OSMANLIKÜLÜBÜ

HakkımızdaPadişahlarımızTuğralarTarih PenceresindenMakalelerŞanlı SayfalarYaşayan OsmanlılarKitaplarMehter MarşlarıOsmanlı MimarisiOsmanlı Çocuk KulübüÜye Olun   Sitemize Arkadaşlarınızın Email Adreslerini Ekleyebilirsiniz.  Adı Soyadı E-mail Adresi OSMANLI MİMARİSİ

Beylerbeyi Sarayı

Çırağan Sarayı

Dolmabahçe Sarayı

Yıldız Sarayı

İshak Paşa Sarayı

Mimarsinan

TUĞRA NEDİR ?

Tuğra nedir? Divanü-lügât-it-türk’de Tuğranın aslı Oğuzca “Tuğrağ” olup bunun hükümdarın basılmış nişanı olduğu ifade edilmiştir. Anadolu lehçesinde kelimenin sonundaki (ğ) okunamadığından “tuğra” ifadesi yaygınlaşmıştır. Türkçe olan tuğranın Farsçası nişan (alamet, iz, işaret) ve Arapçası tevkî (etki, iz bırakma, buyurma)’dir. Yazılı belgelerdeki ifadelerden Büyük Selçuklularda ve Anadolu Selçukluları’nda da –kavisli- tuğraların varlığını öğreniyoruz. Ancak şekillerini ancak Anadolu beyliklerinde ve Osmanlılar’da görmekteyiz. Beyliklerde bilinen en eski tuğra resmi Saruhan oğlu İshak bey’in (776 H. 1374 M.) tarihli gümüş parasında vardır (1). Tuğra Büyük Selçuklular’dan Eyyubiler aracılığı ile Memlûklere geçmiştir. Ancak Memlûklerdeki tuğralarda da hükümdarın ve babasının ismi tuğrada var olmakla beraber kavisler yerine, bir satıra yazılan yazıda abartılı miktarda keşidelere (harf uzantısı dikey çizgiler) ağırlık verilmiştir. Memlûklerde tuğra, ilgili belgeler üzerine yazılmaz; önceden yazılıp kesilmiş tuğralar belgenin üzerine yapıştırılırdı (1). Osmanlılarda Tuğra Osmanlılarda da Tuğra, sultanların gözalıcı kaligrafik nişan, alamet veya arması, bir çeşit imzasıdır. Sultanın ve babasının adını ve çoğunda el muzaffer daima dua ibaresini içerirdi. Örneğin Kanuni Sultan Süleyman’ın tuğrasında “Süleyman şah bin Selim şah han el-muzaffer daima” yazmaktadır. “bin” “oğlu” demektir. Tuğra bizatihi sultan tarafından yazılmayıp nişancı veya tuğrakeş veya tuğrâî veya tuğranüvis veya tevkiî denilen görevlilerce yazılırdı. Yetkisiz tuğra çekilemezdi. Tuğralar bazı sultanların mühürlerine de kazılmıştır.  Osmanlılarda gereği halinde sınır boylarındaki eyaletlerde bulunan vezirlerin aradaki mesafenin uzaklığına ve siyasi nedenlere bağlı olarak önemli konularda tuğra çekmelerine izin verilmiştir. Tuğrakeş vezir denilen bu eyalet valilerinin tuğra çekmek yetkileri Kemankeş Kara Mustafa Paşa’nın sadaretine kadar devam etmiş ve onun son zamanında kaldırılmıştır 1640-43 M.) (1).  Osmanlı tarih belgelerinde geçen “tevki-i hümâyun” “tevki-i refî” “tevki-i refi-i hümâyun” “nişân-ı şerif-i âlîşân-ı sultanî” “tuğrây-ı garrâ” “tuğrây-ı garrây-ı sâmi mekân-ı hâkanî” “nişan-ı hümâyun” “tuğray-ı meymun” “misal-i meymun” “misal-i hümayun” “nişan-ı şerif-i âlîşan” “alamet-i şerife” gibi deyimlerin hepsi de tuğra demektir. (1) Hükümdar ve şehzade tuğralarından başka vezir-i azamın ve eyaletlerdeki vezir, beylerbeyi ve sancak beylerinin hükümet ve eyalet işlerine ait belgelerde imza yerine geçmek üzere tuğrayı andıran “pençe” tabir edilen alametler kullandıkları görülmektedir. Bunun Osmanlılar’da hangi tarihte başladığı ve Osmanlılar’dan önce de kullanılıp kullanılmadığı belli değildir. Pençe, yazılan şahısların derece ve önemlerine göre belgenin sağ kenarının başına veya ortasına veya imza yerine belgenin sonuna Arap harfleri ile çekilirdi. Eğer belge batı dillerinden biri ile yazılmışsa o zaman pençe belgenin sol tarafına çekilirdi. Pençeler tuğradan farklı olarak tek kavislidir. Çift kavis ancak tuğralarda olup başkaları çift kavis çekemezlerdi. Sadrazamların buyuruldularına pençe koymaları 19. yüzyıl ortalarından sonra yerini resmi mühüre bırakmıştır. Vezir-i azam, vali ve beylerbeylerinin pençe ve resmi mühür ile onayladıkları emirlere “buyuruldu” denilirdi (1).  En eski Osmanlı tuğrası ikinci Osmanlı sultanı Orhan Gazi’ye aittir. Bu tuğrayı taşıyan iki belge bulunmuştur (2). Birinci sultan Osman Gazi’ye ait bir tuğraya günümüze dek hiçbir yerde rastlanmamıştır. Bu nedenle 36 Osmanlı padişahı ama 35 Osmanlı padişah tuğrası vardır. (Ancak duyumlarımıza göre Osman Gazi’ye ait bir tek sikke (para) bulunmuştur ve bunda "Osman bin Ertuğrul bin Gündüz Alp" ifadesi yer almaktadır).  Tuğraların büyük Selçuklulardan Anadolu Selçukluları ve beylikleri aracılığı ile Osmanlılara geçtiği kabul edilmektedir (1). Tuğralar, Osmanlı devletinin kuruluşundan yıkılmasına kadar çok çeşitli yerlerde kullanılmış, hat sanatında bir kol olmuş ve resmi görevini tamamladıktan sonra tarihe mal olmuştur (3). Halen hat sanatını icra edenlerce sanatsal amaçlı olarak yaşatılmaktadır. Önceleri ahitname, name-i hümayun, berat, menşur ve fermanlar gibi pek çok resmi evrak üzerine resmiyet kazandırmak için çekilen tuğra daha sonraları hükümdarlık (hanedan) sembolü olarak paralarda ve yine bu ilk devirlerde (onbeşinci asır) defterhane defter ve kayıtları başında ve daha sonra ise bir arma olarak bayraklar, pullar, senetler, nüfus tezkereleri, pasaportlar, resmi abideler, resmi binalar, savaş gemileri, çeşmeler, imaretler, camiler ve saraylarda da kullanılarak genelleşmiştir (1). Tuğra Türklere özgüdür. Tuğranın şekli kendine mahsustur. Ne herhangi bir şey tuğraya benzer, ne de tuğra herhangi bir şeye (4). Her tuğrada bir yandan alışılmış tuğra şeklini korumak, diğer yandan her sultanın künyesini bu şekille barıştırmak. Zor bir sanat. Osmanlılarda Orhan Gazi’den Sultan Vahideddin’e kadar tekrarlanan ve değişen parçalarla tuğraların estetik evrimini izlemek çok ilgi çekicidir ve bu haliyle tam Osmanlı tuğra serisi bir sanatın tarihinin 600 yıllık film şeridi gibidir. İlk yirmi kadar Osmanlı tuğrasının sanatsal açıdan olmasa da tarihsel açıdan önemi vardır. Yalnız bunlar içinde yedinci padişah Fatih’in ve onuncu padişah Kanuni’nin tuğraları kendilerinden önceki ve sonrakilere göre estetik ve şekil açısından birer sivrilme yaparlar.  Tuğra simgesel anlamı ile belgelerin başında yer alırdı, sonunda değil...(4) Tuğra kelimesi Osmanlıdan önceye dayansa da ve yine tuğra benzerleri daha eski Türk devletlerinin belgelerinde kullanılsa da Osmanlı tuğralarının kendilerinden öncekilerle isim benzerliği dışında ortak yanı pek yoktur. İlk Osmanlı tuğrasının sahibi Orhan Gazi’nin tuğrasında yazılı Orhan ve Osman kelimelerinin yazılış şekli kendinden sonra gelen tuğraların iskeletini oluşturmuştur (3).  Belge üstündeki tuğranın büyüklüğü belge kağıdı ile yazıların durumuna bağlı ve bunlarla uyumlu olurdu. Tuğraların sağ tarafına çiçek koymak veya mahlas yazmak usulü sonradan meydana çıkmıştır (1) Tuğralar bir arma olarak olgunlaşmış halini aldıktan sonra hattatlar sanatsal boyuta geçerek hep daha güzelini yazmaya çalışmışlardır. Sanatsal tuğra tabloları halinde padişah tuğraları dışında yakın zamanlarda Kur’an-ı Kerim’den ayetler, hadisler, dualar, şahıs isimleri vb. de yazılmıştır. Bir padişahın tuğrası kabul gördükten sonra saltanatı boyunca içeriği değişmezdi. Ancak farklı ellerden farklı çıkan tuğralar da elbet olurdu. Bir Osmanlı belgesinin tarih tesbitinde, varsa üzerindeki tuğranın sahibinin bilinmesi çok yardımcı olur. Hatta tuğradaki nüanslar tarih aralığını daha da kısaltır (3). Tuğralar içinde en mükemmel tuğra Hattat Sami Efendi tarafından yazılan II. Abdülhamid tuğrası kabul edilmekte ve sayın Prof. Dr. Uğur Derman bu tuğra için “Tuğraların Padişahı” demektedir (5).  Tuğraların okunabilmesi tüm Osmanlı tuğralarının bir araya getirilmesi ile mümkün olmuştur. Bu meyanda Suha Umur’un çalışmaları takdire şayandır, eseri bize yol göstermiştir, kendisini en iyi dileklerimle zikrediyorum. TUĞRANIN BÖLÜMLERİ 1- Sere (Kürsü): Tuğranın en altında bulunan ve asıl metnin (padişah ve babasının adı, ünvanları ve –el- muzaffer daima duası) yazılı bulunduğu kısımdır. 2- Beyze’ler (Arapça: yumurta): Tuğranın sol tarafında bulunan iç içe iki kavisli kısımdır.  3- Tuğ’lar: Tuğranın üstüne doğru uzanan “elif” harfi şeklindeki uzantılardır. Her zaman elif değillerdir. Bazen harf de değillerdir. Yanlarında yer alan flama şeklindeki kavislere “zülfe” denir. 4- Kollar (hançere): Beyzelerin devamı olarak sağa doğru paralel uzanan kollardır.  Bazı tuğralarda sağ üst boşlukta ilgili padişahın “mahlas” veya sıfatı da görülür.       Olgunlaşmış bir tuğrada iki beyze ve üç tuğ yer alır. İçerik metni bunları karşılamazsa bazı tuğralarda esas metinle ilgili olmayan şekiller de yer alır ki, bunlar klasikleşmiş tuğra şeklini korumak ve kendinden önceki tuğraya benzetebilmek için eklenmişlerdir. Bir anlam ifade etmezler (1). Yazı mı tura mı? Eski paraların değerini gösteren kısmına yazı, tuğralı yüzlerine de tura denerek kolay kur’a çekimi için kullandığımız “yazı mı tura mı?” deyimi buradan çıkmıştır. Ünlü tuğrakeşler Sanatsal anlamda en usta tuğrakeş hattatlar Mustafa Rakım, Sami Efendi ve İsmail Hakkı Altunbezer olarak sayılabilir.  Tuğra Web Sitesi Bütün Osmanlı Padişah Tuğraları ve detayları tarafımızdan 2002 yılından beri Internet aracılığı ile tüm dünyadaki meraklıların istifadesine sunulmaktadır (www.tugra.org). Kaynaklar  1- Uzunçarşılı İ.H. Tuğra ve pençeler ile ferman ve buyuruldulara dair. Belleten, Sayı: 17-18 s. 101-157; 1941. 2- Orgun Z. Tuğralarda el-muzaffer daima duası ve şah ünvanı, şehzade tuğları, Mehmed II’nin tuğra, imza ve mühürleri. Türk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi. Sayı V. İstanbul, s. 203-220; 1943. 3-Umur S. Osmanlı Padişah Tuğraları. Cem Yayınevi. İstanbul,1980. 4-Boydas N. Osmanlı Tuğralarına Eleştiri Açısından Bir Bakış. http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/143/2.htm 5-Derman, Uğur M. Tuğralarda estetik. İlgi mecmuası, sayi: 33, s.16-24. 1982 . OSMANLI'DA TOP VE TOPÇULUK Geri Dön     Küçük bir uç beyliğinden üç kıtaya hakim büyük bir cihan devleti kuran Osmanlılar, fütuhatlarında topu büyük bir ustalıkla yaptılar ve kullandılar. Ilk olarak Sultan Birinci Murad Han (1359-1389) zamanındaki Kosova Meydan Savaşı'nda top kullanıldı. Sultan Bayezid Han (1389-1402), Niğbolu’yu kuşattığı zaman ordusunda top bulunuyordu. Sultan Ikinci Murad Han (1421-1451) zamanında, Semendire ve Mora yarımadasındaki Germehisarı kuşatmalarında toptan faydalanılmıştı. 1423’te Osmanlılar elinde bulunan Antalya Kalesini kuşatan Karamanlılar'a karşı top ilk defa kale müdafaasında kullanılmış ve Karamanoğlu Ikinci Mehmed Bey, bir gülle isâbetiyle ölmüştür. Fatih Sultan Mehmed Han (1451-1481), devrin en modern toplarının balistik hesaplarını yapmış; istediği vasıfta toplar döktürerek topçuluğa büyük hizmetler getirmiştir. Fatih Sultan Mehmed Hanın Novoberda Kuşatmasında, havan topunu kullandığını tarihî kaynaklar kaydederler.  Istanbul’un fethinden önce toplar, harp meydanı yakınında veya başka bir yerde dökülüp harp alanına getirilirdi. Fetihten hemen sonra Fatih Sultan Mehmed Han (1451-1481), bir top döküm yeri tesis etti. Galata surlarının dışında bugün de Tophane olarak isimlendirilen mevkide inşa edilen bu imalâthane, Sultan Ikinci Bayezid Han (1481-1512) zamanında büyük bir yangın geçirdi. Kanunî Sultan Süleyman Han (1520-1566) devrinde, genişletme çabaları sonucunda top döküm binalarının yanısıra topçular kışlası ve talim yerleri yapıldı. Tophane bu görünümünü Sultan Birinci Mahmud Han (1730-1754) devrine kadar muhafaza etmiş ve 18. yüzyıl ortasında, Topçubaşı Mustafa Ağanın yaptığı plan üzerine yeniden inşa edilen top döküm binası çok beğenilmiştir. Fakat külliyenin gerçek genişletilme çabaları, Sultan Üçüncü Selim Han (1789-1807) devrinde olmuş, yeni ek top döküm ocakları inşa edilmiştir. Sultan Ikinci Mahmud Hanın (1808-1839) tahtta olduğu dönemde yeniden yanan ve tamir gören Tophane, dünyada halen mevcut olan en eski top döküm yerlerinden biri olma özelliğine sahiptir.  Osmanlı ordularında muhtelif zamanlarda çeşitli isim ve cinslerde toplar dökülmüştür. Istanbul’un fethi sırasında Şayka, Prankı, Havan adı verilen havanlar; 16. yüzyılda yapılan toplardan Bacalaşka, Zarbazen, Havan, Şayka, Prankı en dikkat çekenlerdir. On yedinci yüzyıl ortalarına kadar da Zarbazen, Miyane Zarbazen, Şahi Zarbazen, Çakaloz, Prankı, Bedolçka, Morten, Ejderhan, Kolonborna, Miyane, Balyemez ve Havan topları kullanılmıştı. Bu topların herbirinin gülleleri başka başka olduğu gibi, değişik türleri de vardı.  Ordu sefere giderken, toplar üçe bölünürdü. Bir bölümü, birbirine zincirle bağlı olarak yeniçerilerin önünde, diğer iki bölümse bir hilâl şeklinde ilerleyen ordunun iki kanadında bulunurdu. Kale kuşatmalarında kullanılanlarsa lüzumunda getirilmek için geride bekletilirdi. Top arabalarının ulaşmasına imkân olmayan yerlerdeyse develerle döküm malzemesi götürülerek ihtiyaç duyulan yerde top dökülürdü. Ayrıca kuşatmalarda elde mevcut olan toplar yetmezse yerinde daha büyük çaplı toplar dökülürdü. Istanbul ve Belgrad kuşatmalarında böyle hareket edilerek daha büyük çaplı toplar dökülmüştür.  Osmanlılarda top, döküm ocakları adı verilen yerlerde yapılırdı. Bu işlemin yapıldığı binalar yüksek duvarlı, kubbeli ve fazla miktarda bacaya sahip mekânlardı. Ayrıca, top dökümü için zemine açılmış büyük çukurlar, erimiş madenin taşınması için kullanılan künkler ve döküm esnasında çıkabilecek yangın tehlikesine karşı su sarnıçlarıyla teşkilâtlandırılırdı.  Bir topun dökümünde esas olan unsur, kalıptır. Özel bileşimli çamurun içine keten ve kenevir lifleri gibi dayanıklı malzemeler katılarak yapılan ana maddeye top biçimi verilirdi.  Büyük kalıbın içine yerleştirilen aynı maddeden yapılan ikinci bir kalıp daha bulunurdu. Böylece iki kalıp arasında kalan boşluk, eritilmiş maddenin (demir veya bronz) doldurulduğu esas top gövdesinin meydana gelmesine yarardı. Sıkıca sarılmış olan kalıplar, belirli bir müddet sonra açılır ve kalıp içinden çıkan madeni top, üzerindeki pürüzler giderildikten sonra kullanılmak üzere hazırlanırdı. Osmanlılarda top dökümü, ehemmiyet verilen ve kendine has merasim ile gerçekleştirilen önemli bir olaydır. Başta sadrazam olmak üzere, şeyhülislâm ve önemli devlet adamları top dökümünün yapılacağı top kârhanesine gelirlerdi. Okunan duaları ve kurban merasimini takiben, top dökümü için kullanılacak eritilmiş alaşım içine altın liralar atılırdı. Böylece tunç alaşımına altın karıştırmakla namlu yapısını kuvvetlendirirlerdi.  . OSMANLI DEVLETİNDE TERSÂNE Geri Dön   Gemilerin inşâ, tamir ve bakımlarının yapıldığı yer. Tersâne, dârüssınâa teriminin değiştirilerek Türkçe'ye alınmış şeklidir. Türkler Anadolu’ya ayak bastıktan sonra, Akdeniz’e açılabilmek için, İzmir, Antalya, Alanya ve Sinop ta tersaneler kurarak gemi inşa etmişlerdir. Bunlardan Alanya tersanesinin gemi kızak yerlerinin kârgir gözleri hâlâ ayaktadır.  Osmanlılar İzmit körfezinin güney kıyılarına vardıklarında ilk gemilerini Karamürsel'de inşâ etmeye başladılar. Daha sonra İzmit’te büyük bir tersane meydana getirdiler. Yıldırım Bayezid Han, Çanakkale boğazının stratejik önemini takdir ederek Gelibolu'da bir tersane meydana getirilmesinin faydalarını düşünmüş ve Sarıca Paşa'dan burada bir liman tersane ve kale inşâ edilmesini istemiştir. Böylece1390'da temelleri atılan Gelibolu tersanesi, Osmanlıların ilk muntazam tersanesi olup, yıllarca devlete gemiler inşa etmiştir.  Osmanlı donanmasının buraya nakli, Bizans'ın Akdeniz'le irtibatını kesti ve Çanakkale boğazında Türk hâkimiyetini sağladı. Netîcede İstanbul'un muhâsarası daha emin bir hâle geldi.  Fâtih devrinde Gelibolu tersânesinin ehemmiyeti arttı ve kaptanların ikâmet mahalli oldu. Daha sonraları kaptan paşalar İstanbul’da ikâmet ettiler. Gelibolu sancağı da kaptan paşa eyâletine tâbi paşa sancağı oldu.  Evliya Çelebi, Gelibolu’dan bahsederken, burada kadırga tersaneleri olduğunu haber vermektedir.  Gelibolu’dan sonra ikinci büyük tersane İstanbul’da yapıldı. Fâtih Sultan Mehmed Han, Haliç’te, Aynalıkavak semtinde bir tersane kurdurdu. Bu tersanenin kurulduğu yerde bir mescid ile divanhâneye yer verildi. Yeni tersanenin faaliyetlerini devam ettirmek maksadıyla İstanbul’a kıyı bölgelerinden marangoz, gemici ve san’atkârlar getirildi. Haliç tersanesi adını alan bu tersane, 1497 yılında sultan İkinci Bâyezîd Han tarafından genişletildi. Kemâl, Burak ve Pîrî reisler tarafından idare edilen donanmanın gemilerinin pek çoğu burada inşâ edildi.  Karadaki zaferleri yanında, denizde de güçlü olmayı isteyen Yavuz Sultan Selîm Han, Papa onuncu Leon’un kendi aleyhine bir ittifak hazırladığını duyunca, bir donanma ile Akdeniz hâkimiyetini elde etmeyi düşündü. Veziriazam Pîrî Mehmed Paşa’yı bu işe me’mûr ederek, dedesi Fâtih Sultan Mehmed Han tarafından yapılan ve babası tarafından genişletilen tersaneyi yeniden ele aldı.  Cafer kapdan’ı, Galata’dan Kağıthane’ye kadar olan yerde inşâ edilecek tersanenin yapımına me’mûr etti. 1515 yılında yapımına başlanan tersanenin gemi yapacak ve seferden dönen gemileri çekecek üstleri kapalı 300 göz olması tasarlanmıştı. Yavuz Sultan Selîm Han’ın Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar donanmanın inşâî ve idarî merkez üssü görevini yürütecek olan bu muazzam projesi oğlu Kânûnî Sultan Süleymân zamanında tamamlandı. Bu yeni tersanede gemi inşâ edilecek tezgâhların her birine ellişer bin akçe sarfedildi.  Osmanlı tersanelerinde ilk zamanlarda inşâ ve tamir edilen gemi çeşitleri; bilhassa baştarde, kadırga, ağrıbap, top gemisi, taş gemisi, at gemisi, barça, kalite, mavna, karamürsel ve kayıktan meydana geliyordu. Tersanede görevli gemi halkı ise; kalafatçı, neccâr, pârû-traş, makaracı, kumbaracı, haddad, üstüpcü ve meremmetçiden müteşekkildi.  Osmanlılar Mısır’ı ve Kızıldeniz kıyılarını ele geçirdikten sonra, Hint okyanusunda güçlü bir donanma bulunduran Portekiz’e karşı mücâdeleye giriştiler ve Memlûklülerden kalma Süveyş tersanesini canlandırdırma yoluna gittiler. Osmanlılar Mısır’ın fethinden çok önceleri Kızıldeniz’e gelen Portekizlilere karşı Memlûk donanmasına yardım maksadıyla Süveyş’te donanma inşâsına başlamışlardı. Daha 1513 yılında bir Osmanlı denizcisi olan Selman Reis’in nezâreti altında inşâsı tamamlanan yirmi gemi, Memlûklü sultânı Kansu Gavrî’nin huzurunda denize indirilmişti. 1517’de Mısır’in fethiyle Kızıldeniz ve bilhassa Hicaz’ın (Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevverenin) muhafazasını üzerine alınca, 1526’da Yemen, 1538’de Aden fethedilerek, bölgede kontrol te’sis edilmeye çalışıldı ve Süveyş kapudanlığı ile tersanesi Kızıldeniz ve Hint okyanusu için bir donanma üssü hâline getirildi.  1530’da Mısır beylerbeyi Hadım Süleymân Paşa kumandasında; Yemen ve Hind sularında Portekizlilerle savaşmak maksadıyla, Süveyş tersanesinde 30’u kadırga olmak üzere 80 gemi inşâ edilmişti.  Osmanlılar, Macaristan’ı fethettikten sonra Tuna nehri üzerindeki Rusçuk şehrinde tersane yaptılar. Burada hafif gemiler yapılır ve onarılırdı. Ayrıca kışın gemiler bu tersanede kışlardı.  Osmanlılar, on altıncı asrın son yarısında, Basra ve havalisini muhafaza etmek için Birecik’te küçük bir tersane kurarak, burada bâzı gemiler yaptırdıkları gibi, daha sonraları, on sekizinci asır ortalarına doğru yine burada Fırat nehri için hafif bir filo meydana getirdiler.  Mevkileri itibariyle mühim tersanelerden biri de Sinop tersânesîdir. Burası Karadeniz kıyısındaki tek tabiî liman olması ve gemi inşâsı için lüzumlu kaynaklara sâhib bulunması yönünden tersane için ideâl bir yerdi. Başta kereste olmak üzere kendir, zift, üstübü; Sinop ve civarından te’min edilebilmekteydi. Sinop ormanlamdaki kerestenin tasarrufu Tersâne-i âmirenin inhisarı altında olup, çoğu Sinop’taki gemi inşâsında kullanılmakta, bir kısmı da İstanbul’a gönderilmekteydi.  Osmanlı Devleti, Sinop’taki tersaneyi Candaroğullarından aldı ve on altıncı yüzyılda da ihtiyâcı olan bir çok harb gemisini burada yaptırdı.  Sinop’dan sonra Karadeniz’in en fazla gemi inşâ edilen ve bilhassa kendir teli dokunan tersanesi Samsun’da idi. İnebahtı mağlûbiyetinden sonra burada beş kadırga yapıldı.  Diğer bir Osmanlı tersanesi de İzmit tersânesidir. İzmit, civarındaki elverişli ormanların mevcudiyeti sebebiyle her dönemde gemi inşâsı için önem arzetmiştir. Burası gemi tezgâhları ve kereste mahzenleri olan bir tersane idi.  Ayrıca on altıncı asırda küçük çapta gemi inşâ edilen tezgâhlar arasında Varna, Ahyolu, Vize, İneada, Trabzon, Semendire, Niğbolu, Mohaç, Budin, Sakarya, Kemer, Silivri, Biga, Samanlı, İstanköy, İnebahtı, Preveze, Avlonya, Nova, Antalya ve Alanya bulunmaktadır.  On yedinci asrın ortalarına kadar her sene kırk kadırga yapmak kânundu. Ancak fevkalâde durumlarda imparatorluk, yılda 100 ilâ 200 kadırga da inşâ edebiliyordu. Tezgâhlar buna müsaitti. Nitekim inebahtı mağlûbiyetinden sonra, Osmanlı Devleti, bir kış esnasında yâni beş ay zarfında İstanbul ve Gelibolu tersaneleri de dâhil olmak üzere evvelkisinden daha muazzam ve bütün levâzımâtıyla teçhiz edilmiş bir donanma yaptırdı. Sonraki târihlerde bu kânun terkedilmiş ve kalyon inşâsı ehemmiyet kazanmıştır.  Osmanlılarda, Tersâne-i hümâyûnun en büyük görevlisi tersane emini denilen me’mur idi. Tersanede kapdân-ı derya nâmına onun bütün selâhiyetlerini kullanmaya yetkili idi. Donanma-yı hümâyûnun masraflarından sorumlu olan bu me’murun maiyyetinde liman kaptanları, yardımcılar, müdürler, yüzlerce mîmâr ve mühendis bulunurdu. Dîvân-ı hümâyûn toplantılarına iştirak eder, bir şey sorulduğu zaman gereken cevâbı verirdi. Kendisi için husûsî bir kadırga vardı. Bu me’mur, 1805-1807 yılları arasında tersane defterdarı adını aldı. 1830 yılında sultan İkinci Mahmûd Han tarafından lağvedildi.  Tersanenin ikinci yüksek görevlisi tersane kethüdası idi. İdare ve disiplin işlerinin en yüksek sorumlusu olup, kapdân-ı derya ile birlikte sefere çıkardı.  Tersâne-i hümâyûnun tersane emininden ve kethüdasından sonra gelen en yüksek görevlisi, ser mîmâr-ı tersâne-yi âmire idi. Teknik işlerden ve gemi yapımından mes’ûl en yüksek görevli bu idi. Gemi mühendisi olması şarttı. Rütbesi sancak beyine (tümamiral) eşitti. Emrinde 10 gemi mühendisi ve 400 marangoz, binlerce usta ve işçi bulunurdu. Yapılan gemilerin plânlarından ve teknik yapılarından tersane başmîmârı sorumlu idi.  Forsa zindân-ı kâtibi, donanma-yı hümâyûn ve tersâne-i âmiredeki forsa ve esirlerin âmiri idi. Hepsinin defterini tutardı. Rütbesi albay derecesinde idi.  Aynı derecede bir me’mur da, maliyecilerden seçilen mahzen kâtibi idi. Her gemi seferden dönünce, eksilen veya yıpranan eşya, mühimmat, techîzât, silâhlar ve cephaneyi kaydeder, yerine yenilerini verir, alınan ganimeti de dikkatle deftere geçirirdi.  Tersane baş çavuşu, tersanenin disiplininden sorumlu yüksek subaydı. Emrindeki inzibat subay ve erleriyle en küçük bir vak’a çıkmamasına dikkat ederdi.  Tersane kâtibi, tersane reisi, tersane defter emîni, tersane defter kethüdası, tersane rûznâmçesi, tersane icâre kâtibi, kereste mahzeni kâtibi, kurşun mahzeni kâtibi, kalyonlar kâtibi; albay derecesindeki diğer sivil me’murlardı.  Tersane ricalinden sayılan iki derya sancak beyi daha vardır. Bunların biri tersane ağasıdır. Kapdân-ı deryanın tersanedeki vekîli olmanın yanında, amirlik asâsına ve üç çifte makam kayığına sâhibti. Kapdân paşaya tersane hakkında istediği bilgiyi ânında verirdi. Diğer bir tersane sancak beyi de liman reisidir. Sâhib-i asâ=deynek sahibi derya beyi idi. Limanda yatan harb gemilerinin geceleri emniyetinden sorumlu idi. Bu iş için maiyyetinde 600 kişi vardı.  Tersane halkından kaptanlara on yedinci asra kadar reis denilirdi. Bunlardan başka gemilerdeki azab reisleriyle dümenciler, yelkenciler, vardiyanlar hep azab sınıfından olup, neccâr, kalafatçı, humbaracı ve topçular ve sâire de tersanede ve gemilerde hizmet eden ve ayrı ayrı sınıf tersane halkından idiler.  Azabların bölükbaşısı demek olan reisliğe badhânî denilen yelkencilikten geçilirdi. Reis, azablara kumanda ile onları idare ederdi. Gemi süvarisi olan azab reisine vardiyanbaşı denilirdi. Bu süvârî reis sonra kaptan olurdu. Reisten sonra odabaşı, sonra da aşçıbaşı geliyordu. Azablar ise, gemi ve tersane hizmetinde olmak üzere ikiye ayrılırdı. Bunun için tersane hizmetinde çalışan azablara bahriye defterlerinde; Âzâbân-ı tersâne-i âmire denilmiştir.  Donanmada kullanımına ağırlık verilmesinden sonra, kalyoncular ve levendlerin mevcudu arttığından, azâblar ikinci dereceye düşmüşlerdir. Bunların Haliç’te tersane yanında bir kışlası olduğundan, o mevki hâlâ Azabkapısı adını taşımaktadır.  Tersane halkı içinde bulunan kalafatçılar ayrı bir bölük idi. Bunların İstanbul’da iki yerde odaları vardır. Biri Galata’da Kürekçi kapısında, diğeri de Tersâne’de, Kurşunlu mahzen yakınında idi.  Tersane halkından bir bölük olan humbaracılar da önceleri devşirmeden alınırlardı.  On sekizinci asır başlarından îtibâren artık kürekle yürütülen çektiriler önemini kaybetmeye başladı. Hemen bütün deniz faaliyeti yelkenli gemilere intikâl edince, deniz ve tersanedeki vazîfe ve isimlerde de bir takım değişiklikler yapıldı.    . ŞEHZÂDE Geri Dön   Türk-İslâm devletlerinde hükümdar sülâlesinin erkek evlâdı hakkında kullanılan bir tâbir. Osmanlı Devleti’nde de pâdişâh soyundan gelen erkek çocuklara şehzâde ünvânı veriliyordu.  Şehzâde ve sultanların doğumlarında, sarayda özel merasimler yapılırdı. Doğum haberi hatt-ı hümâyûnla sadrârazama bildirilirdi. Doğan çocuk erkek ise, hatt-ı hümâyûnu dârüsseâde ağası, kız ise yüksek rütbeli bir saray ağası getirirdi. Bu tebliğ üzerine sadrâzam, şeyhülislâm, vezirler ve teşrifata dâhil devlet erkânı (kazaskerler, yeniçeri ağası v.s.) saraya giderler ve silâhdâr ağa vasıtasıyla huzura kabul edilirler, tebrikten sonra hil’at giydirilerek dönerlerdi. Durum toplar atılarak İstanbul halkına da îlân edilirdi. Ayrıca memleketin dört bir tarafına fermanlar gönderilir ve mahallin şer’i mahkemelerinde sicillere kaydolunarak toplar atılır şenlikler yapılırdı. Top atışları ve şenliklerin yapılması için doğan çocuğun erkek veya kız oluşuna bakılmaz bu şenliklere donanma da katılırdı. Bilhassa, pâdişâhların ilk oğulları olduğunda, yapılan donanma şenliği daha şâşâlı olurdu. Doğumu müteâkib fakir-zengin herkese yemekler verilir, sadakalar dağıtılır, böylece herkes bu sevince ortak olurdu.  Doğan şehzâdenin hizmetine usta adı verilen hizmetliler tâyin edilir, vâlidesi de çocuğun bakımına ve büyümesine nezâret ederdi.  Beş-altı yaşına basan Osmanlı şehzâdesine hoca tâyin edilir ve merasimle ilim tahsiline başlardı. Şehzâdenin ilk tahsile başlamasına Bed-i besmele denilirdi. Bed-i besmele merasiminde, davetlilerin huzurunda önce şeyhülislâm, teberrüken şehzâdeye elif-bâ’yı okutur, sonra duâ eder ve merasim nihayet bularak tahsili, tâyin olunan hocasına bırakılırdı. Şehzâdenin derse başlaması dolayısıyla, kendisine lâzım olan cüz kesesi elif-bâ v.s. cildlenmiş ve müzehhep (altın yaldızlanmış) olarak sadrâzam tarafından hediye edilirdi. Şehzâdenin hocası, dârüsseâde ağası dâiresinde ders verirdi. Kur’ân-ı kerîmi hatmeden şehzâdeyi, sadrâzam ve sâir devlet erkânı tebrik eder, kendisine hediyeler verirlerdi.  Pâdişâhların oğulları için yaptırdıkları sünnet düğünleri de merasimle olurdu. Düğünden önce durum bütün eyâletlere bildirilir ve düğünde bulunmak üzere ileri gelen vâli ve vezirler davet edilirlerdi. Fakir fukara, günlerce yerler içerler ve dağıtılan bahşişleri alırlardı. Sünnet olan ve on üç-on dört yaşına giren şehzâdelere ayrı bir dâire verilirdi. Odaya annesi, kızkardeşleri, hala, teyze gibi çok yanın akrabalarının hâricinde başka bir kadının girmesine müsâade edilmezdi.  Osmanlı şehzâdeleri saray hocalarından din ve fen derslerini tahsil etmeleri yanında, ata binip inmek, ok atmak, avlanmak, kılıç ve gürz kullanmak gibi spor hareketleri yaparlardı. Cuma namazlarına, maiyyetlerinde kendi dâireleri ağaları da bulunduğu hâlde, atlı olarak babaları ile beraber giderlerdi. Şehzâdeler dâirelerinde bulundukları zamanlarda da mücevhercilik, kuyumculuk, tornacılık gibi san’attar öğrenirler, ok ve yay yaparlar, fildişi ve abanoz işlerle sahtiyan üzerine nakış yaparlar ve hattatlık öğrenirlerdi.  Bu şekilde çok sıkı bir tâlim ve terbiye altında naklî ve aklî ilimleri öğrenen Osmanlı şehzâdeleri, genellikle 14-20 yaşları arasında devletin muhtelif vilâyetlerine vâli olarak gönderilirlerdi. Sancağa çıkan şehzâdelere vezîriâzam tarafından merasimle tabl, alem ve yeşil bayrak verilir, ayrıca bir maiyyet tertib olunurdu. Şehzâde, sancağa vâlidesiyle beraber çıkar ve onun nezâreti altında bulunurdu.  Sancağa çıkan şehzâdelere Çelebi Sultan denirdi. Çelebi sultanların maiyyetinde devlet merkezindeki dîvân hey’etinin küçük bir numunesi olarak vezir makamında lala, nişancı, defterdâr, reîsülküttâb, çavuşbaşı, kapucular kethüdası ve dîvân kâtibi bulunurdu. Bunlardan başka tabîb; cerrah, göz hekîmi, kapucubaşı, emîr-i alem, emîr-i âhûr, şehzâdenin hocası, matbah emini, arpa emîni, çaşnigîr başı, çaşnigîrler, dîvân çavuşları ile sipah, silâhdâr, ulûfeci, garib sınıflardan asker ve ağaları, çadır mehterleri, dîvân çavuşları, rûz-nâmeci, mukâtaacı, hülâsa imâm ve müezzine kadar kimisi aylıklı ve kimisi mukâtaalı olmak üzere me’murlar vardı.  Şehzâde sancağa çıkarılacağı zaman, düşünülmesi îcâb eden en önemli mes’ele ona devlet işlerine vâkıf, temiz ahlâklı, otoriter bir zâtın lala seçilmesi idi. Bu husus dîvân-ı hümâyûn hey’etinin çok dikkat edeceği bir vazife idi ve pâdişâh bu cihetten adı geçen hey’eti mes’ûl tutardı. Şehzâdenin idare ettiği sancağın vezîriâzamı derecesinde olan Lala, mıntıkasının durumunu ve terbiyesiyle vazîfeli olduğu şehzâdenin ahlâk ve ef’âlini kontrol etmekle de görevliydi.  Sancağa çıkarılan şehzâde ile vâlidesine ve hocasına pâdişâh tarafından ihsânlar verilir, şehzâdeye, maaş olarak, has tâyin olunur, masraflarını oradan görürdü. Sancağa çıkan şehzâde bir taraftan hocası vasıtasıyla ilim tahsiline devam ederken, diğer yandan da devlet idaresindeki tecrübe ve bilgisini arttırırdı.  Şehzâdeler, yazışmalarını dîvân-ı hümâyûnla yaparlar, istekleri bu vâsıta ile arzolunur, pâdişâhın irâdesi yâni müsâadesi istenirdi. Şehzâde bizzat kendisi doğrudan doğruya mâruzâtta bulunmak istese, arîzasının sonuna, bende, abdü’l-fakir veya abdü’l-hakîr ibaresini yazardı. Sonra pâdişâhın vereceği emre göre hareket ederdi. Çelebi sultanlar, bulundukları sancakta tevcîhât yaptıkları zaman, bunu devlet merkezine bildirirler, kabul edildiği takdirde esas kütükte tashîhât yapılırdı. Bu iş için çelebi sultanların maiyyetlerinde küçük bir nişancı grubu da bulunurdu.  Bir harp vukuunda sancaklarda bulunan şehzâdeler, bölgelerindeki askerlerin komutanı olarak pâdişâhın emri altına girerlerdi. Muhârebede genellikle ordunun cenahlarında (sağ ve sol kollarında), bâzan da ard kumandanlıklarında bulunurlardı. Nitekim 1389’daki Kosova meydan muhârebesinde Osmanlı ordusunun merkezinde sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr, sağ kolda büyük oğlu Yıldırım Bâyezîd, sol kolda da küçük oğlu Yâkûb Bey kumandan olarak bulunmuşlardı. 1473’deki Otlukbeli muhârebesinde ise, merkezde Fâtih Sultan Mehmed, sağ kolda Amasya vâlisi Bâyezîd, sol kolda ise Karaman vâlisi Mustafa bulunmuşlardır.  Çelebi sultanların yetişmiş ve on yaşını geçmiş oğulları varsa, o çocuk da büyük babası olan pâdişâhın müsaadesiyle küçük bir sancağa çıkarılarak devlet ve idare işlerine alıştırılır, kendisine teşrifat ve maiyyet kademesi verilirdi. Nitekim sultan İkinci Bâyezîd’in oğullarından Alemşâh’ın oğlu Osman Çankırı, Yavuz Sultan Selîm Trabzon’da sancak beyi iken oğlu Süleymân da Kefe sancak beyliğine getirilmişlerdi.  Osmanlı tahtına çıkıp hüküm süren pâdişâhlardan şehzâde iken; Yıldırım Bâyezîd Kütahya’da, Çelebi Mehmed Amasya’da, İkinci Murâd Amasya’da, Fâtih Sultan Mehmed Manisa’da, İkinci Bâyezîd Amasya’da, Yavuz Sultan Selîm Trabzon’da, Kânûnî Sultan Süleymân Kefe’de, İkinci Selîm Manisa ve Kütahya’da, üçüncü Murâd Akşehir ile Manisa’da ve üçüncü Mehmed de Manisa’da sancak beyliklerinde bulunmuşlardır.  Bu şehzâdeler maiyyetlerinde götürdükleri ilim sahipleri ve kapı halkı ile bulundukları sancağı kültür ve ilim muhiti hâline getirmişler, adlarına yaptırdıkları câmi, mescid, medrese ve imâret gibi vakıf eserleriyle de süslemişlerdir.  İkinci Selîm’den sonra şehzâdelerin sancağa çıkarılmaları usûlü yavaş yavaş terk olunmuş, üçüncü Mehmed’den sonra ise, tamamen kaldırılmıştır. Bundan sonra velîahd ve diğer şehzâdeler sarayda Şimşirlik kasrında oturmuşlardır.  Osmanlı şehzâdeleri arasında tahtı ele geçirmek gayesiyle zaman zaman mücâdeleler vuku bulmuştur. Osmanlılarda ilk teşkilât kurulduğu ve kânunlar yapılmaya başlandığı sırada, saltanat usûlünün yazılı bir metne bağlanmayış sebebi, saltanatın ehil ellere geçmesi için idi. Bunun yanısıra ülkenin bölünmezliği prensibinden hareket ederek saltanatı eline geçiren şehzâde, diğer kardeşini öldürtebiliyordu. Nitekim bu husus Fâtih Kanunnâmesinde; “Her kimseye evlâdımdan saltanat müyesser ola, kardeşleri nizâm-ı âlem için katletmek münâsiptir” şekliyle yer almıştır. Pâdişâhların yanında âlimler ve halk da Nizâm-ı âlem düşüncesi, din ve devletin bekası kaygısı ile zaruret hâlinde, kardeş katlini tasvib ediyorlardı. Kanunî devrinde Türkiye’ye gelen imparator Ferdinand’ın elçisi Busbeca; “Müslümanlar Osmanlı hânedânı sayesinde ayakta duruyorlar. Hânedân yıkılırsa, din de mahvolur. Bu sebeple hânedânın, din ve devletin selâmeti ve bekası evlâddan daha mühimdir” kanâatinin umûmî efkârda yaygın bulunduğunu belirtmektedir.  Ancak 1603 yılında pâdişâh olan sultan birinci Ahmed devrinden itibaren kardeşlerin katli kaldırılmış ve hânedândaki en yaşlı mümessilin tahta çıkması kabul edilmiştir. Bununla beraber isyân çıkarma ihtimâline binâen zaman zaman kardeş katli vak’aları görülmüştür.  Netice olarak, Osmanlı pâdişâhları öncelikle şehzâdelerini yüksek bir tahsil ve devrin kültür dillerine sâhib olarak yetiştirmekte ve ona Türk-islâm dâvasının derin şuurunu vermekte idiler. Böylece her türlü imkânlar seferber edilerek pâdişâh olacak şekilde yetiştirilen şehzâdeler, babaları vefât edince, o makama en lâyık kimse olarak çıkarlardı. Ayrıca bu şehzâde tecrübeli devlet adamlarından ve büyük âlimlerden müteşekkil yüksek bir muhit ile maddî-mânevî bakımlardan devrin en üstün ordusunu da yanında bulurdu. Gerçekten büyük bir itinâ ve titizlik neticesinde yetiştirildikten sonra tahta çıkan bu gâzî ve muhteşem pâdişâhlar, millî ve İslâmî dâvaları, yüksek zekâ ve enerjileri, din ve devlet, mülk ve millet uğrunda sonsuz fedâkârlıkları, adaletleri, tevâzûları ve ileri görüşlü siyâsetleri, büyük din ve devlet adamlarını büyük dâva istikâmetinde toplamaları sayesinde; öyle sağlam bir devlet kurdular ki, normal ve zayıf pâdişâhlar döneminde bile yüksek devlet mekanizması asırlarca hayatiyetini devam ettirdi. Osmanlı Devleti ve hânedânlığa son verilince, şehzâdelik de kendiliğinden kalkmış oldu.  . DONANMA Geri Dön   Osmanlı deniz kuvvetleri. Medeniyet dünyâsına eski ve târihî hayatiyetini veren, Akdeniz’e hâkimiyet cihângirlik dâvasının başlıca unsurlarından biri idi. Roma’nın bu denize hâkimiyeti, onun cihângirlik vasıflarındandı. Bu sebeple onlar Akdeniz’e Mare nostrum (bizim deniz) diyorlardı. Şarkî Roma (Bizans) imparatorluğu da İslâmiyet’in zuhuruna kadar bu hâkimiyeti elinde tuttu. Görülen lüzum üzerine hazret-i Muâviye’den îtibâren müslümanlar sür’atle denizciliğe başladılar. Az zamanda Akdeniz hâkimiyetini ele geçirdiler ve bir kısım kuzey sahilleri müstesna, bütün kıyılarına hâkim oldular. Müslümanların fetihleri ve medeniyetleri gibi Akdeniz’e hâkimiyetleri de o derece kuvvetli olmuş ve asırlarca sürmüştür. Nitekim bu durum dolayısıyla İbni Haldun (1332-1406); “Hıristiyanlar artık Akdeniz’de bir tahta parçası dahi yüzdüremiyorlardı” diyerek, zarîf bir istihzâda bulunmuştur.  Selçuklulardan önce karalarda geri çekilmeye başlayan İslâm kuvvetleri, bir müddet sonra deniz hâkimiyetini de ellerinden çıkarmışlardı. Kara yoluyla Anadolu topraklarına giren haçlılar dağılıp yok edildikleri hâlde, donanmayla gelenler, Suriye sahillerine kolayca varıyorlardı. On üçüncü ve on dördüncü asırlarda Mısır-Sûriye Türk Memlûklüleri, Akdeniz’in doğusunda ancak mevzî bir kudrette deniz kuvvetine sahip bulunuyorlardı. Selçuklular karalarda büyük fetihlere girişirken, henüz denize açılma fırsatı bulamadan, haçlı taarruz ve istilâlarına uğrayarak denizlerden uzak kalmışlardı.  Bununla beraber Türkler, Anadolu’ya gelişlerinden bir müddet sonra denizlere hâkim olmanın lüzumunu duydular. İlk teşebbüse, Bizanslılar elinde bulunan ve İzmir’de küçük bir devlet kuran Çaka Bey tarafından girişildi. Çaka Bey, büyük bir gayretle vücûda getirdiği donanma ile adaları zabtetti ve İstanbul muhasarasına hazırlandı, ilk Selçuklu sultânı Süleymân Şâh’ın ölümünden sonra İznik Türk beyleri de Marmara’da Bizans’a karşı bir donanma inşâsına başladılar. Fakat İmparatorun deniz kuvvetleri bu te’sisleri tahrîb etti. Türkiye Selçukluları ancak on üçüncü asır başlarında Akdeniz’de Antalya ve Alâiye, Karadeniz’de ise Sinop ve Samsun limanlarında tersane kurup, donanmalar ortaya koydular. Selçuklu denizciliği gelişirken, Moğol istilâsı devlet ile birlikte, denizciliğin de sönmesine sebeb oldu. Daha sonra Karadeniz’de Sinop beyleri, Adalar (Ege) denizinde Aydınoğulları ve Karesioğulları, Akdeniz’de Antalya beyleri, denizcilikte bir hayli ilerlediler. Bilhassa Aydınoğulları deniz gazâ ve seferleri ile Adaları ve sahilleri hâkimiyetleri altına aldılar.  Osmanlı Devleti’nin ilk zamanlarında İzmit, Gemlik taraflarının ve daha sonra Karesi ilinin elde edilmesi bu küçük beyliği tabiî olarak denizle alâkadar etti. Nitekim mükemmel bir donanmaya mâlik olan Karesi beyliği gemilerinden de istifâde edilerek Rumeli’ye geçildikten sonra, 1390 yılında Gelibolu’da ehemmiyetli bir tersane vücûda getirildi. Bu ilk devirler Osmanlı denizciliğinin acemilik zamanı olup, denizde pek kuvvetli ve mahir olan Venediklilerle boy ölçüşebilecek kudrette değildi. Bununla beraber bâzı muvaffakiyetsizliklere rağmen, günden güne tecrübeli bir Osmanlı denizciliği vücûda gelmekte idi. Çünkü boğazlara ve Rumeli’ye de sâhib olan Osmanlıların bu tarafa geçmek için düşmandan emin olacak bir donanmaya sâhib olmaları zarurî idi. Nitekim Varna muhârebesine geldiği sırada, Boğaz yolunun düşman donanması tarafından kapandığını duyan sultan İkinci Murâd, yönünü değiştirerek İstanbul boğazına gelip külliyetli bir para mukabilinde Ceneviz gemileriyle öte tarafa geçmişti. İkinci Murâd’ın gösterdiği ihtimam neticesinde Osmanlı donanması, Trabzon-Rum İmparatorluğu’nu denizden tehdîd edecek kadar kuvvetlenip deniz harekâtına alışmıştı.  İstanbul muhasarasında Osmanlı donanması muvaffak olamamakla, beraber, adetçe üç yüz parçadan fazla idi. Fâtih Sultan Mehmed İstanbul’u aldıktan sonra, burayı Akdeniz’den gelecek bir tehlikeye karşı muhafaza için Çanakkale boğazını tahkîm etmekle beraber, donanmaya da ehemmiyet verdi. Nitekim donanmanın desteği ile; İmroz, Limni, Taşoz, Semendirek, Midilli ve Eğriboz adaları fethedildi. Sakız ve Sisam vergiye bağlandı. Bu suretle Anadolu sahilleri emniyet altına girdi. Rodos muhasara edildi. Venedik ve müttefikleriyle yapılan muhârebeler daha başarılı geçti. Bilâhere Akdeniz’de korsanlık eden Türk levendleri reislerinden meşhur Kemâl Reîs’in, Osmanlı Devleti hizmetine girmesi, donanmaya yeni bir canlılık kattı. Akdeniz’deki deniz seferleri İspanya sahillerine kadar uzadı. Sultan İkinci Bâyezîd döneminde gemicilik daha da gelişti. Memlûklülerle yapılan muhârebede Hersekzâde kumandasındaki mühim bir donanma İskenderun sahillerine kadar gönderildi. Antalya vâlisi olan Şehzâde Korkut, Akdenizde korsanlık yapan denizcilerin hâmisi oldu.  Yavuz Sultan Selîm, İslâm dünyâsına hâkim olunca, Avrupa’nın fethine girişmek maksadıyle büyük bir gemi inşâ faaliyetine ve tersaneler yapılmasına başladı ve bir donanma kurmaya yöneldi. Meşhur şeyhülislâm Kemâlpaşazâde, Yavuz Sultan Selîm’e; “Öyle bir şehirde oturuyorsunuz ki, onun velînîmeti denizdir ve deniz feth olmadıkça İstanbul mâmur olmaz” diyordu. Bu sebeple Yavuz, o târihe kadar Osmanlıların asıl tersanesi olan Gelibolu’dan başka, Haliç’te de mükemmel bir tersane inşâ ettirdi. Eldeki yüz kadırgalık donanmayı kâfî görmeyerek gemileri çoğalttı. Yüz kadırga, yirmi fosta, yirmi bir barça, üç büyük yelkenli ve altı perkendi olmak üzere mevcut mikdâra yüz elli gemi daha ilâve etti. Böylece o, karadaki zaferlerine paralel olarak denizcilikde Akdeniz hâkimiyetini elde etmek yoluna gitti. Fakat bu büyük tasavvurlarını gerçekleştirmeye ömrü kifayet etmedi.  Yavuz Sultan Selîm’in bu niyeti, oğlu Kânûnî Sultan Süleymân tarafından gerçekleştirildi. Kânûnî zamanında Akdeniz hâkimiyetinin elde edilmesinde, başlangıçta Osmanlı Devleti’nin emrinde olmayan Barbaros Hayreddîn ve arkadaşlarının çok büyük rolü oldu. Bu kahraman Türk denizcileri Cezâyir ve Tunus’ta yerleşmeye çalışan Avrupalıları oralardan atarak denizlerin hâkimi oldular. Yavuz Sultan Selîm bu gâzi kahramanları, asker ve top göndermek suretiyle teşvik etti. Kânûnî Sultan Süleymân Macaristan’da zaferler kazanırken onlar da aynı yılda yâni 1525’de Akdeniz’in kuzey sahillerini vurup, pekçok hıristiyan gemilerini esir alıyorlardı. İmparator Şarlken’in Barbaros’a karşı gönderdiği kapdan Andrea Doria mağlûb oldu ve Septe boğazını aşarak kaçtı. Türk denizcileri İspanyolların zulmüne uğrayan 70.000 Endülüs müslümanını Kuzey Afrika sahiline çıkardı. Bu büyük zafer üzerine Kânûnî, Barbaros’u 1533’de İstanbul’a davet etti. Hayreddîn Paşa, merasimle karşılandığı huzurda, kendisini ve Cezâyir beyliğini pâdişâhın emrine verdiğini bildirdi. Kânûnî Sultan Süleymân da bu büyük denizciyi donanma umûm kumandanlığı ile beraber Cezâyir beylerbeyliğine getirdi. Ayrıca tersaneyi yeni te’sisât ve ilâvelerle genişletti.  Barbaros Hayreddîn Paşa, Osmanlı Devleti hizmetine girdikten ve bir takım muvaffakiyetlerden sonra, İspanyolların meşhur denizcisi ve Akdeniz hâkimi Andrea Doria kumandasında bulunan büyük haçlı donanmasını 27 Eylül 1538’de müstesna bir zaferle imhâ etti. Pâdişâh her tarafa fetihnameler göndererek şenlikler yapılmasını emretti. Osmanlı Devleti bu suretle karadaki hâkimiyetine ilâveten deniz hâkimiyetini de tam elde etti (Bkz. Preveze deniz zaferi).  Kânûnî Sultan Süleymân Estergon seferine giderken, Barbaros’u da Almanya imparatoru Şarlken’e karşı Fransa kralının yardımına gönderdi. Toulon’u donanmasına üs yapan Barbaros, Nice şehrini zabtetti. Turgut Reis ve Kapdan Piyâle Paşa’nın kapdân-ı deryalığı dönemlerinde de Fransızlara yardım edilmek suretiyle aradaki ittifaka riâyet edildi.  Öte yandan Kânûnî, Süveyş’te kurduğu donanma ile Kızıldeniz’i ve Arabistan sahillerini emniyete alıyor ve Avrupalıları Hindistan sahillerinden uzaklaştırmaya çalışıyordu. Ancak bu devirde Hindistan bir takım müslüman hükümdarlar arasında çeşitli mücâdelelere sahne olmuş, bu durum Portekizlilerin, bu ülke sahillerine yerleşmelerini kolaylaştırmıştı. Bu sebeple Hindistan hükümdarları sultan Süleymân’ın himayesini taleb ediyorlardı. Hadım Süleymân Paşa kumandasında büyük toplarla donatılmış Süveyş donanması harekete geçerek Aden’i ve Arabistan sahillerini kurtardıktan ve Portekizlileri mağlûb ettikten sonra, Gücerât sahillerine varmış ve düşman elinde bulunan iki kaleyi almıştı. Hind denizindeki bu faaliyetler, Pîrî Reis, Murâd Reis ve Seydi Ali Reis dönemlerinde de devam etti.  Osmanlı donanmasının en büyük âmiri önceleri kaptan veya kapudan paşa ve on altıncı yüzyıl başlarında da kapudan-ı derya veya kapdân-ı derya denilen derya beyi idi. Ancak eski kaptanlardan Kemâl Reis, Pîrî Reis, Murâd Reis, Seydi Ali Reis, Turgut Reis, Salih Reis gibi meşhur denizcilerimize on altıncı asırda kaptan denilmeyip, reis denilmiş, daha sonraları kapdan tâbiri tamâmiyle yerleşmiştir. İlk defa bu mevkie getirilen Fâtih Sultan Mehmed tarafından İstanbul’un fethinde Haliç’de büyük başarıları görülen Baltaoğlu Süleymân Bey’dir. Baltaoğlu Süleymân Bey ve haleflerine yalnızca sancakbeyi rütbesi verilmiştir. Bunlar donanmayı kurmak, bakımını ve denizcilerini sağlamak için Gelibolu sancağı ile Galata ve İzmit kazalarının gelirlerini toplamışlardır.  Kaptan olan reislerle diğer reisleri birbirinden ayırmak için kaptan olan reislere hassa reisi denilirdi. On altıncı yüzyıldan sonra ise, bir harp gemisini idare edenlere reis ve bir filoya kumanda edenlere de kaptan denilmeye başlandı. 1682 senesinden îtibâren donanmanın kaptan paşadan sonra gelen büyük amirallerine sırasıyla; kapudâne, patrona ve riyale isimleri verilip diğer kalyon ve sâire süvarileri kaptan diye anılmaya başlandılar.  Donanmada kalyon kullanılmaya başlanmadan evvel kürek devrinde hassa kaptanları, gemi azabları bölükbaşıları olan reislerden tâyin edilirlerdi. Her gemideki efrâd, kaptanın emri altında idi. Bunlar gemilerine fener takarlardı. Bu devirde kaptan olabilmek için cenkte düşman gemilerinden birini zaptetmek şarttı.  Barbaros Hayreddin Paşa, kapdân-ı derya olduğu zaman kendisine beylerbeyilik rütbesi de verildi. Böylece dîvân-ı hümâyûna katılmaya hak kazandı.  Osmanlı harp gemileri Gelibolu ve İstanbul tersanelerinden başka, Karadeniz, Marmara ve Akdeniz sahillerindeki bir çok iskele ve mevkilerde yapılırdı. Donanmaya olan ihtiyâç sebebiyle bu tersanelerde yapılacak gemilerin mikdâr ve nevileri hükümet tarafından o mahallin kâdılarına bildirilir ve müddeti de tâyin olunurdu. Bunların inşâsı için îcâb eden malzeme ile mühendis ve ustalar ya mahallinden tâyin olunur veya gönderilirdi. On yedinci asrın ortalarına kadar her sene kırk kadırga yapmak kânundu. Ancak ihtiyaç hâlinde bu sayı daha da arttırılabilirdi. Nitekim İnebahtı mağlûbiyetinden sonra Osmanlı Devleti, bir kış esnasında yâni beş ay zarfında İstanbul ve Gelibolu tersaneleri de dâhil olmak üzere evvelkisinden daha muazzam ve bütün levâzımâtıyla teçhiz edilmiş bir donanma yaptırmıştı. Sonraki târihlerde bu kânun terkedilmiş ve kalyon inşâsı ehemmiyet kazanmıştı. Osmanlılar, mevcud tersanelerinde mütemadiyen gemi yapmakla meşgul olmazlardı. Donanmayı her 10 senede bir yenilemek kânun olması sebebiyle yeni donanmanın vücûda getirilmesi için İstanbul, Galata ve civar adalarda ne kadar amele ve usta varsa toplattırılarak, fevkalâde sür’atle çalıştırılırlardı. Böylece kısa bir süre içerisinde yeni donanma vücûda getirilirdi. Sâir zamanlarda ise eksik gemilerin yerine yeni gemi inşâsı ve eskilerin tâmiratı ile uğraşılırdı (Bkz. Tersane).  Bugünkü modern Avrupa devletleri de on yılını doldurmuş olan gemilerini kızağa almakta ve yerlerine yenilerini koymaktadırlar. Böylece yeni teknik imkânlarla da teçhiz ettikleri donanmalarını on yılda bir yenilemiş olmaktadırlar.  Osmanlıların kullandıkları gemiler, muâsırı olan denizci devletlerinki gibi kürekli-yelkenli ve yalnız yelkenli olmak üzere iki kısım idi. Kürekle yürüyen gemilere umûmî tâbirle çekdiri denilirdi. Çektirilerin en küçüğü karamürsel, en büyüğü ise baştarda idi. Çekdirilerin büyüklerinden olan kadırga, yelken devrine yâni kalyonculuğun birinci safa geçtiği târihe kadar Osmanlı donanmasının esâsını teşkil ederdi. Ancak on sekizinci asır başlarından îtibâren kadırgalar eski ehemmiyetlerini kaybetmiş ve tedrici surette vazîfelerini kalyonlara devretmeye başlamışlardı. Bunun için üçüncü Ahmed devrinden başlayarak sayıları azaltılan kadırgalar, birinci Abdülhamîd devrinde sona erdi ve yalnız kadırga nevinden olarak kaptan paşa baştardası kaldı.  Osmanlı donanmasında hizmet eden azablar, levendler, kürekçiler, aylakçılar, kalyoncular, gabyarlar ve sudagabalar gibi muhtelif hizmet efradı vardı. On altıncı yüzyılda Türk korsan gemilerinde çalışan ve Akdeniz’de faaliyette bulunan güçlü, kuvvetli denizcilere levend denilirdi. Bu sebeple korsan Türklerden Osmanlı donanması hizmetine girmiş muharip askere levend ismi verilmiştir. Levendler deniz kenarındaki Türklerle, levend-i Rûmî ismiyle adalardaki Rumlardan alınırlardı. Dâimî bahriye sınıfından olan levendlerin muayyen maaşları vardı. Levendler gemilerde karakollukçuluk eder ve muhafaza hizmetinde bulunurlardı.  Osmanlı donanmasında iki türlü kürekçi vardı. Biri İtalyanca forsa denilen kürekçiler olup harpte alınan esirlerdendi. Diğeri ise devletin kendi tebeasından ekseriyetle yirmi hânede bir olarak donanma için aldığı kürekçilerdi. Tam teçhizatlı olan her kadırgada ayrıca, İki kürek yapıcı, iki kalafatçı ve iki dülger bulunurdu.  Aylakçılar sınıfı donanmanın daimî maaşlı askeri olmayıp, gemiler denize çıkacakları zaman altı ay içinde toplanan ücretli bir sınıftı. Yelkenli gemi teşkilâtı kabul edildikten sonra donanmada istihdam edilen aylakçıların mevcudu, kalyonlarda 150 veya 200’ü bulmaktaydı.  Yelkenli gemilerde daimî olmayarak her sene donanmanın denize çıkmasından evvel muayyen bir kısım kazalardan donanmada hizmet etmek üzere tertib edilen bahriye efradına kalyoncu denilirdi. Kalyoncular hizmete alındıkları zaman maaş alırlar ve hizmetleri sona erince memleketlerine dönerlerdi.  Gabyar, gemi serenleriyle yelkenlere bakan ve yelkenleri açarak armaları muhafaza ile intizâmını koruyan gemicilere denilirdi.  Gemilerde bulunan topçu efradına ise, sudagabalar denilmekteydi.  Osmanlı donanması her sene ilkbaharda denize çıkardı. Bu durum on dokuzuncu asır ortalarına kadar devam etti. Bu çıkıştan maksat düşmanların ve korsanların taarruzlarından sahilleri muhafaza etmekti. On yedinci asır ortalarından îtıbâren Rusya’nın büyümesi göz önüne alınarak, Akdeniz’den sonra Karadeniz’e de büyük bir donanma çıkarılır oldu. Donanmanın denize çıkması belli bir teşrifat ve merasim dâiresinde yapılırdı. Beşiktaş önünde üç gün kadar demirli duran donanma, buradan kalkıp giderken, Yalı-köşkü önüne gelince pâdişâhı selamlamak için top atardı. Önce kaptan paşa gemisinden ve sonra diğer gemilerden toplar atılırdı.  Donanma Akdeniz’e çıktıktan sonra muhârebe tertibatı alırdı. On yedinci asrın ortalarından îtibâren kaide üzere yelkenli olan kalyonlar önden giderler, arkalarından mavnalar ve geriden de çekdiri denilen kürekli gemiler hareket ederdi. Donanmanın üç mil önünde giden karakol kaliteleri, gördükleri düşman gemilerini bildirmekle vazifeli idiler.  Osmanlı donanması on altıncı yüzyıl boyunca, on yedinci yüzyıl ortalarına kadar Karadeniz ile Akdeniz’in hâkimi olarak, ihtişamlı bir şekilde denizlerde seyrediyordu. Ancak onu ileriye dönük işler yapmaya sevkedecek sebepler ve ihtiyâçlar yok gibiydi. Buna karşılık Karadeniz ve Akdeniz’deki ticâret ve gelirlerini kaybeden Avrupa ülkeleri, açık denizlerden doğuya ulaşıp, buraların zenginliklerinden faydalanma yollarını arayıp ulaştılar. Bu seyahatleri sırasında denizcilik sahasında pek çok bilgi ve tecrübe kazandılar. Donanmalarını bu bilgi ve tecrübeleri ile geliştirip tamamen kalyonlarla techîz ettiler ve denizcilik mektepleri açtılar. Bu durum denizlerdeki üstünlüğün Venedik’e geçmesine sebeb oldu. Ancak on yedinci yüzyılın sonlarına doğru Amcazade ve Mezomorta Hüseyin paşaların kaptanlığı dönemlerinde adedi artırılan kalyonlar sayesinde donanmada üstünlük tekrar ele geçirildi. Sakız adası, Venediklilerden geri alındı. Bu üstünlük 1770 senesindeki Çeşme mağlûbiyetine kadar 80 sene müddetle devam etti. Bu târihte yakılan donanmamızda 5.000 denizcimiz şehîd düştü. Bunun üzerine 1773’de donanmaya personel yetiştirecek ve gemi yapacak ustalar ile mühendisler yetiştirmek üzere yerli ve yabancı hocaların ders verdiği Bahriye mektebi açıldı (Bkz. Bahriye mektebi).  Üçüncü Selîm zamanında 1787-1792 Türk-Rus harbinden sonra çekirdekten denizci olan küçük Hüseyin Paşa, Kapdân-ı derya olunca Osmanlı donanmasının modernize edilmesinde büyük adımlar atıldı. Bu gelişmeler sultan Abdülmecîd Han zamanında da devam etti. Kuvvetli bir donanma gücüne sâhib olmadıkça savaşlarda netice alınamayacağını bilen sultan Abdülazîz Han, Osmanlı bahriyesine husûsî bir alâka gösterdi. Bu zamanda donanma, asrın teknik gelişmelerine göre teçhiz edilerek, personel eğitimine ehemmiyet verildi ve tersanelerde buharlı gemiler yapıldı. Bu sayede Osmanlı donanması İngiltere ve Fransa’dan sonra dünyânın en kuvvetli donanması durumuna geldi.  Nitekim donanmanın bu gücü sayesinde Osmanlı denizcileri ikinci meşrûtiyet döneminde Türk-İtalyan savaşında denizaşırı uzak bölgelere önemli ölçüde silâh taşımıştır. Denizcilerimiz, Balkan harbinde bir yandan gemilerini onarıp, öte yandan ordunun ikmâl nakliyâtını başarmışlar ve Birinci Dünyâ harbinin dört yılında bitmez tükenmez bir enerji ile çalışmışlardır. Kurtuluş savaşında da cephenin ihtiyâcı olan cephaneyi bulup taşımışlardır. Donanma bu faaliyetleri yürütürken, tamamen sultan Abdülazîz zamanında ulaştığı muazzam gücünden istifâde etmiştir.  .. . DÂRÜLACEZE Geri Dön   Kadın-erkek, yoksul, sakat ve kimsesiz çocukları korumak için sultan İkinci Abdülhamîd Han devrinde yaptırılarak hizmete giren âcizler yâni düşkünler yurdu.  Sultan Abdülhamîd Han, yoksul ve sakat kimseler yanında, İstanbul’da başıboş gezen çocukların da bir araya toplanarak, san’at sahibi olmalarını sağlamak, ihtiyar ve kimsesizlerin son yıllarını huzur içinde geçirmelerini te’min etmek maksadıyla, sadrâzam Halil Rıfat Paşa’ya bir dârülaceze (düşkünler evi) kurulması emrini verdi. Halil Rıfat Paşa, Okmeydanı semtinde böyle bir müessesenin kurulmasının muvafık olacağını bildirdi ve 7 Kasım 1892 târihinde Darülacezenin temeli atıldı. İnşâat masraflarının çoğunu Abdülhamîd Han karşıladı. Hayır sahibleri de iânelerde (yardımlarda) bulundular. Bizzat Halil Rıfat Paşa, evindeki değerli eşyayı ve gümüş takımlarını satarak bu teşebbüse iştirak etti.  Darülaceze 28. 500 metre karelik bir alan üzerinde kuruldu. Bir erkek bir kadın hamamı, altı aceze pavyonu ile iki hastahâne pavyonu, mutfak, çamaşırhâne, çocuk yuvası, yetimhâne, câmi ve kiliseden ibaret olup, mimarı Agop adında bir ermenidir.  Yapıldığı devirde çıkarılan kararnameye göre; “Darülaceze’nin idaresi Dâhiliye nezâretine bağlandı. Ayrıca kurumun yönetim kurulu başkanlığının belediye tarafından seçilen ve pâdişâhça tasdîk edilen bir me’mur tarafından yapılması kararlaştırıldı. Üyelikleri ise; Vakıflar idaresi, müftilik ve Zaptiye nezâreti tarafından gösterilecek bir me’mura verilecekti. Bundan başka ayrıca Dârülaceze’de; ermeni, rum, katolik ve yahûdî azınlıkları da birer temsilci bulunduracak ve kurul ücretsiz vazife yapacaktı.” Günümüzde Darülaceze, İstanbul belediyesine bağlı olup, döner sermâye ile çalışmaktadır.  . DARBHÂNE Geri Dön   Osmanlı Devleti’nde para basan dâire, madenî para basılan yer. Darbhânenin târihi eskilere dayanmaktadır. Osmanlı Devleti’nde ilk para Osman Bey zamanında basıldığı biliniyorsa da nerede basıldığı bilinmiyor. Bilinen ilk Osmanlı darbhânesi, Orhan Bey zamanındaki paraların basıldığı Bursa darbhânesidir. Sonraları, Selçuklular döneminde olduğu gibi Osmanlı Türkleri de, bir çok yerlerde özellikle altın, gümüş ve bakır mâdenlerinin bulunduğu civarlarda darbhâneler kurdular. 1453 yılında İstanbul’un fethi ile birlikte Fâtih Sultan Mehmed Han, para ve pul için ayrı ayrı darbhâneler kurdurdu. Pul basılan yere pul darbhânesi denirdi.  Osmanlı Devleti’nin; başta İstanbul olmak üzere; Bursa, Edirne, Amasya Ayasuluğ, Üsküp, Belgrad, Serez, Diyârıbekr, Haleb, Bağdâd, Trablus, Cezâyir, Tunus, Mısır, Bosnasarayı ve Tiflis şehirlerinde darbhâneleri vardı. Sultan üçüncü Mustafa Han devrinden itibaren; Mısır, Trablus, Tunus ve Cezâyir haricindeki darbhâneler kaldırıldı. Darbhâne, evvelce saray hâricinde Bâyezîd ile Koska arasında Simkeşhâne Han’da iken, sonradan sarayın birinci avlusuna ve şimdiki mahalline nakledildi. 1789’da, darbhâne tamir edilerek makinaları yenilendi. Tanzîmât’tan sonra darbhâne, müdürlük olarak Mâliye nâzırlığına bağlandı. 1842 târihine kadar çekiçle dövme suretiyle yapılan para basım işlemi, çıkartılan bir kararname ile sarkaç usûlüne, 1853’de pres, 1911’den sonra ise makina presi usûlüne geçildi. Sultan Abdülazîz Han devrinde yapılan darbhâne binası, Cumhuriyet döneminde de kullanılmaya devam edildi.  Meskukât darbı yâni para basılması, defterdâra bağlı darbhâne emîninin idaresinde idi. Buraya hâcegân-ı dîvân-ı hümâyûndan darbhâne emîni bakardı. Darbhâne emînliği senelik me’muriyetlerden olup, her sene yapılan Şevval tevcihâtında vazifesinde bırakılır veya değiştirilerek yerine başkası gelirdi.  Darbhâne emîninin emrinde bir kethüda (yardımcı), sikkezanbaşı adlı baskı âmiri, serçeşme ünvânıyla ağırlık ve ayar kontrol me’muru (sâhib-i ayar), bir çeşnici ve hesapları tutan bir kâtib vardı. Darbhâneye çeşitli ocaklardan gelen mâdenlerin te’min ve teslim işlerine simsar bakardı. Darbhâne emîninin muamelâtı mâliyenin ikinci kalemi olan baş muhasebenin kontrolü altında bulunup, işler hakkında yevmiye defteri tutulurdu. İstanbul dışındaki darbhâneler çoğunlukla mâden bulunan yerlerde kurulurdu. Osmanlı Devleti’nin mâden ve darbhâneleri civarında, kalp sikke basacak kalpazanların bulunmamasına dikkat edilir, hattâ bu hususta civar kâdılara sık sık emirler verilirdi. Kalp sikke basıldığı haberi alınır alınmaz derhâl bunların evleri aranır, imalâthaneleri basılır, basım âlet ve kalıpları müsadere edilerek suçlular hakkında takibata geçilirdi. Nitekim Bağdâd’da bir kişi bu suç ile yakalanmış, dayaktan başka, bir deve üzerinde şehrin etrafında dolaştırılarak halka teşhir edilmişti.  Sonraları, darbhâne emînlerinin tâyinleri defterdârlıktan alınarak sadâret makamına verildi. Emînlik adı, sultan birinci Mahmûd zamanında Darbhâne nâzırlığı olarak değiştirildi ve Tanzîmât’a kadar bu adla anıldı. 1835’de Mâliye hazinesiyle Darbhâne nâzırlığı birleştirildi. Yeni teşkilâta Darbhâne-i âmire defterdârlığı adı verildi. Bu teşkîlât 1838’de Umûr-ı mâliye nezâreti oldu. Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar böyle devam etti.  . Mısır Mısırlılarındır   Mısır dünyanın en eski medeniyetlerinden birisiydi. Bilhassa astronomide çok buluşlar Mısır’a aittir. Mısır’ı asırlarca demir yumrukla idare eden firavunların ekserisi Mısırlı değildi. Ya Nubyalı, ya Yemenli, ya İranlı idi. Küfr ve zulmün sembolü olarak görülen firavunlar arasında mümin olanlar da yok değildi. Tarihçiler IV. Amenofis‘in Allah’a ibadet ettiğini söyler. Muhtemelen Hazret-i Yusuf zamanındaki firavun buydu ve kendisini maliye nâzırı yapmıştı. Mısır firavunlarından II. Pepi 94 yıllık saltanatıyla en uzun tahtta kalan hükümdar olarak bilinir.  Mısır sonra Büyük İskender‘in hâkimiyetine girdi. Son firavun ailesi Ptolomeler Makedon idi. Bu aileden meşhur Kleopatra Yunanca konuşur ve tek kelime Mısır dili bilmezdi. Derken Romalılar Mısır’ı ele geçirdi. Mısır, Roma’yı besleyen zengin bir tahıl ambarı idi. Hazret-i Muhammed’in mektup gönderip imana davet ettiği Mukavkıs, Mısır’daki Roma idarecisiydi. Mısır bilahare Müslüman Arapların eline geçti. Amr bin As Mısır fâtihidir. Mısır’ın ilk ve en büyük câmiini inşa ettirmiştir.  Mısır’ın yerli halkına Kopt (Kıptî) denir. Mısır’ın Avrupa lisanlarındaki ismi Egypt de buradan gelir. Araplar Kopt memleketini fethedince burada bir garnizon kurular. Adına da el-Mısrü’l-Kâhire (Kahredici Garnizon) dediler. Mısır adı buradan gelir. Bilinen tahıl cinsi ile alâkası yoktur. Arap fethinden sonra Hâmi asıllı bu yerli halktan Müslüman olanlar Araplarla karıştılar. Karışmayanlar Hıristiyan olarak kaldı. Bunlara bugün Kıptî denir. Butros Gali Kıptî idi. Mısır’dan geldikleri zannedildiği için Çingenelere de herkes yanlış olarak Kıptî der. Asılları Hindistan’dır. ED-DEVLETÜ’T-TÜRKİYYE Arap hâkimiyetinin yerini Eyyübîler aldı. Salâhaddin Eyyübî, Kürtleşmiş Arap asıllı bir Selçuklu kumandanı idi. Mısır’a hâkim olan Şiî Fâtımîleri altedip Mısır’da Arapça konuşan sünnî bir devlet kurdu. Haçlıları kovdu. Eyyübî ordusu, Kıpçak ve Çerkes asıllı kölelerden müteşekkildi. Bunlardan Aybek adında bir subay, hanedanın son ferdi melike Şeceretüddür ile evlenip sultan oldu. Bundan sonra bu kölelerden liyakati ve şansı olanlar sultan seçildi. Bunlara Memlûkler (Kölemenler) denir. Mısır o zamanlar baştaki Kıpçak sultanlar sebebiyle ed-Devletü’t-Türkiyye diye anılır. Memlûkler, Moğolların Bağdad’ı işgali ile yıkılan Abbasî halifeliğini Kahire’de ihya edip İslâm dünyasında çok prestij kazandılar. Kimsenin yenemediği Moğolları yendiler.  Memlûkler, Şah İsmail ile ittifak kurma hatasını işleyince, 1517‘de Mısır Osmanlıların eline geçti. Yılda birkaç mahsul alınan Mısır, en zengin Osmanlı eyâleti idi. XVIII. asırda sömürgeci İngiliz ve Fransızlar gözünü Mısır’a dikti. Fransızlar, Napoleon kumandasında Mısır’ı işgale kalkıştı. Osmanlı ve İngiliz ordusu, Fransızları kovdu. Bu arada gönüllü olarak Kavala‘dan Mısır’a gelen gönüllülerden Mehmed Ali talihin yardımıyla sivrilerek 1805 yılında Mısır Vâlisi oldu. Fransızların kışkırtmasıyla ayaklanıp, Osmanlı ordusunu bozguna uğrattı. Böylece Mısır muhtariyet kazandı. Mısır vâlileri hıdiv adıyla Mehmed Ali Paşa’nın ailesinden tayin edilmeye başlandı. Aile Türk ise de, Rumelililere Arnavut demek adet olduğu için Mısır’da bu aile Elbânî (Arnavut) olarak bilinir. Mehmed Ali Paşa’nın büyük dedesinin Gümüşhane‘den Kavala’ya göçmüş bir Türk olduğunu son Mısır melikesi sayılan Neslişah Sultan‘dan işittim. Isyanı bir yana, Paşa, müspet bir şahsiyetti. Mısır’a çok hizmeti geçmiştir. İNGİLİZLER MISIR’A ÇÖREKLENİYOR Hindistan’ın eşiği sayılan ve Süveyş Kanalı‘nın yapılmasıyla kıymeti artan Mısır’a, 93 Harbi bahanesiyle İngilizler yerleşti. Hıdiv ve bazı memurları yine İstanbul tayin ediyordu. Bu arada “Mısır Mısırlılarındır” slogan İngilizlere ayaklanan Urabî Paşa muvaffak olamadı. 1914’de harbe girilince İngilizler Mısır’ı ilhak etti. İstanbul’a sadık Abbas Hilmi Paşa‘yı sürerek, aynı aileden Fuad‘ı melik (kral) ünvanıyla başa geçirdi. Fuad, kendisine paşalık verilmediği için İstanbul’a kırgın idi. İngilizlerin maşası oldu. 1936’da ölünce yerine oğlu Faruk geçti. İran Şahı bunun kızkardeşi ile evliydi. Faruk, babasının Mısır’a sokmadığı sürgündeki Osmanlı hanedanı ferdlerine iltifat gösterdi. Yakışıklı, fakat zayıf karakterli Faruk sefih hayatı sebebiyle herkesin gözünden düştü. 1952’de İngilizler Mısır’ı terk etti. Aynı sene çıkan askerî ihtilal, Faruk’u tahtından etti. Faruk’un amcazâdesi ve Neslişah Sultan’ın zevcesi Prens Abdülmünim kral nâibi oldu. Faruk, 1965’de İtalya’da vefat etti.  Başa geçen ihtilal lideri General Necib de ertesi sene arkadaşı Cemal Abdünnâsır tarafından devrildi. Nâsır, sosyalist bir idare kurdu ve memleketi Sovyet Rusya’nın peyki hâline getirdi. Müslümanları ezdi. Öldükten sonra yerine geçen Enverü’s-Sâdât, Rusları Mısır’dan kovdu. Müslümanlara hürriyet verdi. İsrail ile sulh yaptığı bahanesiyle 1981’de bir resmî geçitte “İslâmcı” bir terörist tarafından öldürüldü/öldürtüldü. Yerine geçen Hüsnü Mübarek, o zamandan beri demir yumruğu ile memleketin başındadır. Binlerce sene Mısırlı olmayanların hüküm sürdüğü Mısır 1952’den beri Mısırlılar tarafından idare olunmaktadır ama halk Kavalalılar zamanındaki günleri çok aramaktadır.   Ekrem Buğra Ekinci  ekrem.ekinci@tg.com.tr   Osmanlı hâkimiyeti Macarlara yaradı Harem bir mektepti eğlence yeri değil! ‘Muhteşem Yüzyıl’da göze takılanlar Ay'a adını veren imparator Şaha doğru giden kervan Yedi kapıya yedi aşure Osmanlılarda feodalite yoktu . SIRPSINDIĞI ZAFERİ Geri Dön   Edirne’nin batısında Meriç nehri önünde 1364 senesinde haçlı kuvvetlerine karşı Osmanlı ordusunun zaferiyle neticelenen savaş. Osmanlı kuvvetlerinin Trakya ve Balkanlarda hızla ilerliyerek bir çok yerleri fethetmesi, buralarda Türk göçmenlerini iskân etmesi, Avrupa devletlerini endişeye düşürdü. Filibe şehrinin fethini müteakip Rum kumandanı kaçıp Sırbistan’a giderek kral beşinci Uroş’a sığındı ve onu Osmanlılar aleyhine hareket etmeye sevketti. Rum kumandanı, Sırp kralı Uroş’a; “Osmanlıların asker ve ahâlî olarak sayılarının azlığından bahisle sür’atle hareket edilirse, onları Rumeli’den atmanın mümkün olacağını, fakat vakit geçirilirse çok daha vahim durumların ortaya çıkacağını bildirdi.  Sırp kralı Uroş bu malûmat üzerine harekete geçmeye karar verdi. Papa beşinci Urban’ın teşvikiyle de Macarlar başta olmak üzere Bulgarlar, Ulahlar ve Bosnalılar kendisine yardıma geldiler. Macar kralı Layoş bizzat kuvvetlerinin başında bulunuyordu. Tahminen yetmiş bin kişilik haçlı ordusu hızla ilerleyip Meriç vadisinde Çirmen kasabası civarında karargâh kurdular. Edirne’ye bir kaç kilometrelik bir mesafe kalmıştı.  Bu sırada sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr Bursa’da bulunuyor ve Anadolu’da sulhu sağlamaya çalışıyordu. Edirne’de bulunan beylerbeyi yâni ordu kumandanı Lala Şahin Paşa, bu tehlikeli hâli Pâdişâh’a bildirmekle beraber, diğer taraftan bir keşif kuvvetini düşmana karşı göndererek müttefiklerin vaziyetini öğrenmek istedi, öncü kuvvetleri komutanı Hacı İlbeyi haçlılara ancak Meriç nehrini geçtikleri sırada yetişebildi. Haçlı kuvvetlerinin kendilerine mukabele edilmediği için ihtiyatsız hareket ettiklerini ve eğlenceye dalıp, sarhoş olduklarını gören Hacı İlbeyi, yanındaki on bin kişiyi üç kola ayırdı ve gece yarısı yaptığı âni bir baskınla bunları şaşırtarak müthiş bir paniğe uğrattı. Perişan bir hâlde dağılan düşmanın büyük kısmı kılıçtan geçirilirken, bir kısmı da Meriç nehrinde boğuldu.  Öte yandan sultan Murâd Han, müttefiklerin Edirne üzerine geldiklerini haber alınca hemen kuvvetlerini toplayıp harekete geçti. Ancak dönüşte Katalanların elinde bulunup, kendilerini tehdîd edebilecek olan Biga’yı karadan ve denizden kuşattığı sırada zafer haberini aldı. Buna rağmen Biga muhasarasını kaldırmayan sultan Murâd Han, burasını fethettikten sonra Bursa’ya, döndü.  Macar kralı Layoş (Lüdvig) bin müşkilâtla ölümden zor kurtuldu ve şükran eseri olarak memleketine dönünce, bir kilise yaptırdı.  Çirmen kasabası yakınında olduğu için Çirmen muhârebesi de denilen bu savaşa, müttefiklerin büyük bir bölümünü meydana getiren Sırpların kırılması dolayısıyla, Osmanlı târihlerinde Sırpsındığı adı verilmiştir. Büyük Osmanlı kumandanı Hacı İlbeyi’nin dâhiyane taktiği neticesinde elde edilen muvaffakiyet, Türklerin Rumeli’de sür’atle ilerlemelerine vesile oldu.  Sultan Murâd Han, Sırpsındığı muzafferiyetinin şükrânesi olarak Bilecik’te bir câmi, Yenişehir’de bir imâret ve Gâzi erenlerden Postin Puş Baba’ya bir tekke, Bursa hisarında bir câmi, Çekirge’de bir imâret, medrese ile kaplıca ve han yaptırmıştır.  Balkanların kuzeyinde faaliyette bulunan Osmanlı kuvvetleri ile Sırp ordusu arasında 1372 yılında Çirmen mevkiinde ikinci bir harp vuku buldu. Bu ikinci Çirmen harbine bâzı târihlerde Sırpsındığı denilmekte ve bu iki savaş birbirine karıştırılmaktadır. Sırp kralı Vukaşin ile kardeşlerinin maktul düştüğü bu muhârebe sonunda, Makedonya ticâret yolları Osmanlılara açılmıştır.  . NİĞBOLU ZAFERİ Geri Dön   Niğbolu önünde Osmanlı ve haçlı orduları arasında 25 Eylül 1396 târihinde yapılan meydan muhârebesi. Osmanlı Devleti’nin Avrupa kıt’asındaki fetihleri, başta Papa olmak üzere bütün hıristiyan devletlerini telaşlandırıyordu. Osmanlı Devleti, Bulgaristan ve Sırbistan’ı fethederek, Tuna boylarına ve Macar krallığı hudutlarına dayanmıştı, Doğu (Hıristiyanlığının temsilcisi Bizans kayserliği küçültülüp, İstanbul ve çevresi surların içine sıkıştırılarak, Anadolu ve Trakya’dan kuşatılmış vaziyette idi. Osmanlı akıncıların, Bosna ve Arnavutluk’a yaptıkları akınlarla fethedilen bölgelere yerleşmeleri, Boyana nehri ve Drac limanına doğru yayılmaları, Latinleri ve buralarda nüfuz sahibi Venediklileri de telaşlandırdı. Bundan başka, Ege denizi sahilindeki beylikleri elde ettikten sonra bu beyliklere mensup korsan gemilerinin faaliyetleri de bu telaşlarını artırıyordu. Ancak asıl tehlikeyi hisseden Macarlardı. Kralları Sigismund ile Bizans kayseri İkinci Manuel’in Avrupa’dan yardım isteyerek Papa dokuzuncu Bonifacius’u bir haçlı seferine davet etmeleri, tahtlarını tehlikede gören kralları, şato, malikâne sahibi derebeyleri, hıristiyan keşiş, papaz ve İslâm hilâlinin haçlı salîbini ezeceği kuşkusuna kapılanları harekete geçirdi.  Bunları gozönünde bulunduran Macar kralı Sigismund, Avrupa’nın muhtelif memleketlerine elçiler yollayarak, kurulacak haçlı ordusu teşkili için konuşmalar yaptı. Sigismund’un talebine karşı bilhassa Fransa’dan geniş çapta ilgi gösterilmesi haçlı ordusunun bir an önce hazırlanmasında hayli müessir oldu. Bütün Avrupa milletleri silâha sarıldı ve İngiltere ile Fransa arasındaki harbe son verildi. Fransa, İngiltere, İskoçya, Almanya, Polonya, Bohemya, Avusturya, Macaristan, İtalya, İsviçre, Belçika ve diğer Avrupa memleketlerinden ve Venediklilerle Rodos şövalyelerinden meydana gelen yüz binin üzerinde büyük bir ehl-i salîb (haçlı) ordusu toplandı.  Fransız kuvvetleri Bourgogue dukası Philippe’nin büyük oğlu Nevers kontu (Jean san Peu = Korkusuz Jean)’ın kumandasında toplandılar. On bin kişiyi bulan Fransız kuvvetlerinin binini prensler ve asilzadeler meydana getiriyordu. Fransız kuvvetleri Fransa’dan hareketle Bavyera-Viyana yoluyla Budin’e geldi. Almanya’dan geçerken Alman prensleri idaresindeki Alman kuvvetleri de onlara katıldı. Rodos şövalyeleri ve diğer haçlı kuvvetleri ise daha önce Budin’e gelmişlerdi. Bunlara İngiliz, Flaman, Leh, Çekler de katıldılar. Osmanlı himayesinden kurtulmak için fırsat kollayan Eflak voyvodası Mirça da on bin kişilik kuvvetleriyle iştirak edince, haçlı ordusu harekete geçebilir hâle geldi. Haçlılar Macaristan’dan itibaren iki kola ayrıldı. Macar kralı Sigismund’un idaresindeki asıl büyük kol, önce Sırbistan istikâmetinde yürüyerek Tuna vadisine ulaştı ve nehrin sol sahilini tâkib ederek Osmanlı toprağına girdi. Sonra Tuna’yı geçerek Vidin, Orsava ve Rahova şehirlerini zaptederek buralardaki Türkleri kılıçtan geçirdiler. Sonra da Niğbolu önüne geldiler.  Nevers kontu Jan’ın idaresindeki Fransızlar, Budin’den sonra Erdel üzerinden Eflak’a geçerek, Eflak voyvodası ile birlikte Niğbolu’da diğer kuvvetlerle birleşti.  Haçlılar ilerlerken, katoliklik taassubuyla, Balkanların ortodoks hıristiyanlarını da öldürüp mallarını yağma ettiler. Osmanlıların müsamahalı idaresine bağlanan Balkanların yerli hıristiyan ahâlisi; can, mal, ırz tecâvüzüne uğrayarak, çok zarar gördü.  Niğbolu’ya gelen haçlılar, Osmanlı kumandanlarından Doğan Bey’in muhâfızlığındaki Niğbolu kalesini karadan ve nehirden kuşattılar. Niğbolu kuşatmasının on altıncı gününe kadar sultan Bâyezîd Han ve Osmanlı ordusunun görünmemesi, haçlıları ümitlendirdi.  Macar kralı Sigismund burada ünlü şövalyeler, prensler ve seçme askerlerine verdiği zafer ziyafetinde, Suriye’nin işgaliyle Kudüs’ün alınmasından bahseden şu konuşmayı yaptı: “Sultan Bâyezîd ister gelsin, ister gelmesin. Biz gelecek yaz Suriye’ye girecek, Yafa ve Beyrut’u Araplardan alacağız. Suriye’ye inmek için başka şehirlerle Kudüs’ü ve bütün arz-ı mukaddesi zaptedeceğiz.” O sırada Sigismund, sultan Bâyezîd Han’ın Asya içlerine giderek muhtelif müslüman kavimlerden kuvvet toplamakta olduğunu zannediyordu.  Avrupa’daki haçlı hazırlıklarını öğrenip ordularının Osmanlı hududunu geçtiklerini haber alan sultan Bâyezîd Han ise, İstanbul kuşatmasını te’hir ederek, kuvvetlerini Edirne’de topladı. Kara Tîmûrtaş Paşa ile şehzâdelerinin kumandasındaki Anadolu askerleri sür’atle toplanarak Boğazlardan geçip, Edirne’de Pâdişâh’a yetiştiler. Rumeli askerleri de Edirne’de Bâyezîd Han’a katılmışlardı. Yıldırım Bâyezîd Han, adına yakışan bir sür’atle Tuna boylarına doğru yürüdü. Osmanlı ordusu Filibe-Şıpka geçidi yoluyla Niğbolu’ya ilerlerken, Tırnova’da gıda maddeleri tedârik eden haçlılar ile karşılaştı. Bunları esir alıp, kaçanlar Osmanlı ordusunun sür’atle geldiği haberini ulaştırdılar. Bu beklenmeyen bir hâldi. Mareşal Bubiko, Bâyezîd Han’ın Tırnova’ya gelebileceğine bir türlü ihtimâl veremiyordu. Türklerin harp kabiliyetlerini iyi bilen kral Sigismund haberin doğruluğunu tetkîk için ileriye keşif kuvvetleri gönderdi. Bâyezîd Han’ın Gâzi Evranos kumandasındaki öncüleri, Sigismund’un keşif kollarını te’sirsiz hâle getirdiler. Osmanlı ordusu Niğbolu’nun on kilometre kadar güneyine sokuldu. Cephesini kuzeye vererek ordugâh kurdu.  Niğbolu’ya yaklaşan Osmanlı ordusu, keşif kollarıyla ovaya yayılmaya başlamıştı.  Birdenbire Osmanlı ordusunu karşılarında gören haçlılar silâhbaşı ettiler. Kral Sigismund derhâl bir harb dîvânı toplayıp muhârebe nizâmını tesbit etti. Osmanlıların harb nizâmını iyi bilen Macar kralı, Eflak prensi kuvvetlerini ileri sürerek, asıl ordunun Osmanlı merkezindeki yeniçerilere karşı kullanılmasını, böylece Fransızların geride bulunarak Osmanlı merkezine yüklenmeleriyle büyük haçlı zaferinin kazanılmasını istedi. Türkleri tanımayan ve Osmanlı ordusunu ancak Fransız kuvvetlerinin yenebileceğini iddia eden Fransız Korkusuz Jean, krala zafer şerefini almak için harp nizâmını tesbit ettiğini söyleyince, Sigismund bu teklifi kabul etmek zorunda kaldı.  25 Eylül 1396 sabahı Avrupa’nın dört köşesinden toplanmış 120.000 kişilik haçlı ordusu ile bunun yarısı mikdârındaki Osmanlı ordusu karşı karşıya geldikleri zaman, Osmanlı ordusunun harb nizâmı şöyleydi:  Birinci hatta Saruca Paşa kumandasında hafif piyadeleri teşkil eden azap askerleri, solda şehzâde Süleymân Çelebi kumandasında Rumeli askeri, sağda şehzâde Mustafa Çelebi ve Anadolu beylerbeyi Kara Tîmûrtaş Paşa kumandasında Anadolu askeri, ortada yeniçeriler vardı. Tımarlı sipâhîler sağ ve sol yanlara yerleştirilmişti. Sadrâzam Ali Paşa, Rumeli beylerbeyi Fîrûz Bey, Malkoç Bey, sol kanattaki kuvvetlerin arasında bulunuyordu. Ön hatlara piyadeleri koyup kat’î neticeyi atlı askere bırakan Osmanlı harp nizâmına mukabil, netîceyi yaya askere yükleyen haçlı ordusu ise, önde birinci hatta atlı şövalyeler, ikinci hatta Macar kralı, sağ yanda Stefan Laskoviç kumandasında Hırvatlar, solda voyvoda Mirça kumandasında Ulahlar olmak üzere tertibat almıştı. Ayrıca gerisini Tuna nehrine ve kuşatmakta olduğu Niğbolu şehrine dayamıştı.  İki ordu bu harb düzeninde karşılaştılar. Fransız süvarileri muzaffer olmak hissiyle taarruz ettiler. İlk taarruz sultan Bâyezîd Han’ın kumanda ettiği merkez kuvvetlerine yapıldı. Merkez kuvvetlerinin önündeki hafif yaya askeri olan azapları geçtiler. Yeniçeri askeriyle karşılaştılar. Yeniçerilerin ok yağmuruna tuttuğu Fransız süvarilerinin büyük bir kısmı imha edildi. Sol koldan şehzâde Mustafa ve Anadolu kuvvetlerinin yandan taarruzuna uğradılarsa da, plân gereğince Osmanlı merkez kuvvetleri bir mikdâr geri alındı. Osmanlı ordusunun geri çekilişi Fransızların kaybını daha da artırıp, kurulan kıskacın içine girdiler. Osmanlı harb taktiğini bilen Sigismund’un tavsiyelerini dinlemeyip, daha da ilerlediler. Plân gereğince, üçüncü muhârebe hattı da iki kola ayrıldı. Fransızlar, Osmanlıların çekildiği tepeyi işgal edince, zafer kazandıklarını zannettikleri anda, sultan Bâyezîd Han’ın kumandasında olan pusudaki kuvvetlerle karşılaşınca şaşırdılar. Zafer sarhoşluğu ile yaya olanlar atlarına tekrar binmek istedilerse de, hilâlin kıskacı kapandığından geri dönemediler.  Macar kralı Sigismund’un, müttefiki Fransızları kurtarmak için gönderdiği kuvvetler de kayıp vererek geri çekilmek mecburiyetinde kaldı. Kıskacın içindeki haçlı kuvvetlerinin karşı koyanları imha edilip, kalanlar esir alındı. Üç saat içinde bütünüyle perişan edilen haçlıların, en gözde birliklerine sahip Fransızların mağlûbiyeti, diğerlerinin taarruzuna imkân vermedi. Eflak prensi Mirça, muhârebe neticesinin haçlılar için hüsran olacağını tahmin ederek, memleketine çekildi.  Karşı taarruza geçen Osmanlı ordusu, sür’atle Sigismund’un üzerine hücum etti. İhtiyat kuvvetlerini bile muhârebeye sokan Macar kralı, Osmanlılar karşısında hiç bir başarı sağlayamıyordu. Sultan Bâyezîd Han, kesin neticeyi almak için Osmanlı kuvvetlerinin hepsine taarruz emri verdi. Haçlılar paniğe kapılıp dağıldılar. Kalabalık haçlı ordusu ile Niğbolu’ya gelmekte iken, ordusunun muazzam sayısına bakarak; “Gök çökecek olsa mızraklarımızla tutarız” diyerek böbürlenen ve Osmanlıya atıp tutan Sigismund, Venedik kadırgasına binerek İstanbul boğazı-Marmara ve Ege denizi yoluyla Mora’daki Modon limanına, sonra da Dalmaçya’da karaya ayak bastı. Oradan memleketine geçti. Haçlılardan, muhârebeye katılmayanlar ve kaçanlar, kendilerini Tuna nehrine atıp boğuldular. Muhârebede pek çok asilzade, kumandan ve şövalye esir alındı.  Thvvorocz adlı Avrupalı tarihçi, kral Sigismund’un kaçışını şöyle anlatmaktadır: “Eğer kral kurtuluşunu bir gemiye sığınmakta bulmamış olsaydı, yıkılan göğün tazyiki altında değil, Türk kılıçlarının uçları ile öldürülecekti.” Yine muhârebe şahidi bir hıristiyan Dlugosz, Türk korkusunun haçlılar üzerindeki te’sirini şöyle anlatmaktadır: “Swantos Laus adında Polonyalı bir şövalye de suda idi. Sigismund’un bindiği gemiye çıkmaya çalıştı. Fakat geminin yükü artar korkusuyla gemiciler onun ellerini kestiler.”  Başta Papalık ve Bizans olmak üzere, bütün hıristiyan âleminin Osmanlıları Avrupa kıt’asından atmak için olanca imkânlarını seferber ederek hazırladıkları büyük haçlı ordusu, sultan Bâyezîd Han’ın karşısında mukavemet bile edememişti. 25 Eylül 1396 târihinde Niğbolu’da kazanılan zaferle, Osmanlı himayesindeki Vidin-Bulgar krallığına son verildi. Macaristan’a büyük bir akın yapılarak çok mikdârda esir alındı. Haçlılardan alınan pek çok ganimetle ülkede îmâr faaliyetleri, sosyal yardım müesseseleri ve san’at eserleri yapıldı. Esirleri önce Edirne’ye, oradan Gelibolu’ya gönderen, sonra da Bursa’ya gelince yanına getirten sultan Bâyezîd Han, Fransız hânedânından henüz yirmi iki yaşındaki Korkusuz Jean’a şöyle dedi: “Jean, haber aldık ki sen memleketinde önemli bir kimsenin oğlu imişsin. Şimdi seni serbest bırakıyorum. Gidiyorsun, bir çok yıllar ileriye bakamıyacaksın ve ilk silâh tecrübendeki başarısızlıktan dolayı takbih edilebilirsin (ayıplanabilirsin). Bu lekeyi silmek ve şerefini tekrar kazanmak için belki bana karşı sevketmek ve benimle harbetmek için kuvvetli bir ordu toplarsın. Eğer senden korkmuş olsam seni ve arkadaşlarını bana karşı kat’iyyen silâh kaldırmamanız için dîniniz ve şerefiniz üzerine yemîn ettirebilirim. Fakat hayır, böyle bir şey düşünmüyorum. Bilakis memleketinize döndüğünüz zaman da bir ordu toplayarak buraya sevk edersen memnum olacağım. Beni dâima hazır ve harp meydanında seni karşılayacak vaziyette bulacaksın. Şimdi bu söylediklerimi istediklerine de tekrar et.” Sultan Bâyezîd Han, esir edilen Korkusuz Jean ve diğer prensleri ve kumandanları fidye karşılığında serbest bıraktı.  Niğbolu zaferi, gönderilen fetihnamelerle memleketin her tarafına, Asya’daki hükümdarlara, Mısır sultânına, Irak ve Acem beylerine, Tatar hânına, Bursa kâdısına müjdelendi. Mısır’da bulunan Abbasî halîfesine gönderilen zafernâmeye verdiği cevapta, Abbasî halîfesi Bâyezîd Han’a; “Sultan-ı İklim-i Rûm” ünvânı ile hitâb etti. O günden îtibâren Osmanlı hükümdarlarına sultân denilmesi âdet oldu. . VARNA MEYDAN MUHÂREBESİ Geri Dön   10 Kasım 1444’de Varna’da yapılan Osmanlı-Haçlı muhârebesi. Sultan İkinci Murâd Han’ın Rumeli fütûhatları sonunda Macaristan ve Lehistan ile 12 Temmuz 1444 târihinde imzalanan Segedin andlaşması on yıllık bir sulh devresi getiriyordu. Sultan Murâd Han, sulh devresinden istifâdeyle, velîahd Mehmed’in idaresini görmek için, yorulduğunu ileri sürerek saltanattan çekildi. Oğlu sultan İkinci Mehmed Han on üç yaşında Osmanlı tahtına geçti. Osmanlı tahtına tecrübesiz zannettikleri birinin çıktığını öğrenen haçlılar, hazırlığa giriştiler: Fırsatı kaçırmak istemeyen Bizans imparatoru ile Venedik senatosu, Osmanlıları Rumeli’den çıkarmanın zamanının geldiği iddiasıyla, Macar kralı Vladislas’a yeminini bozdurdular. Yeminin bozulmasında papanın adamı kardinal Çesarini’nin; “Müslümanlara verilen yeminlerin hiç bir kıymeti yoktur” şeklindeki sözleri çok etkili oldu. Sonunda bu fikirlere kendisi de inanan Vladislas, en kısa zamanda haçlı seferine çıkacağını îlân etti.  Bizans imparatoru, kardinal Çesarini ve Macar kralı Vladislas haçlı seferi için hazırlıklara başladılar. Yaptıkları plâna göre; haçlı gemileri, Çanakkale ve Karadeniz boğazını tutacaklar, Anadolu’da bulunan sultan İkinci Murâd’ın Rumeli’ne geçmesine mâni olacaklar ve zincirleme savaşlarla yorulmuş ve çocuk yaştaki sultan İkinci Mehmed’in kumandasında olan Osmanlı ordusunu kolayca imha edeceklerdi.  Kısa zamanda hazırlanan haçlı ordusunu; Macarlar, Lehli, Ulah, İtalyan, Çek, Litvanya, Hırvat, Alman, Fransız ve Venedik kuvvetleri teşkil etmekteydi. Venedik, müttefik ordularına kuvvetli bir donanma ile yardım edecekti. Eflak ve Boğdan voyvodalıkları da mühim kuvvetlerle müttefiklere katılmışlardı. Bütün bu devletler, prenslikler harbin zaferle sona ereceğinden emin oldukları için daha sefere başlamadan, Osmanlıların Rumeli’deki topraklarını aralarında taksim etmişlerdi. Selanik ve Gelibolu yarımadasını Venedik alacak, Trakya ve Yunanistan Bizans’a bırakılacak, Macar komutanı Jan Hünyad, Bulgarya kralı olacaktı. Toplanan ve Osmanlı üzerine saldıracak olan haçlı kuvveti yüz bini bulmuştu. Bu sırada haçlılara katılmış olan, ancak sulhun bozulmasını istemeyen Sırp despotu Jorj Brankoviç, haçlıların sefer hazırlıklarından Osmanlı Devleti’ni haberdâr etti.  Hıristiyan müttefiklerin harp îlânı ve giriştikleri hazırlıklar, Osmanlılar tarafından haber alınınca, Edirne’de endişeli bir hava esmeye başladı. Edirne’de toplanan saltanat şûrasında, alınacak tedbirler düşünüldü ve ordunun başında tecrübeli bir hükümdarın bulunmasına karar verildi. Sadrâzam Çandarlı Halil Paşa, genç pâdişâh sultan Mehmed Han’a durumu îzâh, edip; “Düşmana cevâb-ı mukavemet (karşı durmanın) imkânı yok. Meğer baban sultan yerine gelmekle mümkün ola. Beylerin dahi ittifakı bunun üzerinedir, maslahat bunu görürler. Düşmana karşı onları gönderesiz. Bu vak’a def olduktan sonra, yine saltanat sizindir” dedi.  Sultan Mehmed Han, babası sultan Murâd’a tekrar tahta gelmesi için haber gönderdi. Fakat Murâd Han bu daveti reddetti. Sultan Mehmed Han yazdığı ikinci mektubunda; “Eğer pâdişâh siz iseniz, tehlikede olan vatanı kurtarmak üzere ordumuzun başına geçmek vazîfenizdir. Eğer pâdişâh biz isek, size emrediyoruz, gelip ordunun başına geçiniz” dedi. Sultan Murâd Han, oğlunun bu dâvetine îcâb ederek sür’atle Anadolu askerini topladı. O sırada Papa ve Venedik gemileri Çanakkale boğazı önünde toplanmış, Türklerin şimdiye kadar kuvvetlerini Rumeli’ye naklederken kullandıkları Çanakkale boğazı yolunu kesmişlerdi. Buradan Rumeli’ye geçmek imkânsızdı. Murâd Han Çanakkale tarafına az bir kuvvet gönderip, düşmanı yanıltarak sür’atle İstanbul boğazına (Anadolu Hisarı’na) geldi. Sadrâzam Halîl Paşa, yeniçeri, topçu, cebeci ve Rumeli askeriyle İnceğiz’de bekliyordu. Sultan’ın boğaza ulaştığını haber alınca, bugünkü Rumeli Hisarı’nın bulunduğu yere geldi ve yanında getirdiği topları yerleştirdi. Böylece tarihte ilk defa İstanbul boğazı top ateşi ile kontrol altına alındı. Sultan Murâd Han derhâl maiyyetindeki 40.000 kişilik Anadolu askerini, topçunun himayesinde, asker başına bir duka altını vermek suretiyle Ceneviz gemileriyle karşıya geçirdi. Bizanslılar, İstanbul surları yakınından sancak ve bayraklarını dalgalandıra dalgalandıra ilerleyen Osmanlı ordusunu seyretmekten başka bir şey yapamadılar.  20 Ekim 1444 târihinde Rumeli’ye ayak basan sultan Murâd Han, bu geçişin emniyetle başarılmasında hizmeti dokunan topçu kumandanı Saruca Paşa’ya ihsânlarda bulundu. Geçişi Edirne’ye bildirmek için kapıcıbaşı ile Muhtesibzâde acele yola çıkarıldı. Murâd Han Edirne’ye yaklaşınca, devlet adamları ve halk tarafından karşılandı. Fakat Edirne’ye girmeyerek şehrin dışında konakladı. Sultan Mehmed ve vezîriâzam Halîl Paşa’yı Edirne’nin muhafazasına bırakıp sür’atle Varna üzerine yürüdü.  Macar kralı Vladislas da sefer hazırlıklarını tamamladıktan sonra, 1 Eylül 1444 târihinde Segedin’den hareket etmişti. Macar ve Leh askerlerinden meydana gelen ordunun ağırlıklarını taşıyan iki bin araba da arkadan geliyordu. Kral Vladislas’in kıymetli eşyasını ise iki yüz elli araba taşımaktaydı. Ordu 16 Eylül’de Orsova’ya vardı. Meşhur Macar komutanı Jan Hünyad dört bin seçme zırhlı süvârî ile buradaki asıl kuvvetlere iltihak etti.  Orsova’da yapılan toplantıda Jan Hünyad, Haçlı ordusunun başkumandanlığına getirildi. Ayrıca ordunun harekât plânı kararlaştırıldı. Kral Vladislas’ın fikri, Osmanlıların merkezi Edirne’ye yürümekti. Fakat Balkan dağlarını aştıktan sonra, Meriç vadisinden ilerleme’yi tehlikeli gördüğünden, önce Varna’nın zaptını düşündü. Varna’da donanma ile de işbirliği yapılacak ve zafere daha emîn adımlarla ilerlenecektı. Bu karârı müteakip Orsova’dan kalkan haçlı ordusu, 18-22 Eylül’de Tuna’yı aştı. Balkan dağlarının kuzey eteklerini tâkib ederek Varna’ya doğru ilerledi. Jan Hünyad, Macar süvarileri ve haçlılara katılan Eflak askerleriyle önde yol alıyordu. Haçlılar Vidin kalesini atlayarak Niğbolu’ya gelip kaleyi kuşattılar. Fakat yaptıkları hücumlar boşa gidince, ordu baş kumandanı Jan Hünyad kale önünde vakit geçirmenin yersiz olduğunu söyleyerek kuşatmayı kaldırdı.  24 Ekim 1444’de Razgrat’tan Yenipazar’a gelen haçlılar, şehirdeki müslümanları kılıçtan geçirdiler. 26 Ekim 1444 günü Şumnu, Tırnova, Prevadi, Retric, Mihaliç’te de aynı katliâmı yaptılar. 9 Kasım 1444 günü Varna önüne gelen haçlı ordusu, şehrin güneyindeki Galatahisar, Makropolis, Kavarna köylerini ele geçirdi ve Varna’nın kuzey bölgesinde ordugâhını kurdu.  Haçlıların elinde Osmanlı ordusuna âid hiç bir bilgi olmadığı hâlde buraları çok iyi bilen sultan Murâd Han, her imkândan faydalanarak düşmanın arkasına düşüp adım adım takib ederek Varna önünde sıkıştırdı.  Büyük bir zafer neşesi ve gururuyla Varna önlerine gelmiş bulunan haçlı ordusu, sultan Murâd gibi bir dahînin kumandası altında müthiş bir Osmanlı kuvvetinin üzerlerine geldiğini işitince şaşırdı. Ordu başkumandanı Jan Hünyad da telâşa düştü, alelacele bir harb meclisi topladı. Bu toplantıda Papa’nın vekîli kardinal Jülyen Çesarini, Eğri ve Varadin piskoposları, ordugâhın önünde hendekler ve arabalardan istihkâmlar kurarak Türklerin hücumunu beklemek fikrini ileri sürdüler. Fakat başkumandan Jan Hünyad ile kral Vladislas düz sahada Türklere hücumu daha uygun buldular ve; “Taarruz edecek güçteki bir orduyu tahkimli bir savunma mevzii içine sokmak çok zararlıdır. Taarruz, morali yüksek olan asker üzerinde daha iyi te’sir yapar” dediler.  Haçlı ordusunun sol kanadı, Varna bataklıklarıyla çevrili idi ve bu cenahta Ulahlarla bir kısım Macarlar bulunuyordu. Sağ cenah tamamen açık bulunduğundan Macarların hemen bütün kuvvetleri bu tarafta idi. Siyah Macar bayrağı, Erlau piskoposunun muhafazasına verilmişti. Alemdâr, Franko idi. Ordu kuvvetleri, meşhur kardinal Çesarini, Franko ve Erlan piskoposunun arasında taksim edilmişti. Varadin piskoposu, ordunun arkasını, eşya ve top mühimmatını muhafaza etmekte idi. Kral Vladislas ortada yer aldı.  Haçlıların bu nizâmına mukabil Osmanlı ordusunun başkumandanı sultan Murâd Han, kademeli olarak tertibat aldı. Kuvvetlerin en mühim kısmını iki sıra üzerine yerleştirdi. Harp Rumeli’de olduğundan, usûl mucibince Rumeli beylerbeyi Turhan Bey Rumeli askeriyle sağda, Anadolu beylerbeyi Karaca Bey de, Anadolu askeriyle sol cenahta yerlerini aldılar. Osmanlı ordusunun başkumandanı Murâd Han da yanında yeniçeriler olduğu hâlde ortada üçüncü sırayı teşkil eden bölümde idi. Muhârebe idare yeri biraz yüksekçe bir tepe üzerinde kurulmuştu.  Sultan Murâd Han, Varna sahrasında saf tutan haçlı ordusu ile muhârebeye başlamadan evvel iki rek’at namaz kıldı ve şöyle duâ etti: “İlâhî! Mü’min kullarını, benim günâhımın çokluğundan ötürü küffâr elinde zebûn etme. İlâhî! Habîbinin hürmeti için ümmetini sen sakla ve sen mansûr ve muzaffer eyle.” Târihin en mühim meydan muhârebelerinden biri olan Varna Muhârebesi, 10 Kasım 1444 sabahı Osmanlı askerinin Allah Allah nidalarıyla başladı. Murâd Han, azabları ve akıncıları düşmanın en zayıf tarafı olan sağ kanada doğru sürdü, öğleye doğru savaş şiddetlendi. Düşman başkumandanı Jan Hünyad, yanına Eğri piskoposunun alayını da alarak sağ kanat üzerine yüklenen Türklere karşı taarruza geçti. Haçlı süvarileri zırhlı olduğu için az telâfât veriyor, Türkler bu yüzden müşkil vaziyete düşüyordu. Kardinal Jülyen Çesarini’nin alayları ta taarruza kalkınca, Osmanlı akıncı ve azabları gerilemeye başladı. Karaca Bey kumandasındaki Anadolu sipahileri, derhâl Jan Hünyad’ın tarafına doğru taarruza geçtiler. Bu hücum karşısında Hırvatlar gerilemeye başladı. Düşmanın sağ kanadı çökmeye yüz tuttu. Haçlıların bir kısmı Varna’ya doğru şehir kapılarına kadar çekildiler.  Sağ kanat kuvvetlerinin müşkil vaziyete düşerek gittikçe eridiğini gören Jan Hünyad, kral Vladisdas’ın kumandasındaki alayları da alarak Bosna piskoposu ile birlikte ileri atıldı. Bu şiddetli saldırılar karşısında Osmanlı sol cenahı geriledi. Bu sırada sol kanat kumandanı Karaca Paşa şehîd düştü. Anadolu sipahileri de savaş meydanından dışarı itildi. O sırada sol cenahla merkez bölümü arasında meydana gelen boşluktan içerilere ilerleyen düşman kuvvetleri, yeniçerilerin tuttuğu hatta kadar sokuldular ve taarruzlarının en şiddetlisini Osmanlı karargâhına yönelttiler. Mevkiini azim ve metanetle muhafaza eden Murâd Han, muhârebenin aldığı şekle göre askerinin harekâtına mâhirâne müdâhalelerde bulunarak, fazla zaman kaybetmeden cephenin sıkışan kısımlarını düzeltebilme kudretini gösterdi.  Öbür taraftan haçlı ordusunun tekmil kuvvetlerini muhârebenin seyrine ve ihtiyâcına göre kullanmak isteyen Jan Hünyad, kral Vladislas’ın kendisinden haber almadan müdâhalede bulunmamasını istemişti. Fakat savaşın haçlılar lehine gelişmesi üzerine, kazanılacak zaferin şerefini tamâmen Jan Hunyad’a kaptırmak istemeyen Viadislas ise, ondan habersiz ihtiyattaki mevkiini terkederek işe müdâhale etti. Bu sırada Jan Hünyad’ın Osmanlı ordusunun merkezine doğru ilerlediğini gören Murâd Han, yeniçerileri yanlara doğru açarak düşmanı boşluğa çekti. Boş alana taarruz eden, haçlı birlikleri arasında Macar kralı ve emrindeki alaylar da vardı. Haçlılar kısa bir süre sonra kuşatma çemberinin içine girdiklerini anladılar.  Düşman kıskaç arasına alınınca, çok şiddetli bir taarruza geçildi. Yeniçeriler zafere ulaşmak şevk ve heyecanıyla kat’î hücuma geçtiler. Bu arada kral Vladislas bir balta darbesiyle yere düşürüldü. Bir yeniçeri yetişerek kralın başını kesti ve sultan Murâd’a götürdü. Vladislas’ın başı bir mızrağın uçuna geçirilerek, yemînine rağmen bozduğu muahede nüshasının asılı olduğu mızrağın yanına dikildi. Macar kralının ölümü ve teşhir edilen başı, haçlı ordusunun maneviyâtını bozdu. Jan Hünyad”ın çabalamaları bozgunu durduramadı. Sabahtan başlayan muhârebe ikindi vakti sona ermişti.  Jan Hünyad muhârebenin kaybedildiğini anladığı vakit, ordusuna haber vermeden yanındaki Ulahlarla birlikte geri çekildi ve Karadeniz’in kuzey kısmını tâkib ederek kaçmaya muvaffak oldu. Dâvûd Paşa kumandasındaki Osmanlı kuvvetleri, Jan Hünyad’ı iki gün tâkib ettilerse de yakalayamadılar.  Erlau ve Grosvaradin piskoposları ile ahitnamenin bozulmasına sebeb olan papa vekili kardinal Çesarini, maktuller (ölüler) arasında olup, düşmanın kaybı 65.000 civarında idi.  Kralın kıymetli eşyaları ile dolu 250 araba Türklerin eline geçti. Bu muhârebede Osmanlı ordusu 15.000 şehîd verdi. Şehîdler arasında, her biri binlerce haçlı kralına bedel yiğit Osmanlı askerlerinden başka; Çelebi Sultan Mehmed’in dâmâdı ve sultan Murâd’ın eniştesi olan Anadolu beylerbeyi Karaca Paşa ile bir sancak beyi, Tîmûrtaş Paşa’nın torunu ve Umur Bey’in oğlu Osman Bey vardı.  Zaferi müteâkib müslüman hükümdarlara fetihnameler yazıldı. Bütün İslâm âlemi Osmanlının zafer sevincine iştirak etti.  Târihde büyük netîceler doğuran harblerden olan Varna zaferi ile Balkanlarda Osmanlının güç ve kuvvetine karşı koyacak bir kuvvet kalmadı. Lehistan ve Macaristan, kral Vladisias’ın ölümü ile bir daha birleşememek üzere ayrıldı ve Baltık kıyısından Adriyatik denizine kadar uzanan Lehistan-Macaristan devleti ortadan kalktı.  Varna muhârebesi; Bizans’ın, Balkanlardan ve Avrupa’dan ümidini kesmesine ve inkıraz (yıkılacağı) günlerini beklemesine sebeb oldu; İstanbul’un fethine zemîn hazırladı.  . KOSOVA MEYDAN MUHÂREBELERİ Geri Dön   Kosova’da, Osmanlıların büyük haçlı kuvvetlerine karşı kazandıkları iki büyük zafer. İlki, 1389 yılında birinci Murâd Han, ikincisi 1448’de sultan İkinci Murâd Han devrinde yapıldı.  Sultan birinci Murâd Han’ın Anadolu beyliklerinden en kudretlisi olan Karamanoğlunu’da mağlûb ederek itaat altına alması üzerine, Anadolu’da Osmanlı Devleti’nin kudret ve kuvveti artmış ve devlet bütün gücünü Rumeli üzerine çevirmişti. Bu durum Avrupa devletlerini telaşlandırdı. Nitekim Osmanlılara tek başlarına karşı koyamıyacaklarını anlayan bu devletler, anlaşarak birlikte harekete karar verdiler. Bu ittifaka, Sırp kralı Lazar ile Bosna kralı Tvartko ve Arnavud prensi Jorj Kastriyota önayak oldular. Küçük bâzı Sırp prensleri ile Bulgarlar ve Ulah (Eflak)’lar da muhârebeye katılacaklarına dâir bunlara söz verdiler.  Sultan Murâd Han, bu ittifaktan ve aleyhine harekete geçileceğinden casusları vasıtasıyla haberdâr oldu. Gerekli tedbirleri yerinde ve zamanında almak suretiyle, düşmanın dikkatini çekmede plânlı bir şekilde harbe hazırlandı. İslâm’ın yayılması, vatanını müdâfaa ve müslümanları şânını yükseltmek niyetiyle, haçlı ittifakına karşı Anadolu beyliklerinden yardımcı kuvvetler isteyerek, gönüllüleri davet eyledi.  Bu arada ittifaka girdiğini gizli tutan Bulgarları, müttefiklerle birleşmesine fırsat vermeden harb dışı bırakmayı tasarladı ve 1388’de vezîriâzam Çandarlızâde Ali Paşa kumandasında, otuz bin kişilik kuvvet gönderdi. Sırpların Bulgarlara yardım ihtimâlini gözönüne alan Ali Paşa, sür’atle hareket ederek doğuda Nadir geçidinden Balkanları aşarak Provadi, Şumnu ve Bulgar krallığının merkezi olan Tırnova’yı aldı. Sonra Tuna boyuna yürüyerek Ulahların nüfuzu altına girmiş olan Silis’tre ve Niğbolu’yu fethetti. Bu suretle Çandarlızâde, yapmış olduğu serî hareketle Bulgar kralı Şişman’ı dize getirerek, kralın Balkan ittifakına girmesini ve Osmanlı kuvvetlerini ansızın vurmasını önledi: Bu arada Kara Tîmûrtaş Paşa’nın oğlu Yahşî Bey, Sırp topraklarını vurmak istedi ise de sultan Murâd, bütün kuvvetlerin kendi kumandasında toplanmasını emretmiş olduğundan, Sırbistan akını terkedildi.  Birinci Kosova Meydan Muhârebesi Türkleri, Balkanlardan atmak için hazırlanan ittifaka karşı bütün hazırlıklarını tamamlayan sultan Murâd Han, Anadolu’daki arazisinin muhafazası için beylerinden beş kişiyi bıraktıktan sonra Rumeli’ye geçti. Bu sırada bir müddet evvel hacca giden tecrübeli akıncı kumandanı Gâzi Evrenos Bey’in gelerek orduya iltihak etmesi, Türk kuvvetlerinin maneviyâtının artmasına sebeb oldu. Bundan sonra Osmanlı ordusu Sofya, Köstendil ve Kratova yoluyla düşman kuvvetlerine doğru harekete geçti. Daha yolda Sırp elçisi gelerek meydan okuyup muhârebeye hazır olduklarını bildirdi. Hakikatte elçinin geliş sebebi, Osmanlı ordusunun vaziyetini öğrenmekti. Bu son mevkide (Sultan tepesi) toplanan harp meclisinde sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr, kumandanlarıyla istişare ederek harbin nerede ve nasıl yapılması gerektiği hakkında fikirlerini sordu. Önce, içlerinde en çok harplere katılan babası sultan Orhan Gâzi’nin silâh arkadaşı mücâhid gâzî Evrenos Bey’e; “Ey babam yoldaşı Gâzi Evrenos! Sen, bunca cenklere katılmış birisin. Bunlarla ne şekilde ceng etmelidir?” diye sordu. Evrenos Bey; “Sultânım! Evrenos, hakir bir kulunuzdur. Pâdişâhının huzurunda söze karışmak haddine düşmez. Askere kumanda etmesini hünkârımız cümlemizden âlâ bilür” diye cevap verdi. Sultan Murâd Han; “Beylerim! Hak teâlânın ihsân ve yardımlarıyla pek çok muhârebelere katıldım. Pek çoğunu muzaffer bitirmek nasîb oldu. Fakat bu gazâ diğerlerine benzemez. İstişare etmekte bereket vardır ve bu, Peygamber efendimizin sünnet-i seniyyesidir. Cümlemiz birlikte karar verip, gönül birleştirmek gerek. Beyim Evrenos! Hayli zamandır bu illerde cihâd eyledin. Düşmanın hâl ve hareket tarzını cümlemizden iyi bilirsin. Senin fikrin nicedir? Ketum olma, söyle!” dedi. Sultan’ın bu emri üzerine Gâzi Evrenos Bey; “Şevketlu Sultân’ım! Ben kuluna öyle geliyorki, Allahü teâlâya tevekkül ederek her şeyden önce muhârebe meydanına varmalı ve ordumuzu harp meydanının en münâsip yerine yerleştirmeli. Evvelâ düşmanın üzerimize gelmesini beklemeli. Zırhlara bürünmüş düşmana önce biz hamle edersek çok zâyiât veririz ve onların saflarını bozamayız. Saftan ayrılanlarla harb etmek kolay olur. Onlar yerlerinden ayrılıp dağılarak üzerimize hücum, ettiklerinde, aralarına girmeli, toplanmalarına fırsat vermemeli. Kulunuzun âcizane fikri budur Sultân’ım” diye cevap verdi. Bu fikri, orada bulunan Yahşî Bey, Tîmûrtaş Paşa, vezîriâzam Ali Paşa, şehzâde Yıldırım Bâyezîd ve diğer paşalar pek beğendiler. Sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr da bu plânı yerinde buldu ve Sırp despotu Lazar’ın merkezi Priştine’ye doğru yürüdü. Düşman toprakları üzerinde yapılan bu yürüyüş günlerce sürdüğü hâlde, en küçük bir yağma ve tahribata yer verilmediğini Sırp kaynakları haber vermektedir. Gerçekten bu hareket İslâm’ı hıristiyanlara çok iyi tanıttı. İslâmiyet hakkında bilgileri olmayan halk, Türklerin korkusundan yardıma çağırdıkları kendi dindaşlarından çok çektiklerinden ve zulüm gördüklerinden bu davranışlar karşısında hayrete düştü. İdarecilerinin zulüm ve baskısından bıktıkları için bundan sonraki senelerde Türk İdaresini sevip arzu ve istekle beklediler.  Kosova sahrasına gelindiğinde düşmanla karşılaşılınca sultan Murâd derhâl harbe girişilmesini söyledi ise de Evrenos Bey havanın sıcak ve askerin yorgunluğu sebebi ile harbin ertesi güne bırakılmasını arzu ettiğinden öyle yapıldı.  Osmanlıların Balkanlardaki durumunu tâyin edecek olan bu muhârebede başkumandan olan sultan Murâd Han, âdet üzere ordu merkezinde bulunuyordu. Ordunun sağ kotuna Kütahya ve Hamid sancakbeyi şehzâde Bâyezîd kumandasında, Rumeli beylerbeyi Kara Tîmûrtaş Paşa ile Evrenos Bey ve diğer tecrübeli beyler, sol kola Karesi sancak beyi Yâkub Bey kumandasında olarak Anadolu beylerbeyi Saruca Paşa ile Kastamonu, Germiyan, Hamid, Teke, Menteşe ve Aydın kuvvetleri konuldu.  Merkez kuvvetlerinin önünde yeniçeriler ve onların önünde toplar vardı. Bu arada Evrenos Bey’in tavsiyesiyle ordunun sağ ve sol kanadlarının önüne biner okçu kondu. Sağ cenah okçu kumandanı Hamidoğlu Malkoç Bey ve sol kol okçu kumandanı da Hamidoğlu’nun oğlu Mustafa Bey idi. Veziriazam Ali Paşa pâdişâhın yanında bulunuyordu.  Haçlı ordusunun merkezinde bulunan Sırp despotu Lazar, birliklere komuta ediyordu. Sağ kolda Lazar’ın yeğeni ve dâmâdı Brankoviç, sol kolda ise Bosna kralı Tvartko’nun kuvvetleri vardı. Düşman kuvvetleri Sırp, Bosna, Macar, Ulah, Arnavud, Leh ve Çeklerden meydana gelip, mevcudu Osmanlı kuvvetlerinden fazlaydı. Bâzı rivayetlere göre bu ordu, 100, kimisine göre de 150 bin civarında idi.  Sultan, düşman kumandanına bir elçi hey’eti gönderdi. Hey’et, elçilik bayrağı ile ilerleyip kâfir komutanlarıyla görüştü. Onları İslâmiyet’e davet eyledi. Red cevâbı alınca, boş yere kan dökülmemesini, Osmanlı sultânının emrine girip cizye, harac vererek canlarını kurtarmalarını, yoksa bu işi kılıçların hâlledeceğini bildirdi. Fakat, Osmanlı sultânının bu merhametli dileğini red eden haçlı kumandanları, bu hareketle Osmanlının korktuğunu zannetti. Elçi hey’eti de geri döndü. 9 Ağustos günü ordusunu yeniden gözden geçiren sultan Murâd; “Yiğitlerim! Gâzilerim! Beğlerim! Bugün, gayret günüdür. Erlik zamanı, mertlik demidir. Bunca zaman Osmanlı hânedânı sizinle iftihar etmiştir. Şimdi dahî sizden, cihânı tutan şân ve şöhretinizi gösterecek merdâne hareketler bekler.  Erlerim! Alperenlerim! Beğlerim! Gâzilerim! Benim ile beraber hep birlikte tekbîr getirip küffâra saldırınız! Cenâb-ı Hak muininiz olsun!...” diyerek onları savaşa teşvik etti.  Muhârebe 9 Ağustos 1389 günü haçlıların top atışıyla başladı. Bu esnada Osmanlı ordusunun sol kolu sarsılır gibi oldu. Fakat şehzâde Bâyezîd’in bu kola yardımı ve düşman saflarını yarması, tehlikeyi uzaklaştırdı. Türk ordusunun kahramanlığı ve harp plânının mükemmelliği ve muvaffakiyetle tatbiki netîcesinde, güçlü haçlı ordusu, sekiz saat içerisinde bozuldu. Sağ kalan haçlı kuvvetleri geri çekilip, çâreyi kaçmakta buldular. Muhârebenin kazanılmasında ve düşmanın imha ve tâkib edilmesinde, şehzâde Bâyezîd’in büyük rolü oldu. Haçlı kumandanı Lazar, oğlu ve yüksek rütbeli kumandanlar ile maiyyetleri esir edildiler. Murâd Han, zaferden sonra cenâb-ı Hakk’a şükrederek muhârebe meydanında dolaşırken, Miloş Obiliş adında yaralı bir Sırp asilzadesi tarafından hançerlenerek şehîd edildi. Sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr’ın şehâdetinden önceki vasiyyeti üzerine şehzâde Bâyezîd Osmanlı sultânı oldu. Sultan Murâd Han’ın şehîd edilmesi üzerine Despot Lazar ve oğlu orada öldürüldüler. Kosova zaferi netîcesinde; Osmanlı Devleti Balkanlara kesin olarak yerleşti ve Sırp krallığı yıkılarak, Sırbistan, Türk hâkimiyetine geçti. Bölgeye, Türk ve İslâm nüfûsu iskân edilerek bu hâkimiyet pekiştirildi.  İkinci Kosova Meydan Muhârebesi İkinci Kosova meydan muhârebesi, Osmanlı Devleti’nin siyâsî ve askerî târihinde çok önemli yeri olan birinci Kosova (1389), Niğbolu (1396), Varna (1444) ve daha bir çok muhârebeleri de İhtiva eden bir savaş zincirinin son halkasıdır. Osmanlıların Avrupa’daki ilerleyişini durdurmak için, hıristiyan devlet ve milletler her mağlûbiyetin ardından yeni ittifaklar kuruyorlardı. Bilhassa Büyük Macaristan İmparatorluğu’nu kurmayı gaye edinen Jan Hunyad her fırsatta Osmanlılara karşı haçlı seferi işini üzerine alıyordu.  Nitekim Osmanlı sultânı ikinci Murâd Han (1421-1451) devrinde, 1444’deki Varna mağlûbiyetinin öcünü almak hissiyle, Macar kral naibi Jan Hunyad; Almanya, Polonya, Romanya ve diğer ülkelerden doksan bin kişilik bir ordu topladı. İlk olarak, kendisiyle birlikte hareket etmeyen Sırbistan’ı işgal etti. Bu arada Arnavutluk beyi İskender de kendisine yardımcı kuvvet göndereceğini vâdetti.  Haçlı kuvvetleri, Osmanlıları Avrupa’dan atmak tasavvuru ile hareket ederken, Arnavutluk’un başkenti Kroya’da uygulanan Türk kuşatması ikinci ayını doldurmuştu. Şehrin su yolları kesilmek suretiyle kalenin teslîmi sağlanmış, sonra da Arnavutluk bölgelerinin fethi için harekâta başlanmıştı. Bu sırada Jan Hunyad’ın yoğun savaş hazırlıklarını öğrenen İkinci Murâd Han, Arnavutluk seferini yarıda bırakarak ordusu ile Edirne doğrultusunda harekete geçti. Yürüyüş sırasında, Haçlı ordusunun Tuna’ya geldiği, Vidin komutanı tarafından haber verilince, ikinci Murâd, ordusunun yürüyüş hedefini Sofya olarak değiştirdi ve Sırbistan’a istihbarat için casuslar gönderdi.  Jan Hunyad ise, Sırbistan’dan çıkarak Osmanlı topraklarına girdikten sonra 1448 Ekim ayı ortalarında Kosova’ya geldi. Onu müteakip seksen-yüz bin kişilik bir kuvvetle de sultan Murâd yetişti. İki ordunun mevcudu eşit durumda olmasına rağmen, Osmanlılar top gibi devrin en üstün ateşli silâhlarına sahipti. Müttefik ordusu ağır zırhlı olup, çeşitli milletlerden meydana geliyordu. Türkler ise, muhârebe eğitim ve tecrübesi ile üstün taktik kabiliyet vasıfları yanında, sarsılmaz bir îmân birliği içindeydiler. Sultan Murâd Han, Türk-islâm an’anesi gereğince, muhârebeden önce, sulh teklif etti. Sulh, Haçlı taassubu ile red edilince, düşman ordusu hakkında bütün bilgiler değerlendirilerek, harp nizâmı alındı. Osmanlı ordusunun merkezinde ikinci Murâd Han, sağ kolda Rumeli beylerbeyi Turahan Bey, sol kolda, Dayı Karaca Paşa bulunuyordu. Merkez kuvvetlerinin önünde toplar mevzîlendirilmişti. Öncü kuvvetler, akıncı beylerinden Mihaloğlu Hızır Bey ve Îsâ Bey, ihtiyat da Saruca Paşa’nın kardeşi Sinân Bey kumandasında toplanmıştı.  Hunyadi Yanuş’un kumandasındaki müttefik ordusunun sağında Macarlar, Sicilyalılar, sol kolda ise, Almanya, Polonya, Romanya kuvvetleri vardı. Bu savaşta Haçlı ordusunda da önemli ölçüde top bulunup merkez kuvvetlerinin önüne konulmuştu.  17 Ekim 1448 târihinde Hunyadi Yanuş, muhârebeyi zaferden emin bir şekilde taarruzla başlattı. İlk gün iki ordu da bulundukları mahalden ayrılmayıp, top, tüfek ve oklarla birbirlerine üstünlük sağlamaya çalıştılar. Asıl muhârebe ikinci gün öğleye doğru başladı. Varna meydan muhârebesinde olduğu gibi, düşmandan önce taarruza geçen Türk birlikleri şiddetle saldırdılar. Ancak haçlıların zırhlı elbiselerinin, Türk kılıç ve oklarının etkisini azaltması ve özellikle Macar kuvvetlerinin şiddetle direnmeleri neticesinde, akşama kadar devam eden savaşta Türk birlikleri kesin netîceye ulaşamadı.  Bu arada Türkleri gece baskını ile rahatça yeneceğini sanan Jan Hunyad, şiddetli bir taarruza karar verdi. Fakat sultan Murâd Han, zamanında tedbirlerini aldığı için bu saldırı neticesiz kaldı. Muhârebenin üçüncü günü olan 19 Ekim sabahı haçlı kuvvetleri her iki kanattan taarruza başladılar. Jan Hunyad, ordusunun ağırlık merkezini sağ kanada kaydırmıştı. Dolayısıyla muhârebenin en şiddetli cereyan ettiği yer, düşmanın sağ kanadı ile Türk sol kanadının bulunduğu kesimdi. Muhârebenin iyice kızıştığı sırada sultan Murâd Han, sahte ric’at taktiğini tatbik ederek, geri çekildi. Sağ ve sol kollar açılarak, müttefiklere Osmanlı merkez kuvvetleri hedef tâyin ettirildi. Türklerin kaçtığını zanneden haçlı ordusu, zafer kazandık hissiyle merkez istikâmetine ilerledi. Merkez safha safha geri alınırken, düşmanın iyice dağıldığı tespit edilerek karşı taarruza geçildi. Merkeze giren düşman kuvvetleri, yandan ve geriden sarılarak iyice çevrildi. Durumu anlayan haçlılar, ümitsizce karşılık vermeye çalıştılar. İşte o zaman savaş en şiddetli ve korkunç hâlini aldı. Mehterânın heybetli ve gür sesi, boru uğultuları, at kişnemeleri, naralar, silâh şakırtıları, mücâhid gâzilerin “Allah! Allah!..” nidaları, feryatlar, duâlar, koca ovayı elli dokuz yıl önce olduğu gibi bir daha inletti. Gürsesli komutanlar; “Koman Gâziler!.. Vurun koç yiğitler!.. Bugün can verip şan alacak gündür! Analar ne yiğitler büyütürmüş gösterin! Zafer bizimdir!..” diyerek askerlerini coşturuyordu. Osmanlı bayrakları dalgalanıyor yiğitler kükremiş arslanlar gibi ileri atılıyordu.  Cihân pâdişâhı sultan Murâd Han da vaktin geldiğini görüp, şehâdeti dört gözle bekleyen yeniçerilere; “Koman yiğitlerim! Haydi arslan yürekli gâzilerim!.. Göreyim sizi!..” diyerek şiddetli bir taarruz başlattı. Artık düşman tamâmiyle kıskaca alınmıştı. Kıran kırana olan bu müthiş mücâdele bir müddet devam etti. Haçlılarda çarpışacak hâl kalmamıştı. Sür’atle imha ediliyor, kaçacak yer arıyorlardı. Etrafları çepeçevre kuşatılmıştı. On yedi bin haçlı öldürüldü. Ancak kralları Jan Hunyad, gecenin karanlığından istifâde ederek emrindeki bir kaç askeriyle kaçmayı başardı.  Sultan Murâd Han, zaferin sonunda cenâb-ı Hakk’a hamd edip şükür secdesine vardı. Bu cenkte şehâdet mertebesine kavuşan 4.000 şehidin cenaze namazlarını kıldırıp defnettirerek aziz ruhlarına Fatihalar hediye etti.  İkinci Kosova meydan muhârebesi neticesinde, Türklerin Balkanlardan atılamayacağı kesinleşti. Avrupalılar taarruzu bırakıp müdâfaaya geçtiler. Balkanlarda başlatılan, menfaat mücâdelesi, hoşgörü ve adalet prensiplerini tatbik etme siyâsetince Osmanlılar lehine neticelendi.  . İSTANBUL’UN FETHİ Geri Dön   Osmanlı sultanlarından ikinci Mehmed Han’ın 29 Mayıs 1453’de, Bizans İmparatorluğu’nun başşehrini almasıyla kavuşulan mübarek fetih. Türk-İslâm târihinde çok önemli bir yer tutan İstanbul’un fethi, İslâmiyet’le birlikte ortaya çıkan mukaddes bir ideâl, yüce bir gâyedir. Bu ulvî gâye uğruna önce Arablar, sonra da Türkler İstanbul surları önünde seve seve can verdiler.  İstanbul, 1453 senesine kadar çeşitli millet, devlet ve topluluklar tarafından bir çok defa muhasara edildi. Peygamber efendimizin; “Kostantiniyye (İstanbul) muhakkak fethedilecektir. Bu fethi yapacak hükümdâr ne güzel hükümdar ve onun askerleri ne güzel askerdir” hadîs-i şerîfi, bütün müslüman sultan ve kumandanlarının bu şehri fethetmek arzu ve gayretlerini harekete geçirdi. Müslümanlar, feth-i mübîni gerçekleştirmek için pek çok teşebbüste bulundular. İslâm âleminde dört halîfe, Emevîler, Abbasîler ve Osmanlılar devrinde en büyük ideâl hâline gelen İstanbul’un fethine ilk teşebbüs, üçüncü halîfe hazret-i Osman devrinde 655 senesinde yapıldı. Emevîler devrinde, hazret-i Muâviye, oğlu Yezîd kumandasında bir orduyu İstanbul’u muhasara için gönderdi. Bu muhasara da büyük sahabelerden hazret-i Ebû Eyyûb el-Ensârî de bulunuyordu. 669 baharında kuvvetli bir şekilde muhasara edilen İstanbul, fetholunamadı. Hazret-i Ebû Eyyûb el-Ensârî bu kuşatma sırasında dizanteriden vefât edip, İstanbul surları yakınına defnedildi. Emevî donanması 673 senesinde tekrar İstanbul önlerine geldi. Yedi sene süren bu muhasarada donanma kışın Kapudağ sahillerinde barınırdı. Muhasaralarda Bizanslıların Rum ateşi kullanmalarından dolayı muvaffak olunamadı. 714 senesinde büyük bir ordu ile İstanbul üzerine yürüyen Mesleme bin Abdülmelik ile Ömer bin Abdülazîz, 716’da karadan ve denizden şehri muhasara altına aldılar. Ancak muhasaranın uzun sürmesi dolayısıyla donanma ve kara kuvvetlerinin ikmâlsiz kalması, kışın şiddetli geçmesi ve Bizans entrikaları netîcesinde fetih gerçekleşemedi. Bu kuşatma esnasında, Bizans, İstanbul’da Dârülbalat adı ile içinde bir câmi bulunan konak yaptırmayı kabul etti. 781’de Abbasî halîfesi el-Mehdî, oğlu Hârûn Reşîd kumandasında bir orduyu İstanbul üzerine gönderdi. Boğaz içine kadar gelen ordu Bizans’ı haraca bağlayıp geri döndü.  Onuncu asırda, İslâmiyet’i kabul eden Türkler, büyük şevk ve îmân ile İstanbul’un fethini ulvî bir gaye olarak benimsediler. 1071 Malazgird zaferinden sonra Anadolu’ya yerleşen Türkler, iki sene gibi kısa zamanda Marmara denizi ve boğaziçi sahillerini ele geçirerek İstanbul’u tehdîde başladılar. On birinci asrın sonlarında Papa’nın öncülüğünde hıristiyanların mukaddes beldelerini müslümanlardan kurtarmak ve Türkleri Anadolu’dan atmak için düzenlenen haçlı seferleri İstanbul’un fethini geciktirdi.  1299’da Osman Gâzi’nin kurduğu Osmanlı Devleti pâdişâhları ve askerleri hadîs-i şerîfde müjdelenen ulvî gayeye ulaşmak arzusuyla faaliyetlerde bulundular. Osman Gâzi ölüm döşeğinde oğlu Orhan Gâzi’ye; “İstanbul’u al, gülzâr et” diyerek vasiyette bulunmuştu, İstanbul’un fethinin ilâhî bir vâd olduğunu bilen Osmanlı sultanları ısrarla bunun üzerinde durdular. 1391 senesinde sultan Yıldırım Bâyezîd Han İstanbul’u kuşattı. Abluka şeklinde devam eden bu kuşatma; İstanbul’da bir Türk garnizonu mahallesi, câmi, mahkeme kurulması ve kâdı (hâkim) ile her sene on bin altın harac verilmesi şartı ile kaldırıldı. Bizans’ın bu şartları yerine getirmemesi üzerine şehir 1395’de tekrar kuşatıldı. Haçlı ordusunun Niğbolu önüne gelmesi üzerine muhasara gevşetildi. Niğbolu zaferinden sonra Yıldırım Bâyezîd Karadeniz’den gelecek haçlı donanmasına mâni olmak için Şile’yi zabtetti ve boğaz içinde Anadolu (Güzelce) Hisarı’nı yaptırdı. 1397 senesinde muhasarayı şiddetlendiren Yıldırım Bâyezîd, Bizanslıların İstanbul’da bir Türk mahallesiyle şer’iyye mahkemesi ve câmi kurulmasını ve harac vermeyi kabul etmeleri üzerine muhâsarayı kaldırdı. Yıldırım Bâyezîd Han’ın son kuşatması 1400’de başlayıp, Tîmûr Han’ın Osmanlı topraklarına girmesi ile son buldu. Fetret devrinde İstanbul Mûsâ Çelebi tarafından kuşatıldı ise de, Bizans entrikaları yüzünden neticesiz kaldı. Sultan İkinci Murâd Han, 1422 senesinde İstanbul’u kuşattı. Dört ay kadar süren bu kuşatmada her türlü savaş taktiği ve zamanın teknik imkânları kullanıldı. Büyük velî Emîr Sultan’ın da sefere katılması ordunun maneviyâtını yükseltti. İstanbul’un düşmesi an mes’elesi hâline geldi. Meşhur Bizans entrikaları tatbik edilerek, Anadolu’da Osmanlı’ya karşı ittifak te’sis edilince, iki cephede savaşmanın güçlülüğü yüzünden muhasara kaldırıldı.  Osmanlı Türklerinin Trakya, Boğaz ve Kocaeli yarımadasını alması ile Bizans, İstanbul dâhil bir kaç şehirden ibaret kalmıştı. Toprak ve nüfûs azınlığına rağmen, Avrupa hıristiyanlarının hâmisi durumunda olan Bizans, Papa’nın desteğini görüyordu. Bizans kendisi için tehlike kabul ettiği Osmanlı Devleti’nin devamlı zararına çalışıyordu. Anadolu Türk beyleri, Bizans entrikaları doğrultusunda Osmanlı Devleti’ne taarruz ediyordu.  Çocukluğundan îtibâren devrin en büyük âlimlerinden manevî bir terbiye alarak, dînî ve millî kültür ve cihângirlik şuuru içinde yetiştirilen şehzâde Mehmed, İstanbul’u fethetmek ve böylece manevî müjdelere mazhâr olmak gayesinde idi. Bu sebeple henüz on dokuz yaşında iken 1451’de ikinci defa saltanat tahtına oturur oturmaz bu büyük ideâlini gerçekleştirmeye çalıştı.  Fetih öncesi Bizans’ın en önemli kuvvet ve ikmâl yolu olan boğazı, Osmanlı kontrolü altına almak maksadıyla Anadolu Hisârı’nın karşısına yerini bizzat kendisinin tesbit ettiği Rumeli (Boğazkesen) Hisarı’nın yapımını başlattı. Plânını da bizzat kendisinin yaptığı hisar, dört ay gibi kısa zamanda bitti. Bizanslılar iyice sıkıştırılıp, dış dünyâyla alâkalarının kesileceğini, hisarın yapımı devam ederken anlayıp hisarın yapılmasını durdurmak için elçi gönderip, teşebbüse geçmişlerse de, Fâtih Sultan Mehmed Han’ın hâkimiyet prensibinin esâsını teşkil eden târihi cevâbı, Bizanslıları o anda şaşkına çevirmişti. Bu cevapta; “Varna savaşı sırasında imparatorunuz Macarlarla birlik olup, babamın Rumeli’ye geçmesine engel olmak istediğinde, babam ne zorluklar çekmişti. Şimdi kendi arazim üzerinde gönlümün istediğini yapmama karşı gelmeniz için elinizde ne hak, ne de kudret vardır. İki kıyı da benimdir. Anadolu kıyısı benim, zîrâ ahâlisi Osmanlı’dır. Rumeli kıyısı da benimdir, çünkü savunmasını bilmiyorsunuz. Gidip efendinize söyleyiniz, böyle haberleri bir daha göndermesin.” Osmanlı sultânı, Mora’dan gelecek kuvvetlere karşı Turhan Bey’i, Avrupa’dan gelecek kuvvetlere karşı da akıncıları görevlendirdi. 1452-1453 kışı Edirne’de kuşatma hazırlıkları içinde geçti. Büyük toplar dökülüp tecrübe atışları yapıldı. Osmanlı sultânının balistik hesaplarını kendisinin yaptığı topların dökümü çok kısa zamanda bitirildi.  Osmanlı sultânı kuşatma hazırlıkları içinde iken, Bizans’a Karadeniz’den Venedik kadırgaları, Cenevizli kaptan Juanni Justiniani Langus, Sakızlı Maurise Cantoneo yardıma geldi. Bizans imparatoru şehir savunmasını Cenevizli kaptan Justiniani’ye verdi. Surun kenarındaki dolu vaziyetteki hendekler açılıp, yenileri kazıldı. Mezarlıktaki taşlarla surlar takviye ve tamir edildi. Şehir kapılarının muhafazası, yardım için gelen Venedikli ve Cenevizli komutanlara verildi. Haliç’deki meşhur zincir Venediklilere gerdirilerek, şehir deniz saldırısından korunmaya çalışıldı. Zîrâ İstanbul surlarının Haliç kısmı zayıf idi. Adaların tahkimi ve şehre erzak yığmakla kuşatmaya karşı savunma hazırlıkları yapan Bizans ordusu karmaşık bir yapıya sahipti. Bulgar, İtalyan, Fransız, Morali, Giritli, Alman ve İngiliz ücretli askerleriyle, Bizanslılardan meydana geliyordu.  Osmanlı ordusu 1453 senesi başlarında bütün harb hazırlıklarını tamamlayarak ağır topçu grubu ile Edirne’den yola çıktı. Toplar, Rumeli beylerbeyi Karaca Bey’in kumandasında on bin kişilik süvariyle iki ayda İstanbul önlerine getirildi. Anadolu ve Rumeli ordusuyla, Türk-İslâm âleminin her tarafından gelen şeyh ve dervişler, Aydınoğlu, Karamanoğlu gönüllü kuvvetlerinden meydana gelen Osmanlı ordusunun mevcudu yüz yirmi beş bin civarında idi. Devrin en modern silâh ve kuvvetlerine sahip Osmanlı sultânı ikinci Mehmed Han, yanında Akşemseddîn, Akbıyık, Molla Gürânî ve Molla Hüsrev gibi büyük âlimler olduğu hâlde 24 Mart Cuma günü, namazdan sonra Edirne’den hareket etti. Bu sırada Gelibolu’da bulunan kapdân-ı derya Baltaoğlu Süleymân Paşa 147 parçalık donanma ile İstanbul’a hareket etti. Osmanlı ordusu 1 Nisan’da Çekmece’ye, 5 Nisan’da İstanbul önüne ulaştı. Bayrampaşa deresi kenarında Maltepe sırtlarına Otağ-ı hümâyûn kuruldu. 6 Nisan Cuma günü bütün ordusuyla İstanbul surları önünde Cuma namazı kılan sultan Mehmed Han, kuşatma hattını kurdu. Topkapı’dan Edirnekapı’ya kadar uzanan merkezde Sultan ve sadrâzam Çandarlı Halîl paşa, Yaldızkapı’dan Topkapı’ya kadar uzanan sağ kanadda Anadolu beylerbeyi İshak Paşa ve Mahmûd Paşa, Edirnekapı’dan Haliç’e kadar uzanan sol kanatta Rumeli beylerbeyi Karaca Paşa, Cenevizlilere âid Galata sitesi önünde vezir Zağanos Paşa yer alıyordu. Vezîr Mahmûd Paşa, sünnet-i seniyyeye uyularak, şehrin kan dökülmeden teslimini te’min için, Bizans İmparatoru on birinci Konstantinos Baledopos’a elçi olarak gönderildi. İstanbul’un derhâl teslimi hâlinde kan dökülmeyeceği, ahâlinin canına, malına hürmet edileceği teklif edildi. Bizans imparatorunun Osmanlı teklifini reddi üzerine, 6 Nisan Cuma günü açılan ateşle harekât başlatıldı.  Osmanlı kuşatma harekâtı başladığında, İstanbul’un nüfûsu yetmiş bin civarında olup, Bizans ordusu, ücretli asker ve yardıma gelen haçlı kuvvetleriyle yirmi bin kadar asker ve elli gemiden meydana geliyordu. Osmanlı topçusunun surları çökerten, kalblere dehşet veren ateşleri, Bizanslıları iyice korkuttu. Bütün ahâli bu durumda topyekün savunmaya iştirak etti. Her biri dört toptan meydana gelen on dört batarya, beş yüz-altı yüz kilogram gelen mermi ve granit top gülleler ile yüzyıllardan beri bütün haşmetiyle uzanıp yükselen İstanbul surlarından büyük gedikler açıyordu. Açılan gedikler, kısa zamanda tamir edilip, yeniden duvar hâline getiriliyordu. 12-17 Nisan günleri Osmanlı ordusunun bilhassa piyadelerin surlara yaklaşma gayretleri netîce vermedi.  Sultan tarafından, zamanın tekniğinden çok ileride sayılabilecek bir seyyar top dökümhânesi ordugâhın hemen yanında kurdurulmuştu. Açılan gediklerin, Bizanslılar tarafından derhâl tâmir edilmesi üzerine, Sultan, topların daha sık ateş etmelerini söyledi. Fakat top soğumadan yapılan ikinci bir atışta, toplardan biri parçalandı. Bu duruma üzülen Sultan, sabaha kadar düşündü. Sabahleyin topların atıştan sonra zeytinyağı ile yağlanmasını böylece soğutulup daha sık şekilde ateş edilmesini emretti. Bundan sonra top atışlarından çok iyi netîce alındı. Makinelerin yağla soğutulması, Fâtih’in keşfidir.  İstanbul’un savunması ve ikmâlini te’min için Papa tarafından gönderilen üç Ceneviz gemisi ile bir Bizans gemisi 20 Nisan günü Marmara’da görünür görünmez, kapdân-ı derya Baltaoğlu Süleymân Paşa on sekiz parçalık bir filo ile Yeşilköy-Bakırköy açıklarında karşıladı. Düşman gemilerine nazaran küçük olan Osmanlı donanması kafi bir neticeye gidemedi. Bu harbi, Zeytinburnu açıklarından at üzerinde tâkib etmekte olan sultan Mehmed Han’ın hırs ve üzüntüsünden dudakları çatladı. Sultan, atını denize sürdü ve elbiseleri ıslanıncaya kadar ilerledi. Maiyyetinde bulunanlar da Sultân’ı takib etti. Bu hâlde iken donanmaya emirler gönderdi. Bu muhârebede Venedik ve Bizans gemileri, Osmanlı kuvvetlerinin elinden kurtularak, o sırada çıkan uygun rüzgâr ile Haliç önlerine kadar gelip gerili bulunan zincirin açılması ile içeri alındılar. Muteber kaynaklara göre Osmanlı kaybı yüz kadar şehîd ve otuz yaralı idi. Bu hâl, Bizans’ın moralini yükseltti. Bu harbin sonunda Baltaoğlu Süleymân Bey görevden alındı, yerine Hamza Bey tâyin edildi.  21 Nisan günü Kabataş’a gelen sultan Mehmed Han, hazırlıkların daha önce başlamış olduğu hakkında kuvvetli delîller bulunan karadan donanma yürütme işine hız verdirdi. İstanbul’un Haliç’e kıyı olan kısmındaki surları çok zayıf olduğu için bu zafiyeti değerlendiren Sultan, Bizans’ı buradan da sıkıştırmak istiyordu. Böylece kuvvet dengesi Bizans aleyhine bozulacak ve yeni cepheler açılacaktı. Bu maksadla Fâtih Sultan Mehmed gemileri karadan yürütme işine karar verdi. O zaman bağ; bahçe ve çalılık yerlerden geçen bu yolu temizletip, gerekli tesviyelerini sür’atle yaptırdı. Yollar yapılıp, iri taşlar üzerine kalaslar döşenerek, iç yağı, sâde yağ ve zeytinyağı ile yağlanarak, yolun iniş ve çıkışlı yerleri ile virajlarına işin özelliğine uygun palanga, bucurgat ve sâir tesbit malzemeleri yerleştirildi. Donanmanın karadan katettiği yolun güzergâhı Tophane-Kumbaracı yokuşu-Tepebaşı-Asmalı mescid-Kasımpaşa şeklinde tesbit edilmişti, Yolun uzunluğu yaklaşık iki kilometre kadardı. 22 Nisan’da tatbikine girişilecek olan bu büyük teşebbüsün son hazırlıkları bir gün evveline kadar devam etti. 21 Nisan’da Galata surlarının kuzeyine yeniden yerleştirilen bataryalar, şafakla beraber Haliç’te zincirin gerisinde bulunan hıristiyan gemilerine ateş açtılar. Gülleler, Galata evleri üstünden geçerek hedeflerine ulaşıyordu. Aynı zamanda kara surları da dehşetli bir bombardımana tâbi tutuldu. Türk donanmasının yeni amirali Hamza Bey de zincir üzerine müteaddit hücumlar yaptı. Bu suretle Fâtih, 21 Nisan’daki faaliyeti gizlemeye çalışıyor, Bizanslıların dikkatini başka noktalar üzerinde toplamaya uğraşıyor ve Galata Cenevizlilerini de evlerinin üzerinden aşırdığı güllelerle korkutmak istiyordu. Onun için Cenevizliler hemen kendi surlarının kenarında yapılmakta olan yol hakkında düşünme imkânından mahrum kaldılar, bununla ilgilenemediler. Aynı günün gecesi yâni 21-22 Nisan Pazar günü gecesi 67 Türk gemisi karadan çekilerek Haliç’e indirildi. O devirde Bizans’ta hurafe çok yaygın olduğundan, sabaha karşı gemilerin sür’atle Haliç’e geldiğini görenler; “Bu müslümanlar bize sihir yapıyor” diye seyre daldılar. Gerçekten de Fâtih’in dâhiyane bir buluşu neticesinde gerçekleştirdiği bu muazzam projenin nasıl yapıldığı ve 70’e yakın bir geminin iki kilometrelik yolu aşıp bir gece içerisinde nasıl Haliç’e indirildiği bugün dahi anlaşılabilmiş değildir.  Bu sırada Osmanlı donanmasını Haliç’te gören Bizanslılarda büyük bir korku hâsıl oldu. Bizans imparatoru bir hey’et göndererek; ne kadar ağır olursa olsun bir vergi karşılığında kuşatmanın kaldırılmasını tekif etti. Sultan Mehmed Han da İstanbul kalesinin teslimi karşılığında imparatora Mora despotluğunu verebileceğini söyledi, imparator teklifi kabul etmedi. Bu arada Bizans’a savunmada yardımcı olan Venedik ve Cenevizlilerin arasında komuta ve savunma tedbirleri hususunda büyük anlaşmazlıklar baş göstermişti. Birbirini kaçmaya niyetli olmakla suçlamaya başladılar. Bizans ilk korkuyu atlatınca, âni bir gece baskınıyla Haliç’teki Osmanlı donanmasını yakmayı plânladı. Bu iş için Venedikli G. Cocco’ya vazîfe verildi. Cocco geceleyin hazırlanacak iki kadırga ile Kasımpaşa koyundaki Osmanlı donanmasını yakacaktı. Bu karârı öğrenen Galata belediye başkanı Anzolo Zaciria, Bizans liman reisi Diedo’ya haber göndererek, bu baskını bu gece yapmamalarını, başka geceye ertelerlerse geniş çapta yardımda bulunabileceğini bildirdi. Bunun üzerine Bizans baskını 24 Nisan yerine 28 Nisan’a ertelendi. Galata belediye başkanı zaman kazanınca, durumu, güvendiği bir adamla Zağanos Paşa’ya bildirdi, öğrendiği haberi gayet gizli tutan Zağanos Paşa, Kasımpaşa’daki gemilere çok sayıda tüfekli asker ve kıyı topları koydurdu. Bu baskını teklif eden Venedikli Cocco zaferden emin bir şekilde baskına en önde katılmak istemiş ve kendi kadırgası ile Türklerin üzerine saldırmıştı. Hazırlıklı olan Türk gemileri derhâl güllelerini atmaya başladılar ve netîcede baskına gelenler başta Cocco olmak üzere kısa zamanda Haliç’in sularına gömüldüler.  Daha sonra Osmanlı kuvvetleri seri bir şekilde Haliç üzerine bir köprü kurmaya başladılar. Galata tarafından Humbarahâne ile Bizans tarafından bu günkü Defterdâr arasına kurulmaya başlanan bu köprünün genişliği beş buçuk metre kadardı. Cenevizlilerden satın alınan boş şarap fıçıları ile bâzı küçük kayıkların üzerine geniş kalaslar bağlanarak, bir ucu serbest olarak inşâ edilen köprüyü akılları almayan Bizanslılar; “Su üstünde yürüme sihiri” diye değerlendirdiler. Bu köprü İstanbul’un fethine kadar asker ve malzeme naklinde kullanılıp, yanlarına konan küçük toplarla da zayıf Bizans surları döğüldü.  Kuşatmanın hızla devam ettiği sırada Sultan, büyük velî Akşemseddîn’den devamlı ve ısrarla bilgi ve işaret istiyordu. Veliyyüddîn Ahmed Paşa’yı bir, gün Akşemseddîn’e göndererek; “Şeyhe sor, kale feth olunacak ve düşmana karşı muzaffer olacak mıyız?” dedi. Buna Akşemseddîn şöyle cevap verdi; “Ümmet-i Muhammed’den bu kadar müslüman ve gâziler bir kâfir kalesine müteveccih oldu (hücum etti). İnşâallahü teâlâ feth olur.” Fâtih, umûmî cevapla yetinmeyip, Veliyyüddîn Ahmed Paşa’y tekrar Akşemseddîn’e gönderip; “Vakti için bir işaret vermezler mi?” dedi. Akşemseddîn murakabeye daldı. Başını eğip, Allahü teâlâya yalvardı. Mübarek yüzü terledi. Sonunda başını kaldırarak; “İşbu senenin Rebi’ul-âhir ayının yirminci günü, seher vaktinde, sıdk-u himmetle filân cânibden (taraftan) hücum etsinler! Ol gün feth ola!.. Kostantinıyye, sedâ-i ezan ile dola...” dedi. Bunun üzerine Fâtih Sultan Mehmed Han kuşatmayı arttırdı.  18 Mayıs’a kadar kara ve denizde devam eden muhârebeler, yeni bir kuşatma silahının surların kenarında kullanılması ile tekrar kızıştı. Osmanlı kuvvetleri geceleyin, ağaçtan yapılmış, İstanbul surlarından daha yüksek yürüyen bir kuleyi surlara on adım mesafeye getirdi. Sabahleyin bunu fark eden Bizanslılar bu kuleden çok korktular. Bir gecede yapılan bu kulenin iskeleti iki kat deve derisi ile kaplanıp, ateşe karşı mukavim olması için arası toprakla doldurulmuştu. Üst katlarına merdivenle çıkılan ve yürüyen kulenin gövdesinde ateş açma pencereleri vardı. Sura yaklaşan kuledeki askerler yıkım yaparken, etraftaki askerler de hendekleri dolduruyorlardı.  23 Mayıs’ta surlarda açılan gediklerde Bizans askerlerinin savunmada gösterdikleri yılgınlık üzerine, sultan Mehmed Han, bir defa daha teslim teklifinde bulundu. Bu maksadla İsfendiyâroğlu Kasım Bey’i elçi gönderdi. Elçi, Sultân’ın; “Umûmî taarruzun doğuracağı felâket ve dehşeti takdir edersiniz. Şehri mâmur; insanları sağ salim bırakmak isteriz. İmparator bütün mal ve hazînesi ile istediği yere çekip gidebilir. İstanbul halkından da isteyenler her şeyini alıp gidebilirler. Kalmak isteyenler mal ve mülklerini muhafaza edebilmek hakkına sahip olacaklardır, imparatora Mora despotluğu verilecektir” şeklindeki isteklerini bildirdi. Ayrıca, dostça bunların kabulünü husûsen rica etti. İmparatorun cevâbı; “Sultan barış istiyorsa muhasarayı kaldırsın, ne kadar ağır olursa olsun istenen vergi verilecektir. Şehri teslim etmeye yetkim yoktur” şeklinde oldu. Osmanlı elçisinin ordugâha döndüğü 26 Mayıs günü, Macar kralı Vladislas’ın elçilik hey’eti gelerek; “Bizans kuşatmasının kaldırılmasını, eğer kaldırılmayacak olursa, Macaristan’ın Bizans tarafında yer alacağını, ayrıca batılı hıristiyan devletlerinin gönderdiği büyük bir donanmanın İstanbul’a yaklaşmakta olduğunu bildirdi. Osmanlı karargâhında bâzı bozguncu sözler dolaşmaya başladı. Çandarlı Halil Paşa’nın düşüncesi kuşatmanın kaldırılması yönünde idi. Sultan ve Zağanos Paşa ise derhâl umûmî hücumun yapılması fikrinde idiler. Toplanan harb meclislerinde tereddütler hâsıl oluyordu. Sultân’ın hocası olan büyük âlim Akşemseddîn tarafından Pâdişâh’a yazılan bir arzda; “Sert ve enerjik” davranılması öğütleniyordu. Bunun üzerine toplanan son harb meclisinde, daha fazla beklemenin ordudaki bozguncu dedikoduları arttıracağı düşüncesi ile hemen taarruz kararı alındı. Bu arada Zağanos Paşa, Hadım Şehâbeddîn Paşa, Turhan Bey, Akşemseddîn ve Molla Gürânî bu karârı destekler mâhiyette asker arasında maneviyâtı yükseltici konuşmalar yaptılar.  26 Mayıs’dan îtbâren Osmanlı ordugâhında büyük şenlikler başladı. 28 Mayıs günü gün batması ile birlikte bütün Osmanlı birlik ve gemileri mum donanması yaptılar. Bizans bir ışık çemberi ile çevrilmişti. Her yerden tüyleri ürpertecek tekbir sesleri geliyordu. Bizans halkı bu ışık ve seslerden dehşete düştü. Gece yarısı mum donanmasının her tarafta birden bire sönmesi, Bizanslılar üzerinde daha büyük bir yıkıntı meydana getirdi. Sehere yakın Osmanlı topçusu hazırlık ateşine başladı. 29 Mayıs’da sultan Menmed Han, sabah namazından sonra güneş yükselince iki rek’at namaz kılarak kılıcını kuşanıp ata bindi ve gece yarısından beri surları döğen Osmanlı topçusunun hedefi iyice yumuşattığına kanâat getirerek askerlerine; “Şimdi parlak bir cihâd için birbirinizi teşvik ediniz, zafer için üç şart esastır. Niyetinizi hâlis edip, emirlere itaat ediniz. Yâni tam bir sükûnet ve intizâm ile verilen emirleri eksiksiz icra edip, yaptırınız, îmânınızın verdiği galeyan ile muhârebeye koşunuz. Bu işte liyâkatinizi ortaya koyunuz. Zillet geride, şehâdet ileridedir. Bana gelince, sizin başınızda döğüşeceğime yemîn ederim. Herkesin ne suretle hareket ettiğini bizzat tâkib edeceğim” deyip, hücum emrini verdi. Allahü teâlânın rızâsı için cihâda niyet etmiş olan Osmanlı askeri; “Ya Cennet! Ya İstanbul!” diyor ve iki yerden başka bir makama gitmek istemiyordu. İslâm mücâhidleri arkadaşlarının yaralanmasına, şehîd olmasına aldırmadan; “Allah Allah” nidalarıyla hücuma geçti. Ellerine geçirdikleri her türlü vâsıtalarla surlara tırmanmaya çalışıyorlardı. Fethin bir süre gecikmesi üzerine yerinde duramayan Fâtih, Akşemseddîn’i davet etti. Fakat o, taarruz başlamadan önce çadırına girerek rahatsız edilmemesini söylediğinden, kimse çadıra giremedi. Bunun üzerine Sultan kendisi gitti. Çadır sıkısıkıya kapatılmıştı. Çadırın bir kenarından baktığında içinde hiç bir şey yoktu. Akşemseddîn kuru toprak üzerinde diz çökmüş, ellerini açmış Allahü teâlâya yalvarıyor, zamanın sahibini, en büyük evliyâsını imdada göndermesini arzuluyordu. Sultan Mehmed Han da elini açıp; “Âmin” dedi. Her ikisinin gözlerinden yağmur gibi yaşlar aktı. Sultan Mehmed Han oradan ayrılıp otağına doğru gelirken, Bizans surlarına baktı. İslâm askerinin önünde; beyaz elbiseli, yeşil sarıklı başka bir ordunun daha hücum ettiğini gördü. Başlarındaki kumandana dikkatle bakıp, vasıflarını zihnine yerleştirdi. Çok geçmeden Ulubatlı Hasan, otuz kadar arkadaşıyla ilk defa surlar üzerine Osmanlı sancağını dikti ve oracıkta şehîd edildi. Osmanlı kuvvetleri muhtelif bölgelerden dalga dalga İstanbul’a girmeye başlamışlardı. Bizans halkı Ayasofya kilisesine sığınmaya çalışıyordu. Dalga dalga gelen Osmanlı askerleri kısa zamanda İstanbul’un her yerine hâkim oldu. Kiliseye sığınan ahâliye, güçsüz ve acınacak durumdaki bu insan yığınına kılıç çekmeye lüzum görmeyip, onlara dokunmadılar.  29 Mayıs Salı günü öğleye doğru kır atının üstünde beraberinde hocaları ve ordu kumandanları olduğu hâlde muhteşem bir alayla Topkapı’dan İstanbul’a giren Pâdişâh’ın yanında, çok sevdiği hocası Akşemseddîn de vardı. Yerli halk yolları doldurmuştu. Fâtih Sultan Mehmed Han çok genç olduğu için herkes Akşemseddîn’i pâdişâh sanıyordu. Ona demet demet çiçek sunuyordu. Akşemseddîn, Genç pâdişâhı göstererek; “Sultan Mehmed ben değilim, odur” dedi. Sultan Mehmed de; “Gidiniz, yine ona gidiniz. Sultan Mehmed benim ama o benim hocamdır. Şehrin manevî fâtihidir” dedi. Sultan, Türk askerlerinin kale burçları dâhil her taraftan göklere yükselen ezan ve tekbir sesleri arasında, Ayasofya önüne geldi. Genç Sultan, yerlere kapanan ahâli, rahip ve eski Ortodoks patriğine karşı; “Kalkınız! Ben sultan Mehmed, size ve bütün ahâliye söylüyorum ki, bu günden îtibâren hayâtınız ve hürriyetiniz hususunda benim gazabımdan korkmayınız” diye hitâbda bulundu. Cenevizliler dâhil bütün san’at ve ticâret erbâbıyla ahâlinin din, mezheb hürriyetini te’min eden bir ferman yayınlayan sultan Mehmed, Ayasofya’nın Cuma gününe kadar câmi hâline getirilmesini emretti. Maiyyetiyle Ayasofya’ya gelen Fâtih, İstanbul’da ilk Cuma namazını burada kıldı. 655’den 1453’e kadar devam eden bir ideâlin (Feth-i mübîn) gerçekleştirildiği, fetihnamelerle bütün İslâm âlemine müjdelenip dünyâya ilân edildi.  İstanbul kuşatması 6 Nisan’dan 29 Mayıs’a kadar elli dört gün sürdü. Kuşatma sırasında ölen Bizanslıların sayısı dört binin üzerinde olup, elli binden fazla Bizanslı esir edildi. Osmanlıların kayıpları ise beş binin üzerinde idi. Fetih ile Osmanlılar çok mikdarda ganîmet ele geçirdiler.  İstanbul fethedilmekle, Osmanlı Devleti toprakları arasında sıkışıp kalan, mevcudiyeti ve siyâseti ile dâima bir tehlike teşkil eden, bin yüz yirmi üç senesi İstanbul’da geçen bin dört yüz seksen senelik Roma İmparatorluğu’na son verildi. Osmanlı Devleti’nde yükselme devri başlayıp, çihân-şümul hâkimiyet fikri gelişti. İnsanlığı îmân birliği içinde bir tek devlet ve hükümdar hâkimiyetinde toplamak için teşebbüse geçildi. Fetihle beraber İstanbul sefahat yeri olmaktan çıkarılarak ilim ve kültür merkezi hâline getirildi. Osmanlılar her gittiği yerde olduğu gibi, İstanbul’da da medrese ve kütüphâneler açtılar.  Fâtih Sultan Mehmed’in eliyle kazanılan bu mübarek zafer, târihî kaynaklarda dâima feth-i celîl ve feth-i mübîn adları ile anılmıştır. Latin istilâsından sonra gittikçe harabeye dönen, nüfûsu elli bin civarına inen bu bin yıllık şehir, ahlâkı ve maneviyâtı ile de perişan bir vaziyette idi. Bu sebeple fetih, şehre hayat ve medeniyet getirmiş, İslâm medeniyeti ve yüksek ahlâk ve nizâmının da merkezi olmuştu. Gökkubbeye uzanan muhteşem câmileri, Allahü teâlâya niyazı temsil eden zarif minareleri, her köşesini dolduran evliyâ ziyâretgâhları ile bu mübarek belde gerçekten İslâm’ın kudsiyetine kavuşmuştur. Şehir, ilim, kültür eserleri, sarayları, hayır, ticâret ve san’at müesseseleriyle sâdece Türk-İslâm medeniyetinin değil dünyânın da en büyük merkezi olmuştu.  İstanbul’un fethi dünyâ ve medeniyet târihi bakımından da çeşitli müsbet neticelere sebeb oldu. Katolik ve Ortodoks taassubu ve çeşitli fikirler ile birbirlerine karşı amansız mücâdeleye giren hıristiyan âlemi her türlü insanlık dışı işkencede bulunup, katliâm yapıyorlardı. Meselâ dördüncü haçlı seferi (1202-1204) sonunda İstanbul’da İmparatorluk kuran Latinler; şehirdeki dindaşlarını soyup, halkı işkenceyle öldürüp, Bizans saraylarından, mâbedler ve ahâlinin evlerine varıncaya kadar yağmaladılar. Fetihten önce İstanbul ahâlisi, devlet adamları ve papazlardan bâzıları, lâtin şapkası yerine Osmanlı sarığı görmeyi tercih ediyorlardı. Türkler İstanbul’u fethedince, halka kötü muamelede bulunmadılar. Sultan Mehmed Han’ın emriyle şehir temizlenip, emniyet ve âsâyiş korundu. İstanbul’un imârına başlanılarak, şehir için lüzumlu eserler inşâ edildi. Her din, milliyet ve fikirden insanları iskân edilip, yaşanılan bir şehir hâline getirildi. Türklerin ve hükümdarlarının insanca davranması neticesinde, insan haklarının en başında gelen vicdan hürriyeti te’sis edildi.  İnsanların en büyük ihtiyâcı olan hak şuuruyla adalet nizâmı, Avrupa’da hıristiyan âlemine Türk idaresi sayesinde girdi. Hıristiyan âlemi, kâdı (hâkim) karşısında hükümdarla gayr-i müslim bir vatandaşın bile muhakeme edildiğini İslâm ve Türk adaletinin sarsılmaz kaidelerine şâhid oldu.  Topçuluk tekniğinde dünyâ târihini değiştirecek ilk büyük zafer İstanbul’un fethinde görüldü. Avrupa kralları top sayesinde, otoritelerini hiçe sayan derebeylik usûlünü kaldırdılar. Merkezî otorite ve millî birlik esâsına göre kuvvetlenip kurulan devletler, Avrupa haritasında kalıcı sınırlar meydana getirdi. Doğu ticâret yollarının bütünüyle Türk ve İslâm ülkelerinin eline geçmesi, Avrupalıları ihtiyâçlarını te’min için yeni yollar aramaya sevk etti. Ticarî yollar aramak için keşiflere çıktılar. Yeni ülkeler keşfettiler. Gemicilik gelişip, denizaşırı ülkelere açıldılar. Keşif ve buluşlar yapılarak teknik, kültür ve medeniyette büyük gelişmeler oldu ve Avrupa Devletleri sömürgeciliğe yönelerek, yeni ülkelerin zenginliklerini memleketlerine taşıdılar.  İstanbul’un fethi hakkında Pirenne; “Bu sırada Avrupalılar, müslüman âlimler vâsıtasiyle dünyânın yuvarlaklığını, öğrenmişler ve coğrafyada ilerlemişlerdir. Barutun herkesçe kullanılması, müslümanlardan pusulanın öğrenilmesi, topun İstanbul’un fethinden sonra bütün Avrupa’ca kabulü ve gemilere top konulması, Türk fetihleri ile boğulan ve doğu yolu kesilen Avrupa’yı denize doğru can havli ile atılmaya, yeni yeni yollar bulmaya, tükenmiş altın stoklarını telâfiye çalışmaya sevk etmiştir” demektedir.  Fâtih devri üzerinde çeşitli araştırmalarıyla ün yapan, Babinger; “Cihân târihinde bir dönüm noktası meydana getirecek olan bu saatin, te’siri her yerde hissedildi ve Batıda bu hâdisenin doğurduğu muazzam akis herkesi, İstanbul’un memleketler değer bir belde olduğuna inandırdı. İki kıt’anın hududunda bulunan İstanbul’un fethi... Böylece 1453 senesi modern çağlar ile Ortaçağ arasında hatt-ı fasıl olarak haklı bir şekilde tesbit edildi” sözleri ile fethin önemini belirtmekte, yeni bir çağ açıldığını anlatmaktadır.  P. Faurede; “Fâtih’in, İkinci Bâyezîd’in ve Yavuz Sultan Selîm’in müsamahasına çok şey borçlu olan rönesans, İstanbul’un fethi ile başlar” diyerek fethin Avrupa için olan önemini ifâde etmiştir.  29 Mayıs 1453’deki İstanbul’un fethi ile Osmanlı Devleti, cihânşümul hâle geldiği gibi, İstanbul, Osmanlı Devleti’nin başşehri olup, kültür ve medeniyetin beşiği hâline geldi.  İstanbul’un fethi genel olarak şöyle değerlendirilebilir:  A. Savaş Öncesi Hazırlıklar:  1) Fâtih Sultan Mehmed, savaşa başlamadan önce, orduyu düzeltmiş ve yeniçeri ağalarını değiştirmek suretiyle disiplin altına almıştı.  2) Kesin sonuçlu savaştan önce, savaş bölgesine yardımın gelmesi umulan yerlerin ele geçirilmesi, tıkanması veya yardım edemeyecek duruma getirilmesi yarar sağlamıştı. Bu gaye ile:  - Rumelihisarı yaptırılmış, Karadeniz bölgesinden yardımın gelmesi ve ikmâlin yapılması önlenmişti.  - Savaştan önce Mora yarımadasına kuvvet gönderilerek, harp süresince kımıldayamayacak duruma getirilmişti.  - İstanbul dolaylarındaki küçük kaleler alınmıştı.  3) Venedik’ten başka, bütün devletlerle dostluk andlaşması imzalayarak, Bizans’ın yalnız kalması, Galata Cenevizlilerinin tarafsızlığı sağlanmıştı.  4) İsyanlar bastırılmış, Anadolu’daki beylikler itaat altına alınmıştı. Böylece, savaş sırasında çıkması muhtemel gaileler kaldırılarak birlik sağlanmıştı.  5) İstanbul surları incelenmiş, eski kuşatma usûlleri gözden geçirilmişti. Böylece, surların zayıf yerleri tespit edilmiş, gereken araç ve gereçler sağlanmış; İstanbul surlarını yıkabilecek güçte toplar döktürülmüştü.  6) İstanbul’un dış dünyâ ile alâkasını kesmek için donanmaya önem verildi.  7) Bizans ordusuna göre sayı ve nitelik bakımından üstün bir ordu hazırlanmasına önem verilmişti.  B. Savaş Sırasındaki Çalışmalar:  1) Düşman kuvvetlerini dağıtmak için, gemiler Haliç’e indirilmiş, bundan dolayı Bizanslılar, Haliç surlarına da kuvvet ayırmak zorunda kalmışlardı.  2) Donanmanın Marmara surlarını kuşatmasıyla hem denizden yardım önlenmiş, hem de bu kesime kuvvet ayrılması sağlanmıştı.  3) Haliç’teki zincirin gerisindeki gemilerin batırılması için, Fâtih Sultan Mehmed tarafından, dik mermi yollu top (havan) düşünülmüş ve döktürülmüştü.  4) Fâtih Sultan Mehmed, ön hatlara kadar ilerleyerek hem askerin moralini yükseltmiş, hem de aldığı tedbirlerle ihtiyatı zamanında kullanarak başarının gelişmesini sağlamıştı.  5) Topları gereken bölgelere toplayarak, ateş sıklet merkezini kurmuştu.  C) İstanbul’un Fethinin Osmanlılara Sağladığı Siyâsî, Askerî ve ekonomik faydalar; 1) İstanbul boğazı ve Bizans, Osmanlı topraklarından Anadolu ve Rumeli’yi birleştirmede bir engeldi. İstanbul’un ele geçirilmesi, iki bölümden (Anadolu ve Rumeli) meydana gelen Osmanlı İmparatorluğu’nu birleştirmiştir.  2) Ortodoks kilisesi, tekrar bağımsızlığa kavuşturulmuş ve böylece hıristiyan birliğinin kurulmasına engel olunmuştur.  3) İnanç serbestliğinin sağlanmasiyle ehli salibin yeniden kurulması ve dolayısiyle büyük savaşların açılması önlenmiştir. 4) Rum ve Cenevizlilerin ticarî faaliyetlerinin serbest bırakılması ile ekonomik düzenin bozulmasının önüne geçilmiştir.  5) Bir ülkenin veya memleketin devamlı elde tutulmasının, o yerde nüfûs çoğunluğu sağlanamadıkça gerçekleşemeyeceğini gören Fâtih Sultan Mehmed, Anadolu’dan ve Rumeli’den getirdiği Türkleri yerleştirerek, İstanbul’u Türkleştirmiştir.  6) Fâtih, Bizans’taki yerli ve yabancı san’atkâr ve bilginleri korumuş ve bunlardan yararlanmıştır.  KURULDUĞUNDAN BERİ İSTANBUL KUŞATMALARI (Abluka mahiyetindeki teşebbüsler hâriçtir) 1. M.Ö. 477’de Pausanias tarafından Plate muhasarasından sonra,  2. M.Ö. 410’da Alkibyad tarafından,  3. M.Ö. 340’da Makedonyalı Filip’in generali Leon tarafından,  4. M.S. 197’de imparator Septim Severus tarafından,  5. 313’de Sezar Maksiminus (Maximinus) tarafından,  6. 315’de Büyük Konstantin tarafından,  7. 616’da İran İmparatoru Keyhüsrev-II tarafından,  8. 626’da Avar hakanı tarafından,  9. 655’de hazret-i Osman devrinde hazret-i Muâviye tarafından,  10. 668’de hazret-i Muâviye’nin oğlu Yezîd tarafından (Bu seferde hazret-i Eyyûb-el-Ensârî şehîd olmuştur).  11. 673’de Süfyân bin Avf tarafından,  12. 715’de Mesleme komutasındaki ordu tarafından,  13. 739’da Abdülmelik’in oğlu Süleymân tarafından,  14. 764’de Bulgar kralı Pağanus tarafından,  15. 781’de Hârûn-ür-Reşîd komutasındaki ordu tarafından,  16. 793’de Abdülmelik tarafından,  17. 812’de Islav despotu Krumus tarafından,  18. 820’de Islav despotu Tomas tarafından,  19. 866’da Ruslar (Askoldodir) tarafından,  20. 914’de Bulgar kralı Simeon tarafından,  21. 1048’de Asi Turniçyüs tarafından,  22. 1081’de Aleksios Komnenos tarafından,  23. 1204’de, Lâtinlerden mürekkep dördüncü haçlılar ordusu tarafından,  24. 1261’de İznik Rum Devleti İmparatoru Mihâel Paleologos- VI tarafından,  25. 1395’de Yıldırım Bâyezîd tarafından,  26. 1402’de Yıldırım Bâyezîd tarafından,  27. 1411’de şehzâde Mûsâ Çelebi tarafından,  28. 1422’de Murâd-II tarafından,  29. 1453’de Mehmed-II tarafından.  HİÇ BİR ENGEL, BİZİ YOLUMUZDAN DÖNDÜREMİYECEKTİR Sultan Mehmed Han’ın, Edirne Sarayı’nda topladığı dîvânda yaptığı târihî ve uzun bir nutku, bu yaşta ne derece geniş bir bilgiye derin bir şuura ve isabetli bir görüşe sâhib olduğunu göstermektedir:  “Elimizde bulunan bu devlet, ecdadımızın nice cihâd, cidal ve emekleri ile kazanılmış ve bize miras kalmıştır. Yaşlılarınız bu cihâd ve savaşlara şâhiddir ve bizzat onlara katılmışlardır. Gençleriniz de bunların gazâlarını babalarından dinlemişlerdir. Bu uğurda pek çok yiğit ebedî âleme intikâl etti. Yürekleri yüce hislerle dolu ve korkudan âzâde olan atalarımız en müthiş tehlikelere göğüs gererek büyük işler gördüler.  Ey yaşlı fedakârlar ve yiğit gençler! Bütün bu fetihlerin kolayca olmadığını ve emeksiz devlet elde edilmediğini bilirsiniz. Bu uğurda nice kanlar döküldü, yaralar açıldı. Ne kadar dul ve yetimlerin gözyaşları aktı. Nice engin dereler, coşkun ırmaklar, yalçın kayalar, sarp dağlar ve boğazlar aşıldı. Nice geceler uykusuz, gündüzler istirâhatsiz ve tehlikeli geçti. İşte ecdadımız bu fevkalâde zorluklara katlandı. Düşman karşısında bâzan muvaffak olunamadı. Fakat hiç bir zaman istikbâlden ümid kesmediler ve gâlib gelinceye kadar uğraştılar. Dâima cihâd yolunda kaldılar. Felâket zamanlarında kederlenmez ve zafer anlarında da aşırı sevinç duymazlardı. Bu sayede şanlı bir devlet kurdular; cihâna da hamiyyet ve adaletin örneğini verdiler. Bize de her yanı ile mükemmel bir devlet bıraktılar.  Şimdi bize düşen vazife, devletimizin şânını yüceltmek ve atalarımıza hayırlı halef olduğumuzu meydana koyarak ruhlarını şâd etmektir.  Sizlere tarife lüzum yoktur. İstanbul, memleketimizin ortasında müstesna bir beldedir. Uzun müddet bizlerle savaşarak zayıflamış ve nüfusu boşalmıştır. Rum hükümetinin bize verdiği zararları, çıkardığı zorlukları ve çevirdiği dolapları hep bilirsiniz. Dedem Bâyezîd’e karşı Fransız, Cermen, Macar ve Ulah’ı kışkırtıp, askerlerini Tuna’dan gemilerle geçirip devletimizi yıkmak, bizi Rumeli’den ve hattâ Anadolu’dan çıkarmak istemedi mi? Bereket versin dedem onları Allah’ın yardımı ile Tuna’nın dalgalarına dökerek devletimizi kurtardı. Yine dün babam hakana karşı yaptığı hilelere bugün de devam etmekte ve fırsat kollamaktadırlar. Bu şehir (İstanbul) fethedilmedikçe, Bizans’ın fesadı ve bize karşı çıkaracağı tehlikeler devam edecektir. Zîrâ memleketlerimizi ortadan parçalayan bu şehir rumlar elinde kaldıkça devletimiz emniyette olamayacaktır. Eğer rumlar şehrin muhafazasını başka kuvvetli askerlere bırakırsa, bu bizim için daha tehlikeli olur. Biz muhârebe vâsıtaları, gemi ve askerlerimizle düşmana karşı çok üstünüz. Bu sebeple ya şehri kuşatıp hücumla alacağız veya uzun bir muhasara ile teslime mecbur edeceğiz. Sür’atle harekete geçip düşmanın devletimizin ortasında tahrik ve fesadına fırsat vermeyelim ve ecdadımıza lâyık olduğumuzu cihâna gösterelim. Bizi hiç bir engel yolumuzdan döndüremeyecek ve hiç bir kuvvet satvetimize dayanamayacaktır. Ben ordunun başında, sizinle beraber, birinci safta bulunacak ve hizmetlerinizi tebcil ile birlikte mükâfatlandıracağım.” Târihî ve siyâsî durumu fevkalâde güzel bir şekilde ortaya koyan bu konuşma sonunda, İstanbul’u alma fikri ittifakla kabul edilerek sefer hazırlıkları başladı.  . İNEBAHTI MUHÂREBESİ Geri Dön   Osmanlı donanması ile papalık, Malta, Venedik ve İspanya müttefik haçlı donanması arasında İnebahtı (Leponta) denilen yerde yapılan savaş.  Papa beşinci Piyer, Osmanlıların Kıbrıs’a asker çıkarmaları sırasında yoğun bir faaliyet içine girmiş ve yeni bir haçlı ittifakı sağlamaya çalışmıştı. Bu teklifi Fransa, Almanya ve Polonya’nın reddetmesine rağmen; İspanya, Venedik ve Malta olumlu karşılamıştı. Böylece papanın bu faaliyetleri neticesinde İspanya kralı ikinci Filip, papa ve Malta şövalyeleri ile Venedik arasında bir ittifak kuruldu. Bu ittifaka; Toskana, Ceneviz, Savua ve Ferrara gibi küçük beylikler de katılmıştı. Müttefik ordusunun başkumandanlığını İspanya kralı ikinci Filip’in kardeşi ve Şarlken’in oğlu yirmi üç yaşındaki Don Juan yapmaktaydı. 206 gemi ile 1.300 top, on altı bin asker ve 36 bin gemiciden kurulu müttefik donanması, 1570 yılı Eylül ayında Meis adası önüne geldi ise de fırtınaya tutularak Kıbrıs’a gidemedi. Bu arada Lefkoşe’nin Türklerin eline geçtiğini haber almaları üzerine Suda limanına döndüler ve muhârebeyi gelecek seneye bıraktılar.  Bu zaman zarfında vezîriâzam Sokullu Mehmed Paşa Venediklilerle bir sulh andlaşması yapmak istedi ise de Magosa muhasarasının uzun sürmesi bu teşebbüsü yarıda bıraktı. Nihayet Kıbrıs’ın fethini müteâkib, müttefik donanmasının Akdeniz’de tehlikeli bir şekilde dolaşmasının önüne geçmek için Osmanlı donanması 1571 ilkbaharında harekete geçti. Osmanlı donanmasının gemi mevcudu 250 ile 300 arasında olmasına rağmen, cenkçi ve kürekçi sayısı noksandı. Venedik donanmasının Girid adası civarında olduğu haber alınarak o tarafa doğru hareket edildi, fakat bulunamadı. Bu sırada Cezâyir beylerbeyi Kılıç (Uluç) Ali Paşa 20 gemi ile donanmaya iltihak etti. Osmanlı donanması buradan hareket ederek Korfo ve Kefalonya adalarını vurduktan sonra İnebahtı körfezine geldi. Düşmandan bir haber çıkmaması üzerine buradan geri dönülmek üzere iken müttefiklerin üç yüzden fazla kadırga, on iki savunma ve daha bir çok gemi ile Kefalonya sahillerine geldiği haberi alındı ve derhâl harb meclisi toplandı. Harb meclisinde, İnebahtı kalesinin altında veya açık denizde harb etmekten hangisinin münâsip olacağı görüşüldü.  Kara askeri serdârı Pertev Paşa, cenkçi ve kürekçi noksanlığı sebebiyle İnebahtı limanında tertibat alınmasını ve müdâfaa muhârebesi yapılmasını teklif etti. Kılıç Ali Paşa da askerin acemi ve noksan olmasından dolayı Pertev Paşa’nın fikrine iştirak ettiğini bildirdi. Ancak kapdân-ı derya Müezzinzâde Ali Paşa bu fikre şiddetle îtirâz etti ve düşmana taarruz edilmesi hakkında kesin emir aldığını söyledi. Bunun üzerine taarruza karar verildi.  İnebahtı körfezi, Mora’nın kuzey kısmıyla orta Yunanistan’ın güney sahiline düşüyordu. İnebahtı kasabası ise, körfezin kuzey sahilinde bulunuyordu, Bu meşhur deniz savaşı körfezde cereyan ettiği için İnebahtı savaşı olarak târihe geçti. Körfezin kuzey sahilini tâkib eden Kaptan Paşa, açık denizden gelen düşman üzerine derhâl hücuma geçti ve kendisi düşman donanması kumandanının gemisi üzerine atıldı.  Böylece 7 Ekim 1571 târihinde savaş başlamış oldu. Düşman baş amirali Don Juan, üzerine gelmekte olan geminin bizzat Kaptan Paşa gemisi olduğunu üç fenerinden anladı ve bütün kuvvetlerini onun üzerine sevketti. Şiddetli muhârebe sonunda kapdân-ı derya Ali Paşa ile bir çok beyler şehîd ve Ali Paşa’nın iki oğlu esir düştüler. Gemisi batırılan Pertev Paşa ise yüzerek canını kurtardı. Muhârebede sağ cenah kumandanı olan Cezâyir beylerbeyi Kılıç Ali Paşa, kendi cephesindeki düşmanın sol cenahını perişan etti. Malta şövalyeleri kaptan gemisini zapt ederek kumandanının başını kestiler. Merkez donanmasının mağlûbiyetini gören Kılıç Ali Paşa müteessir bir hâlde harb sahasından çekildi.  Müttefikler kendisini tâkib ederek Navarin’de kuşattılarsa da yakalayamadılar. Aralarında çıkan anlaşmazlık neticesinde evvelâ İspanyollar ve sonra da Venediklilerin çekilmesi, Kılıç Ali Paşa’yı kurtardı.  Muhârebede her iki taraf da büyük zâyiât verdi. Türkler 152 gemilerini kaybederken, bunların 60’ını düşmana kaptırmışlar, diğerleri ise ya batmış veya büyük hasara uğramıştı. Şehîd olan binlerce Türk’ten başka 3400 Türk de esir düştü. Şehîdler arasında kapdân-ı deryadan başka on tane de sancakbeyi bulunuyordu.  Hıristiyan ordusundaki zâyiât ise, 8000 ölü, 20.000 yaralı idi. Bizzat başkumandan Don Juan da yaralılar arasındaydı. Altmış Malta şövalyesi, İspanyol ve İtalyan asilzadelerinden bir çoğu ölmüştü, isabet almamış hiç bir hıristiyan gemisi yoktu. Bilhassa Malta’ya âid gemiler tamamen batırılmıştı.  Muhârebenin gecesi fırtına çıkınca gemilerini Petala limanına çeken Don Juan, iki-üç gün harp sahasında dolaştıktan sonra Aya Mavra adasına gitti. Topladığı mecliste yapılacak işleri görüştü. Bir karâra varılamadı. Zâten durumları bir şey yapmaya müsait değildi. İnebahtı kalesini muhasaraya cesaret edemediler, önce Korfu’ya, sonra Messina’ya gittiler.  İnebahtı galibiyeti Avrupa’da büyük şenliklerle kutlandı. Alınan gemiler ile Kaptan Paşa gemisinin fenerleri ve sancakları Frenk memleketlerinde ve sahillerdeki şehir ve kasabalarda teşhir edildi. Papa’nın amirali Marko Antaniyo bir fener alayı ile Roma’ya girdi. Zafer nişanesi olarak Venedik’te bir âbide yaptırdı.  Osmanlı donanmasının harâb olmasından sonra İstanbul’da bulunan Venedik elçisi, Osmanlıların sulh tarafdârı olup olmadıklarını anlamak üzere bir mülakat esnasında, Sokullu’yu yoklayınca; Veziriazam; “İnebahtı muhârebesinden sonra cesaretimizin sönmediğini görüyorsun. Sizin zayiatınızla bizimki arasında fark vardır. Biz sizden bir krallık yer (Kıbrıs) alarak kolunuzu kestik; siz ise donanmamızı mağlûb ederek sakalımızı traş etmiş oldunuz. Kesilmiş kol yerine gelmez. Lâkin traş edilmiş sakal daha gür çıkar” diyerek târihî cevâbını verdi.  Gerçekten de, İstanbul’a dönüşünde kapdân-ı derya olan Kılıç Ali Paşa emrinde bütün tersaneler seferber edilerek, ertesi bahara mükemmel bir Osmanlı donanması hazırlandı.  . RİDÂNİYE MUHÂREBESİ Geri Dön   Osmanlı ordusunun kesin zaferiyle neticelenen Osmanlı-Memlûk meydan muhârebesi. Mercidâbık savaşını kazanarak Suriye’yi ele geçiren Yavuz Sultan Selîm Han, hemen Mısır üzerine yürümedi. Orduyu yeniden nizam ve intizâma koyup, Suriye sancaklarına sancak beyleri tâyin etti. Dört-beş ay gibi kısa bir zamanda Suriye’de Osmanlı teşkîlâtını kurdu. Daha sonra Suriye hâkimiyetini pürüzsüz bir neticeye ulaştırmak için Osmanlı Devleti aleyhine İran’la ittifak eden Memlûklüleri kesin olarak hâkimiyeti altına almak istedi. Mısır fethedilmedikçe, kazanılan zaferin muvakkat (geçici) olduğunu düşünerek Mısır’ın fethine karar verdi.  Yeni Memlûklü sultânı ve Mısır beyleri, Suriye ve Kilikya’nın Osmanlılar tarafından fethini muvakkat addediyorlar, Yavuz Sultan Selîm Han’ın, Cengiz ve Tîmûr kuvvetleri gibi Suriye ve Filistin’den döneceğini zannediyorlardı. Pâdişâh’ın Anadolu’ya dönmesini müteâkib ele geçirilen yerlerin istirdâd (geri alınabileceğini) edileceğini umuyorlardı. Fakat çok geçmeden yanıldıklarını anladılar.  Nitekim Yavuz Sultan Selîm Han, Mısır’a hareket etmeden önce Çerkez Murâd Bey başkanlığında bir elçilik hey’etini Mısır’ın yeni hükümdarı Tomanbay’a gönderdi. Osmanlı elçisi Pâdişâh’ın mektubunu Tomanbay’a takdîm etti. Hoca Sa’deddîn Efendi’nin bildirdiğine göre, Yavuz Sultan Selîm Han bu mektubunda; boş yere müslüman kanı dökülmemesi için Tomanbay’ın kendisine tâbi olmasını istiyordu. Ayrıca her sene Mısır haracını göndermek ve Pâdişâh adına hutbe okutup para bastırmak şartıyla, kendisini Gazze’den îtibâren Mısır topraklarının vâliliğine tâyin edeceğini îlân ediyordu.  Tomanbay mektubu okuyunca, yapılan teklifleri kabul etmedi. Osmanlı elçilerini hürmet göstererek huzuruna kabul ettiği hâlde, elçiler huzurundan ayrıldıktan sonra, Memlûk emirlerinden Alanbay tarafından öldürüldüler. Bunun üzerine Alanbay dîvâna gelerek; “Elçilerin tekliflerinin nefsine ağır geldiğini, Mercidâbık’ta üstünlük te’min etmiş olan Osmanlıların şimdi de bu ağır teklifte bulunmaları karşısında dayanamıyarak elçileri bizzat öldürdüğünü bildirip, kendisini mazur göstermeye çalıştı.  Tekliflerin reddi ile elçilere böyle bir muamelenin reva görülmesi, Mısır seferi için bir sebeb oldu. Yavuz Sultan Selîm Han Mısır’a hareketinden önce Tin ve Sina çöllerini aşabilmek için bir takım hazırlıklar yaptı. Orduya lâzım olan suyu nakledebilmek için, iki bin deve satın aldı ve su koymak için kırba v.s. gibi lüzumlu malzemeyi te’min etti. Askeri Mısır fethine teşvik gayesiyle iki yüz yük akçe atıyye dağıttı. Vezîriâzam Sinân Paşa’yı da, Osmanlı ordusunun ilerlemesine ve çölü geçmesine engel olmak için çalışan Canberdî Gazâlî kumandasındaki Memlûklü kuvvetleri üzerine gönderdi.  Yavuz Sultan Selîm Han, bütün işleri tamamladıktan sonra, 15 Aralık 1516 târihinde Şam’dan hareket etti. Suriye-Mısır yolu üzerindeki Remle’ye geldiği zaman, Sinân Paşa’nın, Han-Yûnus meydan muhârebesini kazandığını öğrendi. Bu zafer sebebiyle orduda şenlik yapıldı. Ayn-ı Safa mevkiinde Sinân Paşa kendisine mülâki olduğu (katıldığı) zaman; Yavuz Sultan Selîm Han, vezîriâzamına kıymetli bir kılıç hediye edip, zaferi kazanan erlerine de hediyeler dağıttı.  Yavuz Sultan Selîm Han, Remle’den sonra buranın çok yakınında bulunan Kudüs’e uğradı. Yanında lalası Hasan Can ile İdris-i Bitlisî gibi âlimler de vardı, Kudüs-i şerîfde ziyaret edilecek yerleri ve bilhassa Dâvûd aleyhisselâmın kabrini ziyaret etti. Burada zafer için duâler etti ve fakirlere sadakalar dağıttı. Oradan Mescid-i Aksâ’ya giderek yatsı namazını kıldı. Geç vakitlere kadar Mescid-i Aksâ’da Kur’ân-ı kerim okudu, namaz kıldı. Çok duâ ederek gözyaşı döktü. Ertesi gün binlerce koyun ve sağır kestirerek sevabını Peygamber efendimize sallallahü aleyhi ve sellem ve diğer peygamberlere aleyhimüsselâm, Eshâb-ı kirama (r. anhüm), âlimlere, evliyâya, bütün müslümanlara ve dedeleri Osmanlı sultanlarına hediye etti. Etleri de Kudüs’te bulunan müslüman fakirlere dağıttı. Kudüs-i şerîfden ayrılan sultan Selîm Han, 9 Ocak’ta Sina çölüne geldi. Yavuz Sultan Selîm Han, burada iken Mısır seferi harekâtı hakkında, yanındaki devlet erkânıyla müzâkerelere başladı. Bu sırada vezir Hüseyin Paşa; ordunun yorgun olduğunu ve bugüne kadar yapılan fütûhatın kâfî geleceğini ileri sürerek, susuz çöllerden ordu geçirmenin imkânsızlığı sebebiyle geri dönmenin zamanı geldiğini ifâde etti. Ancak bir konu hakkında karar verilmeden önce dîvânda bütün üyelerin görüşlerini alan, fakat karar verildikten sonra bunun aksine söz sarfedenleri şiddetle cezalandıran Yavuz Sultan Selîm Han, derhâl Paşa’nın çadırının yıkılmasını emretti. Bu onun îdâmına işaret idi. Nitekim hemen îdâm edildi ve cesedi îdâm edildiği yere gömüldü. Pâdişâh’ın bu hareketi üzerine artık hiç kimsede itiraz imkânı kalmadı.  Mısır’a yürüyen Osmanlı ordusunun aşmak zorunda bulunduğu en büyük engel, Mısır ile Filistin arasındaki kum çölleriydi. Cihân pâdişâhı Yavuz Sultan Selîm Han’ın çelik irâdesi, müdhiş otoritesi, Peygamber efendimize olan sevgisi ve aldığı tedbirlerle bu büyük engel, Allahü teâlânın yardımıyla aşıldı. Tih sahrasının geçilmesi en güç yeri olan el-Ariş ile Sâlihiyye arasındaki kısmını, Osmanlı ordusu beş günde geçerek Sâlihiyye’ye ulaştı. Yavuz Sultan Selîm Han’ın Ridâniye’ye giderken ordunun ağırlıklarıyla bir günde 50 km. yürümesi harb târihinde bir rekordur. Osmanlı ordusu 21 Ocak’ta Kâhire’ye çok yakın Bîrket-üt-Hac mevkiinde konakladı. Mısır Seferi esnasında çölde ve Kahire yakınında Bedevi eşkıyalarının ve Memlûklülerin tecavüzkâr saldırılarına karşı tedbirler alınıp taarruzları önlendi.  Yeni Memlûklü sultânı Tomanbay, Sâlihiye’de cephe tutmak istemişse de emirler bunu kabul etmediklerinden, Ridâniye’yi kabule mecbur oldu. Ridâniye, Kahire şehrinin kuzeydoğusunda bir köy olup, şehre pek yakın bir mesafede bulunuyordu ve iyice tahkim edilmişti.  Burada yapılacak muhârebe, Mercidâbık muhârebesinden daha zor ve tehlikeli idi. Ridâniye cephesi; elli bin kişilik bir kuvvet, Frenklerden tedârik edilen iki yüz top, siper ve hendeklerle tahkim edilmişti. Tomanbay’ın harp cephesi, Kâhire’nin kuzeydoğusundaki El-Mukattam dağından solda Nil nehrine kadar dayanmıştı. Bu kadar müstahkem bir cepheye çarpacak olan Osmanlı ordusu darmadağın olabilir ve cepheyi yarsa bile pek büyük telefat neticesinde bir iş göremiyecek hâle gelebilirdi. Başka geçilecek saha da yoktu. Nitekim Tomanbay’ın hedefi, Osmanlıların taarruzunu topçu ateşi ile kırdıktan sonra, cundi askeri (hassa kuvvetleri) ve süvariler ile sarıp Osmanlı ordusunu tamamen imha etmekti.  Osmanlı ordusunun sağ koluna Anadolu beylerbeyi Mustafa Paşa, sol koluna Rumeli beylerbeyi Küçük Sinân Paşa tâyin edilip, merkezde vezîriâzam Hadım Sinân Paşa bulunuyordu.  Yavuz Sultan Selim, Tomanbay’ın tertibatını öğrendikten sonra, askerî dehâsını gösterecek olan bir plân tatbik etmek istedi. Evvelâ araziyi tedkîk ettirip düşmanın maksadını anladı ve ona göre tertibat aldı. Bu plâna göre; Mısır ordusuna cepheden yapılacak bir hücum, Osmanlı ordusu için çok tehlikeli olacağından, düşmanın ya gerisine veyahut yan tarafına taarruz edilecekti. Geriye uzanabilmek için, Nil nehrinin veya el-Mukattam dağının aşılması şarttı. Nil’i geçmek şimdilik mümkün değil ve köprü olsa da çok zordu. El-Mukattam dağını dolaşmak ise daha kolay görünüyordu.  Bu karar alındıktan sonra Yavuz, bizzat kendisi bir kısım süvari kuvvetleriyle 21-22 Ocak gecesi hareket ederek, el-Mukattam dağını dolaştı ve Memlûklü ordusunun gerisine düşerek, muhârebe düzeni aldı. Osmanlı topları sür’at ve maharetle uygun yerlere yerleştirildi. Sultan Selim Han, Memlûklülerin beklemediği bir istikâmetten taarruz etmekle Mısırlıları baskına uğratıp, tatbik edecekleri plânları bozarak, uzun zamandan beri büyük emekler ile hazırladıkları mevzii ve topları muhârebe dışı bırakacaktı. 22 Ocak sabahı harb başlamadan önce iki tarafın muhârebe düzeni bu hâldeydi.  Muhârebe 22 Ocak 1517 (29 Zilhicce 922) târihi sabahı erken saatlerde başladı. Mısır ordusunun önündeki Osmanlı alayı hücuma geçince, Tomanbay önceden mevzilerde hazır beklettiği topların ateşe başlamalarını emretti. Bu arada gerilerine sarkmış bulunan asıl Osmanlı kuvvetlerinin Allah Allah nidaları ile kendilerine hücum ettiğini görünce, şaşkına döndü. Topları mevzilerinde kalıp işe yaramadı. Memlûk kuvvetleri bir anda iki ateş arasında kaldı. Toplarını kullanamayan Tomanbay, şaşkınlığını üzerinden atarak karşı saldırıya geçti. Merkezdeki saflar birbirine girip, iki tarafta kıyasıya bir muhârebeye tutuştu. Yakın muhârebe ve boğuşma, kayıpları arttırdı. Osmanlı topçu ve tüfekçisinin ateşi altında mücâdele edip, pervasızca direnmeleri, Memlûklü kayıplarını daha da arttırdı. Memlûklülerin Osmanlı merkezine karşı ileri atılması üzerine, vezîriâzam Sinân Paşa kumandasındaki sağ kanat ve vezir Yûnus Paşa emrindeki sol kanat kuvvetleri taarruza geçerek Mısırlıların yan ve gerilerini kuşattı. Bu arada Tomanbay, kumandanlarından Alanbay ve Kurtbay’ı alarak iki yüz seçme askerle Pâdişâh zannettiği, askeri gayrete getiren Sinân Paşa’ya saldırdı. Pâdişâh’ı öldürürlerse Osmanlı ordusunun dağılacağını hesaplamışlardı. Sinân Paşa’nın kuvvetlerini yararak etrafını çevirdiler. Neticede Sinân Paşa şehîd düştü. Bu sırada ordunun sağ kanadında karışıklıklar baş gösterdi. Yavuz Sultan Selim Han derhâl buraya Bali Ağa kumandasında yardımcı kuvvetleri gönderip durumu normale çevirdi. Bu sırada Memlûklü kuvvetleri çoğu telef olmuş kalanlar da kurtuluşu kaçmakta bulmuştu. Muhârebe akşama doğru Osmanlı ordusunun zaferiyle neticelendi. Memlûklü kuvvetleri Kahire ve oradan Sait istikâmetine çekildiler. Sultan Tomanbay da, Kurtbay ve bir avuç adamıyla kaçtı. Vezir Yûnus Paşa, Memlûklülere karşı zaferin kazanıldığını ve Tomanbay’ın kaçtığını Sultan Selîm Han’a bildirdiğinde; “Lala Lala! Mısır’ı aldık ama Sinân’ı kaybettik. Sinân’ı Mısır’a değişmezdim. Sinân’sız Mısır’da ne güzellik olur?” sözleri ile Sinân Paşa’nın yanındaki kıymetini belirtti. Ertesi gün vezîriâzam Sinân Paşa ve diğer şehîdler defnedildi. 24 Ocak 1517 târihinde Kâhire’ye girilip, Mısır’ın fethi tamamlandı.  Osmanlı ordusunun zaferiyle neticelenen Ridâniye meydan muhârebesi, Osmanlı Devleti’ne ve dünyâ târihine pek çok maddi ve mânevi faydalar sağladı. Mısır, Arabistan yarımadası Osmanlı hâkimiyetine geçti. Kızıldeniz ve Hind Okyanusu’na inildi. Kuzey Afrika yolu açılarak Osmanlı hududu Atlas Okyanusu’na dayandırıldı. Hicaz ve Orta Doğu’daki mübarek makamlar Osmanlı hizmetine açıldı. Buralar nadide eserler ile süslendi. Yeni eserler ve ilâveler yapılarak istifâdeye sunuldu. Halîfelik, sultan Selim Han’a geçerek Osmanlı pâdişâhları saltanata ilâveten hilâfet makamına da sâhib olmalarıyla İslâm âleminin de lideri oldu. Ridâniye muhârebesi ve Mısır’ın fethinde, Osmanlılar ilk defa 1517 yılında yivli top kullandılar. Avrupa’da 1868’de Almanların kullandığı ilk yivli topların, Osmanlılarda on altıncı yüzyıl başlarında mevcûd olması, muhârebelerde kullanılmaları, teknikteki üstünlüklerini göstermesi bakımından önemlidir. Yavuz Sultan Selîm Han’ın Mısır seferi; harekât plânları sevk ve idare, muhârebede tatbik edilen taktik ve strateji bakımından harb târihinin essiz numuneleri arasına girmiştir.  YAVUZ, SİNA ÇÖLÜNDE!..  Mücâhid Serdar, Karaduman’ın üzengilerinin üstünde doğruldu ve askerlerine son defa hitabetti: “Ey Cennet yolcuları! Ey can kardeşlerim!.. Bilirsiniz ki, müslüman Türkler muhârebe meydanında ve bütün ömürlerince yalnız ve sâdece Allahü teâlâdan korkarlar. Önüne çıkan hiç bir engel, onu Allah yolunda cihaddan alıkoyamaz. Sizler cenâb-ı Hakk’ın emirlerine uydukça, O’nun yardımıyla bu çölü geçmek de sizlere nasîb olur inşâallah.” Sonra atı Karaduman’ı kızgın Sina çölüne sürdü. Arkasından koca Osmanlı ordusu düğüne gider gibi alevli Sina çölüne daldı. Kum fırtınaları etrafı kasıp kavuruyordu. Gündüzleri dayanılmayacak kadar sıcak, geceleri ise dondurucu soğuktu. Ordu bu şekilde yol almaya devam ederek çölü yarıladı. Suyu herkes idareli kullanıyor, teyemmüm yapılarak namaz kılınıyordu. Bir ara Yavuz Sultan Selim Han hazretleri, birden bire Karaduman’dan yere atladı. Onu gören başta vezırâzam Sinân Paşa olmak üzere Anadolu ve Rumeli beylerbeyi de atlarından indiler. Rütbe rütbe bütün komutanlar, sipahiler, süvariler de yaya yürümeğe başladılar. Koca Osmanlı ordusu, piyade (yaya) bir ordu hâline dönüvermişti.  Üstelik Pâdişâh, çok saygılı bir şekilde ve önüne bakarak yürüyordu. Bütün vezirler, kumandanlar ve asker merak içinde kalmışlardı. Her zamanki gibi, Hasan Can’a müracaat ettiler. O da ne olduğunu anlıyamamıştı. Fakat öğrenmek için Selim Han’ın yanına yaklaştı; “Hayırdır inşâallah Sultânım! Bütün ordu merak eyler; “Devletlü Pâdişâhımız, acep niçin yaya yürürler? diye telâş ederler” dedi. Bu dünyâyı iki cihângire fazla gören büyük Sultan şöyle fısıldadı: “İki cihân sultânı Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem önümüzde yaya yürürlerken, biz nasıl at üzerinde olabiliriz Hasan Can?..” Bir müddet bu şekilde giden Selim Han, tekrar atına binince diğerleri de atlarına bindiler.  . RODOS VE SEFERLERİ Geri Dön   Doğu Akdeniz havzasıyla Ege denizi ve Boğazlar bölgesi arasındaki yol üzerinde bulunması sebebiyle, târihte büyük değer kazanan Rodos adası, ada üzerindeki aynı adı taşıyan müstahkem şehir ve buraya yapılan seferler.  Bilinen târihinden itibaren çeşitli milletlerin ve son olarak da Bizanslıların hâkim olduğu ada, İslâmiyet’in doğuşundan sonra daha hareketli bir hâl aldı. Mısır, Suriye ve Anadolu topraklarına yakınlığı sebebiyle İslâm askerleri adaya bir çok seferler düzenlediler. İlk olarak hazret-i Muâviye 672 yılında Cünâde bin Ebî Ümeyye el-Ezdî kumandasındaki bir filoyu adaya gönderip fethettirdi ve İslâm askeri buraya yerleşti. Bu târihten itibaren sekiz yıl adada kalan bu kuvvetler, 680 yılında halîfe Yezîd’in emri ile geri döndüler.  Bundan sonra tekrar uzun müddet Şarkî Roma imparatorluğunun hâkimiyetinde kalan ada, on dördüncü asrın başlarında Memlûklü sultânı Kalâvûn’un oğlu Sultan Halîl tarafından Kudüs civarındaki son haçlı kırıntılarından bölgenin temizlenmesi sırasında Akka’dan kovulan Hospitaller şövalyelerin eline geçti. Bu şövalyeler, Rodos’a yerleşince kaleyi zamanının en kuvvetli kalelerinden biri durumuna getirdiler. Kudüs’e yöneltilmiş haçlı seferlerinin sona ermesinden sonra Latin-hıristiyan âleminin en kuvvetli bir ileri karakolu rolünü oynadılar. Şövalyeler, Anadolu ve Mısır’a karşı yöneltilmiş seferlerde, İzmir’in ele geçirilmesinde (1344), İskenderiye’nin yağmalanmasında (1365) ve Niğbolu seferinde (1396) faal rol oynayarak müslümanlara her türlü kötülüğü yapmaktan geri durmadılar, özellikle İskenderiye’nin yağmalanmasından sonra Memlûklüler adaya asker gönderdilerse de bunlar ehemmiyetsiz ve en fazla 15-20 gemiden meydana gelen filolar olduğundan başarı sağlayamadılar.  Bu başarıları üzerine kısa bir zaman içinde İstanköy, Kalimnos, Leryos, Sömbeki ve o mıntıkadaki diğer adaları ete geçiren şövalyeler, daha da kuzeye çıkarak İzmir civarındaki kalelerden birini de aldılar. Çelebi Sultan Mehmed Han, İzmir’i Aydınoğlu Cüneyd Bey’den aldığı zaman Rodos şövalyeleriyle uğraşmamak için bunlara İstanköy adası karşısındaki Bodrum kalesini vermişti. Çünkü Anadolu birliğini sağlamak için daha önemli işleri vardı.  Osmanlı Devleti’nin Rodos’a karşı ilk mühim teşebbüsü Fâtih Sultan Mehmed Han zamanına rastlar. Fâtih Sultan Mehmed Han tahta geçtiğinde cülûsunu tebrik için Rodos şövalyeleri elçi yollamışlar ve İstanbul’u fethinden sonra da hediyeler göndererek ticâret andlaşması imzalama isteklerini bildirmişlerdi. Ancak daha sonra papa üçüncü Calixtus’un teşebbüsü ile kurulan hıristiyan ittifakı içinde yer alan Rodos şövalyeleri, Ege denizinde faaliyette bulunan hıristiyan korsanları destekledikleri gibi, Türk kıyılarına taarruzdan ve müslüman halka zulmetmekten geri durmamışlardı.  Rodos şövalyelerinin bu taarruzlarına mukabele olmak üzere 1454, 1455 yıllarında adalara küçük filolarla baskınlar yapılmış ve Osmanlı Devleti’yle andlaşma yapmaya mecbur bırakılmışlardı. Bu andlaşmaya rağmen 1463’de başlayıp on altı yıl boyunca devam eden Osmanlı-Venedik harbinde devamlı Venedik’e destek veren şövalyelere iyi bir ders vermek isteyen Fâtih Sultan Mehmed Han, 1479 senesinde Rodos şövalyelerinden korsanlık teşebbüslerine son vererek, her sene Osmanlı Devleti’ne vergi vermelerini resmen istedi. Bunu kabul etmemeleri üzerine harb hazırlıklarına girişip 1480 ilkbaharında vezir Mesih Paşa kumandasında 180 pare gemiden meydana gelen bir donanmayı Rodos’a gönderdi.  Mayıs ayı sonlarına doğru altmışı kadırga ve diğer muhtelif sınıf gemiden meydana gelen yüz altmış gemiden teşkil edilmiş bir donanma, Mesih Paşa kumandasında gelip Rodos limanı önlerinde demirledi. Şehrin batı sahilindeki Triyanda tarafından Etyen tepesi civarına asker çıkararak faaliyete geçen Mesih Paşa, çıkarmaya engel olmak isteyen şövalyelerin taarruzlarını püskürtüp ağırlıkları karaya çıkardı.  Mesih Paşa önce denizden, sonra da karaya çıkardığı askerlerle Rodos kalesine karşı yaptığı müteaddit taarruzlar sonunda kaleyi iyice yıprattı. 28 Temmuz 1480’de yahûdî mahallesi tarafından başlattığı büyük taarruzda ise, surlardan açılan büyük gediklerden içeri giren askerler, bâzı burçlara bayrak dikmeye muvaffak oldular. Fakat kalenin elden gitmekte olduğunu gören şövalyeler, son bir gayretle kaleye giren askeri geri püskürttü.  Bir süre daha kuşatmaya devam eden Mesih Paşa, bir çok askerin telef olması ve kış aylarının yaklaşması sebebiyle kuşatmayı kaldırıp İstanbul’a döndü.  Rodos’a karşı yapılan bu harekâtdan bir sene sonra Fâtih Sultan Mehmed Han’ın vefât etmesi ve ikinci Bâyezîd Han’a karşı taht kavgasına girip, yenilen şehzâde Cem’in Karamanoğlu Kasım Bey’in tavsiyesiyle Rodos’a sığınması, Rodos şövalyelerini büyük bir tehlikeden kurtardı. Memleket içinde karışıklık çıkmasını istemeyen sultan Bâyezîd-i Velî bu durumda Rodos şövalyelerine harp açamadığı gibi, Cem Sultan’ın kendisine karşı teşebbüse geçmesine meydan vermemek şartı ile şövalyelere her yıl büyük mikdarda para ödemeyi kabul etti.  Bâyezîd Han’dan sonra tahta geçen Yavuz Sultan Selîm Han’ın Mısır’ı fethetmesiyle Rodos’un önemi daha da arttı. Anadolu’dan Mısır’a giden deniz yollarının emniyetinin tam olarak te’min edilmesi artık kat’î bir zaruret hâlini almıştı. Yavuz Selîm Han bu maksatla hazırlıklara girişilmesini emretti. Ömrünün vefâ etmemesi yüzünden, Rodos’un fethi oğlu Kânûnî Sultan Süleymân Han’a kaldı.  Kânûnî Sultan Süleymân Han tahta geçtiğinde Canberdi Gazâlî isyânı ortaya çıkmış, Rodos şövalyeleri de bu âsî beylerbeyini top, silâh ve topçu mütehassısları göndermek suretiyle desteklemişlerdi. Bu isyânı bastırdıktan sonra 1521’de Avrupa’nın en müstahkem kalelerinden biri olan Belgrad’ı fethedip Macaristan’a büyük bir darbe vuran Kânûnî Sultan Süleymân Han, bu seferinden dönüşünde hemen hepsi kendi iç işleri ve siyâsî bir takım hâdiselerle uğraşan Avrupa devletlerinin durumundan istifâde ederek Rodos’u fethetmeye karar verdi. Ada fethedilirse, Anadolu-Sûriye-Mısır deniz yolu emniyeti ve hacıların güvenliği sağlanacak, Rodosluların sık sık Anadolu kıyılarında yaptıkları vurgunlarla müslümanlara zulümleri önlenecek, müslüman esirler kurtarılacak ve Akdeniz’in stratejik bir mevkiinde Osmanlı donanmasının barınabileceği bir üsse sâhib olunacaktı.  Kânûnî’nin bu niyetini öğrenen yeni üstâd-ı âzam Philippe Villiers de L’isle-Adam, şehir dışında bulunan ve çeşitli milletlerden toplanmış hıristiyanlığın en namlı askerleri olan şövalyelerinin en kısa zamanda Rodos’a dönmesini istemiş, kendilerine bir kaç yıl yetecek kadar yiyecek stoku yapmıştı. Ayrıca o devirde dünyânın en müstahkem kalesi kabul edilen surlarına da güveniyordu.  Kânûnî Sultan Süleymân Han, Rodos seferine karar verdikten sonra kış mevsimini hazırlıkla geçirdi. Vezîriâzam Pîrî Mehmed Paşa tersanede yeni gemiler inşâ ettirdiği gibi, mevcûdları da tamir ettirdi ve uzun bir muhasaraya yetecek kadar harp levâzımâtı hazırladı.  Seferin serdârlığına ikinci vezir Mustafa Paşa tâyin edildi. 300 harb ve 400 nakliye gemisinden meydana gelen donanmanın sevk ve idaresi ise, Barbaros Hayreddîn Paşa’nın yanında yetişen meşhur amiral Kurdoğlu Muslihiddîn Reis’e verildi. 4 Haziran 1522’de İstanbul’dan donanmayla harekete geçen Mustafa Paşa, 24 Haziran’da Rodos’a geldi. Kânûnî Sultan Süleymân ise 16 Haziran’da kapıkulu ve sefere me’mûr olan eyâlet askerleriyle birlikte İstanbul’dan kara yoluyla harekete geçti.  Mustafa Paşa Rodos’a gelince gemi kaptanlarıyla ve bilhassa donanmanın idaresinden sorumlu olan Kurdoğlu Muslihiddîn Reis’le görüşerek, adanın yardımına gelmesi muhtemel Avrupa gemilerine karşı limanın îcâbeden yerlerine muhafaza gemileri koyduktan sonra, öküz burnu mevkiinden karaya asker çıkarmaya başladı. Çıkarma harekâtı muntazam ve hiç bir tehlikeye mâruz kalmadan yapıldı. Rodos şehrinin etrafına metrisler kazılıp getirilen büyük muhasara topları buralara yerleştirildi. Pâdişâh’ın gelişine kadar geçen bir ay zarfında şehrin etrafında Osmanlı ordusunun iaşe, barınma ve her türlü istirahat ve hücum hareketlerini te’min edecek bütün vâsıtalar ve tedbirler alındı. Şehrin etrafındaki köy halkından alınan her şeyin parası ödeniyor, herhangi bir haksızlığa meydan verilmiyordu. Esasen adanın Ortodoks rum halkı, katolik şövalyelerden nefret ederlerdi. Yüzyıllardır şövalyelerin zulüm ve tazyikinden bıkıp usanan halk, Osmanlı ordusunu sevinçle karşılamış ve bir kurtarıcı gibi görmüştü.  Kânûnî Sultan Süleymân Han büyük kara ordusuyla Rodos’a gelişine kadar geçen bir aylık zamanda, Rodos şövalyeleri de geceli gündüzlü çalışarak müdâfaa tertibatını kuvvetlendirmişlerdi. Şövalyelerin üstâd-ı azamı Williers de L’isle-Adam, Osmanlı ordusunu müşkül durumda bırakmak için bir çok köyleri ateşe vermiş, kale dışındaki bütün binaları yıkmış, kalenin yedi mevkiinden her birini Sekiz Lisan şövalyelerine yâni Fransız, Alman, İngiliz, İspanyol, Portekiz, İtalya, Overn ve Provans şövalyelerine vermişdi. Kendisi de Galipler kapısı denilen mevkiin müdâfaasını üzerine aldı.  Her iki taraf hazırlıklarını sürdürürken Kânûnî Sultan Süleymân Han 1 Temmuz 1522’de Kütahya’ya geldi. Anadolu beylerbeyi Kâsım Paşa, Rumeli beylerbeyi Ayas Paşa, yeniçeri ağası Bâli Ağa ve Azablar ağası Ali Bey de Pâdişâh’ın kuvvetlerine katıldılar. Kânûnî 4 Temmuz’da buradan hareket ederken, Rodos’un İstanbul’dayken yaptığı teslim teklifini reddettiği ve Kara Mahmûd Reis’in Rodos’un yakınında, müstahkem, küçük bir ada olan Herke’yi zaptettiği haberlerini aldı. Buradan hareketle 26 Temmuz’da Marmaris’e gelen Kânûnî Sultan Süleymân Han 28 Temmuz’da beraberindeki yüz bin kişilik ordu ve bütün ağırlıklarıyla Rodos’a geçti. Geçer geçmez şövalyelere, teslim olurlarsa mal ve canlarına dokunulmayacağını, lüzumsuz yere kan dökülmesine sebebiyet verilmemesini teklif etti. Teklifin şövalyeler tarafından reddi üzerine, Ağustos’un birinci günü kale dövülmeye başlandı.  Bütün Ağustos ayı karşılıklı top ateşi ve yine karşılıklı lağım açmakla geçti. Açılan top ateşiyle kalede mühim tahribat yapılmasına rağmen, bu tahribat kısa zamanda düşman tarafından kapatılıyordu. Türk lağımcılarının devamlı Rodos burçlarının altına açtıkları lağımlar, Avrupa’nın en meşhur mühendisi olup şövalyelere yardıma gelen Gariele Martinengo’nun mukabil lağımlarıyla karşılaşıyor ve yer altında korkunç boğuşmalar oluyordu.  Bu sırada 4 Eylül günü İleki adasının da Kara Mahmûd Reis tarafından zaptı haberi geldi. Kahraman reis, kendisi de ön saflarda çarpışırken şehîd olmuş fakat ada ele geçirilmişti. 6 Eylül’de ise Rodos’un kuzeybatısında bulunan İncirli adası teslim oldu. Bu zafer haberlerinin arkasından Mısır beylerbeyi Hayıbay’ın 24 harb gemisi ile mühim mikdârda yardımcı kuvvet göndermesi askerin şevkini iyice arttırdı. Bir müddet sonra Hayıbay vefât edince Mısır beylerbeyliğine tâyin edilen Mustafa Paşa’nın yerine Ahmed Paşa serdâr oldu.  Bu günlerde Rodos kalesinin İngiliz burcunun güney kısmı başarılı bir Türk lağımı ile havaya uçuruldu. Açılan gedikten giren Türk kahramanları yedi şövalye bayrağı ele geçirdiler. Bu bölgede meydana gelen şiddetli çarpışmalarda düşmana büyük zâyiât verdirildi. Şövalyelerin topçu generali ile üstâd-ı âzamın alemdarı da ölüler arasındaydı. Eylül’ün on ikisinde yapılan bir hücumda bu burca beş zafer bayrağı dikildi. 24 Eylül’de yapılan umûmî hücumda yeniçeri ağası Bâli Ağa İspanyol burcuna girip Türk bayrağını burcun tepesine diktiyse de netîce alınamadı.  10 Aralık’a kadar şiddetli top atışları, lağımlar ve sık sık tekrarlanan umûmî hücumlarla kaleyi iyice yıpratan Kânûnî Sultan Süleymân Han, şövalyelerin üstâd-ı âzamına haber göndererek üç gün içinde kalenin teslimini istedi. Üstâd-ı âzam, böyle mühim bir mes’eleye karar verebilmek için daha uzun bir mühlet istedi. Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın buna cevâbı müthiş oldu. Top atışları arttırılıp, muhasara daha da şiddetlendirilerek hücumlar sıklaştırıldı. 18 Aralık’ta yapılan bir umûmî hücumda şövalyeler şehir içindeki istihkâm ve hendeklerin arkasına çekilmeye mecbur kaldılar ve artık mukavemet etmenin imkânsızlığını da anladıklarından kaleyi teslim etmeyi kabul ettiler (20 Aralık 1522).  Teslim şartları arasında; şövalyelerin eşya ve top dışındaki silâhlarını alıp, on gün içinde Rodos’dan ayrılmaları, bu günler zarfında şehirdeki istihkâmların 4.000 yeniçeri tarafından emniyete alınması ve asıl kuvvetlerin iki kilometre mesafede beklemesi, şövalyelerin kumandanı ile beraber önemli elli kişinin bu süre zarfında rehîne olarak Osmanlı karargâhına gelmeleri, adada Türk hâkimiyeti kurulduktan sonra din ve mezheb serbestliğinin korunması, halkın beş yıl müddetle vergiden muaf tutulması gibi, Osmanlıların âlicenaplığını gösteren şartlar vardı. Kalenin boşaltma işlemleri esnasında Kanunî tarafından kabul edilen üstâd-ı âzam Villiers de L’isle-Adam Pâdişâh’ın elini öpmekle şereflendi. Kalenin boşaltma işlemlerinden sonra gemisine binip gitti. Rodos kalesi ile beraber on iki adanın tamâmı ve şövalyelere âid olan Bodrum da Osmanlı Devleti’ne bırakılmıştı. Osmanlı Devleti’ne 20.000’den fazla şehide mâl olan bu fetihten sonra, Kânûnî Sultan Süleymân Han 29 Aralık’da şehre girip kaleyi gezdi. 2 Ocak Cuma günü ise, câmiye çevrilen Saint Jean kilisesinde Cuma namazını kıldı. Nâmına okunan hutbeyi dinledi. Aynı gün adadan ayrılıp Marmaris’e geçti.  3 Ocak günü Aydın, Midilli, Karasi, Menteşe, Saruhan sancakbeylerine, Anadolu beylerbeyi Kâsım Paşa’nın nezâretinde Rodos’daki inşâat, îmâr ve iskân işleri bitinceye kadar adada kalmalarını emredip, İstanbul’a döndü. Rodos’a derhâl Türk göçmenleri yerleştirilmeye başlandı. Ada bir sancak merkezi yapılıp Cezâyir-i bahr-i sefîd eyâletine bağlandı. İlk sancakbeyi olarak Midilli bahriye sancakbeyi Mehmed Bey tâyin edildi. Bundan sonra bir çok câmi, imâret, mektep, medrese ve yol yapılıp ada îmâr edildi.  1671 yılında hac yolculuğuna çıktığında Rodos’a uğrayan Evliyâ Çelebi; şehrin içinde 18 müslüman-Türk, 4 rum ve 2 de yahûdî mahallesi olduğunu ve altı tanesinde Cuma namazı kılınan 36 adet câmi bulunduğunu kaydetmektedir. Bu câmilerin en meşhurları; Şadırvan Câmii, Ali Hilmi Paşa Câmii, Murâd Reis Câmii, Ağa Câmii, Hamza Bey Câmii, İbrâhim Paşa Câmii, Receb Paşa Câmii, Süleymâniye Câmii (Kânûnî Sultan Süleymân Han tarafından yaptırılmıştır) ve Sultan Mustafa Câmii’dir (Üçüncü Mustafa Han tarafından yaptırılmıştır). Rodos şehri dışında adadaki köylerde de Türk devrine âid câmiler bulunmaktadır. Câmiler dışında Rodos’da bugün de kullanılmakta olan hamam ve her mahallede muhtelif yerlere serpiştirilmiş çeşmeler önemli yer tutmaktadır.  Rodos adasında Osmanlı hâkimiyeti 390 sene sürdü. Bu müddet içinde Rodos mühim hâdiselere sahne olmadı. Fetihten on altı sene sonra Barbaros Hayreddîn Paşa tarafından Kerpe ve Kaşot adaları zaptedildi. Girid’in fethi için yapılan uzun muhasara savaşlarında Rodos, Osmanlı donanması için kıymetli bir üs rolünü oynadı. 1799 senesi başlarında Mısır’daki Napolyon Bonaparte’a karşı sevkedilen Osmanlı donanması da Rodos’da toplanmıştı.  Rodos, 1912 yılında yapılan Trablusgarb harbi sırasında İtalyanlar tarafından 5 Mayıs’da On iki ada ve Meis adasıyla beraber işgal edildi. Aynı yılın Ekim ayında Osmanlı-İtalyan murahhas hey’etleri arasında imzalanan Ouchy muahedesiyle İtalyan hükümeti, adayı Osmanlı Devleti’ne vermeyi kabul etti. Fakat bu sırada çıkan Balkan harbi sebebiyle iade muameleleri yapılamadı. Balkan harbinde Osmanlı Devleti’nin yenilmesi ve Yunanistan’ın da, İtalyanların işgal etmediği Sakız, Midilli, Limni vb. adaları işgal ve diğerleri üzerinde hak iddia etmesi üzerine işgal ettiği bu adalardan çekilmedi. Birinci Dünyâ savaşına Osmanlı Devleti’nin karşısında harbe katılan Yunanistan ve müttefiklerine adaların kendisine âid olduğunu kabul ettirdi. Türkiye de Lozan andlaşmayısla bu adalardaki haklarından vazgeçti.    . MOHAÇ ZAFERİ Geri Dön   Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın 29 Ağustos 1526 târihinde Mohaç ovasında haçlılara karşı kazandığı zafer.  Osmanlı Türkleri; Rumeli’ye ayak bastıkları târihten îtibâren, bir buçuk asırdan fazla bir devirde, karşılarında ya hasım veya hasma yardımcı olarak hep Macarları görmüşlerdi. 1521 yılında sefere çıkan Kânûni Sultan Süleymân Han, Belgrad’ı fethederek Macarlara ağır bir darbe indirdi. Kânûnî’nin daha sonra Mısır isyânı ile uğraşmasını fırsat bilen Macar kralı Layoş, Osmanlıları Avrupa’dan atmak için yeni ittifaklar aramaya başladı. Bir taraftan şiî Safevî Devleti ile anlaşmak isterken, diğer yandan Alman imparatoru Şarlken ile dostluk te’sis etti. Osmanlı hakimiyetindeki Eflak ve Boğdan prensliklerini de kışkırtmaya başladı. Bu durum üzerine Macarlara kesin bir darbe vurmak isteyen Kânûnî Sultan Süleymân Han, Rumeli’deki ordu kumandanı ve devlet adamlarına gönderdiği fermanda ilkbahara Sofya’da toplanmalarını bildirdi. Anadolu beylerbeyi Behram Paşa ile Bosna sancakbeyi, Kırım hanı Saadet Giray ve diğer kumandan ve devlet adamlarının da sefere hazırlanmalarını istedi. 1526 baharında bütün hazırlıklarını tamamlayan Kânûnî Sultan Süleymân Han, önce hazret-i Ebû Eyyûb el-Ensârî’nin, Şeyh Vefâ’nın, dedesi sultan Bâyezid Han’ın ve babası Yavuz Sultan Selim Han’ın türbelerini ziyaret etti. Bunların rûhâniyetlerinden yardım ve duâ istirham eyleyip, onları cenâb-ı Hakk’a vesile yaparak zaferin müyesser olması için Allahü teâlâya yalvardı.  1526 yılı Nisan ayının 23’ünde yola çıkan ordu, Edirne-Filibe-Sofya-Niş üzerinden Belgrad yolunu tâkib etti. Sofya’da, Anadolu askerinin de katılması ile Osmanlı ordusunun kadrosu tamamlandı. Sofya’dan îtibâren sadrâzam İbrâhim Paşa kumandasında öncü kuvvetleri çıkarıldı.  Bu sırada Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın üzerlerine yürüyeceğini haber alan Macar kralı bir taraftan savaş hazırlıklarına başlamış, öte yandan Avrupa’nın bütün devletlerine başvurarak yardım etmelerini istemişti. Bu arada Osmanlıların hedefinin Budin olduğunu bilen Macar meclisi, kralı bizzat ordunun başında görevlendirdi.  Petervaradin ve Ösek kalelerinin alınmasından sonra Osmanlı ordusu Tuna’yı tâkib ederek yola devam etmek için gemiler üzerine kurulan köprüden Drava nehrini geçerken, Macar öncü kuvvetlerinin saldırısına uğradı. Fakat Osmanlı topçusunun zamanında ateş açması üzerine bu baskın püskürtüldü. Alınan esirler konuşturularak, Macar ordusunun Zigetvar’ın doğusundaki Mohaç ovasında bulunduğu öğrenildi.  Osmanlı ordusu hem ağır yürüyor hem de harp tertibatı alıyordu. Sağ kolda vezîriâzam ve Rumeli beylerbeyi İbrâhim Paşa, sol kolda Anadolu beylerbeyi Behram Paşa, merkezde pâdişâh, yeniçeri ağası ve kapıkulu askerleri her seferdeki gibi yerlerini almışlardı.  Macar süvarileri birbirlerine zincirlerle bağlı ve atları da talimli olduğundan, hücum edecekleri cepheleri alt-üst edebilirlerdi. Hele 40-50 bin kişilik bir süvârî kuvvetinin önünde durulamıyacagını tecrübeli akıncılar iyi biliyorlardı. Fakat bunların hücumlarının ancak, önlerinden kaçıp, sür’atle gerilerinden ve yanlarından vurmakla önlenebileceğini öğrenmişlerdi.  Mohaç sahrasında toplanan harp meclisinde Semendre beyi Yahyâ Paşazade Bâli Bey’in bu tarzdaki îkâz ve tavsiyesi üzerine ordu yeni bir harp nizâmı aldı. Evvelâ ordunun ağırlıkları geride bırakıldı. Savaşta ise, ordunun iki kanadını açarak Macar süvârî kitlesinin içeri alınıp topların önüne çekilerek geriden ve yandan vurulması kararlaştırıldı. Yeniçeriler bu defa geriye alındı. Bunların önlerine zincirle birbirlerine bağlı toplar yerleştirildi. Kapıkulu süvarisi ile Bosna beyi Hüsrev Bey’in deli (akıncı) kuvveti ihtiyatta kalıp ihtiyâç olmadıkça harbe iştirak etmiyeceklerdi. Bu toplantıdan sonra komutanlar, emrindeki kuvvetleri harp meydanına yerleştirerek düzene soktular.  Muhârebe öncesi Osmanlı ordusunun mevcudu iki yüz elli bin, Macarlarınki ise iki yüz bin civarında idi. Macar kralı, kumandası altındaki Macarlardan başka, Alman, Leh, Çek, İtalyan ve İspanyollardan mürekkep yetmiş bin kişilik zırhlı şövalyelere de çok güvenmekte idi.  Her zamankinin aksine Osmanlı askeri hemen hücuma geçmeyip, yerlerinde kımıldamadan beklediler. Bu durum düşman komutanlarını şaşırttı. İkindi vaktine kadar bekleyen birleşik haçlı kuvvetleri, daha fazla sabredemeyerek hücuma geçti. Macarların gelişini, İngiliz yazarı Fair Fax Dovvney şöyle anlatmaktadır:  “... Macar süvârî alayları, başlarında krallık bayrağına sarılmış kral Louis olduğu hâlde, hücuma kalktılar. Zırhlı gömlekli şövalyeler, sanki bir cirit oyununda yarış yerinde geçit yapıyorlarmış gibi, savaş meydanına girdiler... Fevkalâde iyi işlenmiş olan zırhları, her bir atlıyı, müteharrik bir çelik kale hâline getirmişti. Gökte top top olmuş bulutlar, bayrakların, flamaların parlak renklerini sönükleştiremiyor, çelikten göğüs siperlerinin ve at koşumlarının parıltısındaki parlaklığı kararlamıyordu. Bunların karşısında ise gösterişten uzak, sultanlarına tam itaatli, şehid olmayı büyük bir arzu ile bekleyen, yalçın kayalar gibi sert, dudaklarında duâlar eksik olmayan Osmanlı ordusu vardı.  Macarlar önce tırıs, sonra dört nala saldırdılar. Sanki çelikten bir çığ, gümbürdiyerek yuvarlandı da, toprak bunun altında sarsıldı. Çatal bayraklar rüzgârla şakırdarken, mızraklar düşmana doğru sivrilmişti. Binlerce at nalının yere vurmasından hâsıl olan korkunç bir uğultunun dalga dalga yayılması ile keskin savaş naraları yükseldi. Ehl-i Sâlib’in ruhu kıyam etmiş, ortalığı sarsıyordu.” Böylece Macarlar bu son Osmanlı plânına vâkıf olmadıkları için, altmış bin kişilik zırhlı süvarileriyle eski Osmanlı plânı zanniyle asıl merkeze hücum ile işi hâlledeceklerini ümit etmişlerdi. Osmanlılar ise Macarları merkeze çekmek suretiyle imha etmek istiyorlardı. Macar kumandanlarından Piyer Pereney ile Papaz Pol Tomori bütün kuvvetleriyle vezîriâzam kumandasındaki Rumeli askeri üzerine hücum ettiler. Osmanlı merkez kuvvetleri plân mucibince geri çekilip düşmanı içeriye aldılar. Anadolu kuvvetlerinin yandan tazyiki ile Macar kuvvetleri daha içeri alınıp, topların önüne getiriliyordu. Bâli Bey kuvvetleri ise, sür’atle düşmanın arkasını çevirerek Macar süvarilerini ikiye ayırdılar. Bundan başka Macarların bizzat kral Layoş kumandasındaki ikinci kolu Anadolu kuvvetleri üzerine yâni Pâdişâh’ın bulunduğu ordugâhın kalbine doğru hücum ettiler. Kendisini muvaffak olmuş gören düşman iyice içeri girdi. Bu arada Pâdişâh’ı esir veya öldürmeye yemin eden Markzali ismindeki şövalyenin kumandasındaki kırk kişilik fedaî müfreze tarafından Pâdişâh’ın üzerine ok yağdırıldığı, hattâ zırhına bir kaç isabet olduğu hâlde sultan Süleymân yerinden kımıldamıyordu. Hattâ Markzali ve iki arkadaşı Pâdişâh’ın yanına kadar gelmeye muvaffak oldu. Kânûnî kılıcını çekerek, bu namlı üç Macar şövalyesini öldürdü.  Macarların kral kumandasındaki kuvvetleri de içeriye alınıp topların önüne çekildikten, gerileri de akıncı ve deli kuvvetleri tarafından çevrildikten sonra, üç yüz top birden ateşe başladı. Kendisini muzaffer olmuş sanan Macar ordusu karma karışık bir hâle geldi. Panik başladı. Beraberlikleri kaybolan Macar tümenleri küçük müfrezeler şeklinde kendi başlarına çarpışmaya başladılar. Kânûnî, umûmî kumandaya tamamen hâkimdi. Bir taraftan Bâli Bey, diğer taraftan Hüsrev Bey, Kânûnî’nin emri gereğince iki taraftan kıskacı kapatıyorlardı. Bu andan îtibâren yarım saat içerisinde ortada Macar ordusu diye bir şey kalmadı. Osmanlı kılıcından kurtulabilenler gece karanlığında bilmeyerek bataklığa saplanıp boğuldular. Bizzat kral ikinci Layoş da kendini kurtaramadı ve atıyla beraber bataklığa sürüklenip boğuldu.  Bir Fransız tarihçisi Mohaç muhârebesini anlatırken; “Târihte hiç bir savaş gösterilemez ki, Mohaç’da olduğu gibi, bir tek muhârebe bütün bir milletin istikbâlini asırlar boyunca ortadan kaldırsın!..” demektedir. Gerçekten de Mohaç zaferinin neticesi pek mühim olmuş, 637 yıllık büyük Macar krallığı târih ve siyâsî coğrafyadan silinmiştir. Zaferin diğer bir parlak cephesi ise, Türk zayiatının pek az olmasıdır. Osmanlı târihlerine göre Türk şehîdleri çok az idi. Yaralılar ise bir kaç bini geçmiyordu. Buna mukabil düşmandan kaçıp kurtulabilenler hemen hemen hiç yoktu.  Cihân târihinin en kesin imha muhârebelerinden olan Mohaç zaferinin kazanılması, birinci derecede başkumandan olarak Kânûnî Sultan Süleymân’a, ikinci olarak Bâli Bey’e aitti. 31 Ağustos’ta yâni muhârebeden iki gün sonra, Mohaç sahrasında Türk ordusu muazzam bir geçit resmi yapmış ve muzaffer başkumandanını selâmlamıştır. Ertesi gün 1 Eylül’de Pâdişâh, akıncılar başta olmak üzere, orduya Macaristan’ın ve başkent Budin’in fethini emretmiş, halkın esir alınmasını ve yağmayı menetmiştir. Nitekim Mohaç savaşı ile Orta Avrupa’nın açılan kapısından giren Osmanlı ordusu, 3 Eylül sabah namazından sonra, Tuna’nın batı kıyısından kuzeye doğru hareket etmek suretiyle, Macaristan’ın fethine giriştiler.