hadise, Mekke'nin fethi sırasında

vuku bulmuştur. O zaman Resuluilah (a.s.ın.) Halid bin Velid'i (r.a.) çağırıp, «Batn-ı Nalıledeki

ağaca git ve onu kes» demiştir. Halid oraya gitmjş, ağacı kesmiş ve ağacın bekçisi olan Dupayye'yi öldürmüştür.

İbni Abbas'tan naklen, Ebu Ali dedild: Batn-ı

Nalıle'de üç hurma ağacında barınan Uzza isimli

(1) Müminun, 100

58

bir dişi şeytan vardı. Hz. Peygamber ( a.s.m.) Mekke'nin fethinden sonra Halıd bin Velid'e <<Batn-ı

Nalıle'ye git. Orada üç hurm.:'l. ağacı bulacaksın.

Birincisini kes» dedi. Halid gidip kesti. Döndüğünde Peygamberimiz (a.s.m.) sordu : «Birşey gördün mü?ıı Halid «Hayır» dedi. Peygamberimiz

(a.s.m.) «İkincisini de kesıı buyurdu.

Halid gidip ikinci ağacı da kesti ve döndü.

Peygamberimiz (a.s.m.) «Birşey gördün mü?» diye

sordu. Halid <<Hayırıı dedi. Peygamberimiz (a.s.m)

<<Üçüncüsünü de kes» buyurdu. Halid yine gitti.

Bir de ne görsün ; önünde saçlan karma karışık,

elleri ensesinde, dişlerini gıcırdatıp duran bir cadı var. Arkasında da Dubayye isimli bekçisi. Bekçi Halid'i görünce dedi ki :

«Ey Uzza, bir saldırış saldır da, beni yalancı

çıkarma. Yürü Halid'in üstüne. Eteklerini do.la,

örütünü kaldır. Çünkü bugün sen Halid'i öldüremezsen, utanç dibinde devrileceksin. Kendini koru.n

Buna karşılık Halid şöyle dedi :

<< (Ey Uzza) seni inkar gerek, sana övgü değil.

Gördüm ki, Allah seni alçaltmış.»

Sonra Uzza'ya vurdu ve başını kopardı. O anda cadı sim siyah bir kömür oldu. Halid sonra

ağacı kesti ve bekçi Dubayya'yı öldürdü. Ardından

Peygamberimize (a.s.m.) gelerek, olanları anlattı.

Peygamberimiz (a.s.m.) şöyle buyurdu:

«İşte Uzza! Artık Araplar için Uzza yok. Bugünden sonra ona tapılmayıacak.» (*}

(Kureyş kabilesi Uzza'yı, Sakif kabilesi ise

Lat'ı put olarak seçmişti.)

(*) İbn-i Hişam, c. 4, sh. 107

59

Burada, konumuzun putperestlik ve bilhassa

Nuh kavminin putları olması münasebetiyle, Tufan

kıssası üzerinde kısaca duralım. Kur'an'daki Tufan kıssasını, Tevrat'ta ve Gılgamış destanında anlatılan şekilleriyle bazı bakunlardan kar§ılaştıralım:

Herşeyden önce şunu belirtelim ki, Kur'an'­

dan tufanın umumi olduğu anlaşılmamaktadır.

Umumi olduğuna işaret ettiği ileri sürülen ayetlerin işaretleri açık değildir. İsra Süresinin başınde geçen «Ey, Nuh'la birlikte yüklediklerimizin

zürriyeti>ı ifadesi, sözün siyakına, yani gelişine

göre, İsrail Oğullarına bir hitaptır. Bütün insanlığa değildir. Şu halde, bu hitaptan, tufanm umumi olduğu manasını çıkarıp, şimdiki insanların

tamamının Nuh'un ( a.s.) gemisine binip kurtulaniann nesli olduğu neticesine kolayca varamayız.

Tufanın umumi olduğuna işaret olarak ggrülen diğer bir kayıt da, Hz. Nuh'un (a.s.) her türden

iki çift hayvanı gemiye bindirmiş olmasıdır. Fakat gerek Kur'an'ın ifadesinden, gerekse Gılgamış

destanından, bu istikamette kesin bir işaret çıkaramıyoruz. Çünkü destanda «bütün yeryüzü tür60

leri»nden söz edilmemektedir. Destandaki kayıt,

cctarlanm sürüleri ve vah§ileri» şeklindedir. Tarlanın sürüleri ve vahşileri ise, koyun, keçi, kedi ve

köpek gibi evcil hayvanlar demektir.

Kur'an'ın ifadesinde de buna benzer bir işaret

vardır. Ayette «bütün çiftlerden ikişer tane» değil,

((her birinden bir çiftıı ifadesi kullanılmaktadır.

(1) «Her birinden» derken, Hz. Nuh'un (a.s.) eli

altındaki evcil hayvanlardan birer çift kastedilmiş

olabilir. Nitekim kazılarda çıkarılan destanlardaki

ifadeler de bu manaya kuvvet vermektedir.

Bunun yanında, Tevrat'ta geçen ifade de aynen şöyledir: «Temiz olmayan hayvanlardan yedişer (erkek ve dişi) , temiz olanlardan bir çift, kuşlardan da yed,işer tane al.» Halbuki Tevrat'ın 6.

B�bında «Her türden bir çift yanına alıı denmektedir. Tevrat'taki bu değişiklik, onun değiştirildtğini göstermektedir. Demek ki, Kur'an Tevrat'ın

kopyası değildir. Belki onu tashih ve doğru taraflarını tasdik eder. Zamanla kazı ve araştırma neticeleri ortaya çıkar, zahirperestlere karşı da

Kur'an'ın haklı olduğunu gösterir.

Karşılaştıracağımız ikinci ?Wlcta şudur: Kur'an

Nuh kavminden az sayıda insanın inamp gemiye

alındığını söyler. Bunlar arasında Nuh'un (a.s.)

aile efradı da vardı. Destanda da ccehlinrlen ve

akrabal,arından,ıı yani ailesinden ve kavminden

((gemiye koyduğ'u.muz zaman» d�nmektedir. Tevrat ise, insanlığın yalnızca Nuh'un (a.s.) üç oğlundan türediğini söylemektedir. Bu noktadan da,

(1) Hud, 40

61

Tevrat'ın aslında semavi bir kitap olduğu, ancak

vaktiyle yazılmadığı için zamanla değişikliğe uğradığı anlaşılır.

Üçüncü nokta da ş-udur: Kur'an'ın ifadesine

göre, Hz. Nuh (a.s.) o hayvanları gemiye koyduktan sonra ((geminin yürümesi de, durması da Allah'ın adıyladır» dedi. Yani, iş bütünüyle Allah'a

kalmıştır. Destanda da <<Büyük binayı (gemiyi ve

yüklerini) Rabbı olan geminin Efendisine teslim

ediyorum» ifadesi vardır.

Dördüncü nokta: Kur'an, Hz. Nuh'un (a.s.)

Tevhid dini için mücadele verdiğini anlatır. Destanda ise, büyük İlaha inan�a ve Ona teslim olma ile beraber, çok değişik ilahların ismi de geçmektedir. Bunun birkaç sebebi vardır :

• Gılgamış medeniyeti mensupları putperest

olduklanndan, tufan kıssasını destana dökerken

kendi kültürlerinin süzgecinden geçirmişlerdir.

• Mütercimler meleklere verilen isimleri ilah

diye tercüme etmJş olabilirler. Mesela destanda tufandan sonra Hz. Nuh'un (a.s.) kestiği kurbanın

üstüne «ilahların üşüştüğündenn bahsedilir. Halbuki makamın münasebetine göre, o kurbanın

makbul oluşuna işaret olarak melekler gelmiş olabilirler. Yine destanda ((ilahlar tufandan korktular»

ifadesi vardır. İslam'ın bize öğrettiklerinden, meleklerin hadiselere şahitlik ettiklerini , nahoş hadiselerden müteessir olduklarını ve ehl-i iman için Allah'tan mağfiret dilediklerini (1) biliyoruz. Şu hal-;

(1) Gafır, 7-8

62

de, destanın bu cümlesiyle de meleklerin kastedilmiş olması kuvvetle muhtemeldir.

e Dil yetersizliği birçok gerçeğin birbirine karışmasına yol açar. Bu bakımdan, destanda geçen

birtakım isimlerin, onların ifade, bizim de tercü.me

edemediğimiz hakikatiere işaret ediyor olması ihtimali kuvvetlidir. O destanda. mütercimlerin, birçok kelime ve isirolerin tercümesinde mütereddit

olduklarını görüyoruz. Bu gibi tereddütler değişik

tercümelerde açıkça kendisini göstermektedir.

e Eski zamanlarda, diller basit ve gelişmemiş olduklarından «iştirak» denilen, bir kelimenin çok manalara gelme olayı çok vardı.

Belki, o zamanki, dilde Allah ve melekler aynı

kelime ile ifade edilirdi.

62

YAHUDiLİK KISSALARI

Biliyoruz ki, İlahi bir kanun olarak heqey basitten başlar, zaman içinde olgunluğa ulaşır. İnsanlık ağacı da eski çağlarda çekirdeği atılmış, dal budak salmJ.ş, meyve vermiştir. Bu ağacın tarih içinde

boy salan en olgun dalı , Hz. İbrahim'in (a.s.) neslid.ir: İsrail Oğulları ve İsmail Oğullan. İsrail Oğullan başlangıçta dünyanın en faziletli insanları olmalarına rağmen, sonradan insanlığın en aşağı derekesine inmiş, dünyanm lanetini kazanmışlardır.

Zira yaratılış kanunlarından biri de şudur: Birşey

kemale erer ve meyvesini verirse, gerilerneye başlar. Çürüyüp başka şekillere girer. Bu hakikatin örneklerini canlılar aleminde her sene görüp duruyoruz.

Yahudiler bu . olgunluğun . zeka, maharet, uyanıklık gibi unsurlarına sahip çıkınakla beraber, gerileme sonrasında fıtratlarını en kolay iş olan bozgunculukta kullanmışlardır. Bu yolda çırpındıkça

daha da batmışlardır. Tarih boyunca çok zulme uğradıklanndan, Hz. Süleyman (a.s.) , hatta Hz. Musa (a.s.) zamanından beri teşkilatlanmaya başlamışlar, fakat daima büyük devletlerin sillesini yediklerinden, bir türlü muradlanna erememişlerdir.

64

Hayatlan hep hareket ve hicret, hep haram ve mahrumiyet içinde geçmi§tir. Bir taraftan onlar belaları milletiere bulaştırırken, diğer taraftan da büyük belalar ve kuvvetli devletler onların başını rahat bırakmamıştır. Ve böylece insanlık sahifesinin

sütunları yazılmıştır .

Yahudi milleti daima böyle çarkların içinde

yoğrulduğu için, çok çalışkan, zeki ve ihtiyatlıdır.

Bu zeka ile Yahudiler Hıristiyanlığı Yahudiliğe çekerek ta başında onu ikiye böldüler: Hz. İsa'nın

(a.s.) yakınlannın idaresindeki Yahudi Hıristiyanlığı ve Paul'ün idaresi altındaki Roma Hıristiyanlığı.

1400 senedir İslamiyete yaptıklan mah1mdur.

En büyüğü, Yahudi Abdullah bin Sebe'nin terUplediği iç savaş ve Avrupa'da asırlardır müsteşriklerin

diliyle yaptıklan menfi propagandalardır.

Bu çarpışmalar devam ederek dünyanın yaşadığı bu sanat ve fen asrına kadar gelmiştir. Aklın

hakim olduğu bu asırda Yahudiler keskin zekalarıyla tam nasiplerini aldılar. Şerefli bir din ve milliyete sahip oldukları için, diğer etnik grupların eriyip kaybolduğu bu asıı·da erimediler. Üstelik dünyaya dağılıp her devlete nüfuz ederek, en yüksek makamlardan istifade etmektedirler.

Normal olarak bu dönemde yapılabilecel� en

faydalı iş, kendilerini sevmeyen milletierin içine

gizlenmek ve sayıca az oldukları için, başka fertlerden kendi gayeleri istikametinde faydalanmak

olacaktır. Bunun için de ittifakı ve mevcudiyeti

devam ettirmenin bel kemiği mesabesinde olan

gizli bir cemiyet kurmak gerekecektir. İşte, mar

sonluk bu komitedir ve prensipleri şunlardır:

F 5 65

e Gizli olmak. Çünkü Yahudiler azdır. Hem

de tahrip ve bozgwıculuk alenen yapılamaz.

e İnsan haklarını savunuyormuş görünmek.

Çünl{Ü Yahudiler ezilmektedir.

• Milletleri dini ve milll bağlarından koparmak. Ta ki, müstemlekecilerin siyasetlerine alet

olabilsinler.

Bu cemiyetin tabakları vardır. Ba§ta Yahudiler bulunur. Onun altında insanlık ve yardımlaşma cemiyeti yer alır. 1978 senesinde BBC Radyosunda sorulan bir soruya cevap verilirken, masonların en fazla yerleştikleri bölgeler şöyle sayılmıştır: Kuzey Amerika, Avrupa, Hindistan, Japonya ve İslam memleketleri.

Bu cemiyet neler yaptı?

e Müstemlekecilik ve Yahudi siyasetine mani olan Osmanlılan yıktırdı. Masaniann hakim

olduğu Avrupa devletleri Osmanlının üstüne çulIandılar milyarlarca zarara katıanma pahasına.

o İslam dünyasında dinsiz devletler kurdurdular. Devletler kurulduktan sonra savaşı bırakıp

çekildiler. Yalnız bazı milletler milli menfaatleri.

için savaşı bırakmadılar. Bu durumda savaş hali

zayıflatıldı. Ve neticede sun'i başarılarla kendi

adam ve iç dostları Müslüman milletiere sevdiriJ ..

meye çalışıldı.

e İslam memleketlerinde bir yandan dinsizUği, bir yandan da ırkçılığı geliştirmeye çalıştılar.

Gaye İslam fikriyatının sönmesi, yerine başka şeylerin ikamesiydi. Türk-Arap birliğinin bozulması,

sahanın Yahudilere kalmasıydı. Zaten 1917'de aldıkları bir karar şöyleydi : ((Her topluluk ikiye bölünüp birbiriyle çarpıştınlacak.)) Ta ki, hepsin'i

66

zayıf düşüıüp sö.müı-rebilsinler. Keza Birinci ve

neticesi olan İkinci Dünya Sa vaşlannı da onlar

planlayıp, neticelerini yine onlar belirlediler.

e Önüne geçemedikleri akımlan, mecrasmdan çevirmek veya engellemek için, başına kendi

adamlarını yerleştirdiler ve yerleştiriyorlar.

Bu cemiyet için Bediüzzaman, «gizli, perde

altında nev-i beşeri istibdadı altına alan m üthi::;

cemiyet» ifadesini kullanır.

Jİşte bu yüzdendir ki, Kur'an 200'den fazla

ayetiyle Yanudilere vurur. Onları ıslaha çalışır

Başka hiçbir millete hususı ve açık hitapta bulunmazken, bu ayetlerde Yalıuelilere irşad ve ilcazlar

yapar.

Evet, Kur'an kainat kitabının, bilhassa insanlık sayfasının kıraati olduğu için, o sayfada en

fazla yer alan ve tesir eden bir milletten elbette

bahsedecektir. Hıri::tiyanlar sayıca çok oldukları

halde insanlık aleminde rolleri küçüktür. Bu sebeple Kur'an'da o kadar yer almamışlardır. Yalnız velediyet akideleri, yani İsa'nın (a.s.) Allah'ın

oğlu olduğu yolundaki ina_rıçları çok sayıda insanı

putperestliğe götürdüğü için, Kur'fm çok yerde o

akideyi çürütür.

Kur'an'ın ölçü ve dizilişi İlahidir. Vahye dayanır. Başta kendi özeti olan Fatiha ile başlar.

Sonra Bakara Sılresi gelir. önce önsöz olarak Kur'­

an'ın hak bir kitap olduğunu isbat eder. Kitabın

değerini bildirir. Manen şöyle der: İnsan akıl ve

ilim ile insandır. Akıl ve ilmin en birinci anahtan

da kitaptır. Ve Kur'an'ın, ilk başta bu şekilde kitabı konu etmesinden anlaşılır ki, ahir zamanın

en tesirli silahı kitap ve ilim olacaktır.

Sonra Kur'an kilinat kitabının tefsiri olduğun67

dan ve kainattan esas gaye de insan olduğu için,

insanı ele alır. Kısımlarını açıklar. Evet, kainatı

açıklamaya kalkan herkes mecburen önce insandan başlayacaktır. Çünkü herşey ona bağlıdır. İnsan çözülmedikçe kainat çözülmez ve bu noktada

inançsız felsefenin iflası ortaya çıkar. Zira insan

çok bedihi bir hakikattir.

Kur'an'ın beyanı üzere, insanlar dört kısımdır: mü'min, ehl-i kitap, müşrik ve en alçak kısım

olan münafıklar ki, bu grubun çoğunu Yahudi ve

masonlar te§kil eder.

Bakara Sllresi bunları beyandan sonra, insan

gerçeğinin anlaşılması için dört temel mesele olan

Tevhid, peygamberlik, haşir ve adalet esaslarını isbat eder. Sonra insanın niçin ve nasıl yaratıldığını açıklar. Ardından, kainatm düzeninde hiçbir

yeri olmayan münafıklık ve sahtekarlık konusuna

dönüp, Yahudilere yüz ayette üst üste öyle darbeler vurur ki, adeta şöyle der : Münajıklık, sahtekarlık gibi, gerçek olmayan şeyler olmasaydı, be­

:�er düzelecekti.

Başta o dört sınıfı açıklarken dört ayet l\/Jüshimanın medhinde, iki ayet ehl-_i . ,kitap hakkında,

iki ayet müşriklerin izahında, on iki ayet de münafıklığm izahında geliyor. Çünkü nifak küfürden daha şiddetlidir ve bilhassa bu asrın nifakı

çok daha dehşetlidir. Nitekim nifak hakkındaki

ayetler cifri bir şekilde manen bu asra işaret ederler.

Nifakın beyni durumundaki bu menfl cemiyet inşaallah İslami cemaatler tarafından dağıtıla-)

cak ve böylece, yeryüzünde huzur ve adaletin tesisine set çeken en büyük engel ortadan kalkacaktır.

68

KISSALARDA SAN' AT

Sanat mefhunıu

Sanat teknik, edebi ve felsefi bir nıefhumdur.

�irçok mefhumda olduğu gibi, sanatın da çok

karıŞtırıldığı ve çeşitli yorumlara tabi tutulduğu

bir gerçektir.

Mesela maddecilerin sanat anlayışı ile tasavvur ehlinin sanat anlayışı yüzde yüz farklıdır. Biz

bu kısa yorum denemenıizde, ifratlardan kaçıp

orta yolu tutmaya ve görünen gerçekleri görmezlikten gelmemeye gayret edeceğiz.

Önce sanat kelimesinin etimolojisine, yani kelime olarak köküne, sonra sanat hakikatine, sonra da sanatın tarihteki yerine bakalım.

Sanatın etimolojisi

Sanat Arapça bir kelime olarak <<yapı ve yapmakı> demektir. Fakat buradaki yapı herhangi bir

yapı değildir. Özenerek yapılan, ölçülü, intizamlı

bir yapı demektir. «Fiil» herhangi bir şekilde yapmak ise, e<sanatı> yerli yerinde yapmak ve bu tarz.­

da inşa edilen yapı manasındadır.

Arapça lugat kitaplannda görüldüğü üzere,

69

sanat maddesinden türetilen bütün kelimelerin ortak yani, hepsinin de <<SÜS» manasını taı_ph1alarıdır. Demek ki, sanatta «yapınakıı manasıyla beraber, ölçü, intizam ve süs manfıJarı 'da vardır.

Sanatın gerçeği

İki kısım sanat vardır. Birincisi insanın elinıdoo sanat, ildncisi kainattaki sanattır.

İnsanın elinde bulunan gerek edebi, gerekse

teknik sanat, insanla kainat arrasmda bir alıengin

neticesidir. İnsan kainatın alelade bir parçası olmadığına göre, elbette Id, kendi kabiliyetine uygun

bir vazifesi vardır. Bunda hiç kimsenin şüphesi

yoktur. Bu vazife ise ancak sanatla gerçekleşir.

Dolayısıyla, insan ve kainat arasmda ahenl;;;: ancak sanatıa sağlamr . Yoksa insan kainat içinde en

adi, en zelil ve en değersiz bir yaratık olarak Imlacak, yaratılışın tam tersine aşağılık derekelerine yuvarlanacaktır.

Sanat ferdi cemiyetıe bağlayan, ona beraber­

·cr-. sosyal bir hayat yaşattıran sosyal, müşahhas

(somut) ve yaşanan bir kanundur.

Sanat duygusu, yani esneklik ve tabiat üstüne

çıkma duygusu, insanın yaratılışında var olup, onu

hayvandan ayıran en büyük hususiyettir. İnsanın

yeryüzüne halife olmasının en parlak nişanesicUr.

Sanat kemaldir, o1gunluktur. Ölçü, intizan1

ve güzellik gibi gerçekleri ihtiva eder. Bunun için

sevimlidir. Malumdur ki, insan lezzet, menfaat,

cinsiyet gibi şeyleri ((dolaylı güzellern diye sever.

FaJ_{at kemal ve olgunluğu ise, karşılık beklemN:sizin, doğrudan doğruya güzelliğinden dolayı sever.

Sanatm menşei ilimdir. ilmin meyvesi inti70

zamdır. İntizam ise, gucun değerlendirilmesi ve

kaynağıdır. Sanayideki sonsuz denecek güci'ın kaynağı, baştaki ilim ve neticesindeki intizamdır.

Sanat, insan hayatının ta kendisidir. Belki

insanın sonsuz istekli duygulannın tatminine yönelik bir harekettir.

Sanat insanı monotonluktan, determinizmden

kurtaran bir ila.çtır. Çünkü sanatın en bariz vasfı,

estetik olu§udur.

İşte, bu gerçekler iÇindir ki, ilk insan <ctfı.lim-i

esma,ı> yani Allah'ın insana Kendi isimlerini ve

eşyanın hakikatini öğretmesiyle müşerref kılınmıştır. (1) Ve bu kabiliyetle çözüp öğrenme, birleştitip sanat yapma hakikatini kazanmı ştır. Bütün peygamberlerin eline ayrı ayrı sanatlar verilmiştir. <cMehdiı> olarak beklenen kurtanemın en

büyük gücü sanattır. Hatta bazı İslam sosyologları

bizzat sanatın kendisine HMehdl" na7.arıyla bakmaktadırlar.

Sanatın çok renk, şekil ve üslı1pları vard1r.

Bunların hepsinden istifade etmeyenin sanatı yetersiz kalır. Sanat, meş'alesinin bütün şartları gerçekleşmedikçe parıldamaz.

Kliinattaki san'at

İlk bakışta, kainatm determinizm içinde aktığı sanılırsa da, incelendiğinde, o determinizm ve

kanunlar içinde yüksek bir sanat ve estetiğin iş­

\endiği müşahede edilir.

Ka.inatta kanunlar ve yeknesaklık vardır. Fakat kanun olmazsa, sanat da olamaz. Zira sanatın

(1) Bakara SU.resi, 27

71

en çekici ya,nı olan letafet ve güzellik, ancak nizam ve intizamla gerçekleşir. İntizamın temeli de

kanunlardır.

Kanunlar estetik karşısında düz bir satıh gibidirler. Ama estetiğin de temelini teşkil ederler.

Çünkü kainatta standart kanunlar olmakla beraber, o kanunlar her an itibari değişikliklere sayfa

olurlar. Her sene, her bahar, her hafta, her gün

ayrı bir alemdir. Sanattan ayn, birer itibari şekilleri vardır. Ve bundandır ki, tabüıttaki sanat güzelliği gözleri kamaştırır.

Determinizm, monotonluk, mecburi bir şekil

içinde devamlı akış ve yaratılı§ demektir. Fakat

kainat öyle değildir. Kainatta her an yeni bir

alem yaratılmaktadır ve bunun en büyük delili

ondaki sanat hakikatidir.

Sanat ilmin görüntüsüdür. Mücerret ilim müşahhaslaşıp, sanat olmaktadır.

Sanat, letafet, güzellik, kapsamlılık ve ölçüyü

ihtiva etmektedir. Mesela kainatta yüksek bir letıafet vardır. Çünkü herşeyin fıtrisi, tabiisi, gerçeğe

en uyugunudur. Letafetin zıddı ise kabalıktır. Keza

kainatta güzellik de vardır. Kainat hüsn-ü mücerrettir. Sade güzelliktir. Misal olarak : Bir bahar

mevsiminde bulutlar içinden büyüleyici çiçeklere

elveda diyen hüzün verici grubu hatırlayalım.

Kainatta kapsamlılık gerçeği dahi her yeri

kaplamıştır. Kainatın herhangi bir parçasının bilinmes-i için müstakil fakülteler kurulur. Fakat o

fakülteler her tarafını kuşatamadığmdan, mecburen bölümlere ayrılırlar.

Aynca kainatta derin bir ölçü de vardır. Matematik ve geometri, sayılar arasmda nasıl bir öl72

çü ve ahenk olduğunu çocuklara dahi gösten::niştir. Matematikteki sayılar ise kainattaki varlıkları temsil ederler. Ondaki uyum, ölçü ve düzen, kainattaki intizamdan kaynaklanır. Kainat matematik kuralleriyle yaratılıyor. Herşeyin bir formülü,

bir dengesi vardır. Herşey ölçü ile yaratılmaktadır. Ölçü ise Geometri ilmi demektir.

Tarihte sanat

Sanat, insanın ikizidir. insan daha hayata gözünü açmadan önce, onda sanat çekirdekleri yerleştirilmişti. İnsanın her bir hareketi sanatı ihtiva

etmektedir. İnsanlığın milyonlarca sene mutlak

vahşette yaşadığına inanmak imkansızdır. Zira

ondaki sanat kabiliyeti, filiz vermeden bekleyemez. Madem ilk insan da bizim sahip olduğumuz

bütün duygu ve kabiliyetıere sahipti, elbette şimdiki gibi inkişaf etmemiş de olsa, onun kendisine

has bir konuşması, simgelerle yazışması vardı.

Nitekim günümüzün en vahşi kabilelerinde,

bu kabiliyetin kökleri görülmektedir. Onların da

kendilerine has konuşma, işaretleşme, sanat ve

müzik kabiliyetleri vardır. Ve bu izler onlan hayvanlardan ayırmaktadır.

«Adeın'e 29 harf öğretildi» malindeki meşhur

hadis bu hakikate işaret eder. Yani Hz. Adem 29

heceye yakın sesler konuşabilir bir yar:atılışta yarcı.tılmıstır. Yani insan böyle yaratılmıştır.

Medeniyetin ilk yıllarına ait olduğu bilinen ve

Mezopotanya'da ele geçen geometrik şekiller ve

bir müddet sonra ki döneme ait bulunan av aletleri, insanın sanatla Hdz olduğunu göstermektedir.

Şunu da belirtmek gerekir ki, insandaki sanat

73

hakikatinin, kahraman ve mümtaz insanlar olan

ve Allah tarafından bilgi verilen şahsiyetlerle, yani peygamberlerle açıldığını Kur'an ve diğer semavi kitaplar haber vermektedirler.

Demek ki, insanda o kabiliyet olmakla beraber, güzelce gelişip vehim ve vah§et karanlıklarından kurtulabilmesi ancak vahiy ışığıyla mümkün

olabilmektedir. (*)

Dindar olmayan :medeniyetlerin temelinde de

yine eski bir dinin kökleri yatmaktadır.

Sanatın iki çeşidi vardır: aydınlatıcı ve faydalı sanatla büyüleyici ve uyutucu sanat. İlk çağlarda sanat hakikati vahşet karanlıkları içinde

tam görünemediği için, çevre tarafından «büyüıı

olarak vasıflandınlıyordu. Ayrıca kaJnata hakim

olma vasfındalü sanat sivrilip hassasiyet kazanınca büyü gibi tesir yapıyordu. Peygamber Efendimiz (a.s.m.) sanatın bu kısmına temasla, «Beyanm bir kısmı büyüdürıı (1) buyurmuşlardır.

Tarih içinde her ne kadar tiyatro, sinema ve

diğer teknik imkanlar bakımından sanat gelişmişse de, destanlar, kıssalar ve romanlar esas olma

vasfını muhafaza etmektedir. Kıssalar roman ve

destaniann gerçek ve doğru şekilleridir. Onun

için, insanlığa inen Kur'an'da sanat gerçeklerini

tahakkuk ettirmek için kıssalar çokça zikredilmi§tir.

(1) Ebu Davud Kitabül-Edep

(*) «İnsanlık Tarihinde İlahi TakdiP böİümün'! bakınız.

'74

Kıssalardaki San'attan Bir Numune

HZ. SÜLEVMAN KISSASI

Kıssanın meali

Gerçekten Biz Davud ve Süleyman'a ilim. verdik. Onlar da << (Bu yüksek nimetle) bizi çok kullarından üstün kılan Allah'a sonsuz hamd olsun»

dediler.

Süleyman Davud'a varis oldu ve dedi ki: «Ey

insanlar, bize kuşlann dili öğretiidi ve herşey verildi. Şüphesiz, bu açık bir üstünlüktür.» Süleyman'ın cinlerden, insanlardan ve kuşlardan askerleri toplandı ve hemen sevk edildiler. Ta karınca vadisine geldiler. Dişi kannca (kraliçe) «Ey

karıncalar, yuvalarımza girin. Süleyman ve askerleri farkında olmadan sizi ezmesinlenı dedi.

Süleyman onun sözü kars.ısmda gülerek tebessüm etti ve şöyle dedi : «Ey Rabbim, bana i lham

et ki, bana ve ana-babama verdiğin nimetlerine

karşı şükredeyim ve razı olduğun iyi arneller işleyeyim. Ve rabmetinle beni salih kullarından kıl.n

Ve Süleyman kuşu bulamayarak şöyle dedi:

75

«Neden Hüdhüd'ü göremiyorum? Yoksa kaybolanlardan mı oldu? Ya ona şiddetli bir azap vereceğim,

veya boğazlayacağırn yahut o bana büyük bir

b ür han (delil) getirecek. n

Derken Hüdhüd hemen yalnnda durup anlatmaya başladı. ((Senin bilmediğin birşeyi öğrendim.

Sana Sebe'den kesin bir haber getirdim. Bir hanım buldum, halkını idare ediyor. Ona herşey verilmiş. Büyük bir tahtı var. Onu ve kavmini Allah'a değil de, güneşe tapıyor buldum. Şeytan, işlediklerini onlara güzel göstermiş ve kendilerini

yoldan saptırmış. Artık hidayet bulacak değiller.

Ki, göklerdeki ve yerlerdeki gizlilikleri ortaya

çıkaran, gizlediklerini ve açığa vurduklarını bilen Allah'a secde etmesinler. Allah o Allah'tır ki,

Ondan başka ilah yoktur. o, büyük Arş'ın sahibidir.»

Süleyman dedi ki : «Bakalım doğru mu söyledin, yoksa yalancılardan mısın? Bu mektumu götür, onlara at. Sonra dön, bak ; ne çevirecekler?n

Kraliçe (kavmine) dedi ki: «Ey meclisim, bana kerim bir mektup atıldı. O, Süleyınan'dandır.

Ralıman ve Rahim olan Allah'ın adıyla başlıyor.

'Üzerime üstünlük taslamayın, Müslüman olarak

bana gelin' diyor. Bana görüşünüzü açıklayın. (Ne

yapayım?) Siz bana şahit olmadıkça, hiçbir işi

kesip hüküm verici değilim.»

Meclisindekiler dediler: ((Biz güçlüyüz ve sakmılacak bir milletiz. Emir senindir, istediğin gibi yap.»

Kraliçe dedi: ((Krallar bir şehre girerlerse,

şehri bozarlar. Büyüklerini zelil ederler. Kötü işler yaparlar. Ben onlara bir hediye göndereceğim;

bakayım, gönderilenler ne ile geri gelirler?»

76

Elçi Süleyman'a geldiği zaman, Süleyman şöyle dedi: ((Siz bana ınal mı uzatırsmız? Allah'ın

bana verdiği, size verdiğinden daha hayırlıdır. Siz

hediyeleriniz ile ferahlanıyorsunuz. Geri dönün.

Yoksa karşılanmaz güçlerle geliriz. Onları o şehirden çıkartıp zelil ve aşağı kılarız.»

Süleyman (devamla) dedi ki: «Ey meclisim!

O bana gelmeden önce hanginiz bana onun tahtını

getir e bilir?»

Cinlerden bir ifrit dedi: «Sen makamından

kalkmadan, ben onu g·etiri.tim. Benim buna gücüın yeter. Ve ben güvenilir bir kimseyim.»

Kitaptan kendisinde bilgi olan birisi dedi ki:

«Gözünü açıp kapamadan_ ben onu getiririm. »

Süleyman tahtı yanında hazır görünce dedi

ki: «Bu, Rabbimin fazlındandır. Şükredip etmeyeceğimi imtihan ediyor. Şükreden, kendisine eder.

Kim etmezse de, muhhakkak ki, Allah ganidir

(muhtaç değildir) kerimdir (karşılıksız da verir) .ı>

Süleyman dedi: ccTahtı değiştirin, bakalım,

yolu bulacak mı, yoksa bulamayanlardan ını olacak?»

Kraliçe geldiği zaman ona denildi ki: «Tahtın

böyle miydi?ıı

Dedi: «Sanki odur. Bize ondan önce (Hüdhüd'ün getirdiği mektupla) ilim verildi. Biz Müslümanız.ıı

Daha önceden, Allah'tan başkasına ibadet etmesi onu saptırmıştı. O kr:aliçe katir bir kavimdendi.

Ona. denildi ki: «Saraya gir.»

Saraya bakınca onu bir su gölü zannetti ve

eteklerini topladı.

77

Ona denildi ki: «0, su değil, camdan şeffaf

bir zemindir.»

o zaman kraliçe dedi: «Ya Rabbi, ben şimdiye kadar kendime zulmettim. Artık Süleyman'la

beraber alemierin Rabbi olan Allah'a teslim oldum.»

üslup:

Süleyman kıssasının fulubu muhavere ve diyalog §eklindedir. Hz. Süleyman'ın (a.s.) önce Allah'la, sonra Hüdhüdle muhaveresi, sonra Belkıs'ın

kendi meclisiyle konuşması, sonra Hz. Süleyman'­

� (a.s.) meclisinde yapılan konuşmalar, sonra.

Belkıs'l� yapılan taht ve saray konuşmaları ve en

sonunda Belkıs'ın Allah'a teslim olup muhaveresine kadar dokuzdan fazla ayrı ayrı diyaloğun mevcudiyetine rağmen, bir sahifelik üslupta hiçbir

karışıklık yoktur.

Ayrıca üslup son derece ft..kıcıdır. Kur'an'ın temel hususiyetlerinden biri olan 1caz ile, çok geniş

konulara temas edilmiştir. Bilindiği gibi, az sözle

çok manayı ifade etmek demek olan icaz, Kur'an'amucizelik vasfını kazandıran en mühim hususiyetlerden biridir.

İcazın Süleyman ( a.s.) kıssasındaki teza.hürlerine birkaç misal verecek olursak : Mesela «Bu

mektubumu götürı) mealindeki ayetten, «Bana bir

mektup geldi» mealindeki ayete atıanıyor. Mevzuun gelişinden, «Mektubu yazdı, hüdhüde teslim

etti, hüdhüd götürdü, onlara bıraktı. Balkıs açtı,

tıkudu. Sonra meclisine danışıp, onlara şöyle dedi» cümJeleri, hayali hiç zorlamadan kolayca anlaşılmaktadır.

78

Kur'an üslubunun mucizeli güzelliklerinden

biri şudur: Ayetlerde mevzua. kaftan gibi öyle bir

üslup biçilir ki, bir tek hart olsun, eksik veya fazla diyemeyiz.

Hulasa : Ayetlerin dizilişi hem icazlıdır, hem

akıcıdır. Dizilişinde, her bir ayetin, diğerinin arkasından gelmesinden büyük ma.naJar doğar. Yani, Kur'an'ın manası, ayetlerin mealinden anlaşılan manadan ibaret değildir. iki adet 2 yan yana

geldiği zaman 22 olduğu gibi, iki a.yet bazan yirmiden fazla mana.lar verir. Tefsirlerde ayetlerin

bu mana zenginliği enine boyuna işlenmüıtir. Bu

hususta daha geniş bilgi sahibi olmak isteyenler

için Bediüzzaman Said Nursi'nin İşaratü'l-İ'caz

isimli eseri eşsiz bir kaynak vasfındadır.

isterseniz sizde bu kıssada ge_çen ayetıerin birbiriyle olan münasebetlerini düşünün. Kurana bakış açınızı değiştirin.

Kıssanın konusu

Kıssada örnek bir insan modeli işlenmektedir:

Alim olması, ilmi en üstün bir nimet bilmesi, bununla beraber insanlara ve cinlere hakim olması,

sultanlan kendisine itaat ettinnesi, bütün bunların yanında Allah'ı unutmayarak şükrünü hakkıyla eda etmesi ve insanlık manasından zerrece

uzaklaşmaması gibi bütün özelliklere sahip olması göstermektedir ki, Hz. Süleyman (a.s.) kendisine verilen bütün kabiliyetıeri yerli yerince kullanabilmiş bir insandır.

79

Kıssadan belagat nükteleri

ı. Nükte

Kıssanın bütününde umumi bir mukabele sanatı vardır. İnsan-hayvan, insan-cin, insan-Allah . . .

Sağda Yemen; solda Şam. Süleyman erkek, Belkıs kadındır. Biri peygamber ve hükümdar, diğeri kraliçedir. Biri Müslüman, öbürü putperesttir.

Sonunda ikisi birleşip Allah'a teslim olurlar.

İşte, gerçek güzellik o zaman meydana gelir. Çünkü mümkinat aleminin gerçek güzellikleri, zıtların

birleşmesiyl� ortaya çıkar. Bahar mevsiminde so�

ğukla sıcak birleşip ne kadar güzel ve çiçekli bir

manzarayı meydana getirirler. Oysa ayrı ayrı olsalar, biri kara kış olur, herşeyi öldürür; diğeri

de yakıp kavuran bir yaz olur.

2. Nükte

<<Müstetbeatü't-terakib» denilen, cümle ve kelimelerin çağnşımıdır. Bu vasıf, Süleyman kıssasının anlatıldığı bütün ayetlerde vardır. Mesela bilgi vasıtasıyla Belkıs tahtının Şam'da görünme hadisesini anlatan ayetler, zihne çağımızın televizyon

gibi aletlerini çağnştırırlar.

3. Nükte

Ayette, karınca topluluğuna emir veren karıncaya c<nemle,)) yani dişi karınca denmesi, kannca topluluklarında idarenin kraliçe karıncada

olduğuna ima eder. Bu gibi imalar cümleyi belagat yönünden zenginleştirir4. Nükte