İSTİKLÂL MAHKEMELERİ SEMPOZYUMU AÇILIŞ KONUŞMASI Mustafa Talha GÖNÜLLÜ* Sayın Valim, Sayın Belediye Başkanım, Sayın Atatürk Araştırma Merkezi Başkanım, Değerli Katılımcılar, Üniversitemizin Kıymetli Akademik ve İdari Personeli, Kıymetli Basın Mensupları, Sevgili Öğrenciler, İstiklâl Mahkemeleri Sempozyumu münasebetiyle sizleri Adıyaman’ımızda, Üniversitemizde görmekten, ağırlamaktan büyük memnuniyet duyduğumu ifade etmek istiyorum. Hoş geldiniz, sefalar getirdiniz. Kıymetli Hazirun, Adıyaman ve Adıyaman Üniversitesi bir bütünün parçaları olarak şehir-akademik camia ilişkisini en iyi şekilde kurmuştur. İstikrar ve huzur şehrinde, üniversitemiz istikrarın, huzurun, akademik çalışmaların, bilimin, sanatın gelişmesinde ve geliştirilmesinde öncülük etmeyi kendine şiar edinmiş bir üniversitedir. Yarını bugünden görerek, ilimizin, ülkemizin ve dünya bilim ve eğitim camiasının gelecekte alacağı şekillenmeyi düşünerek, bunlara göre planlar ve projeler üreterek dinamik, gelişmeye açık bir eğitim camiasında, yuvasında sizleri görmekten bahtiyarım. Sizler, üniversitemizde ve şehrimizde gelişmeye, yeniden * Prof. Dr., Adıyaman Üniversitesi Rektörü bir yapılanmaya şahitlik edecek ve umarım gideceğiniz yerlerde Adıyaman’ın ve Adıyaman Üniversitesinin gönüllü bir iyi niyet elçisi olarak bizi yâd edeceksiniz. İfade etmeliyim ki, bizler buraya teşrifinizle sizleri daima iyilikle yâd edeceğiz. Kıymetli Katılımcılar, Adıyaman Üniversitesi 2016’da onuncu kuruluş yılını idrak edecek. Bu kısa zaman diliminde on iki fakülte, bir konservatuar, üç yüksekokul, altı meslek yüksekokulu, üç enstitü, yirmi bini aşkın ön lisans ve lisans öğrencisi ve altı yüz lisansüstü öğrencisiyle gelecek adına büyük umutlar vaat etmektedir. Kıymetli Katılımcılar, Ülkemiz, “Yeni Türkiye” hedefi doğrultusunda geçmiş ve gelecek çizgisinde cesur, emin, geleceğe dair daha iyi ve güzel, müreffeh bir Türkiye hayaline doğru sağlam adımlarla yürümektedir. Bu açıdan ülkemizin tarihinde önemli bir yer tutmuş, uygulamaları, kararları ve sonuçları her zaman için dikkat çekmiş, eleştirilere konu olmuş, sonuçları geleceğimizin şekillenmesinde büyük bir yer tutmuş olan, olağanüstü şartlarda kurulmuş İstiklâl Mahkemelerinin Adıyaman’da, üniversitemizde bir toplantıda konunun uzmanları tarafından tartışılıyor olması bizim ve ülkemiz için büyük hayırlara vesile olacaktır. Ülkemizin demokratik olgunluğa erişmesinin bir nişanesi olarak da kabul edebileceğimiz bugünkü sempozyumun benzer sempozyumlarla desteklenerek, tarihin yeniden ve belgeler ışığında yazılacak olması beni hakikaten heyecanlandırmaktadır. Bu münasebetle, Sempozyumun düzenlenmesinde emeği geçen başta Prof. Dr. Mehmet Ali Beyhan Bey’e, Prof. Dr. Derya Örs Bey’e, kıymetli öğretim elemanlarına, kurum çalışanlarına ve siz değerli katılımcılara teşekkür ederim. Saygılarımla. X MUSTAFA TALHA GÖNÜLLÜ İSTİKLÂL MAHKEMELERİ SEMPOZYUMU AÇILIŞ KONUŞMASI Mehmet Ali BEYHAN* Sayın Vali Vekili, Sayın Belediye Başkan Vekili, Sayın Rektör Yardımcıları, Değerli Meslektaşlarım, Üniversitenin Değerli Yöneticileri, Muhterem Hanımefendiler, Beyefendiler, Değerli Basın Mensupları, Sevgili Öğrenciler, İstiklâl Mahkemeleri Sempozyumuna hoş geldiniz. Sizleri sevgi ve saygıyla selâmlıyorum. İstiklâl Mahkemeleri, yakın tarihimizin en çok tartışılan konularından birisidir; üzerinden bir asra yakın zaman geçmesine rağmen, Cumhuriyet Tarihi’nin araştırma açısından hala bakir konuları arasında yerini muhafaza etmektedir. Bakir bir konudur çünkü bu mahkemeler üzerine ciddi, önyargısız bir araştırma yapılmamıştır. Mevcut çalışmalar, daha çok hatıra türü kitaplar veya bu hatıralara dayanılarak kaleme alınan eserlerdir. İstiklâl mahkemeleri pek çok yönüyle tartışılmaktadır; görevlendirilen hâkimlerin kişilikleri, formasyonları, duruşmalar esnasında maznunlara karşı hâkimlik mesleğiyle bağdaşmayacak tutum ve davranışları; sivil veya askeri makamların tamamına emir veriyor olabilmeleri; delile ihtiyaç duymadan karar oluşturmaları; tecziye ve terbiye edilmesi gerekenler, muhalif olanlar hakkında delil üretmeleri gibi hususlar, bu mahkemeleri tartışma konusu yapmıştır, yapmaya devam etmektedir. * Prof. Dr., Atatürk Araştırma Merkezi Başkanı XII MEHMET ALİ BEYHAN Tarihi olayların bir arka planı vardır; olayı hazırlayan bir süreç ve bu sürece götüren pek çok şart mevcuttur bu planda. Müesseseler de böyledir; bir karara istinaden kurulurlar ve karar alıcıları icbar eden yine şartlardır. Tarih incelemelerinde, günün şartlarını, atmosferini göz önünde bulundurmak gerekir. Bu şartlar tahlil edilmeden, göz ardı edilerek yapılacak değerlendirme sağlıklı bir netice vermeyecektir. İnceleyici duygusal yaklaşımını, ideolojik kaygılarını da bir tarafa bırakmalıdır. Neticede inceleme yaptığı konu neşredildiğinde, artık kendi dünyasının sınırlarını aşmış ve geniş kitlelere mal olmuş olacaktır. Bir araştırmacı için bu elbette büyük bir sorumluluktur ve tarihçi bu sorumluluk bilinciyle konuşmak ve yazmak zorundadır. İstiklâl Mahkemeleri hangi şartlarda kurulmuştu? Bu sorunun cevabı esasen İstiklâl Mahkemelerinin anlaşılmasını sağlayacaktır. Zaman 20. yüzyıla evrilirken, Avrupa bir bunalımın eşiğindedir. Zengin topraklar, endüstriyel kaynaklar, bu kıta üzerindeki devletleri kıyasıya bir rekabet içinde savaşa sürüklemiştir. Rekabet alanı coğrafya, Osmanlı Devleti’nin hâkimiyetindedir. 1911’de Kuzey Afrika’daki son topraklar işgal edilecek; bir yıl sonra 1912’de Balkan coğrafyasının tamamı elimizden çıkacaktır. Osmanlı Devleti’nin, nasıl girdiğinden ziyade neden/niçin girdiğinin hâlâ tartışıldığı I. Dünya Savaşı öncesinde, toprakları iki buçuk milyon kilometre karedir. Savaşa dâhil edildikten sonra nasıl bir belaya bulaşıldığını, başta devrin yöneticileri olmak üzere kimsenin çok bilmediği bu savaş Osmanlı Devleti’nin sonunu getirdi. I. Dünya Savaşı’nı geride bırakan milletimiz, sadece geniş bir coğrafyayı kaybetmenin sarsıntısını yaşamadı. 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasıyla, Anadolu yarımadasının tabii sınırlarına çekilmiş oldu, ama dünyayı savaşa sürükleyen güçler Anadolu’yu da işgale başladılar. İşgal, bu millet için yeniden dirilişin kapılarını araladı. On yıl boyunca savaşan, kıt imkânlarını tüketerek daha da yoksullaşan milletimiz varını yoğunu ortaya koydu. Sınırlarına çekildiği bu toprakları kanı ve canı pahasına savundu. “Millî Mücadele Dönemi” olarak tarihimizde, dünya tarihinde yerini alan bu dönem kolay geçmedi. XIII Anadolu’nun güneyi savaşın galipleri tarafından işgal edilmiş, batısı İngiltere’nin desteğinde Yunanlıların istilasına uğramıştı. Uzun savaş yıllarının yorgunluğu, bitkinliği, yoksunluk ve yoksulluğu milleti perişan bırakmıştı. İnsan kaybı had safhadaydı; nüfusun büyük bir kısmı savaşlarda tükenmişti. Bu şartlarda; Osmanlı topraklarının elden çıkan bölgelerinden göçlerle beraber son sığınak yeri olan Anadolu için ölüm kalım savaşı verilecek, bu topraklar yurt edinilecekti. Millî Mücadele dönemi ve öncesi, bir milletin yeniden var olma savaşını verdiği bir dönemdir. 16 Mart 1920’de orduları mağlup olmuş devletin başkenti İstanbul işgal edildi. Son Osmanlı Meclis-i Mebusan’ı üyeleriyle Ankara’da yeni bir meclis, Büyük Millet Meclisi oluşturuldu. 23 Nisan 1920’de Ankara’da faaliyete başlayan Büyük Millet Meclisi’nin çözmesi gereken acil problemler vardı: Birincisi düzenli bir ordunun acilen kurulması gerekiyordu; bunun için eli silah tutan herkes bir değerdi. İkincisi savaş sonrası şartların doğurduğu asayiş problemi idi. Yağma ve eşkıyalık, isyanlar; bîtap düşmüş halkın üzerine bir kȃbus gibi çökmüştü. Üçüncüsü, elbette en önemlisi asker firarileri meselesiydi; muhtelif cephelerden firar eden askerler, sağda-solda eşkıyalık yapmakta, asayişi bozmaktaydılar. Anadolu’nun muhtelif bölgelerindeki askeri birliklerden yeni bir ordu kurma çalışmaları başlatıldı. Ordunun teşekkülü sürecinde firarilerden de yararlanılabilirdi. Yeni ordu her şeyden önce, otorite boşluğunu dolduracak, otoriteyi yeniden tesis edecekti. Bu şartların getirdiği mecburiyet ile Türkiye Büyük Millet Meclisi kuruluşunun ilk günlerinde, açılışından altı gün sonra, 29 Nisan 1920 tarihinde Hıyanet-i Vataniye ve aynı yılın 11 Eylülü’nde de Asker Firarileri Hakkındaki kanunları çıkardı. 14 Maddeden oluşan bu kanunun özü şu idi: Saltanat ve Hilâfet Merkezi İstanbul; Anadolu’nun pek çok bölgesi işgal altındadır. Ülkeyi işgalden kurtarmak için Büyük Millet Meclisi açılmıştır. Bu meclise karşı yazılı, sözlü, fiili muhalefette bulunan, halkı isyana teşvik eden vatan hainidir.1 Bu suçu işleyenler idam 1 İstiklâl Mahkemeleri, C 1, TBMM Basımevi, Ankara 2015, s. 43. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ SEBMPOZYUMU AÇILIŞ KONUŞMASI XIV cezasına çarptırılır. Asker firarileri hakkındaki kanunun birinci maddesinde “Asker firarileri, onlara yardım ve yataklık edenleri yargılamak üzere hâkimleri meclis üyelerinden seçilecek olan İstiklâl Mahkemeleri kurulur” hükmü yer alıyordu. Amaç firarları önlemek, sarsılan otoriteyi temin etmek ve en önemlisi de yeni ordunun kuruluşunu sağlamaktı. Normal mahkemelerle etkili ve çabuk netice almak hayli zordu. İşte İstiklâl Mahkemeleri bu son kanuna dayanılarak ve bu amaçlarla, böyle bir zaruretten, ihtiyaçtan dolayı kuruldu. Mahkemelerin görev alanı, ilk kuruldukları sırada asker firarileriyle sınırlı idi. Hükümet, ihtiyaç duydukça meclise teklif götürecek, mahkemenin kuruluşuna meclis karar verecekti. Mahkemelerin yetkileri genişti; verdiği kararların temyizi yoktu. Her şeyden önce, yapıları itibariyle mahkeme üyeleri kendilerini kanunlara bağlı hissetmiyor, hatta kanunların üstünde görüyordu. Duruşmalarda avukat savunmaları “cambazlık” olarak görülmüş; avukatlar, “millet hüküm bekliyor, ne söyleyecekseniz söyleyin, uzatmayın” gibi azarlara muhatap olmuşlardır. Nitekim mahkemelerin uygulamalarında, üyelerin sergiledikleri bu davranışlar, hem basına yansımış ve hem de yargılananların veya bir şekilde mahkemelerle yolları kesişmiş olanların anılarında örnekleriyle yer almıştır: Ankara İstiklâl Mahkemesi üyelerinden Kılıç Ali, haber peşinde koşan genç bir gazeteciyi, Hikmet Şevki’yi; kılık-kıyafet/şapka kanununun henüz çıkmadığı günlerde, şapka giydiği için, mahkemede; “Nedir bu kepazelik, bu şapka da ne oluyor, babanda mı şapka giyerdi, anandan mı şapkalı doğdun” diye azarlayarak tartaklayacak, tekmeleyecektir2 . Kılıç Ali o sıralar henüz kalpak giymektedir. Aynı Kılıç Ali, şapka kanunu çıktıktan sonra, bu defa başında şapkasıyla; sarık ve fes giyen bir müderrisi, İskilipli Âtıf Efendi’yi idama mahkûm eden kararın altına imza koyacaktır. 2 Şevket Süreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, İstanbul 1979, s. 369. MEHMET ALİ BEYHAN XV Ankara İstiklâl Mahkemesine yolu düşenlerden biri de Şevket Süreyya Aydemir’dir. Duruşma esnasında Mahkeme Başkanı Ali Çetinkaya’nın sorularını cevaplarken Aydemir, bir milâdî tarihi, 1923’ü kullandığında; “1923 ne demek, 1923 de ne oluyormuş, babalarımız da bu tarihi mi kullanırdı, bizim tarihimize ne olmuş ki, bunları nereden çıkarıyorsunuz?” gibi sorularla paylanacaktır.3 Unutmamak gerekir ki bu sırada takvim değişikliği ile ilgili kanun henüz çıkmamıştır. Bir mahkeme düşünün ki, ithamdan öteye geçmeyen suçlamalarla, Millî Mücadele Dönemi’nin önde gelen komutanlarını derdest edebilmekte ve idam ile yargılayabilmektedir. Kȃzım Karabekir’in, 15. Kolordu Komutanı sıfatıyla Erzurum Kongresi’nin icra edilmesindeki payı büyüktür. Zira Erzurum’un Millî Mücadele’nin başlangıç yeri olarak seçilmesinde, pek çok hususiyetinin etkisi olmakla beraber, Kȃzım Karabekir ve komutanı olduğu 15. Kolordunun bu şehirde olması önemli bir etkendir. Çünkü Kongre’nin güvenliği, düzenli bir askeri güce ve güvenilir bir komutana bağlıydı. Diğer hizmetleri bir yana, Kongre’nin icra edilmesindeki bu hizmeti dahi Kȃzım Karabekir’i Millî Mücadele’nin önde gelen diğer bazı komutanları gibi İzmir’de, İstiklâl Mahkemesinde idamla yargılanmaktan kurtaramamıştır. Mahkeme, Karabekir için tavassutta bulunan devrin Başbakanı İnönü’yü bile tevkif teşebbüsünde bulunmuştur. Değerli konuklar, Esasen yakın tarihimizin pek çok konusu, İstiklâl Mahkemeleri gibi tartışmaya açıktır ve tartışılmaktadır. Tarihi şahsiyetler tartışma konusu yapılır; ya hepten kötüdür, yaptıklarının tamamı yanlıştır. Veya her türlü hatadan beridir, kusursuzdur; yaptıklarının hepsi doğrudur. Hiçbir zaman tartışılamaz, tenkit edilemezdir. Eğer tarihe, bir bilgi alanı olmanın ötesinde bir ödev yüklerseniz; daha açık bir ifade ile ideolojinin kavga alanı haline getirirseniz olacağı budur. Ne yazık ki, yakın dönem tarihimiz, ideolojik saplantılarla oluşturulan iki kutuplu bir algı 3 A.g.e., s. 374. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ SEBMPOZYUMU AÇILIŞ KONUŞMASI XVI üzerine inşa edilmiştir. Hâlbuki tarihi şahsiyetler de insandır; her fâni gibi hata yapabilir, yanılgıya düşebilir. Kusurları, beşeri zaafiyetleri vardır; kızarlar, severler, kin güderler, üzüntü duyarlar, saygı ve mutlak itaat beklerler. Onlar da, cesaretleri nispetinde korku ve endişe taşırlar. Bütün bunlar beşerî zaaflardır, olabilir, olması gereken budur. Çünkü bu zaafiyetler; insanı insan yapan, diğer canlılardan ayıran temel ögelerdir. Tarihi şahsiyetleri, her şeyden önce insan olarak değerlendirirsek; tarihi olayları, kurumları devrin şartları çerçevesinde incelersek yaptığımız, ancak o zaman bir bilgi alanı olarak tarih olur, beklenen fayda sağlanır; tarih de görevini yapar. Siyasi olaylar, kurumlar da böyledir; meydana geldikleri ve kuruldukları zamanın, zeminin şartları ile beraber değerlendirilmiyorsa elde edilen netice sağlıklı olamaz; yazılanlar, söylenenler hem eksik, hem yanlış olur. Şahıslar üzerinden kurumlar da hepten mahkûm edilmeye veya tebriye edilmeye çalışılır. Mesela Duyûn-ı Umûmiye konusu tarih kitaplarında, sadece kurum olarak eleştiriye tabi tutulmaz; bunun üzerinden Sultan II. Abdülhamid ve devri hedef alınır. Tahta çıkışından bir yıl önce, 1875’te devletin ekonomik iflasını ilan ettiği, Düyȗn-ı Umȗmiye ile II. Abdülhamid’in, sarsılan iktisadi itibarı iade etme çabası görmezden gelinir. İstiklâl Mahkemeleri de böyledir; Cumhuriyetin kurucu kadrosu İstiklâl Mahkemeleri çerçevesine hapsedilir. Tartışılması gereken bu mahkemelerde görev yapanların verdiği görüntüdür, oluşturdukları imajdır. Evet, Sempozyumun konusu İstiklâl Mahkemeleridir, onun için buradayız. Adıyaman Üniversitesi çatısı altında İstiklâl Mahkemelerini, yakın tarihimizin tartışmalı bir konusunu konuşacağız. İstiklâl Mahkemeleri, zaman itibariyle sıkıntılı, olağanüstü bir dönemde kurulmuş, faaliyette bulunmuşlardır. Kuruluş dönemi itibariyle de tabii mahkemeler değildir. Dolayısıyla tabii hâkim ilkesine aykırı hâkimler bu mahkemelerde görev yapmıştır. Esasen atanan hâkimlerin pek çoğu hukukçu değildir, hukuk tahsili yoktur. Üyeleri kahır ekseriyetle, hukuk dışı alanlara mensuptur. Üyeler MEHMET ALİ BEYHAN XVII arasında hâkim, subay, ilmiye sınıfından müftü, müderris, öğretmen, mühendis, matematikçi, mülkiye amiri; vali, mutasarrıf, kaymakam ve çiftçi gibi farklı meslek mensupları, kısmen de hukukçu vardır. Mahkemelerde görev yapan altmış yedi üye arasında hukukçu sayısı yirmi iki kişiden ibarettir. Hukukçulardan biri doktoralıdır ve profesör olarak da Ankara Hukuk Mektebinde ders vermiştir. Yirmi iki hukukçudan, mahkemelere üye olmadan önce hukuk mesleğini icra edenlerin sayısı dokuzdur; bunların altısı savcı ve hâkim, üçü avukat olarak çalışmıştır. Değerli Konuklar, 18 Eylül 1920 tarihinde hükümet, on dört bölgede İstiklâl Mahkemesi kurulması teklifini verdi ve İstiklâl Mahkemeleri on dört isim altında kuruldu. Kuruldukları bölgeler itibariyle yargı çevreleri bütün vilayetleri kapsamış, zamanla yetkileri genişletilmiştir. Mahkemeler, bir başkan, üç üyeden oluşuyor, her mahkemenin ayrıca savcısı bulunuyordu. Kararları kesindi, temyizi, ya da bir üst kademesi yoktu. Kararların infazı için devlet güçlerinin tamamı görevlidir. Tereddüt gösterenler, cezaların infazında gecikmeye sebep olanlar aynı mahkemeler tarafından yargılanacaklardır. Asker Firarileri Kanunu’nun 1. Maddesine ek yapılarak mahkemelerin yetkileri genişletildi. Firariler, firarilere yardım ve yataklık edenlere ilave olarak; hiyânet-i vataniye, askeri ve siyasi casusluk suçları da İstiklâl Mahkemeleri’nin yetki alanına dâhil edildi. İstiklâl Mahkemeleri, zaman olarak kısa bir dönem; 1920-1927 yılları arası aralıklarla faaliyette bulunmuştur. Belki zaman olarak dar ve sınırlı bir alandır. Ama etkileri, sebebiyet verdikleri tartışma bakımından hayli yoğun ve bir o kadar da geniş bir araştırma alanıdır. Bazı üyelerin kişisel karakter yapıları, mahkemelere gölge düşürmüştür. Mahkemelerde görev yapan üyelerin bir kısmı bu mahkemelerce yargılanmış, ceza almışlardır. Evet, İstiklâl Mahkemeleri konusu, Cumhuriyet Tarihi’nin bakir bir alandır. Konu üzerine bir doktora tezi yapılmış ve üzerinden neredeyse yarım asırlık bir zaman geçmiştir. Bir zamanlar, İstiklâl MahkeİSTİKLÂL MAHKEMELERİ SEBMPOZYUMU AÇILIŞ KONUŞMASI XVIII meleri dosyaları üzerinde bir yasak vardı veya kısıtlı bir izinle inceleme imkânı bulunuyordu. Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı, bu dosyaları tozlu raflardan indirtti. Kurduğu bir ekiple neşir çalışmalarını başlattı. Bu çalışmaların ürünü olarak 2015 yılında ilk beş cilt yayımlandı. 1. Cilt, kanun metinleriyle Büyük Millet Meclisi’ndeki tartışma zabıtlarını içermektedir. Diğer dört cilt ise; El-Cezire, Eskişehir, Isparta ve İstanbul mahkemelerine ait kararlar ve mahkeme tutanaklarını ihtiva etmektedir. Ayrıca Meclis sayfasında, dijital ortamda neşir metinlerine ulaşmak mümkündür. Atatürk Araştırma Merkezi, Cumhuriyet Devri Tarihi’nin bu tartışmalı konusunu, pek çok araştırıcının, bilim adamının ilgisini çekeceği düşüncesiyle bilimsel bir toplantıda değerlendirmeye karar vermişti. Ancak sempozyum süreci başladıktan sonra görüldü ki, bu bakir konuda söyleyecek sözü, yazılacak satırı olanlar hayli azdır, hatta azın azıdır. Nitekim süreç takvimi alabildiğine ferah tutulmasına ve süreç birkaç defa uzatılmasına rağmen toplamda yirmi dört başvuru oldu. Başvurulardan, bildiri metinlerinin hakemlerce, sempozyumda sunulmaya değer bulunanların sayısı on dört kadardı. İlk defa bir devlet üniversitesinin çatısı altında, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı öncülüğünde gerçekleştirilecek olan İstiklâl Mahkemeleri gibi üzerinde akademik çalışmaların yok denilecek kadar az olduğu bir konuda yüzlerce başvurunun olması gerekirdi. Zira araştırma alanı/konusu, el değmemiş oranda akademik anlamda zengindir; böyle bir konu, üzerinde söylenecek, yazılacak çok şey olduğunu vadeder. Olması gereken budur, ama akademik dünyamızda tam tersi vakidir; bir konuda ne kadar çok araştırma, neşriyat yapılmış ise o alan/ konu akademik dünyamızın ilgisine mazhar olmaktadır. İstiklâl Mahkemeleri Sempozyumu da “bu ilgiye mazhar olmayan konulardan biri” oldu. Ama bu önemli bir adımdır ve “gerçek için atılacak her adım yeni araştırmalara imkân sağlayacaktır”. MEHMET ALİ BEYHAN SEMPOZYUMA GELEN TELGRAFLAR 10 Aralık 2015 Sayın Prof. Dr. Mehmet Ali BEYHAN Atatürk Araştırma Merkezi Başkanı Adıyaman Üniversitesi İstiklal Mahkemeleri Sempozyumuna yaptığınız davet için teşekkür ediyorum. Tarihimizin bir dönemine ışık tutucu mahiyette olacağına inandığım sempozyumun başarılı geçmesini diliyorum. Türkiye Büyük Millet Meclisi Arşivinde bulunan İstiklal Mahkemeleri belgelerinin merak edilen pek çok soruya cevap vereceğini umuyor selam ve sevgilerimi iletiyorum. İsmail KAHRAMAN TBMM Başkanı Aralık 2015 Sayın Prof. Dr. Mehmet Ali BEYHAN Atatürk Araştırma Merkezi Başkanı Adıyaman Üniversitesi Daha önceden belirlenen programım nedeniyle nazik davetinize katılamıyorum. Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı ve Adıyaman Üniversitesi iş birliğinde düzenlediğiniz İstiklal Mahkemeleri Sempozyumunun başarılı geçmesini diler size ve tüm katılımcılara selam ve saygılarımı sunarım. Numan KURTULMUŞ Başbakan Yardımcısı XX TELGRAFLAR Sempozyuma Telgraf Gönderen Diğer Devlet Adamı ve Bürokratlar: Adalet Bakanı, Bekir BOZDAĞ, Çevre ve Şehircilik Bakanı, Fatma Güldemet SARI, Adıyaman Milletvekili, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkan Vekili, Ahmet AYDIN, Çorum Milletvekili, TBMM İdare Amiri, Salim USLU, Osmaniye Milletvekili, TBMM Başkanlık Divanı Katip Üyesi, Mücahit DURMUŞOĞLU, Danıştay Başkanı, Zerrin GÜNGÖR, Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreteri, Seyfullah HACIMÜFTÜOĞLU. BİLDİRİLER TÜRKİYE’DEKİ İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE İLGİLİ RUS ARAŞTIRMACILARININ AKADEMİK DEĞERLENDİRMELERİ Cavid QASIMOV* ÖZET Türkiye Büyük Millet Meslisi tarafından 29 Nisan 1920 tarihinde çıkarılan 2 numaralı “Hıyaneti Vataniye Kanunu” ile 18 Eylül 1920 tarihinde göreve başlayan İstiklâl Mahkemeleri, Millî Mücadele Dönemi ve Cumhuriyet Dönemi olmak üzere 1920-1927 yılları arasında faaliyet göstermiştir. İstiklâl Mahkemelerinin yapmış olduğu icraatlar yalnız Türkiyede’ki tarihçilerin değil, aynı zamanda Rus tarihçilerinin de ilgisini çekmiştir. Bildiride, Türkiye’de Millî Mücadele Dönemi (1920-1923) ve Cumhuriyet Dönemi (1923-1927) olmak üzere görev yapmış İstiklâl Mahkemeleri ile ilgili Sovyet Rusyası (Sovyetler Birliği) ve günümüz Rusyası’nın tarihçileri tarafından yapılan akademik çalışmaların değerlendirilmesi yapılacaktır. Anahtar Kelimeler: Türkiye Büyük Millet Meclisi, İstiklâl Mahkemeleri. * Doç. Dr., Azerbaycan Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü, Uzman Araştırmacı, cavidqasimli@yahoo.com 2 CAVİD QASIMOV GİRİŞ Günümüzde 1920’lerde Türkiye’de görevde bulunmuş İstiklâl Mahkemelerinin kuruluşu ve yapmış olduğu tüm icraatları ile ilgili olarak tarihçiler, gazeteciler ve politikacılar tarafından çeşitli yorumlar yapılmaktadır. Birçok araştırmacı Millî Mücadele Dönemi (1920- 1923) ve Cumhuriyet Dönemi (1923 - 1927) olmak üzere iki dönem olarak teşekkül etmiş İstiklâl Mahkemelerinin devlet ve toplum için gerekli olduğunu savunurken, diğerleri ise bu mahkemelerin görevi kötüye kullanan anti-demokratik bir kurum olduğunu savunmaktadır. Fakat son yıllarda TBMM tarafından İstiklâl Mahkemelerinin arşivi ile ilgili çok önemli bir projenin hayata geçirilmesi bu konunun önemli ölçüde aydınlanmasına yardımcı olmuştur. TBMM Başkanlığının 11 Mart 2010 tarih ve 3967 sayılı olurlarıyla başlayan proje kapsamında 24 Aralık 2010-06 Eylül 2011 tarihleri arasında İstiklâl Mahkemelerine (Özellikle de, Ankara 1, Eskişehir, Kastamonu, Konya, Isparta, Pozantı, Yozgat, Amasya, El-Cezire, İstanbul, Şark ve Ankara 2) ait dosyaların envanteri çıkarılmış tasnif, elektronik ortama aktarma ve indeks işlemleri yapılmıştır1 . Yapılan çalışmalar sonucunda İstiklâl Mahkemelerine ait çevirileri yapılan belgeler üç ciltte toplanmıştır. (“İstiklâl Mahkemeleri” başlıklı I. cilt 330 sayfadan, “İstanbul İstiklâl Mahkemeleri” başlıklı II. cilt 286 sayfadan, “Elcezire İstiklâl Mahkemesi” başlıklı III. cilt ise 290 sayfadan oluşmaktadır). Şu an da bu proje kapsamında işler devam etmektedir. Türkiye Büyük Millet Meclisi arşivinde İstiklâl Mahkemeleriyle ilgili 914 bin 695 sayfa belge ile beraber 158 eski defter bulunmaktadır2 . Türkiye’de Millî Mücadele Dönemi (1920-1923) ve Cumhuriyet Dönemi (1923-1927) olmak üzere iki dönem olarak görev yapmış İs1 İstiklâl Mahkemeleri, Ankara 2015, C I s.3. 2 İstiklâl Mahkemeleri, Ankara 2015, C I s.5. TÜRKİYE’DEKİ İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE İLGİLİ RUS 3 ARAŞTIRMACILARININ AKADEMİK DEĞERLENDİRMELERİ tiklâl Mahkemeleri ile ilgili yalnız Türk araştırmacıları tarafından değil, aynı zamanda Rus araştırmacıları tarafından da önemli çalışmalar yapılmıştır. İstiklâl Mahkemeleri ile ilgili Rusya’da yapılan çalışmaları üç döneme ayırabiliriz. I. Dönem: 1920-1940’lı yılları kapsar; II. Dönem: 1950-80’lı yılları kapsar; III. Dönem: 1990’lı yıllardan günümüze kadar ki zamanı kapsar. İstiklâl Mahkemeleri ile İlgili I. Dönem Akademik Çalışmalar Türkler ve Ruslar tarih boyunca sürekli olarak birbirleri ile mücadele etmişlerdir. Savaşın en önemli sebebi Rusya’nın, coğrafi olarak kuzeyindeki buzlarla kaplı denizler ile güneyinde boğazlara ve Karadeniz’e sahip Osmanlı Devleti arasında sıkışıp kalması, sıcak denizlere çıkışı olmayan bir ülke konumunda olması idi3 . XVIII. yüzyılın başlarında tahta çıkan Çar I. Petro’dan itibaren sıcak denizlere inme ve dünya hakimiyetini eline geçirme politikasını prensip edinen Rusya, kendisine yayılma alanı olarak Osmanlı coğrafyasını seçmiştir. Boğazları ele geçirerek Karadeniz’e hâkim olmak isteyen Rusya bu amacını gerçekleştirebilmek için çaba sarf etmiştir4 . Zaman zaman bu amacını gerçekleştirmeye çok yaklaşan Rusya, karşısında menfaatleri gereğince Osmanlı Devleti’ni destekleyen İngiltere ve Fransa’yı bulmuştur. Rusya, yaklaşık iki asır boyunca bu amacını gerçekleştirememiştir5 . Fakat, XX. yüzyılın başlarında Rusya ile Türkiye arasındaki ilişkilerde önemli ölçüde değişme yaşandı. Türkiye, emperyalistlere 3 Erdoğan Keleş, “Rusya’nın Sıcak Denizlere İnme Politikası”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2009, s. 90. 4 Keleş, a.g.m., s. 91. 5 Keleş, a.g.m., s. 92. 4 CAVİD QASIMOV karşı Millî Mücadele’yi gerçekleştirirken, Sovyetler de İtilaf Devletleri’nce desteklenen karşı devrimci güçlerle ve Polonya ile savaşıyordu6 . Bu yüzden her iki ülke de, ortak düşmanlarla savaştıklarından dolayı birbirlerini doğal müttefik olarak kabul ediyorlardı. Millî Mücadele, Sovyetler Birliği açısından çok önemliydi. Çünkü İngiltere İstanbul’a, Boğazlara, Kafkasya’ya, Afganistan’a ve Irak’la Filistin’e hâkim olarak, Sovyetler Birliği’ni güneyden kuşatmıştı. Ayrıca İngiltere, Batı Anadolu’yu isteklerini rahatlıkla yaptırabileceği bir devlet olan Yunanistan’a vererek, Ege Denizi’ne hâkim olmak ve Doğu Anadolu’da da kendi hâkimiyetinde bir Ermenistan ve Kürdistan kurdurarak, Sovyetleri sıkıştırmak istiyordu7 . XX. yüzyılın başlarında Türkiye ile Sovyet Rusya’sı arasında siyasi ilişkilerin kurulması dönemin akademik çalışmaları üzerinde de etkili olmuştur. Türkiye’nin İstiklâl Savaşı’nda başarılı olması, Gazi Mustafa Kemal Paşa tarafından gerçekleştirilen reformlar Rus tarihçilerinin ilgi odağı olmuştur. Rus tarihçileri özellikle Millî Mücadele Dönemi ve Cumhuriyet Dönemi olmak üzere 1920-1927 yılları arasında faaliyet göstermiş İstiklâl Mahkemeleri’nin icraatlarını araştırmışlardı. Rus tarihçileri tarafından İstiklâl Mahkemelerinin esas araştırma konusu seçilmesinin ana nedenleri: 1. Ekim devriminden sonra Sovyet Rusyası’nda gerçekleştirilmekte olan Proletarya diktatörlüğüne hak kazandırmak, 2. Proletarya diktatörlüğünün Müslüman ülkeler için de zaruri olduğunu kanıtlamak, 6 Özlem Çolak, Lenin Döneminde Türk-Rus İlişkileri, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktota Tezi, Isparta, 2010, s.5. 7 Çolak, a.g.e., s.7. TÜRKİYE’DEKİ İSTİKLÂL MAHKAMELERİ İLE İLGİLİ RUS 5 ARAŞTIRMACILARININ AKADEMİK DEĞERLENDİRMELERİ 3. İstiklâl Mahkemelerinin birer devrim mahkemesi niteliğinde olmasını kanıtlamak. Rusya’da yapılan I. dönem akademik çalışmalarda İstiklâl Mahkemeleri ile ilgili şu konular özellikle irdelenmiştir: 1. İstiklâl Mahkemelerinin kuruluş nedenleri, 2. İstiklâl Mahkemelerinin temel karakteri, 3. İstiklâl Mahkemeleri tarafından verilen cezalar, 4. İstiklâl Mahkemelerinin tespit ettiği suçlar, 5. İstiklâl Mahkemelerinin saptandığı bölgeler, 6. İstiklâl Mahkemeleri’nin üyeleri. 1920-1940’lı yıllarda Sovyet Rusya’sı ve daha sonra Sovyetler Birliği’nde (SSCB) Türkiye ile ilgili yayımlanan eserlerde (kitap, makale vs.) İstiklâl Mahkemeleri ile ilgili bilgilere yer verilmiştir8 . 1920’li Yıllarda Yayımlanan Eserler 1. M. Pavloviç, Devrimci Türkiye, Moskova 1921. 2. Gurko Krayjin, Türkiye’de Devrim Tarihi 1923. 3. H. Sokolskiy, Modern Türkiye ile İlgili Denemeler, Tiflis 1923. 4. B. Liray, Yeni Türkiye, Moskova 1924. 5. Türkiye ile İlgili Raporlar (Rusya Dışişleri Bakanlığına ait gizli belgeler), 1924. 6. İ. Butaev, Türkiye’nin Sorunu, Moskova 1925. 7. K. Yust, Kemalistler, Edebiyat Dergisi S 9, Moskova 1926. 8 R. Kilasov, Türkiye’de Ulusal Kurtuluş ve Bağımsızlık Mücadelesinde Mustafa Kemal Atatürk’ün Yeri ve Önemi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Rusya (Mahaçkale) 2002, s.67. 6 CAVİD QASIMOV 8. B. Ferdi, Türkiye’deki Durum, Komünist Enternasyoneli Dergisi, Moskova S 9, 1926. 9. V. A. Gurko Kryajin, Yakın Doğu ve Türkiye, Moskova 1925. 10. Y. İrandust, Kemalist Devrimin İtici Gücü, Moskova 1928. 11. A. Melnik, Türkiye Respublikası, Moskova 1927. 12. A. Melnik, Türkiye, Moskova 1929. 1930’lu Yıllarda Yayımlanan Eserler 1. İ. Dorkin, Doğuda Burjuva Devrimleri ile İlgili Denemeler, Moskova 1931. 2. A. F. Müller, Türkiye, Moskova 1937. 3. A. D. Noviçev, Türkiye ile İlgili Denemeler, Moskova 1935. 4. A. M. Şamsutdinov, Türkiye’nin Ulusal Kurtuluş Mücadelesi (1917-1923), Moskova 1966. 1940’lı Yıllarda Yayımlanan Eserler 1. A. F. Müller, Türkiye’nin Kısa Tarihi, Moskova 1948. 2. A. F. Müller, Türkiye’nin Modern Tarihi ile İlgili Denemeler, Moskova- Sankt-Peterburg 1948. 1920-1940’lı yıllarda Sovyet Rusya’sı ve daha sonra Sovyetler Birliği’nde (SSCB) Türkiye ile ilgili makale ve kitap düzeyinde yayımlanan eserlerde Türkiye Cumhuriyeti ile Sovyetler Birliği’nin siyasi ve ekonomik ilişkileri ile beraber Türkiye’de yapılan reformlara da geniş yer verilmekteydi9 . 9 Kilasov, a.g.e., s.90. TÜRKİYE’DEKİ İSTİKLÂL MAHKAMELERİ İLE İLGİLİ RUS 7 ARAŞTIRMACILARININ AKADEMİK DEĞERLENDİRMELERİ İstiklâl Mahkemeleri ile İlgili II. Dönem Akademik Çalışmalar Türkiye, Millî Mücadele yıllarında Batılı devletlere karşı Sovyetler Birliği’yle, Alman-Sovyet birlikteliğine karşı ise İngiltere’yle yakınlaşarak, bazı zamanlarda ise birden fazla büyük devletle iyi ilişkiler kurarak dış politikasını devam ettirmiştir. II. Dünya Savaşı sonrasında dünyada SSCB ve ABD’nin yer aldığı iki kutuplu bir yönetim söz konusu iken, ABD’nin yer aldığı kutbu, doğal olarak Türkiye kendine yakın hissetmiş ve bu kutupla olan ilişkilerini geliştirmek istemiştir. Ancak ortada büyük bir problem bulunmaktadır. Türkiye Sovyetler Birliği’nin yer aldığı kutup ile komşudur ve Sovyetler Birliği’nin Türkiye’den talepleri bulunmaktadır. Öncelikle çözülmesi gereken bu durum, Türkiye’nin tek başına altından kalkabileceği bir sorun değildir. Üstelik bu sorun sadece Türkiye’nin değil, neredeyse Sovyetlere yakın olan her devletin sorunu görünümündedir10. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında siyasi krizin oluşması akademik çalışmaları da etkilemiştir. Sovyet tarihçileri tarafından Türkiye, emperyalist devletlerin kuklası olarak takdim edilmeye başlanmıştır. Sovyetler Birliği’nin resmi devlet ideolojisinin akademik çalışmalara yansıması yayımlanan eserlerin kalitesini azaltmıştır. 1950-80’lı Yıllarda Yayımlanan Eserler: 1. SSCB Dış Politika Belgeleri, Moskova 1957. 2. S. İ. Aralov, Sovyet Diplomatının Hatıraları, Moskova 1960. 3. H. D. Vdoviçenko, Türkiye’de Millî Burjuvazi, Moskova 1962. 4. T.P. Dadaşev, 1920-1930’lu Yıllarda Türkiye’de Kültür Devrimleri, Moskova 1970. 10 Oral Sander, Siyasi Tarih 1918–1994, s. 193–199. 8 CAVİD QASIMOV 5. M. A. Gaspapyan, S.F. Oreşkova, Türkiye Tarihi ile İlgili Denemeler, 1983. 6. R. K. Kilyayev, XX. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Türkiye’de Burjuva Devrimi, 1989. İstiklâl Mahkemeleri ile İlgili III. Dönem Akademik Çalışmalar 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılması sonucunda bağımsız olan Rusya Federasyonu ilk dönemlerde Türkiye ile siyasi-ekonomik ilişkileri yeniden gözden geçirmeye başlamıştır. Bunun sonucunda Rus tarihçilerinin Türkiye’ye olan ilgisi daha da artmıştır. 1990’lı yıllardan günümüze kadar Rus tarihçileri tarafından ortaya koyulan eserlerde 1920’li yıllarda Türkiye ile Sovyet Rusya’sı arasında kurulan askeri-siyasi ilişkiler üzerinde daha çok durulmuştur11. Rusya Federasyonu’nun çeşitli üniversiteleri tarafından yapılan akademik çalışmalarda Türkiye’nin siyasi sistemi ile ilgili kaynak eserler Rusya’ya aktarılmaya başlanmıştır. Bu dönem çalışmalarında İstiklâl Mahkemeleri ile ilgili kapsamlı çalışmaların yapılmasına özen gösterilmiştir. Özellikle de Türkiye’de İstiklâl Mahkemeleri konusunda araştırmalar yapmış Uğur Mumcu12, Mahmut Akyürekli13, Tahir’ül-Mevlevi14, Ahmet Tu11 Vefa Kurban, “1950-1960 Yıllarında Türkiye ile Sovyetler Birliği Arasındaki İlişkiler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XIV/28 (2014-Bahar/Spring), s. 254. 12 Uğur Mumcu, “İstiklâl Mahkemeleri”, Cumhuriyet Gazetesi, 11 Kasım 1992. 13 Mahmut Akyürekli, Şark İstiklâl Mahkemesi (1925-1927), Kitap Yayınevi, 2013. 14 Tahir’ül-Mevlevi, Matbuat Alemindeki Hayatım - İstiklâl Mahkemesi Hatıraları, Büyüyen Ay Yayınları, 2012. TÜRKİYE’DEKİ İSTİKLÂL MAHKAMELERİ İLE İLGİLİ RUS 9 ARAŞTIRMACILARININ AKADEMİK DEĞERLENDİRMELERİ ran Alkan15, Ahmet Sureyya Örgeevren16, Ergün Aybars’17, Fahrettin Gün18 gibi araştırmacıların eserleri temel kaynak olarak kullanılmıştır. SONUÇ Türkiye’de Millî Mücadele Dönemi (1920-1923) ve Cumhuriyet Dönemi (1923-1927) olmak üzere iki dönem olarak görev yapmış İstiklâl Mahkemeleri ile ilgili Sovyet Rusya’sı ve daha sonra Sovyetler Birliği’nde (SSCB) kitap, monografi, deneme ve makale düzeyinde yapılan akademik araştırmalarda ideolojik bakışlar önemli ölçüde etkili olmuştur. Rus akademisyenler Osmanlı Devleti’nin yıkılması ve Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın önderliği ile Türkiye’de Millî Mücadele’nin başlamasını tarihi sürecin bir parçası olarak değerlendirmişlerdir. 1920’li yıllarda Türkiye’de yeni siyasal rejimin kurulması ve rejimi muhafaza etmek maksadıyla oluşturulan kurumların (özellikle de İstiklâl Mahkemeleri) önemli olması Rus akademisyenlerinin esas ilgi odağı olmuştur. Fakat İstiklâl Mahkemeleri ile ilgili kararların ve arşiv belgelerinin çok az kullanılması 1920-1940’lı yılları kapsayan I. dönem akademik çalışmaların ilmi değerini önemli ölçüde azaltmıştır. 1950-80’li yılları kapsayan II. dönem akademik çalışmalarda Rus akademisyenleri önemli ölçüde Türk kaynaklarından yararlanmaya özen göstermişlerdir. Son olarak 1990’lı yıllardan günümüze kadarki zamanı kapsayan III. dönem çalışmalarda İstiklâl Mahkemeleri ile ilgili araştırmalar yapmış Uğur Mumcu, Mahmut Akyürekli, Ahmet Turan 15 Ahmet Turan Alkan, İstiklâl Mahkemeleri ve Sivas’ta Şapka İnkılabı Duruşmaları, Ötüken Neşriyat, 2011. 16 Ahmet Süreyya Örgeevren, Şeyh Sait İsyanı ve Şark İstiklâl Mahkemesi, Temel Yayınları, 2007. 17 Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri (1920-1923 / 1923-1927), Zeus Kitabevi, 2006. 18 Fahrettin Gün, Eşref Edib İstiklâl Mahkemelerinde, Beyan Yayınları, 2002. 10 CAVİD QASIMOV Alkan, Ergün Aybars, Ahmet Süreyya Örgeevren, Fahrettin Gün gibi araştırmacıların eserleri ile beraber arşiv belgeleri de kaynak olarak kullanılmıştır. TÜRKİYE’DEKİ İSTİKLÂL MAHKAMELERİ İLE İLGİLİ RUS 11 ARAŞTIRMACILARININ AKADEMİK DEĞERLENDİRMELERİ KAYNAKÇA AKYÜREKLİ, Mahmut, Şark İstiklâl Mahkemesi (1925- 1927), Kitap Yayınevi, 2013. ALKAN, Ahmet Turan, İstiklâl Mahkemeleri ve Sivas’ta Şapka İnkılabı Duruşmaları, Ötüken Neşriyat, 2011. AYBARS, Ergün, İstiklâl Mahkemeleri (1920-1923/1923- 1927), Zeus Kitabevi, 2006. ÇOLAK, Özlem, Lenin Döneminde Türk-Rus İlişkileri, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktota Tezi, Isparta, 2010. GÜN, Fahrettin, Eşref Edib İstiklâl Mahkemelerinde, Beyan Yayınları, 2002. İstiklâl Mahkemeleri, C I, Ankara 2015. KELEŞ, Erdoğan, “Rusya’nın Sıcak Denizlere İnme Politikası”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2009. KILASOV, R., Türkiye’de Ulusal Kurtuluş ve Bağımsızlık Mücadelesinde Mustafa Kemal Atatürk’ün Yeri ve Önemi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Mahaçkale 2002. KURBAN, Vefa, “1950-1960 Yılları Arasında Türkiye ile Sovyetler Birliği Arasındaki İlişkiler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XIV/28 (2014-Bahar/Spring). MUMCU, Uğur, “İstiklâl Mahkemeleri”, Cumhuriyet Gazetesi, 11 Kasım 1992. SANDER, Oral, Siyasi Tarih 1918–1994. Tahir’ül-Mevlevi, Matbuat Alemindeki Hayatım-İstiklâl Mahkemesi Hatıraları, Büyüyen Ay Yayınları, 2012. ÖRGEEVREN, Ahmet Süreyya, Şeyh Sait İsyanı ve Şark İstiklâl Mahkemesi, Temel Yayınları, 2007. CUMHURİYETİN İLANINDAN ÖNCE KURULMUŞ VE İLANINDAN SONRA FAALİYETLERİNE DEVAM EDEN İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI Ayşegül YILDIZDOĞAN* ÖZET Özel yetkili mahkeme kavramı toplum tarafından kanıksanmış olsa da vermek istediği anlam gözönünde bulundurulduğunda hukuki terminoloji bakımından doğruluk göstermemektedir. Yetki sözcüğü, bir mahkemenin coğrafi bağlamda hangi sınırlar içerisinde çalışması gerektiğini ifade etmektedir, fakat bu mahkemeleri özel yapan üzerlerine almış oldukları görevdir. Bu sebeple özel görevli mahkemeler demek daha doğru olacaktır. Özel görevli mahkemelerin, milli hukukumuz açısından Cumhuriyet dönemi öncesi ve sonrası olarak değerlendirilmesi ve İstiklâl Mahkemelerinin de mahiyetleri itibariyle bu konu kapsamında ele alınmaları gerekmektedir. İstiklâl Mahkemeleri Cumhuriyetin kuruluşundan önce, Millî Mücadele Dönemi’nde I. Meclis tarafından kanunla tatbik edilmiş olan ve Cumhuriyetin kurulmasından sonra da aynı şekilde varlığını devam ettiren mahkemeleridir. 29 Nisan * Öğretim Görevlisi, Nişantaşı Üniversitesi, aysegulyildizdogan@nisantasi.edu.tr 14 AYŞEGÜL YILDIZDOĞAN 1920’de çıkarılan Hıyanet-i Vataniye Kanunu ile alt yapısı hazırlanmış, 11 Eylül 1920 tarihinde çıkarılmış olan 21 numaralı Firariler Hakkında Kanun ile vücut bulmuştur. Kanunda açıkça mahkemelerin askerlikten firar edenlerle ilgili hükümler vereceği ve bu hükümlerin temyizinin mümkün olmadığı belirlenmiştir. Daha sonra ise çıkarılan yeni kanunlarla görevleri genişletilmiştir. Mahkemelerin sadece kanunda belirtilen hususlarla ilgilenmesi mecburiyeti, bu mahkemeleri özel görevli mahkeme hüviyetine bürümüştür. Fakat hukuki açıdan tartışılması gereken husus, bu mahkemelerin olaylar meydana geldikten sonra kurulmasının hukukun evrensel olarak kabul etmiş olduğu tabii hâkim ilkesinin ihlaline sebep olup olmadığıdır. Aynı zamanda, mevcut mahkemelere verilebilecek olan bu görevlerin neden yeni mahkemeler kurularak yerine getirildiği de ayrıca ele alınması gereken bir başka husustur. Mahkeme üyelerinin Mecliste bulunan mebuslardan olması yasama ve yargının iç içe olduğunun ve bu durumun hâkimin bağımsızlığı ve tarafsızlığı ilkeleri açısından da tartışılması gerekliliğini ortaya koymaktadır. Ancak yine de tüm bu durumlar değerlendirilirken Millî Mücadele döneminin varlığı ve koşulların ağırlığı gözardı edilmemelidir. Cumhuriyetin ilanından sonra da varlığını devam ettiren bu mahkemeler fiilen devam etmeseler de 1949 yılında hukuki olarak son bulmuştur. Bu tarihten sonra Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin 1954 yılında Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ni kabul etmesi ile birlikte hukukun evrensel ilkelerine uyma zorunluluğu daha da artmış fakat buna rağmen, 1973 yılında, 1961 anayasasına eklenen bir madde ile Devlet Güvenlik Mahkemeleri kurulmuştur. Bu mahkemeler de aynı İstiklâl Mahkemelerinde olduğu gibi belirli suçları hükme bağlayan mahkemeler olarak görev yapmışlardır. Çalışmamızın ana amacı, özel yetkili mahkemelerin ilk örneğini teşkil eden İstiklâl Mahkemeleri’nin, vermiş olduğu kararların, hukukun evrensel ilkelerinden olan tabii hâkim, hâkimin bağımsızlığı ve tarafsızlığı ilkelerini ihlal edip etmediği ve günümüzdeki özel görevli mahkemeler ile İstiklâl Mahkemelerinin, mevcut durumun koşulları, bu koşullara bağlı olarak kuruluş ve işleyişi, bu kuruluş ve işleyişteki ortak İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE 15 YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI ve farklı yönlerinin değerlendirilmesi ile hukuk düzeninin bu mahkemelere karşı olan tutumu hususları ele alınacaktır. Anahtar Kelimeler: Hukuk, Yetki, Görev, Tabii Hâkim, Tarafsızlık. 16 AYŞEGÜL YILDIZDOĞAN COMPARISON BETWEEN THE SPECIALIZED COURTS WHICH IS LOCATED TODAY’S LEGAL SYSTEM AND THE INDEPENDENCE TRIBUNALS WHICH WERE ESTABLISHED BEFORE THE PROCLAMATION OF THE REPUBLIC AND ALSO CONTINUED ITS ACTIVITIES AFTER PROCLAMATION ABSTRACT The concept of the “Specially Authorized Court” is accepted by the public; however, in terms of legal terminology, “authorized” word defines the geographical working boundaries of these courts. Therefore, “Specialized Courts” definition would be more accurate. Specialized and Independence Tribunals should be evaluated between the times before the Republican period and after. Independence Tribunals were applied by the First Parliament during the National Struggle before the founding of the republic and they continued to exist even after the republic. Also, with High Treason Law which was issued on April 29, 1920 they prepared infrastructure, then they formalized with the law #21 about the deserters on September 11, 1920. It was clearly stated that the courts would be responsible for the judges about deserters without appeal option and their duties were expanded with new laws. What changes these Independence Tribunals to Specialized courts was the obligation of the concerning with the limited matters which were mentioned in the law. However, what needs to be discussed from the legal point is that did these courts violate the principle of natural judge or not? Besides that, there is another issue that should be addressed which is why tasks were given to these new courts while those existing were able to do. Being a Member of Parliament and court at the same time showed that legislative and judiciary were together and this condition was also not appropriate in terms of independence and impartiality of the judge. Nevertheless, while assessing all of these, National Struggle with difficult conditions should not be ignored. The existence of Independence Tribunals has been legally ended in 1949. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE 17 YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI After this date, European Convention on Human Rights was accepted by the Republic of Turkey in 1954 and that increased to comply with the obligations of the universal principles of law. Despite that, in 1973, with an article added to the Constitution of 1961, the State Security Court was established which had the same duties with Independence Court.Purpose of this study is to determine if the judgments of Independence Tribunals, first examples of the “Specially Authorized Courts”, violated the principle of natural judge, Independence and impartiality of the judge or not. This study is also address to the comparison of the condition, mechanism and structure between specialized and independence Tribunals. Keywords: Law, Authorized, Specialized, Principle of Natural Judge, Impartiality. 18 AYŞEGÜL YILDIZDOĞAN GİRİŞ İnsanın doğasında bulunan birlikte yaşama güdüsü toplumların oluşmasında öncülük etmiştir. Toplumların oluşturulması ile birlikte de insanların birbirleri ile olan ilişkilerinin düzenlenmesi ihtiyacı gündeme gelmiştir. Güçlünün güçsüzü esir almasının önüne geçilmesi, sahip olduğu kudret ve özgürlüğün sınırlandırılması, insanların toplum içinde aradıkları huzur ve güveni bulabilmeleri ancak herkes için geçerli kuralların oluşturulması ile mümkün olabilecektir. Bu kuralların ana başlığını sosyal davranış kuralları, alt başlıklarını ise sırasıyla din kuralları, örf ve adet kuralları, ahlak kuralları, görgü kuralları ve hukuk kuralları oluşturmaktadır. Hukuk kuralları, insanların uymakla kendilerini zorunlu hissettikleri sosyal davranış kurallarının belki de en önemlisi kabul edilebilir1 . Geçmişten günümüze hukuk kurallarının oluşturulma gayesine baktığımızda aynı temel düşünce kendini göstermektedir. Dönemlere göre değişen bu kuralların ulaşmak istediği ana amaç hiç kuşkusuz toplumsal yaşamı güvence altına almaktır. Bu uğurda oluşturulan hukuk kurallarının görünümleri vardır, bunlar her toplumda uygulanması gereken ilkeleri (örneğin, eşitlik gibi) kapsayan ve “adalet”’e ulaşmanın ana hedef olduğu doğal hukuk kuralları ile toplumdan topluma farklılık gösteren ve onların ihtiyaçları doğrultusunda değişen pozitif hukuk kurallarıdır. Hukuk yargılamasının tabi olması gereken evrensel ilkelerden çalışmamız açısından da önem arz edenleri doğal hâkim ilkesi, hâkimin bağımsızlığı ve tarafsızlığı ilkesi ile hukuki güvenlik ilkesidir2 . Bu ilkeler ışığında mahkemelerin kuruluşu ve işleyişi düzenlendiği gibi, ilkeler adil yargılamanın gerçekleşebilmesi için de 1 Abdullah Dinçkol, Hukuka Giriş Hukukun Temel Kavramları, Der Yayınları, İstanbul, 2008, s.22 2 Süha Tanrıver, “Tabii Hâkim İlkesi ve Medeni Yargı”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Ankara, 2013, S 104, s. 15. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE 19 YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI büyük önem taşımaktadır. Dolayısıyla ilkelere aykırılıkların bulunması durumunda yargılamada aksaklıkların yaşanması ve adil yargılamanın zedelenmesi muhtemeldir. Yargılamanın sağlıklı yürüyebilmesi için bu ilkelere riayet edilmesi gerekmektedir. Yalnız dikkat edilmesi gereken bir durum vardır ki o da doğal hâkim ilkesi ile kanuni hâkim arasındaki farktır. Çalışma konumuz olan İstiklâl Mahkemeleri ile günümüz özel görevli mahkemelerinin kuruluş ve işleyişleri hakkında karşılaştırma yaparken de mahkemelerin bu ilkelere ne derece uygunluk gösterdiğini inceleyeceğiz. Her iki mahkemenin de aslında tartışılması günümüzde özellik arz eden bir konumda bulunmasının sebebi, bu ilkelerin ihlal edildiği düşüncesinin ön plana çıkmasıdır. Fakat böyle bir kanıya varırken çok dikkatli olmak ve dönemsel olarak toplumun içinde bulunduğu koşulları da göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Neticede yukarıda açıklamış olduğumuz üzere hukuk kuralları ve hukuk kurallarını uygulayacak olan kurumlar toplumun ihtiyaçları doğrultusunda şekillenmektedir. En azından sürecin böyle olması gerektiği asıldır. Bu karşılaştırmayı yaparken usul hukuku açısından da bazı hususlara değinerek, kavramların düzgün kullanılması ve doğru anlamlandırılması gerekliliğine dikkat çekmeye çalıştık. Özellikle usul hukukunun önemli kavramlarından olan görev ve yetki kavramlarının üzerinde durarak çalışmamızı bu temel üzerine inşa ettik. Yetki kavramının daha çok yer bakımından yetkiyi çağrıştırdığı, hukuk açısından da yetkinin bir mahkemenin hangi coğrafi sınırlar dâhilinde kurulacağı ve işleyeceği belirtilmektedir. Özel yetkili mahkeme denilmesi ise, mahkemelere verilen görev ile alakalıdır. Bu sebeple toplum nezdinde özel yetkili olarak bilindiği halde çalışmamızda da özel görevli olarak ifade ettik. 20 AYŞEGÜL YILDIZDOĞAN A. Usul Hukuku Açısından Yetki ve Görev Ayrımı 1. Günümüz Mahkemeleri Açısından Görev ve Yetki Hususu Usul hukuku, ceza usul hukuku ve medeni usul hukuku olmak üzere ikili bir ayrımdan oluşmaktadır. İstiklâl Mahkemeleri ile ilgili karşılaştırmada bulunacak olduğumuz Özel Görevli Mahkemeler bu mahkemelerin oluşturulması Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu (HSYK) Birinci Dairesinin Ağır Ceza Mahkemelerinin görev alanına giren bir kısım suçta ihtisaslaşmaya gidilmesine ilişkin yapmış olduğu duyuruda belirtilmiştir3 . Resmi gazetede yayınlanan bu duyuruda da görüldüğü üzere, “görev alanı” ibaresine vurgu yapılmıştır. Yapılan bu son düzenlemenin CMK mülga m.2504 ve Terörle Mücadele Kanunu (TMK) mülga m.10 ile birlikte değerlendirmek gerekmektedir. Şu an 3 Bu duyuru 17.02.2015 tarihli 29270 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. 4 MADDE 250.- (1) Türk Ceza Kanununda yer alan (Değişik : 5918 - 26.6.2009 / m.7) Örgüt faaliyeti çerçevesinde işlenen uyuşturucu ve uyarıcı madde imal ve ticareti suçu veya suçtan kaynaklanan malvarlığı değerini aklama suçu, b) Haksız ekonomik çıkar sağlamak amacıyla kurulmuş bir örgütün faaliyeti çerçevesinde cebir ve tehdit uygulanarak işlenen suçlar, c) İkinci Kitap Dördüncü Kısmın Dört, Beş, Altı ve Yedinci Bölümünde tanımlanan suçlar (305, 318, 319, 323, 324, 325 ve 332 nci maddeler hariç), Dolayısıyla açılan davalar; Adalet Bakanlığının teklifi üzerine Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca yargı çevresi birden çok ili kapsayacak şekilde belirlenecek illerde görevlendirilecek ağır ceza mahkemelerinde görülür.(2) Gelen iş durumu göz önünde bulundurularak birinci fıkrada belirtilen suçlara bakmakla görevli olmak üzere, aynı yerde birden fazla ağır ceza mahkemesi kurulmasına, Adalet Bakanlığının teklifi üzerine Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca karar verilir. Bu halde, mahkemeler numaralandırılır. Bu mahkemelerin başkan ve üyeleri adli yargı adalet komisyonunca, bu mahkemelerden başka mahkemelerde veya işlerde görevlendirilemez.(3) Birinci fıkrada belirtilen suçları işleyenler sıfat ve memuriyetleri ne olursa olsun bu Kanunla görevlendirilmiş ağır ceza mahkemelerinde yargılanır. Anayasa Mahkemesi ve Yargıtay’ın yargılayacağı kişilere ilişkin hükümler ile (...)(**) (...)(*) askeri mahkemelerin görevlerine ilişkin hükümler saklıdır. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE 21 YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI ki sistemde mevcut bulunan ihtisaslaşma üzerine oluşturulmuş Ağır Ceza Mahkemelerinden önce Özel Yetkili Ağır Ceza Mahkemeleri bu mahkemelerden önce ise Devlet Güvenlik Mahkemeleri (DGM) mevcuttu. Ayrıca, sıkıyönetim mahkemeleri ve Yassıada Mahkemeleri de bu kapsamda ele alınabilir. DGM’lerin kuruluşu 2845 sayılı Devlet Güvenlik Mahkemelerinin Kuruluş ve yargılama Usulleri Hakkında Kanun’un 16.6.1983 tarihinde kabul edilmesi ve 18.6.1983 günlü Resmi Gazete’de yayımlanması ile gerçekleşmiştir. Uzunca bir müddet varlığını devam ettiren DGM’ler işleyişi, görev alanı, bünyesinde barındırdığı hâkimlerin kimlikleri gibi konularda siyasi ve hukuki açıdan pek çok eleştiri almıştır. Öyle ki Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nde de vermiş olduğu kararlar hakkında yargılamalar yapılmıştır5 . Tüm bu hususların üzerine önce DGM’lerin ana kaynağı olan Anayasa’nın mülga 143. Maddesi6 , daha sonra ise 5190 sayılı “Ceza Muhakemeleri Usulü 5 08.06.1998 tarihli İncal kararı, Ayrıntılı bilgi için bk. Şeref Ünal, “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarının Türk İç Hukukuna Etkileri”, s.74, http://www.anayasa.gov.tr/files/pdf/anayasa_yargisi/anayargi/unal.pdf, (Erişim Tarihi: 01.11.2015), Ayrıca, Ümit Kocasakal, “Özel Yetkili Mahkemelerin Hukuk Sistemimizdeki Yeri”, Özel Yetkili Mahkemeler (CMK m.250), Türkiye Barolar Birliği Panel, Ankara, 2010, s.82, AİHM’nin 9 Haziran 1998 tarihli ve 41/1997/825/1031 sayılı karar metni için bk. Osman Doğru, İnsan Hakları Kararları Derlemesi, İstanbul 1998, s.395-418; AİHM, 28.10.1998 tarihli Çıraklar kararında da, İncal kararında ileri sürdüğü nedenleri tekrarlamıştır. 6 “Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü, hür demokratik düzen ve nitelikleri Anayasada belirtilen Cumhuriyet aleyhine işlenen ve doğrudan doğruya devletin iç ve dış güvenliğini ilgilendiren suçlara bakmakla görevli Devlet Güvenlik Mahkemeleri kurulur. Devlet Güvenlik Mahkemesinde bir Başkan, iki asıl ve iki yedek üye ile bir savcı ve yeteri kadar savcı yardımcısı bulunur. Başkan, bir asıl ve bir yedek üye ile savcı, birinci sınıfa ayrılmış hâkim ve Cumhuriyet savcıları arasından; bir asıl ve bir yedek üye, birinci sınıf askeri hâkimler arasından; savcı yardımcıları ise Cumhuriyet savcıları ve askeri hakimler arasından özel kanunlarında gösterilen usule göre atanır. Devlet Güvenlik Mahkemesi Başkan, üye ve yedek üyeleri ile savcı ve savcı yardımcıları 22 AYŞEGÜL YILDIZDOĞAN Kanunu’nda Değişiklik Yapılması ve Devlet Güvenlik Mahkemeleri’nin Kaldırılmasına Dair Kanun”’un 30.06.2004 tarihinde Resmi Gazete’de yayınlanması ile DGM’ler kaldırılmıştır. Aynı kanunda DGM’lerin yerine Özel Yetkili Ağır Ceza Mahkemelerinin kuruluşu kabul edilmiştir. DGM’ler yerine kurulmuş ve pek çok önemli davada rol almış olan Özel Yetkili Ağır Ceza Mahkemeleri, 6526 sayılı “Terörle Mücadele Kanunu ve Ceza Muhakemesi Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” ile kaldırılmıştır7 . Özel Yetkili Mahkemelerin de kaldırılmasıyla, girişte açıklamış olduğumuz HSYK tarafından yayınlanan duyurunun Resmi Gazete’de yayımlanmasıyla Ağır Ceza Mahkemelerinin görev alanına giren bir kısım suçlarda ihtisaslaşmaya gidilmiştir. CMK m.3’e göre mahkemelerin görevlerini yasa gösterdiği gibi, Anayasa da görev ibaresini tercih etmektedir. Görev “görülen işi” yapılan faaliyeti ifade eder. Sözlük anlamı olarak da bir kimse veya nesnenin yaptığı iş olarak ifade edilmiştir8 . Yani bizim buradan bir ceza mahkemesinin hangi suçlara bakabileceğini anlamamız gerekmektedir9 . Bu durumun ceza usulü kitaplarında ceza mahkemelerinin madde (görev) yönünden yetki başlığı adı altında anlatıldığını da es dört yıl için atanırlar, süresi bitenler yeniden atanabilirler. Devlet Güvenlik Mahkemeleri kararlarının temyiz mercii Yargıtay’dır. Devlet Güvenlik Mahkemelerinin işleyişi, görev ve yetkileri ve yargılama usulleri ile ilgili diğer hükümler, kanunda gösterilir. Devlet Güvenlik Mahkemesinin yargı çevresine giren bölgelerde sıkıyönetim ilan edilmesi halinde, bu bölgelerle sınırlı olmak üzere kanunla belirlenen esaslara göre Devlet Güvenlik Mahkemesi Sıkıyönetim Askeri Mahkemesine dönüştürülebilir.”, 7.5.2004 gün ve 5170 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun. RG 22.5.2004 No.25469 ile yürürlükten kaldırılmıştır. 7 06.03.2014 tarih ve 28933 (mükerrer) sayılı R.G. 8 http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid= TDK.GTS.5631f2fcd52363.19995600 9 Nur Centel/Hamide Zafer, Ceza Muhakemesi Hukuku, Beta Yayınları, İstanbul, Ekim 2012, s.500. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE 23 YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI geçmememiz gerekir. Bu ifade anlam bakımından da eleştirmiş olduğumuz karışıklığa sebep olmaktadır. Bu durumu örneklemek gerekirse, özel “yetkili” mahkemelerin kuruluşundan önce mevcut olan DGM’lerin görev alanına, “Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü, hür demokratik düzen ve nitelikleri Anayasa’da belirtilen cumhuriyet aleyhine işlenen ve doğrudan doğruya devletin iç ve dış güvenliğini ilgilendiren suçlar” girmektedir10. Özel “yetkili” mahkemelerin görev alanına ise, Türk Ceza Yasası m.250’de yer alan, 1)örgüt faaliyeti çerçevesinde işlenen uyuşturucu veya uyarıcı madde imal ve ticareti suçu, 2)haksız ekonomik çıkar sağlamak amacıyla kurulmuş bir örgütün faaliyeti çerçevesinde cebir ve tehdit uygulanarak işlenen suçlar, 3)(305, 318, 319, 323, 324, 325 ve 332’nci maddeler hariç), İkinci Kitap Dördüncü Kısmın Dört, Beş, Altı ve Yedinci Bölümünde tanımlanan suçlar girmektedir. Görüldüğü üzere hangi suçların özel “yetkili” mahkemelerde yargılanacağı yasada sayma yoluyla belirtilmiştir11. DGM’ler ve Özel “Yetkili” Ağır Ceza Mahkemeleri sonrasında oluşturulmuş bulunan ağır cezaya ilişkin ihtisas mahkemeleri de TCK’nın 318, 319, 323, 324, 325 ve 332’nci maddeleri hariç, örgüt faaliyeti çerçevesinde işlenen uyuşturucu ve uyarıcı madde imal ve ticareti suçu ile 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanunu’nun (TMK) kapsamına giren suçlar ile görevlendirilmişlerdir. 10 Bu mahkemelerin kuruluşu, yargılama usulleri bakımından ayrıntılı bilgi için bk. Tuğrul Katoğlu, “Devlet Güvenlik Mahkemelerinde Uygulanan Yargılama Usulünün Genel Yargılama Usulünden Farkları”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi (Prof. Dr. Yılmaz Günal’a Armağan), C 49, S 3-4, 1994, s.255. 11 Hamide Zafer, “Özel Yetkili Ağır Ceza Mahkemelerinin Görevine Giren Suçlarda Muhkeme Usulü”, http://hamidezafer.com/wp-content/uploads/2012/ 05/21-%C3%96zelYetkiliA%C4%9F%C4%B1rCezaMahkemelerinde- %C3%96zelMuhakemeUsul%C3%BC-PDF.pdf, (Erişim Tarihi: 02.11.2015) 24 AYŞEGÜL YILDIZDOĞAN “Yetki” kavramına geldiğimizde ise, genel olarak yer bakımından yetki anlaşılmaktadır. Bu da ülkenin mahkemeler arasında coğrafi anlamda yargı çevrelerine bölünmüş olmasına karşılık gelir. Yani her mahkeme bu coğrafi bölünmeye paralel olarak, o alanda yaşanan yargılamayı gerektirecek olaylarla sınırlandırılmıştır. Bunun sebebi de yargılamanın daha hızlı yapılabilmesini sağlamaktır. Bir de ihtisas mahkemeleri bulunmaktadır. Bu mahkemelerin kurulmasının sebebi uzmanlaşmayı sağlamak amacıyla, sadece belirli kişileri ve suçları yargılamaktır. Özel görevli olarak bu sebeple kurulmuşlardır12. DGM’lerin, onların ardından kurulmuş olan ve CMK mülga m.250’de yer alan özel “görevli” mahkemelerin yerine HSYK’nın Resmi Gazete’de yayınlanmış açıklaması ile mevcut ceza mahkemelerinin belirli dairelerinin belirli suçlarda uzmanlaşması sağlanmak istenmektedir. Çalışmamızın başlığında değinmiş olduğumuz özel görevli mahkeme ifadesi de yukarıda yapmış olduğumuz açıklamaya dayanmaktadır. Yani İstiklâl Mahkemeleri ve 4 (dört) numaralı dipnotta belirtmiş olduğumuz duyuru ile oluşturulmuş olan mevcut ceza mahkemeleri bakacakları suçlar bakımından bir ayrıma tabi tutulmuşlardır. Fakat yetkili ibaresi bize daha çok yer bakımından bir yetkiyi çağrıştırmaktadır nitekim ceza kanunumuzda da yer bakımından yetki şeklinde değil madde yönünden yetki şeklinde bir ibare bulunmaktadır. Bu sebeple de bu mahkemeleri özel yetkili değil özel görevli (ihtisas) mahkemeler olarak adlandırmak daha doğru olacaktır. 12 Centel, Zafer, s.523. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE 25 YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI 2. İstiklâl Mahkemeleri Açısından Görev ve Yetki Hususunun Değerlendirilmesi a. İstiklâl Mahkemelerinin Kanunileşme Süreci İstiklâl Mahkemelerinin görev ve yetki açısından değerlendirilebilmesi için öncelikle kanuni temelinin ortaya konulması gerekmektedir. İstiklâl Mahkemelerinin kuruluşunun zeminini, Mondros Müterakesinin imzalanması ardından Millî Mücadele döneminin başlaması ve devamında yaşanan gelişmeler oluşturmuştur13. Bu gelişmeleri sonraki bölümlerde detayları ile inceleyeceğiz. Çünkü bu gelişmeler İstiklâl Mahkemeleri’nin oluşum biçimini ve asıl eleştirilen noktalarının ana unsurudur. 23 Nisan 1920’de Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin (TBMM) açılmasıyla birlikte Osmanlı Devleti’nin karşısında tüm siyasi ve hukuki yetkileri bünyesinde toplamış olan bir kurum meydana gelmiştir. Normal kabul edilen bir parlamenter sistemde olması gereken yasama, yürütme ve yargı kuvvetlerinin ayrılmadığı tüm bu kuvvetleri bünyesinde toplayan bir meclis hükümeti sistemini benimsemiştir. Durumun bu şekilde gelişmesinin ana sebebi gücünü koruyabilme, kendini topluma kabul ettirebilme ve tüm otoritenin kendisinde olduğunu göstermektir. Meclisin açılmasından bir hafta sonra 29 Nisan 1920’de Hıyanet-i Vataniye Kanunu çıkarılmıştır. Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun çıkarıldığı süreçte, TBMM hem işgal kuvvetlerine karşı milli mücadele verirken aynı zamanda da kendi sınırları içerisinde çıkan ayaklanmaları bastırmakla uğraşmaktaydı14. İki taraflı bir savunma yapmak zorunda kalması askeri yönden bir za13 Ergun Aybars, İstiklâl Mahkemeleri C I-II/1920-1927, İleri Kitabevi, İzmir, 1995, s.5; Ahmet Turan Alkan, İstiklâl Mahkemeleri ve Sivas’ta Şapka İnkılabı Duruşmaları, Ötüken Kitabevi, İstanbul, 2013, s.20. 14 Aybars, s.25; İrfan Neziroğlu (TBMM Başkanlığı İdari Teşkilatı Adına Yayımlayan), İstiklâl Mahkemeleri, C I, TBMM Basın, Yayın ve Halkla İlişkiler Başkanlığı Basımevi, Ankara, 2015, s.1 26 AYŞEGÜL YILDIZDOĞAN fiyetin oluşmasına sebep oluyordu. İçte çıkan ayaklanmaları önleyerek dış cephede kuvvetlenmek için bu kanun çıkarılmıştır. On dört (14) maddeden oluşan bu kanun düşman lehine propaganda yapanları, düşmanla ilişki kuranları ve casusluk yapanların cezalandırılmasını öngörüyordu. Bu durum ilk maddesinde açıkça ifade edilmiştir15. Bu kanuna göre, suçluların cezalandırılmasında sonraki bölümümüzde ele alacak olduğumuz doğal hâkim prensibine riayet edilmiş, fakat acil hallerde suçlunun yakalandığı yer mahkemesine de yetki tanınmıştır16. Burada acil halden maksadın olağan üstü hal kapsamında ele alınması gerektiği asıldır. Bu durum yani suçun işlendiği yer bidayet mahkemesinin ya da acil hallerde suçlu addolunan kimsenin yakalandığı yer mahkemesinin yargılamayı yapması olağanüstü hallere uygunluk göstermediği ve beklenilen etkiyi yaratmadığı için17 Hıyanet-i Vataniye Kanunu beklentileri karşılamamıştır. İşlerliğin sağlanabilmesi ancak askerden kaçanların kendilerine askerlik haricinde bir hayat hakkı tanınmadığı algısını kabullenmelerini sağlayacak yaptırımlarla mümkün olabilir düşüncesi meclise hâkim olmuştur. 15 “Makam-ı muallayı hilafet ve saltanatı ve memalik-i mahruse-i şahaneyi yedi ecanipten tahlis ve taarruzat-ı defi maksadına matuf olarak teşekkül eden Büyük Millet Meclisinin meşruiyetine isyanı mutazam-mın kavlen veya fiilen veya tahriren muhalefet veya ifsadatta bulunan kesan, vatan haini addolunur.” (Yüce hilafet makamı ve saltanatı ve ülkeyi yedi yabancı devlet güçlerinden kurtarmak ve saldırıları önlemek amacına yönelik olarak kurulan Büyük Millet Meclisine karşı düşünce veya uygulamalarıyla veya yazdıkları yazılarla muhalefet ve bozgunculuk edenler vatan haini olarak addedilir.) 16 Alkan, s.23; Hıyanet-i Vataniye Kanunu m.4 “Hıyaneti Vataniye maznunlarının mercii muhakemesi ikar cürüm edilen mahaldeki bidayet ceza mahkemesidir. Ahvali müstacele ve fevkalade maznunun derdest edildiği mahal mahkemesi de icrayı muhakeme ve itayı karara salahiyettardır. (Vatana ihanet zanlılarının yetkili mahkemesi suçun işlendiği yerdeki Ceza mahkemesidir. Olağanüstü ve aceleyi gerektiren durumlarda zanlının yakalandığı yerdeki ceza mahkemesi de yargılama yapmaya ve karar vermeye yetkilidir.) 17 Aybars, s.30. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE 27 YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI Bu gelişmeler İstiklâl Mahkemelerinin kuruluşuna zemin hazırlamıştır. İstiklâl Mahkemelerinin 11 Eylül 1920 tarihinde TBMM tarafından kabul edilen yasal prosedürü tamamlanmış dokuz (9) maddeden oluşan 21 sayılı “Firariler Hakkında Kanun” ile kuruduğunu ifade etmiştik. Yaklaşık 5 ay sonra Ankara İstiklâl Mahkemesi hariç diğer İstiklâl Mahkemelerinin faaliyetlerine Büyük Millet Meclisinin 17 Şubat 1921 tarihli ve 97 sayılı kararı ile son verilmiştir18. Mahkemelerin kapatılmasından sonra meydana gelen suçlara Divan-ı Harpler ve Bidayet Mahkemeleri bakmışlar fakat bunlardan gerekli verimin sağlanamaması dolayısıyla, İstiklâl Mahkemelerinin yeniden kurulması gündeme gelmiştir. 22 Temmuz 1921 tarihli ve 140 numaralı Meclis kararıyla üç bölgede İstiklâl Mahkemelerinin kurulmasına karar verilmiştir. İkinci dönem İstiklâl Mahkemelerinin faaliyete geçmesi ile birlikte, görev alanına ilişkin önemli değişiklikler yaşanmıştır. Millî Mücadele Dönemi’nde Yunan ordusunun artık taarruz yapamayacak konuma geldiği açıkça anlaşıldıktan sonra mevcut İstiklâl Mahkemelerinin kaldırılması gündeme gelmiştir ve neticede 31 Temmuz 1922’de çıkarılan “İstiklâl Mehakimi Kanunu” ile firariler hakkındaki kanun ve tadilleri ve İstiklâl Mahkemeleri Kanunu yürürlükten kaldırılmıştır. Bununla birlikte İstiklâl Mehakimi Kanunu yeniden düzenlenerek, İstiklâl Mahkemelerinin görev ve yetkileri belirlenmiştir. Kanunda yapılan bu değişiklikten sonra 1 Ağustos 1922 tarihli 274 numaralı Meclis Kararıyla, çıkarılan bu kanuna göre, ikinci kez kurulmuş olan İstiklâl Mahkemelerinin faaliyetlerine son verilmiştir19. Bundan sonraki süreçte ihtiyaç ve talep üzerine İstiklâl Mahkemeleri kurulmuş ve sonra kaldırılmışlardır. Cumhuriyetin ilan edilmesinden sonraki süreçte de İstiklâl Mahkemeleri görev yapmışlardır. Bu süreçte 18 Alkan, s.36; Neziroğlu, s.2. 19 Neziroğlu, s.3. 28 AYŞEGÜL YILDIZDOĞAN yoğunlaşmış oldukları konularda değişikliklere uğramıştır. Son olarak İstiklâl Mahkemeleri Takrir-i Sükun Kanunu’nun kabul edilmesi ile birlikte yeniden kurulmuşlar, kısa sürelerle görev yapmışlardır. Takriri Sükun Kanunu’nun Farklı tarihlerde altışar aylık uzatmalarla yaklaşık iki yıl görev yapan bu mahkemeler, 7 Mart 1927 tarihinde görev sürelerinin uzatılmaması üzerine kapatılmışlardır20. Takrir-i Sükûn Kanunu 4 Mart 1929 tarihine kadar yürürlükte kalmakla beraber ancak kullanılmamıştır. İstiklâl Mahkemelerine vücut veren İstiklâl Mehakimi Kanunu ise yirmi iki yıl daha yürürlükte kaldıktan sonra 5384 numaralı Kanunla 4 Mayıs 1949 tarihinde yürürlükten kaldırılmıştır. b. İstiklâl Mahkemelerinin Görev ve Yetki Yönünden İncelenmesi aa. Görev Yönünden İncelenmesi İstiklâl Mahkemelerini görev ve yetki açısından değerlendirmeye geçersek, İstiklâl Mahkemelerinin hangi durumlara bakacağına ilişkin durum yani görev sınırları, yukarıda açıklamış olduğumuz üzere kuruluşuna imkân veren Firariler Hakkında Kanun’un ilk maddesinde “muvazzaf ve gönlü ile hizmeti askeriyeye dâhil olup da firar edenler veya her ne suretle olursa olsun firara sebebiyet verenler ve firari derdest ve şevkinde tekâsül gösterenler ve firarileri ihva ve iaşe ile ilbas edenler hakkında mülki ve askeri kavaninde mevcut ahkam ve indelicap diğer güna mukarreratı cezaiyeyi müstakillen hüküm ve tenfiz etmek üzere Büyük Millet Meclisi azalarından mürekkep İstiklâl Mahkemeleri kurulmuştur.21” hükmü ile belirtilmiştir. Bu maddeden de anladığımız 20 Neziroğlu, s.5. 21 “Muvazzaf ve gönüllü olarak askerlik hizmetine katılıp da firar edenler ve her ne surette olursa olsun firara sebebiyet verenler ve firarilerin yakalanmasında ve sevkinde kayıtsızlık gösterenler ve firarileri saklayan ve giydirenler hakkında mülki ve askeri kanunlar, hükümler ve gerektiğinde diğer benzer cezalarla İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE 29 YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI üzere, İstiklâl Mahkemelerinin görev alanına askerlik hizmetinden firar edenler, firara sebep olanlar, firari olanların yakalanmaması için çaba sarfedenler, firarileri saklayanlar hakkında uygulanacaktır. Bu durumda bu hususların dışında kalanlar için İstiklâl Mahkemelerinde yargılama yapılamayacaktır. Firarileri ilgilendiren hususlar dışında kalan durumlar için bidayet mahkemeleri ve harp divanları görevli olmaya devam edecektir. Görüldüğü üzere, bu durum İstiklâl Mahkemelerinin bir ihtisas mahkemesi hüviyetinde olduğunun bir göstergesidir22. Fakat bu durum ülkenin Millî Mücadele Dönemi’nde olmasından dolayı zamanla farklılık göstermiş ve görev alanı genişlemiştir. Firariler Hakkındaki Kanun ve Hıyanet-i Vataniye Kanunları ise Millî Mücadele’deki savaş durumunda olağanüstü yetkiler veren dönem kanunlarıydı. İstiklâl Mehakimi Kanunu’nun yürürlüğe girmesiyle, Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun kapsamına giren suçlar da İstiklâl Mahkemelerinin görev alanına dâhil edilmiştir. “Devletin iç ve dış güvenliğini tehlikeye atanlar, askerî ve siyasi casusluk, siyasi suikast, asker ailelerine taarruz ve tecavüz, geçici Askerî Ceza Kanunu’nun 1. Maddesine karşılık gelen 2 Mart 1915 tarihli Askerî Ceza Kanunu’nda belirtilen suçlar, rüşvet alan, vurgunculuk yapan sivil ve askerî memurlar ve bunlara yardımcı olanlar, memuriyet yetkilerini kullanarak halka zulüm ve işkencede bulunan sivil ve askerî memurların yargılanacağı belirtilmektedir23”. Ayrıca saltanatın kaldırılmasından sonra bunu kaldıran kanuna TBMM’nin meşruiyetine yayın yoluyla muhalefet etmek de vatana ihanetin kapsamı dâhiline alınmıştır. 4 Mart 1925 tarihli Takrir-i Sükûn Kanunu’na göre irtica, isyan, memleketin huzur ve güvenliğini bozmak isteyen hareketler, yayınlar Hükümet tarafından yasaklanacak ve gerekirse İstiklâl Mahkemelerine gönderilecekti. İstiklâl Mahkemeleri görev yaptıkları bölgelerde beyannailgili kararları hüküm ve tenfiz etmek üzere Büyük Millet Meclisi üyelerinden oluşan İstiklâl Mahkemeleri oluşturulmuştur.” 22 Alkan, s. 27. 23 Neziroğlu, s.38. 30 AYŞEGÜL YILDIZDOĞAN meler yayımlayarak mahkemelerin görev ve yetkilerini belirtiyorlardı. Bu beyannamelerde “Düşmanla iş birliği yapanları ve askerden firar edenleri yargılamak üzere olağanüstü yetkilere sahip İstiklâl Mahkemeleri kurulmuştur.” denilerek mahkemelerin görevleri belirtilmiştir. Sonuç olarak toplamak gerekirse, Cumhuriyet öncesi İstiklâl Mahkemeleri Firariler dışında, vatana ihanet, ayaklanma, casusluk, bozguncu ve aleyhte propaganda, soygunculuk, görevini kötüye kullanmak, halka eziyet ve baskı, asker ailesine saldırı, Tekâlif-i Millîye’den mal kaçırmak, düşman işgalinden yararlanıp kanunsuz hareketlerde bulunmak, düşmana yardım ve iş birliği, düşman ordusuna katılmak gibi suçlara da bakmıştır. Cumhuriyet Dönemi İstiklâl Mahkemeleri ise artık daha çok siyasi nitelikli davalara bakmaya başlamıştır24. Bunlara özellikle, Gazeteciler davası, İstanbul Barosu Başkanı Lütfi Fikri Bey’in davası, Mustafa Kemal ve Cumhuriyet’e suikast Davası, Şeyh Sait ve arkadaşlarının davası, Yeşil ordu ve Komünist Parti Davası, Şapka Kanunu ve bununla ilgili yapılan yargılamalar örnek olarak verilebilir. Görev alanına giren suçlara baktığımızda, bu mahkemelerin olağanüstü bir süreçte kuruldukları ve meşruiyet kaynağının savaş hali olduğunu görmekteyiz. Yapmış olduğu yargılamalar, incelediği suçlar devletin ve o süreçte işleyen meclisin devamlılığını sağlamaya yöneliktir. Buna aykırı gelen her hareket sert bir şekilde cezalandırılmıştır. bb. Yetki Yönünden İncelenmesi Yetki yönünden incelenmesi başlığı altında biz yer bakımından yetki hususunu değerlendireceğiz. Buna göre yer bakımından yetkiye göre, İstiklâl Mahkemelerinin ilk etapta, on dört yerde kurulması teklif edilmiştir. Fakat mahkemelerde karar verecek kişilerin mebus olması ve mahkeme sayısının fazla olması halinde meclisteki mebus sayısında ciddi düşüşlerin meydana gelecek olmasından dolayı yedi yerde kurul24 Aybars, s.151. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE 31 YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI muştur25. Daha sonra bu sayı sekize çıkmıştır. Bu yerler, Ankara (Yozgat-Çorum), Eskişehir (Bilecik-Kütahya), Konya (Afyonkarahisar), Isparta (Antalya-Denizli-Muğla-Aydın), Sivas (Canik-Amasya-Tokat), Kastamonu (Bolu), Kayseri ve Diyarbakır bölgeleridir26. Daha sonra Meclis’te alınan bir karar ile Kayseri İstiklâl Mahkemesinin kurulmasına gerek olmadığına karar verilmiştir. Kalan altı mahkemenin yanına Diyarbekir ve Pozantı’da da birer mahkeme kurulması kararı ile sayı sekize çıkmıştır, fakat Diyarbekir İstiklâl Mahkemesi görevine başlayamamıştır27. Bunlar dışında kalan yedi bölge ise, Kayseri, Maraş, Ma’müretülaziz, Bitlis, Refahiye, Erzurum ve Van bölgeleridir. Bu dönemde kurulmuş olan bu mahkemeler, Ankara İstiklâl Mahkemesi hariç olmak üzere, dört ay görev yaptıktan sonra kapatılmışlardır. İlk etapta belirlenmiş olan yedi mahkeme kendi içerisinde çeşitli bölgeleri kapsamaktadır. Buna göre Yozgat ve Çorum livalarında Firariler Hakkında Kanun’a göre suç teşkil edecek fiilleri işlemiş olması halinde Ankara İstiklâl Mahkemesinin, Eskişehir İstiklâl Mahkemesinin, Afyonkarahisar livasına Konya İstiklâl Mahkemesinin, Antalya-Denizli-Muğla ve Aydın livalarına Isparta İstiklâl Mahkemesinin, Canik-Amasya ve Tokat livalarına Sivas İstiklâl Mahkemesinin, Bolu livasına ise Kastamonu İstiklâl Mahkemesinin yer bakımından yetkili olduğunu görüyoruz. İlk dönem İstiklâl Mahkemelerinin kapatılmasından sonra, bu mahkemelerin baktıkları suçlara Harp Divanları ve Bidayet Mahkemeleri bakmışlardır. Yukarıda da açıkladığımız üzere bunların gerekli verimi sağlayamaması ve suç oranın artması üzerine İstiklâl Mahkemelerinin yeniden kurulması gündeme gelmiştir28. Bu gelişmeler üzerine 22 Temmuz 1921 tarihli 140 numaralı Meclis Kararıyla Konya, 25 Alkan, s.28-29. 26 Aybars, s.45. 27 Neziroğlu, s.3; Aybars, s.47. 28 Alkan, s.38. 32 AYŞEGÜL YILDIZDOĞAN Kastamonu, Yozgat ve Samsun olmak üzere, dört bölgede İstiklâl Mahkemesinin kurulmasına karar verilmiştir29. Samsun İstiklâl Mahkemesi özellikle Pontusçuluk ile ilgili davalara bakmıştır Bu mahkemelerin de ikinci kez kaldırılmalarından sonra yine aynı sebeplerle tekrardan açılmışlardır. Yetki açısından genel bir değerlendirme yaptığımızda İstiklâl Mahkemeleri sadece bulundukları bölgelerde işlenen fiilleri yargılamakla kalmamış kendileri yer bakımından yetkilendirildikleri livalarda işlenen ve kanuni dayanağı olan kanunların kapsamına giren fiilleri yargılamışlardır. Bu durum yer bakımından yetki alanları genişletmiştir. Ayrıca İstiklâl Mahkemeleri kendi bölgelerine ait olmayan suçluları, dosyalarıyla birlikte ait oldukları bölgenin İstiklâl Mahkemesine göndermişlerdir30. Ülkede meydana gelen gelişmelere göre İstiklâl Mahkemeleri suç oranının en çok arttığı bölgelerde kurulmuşlardır ve bu kuruluş aşamasında yer bakımından yapılan değerlendirmeler etkili olmuştur. B. Hukukun Evrensel İlkeleri Bakımından Değerlendirilmesi 1. Genel Olarak Evrensel hukuk ilkelerinin ne olduğundan kısaca bahsetmek gerekirse, bu ilkelerin temelinde ulaşmak istediği amaç, etik değer olarak ifade edilen ve hukuku açıklayan teorilerin başlıca üç ana unsurundan31 birisi olan “Adalet” kavramıdır32. Yapılan bir hukuki düzenleme 29 Neziroğlu, s.3. 30 Aybars, s.158. 31 Örneğin hukukun Tridimansiyonel Teorisi’ne göre, 1-Hukuk 2-Sosyal Olgu 3-Etik Değer (Adalet) Ayrıntılı bilgi için bk. Dinçkol, s.32. 32 Ahmet Gürbüz, “Evrensel Hukuk Değerleri ve İlkelerinin Somut Hukuk Disiplinleri Bağlamında Detaylandırılması Sorunu”, Dicle Üniversitesi Hukuk İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE 33 YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI adalet boyutunu dışlamışsa bu unsuru yok sayıyorsa, bu düzenlemenin toplum nezdinde inandırıcılığı olmayacaktır. Adaletin sağlanmasında, sosyal yapının da büyük bir önemi vardır. Nitekim hukuk kurallarının oluşturulma amacı toplumun sosyal ihtiyaçlarını karşılamaktır. Toplumun bu ihtiyaçları yukarıda belirttiğimiz ilkeler doğrultusunda karşılandığında “adalet”’e de ulaşılma yolunda mesafe kat edilmiş olacaktır. Yaptığımız açıklamaya göre adalete ulaşılması, olması gereken bir kavram ise, bunu hukukun bir görünümü olan Doğal Hukuk’un kapsamına alabiliriz. Bu durumu özetle açıklamak gerekirse, bir ülkede uygulanan yetkili yasa koyucu tarafından konulmuş, ülkeden ülkeye değişiklik gösteren hukuk kurallarını Pozitif (Dogmatik) hukuk olarak ifade ederken, Doğal Hukuk, pozitif hukukun dışında ve onun çok üstünde, evrensel olarak kabul edilen ilkelerden oluşan ve adaleti tam olarak yansıtan bir hukuk görünümü olarak kabul edilmektedir33. Hukuk normlarının değerlendirilmesi aşamasında bizim karşımıza çıkan temel sorun bu normların meşruiyeti meselesidir. Buna göre, yapılan bir düzenleme ile yasa koyucu tarafından konulmuş bir hukuk normunun meşruiyet derecesini bize gösterecek olan kavramlar, evrensel hukuk ilkeleridir diyebiliriz34. Bu ilkeler tüm dünyada kabul görmüş ve yukarıda açıklamış olduğumuz doğal hukuk prensibi dâhilinde bulunmaktadırlar. Evrensel hukuk ilkeleri olarak başlıca demokrasi, insan hakları, hukuk devleti, eşitlik, özgürlük, toplumsal adalet ve tabii (doğal) hâkim, yargının tarafsızlığı ve bağımsızlığı ilkesi kabul edilebilir. Bu ilkelerin herhangi bir ülkenin pozitif hukuk sistemine nasıl yerleştirildiFakültesi Dergisi, C 15-16, S 22-23-24-25, Diyarbakır 2010-2011, s.2; Dinçkol, s.32. 33 Dinçkol, s.36. 34 Gürbüz, s.3. 34 AYŞEGÜL YILDIZDOĞAN ği ve sonrasında bu pozitif hukuk çerçevesinde yasa koyucunun yapmış olduğu kuralların bu ilkelere aykırılık teşkil edip etmediği tartışılmalıdır. Bu ilkelerden doğal hâkim ve yarının tarafsızlığı ve bağımsızlığı ilkeleri bizim incelediğimiz konu açısından büyük önem taşımaktadır. Nitekim özellikle İstiklâl Mahkemeleri olağanüstü mahkemeler olmaları dolayısıyla doğal hâkim ilkesine tamamen aykırı uygulamalarda bulundukları kuruluş ve işleyişlerinin bu ilkeyle bağdaştırılmasının mümkün olmadığı yönünde pek çok eleştiriye maruz kalmaktadır. Yine aynı şekilde Cumhuriyet döneminde İstiklâl Mahkemelerinden sonra kurulmuş Yassıada Mahkemeleri, Sıkı Yönetim Mahkemeleri, DGM’ler ve Özel Görevli Mahkemeler de bu ilke açısından eleştirilmektedirler35. Şu an mevcut bulunan Ağır Ceza İhtisas Mahkemelerinin de bu ilke kapsamında değerlendirilmesi gerekmektedir. İstiklâl Mahkemelerini ve günümüz ağır ceza ihtisas mahkemelerini doğal hâkim ilkesi kapsamında değerlendirebilmek için öncelikle ilkenin ana hatlarıyla açıklanması gerekmektedir. 2. Doğal (Tabii) Hâkim İlkesi Doğal hâkim ilkesinin ortaya çıkışı mahkemelerin kuruluş ve işleyişlerini belirlemesi evresidir. Buna göre doğal hâkim, yargılamaya konu olan uyuşmazlığın gerçekleşmesinden önce, yasa koyucu tarafından oluşturulmuş ve usulüne uygun yürürlüğe konulmuş olan kanunlar çerçevesinde görevi, yetkisi ve izleyeceği yargılama usulü belirlenmiş olan mahkemenin hâkimidir36. Bu durumu öngören ilkeye de doğal hâkim ilkesi diyoruz. Bir başka ifadeyle doğal hâkim, yargılamaya konu uyuşmazlıkla işleyiş bakımından hiçbir ilgisi bulunmayan 35 Duygun Yarsuvat, “Olağanüstü Yargılamanın Olağanlaşmış Hali Özel Yetkili Ağır Ceza Mahkemeleri”, www.yarsuvat-law.com.tr, (Erişim Tarihi: 04.08. 2015). 36 Tanrıver, s.12. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE 35 YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI onun meydana gelmesinden önce de mevcut olan mahkemenin hâkimidir37. Bu ilkeye göre sadece mahkemelerin kurulmuş olması yetmez uyuşmazlığı görecek olan hâkimin de önceden o mahkemede görev yapıyor olması gerekmektedir. İlkenin “kanunilik” ve “öncedenlik” olmak üzere iki kriteri bulunmaktadır. Doğal hâkim ilkesini bir başka yargılama hukuku ilkesi olan kanuni hâkim ilkesi ile karıştırmamak gerekmektedir. Kanuni hâkim ilkesine göre, yargılamayı yapacak olan mahkemenin kuruluşunun ve işleyiş usullerinin kanunla belirlenmiş olması yeterlidir. Bu mahkemelerin ve mahkemede görevli olan hâkimlerin hadisenin yaşanmasından önce ya da sonra görevlendirilmesi bir anlam ifade etmez fakat doğal hâkim ilkesinde öncedenlik ilkeye ruhunu veren kavramdır38. Doğal hâkim ilkesiyle asıl amaçlanan bireylerin hangi mahkemede yargılanacaklarını önceden bilmelerini mümkün kılmak, yargıya olan güveni sağlamak ve yürütmenin yargıya olan müdahalesini olabildiğince önlemektir. Anayasa’nın 37. maddesi 39mahkemelerin düzenleniş biçimiyle ilgili düzenleme getirmektedir ve “kanuni hâkim güvencesi” 37 Anayasa Mahkemesinin 20.11.1990 tarihli ve 13/30 sayılı kararına göre doğal hâkim, “suçun işlenmesinden veya çekişmenin doğmasından önce, davayı görecek yargı yerlerinin yasayla belirlenmesi” olarak ifade edilmiştir. Ayrıca Platon’un, Yasalar isimli eserinde yer alan şu ifadeler Doğal Hakim ilkesinin izlerini taşımaktadır; “bir yıldır ya da daha uzun zamandır görevlerini sürdüren tüm yöneticiler yaz gün dönümünden sonraki ay içinde, yeni yılın başlangıcından bir gün önce bir tapınakta toplanacaklar ve tanrıya yemin ettikten sonra, her yönetim birimi içinden görevinde en iyi olanı ve ertesi yıl yurttaşlar için en sağlıklı ve en doğru kararı vereceği düşünülen bir kişiyi, Tanrı’ya sunar gibi, yargıç olarak önereceklerdir.” 38 İl Han Özay, “Yargı Güvencesi-Bağımsızlığı ve Anayasa Mahkemesi”, http:// www.anayasa.gov.tr/files/pdf/anayasa_yargisi/anyarg8/ilhan.pdf (Erişim Tarihi: 01.11.2015); Tanrıver, s.14. 39 “Hiç kimse kanunen tabî olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarılamaz. Bir kimseyi kanunen tabî olduğu mahkemeden başka bir merci önüne çıkarma sonucunu doğuran yargı yetkisine sahip olağanüstü merciler kurulamaz.” 36 AYŞEGÜL YILDIZDOĞAN başlığını taşımaktadır. Bu maddede lafzi olarak kanuni hâkim ifade edilse de cümlenin yapısından da anlayacağımız üzere doğal hâkim ilkesi kastedilmektedir. Doğal hâkimler olağan mahkemelerin hâkimleridir. Bu sebeple doğal hâkim ilkesinin nihai amacını da olağanüstü mahkemelerin önlenmesi oluşturur40. Ayrıca bu ilkenin hukuki güvenlik ilkesi ile yargının bağımsızlığı ve tarafsızlığı ilkeleri ile bağlantılı olduğunu ifade etmek gerekmektedir. Hukuki güvenlik ilkesi, kişilerin kendilerine uygulanacak olan hukuki prosedürü önceden bilebilmesi ve kendini buna göre ayarlayabilmesini ifade eder. Yargının bağımsızlığı ve tarafsızlığı ilkesi ise, hâkimlerin hukukun kendilerine çizmiş olduğu sınırlar çerçevesinde (kanunlar), hiçbir baskı altında kalmadan kendi serbest iradeleriyle karar vermelerini güvence altına alan ilkedir. Yukarıda yazmış olduğumuz açıklamalar çerçevesinde, doğal hâkim ilkesinin olağan mahkemeler açısından geçerli olduğunu görüyoruz. Olağanüstü mahkemeler açısından ise bu ilkenin uygulanmasında sorunlar meydana gelmekte ve olağanüstü dönem mahkemelerinin en büyük eleştiri noktasını bu hususlar oluşturmaktadır. 3. İstiklâl Mahkemelerinin Doğal Hâkim İlkesine Göre İncelenmesi İstiklâl Mahkemelerinin görev alanını ilk etapta asker kaçakları ve kaçaklık ile ilgili hususların oluşturduğunu ifade etmiştik. Ordunun aşırı derecede ihtiyaç duyduğu askeri tamamen kaybetmek yerine, ona ağır cezalar vererek yola gelmesini sağlamak ve daha sonra da birliklerine geri göndermek düşüncesi Mahkemelerin ana prensibini oluşturmaktadır41. İstiklâl Mahkemelerinin doğal hâkim ilkesi ile 40 Tanrıver, s.16. 41 Aybars, s.143. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE 37 YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI olan bağlantısını değerlendirirken bizim ele almamız gereken hususlar, Mahkemelerin kuruluşuna zemin hazırlayan durumlar, olağan-olağanüstü hal, mahkeme üyelerinin sıfatları ve bu üyelerin meşruluğunu sağlayan sebeplerin neler olduğu konularıdır. Olağan ve Olağanüstü Hal Mahkemeleri konusunu ele aldığımızda; kişiye, somut olaya ve duruma göre değişkenlik gösteren yargı mercileri konumunda bulunan ve belirli olay ve kişilerin yargılamasının gerçekleştirilmesi için, olayın gerçekleşmesinden sonra kurulmuş ya da sonradan görevlendirilmiş mahkemelere biz olağanüstü mahkemeler diyoruz42. Olağan mahkemeler ise, kuruluşu ve işleyişi kanunlarla belirlenmiş, olayın meydana gelmesinden önce kurulmuş olan mahkemelerdir. Görüldüğü üzere, olağanüstü mahkemeler olağan mahkemelere nazaran farklılık göstermektedir. Bir başka ifadeyle yaşanan olaydan önce var olan mahkemeler olağan olarak kabul edilirken olaydan sonra ve kişilere özgü olarak kurulmuş olan mahkemeler olağanüstü nitelik taşımaktadır. Kanunla kurulmuş olmak ise, her ikisinin de ortak paydasını oluşturmaktadır. Bu durumda olağanüstü mahkemelerin yukarıda açıklamış olduğumuz doğal hâkim ilkesi ile bağdaşması düşünülemez. Bunun sebebini bünyesinde “kanunilik” kavramını içermesine rağmen “öncedenlik” kavramını barındırmaması oluşturmaktadır. İstiklâl Mahkemelerinin kuruluş sürecinde ülkenin içinde bulunmuş olduğu zor koşullar, Mahkemelerin işleyişini etkilemiştir. Doğal hâkim ilkesinin olağanüstü mahkemelerde uygulanmadığını ifade etmiştik. Bu durumda yapmamız gereken İstiklâl Mahkemelerinin olağan mı yoksa olağanüstü mü nitelik taşıdığıdır. Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasının ardından ülkede işgallerin başlaması ile halkın durumu gittikçe kötüleşmiş, padişah ve Osmanlı Devleti’nin kayıtsız 42 Tanrıver, s.22. 38 AYŞEGÜL YILDIZDOĞAN hali milli mücadele sürecinin başlamasına sebep olmuş, Misak-ı Millî’nin kabul edilmesinin ardından Büyük Millet Meclisi’nin açılmış, işgal kuvvetleriyle savaş halindeyken iç ayaklanmalar baş göstermiş, düzenli ordu kurulmuş, düzenli ordunun kurulmasıyla asker kaçakları meselesi gündeme gelmiştir43. Meydana gelen bu durumlar sebebiyle İstiklâl Mahkemelerinin kurulması kararlaştırılmıştır. Ülkenin içinde bulunduğu durumun normal bir süreç olarak kabul edilmesi mümkün olmadığı gözönünde bulundurulduğunda, İstiklâl Mahkemeleri olağan hukuk siteminin eksikliği sebebiyle değil (nitekim faaliyetine devam eden harp divanları ve bidayet mahkemeleri mevcut) Ankara’da yeni kurulmuş olan hükümetin otoritesini kabul ettirmek, harpte olan ordunun zafiyete düşmesini önlemek ve asayişi sağlamak maksadıyla kurulmuşlardır44. Bu durumda Cumhuriyet öncesi İstiklâl Mahkemelerini olağanüstü mahkemeler olarak nitelendirmek yanlış olmayacaktır. Bu nitelendirmenin gerekçesini ise, Cumhuriyet öncesi İstiklâl Mahkemelerinin kuruluş ve işleyişini, görev ve yetki alanını belirleyen kanunların olayların yaşanmasının ardından çıkarılmış olması oluşturur. Ordudan firar edenlerin sayısının günden güne artması ve mevcut (olağan) harp divanlarının ve bidayet mahkemelerinin bunu engellemede yetersiz kalması savaş halinin devam etmesi sebebiyle kararların olabildiğince hızlı alınması gerekliliği olağanüstü yetkilerle donatılmış olan mahkemelerin oluşturmasına sebep olmuştur. Zira bu mahkemelerde temyiz hükümleri işlemiyor, zanlı savunmasını kendisi yapıyor ve cezalar derhal infaz ediliyordu45. Zaten 2 Eylül 1920 tarihinde, or43 Şimal Efsane Yalçın-Şeyma Yazgı-Utku Saruhan, “İstiklâl Mahkemeleri, Tarihsel süreci, Hukuki İncelemesi”, https://www.academia.edu/3614483/%C4%B0stiklal_ Mahkemeleri_Tarihsel_ve_Hukuki_%C4%B0ncelemesi, (Erişim Tarihi: 20.10. 2015); Aybars, s.6. 44 Alkan, s.31-32; Aybars, s.1. 45 Alkan, s.32; Aybars, s.43. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE 39 YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI duda kaçakların önüne geçmek amacıyla, Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal tarafından verilen “Seferberlikte firar ceraimini irtikab edenler hakkında” önergede bu hususlar yer almaktadır46. İstiklâl Mahkemelerinin üyeleri konusuna geldiğimizde, bu mahkemelerde görev yapanlar mecliste görev yapan mebuslardır. Kanuni düzenlemesinde üç üyenin görev yapması benimsenmiş daha sonra gerekli hallerde üye sayısının dörde çıkabileceği belirlenmiştir47. Mahkeme üyelerinin meclis içerisindeki mebuslardan oluşması durumunun anayasaya aykırılık oluşturması hususu incelendiğinde, vereceğimiz cevap menfi nitelik taşımaktadır. Bu durum Meclisin tabi olduğu anayasaya aykırılık teşkil etmemektedir, çünkü bu sırada meclis hükümeti sisteminin benimsenmiş olması yasama, yürütme ve yargı fonksiyonlarının tamamının yasama organında toplandığını işaret etmektedir48. Dolayısıyla yargı kuvvetini elinde bulunduran Meclisin, İstiklâl Mahkemelerinin kendi adına kararlar vermesini yine kendi içerisindeki mebuslar vasıtasıyla yapmasında herhangi bir sakınca bulunmamaktadır. Büyük Millet Meclisi bir ihtilal meclisi olarak ifade edilebilir. Meclis hükümeti sisteminin ilk örneğini bahsetmiş olduğumuz kurucu meclis oluşturmamaktadır, meclisimiz tüm yetkileri bünyesinde toplarken bunun tarihsel süreçteki örneklerini incelemiştir. Buna göre İstiklâl Mahkemeleri ile ilgili yayınlanan arşiv belgelerine göre, İstiklâl Mahkemelerinin kuruluşunu talep edenler, gerekçelerinde, Fransız İhtilali’nin yaşanması sürecinde oluşturulmuş olağanüstü yetkilere sahip ve 29 Ekim 1793’te resmen “İhtilal Mahkemeleri” adını alan mahkemeler örnek gösterilmiştir49. Sonuç olarak İstiklâl Mahkemeleri üyeleri Mil46 Aybars, s.38; Neziroğlu, s.1. 47 Alkan, s.32; Aybars, s.41. 48 Kemal Gözler, Kısa Anayasa Hukuku, Ekin Kitabevi, Bursa, 2009, s.67; Yalçın, Yazgı, Saruhan, s.101; Alkan, s.32. 49 Aybars, s.42; Yalçın, Yazgı, Saruhan, s.121. 40 AYŞEGÜL YILDIZDOĞAN let Meclisinin mebuslarıdır ve bu kişilerin mahkeme üyesi olmasını meşrulaştıran durum Meclisin ihtilalci nitelik taşıyan meclis hükümeti sistemini benimsemiş olmasıdır. Şartların ne denli olağanüstülük taşıdığı, 5 Ağustos 1921 tarihli bir kararla Meclisin tüm yetkilerini Başkumandan vasfıyla Mustafa Kemal Paşa’ya devredilmesinden anlaşılmaktadır. İstiklâl Mahkemelerinin de Meclise değil Mustafa Kemal Paşa’nın zatına bağlanmış olduğunu görüyoruz50. Bu hususun hâkimin bağımsızlığı ve tarafsızlığı ilkesi yönünden de ele alınması gerekmektedir. Hâkimin bağımsızlığı ve tarafsızlığını öngören ilkenin, hâkimlerin mevcut hukuk kurallarının belirlemiş olduğu sınırlar çerçevesinde hür iradeleriyle, hiçbir tesir altında kalmaksızın uyuşmazlığı çözüme bağlamaları olarak ifade etmiştik. Mevcut olağanüstü durumda İstiklâl Mahkemeleri, yeni kurulmuş olan hükümetin otoritesini kabul ettirmek ve firariler sebebiyle orduda meydana gelebilecek zafiyeti önlemek maksadı ile kurulmuşlardır. Bu durumda bu mahkemelerde görev yapan hâkimlerin (mebuslar) vermiş olduğu kararların bu halin baskısı altında bulunduğunu söyleyebiliriz. Cumhuriyet öncesi İstiklâl Mahkemeleri için genel bir değerlendirme yapmak gerekirse, kuruluşunu öngören kanunlar dolayısıyla doğal hakim ilkesinin kanunilik prensibini karşılamaktadır fakat olayların yaşanmasından sonra sırf bu olaylara sebep olanları yargılamak maksadıyla kurulmuş olmaları öncedenlik prensibiyle bağdaşmamaktadır. Cumhuriyet Döneminde kurulmuş olan İstiklâl Mahkemelerinin de doğal hâkim ilkesine uygunluk taşıdığını söylememiz çok zordur. Nitekim “Gazeteciler Davası” olarak bilinen ve konusunu Hint Müslümanlarını temsil ettiğini ifade eden Ağa Han ve Emir Ali’nin İsmet Paşa’ya yazmış olduğu bir mektubun henüz Ankara’ya İsmet Paşa’ya ulaşmadan İstanbul’da bulunan Tanin ve İkdam gazetelerinde yayımlanması (5 Aralık 1923 olarak eserlerde ifade edilmektedir.) oluştur50 Alkan, s.40. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE 41 YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI maktadır51. Bu olayın yaşanmasının ardından yürürlükte bulunan İstiklâl Mehakimi Kanunu uyarınca kurulması mümkün olan İstiklâl Mahkemeleri hemen İstanbul’da bu davayı görmek üzere kurulmuştur. Bu örnek davadan da anlayacağımız üzere Cumhuriyet Dönemi İstiklâl Mahkemelerinin kuruluş gayesini de Meclisin otoritesinin sağlanması ve buna aykırı yapılmış olan hiçbir eylemin cezasız bırakılmaması oluşturmaktadır. Dolayısıyla bir olayın meydana gelmesinden sonra olaya ve kişilere göre bir mahkeme (İstanbul İstiklâl Mahkemesi) oluşturulmuştur. Her ne kadar İstiklâl Mehakimi Kanunu uyarınca oluşturulmuş olması dolayısıyla doğal hâkim ilkesinin ana prensiplerinden olan kanunilik prensibini karşılamış olsa da öncedenlik prensibine tamamen aykırıdır. 4. Günümüz Özel Görevli Mahkemelerinin Doğal Hâkim İlkesine Göre İncelenmesi Şu an ki hukuk sistemimizde yer alan mahkemeleri incelediğimizde ihtisaslaşma hususunun ön plana çıkmış olduğunu görmekteyiz. 17.02.2015 tarihli 29270 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu Birinci Dairesinin duyurusuna göre, ağır ceza alanında ihtisaslaşmanın sağlanmasının amaçlandığı ve özel görevli mahkemelerin tekrar kurulmasının mümkün olmadığı ifade edilmiştir. Bu düzenleme uyarınca 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun dört, beş, altı ve yedinci bölümünde tanımlanan suçlar (318, 319, 323, 324, 325 ve 332. maddeler hariç) örgüt faaliyeti çerçevesinde işlenen uyuşturucu ve uyarıcı madde imal ve ticareti suçu ile 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanunu’nun kapsamına giren suçlar bakımından ihtisaslaşmaya gidileceği bildirilmiştir. İhtisaslaşma sağlanırken doğal hâkim ilkesinin benimseneceği ve kanuni hâkim ilkesine riayet edileceği vurgulanmıştır. Nitekim biz bu ifadeden mevcut kurulu mah51 Alkan, s.52. 42 AYŞEGÜL YILDIZDOĞAN kemelerin birden fazla dairesinin olması durumunda bu dairelerden birisinin ihtisaslaşacağı ve sadece ilgili konulara bakacağını anlıyoruz. Dolayısıyla bu mahkemeler zaten kurulu oldukları için bünyelerinde yer alan ve görev yapan hâkimlerin yine aynı mahkemede görevlerine devam edecekleri ve dolayısıyla hadiselerin yaşanmasının ardından bir hâkim değişikliği yapılmayarak öncedenlik prensibine uygun davranılacaktır. Mevcut ihtisas mahkemelerinden önce uygulanan özel görevli mahkemeler ve DGM’lerde ise, doğal hâkim ilkesine uygunluk büyük tartışmalara sebep olmuştur. Bir görüşe göre, DGM’nin suçun meydana gelmesinden sonra kurulmuş ve ilgili suçun faillerini yargılamak için kurulan olağanüstü mahkemelerden olmadığı, aksine bunların ihtisas mahkemesi olduğu vurgulanmıştır52. Bir başka görüş yine aynı şekilde bu mahkemelerin olağanüstü mahkemeler olmadığını fakat demokratik kabul edilen bir düzende normal bir mahkeme olarak da kabul edilmelerinin mümkün olmadığı yönündedir53. Görüldüğü üzere DGM’lere biz her ne kadar olağanüstü nitelik taşıyan mahkemeler diyemesek de özel muhakeme usullerine göre işlemiş olmaları hukukun evrensel kabul ettiği ilkelerin ve özellikle adil yargılanma hakkının zedelenmesi ile neticelenmiştir. Yine aynı şekilde DGM’lerin kaldırılmasının ardından özel görevli ağır ceza mahkemeleri kurulmuştur. Bu mahkemelerin görev alanına hangi fillerin girdiğini görev başlığı altında değinmiştik. Özel görevli mahkemeler bir nevi DGM’lerin devamı niteliğinde kabul edilmiş ve bunlara da DGM’ler de olduğu gibi özel muhakeme usulleri öngörülmüştür. Bu başlık altında biz sonuç olarak diyebiliriz ki DGM’ler ve özel görevli mahkemeler olağanüstü nitelikte olan mahkemeler değillerdir, 52 Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ceza ve Ceza Usul Kürsüsü, “Uzmanlık Mahkemeleri”, Ankara Barosu Dergisi, S 5, 1978, Ankara, s.819. 53 Tuğrul Katoğlu, “Özel Yetkili Mahkemelerde Özel Usuller”, Özel Yetkili Mahkemeler (CMK m.250), Türkiye Barolar Birliği Panel, Ankara, 2010, s.41. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE 43 YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI bu mahkemeleri tartışılır yapan husus özel bir muhakeme usulünün öngörülmüş ve uygulanmış olmasıdır. Mevcut ihtisaslaşmış Ağır Ceza Mahkemeleri ise, doğal hâkim ilkesine uygun olarak kurulmuştur ve işleyişini iş bölümü esası çerçevesinde devam ettirmektedirler. Bu mahkemeler ihtiyaç üzerine ortaya çıkmış olan olağan yargı kurumları olarak kabul edilmelidirler54. Zira uzmanlaşma üzerine tahsis edilmiş olan bu mahkemelerin olağanüstü mahkemelerin oluşmasını engelleyici bir işleve sahip olduklarının unutulmaması gerekir. SONUÇ Yukarıda açıklamaya çalıştığımız hususlar açısından genel bir değerlendirme yapmak gerekirse, İstiklâl Mahkemeleri ile yakın tarihimizde ve günümüzde mevcut olan Ağır Ceza Mahkemelerini karşılaştırma durumu söz konusu olduğunda öncelikle dikkat edilmesi gereken hususun her dönemin kendi şartları içerisinde değerlendirilmesi gerekliliğidir. İstiklâl Mahkemelerinin kuruluşunun gerçekleştiği yıllarda ülkenin içerisinde bulunduğu durumun normal olarak kabul edilebilmesi mümkün değildir. Büyük bir savaş yaşanmaktadır, ülke işgal altındadır ve istiklali kendine amaç edinmiş bir meclis bulunmaktadır. Bu sebeple meclis kendi otoritesini sağlamak adına hukuka uygun olup olmadığını sorgulamaksızın hızlı eylemlerde bulunup bir an önce çözüm üretme çabasındadır. Dolayısıyla savaş alanında gerekli olan en temel unsurun asker olduğu, nüfusun gittikçe azaldığı gibi savlar göz önünde bulundurulduğunda bu açığı kapatmak adına asker kaçaklarına ilişkin düzenleme yapılması zorunluluk halini almıştır. Böylelikle İstiklâl Mahkemelerinin kanuni alt yapısı hazırlanmıştır. İstiklâl Mahkemelerinin görev alanını öncelikle firariler oluşturmuş daha sonra ise bu kapsam açıkladığımız şekilde genişlemiştir. Yetki alanını ise, kaçak sayısının en fazla olduğu ve asayişin en çok bozulduğu, fazla sorun yaşanan yerler oluşturmuştur. Hadiselerin yaşanması54 Tanrıver, s.22. 44 AYŞEGÜL YILDIZDOĞAN nın ardından oluşturulmuş olmaları doğal hâkim ilkesinin öncedenlik ilkesine açıkça aykırılık taşımaktadır lakin İstiklâl Mahkemelerinin en büyük ve geçerli meşruiyet kaynağı savaş halinin mevcut olmasıdır. Günümüzde ise DGM’lerin ve Özel Görevli Ağır Ceza Mahkemelerinin ardından kurulmuş bulunan ihtisaslaşmış Ağır Ceza Mahkemeleri vardır. Bu mahkemeler ihtisas mahkemesi niteliği taşıdıkları için doğal hâkim ilkesine bağlılık göstermektedir. DGM’ler ve Özel Görevli Mahkemelerin de doğal hâkim ilkesine uygun oldukları fakat özel muhakeme usullerine tabi olmalarının evrensel ilkeleri ihlal etmeleri ile neticelenmiştir. Hukukun evrensel ilkeleri olarak kabul edilmiş ve dünyada uygulanan hukuk sistemlerini uygulamakla kendilerini yükümlü hissettikleri bu ilkelerin devre dışı bırakılabileceği tek zaman savaş halinin peyda olduğu zamandır. Dünya üzerinde bunun ilk örneğini İstiklâl Mahkemeleri teşkil etmez, İstiklâl Mahkemelerinin kuruluşu için önerge veren mebuslar da dünyadaki örnekleri (özellikle Fransa örneği) inceleyerek ve esinlenerek bunu yapmışlardır. Görev ve yetki açısından yapmış olduğumuz açıklamalar ışığında, yetki kelimesinin daha çok yer bakımından bir anlamı karşıladığı düşüncesi kapsamında hem İstiklâl Mahkemelerini hem de günümüz ihtisas mahkemelerini, kaldırılmış bulunan DGM ve Özel Görevli Mahkemeleri özel yapan husus üzerlerine aldıkları misyon, inceledikleri suçlardır. Fakat gündelik dilde de çok karşılaştığımız üzere, yetkilendirmek görev vermek manasına da gelmektedir55. Bu sebeple yetkili ibaresinin kullanılmasından ziyade görevli ibaresinin kullanılmasının daha doğru olduğu kanaatindeyiz. 55 http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK. GTS.564dc34a1cdc54.31203918 İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE 45 YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI KAYNAKÇA Kitap ve Makaleler ALKAN, Ahmet Turan, İstiklâl Mahkemeleri ve Sivas’ta Şapka İnkılabı Duruşmaları, Ötüken Kitabevi, İstanbul, 2013. Ankara Üniversitesi Ceza ve Ceza Usul Kürsüsü Görüşü, “Uzmanlık Mahkemeleri”, Ankara Barosu Dergisi, S 5, Ankara, 1978. AYBARS, Ergun, İstiklâl Mahkemeleri 1920-1927, C I-II, İleri Kitabevi, İzmir, 1995. CENTEL, Nur- ZAFER, Hamide, Ceza Muhakemesi Hukuku, Beta Yayınları, İstanbul Ekim, 2010. DİNÇKOL, Abdullah, Hukuka Giriş Hukukun Temel Kavramları, Der Yayınları, İstanbul, 2008. DOĞRU, Osman, İnsan Hakları Kararları Derlemesi, İstanbul, 1998. GÖZLER, Kemal, Kısa Anayasa Hukuku, Ekin Kitabevi, Bursa, 2009. GÜRBÜZ, Ahmet, “Evrensel Hukuk Değerleri ve İlkelerinin Somut Hukuk Disiplinleri Bağlamında Detaylandırılması Sorunu”, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C 15-16, S 22-23-24-25, Diyarbakır 2010-2011. KATOĞLU, Tuğrul, “Devlet Güvenlik Mahkemelerinde Uygulanan Yargılama Usulünün Genel Yargılama Usulünden Farkları”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi (Prof. Dr. Yılmaz Günal’a Armağan), C 49, S 3-4, Yıl 1994. KATOĞLU, Tuğrul, “Özel Yetkili Mahkemelerde Özel Usuller”, Özel Yetkili Mahkemeler (CMK m.250), Türkiye Barolar Birliği Panel, Ankara, 2010. 46 AYŞEGÜL YILDIZDOĞAN KOCASAKAL, Ümit, “Özel Yetkili Mahkemelerin Hukuk Sistemimizdeki Yeri”, Özel Yetkili Mahkemeler (CMK m.250), Türkiye Barolar Birliği Panel, Ankara, 2010. NEZİROĞLU, İrfan, (TBMM Başkanlığı İdari Teşkilatı Adına Yayımlayan) İstiklâl Mahkemeleri, C I, TBMM Basın, Yayın ve Halkla İlişkiler Başkanlığı Basımevi, Ankara, 2015. NEZİROĞLU, İrfan, (TBMM Başkanlığı İdari Teşkilatı Adına Yayımlayan), İstiklâl Mahkemeleri, C II, TBMM Basın, Yayın ve Halkla İlişkiler Başkanlığı Basımevi, Ankara, 2015. NEZİROĞLU, İrfan, (TBMM Başkanlığı İdari Teşkilatı Adına Yayımlayan), İstiklâl Mahkemeleri, C III, TBMM Basın, Yayın ve Halkla İlişkiler Başkanlığı Basımevi, Ankara, 2015. ÖZAY, İl Han, “Yargı Güvencesi-Bağımsızlığı ve Anayasa Mahkemesi”, http://www.anayasa.gov.tr/files/pdf/anayasa_yargisi/anyarg8/ ilhan.pdf (Erişim Tarihi: 01.11.2015). Platon, Yasalar (Çev. Candan Şentuna-Saffet Babür), Kabalcı Kitabevi, İstanbul, 2007. TANRIVER, Süha, “Tabii Hâkim İlkesi ve Medeni Yargı”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, S 104, Ankara, 2013. ÜNAL, Şeref, “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarının Türk İç Hukukuna Etkileri”, http://www.anayasa.gov.tr/files/ pdf/anayasa_yargisi/anayargi/unal.pdf , (Erişim Tarihi: 01.11.2015). YALÇIN, Efsane Şimal- YAZGI, Şeyma- SARUHAN, Utku, “İstiklâl Mahkemeleri, Tarihsel süreci, Hukuki İncelemesi”, https:// www.academia.edu/3614483/%C4%B0stiklal_Mahkemeleri_Tarihsel_ve_Hukuki_%C4%B0ncelemesi, (Erişim Tarihi: 20.10.2015). YARSUVAT, Duygun, “Olağanüstü Yargılamanın Olağanlaşmış Hali Özel Yetkili Ağır Ceza Mahkemeleri”, www.yarsuvat-law.com.tr , (Erişim Tarihi: 04.08.2015). İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İLE GÜNÜMÜZ HUKUK SİSTEMİNDE 47 YER ALAN ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELERİN HUKUKİ BAKIŞ AÇISI İLE KARŞILAŞTIRILMASI ZAFER, Hamide, “Özel Yetkili Ağır Ceza Mahkemelerinin Görevine Giren Suçlarda Muhakeme Usulü”, http://hamidezafer.com/ wp-content/uploads/2012/05/21-%C3%96zelYetkiliA%C4%9F%C4 %B1rCezaMahkemelerinde-%C3%96zelMuhakemeUsul%C3%BCPDF.pdf , (Erişim Tarihi: 02.11.2015). www.tdk.gov.tr BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN TBMM’DEKİ YANSIMALARI Salhadin GÖK∗ ÖZET Mondros Ateşkes Antlaşması’nın imzalanmasından sonra başlayıp Millî Mücadele’nin ilk dönemlerinden itibaren Anadolu’da ortaya çıkan organizeli direniş hareketinin karşılaştığı en önemli sorun kendi iradesini kabul ettirmek ve özellikle askeri alanda var olan kısıtlı kaynakları bir araya toplayarak etkili bir mücadele ortaya koymaktır. Büyük Millet Meclisinin toplandığı (23 Nisan 1920) ilk andan itibaren bu durumun sağlanamamasında askeri kaçaklar sorunu önemli bir rol oynayacaktır. Ordudaki firar olaylarının çoğalması ülkenin güvenliğini ve kazanılması gereken bağımsızlık mücadelesini tehlikeye düşürecektir. Ayrıca düzenli ordunun kurulmasını engelleyip ortaya çıkan ayaklanmaların insan kaynağını da teşkil eden bu sorunu çözüme kavuşturmak için içerisinde şiddetli düzenlemeler barındıran Hiyanet-i Vataniye Kanunu (29 Nisan 1920) gibi bir takım hukuki düzenlemeler yapılmıştır. Var olan adli kurumların eliyle 4-5 ay uygulanan bu kanundan istenilen sonuçlar elde edilememiştir. Uygulamada ortaya çıkan aksaklıkları çözmek amacı ile diğer mahkemelerin kanuni işleyişine bağlı olmadan, işleri hızlı bir şekilde sonuçlandıracak şekilde Firariler Kanunu (11 Eylül 1920) ile * Yrd. Doç. Dr., Adıyaman Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, salhadingok@hotmail.com. 50 SALHADİN GÖK olağanüstü yetkilere sahip, İstiklâl Mahkemeleri adı verilen yeni bir yargı organı kurulmuştur. Birinci çalışma döneminde (1920-1923) değişik bölgelerde kurulan bu mahkemelerin sayısı kısa bir sürede 14’ü bulacaktır. Kuruluşundan hemen sonra bu mahkemelerin yetkileri vatana ihanet, soygun, casusluk, ayaklanma gibi her türlü bozguncu hareketi içine alacak şekilde genişletilmiştir. Bu mahkemeler kuruluş aşamasında ve sonrasında sahip olduğu olağanüstü yetki ve hareket tarzından dolayı bizzat meclis üyeleri tarafından da şiddetle eleştirilecektir. Ortaya çıkan tüm muhalefet olgusuna rağmen İstiklâl Mahkemeleri, ülke büyük bir tehlikenin eşiğinde iken, iç güvenlikte ortaya çıkan sorunların çözüme kavuşturulup devlet otoritesinin sağlanması ve bunun bir sonucu olarak da Millî Mücadele’nin kazanılmasında önemli bir role sahiptir. TBMM yasama ve yürütme yetkilerinin yanı sıra bu mahkemeler vasıtası ile yargı yetkisini de kullanmak sureti ile verilen bağımsızlık mücadelesinde daha etkili hareket etme imkanı elde edecektir. Bu çalışmamızda 1920-1923 yılları arasında TBMM’de yapılan görüşmeler incelenmek sureti ile İstiklâl Mahkemelerinin çalışmalarının milletvekilleri arasındaki etkileri ortaya konulmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: İstiklâl Mahkemeleri, Asker Kaçakları, Hukuk, Büyük Millet Meclisi. BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 51 TBMM’DEKİ YANSIMALARI THE REFLECTIONS OF THE FIRST PERIOD OF THE INDEPENDENCE TRIBUNALS ON THE TURKISH PARLIAMENT ABSTRACT After the signing of the Moudros Armistice Treaty, starting from the early days of the National Struggle, the most important problem faced by the organized resistance movement emerged in Anatolia is to impose its will and, especially in the military field, to put an effective fight gathering the available limited resources together. From the first moment of the Turkish parliament (23 April 1920), draft-dodgers played an important role in failing to meet this problem. The rising of the evasion from army put the security of the country and the independence struggle to be won in danger. In addition, some legal arrangements like Betrayal to the Country Law (29 April 1920) and Jail Breaker Law (11 September 1920) were done to resolve the problem of the prevention of the establishment of the regular army, the revolts which also constituted the human resources. However, these laws, having been applied by the judicial institutions for 4-5 months could not achieve the desired outcome. A new judicial body called Independence Tribunals, with the extraordinary power to conclude quickly, was established on September 11, 1920 in order to solve the failures of the previous laws in practice. The number of such courts established in different regions during the first period (1920-1923) became 14 in a short time. Immediately after the establishment of this court, its power was expanded to include all kinds of revolts and trouble-making activities like treason, robbery and espionage. These courts were strongly criticized by the very members of the parliament because of their extraordinary powers and actions holding both at the establishment stage and afterwards. Despite all oppositions, Independence Tribunals had an important role in the provision of state authority, in solving the problems arising in 52 SALHADİN GÖK the internal security, and in the victory of the National Struggle while the country was on the brink of great danger. Together with the legislative and executive powers of the Turkish parliament, the judiciary power allowed the Independence Courts to act more effectively during the struggle for national independence. This paper puts forward the effects of the works of the Independence Tribunals on the parliament members by examining the interviews conducted in the Turkish parliament between the years 1920-1923. Keywords: Independence Courts, Draft-Dodgers, Law, National Assembly. BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 53 TBMM’DEKİ YANSIMALARI GİRİŞ Mondros Mütarekesi’nden sonra Anadolu’da başlayan mücadele gün gün şekil değiştirip güçlenerek devam edecektir. Büyük Millet Meclisi, kurulduktan sonra İzmir’in işgali ile başlayan silahlı mücadele evresini daha organizeli bir şekilde devam ettirmeye yönelik adımlar atacaktır. Bu yönde ortaya konulan iradenin en önemli safhası da meclis iradesini tüm ülkeye kabul ettirilmesi ve ülkenin yabancı işgalinden kurtarılması için bir gereklilik olan düzenli ordu birliklerinin bir an önce kurulmasının sağlanmasıdır. Bu aşamanın başarı ile tamamlanmasında başvurulan en önemli çözüm yollarından birisi de hukuk alanında atılan adımlar olacaktır. Bu alanda düzenlenen kanun ve yapılan uygulamalar ile yasama ve yürütmeden sonra yargı da meclisin denetimi altına alınarak ülkede tek bir denetim mekanizması oluşturulmaya çalışılmıştır. Kurulan bu yeni sistemde özellikle İstiklâl Mahkemeleri önemli bir görev yerine getirecektir. Sınırları belirlenmemiş bu gücün kullanımı özellikle bu düzenlemelerin kabul yeri olan mecliste bile sert tartışmalara sebebiyet verecektir. Ülkede denetim mekanizmaları kurulup tam anlamı ile bir merkezi yönetim sağlanırken bu mahkemelerin meclisteki yansımalarını vermek özellikle hukuk alanında yapılan uygulamaları anlama ve ilk meclisin devlet yönetimi, insan hak ve hürriyetlerine verdiği önemi anlamamız açısından önemlidir. 1- İSTİKLÂL MAHKEMELERİ ORTAYA ÇIKARAN NEDENLER 1. A- Asker Kaçakları Sorunu Ülke işgal altındadır. Yapılması gereken ülkenin sahip olduğu maddi manevi kaynakları harekete geçirerek güçlü bir ordu kurmaktır. Fakat orduda görev yaptığı yeri bırakarak kaçma olayları artacaktır. 54 SALHADİN GÖK Firar olaylarının boyutunun günden güne artması ülkenin güvenliğini ve özgürlük mücadelesini tehlikeye düşürecek bir hal almasına yol açacaktır. Aslında bu sorun Millî Mücadele’den önce I. Dünya Savaşı’nın sonlarından itibaren artmış, içerisinde bulunulan şartların da etkisi ile özellikle Mondros Mütarekesinden sonra da önü alınamayacak bir noktaya gelmiştir. Nutuk’ta Mustafa Kemal bu durumu şu şekilde ifade etmektedir. “… Gerçekten de, birçok yerde, bazı ordu erleri, âsilerle çarpışacak yerde, aksine silahlarını bırakarak köylerine, memleketlerine savuşuyorlardı …”1 . Firariler Kanunu için hazırlanan Esbabı Mucibe Layihasında bu duruma açık bir şekilde dikkat çekilecektir. Sivas’ta bazı taburlarda savaşacak asker sayısının 80-100’den, 3-4 kişiye kadar gerilediği bilgisi verilecektir. Son dönemde bulunduğu bölgeden başka bir noktaya kaydırılan 100 askerli bir taburdan bir gecede 24’ü silahlı ve 52’si silahsız olmak üzere 76 kişinin, mevcudu 70 olan Tokat süvari bölüğünden 34 askerin silah, cephane ve hayvanları ile firar ettiği vurgulanacaktır. Cephelere yoğun olarak asker sevk edilmesine rağmen, yaşanılan firar hadislerinden dolayı cephelerde hissedilir oranda artış meydana gelmemesinden şikâyet edilecektir. Örnek olarak da Konya’ya son bir ay içerisinde 8500, yine Karahisar ve Burdur’dan aynı sayıda asker sevk edilmesine rağmen bu sayının cepheye yansımadığı vurgulanmıştır. Bu durumun bir taraftan ordunun eğitim ve düzenine zarar verirken diğer taraftan da cephane ve teçhizatın eksilmesine neden olduğu vurgulanacaktır. Firardan kaynaklanan olumsuzluklara karşı tedbir alınmaması durumunda düşman karşısında herhangi bir başarının mümkün olamayacağı dile getirilecektir2 . 1 Kemal Atatürk, Nutuk 1919-1927, (Yayına Hazırlayan: Zeynep Korkmaz), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2004, s. 319. 2 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre:1, İçtima:1, C 4, s. 23; Yine bu yöndeki bilgilere örnek olarak bk. TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre:1, İçtima: I, C II, TİB. BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 55 TBMM’DEKİ YANSIMALARI Meclis görüşmelerinde askerlerin birliklerini bırakarak kaçmaları farklı nedenlere bağlanacaktır. Var olan kanunlar doğrultusunda verilen cezaların caydırıcı olmaması önemli bir etken olduğu söylenirken3 özellikle başlarındaki subayların yanlış uygulamalarının da buna sebebiyet verdiği vurgulanacaktır. Bazı komutanlarla ilgili yapılan suiistimaller mecliste görüşülürken bu görüş sıklıkla dile getirilecektir4 . İstiklâl Mahkemeleri kurulmadan önce asker kaçakları sorunu çözümünün ancak sağlıklı işleyen jandarma teşkilatı ile mümkün olabileceği dile getirilecektir. Bu amaçla bu teşkilatın ıslah edilmesine yönelik çalışmalara ağırlık verilecektir. Savaş sırasında ordunun jandarmadan faydalanıp kadrosundan subay ve asker alması ve mütarekeden sonra da ordunun tasfiye edilmesi esnasında jandarma kurumunun ihmal edilmesi bu kurumdaki aksamaların en önemli nedenlerindendir. Yapılması gereken bir an önce jandarma teşkilatının geliştirilmesi için adımlar atılmasıdır5 . Mustafa Kemal, birinci devre dördüncü içtima senesi açış konuşmasında jandarma teşkilatının geliştirilmesine yönelik yapılan çalışmalarla ilgili bilgi verecektir. “…Emniyet ve asayişi dahiliyenin yegâne âmili olan jandarma sınıfının tanzim ve ıslahı ehemmi umur olduğundan jandarma mekteplerinin tezyidi faaliyetine çalışıldı. Bunun netayicinden olarak Ankara’daki Zabit Mektebi ile Karakol Kumandanları Mektebinin ve Kayseri ile Giresun’daki efradı cedide ve karakol kumandanları Kültür Yay., Ankara, 2015, s. 87. 3 TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre I, İçtima III, C III, TİB. Kültür Yay., Ankara, 2015, s. 1200. 4 Meclis görüşmelerinde çoğu kez orduda asker kaçaklarının artmasının nedeni olarak başlarındaki komutanlarının yanlış uygulamaları gösterilecektir. Bk. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima I, C. 4, s. 84-89, TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre 1, İçtima I, C II, s. 86-89. 5 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre II, İçtima I, C 2, s. 480- 499. 56 SALHADİN GÖK sınıflarını havi mekteplerin yetiştirdikleri 30 zabit ve 270 küçük zabit ile 950 nefer kıtaata tevzi edildi. Efradı cedide ve karakol kumandanları sınıflarını havi olmak üzere Kars’ta da bir mektep açıldı. Mekteplerde halen tedrisatına devam edilen 800 efradı cedide ile 80 küçük zabitin devrei tahsiliyeleri hitam bulmak üzeredir. Yeni açılan Kars mektebinde de 200 efradı cedide ile 50 küçük zabitin tedrisatına başlanılmıştır…”6 Asker firarilerinin önüne geçmede önemli bir faktör olan Jandarma teşkilatının ıslah edilmesi uzun soluklu bir çalışma olduğu için asker kaçakları sorununu çözüme kavuşturmak için Hiyanet-i Vataniye7 , Firariler Kanunu ve İstiklâl Mahkemeleri gibi birtakım antidemokratik de olsa kestirme çözümler bulunacaktır. Firariler hakkında kanun layihasının meclis görüşmelerine baktığımızda milletvekilleri bu kanundan ziyade özellikle suç ceza ilkesinde bireyselliği es geçerek aile bireylerine bedel ödettirilecek olmasına tepki göstereceklerdir. Amasya milletvekili Hamdullah Suphi Bey “…Deniliyor ki; kaçan askerin emvali müsadere edilecektir. Ailesi tebid edilecektir. Arkadaşlar, ilahî ve arzî hiçbir kanun tahattur edemiyorum ki bir mücrimi değil, mücrimi yakalayamadık diye evlatlarını, masum çocuklarını, karısını öldürsün, kurban etsin. Bu itibarla düşünüyorum; acaba muhacerete sevk ettiğimiz, tarlasından ineğinden, koyunundan uzaklaştırdığımız kadınlar veya çocuklar, gittikleri yerde yaşayabilecekler mi? … Madam ki kaçan çoktur, madam ki biz birçoğunu yakalamıyoruz... O halde bence gayet zaruridir. Esasen harap olan, esasen en büyük sefalete düşmüş olan zavallı köylerimizde son kalan evleri yakacağız. Tahrip edeceğiz. Onların çocuğunu atacağız, Kadınlarını süreceğiz, öldüreceğiz demektir.”8 Bu değerlendirmeler karşısında bir kısım milletvekil6 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 4, C 28, s.3. 7 Düstur, C I, Başvekâlet Müdevvenat Müdüriyeti, Ankara, Kanun No: 2, s. 4. 8 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 1, İçtima 1, C 4, s. 28. BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 57 TBMM’DEKİ YANSIMALARI leri de sonuç alınabilmesi için bunun kaçınılmazlığını savunacaktır. Menteşe milletvekili Doktor Tevfik Rüştü Bey “…Hamdullah Suphi Bey füsunkâr bir eda ile bu kanun karşısında bizi düşündürdü. Ben de dinledim ve gördüm ki, pek güzel bir şiir. Fakat maatteessüf hâdisata tetabuk etmiyor. …Sonra tebit edilecek ailelere acıdılar. Filhakika günahtır. Hele bizim memleketimizde acınacak pek çok aile vardır. Fakat hepsinin fevkinde acınacak büyük bir aile vardır. Efendiler o yakıldığı gün hiç birimiz yaşamayacağız, O da milletimizin ailesidir.”9 derken10, Cebelibereket mebusu İhsan Bey “…Efendiler, fert yoktur, cemiyet vardır ve millet vardır. Efendiler, bir vücudun, bir varlığın muhafazası için kangren olmuş bir vücudu keser atar. … Bunların her biri muzır mikrop gibi bizim maksadımızı öldürürler. …Fena uzuvları öldüreceği ve cephenin gerisinde firarilere, azim ve imanı zaif alçaklara melce bırakmayacağız…”11 şeklinde mukabelede bulunacaktır. 1. B- Asayişsizliğin Artması İstiklâl Mahkemeleri ile ilk dönemde asker firarileri sorununu çözüme kavuşturmak için yola çıkılmışken hemen sonrasında Millî Mücadeleyi sekteye uğratacak her eylem, milleti huzursuz eden her bir olay mahkemelerin yetki alanı içine alınmıştır. Vatana ihanet, soygun, casusluk, bozgunculuk, ayaklanma gibi her türlü eylemi kapsayacak şekilde yetkileri genişletilmiştir. Bu mahkemelerin ilk dönemlerinden itibaren asker kaçağı ha9 A.g.e., s. 29. 10 Firariler Kanunu ile ilgili yapılan tartışmalar için bk. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima I, C 3, s. 465; TBMM Zabıt Ceridesi, C 4, s. 22-33, 46-57, 84- 89. 11 A.g.e., s.32-33. 58 SALHADİN GÖK diselerinden sonra en fazla uğraştıkları konu asayişin sağlanmasıdır. Örneğin Kastamonu bölgesinde görev yapacak mahkeme bu konu ile alakalı olarak 160 davaya bakmıştır. Bakılan dâvalar içerisinde önemli oranda casusluk, şüpheli şahıs, altın kaçakçılığı ve şekavet gibi konular da önemli bir yer tutacaktır12. Samsun, Amasya ve Tokat bölgesinde bu mahkemelere ihtiyaç duyulmasının sebebi özellikle Pontus eşkıyalarından kaynaklanan olaylar dolayısıyla olacaktır. İstiklâl Mahkemeleri asayiş konusunun çözüme kavuşturulmasında etkili olacaktır. Asayiş konusunda yaşanılan sorunların çözüme kavuşturulması önemlidir. Çünkü dışarıdan gelen tehlikenin bertaraf edilebilmesi ancak içeride huzurun sağlanması, otoritenin sağlanması ve sahip olunan maddi-manevi kaynakların tam anlamı ile harekete geçirilebilmesi ile mümkün olabilecektir. Zaten bu sayılanlar ancak gerçekleştirilebildikten sonra dışarıdan gelen tehlikeler karşısında etkili bir mücadele ortaya konulabilmiştir. Asayişin sağlanmasında ve var olan kaynakların harekete geçirilmesinde, şiddetli hareket edip adil olmayan kararlara imza atsa da İstiklâl Mahkemeleri önemli roller oynayacaktır. İstiklâl Mahkemelerinin kurulmasının diğer bir amacı da ordunun teşkilatlanmasına yardım etmek ve cephe gerisindeki emniyet ve asayişi sağlamaktır. 2. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN KURULACAĞI BÖLGELER 2. A- Mahkemelerin Kurulması Kabul edilen Hiyanet-i Vataniye Kanunu, belirli bir süreliğine var olan adli kurumların eli ile yürütülmeye çalışılacak; fakat istenilen 12 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima II, C 9, Ankara, s.155; Mustafa Kemal bu tehlikeye “… Her tarafta yabancı subay ve memurlar ile özel ajanlar faaliyette” ifadeleri ile dikkat çekecektir. Bk. Kemal Atatürk, a.g.e., s. 1. BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 59 TBMM’DEKİ YANSIMALARI fayda sağlanamayacaktır. Bu sorunu aşmak amacı ile yeni düzenlemelere gidilerek adliye teşkilatı içerisinde daha önceden var olmayan yeni bir mahkeme kurulma yoluna gidilecektir. Firariler Hakkında Kanun13 kabul edilecek ve bunları uygulamak amacı ile İstiklâl Mahkemeleri adı verilen kurumlar oluşturulacaktır14. 18 Eylül 1920 tarihinde nerede ve kaç tane kurulması gerektiğine dair Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Vekâletinin tezkeresi meclise gelecektir. Tezkerede 7 tanesi acil kalan 7’sinin ise ihtiyaç halinde olmak üzere toplamda 14 bölgede mahkemelerin kurulması istenecektir.15 Meclis’te yapılan görüşmeler sonunda acil olarak kurulması istenilen yedi bölgede İstiklâl Mahkemesi kurulmasına karar verilmiştir. Bunlar Kastamonu, Eskişehir, Konya, Isparta, Ankara, Kayseri ve Sivas mıntıkasıdır. Daha sonra bu bölgelere El-Cezire cephesi Kumandanlığının artan asker firarilerini gerekçe göstermesi ile Diyarbakır’da kurulacak bir İstiklâl Mahkemesi de eklenecektir16. Süreç içerisinde hükümet tarafından var olan bu mahkemelere ek 13 Ek I. 14 Halk tarafından farklı isimlerle adlandırıldığı da olmuştur. Kastamonu bölgesinde bu mahkemeye “Üçler Mahkemesi” denmiştir. Bk. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima II, C 9, s.155. 15 Kastamonu mıntıkası: Kastamonu vilâyeti, Bolu livası, Eskişehir mıntıkası: Eskişehir, Bilecik, Kütahya, Konya mıntıkası: Konya vilâyeti, Afyon Karahisar sancağı, İsparta mıntıkası: İsparta, Antalya, Denizli, Ankara mıntıkası: Ankara vilâyeti, Yozgat ve Çorum, Muğla, Aydın, Kayseri mıntıkası: Kayseri, Kırşehir, Niğde, Silifke livaları, Sivas mıntıkası: Sivas vilâyeti, Canik, Amasya, Tokat livaları, Maraş mıntıkası: Maraş, Kozan sancakları, Mamuretülâziz mıntıkası: Mamuretülâziz vilâyeti, Diyarbekir mıntıkası: Diyarbekir vilâyeti, Bitlis mıntıkası: Bitlis vilâyeti, Refahiye mıntıkası: Giresun kazası, Gümüşane, Karahisarı Şarki, Erzincan livaları, Erzurum mıntıkası: Giresun kazalarından başka Trabzon vilâyeti, Erzurum vilâyeti ve Bayazit sancağı, Van mıntıkası: Van vilâyeti (Hakkâri sancağı dahil). Bk. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima I, C 4, s.193. 16 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima I, C 5, s. 318- 319. 60 SALHADİN GÖK olarak biri merkezi Trabzon, diğeri El-Âziz olmak üzere iki mahkeme daha kurulması ve mahkemelerin kapsadıkları alanların yeniden düzenlenmesi teklifi gelecektir17. Görüşmelerde gündeme alınması kabul edilecek fakat tekrardan bir daha meclisin gündemine gelmeyecek, kabul görmeyecektir. Amasya’da Pontus tehlikesinden dolayı bir İstiklâl Mahkemesi kurulmasına dair İcra Vekilleri Riyaseti tezkeresi meclise gelecektir. Görüşmelerin gizli celsede devam etmesine karar verilecektir. Görüşmelerde Dâhiliye Vekili Ali Bey, Samsun, Amasya ve Tokat bölgesinde çok sayıda Pontus eşkıyası olduğu, yakalananların sayısının oldukça arttığı, bu suçluların bir an önce cezalandırılabilmeleri için hızlı bir yargılanmaya tabi tutulmaları gerektiğini dile getirecektir18. Milletvekilleri yakalanmış olan bu suçluları yargılayıp cezalandıracak bir mahkemenin olmadığına yönelik hükümetin gerekçesine tepki göstereceklerdir. İstiklâl Mahkemesi konusunun artık gelişi güzel bir şekilde istismar edildiği, bu mahkemelerin yetkilerinin genişletilip, her türlü suça bakmaya başladıklarından dolayı artık aynileştiği ve bu yüzden de halk ve suçlular nezdinde etkinliklerini kaybettikleri savunulacaktır. Bu yargılanmaların var olan bidayet mahkemelerinin eli ile yapılması ve bunların sayısının artırılması ile hızlı bir şekilde sonuçlandırılabileceği söylenecektir19. Tartışmaların boyutu yeni bir mahkemenin kurulmasından çıkacak, İstiklâl Mahkemelerinin devam edip etmemesi üzerinde yoğunlaşacaktır. Görüşmelerde mahkemelerin karşısında yer alan milletvekilleri tarafından dile getirilen genel düşünce mahkemelerin çalışmalarına son verilsin, ileride hükümetçe ihtiyaç duyulursa yeni17 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima I, C 7, s. 215- 216. 18 TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre I, İçtima III, C 3, s. 606. 19 A.g.e., s. 608. BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 61 TBMM’DEKİ YANSIMALARI den kurulsun olacaktır. Oylamaya gidilecek; mahkemelerin kaldırılmasına yönelik teklif 8 çekimser, 76 kabule karşı 79 oy ile red edilse de ekseriyet konusunda anlaşmazlık ortaya çıktığından dolayı konu çözüme kavuşturulmak üzere Divan Riyasetine havale edilecektir20. Bayram tatilinin akabinde İstiklâl Mahkemelerine yönelik yeni düzenlemenin kabulünden sonra hükümet Amasya’da bir İstiklâl Mahkemesinin kurulmasını tekrar meclis gündemine getirecektir. Mecliste mahkeme kurulmadan üye seçimi yapılamayacağına yönelik küçük çaplı bir tartışmadan sonra mahkeme kurulup görev yapacak milletvekillerinin seçimine geçilecektir21. İlk turda hiçbir üye seçilememiş, daha sonra Adliye Vekili seçimi ile birlikte yapılan ikinci tür seçimlerde Hamdi Bey (Canik) 141 oy alarak seçilmiştir22. İkinci tür oylamada Reis olarak Necati Bey (Saruhan) 87, Müddei Umumi Osman Nuri Bey (Bursa) 91, ve Hamdi Efendi (Diyarbekir) 91, Hakkı Paşa (Niğde) 89 oy alarak üye olarak seçilmişlerdir23. Eskişehir-Kütahya Savaşları sonrasında alınan yenilgi İstiklâl Mahkemelerinin kurulmasını zorunlu kılan nedenleri yeniden güçlü bir şekilde ortaya çıkarmıştır. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa, Yunan saldırısı hakkında meclisi bilgilendirirken askeri nedenlerden dolayı Konya ve Kastamonu’da birer İstiklâl Mahkemesi gönderilmesine yönelik olarak yazılı olmayan bir teklifte bulanacaktır24. Bu talep biraz da askeri alanda yaşanılanların etkisi ile herhangi bir itirazla karşılaşmadan daha önce Samsun bölgesi için de bir mahkeme kurulmasına yönelik verilen teklifle birleştirilerek kabul edilecektir. 20 Yapılan tartışmalar için bk. a.g.e., s. 606-632, 634-637. Kabul edilen yeni düzenleme için bk. Ek 2. 21 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima: 3, C 22, s. 118-120. 22 A.g.e., s. 196. 23 A.g.e., s. 242. 24 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima II, C 11, s. 350. 62 SALHADİN GÖK Tartışma, bu mahkemelerde görev yapacak üyelerin belirlenmesinde yaşanacaktır. Üyeler yapılacak yeni bir seçimle mi, yoksa seçime gitmeden daha önce görev yapmış üyeler arasından hükümetin belirlemesi ile mi olsun noktasında gerçekleşecektir. Şiddetli tartışmalardan sonra üyeler için yeniden seçim yapılmasına karar verilecektir25. Yunanlılar kesin yenilgiye uğratıldıktan sonra Lozan görüşmeleri devam ederken İcra Vekilleri Heyeti başkanı olarak Hüseyin Rauf Bey El-Cezire mıntakasında bir İstiklâl Mahkemesi kurulması için teklifte bulunacaktır. Rauf Bey, meclisin bu mahkemeler hakkındaki düşüncesini bilerek ve uzun soluklu tüm detaylarını düşünerek El-Cezire’de bir İstiklâl Mahkemesi kurulması yönünde bir teklif ile geldiklerini söyleyecektir. Özellikle bölge milletvekilleri mahkemelerin, meclisin büyük amaçları doğrultusunda görev yapamadığına kanaat getirip kaldırılmasından sonra hükümet tarafından böyle bir talebin getirilmesine sıcak bakmayacaklardır. Rauf Bey, yaptığı konuşmada Musul konusunda yaşanılanlara dikkat çekecek, burasının maden ve toprağından ziyade özellikle doğu bölgesi için çok önemli ve hayati bir konumda olduğunu belirtecektir. Burada gözü olan muhataplarının çok entrikacı, çok dessas ve bununla beraber çok âlim bir düşman olduğunu, politikalarında başarılı olamazlarsa son sözü silâhın söyleyeceğini, bunun için de bölgedeki asker miktarının önemli olduğunu vurgulayacaktır. Yapılması gereken bir an önce orduyu hazırlamak, bölgedeki asker sayısını artırmaktır. Çok zor şartlarda bunu sağlamaya çalıştıklarını fakat askerlerin kaçarak özellikle aşiret liderlerine sığınmasının buna engel olduğunu, bu olumsuzlukların önüne geçmek amacı ile âdil bir İstiklâl Mahkemesine ihtiyaçları olduğunu dile getirecektir26. 25 A.g.e., s. 351- 353. 26 TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre I, İçtima III, C 3, s. 1202-1203. BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 63 TBMM’DEKİ YANSIMALARI Mecliste yapılan tartışmalarda bölge milletvekilleri bu kanunun hükümetin talebi doğrultusunda sadece asker kaçakları sorunu ile uğraşacak şekilde çıkmasını isterken bir kısım milletvekilleri de bu bölgede kurulacak mahkemenin yetkilerinin sınırlamasına tepki gösterecektir. Saruhan milletvekili Necati Bey “…takrirde İstiklâl Mahkemesinin yalnız askerî mesai ile iştigal etmesi talep olunmaktadır. Efendiler, İstiklâl Mahkemesinin kanunu umum için yapılmıştır. Meclisli Âli yalnız askerlere mahsus olmak üzere kanun yapamaz. Millete ait bir kanundur. Hiç bir ferdin hiç bir kimsenin bu kanunun haricinde kalması imkânı yoktur. Kanunlar umumî olarak çıkar. Asker firarisine sebebiyet verenler emin olunuz mülkiyeden olabilir, kumandan olabilir, vali olabilir. Binaenaleyh İstiklâl Mahkemesinin dairei şümulü umumî olmalıdır. Onun için askerlere ayırıp tehdit etmek olmaz.”27 sözleri ile itiraz edecektir. Tartışmaların uzaması üzerine Müdafaa-i Millîye Vekili Kâzım Paşa tekliflerinin tekrar incelenmek üzere geri iade edilmesini isteyecektir28. Daha sonra mecliste dile getirilen görüşler doğrultusunda Diyarbakır merkez olmak üzere El-Cezire bölgesinde bir İstiklâl Mahkemesi kurulacaktır29. Mahkemede görev yapacak üyeler için seçim yapılacaktır. İstiklâl Mahkemesi üyesi seçimlerinde 204 kişi oy kullanacaktır. 60 çekimsere karşı, 144 kişi oy kullanmıştır. Hacim Bey (Karesi) 114 oy alarak mahkeme reisi olarak seçilmiştir. Halil İbrahim Bey (Antalya) Müddeiumumi olarak 99 oy almıştır. Hoca Nusret Efendi (Erzurum) 131, Hakkı Paşa (Niğde) 126 oy alarak üye olarak seçilmişlerdir. Rıza Namık Bey (Sinop) 86, Halil İbrahim 31 oy alarak seçimi kazanamamışlardır30. 27 A.g.e., s.1205. 28 Daha geniş bilgi için bk. a.g.e., s. 1201-1209. 29 Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri, C 1-2/1920-1927, İleri Kitabevi, İzmir, s. 136. 30 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima III, C 26, s. 512. 64 SALHADİN GÖK 2. B- Mahkemelerde Görev Yapacak Üyelerin Belirlenmesi İlk İstiklâl Mahkemeleri kurulduktan sonra sıra görev yapacak üyelerin belirlenmesine gelmiştir. Seçimlerin nasıl yapılacağı konusunda iki teklif yapılacaktır. Birincisi ilk etapta kurulan 7 mahkemede görev yapacak 21 üye toptan seçilsin, daha sonra bir iş bölümü yapılsın şeklindedir. İkinci ve pek kabul görmeyen teklif ise her mahkeme için ayrı ayrı seçilsin olacaktır31. Kabul gören birinci görüş doğrultusunda yapılan ve 144 kişinin oy kullandığı ilk tur seçimlerde Saruhan Mebusu Necati Bey 89, Refik Şevket Bey (Saruhan) 80, Hamid Bey (Biga) 76, Tevfik Efendi (Kângırı) 73, Hüsrev Sami Bey (Eskişehir) 73, Muhiddin Baha Bey (Bursa) 73 ile ancak seçilmeleri için gerekli olan oyları alabilmiştir32. İkinci tür oylamada aday sınırlamasına gidilmesi daha önce aday olup da gerekli oyu alamayan adaylar arasında seçimin yapılması yönündeki teklif reddedilerek seçimler yapılacaktır33. Yapılan ikinci tur oylamaya 148 milletvekili katılacak fakat namzetlerin hiçbiri seçilmek için gerekli olan katılanların yarısından bir fazlası olan oyu alamayacaktır. Üçüncü tur oylamanın katılanlardan en çok oy alanlara, yani ekseriyeti nisbiyeye göre yapılmasına karar verilecektir34. Üçüncü tür oylamaya 144 milletvekili katılacak ve ilk turda 14 olan çekimserlerin sayısı bu turda 67’ye yükselecektir. Sonuçta Rasih Efendi (Antalya) 65, Kılıç Ali Bey (Ayıntap) 58, Osman Nuri Bey (Bursa) 57, Necati Bey (Bursa) 56, Emin Bey (Canik) 55, Tevfik Rüştü Bey (Menteşe) 45, İhsan Bey (Cebelibereket) 45, Hüseyin Bey (Elâziz) 41, Suat Bey (Kastamonu) 41, Hamdi Bey (Biga) 41, Atıf Bey (Bayazıt) 31 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima I, C 4, s. 216- 217. 32 A.g.e., s. 239. 33 Bu yöndeki tartışmalar için bk. a.g.e., s. 239- 241. 34 A.g.e., s. 261- 262. BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 65 TBMM’DEKİ YANSIMALARI 37, Fikret Bey (Kozan) 37, Zekâi Bey (Adana) 35, Besim Bey (Kastamonu) 34, Hacı Tahir Efendi (İsparta) 31 oy alarak üye olmaya hak kazanacaklardır. Bu kanuna muhalefet eden milletvekilleri, çekimser kalan milletvekillerinin çokluğunu bu kanuna duyulan muhalefete bağlayarak bunun ölü doğan bir düzenleme olduğunu dile getirmişlerdir. Bu sonuçların milletvekillerinin bu düzenlemeden duydukları pişmanlığın bir göstergesi olduğu, daha yolun başında iken yetkilerinin yeniden düzenlenmesini ya da kaldırılmasını talep edeceklerdir. Dr. Fikret Bey, Hüseyin Bey, Zekai Bey, Dr. Suat Bey, İhsan Bey, Rasih Efendi gibi üyeler bu görevi bu destekle yürütemeyeceklerini belirterek istifa ettiklerini beyan edeceklerdir. Bu durum yapılan kanuni düzenlemenin arkasında duran milletvekillerinin tepkisini çekecektir. Özellikle tepkilerin odağında Hamdullah Suphi Bey yer alacaktır. Refik Şevket Bey “…Mustafa Kemal Paşa, Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi, Müdafaai Millîye Vekili... Bu kanunu, nutuk irat ederken, ordu ile geçinemiyeceğiz diyen Hamdullah Suphi Beye derim ki; biz geçineceğiz. Köylü ile kentli ile... Bu maksadımızı muhafaza için çalışacağız, gideceğiz, asacağız, asılacağız, hapsedeceğiz... Ve ancak bu suretle muvaffak olacağız efendiler. Muvaffak olmak için de asacağız, keseceğiz, kesileceğiz...”35. Tartışmaların şiddetlenmesi üzerine birçok milletvekili yatıştırıcı bir dil kullanacak, görüşmeler tatil edilecektir36. Daha sonraki görüşmelerde 10’a yakın milletvekilinin bu görevlerinden istifa ettiği söylenecektir. Fakat bu istifalar kabul görmeyecek, görevlerine devam etmeleri meclisçe kabul edilecektir37. 35 A.g.e., s. 280- 281. 36 Daha geniş bilgi için bk. a.g.e., s. 274- 283. 37 A.g.e., s. 373-374. 66 SALHADİN GÖK Daha sonraki tarihlerde boşalan 4 üyelik için seçimler yapılacaktır. Bu seçimlere 86 kişi katılacaktır. Sonuçta Şevki Bey (İçel) 48, Yusuf Ziya Bey (Bitlis) 51, Mustafa Bey (Dersim) 44, Sıtkı Bey (Malatya) 39 oy alarak mahkeme üyeliği için hak kazanacaklardır38. Mahkemelerin üye sayısının 3 olduğu, karar alınmasında üçüncü kişinin olması zorunluluğunun üyelerin birbirinden ayrılmasını mümkün kılmadığı bunun da uygulamada sıkıntılar meydana getirdiği gerekçesi ile dördüncü bir üyenin bu tür durumlarda geçici olarak görev yapacak şekilde seçilmesi için Adana milletvekili Zekai Bey tarafından kanun teklifi verilmiştir. Bu düzenlemenin meclis tarafından kabul edilmesi ile meclis zorunlu hallerde devreye girecek dördüncü üye uygulamasını kabul etmiştir39. 3. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN YAPISI VE DENETLEMEYE YÖNELİK ÇABALAR 3. A- Yapısı Mahkemelerin kuruluşu aşamasında görev yapacak üyelerde hukukçu bir kökene sahip olup olmadığı belirleyici bir kriter olarak aranmamıştır. Zaten seçilen üyelerin geneli hukukçu değildi. Daha çok oylama ile bu işin altından kalkılacağına inanılan isimler seçilmiştir. Meclis tarafından yapılan bu tercih, daha sonra üyelerin kanun ve adli sisteme uygun hareket etmediği şeklinde sorgulamalar yaptığında önüne konulacaktır40. Mahkemeler ilk kurulduklarında aldıkları kararlar kesin olup meclisin incelemesine tabi değildi. Adli teşkilatın bünyesinde yer alan 38 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima I, C 6, s. 26. 39 A.g.e., s.79- 81. 40 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima II, C 9, s. 418- 419. BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 67 TBMM’DEKİ YANSIMALARI diğer mahkemelerden farklı, geniş yetkilere sahipti. İstanbul milletvekili Hamdullah Suphi Bey bunu “Meclisi Âlinizin çok şerefli olan eski azalarından mürekkep İstiklâl Mahkemeleri teşkil etti. Adliye bir tarafa durdu, onlar adliye vazifesini gördü” şeklinde ifade edecektir41. Bu da halk ve suçlu kesimler üzerinde etkili olmak amacından da kaynaklanacaktır. İlk etapta asker kaçakları sorununu çözüme kavuşturmak amacı ile kurulmuş olsa da yetkileri ve alanı alabildiğine genişlemiştir. Çalışmalarını engelleyenler ya da kararlarını uygulamada tereddüt gösterenler bu mahkemelerde yargılanabilirdi. Bu mahkemelerin etkisinin fazla olmasında aldığı kararların şiddeti kadar hemen uygulamaya koyması da etkili olacaktır. Mahkemelerin bu sınırsız yetkiye sahip yapısı milletvekillerinin tepkisini çekecektir. Erzurum milletvekili Hüseyin Avni Bey “…Bir kere T.B.M.M.’ye Allah’ın vermediği salâhiyeti kendisinin başkasına verdiğine hayretteyim. Yani Cenabı Hak T.B.M.M.’ye hiç kimsenin reyi hudiyle bir kimseyi asmak ve kanaati zatisiyle asmak ve öldürmek için o salâhiyeti peygamberlerine dahi vermemiştir. Fakat T.B.M.M. bunun fevkinde her salâhiyeti vermiştir. Binaenaleyh aslen bâtıl olduğunu iddia ederim.” 42 diyerek bu durumu eleştirecektir. Bu yapıdan kaynaklanan sorunların çözümünü de ancak “…kanun hâkimdir... Kanun hâkim olmalı. Şahısların hâkimiyeti payidar olamaz” 43 düsturunun hayata geçirilmesi ile mümkün olabileceğini belirtecektir. Yapısındaki bu farklılık, farklı zamanlarda farklı amaçlarla da olsa değişik isimler tarafından dile getirilecektir. Büyük Millet Meclisi bütçe görüşmelerinde İstiklâl Mahkemelerinde görev yapan üyeler ile meclisteki üyeler arasında görev olarak bir fark olmadığı ileri sürüle41 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre II, İçtima I, C 2, s. 22. 42 TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre I, İçtima III, C 3, s. 609. 43 Aynı yerde. 68 SALHADİN GÖK rek onlara fazladan tahsisat ödenmesine gerek olmadığı savunulacaktır. İzmit milletvekili Sırrı Bey bu duruma itiraz ederek “……İstiklâl Mahkemesi sizin namınıza ifayı vazife ediyor. Fakat aynı vazifeyi siz yapamazsınız; heyeti umumiye yapamaz. Düşününüz ki, bir heyeti hâkime bir adamın hayatını defaten ifna ediyor ve onun kararının bir hakkı temyizi vesairesi yok... Padişah bile o salâhiyeti hâiz değil ve biz padişahın bile hâiz olmadığı bu salâhiyeti bir millet namına kendisini salâhiyettar kıldığımız bir heyete verdik…” 44 diyerek bu yapının mahiyetini ortaya koyacaktır. Sahip olduğu bu yapı ve savcıların olmaması yüzünden Hakkı Hami Bey tarafından bu mahkemeler Rusya’daki Çekalara benzetilecektir45. 3. B- Yetkilerini Sınırlamaya Yönelik Gayretler İlk dönemlerden itibaren adliye mekanizmasının dışında kurulmuş olan bu mahkemelerin sahip olduğu yapı milletvekilleri arasında rahatsızlık meydana getirecek her fırsatta bu yetkileri kısıtlamak, üzerlerinde bir denetim kurmak amacı ile harekete geçirecektir. Muhalif 44 TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre I, İçtima I, C 1, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1985, s.312. 45 TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre I, İçtima III, C 3, s. 609. Aslında bu benzerlik Mustafa Kemal tarafından da dile getirilecektir. Atatürk, Lenin’e yazdığı bir mektupta bu mahkemeleri Bolşevik devrimindeki “Halk Mahkemeleri” ne benzetecektir. Ülkesindeki İstiklâl Mahkemelerinin kuvvetler birliği ilkesine dayandığını, bu mahkemelerde yargılanmanın halkın temsilcisi olan milletvekilleri tarafından yapıldığını dile getirerek bu durumun kapitalist sistemden ziyade Sovyet sistemine benzediğini dile getirecektir. ‘‘Memleketin emniyet ve istiklalinin söz konusu olduğu fevkalade halleder, halk temsilcileri adaleti İstiklâl Mahkemeleri vasıtasıyla yerine getirmektedir. Gördüğünüz gibi, o bilinen sınıfı halkın nefretinden korumak için ustaca tezgâhlanmış bir sistemdir o. Bu bakımdan biz, Sovyet sistemine, kapitalist sisteme göre daha yakınlaşmış vaziyetteyiz” Bk. Taha Akyol, Atatürk’ün İhtilal Hukuku, Doğan Kitap, İstanbul, 2012, s. 122. BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 69 TBMM’DEKİ YANSIMALARI milletvekilleri mahkemeler tarafından yapılabilecek hataların meclise mal edileceği, bu hataların oranını en aza indirgemenin yolunun da denetlenebilir olmaktan geçtiği düşüncesindedir. Bu teşebbüsler kimi zaman kabul görecek kimi zaman da olumlu karşılanmayacaktır46. Milletvekilleri arasında İstiklâl Mahkemelerinde görülen davalar hakkında bilgi sahibi olunmamasının bir tereddüt meydana getirdiği, sağlıklı bir bilgilendirme ile bu olumsuzluğun ortadan kalkacağı ve var olan yanlış anlamaların bu şekilde düzeltilebileceği yönünde bir kanaat vardır. Bu amaçla 15 günde bir meclisin, bu mahkemelerin faaliyetleri hakkında bilgilendirilmesi teklif edilecek, milletvekilleri bunu kabul edecektir47. Bu düzenleme kabul edilmesine rağmen daha sonraki görüşmelerde bilgilerin meclise gönderildiği fakat milletvekillerinin bilgilendirilmediği anlaşılmaktadır48. Meclise ait yetkilerin mahkeme eli ile kullanılması milletvekilleri arasında rahatsızlık meydana getirecek ve ilk dönemden itibaren her fırsatta bu dile getirilecektir. Var olan bu rahatsızlık Başkomutanlık Kanunu ile meclise ait tüm yetkilerin Mustafa Kemal tarafından kullanılmaya başlanması ile had safhaya çıkacaktır. Çünkü muhalif milletvekilleri içerisinde bulunulan zorlu şartların farkında olduklarını fakat bu durumun istismar edilmesinden rahatsızlık duyduklarını görmekteyiz. “…Öyle maddeler var ki; deminden beri şikâyette bulunduğunuz İstiklâl Mahkemelerinin salâhiyeti gibi.. Tefsiri gayet şümullü ve namütenahi... Dünyanın hiç bir yerinde böyle şümullü, alâstiki maddeler, kelimeler olamaz…” 49 Muhalif milletvekilleri “... Biz ihtilâl 46 Milletvekilleri tarafından kabul görmeyen teşebbüslere örnek için bk. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima I, C 4, s. 503-505. 47 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima I, C 7, s. 222. 48 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima II, C 9, s. 418. 49 TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre I, İçtima II, C 2, İçtima 2, s. 577. 70 SALHADİN GÖK hükümetiyiz. Fakat kanunsuz hareket eden bir Meclis değiliz. …” 50 anlayışındadır. Süreç geçtikçe eleştiriler azalacağı yerde daha artacaktır. “… Başkumandanlık kanunu yaptık... İstiklâl Mahkemelerine aza intihabı da dahil oluyor. Lâkin salâhiyete de tecavüz edildi. Daima salâhiyet İstiklâl Mahkemesine,... Salâhiyet Başkumandana... Artık fevkalâde zaman idi, memleket felâkete gidiyordu. Bu sözlerin zamanı geçmiştir, bunlar söylenmez. Herhalde herşey kanuna rücu etmeli, herkesin salâhiyeti malum olmalıdır... … Bu zulüm artarsa bu, bizi yıkar. Meseleye vazıyet etmeli, ne kadar zulüm yapılırsa bilinmeli. Bir şahsın zulmünden dolayı bir milletin istinatkâhı olan Büyük Millet Meclisine itimat... Efendim, benim gönderdiğim adam doğrudur... Keza arkadaşımız olduğu halde hepisi ihanet değil. Bunların beceriksizlikleri müdafaa edilemez. Efendiler kimin olursa olsun şüpheli eşhas hakkında... Hükümleri artık nihayet bulmalıdır. Buna meydan vermeyin. Kanuna göre hükmetmeli, mevzuatı kanuniyeye tevfiki hareket etmeli. Herkes demeli ki bu hüküm bir cürme müsteniddir...” 51 İstiklâl Mahkemelerine yönelik eleştirilerin kulak arkası edilmesi daha sonraki tarihlerde Feridun Fikri Bey tarafından ikinci dönem mahkemelerine yönelik dile getirildiği gibi ilk dönem mahkemelerin tasfiye edilmesi sürecini başlatacaktır. “… İstiklâl Mahkemeleri Kanunu, eğer yaşıyacaksa, o kanunun medarı hayatı olabilecek bir çark, bir makanizma içerisine konulsun. Yoksa, efendiler bu derece tazyik ile İstiklâl Mahkemesi Kanunu’nun müşkülâta mâruz kalması ihtimali vardır. (Ne demek istiyorsunuz sesleri) Şunu demek istiyoruz ki, İstiklâl Mahkemesi Kanununun tadili değil, ilgası ihtimali var…” 52 50 A.g.e., s. 16. 51 A.g.e., s. 515. 52 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre II, İçtima I, C 4, s. 428. BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 71 TBMM’DEKİ YANSIMALARI 4. UYGULAMALARDAN DUYULAN RAHATSIZLIKLAR Muhalif milletvekilleri İstiklâl Mahkemelerinin asker kaçağı sorununa çözüm bulmak amacı ile kurulduğunu fakat süreç içerisinde hükümetin bütün çalışmalarını bu mahkemeler eliyle yürütecek şekilde yetkilerinin genişletildiği, bunda da Fevzi Paşa’nın meclisin ordu konusundaki hassasiyetini kullanarak sağladığı belirtilecektir. Zamanla mahkemelerin el uzatmadığı durumun kalmadığı, her türlü davaya baktığı, hatta tüm hükümet çalışmalarını ele alarak, meclis adına kararlar vermesini eleştireceklerdir. Çünkü ihtilalin de olağanüstü durumların da bir hukuku olduğu, dünyanın hiçbir yerinde hâkimlerin kendi vicdani kanaatlerine göre yargılama yapamayacağını belirteceklerdir53. İstiklâl Mahkemelerinin yaptığı çalışmalarda milletvekillerini rahatsız eden en önemli konu işlenen suçların şahsilikten çıkartılarak şahsi hürriyetleri çiğneyecek şekilde ailelerinin cezalandırılma yoluna gidilmesidir. Özellikle “Vesek” uygulaması ön plana çıkacaktır. Rehin alma olayına verilen isimdir. Askeri firar olaylarında yakınlık derecesine göre akrabalarından bir tanesini cezalandırma yoluna gidilmiştir. Suç işleyen teslim olmazsa sırası ile babası, kardeşleri, amcası, dayısı, amcazadesi, dayızadesi, eniştesi… gibi bir sıralamaya tabi tutulan akrabaları tutuklanacaktır. Rehin alınan bu kimse, silahlı veya silahsız hizmetlerde yani cephe veya cephe gerisinde kendisinden faydalanılacak şekilde cezalandırılma yoluna gidilmiştir. Hem bu uygulama hem de bu hizmetlerde kullanılmayacak kadar yaşlı kimselerin hapsedilerek cezalandırılmış olması tepki çekecektir54. Yine bu anlayışın bir uzantısı olarak ailelerin sürgüne gönderilmesi ve bu uygulamadan en fazla kadınların etkileniyor olması millet53 Daha geniş bilgi için bk. TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre I, İçtima II, C II, s. 613- 619. 54 A.g.e., s. 617. 72 SALHADİN GÖK vekillerin bu uygulamalara yönelik tepkisini artıracaktır55. Aslında bu yöndeki uygulamalar Firarilere yönelik kanun lâyihası görüşmelerinde dile gelecek ve bu da sert tartışmalara neden olacaktır. Kanun taslağının birinci maddesinde “Hükümetçe tayin olunan müddet zarfında dehalet etmeyen firari ve bakaya, efradının haneleri tahrip ve emval ve mevaşisi müsadere olunur”ifadesi meclisi karıştıracak, kanunun çıkmasına destek verem milletvekillerinden bazıları bile bu yöndeki bir uygulamaya tepki gösterecektir. Suça verilecek cezada suç işleyene yönelik uygulamalar hiç itiraz görmezken, hatta ödetilecek bedelin daha da ağırlaştırılması istenilirken, evlerin yıkılması, aile bireylerine zarar verilmesi uygulaması kabul görmeyecek vatana ihanet olarak değerlendirilecektir. Çorum milletvekili olarak İsmet Bey yaptığı konuşmada bu yöndeki uygulamayı desteklemiştir. “… Bu fevkalade bir zamanın fevkalade bir ihtiyacı, azami zararlardan milleti kurtaran mukarreratı mevkutedir… Ailesini tebit etmek sureti ehveni şerdir efendiler. Bu ailenin tebidi meselesi daha o kadar azim bir zarar değildir. Biz bugün harp cepheleri gerisindeki milyonlarca ailelerin düşman ayakları altında sürüne sürüne öldüklerini gördüğümüz zaman bu azami felaket karşısında, bu ehveni şerri irtikâp ederek milletin hemen kısmı mühimmininin daha perişan terki diyar etmelerinden daha ehven olduğunu görürsünüz. Sair mesail de aynı tarzı intaç eder. Bundan dolayı Hükümetin maddesinin tayyı taraftarı değilim. Eğer ailelerin tebidinden sarfınazar edilir ve emval ve mevaşisinin müsaderesiyle iktifa edilecek olursa katiyen bundan mütenebbih olmaz.… Bu madde bu kanunun ruhudur, ilk kademesi bu olmazsa diğer maddelerde adalet yapmak mümkün olmaz…” 56 Kastamonu İstiklâl Mahkemesi bu yöndeki uygulamaları ile en fazla dikkat çeken kurum olacaktır. 55 A.g.e., s. 513-514. 56 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima I, C 4, s. 54. BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 73 TBMM’DEKİ YANSIMALARI 5. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN ÇALIŞMALARINA ARA VERİLMESİ İlk dönemlerden itibaren, hatta mahkemelerin kurulmasından hemen sonra görev yapacak üyelerin belirlenmesi aşamasında bile mecliste bu mahkemelerin görevine son verme yönünde bir irade ortaya çıkmıştır. Bu da bize bu mahkemelerin kurulmasının her ne kadar meclis eli ile olsa da bir türlü içlerine sindiremediklerini göstermesi açısından önemlidir. Meclis içerisinden bir heyet Koçgiri hadiselerini incelemek amacı ile oluşturulup gönderilecektir. Heyet incelemeleri sonucunda meclisten bazı taleplerde bulunacaktır. Bu talepler arasında özellikle Kastamonu bölgesinde görev yapan İstiklâl Mahkemesinin uygulamalarından kaynaklanan sıkıntılar dile getirilerek bu mahkemelerin kapatılması istenilecektir. Bu olay mahkemelerin çalışmalarına son verme sürecini hızlandıracaktır57. Pontus Meselesinden dolayı Amasya’da yeni bir İstiklâl Mahkemesinin kurulması hükümet tarafından teklif edilecektir. Görüşmelerde bu mahkemelerin kuruluş amacından uzaklaştığı, var olan hukuk sisteminin dışında kurulan bu kurumların hemen hemen her konuda, tavuk hırsızlığına kadar tüm alanlardaki yargılamalara baktığı iddia edilecektir. Bu sürede var olan adliye teşkilatı atıl bir şekilde kalmıştır. Bu durumun dışarıya karşı ülkenin ihtiyaçlarına cevap verecek bir adli siteme sahip olunmadığı havası verdiği ve bunun da ortaya çıkardığı sakıncalar üzerinde durulacaktır. Yapılması gereken var olan adli sistemin sorunlarını çözerek, işlerlik kazandırmaktır58. Bir kısım milletvekilleri bu düşüncede olmasına rağmen İstiklâl Mahkemelerini ortaya çıkaran nedenlerin henüz ortadan kalkmama57 TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre I, İçtima III, C 3, s. 101- 113. 58 A.g.e., s. 609- 610. 74 SALHADİN GÖK sı, bu sorunların çözüm odağı olarak ileri sürülen adli teşkilatın ve idari yapının ıslaha muhtaç bir durumda olmasından dolayı çekimser davranacaklardır. Onlar da ülkeyi zorlayarak, baskı ve sopa ile idare edilemeyeceğini, yapılması gereken şeyin ve gerçek manada demokratik bir idari yapının ancak ülkede yaşayan insanların ruhlarına uygun bir yönetim ile başarılı olabilecekleri kanaatindedirler. Fakat bu geçiş döneminde İstiklâl Mahkemelerine ihtiyaç vardır. Yapılması gereken bu mahkemelerin aksayan yönlerini düzeltmek, sağlıklı çalışmayanların üyelerini değiştirmektir. Bu düşüncede olanların diğer bir kaygısı büyük oranda engellenip, önüne geçilen asker kaçakları sorununun yeniden başlamasıdır59. Bu mahkemelerin aleyhinde bulunan bir kesim ise bu kurumların tamamen ortadan kaldırılmasını istemeyecek, geçici olarak çalışmalarına ara verilmesini, ihtiyaç halinde ihtiyaç duyulan bölgelerde tekrar faaliyete geçirilmelerini talep edeceklerdir60. Görüşmelerde Adliye Bakanı Behçet Bey’in İstiklâl Mahkemelerinin varlığından rahatsız olduğunu belirtecek şekilde konuşması bu kurumların karşısında olanların söylemlerini güçlendirmiştir. “… İstiklâl Mahkemeleri fevkalâde bir mahkemedir, fevkalâde bir zaman doğurmuştur. Bendeniz de o kanaatteyim ki bizde fevkalâde bir mahkeme vücuda gelmiş, fakat 2 - 3 seneden beri bu devam etmek suretiyle halkın buna istinas ettiğine kanaat ederim. Bendeniz bir adliyeci sıfatıyla olarak buradan arz ederim ki, memlekette daima kanun, daima hükmü cari olan kanunun hükmü hükümrandır. O kanun daimi kullanılan kanun hükmünde hükümran olur. Memleketimizde cari olan hükümü kanun olsun. Binaenaleyh gerek Hiyaneti Vataniye ve gerek sairleri daima adliye mahakiminde halledilmesine taraftarım, İstiklâl Mahkemesine taraftar olamam. Fakat İstiklâl Mahkemesinde bir vazife daha vardır ki bunlar 59 A.g.e., s. 612- 613. 60 A.g.e., s. 613. BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 75 TBMM’DEKİ YANSIMALARI gerek zabitandan ve gerek jandarma zabitanından ve gerek şube reislerinden de derhal tecziye suretiyle yalnız efrada değil, o efrat üzerinde hâkim, nâfuz olanlar üzerinde bir hüküm yürütüyorlar. Bugün her meseleyi mahkemeye verdiğimiz takdirde, bunlar hariçte kalacaktır…” 61. İstiklâl Mahkemelerine yönelik olarak yeni bir düzenlemenin yapılmasına karar verilecektir. Çünkü ordu ve asayişe yönelik olarak bu mahkemelere ihtiyaç devam etmektedir. Nasıl bir kanuni düzenleme yapılacak sorusuna cevap vermek amacı ile eski Adliye Vekili Refik Şevket Bey’in teklifi ile asayiş ve askerî konularla ilgilenen Dâhiliye, Müdafaa-i Millîye ve Adliye’den ortak geçici bir encümen oluşturularak çalışmasına karar verilecektir62. Encümen tarafından mahkemeler için bir kanun tasarısı hazırlanarak meclise sunulup maddeleri üzerinde görüşmelere geçilecektir63. Şiddetli tartışmalar, ekleme ve çıkarmalardan sonra 4, 7, 8, 9, 10, 12, 13, 14, 15’inci maddeler aynen, 5, 6 ve 11’inci maddeler üzerinde değişiklik yapılarak yeni kanun metni katılanların çoğunluğu tarafından kabul edilmiştir. Yapılan düzenlemede Hüseyin Avni Bey mahkemelerde avukat bulundurulması hakkını bir madde olarak yazdırmak istemişse de bu kabul görmemiş, bunun tabi bir hak olduğu kabul edilmiştir.64. Hükümetten gelen talep doğrultusunda sadece Ankara’daki İstiklâl Mahkemesi faaliyetlerine devam edecek şekilde diğerlerinin çalışmasına son verilecektir. Ankara İstiklâl Mahkemesinin çalışmaya devam etmesinin nedeni “…müdafaai vatanla meşgul olan umum millet her noktasında casusluğa ve ihanete maruz olabilir. Bunlar hakkında casusluk, hıyaneti vataniye müteşebbisleri hakkında müessir ve müstacel takibat yapabilmek içindir…” 65. 61 A.g.e., s. 619. 62 TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre I, İçtima III, C 3, s. 634- 637, TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima III, C 22, s. 9. 63 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima III, C 22, s. 34- 45, 47, 48- 64. 64 A.g.e., s. 77-96, 97-108. 65 TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre I, İçtima III, C 3, s. 616. 76 SALHADİN GÖK SONUÇ Savaş ortamında, olağanüstü şartların hüküm sürdüğü bir dönemde, BMM’nin öncülük ettiği Millî Mücadeleyi başarıya ulaştırmasının yolu her şeyden önce emperyalist devletleri ülkeden çıkarmak için gerekli olan güçlü bir ordu meydana getirmek ve içeride iradesine karşı ortaya çıkan her türlü karşı koyma hareketini bertaraf ederek denetim sağlayabilmesi ile mümkün olabilecekti. Bunu başarabilmek için yasama ve yürütmeyi nasıl kendi denetimi altına almışsa tarafsız, temel hak ve hürriyetlerin güvencesi olup hiçbir şekilde adalet terazisinden taviz vermemesi gereken hukuk da denetim altına alınarak bu amaç doğrultusunda kullanılacaktır. BMM var olan adli yapılanmanın dışında, tamamen kendi içerisinde atadığı üyelerle oluşturduğu İstiklâl Mahkemeleri sayesinde giriştiği mücadeleyi başarıya ulaştırmada önemli bir dayanak noktası elde etmiştir. Olağanüstü şartların kaçınılmaz bir sonucu olarak gayrı demokratik ve hukuk kuralları içerisinde açıklanması pek mümkün olmayan bu mahkemelerin çalışma şekli bizzat içerisinden çıktıkları meclis tarafından bile hazzedilmemiştir. Milletvekilleri her fırsatta yapılanları sorgulayacak ve âdete kendi elleri ile doğurup, geliştirdikleri bu yapının zararlarının en aza indirgenmesi için mücadele edeceklerdir. Fakat meclisin iradesi, içerisinde bulunulan şartların etkisi ile ancak bu mahkemelere sınırlama getirebilecek, bu defteri tamamen kapatmaya yönelik bir karar almasına imkân tanımayacaktır. Ülke idarecileri, ilk dönemden itibaren, bu güç sayesinde toplumu denetim altında tuttukları için yaptıkları çalışmaların başarıya ulaşmasında bu mahkemelerin gücünü kullanacaklardır. Bu kurumlar bu yüzden var oldukları her dönemde idareciler tarafından desteklenmiş ve çalışmaları teşvik edilmiştir. Kabul etmek gerekir ki ilk meclisin sorgulayıcı atmosferi bu mahkemelerin çalışma alanını kısıtlayacaktır. Ülke idarecileri, baskıcı devlet yapısını yıkıp, insan haklarına dayalı BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 77 TBMM’DEKİ YANSIMALARI ve halkın kendi iradesine sahip çıktığı bir yapı üzerinde yol aldıkları iddiasında iken yeni değerlerle uyuşmayan bu mahkemelerin yapısını izah etmekte zorlanacaklardır. Zaten bu zorlanmanın etkisi ile ilk çalışma döneminde bu mahkemelere sınırlama getirilmesini kabul etmek zorunda kalacaklardır. Fakat ikinci seçimlerle muhalefet olgusunun büyük oranda tasfiye edilmesinin de etkisi ile ilk dönemlere nazaran bu mahkemeler cumhuriyet idaresinden sonra daha rahat bir şekilde kurulup, çalışacaktır. Özellikle 1925’ten sonra sahip olduğu bu bağımsız yapısını o kadar ileri bir noktaya götürecektir ki, Meclis adına çalışan ama Meclisçe denetlenemeyen, hatta Meclisin de korktuğu bir güç haline gelecektir. Evrensel hukuk kuralları ile açıklanması zor olan bu mahkemeler, yapı ve uygulamalarında taşıdıkları tüm sakıncalara rağmen zorlu bir dönemde kendisinden beklenilen çalışmaları yerine getirerek, bağımsızlığın elde edilmesi mücadelesinde inkâr edilmeyecek hizmetler ifa etmiştir. 78 SALHADİN GÖK KAYNAKÇA I –Birincil Kaynaklar A – Resmi Yayınlar Düstur, Üçüncü Tertip, C I, Başvekâlet Müdevvenat Müdüriyeti, Ankara 1953. Düstur, Üçüncü Tertip, C 3, Başvekâlet Müdevvenat Müdüriyeti, Ankara 1953. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre II, İçtima I, C 2. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima I, C 3. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre1, İçtima 1, C 4. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima I, C 5. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima I, C 6. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima I, C 7. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima II, C 9. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima II, C 11. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 3, C 22. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima III, C 26. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre II, İçtima 1, C 4. TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre I, İçtima I, C 1, TİB. Kültür Yayınlar, Ankara, 1985. TBMM Gizli Celse Zabitleri, Devre1, İçtima I, C II, TİB. Kültür Yay., Ankara, 1985. TBMM Gizli Celse Zabitleri, Devre I, İçtima III, C III, TİB. Kültür Yay., Ankara, 1985. TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre II, İçtima I, C 4, TİB. Kültür Yay., Ankara, 1985. BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 79 TBMM’DEKİ YANSIMALARI II – Tetkik Eserler AKYOL, Taha, Atatürk’ün İhtilal Hukuku, Doğan Kitap, İstanbul, 2012. ATATÜRK, Kemal, Nutuk 1919-1927, (Yayına Hazırlayan: Zeynep Korkmaz), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2004. AYBARS, Ergün, İstiklâl Mahkemeleri, C 1-2/1920-1927, İleri Kitabevi, İzmir, 1995. 80 SALHADİN GÖK Ek: I. FİRARİLER HAKKINDA KANUN66 Kanun No: 21, 11 Eylül 1920 BİRİNCİ MADDE - Muvazzaf ve gönlü ile hizmet-i askeriyeye dâhil olupta firar edenler veya her ne suretle olursa olsun firara sebebiyet verenler ve firari derdest ve sevkinde tekâsül (kayıtsızlık) gösterenler ve firarileri ihfa (saklayan) ve iaşe ve ilbas edenler (giydiren) hakkında mülki ve askeri kavaninde (kanunlar) mevcut ahkâm ve indelicap (gerektiğinde) diğer gûna (benzer) mukarrerat-ı cezaiyeyi müstakillen hüküm ve tenzif etmek (hükmü uygulamak) üzere Büyük Millet Meclisi âzalarından mürekkep (İstiklâl Mahkemeleri) teşkil olunmuştur. İKİNCİ MADDE - Bu mahkemeler âzasının adedi (üç) olup Büyük Millet Meclisinin ekseriyet-i ârasiyle intihap ve içlerinden birisi kendileri tarafından reis addolunur. ÜÇÜNCÜ MADDE - İş bu mahkemelerin adedini ve mıntıkalarını Heyeti Vekilenin teklifi üzerine Büyük Millet Meclisi tâyin eder. DÖRDÜNCÜ MADDE - İstiklâl Mahkemelerinin kararları kati olup infazına bilûmum kuvayı müsellâhai ve gayri müsallahai devlet (devletin bütün silahlı ve silahsız kuvvetleri) memurdur. BEŞİNCİ MADDE - İstiklâl Mahkemelerinin evamir ve mukarreratını(emir ve kararlarını) infaz etmeyenler veya infazda taallül (yalan bahane ile işten kaçma) gösterenler işbu mahkemeler tarafından tahtı mahkemeye alınır. 66 Düstur, Üçüncü Tertip, C I, s. 61. BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 81 TBMM’DEKİ YANSIMALARI ALTINCI MADDE - Her İstiklâl Mahkemesi ketebe ve müstahdemin maaşatı şehri yüz lirayı geçmeyecektir. YEDİNCİ MADDE - Her İstiklâl Mahkemesi vazifeye mübadereti (işe başlama) anında firari ve bakaya efradının bir müddeti muayyene zarfında (belli bir süre içinde) icabetini (kabul edilme) teminen her türlü vesaiti tebliğiyeye müracaat eder. SEKİZİNCİ MADDE - İşbu kanun tarih-i neşrinden muteberdir. DOKUZUNCU MADDE - İşbu kanunun icrasına Büyük Millet Meclisi memurdur. 82 SALHADİN GÖK Ek: II. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ KANUNU67 Kanun No: 29, Kabul Tarihi: 31 Temmuz 1922 BİRİNCİ MADDE - İcra Vekilleri Heyetince gösterilecek lüzum ve Büyük Millet Meclisince ekseriyeti mutlaka ile verilecek karar üzerine icap eden mahallerde İstiklâl Mahkemeleri teşkil olunur. İKİNCİ MADDE - Bu mahkemeler Büyük Millet Meclisinin ekseriyeti mutlakası ve reyi hafi ile kendi âzası meyanından müntahap bir reis ve iki âza ve bir müddeiumumiden teşekkül eder. Ancak heyeti mahkemeye tari olacak noksanın ikmalini teminen ayrıca bir âza daha intihap olunur. ÜÇÜNCÜ MADDE - İstiklâl Mahkemelerinin vezaifi bervechi atidir: A) Muvazzaf ve gönlü ile hizmeti askeriyeye dahil olupta firar edenler ve firara sebebiyet verenler ve firari derdest ve sevkinden tekâsül gösterenler ve firarileri bilihtiyar ihfa ve iaşe ve ilbas edenler hakkında Ceza kanunnamesiyle askeri kavaninde muayyen cezai hüküm ve esbabı muhaffefe ve müşeddede mevcut olduğu taktirde yalnız bu fıkradaki ceraime münhasır olmak üzere tensip edeceği diğer güna mukarreratı ittihaz eylemek; B) 29 Nisan 1336 (1920) tarihli hıyaneti vataniye kanununun muhtevi olduğu ceraimi. C) Devletin emniyeti hariciye ve dâhiliyesini ihlal edenler hakkında Ceza kanununun birinci babının birinci ve ikinci fasıllarında muharrer ceraimi; 67 Düstur, Üçüncü Tertip, C 3, s. 108. BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 83 TBMM’DEKİ YANSIMALARI D) Askeri ve siyasi casusluk ve suikastı siyasi ve asker ailelerine taarruz ve tecavüz ceraimi; H) Seferberlikte tedariki vesaiti nakliye komisyonlarının suiistimalât ve müsamahatı hakkında Askeri Ceza Kanununa müzeyyel 12 Şevval 1332 ve 21 Ağustos 1330 tarihli kanuna muvakkatin birinci maddesini muadil 28 rebiülâhir 1332 ve 2 Mart 1331 tarihli kanunda musarrah ceraimi rüyet etmek. K) İhtilâsta bulunan, rüşvet alan bilumum memurini mülkiye ve askeriyeyi ve bunlara hangi sınıftan olursa olsun iştirak ve vesatat eyliyenleri; S) Nüfuzu memuriyetinden istifade ederek halka zulüm ve işkencede bulunan memurini mülkiye ve askeriyeyi muhakeme etmek. DÖRDÜNCÜ MADDE - Büyük Millet Meclisi lüzum gördüğü İstiklâl Mahkemeleri için üçüncü maddede muharrer vezaiften bir kısmının istisnasına karar verebilir. BEŞİNCİ MADDE - İstiklâl Mahkemelerinin idamdan gayrı hükümleri kati olup infazına bilumum kuvvei müsellaha ve gayrı müsellahi devlet memurdur. İdam hükümleri, Büyük Millet Meclisince bilumum mesaile tercihan tetkik ve tastik olunduktan sonra infaz olunur. Şu kadar ki müstacel ve müstesna hal ve zamanda idam hükümlerinin dahi Meclisçe tetkik edilmeksizin infazına Meclis kararı ile mezuniyet verilir. ALTINCI MADDE - İstiklâl Mahkemeleri kararlarına bu mahkemenin müddeiumumisinin hakkı itirazı vardır. Müddeti itiraz yevmi tefhiminin ferdasından itibaren üç gündür ve itirazı vâki Büyük Millet Meclisince katiyen hallolunur. YEDİNCİ MADDE - İstiklâl Mahkemesi heyetleri her altı ayda bir intihap olunur ve bu müddetin hitamından evvel heyet tamamen 84 SALHADİN GÖK veya kısmen Meclis kararı ile tebdil edilebileceği esbabı teşkilin zevalile faaliyeti dahi tatil olunur. SEKİZİNCİ MADDE - Müddeiumumiler işbu kanun ahkâmına tevfikan muttali olacakları ceraim hakkında takibatı kanuniyede bulunurlar. Tevkif ve tahliye kararlarında müddeiumumilerinin mütalaası alınmadıkça tevkif ve tahliye yapılamaz. İstiklâl Mahkemelerinin vasıtai muhabere ve tebliğ ve tebellüğü müddeiumumileridir. İstiklâl Mahkemelerinin mukarreratının infazı hususunda kuvvei müselleha ve gayrı müsellahaya müddeiumumiler amirdir. DOKUZUNCU MADDE - İstiklâl Mahkemelerinin evamir ve mukarreratını infaz etmeyenler veya infazda teallül gösterenler müddeiumumilerin talep ve sevki üzerine aynı mahkemeler tarafından tahtı muhakemeye alınırlar. ONUNCU MADDE - İstiklâl Mahkemeleri, Askeri Ceza Kanunu’nun yedinci faslındaki hukuku emiriyeden maada hukuku şahsiyeye hükmedemezler. ON BİRİNCİ MADDE - İstiklâl Mehakimi ile mehakimi sair arasında tahaddüs edecek ihtilafı mercii Türkiye Büyük Millet Meclisi Adliye Encümenince bilcümle umura takdimen hallolunur. ON İKİNCİ MADDE - Her İstiklâl Mahkemesi ketebe ve müstahdemin maaşatı asliyesi şehri yüz lirayı geçmeyecektir. ON ÜÇÜNCÜ MADDE - Her İstiklâl Mahkemesi ayda bir defa Heyeti Umumiyeye hülasai hüküm ve mesai cetveli göndermeye mecburdur. ON DÖRDÜNCÜ MADDE - Firariler hakkında 11 Eylül 1336 tarihli kanun ile İstiklâl Mahkemeleri kanununun birinci maddesine müzeyyel 26 Eylül 1336 tarihli kanun ve firariler hakkındaki 11 Eylül BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN 85 TBMM’DEKİ YANSIMALARI 1336 tarihli kanunun 2’nci maddesinin muaddil 6 Rebiyülevvel 1339 ve 28 Teşrinisani 1336 tarihli kanun mülgadır. ON BEŞİNCİ MADDE - İşbu kanun neşrinin ferdasından itibaren meridir. ONALTINCI MADDE - İşbu kanun Büyük Millet Meclisi tarafından icra olunur. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ BELGELERİNİN KAMUOYUNA AÇILMA SÜRECİNDE TBMM ARŞİVİ Mukaddes ARSLAN* ÖZET İstiklâl Mahkemeleri, Millî Mücadele yıllarında ve Cumhuriyet’in ilk döneminde, 18 Eylül 1920’de kurulmuştur. İstiklâl Mahkemeleri belgelerinin kamuoyuna açılma sürecinde TBMM, tarihi bir görevi yerine getirmiştir. TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı bu çalışmaları koordine etmiştir. Bu konularda Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumunun görüşü alınmıştır. TBMM Arşivinde 12 İstiklâl Mahkemesi evrakı bulunmaktadır. Bu belgeler TBMM tarafından internet ortamında erişime açılmıştır. Anahtar Kelimeler: İstiklâl Mahkemeleri, İstiklâl Mahkemeleri Belgeleri, TBMM, TBMM Arşivi, TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı. * Tarihçi-Eğitimci, mukaddesarslan11@gmail.com 88 MUKADDES ARSLAN ARCHIVES OF GRAND NATIONAL ASSEMBLY OF TURKEY IN THE PROCESS OF OPENING THE DOCUMENTS OF THE INDEPENDENCE TRIBUNALS TO THE PUBLIC DOMAIN ABSTRACT Independence tribunals were established during the years of the War of Independence and the initial periods of the Republic on 18 September 1920. The Grand National Assembly of Turkey has fulfilled a historical duty in the process of opening the documents of the independence tribunals to public domain. The Grand National Assembly of Turkey, Department of Library and Archival Services has coordinated those studies. For those subjects, the opinions of Prime Ministry Atatürk Supreme Council for Culture, Language and History have been taken. 12 documents of independence tribunals are kept by the Archive of the Grand National Assembly of Turkey. Those documents are opened for access via internet. Keywords: Independence Tribunals, Documents of the İndependence Tribunals, Grand National Assembly of Turkey, Archive of the Grand National Assembly of Turkey, The Grand National Assembly of Turkey, Department of Library and Archival Services. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ BELGELERİNİN KAMUOYUNA 89 AÇILMA SÜRECİNDE TBMM ARŞİVİ İstiklâl Mahkemeleri, Millî Mücadele yıllarında ve Cumhuriyet’in ilk döneminde; ayaklanma, yağma, asker kaçakları, casusluk ve yönetime başkaldıranları yargılamak amacıyla, ilk olarak özel bir kanunla 18 Eylül 1920’de kurulmuştur. 1. Dönem İstiklâl Mahkemeleri,  18 Eylül 1920 ile 17 Şubat 1921 tarihleri arasında, 2. Dönem İstiklâl Mahkemeleri, 30 Temmuz 1921’den Ekim-1923’e kadar, 3. ve Son Dönem İstiklâl Mahkemeleri ise 1923-1927 tarihleri arasında çalışmalarına devam etmiştir. 16 maddeden müteşekkil, 249 no’lu İstiklâl Mahkemeleri Kanunu, 31.7.1922’de kabul edilmiştir. İstiklâl Mahkemeleri Kanunu, Madde 1’de: “İcra Vekilleri Heyetince gösterilecek lüzum ve Büyük Millet Meclisince ekseriyeti mutlaka ile verilecek karar üzerine icap eden mahallerde İstiklâl Mahkemeleri teşkil olunur” denmektedir. Madde 16’da ise: “İşbu kanun Büyük Millet Meclisi tarafından icra olunur” ibaresi geçmektedir. Mahkeme üyeleri Millet Meclisinden seçilmiştir. İstiklâl Mahkemeleri belgelerinin kamuoyuna açılma sürecinde TBMM, tarihi bir görevini yerine getirmiştir. Yüz yıla yakın TBMM Arşivinde muhafaza edilen bu belgeler, yakın zamanda araştırmacıların hizmetine sunulmuştur. TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı bu çalışmaları yönlendirmiştir. Bu konularda Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumunun görüşü alınmıştır. TBMM Arşivinde: Amasya, Ankara-1, Ankara-2, Elcezire, Eskişehir, Isparta, İstanbul, Kastamonu, Konya, Pozantı, Şark ve Yozgat İstiklâl Mahkemeleri belgeleri olmak üzere toplam 12 mahkemenin evrakı bulunmaktadır. Bu belgelerin envanter/döküm çalışmaları tamamlanmıştır. 90 MUKADDES ARSLAN TBMM Arşivinde bu mahkemelere ait: 874 klasör, 1471 dosya, 158 defter olmak üzere toplam 914 bin 695 sayfa evrak mevcuttur. Evrakın önemli bir kısmı mahkeme karar ve zabıtlarıdır. Bu evrak arasında karar, zimmet, dosya, esas, varide, sadıra, ilam, eşya-yı cürmiye, arz-ı hal, hesap, kasa, aza intihab, muhabere, şifre, talik vd. belgeler bulunmaktadır. Bu belgeler mahkemeler bittikten sonra TBMM’ye teslim edilmiştir. Bu belgelerin elektronik ortama aktarma, indeks ve tasnifi çalışması, TBMM Başkanlık makamının 11 Mart 2010 tarih ve 3967 sayılı olurlarıyla başlamıştır. Dosyaların içerik envanteri tespitine yönelik sayım çalışmaları 24 Aralık 2010’da başlamış, 6 Eylül 2011’de tamamlanmıştır. Daha sonra Osmanlı Türkçesi uzmanları seçilerek bir ekip oluşturulmuştur. Arşivde bulunan 12 İstiklâl Mahkemesine ait 26 karar defteri Osmanlıcadan günümüz Türkçesine çevrilmiştir. Bu çalışma, “İstiklâl Mahkemeleri Tasnif, İndeks ve Elektronik Ortama Aktarma Projesi” haline getirilmiştir. Bu proje TBMM Başkanı Cemil Çiçek’in onayı ile uygulamaya konmuştur. İlk safhada dosya içerikleri açılmadan defter ve klasörlerin envanteri çıkarılmış, evrak sayımı yapılmış ve bu çalışmalar on beş ay sürmüştür. Bu işlemler sırasında, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğüne bağlı Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, İstanbul’da Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığında gerekli inceleme ve araştırmalar yapılmış, Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumunun da uzman görüşü alınmıştır. Bu proje, 18.09.1920 - 07.03.1927 tarihleri arasında faaliyet gösteren: Ankara-1, Eskişehir, Kastamonu, Konya, Isparta, Pozantı, Yozgat, Amasya, Elcezire, İstanbul, Şark ve Ankara-2 İstiklâl Mahkemeleri belgelerini ihtiva etmektedir. Çalışmaları biten İstanbul ve Elcezire İstiklâl Mahkemeleri evrakı, TBMM Başkanlık Makamının, 15.02.2014 tarih ve 206949 sayılı oluru ve 09.02.2015 tarih ve 155 sayılı oluru ile hizmete açılmıştır. Diğer mahkemelerle ilgili çalışmalar ise devam etmektedir. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ BELGELERİNİN KAMUOYUNA 91 AÇILMA SÜRECİNDE TBMM ARŞİVİ TBMM Arşivinde bu mahkemelere ait 874 klasör, 1471 dosya, 159 defter olmak üzere toplam 914 bin 695 sayfa evrak mevcuttur. İstiklâl Mahkemelerine ait; Esas, Karar, Varide, Sadıra, Zimmet, Şifre, Müsvedde, Dosya, Bordro, Hesap, Mevkuf, Talik, Aza İntihap, Muhabere, Eşya-yı Cürmüye gibi belgelerin bulunduğu 159 kayıt defterleri sınıflandırılmış ve bu defterler 21 bin 13 sahife olarak kayda geçmiştir. Karar defterleri yeni Türk alfabesine aktarılmış, bu çalışma Temmuz 2012’de tamamlanmış, oluşturulan ekiplerle karar defterlerinin çapraz okumaları, kontrolleri yapılmıştır. TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkan Yardımcısı Abdulhekim Koçin’in proje koordinatörlüğünde yürütülen çalışmalar sonucunda, belirli bir aşamaya gelinmiştir. Doç. Dr. Abdulhekim Koçin ile yaptığımız söyleşide; kendileri bu konuda TBMM’de yapılan çalışmalardan bahsetmişler, araştırmamızda faydalanmamız üzere gerekli dokümanları bize vermişlerdir. Bu belgeler TBMM internet ortamında “İstiklâl Mahkemeleri Kataloğu” adı ile erişime ve hizmete açılmıştır. İlgili kısımda mahkeme adı, karar, esas, konu, maznun adı, baba adı, lakabı, memleketi, mesleği, nev-i cürm, karar, karar tarihi gibi alanlar bulunmakta ve bu alanlardan arama yapılabilmektedir. İnternette gerekli yazılım programı TBMM Bilgi İşlem Başkanlığınca yapılmıştır. Belgelerin elektronik ortamda ve basılı hizmete açık olması için gereken TBMM Başkanlık Oluru da alınmıştır. TBMM tarafından basılan “İstiklâl Mahkemeleri” adlı eserlerle ilgili kısa bilgiler ve içerikleri şu şekildedir: Birinci Ciltte: İçeriğinde İstiklâl Mahkemelerinin kuruluş amaçları, burada görev yapacak üyeler, mahkemelerin görev alanları ve kuruluş kanunları ile meclis zabıtları bulunmaktadır. Birinci cilt 330 sahifedir. İstiklâl Mahkemeleri eserinin birinci cildinde, eserin sunuş 92 MUKADDES ARSLAN yazısı TBMM Başkanı Cemil Çiçek, “ön söz” yazısı TBMM Genel Sekreteri Dr. İrfan Neziroğlu, “giriş” kısmı ise Doç. Dr. Abdülhekim Koçin tarafından yazılmıştır. 1. Bölümde: İstiklâl Mahkemeleri ile ilgili genel bilgiler, kuruluş gerekçeleri, mahkemeler ve görev süreleri, görev alanları, üyelerin seçimi ve biyografileri; 2. Bölümde: İstiklâl Mahkemelerinin kuruluşuna dayanak teşkil eden kanunlar: Hıyanet-i Vataniye Kanunu, Firariler Hakkında Kanun, İstiklâl Mehakimi Kanunu, Takriri-i Sükûn Kanunu ve bu kanunların Gerekçe ve Genel Kurul Tutanaklarına yer verilmektedir. Eserin “ekler” bölümünde ise, İstiklâl Mahkemeleri ile ilgili basın haberlerine yer verilmiştir. İkinci Ciltte: İstanbul İstiklâl Mahkemesi belgeleri bulunmaktadır. İkinci cilt 286 sahifedir. Üçüncü Ciltte: Elcezire İstiklâl Mahkemesi belgeleri bulunmaktadır. Üçüncü cilt 290 sahifedir. Dördüncü Ciltte: Eskişehir İstiklâl Mahkemesi belgeleri bulunmaktadır. Dördüncü Cilt, 2015 yılında yeni basılmıştır. Bu eserlerde cilt başlıkları, Türkçe ve Osmanlıca yazılmıştır. Beşinci Cilt ise, Isparta İstiklâl Mahkemesi belgelerini içermekte ve yakında baskıya verilecektir. Diğer Mahkemelerin tasnifi, indeksi ve elektronik ortama aktarılma çalışmaları halen devam etmektedir. Bu çalışmalarda, Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Başkanlığı ile işbirliğine gidileceğinden de bahsedilmektedir. Bu belgelerin ilk üç cildi 17 Nisan 2015’te TBMM Başkanı Cemil Çiçek tarafından basına tanıtılmıştır. Öte yandan “İstiklâl Mahkemeleri-TBMM Başkanı Cemil Çiçek İstiklâl Mahkemeleri çalışmalarını basına açıklıyor-17 Nisan 2015” adı ile TBMM tarafından basılan broşürde ise, yapılan hizmetlerle ilgili bilgiler verilmektedir. İstiklâl Mahkemeleri belgelerinin kamuoyuna açılma süreci basında da yer almıştır. 5 Aralık 2011 tarihli basın haberinde, “İstiklâl Mahkemesi’nin mühürlü çuvalları açılıyor” denmekte ve haber şu şekilde devam etmektedir: “Cumhuriyetin ilk yıllarında verdiği kararla- İSTİKLÂL MAHKEMELERİ BELGELERİNİN KAMUOYUNA 93 AÇILMA SÜRECİNDE TBMM ARŞİVİ rı tartışmalara yol açan ancak arşivleri TBMM’de gizli tutulduğu için incelenemeyen İstiklâl Mahkemeleri zabıtlarının kamuoyuna açıklanması için adım atıldı. TBMM, İstiklâl Mahkemeleri zabıtlarının mührünü kırdı ve dosyaları incelemeye başladı. Tercüme işini yapmak üzere 8 yeminli mütercim görevlendirildi… Açılan çuvallardan sadece mahkeme dosyaları değil asker botu ve köstekli saat gibi özel eşyaların da çıktığı belirtildi. 874 kutu içinde bulunan 12 mahkemeye ait bin 471 dosya günümüz Türkçesine çevriliyor. Uzman heyetin çalışması için Meclis arşivinde bir oda oluşturuldu.” 18 Nisan 2015 tarihli “İstiklâl Mahkemelerinin belgeleri açıklanıyor” başlığı ile verilen bir gazete haberinde, “Kurulmasının üzerinden geçen 95 yıl sonra,  İstiklâl Mahkemelerine ait bazı belgeler kamuoyunun bilgisine sunuldu” denmektedir. 17 Nisan 2015 tarihli bir başka gazete haberinde ise, “Kurulmasının üzerinden geçen 95 yıl sonra, İstiklâl Mahkemeleri’ne ait bazı belgeler gün yüzüne çıkarak, kamuoyunun bilgisine sunuldu… TBMM Başkanı Cemil Çiçek, bugün düzenlediği basın toplantısında İstiklâl Mahkemelerinin, bugüne kadar tasnifi yapılan ve elektronik ortama aktarılan belgelerini açıkladı” denmektedir. “İstiklâl Mahkemesi kararları kamuoyuyla paylaşılacak” başlığı ile verilen diğer bir basın haberinde de “17 Nisan 2015 - TBMM Başkanı Cemil Çiçek, Mecliste düzenlediği basın toplantısında, İstiklâl Mahkemelerinin çalışmalarının kitaplaştırılmasına ilişkin açıklamalarda bulundu” ifadeleri geçmektedir.   “İstiklâl Mahkemeleri zabıtları açıklanıyor” başlıklı haberde ise: “13 Nisan 2015-  Tasnif edilmiş  İstiklâl Mahkemesi  zabıtları,  TBMM  Başkanı Cemil Çiçek’in talimatıyla kitap haline getirildi… TBMM bünyesinde hazırlanan ve toplamda on cilt olarak basılan kitaplardan bin tanesi deri ciltli, diğerleri karton kapakla hazırlandı. Kitaplarda mahkeme yargıçlarının fotoğrafları, zabıtları orijinalleri ve yargılananlara ilişkin özel bilgiler yer alıyor.  Bir bölümü geçmişte 94 MUKADDES ARSLAN tarihçilere açılmış olmasına rağmen, önemli kısmı kamuoyuna açık olmayan zabıtlar, 95 yıllık tabuyu sona erdirecek ve ilk kez alenileşmiş olacak” denilmektedir. Sonuç olarak, İstiklâl Mahkemeleri belgelerinin kamuoyuna açılma sürecinde TBMM Arşivi konusunu bilimsel bir bakış açısıyla inceleyerek değerlendirmeye tabi tuttuk. Biz bu çalışmamızda, konumuz ile ilgili olarak TBMM Arşivi, TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Arşivi ve Dokümanları, yetkili makamların sözlü kaynakları, TBMM Tutanak Dergisi, Resmi Gazete Arşivi, bu alanda yazılmış tetkik eserler, dokümanlar, bilgi ve belgelerden faydalanarak konumuzu bu bağlamda birinci elden ana kaynaklardan sunmaya çalıştık. İstiklâl Mahkemeleri, Millî Mücadele’de ve Cumhuriyet’in ilk döneminde özel bir kanunla 1920’de kurulmuştur. 1927’ye dek çalışmalarını sürdürmüştür. TBMM Arşivinde muhafaza edilen İstiklâl Mahkemeleri belgelerinden, daha önceden özel izin ve onay ile faydalanılmakta idi. TBMM’de son tarihlerde yapılan çalışmalar neticesinde bu belgeler, tüm araştırmacıların hizmetine sunulmuştur. TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı bu çalışmaları yönlendirmiştir. Bu konularda Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumunun da uzman görüşü alınmıştır. Diğer taraftan TBMM Arşivinde 12 mahkeme evrakı mevcuttur. Bu belgelerin elektronik ortama aktarma, indeks ve tasnif çalışması, “İstiklâl Mahkemeleri Tasnif, İndeks ve Elektronik Ortama Aktarma Projesi” haline getirilmiştir. TBMM tarafından “İstiklâl Mahkemeleri” adlı ciltli eserler basılmış, basılan eserler ve çalışmalara muhtevi bir tanıtım filmi ve ilgili proje ve çalışmaların, alanında yetkili kişilerce değerlendirildiği röportajlar, söyleşiler yapılmış, bunların görsel kayıtları kamuoyunun istifadesine sunulmuştur. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ BELGELERİNİN KAMUOYUNA 95 AÇILMA SÜRECİNDE TBMM ARŞİVİ İstiklâl Mahkemeleri belgelerinin, Türkiye Cumhuriyeti Devletinin devlet teşkilatı ve bürokrasisi alanında en yetkili ve saygın kurumu olan TBMM’ye verilmesi ve bu kurumda değerlendirilmesi yerinde ve doğru bir karar olmuştur. Dolayısıyla İstiklâl Mahkemeleri belgelerinin kamuoyuna açılma sürecinde TBMM, tarihi bir görevi yerine getirmişti İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin eski yöneticilerinden olan Ahmet Kemal Bey teşkilatta “Küçük Efendi” ve “Kara Kemal” lakabıyla bilinmekteydi. İttihat ve Terakki teşkilatında iki Kemal olduğundan dolayı lakabı Kara Kemal olmuştur. Diğer Kemal ise “Sarı Kemal” olarak bilinen Mustafa Kemal’dir. Teşkilatta Talat Paşa’ya “Büyük Efendi” dendiğinden Kara Kemal’e de “Küçük Efendi” denmiştir. Kara Kemal, İttihat ve Terakki’nin yönetimde olduğu dönemde kısa bir süre İaşe Nazırı olmuştur. 1926 yılında İzmir’de Atatürk’e yapılan suikast girişiminden dolayı bazı İttihatçılarla beraber Kara Kemal de İstiklâl Mahkemesinde yargılanmış ve gıyaben idam cezasına çarptırılmıştır. İzmir suikastı ile ilgili pek çok kişi tutuklanırken Kara Kemal yargılama öncesinde kayıplara karışmıştır. Yargılaması devam ederken polis tarafından İstanbul’daki evinde sıkıştırılmış şüpheli bir şekilde intihar etmiştir. Ankara İstiklâl Mahkemesinde yapılan yargılamalar Kara Kemal’in ölümünden sonra da devam etmiştir. Anahtar Kelimeler: Kara Kemal, Ahmet Kemal Bey, İttihat ve Terakki, Ankara İstiklâl Mahkemesi. * Yrd. Doç. Dr., Tunceli Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, savassertel@mynet.com. ** Okul Müdürü, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Öğrencisi, sahinyedek@hotmail.com 110 SAVAŞ SERTEL - ŞAHİN YEDEK GİRİŞ Kara Kemal İttihat ve Terakki’nin son döneminde öne çıkan şahsiyetlerinden biri olmuştur. Kemal Bey’in İttihat ve Terakki örgütüne ilk katılışı örgüt gizli iken meydana gelmiştir. Kara Kemal II. Meşrutiyet öncesinde posta idaresinde müsevvit (posta müdürünün müsvette yazılarını temize çeken memur) olarak çalışmış1 , II. Meşrutiyetten önce ve sonra İstanbul, Edirne, Serez, Kastamonu ve İzmir posta idarelerinde memurluk yapmıştır. Serez postanesinde çalışırken, kendisi gibi posta memuru olan Talat Bey’le tanışmıştır2 . Posta memuru olarak çalıştığı için İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin gizliden gizliye ülkeye getirdiği mecmua ve yayınların dağıtımına yardım etmiştir. Yusuf Hikmet Bayur tarafından “Nargileci” olarak da tanımlanan Kara Kemal, nargile içmeyi çok sevdiği için kahvehaneleri sık sık ziyaret etmiş ve kendisi için gelmiş olan dergilerin dağıtımını bu kahvehaneler aracılığıyla sağlamıştır3 . Bu sayede, kahvehaneleri ziyaret eden vatandaşlar Kara Kemal’in Avrupa’dan yurda sızdırdığı Türkçe ve Fransızca yazıları okuma fırsatı bulmuşlardır. II. Meşrutiyetten sonra parti faaliyetleri nedeniyle posta idaresine devamsızlığı çoğalan Kemal Bey, hakkında şikâyetler çoğalınca posta nazırı olan Talat Bey tarafından nazırlık Memurin Kalem-i Mümeyyizliğine atanmış ancak Kemal Bey, 1911’de bu görevinden istifa etmiştir4 . 1 Selma Ilıkan-Faruk Ilıkan, Ankara İstiklâl Mahkemesi, Ankara İstiklâl Mahkemesi’nde Cereyan Eden Su-i Kasd ve Taklib-i Hükümet Davası’na Ait Resmî Zabıtlar, Simurg Kitapçılık, İstanbul 2005, s. 546. 2 Talat Paşa ile posta memurluğu döneminde tanışması Kemal Bey’i İttihat ve Terakki hükümetinde bakanlığa kadar yükseltecektir. Osman Selim Kocahanoğlu, Atatürk’e Kurulan Pusu, Temel Yay. İstanbul 2005, s.781. 3 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, C 3 Kısım 4, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1991, s. 868. 4 Kocahanoğlu, a.g.e., 2005, s. 781. KARA KEMAL VE İSTİKLÂL MAHKEMELERİ 111 1. Siyasi Faaliyetleri Kemal Bey, örgütçü kişiliği ve İttihat Terakki Partisi’nin lideri Talat Bey’e bağlılığı nedeniyle, 1912 Kongresinde Talat Bey tarafından partinin en önemli karar ve yürütme organı olan merkezi umumi üyeliğine seçilmiştir5 . Babıâli baskınında Sirkeci posta idaresini ele geçirip, Osmanlı Hükümeti’nin tüm ülke ve yurtdışı iletişimini kontrol altına almıştır6 . 1913 Parti Kongresi’nde Talat Beyin istediği kişilerin parti genel merkezine seçilmesi Kara Kemal sayesinde gerçekleşmiştir7 . Kara Kemal örgütçü kişiliğiyle Teşkilât-ı Mahsusa ve Kafkas İhtilâl Cemiyeti ile ilgili çalışmalar yaparak eksiklikleri gidermeye çalışmış, gönüllü kuvvetlerin oluşturulması sürecine katkıda bulunmuştur8 . Kılıç Ali Bey İstanbul’un hala işgal altında olduğu bir dönemde Anadolu’ya geçmeyerek İstanbul’da görev yapan vatanseverlerle görüşme yapmak üzere İstanbul’da bulundukları zaman Kara Kemal’in Mesadet hanındaki yazıhanesinde Hamdi Başar ve Yakup Kadri Bey’lerle birlikte bir toplantı yapmış, Kara Kemal, görüşme esnasında, bize, Ankara’da “ikinci gurup” namıyla teşekkül etmiş olan tefrikayı caiz görmeyerek bu tefrikanın izâlesine tavassut edebileceğini, hatta samimi bir anlaşmaya varıldığı takdirde halen maiyetinde mevcut kuvvetiyle o zamanki (Müdafaa-i Hukuk) teşkilâtımıza muzaheret edeceğini, bunun için ehemmiyet verdiği bu maksadını gidip Gazi’ye dahi söyleyeceğini ilave etmiştir9 . Mustafa Kemal Paşa 16 Ocak 1923’te İzmit’te 5 Mustafa Ragıp Esatlı, İttihat ve Terakki, Hürriyet Yay., 1. Baskı, İstanbul, 1975, s. 246. 6 Tevfik Çavdar, Talat Paşa, Dost Kitabevi, Ankara, 1984, s. 254. 7 Mustafa Ragıp Esatlı, İttihat ve Terakki, Hürriyet Yay., 1. Baskı, İstanbul, 1975, s. 241. 8 Arif Cemil, Birinci Dünya Savaşında Teşkilât-ı Mahsusa, Arma Yayınları, İstanbul, s. 13. 9 Kılıç Ali, İstiklâl Mahkemeleri Hatıraları, Sel Yayınları, İstanbul 1955, s. 28. 112 SAVAŞ SERTEL - ŞAHİN YEDEK gazeteciler görüştükten sonra ayrı ayrı ve gizli olarak çağrılan İstanbul’daki siyasi kuruluşlardan üç temsilci ile de görüşmüştür10. Bunlar; Yakup Kadri (Karaosmanoğlu), (A- RMHC’nin İstanbul şubesini kurmakla görevlendirilmişti), Velid Ebuzziya (1920-22 yıllarında İstanbul’da gizli faaliyette bulunan İstihbarat Teşkilatı Mim-Mim grubunun temsilcisi) ve Kara Kemal (o sırada İttihatçıların lideri) dir. Yakup Kadri’ye göre Mustafa Kemal İstanbul’dan çağrılan bu üç temsilci ile yaptığı görüşmelerde memlekette artık tek bir teşkilat olduğunu onun da ARMHC olduğu, herkesin bunun çatısı altında toplanması gerektiğini dile getirmiştir. Kara Kemal bu sözleri onaylamış, Velid ise surat asarak tepki göstermiştir. Kılıç Ali Bey ise bu görüşmede Kara Kemal’in Mustafa Kemal’den müsaadesi olursa Ankara’ya gelip iş birliği yaparak çalışmak istediğini bildirdiğini, fakat Mustafa Kemal’in Kara Kemal’e İstanbul’daki Müdafaa-i Hukuk teşkilatlarında çalışabileceği cevabını verdiğini bildirmiştir11. Kara Kemal’in İstanbul’a dönüşte iş birliği konusunda ilgisiz kaldığı gözlenmiştir. Gazi ayrıca, Kara Kemal’e İttihatçıları son bir kez toplayıp12, hepsinin Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti çatısı altında toplanmaya ikna etmesini söylemiştir. Bunun üzerine Kara Kemal 12-13 Nisan 1923’te son İttihat ve Terakki Kongresi’ni İstanbul’da toplatmış, Temmuz 1923’te yapılacak seçimlere katılmama, Mustafa Kemal’in adaylarını destekleme kararı aldırmıştır. Eski İttihat ve Terakki Partisi üyesi olan Doktor Rusuhi Bey’in Ağustos 1926’da Ankara İstiklâl Mahkemesinde verdiği ifadeye göre Kara Kemal eski ittihatçılardan Cavit Bey’in evinde yapılan bir toplantıda eski İttihat ve Terakki üyelerine hitaben “Gazi Paşa Hazretlerine söz verdim ve sözümde duracağım. Sizler de katiyen 10 Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, C III, Remzi Kitabevi, İstanbul 1999, s. 294-295. 11 Kılıç Ali, a.g.e., s.29. 12 Aydemir, a.g.e., s.299. KARA KEMAL VE İSTİKLÂL MAHKEMELERİ 113 muhalefet yolunda yürümeyiniz ve müctemain toplanıp da şüpheyi davet etmeyiniz.” demiştir.13 Eski ittihatçılardan Nail Bey’in Ankara İstiklâl Mahkemesi’ndeki ifadesine göre TBMM’deki ikinci grup eski ittihatçılardan yararlanmayı düşünmüştür. Bu amaçla Kemal Bey ile birkaç defa irtibat kurmuşlardır. Ancak Kara Kemal bu taleplere olumsuz cevap vermiştir.14 Kara Kemal Bey sonradan, bir dönem Gazi’nin onayı ve de arkadaşlarının ısrarları sonucu Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı desteklemiş, ama siyasetten elini eteğini çekme konusunda da kararını almıştır15.   2. İzmir Suikastı ve İstiklâl Mahkemesinde Yargılanması 1925 Şubatında başlayan Şeyh Sait İsyanı sonrasında yapılan mahkemelerde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası görevlilerinden bazılarının ceza alması ve bu arada ünlü İttihatçılardan Kara Vasıf Bey’in 13 Ankara İstiklâl Mahkemesi’nde sorgulanan İttihat ve Terakki’nin mesul kâtiplerinden ve Kara Kemal’in yakın adamlarından Hüsnü Bey, Kara Kemal’in “Artık siyasi işlerle uğraşmayacağız, kendi ticari işlerimize bakacağız.” dediğini söylemiştir. Hüsnü Bey’in ifadesine göre Kara Kemal muhalefetteki Terakki Perver Cumhuriyet Fırkası ile alakadar olmamıştır. Kara Kemal bu konudaki bir soruya “Biz kendi işimize bakacağız, muhalif fırka ile bir işimiz yoktur.” şeklinde cevap vermiştir. Selma Ilıkan-Faruk Ilıkan, a.g.e., s. 202, 373. Bu ifadelerden de anlaşılacağı gibi başta olmayı ve yönetmeyi seven Kara Kemal Bey iktidarda olan Cumhuriyet Halk Fırkası’nda Mustafa Kemal’le birlikte yer almak istemiştir. Muhalefette olan Terakki Perver Cumhuriyet Fırkası’nda siyaset yapmaya sıcak bakmamıştır. Mustafa Kemal’den olur alamayan Kara Kemal Cumhuriyet Halk Fırkası’na giremeyince ticaretle uğraşmayı tercih ederek siyasetten uzak durmuştur. 14 Terakkiperver fırka diğer eski ittihatçıları da partiye katabilme ihtimalinden dolayı büyük şirketleri yöneten, geniş bir çevresi olan güçlü ve gizemli birisi olduğundan dolayı Kara Kemal’i partiye dâhil etmek istemiştir. Yapılan müzakerelerden sonra Kemal Bey partiye katılmamaya karar vermiştir. Selma IlıkanFaruk Ilıkan, a.g.e., s. 483-484, 620-621. 15 Aziz Üstel, Star Gazetesi, 15 Aralık 2011. 114 SAVAŞ SERTEL - ŞAHİN YEDEK “Mustafa Kemal Paşa’yı istiyorsanız Halk Fırkasına gidiniz, Halife’yi istiyorsanız bizim Fırkamıza geliniz” şeklinde propaganda yaptığı için yargılanması, Parti üzerindeki kuşkuları arttırmıştır. Daha sonra da 5 Haziran 1925 tarihli Bakanlar Kurulu kararı ile Takriri Sükun Kanunu’na dayanılarak parti kapatılmıştır. Kurdukları yeni parti de kapatılan İttihatçılar yine ortada kalmışlardır .”Bu memlekette iktidar yalnız bizim hakkımızdır. Biz ayrıldıktan sonra gelenler işlerini bitirmişlerdir, artık çekilsinler”16 diyen Komitacı İttihatçılar İkinci Grup liderlerinden Ali Şükrü Bey’in öldürülmesinden sonra artık kendi bildikleri yoldan iktidarı ele geçirmeye karar vermişlerdir. Mustafa Kemal’in suikast yapılarak etkisiz hale getirilmesi fikri oluşmuş, bu fikrin gerçekleşmesinde en etkili ismin de Kara Kemal olduğu iddia edilmiştir. Mahkemede kendinden en çok söz edilenlerden biri olan Eski İaşe Nazırı Küçük Efendi Kara Kemal’in büyük bir komitacı ve tek başına bir hükümeti devirebilecek zekâ ve kabiliyette olduğu, ayrıca İzmir suikastında adı geçen Eski Maarif Nazırı Şükrü Bey ise 1908 Meşrutiyetinde suikastlar tertip eden hususi komitenin başında olduğu iddia edilmiştir17. 7 Mayıs 1926’da Güney ve Batı Anadolu illerine geziye çıkan Mustafa Kemal Paşa, Balıkesir’den İzmir’ e hareket etmek üzere iken İzmir’de kendisine bir suikast hazırlandığı ihbarı yapılmıştır. Suikastçıları kaçırmak için anlaşma yapılan Giritli Şevki adlı bir motorcunun isimlerini verdiği kişiler İzmir’de yakalanarak gözaltına alınmıştır. Haber Ankara’ya ulaşınca İsmet Paşa durumu mahkemeye bildirmiş, mahkeme heyeti Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’na mensup milletvekillerinin ve diğer ileri gelenlerin tutuklanmasını, evlerinin aranmasını ve bunların elde edilecek belgelerle birlikte İzmir’e sevk edilmesini kararlaştırmış ve ardından İzmir’ e hareket etmiştir. Yurt dışında bulunan Rauf Orbay ve Adnan Adıvar Bey hariç kapatılan Te16 Ahmet Emin Yalman, Vatan Gazetesi, 23 Ocak 1961. 17 Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Bateş Yay., İstanbul, 1980, s.53-54. KARA KEMAL VE İSTİKLÂL MAHKEMELERİ 115 rakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın liderlerinin tamamı tutuklanarak İzmir’e götürülmüştür. Giritli Şevki’ye de altı bin lira ödül verilmiştir. Duruşmalar başlamadan önce mahkeme tarafından yayımlanan bildiride suikastın İttihatçıların işi olduğu ileri sürülmüş, yıllarca devleti ele geçirmeye çalışan İttihatçıların bunu başaramayınca paravan olarak Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı kullandıkları belirtilmiştir18. Ankara İstiklâl Mahkemesi heyeti 17 Haziran 1926’da İzmir’e gitmiştir19. Mahkeme başkanlığını Ali Çetinkaya’nın yaptığı bir heyet 26 Haziran 1926’da çalışmalara başlamıştır20. Yargılamalar iki kısımdan oluşmuştur21. 12 Temmuz 1926’da sanıkların savunmaları okunmuş, 13 Temmuz 1926’da da mahkeme kararı açıklanmıştır. Buna göre yakalanamadığından dolayı gıyaben yargılanan Osmanlı Devleti’nin eski İaşe Nazırı Kara Kemal Bey de idama mahkûm edilmiştir22. Ankara İstiklâl Mahkemesinde ayrıca eski ittihatçılar hakkında 2 Ağustos 1926’da başlayan siyasi bir dava açılmıştır23. Dava’nın savcısı Ali 18 “İstiklâl Mahkemeleri”, İslam Ansiklopedisi C 23, TDV, Ankara, 2001, s. 354. 19 Gülten Savaşal Savran, 1926 İzmir Suikastı ve İstiklâl Mahkemeleri, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2006, s. 27. 20 Mahkemenin diğer üyeleri Kılıç Ali, Ali Zırh ve Reşit Galip olurken, savcılık görevini Necip Ali Küçüka yapmıştır. Bundan dolayı mahkeme “Üç Aliler Divanı” olarak da adlandırılmıştır. 21 İlk kısımda İzmir’de yargılamalar yapılmış, ikinci kısımda çalışmalar Ankara’da devam etmiştir. Yargılamaların İzmir kısmı 13 Temmuz 1926’da karara bağlanmış ve diğer duruşmalara Ankara’da devam edilmiştir. Savaşal Savran, a.g.e., s. 41. 22 Selma Ilıkan-Faruk Ilıkan, a.g.e., s. I-II. 23 İzmir’deki yargılamalar sırasında söz isteyen Savcı Necip Ali Bey yargılamalardan elde edilen delillere göre davanın bir boyutunun olduğunu, birincisinin cumhurbaşkanına suikast, ikincisinin ise karışıklıklar çıkararak hükümetin devrilmesini isteyen ve eski ittihatçıların ileri gelenlerinin olduğu “Kara Çete” davası olduğunu söyleyerek ikinci davanın Ankara’da görülmesini istemiştir. Mahkeme bu talebi kabul etmiştir. Buna göre dava İzmir Suikastı ve İttihatçılar olmak üzere iki farklı davaya dönüşmüştür. Savaşal Savran, a.g.e., s. 54-55. 116 SAVAŞ SERTEL - ŞAHİN YEDEK Bey (Küçüka) iddianamesinde Kara Kemal’in diğer bazı ittihatçılarla birlikte Mustafa Kemal’e İzmir gezisi sırasında suikast düzenleyerek ortadan kaldırmayı düşündüğünü belirtmiştir24. 1926 yılında Ankara İstiklâl Mahkemesinde eski ittihatçıların siyasi yargılamalarında savcı İzmir’de Mustafa Kemal’e yapılan suikast girişiminin Şükrü Bey, Dr. Nazım, Kara Kemal, İsmail Canbolat, Ziya Hurşit ve eski Ankara Valisi Abdülkadir tarafından hazırlandığını iddia etmiştir25. Görünürde İzmir suikastı konusunda Kara Kemal’e isnat edilecek bir suç bulunmamaktadır26. Bu konuda yalınızca Kör Ali İhsan Bey adlı bir kişinin ifadesi vardır. Ali İhsan Bey ifadesinde Kara Kemal; Hafız Mehmet ve Ziya Hurşit’in de dâhil olduğu bazı doğu mebusları ile İstanbul’da gizli bir toplantı yapmış, bu toplantıya kendisi alınmayınca bunun bir suikast planı olabileceğinden şüphelendiğini dile getirmiştir27. Bu da şüpheden öteye geçememiştir. Hükümet, suikast haberinin kamuoyuna duyurulmasından itibaren, Ziya Hurşit, İzmit Mebusu Şükrü ve Sarı Edip Efe’nin ifadelerine dayanarak İzmir suikastı tertipçilerinden olduğunu açıkladığı kaçak olan Kara Kemal’i ihbar edenlere 10 bin liralık bir ödül koymuştur. Mahkeme 26 Haziran 1926’da duruşmalara başlamış, 13 Temmuz 1926’da kararını açıklamıştır. Karara göre kaçak olan Kara Kemal gıyabında28 olmak üzere on beş kişi idama mahkum olmuş ve aynı gün 24 İddianamede Kara Kemal’in Terakki Perver Fırka’nın kurulmasında çok etkili olduğunu ancak partiye katılmadığını partiye katılırsa partinin İttihat ve Terakki’nin bir uzantısı olduğunun bilineceğini yazmıştır. Selma Ilıkan-Faruk Ilıkan, a.g.e., s. 7. 25 Selma Ilıkan-Faruk Ilıkan, a.g.e., s. 437. 26 Ancak aranılan Kara Kemal’in bulunamaması ve firar etmiş olması kendisini zan altında bırakmıştır. Selma Ilıkan-Faruk Ilıkan, a.g.e., s. 439. 27 Bu kişiler mecliste ikinci grupta yani muhalefette yer alan kişilerdir. Selma Ilıkan-Faruk Ilıkan, a.g.e., s. 136-137. 28 Aydemir, a.g.e., s.292. KARA KEMAL VE İSTİKLÂL MAHKEMELERİ 117 on üç mahkum İzmir’de idam edilmişlerdir29. Emniyet teşkilatı Kara Kemal’i yakalamak için seferber olmuş, İstanbul Emniyeti, İçişleri Bakanlığı ve Emniyet Genel Müdürlüğü arasında adeta Kara Kemal’i yakalama yarışı başlamıştır30. Böylece Kara Kemal’in en fazla itimat ettiği yakını, akrabaları ve iaşeciler bile gözaltına alınmıştır. Polis Kara Kemal’in en son bir zamanlar İstanbul İaşe Müdürlüğü yapmış Küçük Pazar Maliye Tahakkuk Müdürü Enver Bey (Alpyürek) ile kız kardeşi Vasfiye Hanım’ın Cerrahpaşa Cambaziye Mahallesi’nde, Tatlı Kuyu Sokak’taki 10 numaralı evinde kaldığını öğrenmiştir. “Polis raporlarına göre Millî Kantariye Şirketi araziye memuru Niyazi, İstanbul İthalat Gümrüğü dört numaralı ambar memuru Mazhar Efendi ile birlikte ambar memuru olması dolayısıyla, Kara Kemal’i bir şahsa ait sandığa koyarak ya da gümrük memuru kıyafetine sokarak yabancı vapurlardan biri ile kaçmasına yardım edeceklerdir.”31 Fakat Gümrükçü Mazhar’ın ihbarı sonucu polisin bu plandan haberdar olmasıyla Kara Kemal’in kaldığı ev 27 Temmuz 1926 günü sarılınca Kara Kemal saklandığı evin bahçesindeki kümese gizlenmiş, yakalanacağını anlayınca da Gold marka tabancası ile intihar etmiştir32. Kara Kemal’i yakalama başarısı İstanbul polisinin olmuş, on bin lira ödül ise yakalamada yararı dokunmuş polis memurlarına yararlılık ölçüsüne göre dağıtılmıştır33. 29 “İstiklâl Mahkemeleri”, İslam Ansiklopedisi, C 23, TDV, Ankara, 2001, s. 354. 30 Orhan Erinç, Atatürk’ün Emniyet Müdürü Ekrem Baydar, Destek Yay. İstanbul 2010, 164-166. 31 Cemal Tepe, “İzmir Suikastı Sanıkları Kara Kemal ve Abdulkadir’in Yakalanmasına Dair Polis Raporları”, Çağın Polisi Dergisi, S 140, 13 Ağustos 2013, s.19-20 . 32 Ayşe Hür, “Sarı Paşa, Kara Çete ve Kurt Kanunu”, Taraf Gazetesi, 29 Haziran 2008. 33 Tepe, a.g.m., s.22. 118 SAVAŞ SERTEL - ŞAHİN YEDEK 1926 yılında İzmir’de Mustafa Kemal Atatürk’e İzmir’de yapılan suikast konusunda Ankara İstiklâl Mahkemesi’nin savcısı olan Necip Ali Küçüka iddianamesinde en büyük fail olarak Kara Kemal’i ön plana çıkarmıştır34. Ancak bu konuda ortaya konmuş somut bir veri bulunmamaktadır. Kemal Bey yargılama esnasında mahkemede olmadığından dolayı ifadesi alınamamıştır. Kemal Bey polis tarafından sıkıştırıldığı evin kümesinde 27 Temmuz 1926’da tabanca ile intihar edince İzmir suikastına dahli konusu kendisiyle birlikte sır olmuştur35. Ancak incelediğimiz kaynaklardan elde etiğimiz bilgilere göre oluşan kişisel kanaatimize göre Kemal Bey’i suçlayabilecek tek etken İstiklâl Mahkemesinde yargılanmamak için firar etmiş olmasıdır36. Kara Ke34 İddianame şu şekildedir: “Muhterem hâkimler! Taklib-i hükümet maksadiyle Reis-i cumhur hazretlerinin şahsiyetlerine matuf su-i kasd meselesiyle alakadar olup daha vasi ve şamil siyasi faaliyetlerde bulunmaları hasebiyle davalarının rüyeti bizzarure dava-yı esasiyeden tefrik ile esbab-ı maznuniyetleri meyanında mevcut iddanamede bertafsil arz ve izah edilen maznunların müdafatını ve bilcümle safahat-ı mahkemeyi istima ettikten sonra hasıl olan kanaat-ı vicaniye ve kanuniyemi bervech-i zir arzederim. İzmir’deki davada su-i kasd hadisesinin en faal ajanı ve bütün tertibatı meşum bir maharetle idare eden şahsiyetin menfus İttihat ve Terakki Cemiyeti merkez-i umumisi azasından esbak İaşe Nazırı Kara Kemal Bey olduğunu arz ve izah eylemiştim. Davanın esrarıyla alude perdeleri kaldırdıktan ve ne ince noktaları kemal-i vuzuh ile tenvir edildikten sonra kanaat-i vicdaniyemi bir kat daha teyid ve bidayette konulan teşhisin aynı hakikat olduğunu müşahade etmekteyim…” Selma Ilıkan-Faruk Ilıkan, a.g.e., s. 687. 35 Kara Kemal’in şüpheli intiharı Cumhuriyet Tarihi’ndeki en karanlık olaylardan birisidir. Olaydan sonra Kara Kemal’in hastaneye getirilen cesedinde pek çok kurşun yarası olduğu iddia edilmiştir. Bu konu halen açıklığa kavuşmamıştır. Biz Kara Kemal’in intiharını gerçekçi bulmuyoruz. Bize göre Polis ölü yakalanması halinde bile ödüllendirileceği için Kemal Bey’in sağ yakalanması için gayret sarf etmemiş ve kümeste saklandığını fark edince hedef gözetmeden ateş etmiştir. 36 İstiklâl Mahkemelerinde yargılanacak kişiler suçlu olsun veya olmasın yargılamaya gitmeden önce aileleriyle vedalaşmıştır. Yani mahkemelerde adil yargılama yapılmadığı konusunda kamuoyunda oluşan ön yargı, Kemal Bey’in eski İtti- KARA KEMAL VE İSTİKLÂL MAHKEMELERİ 119 mal’in vefatından sonra Ankara İstiklâl Mahkemesinde devam eden eski ittihatçılarla ilgili yargılamada da Kemal Bey’i suçlayacak başka da herhangi bir somut unsura rastlanmamıştır37. Ankara İstiklâl Mahkemesi yargılamaları sonunda savcı iddianamesinde Kara Kemal tarafından kurulan vakıfların tasfiyesine karar verilmesini, İktisat Bankası ve şirketlerin tasfiyesi için ise hükümetin karar alması için mahkemeye görüş belirtmiştir. Mahkeme 26 Ağustos 1926’da savcının talebi doğrultusunda vakfın tasfiyesine, şirketlerin ve bankanın tasfiyesi için hükümetin bir çalışma yürütmesi yönünde karar vermiştir38: hatçı oluşu, esrarlı kişiliği ve pek çok şirketi ve vakfı yönetmesi hasebiyle suçsuz olsa bile idam edilme korkusundan da kaçmış olabileceği göz ardı edilmemelidir. Zaten mahkeme 13 Temmuz 1926 günü verdiği kararda pek çok kişi ile birlikte Kara Kemal de gıyaben idama mahkûm olmuştur. Millî Ticaret Şirketi muhasebecisi Hasan Fehmi Bey’in Ankara İstiklâl Mahkemesindeki ifadesine göre Kara Kemal firar etmeden 3-4 gün önce şirketten 7 bin lira almış, bu paranın iki bini eski borcuna mahsuben alındığından Kemal Bey’e nakit olarak 5 bin lira verilmiştir. Selma Ilıkan-Faruk Ilıkan, a.g.e., s. 507. 37 Bu davada Kemal Bey’e muhalefet fırkası olarak kurulan Terakkiperver fırkanın programını yapmak, şirketlerini, bankasını vakıflarını usulüne uygun kurmamak ve işletmemek, İttihat ve Terakki programını gizli toplantılarda ortaya çıkarmak ve dayatmak, hükümet aleyhine gizli toplantılar düzenlemek, eski İttihatçıları bir araya getirerek hükümeti devirmek ve devleti ele geçirmeyi planlamak suçları isnat edilmiştir. Ancak ticari ve vakıf faaliyetlerindeki bazı yanlışlıklar ve usulsüzlükler dışındaki suçlamaların tümü gerçeklerden uzak hayal ürünüdür. 38 Selma Ilıkan-Faruk Ilıkan, a.g.e., s. 703. 120 SAVAŞ SERTEL - ŞAHİN YEDEK SONUÇ Kara Kemal Bey İzmir Suikastı meselesinden dolayı zanlı olarak aranmış ancak firar etmiştir. Ankara İstiklâl Mahkemesinde yapılan yargılamada gıyabında idama mahkûm edilmiştir. Mahkeme daha sonra eski İttihatçıların yargılandığı bir siyasi mahkeme halini almıştır. Yargılamalar esnasında polis tarafından sıkıştırılan Kemal Bey’in saklandığı evin kümesinde intihar ettiği iddia edilmiştir. Ancak bu konu günümüzde dahi çözülememiş bir tartışma konusudur. Bazı iddialara göre Kemal Bey polis tarafından öldürülmüştür. Cesedinde pek çok kurşun yarası olduğu da söylenmiştir. Ankara İstiklâl Mahkemesi aldığı kararla Kemal Bey’in kurduğu vakıfları feshetmiş ve hükümetin banka ve şirketleri de feshetmesi için karar almıştır. Kara Kemal’in yerli sanayinin, ticaretin ve milli burjuvazinin oluşması için meydana getirdiği şirketlerin tasfiyesi ile o zamana kadar meydana getirilen ekonomik kazanımlar kaybedilmiştir. Cumhuriyet yönetimi teşkilatçı, esnafı ve ticareti iyi bilen ve tecrübeli bir yönetici olan Kara Kemal’den ve kurduğu ekonomik teşkilattan faydalanamamıştır. KARA KEMAL VE İSTİKLÂL MAHKEMELERİ 121 KAYNAKÇA ATAY, Falih Rıfkı, Çankaya, Bateş Yayınları, İstanbul, 1980. AYDEMİR, Şevket Süreyya, Tek Adam, C III, Remzi Kitabevi, İstanbul 1999. BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, C 3, Kısım 4, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1991. CEMİL, Arif, Birinci Dünya Savaşında Teşkilât-ı Mahsusa, Arma Yayınları, İstanbul. ÇAVDAR, Tevfik, Talat Paşa, Dost Kitabevi, Ankara, 1984. ERİNÇ, Orhan, Atatürk’ün Emniyet Müdürü Ekrem Baydar, Destek Yay., İstanbul, 2010. ESATLI, Mustafa Ragıp, İttihat ve Terakki, Hürriyet Yay., 1. Baskı, İstanbul, 1975. HÜR, Ayşe, “Sarı Paşa, Kara Çete ve Kurt Kanunu”, Taraf Gazetesi, 29 Haziran 2008. ILIKAN, Selma-ILIKAN, Faruk, Ankara İstiklâl Mahkemesi, Ankara İstiklâl Mahkemesi’nde Cereyan Eden Su-i Kasd ve Taklib-i Hükümet Davası’na Ait Resmî Zabıtlar, Simurg Kitapçılık, İstanbul 2005. Kılıç Ali, İstiklâl Mahkemeleri Hatıraları, Sel Yayınları, İstanbul, 1955. KOCAHANLIOĞLU, Osman Selim, Atatürk’e Kurulan Pusu, Temel Yay., İstanbul, 2005. KOCAHANLIOĞLU, Osman Selim, Divan-ı Harb-i Örfi Muhakematı Zabıt Ceridesi Tehcir Yargılamaları, Temel Yay., İstanbul, 2007. 122 SAVAŞ SERTEL - ŞAHİN YEDEK SAVAŞAL SAVRAN, Gülten, 1926 İzmir Suikastı ve İstiklâl Mahkemeleri, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2006. TEPE, Cemal, “İzmir Suikastı Sanıkları Kara Kemal ve Abdülkadir’in Yakalanmasına Dair Polis Raporları”, Çağın Polisi Dergisi, S 140, 13 Ağustos 2013. “İstiklâl Mahkemeleri ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 23, Ankara, 2001. ÜSTEL, Aziz, Star Gazetesi, 15 Aralık 2011. YALMAN, Ahmet Emin, Vatan Gazetesi, 23 Ocak 1961. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ Mesut YAVAŞ* ÖZET Birinci Dünya Savaşı sonrasında Anadolu’nun içine düştüğü kargaşa ortamı, beraberinde firari askerler sorununu da gündeme getirmiştir. Ülkenin kurtuluşu yolunda önemli kararların alındığı ve adeta ölüm kalım savaşının verildiği bir dönemde onlara hiç olmadığından çok daha fazla ihtiyaç duyulmaktaydı. Millî Mücadele’nin başarıya ulaşabilmesi için firari askerlerin yeniden arkadaşlarının yanına çekilmesi, ordu saflarına kazandırılması gerekmekteydi. Fakat bunun için de firari askerleri caydıracak etkili kanunlara ve bu kanunları uygulayacak mahkemelere ihtiyaç vardı. Nitekim Büyük Millet Meclisi de bu konuda zaman kaybetmeden gerekli yasal düzenlemeleri yapmış ve çıkarılan yeni kanunları uygulamak üzere de İstiklâl Mahkemelerini kurmuştur. Böylece vatanın kurtuluşunu tehlikeye düşürecek seviyeye ulaşan asker kaçaklarının önüne geçilmesi amaçlanmıştır. Millî Mücadele’nin birçok cephede sürdürüldüğü bir dönemde İngilizlerin işgalindeki Musul, Misak-ı Millî sınırları içerisinde olması nedeniyle önemini muhafaza etmekteydi. Bundan dolayı gerekirse silah yoluyla kurtarılması öngörülmekteydi. Musul üzerine yapılması planlanan askeri harekâtın omurgasını da Fırat’ın doğusundan İran sınırına kadar olan hatta yer alan Elcezire Cephe- * Öğretim Görevlisi, Adıyaman Üniversitesi, myavas07@gmail.com. 124 MESUT YAVAŞ si oluşturmaktaydı. Askeri harekâtın sıcaklığını koruduğu bir dönemde bu cephenin de asker mevcudu açısından takviye edilmesi gerekmekteydi. Bu konuda cephe komutanının talebini de dikkate alan Büyük Millet Meclisi, yalnızca firari askerler konusunda yargılamalar yapmak üzere bölgede Elcezire İstiklâl Mahkemesinin kurulmasına karar vermiştir. Üyelerin seçimine müteakip 31 Ocak 1923 tarihinde Ankara’dan ayrılan Hacim Muhittin Bey Başkanlığı’ndaki mahkeme heyeti, 8 Mart 1923’te yargılama yapacakları Diyarbakır’a varmıştır. 9 Mart 1923 tarihinde çalışmalarına başlayan Elcezire İstiklâl Mahkemesi, 14 Mayıs 1923 tarihine kadar yaklaşık olarak 2 ay bölgede görev yapmıştır. Bu süre zarfında sırasıyla Diyarbakır, Mardin, Urfa, Siverek, Elaziz ve Malatya olmak üzere toplam 6 merkezde yargılama yapmış ve 90 davayı karara bağlamıştır. Anahtar Kelimeler: Hacim Muhittin Çarıklı, İstiklâl Mahkemeleri, Elcezire Cephesi, Elcezire İstiklâl Mahkemesi, Musul Meselesi. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 125 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI AND ELCEZİRE INDEPENDENCE TRIBUNAL ABSTRACT The chaos that Anatolia faced after World War I caused fugitive soldier problem. They were needed so much than ever before in a period that important decisions were taken in the manner of salvation of the country, and there was a fight for survival. Turning fugitive soldiers back to their fellows and rejoining of them to army were needed for succeeding of the War of Independence. But efficient laws to dissuade fugitive soldiers and courts for implementation of laws were needed for that. Indeed, Grand National Assembly immediately passed regulations and founded Independence Tribunals for the implementation of the new laws. In doing so, it was aimed to prevent deserters, which reached risking level for salvation of the nation. In the period of the War of Independence, English-held Mosul kept its importance because of being a part of National Pact. Therefore, it was foreseen that it would be liberated by use of force if necessary. Elcezire Front, located in the line from the east of Euphrates to the borders of Iran, was the backbone of the military operation planned on Mosul. It was necessary to reinforce this troop with personnel in the period of military operation. In this regard, Grand National Assembly considering the demands of front commander decided to found El Cezire Independence Tribunals in the region just for judging of fugitive soldiers. Court committee of Sir Hacim Muhittin leaving from Ankara on 31 January 1923 pursuant to election of the members reached Diyarbakır where they would make judgements on 8 March 1923. Elcezire Independence Court began its works on 9 March 1923, functioned for 2 months till the date of 14 May 1923. In this period, it made judgements mainly in Diyarbakır, Mardin, Urfa, Siverek, Elaziz, and Malatya (6 centres 126 MESUT YAVAŞ in total) and settled 90 cases. Keywords: Hacim Muhittin Çarıklı, Independence Courts, El Cezire Front, El Cezire Independence Tribunal, Mosul Issue. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 127 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ GİRİŞ Mondros Mütarekesi’ni takip eden günlerde Anadolu’nun içine düştüğü anarşi ve başıboşluk ortamı adeta Fetret Devri’ni hatırlatmaktaydı ve İstiklâl Mahkemelerinin kuruluşuna da zemin hazırlamıştı1 . Ülkenin içinde bulunduğu böyle bir ortamda gerek elde kalan toprakları düşman istilasından korumak, gerekse Millî Mücadeleyi başarıya ulaştırmak için önemli bir adım atıldı ve 23 Nisan 1920 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi kuruldu. Yeni kurulan bu Meclisi şüphesiz birçok sorun beklemekteydi, fakat firari askerler meselesi bu sorunların en başında gelmekteydi. Çünkü onlar, işgallerin başladığı ve otoritenin sarsıldığı böyle bir dönemde soygun ve yağma yaparak zaten sarsılmış olan otoriteyi iyice hırpalamaktaydılar2 . Yaşanan bu olaylarda firarilere ceza verilememesi ve Ceza Kanunu’nda bu suçlarla ilgili hükümlerin caydırıcı nitelikte olmayışı da etkili olmaktaydı. Kanunda hafif hapis cezalarının öngörülmesi, firarilere cephede ölmektense hapiste yatmayı daha cazip kılmaktaydı3 . Türkiye Büyük Millet Meclisi de yaşanan bu gelişmeler üzerine kuruluşundan çok kısa bir süre sonra, 29 Nisan 1920 tarihinde, 2 numaralı yasayla “Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nu çıkardı. Böylece içeride zaafa uğramış olan güvenliği yeniden tesis etmeyi amaçlamaktaydı. Ancak geçen dört aylık süreye rağmen kanunun beklenen sonucu veremediği görüldü4 . Çünkü yeni kanunu uygulayacak mahkemeler ku1 Kemal Çelik, “Millî Mücadele’de İç İsyanlar, Vatana İhanet Kanunu ve İstiklâl Mahkemeleri”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 40, Ankara Kasım 2007, s. 597. 2 İstiklâl Mahkemeleri, C I, TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Yayınları No: 1, Ankara 2015, s. IX. 3 Utku Saruhan, vd., “İstiklâl Mahkemeleri: Tarihsel ve Hukuki İncelemesi”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Sosyolojisi Dergisi, Mayıs 2013. s. 10. 4 İstiklâl Mahkemeleri, s. IX. 128 MESUT YAVAŞ rulmadığı gibi gerek bu kanunu, gerekse yürürlükteki kanunları tatbik edecek mevcut mahkemeler de olağanüstü şartlarda ihtiyacı karşılayabilecek durumda değildi. Mahkemelerdeki yargıçlar yetersiz, hukuk mezunlarının sayısı da azdı. Oysa Hıyanet-i Vataniye Kanunu’ndan beklenen sonucun alınabilmesi mahkemelerin hızlı yargılama yapmasına ve kararlarını süratle uygulamasına bağlıydı5 . Nitekim Millî Savunma Bakanı Fevzi (Çakmak) Paşa da olağanüstü ihtiyaçlardan hareketle savaş zamanına ait olmak üzere firariler hakkında bir kanunun kabul edilmesini talep etti. Kendisi asker kaçakları sayısının çokluğunun vatanın kurtuluş ve bağımsızlığını tehlikeye düşürecek seviyeye ulaştığına dikkat çekerek, bu konuda eski kanunun etkili olamadığını ve kötü gidişatın önüne ancak alınacak sert tedbirlerle geçilebileceğini savunmaktaydı6 . Bunun üzerine Müdafaa-i Millîye Vekâletince (Millî Savunma Bakanlığı’nca) Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun caydırıcı bir etkisinin görülmemesinden hareketle “Firar Ceraimini İrtikab Edenler Hakkında Kanun” tasarısı hazırlanarak, Meclis’e sevk edildi. Kanunun düzenlenmesinde etkili olan Fevzi Paşa Divan-ı Harplerin caydırıcı bir yönünün kalmadığını ifade ederek, böyle bir kanunun hazırlanmasına ihtiyaç duyulduğunu ve yeni mahkemelerin kurulmasının gerekli olduğunu bildirmişti. Meşrutiyet’ten itibaren ülkenin neredeyse tamamen sıkıyönetimle idare edildiğini hatırlatan Fevzi Paşa, firar suçunun cezasının az olmasının ve af kanunlarının yarattığı iyimser havanın da askerin firarında etkili olduğunu savunmuş darp, hapis ve pranga cezalarının firarların engellenmesinde etkili olamadığını dile getirmişti7 . Yaşanan bu gelişmelerin sonunda 11 Eylül 1920 tarihin5 Çelik, a.g.m., s. 597-598. 6 Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri, 1920-1923/1923-1927, Zeus Kitabevi, İzmir 2006, s. 49-50. 7 A. Turan Alkan, İstiklâl Mahkemeleri, Alternatif Üniversite, Ağaç Yayıncılık, İstanbul 1993, s. 7-8. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 129 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ de, 21 numaralı “Firariler Hakkında Kanun” kabul edildi. Kanunun ekinde ise İstiklâl Mahkemelerinin kurulması kararına yer verilmişti8 . Kanuna göre, kurulacak olan İstiklâl Mahkemeleri firari askerleri yargılayacaktı ve verilecek kararlar için temyiz yolu da kapalı tutulmuştu9 . Böylece asker kaçaklarının caydırılması, firar vakalarının önlenmesi ve cephe gerisinde asayişin sağlanması amaçlanmaktaydı. Kanun bu haliyle mahkemelerin görev alanını firar olaylarıyla sınırlandırmaktaydı10. Bir süre sonra hükümet, “Firariler Hakkında Kanun”un uygulanabilmesi için 18 Eylül 1920 tarihinde verdiği bir teklifle 14 yerde İstiklâl Mahkemelerinin kurulmasını istedi ve aynı gün alınan 45 numaralı Meclis kararıyla da Ankara, Eskişehir, Konya, Isparta, Sivas, Kastamonu ve Kayseri’de olmak üzere 7 yerde acilen mahkemelerin kurulması kararlaştırıldı. Fakat 27 Ekim 1920’de çıkarılan Meclis tezkeresiyle Kayseri’de bir İstiklâl Mahkemesinin kurulmasına gerek olmadığına karar verildi. Diğer yandan 9 Kasım 1920 tarihinde çıkarılan 68 numaralı Meclis kararıyla bu mahkemelerin yanı sıra Diyarbakır’da, 15 Kasım 1920’deki 73 numaralı Meclis kararıyla da Pozantı’da birer İstiklâl Mahkemesinin kurulmasına karar verildi11. Oysa bunların dışında Maraş, Ma’müratülaziz, Bitlis, Refahiye, Erzurum ve Van bölgelerinde de birer İstiklâl Mahkemesi kurulması talep edilmişti. Hükümetin bu konudaki teklifine bakıldığında daha ziyade cephe mıntıkalarının geriden takviyesini amaçladığı görülmektedir12. Bu karardan sonra 26 Eylül 1920 tarihinde çıkarılan 28 numaralı kanunla da İstiklâl Mahkemelerinin yetkileri genişletil8 Çelik, a.g.m., s. 597-598. 9 İstiklâl Mahkemeleri, s. IX. 10 Alkan, a.g.e., s. 6-8. 11 İstiklâl Mahkemeleri, s.IX-X. 12 Alkan, a.g.e., s. 7-8. 130 MESUT YAVAŞ di. Mahkemeler kendilerine verilen yeni yetkiyle birlikte askerlikten firar suçunun yanı sıra Hıyanet-i Vataniye Kanunu kapsamına giren askeri ve siyasi casusluk suçlarına da bakmakla mükellef kılınmıştı. Nitekim İstiklâl Mahkemeleri görev yaptığı süre zarfında firar olaylarının yanı sıra casusluk, gasp, soygun, bozgunculuk ve iç güvenliği ihlal davalarına da bakmıştır. Bu mahkemelerden farklı olarak Ankara İstiklâl Mahkemesi ise gıyaben Sadrazam Damat Ferit Paşa, Rıza Tevfik, Reşat Halis, Çerkez Ethem davaları ile Mustafa Sağır ve Yeşil Ordu gibi siyasi ağırlıklı davalara da bakmıştır. Fakat geçen süreçte mahkemelerden beklenen sonucun alınamaması üzerine 17 Şubat 1921 tarihinde çıkarılan 97 numaralı Meclis kararıyla Ankara İstiklâl Mahkemesi dışındaki tüm İstiklâl Mahkemeleri kapatılmıştır. Böylece Birinci Dönem İstiklâl Mahkemelerinin görevleri sona ermiştir. Ankara İstiklâl Mahkemesi ise 31 Temmuz 1922 tarihine kadar görevine devam edecektir13. Ankara İstiklâl Mahkemesi dışındaki mahkemelerin kaldırılmasından sonra asker firarileri davalarına yine Ceza Mahkemeleri ve Divan-ı Harpler bakmaya devam etmiştir. Bu da zamanla asker kaçakları sayısının artmasına neden olmuştur. Çünkü bu mahkemeler, İstiklâl Mahkemelerine tanınmış olan yetkilere sahip değildiler14. Nitekim bir süre sonra firar başta olmak üzere casusluk, gasp ve soygunculuğun yeniden artış gösterdiği ve iç güvenliğin bozulmaya başladığı gerekçesiyle İstiklâl Mahkemelerinin yeniden açıldığı görülmektedir. Meclisin 23 Temmuz 1921 tarihinde aldığı 140 numaralı kararla Konya, Kastamonu ve Samsun’da birer İstiklâl Mahkemesi kurulmuştur. Sonrasında ise 5 Ağustos 1921 tarihinde çıkarılan 144 numaralı Başkomutanlık Kanunu’yla Meclis yetkilerini Mustafa Kemal Paşa’ya devretmiş ve böylece kurulmuş olan İstiklâl Mahkemeleri de doğrudan kendisine 13 İstiklâl Mahkemeleri, s. X. 14 Aybars, a.g.e., s. 87. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 131 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ bağlanmıştır15. Bu dönemde Meclisin yetkilerini devralmış olan Başkomutan Mustafa Kemal Paşa’nın emriyle özellikle asker firarileri ile Koçgiri Aşireti ve Yozgat Ayaklanmalarıyla ilgilenmek üzere 8 Eylül 1921 tarihinde Yozgat İstiklâl Mahkemesi kurulmuştur16. 31 Temmuz 1922 tarihinde ise 249 numaralı “İstiklâl Mahâkimi Kanunu” kabul edilerek bu mahkemelerin görev ve yetkileri yeniden tespit edilmiştir17. Bu kanunla İstiklâl Mahkemelerinin yetkileri kısıtlanırken, diğer yandan savcıların yetkilerinin genişletildiği görülmektedir. Savcılar, tutuklama ve karar noktalarında geniş yetkilerle donatılmışlardır. Kanunla ayrıca idam kararlarının Meclis onayından geçmesi zorunlu kılınmıştır18. Meclis bir gün sonra, 1 Ağustos 1922’de, aldığı 274 numaralı kararla da bu mahkemelerin faaliyetlerine son vermiştir19. Bunun üzerine İkinci Dönem İstiklâl Mahkemeleri faaliyetlerini sonlandırmıştır. Bunları Cumhuriyet Dönemi İstiklâl Mahkemeleri izleyecektir. Fakat bu dönemin, Cumhuriyet’in ilanı öncesinde kurulan ve faaliyette bulunan son mahkemesi ise Elcezire İstiklâl Mahkemesi olmuştur. 1. Hacim Muhittin Çarıklı Bey Hüseyin Hacim Muhittin Çarıklı Bey, Hicri 1298 (Miladi 1881) senesinde Uşak Kasabası’nda dünyaya gelmiştir20. Babası Karamanoğ15 İstiklâl Mahkemeleri, s. X. 16 Aybars, a.g.e, s. 109. 17 İstiklâl Mahkemeleri, s. X.. 18 Aybars, a.g.e., s. 109. 19 İstiklâl Mahkemeleri, s. X; İstiklâl Mahkemeleri 7 Mart 1927 tarihinden itibaren fiilen görev yapmasalar da 31 Temmuz 1922’de kabul edilen “İstiklâl Mahâkimi Kanunu”, 4 Mayıs 1949 tarihine kadar yürürlükte kalmıştır. Bk: Alkan, İstiklâl Mahkemeleri, s. 6. 20 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Sicili Ahval Komisyonu Defteri (DH. Said), 144/53; Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü (T.İ.T.E.)Arşivi, Kutu No: 331, Gömlek No: 14; T.İ.T.E Arşivi, Kutu No: 330, Gömlek No: 29. 132 MESUT YAVAŞ lu ahfadından ve Aydın Livası A’şâr Müdürlüğünden emekli Nevşehirli merhum Ahmet Muhittin Efendi’dir21. Annesi ise İzmir’de Camgözoğullarından Hatice Nafia Hanım’dır22. İlköğrenimini Urla Mekteb-i İbtidâisi’nde tamamlayan Hacim Muhittin Bey Bergama Mekteb-i Rüştiyesi’ne devam etmiş, sonrasında ise İzmir Mekteb-i İdadisi’ne nakil olmuştur23. 21 Temmuz 1317 (3 Ağustos 1901) tarihinde buradan mezun olarak,24 aynı yıl Mekteb-i Mülkiye-i Şahane’ye kayıt yaptırmıştır25. 29 Haziran 1320 (12 Temmuz 1904) tarihinde mülkiyeden mezun olan Hacim Muhittin Bey26 sırasıyla Aydın Vilâyeti Maiyyet Memurluğu,27 Denizli Sancağı Maiyyet Memurluğu,28 Saruhan Sancağı Maiyyet Memurluğu,29 Burhaniye Kazası Kaymakamlığı,30 Ayvalık Kazası Kaymakam Vekilliği,31 Gönen Kazası Kaymakamlığı,32 Bergama Kazası Kaymakamlığı,33 Tavas Kazası Kaymakamlığı,34 Çeşme Kazası Kaymakamlığı,35 Aydın 21 İçişleri Bakanlığı Arşivi (İBA), Hüseyin HacimBey Dosyası (HHBD), Dosya Sicil No: 437, Belge Sıra No: 32. 22 T.İ.T.E Arşivi, Kutu No: 330, Gömlek No: 29. 23 İBA, HHBD, Dosya Sicil No: 437, Belge Sıra No: 32. 24 BOA, DH. Said. 144/53. 25 İBA, HHBD, Dosya Sicil No: 437, Belge Sıra No: 3. 26 BOA, DH. Said. 144/53. 27 İBA, HHBD, Dosya Sicil No: 437, Belge Sıra No: 3. 28 BOA, DH. Said. 144/53. 29 İBA, HHBD, Dosya Sicil No: 437, Belge Sıra No: 4-5. 30 BOA, İrâde-i Dâhiliye (İ.DH.),28 S 1326, Vesika No: 34. 31 İBA, HHBD, Dosya Sicil No: 437, Belge Sıra No: 32. 32 BOA, İ.DH. 4 Za 1327, Vesika No: 5. 33 BOA, İ.DH. 26 B 1329, Vesika No: 13. 34 BOA, İ.DH. 26 S 1330, Vesika No: 34. 35 BOA, İ.DH. 18 B 1330, Vesika No: 23. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 133 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ Vilayeti Polis Müdürlüğü,36 Akhisar Kazası Kaymakamlığı,37 Havran Livası Mutasarrıflığı ve Karesi Sancağı Mutasarrıflığı görevlerinde bulunmuştur38. Hacim Muhittin Çarıklı Bey’in Millî Mücadele Dönemi’nde de aktif rol aldığı görülmektedir. Kendisi 1 Mart 1335 (1919) tarihinde Karesi Sancağı Mutasarrıflığından azledildikten sonra,39 Balıkesir Heyet-i Merkeziyesi Başkanlığı’na seçilmiştir40. Hacim Muhittin Bey bu dönemde Balıkesir Kuva-yi Millîye Reisliği,41 Balıkesir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Merkeziye Reisliği,42 İkinci Balıkesir Kongresi Başkanlığı,43 Alaşehir ve Üçüncü Balıkesir Kongreleri Başkanlıklarında bulunmuştur44. Karesi ve Saruhan ve Havalisi Hareket-i Millîye Reddi İlhak Heyet-i Merkeziyesi Reisliği de yapan Hacim Bey,45 Osmanlı Meclis-i Mebusanında IV. dönem Karesi mebusu olarak gö36 BOA, Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umumiye Muhasebe Kalemi Evrakı (DH. EUM. MH.), 83/16, 11 C 1332; BOA, Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umumiye Memurin Kalemi Evrakı (DH. EUM. MEM.) 47/46. 37 BOA, İ.DH. 26 L 1333, Vesika No: 31. 38 İBA, HHBD, Dosya Sicil No: 437, Belge Sıra No: 6-7. 39 İBA, HHBD, Dosya Sicil No: 437, Belge Sıra No: 131. 40 Mücteba İlgürel, Millî Mücadele’de Balıkesir Kongreleri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, İstanbul 1999, s. 95. 41 T.İ.T.E. Arşivi, Kutu No: 330, Gömlek No: 20. 42 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı (ATASE) Arşivi, Türk İstiklâl Harbi (T.İ.H.) Kutu No: 271, Gömlek No: 75, Belge No: 75-2. 43 Adnan Sofuoğlu, Kuva-yi Millîye Dönemi’nde Kuzeybatı Anadolu, 1919- 1921, Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, Ankara 1994, s. 142. 44 Mustafa Albayrak, Millî Mücadele Dönemi’nde Batı Anadolu Kongreleri (17 Mart 1919-2 Ağustos 1920), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1998, s. 140, 160. 45 Balıkesir ve Alaşehir Kongreleri ve Hacim Muhittin Çarıklı’nın Kuva-yi Millîye Hatıraları (1919-1920), Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1967, s. 33, 82. 134 MESUT YAVAŞ rev yapmış46 ve Meclis’te oluşturulan “Felah-ı Vatan” grubu içerisinde de yer almıştır47. Ayrıca Misak-ı Millî’nin görüşülüp kabul edildiği 17 Şubat 1920 tarihindeki oturuma da katılmıştır48. Hüseyin Hacim Muhittin Bey, TBMM’de ise Birinci Dönem Karesi Milletvekili olarak bulunmuştur49. 1923-1927 yılları arasındaki İkinci Dönemde50 ve 1927-1931 yıllarındaki Üçüncü Dönemde Giresun milletvekili olarak yer almıştır51. 1931-1935 yıllarını kapsayan Dördüncü Dönemde ise Meclis çalışmalarına Balıkesir milletvekili olarak katılmıştır52. 1935- 1939 yılları arasındaki Beşinci Dönem çalışmalarına bir kez daha Balıkesir milletvekili olarak katılan Hacim Bey,53 sırasıyla Altıncı,54 Yedinci55 ve Sekizinci Dönemlerde de Balıkesir milletvekilliği yapmıştır56. 46 T.İ.T.E. Arşivi, Kutu No: 330, Gömlek No: 31. 47 Tülay Duran, “Son Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda Felah-ı Vatan İttifakı”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, XI, S 61, Ekim 1972, s. 13-14, 18-19. 48 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre 4, C I, İçtima Senesi 1, İçtima 11, 17 Şubat 1336 (1920), s.143-146, 151. 49 TBMM Arşivi, Devre 1, Sicil No: 251; Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi, TBMM I. Dönem 1919-1923, III, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara 1995, s. 595-596. 50 TBMM Arşivi, Devre 2, Sicil No: 251; Fahri Çoker-Kazım Öztürk, Türk Parlamento Tarihi, TBMM II. Dönem 1923-1927, III, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara 1995, s. 349. 51 TBMM Arşivi, Devre 3, Sicil No: 251; Fahri Çoker-Kazım Öztürk, Türk Parlamento Tarihi, TBMM III. Dönem 1927-1931, III, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara 1996, s. 277. 52 TBMM Arşivi, Devre 4, Sicil No: 251; Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi, TBMM IV. Dönem 1931-1935, II, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara 1996, s. 86. 53 TBMM Arşivi, Devre 5, Sicil No: 41, Kutu: 6; İhsan Güneş, Türk Parlamento Tarihi, TBMM V. Dönem 1935-1939, II, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara 2001, s. 83. 54 TBMM Arşivi, Devre 6, Sicil No: 45, Kutu No: 7. 55 TBMM Arşivi, Devre 7, Sicil No: 84, Kutu No: 7. 56 TBMM Arşivi, Devre 8, Sicil No: 251, Defter No: 117, Zarf: 7. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 135 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ Hacim Muhittin Bey ayrıca Bakanlar Kurulu kararıyla 16 Mayıs 1336 (1920) tarihinde Hüdavendigar (Bursa) Valiliğine atanmış,57 13 Temmuz 1336 (1920) tarihindeki Bakanlar Kurulu kararıyla da bu görevinden azledilmiştir58. O döneme kadar ortaya koyduğu gayretlerinden dolayı yeşil ve kırmızı şeritli İstiklâl madalyasıyla da ödüllendirilen Hacim Bey,59 3 Ağustos 1921 tarihinden 31 Temmuz 1922 tarihine kadar Konya İstiklâl Mahkemesi üyeliği ve 25 Ocak 1923 tarihinden 10 Ağustos 1923 tarihine kadar da Elcezire İstiklâl Mahkemesi Başkanlığı yapmıştır. 7 Mart 1925 tarihinde Şark İstiklâl Mahkemesi Başkanlığı’na seçilen Hacim Muhittin Bey, 12 Mart 1925 tarihinde bu görevinden istifa etmiştir. 16 Kasım 1925 tarihinde bir kez daha Şark İstiklâl Mahkemesi Başkanlığı’na seçilmiş ve 22 Kasım 1926 tarihine kadar bu görevde kalmıştır60. TBMM tarafından Şark İstiklâl Mahkemesindeki çalışmalarından dolayı 3 Kasım 1926 tarihinde diğer mahkeme üyeleriyle birlikte takdirle ödüllendirilen Hacim Muhittin Bey,61 1928 yılında Bursa Valiliğinden emekli olmuş ve 5 Aralık 1965 tarihinde İzmir’de vefat etmiştir62. 2. Elcezire Bölgesi Elcezire, Dicle ve Fırat Nehirleri arasında kalan bölgenin yukarı kısmına verilen addır. Yukarı Mezopotamya olarak da isimlendirilen bölge Anadolu, Suriye ve Irak üçgeni arasında kalan verimli arazilere ve stratejik öneme sahiptir. Dicle ve Fırat’ın suları ile beslenen bu bölge 57 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30. 18. 1. 1/1. 1. 9. 58 BCA, 30. 18. 1. 1/1. 4. 12. 59 TBMM Arşivi, Esas No: 3 C, İstiklâl Madalyaları Defteri, Rumuz: 4-15, Madalya No: 871-2151. 60 İBA, HHBD, Dosya Sicil No: 437, Belge Sıra No: 6-7. 61 BCA, 030. 10. 195. 339. 4. 62 Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı Arşivi, Dosya Sicil No: M0005870. 136 MESUT YAVAŞ aynı zamanda ticaret yolları arasında bir köprü vazifesi de görmektedir. Eski Yunanlılar ve günümüz Avrupalıları bu bölgeye Mezopotamya adını verirken, Araplar ise bölgeyi Elcezire olarak adlandırmışlardır63. Cezireti Asür, İklimü Asür de denilen bölge Dicle’nin doğusunda kalan Silvan, Erzen, Siirt, Zap Havzası ve Fırat’ın batısında yer alan Adıyaman bölgesini de içine alır. Musul’u hatta Tikrit’i bu sınırlar içerisine dâhil eden İslâm tarihçilerine de rastlamak mümkündür. Elcezire’nin batısında Suriye, kuzeybatısında Gaziantep, Maraş ve Malatya yer alır. Bölgenin doğusunda Doğu Anadolu Bölgesi, güneyinde ise Irak bulunur. Elcezire, İslam öncesinde ve İslamiyet’in başlarında bu bölgeye yerleşen Arap kabilelerince “Diyarımudar”, “Diyarırebia” ve “Diyarıbekr” olmak üzere üç tarihi bölgeye ayrılmıştır. Elcezire’nin Diyarımudar kısmında Urfa, Harran, Rakka, Samsat, Re’sül’ayn yer almaktadır. Diyarırebia kısmında ise Musul, Nusaybin, Sincar, Dara, Cizre bulunmaktadır. Diyarbakır, Mardin, Silvan ve Hasankeyf gibi önemli merkezler de bölgenin Diyarıbekr kısmını oluşturmaktadır. Bazı İslâm tarihçilerine göre Nuh’un gemisi bu bölgede karaya oturmuştur. İlk şehirleşme bu bölgede yaşanmış, İbrahim Peygamber bu bölgeden Filistin’e gitmiştir. Burası aynı zamanda Münbit Hilal’in de orta kısmını oluşturmaktadır. Elcezire bölgesi, 1516 yılında Osmanlı hâkimiyetine girmiş ve Diyarbekr Beylerbeyliği kurulmuştur. Bunu Musul’da kurulan beylik izlemiştir. Bölge, Birinci Dünya Savaşı sonrasında ise Türkiye, Suriye (Fransız mandasında) ve Irak (İngiliz mandasında) arasında paylaşılmıştır. Buna göre Urfa, Samsat, Harran, Re’sül’ayn (Ceylanpınar), Nusaybin, Mardin, Cizre Diyarbakır, Hasankeyf ve Silvan Türkiye’de 63 Mevlüt Koyuncu, “İlk İslâm Fetihleri Döneminde El-Cezire Bölgesi ve İslamlaşma Süreci”, Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, C 10, S 1, 2008, s. 131. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 137 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ kalmıştır64. Musul ise Mondros Mütarekesi sonrasında 11 Kasım 1918 tarihinde İngilizler tarafından işgal edilmiş, İngilizler Türk birliklerinden 15 Kasım 1918 tarihine kadar Musul’u terk etmelerini istemiştir. Ayrıca Musul vilâyetine bağlı Revandüz, Akra, Zaho, Telafer ve Sincar kazalarının da 30 Kasım 1918 tarihine kadar boşaltılması istenmiştir65. 3. İstiklâl Mahkemesinin Kuruluş Arifesinde Elcezire Cephesi’nde Yaşananlar Elcezire Cephesi Komutanlığı’nın kurulmasına, Bakanlar Kurulu’nun 26 Haziran 1920 tarihli toplantısında karar verilmişti. Buna göre Fırat Nehri’nin batısındaki bölgede Adana Cephesi Komutanlığı oluşturulurken, Fırat’ın doğusundaki bölgede ise Elcezire Cephesi Komutanlığı oluşturulmuştur66. Bu cephe komutanlığının sınırları Fırat’ın doğusundan İran sınırına kadar uzanmaktaydı. 13. Kolordu Bölgesi’ni kapsayan sınırlar Musul, Bitlis, Diyarbakır ve Elazığ illerini içine almakta ve 13. Kolordu Karargâhı da cephe karargâhını oluşturmaktaydı67. 1920 yılında Elcezire Cephesi’nde zayıf bir tümen bulunmaktaydı68. Aynı yılın ortalarından itibaren Batı Anadolu ve Güney Cephe64 Ramazan Şeşen, “Cezîre”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C VII, 1993, s. 509-511. 65 Cemal Kemal, “Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Musul Meselesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 40, Kasım 2007, s. 660-661. 66 Mümtaz,Ulusoy, İstiklâl Harbi’nde 2’nci Kolordu (1918-1921), Yay. Haz. Ahmet Tetik, Şeyda Büyükcan, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006. s. 25. 67 Türk İstiklâl Harbi, C IV, Güney Cephesi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2009, s. 174. 68 Zekeriya Türkmen, “Özdemir Bey’in Musul Harekâtı ve İngilizlerin Karşı 138 MESUT YAVAŞ lerinde düzenli orduya geçiş konusunda alınan kararlar, şüphesiz bu cepheyi de etkilemişti. Nitekim bu konuda Erkan-ı Harbiye Umumiye Reisi (Genelkurmay Başkanı) Fevzi Paşa tarafından Elcezire Cephesi Komutanlığı ile II. Kolordu Komutanlığına gönderilen yazıda, Büyük Millet Meclisi Başkanlığının 25.12.1920 tarihli emriyle hükümet-i merkeziyenin bilgisi ve izni olmadan kuvvetler toplanmasının (gönüllü birlikler teşkil edilmesinin) yasaklandığı hatırlatılmaktaydı. Aynı yazıda ayrıca merkezi hükümetin bilgisi dâhilinde olarak bu konuda izin verilmesinin düşünüldüğü ifade edilerek, cephenin hangi seviyede ve ne gibi kuvvete ihtiyaç duyduğunun bildirilmesi istenmişti69. 1922 yılına gelindiğinde ise El-Cezire Cephesi Komutanlığına Cevat (Çobanlı) Paşa’nın atandığı ve mevcut birliklerin de takviye edildiği görülmektedir. Cevat Paşa sürgün edildiği Malta dönüşü, 9 Şubat 1922 tarihinde, El-Cezire Cephesi Komutanlığını kabul ettiğinde cephe 2. ve 5. Piyade Tümenleri, 1 Süvari Alayı ve bağlı birliklerden oluşmaktaydı ve bir kolordu seviyesine eşitti70. Elcezire Cephesi’nde yaşanan bu gelişmeleri hiç şüphesiz Musul bağlamında değerlendirmekte fayda vardır. Çünkü Mustafa Kemal daha 1920 yılı Mayıs’ında Büyük Millet Meclisinde yaptığı bir konuşmada milli sınırların İskenderun’un güneyinden geçerek Doğuya uzandığını Musul, Süleymaniye ve Kerkük’ü de ihtiva ettiğini dile getirmişti. Mustafa Kemal’in Batı Cephesi’nde Yunan Ordusu ile muharebeler devam ederken de Musul meselesiyle çok yakından ilgilendiği görülmektedir. Nitekim İngilizlerin 1921 yılı Ocak’ında ErTedbirleri (1921-1923)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XVII, S 49, Mart 2001, s. 56. 69 Ahmet Emin Yaman, Millî Ordu’dan Düzenli Orduya, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1990, s. 399. 70 Nusret Baycan, “Orgeneral Cevat Çobanlı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C VII, S 20, Ankara 1991, s. 371, 387. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 139 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ bil ve Revandüz arasında bulunan ve Türkleri destekleyen “Sürücü Aşireti”ne saldırması üzerine Mustafa Kemal,71 1 Şubat 1922 tarihinde Millî Savunma Bakanlığına gönderdiği yazıda esasen Misak-ı Millî Sınırları içinde kalan Musul ilinin kurtarılması amacıyla Revandüz Bölgesi’ne bir kısım kuvvet gönderilmesi talimatını vermiştir. Mustafa Kemal’in bu talimatı üzerine de Suriye ve Antep bölgelerinde çeşitli görevler almış bulunan Kaymakam Özdemir Bey (Ali Şefik Özdemir) komutasında 1 binbaşı, 6 üsteğmen, 6 teğmen, 6 asteğmen ve 1 subay adayı ile 1 hesap memurundan oluşan bir heyet Musul’u geri almak için görevlendirilmiştir72. Dönemin Erkan-ı Harbiye Umumiye Reisi Fevzi Paşa da Elcezire Cephesi Komutanlığına gönderdiği 2 Mart 1922 tarihli şifre telgrafta, Musul vilâyeti dâhilinde faaliyette bulunmak üzere Özdemir Bey’in iki üç güne kadar Ankara’dan hareket edeceğini bildirmiş ve Musul’a taarruz için gerekli hazırlıkların yapılmasını istemiştir. Aynı telgrafta ayrıca teşkilatın tamamlanması ve Şefik Özdemir Bey’e gerekli ödeneğin verilmesi talimatı da verilmiştir. Nitekim Revandüz’e gitmek üzere 9 Mart 1922 tarihinde Ankara’dan ayrılan Şefik Özdemir Bey, 22 Nisan’da Diyarbakır’a gelerek burada Elcezire Cephesi Komutanı Cevat Çobanlı Paşa ile görüşmüştür73. Sonrasında ise aşiretlerden topladığı milisler ile Fransız Ordusu’ndan kaçmış Tunuslu ve Cezayirli erlerle birlikte 22 Haziran 1922 tarihinde Irak’ın kuzeyinde bulunan Revandüz Bölgesi’ne ulaşmıştır74. Özdemir Bey, bölgedeki faaliyetleri esnasında sürekli olarak Diyarbakır’daki 71 Semih Yalçın, “Misâk-ı Millî ve Lozan Barış Konferansı Belgelerinde Musul Meselesi”, Misâk-ı Millî ve Türk Dış Politikasında Musul, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 1998, s. 159. 72 Kemal, a.g.m., s. 670-671. 73 Türkmen, a.g.m., s. 58. 74 Kemal, a.g.m., s. 671. 140 MESUT YAVAŞ Elcezire Cephe Komutanlığı ile irtibatta bulunmuştur75. 31 Ağustos 1922 tarihinde İngilizlere karşı taarruza geçen Özdemir Bey, “Derbent Muharebesi”ni kazanarak Musul’la irtibat kurmayı başarmıştır. Bunun üzerine Musul’daki Kürt liderlerden Şeyh Mahmut ile irtibat kuran Özdemir Bey’e, yeni bir harekâta kadar elde ettiği mevzileri tutması talimatı verilmiştir76. Diğer yandan 28 Eylül 1922 tarihinden itibaren Elcezire Cephesi’nde genel seferberliğe geçilmiş, 29 Eylül 1922’den itibaren de eratın silah altına alınmasına karar verilmiştir77. Cephede bu gelişmeler yaşanırken bir yandan da Türkiye, Musul harekâtına resmi bir mahiyet vermekten kaçınmıştır. İngilizlerle ileride yapılacak görüşmeleri de dikkate alarak yaşananların kendileriyle hiçbir ilgisinin olmadığı ve olayların tamamen şahsi ve mahalli teşebbüslerden ibaret olduğu kanaatini uyandırmayı amaçlamıştır. Hatta bu konu Özdemir Bey’e verilen talimatta da açıkça belirtilmiştir. Bundan dolayı da Fevzi Paşa sık sık Elcezire Cephesi’ne gönderdiği emirlerde bu konu üzerinde durmuş ve özellikle bu hareketin şahsi bir girişim ve savaşım şeklinde yönetilmesini tavsiye etmiştir. Buna rağmen İngiliz istihbaratı Diyarbakır’daki Elcezire Cephe Komutanlığı’nın Özdemir Bey’in Musul harekâtını desteklediğini ve Özdemir Bey’in aşiretlere silah ve cephane dağıttığını öğrenecek ve İngilizler bu konuda büyük bir endişeye kapılacaktır78. Bu dönemde gerek Mustafa Kemal’in demeçlerinden, gerekse ElCezire Cephesi Komutanlığı ile yapılan telgraf görüşmelerinden Ankara Hükümeti’nin Musul üzerine bir askeri harekât planladığı anlaşılmaktadır. Nitekim Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa tarafından 7 Eylül 1922 tarihinde Doğu Cephesi ve Elcezire Cephesi Komutan75 Türkmen, a.g.m., s. 59. 76 Kemal, a.g.m., s. 671. 77 Türk İstiklâl Harbi, C IV, Güney Cephesi, s. 312. 78 Türkmen, a.g.m., s. 59-60. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 141 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ lıklarına çekilen telgrafta “Musul’un silahla alınacağı” dile getirilmiş, hatta harekât planına dahi yer verilmiştir. Buna göre Elcezire Cephesi birlikleri Dicle’nin iki tarafından Musul istikametinde taarruza geçecektir. Doğu Cephesi’nde ise Van, Hakkari ve Iğdır sınır birliklerinden oluşturulan dağ bataryalarıyla takviye edilen bir piyade tümeni, bir süvari tugayı ve aşiret süvarileri, yerli halkla takviye edilerek Özdemir Bey müfrezesiyle koordineli olarak İmadiye- Süleymaniye hattı üzerinden Musul ve Kerkük’e taarruz edecektir79. Bu harekât planına karşılık Elcezire Cephesi Komutanlığından gönderilen cevabi telgrafta ise yaşanan mâli sıkıntıların dile getirildiği ve gerekli takviyelerin yapılmasının istendiği görülmektedir80. Diğer yandan Mustafa Kemal’in 24 Ekim 1922’de United Press muhabirinin: “… Petrol arazisini talep edecek misiniz?” şeklindeki sorusuna verdiği cevapta, bir kez daha Musul’un milli sınırlar içerisinde olduğuna vurgu yaptığı görülmektedir. Nitekim kısa bir süre sonra da Elcezire Cephesi birliklerinin 10 Kasım 1922 tarihine kadar SiirtDiyarbakır-Mardin-Cizre bölgesinde toplanması, Doğu Cephesi’nden gönderilecek kuvvetlerin katılmasıyla da taarruza başlanması emredilmiştir81. Fakat 25 Aralık 1922 tarihli emirde toplanma bölgesi Şırnak, Cizre ve Midyat olarak değiştirilmiştir. Toplanacak birliklerin sayısı ise 447 subay, 10.000 er, 850 kılıç, 54 ağır makinalı tüfek, 31 otomatik tüfek ve 29 top olarak öngörülmüştür82. Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa tarafından 23 Aralık 1922 tarihinde El-Cezire Cephesi Komutanlığına gönderilen bir başka şifreli telgrafta ise Lozan Konferansı’nın kesintiye uğraması halinde boğazlara karşı başlayacak askeri harekât ile birlikte aynı anda Musul’a karşı da taarruza başlanacağı bil79 Kemal, a.g.m., s. 670-671. 80 Türkmen, a.g.m., s. 65-66. 81 Kemal, a.g.m., s. 671-672. 82 Türk İstiklâl Harbi, C IV, Güney Cephesi, s. 312. 142 MESUT YAVAŞ dirilmiştir. Birliklerin 10 gün içinde son toplanma bölgelerinde olacak şekilde gerekli hazırlıkların yapılması talimatı verilen telgrafta ayrıca konferansın kesilmesi durumunda Fransızlara karşı Suriye sınırında da gerekli savunma tedbirlerinin alınması istenmiştir83. Cephede bu gelişmeler yaşanırken Mustafa Kemal, 2 ve 30 Ocak 1923 tarihlerinde TBMM’de yaptığı konuşmalarda yeniden Musul konusuna değinmiş ve Musul Vilâyeti’nin Türkiye Devleti’nin milli sınırları içerisinde olduğunu ve bunu defalarca ilan ettiklerini dile getirmiştir. Ayrıca buraları anavatandan koparıp başkalarına hediye etmenin mümkün olmadığını vurgulayarak, Cemiyet-i Akvâm’ın da bu konuyla hiçbir bağının olmadığını ifade etmiştir84. Aslında tüm bu yaşanalar Ankara Hükümeti’nin daha Lozan görüşmeleri öncesinde Musul’un gerekirse silah yoluyla kurtarılması için İngilizlere yönelik bir karşı harekâtı göze aldığını ortaya koymaktadır85. Tüm bu gelişmeler de düzenlenecek harekâtın omurgasını oluşturan Elcezire Cephesi’ni bir o kadar önemli kılmaktadır. 4. Elcezire İstiklâl Mahkemesinin Kuruluşu ve Bölgedeki Faaliyetleri 4. 1. Mahkemenin Kuruluş Müzakereleri Musul üzerine yapılacak askeri harekâtın gündemde olduğu bir dönemde Elcezire Cephesi de şüphesiz kritik bir öneme sahipti. Çünkü Cephe Komutanı Cevat Paşa’ya olası bir askeri harekât için gerekli hazırlıkları yapması talimatı verilmişti. Fakat alınan tüm tedbirlere rağmen Elcezire bölgesinde askerlikten firar olayları önlenememekteydi86. Elcezire Cephesi Komutanlığı da Müdafaa-i Millîye Vekâletin83 Türkmen, a.g.m., s. 67-68. 84 Türkmen, a.g.m., s. 70. 85 Yalçın, a.g.m., s. 160. 86 İstiklâl Mahkemeleri, s. Xahkemeleri, s. X. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 143 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ den (Millî Savunma Bakanlığından) bölgede bir İstiklâl Mahkemesi kurulmasını talep etti87. Bunun üzerine Müdafaa-i Millîye Vekâleti de Cephe Komutanlığının bu talebini Meclis Hükümeti’nin gündemine getirdi. Hükümetin 9 Ocak 1923 tarihinde yapılan toplantısı neticesinde ise merkezi Diyarbakır’da bulunmak, çalışma sahası Elcezire Cephesi mıntıkası olmak ve yalnızca askeri firarilerle ilgili işlemlere bakmak üzere bölgeye bir İstiklâl Mahkemesinin gönderilmesi kararlaştırıldı88. İcra Vekilleri Heyeti Başkanı Hüseyin Rauf Bey de Elcezire Cephesi İstiklâl Mahkemesinin kurulması yönündeki talebi, 20 Ocak 1923 tarihinde Meclis gündemine taşıdı. Rauf Bey konuyla ilgili olarak Meclise sunduğu hükümet tezkeresinde, merkezi Diyarbakır’da olmak üzere kurulmasına ihtiyaç duyulan İstiklâl Mahkemesinin faaliyet alanının Elcezire Cephesi mıntıkasını oluşturan Diyarbakır, Bitlis, Elaziz vilâyetleri ile Malatya, Urfa, Mardin, Siverek, Ergani Madeni, Genç, Muş ve Siirt livaları olacağını ve bunun Dâhiliye Vekâletince de uygun görüldüğünü dile getirdi89. Aynı gün yapılan ikinci ve üçüncü oturumlar ise gizli celse şeklinde gerçekleştirildi ve İcra Vekilleri Heyeti Reisi Hüseyin Rauf Bey, Elcezire Cephesi’nde bir İstiklâl Mahkemesinin kurulmasının gerekliliği hakkında Meclise bilgi verdi. Hüseyin Rauf Bey konuşmasında ilk olarak Misak-ı Millîye ve Musul’un önemine vurgu yapmış ve gerektiğinde buranın kuvvet kullanılarak alınması için her türlü hazırlıkların yapıldığını bildirmiştir. Yapılan tüm hazırlıklara rağmen istenilen verimin elde edilemediğini ve bunun da sebebinin asker olduğunu dile getiren Rauf Bey, dört kez donatılan bir kısım askerin yine de firar ettiğini örnek olarak mebuslara 87 TBMM Zabıt Ceridesi, 1. Dönem, 3. İçtima Senesi, C 26, İçtima 177, Celse 1, 20 Kanun-i sâni 1339 (20 Ocak 1923) s. 434-435. 88 BCA, Fon Kodu: 030. 18. 1. 1., Yer No: 6. 43. 18., Tarih: 9-1-1913. 89 TBMM Zabıt Ceridesi, 1. Dönem, 3. İçtima Senesi, C 26, İçtima 177, Celse 1, 20 Kanun-i sâni 1339 (20 Ocak 1923) s. 434-435. 144 MESUT YAVAŞ aktarmıştır. Ayrıca Elcezire mıntıkasının askerlerinin firar etmesinden dolayı bu bölgeye Erzurum’dan karın içinde köstebek misali geçen iki aylık bir yolculukla asker sevk edildiğini dile getirmiştir90. Tartışmalar esnasında İcra Vekilleri Heyeti’nin bir diğer üyesi, Müdafaa-i Millîye Vekili Kazım Paşa da söz almıştır. Konuşmasına Elcezire Cephesi Komutanı Cavit Paşa’nın dile getirdiği talepleri mebuslarla paylaşarak başlayan Kazım Paşa, Divân-ı Harplerin yeterli olmadığı ve daha etkili tedbirler düşünülmesi gerektiği konusunda Cavit Paşa’nın kendilerinden talebi olduğunu aktarmıştır. Cephe Komutanı’nın bir diğer talebi ise firar edenlerin yanı sıra firar ettirenleri ve rüşvet alarak onları kaçıranları da yargılayacak tedbirlerin alınması yönünde olmuştur. Hükümetin bu konuya bakışının asker firarları bağlamında olduğunu dile getiren Kazım Paşa bunun yanında sivil, memur ya da jandarma her kim olursa olsun askerleri kaçırtan kişilerin de bu konuyla ilişkili olduğunu bildirmiştir. Kazım Paşa ayrıca bölgeye gidecek olan İstiklâl Mahkemesinin var olan bir isyan sebebiyle asayişi temin için oraya gitmediğine dikkat çekerek, mahkemenin yalnızca askeri meselelere bakmak üzere oraya gideceğini bildirmiştir. Konuyla ilgili olarak söz alan Diyarbakır Mebusu ve Nafia Vekili Feyzi Bey de konuşmasında, konunun Hıyanet-i Vataniye ile ilgili olmadığını dile getirerek mahkemenin yalnızca asker firarileriyle ilgili davalara bakacağını ve bunun dışındaki meselelerle ilgilenmeyeceğini bildirmiştir91. Tartışmalar esnasında bölge mebusları da söz almıştır. Nitekim bunlardan Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey konuşmasında, o bölgenin bir ferdi olduğunu belirterek İstiklâl Mahkemesine ihtiyaç duyulduğunu dile getirmiştir. Yusuf Ziya Bey konuşmasında firar eden asker90 TBMM Gizli Celse Zabıtları, 1. Dönem, 3. C, 3. İçtima Senesi, C 26, İçtima 177, Celse: 2-3, 20 Kanun-i sâni 1339 (20 Ocak 1923) s. 1200. 91 A.g.e., s. 1206-1207. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 145 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ lerin ağaların yanına sığındığına dikkat çekerek, bölgedeki ağaların da bu firari askerleri koruduklarını aktarmıştır. Hatta İstiklâl Mahkemesinin o bölgede hükmünü eşit bir şekilde icra ederek o ağaları getirtmesi ve celp etmesi halinde kendisinin İstiklâl Mahkemelerinin hükümlerinin orada geçtiğine, mahkemelerin gerçek icraat yaptıklarına ve faydalı olduklarına inanacağını bildirmiş ve bu konuda Hüseyin Rauf Bey’den teminat istemiştir. Tartışmalar esnasında Siirt Mebusu Kadri Bey de söz almış ve o da İstiklâl Mahkemesinin aşiretler konusunda eşit karar verip veremeyeceğini sormuştur. Çünkü ona göre her kim firar ederse aşiretlere sığınmaktadır ve kararlar aşiretler hakkında uygulanamazsa İstiklâl Mahkemelerinin bölgeye gitmesine de gerek yoktur. Kadri Bey bu görüşünü dile getirdikten sonra ise mahkeme kararlarının aşiretlere iltica etmiş firariler hakkında uygulanması halinde kendisinin kabul oyu vereceğini bildirmiştir. Konuyla ilgili olarak Elaziz Mebusu Hüseyin Bey de söz almış ve Vilâyet-i Şarkiye mebuslarının tamamı olarak kendilerinin hükümetin fikrine iştirak ettiklerini bildirmiştir. Fakat onun bu görüşüne bazı mebuslar “hayır” sedalarıyla tepki göstermişlerdir92. Tartışmalar esnasında kısa bir süre sonra mahkeme başkanı seçilecek olan Hacim Muhittin Bey de söz almış ve Elcezire Cephesi’nin sınırlarının nereleri olduğunu ve nüfuzunu nerelerde kullanacağını sormuştur93. Görüşmeler esnasında Askeri Ceza Kanunu’nun yeterli olup olmadığı konusundan tutunuz da bir tane İstiklâl Mahkemesinin yapacağı işi birkaç tane Divan-ı Harbin de yapabileceğine kadar çeşitli görüşlerin dile getirildiği görülmektedir94. Tartışmalar sonunda Müdafaa-i Millîye Vekili Kazım Paşa, bu konuda Meclisi çok daha iyi aydınlatabilmek gerekçesiyle teklifin yer aldığı evrakı geri çekmeyi ve dosyayı da yeniden incelemeyi teklif etmiştir. Fakat kendisinin bu önerisi dosyayı tetkik etmeden Meclise 92 A.g.e., s. 1204-1209. 93 A.g.e., s. 1207. 94 A.g.e., s. 1200-1206. 146 MESUT YAVAŞ getirdiği gerekçesiyle tepkiyle karşılanmıştır. Tüm bu tartışmaların sonunda ise teklifin oylanması ya da hükümetin talebi doğrultusunda geri iadesi konusunda oylamaya gidilmiştir. 173 mebusun katıldığı oylama sonucunda 3 çekimser ve 65 ret oyuna karşılık, 105 oyla dosyanın iki gün sonra görüşülmek üzere hükümete iadesine karar verilmiştir95. Konu, 22 Ocak 1923 tarihinde yeniden Meclis gündemine gelmiştir. Müdafaa-i Millîye Vekili Kazım Paşa konuyla ilgili olarak Meclise bilgi vermiş ve kurulacak olan Elcezire İstiklâl Mahkemesinin firari askerlerle ilgili işlemlere bakacağını, bu vazifeyle vasıflandırılmak üzere İstiklâl Mahkemeleri Kanunu’nun 3. maddesinin (a) fıkrasını tamamen (d) ve (k) fıkralarını ise kısmen uygulamakla yetkili olacağını bildirmiştir. Aynı gün müzakereler sonunda yapılan oylamayla da Elcezire Cephesi’nde bir İstiklâl Mahkemesinin kurulmasına karar verilmiştir96. Buna göre Elcezire İstiklâl Mahkemesi, “İstiklâl Mahkemeleri Kanunu”nun 3. maddesinin (a) fıkrasını tamamen uygulamakla yetkili kılınmıştır. Yani mahkeme muvazzaf ve gönüllü olarak askerlik hizmetine girip de firar edenler, firara sebep olanlar, firarinin yakalanması ve sevkinde ihmal gösterenler, firarileri saklayanlar, onları yedirip içirenler ve kıyafet temin edenler hakkında yargılama yapabilecekti. Karar aşamasında ise ceza kanunu ile askeri kanunlarda belirtilmiş olan cezalar ile suçu hafifleten ve ağırlaştıran sebepler olduğu takdirde yalnız bu fıkradaki suçlara has olmak üzere uygun göreceği kararları verecekti. Mahkeme ayrıca 3. maddenin (d) bendini de kısmen uygulayabilecekti. Yani askeri ve siyasi casusluk ile suikast, siyasi ve asker ailelerine taarruz ve tecavüz suçlarında da yargılama yapabilecekti. Kısmen uygulayabileceği (k) bendine göre ise ihtilâsta bulunan (zimmetine gizlice para geçiren) ve rüşvet alan bütün mülki ve askeri 95 A.g.e., s. 1209. 96 Elcezire İstiklâl Mahkemesi, C 3, TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Yayınları No: 1, Ankara 2015, s. 3. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 147 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ memurlar ile hangi sınıftan olursa olsun bunlara iştirak ve aracılık edenleri de yargılayabilecekti97. 4. 2. Mahkeme Üyelerinin Seçimi ve Bölgeye İntikalleri: Elcezire Cephesi İstiklâl Mahkemesinin üye seçimi Meclisin 25 Ocak 1923 tarihli oturumunda gerçekleştirilmiştir. Yapılan oylamada 204 milletvekili hazır bulunmuştur. 60 milletvekilinin çekimser kaldığı oylamada 144 milletvekili oylamaya iştirak etmiştir. Yapılan oylama sonucunda Hacim Muhittin Bey başkanlık için 114 oy almış ve mahkeme başkanlığına seçilmiştir. Erzurum mebusu Hoca Nusret Efendi ise 131 oy alarak mahkeme üyeliğine seçilmiştir. Mahkeme üyeliğine seçilen diğer isim ise 126 oy alan Niğde mebusu Hakkı Paşa olmuştur. Diğer yandan Antalya mebusu Halil İbrahim Bey müddeiiumumilik (mahkeme savcılığı) için 99 oy almış ve seçilememiştir. Ayrıca Sinop mebusu Rıza Vamık Bey de üyelik için 86 oyda kalmış ve seçimi kaybetmiştir98. Mahkemenin eksik üyelikleri için 27 Ocak 1923 tarihinde Mecliste ikinci bir seçim yapılmıştır. Fakat öncesinde, bir önceki oylamada mahkeme üyeliğine seçilen Erzurum mebusu Mehmet (Hoca) Nusret Efendi, sağlığının böyle bir görevi yapmaya elvermediğini gerekçe göstererek mahkeme üyeliğinden istifa etmiştir. Aynı gün içinde yapılan oylamada ise 163 milletvekili hazır bulunmuştur. 66 milletvekilinin çekimser kaldığı oylamada, 97 milletvekili oylamaya iştirak etmiştir. Yapılan oylama sonucunda 90 oy alan Antalya mebusu Halil İbrahim Bey, müddei-i umumiliğe (mahkeme savcılığına) seçilmiştir. Diğer adaylardan Sinop mebusu Rıza Vamık Bey 77, İçel mebusu Şevki Bey ise 70 oy aldıkları için mahkeme üyeliklerine seçilememişlerdir. Oy97 TBMM Zabıt Ceridesi, 1. Dönem, 3. İçtima Senesi, 22. Celse, 83. İçtima, 1. Celse, 31 Temmuz 1338 (1922), s. 78-108. 98 TBMM Zabıt Ceridesi, 1. Dönem, 3. İçtima Senesi, C 26, İçtima 180, Celse 1,3, 25 Kanun-i sâni 1339 (25 Ocak 1923) s. 508. 148 MESUT YAVAŞ lama sonunda söz alan Müdafa-i Millîye Vekili Kazım (Özalp) Paşa, mahkemenin Elcezire Cephesi’ne hareket etmiş olması gerektiğini dile getirerek eksik üyelikler için aynı gün içerisinde yeniden oylama yapılmasını istemiştir. Fakat onun bu talebi Meclis üyelerince reddedilmiş ve bir sonraki oylamanın iki gün sonra yapılmasına karar verilmiştir99. Elcezire İstiklâl Mahkemesi üyelikleri için üçüncü oylama, 29 Ocak 1923 tarihinde yapılmıştır. Yapılan oylamada 186 milletvekili iştirak etmiştir. Oylama sonucunda İçel mebusu Şevki Bey 109 oy, Sinop mebusu Rıza Vamık Bey de 98 oy alarak mahkeme üyeliklerine seçilmişlerdir. İstiklâl Mahkemesi üyelerinin seçiminin ardından Müdafaa-i Millîye Vekili Kazım Paşa söz almış ve mahkemenin bir iki gün içerisinde yola çıkacağını belirtmiştir. Konuşmasında mahkemenin görevinin yalnızca asker firarilerine bakmakla sınırlı olduğuna dikkat çeken Kazım Paşa, cephede bir asker firarisi hakkında Divan-ı Harbin verdiği bir kararı cephe komutanının süratle onaylama ve infaz etme yetkisinin olduğunu hatırlatmıştır. Bölgeye gidecek olan mahkemenin adam asmasına dahi gerek kalmaması temennisinde bulunan Kazım Paşa, mahkemenin cephe komutanından ve oradaki Divan-ı Harblerden çok daha üstün yetkilere sahip olması gerektiğini dile getirmiş ve aksi halde o kadar etkili olamayacağı uyarısında bulunmuştur100. Diğer yandan bu oylamadan çok kısa bir süre sonra, 3 Şubat 1923 tarihinde, Sinop mebusu Vamık Bey mahkeme üyeliği görevinden istifa etmiştir101. Bunun üzerine 5 Şubat 1923 tarihinde Meclis’te yeni bir oylama yapılmıştır. Oylamaya katılan 194 milletvekilinin 110’unun 99 TBMM Zabıt Ceridesi, 1. Dönem, 3. İçtima Senesi, C 26, İçtima 181, Celse 1-2, 27 Kanun-i sâni 1339 (27 Ocak 1923) s. 6, 30. 100 TBMM Zabıt Ceridesi, 1. Dönem, 3. İçtima Senesi, C 26, İçtima 183, Celse 2-4, 29 Kanun-i sâni 1339 (29 Ocak 1923) s. 37, 58, 65-66. 101 Elcezire İstiklâl Mahkemesi, s. 4. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 149 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ oyunu alan Gaziantep mebusu Yasin Bey, mahkeme üyeliğine seçilmiştir102. Böylece Elcezire Cephesi’nde görev yapacak olan mahkemenin üye seçimi tamamlanabilmiştir. Başkanlığını Karesi mebusu Hacim Muhittin Bey’in, savcılığını Antalya mebusu Halil İbrahim Bey’in, üyeliklerini ise Niğde mebusu Hakkı Paşa ile İçel mebusu Şevki Bey ve Gaziantep mebusu Yasin Beylerin yaptığı Elcezire İstiklâl Mahkemesi heyeti görev bölgesine gitmek üzere bir eksikle 31 Ocak 1923 tarihinde trenle Ankara’dan hareket etmiştir. Yasin Bey ise heyetin hareketinden sonra mahkeme üyeliğine seçildiğinden ancak Konya’da heyete dâhil olabilmiştir103. 4. 3. Elcezire İstiklâl Mahkemesinin Bölgedeki Faaliyetleri Mahkeme üyeleri Gaziantep, Urfa ve Siverek yolunu izleyerek 8 Mart 1923 tarihinde yargılama yapacakları Diyarbakır’a varmıştır. Mahkeme burada ilk iş olarak (10 Mart 1923 tarihinde) tüm Mülkiye ve Adliye memurlukları ile Asker Alma Şubelerine 8 maddelik bir tamim (genelge) göndermiştir. Genelgede eşkıyalık ya da diğer suçlar ile zanlı askerlerin dışında kalanların tamimin tebliğ tarihinden itibaren 10 gün içinde bağlı oldukları askerlik şubelerine başvurmaları halinde affedilecekleri, aksi takdirde ise İstiklâl Mahkemesine sevk edilerek haklarında kanunen en ağır cezanın uygulanacağı bildirilmiştir. Mahkeme konunun sıkı takipçisi olmuş ve genelgenin köylere kadar ilanını sağlamıştır. Hatta bunun köylerde tebliğ edildiğine dair köylerin ihtiyar heyetlerinden alınan ilmühaberler (resmi belgeler) ile bunlara 102 TBMM Zabıt Ceridesi, 1. Dönem, 3. İçtima Senesi, C 27, İçtima 187, Celse 4, 5 Şubat 1339 (5 Şubat 1923) s. 187. 103 Turgut Çarıklı, Babam Hacim Muhittin Çarıklı, Bir Kuva-yi Millîyecinin Yaşam Öyküsü, Yay. Haz. Y. Hakan Erdem, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2005, s. 162. 150 MESUT YAVAŞ ait olarak düzenlenen cetveller de Elcezire İstiklâl Mahkemesine sunulmuştur. Mahkeme tarafından yayımlanan bir diğer genelgede ise firari askerler, firarilerin yakalanmaları ve sevkinde gevşek ve ciddiyetsiz davrananlar, firariyi saklayanlar ve himaye edenler, onlara elbise ve iaşe yardımında bulunanlar, asker ailelerine saldırı ve tecavüzde bulunanlar ile askeri işlere ait konularda evrak üzerinde tahrifat yapanlar hakkındaki yakalama, soruşturma ve yargılama evrakının mahkemeye gönderilmesi istenmiştir. Diğer yandan 12 Mart 1923 tarihinde yayımladığı ek bir genelgeyle askerden firara sebebiyet verenler hakkındaki evrakın da kendilerine gönderilmesini isteyen mahkeme, Cephe Komutanlığı’ndan sorulan bir soru üzerine de asker firarilerinden bakaya ve davete icabet etmeyenlere dair bir yazıyı da 13 Mart günü Elcezire Cephesi Komutanlığı’na göndermiştir104. Mahkeme ayrıca faaliyetler ve yargılamalar hakkındaki cetveli de her ay TBMM’ye sunmuştur. Bölgedeki faaliyetlerine devam eden mahkeme, 16 Nisan 1923 tarihinde Meclise gönderdiği şifreli bir yazıda idam hükümlerinin Meclis tarafından onayının uzun zaman aldığından şikâyet ederek, idam kararlarının izin alınmadan uygulanmasını talep etmiştir. Fakat mahkemenin bu talebine olumlu bir cevap verilmemiştir105. Mahkeme, yargılama alanı çok geniş olduğu için sürekli olarak hareket halinde 104 Elcezire İstiklâl Mahkemesi, s. 7. 105 İstiklâl Mahkemeleri Kanunu’nun 5. maddesine göre mahkemenin idam dışındaki hükümleri kesin olup uygulanmasından silahlı ve silahsız bütün devlet güçleri sorumluydu. İdam hükümleri ise Büyük Millet Meclisince, diğer bütün meselelerden önce incelenip onaylandıktan sonra infaz edilirdi. Acil ve önemli durumlarda dahi Meclisin onayı alınmaksızın idamın uygulanmasına yine Meclis kararıyla izin ve yetki verilirdi. Bk.: TBMM Zabıt Ceridesi, 1. Dönem, 3. İçtima Senesi, C 22, İçtima 83, Celse 1, 31 Temmuz 1338 (1922) s. 78-108. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 151 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ bulunmak zorunda kalmıştır. Bundan dolayı da sorumluluk sahasında meydana gelebilecek olayların hem tahkikatını hem de yargılamasını aynı anda yapamayacağını değerlendirerek, mahkemenin yetki alanına giren meselelerin ilk incelemelerini ve sorgulamalarını yapmak üzere merkez savcılıklara ve sorgu hâkimliklerine yetki vermiştir. Bunun yanında mahkeme, davanın görüleceği yere gittiğinde sanıkların yargılamasını bizzat kendisi yapmıştır. Fakat Adliye Vekâleti bu uygulamaya tepki göstermiş ve İstiklâl Mahkemeleri Kanunu’nun mahkemeye böyle bir yargı paylaşımı yetkisi vermediğini, yerel adliyelerin verecekleri kararların da kanunen bir kıymetinin olamayacağını bildirmiş ve bu uygulamaya müsaade etmemiştir. Mahkeme de bunun üzerine 5 Mayıs 1923 tarihinde TBMM Başkanlığına gönderdiği yazıda, bu durumda mahkemenin görevlerini yerine getirmesinin imkânsız hale geldiğini bildirmiştir106. Elcezire İstiklâl Mahkemesi yargılama süresince kaçaklara oldukça yumuşak davranmıştır. Mahkemenin yumuşak davranmasında zaferin kazanılmış olmasının da büyük etkisi olmuştur. Hatta mahkemenin bu tutumu, Elcezire Cephesi Komutanlığını da tedirgin etmiştir. Komutanlık 10 Mayıs 1923 tarihinde mahkemeye başvurarak, kaçak ve bakayalara ceza verilmemesinden şikâyetçi olmuştur107. Komutanlık yazısında ayrıca son zamanlarda firarilerin sayısının arttığına dikkat çekilerek, son on gün içinde dört taburlu bir topçu bataryasından 163, keza bir başka birlikten de yine aynı süre zarfında 283 askerin firar ettiği ve bu sayının her geçen gün artmakta olduğu bildirilmiştir. Yazıda bundan dolayı bu durumun devamını engelleyecek tedbirlerin alınmasının bir zaruret olduğu ifade edilerek, gereğinin düşünülmesi talep edilmiştir. Bunun üzerine Elcezire İstiklâl Mahkemesi üyeleri, Mahkeme 106 Elcezire İstiklâl Mahkemesi, s. 8. 107 Aybars, a.g.e., s. 116. 152 MESUT YAVAŞ Başkanı Hacim Muhittin Bey’in olmadığı esnada, 11-12 Mayıs 1923 tarihinde Elcezire Cephesi Komutanı Cevat Paşa’ya bir yazı göndermiştir. Yazıda ilk olarak Cephe Komutanlığının dile getirdiği, firarilerden hiçbir ferdin ceza almadığı yönündeki görüşün dikkat çekici olduğu ifade edilmiştir. Mahkemenin faaliyete başladığı tarihten itibaren geçen süre zarfında firari ve bakaya suçundan Urfa’da yargılanan 131 askerin müeccel idama (cezasının infazının aynı suçu yeniden işlemesi halinde uygulanmak üzere ertelenmesi) mahkûm edildiği aktarılmıştır. Aynı kararda bunlardan 311-317 (1895-1896) doğumlu olanların Batı Cephesi emrine, daha aşağı doğumlu olanların da Elcezire Cephesi emrine sevklerinin kararlaştırıldığı bildirilmiştir. Ayrıca Bitlis’te 35, Diyarbakır’da 37, Urfa’da 29 firari ve bakaya askerin de muhakeme edilmek üzere yakalandıkları aktarılmıştır. Mahkeme, Cephe Komutanlığınca dile getirilen firar eden askerlerin en şiddetli şekilde cezalandırılması ve firar olaylarına karşı caydırıcı tedbirlerin alınması yönündeki taleplere karşılık ise topu Meclise atmıştır. Mahkeme üyeleri bu konuda bir örneğe de yer vermiş ve kendisi asker firarisi olduğu halde düzenlediği sahte vesikalarla diğer fertlerin de milli sınırlar dışına firar etmesine yardımcı olmakla suçlanan ve idam cezasına çarptırılan Ermeni asıllı Erzincanlı Mardiros’un idamının dahi Meclis onayından geçmediğinden uygulanamadığını aktarmıştır. Hatta Meclis tatilde olduğu için de idam cezasının infazının mümkün görülmediği ifade edilmiştir. Yazının devamında cezaların seri ve sert bir şekilde uygulanması temelinde kurulmuş olan mahkemenin, firar olaylarını engelleyebilmek için ne gibi tedbirlere başvuracağı konusunda sıkıntıda olduğu dile getirilmiştir. Yazıda bu durumun daha önceden Meclis’e iletildiği ve idam cezalarının uygulanması konusunda yetkinin kendilerine verilmesinin talep edildiği hatırlatılarak, bu konuda kendilerine müspet ya da menfi yönde henüz bir cevabın gelmediği bildirilmiştir. Yazının son bölümünde ise firarilerin cezalandırılması konusunda, değil cephe komutanının fırka komutanının bile mahkemeden daha geniş yetkilere sahip olduğunun görüldüğü ileri HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 153 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ sürülmüştür. Mahkeme üyeleri son olarak ise şimdiye kadar olduğu gibi bundan sonra da üzerine düşen görevi yerine getirmekte kusur etmeyeceklerini bildirmiştir108. Kurulduğu günden beri gezici olarak faaliyet gösteren Elcezire İstiklâl Mahkemesi Diyarbakır, Mardin, Urfa, Siverek, Elaziz ve Malatya olmak üzere toplam 6 merkezde yargılama yapmış ve 90 davayı karara bağlamıştır. Bu davalardan 29’unu 16-26 Mart tarihleri arasında Diyarbakır’da, 11’ini 3-8 Nisan tarihlerinde Mardin’de, 12’sini 16-19 Nisan arasında Urfa’da, 4’ünü 24 Nisan’da Siverek’te, 6’sını 28-29 Nisan tarihlerinde Diyarbakır’da, 15’ini 5-8 Mayıs arasında Elaziz’de ve 12’sini de 12-13 Mayıs tarihlerinde Malatya’da hükme bağlamıştır109. 4. 4. Elcezire İstiklâl Mahkemesinin Görevinin Sona Ermesi 1923 yılı Mayıs’ına gelindiğinde seçim havasının mahkeme üyelerini de etkilediği görülmektedir. Yapılacak olan yeni seçimlerde adaylıklarını sağlama alma telaşına kapılan üyeler, mahkemedeki görevleriyle çok daha az ilgilenmeye başlamışlardır. Nitekim üyelerden Şevki ve Yasin Beyler seçim çalışmaları için memleketlerine gitmeyi ve bundan dolayı da mahkemenin 1 ay süreyle tatil edilmesini önermiştir. Mahkeme Başkanı Hacim Muhittin Bey’in tüm karşı çıkmalarına rağmen üyeler, 10 Mayıs akşamı aldıkları kararla 14 Mayıs 1923 tarihinden geçerli olmak üzere mahkemenin faaliyetlerine 1 ay süreyle ara vermiştir. Mahkeme üyelerinden Hakkı Paşa her ne kadar bu karara rıza gösterse de tatil kararının Meclise danışılarak oradan gelecek cevaba bırakılması yönünde görüş belirtmiştir110. Yaşanan bu gelişmeler üzerine Mahkeme Başkanı Hacim Muhittin Bey, mahkemenin tatil 108 Çarıklı, a.g.e., s. 165-167. 109 Elcezire İstiklâl Mahkemesi, s. 8. 110 Çarıklı, a.g.e., s. 163. 154 MESUT YAVAŞ olması durumunda firarların artacağını ve Büyük Millet Meclisinin de izni olmadan tatile gidilemeyeceğini bildirmiş ve karara itiraz etmiştir. Fakat gerek üyelerin gerekse mahkeme savcısının oyları sonucu mahkeme bayram tatiline girmiştir111. Diğer yandan tatil karar metninde Mahkeme Başkanı Hacim Muhittin Bey ile savcılık görevine vekâlet edecek üyelerden Hakkı Paşa’nın ve kâtiplerin Malatya’da kalmalarına yer verilmiştir112. Mahkeme Başkanı Hacim Muhittin Bey yaşananlara tepki göstermiş ve mahkeme üyelerince 10 Mayıs gecesi alınan 24 numaralı karar hakkında Elcezire Cephesi Komutanlığına durumu bir yazıyla bildirmiştir. Hacim Bey yazısında son zamanlarda artış gösteren firar olaylarının temelinde (mahkeme üyelerinin ifade ettiği gibi) idam cezasının hemen infazına dair mahkemeye yetki verilmemesinin olmadığını dile getirerek, bunda mahkemenin artık faaliyet göstermeyeceği yönündeki kanaatin etkili olduğunu bildirmiştir. Kendilerine düşen en büyük görevin tatil kararından vazgeçerek mahkemenin faaliyetlerine başlaması olduğunu savunan Hacim Bey, böylece mahkemenin görevini sonlandırdığı ve artık dönmeyeceği yönündeki söylentilerin yalanlanacağını ve cephedeki birlikler üzerindeki etkilerinin de devamının sağlanacağını ifade etmiştir. Bu yazının Cephe Komutanlığına ulaşmasına müteakip, Komutanlığın mahkemenin faaliyetlerini sürdürmesini talep etmesine rağmen mahkeme üyeleri ve savcı kararlarından vazgeçmemiştir113. Elcezire İstiklâl Mahkemesinin bu kararı üzerine TBMM Başkanı ve Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, 17 Mayıs 1923 tarihinde Mahkeme Başkanlığına bir telgraf göndermiştir. Mahkemenin göre111 Aybars, a.g.e., s. 117. 112 Elcezire İstiklâl Mahkemesi, s. 8. 113 Çarıklı, a.g.e., s. 167-169. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 155 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ vine devam etmesi gerektiğine vurgu yapılan telgrafta, 1 aylık bayram tatilinin sakıncalı olduğu ifade edilerek özellikle Cephe Komutanlığından gelen yazıya dikkat çekilmiş ve bu uzun tatil süresince bölgede önlenemeyecek seviyede asker kaçaklarının artacağı vurgulanmıştır. Bundan dolayı da tatil süresinin kısa tutularak mahkeme çalışmalarının hiçbir sebeple kesintiye uğratılmaması istenmiştir. Oysa Ankara’ya gitmek üzere 14 Mayıs günü yola çıkan Savcı Halil İbrahim Bey ile üyelerden Şevki Bey, Sivas’a vardıklarında Mustafa Kemal Paşa’nın telgrafı kendilerine tebliğ edilmiş olmasına rağmen onlar geri dönmeyeceklerini bildirmiştir. Aynı telgraf, tatil kararının ardından memleketi Halfeti’ye gitmek üzere 12 Mayıs’ta Malatya’dan ayrılan Yasin Bey’e de bildirilmiş ve kendisinden süratle geriye dönmesi istenmiştir. Mahkemenin tatile girmesi ve üyelerinin geri dönmemesi üzerine 24 Mayıs 1923 tarihinde Elcezire İstiklâl Mahkemesi Müddeî-i Umûmîliği’ne (Savcılığı’na) bir yazı gönderilmiştir. Yazıda mahkeme heyetini yeniden faaliyete sokmanın imkânsız olduğu ifade edilerek, bu tarihten itibaren firariler ve firara sebebiyet verenler hakkında gerekli olan kanuni takibatın yapılmasına Elcezire Cephesi Komutanlığı’nın yetkilendirildiği bildirilmiştir. Mustafa Kemal Paşa 3 Haziran 1923 tarihinde Elcezire İstiklâl Mahkemesi Müddeî-i Umûmî Vekili Hakkı Paşa’ya gönderdiği yazıda ise yapılan muhabereler neticesinde mahkemenin bir daha faaliyete geçemeyeceğinin anlaşıldığını bildirerek, bundan dolayı mahkemenin elindeki askeri suçlara ait evrakın Divan-ı Harplere verilmek üzere Cephe Komutanlığına gönderilmesini istemiştir114. Diğer yandan Mahkeme Başkanı Hacim Muhittin Bey 15 Haziran 1923 tarihinde Mustafa Kemal Paşa’ya gönderdiği telgrafta, geçen bir aylık süreye rağmen mahkeme üyelerinin henüz dönmediklerini 114 Elcezire İstiklâl Mahkemesi, s. 9. 156 MESUT YAVAŞ bildirerek Hakkı Paşa ile kendisinin nasıl bir yol izlemesi gerektiğini sormuştur. Bunun üzerine Mustafa Kemal gönderdiği cevapta, kendi kararıyla hareket eden heyetin artık serbest olduğunu belirtmiştir. Hacim Muhittin Bey’in ısrarla nerede beklemeleri gerektiği konusunda bir görüş talep etmesi üzerine ise Mustafa Kemal Paşa, 20 Haziran tarihli telgrafında, mahkeme üyelerinin hareket tarzının belirlenmesi konusunda yapılacak bir işlemin olmadığını bildirmiştir. Bu cevap üzerine Mahkeme Başkanı Hacim Muhittin Bey, artık resmi statülerinin kalmadığını ve kendilerine de bölgeden ayrılmak düştüğünü anlamış ve 27 Haziran günü Malatya’dan ayrılmıştır115Böylece Elcezire İstiklâl Mahkemesinin 9 Mart 1923 tarihinde Diyarbakır’da başlayan görevi, 2 ay gibi kısa bir süre sonunda, 14 Mayıs 1923 tarihinde Malatya’da sona ermiştir116. 5. Elcezire İstiklâl Mahkemesi Karar Defteri’ne Göre Mahkemenin Yargılama Yaptığı Cürümler ve Aldığı Kararlar 5. 1. Mahkeme Karar Defteri’ne Göre Yargılama Yapılan Suçlar: 9 Mart 1923 – 14 Mayıs 1923 tarihleri arasında yaklaşık olarak 2 ay görev yapan ve bu süre zarfında toplam 90 davayı karara bağlayan El-Cezire İstiklâl Mahkemesinin karar defteri incelendiğinde aşağıdaki konularda yargılama yaptığı görülmektedir:117 1) Firar: * Askerden Firar * Firar etmek ve dönmemek 115 Çarıklı, a.g.e., s. 170-171. 116 Elcezire İstiklâl Mahkemesi, s. 9. 117 Elcezire İstiklâl Mahkemesi, s. 13-91. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 157 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ * Efrâd-ı matlubeden oldukları halde davete adem-i icâbetle (aranılan kişiler oldukları halde çağrıya icabet etmeyerek) bakayada kalmak ve kıtalarından firar etmek * Firar ve teşhir-i silah (silah çekme) * Kendisini sevke memur jandarmayı cerh (yaralama) ve silahını alarak firar etmek * Firarı teshil (kolaylaştırma) * Talep edilen neferleri ihfa eylemek (saklamak) * Firarı teshil ve ihfa (firarı kolaylaştırmak ve saklamak) * Asker firarisini himaye ve ihfa eylemek * Seyahat varakası (evrakı) olmaksızın hudut dışına firara kalkışmak * Hudud-ı milli haricine firar etmek * Sahte belgeler düzenleyerek milli sınırlar dışına firar etmek ve başkalarının da millî sınırlar dışına firarlarını sağlamak * Mükellefiyet-i askeriye dâhilinde bulunan gayri Müslim Ermeni efrâdı hattın cenubuna geçirmek * Firarı/Firariyi himaye etmek * Firara sebebiyet vermek * Firara sebebiyet vermek ve efrada su-i muamelede (kötü muamelede) bulunmak * Firarı temin ve kefalet senedini zayi etmek * Firarı teshil (kolaylaştırmak) ve mecruhiyete (yaralanmaya) sebebiyet vermek * Sevkiyat efradından rüşvet alarak firara iğmaz (göz yummak) * Rüşvet vererek firara teşebbüs etmek 158 MESUT YAVAŞ 2) Firar ve matlub efrattan (aranılan kişilerden) rüşvet alarak derdest etmemek (yakalamamak) 3) Asker firarisini bilerek hizmetinde kullanmak 4) Asker eşini rızasıyla kaçırmak ve iğfal etmek 5) Asker eşini başkası ile nikâhlamak 6) Fi’l-i şenî (kötü fiil/ırza geçme) 7) Kendi yerine bedel-i şahsi ikamesi (kendi yerine bir başkasını askere göndermek) Bedel-i şahsi olarak bulunmak (bir başkasının yerine askerde bulunmak) 10) Rüşvet vermek – Rüşvet almak 11) Vazife-i memuriyetini su-i istimal (memuriyetini/görevini kötüye kullanmak): * Asker firarilerin hanesinde firarilerle beraber oturmak ve firarileri himaye etmek * Sevkine memur olduğu efradı askeriyenin birisinden 2 lira rüşvet alarak firarına iğmaz (göz yummak) * Rüşvet mukabilinde efrâd-ı askeriyeyi serbest bırakmak * Neferi firar ettirmek * Takip esnasında rüşvet mukabilinde ve menfaât-i şahsiyesi uğrunda firari ve bakaya efrâdını serbest bırakmak * Rüşvet almak * Köylerdeki firarilerden rüşvet almak * Efrâd-ı askeriyenin rüşvet mukabilinde firarlarını teshil (kolaylaştırmak) * Firâr-ı bakaya efrâdının derdest (yakalanmasında) ve sevkinde rüşvet alarak efrâd-ı matlubei (aranılan kişileri) terk etmek HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 159 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ * Derdest eyledikleri (tutukladıkları) firari ve bakaya efradı rüşvet mukabilinde bırakmak * Derdest ettiği efrad-ı matlube-i askeriyeden (tutukladıkları aranılan asker kişilerden) para alarak salıvermek * Derdest olunan efrâd-ı askeriyeyi (yakalanan asker kişileri) salıvermek * Asker maaşlarını zimmetine geçirmek ve firari efrattan rüşvet alarak ihbar etmemek * Firari ve bakaya efradın derdestinde ihmal ve tembellik ile firariyi himaye ve maiyetinde istihdam 12) Hilâf-ı hakîkat şaadetnâme tanzim ve ita’ etmek (gerçeğe aykırı belge düzenlemek ve vermek) 13) Hilâf-ı vâki’ beyanat (gerçeğe aykırı beyanatta bulunmak) 14) Hilâf-ı usûl tahkikat yapmak (usule aykırı tahkikat yapmak) 15) Hilâf-ı kanun olarak efrâd-ı askeriyenin kendi yerlerine bedeli şahsi ikâme etmelerine müsaade eylemek (kanuna aykırı olarak askeri fertlerin kendi yerlerine başkalarını koymalarına müsaade etmek) 16) Sahte vesika tanzimi (sahte belge düzenlemek) 5. 2. Mahkeme Karar Defteri’ne Göre Yargılama Sonucu Verilen Cezalar: Elcezire İstiklâl Mahkemesinin karar defteri incelendiğinde mahkemenin yargılama sonucu aşağıdaki kararlara hükmettiği görülmektedir:118 1) Berat 2) Maa-l-ihtar af (uyarılarak affı) 118 Elcezire İstiklâl Mahkemesi, s. 13-91. 160 MESUT YAVAŞ 3) Bir defalık af 4) Âdem-i mes’ulliyetlerine (mesuliyetsizliklerine/sorumsuzluklarına) 5) Men-i muhakemelerine (kovuşturmaya yer olmadığına) 6) Tahliye 7) Ba’de’t teşhir (halka teşhir edildikten sonra) 20 değnek darp Gıyaben jandarma efradı muvacehesinde (jandarmalarla yüzleştiğinde) 20 değnek darp 9) İdam: * Hükmün yerine getirilmesine karar verilenler: 1 kişi (seferberlik esnasında firar ve davete âdem-i icâbet ve tecavüz-i mezuniyet cerâimini irtikab etmek) 3 kişi (firar etmek, müddet-i muayene ve kanuniyesi zarfında avdet ve müracaat etmemek) * Hükmü ertelenenler: 1 kişi (ikinci defa firarında idam edilmek üzere Mardin’deki kıtaât-ı muvacehesinde 50 değnek darp ile Garp Cephesi’ne sevk) 126 kişi (idam cezasının bir daha firarlarında infaz edilmek üzere teciline ve 310 tevellüde kadar olanların Elcezire Cephesi, 311-317 tevellütlü olanların ise Garp Cephesi Komutanlığı emrine sevk ve i’zamları) 10) Meslekten tard (meslekten uzaklaştırma) * Silk-i celil-i askeriyeden tard, beş sene müddetle kal’a-bend (askerlik mesleğinden uzaklaştırma, kale içinde yaşamaya mahkûmiyet) * Silk-i celil-i askeriyeden tard (askerlik mesleğinden uzaklaştırma) ve iki sene hapis * Jandarma mesleğinden tardı ile vazife-i askeriyesini Garp Cephesi’nde ifa eylemek üzere mezkûr cephe kumandanlığı emrine izamı HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 161 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ * Mevkuf kaldığı müddetle iktifa edilerek, jandarma silkinden tard ve Garp Cephesine i’zamı (tutuklu kaldığı süre ile yetinilerek jandarma mesleğinden tard ve Batı Cephesi’ne gönderilmesi) * 10 sene kürek, rütbe-i askeriyeden ref’i ve müebbeden rütbe-i memuriyetten mahrumiyet (askerlik rütbelerinin kaldırılması, ömür boyu memurluktan mahrumiyet) 11) Kürek: * 5 Sene kürek * 10 Sene kürek * Müebbet kürek: 1 kişi (jandarmaları cerh ve silahını gasp ile firar suçundan) 12) Hapis: * 1 Hafta hapis * 15 Gün hapis * 15 Gün hapis ve 1 ay memuriyetten tard (uzaklaştırma) * 1 Mah ( Ay) hapis * 2 Mah (Ay) hapis * 3 Ay hapis * 5 Mah (Ay) hapis * 6 Ay hapis * 6 Mah (Ay) hapis, rütbesinin ref’i (rütbesinin sökülmesi) * 6 Ay hapis, rütbe ve memuriyetten mahrumiyet * 1 Yıl hapis: 7 Kişi (1’i kadın olmak üzere) * 3 Yıl hapis (cezalarını Manisa Hapishanesi’nde çekmeleri) * Gıyaben hapis (yakalanınca cezasını Manisa Hapishanesi’nde çekmesi) * Gıyaben 3 Mah (Ay) hapis 162 MESUT YAVAŞ * Bidâyet-i tevkifinden (tutukluluğunun başlangıcından) itibaren 1 sene hapis * İbtidâi tevkifinden (ilk tutukluluğundan) itibaren 6 ay hapis * Ba’de’t teşhir (halka teşhir edildikten sonra) 1 sene hapis * Gıyaben ba’de’t teşhir (halka teşhir edildikten sonra) 1 sene hapis * Beher (her bir) 125 kuruş için 1 gün olmak üzere hapis 13) Pranga-bend (prangaya vurulma): * 5 Mah (Ay) müddetle pranga-bend * 5 Mah (Ay) pranga-bend ve 30 değnek darp * Ba’de’t teşhir (halka teşhir edildikten sonra) 1 sene müddetle pranga-bend * Gıyaben ba’de’t teşhir (halka teşhir edildikten sonra) 1 sene müddetle pranga-bend 14) Kal’a-bend (kale içinde yaşamaya mahkûmiyet): * 3 Sene müddetle kal’a-bend * 5 Sene müddetle kal’a-bend, müebbeden rütbe ve memuriyetten mahrumiyet * Gıyaben 5 sene müddetle kal’a-bend ve müebbeden rütbe ve memuriyetten mahrumiyet 15) Cepheye Sevk: (Elcezire Cephesi Kumandanlığı emrine mahfuzen sevk) 16) Takip edilerek yakalanmalarına (Millî sınırlar dışına firar etmiş efrâd) 17) Ta’yin-i cezasının derdestine ta’liki (cezasının yakalanmasına müteakip belirlenmesi) 18) Kararın tehiri HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 163 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ 19) Vefat: 1 kişi (vefatı dolayısıyla hakkındaki hukuk-ı umumiye davasının sükûtu) SONUÇ Ülkenin işgal güçlerinden temizlendiği bir dönemde Misak-ı Millî sınırları içerisinde yer alan Musul unutulmamıştır. Bu konuda Mustafa Kemal Paşa, gerek Büyük Millet Meclisinde yaptığı konuşmalarda gerekse basın aracılığıyla verdiği demeçlerde sürekli olarak Musul’un Misak-ı Millî sınırları içinde yer aldığına vurgu yapmış ve Musul’un anavatandan koparılmasının mümkün olmadığını dile getirmiştir. Nitekim İngiliz işgali altında bulunan Musul’un gerekirse silah yoluyla da olsa yeniden kurtarılması için gerekli hazırlıkların yapılması talimatını da vermiştir. Bunun üzerine Genelkurmay Başkanı Fevzi (Çakmak) Paşa Elcezire Cephesi Komutanlığına gönderdiği talimatlarda, Musul üzerine yapılacak geniş kapsamlı bir harekât için gerekli hazırlıkların süratle tamamlanmasını istemiştir. Bu gelişmeler ise Elcezire Cephesi’nin önemini bir kat daha arttırmıştır. Bunun üzerine Elcezire Cephesi Komutanı’nın talebi doğrultusunda bölgedeki firar olaylarının önüne geçebilmek ve cephenin asker mevcudunu takviye edebilmek amacıyla yalnızca firari askerlerle ilgili işlemlere bakmak üzere bölgede bir İstiklâl Mahkemesi kurulmuştur. Elcezire İstiklâl Mahkemesi bölgede iki ay gibi kısa bir süre faaliyet göstermiş ve bu süre zarfında firar başta olmak üzere firariyi himaye, firara sebebiyet vermek, memuriyeti kötüye kullanmak, rüşvet almak, rüşvet vermek, sahte vesika düzenlemek, kendi yerine bir başkasını askere göndermek, bir başkası yerine askerde bulunmak, vb. konularda yargılamalarda bulunmuştur. Yargılamalar sonucunda ise berat kararlarının yanı sıra hapis, kürek, kale-bend, pranga-bend, cepheye sevk, meslekten tard, vd. gibi çeşitli cezalar verilmiştir. Mahkemenin verdiği idam cezaları ise iki kısma ayrılmıştır. Bir kısmı müeccel idam kararı şeklinde ol- 164 MESUT YAVAŞ muştur. Yani hüküm bir sonraki firarda icra edilmek üzere ertelenmiş ve askerler de cepheye gönderilmiştir. Hükmün ertelenmeksizin yerine getirilmesine karar verilen dört kişinin idamı ise Meclis onayından geçmediği için infaz edilmemiştir. Elcezire İstiklâl Mahkemesi, Cephe Komutanlığının gönderdiği yazılardan da anlaşıldığı üzere firarların önlenmesi konusunda etkili olamamıştır. Bunun en büyük göstergelerinden birisi ise mahkemenin bölgedeki faaliyetlerinin devam ettiği esnada hâlâ cepheden kaçışların devam etmiş olmasıdır. Bunda mahkemenin idam kararlarının uygulanamamış olmasının yanı sıra verilen cezaların caydırıcı olmayışının da etkisi olmuştur. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 165 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ KAYNAKÇA A) Arşivler Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30. 18. 1. 1/1. 1. 9. BCA, 30. 18. 1. 1/1. 4. 12. BCA, 030. 10. 195. 339. 4. BCA, Tarih: 9-1-1913, Fon Kodu: 030. 18. 1. 1, Yer No: 6. 43. 18. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umumiye Muhasebe Kalemi Evrakı (DH. EUM. MH.), 11 C 1332, 83/16. BOA, Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umumiye Memurin Kalemi Evrakı (DH. EUM. MEM.), 47/46. BOA, Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umumiye Memurin Kalemi Evrakı (DH. EUM. MEM.), 47/46. BOA, Sicili Ahval Komisyonu Defteri (DH. Said), 144/53. BOA, İrâde-i Dâhiliye (İ.DH.), 28 S 1326, Vesika No: 34. BOA, İ.DH., 4 Za 1327, Vesika No: 5. BOA, İ.DH., 26 B 1329, Vesika No: 13. BOA, İ.DH., 26 S 1330, Vesika No: 34. BOA, İ.DH., 18 B 1330, Vesika No: 23. BOA, İ.DH.,26 L 1333, Vesika No: 31. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı Arşivi (ATASE), Türk İstiklâl Harbi (T.İ.H.), Kutu No: 271, Gömlek No: 75, Belge No: 75-2. İçişleri Bakanlığı Arşivi (İBA), Hüseyin Hacim Bey Dosyası (HHBD), Dosya Sicil No: 437. TBMM Arşivi, Devre 1, Sicil No: 251. 166 MESUT YAVAŞ TBMM Arşivi, Devre 2, Sicil No: 251. TBMM Arşivi, Devre 3, Sicil No: 251. TBMM Arşivi, Devre 4, Sicil No: 251. TBMM Arşivi, Devre 5, Sicil No: 41, Kutu: 6. TBMM Arşivi, Devre 6, Sicil No: 45, Kutu No: 7. TBMM Arşivi, Devre 7, Sicil No: 84, Kutu No: 7. TBMM Arşivi, Devre 8, Sicil No: 251, Defter No: 117, Zarf: 7. TBMM Arşivi, Esas No: 3 C, İstiklâl Madalyaları Defteri, Rumuz: 4-15, Madalya No: 871-2151. Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi (T.İ.T.E.), Kutu No: 330, Gömlek No: 20. T.İ.T.E., Kutu No: 330, Gömlek No: 29. T.İ.T.E., Kutu No: 330, Gömlek No: 31. T.İ.T.E., Kutu No: 331, Gömlek No: 14. Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı Arşivi, Dosya Sicil No: M0005870. B) Meclis Zabıtları Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre 4, C I, İçtima Senesi: 1, İçtima: 11, 17 Şubat 1336 (1920) s. 129-151. TBMM Gizli Celse Zabıtları, 1. Dönem, 3. C, 3. İçtima Senesi, C 26, İçtima 177, Celse: 2-3, 20 Kanun-i sâni 1339 (20 Ocak 1923) s. 1199-1218. TBMM Zabıt Ceridesi, 1. Dönem, 3. İçtima Senesi, C 26, İçtima 177, Celse 1, 20 Kanun-i sâni 1339 (20 Ocak 1923) s. 431-436. TBMM Zabıt Ceridesi, 1. Dönem, 3. İçtima Senesi, C 22, İçtima 83, Celse 1, 31 Temmuz 1338 (1922) s. 78-108. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 167 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ TBMM Zabıt Ceridesi, 1. Dönem, 3. İçtima Senesi, C 26, İçtima 180, Celse 1,3, 25 Kanun-i sâni 1339 (25 Ocak 1923) s. 499-510. TBMM Zabıt Ceridesi, 1. Dönem, 3. İçtima Senesi, C 26, İçtima 181, Celse 1-2, 27 Kanun-i sâni 1339 (27 Ocak 1923) s. 1-32. TBMM Zabıt Ceridesi, 1. Dönem, 3. İçtima Senesi, C 26, İçtima 183, Celse 2-4, 29 Kanun-i sâni 1339 (29 Ocak 1923) s. 37-68. TBMM Zabıt Ceridesi, 1. Dönem, 3. İçtima Senesi, C 27, İçtima 187, Celse 4, 5 Şubat 1339 (5 Şubat 1923) s. 167-188. C) Kitap ve Makaleler ALBAYRAK, Mustafa, Millî Mücadele Dönemi’nde Batı Anadolu Kongreleri (17 Mart 1919-2 Ağustos 1920), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1998. ALKAN, Ahmet Turan, İstiklâl Mahkemeleri, Alternatif Üniversite, Ağaç Yayıncılık, İstanbul 1993. AYBARS, Ergün, İstiklâl Mahkemeleri, 1920-1923/1923-1927, Zeus Kitabevi, İzmir 2006. Balıkesir ve Alaşehir Kongreleri ve Hacim Muhittin Çarıklı’nın Kuva-yi Millîye Hatıraları (1919-1920), Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1967. BAYCAN, Nusret, “Orgeneral Cevat Çobanlı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C VII, S 20, Ankara 1991, s. 367-389. ÇARIKLI, Turgut, Babam Hacim Muhittin Çarıklı, Bir Kuva-yi Millîyecinin Yaşam Öyküsü, Yay. Haz. Y. Hakan Erdem, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2005. ÇELİK, Kemal, “Millî Mücadelede İç İsyanlar, Vatana İhanet Kanunu ve İstiklâl Mahkemeleri”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 40, Ankara Kasım 2007, s. 569-613. 168 MESUT YAVAŞ ÇOKER, Fahri, Türk Parlamento Tarihi, TBMM I. Dönem 1919-1923, III, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara 1995. -----------, Türk Parlamento Tarihi, TBMM IV. Dönem 1931- 1935, II, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara 1996. ÇOKER, Fahri - ÖZTÜRK, Kazım, Türk Parlamento Tarihi, TBMM II. Dönem 1923-1927, C III, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara 1995. -----------, Türk Parlamento Tarihi, TBMM III. Dönem 1927- 1931, C III, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara 1996. -----------, Türk Parlamento Tarihi, TBMM IV. Dönem 1931- 1935, C II, Ankara 1996. DURAN, Tülay, “Son Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda Felah-ı Vatan İttifakı”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, XI, S 61, Ekim 1972, s. 12-21. Elcezire İstiklâl Mahkemesi, C 3, TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Yayınları No: 1, Ankara 2015. GÜNEŞ, İhsan, Türk Parlamento Tarihi, TBMM V. Dönem 1935-1939, Ankara 2001. İLGÜREL, Mücteba, Millî Mücadele’de Balıkesir Kongreleri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, İstanbul 1999. İstiklâl Mahkemeleri, C 1, TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Yayınları No: 1, Ankara 2015. KEMAL, Cemal, “Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Musul Meselesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 40, Kasım 2007, s. 643-691. KOYUNCU, Mevlüt, “İlk İslâm Fetihleri Döneminde El-Cezire Bölgesi ve İslamlaşma Süreci”, Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2008, C 10, S 1, s. 131-140. HACİM MUHİTTİN ÇARIKLI BEY VE 169 ELCEZİRE İSTİKLÂL MAHKEMESİ SARUHAN, Utku - YAZGI Şeyma - YALÇIN, Şimal Efsane, “İstiklâl Mahkemeleri Tarihsel ve Hukuki İncelemesi”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Sosyolojisi Dergisi, Mayıs 2013. SOFUOĞLU, Adnan, Kuva-yi Millîye Döneminde Kuzeybatı Anadolu, 1919-1921, Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, Ankara 1994. ŞEŞEN, Ramazan, “Cezîre”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1993, C VII, s. 509-511. Türk İstiklâl Harbi, IV. Cilt, Güney Cephesi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2009. TÜRKMEN, Zekeriya, “Özdemir Bey’in Musul Harekâtı ve İngilizlerin Karşı Tedbirleri (1921-1923)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XVII, Mart 2001, S 49, s. 49-81. ULUSOY, Mümtaz, İstiklâl Harbi’nde 2’nci Kolordu (1918- 1921), Yay. Haz. Ahmet Tetik, Şeyda Büyükcan, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006. YALÇIN, Semih, “Misâk-ı Millî ve Lozan Barış Konferansı Belgelerinde Musul Meselesi”, Misâk-ı Millî ve Türk Dış Politikasında Musul, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1998, s. 155- 173. YAMAN, Ahmet Emin, Millî Ordu’dan Düzenli Orduya, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1990. MUHALEFETİ YILDIRMA ARACI OLARAK İSTİKLÂL MAHKEMELERİ LÜTFİ FİKRİ BEY’İN YARGILANMASI ÖRNEĞİ Sadık ERDAŞ∗ ÖZET 1920 yılı içerisinde çıkartılan üç yasal düzenleme ile Türk siyasal ve hukuk hayatının en tartışmalı özel mahkemelerinden biri olan İstiklâl Mahkemelerine giden yol açılmıştır. İstiklâl Mahkemelerine tartışmalı özelliğini kazandıran asıl düzenlemeler 15 Nisan 1923 ve 25 Şubat 1925 tarihli düzenlemelerle yeni bir “vatan haini” çerçevesinin çizilmiş olmasıdır. Bu düzenlemelerle kendisine yeni bir istikamet arayan Türkiye’nin inşaa etmeye başladığı yeni siyasal sisteme ve toplumsal yapıya muhalif olanlar yasa dili ile “vatan haini” addedilmişlerdir. Dolayısı ile mahkemeler bu ikinci dönem uygulamaları ile sisteme ve modele muhalif olanların yargılanmaları yoluyla onlar ve onların etkili oldukları toplum üzerinde bir yıldırma aracı haline dönüştürülmüşlerdir. Lütfi Fikri Bey II. Meşrutiyet’ten itibaren hukuk ve siyasi hayatımızın en renkli, basın ve siyasal çevrelerde söz ve yazıları ile en etkili muhaliflerinden biridir. Yürütmüş olduğu Baro başkanlığı gibi etkili hukuki kimliği ve yayımladığı kitapçıklar ile yeni rejime soğuk ve hatta mesafeli durduğunu * Dr., Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, serdas@ hacettepe.edu.tr 172 SADIK ERDAŞ görmekteyiz. Bu kişiliğinden dolayıdır ki iki defa İstiklâl Mahkemeleri süzgecinden geçmiş ve baskı altına alınarak bir yıldırma politikasına maruz kalmıştır. Kamuoyu oluşturmada etkinlikleri tartışılmaz olan gazetecilerin ve arkasında İstanbul Barosu gibi hukuki bir platformu barındıran Lütfi Fikri Bey’in yargılanması hilafetin kaldırılması karşısında olası bir direnci şimdiden kırmaktan başka bir şey değildir. Özellikle Lütfi Fikri Bey’in mahkûmiyetine gerekçe olarak savcılık tarafından sunulan delillerin bir adet kitapçık, dokuz adet gazete ve bir adet zarftan oluşması kararın daha ziyade siyaseten alındığının en güçlü göstergesidir. Anahtar Kelimeler: Lütfi Fikri, İstiklâl Mahkemeleri, Muhalefet, Yıldırma, Yargılama. MUHALEFETİ YILDIRMA ARACI OLARAK İSTİKLÂL 173 MAHKEMELERİ LÜTFİ FİKRİ BEY’İN YARGILANMASI ÖRNEĞİ GİRİŞ Cumhuriyet tarihinin en tartışmalı konularından biri olan İstiklâl Mahkemelerinin kuruluşunu iki aşamada değerlendirmek gerekir. İlk uygulama ve yasal düzenlemeler konusunda fazlaca bir itirazın olmadığını görmekteyiz. Ancak “kurtuluş” sürecinde el birliği işbirliği yapan kadro arasında nasıl bir ülkede ve siyasal sistemde yaşanacağı sorunu yeni rejimin daha inşa aşamasında itirazlara neden olmuş bu bağlamda 1923 ve 1925 düzenlemeleri ile İstiklâl Mahkemelerinin tartışılan ikinci dönem uygulamaları başlamıştır. Bu düzenlemelerle İstiklâl Mahkemelerinin muhalif kesim üzerinde bir baskı ve yıldırma aracı haline geldiği, Lütfi Fikri Bey gibi etkili muhaliflerin bu mahkemelerde yargılanmaları yoluna gidilerek aslında muhalif duygu ve düşüncelerin arka plana atılmaya çalışıldığı söylenebilir. İstiklâl Mahkemelerinin Kuruluş Süreci Büyük Millet Meclisinin açılmasının hemen ardından baş gösteren isyanlar karşısında Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümeti, öncelikli olarak ülke içinde otoriteyi yeniden tesis etmek ve ihtiyaç duyulan güvenliği sağlamak amacıyla 29 Nisan 1336 (1920) tarihinde Hıyânet-i Vataniyye Kanunu’nu kabul etmişti1 . On dört maddeden oluşan bu kanun, saltanat ve hilâfet makamı ile ülkeyi düşman istilâsından kurtarmak üzere kurulmuş bulunan Büyük Millet Meclisinin meşruiyetine karşı her türlü sözlü, yazılı ve fiilî muhalefette bulunmayı ve halkı isyana teşvik etmeyi vatana ihanet sayıyor, bu suçları işleyenlerin idamla cezalandırılmalarını öngörüyordu. Ne var ki kısa bir süre içerisinde Hıyânet-i Vataniyye Kanunu’nun uygulamasından istenilen sonucun alınamadığı görülünce daha hızlı 1 Düstur, Üçüncü Tertip, C I, s.4-5, Ergun Aybars, İstiklâl Mahkemeleri, C I-II, (1920-1927), İleri Kitabevi, İzmir 1995, s.28-29. 174 SADIK ERDAŞ çalışan, aldığı kararları hemen uygulayan mahkemelerin kurulması ihtiyacı ortaya çıkmış ve bu amaçla 11 Eylül 1336’da (1920) Firârîler Hakkında Kanun kabul edilmiştir2 . Dokuz maddeden oluşan bu kanun ile asker kaçakları ve onlara yardım ve yataklık edenleri yargılamak üzere Büyük Millet Meclisi üyelerinden oluşacak “İstiklâl Mahkemelerinin” kurulması öngörülüyordu. Görev alanı asker kaçaklarıyla sınırlandırılmış olan bu mahkemelerin kararları kesin olacak ve infazı ile bütün devlet güçleri görevli olacaktı. Kanunun kabul edilerek uygulamaya konulması Mecliste muhalefetin tepkisiyle karşılaştı. Muhalif milletvekillerine göre mahkemeler, fazla yetkilerle donatıldığı, ordu işlerine karışabileceği ve bilhassa idam yetkisi verilen mahkemelerin çok sert çalışabileceği noktasında eleştirilmektedir3 . Bu tepkilere rağmen hükümet, on dört bölgede İstiklâl Mahkemesi kurulmasını isteyen teklifinin müzakereleri sırasında, Firariler Hakkında Kanun’un zihinlerde yarattığı karışıklığı gidermek için bir ek konularak 26 Eylül 1336 (1920) tarih ve 28 sayılı İstiklâl Mahkemeleri Kanununun Birinci Maddesine Müzeyyel Kanun ile4 kanunun kapsamı genişletildi. Böylelikle Asker kaçaklarıyla birlikte Hıyânet-i Vataniyye Kanunu kapsamına giren suçlarla askerî ve siyasî casusluk suçlarına İstiklâl Mahkemelerinin bakması kabul edilerek Türk siyasal ve hukuk hayatının en tartışmalı özel mahkemelerine giden yol açılmış oldu. İstiklâl Mahkemelerinin geniş yetkilerle Meclis denetiminden uzak bir şekilde faaliyetlerini sürdürmeleri meclis içinde ve dışında muhaliflerin ve bazı cephe kumandanlarının tepkisine yol açtı. Bu şartlar altında İstiklâl Mahkemelerinin kuruluş, görev ve yetkilerini 2 Düstur, Üçüncü Tertip, C I, s.61; Ergun Aybars, a.g.e., s.41-42. 3 TBMM, İstiklâl Mahkemeleri, C I, Ankara 2015, s.112 vd. 4 Düstur, Üçüncü tertip, C I, s.78. MUHALEFETİ YILDIRMA ARACI OLARAK İSTİKLÂL 175 MAHKEMELERİ LÜTFİ FİKRİ BEY’İN YARGILANMASI ÖRNEĞİ belirleyen 31 Temmuz 1338 (1922) tarih ve 249 sayılı İstiklâl Mehâkimi Kanunu mecliste kabul edildi5 . On altı maddeden oluşan yeni kanuna göre hükümetin teklifi ve meclisin onayı ile kurulacak İstiklâl Mahkemeleri bir başkan, iki üye ve bir savcıdan oluşacaktı. Mahkemelerin verecekleri cezalar meclisin onayından sonra infaz edilecekti. Bu kanun, 11 Eylül 1921 tarihli Firariler Hakkında Kanun ile eklerini yürürlükten kaldırıyordu. İstiklâl Mahkemelerinde İkinci Dönem Millî Mücadele’nin kazanılmasının hemen ardından 1 Kasım 1922’de saltanat kaldırılırken hilâfet makamına dokunulmamıştı. Hiçbir anayasal ve yasal dayanağı bulunmayan bu kurumun mevcudiyeti sırasında niteliğinin ne olduğu, nasıl olacağı konusu bir muhalefet ortaya çıkardığı gibi kaldırılması da bazı muhalefet akımlarının oluşmasına neden oldu. Saltanatın kaldırılmasından Cumhuriyet’in henüz ilân edilmediği bir yıllık dönem içerisinde halifenin devlet başkanı sayılabileceği, kanun ve hükümet kararlarının halife tarafından onaylanması gerektiği ileri sürülmeye başlandı. Bu tür tartışmaların ve Lozan görüşmelerinin geleceğinin ne olacağı konusunda hızla bir anlaşmazlığa doğru gidildiği bir ortamda, Türkiye Büyük Millet Meclisi kendisini feshetme ve seçimleri yenileme kararı aldı. 1920 tarihli Hıyânet-i Vataniyye Kanunu’nun 1. maddesinde değişiklik yapan 15 Nisan 1339 (1923) tarih ve 334 sayılı Hıyânet-i Vataniyye Kanunu’nun Birinci Maddesinin Tâdili Hakkında Kanun’unu6 kabul ederek bir gün sonra dağıldı. Yapılan bu 4. değişiklikle “Saltanatın ilgasına ve hukuk-u hâkimiyet ve hükümranisinin gayri kabil-i terk ve tecezzi ve ferag olmak üzere Türkiye halkının mümessil-i hakikisi olan Büyük 5 Düstur, Üçüncü tertip, C I, s.108-110; Ergun Aybars, a.g.e., s.127-129. 6 Düstur, Üçüncü tertip, C IV, s. 81-82; Ergun Aybars, a.g.e., s.137. 176 SADIK ERDAŞ Millet Meclisinin şahsiyet-i maneviyesinde mündemiç bulunduğuna dair 1 Teşrin-i sani 1338 tarihli karar hilafında veya TBMM’nin meşruiyetine isyanı mutazammın kevlen veya tahriren veya fiilen an kastın muhalefet veya ifsadat veya neşriyatta bulunan vatan haini” addedilmiştir. Saltanatın kaldırılması, Lozan antlaşmasının imzalanması ve Halk Fırkası’nın kurulması gibi siyasal gelişmeler merkezinde geliştiğini gördüğümüz yeni bir rejimin inşası süreci şimdiye kadar Millî Mücadele başından beri iş birliği içerisinde olan kadro arasında yol ayrımına zemin hazırladığı gibi bundan sonra nasıl bir ülkede ve siyasal sistemde yaşanacağı konusu da başta gazete sayfaları olmak üzere birçok zeminde tartışılmaya başlandı. Köşe yazarları, gelişmelerin hilâfetin kaldırılmasına doğru gittiğini ileri süren yazılar kaleme alırken basının hilâfet lehine ve aleyhine başlattığı yazı kampanyasına Meclis içerisinden de katılanlar oldu. Örneğin Rauf Bey (Orbay) gazetelere verdiği bir demeçte7 Cumhuriyet’in aceleye getirildiğini, en doğru devlet şeklinin halifenin başkanlığında olabileceğini savunuyordu. Ülkenin siyasal geleceğinin tartışıldığı bu sırada Hint Müslümanları adına Ağa Han ile Emîr Ali’nin İsmet Paşa’ya Londra’dan gönderdikleri bir mektup bazı İstanbul gazetelerinde yayımlandı (5-6 Aralık 1923). Mektupta, özet olarak hilâfet makamının dünya Müslümanları üzerindeki etkisine değinilerek bu makamın Türklerde kalmasının Türkiye’ye sağlayacağı faydalar sıralanıyor ve kaldırılmaması isteniyordu. Konuyu 8 Aralık 1923 günü Meclise getiren Başvekil İsmet Paşa bunun bir komplo olduğunu, işin arkasında İngiltere’nin bulunduğunu, mektubu yayımlayanların Hıyânet- i Va7 Tevhid-i Efkar, 1 Kasım 1923. İstanbul basınında bu çerçevede çıkan yazıların bir değerlendirmesi için bakınız; Tülay Alim Baran, “İstanbul Basınında Cumhuriyetin İlanına Tepkiler ve Yorumlar”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XV, S 44, Temmuz 1999, s. 627-643. MUHALEFETİ YILDIRMA ARACI OLARAK İSTİKLÂL 177 MAHKEMELERİ LÜTFİ FİKRİ BEY’İN YARGILANMASI ÖRNEĞİ taniyye Kanunu’nun 1. maddesine göre suç işlediklerini ileri sürerek bu vesile ile İstanbul’a bir İstiklâl mahkemesinin gönderilmesini teklif etti. Görüşmeler esnasında Rauf Bey Meclis olarak hürriyet-i şahsiye, hürriyet-i kelam ve hukuk-u siyasiye mesailinden düşünmek gerektiğine işaret ederek, ifade edilen hıyanet kokusunun memleket üzerinden geçmemesi ve bunun Cumhuriyetimiz ve cumhuriyet tarihi için leke olacak bir hale gelmemesi temennisinde bulunmuştur8 . Teklif kabul edilerek İstanbul’a gidecek mahkeme heyeti seçildi ve ertesi gün yola çıkarıldı. Böylece İstiklâl Mahkemelerinin ikinci safhası birincisinden çok farklı sebeplerle başlamış oldu. Dört üye ile bir savcıdan oluşan mahkeme heyeti9 , İstanbul’da gelişlerinden hemen sonra yayımladığı bildiride10 Cumhuriyet’in varlığına ve esaslarına karşı hareket edenlerin şiddetle cezalandırılacağını ve mahkemenin bu amaçla kurulduğunu belirtiyordu. Hüseyin Cahit (Yalçın), Ahmet Emin (Yalman), Velid Ebüzziya ve Eşref Edip (Fergan) gibi ünlü yazarların da dâhil olduğu, “Matbuat Davası” olarak anılan gazetecilerin duruşmasına 15 Aralık’ta başlandı. Savcı gazetecileri, halifeye siyasî güç kazandırmak ve hilâfetin kaldırılması durumunda Müslümanların büyük felâketlerle karşılaşacakları yolundaki propagandalara alet olmakla suçluyor ve Hıyânet-i Vataniyye Kanunu’nun 1. maddesine göre cezalandırılmalarını istiyordu11. Kamuoyunda büyük tartışmalara yol açan dava 2 Ocak 1924’te sonuçlandı. Gazeteciler beraat ettiler ve Ocak ayı sonunda İzmir’de bulunan Mustafa Kemal 8 TBMM Gizli Celse Zabıtları, C IV, 67. İnikat, İkinci Celse, 13.12.1339, s. 335. 9 Ergun Aybars, a.g.e., s.227. 10 Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931), Cem Yayınevi, İstanbul 1989, s.79 ve Ergun Aybars, a.g.e., s.229. 11 Ayın Tarihi, Kanunu Sani 1926. 178 SADIK ERDAŞ ile görüştüler12. Böylece hem kamuoyunun tepkisi yatıştırılmış hem de İstanbul basınından hareketle muhalefete ciddi bir gözdağı verilerek yıldırılmış oldu. Müzmin Bir Muhalif: Lütfi Fikri Bey 1890’da Mülkiye mektebini bitirdikten sonra Paris’e giderek hukuk eğitimi aldı. İstanbul’a dönüşünde bir süre avukatlık yapan Lütfi Fikri Bey Mizancı Murad’la haberleştiği iddiasıyla tutuklanarak bir yıl hapis yattı13. Hapisten çıktıktan sonra sürgün olarak memuriyetle taşraya gönderildi14. Hamîdâbâd ve Niğde sancaklarında tahrirat müdürlüğünde bulundu ve sonrasında Tortum kaymakamlığına getirildi. Bu görevinde henüz iki yılı tamamlamadan kaçarak Rusya’ya ve (1901) oradan Avrupa’ya geçti. 1904’te Mısır’a gelen Lütfi Fikri Bey’in burada avukatlık yaptığını görmekteyiz. Lutfi Fikri, II. Meşrutiyet’in ilânı üzerine Mısır’dan İstanbul’a geldi ve Dersim mebusu olarak Meclis-i Mebusan’da görev aldı15. Avrupa ve yetiştiği Fransız hukukunu çok iyi bilen Lütfi Fikri Mecliste bulunduğu sıralarda özellikle Basın Kanununun oluşumuna büyük ve önemli destekler verdi16. Lütfi Fikri Bey politikacı ve gazeteci olarak tanındığı kadar hukuk bilgisi ve hukukçu kişiliği ile de tanınmaktadır. Batı sisteminin hukukuna, sosyal ve kültürel hayatının inceliklerine hâkim olması onu avukat olarak görev yaptığı yıllarda başarılı kıl12 BCA, Fon Kodu :30.10.0.0 Yer No :9.55.1., Tarih :30.1.1924 , Dosya :843. 13 BOA, Fon Kodu: BEO, Dosya No: 931 Gömlek No: 69814, Tarih: 05.Za.1314 (Hicrî). 14 BOA, Fon Kodu: BEO, Dosya No: 976 Gömlek No: 73158, Tarih: 10.S. 1315 (Hicrî). 15 Mehmet Reşit, “Meşrutiyet Muhalefetinden Bir Safha Lütfi Fikri’nin Siyasi Mücadeleleri”, Hürriyet, 2/3 Ekim 1952; Y. Demirel, a.g.e., s.184-191. 16 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, 28 Nisan 1325, 69 inikad. MUHALEFETİ YILDIRMA ARACI OLARAK İSTİKLÂL 179 MAHKEMELERİ LÜTFİ FİKRİ BEY’İN YARGILANMASI ÖRNEĞİ mıştır17. 1909’da Mülkiye Mektebi’nde ceza hukuku dersleri verdi18 ve ders notlarını Hukûk-u Ceza19 ve Mebadî-i ilm-i Hukûk20 başlıklarıyla yayımladı. Şubat 1912’de Dersim’de Kürtler ve Ermeniler arasında yaşanan arazi anlaşmazlığını çözmek amacıyla bölgeye gönderildi21. Bir yandan da avukatlık yapmış 1920 yılında İstanbul Baro başkanlığına seçilmiş ve bu görevde 5 yıl kalmıştır. Kuruluşunda yer almasına karşın kısa bir müddet sonra Meşrutiyeti elde eden ve gene Meşrutiyetin yerleşmemesine sebep olarak gördüğü İttihat ve Terakki’ye muhalefet etmeye başladı. Bir parlamenter olarak her fırsatta ve platformda kuvvetler ayrılığı prensibini savunmuştur. Ona göre her insan elindeki kuvvet ve salahiyeti suiistimal etmeye mütemayildir. Bu kuvvet ve salahiyet suiistimal edilmemek için mutlaka başka kuvvet ve salahiyetlerle sınırlı ve mukayyet olmalıdır. Yani hukuki salahiyetler diğer hukuk ve salahiyetlerle sınırlandırılmalıdır22. Lütfi Fikri Bey dinin devlete hâkim olmasından da şikâyet etmektedir. O laikliği benimsemiş ve her zaman batı tipi parlamenter rejimden yana olmuştur. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin tasfiye edilmesi gereğine inanan Lütfi Fikri Bey’e göre bundan sonra üç farklı fırka kurulması uygundu. 1-Muhafazakârlar, 2-Merkezde Mutedil Fırka ve 3- İfratla ileri 17 Suat Güven, Lütfi Fikri Bey’in Siyasi Görüşleri ve İki Risalesi, MÜ Ortadoğu ve İslâm Ülkeleri Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1998, s.26. 18 Mücellitoğlu Ali Çankaya, Son Asır Türk Tarihinin Önemli Olayları ile Birlikte Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, C 3, Ankara 1968–1969, s.450. 19 Lütfi Fikri, Hukuk-u Caza, İstanbul, 1325 (1909). 20 Lütfi Fikri, Mebadî-i ilm-i Hukûk, İstanbul, Matbaa-i Ahmet İhsan, 1327 (1911). 21 BOA, Fon Kodu H.SYS. Dosya No :53 Gömlek No :31, Tarih :04.Ra.1330 (Hicrî). 22 Lütfi Fikri, Hükümdarlık Karşısında Millîyet ve Mesuliyet ve Tefrîk-i Kuvva, 1922, s.20. 180 SADIK ERDAŞ gitmek isteyeceklerin kuracağı Ahrar Fırkası yani sol cenah23. Bu düşüncesi dolayısıyladır ki, 1910’da kurulan Mutedil Hürriyetperverân Fırkası’nın kurucuları arasında yer aldı ve bu hareketin gerçek önderi oldu24. Başyazarlığını yaptığı Tanzimat, Tazminat, Islahat, Tesirat, Matbuat, Teşkilat, Mern ve İfham gibi sürekli isim değiştiren birçok gazete çıkardı. Hürriyet ve İtilâf Fırkası’nın da kurucularından biri ve partinin matbuattaki en gür sesiydi25. 1915’te gittiği İsviçre’den ancak Mondros Mütarekesi’nden sonra döndü. Ali Rıza Paşa kabinesinin yaptırdığı seçimlerde aday olmadığı halde İstanbul müntehib-i sanileri tarafından mebus olarak seçilmesine rağmen Sabah gazetesinde yazdığı makale ile seçime teşekkür etmekle beraber İstanbul mebusluğundan istifa etmiştir26. Necmettin Sadak’ın ifadesiyle “yeni ve mühim bir hadise olduğu gün derhal bir makale yazan, hadise daha ziyade ehemmiyet kazanırsa bir risale neşreden” Lütfi Fikri Bey bu yeni dönemde de siyasal gündem çerçevesinde yazmalarını sürdürdü. Türk düşünce hayatında ve dönemin yazarları arasında en fazla etki bırakan çalışmaları “Hükümdârlık Karşısında Millîyet ve Mes’ûliyyet ve Tefrîk-i Kuvâ Mesâ’ili”27 23 Lütfi Fikri, Selanik’te Bir Konferans, İstanbul Ahmet İhsan Matbaası, 1326 (1910), s.44-45. 24 Bu konuda bakınız, Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, İstanbul 1984 ,s. 214-217. 25 Ali Birinci, Hürriyet ve İtilaf Fırkası, II. Meşrutiyet Devrinde İttihat ve Terakkiye Karşı Çıkanlar, Dergâh Yayınları, İstanbul 1990, s.72 vd. 26 Mehmet Reşit, a.g.m., s.188-189 ve BOA, Fon Kodu: ŞD. Dosya No: 854 Gömlek No :15, Tarih :14.Ra.1341 (Hicrî). 27 Lütfi Fikri, Hükümdarlık Karşısında Millîyet ve Mes’ûliyyet ve Tefrîk-i Kuvâ Mesâ’ili, İstanbul, 1338 (1922). Ayrıca bu risalenin yarattığı tartışmalar için bakınız, Mehmet Özden, “Saltanat Kaldırılmadan Önce Rejim Tartışmaları: Lütfi Fikri Beyin “Hükümdarlık Karşısında Millîyet ve Mesuliyet ve Tefrîk-i Kuvva Mesaili” (1922) Başlıklı Risalesi ve Polemikler”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi - Journal of Faculty of Letters, C 29, S 1 (HaziranJune 2012), s.231-246. MUHALEFETİ YILDIRMA ARACI OLARAK İSTİKLÂL 181 MAHKEMELERİ LÜTFİ FİKRİ BEY’İN YARGILANMASI ÖRNEĞİ ile “Meşrutiyet ve Cumhuriyet”28 başlıklı risaleleridir. İstanbul ve Ankara hükümetleri arasında bir diyalog kurup aralarını bulmak amacıyla Müsâlemet İttifakı adıyla bir dernek kurdu29 ancak bu teşebbüsten bir sonuç çıkmadı. TBMM’nin Nisan 1923’te yaptığı daha sonra kendisinin de yargılanacağı “Hıyânet-i Vataniyye Kanunu’nun Birinci Maddesinin Tâdili Hakkında Kanun” teklifinin verilmesi üzerine Tevhid-i Efkâr’da “Mebusan-ı Kirama Açık Mektup” başlıklı bir yazı yayınlayarak30 bu kanunun tatbikat ve fiiliyatta bir “fikir cürmü” haline geleceği, ihtilal halinde olan bir memleketin hummadan ateşler içinde sayıklayan bir hasta halinde olduğu dolayısıyla onun sözünün, imzasının ve yaptıklarının bir itibarı olmayacağını vurgulamış ve fakat bu ihtilal halinde ısrar ediliyorsa seçimlerin yapılmaması gereğine dikkat çekmiştir31. Saltanatın ve hilâfetin kaldırılmasına karşıydı. Nitekim 10 Kasım 1923 tarihli Tanin’de yayımlanan bir yazısında Halifeye istifa etmemesini telkin etmeye çalıştı. Baro Başkanlığını da yürüttüğü bu sıralarda 11 Aralık 1923 günü İstanbul İstiklâl Mahkemesi Savcılığının talimatı üzerine sorgu için davet edildi ve ifadesi alındıktan sonra serbest bırakıldı32. 13 Aralık 28 Lütfi Fikri, Meşrutiyet ve Cumhuriyet, Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi, İstanbul, 1339 (1923). Yine bu risale etrafında Mehmet Özden, “Cumhuriyet’in İlânı Arifesinde Meşrutî ve Cumhurî Rejimler Üzerine Bir Polemik: Lütfi Fikri Beyin Meşrutiyet ve Cumhuriyet Risâlesi (1923)”, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi CTAD Yıl 6, S 12 (Güz 2010), s. 153–181. 29 Tarık Zafer Tunaya,”Muhalefet Tarihinin Heyecanlı Siması: Lütfi Fikri Bey”, İnsan Derisiyle Kaplı Anayasa, Arba Yayınları İstanbul 1988, s. 187-194. 30 Tevhi-i Efkar 15 Nisan 1923; Y. Demirel, Lütfi Fikri Beyin Günlüğü, s. 153- 158. 31 Dersim Mebusu Lütfi Fikri Bey’in Günlüğü, ”Daima Muhalefet”, Yayına Hazırlayan; Yücel Demirel, ARMA Yayınları, İstanbul 1991, s. 153-158. 32 Murat Kurt, Lütfi Fikri Bey’in Siyasi Mücadelesi Yahut Tek Başına Muhalefet, Şehir Yayınları, İstanbul 2008, s. 221. 182 SADIK ERDAŞ 1923’te İstanbul kumandanı Şükrü Naili Paşa, Vali Ali Haydar Bey, Polis Müdürü Saadettin Bey ve İstiklâl Mahkemeler üyelerinin yapmış oldukları toplantı sonrasında Tanin gazetesi yayın müdürü Baha Bey, İstanbul Baro Başkanı Lütfi Fikri Bey ve Halifenin yaveri Ekrem Bey gözaltına alındı. 15 Aralıkta yapılan sorgulama sonrasında Baha Bey serbest bırakılırken Ekrem Bey ve Lütfi Fikri Bey savcının emriyle tutuklanmıştır. Ekrem Bey yapılan sorgulamasının ardından 8 Ocakta tahliye edilirken33 Lütfi Fikri Beyin duruşması 19 Aralık 1923’te başlamıştır. Savcı iddianamesinde iki noktaya dikkat çekmektedir. Bunlardan ilki; 15 Kasım 1923 tarihli Akşam gazetesinde Lütfi Fikri beyin Necmeddin Sadak’a verdiği cevapta milli egemenliğin mutlaka cumhuriyet yönetimi ile eş anlamlı olmadığını, meşrutiyeti cumhuriyete tercih ettiğini, hükümet-i cismaniyesiz hilafeti yaşatmanın imkânsızlığını açıkça ileri sürdüğünü, ikinci olarak da Tanin gazetesinin 10 Kasım 1923 tarihli sayısında “Huzur-u Hazret-i Hilafetpenahiye” başlıklı yazısında “ahval ve zaman öyle gösterdi ki, zat-ı hazret-i hilafetpenahiniz bu gün Türk ve İslam tarihine bir kararınızla şu veya bu mecrayı verebileceksiniz.” dedikten sonra “ölüm tehlikesi olsa bile Hanedanın ebediyen sükût etmemesi için Halife hazretlerine sebat ve metanet tavsiye ettiği” ve bu yazılarının 1 Kasım 1922 tarihli karara ve buna bağlı olan Hiyanet-i Vataniye Kanunu’nun 1.maddesine aykırı olduğundan bu gerekçe ile tutuklu bulunduğunu belirterek ilgili gazete nüshalarını mahkeme başkanlığına davanın delilleri bağlamında verdi34. 33 Makam-ı Hilafet Yaveri Yüzbaşı Ekrem Bey’in sorgulaması ve tahliyesi için bakınız: TBMM İstiklâl Mahkemeleri Arşivi, Klasör; 003, Dosya; 006, Gömlek; 1, s. 1-17. 34 Ergun Aybars, a.g.e., s.240; Ayrıca Lütfi Fikri Beyin yargılanması için TBMM, İstiklâl Mahkemeleri, C 2; İstanbul İstiklâl Mahkemesi, Baro Reisi Lütfi Fikri Bey Hakkında Zabıtname, Ankara 2015, s.49-121. MUHALEFETİ YILDIRMA ARACI OLARAK İSTİKLÂL 183 MAHKEMELERİ LÜTFİ FİKRİ BEY’İN YARGILANMASI ÖRNEĞİ Lütfi Fikri Bey mahkeme başkanı ile olan konuşmalarında da Hilafetin kesinlikle Türklerde kalması gerektiğini zira Türkiye’nin bu gün yararlanmamakla birlikte dünya üzerinde Halife sayesinde etkin bir yeri olduğunu ileri sürerek görüşlerinde bir değişiklik olmadığını dile getirdi. Hilafetin Türkiye’den gitmesiyle Türkiye’nin önemsiz bir devlet durumuna düşeceğini Azerbaycan’dan farkı kalmayacağını, Cumhuriyet kuralım derken Hilafetin feda edilmesinin yanlış olacağını belirtti35. 20 Aralık duruşmasına Lütfi Fikri Bey’in yazıları tek tek ve cümle cümle irdelenmesi ve bu çerçevede soruların cevaplanması ile başlandı ve iddianamenin dinlenmesine geçildi. İstanbul İstiklâl Mahkemesi savcısı Akşam ve Tanin gazetelerinde yayınlanan hilafetle ilgili yazıların Hiyanet-i Vataniye Kanunu’nun 1. maddesi gereği suç teşkil ettiğini, yazarın bu yazılarıyla meşrutiyeti cumhuriyetten üstün tuttuğunu, millî egemenliğin kesinlikle cumhuriyette olamayacağını yazdığını belirtti. Savcı meşrutiyet rejiminin saltanatın geri gelmesini gerektirdiğini, dolayısıyla Lütfi Fikri Bey’in millî egemenliğin Meclisten alınarak bir kişiye verilmesini istediğini ileri sürdü. Lütfi Fikri Bey’in bu fikirleri ve yazıları dolayısıyla 1 Kasım 1922 tarihli Meclis kararına karşı mükerreren yayında bulunduğu için Hiyanet-i Vataniye Kanunu’nun 1. Maddesi ile suçlanmasını ve 2. Madde gereği cezalandırılmasını talep etti. 23 Aralıkta beraat eden gazetecilerle görüşen Lütfi Fikri suçsuz olduğunu İstiklâl Mahkemesi adaletine güvendiğini ve beraat edeceğini umduğunu söyledi36. Ertesi gün yapılan savunmada Lütfi Fikri Bey’in avukatı Kuddusi Bey müvekkilinin geride bıraktığı hayatının dikkate alınması durumunda onun vatan haini olamayacağının görü35 Tanin, 20 Aralık 1923. 36 Ergun Aybars, a.g.e., s.241. 184 SADIK ERDAŞ leceğini, iddiaların maddi delillere dayandırılmadığını belirtti. Diğer avukat Hayri Bey ise Lütfi Fikri Bey’in yazılarını yayımlayan gazete sorumlularının yargılanmadığını dolayısı ile müvekkilinin aynı durumda olması gerektiğinin, vatan hainliğinde bulunmanın kanuna göre kasıtla işlenmesi gereken suç olmasına rağmen müvekkili hakkında savcının iddianamesinde bile kasıtla yayında bulunulduğu görüşüne yer verilmediğini belirtti. Lütfi Fikri Bey, savcının duygulara hitap ettiğini fakat delillere dayanmadığının altını çizerek başladığı savunmasında Türkiye’nin dünya medeni milletleriyle ilişkisi olması dolayısıyla batı düşüncesinden uzak kalamayacağını Avrupa basın yasalarından örnekler vererek yazılarının suç sayılamayacağını, Hiyanet-i Vataniye Kanunu’nun geniş biçimde yorumlanmasının birçok kimseyi zor duruma sokabileceğini hatırlattı. Refet Paşa’nın bir yıl önce İstanbul’a geldiği zaman cumhuriyet rejimini çok sert bir dille eleştirdiğini kendi yazılarının bu eleştiriler karşısında hiç sayılacağını, meşrutiyet ve cumhuriyet rejimleri arasında millî egemenlik yönünden büyük bir ayrılık bulunmadığını anlattı37. 27 Aralıkta açıklanan kararda, “milletin yegâne ve hakiki mümessili olan TBMM namına icrayı muhakeme ve ifayı hükme mezun İstanbul İstiklâl Mahkemesi, savcının iddialarındaki hususları göz önüne alarak sanığın Tanin ve Akşam gazetelerinde yayınlanan ve davaya konu olan yazıları ile 1 Kasım 1922 tarihli “Saltanatın kaldırılması” ile ilgili karara aykırı yayında bulunduğu için Hiyaneti Vataniye Kanunu gereğince yargılanan Lütfi Fikri Bey’in bu yazılarıyla Halifeyi direnmeye kışkırttığı ve Meclisin manevi şahsiyetine hakaret ettiği sabit bulunmuş ancak bu suçun kasıtla işlenmediği dikkate alınarak oy çokluğu ile suçlu bulunduğu, bölücü ve yıkıcı yayında bulunduğun37 Tanin, 25 Aralık 1923, s.1-2; Ayın Tarihi, C 2, No;4, s.160-171. MUHALEFETİ YILDIRMA ARACI OLARAK İSTİKLÂL 185 MAHKEMELERİ LÜTFİ FİKRİ BEY’İN YARGILANMASI ÖRNEĞİ dan dolayı adı geçen Kanunun 3. Maddesi gereğince beş sene küreğe mahkûm edilmesine karar vermiştir38. Aslında kamuoyu oluşturmada etkinlikleri tartışılmaz olan gazetecilerin ve arkasında İstanbul Barosu gibi hukuki bir platformu barındıran Lütfi Fikri Bey’in yargılanması hilafetin kaldırılması karşısında olası bir direnci şimdiden kırmaktan başka bir şey değildir. Özellikle Lütfi Fikri Bey’in mahkûmiyetine gerekçe olarak savcılık tarafından sunulan delillerin bir adet kitapçık, dokuz adet gazete ve bir adet zarftan oluşması kararın daha ziyade siyaseten alındığının en güçlü göstergesidir. Nitekim mahkeme üyelerinden Asaf Bey39 Lütfi Fikri Bey tarafından neşredilen ve davaya konu olan yazılarında Halifeye istifa etmemesi çağrısının “fikr-i zati ve kanaat-i şahsiyesine göre bir tavsiyeden ve Necmettin Sadak ile giriştiği polemik yazılarını da “mübahese ve münazara-i ilmiyeden ve fikir ve içtihad-ı şahsisini ifade ve beyandan” ibaret olduğu, oysa Hiyaneti Vataniye Kanunu’nun 1. Maddesi ile tarif ve tasrih ve 2. ve 3. Maddelerinde dereceleri sıralanan vatana ihanet suçunun işlendiğine yönelik vicdani bir kanaat temin edemediği gerekçesiyle beraati yönünde oy kullandığını da belirtmek gerekir40. Lütfi Fikri Bey hakkında verilen bu hüküm önceleri başkanı bulunduğu İstanbul Barosu tarafından temyiz edilmek istenmiş ve bu çerçevede Reis-i sani Saadettin Ferit Bey tarafından kaleme alınan 38 TBMM, İstiklâl Mahkemeleri C 2, İstanbul İstiklâl Mahkemesi Zabıtları, Ankara 2015, s.15-17. 39 Asaf Süleyman Doras, İstanbul Hukuk Mektebi mezunu. Reddi İlhak Cemiyeti kurucusu ve İzmir’e Doğru gazetesi sahibi. 2. dönem Saruhan, 3. dönem ara seçimlerde ve 4. dönem İzmir milletvekili. 40 TBMM, İstiklâl Mahkemeleri, C 2, İstanbul İstiklâl Mahkemesi Zabıtları, aynı yer. 186 SADIK ERDAŞ Lütfi Fikri Beyin affı istirhamına dair bir telgraf 14 Ocak 1924’te TBMM’ce İstida Encümenine havale edilmiş41 bunun kanunlar çerçevesinde mümkün olmadığı anlaşılınca avukatları aracılığı ile TBMM’ye verilen bir dilekçe ile affı talep edilmiştir. Meclis Başkanlığına hitaben yazılan bu dilekçe ile “Müddabih cürmümün vukuunda mahkeme-i nizamiyenin salahiyeti takarrür etmiş ve bendeniz için iki derece-i mehakimden geçmek bir hakkı müktesep halini almış iken iki ay sonra teşekkül eden İstiklâl Mahkemesine tevdiim ahkâmı kanuniyeye ve üssü adalete münafi olduğu gibi neşriyattan dolayı gazete müdürü mesullerinin fail-i asli ve makale sahiplerini fail-i müşterek olması icabı kanuni olmasına rağmen yalnız acizlerinin mahkûmiyeti ilmen ve kanunen gayri kabil-i izahtır. Diğer taraftan hakkımdaki davada bütün iddialar ve müdafaalar münhasıran meşrutiyet ve cumhuriyet meselelerine müteallik olduğu halde mahkeme müdafaası dinlenmemiş bir husustan yani arizadan dolayı kulunuzu mahkûm etmiştir. Kararın ittifakla olmaması da bütün bu maruzatımı müeyyittir. Meclis-i aliniz bir mercii am olup her nevi şikayatı kabule ve haksızlıkları ıslaha salahiyettar olduğundan lütfen hakkımda marularz şeraitle hüküm ve kararın ref’i ile icrayı adalet buyurulmasını tazarru ve istirham eylerim42.” verilen hükmün kaldırılması istenmiştir. Bunun üzerine Adliye Encümenliği tarafından Meclis Başkanlığına sunulan bir mazbata, “Cumhuriyetimiz kanunlarını tatbik hususunda azim ve şiddeti haiz olmakla beraber icabında asar-ı şefkat ve ref’et de ibraz edebileceğinden ve Lütfi Fikri Bey’in hayatı maziyesi de bu şefkat ve ref’eti izhara layık görüldüğünden adı geçenin talebi üzerine mahkûmiyet-i müphemi mebhusiyesiyle netayiç-i hukuku berveçh-i ati tanzim edilen layiha-i kanuniyenin müstacelen kabul buyurulması temennisi ile keyfiyet heyeti umumiyeye arz olunmuştur43. 41 Mete Tunçay, a.g.e., s. 82 dipnot, 31. 42 TBMM, Zabıt Ceridesi, 2. Dönem, C 5, 99. Birleşim, s. 689-690. 43 TBMM, Zabıt Ceridesi, 2. Dönem, C 5, 99. Birleşim, s. 688. MUHALEFETİ YILDIRMA ARACI OLARAK İSTİKLÂL 187 MAHKEMELERİ LÜTFİ FİKRİ BEY’İN YARGILANMASI ÖRNEĞİ Mecliste yoğun tartışmalar sırasında ikinci bir telgraf dilekçe örneğinin de okunduğu görülmektedir. Burada da “ 20 Kanunusani tarihli telgrafın muhteviyatını tekrar istirham ve şayet Meclis-i Alinin o tarzda bir karar ittihazı usulüne muvafık görülmezse ve ancak cezanın affı ve hukuk-u memnuanın iadesi suretiyle adalet icraası tercih buyurulursa olvechile muamele ittihazını istida eylerim” denilmektedir44. Nihayetinde bu başvuru üzerine Şubat 1924’te TBMM tarafından çıkarılan özel bir kanunla affedildi ve yasakları kaldırıldı45. Sahip olduğu muhalif kimliği nedeniyle iktidar ve İstiklâl Mahkemeleriyle yıldızı barışmayan Lütfi Fikri Bey’e yönelik bir başka yıldırma girişimi 1924 yılı içerisinde Muhamat Kanunu çerçevesinde yapıldığı görülmektedir. 3 Nisan 1924 yılında çıkartılan Muhamat Kanunu ile Avukatlık mesleğiyle bağdaşmayan kişilerin tasfiyesi amacıyla kanunun geçici bir maddesine göre kurulan ‘Tefrik Meclisi’, o tarihte İstanbul Barosunu “münfesih” saymış, baronun tüm evrakına el koymuş ve kayıtlı 960 üyenin 482’sini Barodan ve avukatlık mesleğinden çıkarmıştır46. Ancak İstanbul Barosunun bu olaya sert tepki göstermesi üzerine Adalet Bakanlığı, Baronun yetkilerini aynen kabul etmek zorunda kalmıştır. Tefrik Meclisinin kararının Baroya bildirilmesi üzerine Cumhuriyet döneminin ilk Baro Genel Kurulu, 28 Ağustos 1924 Perşembe günü tasfiye edilen avukatların da katılımıyla toplanmış ve sert tartışmalardan sonra Lütfi Fikri Bey yeniden başkanlığa seçilerek Cumhuriyet döneminin ilk Baro Başkanı olmuştur. 44 A.g.e., s. 699. Ayrıca Lütfi Fikri Bey’in affı ile ilgili meclis tartışmalarının aktarıldığı 15 Şubat 1340 (1924) tarihli Tanin gazetesinde yer alan haberin latin harflerine aktarımı için bakınız: Nevin Yurdusever Ateş, “Lütfi Fikri Bey’in Affı”, Toplumsal Tarih, C 9, S 53, Mayıs 1998, s.31-32. 45 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu: 30..10.0.0 Yer No: 9.51.10., Tarih :12.2.1924, Dosya :710. 46 Bu konuda bakınız: Umut Karabulut, “Muhâmât Kanunu: Türkiye’de Avukatlık Kurumunun Düzenlenmesi ve İstanbul Barosunda Yaşanan Tasfiyeler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi Journal Of Modern Turkish History Studies, XIII/27 (2013-Güz ), s.79-104. 188 SADIK ERDAŞ Lütfi Fikri Bey’in tekrar baro başkanlığına seçilmesi Ankara’yı fena halde kızdırmış olmalı ki, Mustafa Kemal Atatürk 05 Kasım 1925 günü “Cumhuriyetin kendi hukukçularını yetiştirme” iddiası ile kurulan Ankara Adliye Hukuk Mektebi’nin açılışında yaptığı konuşmasında; “Cumhuriyet ilan olunduktan sonra vukua gelen feci bir hadiseyi de nazarı intihabınız önünde canlandırmak isterim. En büyük mamuremizin bu memlekette belki Avrupa’da tahsil etmiş yüksek mütehassıslardan mürekkep baro heyeti alenen hilafetçi olduğunu ilan eden ve ilan etmekle iftihar duyan birisini seçip kendisine reis intihab eylemiştir. Bu hadise köhne hukuk erbabının cumhuriyet zihniyetine karşı deruni ve hakiki olan vaziyet ve temayülünü ifadeye kâfi değil midir? Bütün bu hadisat erbabı inkılâbın en büyük fakat en sinsi hasmı canı, çürümüş hukuk ve onun bi derman müntesipleri olduğunu gösterir.” sözleriyle eleştirmiştir47. Tarikat-ı Salahiye Davası ve Lütfi Fikri Bey’in Yargılanması Lütfi Fikri Bey’in ikinci kez İstiklâl Mahkemesi önüne çıkması 1925 yaz aylarında olmuştur. Şeyh Sait isyanını soruşturan Şark İstiklâl Mahkemesi soruşturma esnasında “Tarikat-ı Salahiye” adlı gizli bir örgütün varlığına tesadüf etmiş ve bu nedenle soruşturma başlatılmıştı. Bu bağlamda tutuklananlar arasında üç önemli isim dikkat çekmektedir. Tarihçi Ahmet Refik Bey, Aksekili Ahmet Hamdi Efendi ve İstanbul Baro Başkanı Lütfi Fikri Bey. Ünlü tarihçi ve tarihi sevdiren adam olarak da değerlendirilen Ahmet Refik Bey savunmasında Cemiyetle ilişkisini kesinlikle reddetmiş, Kiraz Hamdi Paşa’nın kendisine kurucu üyelik önerdiğini fakat bu isteği geri çevirdiğini belirtmiştir48. Cemiyete mücadele-i milliye aleyhinde olduğu için girmedi47 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C I-III, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 1989, s.251. 48 Tarık Zafer Tunaya, “Türk Devrimine Karşı İdeolojik Bir Muhalefet Girişimi: MUHALEFETİ YILDIRMA ARACI OLARAK İSTİKLÂL 189 MAHKEMELERİ LÜTFİ FİKRİ BEY’İN YARGILANMASI ÖRNEĞİ ğini duygusal bir konuşma ile açıklamış ve beraat etmiştir49. Aksekili Hamdi Hoca’da Cemiyetten habersiz olduğunu söylemiş ve o da beraat etmiştir50. Daha önce de İstanbul İstiklâl Mahkemesi tarafından yargılanan hilafetçi ve meşrutiyetçi olmak gibi muhalif kimliği ve söylemleri nedeniyle bu davaya dahil edildiğini ve bir kez daha hukuki baskı altına alınarak yıldırılmaya çalışıldığını düşündüğümüz Lütfi Fikri Bey evi arandıktan sonra kefaletle serbest bırakıldı ise de Tarikat-ı Salahiye Cemiyeti üyesi olmakla suçlanan diğer şahıslarla beraber yargılanmak üzere 23 Haziranda Ankara’ya gönderilmiştir51. İlk duruşmasında evinde yapılan aramalarda el konulan hatıratı52 ve ağabeyi Münci Fikri Bey ve yeğeni Feridun Fikri Bey’in mektupları okunmuş53 ve bu özel yazışmaları ertesi günün gazetelerinde yayınlanarak adeta bir karalama kampanyası başlatılmıştır. Zira Feridun Fikri Bey’e babasından gelen mektuplara bakılırsa Lütfi Fikri Bey İttihatçılıkla ve Ali Kemal ve Cahit Beyler gibi memlekete kötülük etmekle suçlanmakta ve bazı aile sorunları dile getirirken de ağır bir dil kullanmaktadır54. ‘Tarikat-ı Salahiyye Cemiyeti’ ve Eylemleri”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XXXVIII/3-4, Prof. Dr. Cavit Orhan Tütengil’in Anısına Armağan, Özel Sayı II, s.257-265. 49 Cumhuriyet 13 Temmuz ve 11 Ağustos 1925, s.2; Muzaffer Gökman, Tarihi Sevdiren Adam Ahmet Refik Altınay, İş Bankası, İstanbul 1978 s.124-126. 50 Cumhuriyet, 19 Temmuz 1925, s.2. 51 Hâkimiyet-i Millîye, 24 Haziran 1925. 52 Söz konusu hatırat, Dersim Mebusu Lütfi Fikri Bey’in Günlüğü, ‘Daima Muhalefet’, Yayına Hazırlayan; Yücel Demirel, ARMA Yayınları, İstanbul 1991” künyesi ile yayımlanmıştır. Günlüğü yayına hazırlayan Demirel bunu Tarık Zafer Tunaya’nın arşivinde bulunan bir dosyadan aldığını kaydeder. Muhtemelen bu “fotokopi” metin İstiklâl Mahkemesinin el koyduğu Meclis arşivinde olması gerektiğini düşündüğüm ana kaynaktan çoğaltılmış olabilir. 53 Ergun Aybars, a.g.e., 380. 54 Aynı yer. 190 SADIK ERDAŞ Lütfi Fikri Bey 13 Mart 1923 tarihli hatıralarında TBMM’de yer alan ikinci grupla olan düşünce ve ilişkilerini anlatmakta, savaş bitinceye kadar herkesin Kuvayı Millîye’ye bağlı olmasına rağmen bu gün bu birliğin eskisi kadar güçlü olmadığını, Mustafa Kemal Paşanın özellikle 1 Kasım 1922 kararından sonra gücünü yitirmeye başladığını, balonunun bu karardan sonra delindiğini, muhaliflerin fırsat beklediğini, İttihatçılarla birleşilmesi halinde de bu durumun M.Kemal’in sonunu getireceğini ileri sürmekte ve Mustafa Kemal’e muhalif olanlarla birleşmenin kendisi için yararlı olacağını düşünüyordu55. 14 Mart tarihli günlüğünde ise Mecliste yer alan muhalif ikinci gruba hazırlayıp gönderdiği ve “Meşrutiyet Fırkası” adını verdiği bir parti programından söz etmektedir. Grubun bunu kabul etmemesi halinde kendisinin bir parti kurabileceğini belirterek Anadolu’da süren ihtilalin barış döneminde İttihatçılarla çekişeceği öngörüsünde bulunuyor ve bundan yararlanmasını bilen üçüncü bir partinin iktidarı ele geçirebileceğini ifade ediyordu56. 27 Temmuz’da Lütfi Fikri Bey’in sorgusu yapıldı. Savunmasında kendisinin bu örgütle ilgisi olmadığını, hatıratının sadece görüşlerini yansıttığını bunun da yayınlanmadığı sürece suç sayılamayacağını ileri sürdü57. Lütfi Fikri Beyin mahkeme safhalarını gazetelerden takip eden Mustafa Kemal 15 Ağustos 1925 günü İstiklâl Mahkemesi başkanına gönderdiği bir yazı ile Lütfi Fikri Bey’in şimdiye kadar izlenen politikalara ve kendisine karşı olmasının hakkında bir iddia sürülmesi için yeterli olamayacağını, başka bir suç ile tutuklu değilse mahkemenin müsamahasını istedi58. 55 Dersim Mebusu Lütfi Fikri Bey’in Günlüğü, ‘Daima Muhalefet’, Yayına Hazırlayan; Yücel Demirel, ARMA Yayınları, İstanbul 1991, s.139-141. 56 A.g.e., s.141-142. 57 Hakimiyet-i Millîye, 27-30 Temmuz 1925. 58 Hakimiyet-i Millîye, 16 Ağustos 1925; Atatürkün Tamim Telgraf ve Beyannameleri, 1964, s.524. MUHALEFETİ YILDIRMA ARACI OLARAK İSTİKLÂL 191 MAHKEMELERİ LÜTFİ FİKRİ BEY’İN YARGILANMASI ÖRNEĞİ Mahkeme 15 Ağustos tarihli karar açıklamasında “Tarikat-ı Salahiye” adlı gizli bir örgütün varlığına hükmederek bu örgütün “halkın dini duygularını istismar ve dini politikaya alet ettiğini”59 ve yargılananlardan çoğunu suçu sabit görülerek cezalandırıldığını açıklamıştır. Lütfi Fikri Bey’in örgütle ilişkisi olmadığını ancak ele geçen mektuplarında suç unsuru bulunması dolayısı ile yargılanması gerekirken Cumhurbaşkanının mahkemeye gönderdiği yazı ile hukuk-u şahsiyeleriyle ilgili olan dava için feragat ettiğini bildirmiş olduklarından beraatına karar vermiştir. SONUÇ Tarık Zafer Tunaya’nın ifadesi ile acı bir muhakeme sonunda beraat ettiği zaman eski Lütfi Fikri Bey’den eser kalmamıştır60. Böylece İstiklâl Mahkemelerinin muhaliflere yönelik yıldırma politikaları ve yargılamaları Lütfi Fikri Bey örneğinde başarılı olacak ve Türk siyasal hayatının müzmin muhalifi ve hukuk adamı düşünce dünyamızdan ve siyasal hayatımızdan çıkarılacaktır. Her ne kadar 1926 yılına kadar Baro Başkanlığı görevini sürdürse de artık herhangi bir yerde yazmadığını ve siyasal tartışma ve polemiklerde yer almadığını görmekteyiz. Bu bağlamda Lütfi Fikri Bey örneğinde muhalefeti yıldırma politikasının amacına ulaştığını söylemek mümkündür. Lütfi Fikri Bey 7 Ekim 1934’te uzun yıllardır uğraştığı kanser hastalığı tedavisi için gittiği Paris’te öldü ve Pere-Lachaise Mezarlığı’na defnedildi. Kemikleri on sekiz yıl sonra İstanbul’a getirilerek Edirnekapı Mezarlığı’nda kendi yaptırdığı kabrine annesiyle babasının yanına gömüldü. 59 Bu ibareler Şeyh Sait İsyanı sonrasında Hiyaneti Vataniye Kanunu’na yapılmış eklemelerdendir. Bakınız, Hiyanet-i Vataniyye Kanununu 1.maddesinin Tadili Hakkındaki 15 Nisan 1339 tarihli kanuna müzeyyel Kanun, 25 Şubat 1341 Kanun No;556. 60 Tarık Zafer Tunaya, İnsan Derisiyle Kaplı Anayasa, s.194. 192 SADIK ERDAŞ KAYNAKÇA Arşiv Belgeleri BCA, Fon Kodu :30..10.0.0 Yer No :9.55..1., Tarih :30/1/1924, Dosya :843. BOA, Fon Kodu: BEO, Dosya No: 931 Gömlek No: 69814, Tarih: 05.Za.1314 (Hicrî). BOA, Fon Kodu: BEO, Dosya No: 976 Gömlek No: 73158, Tarih: 10.S. 1315 (Hicrî). BOA, Fon Kodu: DH. SYS. Dosya No: 53 Gömlek No: 31, Tarih: 04.Ra.1330 (Hicrî). BOA, Fon Kodu: ŞD. Dosya No: 854 Gömlek No: 15, Tarih: 14.Ra.1341 (Hicrî). TBMM İstiklâl Mahkemeleri Arşivi, Klasör;003, Dosya;006, Gömlek;1 sayfa 1-17. Resmi Yayınlar Ayın Tarihi, Kanunu Sani 1926. Başbakanlık Neşriyat Müdürlüğü, Düstur, Üçüncü Tertip, C I. Başbakanlık Neşriyat Müdürlüğü, Düstur, Üçüncü Tertip, C IV. Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, 28 Nisan 1325. TBMM, Zabıt Ceridesi, 2.Dönem, C V. TBMM Gizli Celse Zabıtları, C IV. TBMM, İstiklâl Mahkemeleri C I - II, İstanbul İstiklâl Mahkemesi Zabıtları. MUHALEFETİ YILDIRMA ARACI OLARAK İSTİKLÂL 193 MAHKEMELERİ LÜTFİ FİKRİ BEY’İN YARGILANMASI ÖRNEĞİ Gazeteler Cumhuriyet, 13 Temmuz 1925. Cumhuriyet, 19 Temmuz 1925. Cumhuriyet, 11 Ağustos 1925. Hâkimiyet-i Millîye, 24 Haziran 1925. Hakimiyet-i Millîye, 27, 28, 29 ve 30 Temmuz 1925. Hâkimiyet-i Millîye, 16 Ağustos 1925. Tanin, 20 Aralık 1923. Tanin, 25 Aralık 1923. Tevhid-i Efkar, 1 Kasım 1923. Kitap ve Makaleler Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri C I-III, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 1989. ATEŞ, Nevin Yurdusever, ”Lütfi Fikri Bey’in Affı”, Toplumsal Tarih, C 9, S 53, Mayıs 1998, s.31-32. AYBARS, Ergun, İstiklâl Mahkemeleri, C I-II, (1920-1927), İleri Kitabevi, İzmir 1995, s. 627-643. BARAN, Tülay Alim, “İstanbul Basınında Cumhuriyetin İlanına Tepkiler ve Yorumlar”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XV, S 44, Temmuz 1999, s. 627-643.” BİRİNCİ, Ali, Hürriyet ve İtilaf Fırkası, II. Meşrutiyet Devrinde İttihat ve Terakkiye Karşı Çıkanlar, Dergâh Yayınları, İstanbul 1990. DEMİREL, Yücel (Yayına Hazırlayan), Dersim Mebusu Lütfi Fikri Bey’in Günlüğü, ‘Daima Muhalefet’, Arma Yayınları, İstanbul 1991. 194 SADIK ERDAŞ GÖKMAN, Muzaffer, Tarihi Sevdiren Adam Ahmet Refik Altınay, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 1978. GÜVEN, Suat, Lütfi Fikri Bey’in Siyasi Görüşleri ve İki Risalesi, MÜ Ortadoğu ve İslâm Ülkeleri Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 1998. KARABULUT, Umut, “Muhâmât Kanunu: Türkiye’de Avukatlık Kurumunun Düzenlenmesi ve İstanbul Barosunda Yaşanan Tasfiyeler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi Journal of Modern Turkish History Studies, XIII/27 (2013-Güz ), s.79-104. KURT, Murat, Lütfi Fikri Bey’in Siyasi Mücadelesi Yahut Tek Başına Muhalefet, Şehir Yayınları, İstanbul 2008. Lütfi Fikri, Hukuk-u Caza, İstanbul, 1325 (1909). Lütfi Fikri, Selanik’te Bir Konferans, İstanbul Ahmet İhsan Matbaası, 1326 (1910). Lütfi Fikri, Mebadî-i ilm-i Hukûk, İstanbul, Matbaa-i Ahmet İhsan, 1327 (1911). Lütfi Fikri, Hükümdarlık Karşısında Millîyet ve Mes’ûliyyet ve Tefrîk-i Kuvâ Mesâ’ili, İstanbul, 1338 (1922). Lütfi Fikri, Meşrutiyet ve Cumhuriyet, Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi, İstanbul, 1339 (1923). Mücellitoğlu Ali Çankaya, Son Asır Türk Tarihinin Önemli Olayları ile Birlikte Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, C 3, Ankara 1968–1969. ÖZDEN, Mehmet, “Saltanat Kaldırılmadan Önce Rejim Tartışmaları: Lütfi Fikri Beyin “Hükümdarlık Karşısında Millîyet ve Mesuliyet ve Tefrîk-i Kuvva Mesaili” (1922) Başlıklı Risalesi ve Polemikler”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi - Journal of Faculty of Letters C 29, S 1 (Haziran 2012), s.231-246 MUHALEFETİ YILDIRMA ARACI OLARAK İSTİKLÂL 195 MAHKEMELERİ LÜTFİ FİKRİ BEY’İN YARGILANMASI ÖRNEĞİ ÖZDEN, Mehmet, “Cumhuriyet’in İlânı Arifesinde Meşrutî ve Cumhurî Rejimler Üzerine Bir Polemik: Lütfi Fikri Beyin Meşrutiyet ve Cumhuriyet Risâlesi (1923)”, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi Yıl 6, S 12 (Güz 2010), s. 153–181. REŞİT, Mehmet, “Meşrutiyet Muhalefetinden Bir Safha Lütfi Fikri’nin Siyasi Mücadeleleri”, Hürriyet, 2/3 Ekim 1952. TUNÇAY, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931), Cem Yayınevi, İstanbul 1989. TUNAYA, Tarık Zafer, “Muhalefet Tarihinin Heyecanlı Siması: Lütfi Fikri Bey”, İnsan Derisiyle Kaplı Anayasa, Arba Yayınları İstanbul 1988. TUNAYA, Tarık Zafer, “Türk Devrimine Karşı İdeolojik Bir Muhalefet Girişimi: ‘Tarikat-ı Salahiyye Cemiyeti’ ve Eylemleri”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XXXVIII/3-4, Prof. Dr. Cavit Orhan Tütengil’in Anısına Armağan, Özel Sayı II, s.257-265. BİR LİSE ÖĞRENCİSİNİN HATIRALARI VE GÖZLEMLERİNDE İSTİKLÂL MAHKEMELERİ Sebahattin ŞİMŞİR* ÖZET İstiklâl Savaşı’nın o karışık ortamında asayiş ve sükuneti sağlamak için Ankara Hükümeti bir dizi tedbir almak zorunda kalmıştır. Dönemin bir kurtuluş mücadelesi verildiği bir dönem göz önüne alınınca, Ankara’da bürokrasinin bir çok alanında olduğu gibi Meclis işlerinin görülmesinde de elemana ihtiyaç duyulmuştur. İşte bu dönemde okur yazar olan herkesle ihtiyaçlar giderilmeye çalışılmıştır. Yani, günümüzün tabiri ile öğrenciler de yarım gün olacak şekilde istihdam edilmişlerdir. Bu öğrencilerden biri de Hıfzı Veldet Velidedeoğlu’dur. O da derserinden sonra meclis çatısı altında göreve gelmiş, istiklal mahkemelerinde de katiplik vazifsi görmüştür. Bu döneme ait hatıralarını kaleme aldığı gibi, daha sonra muhtelif mahfillerde konuşma ve yazıları ile de o günleri ve yaşadıklarını bize aktarmıştır. Biz Velidedeoğlu’nun yazdıklarından yola çıkarak bir lise öğrencisinin bakış açısı ile İstiklâl Mahkemelerini değerlendirmeye çalışacağız. Anahtar Kelimeler: Lise, Öğrenci, Ankara, İstiklâl Mahkemeleri. * Doç. Dr., Balıkesir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, sebahattinsimsir@gmail.com 198 SEBAHATTİN ŞİMŞİR THE INDEPENDENCE TRIBUNALS IN MEMORIES AND OBSERVATION OF A HIGH SCHOOL STUDENT ABSTRACT In the Turkish Independence War’s exigency atmosphere the Ankara Government was obliged to take some precautions for maintaining public order. Considering the extraordinary circumstances of the period, there was an urgent need for personnel to work in the Assembly like other places of bureaucracy in Ankara. Thus, everbody who was literate was asked for office at that period. Even students. One of those students was Hıfzı Veldet Velidedeoğlu. He served his out of school time at the Assembly, did typing at the Independence Tribunals. He later wrote his memories and let us know those days with his various speeches and articles. We, based on Velidedeoğlu’s stuff, will try to assess the Independence Tribunals from a high-school student’s perspective. Keywords: High-School, Student, Ankara, The Independence Tribunals. BİR LİSE ÖĞRENCİSİNİN HATIRALARI VE 199 GÖZLEMLERİNDE İSTİKLÂL MAHKEMELERİ GİRİŞ Bildiride Hıfzı Veldet Velidedeoğlu’nun1 hatıraları ışığında İstiklâl Mahkemeleri değerlendirilecektir. İstanbul’da Meclis-i Mebusan’ın dağıtılmasından sonra ivedilikle yeni bir meclisin açılması gerekmiştir. Bunun neticesinde de Ankara’da bir meclisin açılmasına karar verilmiş ve okur yazar gençlere ihtiyaç duyulmuştur. Bu durum Hıfzı Veldet Velidedeoğlu’nun önünün açılmasını sağlamıştır. Meclis’e Müracaat ve Göreve Başlaması Ankara’da Büyük Millet Meclisinin açıldığı yıl Hıfzı Veldet 11. sınıf öğrencisidir. Ankara Darülmuallimin mektebinde tabiat bilgisi öğretmeni olan amca oğlu Halil Şerafettin henüz sınavlar devam ederken tahminen 20 veya 21 Nisan’da okuduğu okula gelerek kendisine “Hıfzı! Biz öğretmenler, yeni açılacak Millî Mecliste memur ve zabıt kâtibi olarak bütün tatil boyunca çalışacağız. Mustafa Kemal Paşa öyle istemiş. Meclis Başkâtibi, Recep Bey isminde bir Erkân-ı Harp zabiti. Bu zat bizi çağırdı, “yazısı iyi ve imlası düzgün, şayanı itimat kimseler tanıyorsanız getiriniz. Daha memura ihtiyacımız var” 1 24 Ağustos 1904 tarihinde İstanbul’da doğmuş olup, ilk ve orta öğrenimini Çorum ve Yozgat’ta, lise öğrenimini ise Ankara, Konya ve Trabzon’da bitirmiştir. 1928 yılında Hukuk Fakültesi’ni bitirmiş, 1929 yılında hukuk doktorası yapmak üzere Avrupa’ya gönderilmiştir. İsviçre’de Neuchatel Hukuk Fakültesi’nden mezun olduktan sonra, Almanya’da Berlin Hukuk Fakültesi’nde iki yıl öğrenim görmüş sonra tekrar Neuchatel’e dönerek doktora sınavını verip “hukuk doktoru” unvanını almıştır. Daha sonra Roma’ya giderek, Roma Hukuk Fakültesi Ceza Hukuku Yüksek İhtisas Okuluna devam etmiştir. Memlekete döndükten sonra 31 Mart 1934 tarihinde İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Medeni Hukuk Doçentliğine atanmış, 1942’de Profesör, 1948’de ise Ordinaryüslüğe yükseltilmiştir. Bilimsel yayınları dışında fikri eserleri ve hatıraları da kitaplaşmış, yurt içi, yurt dışı sempozyum ve konferanslar yanında 1942 yılından 1983 yılına kadar Cumhuriyet gazetesinde köşe yazısı yazmıştır. 24 Şubat 1992 tarihinde vefat etmiştir. 200 SEBAHATTİN ŞİMŞİR dedi. “Senin yazın güzeldir, bakalım beğenecekler mi? Haydi gidelim” diye kolumdan tuttu2 demiştir. Hıfzı bu işe sevinmekle birlikte “Benim yaşım daha küçük diye Kuva-yı Millîyeye bile almadılar. Memur alırlar mı?” diye duraksayınca, Şerafettin Ağabeyi “Şimdi fevkalade bir durum bulunduğunu, benim (Hıfzı’nın) Sultani Mektebi’nin on birinci sınıf talebesi olduğumu, memurluk için yaşa bakılmayacağını” ifade etmiştir. Bu kez Hıfzı liseyi bırakmak istemediğini söyleyince de, Şerafettin Ağabeyi; “Esasen ben de muallimlik mesleğini bırakacak değilim. Tatil bitince mektebe döneceğim. O zaman sen de istifa edersin” şeklinde açıklama yapması üzerine, iş kafasına yatmıştır3 . Hıfzı’nın teklifi kabul etmesi üzerine Meclis’e birlikte gitmişlerdir. Başkâtip odasında olmadığı için, evrak müdür muavini Ankaralı Tevfik Bey’in odasına girmişler ve durumu anlatmışlardır. Tevfik Bey kendisini imla ve hüsn-ü hattan imtihan etmiş ve sonuçtan çok memnun olduğunu söylemiştir. Recep Bey odasına dönünce Tevfik Bey yazdırdığı kağıtları ona götürmüş, kısa bir süre sonra Recep Bey tarafından odaya çağrılmış ve “Aferin küçük, çok okunaklı ve güzel yazın var”4 dedikten sonra “imtihanı kazandığını” ve “mübeyyiz”5 tayin edildiğini bildirmiştir. Ayrıca, 23 Nisan günü sabahı orada hazır olmasını da istemiştir6 . Okuluna gelip, müdür muavinine durumu anlattığında muavin ona, pek inanmamıştır. Hıfzı’yı kırmamak için, Meclis Başkâtipliğinden “resmi bir yazı” getirmedikçe idarenin kendisine her 2 Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet, Bir Lise Öğrencisinin Millî Mücadele Anıları, İstanbul, 1971. 3 Velidedeoğlu, a.g.e., s.47. 4 Çetinkaya, Hikmet, Çağının Tanığı Üç Yazar H. V. Velidedeoğlu, Muzaffer Özgü, Samim Kocagöz, İstanbul, 1991, s. 26. 5 Müsveddeleri temize çeken. 6 Velidedeoğlu, a.g.e., s. 49. BİR LİSE ÖĞRENCİSİNİN HATIRALARI VE 201 GÖZLEMLERİNDE İSTİKLÂL MAHKEMELERİ gün sabahtan akşama kadar okul binası dışında kalmak üzere izin veremeyeceğini söylemiştir. Hıfzı bunun üzerine Şerafettin Ağabeyine giderek durumu anlatmış, birlikte meclise giderek Evrak müdür muavini Tevfik Bey’e durumu anlatmışlardır. Tevfik Bey de, beyaz bir kağıt alarak, “An karib küşad olunacak Meclis-i Millî’de evrak mübeyyizi olarak ifayı vazife edeceğimi, resmi tayin mualememin, Meclis açıldıktan sonra tekemmül ettirilip ayrıca iş’ar olunacağını” eliyle yazıp, Recep Bey’e imzalatarak bir zarfta kendisine vermiştir7 . Okuldan izin işini bu şekilde hallettikten sonra, meclisin ilk heyeti tahririyesinde yer almıştır. Burada kendisi dışında memur olarak görev alanlar arasında Cevat Duru, Musa Kazım Tolon, Mahir İz, İhsan Kaftangil, Nihat Dinçmen, Halil Ülgen ve İbrahim Sıtkı8 da vardır. Hıfzı ilk Meclisteki görevini şu şekilde ifade etmektedir; müsveddeleri temize çekmek. Müsveddeleri kavanin müdürü Hamit Bey, ya da evrak ve tahrirat müdür muavini Tevfik Bey kaleme alır, Başkâtip Recep Bey gerekli gördüğü yerleri düzeltir, ben de temize çekerdim. Temize çekilmiş yazılar eğer Meclis Başkanı tarafından imzalanacaksa, bir dosya içinde başkatip veya muavini ya da kavanin müdürü tarafından Reis Paşa’ya götürülüp imza ettirildikten sonra yine bana gelir, ben de onları Tevfik Bey’den öğrendiğim yöntem uyarınca “sadırâ” (gitti) defterine kaydedip numaralayarak, yerlerine gönderilmek üzere “Evrak tevzi memuru”na verirdim9 . Ekim ayı gelip okullar açılınca Hıfzı, Başkâtip Recep Bey’e giderek, öğrenimini tamamlamak için meclisten ayrılacağını bildirince, Recep Bey, “Aferin, seni takdir ettim. Madem ki lisenin bitmesine iki yıl var, git bitir. O zaman gelirsen seni yine meclise alırım” demiştir.10 7 Velidedeoğlu, a.g.e., s. 51. 8 Velidedeoğlu, a.g.e., s. 52. 9 Velidedeoğlu, a.g.e., s. 56-7. 10 Velidedeoğlu, a.g.e., 109. 202 SEBAHATTİN ŞİMŞİR Hıfzı’nın Meclise tekrar dönüşü ise liseyi bitirdikten sonra olmuştur. Daha önce Mecliste ilk amiri olan ve meclise girerken yazı ve imla sınavını yapmış olan Evrak ve Tahrirat Kalemi Müdür muavini Tevfik Beye yeniden meclise girmek için geldiğini söyleyince, o; “tam zamanında geldiniz, bizim kalemde bir Divan-ı Riyaset memurluğu münhal, gelin sizi yeni müdüre tanıtayım”11 demiştir. Evrak ve Tahrirat Müdürlüğüne Necmettin Sahir (Sılan) atanmıştır. Tevfik Bey Hıfzı’yı kendisine götürüp, Meclise dönme arzusunu söyleyince, “sizin methinizi bütün arkadaşlardan duydum. Hay hay. Hemen bir istida yazın, Kâtib-i Umumi Beye verelim” demiştir. Dilekçeyi yazıp, Recep Beyin odasına gitmişlerdir. Recep Bey de kendisini görünce pek memnun olmuştur12. Böylece ikinci defa meclis memurluğu başlamıştır. İstiklâl Mahkemeleri Hıfzı, bir gün Mecliste pek gözükmeyen Müdafaa-i Millîye Vekili Fevzi Paşa’nın kürsüye çıktığını görünce merakla dinlemeye başlamıştır. Paşa kürsüde, memlekette firar ve bakaya olaylarının pek çoğaldığından, rakamlar vererek söz ediyor, silahıyla ya da silahsız olarak kaçıp birliklerini boş bırakanların bu tehlikeli davranışlarının önüne geçmek için İcra Vekilleri heyetince bir yasa tasarısı hazırlanarak Meclise gönderildiğini, bunda askerlikten kaçanların ailelerinin sürgün edileceğinin ve bütün mallarının müsadere olunacağının öngörüldüğünü, asker kaçaklığı durumunun önüne ancak bu yolla geçilebileceğini söylemiştir. Bu tasarı Meclisin ilgili komisyonlarından geçtikten sonra Meclis Genel Kuruluna gelmiştir. Orada günlerce süren çok sert ve uzun tartışmalara konu olmuştur. Çünkü, komisyon 11 Velidedeoğlu, a.g.e., 174. 12 Velidedeoğlu, a.g.e., s. 175. BİR LİSE ÖĞRENCİSİNİN HATIRALARI VE 203 GÖZLEMLERİNDE İSTİKLÂL MAHKEMELERİ bu tasarıya gerektiği kadar İstiklâl Mahkemesi kurulmasına ilişkin bir madde eklemiştir. Hıfzı Mecliste görüşülen tasarının adı “İstiklâl Mahkemeleri Kanun Layihası” olmayıp, “Firariler Hakkındaki Kanun Layihası” dedikten sonra, tasarı hakkında söz alan bazı mebuslar olarak Tevfik Rüştü (Aras), Hamdullah Suphi (Tanrıöver), Abdülkadir Kemali, Mahmut Celal (Bayar), İsmail (Eker), Mustafa Necati ve Refik Şevket (İnce)13 isimlerini zikretmektedir. Hıfzı’ya göre, Hamdullah Suphi Bey’den gayrısı bu tasarıyı bütün güçleri ile savunmuştur. Hitabeti kuvvetli olduğundan kendisini dinleten Hamdullah Suphi konuşurken, bir milletvekilinin, “Hamdullah Bey, Hamdullah Bey, memleket şiir ile hissiyatla idare edilemez. Hakikatlere bakınız” diyerek tepki koyması da dikkat çekmiştir. Sonuçta üç gün süren tartışmalar sonucu yasa kabul edilmiştir. Yine ona göre tam bir “ihtilal meclisi” olan meclisten mebuslar arasından seçilecek üçer üye ile İstiklâl Mahkemeleri kurulacaktır. Hükümet adına konuşan Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reisi Miralay İsmet Bey, bu mahkemelerin ivedilikle yedi yerde kurulmasını istemiştir. Kimi mebuslar bunu çok bulup, yalnız düşman ile savaşılan cephelerin gerisinde kurulmasını istemişlerdir. Bunun tartışılması da birkaç gün sürmüş ve en sonunda gerektiğinde yerleri değiştirilmek üzere yedi yerde kurulması kararlaştırılmıştır. Ardından üye seçimine geçilmiş, salt çoğunluk ile seçilmesi gerektiğinden genelde salt çoğunluk sağlanamamış, ilk gün sadece Muhittin Baha, Mustafa Necati ve Refik Şevket seçilmişlerdir. Seçim işi bir hafta, on gün sürmüştür. İşte bu hava içinde ilk gün seçilen Muhittin Baha, Mustafa Necati ve Refik Şevket Beyler ateşli müdahalelerde bulunarak, Meclise; “Bizler ilk seçimde seçildik, memleketin içine gider vazifemizi yaparız” diye adeta meclise meydan okumuşlar13 Velidedeoğlu, a.g.e., s. 221-2. 204 SEBAHATTİN ŞİMŞİR dır.14 Sonuçta, izafi çoğunluk ile en çok oy alan onbeş kişinin seçilmiş sayılması Meclis tarafından da kabul edilmiş ve seçim işi tamamlanmıştır. Hıfzı Veldet’in İstiklâl Mahkemesindeki Görevi 1925 yılı Mart ayının başlarında Türkiye Büyük Millet Meclisi Katibi Umumisi Veysel Adil Bey, Hıfzı’yı odasına çağırarak; “İstiklâl Mahkemesinden memur istiyorlar. Buradaki vazifene ilaveten Muzaffer ile ikiniz orada da çalışacaksınız. Maaşınızı buradan alacaksınız; ayrıca oradaki çalışmanız için her ay elli lira maktu ücret verilecek” demiştir. Anlaşılacağı gibi bu, muvafakat arama veya teklif olmayıp bir emirdir. Hıfzı görüşmenin ertesi günü itibarı ile İstiklâl Mahkemesindeki zabıt katipliği görevine başlamış, duruşma olduğu günler orada çalışmış, olmayınca meclisteki işine dönmüştür. Hıfzı, zaman zaman tatsızlıklarla da karşılaşmıştır. Her ne kadar yazı kurulundaki arkadaşları ile uyumlu da olsa, Başkatip Şükrü Bey ile arası pek iyi olmamıştır. Yine mahkemenin kararı üzerine idamlar yapılırken sırası ile memurlar görevlendirilmekte ve sabahleyin Ankara Savcısı ve doktor ile birlikte gitmektedirler. Başkatip sıranın kendisine geldiğini, ertesi günkü eşkıya idamında bulunmamı söylediği zaman, o (Hıfzı) benim aslî görevim meclis memurluğu olduğunu, burada ek görevle çalıştığını, bu nedenle idamlarda hazır bulunmak için gitmeyeceğini bildirmiştir. Şükrü Bey de “emir emirdir” diyerek ileri geri konuşunca, mahkemenin savcısı Necip Ali Beye giden Hıfzı, istifasını sunmuştur. Sebebi sorup öğrenen Necip Ali Bey, başkatibi çağırarak; “Hıfzı Beyi hiç14 Velidedeoğlu, a.g.e., s. 223-4. BİR LİSE ÖĞRENCİSİNİN HATIRALARI VE 205 GÖZLEMLERİNDE İSTİKLÂL MAHKEMELERİ bir idam işine göndermeyiniz. Onun yerine her zaman Muzaffer Beyi gönderiniz” şeklinde emir vermiştir15. İzmir suikasti sonrası Ankara İstiklâl Mahkemesinin İzmir’e gittiği sırada Hıfzı’nın Ankara Hukuk Fakültesi’ndeki imtihanları devam ettiğinden yine istifa etmek istemiştir. Ancak işindeki ciddiyeti bunu yine engellemiştir. Zira, Savcı Necip Ali Bey kendisini “nöbetçi memur”luk görevi ile Ankara’da bırakmış ve TBMM tarafından mahkemenin kaldırılmasına kadar yani 1 Mart 1927 tarihine kadar istiklal Mahkemelerindeki memuriyetini de devam ettirmiştir. İstiklâl Mahkemelerinin Önemi Hıfzı’ya göre, İstiklâl Mahkemeleri Millî Mücadele tarihinin, Türkiye Büyük Millet Meclisi ve ordudan sonra en önemli kuruluşudur. Çünkü, bu mahkemeler ilk biçimleri ile hem yasama hem yargı hem de birçok konularda yürütme yetkisine sahip bir kuruluştur. Mübalağasız olarak, bunlardan her biri, kendi başına bir “Büyük Millet Meclisi”, kendi başına bir diktatördü. Devletin silahlı veya silahsız bütün makamlarına emir vermek, bu emirleri yerine getirmeyenleri hemen yakalayıp yargılama yetkisine sahiptir. Verdikleri idam kararları kesin olup Meclisin onayı gerekmeksizin hemen yerine getirilmektedir16. İstiklâl Mahkemelerinin Sonu Millî Mücadele yıllarında cephelerin yıkılmasını ve Anadolu’nun içinden çökmesini bu İstiklâl Mahkemelerinin şiddetli icraatı önlemiştir. Bunda şüphesiz hiç kuşku yoktur. Cumhuriyet’in ilanından sonra da rejim düşmanlarına karşı bu mahkemeler görev yapmıştır17. 15 Velidedeoğlu, a.g.e., s. 227-8. 16 Velidedeoğlu, a.g.e., s. 230-1. 17 Velidedeoğlu, H. V., Anıların İzinde, C I, İstanbul, 1977, s. 156. 206 SEBAHATTİN ŞİMŞİR Yukarıda ifade ettiğimiz hususlar göz önüne alınınca, TBMM kendi yarattığı bu tedhiş mahkemelerinden kendisi korkmaya başlamıştır. Meclis her ne kadar yetkilerini kısıtlamayı planlasa da, Cumhurbaşkanı’nın da müdahalesi ile 1927 Mart’ında Ankara İstiklâl Mahkemesi lağvedilmiştir. Hıfzı, Ankara İstiklâl Mahkemesinin kapatılması ile tekrar meclisteki görevine dönerken kendisine verilen belgede şu satırlar yer almıştır; “Ankara İstiklâl Mahkemesinin teşekkülü üzerine vazifenin ehemmiyeti, Mahkeme daire-i kazasının vüsati nazar-ı itibare alınarak maiyet memurlarının daha değerli zevattan olmasına itina edilmiş ve bu meyanda, bidayet-i küşadından beri Türkiye Büyük Millet Meclisinin muhtelif şuabatında ifayı vazife eden Hıfzı Bey de, 1 Mayıs 1341 tarihinde Meclisteki vazifeyi asliyesine ilaveten beşbin kuruş ücreti maktua ile zabıt katibi olarak alınmıştı. Hüsn-ü hizmeti görüldüğünden dolayı 1 Mart 1926 tarihinden itibaren tamamıyle mahkememiz kadrosuna ithal edilerek dörtbin kuruş maaşı asli ile mümeyyiz tayin olunmuş ve mahkemenin hitamı müddetine kadar da işbu vazifede kemal-i dikkat ve sıdk-u istikamette çalışmış ve mesaisi hey’etimizce şayanı takdir görülmüş olduğunu mübeyyin işbu mazbata ile kılındı. 6 Mart 927. Reis Afyon Mebusu Aza Gaziantep Mebusu Aza Rize Mebusu Ali Ali Ali” BİR LİSE ÖĞRENCİSİNİN HATIRALARI VE 207 GÖZLEMLERİNDE İSTİKLÂL MAHKEMELERİ SONUÇ Sonuç olarak, İstiklâl Mahkemelerinden birinin çalışma yöntemine de yakinen tanık olan Hıfzı, aynı dönemde bir Hukuk Fakültesi öğrencisi olması hasebi ile de yorumlamalarda bulunmuştur. Ona göre, mahkemedeki işler hukuk ilkelerine hiç uymamaktadır. İnsan hak ve özgürlüklerinin garantisi gibi ilkeler bu mahkemelerde söz konusu değildir. Çünkü bu mahkeme bir adliye mahkemesi değil, bir ihtilal mahkemesi, bir siyasi mahkemedir18. 18 Velidedeoğlu, a.g.e., s. 155-6. 208 SEBAHATTİN ŞİMŞİR KAYNAKÇA ÇETİNKAYA, Hikmet, Çağının Tanığı Üç Yazar H. V. Velidedeoğlu, Muzaffer Özgü, Samim Kocagöz, İstanbul, 1991. VELİDEDEOĞLU, Hıfzı Veldet, Millî Mücadele Anıları, İstanbul, 1983. VELİDEDEOĞLU, Hıfzı Veldet, Bir Lise Öğrencisinin Millî Mücadele Anıları, İstanbul, 1971. VELİDEDEOĞLU, Hıfzı Veldet, İlk Meclis, İstanbul, 1990. VELİDEDEOĞLU, Hıfzı Veldet, Anıların İzinde, C I, İstanbul, 1997. KASTAMONU İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN BÖLGEDE GÜVENLİK VE ASAYİŞİN SAĞLANMASINDAKİ ROLÜ Rahmi ÇİÇEK* ÖZET Bu bildirinin konusunu Millî Mücadele döneminde Kastamonu yöresinde asayiş ve güvenliğinin sağlanmasında önemli bir rol üstlenen I. Dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemesi(Ekim 1920-Şubat 1921) ile II. Dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemesi(Ağustos 1921-Ağustos1922) oluşturmaktadır. Mahkemelerin oluşumları, üyeleri, faaliyetleri gibi temel konular şu ana kadar tarih araştırmacıları tarafından yapılan araştırmalar dışında Kastamonu İstiklâl Mahkemesi üyelerinin özgeçmişleri, yöredeki faaliyetleri, halkla olan diyalogları ve yörenin asayiş ve güvenliği için gösterdikleri faaliyetler üzerinde durulmaktadır. İstiklâl Mahkemeleri öncesi genel güvenlik durumu ile mahkemelerin kurulmasından sonra oluşan güven ortamında mahkemelerin rolü değerlendirilmektedir. Asayişle ilgili temel sorunlar, Kastamonu Havalisi Komutanlığının ATASE arşivinde yer alan belgeler ışığında ortaya konulmuştur. İstiklâl Mahkemelerinin bölgede asayişin sağlanması konusunda gösterdikleri faaliyetler ve yargılamalarla ilgili olarak TBMM verileri ile yörede yayın faaliyetini sürdüren Açıksöz gazetesi yansıyan haberler dikkate alınarak değerlendirme yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Kastamonu, İstiklâl Mahkemeleri, Millî Mücadele. * Doç. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi Fatih Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi, rahmicicek65@yahoo.com 210 RAHMİ ÇİÇEK THE ROLE OF INDEPENDENCE TRIBUNALS OF KASTAMONU IN ENSURING SAFETY AND SECURITY IN THE REGION ABSTRACT The aim of this paper is to explain the role the first (from October 1920 to February 1921) and second (from August 1921 to August 1922) Independence Tribunals of Kastamonu played role in ensuring safety and security in the region of Kastamonu. With this in mind, first of all, how these courts were set up, activities of the courts in the region of Kastamonu for ensuring security, biographies of members of the courts and dialog of the member of the courts with the people of region will be explained. Secondly, security situation of the region of Kastamonu before and after the courts will also be described. Thirdly, main issues regarding public order will be explained in the light of the paper. The results of this paper are based on documents of the commander of the region of Kastamonu taken archive of Turkish general staff (ATASE). Besides this, documents of The Grand National Assembly of Turkey and news based on newspapers, namely Açıksöz, is also used to illuminate role of these courts in the region. Keywords: Kastamonu, Independence Tribunals, National Struggle. KASTAMONU İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN BÖLGEDE 211 GÜVENLİK VE ASAYİŞİN SAĞLANMASINDAKİ ROLÜ GİRİŞ 30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşması’ndan sonra Anadolu topraklarında en önemli sorunlardan biri güvenliğin sağlanması sorunu olmuştur. Devletin otoritesini kaybetmesiyle birlikte oluşan otorite buhranı, Millî Mücadele döneminin de temel problemlerinden birisidir. Ankara’da TBMM’nin açılmasından sonra oluşan Ankara Hükümeti asayiş probleminin çözümü ile ilgili olarak birçok tedbir almaya yönelmiştir. Konumuz açısından bu tedbirlerden birisi de hiç kuşkusuz İstiklâl Mahkemelerinin kurulmasına gidecek olan, ülkede asayişin sağlanması ve asker kaçaklarıyla, casusluk faaliyetlerinin önüne geçilmesini sağlayacak olan Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun çıkartılmasıdır. 29 Nisan 1920 tarihinde çıkartılan kanunun uygulanmasında istenilen sonuçları elde edemeyen hükümet1 , Eylül 1920 tarihinde İstiklâl Mahkemelerinin oluşumunu sağlayacak adımları atmak zorunda kalmıştır. 11 Eylül 1920 tarihinde Firariler Hakkında Kanun’u kabul ederek, 26 Eylül 1920 tarihinde kabul edilen İstiklâl Mahkemeleri Kanunu’nun yasal dayanaklarını oluşturdu. Hem Hıyanet-i Vataniye hem de Firariler Kanunu’nun uygulayıcısı olacak olan İstiklâl Mahkemeleri bu kanunla birlikte kurulmuş oldu. Sekiz bölgede kurulan İstiklâl Mahkemeleri olağanüstü yetkilere sahip mahkemeler olup, üyeleri TBMM tarafından seçilen ve TBMM üyesi olan kişilerden oluşturulmuştur. Ankara, Eskişehir, Isparta, Diyarbakır, Konya, Pozantı, Sivas ve Kastamonu bölgesini kapsayan mahkemelerle Millî Mücadele döneminin I. Dönem İstiklâl Mahkemeleri kurulmuş oldu2 . Bu mahkemeler varlıklarını 17 Şubat 1921 tarihine kadar sürdürdüler. TBMM kararıyla bu tarihte kaldırıldılar. 1 Cevdet Küçük, “İstiklâl Mahkemeleri”, TDVİA, C XXIII, s. 350. 2 Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri, Bilgi Yayınevi, Ankara 1975, s. 75-140. 212 RAHMİ ÇİÇEK II. Dönem İstiklâl Mahkemeleri aynı gerekçelerle 24 Temmuz 1921 tarihinde asker kaçaklarının faaliyette bulunduğu bölgelerde asayiş ve güvenliğin tehlikede olduğu dikkate alınarak yeniden kuruldu. Konya, Kastamonu, Samsun ve Yozgat bölgesinde kurulan mahkemeler, iç güvenlik için tehdit oluşturan başta asker kaçakları olmak üzere casusluk, isyan ve gasp gibi eylemlerin sık sık gerçekleştiği bölgelerde kurulmuştur.3 II. Dönem İstiklâl Mahkemeleri çalışmalarını Temmuz 1922 yılı sonuna kadar sürdürmüşlerdir4 . Millî Mücadele döneminde faaliyet gösteren İstiklâl Mahkemelerinin temel dayanaklarını, bu dönemde çıkartılan üç kanun oluşturmaktadır. Bunlar sırasıyla “Hıyanet-ı Vataniye Kanunu”5 , “Firariler Kanunu”6 ve “İstiklâl Mehakimi Kanunu”7 dur. I. ve II. Dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemeleri de bu söz konusu kanunlara dayanılarak kurulmuş ve çalışmalarını bu kanunlar çerçevesinde gerçekleştirmiştir. I. Dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemesi üyeleri TBMM tarafından belirlendikten sonra 12 Ekim 1920 tarihinde bölgede çalışmalarına başlamıştır8 . Bu dönemde mahkemede üye olarak görev yapan 3 Ergün Aybars, a.g.e., s.140-1948. 4 I. ve II. Dönem İstiklâl Mahkemelerinin görev süreleriyle ilgili çizelge için bk. Ergün Aybars, a.g.e., s. 211. Bu çizelgede her iki dönemde kurulan İstiklâl Mahkemeleriyle, bu mahkemelerin göreve başlama-bitiş tarihleri ve verdikleri kararlarla ilgili istatistiki bilgiler yer almaktadır. 5 İstiklâl Mahkemeleriyle ilgili kanunların çıkarılışı ve TBMM’de yapılan tartışmalar ve kanun metinleri için bk. İstiklâl Mahkemeleri, (Kanun, Gerekçe ve Genel Kurul Tutanakları), C I, s.43-111. 6 İstiklâl Mahkemeleri, C I, s. 112-162. 7 İstiklâl Mahkemeleri, C I, s. 163-237. 8 Eyüp Akman, Açıksöz Gazetesine Göre Kastamonu İstiklâl Mahkemeleri, Gazi Kitapevi, Ankara 2005, s.2-3. KASTAMONU İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN BÖLGEDE 213 GÜVENLİK VE ASAYİŞİN SAĞLANMASINDAKİ ROLÜ TBMM üyeleri Saruhan Mebusu Refik Şevket Bey, Menteşe Mebusu Tevfik Rüştü Bey, Kozan Mebusu Dr. Fikret Bey, Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey, Mardin Mebusu Necip Beyler seçilerek görev yapmışlardır9 . Mahkeme çalışmalarını 17 Şubat 1921 tarihine kadar devam ettirmiş ve mahkeme üyeleri 2 Mart 1921 tarihinde Kastamonu’da ayrılmışlardır. II. Dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemeleri faaliyetine 12 Ağustos 1921 yılında Çankırı’da yayınladıkları bir beyanname ile başlamışlardır10. Dört kişilik heyetten oluşan mahkemede bu süreçte mahkeme başkanı olarak Saruhan Mebusu Mustafa Necati Bey, üyeler Çankırı Mebusu Neşet Bey, Canik Mebusu Hamdi Bey ve Trabzon Mebusu Hamdi Bey ile daha sonra İzmir Mebusu Mahmut Esat Bey görev yapmışlardır. Heyet 2 Ağustos 1922 tarihine kadar görev yaparak 15 Ağustosta Kastamonu’dan ayrılmıştır. Kastamonu İstiklâl Mahkemelerinde Görev Yapan Mebuslar I. Dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemesinde görev yapan beş TBMM üyesi hakkında, TBMM başkanlığınca yayınlanan “İstiklâl Mahkemeleri” adlı kitapta üçünün özgeçmişleri yer alırken iki üyenin özgeçmişlerine yer verilmemiştir. Kitapta yer alan milletvekillerinden ilki I. Dönem Saruhan Milletvekili Refik Şevket İnce’dir. 9 Mustafa Safran, “Kastamonu İstiklâl Mahkemeleri”, Türk Tarihinde ve Kültüründe Kastamonu, Kastamonu 1988, s.117. 10 Rahmi Çiçek, “ Mustafa Necati Bey’in Kastamonu İstiklâl Mahkemesinin Faaliyeti İle ilgili TBMM ve Mustafa Kemal’e Gönderdiği Raporlar”, Mustafa Necati Sempozyumu, Kastamonu 1991, s.36-37; Mustafa Eski, Mustafa Necati Bey’in Kastamonu’daki Çalışmaları, Ankara 1990, s.35-36. 214 RAHMİ ÇİÇEK Refik Şevket İnce11 Refik Şevket İnce 1885 yılında Midilli Adasında Polihinit şehrinde doğmuştur. İlk ve orta öğretimini Eşme İptidai Mektebinde ve İzmir İdadisinde tamamlamıştır. 1911 yılında Selanik Hukuk Mektebinden mezun olan İnce, Beylerbeyi İhtiyat Zabit Mektebini bitirerek 1912 yılında Balkan Savaşlarına yedek subay olarak katıldı. Selçuk tren istasyonunda geçirdiği bir kazada sol kolu sakatlanınca askerden terhis edildi. I. Dünya Savaşında 135. Alay İaşe Subayı ve 21. Kolordu Adli Müşaviri olarak hizmet verdi. Yunanlıların İzmir’i işgali üzerine Millî Mücadeleye katıldı. I. TBMM’ye Saruhan milletvekili olarak seçilen İnce, I. Dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemesi başkanlığı, Dâhiliye vekilliği vekâleti ve Adliye Vekilliği görevlerinde bulundu. 1931, 1935 ve 1939 seçimlerinde Manisa milletvekili seçilen İnce, 1945 yılında Demokrat Parti kurucuları arasında yer aldı. 1950 yılında Manisa milletvekili olan İnce, Millî Savunma Bakanlığı, Devlet Bakanlığı ve Demokrat Parti Grup Başkanlığı görevlerini yürüttü. 24 Nisan 1955 yılında İstanbul’da vefat etti. Tevfik Rüştü Aras12 1883 yılında Çanakkale’de doğdu. Beyrut Tıp Mektebinden mezun olduktan sonra İzmir, Selanik ve İstanbul’da çeşitli görevlerde bulundu. Bu süre içerisinde İttihat ve Terakki Partisi’ne katıldı. Partinin İzmir şubesi umumi kâtipliğini yaptı. Selanik’te bulunduğu sırada Mustafa Kemal’le tanışarak arkadaş oldu. 1918 yılında Meclis-i Ali-i Sıhhi üyesi seçildi. Bu arada İzmir’in önde gelen ailelerinden Evliyazade ailesinin mensuplarından Evliyazade Hacı Mehmet Efendinin kızı ve dönemin gazete yazarlarından Makbule Hanımla 11 İstiklâl Mahkemeleri, C I, s.45. 12 İstiklâl Mahkemeleri, C I, s.50. KASTAMONU İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN BÖLGEDE 215 GÜVENLİK VE ASAYİŞİN SAĞLANMASINDAKİ ROLÜ evlendi. 1920 yılında TBMM I. Dönem Menteşe milletvekili seçildi. İlk dönemde kısa bir süre Kastamonu İstiklâl Mahkemesi üyeliğinde bulundu. Daha sonra Moskova’ya giden Ali Fuat Cebesoy heyetine katıldı ve Moskova elçisi oldu.1920 sonlarında Türkiye Komünist Fırkası kurucuları arasında yer aldı. 1939 yılına kadar İzmir milletvekili olarak görev yaptı. 4 Mart 1925 tarihinde III. İsmet İnönü hükümetinde Dışişleri Bakanı oldu ve Mustafa Kemal Atatürk’ün ölümüne kadar bu görevi yürüttü. 1939 yılında Londra Büyükelçiliğine atandı ve üç buçuk yıl İngiltere’de kaldı. 1943 yılında emekli oldu. II. Dünya Savaşı’nın sonlarında Tan gazetesinde dış politika konularında yazılar yazdı. Demokrat Parti’nin kuruluşunu destekledi. 1952-1959 tarihlerinde Türkiye İş Bankası Yönetim Kurulu Başkanlığı yaptı. 5 Ocak 1972 yılında İstanbul’da vefat etti. Yusuf Ziya Koçoğlu13 Koçzade Hacı Ömer Suat Ağa’nın oğlu olarak 1882 yılında Bitlis’te doğdu. Bitlis Sultanisinden mezun olduktan sonra ticaretle uğraştı. Bir süre Maarif Müdürlüğünde kâtiplik yaptıktan sonra siyasete girdi “Kürt Teali Cemiyetinde” çalıştı. I. TBMM’ye Bitlis milletvekili olarak seçildikten sonra 16 Ağustos 1920 tarihinde meclis çalışmalarına katıldı.25 Kasım 1920 tarihinde Kastamonu İstiklâl Mahkemesi üyeliğine seçildi. TBMM’de ikinci grupta yer aldı, Lozan Barış Konferansında Musul’un terkine şiddetle karşı çıktı.1924 yılında Hakkari bölgesinde ortaya çıkan Nesturî ayaklanmasına karıştı. 1925 yılında Şeyh Sait ve Seyit Abdülkadir ile anlaşarak “Kürt İstiklâl Komitesi” (Azadi) örgütünün çalışmalarına katıldı. Şeyh Sait ayaklanmasına katılma suçundan 14 Nisan 1925 tarihinde idam edildi. 13 İstiklâl Mahkemeleri, C I, s. 52; Suat Akgül, Musul Sorunu ve Nasturi Ayaklanması, Berikan Yayınları, Ankara 2004, s.105-122. 216 RAHMİ ÇİÇEK Fikret Onuralp14 TBMM tarafından çıkartılan İstiklâl Mahkemeleri kitabının İstiklâl Mahkemesi üyeleri arasında yer almayan Fikret Onuralp, 1887 yılında İstanbul’da doğmuştur. İstanbul’da Mülkiye Tıbbiye mezunu olan Fikret Bey, Sağlık müfettişliği ve serbest tıp hekimi olarak çalıştıktan sonra I. Dönem TBMM’ye Kozan milletvekili olarak katılmıştır. Kısa süre Kastamonu İstiklâl Mahkemesi üyeliği yapan Fikret Bey, II. Dönem Ertuğrul ve III. Dönem Bilecik milletvekilliği görevlerinde bulunmuştur. 1927 yılında Osmaniye milletvekili ve Denizcilik Bakanı İhsan Beyle birlikte adı yolsuzluk soruşturmasına konu olmuş ve her iki milletvekilinin dokunulmazlığı kaldırılarak Yüce Divan’da yargılaması yapılmıştır. Bu yolsuzluk davasından 2 yıl 4 ay hapis cezası alan Fikret Bey 30 Ekim 1946 yılında İstanbul’da vefat etmiştir. Mehmet Necip Güven15 TBMM tarafından çıkartılan İstiklâl Mahkemeleri kitabının İstiklâl Mahkemesi üyeleri arasında yer almayan Mehmet Necip Güven, 1876 yılında Mardin’de doğmuştur. Özel hocalardan aldığı derslerle yetişen Necip Bey, Mardin Ziraat Bankası şube müdürlüğü görevinde bulunmuştur. I. Dönem TBMM’ye Mardin milletvekili olarak katılan Necip Bey Kastamonu İstiklâl Mahkemesi üyeliğine seçilmiştir. II. Dönem TBMM’ye Mardin Milletvekili olarak da katılan Necip Bey TBMM Kavanin-i Maliye Encümeni Başkanlığı görevini üstlenmiştir. 10 Ocak 1960 tarihinde vefat etmiştir. I. Dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemesinde görev yapan bu üyelerin her halükarda hukukçu kimlikleri ön palana çıkmaktadır. Mahkeme başkanı olan Refik Şevket İnce’nin hukuk eğitimi almış 14 TBMM Albümü, tbmm.gov.tr 29 Ekim 2012. 15 TBMM Albümü, tbmm.gov.tr 29 Ekim 2012. KASTAMONU İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN BÖLGEDE 217 GÜVENLİK VE ASAYİŞİN SAĞLANMASINDAKİ ROLÜ bir kişi olarak duruşmaların yürütülmesinde etkin olacağı aşikârdır. Diğer üyelerin her ne kadar hukukçu kimliği olmasa bile idari tecrübe ve aldıkları eğitimle mahkemelerin mevcut mevzuat doğrultusunda yürütülmesini sağladıkları düşünülebilir. Ne yazık ki Kastamonu İstiklâl Mahkemesinde görev yapanlardan biri yine aynı tür bir mahkeme tarafından idam edilmiş bir diğeri de Yüce Divan’da yargılanarak cezalandırılmıştır. Bu durum dönemin siyasal karmaşasının bir ürünü olarak değerlendirilmelidir. II. Dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemesinde görev yapan beş mahkeme üyesinin tamamının isimleri ve özgeçmişleri TBMM tarafından çıkartılan “İstiklâl Mahkemeleri” adlı kitapta yer almaktadır. Mustafa Necati Uğural16 1894 yılında İzmir’de doğan Mustafa Necati Bey, Darende’li Halit Bey’in oğludur. İzmir İdadisini bitirdikten sonra İstanbul’da öğrenimini 1914 yılında tamamlamıştır. I. Dünya Savaşı yıllarında İzmir’de avukatlık, eğitimcilik ve gazetecilik yaptı. 1915 yılında arkadaşı Hüseyin Vasıf Çınar’la birlikte Özel Şark İdadisi adlı bir okul kurdu ve bu okulda müdürlük ve edebiyat öğretmenliği yaptı. Kısa bir süre Aydın-Kasaba Demiryolunda hukuk müşavirliği yapan Mustafa Necati Bey, savaştan sonra İtilaf Devletlerince işine son verilen demiryolu işçilerinin haklarını savunmak için çalışmalar yaptı. İzmir Türk Ocağının aktif üyesi olan ve spor çalışmalarını yürüten Mustafa Necati Altay Spor Kulübünün kurucuları arasında yer aldı. İzmir’in işgali üzerine İstanbul’a gelerek İçişleri Bakanlığı tarafından Balıkesir’e görevlendirildi. Burada bulunduğu yedi aylık dönemde Hüseyin Vasıf 16 İstiklâl Mahkemeleri, C I, s.42; Fuat Özer, “Mustafa Necati Bey”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Eğitimi Dergisi, C VIII, S 13, Mayıs 2005, s. 165-188; Melahat Beydoğan, “Mustafa Necati’nin Hayatı ve Kişiliği”, Mustafa Necati Sempozyumu, Kastamonu 1991, s.20-26. 218 RAHMİ ÇİÇEK Çınar ve Mehmet Esat Çınar’la birlikte “İzmir’e Doğru” gazetesini çıkardı. Balıkesir İdman Yurdu’nun kuruluşunu gerçekleştirdi. 29 Nisan 1920’de Saruhan milletvekili seçilerek TBMM’ye katıldı. I. Dönem Sivas İstiklâl Mahkemesi üyesi olarak görev yapan Mustafa Necati, II. Dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemesi Başkanlığını yürüttü. Kısa süre Amasya İstiklâl Mahkemesi Başkanlığı da yapan Mustafa Necati, Millî Mücadele sırasında bu görevleri nedeniyle Ankara dışında kaldı. II. Dönem TBMM’ye İzmir milletvekili olarak katılan Mustafa Necati Bey sırasıyla İmar ve İskan Bakanlığı, Adalet Bakanlığı ve Millî Eğiti Bakanlığı görevlerinde bulundu. 20 Aralık 1925’ten 1 Ocak 1929 yılına kadar yürüttüğü Millî Eğitim Bakanlığı sırasında Cumhuriyet dönemi eğitim sisteminin temellerini attı. 1 Ocak 1929 tarihinde Ankara’da vefat ettiğinde bu görevini yürütmekteydi. Mahmut Esat Bozkurt17 1892 yılında İzmir’e bağlı Kuşadası’nda doğmuştur. Babası Hacı Mahmutzade İzzetli Hasan Bey, annesi Hatice Mekiye Hanım’dır. Bu aile Hacı Mahmutoğulları lakabıyla anılmaktadır. Dedeleri, beş kardeş olarak Mora’dan gelmişlerdir. Mora’nın Menekşe kasabasından İzmir’e geldikleri için İzmir’de kalanlara Menekşelizadeler denilmiştir. Bu nedenle Menekşelioğlu soyadını almışlardır. Mahmut Esat Beyin eşi Hatice Feheda Hanım bu ailedendir. Mahmut Esat Bey İzmir İdadisinde okuduktan sonra II. Abdülhamit yönetimine karşı mücadeleye katılan dayısı Ubeydullah Efendi ile birlikte İstanbul’a gitmiştir. 1911 yılında İstanbul Hukuk Mektebinden mezun olan Mahmut Esat Bey, İsviçre’de Lozan ve Freiburg Üniversitelerinde eğitim gördü. Kapitülasyonlar konusunda doktora yapan Mahmut Esat, İzmir’in işgali üze17 İstiklâl Mahkemeleri, C I, s.40; Cihan Yamakoğlu, M. Esat Bozkurt, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987, s.2-9. KASTAMONU İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN BÖLGEDE 219 GÜVENLİK VE ASAYİŞİN SAĞLANMASINDAKİ ROLÜ rine bölgeye dönerek Kuvayı Millîye hareketine katıldı. I.ve II. Dönem TBMM’ye İzmir mebusu olarak katılan Mahmut Esat, 12 Temmuz 1922’den 4 Ağustos 1923 yılına kadar İktisat Vekilliği yaptı. 20 Nisan 1924 tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun hazırlık komisyonunda yer aldı. Fethi Okyar Hükümetinde Adli Vekili olan Mahmut Esat, 1925 yılında açılan Ankara Hukuk Mektebinin açılışında etkin rol üstlendi. İsmet İnönü Hükümetlerinde de Adliye Vekilliği görevini üstlenen Esat Bey, Türk Medeni Kanunu, Türk Ceza Kanunu, Kabotaj Kanunu, Türk Borçlar Kanunu, Türk Ticaret Kanunu, Türk Hukuk Muhakemeleri Usulü Kanunu gibi birçok temel kanunun çıkmasında katkılarda bulundu. Bakanlığı döneminde kazanılan “Bozkurt-Lotus Davası” nedeniyle Atatürk tarafından soyadı kanunuyla birlikte “Bozkurt” soyadını aldı. 21 Aralık 1943 yılında vefat etti. Ahmet Hamdi Yalman18 1877 yılında Ordu ili Ünye kazasında doğdu. Darül Muallimin-i Aliye (İstanbul Yüksek Öğretmen Okulu) mezunudur. Çorum İdadisi öğretmenliği, Beyrut İdadisi 2. Müdürlüğü, Türkçe, Coğrafya ve Tarım dersleri öğretmenlikleri yaptı. Trablusşam İdadisi Müdür Vekilliği, Diyabakır İdadisi Müdürlüğü, Antep Ticaret Mektebi Müdürlüğü, Adana Sultanisi ve Bursa Vilayeti Maarif Müdürlüklerinde bulundu. Millî Mücadele döneminde Samsun Müdafaa Hukuk Cemiyeti Kuruculuğu ve Başkanlığı görevlerinde bulundu. I. Dönem TBMM’de Canik mebusu olan Hamdi Bey, II-VIII. Dönemlerde Ordu Milletvekili olarak görev yaptı. I. Dönem Milletvekilliği sırasında Kastamonu İstiklâl Mahkemesi üyesi olan Hamdi Bey, ayrıca Layiha Encümeni Reisliği görevinde bulundu. 6 Mayıs 1959 yılında vefat etti. 18 İstiklâl Mahkemeleri, C I, s. 38; TBMM Albümü, tbmm.gov.tr 29 Ekim 2012. 220 RAHMİ ÇİÇEK Ahmet Hamdi Ülkümen19 1888 yılında Serez’de doğdu. Babası Kolağası Mazhar Bey, annesi Hayriyet Şerif Hanım’dır. İlk ve ortaöğretimini Trabzon’da tamamladı. Bir süre Selanik’te bulundu, bu sırada Zekeriya Sertel’le “Hayat ve Şebab” adlı kitabını yazdı. 1911 yılında Selanik’te yayınlanan “Yeni Felsefe” dergisinin kurucuları arasında yer aldı. “Turan” ve “Türk İli” gazetelerinin sorumlu müdürlüklerini yaptı. 1912 yılında Balkan Savaşına katıldı. I. Dünya Savaşı öncesinde Paris’te Sorbonne Üniversitesinde hukuk öğrenimi gördü. Zekeriya Setel’le birlikte “Türk Talebe Yurdunu” kurarak Paris’teki Türk öğrencileri örgütlediler. I. Dünya Savaşı sırasında İstanbul’a döndü. Savaş sonrasında “Yeni Gün” gazetesinde Osmanlı topraklarının işgalini eleştiren ve Millî Mücadeleyi destekleyen yazılar yazdı. Bu yazılardan dolayı hakkında tutuklama kararı çıkınca Anadolu’ya geçti. Yazılarına “Anadolu’da Yenigün” gazetesinde devam etti. I. TBMM 9 Ocak 1921 yılında Trabzon milletvekili olarak seçildi. Hukukçu kimliği nedeniyle II. Dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemesi üyesi oldu. VI. Dönemin sonuna kadar milletvekilliği görevini yürüttü. Tevhit-i Tedrisat Kanunu’nun çıkarılmasında aktif olarak görev yaptı. 23 Şubat 1969’da vefat etti. Cumhuriyet gazetesinin ortakları arasında yer alan Hamdi Bey, Uşak ve İstanbul’da kurulan “İnkılap Liselerinin” kurucularındandır. Neşet Akkor20 1889 yılında Antalya’nın Akseki ilçesinde doğan Neşet Bey, Mülkiye ve Hukuk Mektebi mezunudur. Mezuniyet sonrasında Ma19 İstiklâl Mahkemeleri, C I, s.37; TBMM Albümü, tbmm.gov.tr 29 Ekim 2012; Güngör Görmüş, Trabzon Mebusu Nebizade Hamdi Ülkümen, KTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 2006. 20 İstiklâl Mahkemeleri, C I, s.43; TBMM Albümü, tbmm.gov.tr 29 Ekim 2012. KASTAMONU İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN BÖLGEDE 221 GÜVENLİK VE ASAYİŞİN SAĞLANMASINDAKİ ROLÜ liye Nezareti Genel Veznesi Mez Kalemi Katipliği, Kıymetli Evrak ve Nakit Kalemi Katipliği, Suriye Vilayeti Maiyet Memurluğu, İzmir ve Edirne Vilayetleri Maiyet Memurlukları, Milas ve Enez Kaymakam Vekilliği, Gelibolu Göçmen İskan Memurluğu, Ahlat Kaymakamlığı, Adliye Vekaleti İhsaiyyet Müdürlüğü ve Mezahip Müdür Vekilliği görevlerinde bulunmuştur. I. TBMM’ye Çankırı milletvekili seçilen Neşet Bey, II. Dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemesi üyeliği yapmıştır. VIII. Dönemde ise Aydın milletvekilliği yapmıştır. 23 Kasım 1923 tarihinde vefat etmiştir. II. Dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemesinde görev yapanların biri eğitimci diğerleri ise hukuk eğitimi almış kişilerden oluşturulmuştur. Bu durum II. Dönemde mahkeme sayısının azlığı ile de ilgilidir. Her iki dönemde de mahkeme üyelerinin hukukçu kimliği ön plana alınmasına rağmen II. Dönemde bunun sağlandığı dikkati çekmektedir. Kastamonu Yöresinin Güvenlik ve Asayiş Sorunları 30 Ekim 1918 yılında imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşması sonrasında Kastamonu ve yöresinde bütün Osmanlı topraklarında yaşandığı gibi bir güvensizlik ortamı oluştu. Bu ortamın oluşmasında etkin olan faktörleri şu şekilde sıralamak mümkündür21; 1- Merkezi hükümet otoritesinin ortadan kalması ile genel güvenliğin sağlanmasında alınacak tedbirler konusunda yerel yöneticilerin kayıtsızlığı. 2- İtilaf Devletlerinin Ateşkes Antlaşması hükümlerine bağlı olarak ya da aykırı olarak Anadolu’nun çeşitli mıntıkalarına asker ya da askeri müfettişler göndermeye başlaması. 21 Nurettin Peker, İstiklâl Savaşı-Resim ve Vesikalarla İnebolu-Kastamonu Havalisi, Gün Basımevi, İstanbul 1955, s.14-24. 222 RAHMİ ÇİÇEK 3- Osmanlı azınlıklarının özellikle de Rum ve Ermeni azınlığın taşkınlıkları ve toprak taleplerinin ortaya çıkması. 4- Uzun yılları içerisine alan savaş koşullarında asker kaçağı konumuna gelen bir takım grupların yöresel çeteler oluşturarak köy basma, adam kaçırma, yol kesme gibi eylemlerde bulunmaları. 5- Anadolu’da Millî Mücadele hareketinin oluşumuyla birlikte iki merkezli bir yönetim algısının yaratmış olduğu kararsızlıklar. Bu genel durumdan Kastamonu ve çevresi de önemli ölçüde etkilenmiştir. Bunların dışında yörenin kendine özgü koşulları güven ortamını olumsuz etkileyen temel faktörlerden biri olmuştur. Anadolu’da milli örgütlenmenin başlamasıyla birlikte Kastamonu yöresi, önce İstanbul Hükümeti ile Millî Hareket arasında gerçekleşen çekişmeye sahne olmuştur22. Millî Mücadele örgütlerinin bölgede hâkim olmasıyla birlikte bölge Ankara merkezli hükümetin dünyaya açılan kapısı konumuna gelmişti23. Bu durum bir taraftan bölgedeki milli hükümet örgütlenmesinin güçlenmesi zaruretini oluştururken, diğer taraftan denize açık konumu ve Ankara Hükümeti’nin insan ve askeri malzeme ikmal üstü konumuna gelmesi nedeniyle özel bölge özelliği kazanmış ve sık sık Karadeniz’de İtilaf Devletleri donanması tarafından sahil mıntıkası tehdit edilmiştir24. Bölgenin batısında yer alan Zonguldak ve çevresi ise Fransız kuvvetleri tarafından ekonomik 22 Rahmi Çiçek, Millî Mücadele’de Kastamonu, AÜ. Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara 1991, s.54-65. 23 Rahmi Çiçek, “Ankara Hükümeti’nin Dünya’ya Açılan Kapısı İnebolu-Ankara Yolu”, Atatürk Yolu, A.Ü. Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Dergisi, C V, S 20 Ankara 1997, s.399-414. 24 Rahmi Çiçek, “Sakarya Savaşı Öncesi Karadeniz’de Yunan Ablukası ve İnebolu Bombardımanı”, Atatürk Yolu, A.Ü. Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Dergisi, C III, S 10, Ankara 1992, s.169-180. KASTAMONU İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN BÖLGEDE 223 GÜVENLİK VE ASAYİŞİN SAĞLANMASINDAKİ ROLÜ çıkarlar nedeniyle Fransız askerlerinin kontrolü altında tutulmuştur25. TBMM’nin açılmasından sonra ortaya çıkan iç isyanlar bölge sınırına kadar yaklaşmış zaman zaman bölgeyi tehdit eder konuma gelmiştir26. Yine bölgede 1921 sonrasında Batı Cephesinde savaşların başlamasıyla birlikte cepheden kaçan askerler için bir sığınak konumuna dönüşmüştür. Bu durum bölgede uzun süreden beri faaliyet gösteren çetelerin gücünü attırmış Ankara Hükümetini bölgenin güvenliği noktasında farklı önlemler almaya itmiştir. Yörede güvenliğin ve asayişin sağlanması amacıyla 1919- 1923 döneminde şu birimler oluşturulmuştur: 1-Jandarama Teşkilatı; Eylül 1920 yılında bölgede jandarmanın gücünü etkin kılmak amacıyla “Seyyar Jandarma Müfrezeleri” oluşturulmuştur. Bu müfrezeler atlı olup, yerel jandarma gücünden farklı yetkilerle donatılmıştır27. Bu jandarma müfrezelerinin bölgedeki en önemli görevlerinden biri asker kaçaklarının takibi ile eşkıyanın etkisiz hale gerilmesi idi28. 2-Polis Teşkilatı; 17 Eylül 1919 tarihinden itibaren Heyet-i Temsiliye’nin kontrolüne giren polis teşkilatı şehir ve kasaba merkezlerinde güvenliğin sağlanması, şüpheli kişilerin takibi ile kaçakçılık ve benzeri suçların önlenmesinde yeniden yapılandırılmıştır. Kıyı bölgesindeki kazalarda başta tütün kaçakçılığı olmak üzere insan ve eşya kaçaklığının önlenmesinde aktif hale getirilmiştir29. 25 Ali Sarıkoyuncu, Millî Mücadele’de Zonguldak ve Havalisi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992, s.44-90. 26 Safranbolu Vakası hakkında bk. Nurettin Peker, a.g.e., s.178-186. 27 TBMM ZC, C IV, s.121 14.IX.1920 tarihli oturum. 28 ATASE Arşivi, KL. 1292, D.13, F.2-2 ve ATASE Arşivi, KL.1292, D.13, F.2- 11, 12,13-17. 29 ATASE Arşivi, KL. 1292, D.15, F. 7-5, 12-6. 224 RAHMİ ÇİÇEK 3-Askerlik Şubeleri; Millî Müdafaa Vekâletine bağlı olarak görev yapan bu birimler yörede 1920 sonrasında yeniden yapılandırılarak kadroları güçlendirilmiştir. Görev alanlarına askerî temini dışında bölgeden silah ve cephane sevkinin idaresi de dâhil edilmiştir30. 4-Kastamonu ve Havalisi Komutanlığı; Ankara’da bulunan 20. Kolorduya bağlı “14. Fırka” tarafından yönetilen bölge 30 Eylül 1920 tarihinde “Kastamonu ve Bolu Havalisi Komutanlığı” adı altında yeniden yapılandırılarak Batı Karadeniz’in tamamı bu komutanlığa bağlandı ve başına da 12 Kasım 1920 tarihinde Muhittin Paşa getirildi31. Kadro yapısı güçlendirilen birlik özellikle cephane sevkinde etkin olan kıyı bölgesindeki başta İnebolu limanı olmak üzere küçük limanların güvenliğini sağlamak için yeniden örgütlendi ve 13 kıyı güvenliği merkezi oluşturdu32. Ayrıca komutanlık cephane sevkinde önemli bir yere sahip olan İnebolu-Kastamonu-Çankırı-Ankara yolunun yapımı ve işleyişini düzenlemek amacıyla “Umur-ı Nafia Vekâleti Emrinde Yol İnşa Taburu kurdu33. 5-Kastamonu Askeri Polis Teşkilatı; Kastamonu, İstanbul’dan Anadolu’ya geçişler için Ankara Hükümeti tarafından bir üst olarak düzenlendiğinde, bölge için en önemli konulardan biri casusluk faaliyetleri ile istenmeyen kişilerin Ankara’ya ulaşmasında, istihbarat faaliyeti yürütecek bir örgütün kurulması olmuştur. Bu amaçla oluşturulan ve kısaca “A.P.” adıyla anılan örgüt, İnebolu’dan başlamak üzere bütün yol güzergâhındaki mevkilerde örgütlenmiştir. Örgüt, bölgeye gelen ve bölgeden ayrılan kişiler hakkında bilgi toplamakta bunları 30 Rahmi Çiçek, a.g.t., s.150-152. 31 ATASE Arşivi, KL. 601, D.17, F.31. 32 Bunlar; Çaycuma, Ereğli, Sinop, Bartın Amasra, İnebolu Mevki komutanlıkları şeklindedir. ATASE Arşivi, KL. 954, D.11, F.1. 33 ATASE Arşivi, KL. 953, D.9, F.31 Komutanlığın diğer askeri faaliyetleri konusunda bk. Rahmi Çiçek a.g.t., s.152-160. KASTAMONU İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN BÖLGEDE 225 GÜVENLİK VE ASAYİŞİN SAĞLANMASINDAKİ ROLÜ Ankara merkeze bildirmektedir. Şüpheli şahısları takibe almakta, casusluktan şüphelendiklerini İstiklâl Mahkemelerine sevk etmektedir34. Yukarıda belirtilen güvenlik yapılanmasıyla bölgede asker kaçaklarının yakalanması, çetecilik faaliyetlerinin ortadan kaldırılması, kıyı güvenliğinin sağlanması ve casusluk faaliyetlerinin önlenmesi gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Bu güvenlik önlemlerinin kuşkusuz en önemli ayağını adalet mekanizması oluşturacaktır. Normal adli sistem içerisinde yakalananların cezalandırılması uzun bir süreci içerdiğinden, suçun önlenmesi ve caydırıcılığın sağlanması için hızlı işleyen bir hukuk mekanizmasına ihtiyaç duyulmuştur. O nedenle bölgede her iki İstiklâl Mahkemesi döneminde de bu mahkemeler yürürlüğünü sürdürmüştür. Kastamonu İstiklâl Mahkemelerinin Bölge Güvenliğindeki Rolü I. Dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemesi bölgedeki çalışmalarına, TBMM’de alınan karar doğrultusunda azalığa seçilen Tevfik Rüştü, Refik Şevket ve Fikret Beylerden35 oluşan heyetin 10 Ekim 34 Askeri Polis Teşkilatlarının yapısı için bk. Hamit Pehlivanlı, Kurtuluş Savaşı İstihbaratında Askeri Polis Teşkilatı, Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, Ankara 1992; Kastamonu Askeri Polis teşkilatının çalışmalarıyla ilgili olarak bk. Rahmi Çiçek, a.g.t., s.160-176; Ayrıca bölgedeki istihbarat faaliyetleriyle ilgili olarak bk. Mesut Aydın, Millî Mücadele Döneminde TBMM Hükümeti Tarafından İstanbul’da Kurulan Gruplar ve Faaliyetleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1992; Bülent Çukurova, Kurtuluş Savaşında Haberalma ve Yeraltı Çalışmaları, Ardıç Yayınları, Ankara 1994; Kastamonu Askeri Polis Teşkilatının kamuoyunu bilgilendirmek için yayınladığı beyannameler için bk. Rahmi Çiçek, “Kastamonu Askeri Polis Teşkilatı’na Ait İki Beyanname”, Askeri Tarih Bülteni, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, S 38, Ankara 1995, s.66-72. 35 Dahiliye Vekaletinden, 9 Ekim 1920 tarihinde Kastamonu Valiliğine gönderilen yazıda, söz konusu üyelerin seçilmediği belirtilmektedir. Nurettin Peker, 226 RAHMİ ÇİÇEK 1920 tarihinde Ankara’dan hareketle 12 Ekim tarihinde Çankırı’ya ulaşmasıyla başlamıştır. Mahkemenin yetki alanı içerisinde Çankırı, Zonguldak, Bolu, Sinop Sancakları ile Kastamonu Vilayeti yer almaktadır36. Çankırı’da bir süre faaliyette bulunan mahkeme burada ilk beyannamesini yayınlamıştır. Bu beyannamede asker kaçaklarının teslimi vurgusu yer almaktadır37. Çankırı’da bir süre faaliyette bulunan mahkeme üyeleri Kastamonu’ya gelerek, o zamanlarda Gençler Kulübü olarak hizmet veren binada çalışmalarına başlamıştır38. Heyetin Kastamonu’ya geliş tarihi 2 Kasım 1920 olmalıdır39. Kastamonu’ya heyetin gelişinden bir süre sonra Tevfik Rüştü Bey Moskova’ya gidecek elçilik heyetine seçildiği için bu görevden ayrılmıştır40. Tevfik Rüştü’den boşalan üyeliğe Bitlis mebusu Yusuf Ziya ve Mardin mebusu Necip Beyler 20 Kasım 1920 tarihinde seçilerek 22 Kasım tarihinde Kastamonu’da göreve başlamışlardır41. Böylece I. Dönem Kastamonu a.g.e., s.225; Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A.III-10-a-2, D.43, F.46-8. 36 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A.III-10-a-2, D.43, F.46-8. 37 Açıksöz Gazetesi, 8 Teşrin-i sani 1920. 38 Kastamonu’da mahkeme salonu olarak önce Vilayet Meclis-i Umumi salonu düşünülmüşse de bu düşünceden vazgeçilmiştir. Açıksöz Gazetesi, 18 Teşrin-i evvel 1920. 39 Peker’e göre, heyet 19 Ekim tarihinde Kastamonu’ya gelmiştir. Aybars ise; heyetin 2 Kasım tarihinde Çankırı’dan ayrıldığını yazmaktadır. Açıksöz Gazetesi 8 Kasım tarihli nüshasında heyetin Cumartesi geldiğinden bahisle 6 Kasım tarihini vermekte, bunu Hüsnü Açıksözçü, İstiklâl Harbinde Kastamonu, Kastamonu Vilayet Matbaası, Kastamonu 1933, s.107’de desteklemektedir. Cumhurbaşkanlığı Arşivi’ndeki A-III-10-a-2, D.43, F.46-51 numaradaki vesikada heyetin 1 Kasım tarihinde Çankırı’dan ayrıldığı belirtilmektedir. Bu nedenle 2 Kasım tarihi daha uygun görülmüştür. 40 Açıksöz Gazetesi, 18 Teşrin-i sani 1920 tarihli nüshasında Tevfik Rüştü’nün görevden ayrıldığını belirmektedir. Açıksözçü ise Tevfik Rüştü’nün Kastamonu’da 15 gün görev yaptığını belirmektedir. Hüsnü Açıksözçü, a.g.e., s. 107. 41 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A-III-10-a-2, D.43, F.46. KASTAMONU İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN BÖLGEDE 227 GÜVENLİK VE ASAYİŞİN SAĞLANMASINDAKİ ROLÜ İstiklâl Mahkemesi Refik Şevket Beyin başkanlığında dört kişilik bir heyet olarak çalışmaya başlamıştır. Yeni üyelerin Kastamonu’ya gelişiyle yeniden başlayan mahkeme çalışmaları, Çankırı’da yayınlanmış olan asker kaçaklarının 15 gün içerisinde teslimini ön gören bildirinin süresinin bitiminden itibaren, teslim olan kaçakların önemli bir kısmını hiçbir işlem yapmadan silahaltına alınmasını sağlamıştır. Verilen sürenin bitiminden itibaren faaliyetlerine başlayan mahkeme, firar, firar ve ahz-u garb, firariyi himaye, firar ve katl, firara sebebiyet, firar sirkat, firar şekavet, firar teshil, firarı teşvik, firar ve vazife-i su-i istimal, firara yataklık gibi suçlardan, 144 kişiyi cezalandırmıştır. Mahkemenin faaliyete başladığı tarihten önce asker kaçağı olarak yakalanan ve askeri hapishanede bulunan 1080 kişi ise mahkeme kararı ile tahliye edilerek birliklerine gönderilmiştir42. Böylece uzun zamandan beri bölgede rahatsızlığa neden olan asker kaçakları sorununda önemli bir adım atılmıştır. I. Dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemeleri göreve başladığı 16 Ekim 1920 tarihinden 17 Şubat 1921 tarihine kadar dört beyanname yayınlamıştır. Bu beyannamelerden ikisi Açıksöz gazetesinde tam metin olarak yer almıştır43. Ayrıca halkı İstiklâl Mahkemeleri hakkında bilgilendirmek amacıyla mahkeme üyeleriyle Açıksöz gazetesi iki mülakat yapmıştır. Bu mülakatlarda mahkeme üyesinin adı zikredilmeden yapılan mülakat metni gazetede yayınlanmıştır44. 42 ATASE Arşivi, KL.952, D.5, F.1-30. Yargılanan asker kişilerle ilgili olarak Kastamonu Askeri Tevkifhanesinde bir defter tutulmuştur. Söz konusu defterde İstiklâl Mahkemesinde ve diğer mahkemelerde yargılananlar isim olarak yazılmıştır. Burada yer alan isimlerin karşısında suçları ve aldıkları cezalar belirtilmektedir. Defterin dökümü için bakınız: Ek:1 43 Açıksöz Gazetesi, 3 Şubat 1921 ve 21 Şubat 1921. Ayrıca bu iki beyanname metni için bk. Eyüp Akman, a.g.e., s.91-93,94-5. Nurettin Peker, a.g.e., s. 296- 297, 303-305. 44 Açıksöz Gazetesi, 22 Teşrin-i sani 1920 tarihli mülakatta İstiklâl Mahkemelerine niye ihtiyaç duyulduğu, İstiklâl Mahkemeleriyle Divan-ı Harp arasındaki bağ ile asker firarileriyle ilgili sorunlar üzerinde durulmaktadır. Ayrıca müla- 228 RAHMİ ÇİÇEK Bölgede sükûnun sağlanmasında önemli katkılarda bulunan İstiklâl Mahkemeleri görev süresi içerisinde çeşitli suçlardan birçok insanı yargılamıştır. Bu dönemde askeri hapishanede, asker kişi olarak 1120 kişi tevkif ve mahkûm olarak bulunmuş, bunlardan 1080 tanesi İstiklâl Mahkemesi kararıyla tahliye edilerek birliklerine gönderilmiş, 40 kişi ceza almış, ceza alan kişilerden 12 kişiyle ilgili kararı İstiklâl Mahkemesi vermiştir. Yine askeri cezaevinden 5 Şubat 1921 yılına kadar İstiklâl Mahkemesine sevk edilen 25 kişiden 11’i hakkında mahkemece idam kararı verilmiştir45. Asker şahıslar dışında mahkeme tarafından yapılan tüm yargılamalar dönemin Kastamonu’da yayınlanan Açıksöz gazetesinde haber olarak yer almaktadır. Bu haberlere göre; 6 idam cezası verilmiştir. Bunlardan üçü asker firari suçu ve eşkıyalık yapma suçlarını birlikte işledikleri için biri eşkıyalık ve soygunculuk suçundan, biri vatana ihanet, düşmana hizmet, biri de ücret karşılığı düşmana casusluk yapma suçundan cezalandırılmıştır46. Hem askeri şahıslarla ilgili hem de katın sonunda İstiklâl Mahkemelerinin yetki alanına giren suçlar şu şekilde sıralanmaktadır: 1-Her ne suretle olursa olsun rüşvet vesair guna irtikap, 2-Şekavet, 3-Emval-i emriyye-i devleti sırkat veya emvali menfaat-i şahsiyesi uğrunda istimal, 4-İstiklâl Mahkemeleri hakkında aleyhtarlık, 5-Düşman devletlerle temas, 6-İsyan ve şekavet erbabına muavenet. 24 Kanun-ı sani 1921 tarihli mülakatta ise; Asker kaçaklarıyla ilgili olarak yayınlanan ikinci beyannamenin yayınlanma nedeni ve asker kaçaklarına yapılan muamelelerle bilgili bilgilendirmelere yer verilmektedir. 45 Kastamonu İstiklâl Mahkemesinin kuruluşundan 5 Şubat 1921 tarihine kadar askeri cezaevinde bulunan kişilerin listesi ve bunlar hakkında verilen kararlar için bk. Rahmi Çiçek, a.g.t., s. Ek-25-26. 46 Eyüp Akman, a.g.e., s.4-5. KASTAMONU İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN BÖLGEDE 229 GÜVENLİK VE ASAYİŞİN SAĞLANMASINDAKİ ROLÜ sivil şahıslarla ilgili idam kararları tellallar, gazeteler vasıtasıyla yörede duyurulmuştur. Diğer cezalar mümkün olduğunca gazetelerde yer alarak TBMM Hükümetinin bölgedeki otoritesinin sağlanması ve suçun caydırıcılığı sağlanmaya çalışılmıştır. TBMM’nin 17 Şubat 1921 tarihli kararıyla47 çalışmalarına son verilen Kastamonu İstiklâl Mahkemesi gerekli evrakların düzenlenmesi ve mevcut dosyaların tamamlanmasının ve ilgili mahkemelere devrinin sağlanmasından sonra görevini 2 Mart 1921 tarihinde tamamlayarak, mahkeme heyeti Kastamonu’dan ayrılmıştır48. Mahkeme heyetinin görev yaptığı 4 ay 10 gün içerisinde bölgede faaliyet gösteren pek çok çete ve eşkıyayı yakalatıp hızlı bir yargılama sürecinden sonra cezalandırması halkın sempatisini kazanmasına neden olmuştur. Bu nedenle heyetin çalışmalarının sona ermesinden sonra hem TBMM’ye hem de yörede yayınlanmakta olan Açıksöz gazetesine çekilen telgraflarda İstiklâl Mahkemelerinin tekrar kurulması istekleri dile getirilmiştir49. II. Dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemesi Batı Cephesindeki askeri gelişmelere bağlı olarak oluşturulmuştur. Batı Cephesinde Yunan ordusunun Eskişehir ve Kütahya’yı ele geçirerek Ankara’ya yaklaşması üzerine, 23 Temmuz 1921’de Millî Müdafaa Vekili Fevzi Paşa ordunun sağ ve sol kanatlarının güvenliğini sağlamak ve firarları önlemek üzere Kastamonu ve Konya’da tekrar İstiklâl Mahkemesi kurulmasını teklif etmişti. Meclis bu teklif üzerine 31 Temmuz 1921 tarihinde Samsun, Kastamonu, Konya ve Yozgat’ta İstiklâl Mahkemesi kurulması kararını verdi50. 47 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, KL. 622, D.18, F.53. 48 Açıksöz Gazetesi, 3 Mart 1921. 49 “İstiklâl Mahkemelerinin İadesi İçin Mazbata” Açıksöz Gazetesi, 7 Mart 1921, Açıksöz Gazetesi, 28 Şubat 1921. 50 İstiklâl Mahkemeleri, C I, s.11. 230 RAHMİ ÇİÇEK Kanunun çıkartılmasından sonra Kastamonu İstiklâl Mahkemesi üyeliklerine yapılan seçimlerle Saruhan milletvekili Mustafa Necati, Çankırı milletvekili Neşet Nazım, Canik milletvekili Hamdi ve Trabzon milletvekili Hamdi Beyler seçildiler. Mahkeme heyeti 10 Ağustos 1921 yılında Ankara’dan hareketinden önce görev alanında bulunan Kastamonu, Bolu, Sinop, Çankırı ve Zonguldak’a telgrafla bir talimatname göndermiştir51. On dört maddeden oluşan talimatnamede asker firarilerine 15 günlük bir süre verilmekte ve bu süre içerisinde askerlik şubelerine teslim olanların yargılanmayacakları ifadesine yer verilmektedir. Ayrıca mahkeme “Tekâlif-i Millîye” emirlerine karşı gelenlerin şiddetle cezalandırılacağını belirterek talimatname hükümlerinin bütün mülki ve idari amirlerle en ücra köylere ulaştırılması istenmektedir. Ankara’dan hareket eden mahkeme heyeti 12 Ağustos tarihinde geldiği Çankırı’da ilk yargı kararını da burada verdi. Bu karar “Tekâlif-i Millîye” emirlerine muhalefet etmekle ilgiliydi52. 19 Ağustos’ta53 Kastamonu’ya gelen mahkeme heyeti on beş gün burada çalıştıktan sonra 2 Eylül tarihinde İnebolu’ya hareket ederek burada soygunculuk 51 Açıksöz Gazetesi, 13 Ağustos 1921. 52 “Mahkemenin İlk Cezası” başlığını taşıyan haber de şu şekilde devam etmektedir; Kengri’de bulunan Kastamonu ve havalisi İstiklâl Mahkemesi ilk cezasını verdi. Büyük Millet Meclisinin gayesi aleyhine işaatda bulunan Kangiri’de mukim zahire tüccarlarından Tombuloğlu Kelman’ın bugün icra kılınan muhakemesinde fiil-i mezkure cerahimi sabit olduğundan Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun üçüncü maddesine tevfikan merkumun on beş sene müddetle küreğe vazına. Cezasını Erzurum’da ifasına müttefikan ve merkum lehinde Ankara’ya iltimas mektubu yazan Lütfi Bey’in bu iltiması komşuluk hissine tebaan vuku bulduğu anlaşılmasına mebni mumaileyhin dahi ceza-i nakdi ile mahkûmiyetine karar verildiği berayı tamim tebliğ olunur. Açıksöz Gazetesi, 14 Ağustos 1921. 53 ATASE Arşivi, KL.1305, D.13, F.13 “Kastamonu İstiklâl Mahkemesi Faaliyette” başlığı altındaki belge. KASTAMONU İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN BÖLGEDE 231 GÜVENLİK VE ASAYİŞİN SAĞLANMASINDAKİ ROLÜ suçundan tutuklu bulunan Kel Rauf ve çetesini yargılamıştır. Mahkeme heyetinden Neşet ve Hamdi Beyler 8 Eylül tarihinde, Necati Beyle Benizade Hamdi Bey ise 9 Eylül tarihinde Kastamonu’ya gelerek 11 Eylül’den itibaren burada tekrar faaliyete başlamışlardır54. Mahkeme, asker kaçakları ile yakından ilgilenerek, kaçakların sıkı takibe alınmasını sağladı. Ayrıca askere gideceklerle ilgili olarak askerlik şubeleri vasıtasıyla bunların iaşe ve ihtiyaçlarının karşılanması konularında sıkı bir denetim uyguladı. Eşraf, aydın ve subaylardan oluşan bir heyet vasıtasıyla cepheye gidenlere niçin savaşmaları gerektiği anlatıldı. Cepheden kaçmanın çare olmadığı, kaçanların mutlaka cezalandırılacağı düşüncesi bölgede yerleştirilemeye çalışıldı55. Mahkemenin üzerinde önemle durduğu konulardan biri de “Tekalif-i Millîye” emirlerinin yerine getirilmesini sağlamaktı. Bu konu ile ilgili olarak yayınlanan beyannamede şunlar yer almaktadır56: “Eslihasını Saklayan Vatan Hainidir Tekalif-i Millîye komisyonunun beyannamesinde bildirildiği veçhile toplanan silahlar vilayet merkezinin cesametiyle gayr-ı mütenasihdir. Hain düşmanı ana toprağımızdan atmak için kat’i ve canlı bir mücadeleye girdiğimiz böyle bir zamanda bir neferi teslih edecek esliha ve cephaneyi mu’attal bir halde köşelerde bırakmak vatana en büyük hıyanettir. Komisyon beş gün daha mühlet veriyor. Katiyetle ümit ediyoruz ki geçen sefer bu hususta tekasül gösterenler meselenin ehemmiyeti ve kutsiyetini idrakle hemen silahlarını getireceklerdir. Beyanname ber vech-i zirdir: Beyanname 1-Kastamonu İstiklâl Mahkeme-i Aliyesi icra-yı vezaif ve faaliyete dünden itibaren mübaşeret buyurmuşlardır. 54 Açıksöz Gazetesi, 11 Eylül 1921 “İstiklâl Mahkemesi Heyet-i Muhteremesinin Avdeti”. 55 Nurettin Peker, a.g.e., s.363. 56 Açıksöz Gazetesi, 20 Ağustos 1921. 232 RAHMİ ÇİÇEK 2-Tekâlif-i Millîye Komisyonu tarafından eslihanın derç ve cem’i hakkında verilen müddet 14 Ağustos 337 tarihinde inkıza edildiği halde vilayet merkezinin cesametiyle gayr-ı mütenasip denecek derecede az miktarda esliha derç olunabilmiştir. 3-Muayyen bazı yerlerde el’an eslihanın teslim edilmeyerek saklandığı haber alındı, son defa yalnız merkez için bu günden itibaren 24 Ağustos 337 Çarşamba alaturka saat on ikiye kadar beş gün daha mühlet verildi. 4-İşbu müddetin hitamında her kim olursa olsun esliha-i memnu’asını saklayanlar tahrirat ve ihbarat neticesinde tebeyyün edildiği takdirde doğruca İstiklâl Mahkeme-i Aliyesine tevdi olunacaklardır. 5-Esliha saklayanları haber verenlere mükâfat verileceği ilan olunur” Mahkeme sadece silah ve cephane konusunda değil Tekalif-i Millîye emirleri içerisinde yer alan diğer konularla ilgili olarak da bazı tedbirler aldı. Emirlere aykırı olarak halkın elindeki vasıta, giyecek ve yiyecek maddelerini alan görevlilere karşı sert tedbirlere başvurulmuştur. Bu amaçla 10 Ekim 1921’de Açıksöz gazetesinde yayınlanan üç maddelik beyanname ile Tekalif-i Millîye emirlerine aykırı davranan görevliler uyarılmaktadır57. Mahkemenin, bölgede faaliyet gösteren birçok çetenin yakalanarak cezalandırılmasıyla bölgenin eşkıya faaliyetlerinden temizlenmesinde etkin olduğu görülür. Çete faaliyetlerinin yoğun olduğu yerlerde yakalanan çete mensuplarının, yargılanması ile ilgili olarak 9 Mart 1922 tarihli Açıksöz gazetesinde şu bilgilere yer verilmektedir58: “Beş Şakinin İdamı 57 Metnin çevirisi için bk. Ergün Aybars, a.g.e., s.152. 58 Açıksöz Gazetesi, 9 Mart 1922. KASTAMONU İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN BÖLGEDE 233 GÜVENLİK VE ASAYİŞİN SAĞLANMASINDAKİ ROLÜ Dün İstiklâl Mahkemesinde cereyan eden mühim muhakemelerden sonra Safranbolu havalisinde icra-yı hasabet eden Kambur Kadı çetesinin muhakemesine başlandı. Ve gece saat ikiye kadar devam eden muhakeme neticesinde altı kişiden mürekkep olan Kambur Kadı çetesinden beşinin vicahen ve birinin gıyaben idamına hükmedilmiştir. Heyet-i hâkime Saruhan Mebusu Necati, Trabzon Mebusu Hamdi, Canik Mebusu Hamdi Beyefendilerden terkip ediyordu. Cephe-i harpten müteaddid defalar firar ederek teşkil ettikleri çete ile müctemian ve müsellahan dağlarda kırlarda gezerek rast geldikleri yolcuları soymak ve hane basmak zulm ve işkence eylemek ve asker ailelerini dağa kaldırmak vesair ile müttehim olan Safranbolu’nun Karapınar karyesinden Hagfir oğullarından Tahir oğlu Salih Koca, Çakal oğlu Efe Hasan, Afşa karyesinden Kethüda oğullarından Emin oğlu Emin, Yağcağan karyesinden Abdullah oğullarından Hasan oğlu Şaban ve Arıncak karyesinden Kısa Recep oğullarından Ali oğlu Kul İsmail ve Kamil’in teşkil ettikleri çetenin yapmış olduğu habasit ve meanet dolayısıyla Safranbolu’nun civar köylerinden ekserisi davacı olarak mahkemeye gelmiştir. Sekiz on tane de yataklık yapan kadın vardı. Şahitler ve mudiler dinlendi. Yalnız o civarda 37 evi basarak eşyasını garat eden bu çete hakkında köylülerin ekserisi ayrı ayrı vakalar hikâye ettiler. Maznunlar ise “İftiradır efendim, yalandır”dan başka hiçbir müdafaada bulunmadılar. Bu pek mühim ve heyecanlı muhakeme bir buçuğa kadar devam etti. Reis son müdafaalarını söylemelerini beyan etti. Maznunlar katiyen bu işlerde müdhaldar olmadıklarını söylediler. Beraatlarını talep ettiler. Hitam-ı muhakeme tefhim olunarak heyet müzakere salonuna geçti. Badel müzakere heyet mahkeme salonuna geldi ve makam-ı riyaetten, müteaddid defalar cepheden firar ederek bikes ve biçare köylüle- 234 RAHMİ ÇİÇEK rin önüne geçen ve bütün paralarını gasp eyleyen, evlere taarruz ederek amme-i müsliminin istirahatini selb eden, düşman sinesine sokmak için eline verilen silahı kardeş katline boşaltan bu çete efradından beşinin hakkında vicahen ve Kamil’in hakkında gıyaben ve müttefiken idamına karar verildiği tebliğ olunarak ve yataklık olarak maznun olan kadınların ve ihtiyarların yattıkları müddet kâfi görülerek tahliyelerine karar verildiği tebliğ olunur. Reis bu kararı tebliğ ederken yataklara hitaben “Memleketin asayiş ve sükûnetini ihlal edenlerin akıbeti hep böyle olacaktır. Memleketlerinize gidiniz. Mukaddes davamızın zaferle tetedvücü için çalışınız” dedi. Reisin gür ve kuvvetli sesi mahkeme salonunda bulunan yüzlerce samiin üzerinde derin tesirler bırakmıştır. Mahkemeyi terk ederken herkes adaletin bu tecellisinden memnun olarak ayrılıyor ve mahkeme heyetine candan dualar ediyorlardı. Hükm-i idam, bu sabah mahkumlardan üçünün Nasrullah Köprüsü başında ve ikisinin de Saman Pazarı’nda salben idamları suretiyle infaz olunmuş ve halkın hemen kısm-ı ekserisi, ez cümle Safranbolu ve havalisi halkı bu muzur çetenin ber-dar olduğunu görmekten pek memnun kalmıştır Gazetemiz erbab-ı şekavet ve tecavüze bu vakanın bir ders-i ibret olmasını temenni eder.” Mahkeme görev yaptığı süre içerisinde yakalanmış olan birçok çete mensubunu yargılayıp mahkum ederek bölgenin çetelerden temizlenmesinde önemli bir katkı sağlamıştır. Mahkeme tarafından yargılanan ve gazete haberlerine yansıyan bazı çete mensupları şunlardır: Çerkeş Viranşehir Nahiyesi Bayındır karyesinden Ahmet oğlu Hüseyin ve Aşkınlar karyesinden Madanoğullarından İbrahim Osman59; Kel Rauf 59 Açıksöz Gazetesi, 1 Eylül 1921. KASTAMONU İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN BÖLGEDE 235 GÜVENLİK VE ASAYİŞİN SAĞLANMASINDAKİ ROLÜ Çetesi mensupları60; Taşköprü Germeç karyesinden Ahmet b. İbrahim çetesi61; Şaki Numan çetesi62; Cin Mehmet çetesi63 gibi yörede askerden kaçarak çeteleşmiş birçok şakinin cezalandırıldığı haberleri Açıksöz gazetesinde yer almaktadır. 1 Aralık 1921 tarihinden itibaren mahkemenin yetki alanı içerisine Çorum livası da dâhil edilmiştir. Bu nedenle yerinde yargılamaları gerçekleştirmek için mahkeme heyeti bölgede sıklıkla seyahat etmek zorunda kalmıştır. 22 Eylül’de Bolu’ya, 20 Ekim’de Düzce’ye, 29 Ekim’de Adapazarı’na, 31 Ekim’de İzmit’e giden mahkeme heyeti 21 Kasım’da tekrar Bolu’ya gelen heyet üyelerinden Necati Bey, 29 Kasım’da Koçhisar’da Hamdi ve Neşet Beyler de Karaviran’da çalışmalarda bulunduktan sonra 1 Aralık’ta Kastamonu’ya dönmüşlerdir. Bu süre içerisinde 22 Eylül- 1 Aralık tarihlerinde Kastamonu’da kalan Hamdi Bey bir kâtiple birlikte buradaki işlerin yürütülmesini sağlamıştır64. 21 Aralık 1921 tarihinde mahkeme başkanı Mustafa Necati Bey’in Ankara’ya gidişi ve Hamdi Bey’in ise 27 Aralık’ta İnebolu’da bulunması nedeniyle bir süre çalışamayan mahkeme Hamdi Beyin dönüşüyle birlikte çalışmalarını sürdürmüştür. Mahkeme başkanı Mustafa Necati Bey ise 6 Şubat 1922 tarihinde Ankara’dan Kastamonu’ya dönmüştür. 1 Ağustos 1922 yılına kadar çalışmalarını sürdüren mahkeme Açıksöz gazetesi haberlerine göre; Kastamonu’da 44, İnebolu’da 12, Safranbolu’da 3, Daday’da 18, Araç’ta 9, Tosya’da 20, Taşköprü’de 34, Cide’de 5, Sinop’ta 2, Boyabat’ta 29, Ayancık’ta 7, Çankırı’da 77, Çerkeş’te 6, Ilgaz’da 14, Bolu’da 9, Gerede’de 10, Düzce’de 2, Göy60 Açıksöz Gazetesi, 8 Eylül 1921. 61 Açıksöz Gazetesi, 18 Eylül 1921. 62 Açıksöz Gazetesi, 29 Teşrin-i evvel 1921. 63 Açıksöz Gazetesi, 8 Şubat 1922. 64 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A.III-10-a-2, D.43, F.154-1. 236 RAHMİ ÇİÇEK nük’te 1, Zonguldak’ta 1 ve çeşitli yerlerde 23 olmak üzere toplam 234 davayı karara bağlamıştır65. Ergün Aybars’a göre mahkemeye 9016 kişi çıkartılmış, bunlardan 648’i berat, 5’i idam, 3’ü gıyaben idam, 69’u kürek ve kalebent, 7477’si ise muhtelif cezalara çarptırılmıştır66. 22 Ocak 1922 tarihli Açıksöz gazetesinin bir haberine göre; Kastamonu merkez hapishanesinde 328 mahkûm, 444 tutuklu bulunuyordu. Bu tutuklulardan 300 kadarı İstiklâl Mahkemesi yetki alanı içerisine giren suçlardan tutuklu idiler67. İstiklâl Mahkemeleri Kanunu’nun 1 Ağustos 1922 tarihinde kaldırılmasıyla birlikte 2 Ağustos tarihinde faaliyetlerine son veren Kastamonu İstiklâl Mahkemesi üyeleri, 15 Ağustos tarihine kadar gerekli tasnif ve devir işlemlerini tamamladıktan sonra 24 Ağustos öncesinde Kastamonu’dan ayrılmışlardır68. İstiklâl Mahkemesi üyeleri Kastamonu’da görev yaptıkları süre içerisinde çok sevilen kişiler oldular. Özellikle mahkeme başkanı Mustafa Necati Bey, gerek Açıksöz gazetesine yazdığı yazılar, gerekse önemli tören ve anma günlerinde yaptığı konuşmalarla halkın sevgisini kazandı. Bu sevginin bir simgesi olarak 2 Mayıs 1922’de Mustafa Necati Bey, Kastamonu’nun fahri hemşerisi ilan edilmiştir69. Mustafa Necati Bey önemini anlatan pek çok konferans ve mülakat ve beyan65 Açıksöz Gazetesi, 14,21,29,31 Ağustos 1921; 1, 8, 17, 20 Eylül 1921; 5, 11, 23, 25, 31 Teşrin-i evvel 1921; 10, 21, 29 Teşrin-i sani 1921, 1, 4, 6, 7, 8, 22 Kanun-u evvel 1921; 14, 21 Kanun-u sani 1922; 2, 6, 7, 9, 15 ,26 Şubat 1922; 2, 7,8,11, 14,15 Mart 1922; 2 Nisan 1922; 10 Mayıs 1922; 18, 20, 22, 24 Haziran 1922, 30 Temmuz 1922. 66 Ergün Aybars, a.g.e., s.153-154 67 Açıksöz Gazetesi, 22 Kanun-u sani 1922. 68 Açıksöz Gazetesi, 24 Ağustos 1922. 69 Açıksöz Gazetesi, 2 Ağustos 1922; söz konusu hemşerinin beratının altında şehrin ileri gelenlerinden 56’sının imzası bulunmaktadır. KASTAMONU İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN BÖLGEDE 237 GÜVENLİK VE ASAYİŞİN SAĞLANMASINDAKİ ROLÜ larda bulunmuştur70. Mustafa Necati Bey’in Kastamonu’daki mahkeme dışında gösterdiği faaliyetler konusunda Mustafa Eski tarafından bir çalışmada onun Açıksöz gazetesi, kamu kuruluşları, Kastamonu’da kurulan dernekler ve Kastamonu’nun çeşitli ilçelerinde halka hitaben yaptığı konuşmalar bir bütün halinde değerlendirilmiştir71. Tüm bunların dışında Mustafa Necati Bey’in Maarif Vekili olduğu dönem içerisinde Kastamonu’da yaşadığı olayları kaleme aldığı yazıları 1925-26 yılları arasında çeşitli dergilerde gazetelerde yayımlanmıştır72. Mustafa Necati Bey II. Dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemeleri Başkanı sıfatıyla TBMM başkanı Mustafa Kemal’e gönderdiği raporlarda bölgede asayişin sağlanması için İstiklâl Mahkemeleri dışında alınması gereken tedbir konusunda bir takım öneriler ortaya koymaktadır. Mustafa Necati Bey’in bölgenin güvenliği açısından ortaya koyduğu öneriler şu şekilde sıralanmaktadır; 1-Jandarma gücü yerine askeri güçlerin kullanılması. 2-Asker firarlarının arkasında yatan temel sebebin bölgede faaliyet gösteren çok sayıdaki çetelere olan güven. Bu nedenle askerden kaçmayı alışkanlık haline getirmiş kişilerin bu çetelerle olan iletişimlerinin kesilmesi için bölgedeki çetelerin ortadan kaldırılması. 3-Bölgede görev yapan devlet görevlilerinin güvenli kişilerden seçilmesi 4-Şekavetten yargılananların idamlarının bölgede duyurulmasının kısa süreli bir korku yaratmasına karşılık uzun sürede bunun etkisinin azalması. 70 “İstiklâl Mahkemesi Reisi Necati Beyle Mülakat”, Açıksöz Gazetesi, 12 Şubat 1922. 71 Mustafa Eski, a.g.e., s.69-139. 72 Mustafa Eski tarafından bu makaleler toplanarak yeni harflerle yayımlanmıştır. 238 RAHMİ ÇİÇEK 5-Halkta uzun süreli savaş nedeniyle oluşan bıkkınlığın yarattığı psikoloji ile İstanbul Hükümeti’nin söylemlerine inanma eğiliminin olduğu, bu nedenle halkın aydınlatılması gerektiği73. 6-Bölge üzerinden casusluk yapmak üzere Anadolu’ya geçenlerin tespit edilmesinde hassasiyetlerin artırılması. 7-Casusluk faaliyetlerinin önlenmesi için kıyıda bulunan giriş iskelelerinin güvenliğinden sorumlu kişilerin doğrudan doğruya İstiklâl Mahkemesi emrine verilmesinin sağlanması74. Mustafa Necati İstiklâl Mahkemesi başkanı olarak bölgenin güvenliğinin sağlanmasında karşılaştığı kendi gözlem ve düşüncelerini TBMM başkanı ile paylaşarak Kastamonu ve havalisinin güvenlik ve asayişinin sağlanmasının önemini vurgulamıştır. SONUÇ Millî Mücadele yıllarında Batı Karadeniz Bölgesinin önemli bir kısmını içerisine alan Kastamonu vilayeti, Karadeniz kıyısının uzunluğu nedeniyle denizden gelebilecek düşman saldırılarına açık konumuyla dikkati çekmektedir. Arazi koşullarının dağlık olması içeride eşkıya, çete ve asker kaçakları için doğal bir alan oluşturmuştur. Kıyı güvenliğinin sağlanamaması nedeniyle başta tütün kaçakçılığı olmak üzere bölge kaçakçılık faaliyetlerine açık hale gelmişti. Benzer şekilde bölgeye yönelik olarak 1918 sonrasında ortaya çıkan azınlık talepleri 73 Mustafa Necati Bey’in Nasrullah Meydanındaki Konuşması, İnebolu Konuşması, Kastamonu Sultanisindeki Konferansı, Taşköprü Konuşması, İzmir’in İşgalinin Üçüncü Yılında Yaptığı Konuşma, Sakarya Savaşı Sonrası Yaptığı Konuşma, Muallimler Cemiyetindeki Konuşması ve Gençler Kulübündeki Konuşması halkın aydınlatılması noktasında onun İstiklâl Mahkemesi Başkanı olarak katkılarını göstermektedir. Mustafa Eski, a.g.e., 112-139. 74 Rahmi Çiçek, Mustafa Necati Sempozyumu, s. 39-41. KASTAMONU İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN BÖLGEDE 239 GÜVENLİK VE ASAYİŞİN SAĞLANMASINDAKİ ROLÜ de arttığında, bölgede güvenliğin sağlanması merkezi otoritenin kaybolmasıyla birlikte imkânsız hale gelmiştir. Mustafa Kemal’in Anadolu’ya ayak basmasıyla oluşan Millî Mücadele hareketi için İstanbul’a Karadeniz üzerinden yakınlığı nedeniyle Millî kuvvetlerle İstanbul hükümeti arasında çekişmeye sahne olan bölge, Ankara’da TBMM’nin kurulması sonrasında önemli bir geçiş noktası haline dönüştü. Ankara Hükümeti’ni Batı Anadolu ve güneyden çevreleyen düşman işgalleri nedeniyle Kastamonu, hükümetin Karadeniz üzerinden dünyaya açılan penceresi konumuna geldi. Diğer taraftan Batı Cephesinde 1921 tarihinden itibaren başlayan askeri hareketlilik nedeniyle bölge bir taraftan asker kaçakları için saklanma mekânına dönerken diğer yandan Batı Cephesinin askeri açıdan insan ve cephane desteğinin sağlandığı ikmal merkezi konumuna dönüştü. Bu nedenle Ankara hükümeti 1920 yılından itibaren İnebolu-Kastamonu- Ankara yolunun güvenliğini sağlamak ve yolu kullanarak Anadolu’ya geçen insan ve malzemelerin güvenli bir şekilde sevkini gerçekleştirmek için bölgede olağanüstü bir örgütlenmeye gitti. Bu örgütlenmenin bir bölümünü yol yapımı ve güvenliği oluştururken, diğer yanını ise istihbarat örgütlenmesi oluşturdu. Yol güvenliği için oluşturulan askeri tedbir ve istihbarat güvenliği desteklemek amacıyla bölge Millî Mücadele döneminde kurulan olağanüstü mahkemeler olarak nitelendirilen İstiklâl Mahkemelerinin yetki alanı içerisine alındı. Bölgede kurulan I. ve II. dönem Kastamonu İstiklâl Mahkemeleri, bölgenin güvenliğinin sağlanmasında caydırıcı bir rol üstlenmiştir. Bu mahkemeler, İnönü Savaşları ve Sakarya Savaşı sırasında ortaya çıkan asker kaçakları cezalandırma ve Sakarya Savaşı öncesi çıkartılan “Tekâlif-i Millîye” emirlerinin düzenli bir şekilde yürütülmesini sağlamıştır. Ayrıca bölge üzerinden Anadolu’ya sızmaya çalışan İstanbul Hükümeti’nin bozguncu takımı ile İtilaf Devletleri adına casus- 240 RAHMİ ÇİÇEK luk faaliyetleri yürütenlerin yakalanması ve cezalandırılması da etkili olmuştur. Bölgede I. Dünya Savaşı’ndan itibaren asker kaçaklarının oluşturduğu çetelerin yakalanarak cezalandırılmasıyla yol kesme, köy basma gibi eylemlerin önüne geçilmiştir. Kısaca Kastamonu İstiklâl Mahkemeleri, bir taraftan dayandıkları Hıyanet-i Vataniye Kanunu ve Firariler Hakkında Kanun’un kendilerine olağanüstü yetkileri kullanarak suçun işlenmesinde caydırıcı bir rol üstlenmişlerdir. Diğer yandan mahkeme üyelerinin bir nasihat heyeti gibi hareket ederek bölge insanının Millî Mücadele’ye katılmasında ve ikna edilmesinde etkin olmuşlardırVAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI Şaban ORTAK∗ ÖZET Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş aşamasında İstanbul basınının takındığı tavır TBMM Hükümetini rahatsız etmiştir. İnkılap niteliğindeki her önemli olayda, İstanbul basınında destekleyen yayınlar olduğu gibi aleyhte tutum takınanlar da olmaktaydı. Hilafet tartışmaları esnasında Emir Ali ve Ağa Han’ın Başvekil İsmet Paşa’ya gönderdikleri mektubun İstanbul’da bazı gazetelerde yayınlanması sonrasında TBMM İstanbul’a bir İstiklâl Mahkemesi görevlendirme gereğini duymuştur. Kararı veren İstanbul İstiklâl Mahkemesi heyeti, Reis İhsan Bey (Cebelibereket), Aza Cevdet Bey (Kütahya), Aza Refik Bey (Konya), Müdde-i Umumi (Savcı) Vasıf Bey (Saruhan)’den oluşmaktaydı. Bu mahkemenin baktığı davalar içerisinde genç bir vaizin konuşma ve eserinin içeriği dolayısıyla hapis cezasına çarptırılması da bulunmaktadır. Ankaralı Hacı Dedezade Hasan oğlu İbrahim Edhem “Devletin emniyet-i dahiliyesini ihlal ile kavanîn ve nizâmât-ı devlete halkı adem-i itâ’ata sevk” cürmünden dolayı İstanbul İstiklâl Mahkemesine sevk edilmiştir. Suçlamalara sebep olan “İslamiyet’te Ahlâk ve Kadınlarda Tesettür” isimli bir risale yazması, Ayasofya ve Fatih Camilerinde konuşmalar yapmasıdır. Bu vaazlarda; kadınların örtünmeleri ve içki konularından bahseden İbrahim * Doç. Dr., Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi, sortak@aku.edu.tr 254 ŞABAN ORTAK Edhem Efendi’nin, kadınların yükseltilmesi için açılan İnas Mekteplerinde bazı kız çocuklarının hamile kaldıkları şeklinde ifadelerle halkın zihnini bulandırdığı iddia edilmiştir. Kadınların tiyatro sanatçılarının giyim tarzlarıyla dışarıda gezmelerini eleştirmiştir. Risalesini Karagöz, Yeni Mecmua ve Resimli Gazete gibi dergilerin bazı yazarlarının “dinsizlik telkin eden” yazılarına cevaben millet ve memlekete hizmet ve din ve vicdanının gereği olarak yazdığını, vaazlarını da bu amaçla gerçekleştirdiğini belirten İbrahim Edhem Efendi, bu faaliyetlerinde TBMM’nin meşruluğuna ve aldığı kararlara karşı gelmek gibi bir amacının olmadığını söylemiştir. Yaptığı yayınla ve konuşmalarla ahlaksızlığa karşı yasal düzenlemeler yapılmasına dikkat çekmek istediğini belirten İbrahim Edhem Efendi; kendisinin mürteci olmadığını, vatanını seven, maarif ve teceddüd yanlısı olduğunu, halkı ifsada değil irşada çalıştığını anlatmıştır. Yargılama sonucunda; “milletin hürmet ettiği muhterem kisvenin bahşettiği manevi nüfuz ve kudreti suistimal ile halkı yanlış yollara sevk eden” İbrahim Edhem Efendi’nin suça uyan Ceza Kanunu’nun 66. maddesi gereğince 1 yıl hapis cezası ile cezalandırılmasına karar verilmiştir (7 Ocak 1923). Son iki yüzyılın ve özellikle de II. Meşrutiyet sonrasının toplumsal hayatı ile ilgili en önemli tartışmalardan birisi “modernleşmek- batılılaşmak, taklitçilik, dini ve milli değerlerinden uzaklaşmak” kavramları etrafında şekillenmiştir. İbrahim Edhem Efendi’nin eseri, konuşmaları ve yargılanması sırasındaki sorgusunda bu tartışmanın örnekleri fazlasıyla yer almaktadır. Bildiride TBMM Arşivinde yer alan belgeler ve diğer kaynaklardan da yararlanılarak bu dava ayrıntılı bir şekilde ele alınıp değerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: İstanbul İstiklâl Mahkemesi, Ankaralı İbrahim Edhem Efendi, “İslamiyette Ahlâk ve Kadınlarda Tesettür”, İnas Mektebi. VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 255 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI PREACHER İBRAHİM EDHEM EFENDI’S TRIAL AND EXACUTION IN THE INDEPENDENCE TRIBUNALS ABSTRACT The attitude of Istanbul press during the foundation phase of Republic of Turkey annoyed the administration of TBMM (Grand National Assembly of Turkey) in every single reform, there were always many publications against the reform and there were some supporter publications also. After some newspapers in Istanbul had published the letter written by Emir Ali and Ağa Han and sent to the Prime Minister İsmet Pasha, TBMM decided that they should have charged an Independence Tribunal in Istanbul. The committee of this tribunal was composed of Ihsan Bey (Cebelibereket), Cevdet Bey (Kütahya), Refik Bey (Konya) and Attorney General Vasıf Bey (Saruhan). A case in which a young preacher was sentenced due to his speeches and works is in the cases handled by this Independence Tribunal. Ibrahim Edhem, from Ankara and son of Hacı Dedezade Hasan, was brought into Independence Tribunal due to “endamaging the internal affairs of government and encouraging people to violate the laws”. One of his works, “Morality in Islam and Veiling for Women”, and his speeches in Aghia Sophia and Fatih Mosques caused charges. In these speeches, he talked about the dressing way of women and consuming liquors. He claimed that rumors about getting pregnant of some girls in “Inas Schools”, which had been established in order to enhance women in society, misled the public. He criticized the women in community with the dressing way of actresses. He asserted that he wrote his works to answer some writers in Karagöz, Yeni Mecmua and Resimli Gazete infixing irreligiousness and in order to serve the nation and the homeland, and for the religion and his conscience. He also claimed that he made his speeches for the same purposes and he 256 ŞABAN ORTAK didn’t mean the objection against the legitimacy and the decisions of the parliament (TBMM). Ibrahim Edhem Efendi pointed out that authorities should take some legislative measures against immorality. He said that he was not a reactionist, on the contrary, he was a supporter of education and renewal, and a patriotic person. He tried to lead people to the true path, not to subversion. In the conclusion of his trial, the committee decided to sentence Ibrahim Edhem Efendi with one year imprisonment according to the 66th article of Turkish Criminal Law and they resolved him as “He misled people with using the venerable guise for which people have great respect.”(January 7th, 1923) One of the most important debates about the social life of last two centuries and especially after the second constitutionalist period consists of “becoming westernized, modernized and steering away from religious and national values”. There are more than sufficient examples of this debate in works, speeches and interrogation of Ibrahim Edhem Efendi. In the paper, this trial will be discussed deeply with the documents of archive of TBMM and also using other sources. Keywords: Independence Tribunal in Istanbul, Ibrahim Edhem Efendi, “Morality in Islam and Velling for Women”, “Inas Schools”. VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 257 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI GİRİŞ İstiklâl Mahkemeleri, Kurtuluş Savaşı ve inkılâplar döneminin önemli kurumlarından birisidir. İlk olarak 11 Eylül 1920 tarihinde BMM’de kabul edilen 21 sayılı “Firariler Hakkında Kanun”un birinci maddesi ile; firar edenler, bunlara yardım ve yataklık edenlerle firarilerin yakalanması ve sevk işlemlerinde yasal emirleri yerine getirmeyenlerin yargılanması için “İstiklâl Mahkemeleri” kurulması kararlaştırılmıştır. BMM tarafından ve kendi üyeleri arasından seçilecek üçer kişiden oluşacak İstiklâl Mahkemelerinin görev bölgeleri Heyet-i Vekile’nin teklifi ve BMM’ce belirlenecek ve kararları kesin olup bütün görevliler tarafından infazı zorunludur1 . Başlangıçta sadece firariler için kurulmuş olan İstiklâl Mahkemelerinin görev alanı 26 Eylül 1920 tarihli ve 28 Sayılı “İstiklâl Mahkemeleri Kanununun Birinci Maddesine Müzeyyel Kanun” ile genişletilerek; vatanın kurtuluşu ve tam bağımsızlık için çalışan BMM’nin amaç ve faaliyetlerine fiili, yazılı ve sözlü olarak karşı gelmek, düşmana yardım, casusluk yapanlar ve 29 Nisan 1920’de kabul edilmiş olan Hıyanet-i Vataniye Kanunu kapsamındaki suçlar da eklenmiştir2 . Daha sonra Saltanatın kaldırılması, Hilafetin kaldırılması kararlarına karşı gelmek, Şeyh Said İsyanı’ndan sonra dini siyasete alet etmek ve Takriri Sükun Kanunu’nun kapsamına giren “irtica ve isyana ve memleketin nizamı içtimaisini ve huzur ve sükununu ve emniyet ve asayişini ihlâle bâis bilumum teşkilat ve tahrikat ve teşvikat ve teşebbüsat ve neşriyat” gibi suçlar da İstiklâl Mahkemelerinin görev alanına eklenmiştir3 . Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş aşamasında alınan bazı kararlar ve yapılan inkılâplar İstanbul basınında gerekli desteği bulmak bir yana bazen Hükümete karşı bir tavır alınmasına yol açmıştır. Bunun 1 Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Dönem I, C 4, s. 84-89. 2 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: I, C 4, s. 361-373. 3 Düstur, Üçüncü Tertip, C 3, s. 108; Düstur, Üçüncü Tertip, C 4, s. 81; Düstur, Üçüncü Tertip, C 6, s. 107; Üçüncü Tertip, C 6, s. 144. 258 ŞABAN ORTAK farkında olan Mustafa Kemal; 16-17 Ocak 1923’te İzmit’te İstanbul’da yayınlanan gazetelerin temsilcilerini (Vakit, Tevhid-i Efkâr, İleri, Tanin, İkdam, Akşam ve İleri) toplamış ve onlara Kurtuluş Savaşı sürecini, Lozan görüşmeleri, seçimler, saltanatın kaldırılması ve benzeri konulardaki düşüncelerini anlatmıştı4 . İlerleyen süreçte özellikle de Ankara’nın başkent olması, Cumhuriyetin ilanı ve Halifeliğin kaldırılacağına dair belirtiler İstanbul basınının tepkisini daha da arttırmıştır. Ayrıca Cumhuriyetin ilanı süreciyle ilgili olarak Mustafa Kemal Paşa ile Millî Mücadele’nin diğer liderlerinden Kâzım Karabekir, Rauf Bey ve Refet Paşa arasında yaşanan görüş ayrılıkları İstanbul basınına yansımış ve muhalif havayı daha da güçlendirmiştir5 . Bardağı taşıran damla ise; İngilizlerin hakimiyetindeki Müslümanlar arasında etkin olan Emir Ali ve Ağa Han’ın «hilafetin muhafazası» isteğini içeren mektuplarının muhatapları olan Mustafa Kemal ve İsmet Paşa’ya ulaşmadan İstanbul’da yayınlanan Tanin, İkdam ve Tevhid-i Efkâr gazetelerinde yayınlanması olmuştur (5-6 Aralık 1923)6 . Buna karşılık Hükümet yanlısı basından Hakimiyet-i Millîye’de Ağa Han’ın Halifenin yayınladığı Cihat Çağrısı’na karşı tutum takınarak Hint Müslümanlarının İngiltere’ye bağlı kalmaları yönündeki çabalar hatırlatılmaktaydı. Diğer taraftan mektubun yayınlanması olayında İngiltere’nin parmağı olduğu düşüncesi yaygın bir kanaat olarak işlenmekteydi7 . 4 Arı İnan, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 1923 Eskişehir-İzmit Konuşmaları, TTK. Yay., Ankara, 1996, s. 41-87. 5 Kemal Atatürk, Nutuk 1919-1927, (Yayına Hazırlayan: Zeynep Korkmaz), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 1994, s. 559-567; Murat Çulcu, Hilafetin Kaldırılması Sürecinde Cumhuriyetin İlanı ve Lütfi Fikri Davası, Kastaş Yay., İstanbul, 1992, s.28-101. 6 Ali Satan, Türk ve İngiliz Belgelerinde Halifeliğin Kaldırılması, Ufuk Yay., İstanbul, 2013, s. 182, 225-230. 7 Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri (1920-1927), C 1-2, İleri Kitabevi Yay., İzmir, 1995, s. 225-226. VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 259 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI Gelişmelerin seyri bu aşamaya geldiğinde ve özellikle de işin içinde yabancı parmağının olduğu kanaati, konunun TBMM’ye taşınmasına neden olmuştur. Başvekil İsmet Paşa (Edirne) Meclisin 8 Aralık 1923 tarihli ikinci oturumunda Hükümet adına gizli celse önerisinde bulunmuştur. Oturumu yöneten Meclis Başkanı Ali Fethi Bey, dinleyici locasında oturanların dışarı çıkarılmasını istemiş ve İsmet Paşa’dan toplantının gizli yapılmasına dair isteğin nedenini sormuştur. İsmet Paşa; Türkiye Devleti’nin temel esaslarından olan 1 Kasım (saltanatın kaldırılması) kararı aleyhine gelişmeler yaşandığını belirterek konu ile ilgili gizli toplantıda açıklama yapmak istediğini anlatmıştır. Yapılan oylamada toplantının gizli yapılması kararlaştırılmıştır. Gizli oturuma geçildiğinde söz alan İsmet Paşa, İstanbul’da iki gazetede yayınlanan mektuptaki isteklerin saltanatın kaldırılması kararına aykırı olduğunu ve dünya çapında bir propagandanın sonucu olarak “Türkiye üzerinde, vazife-i idariye, vazife-i siyasiye, vazife-i dünyeviye vermek” istenildiğini vurgulamıştır. Londra’dan Emir Ali ve Ağa Han imzalarıyla kendisine ve Mustafa Kemal Paşa’ya hitaben iki mektup yazılmış olduğunu anlatan İsmet Paşa; Cumhurbaşkanına yazılan mektubun henüz ulaşmadığını, kendisine yazılan mektubun 4 Aralık’ta kendisine ulaştığını ve tercüme edilmek üzere verildiğini ve daha Türkçesi kendisine ulaşmadan İstanbul’da iki gazetede yayınlandığını kaydetmiştir. Mektupların basına sızdırılmasıyla ilgili yapılan tahkikattan bir sonuç alınamadığını açıklayan İsmet Paşa, Emir Ali ve Ağa Han’ın Londra’da İngiliz Hükümeti’nin ve Kraliyetin en yakın adamları ve sadık vatandaşları olduğunu vurgulamıştır. Olayın içinde bir tertibat olduğu şüphesinin güçlü olduğunu anlatan İsmet Paşa, yaşananların Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nda 15 Nisan 1923 tarihli değişiklikle getirilen “saltanatın kaldırılması kararının aksine TBMM’nin meşruiyeti aleyhine isyan, sözle veya yazıyla karşı gelmek” hükmü kapsamına girdiğinden dolayı vatana ihanet olarak 260 ŞABAN ORTAK değerlendirilmesi gerektiğini izah etmiştir. İngilizlerin Türkiye’nin iç işlerine müdahale amacıyla Rodos’ta bastırılan propaganda broşürlerinin dağıtıldığını ve Kürt ileri gelenler ve diğer muhaliflere telkinlerde bulunduklarını anlatan İsmet Paşa, bu tür faaliyetlere karşı İstanbul’a bir İstiklâl Mahkemesinin gönderilmesini ve olaya el koymasını önermiştir. Rauf (Orbay), Ekrem, Yusuf Akçura, Süleyman Sırrı Bey vs. milletvekillerinin destekleyici konuşmalarından sonra İstanbul’a bir İstiklâl Mahkemesi gönderilmesi kabul edilmiştir(TBMM Karar No: 50)8 . Bu mahkemenin yetkileriyle ilgili bazı iddialar üzerine, Antalya Mebusu Râsih Bey’in teklifi üzerine TBMM’nin aldığı 52 sayılı kararla, İstiklâl Mahkemesi Kanunu’nda sayılan bütün yetkilerle yetkilendirilmiştir (13 Aralık 1923)9 . Daha sonra açık celseye geçilmiş ve mahkeme üyelikleri için seçim yapılmıştır. Yapılan oylamada; Cebelibereket Mebusu İhsan Bey mahkeme başkanlığına, Saruhan Mebusu Vasıf Bey müddei-i umumiliğe (savcılık), Konya Mebusu Refik Bey, Hakkâri Mebusu Âsaf Bey ve Kütahya Mebusu Cevdet Bey mahkeme üyeliklerine seçilmişlerdir (8 Aralık 1923)10. Mahkeme daha Ankara’da iken verdiği kararla; İkdam, Tanin, Tevhid-i Efkâr gazetelerinin yetkililerinin gözaltına alınması talimatını vermiş ve 9 Aralık’ta İstanbul’a gelerek sorgulamalara başlamıştır. Bu arada Mahkeme Başkanı İhsan Bey imzası ile bir beyanname yayınlanmıştır. Millî davanın muvaffakiyetine engel olmak isteyenlere karşı TBMM’ce çıkarılan İstiklâl Mahkemeleri Kanunu’na dayanarak, son zamanlarda bazı tahrikler ve fesat çıkarılması üzeri8 TBMM Gizli Celse Zabıtları, C 4, Türkiye İşbankası Yay., Ankara, 1985, s.314-328; TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: II, C 4, s.128; Düstur, Üçüncü Tertip, C 5, s. 463. 9 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: II, C 4, s.309,329; Düstur, Üçüncü Tertip, C 5, s. 501. 10 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: II, C 4, s.121. VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 261 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI ne Meclisin bu mahkemeyi görevlendirdiği belirtilen beyannamede yüzbinlerce Türk’ün kanı pahasına elde edilen Cumhuriyete karşı yürütülen faaliyetlerin şiddetle cezalandırılacağı ve İstanbul halkının sükun ve refahının temin edileceği vurgulanmıştır11. İstanbul İstiklâl Mahkemesi; gazeteciler davası, Mustafa Kemal Paşa’ya suikast davası, Dedezâde İbrahim Edhem Efendi’nin davası gibi davalara bakmıştır. Yargılamalar sonucunda Baro Başkanı Lütfi Fikri Bey’in 5 yıl kürek cezası ve İbrahim Edhem Efendi’nin 1 yıl hapis cezasına çarptırılması dışında ağır bir ceza vermemiş olması ve asıl kuruluş sebebi olan gazetecilerin beraat etmesi, mahkemenin gereksiz yere kurulduğu tartışmalarına neden olmuştur12. Şunu da unutmamak gerekir ki, ağır cezalar vermemiş olması gereksiz yere kurulduğu sonucunu vermez, bilakis gerektiğinde inkılaplara karşı hareketlerin üzerine gidileceği ve gözdağı vermek şeklinde yorumlamak daha doğru olacaktır. Zaten inkılaplar konusunda daha sonraki süreçte İstanbul basınından bu tür tepkilerin gelmemiş olması bu yorumu haklı çıkarmaktadır. 1) Hafız İbrahim Edhem Efendi’nin Hayatı ve Eseri Hafız İbrahim Edhem Efendi’nin hayatı hakkında çok fazla bilgi bulunmamaktadır. Bu nedenle hayatı ile ilgili bilgiler, yargılama sırasında verdiği bilgilerden derlenmiştir. Buna göre; Ankaralı Gençoğullarından Dedezâde Hüseyin Efendi’nin oğlu olan Hafız İbrahim Efendi 1903 yılında Ankara’da doğmuştur. 22 Aralık 1923 tarihinde İstanbul Bidayet Mahkemesinde yapılan sorgulamayla 11 İstanbul İstiklâl Mahkemesi (Kararlar ve Mahkeme Zabıtları), C 2, TBMM Yay., Ankara, 2015, s.4-8. 12 İstanbul İstiklâl Mahkemesi (Kararlar ve Mahkeme Zabıtları), C 2, s.4-8; Ergün Aybars, a.g.e., s.234-249. 262 ŞABAN ORTAK ilgili tutanakta İbrahim Edhem Efendi’yle ilgili olarak; orta boylu, kara saç ve kaşlı, küçük alınlı, ela gözlü, çekme burunlu, buğday benizli, 20 yaşında... bilgiler verilmektedir. Bu sorgulama sırasında hüviyetiyle ilgili soruya verdiği cevaptan; babasının adının Hacı Hüseyin, annesinin adının Fatıma, Ankara’nın Mevcud (Mucbut ?) Mahallesi’nden olup Nur-ı Osmaniye Medresesi’nde 6 nolu odada ikamet eden talebe-i ulûmdan ve bekar birisi olduğu bilgilerini öğrenmekteyiz13. İstiklâl Mahkemesindeki yargılama sırasında; Ankara Sultanisi’nde dokuzuncu sınıfa kadar öğrenim gördüğünü belirten İbrahim Edhem Efendi, ayrıca Hesap, Hendese, Tarih, Coğrafya, Kozmoğrafya dersleri aldığını, yabancı dil olarak Almanca, Farsça ve Arapça bildiğini ifade etmiştir. Sultani tahsilini yarım bırakan İbrahim Edhem Efendi, Ankara’da Sultan Alaaddin Camii Hatibi Hafız Mustafa, Ankaralı Müderris Kemaleddin, Yalvaçlı Ömer Vehbi Efendilerin derslerine dinleyici olarak katılmıştır. Yani yaklaşık olarak 3-4 yıl dini ilimleri tahsil ile meşgul olduğu anlaşılmaktadır. Dağıstanlı Şeyh Şerafeddin Efendi’yi Bursa’da ziyaret ederek onun ilminden istifade eden İbrahim Edhem Efendi, ilmi yeterliliği ile onun takdirini kazanmış ve onun teşvikiyle vaaz vermek üzere Halep, Şam, Diyarbakır, Urfa, Malatya, Maraş ve son olarak da İzmir’e gitmiştir. Her tarafta olduğu gibi İzmir’deki vaazlarına halkın rağbet göstermesi nedeniyle vaazlarını risale halinde bastırmaya karar vermiştir. Risalesinin bir formasını İzmir’de bastırmışsa da pahalı olması nedeniyle eserini bastırmak üzere 1923 yılı sonbaharında İstanbul’a gelmiştir14. 13 Türkiye Büyük Millet Meclisi Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 2, Vesika: 64, 82. İstanbul İstiklâl Mahkemesi, C II (s. 24-25) baba adı Hasan olarak geçmekte ve bugünkü harflerle çevirisinde de bu şekilde verilmekle birlikte Mahkeme dosyasındaki diğer Hüseyin olarak kaydedilmektedir. 14 TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 2, Vesika: 82; İstanbul VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 263 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI Bildirinin ilerleyen bölümlerinde ayrıntılı bir şekilde anlatılacağı üzere; İstanbul’da Fatih, Ayasofya ve Yeni Cami’deki vaazları ve Matbaa-ı Osmaniye’de bastırdığı «Hayat-ı Beşer, İslamiyet’te Ahlâk ve Kadınlarda Tesettür» Risalesi nedeniyle 15 Kasım 1923 tarihinde ifadeye çağrılan İbrahim Edhem Efendi, 3 Aralık’ta Bidayet Mahkemesi Mustantıklığı’nda (Sorgu Hakimliği) sorgulanmıştır. 22 Aralık 1923’te işlediği iddia edilen suçların Hıyanet-i Vataniye Kanunu kapsamına girdiği kararı ile İstinaf Mahkemesince dosyası İstanbul İstiklâl Mahkemesine gönderilen İbrahim Edhem Efendi, Savcı Vasıf Bey’in sorgulamasından sonra bu mahkemece 30 Aralık 1923 tarihinde verilen kararla tutuklanmıştır. İstanbul İstiklâl Mahkemesindeki ilk duruşma, 6 Ocak 1924 Pazar günü eskiden Meclis-i Mebusan Binası olarak kullanılan Fındıklı Sarayı’nda yapılmış ve karar bir sonraki güne bırakılmıştır. 7 Ocak 1924 Pazartesi günü İstanbul İstiklâl Mahkemesinde ikinci duruşması yapılan davada İbrahim Edhem Efendi, 1 yıl hapis cezasına çarptırılarak hapishaneye gönderilmiştir. 13 Şubat 1924 tarihinde çıkarılan kanunla affedilen İbrahim Edhem Efendi, 43 günlük bir hapisten sonra tahliye edilmiştir. Hapisten çıktıktan sonra çeşitli maksatlarla (kendisine göre ticaret ve ziyaret, savcının iddiasına göre irticai faaliyet ve isyana teşvik) İzmir, Konya, Adana, Mersin, Antep, Besni, Elazığ, Malatya, Diyarbakır ve son olarak Urfa’ya giden İbrahim Edhem Efendi ihbar üzerine tutuklandıktan sonra kefaletle serbest bırakılmışsa da kısa bir süre sonra tekrar tutuklanacaktır. 4-5 Temmuz 1925 tarihlerinde Urfa’da Mahkeme Binası olarak kullanılan İdadi (Lise) binasında yargılanan İbrahim Edhem Bey’e isyana teşvik, tahrik ve fiilen iştirak suçlarından dolayı idam cezası İstiklâl Mahkemesi, C 2, s. 205. 264 ŞABAN ORTAK verilmiş ve bu hüküm Urfa Hükümet Konağı önünde 7 Temmuz’da asılarak infaz edilmiştir. İbrahim Edhem Efendi vaazlarında işlediği konuları içeren ve yazar olarak “Hulefâ-yı Sünusiye’den Ankaralı Hacı Dedezade İbrahim Edhem” unvanıyla “Hayat-ı Beşer: İslamiyet’te Ahlâk ve Kadınlarda Tesettür” isimli bir risale kaleme almış ve bir kısmını İzmir’de bastırmıştır. Burada eserin tamamını bastırmanın pahalı olacağı düşüncesiyle İstanbul’a gelen İbrahim Edhem Efendi eserini “Matbaa-ı Osmaniye”de 1923 yılında bastırmıştır. 59 sayfadan oluşan risalede; toplumun dini yaşantısında meydana gelen olumsuz değişiklikler, içki yasağının sert bir şekilde uygulanması (buna dair 567 imza ile İzmir Müftüsü Rahmetullah Efendi’ye sunulan bir mazbatada yer almaktadır), kadınların eğitimi ve örtünmesi, şapka, dans vesaire konular vaaz üslubu ile anlatılmıştır. 2) İbrahim Edhem Efendi’nin İstinaf ve Bidayet Mahkemesinde Sorgulanması İbrahim Efendi’nin kitabını dağıtması ve va’azları nedeniyle hakkında adlî çalışma başlatıldığı ve izlenmesi için polis memurlarından oluşan bir ekip görevlendirildiği anlaşılmaktadır. Bununla ilgili ilk belge 13 Kasım 1923 tarihli ve ikisi taharrî (arama, araştırma) memuru ve biri taharrî memur namzedi üç polis tarafından hazırlanan “Zabıt Varakası”dır. Bu varakada; Sünusi tarikatı halifelerinden Ankaralı Hafız İbrahim Efendi 13 Kasım 1923 tarihinde ikindi namazından sonraki va’azı sırasında kadınların süslenme ve örtünmelerinden bahsederken «kadınlarımızın yükseltilmesi için açılan İnas (kız) Mekteplerinde hadd-i kemâle (ergenlik) gelmiş kızlardan onaltısının hamile kaldığından bahis ve tab’ ettirmiş olduğu kitaplarda İstanbul Valisi’nin müsaade vermemesine rağmen tevzî’ ettiğini ve va’az esnasında VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 265 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI ulemaya ve genç fikirlere ta’rîz (saldırı) eylediği” kaydedilmektedir15. Hazırlanan bu zabıt varakası ve İbrahim Edhem Efendi tarafından bastırılan risalenin bir nüshası, İstanbul Polis Müdiriyeti Birinci Şubesi’nce hazırlanan ve “İstanbul Valisi namına” imzalanan müzekkire ile “İstanbul İstinaf Müddei-i Umumîliği”ne gönderilmiştir(15 Kasım 1923). Bu müzekkirede; Ankara eski Müftüsü’nün oğlu ve Sünusî Tarikatı halifelerinden olup Beyazıt Medresesi talebelerinden Dağıstanlı Cemal Efendi’nin yanında ikamet eden Ankaralı Hacı Dedezâde Hafız İbrahim Efendi’nin Fatih ve Ayasofya Camilerinde “tesettür ve müskirat (içki)” meselelerinden bahsederken kadınların yükseltilmesi için açılan İnas Mekteplerinde hadd-i kemâle (ergenlik) ermiş kızlardan 16’sının hamile kaldığını söyleyerek halkın zihnini bulandırdığı kaydedilmektedir. İbrahim Efendi’nin bastırdığı “İslamiyette Ahlâk ve Kadınlarda Tesettür” isimli risalesinde yer alan ve suç unsuru görülen hususlar şu şekilde sıralanmaktadır16: - “İmam” lafzını kötü bir şekilde tanıtan İstanbul’daki bir dergide Sebilürreşad dergisine hitaben “.... Biz dinsizler ekseriyeti teşkil ediyoruz. Aleyhimizde fazla söyler ve yazarsanız bir gün gelir matbaanı(zı) parçalarız” ifadesinin yer alması, - Buna cevaben İbrahim Edhem Efendi’nin “Böyle bir cemiyet Anadolu’da olsa derhal hâk ile yeksan edilir” ifadesini kullanması ve böylece Anadolu’da dini taassubun devam ettiğini İstanbul’da ise mübalât (aldırış etmeme) halinin bulunduğunu anlatarak Anadolu ve İstanbul halkını birbirine düşürecek şekilde kıyaslama yapması (17. sayfada), - 18. sayfada isteyerek şapka giymenin eleştirilirken “Bizde çansız, borusuz, kilisesiz, havrasız, İncil’siz, Tevrat’sız, İsa’sız, Musa’sız herif15 TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 2, Vesika: 63. 16 TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 2, Vesika: 62. 266 ŞABAN ORTAK ler şimdi daha şapka giymezken, camiye veda etmiş, Kur’an ve Ezân-ı Muhammedî’den uzaklaşmış (dilde sözle bir itikat kalmış, ya onlar şapka giyerse ne olur?) ifadesiyle insanlarımızın başka toplumlara benzemesinin eleştirilmesi, - “Çok memleketlerde bütün halk (Muhterem Meclis ahvâli görmüyor mu? Biz kadınlarımızı tiyatro artistleri gibi meydanda gezdirmek istemiyoruz)” şeklinde heyecanlı ifadeler kullanarak halkı Meclis ve Hükümet aleyhine teşvik etmesi, - 23. sayfada “İzmir’de halkın yüzde yetmişi mutaassıp ve şiddetle muhafazakâr bulundukları ve bu kesimin, İslam’ın ahlâkından nasibini alamayanların yaptıklarına karşı şiddetli ve sürekli nefret hisleri besledikleri ve uygun bir zamanda serbest yaşayan kesimden intikam alacağı” şeklindeki yorum yapılması, - 24. sayfada; İzmir halkı tarafından dini hayatın gidişatıyla ilgili yasal düzenleme yapılması isteklerini içeren Millî Meclise sunulmak üzere bir mahzar hazırlandığı ve diğer vilayetlerde de bu yönde hazırlıkların olduğu belirtilerek bazı gizli tertibatın yapıldığının ima edilmesi, - 27. sayfada; “neslimizin palabıyıklı delikanlıları sağlam kanlarını bozmadılar” imasından sonra asrî yiğitlerin çıkardığı kanuna ecdadımın ervahından (ruhlarından) sordum ki, buna inkıyad (uymak) var mı?, Asla dedi” ifadesiyle halkı mevcut kanunlara itaatsizliğe teşvik etmek, - 28. sayfada; “Ben kadınlığın dostuyum, fakat dediğim tarzda olur ise...Ulu neslimin şiarına aykırı giden dünyalığı yıkmak için ne lazımsa yapmak isterim” şeklinde tahrik edici ifade kullanılması, - 40. sayfada eğitim öğretim hayatının eleştirilmesi, - 47. sayfada “Hayat-ı ictimaiyemizi Şer’a ve âdaba muvafık bir VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 267 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI şekilde tesviye etmek hususunda vatanın imanlı insanları, mütefekkirleri mütthittirler...” ifadesine yer verilmesi, - 59. sayfada “isyankâr zümrelere karşı artık harp hali ile muamele ederek ıslâh-ı âlem yolunda.....” ifadesiyle tehdit ve isyan fikirlerinin neşredilmesi, - Ayrıca matbaada bastırılan bu risalenin izin alınmaksızın va’az sonrasında cemaate dağıtılması. Polis Müdiriyetinin hazırladığı dosya İstanbul Birinci İstinaf Mahkemesine ulaştıktan sonra bu mahkeme, 26 Kasım’da İbrahim Edhem Efendi’ye Celbname göndermiştir. Zanlının kimlik bilgileri kısmında «Bayezit Medresesi’nde talebe-i ulumdan Dağıstanlı Hacı Efendi’nin nezdinde mukîm Ankaralı Hacı Dedezade Hafız İbrahim Edhem Efendi” yazan Celbnamede; 3 Aralık 1923 Pazartesi günü saat birde Birinci İstinaf Dairesinde hazır bulunması gerektiği belirtilmekte ve gelmediği takdirde gıyabında hüküm verileceği uyarısı yapılmaktadır17. Yukarıda özetlendiği üzere; hükümet şekline karşı isyan mahiyetinde ve halkı hükümet aleyhine teşvik edecek şekilde neşriyatta bulunduğu iddiasıyla suçlanan Hafız İbrahim Edhem Efendi’nin Dersaadet Birinci İstintak Dairesince sorgulanmıştır. Bu sorgulama sırasında sorulara verdiği cevaplar şu şekilde özetlenebilir18: - Yazdığı risaleyi bastırmak üzere Ekim ayında İstanbul’a gelmiş, İsmail Hakkı Hazretlerinin Dergâhı’nda emanet bulunan kitaplarını almak üzere bir haftalığına Bursa’ya gidip dönmüştür. - Amaç baskı masrafları karşılığında bu risaleyi halka dağıtarak din ve millete hizmet etmektir. 5.000 adet 150 liraya bastırılmıştır. 17 TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 2, Vesika: 80. 18 TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 2, Vesika: 64-78. 268 ŞABAN ORTAK Bunun 50 lirası matbaaya ödenmiş, 100 lirası ödenmemiştir. Risaleler İstanbul ve İzmir’de dağıtılacaktır. - Muntazam bir tahsile sahip değildir. Vaazlarında dinin emirlerini güncel olaylar çerçevesinde asrî sözlerle anlatmaya çalışmaktadır. - İnas Mekteplerinde on altı kızın hamile kalmış olduğunu cemaatten birisi söylediği için vaaz esnasında aklına geldiğinde “kadınların yükselmesi için açılan İnas Mekteplerinde kızların hamile kalması şayân-ı kabul müdür?” şeklinde bahsedilmiştir. Mektep veya isim belirtilmeden duyulan dile getirilmiştir. İbrahim Edhem Efendi kendisine bu hususu söyleyen kişinin ismini savcıya söylememiştir. - İlim öğrenmek erkek ve kız her çocuk için dinin bir emridir. Erkek ve kız çocukları ergenliğe kadar birlikte eğitim alabilirler. - Maarifin lüzumunu idrak edemeyenlere böyle yakışıksız olayları (kızların hamile kalması) duysalar bile itibar etmemelerini söylemek için vaazda bahsedilmiştir. - Diğer risalelerin herhangi bir makamdan müsaade alınmaksızın bastırıldığını gören İbrahim Edhem Efendi, risale bastırmak için müsaade almak gerekmediğini anlamış kendi risalesini müsaade almaksızın 200 adet bastırıp dağıtmıştır. - İstanbul’da Dağıstanlı Hüseyin ve Vaiz Seyyid Tahir Efendi ile ulemadan bazı kişilerle temas etmiş olup, sivil halktan ve basından kimse ile teması yoktur. - İzmir Müftüsü Rahmetullah Efendi’nin evini imam kıyafeti giymiş birisinin soymasını haber yapan Karagöz Mecmuası, İmamlara güvenilmeyeceği şeklinde imamlar hakkında olumsuz ifadeler kullanmıştır. İmamlar dışında da sarık saranlar varken bir sınıf insanı karalayan bu ifadelerden rahatsız olduğu için risalede ve vaazlarda cevap verilmiştir. - Dergilerden birisinde (Resimli Gazete veya Yeni Mecmua’dan VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 269 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI hangisi olduğunu hatırlamıyor) Sebilürreşad Mecmuası’na hitaben “biz dinsizler.....” şeklinde bir ibareyi yayınlanmasından ve buna yardımcı olan bazı gazetelerin moda hükmüne girmiş olan Lâ-dinîliği iftiharla yazıyor olmalarını doğru bulmadığı için yine risalede ve vaazlarda cevap vermeye çalışmıştır. - İstanbul’un yerli halkı ve yabancısının çoğunluğu muhafazakârdır. Anadolu halkının da İstanbul halkı gibi çoğunluğu değil tamamı muhafazakârdır. Risalede böyle yazmak Anadolu ile İstanbul halkı arasında gerginlik çıkarmaz. “Böyle bir cemiyet Anadolu’da olsa.....” ifadesinin hedefi yukarıda bahsedilen yazının yazarı ve cemiyet kelimesinden kastedilen basındır. - Şapka ile yazıdan maksat, şapka giymek için propaganda yapan Karagöz (Dergisi)’dür. Başka kimse hedef alınmamıştır. Karagöz yazılarında kayıtsız ve şartsız Hristiyan ahlâk ve âdetlerini kabul etmeye dair fikirleri savunmaktadır. Biz ise millî âdet ve ananelerimizden ayrılmamayı savunuyoruz. Bu yazı Karagöz’ün okuyucularını uyarmak için kaleme alınmıştır. - Kadınların eşlerine karşı süslenmelerinde dinen bir sakınca yoktur. Medenileşmiş ve irfan sahibi kişilerin başkalarının yanında süslenmesinde olumsuz bir durum olmaz, ancak bizim gibi büyük bir kısmı cehalet içinde olan toplumlarda kadınların süslü bir şekilde ve serbestçe dolaşmaları doğru değildir. Bunun için Muhterem Meclisin kadınların örtünmelerine dair tedbirler alması, moda ve süslenme konusunda sınırlama getirmesi gerektiğine inanıldığı için risalede bir bölüm yazılmıştır. Meclis halkın ruhu ve vekili olduğu için bu husus dolayısıyla halkın Meclise karşı herhangi olumsuz bir hareketi olmaz. “Meclis bunu görmüyor mu?” ibaresinden maksat bu tür gazete ve dergiler için tedbir almasını duyurmaktır. - Halkın yüzde yetmişi muhafazakârdır ifadesi azdır, yüzde dok- 270 ŞABAN ORTAK san demek gerekirdi. Muhafazakârlıktan maksat, beyaz fesli, yeşil sarıklı, uzun misvaklı, süpürge sakallı, sarı mestli, kırmızı pabuçlu, asalı kaba sofular değildir. Dinin emri olup kanunen de yürürlükte olan Cuma tatili, içki yasağı gibi doğru olan emirlere hassasiyetle uyanlardır. Çoğunluk olan muhafazakârların azınlık olan serbest hareket edenlerden intikam alacakları ifadesiyle, Meclisin de yapacağı yasal düzenlemelerden sonra dine aykırı hareketlerde bulunamayacak ve bulunanlara da sükut edilmeyecektir denilmek istenilmiştir. - “Neslimizin palabıyıklı delikanlıları kanlarını bozmadılar” ifadesiyle atalarımız gibi bu neslin de dini ve milli geleneklerden ayrılmamasıdır. - “Asrî yiğitler” ifadesiyle halkı dini içtimai bakımdan bozmaya çalışan basın kastedilmiştir. Çünkü bazı gazete ve dergiler yenilik ve çağdaşlık görüntüsü altında halkı milli ananelerinden uzaklaştırmaya çalışıyorlar. “Kanun” kelimesiyle meşrû’ ve ma’kûl gidişatını şaşırmış olan insanların takip ettiği prensip” ifade edilmek istenilmiştir. Zaten efkarı umumiyede mevcut kanunlara tam bir teslimiyet vardır. - “Allah için abdest almamış, Kur’an okumamış” diye bahsedilenler, açıkça lâ-diniliği savunarak Hristiyanlık adetlerine meyleden kişilerdir. “Dünyalığı yıkmak”’tan kasıt, kalemle cihat ederek, ömrümün sonuna kadar milli ahlakı bozmaya çalışanlarla mücadele etmektir. - Mevcut eğitim sisteminde irfan, ahlâk ve namus açısından sağlam olan kısmın taraftarı ve savunucusu olmak gerekir. Belirli ölçüler içerisinde kadınlardan öğretmen, dişçi, doktor ve sanat erbabı yetiştirilmeli ve kadınlar da erkekler gibi çalışma hayatına katılmalıdırlar. Ayet ve hadislerden de anlaşılacağı üzere ip eğiren kadının yaptığı iş cephede asker savaşması gibi kıymetlidir. Kadınlar ilim ve sanat alanlarında namus dairesinde çalışmalıdırlar. Ahlâk ve namuslarını korumaya muktedir oldukları için kızların yüksek okullarda erkek öğretmenlerden ders almalarında hiçbir sakınca yoktur. VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 271 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI - Hükümet millettir, millet hükümettir. Milletin her ferdinin eğitim-öğretimle ilgili görüşlerini açıklama hakkı vardır. Risalede yazılanlar da yazarın görüşleridir. Hiçbir şekilde Hükümete ta’rizde bulunmak amaçlanmamıştır. Eğitimden amaç ahlâkı düzeltmek olduğu için risale, dini ve siyasi nitelikli olmaktan ziyade ahlâkla ilgilidir. Risalenin yazılmasından amaç, Hükümeti tenkit değil, genel ahlâkı düzeltmektir. - “Hayat-ı içtimaiyemizi şer’a, âdâba muvafık bir şekilde tesviye etmek hususunda vatanın imanlı insanları, mütefekkirleri müttehiddirler” ifadesindeki imanlı insanlardan maksat, sarsılmaz ve yıkılmaz bir azim ve imana sahip vekillerdir, mebuslardır. Müttehit (birlik) olan bu mütefekkirler millet ve memleket için bütün güçleriyle çalışmaktadırlar. Millete hizmet için yazılmış olan risalenin, yanlış anlaşılarak halkı kendisi için çalışan Hükümetine isyana sevk etmesi mümkün değildir. - Risalede bahsedilen doğru yoldan ayrılmış ve yanlışa sapmış olan isyankâr zümrelere karşı harp hâli ile muamele ve âlemin ıslahı için çalışmak ifadesindeki, harp kelimesi kalemle mücadele etmektir. Risale ve makaleler yazarak, yanlış yolda olanları uyarmak onların ıslahını sağlamak asıl amaçtır. - Vaaz niteliğinde bir kitap olan risaleyi bastırmak konusunda kimseye danışılmamıştır. İzmir’de Şeref Matbaası’nda bir forması bastırılmış ve çok pahalı olduğu için devam edilmemiş ve İstanbul’da bastırmaya karar verilmiştir. Osmaniye Matbaası’nda dört forma bir arada bastırılmıştır. İzmir’de iken birinci formadan 3.000 adet bastırılmış, dört yüz kadarı baskı masrafı karşılığı olarak matbaaya bırakılmış kalanı ise kütüphanelere dağıtılmıştır. - Osmaniye Matbaası ile yazılı bir sözleşme yapılmamıştır. Dört formadan oluşan risaleden 5.000 adedinin 150 liraya basılması için sözlü anlaşma yapılmıştır. Önce 20 lira ve daha sonra 30 lira, yani toplamda elli lira ödeme yapılmış ve yüz lira borç kalmıştır. 272 ŞABAN ORTAK - Baskı masrafı için 50-60 lira ayrılmışken kalan miktar İzmir halkı tarafından tedarik edilmiştir. Günlük yemek ve yatmak için ikiüç lira tutan masraf yapmamak için dostların evlerinde misafir olunmuştur. - “Okudum, aynen ifademdir, tasdiken imza ederim” ibaresi yazılarak imza edilmiştir. Zaten her sayfanın altına da imza atılmıştır. Bidayet Mahkemesi Mustantıklığı’nda yapılan bu sorgulamadan sonra İbrahim Edhem Efendi’nin evrakı Müddei-i Umumiliğe sevk edilmiştir. Bu işlem sırasında yine Mustantıklık tarafından hazırlanan “Kararname”’de; sorgulama sırasında Valiliğin yasaklamasına rağmen izin almaksızın risale bastırdığını ikrar eden zanlı İbrahim Edhem Efendi “Asrî yiğitlerin çıkardığı kanunu ecdadımın ervahından (ruhlarından) sordum ki, buna inkıyad (uymak) reva mı? Asla dedi” cümlesi Hükümet şekline karşı isyan ve halkı Hükümet aleyhine teşvik olarak değerlendirilmiştir. Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun birinci maddesi kapsamına giren bu fiille ilgili olarak tahkikat icrası Müstantıklığın yetkisi dışında olduğu için İbrahim Efendi’nin dosyası yetkili mercie gönderilmek üzere Bidayet Müddei-i Umumiliğine havale edilmiştir. Müddei-i Umumi de dosyayı ve tutuklu olarak İbrahim Edhem Efendi’yi yetkili merci olan İstanbul İstiklâl Mahkemesine sevk etmiştir (22 Aralık 1923)19. 3) İbrahim Edhem Efendi’nin İstanbul İstiklâl Mahkemesinde Yargılanması Yapılan hazırlık sorgulaması neticesinde zanlıya yöneltilen suçlama hıyanet-i vataniye mahiyetinde ve Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun birinci maddesinde belirtilen fiillerden olduğundan dolayı Mustantıklığın (Sorgu Hakimliği) görev alanının dışında olduğuna karar ve19 TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 2, Vesika: 78-79. VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 273 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI rilmiş ve dosya İstanbul İstiklâl Mahkemesi Müddei-i Umumiliğine (Savcılık) gönderilmiş ve İbrahim Edhem Efendi de tutuklu olarak İstiklâl Mahkemesine sevk edilmiştir (22 Aralık 1923)20. İstiklâl Mahkemesi Müddei-i Umumiliği›nde (Savcılık) yapılan sorgulama sonucunda; Ankaralı Hacı Dedezâde İbrahim Edhem Efendi’nin “Hayat-ı Beşer, İslamiyette Ahlak ve Kadınlarda Tesettür” ismiyle yayınladığı kitapta “halkı kavanîn-i hâzıraya muhalefete ve yekdiğerleriyle mücadeleye teşvik ve tahriki tazammun eden birçok fıkaratı derç ettiği ve 23 Kasım 1923 tarihinde camide verdiği vaazda aynı tahrikatı muhtevi sözler” söylediği kanaatine varılmıştır. Dolayısıyla Savcı devletin emniyet-i dahiliyesini ihlal eden ve Ceza Kanunu’nun 66.maddesi ikinci zeyli hükümlerine tamamen muhalif olan böyle bir harekete cesaret etmesinden dolayı zanlının yargılanmasını talep ederek evrakı Mahkeme Başkanlığına göndermiştir (28 Aralık 1923). İstiklâl Mahkemesi 30 Aralık 1923 tarihinde İbrahim Edhem Efendi’nin tutuklanmasına oy birliği ile karar vermiş ve bu karar 30/31 Aralık’ta Tevkifhane Müdiriyeti’ne Müddei-i Umumi Saruhan Mebusu Vasıf Bey imzalı bir yazı ile bildirilmiştir21. İbrahim Edhem Efendi’nin İstanbul İstiklâl Mahkemesindeki yargılamasına 6 Ocak 1923 Pazar günü saat ikide başlanmıştır. Fındıklı Sarayı’nda yapılan duruşmada Mahkeme Başkanlığını İhsan 20 TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 1, Vesika: 1. İbrahim Edhem Efendi’nin İstiklâl Mahkemesinde yapılan yargılamalarına dair dosyada bulunan evrak şunlardan oluşmaktadır: 1) İddianame (29 Kanunuevvel 1339 tarihli) 2) Kitap (Matbaa-i Osmaniye, 1339) 3) İstanbul Vilayeti’nin Tezkeresi (15 Teşrinisani 1339) 4) Zabıt Varakası (13 Teşrinisani 1339 tarihli) 5) Evrak-ı İstintakiye (22 Kanununevvel 1339) 6) Celbname (26 Teşrinisani 1339). Bk.: TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 2, Vesika: 1. 21 TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 1, Vesika: 2-4; TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 2, Vesika: 2; TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 2, Vesika: 81. 274 ŞABAN ORTAK Bey, üyelik görevlerini Refik Bey ve Cevdet Bey yaparken Savcılık görevini Vasıf Bey yürütmüştür. Gazetecilerin ve Lütfi Fikri Bey’in yargılanması sırasındaki gibi dinleyicilerin sebep olduğu kalabalık ve izdiham yaşanmamıştır. Mahkeme salonunda yaklaşık yirmi civarında erkek ve 4-5 kadın dinleyici olarak bulunmaktaydı. 6-7 gazeteci de duruşmayı izlemek üzere kendilerine ayrılan yerde bulunuyorlardı. Avukat tutmayan İbrahim Edhem Efendi iki jandarma arasında mahkeme salonuna getirildikten sonra Mahkeme Heyeti yerini almıştır. Duruşma İhsan Bey’in zanlının hüviyetini sorması ile başlamıştır. İbrahim Edhem Efendi, Ankaralı Hacı Dedezade, 20 yaşında ve ilmiyeden olduğu cevabını vermiştir. Bundan sonra yargılama soru-cevap şeklinde ilerlemiştir. Daha önce Bidayet Mahkemesindeki sorgusunda verdiği cevapları İstiklâl Mahkemesinde de tekrar etmiştir. Bidayet Mahkemesindeki yargılama dolayısıyla bir önceki bölümde yazılanları burada da tekrar etmeye gerek olmadığından, farklı soru ve cevapları özetle aşağıda verilmiştir22: - Ankara Sultanisindeki eğitimini yarım bıraktıktan sonra dini ilimleri tahsil etmeye ağırlık veren İbrahim Edhem Efendi, birçok kişiden ve bu arada Bursa’da ikamet eden Dağıstanlı Şeyh Şerafeddin Efendi’den de ders almıştır. Burada iken Ulu Cami’de vaaz etmiştir. Onun da teşviki ile Şam, Halep, Diyarbakır, Urfa ve Maraş’ta vaazlar verdikten sonra daha aydın ve yenilikçi bir şehir olduğunu duyduğu İzmir’e gitmiştir. Buradaki vaazlarına İzzettin Paşa ve Vali Aziz Bey de katılmıştır. Ününü duyanlar onu vaaz için köy ve kasabalarına davet etmişlerdir. Bu davetlere yetişemeyeceğini anlayan İbrahim Edhem Efendi, vaazlarda bahsettiği konuları içeren bir risale yazmaya karar 22 TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 2, Vesika: 81- 92 ; İstanbul İstiklâl Mahkemesi (Kararlar ve Mahkeme Zabıtları), C II, s.205- 208; Tanin, No: 445 (7 Kanunusani 1340/7 Ocak 1924), s. 1; Vakit, No: 2166 (7 Kanunusani 1340/7 Ocak 1924), s. 1-2. VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 275 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI vermiştir. Risaleyi İzmir’de bastırmak istemiş ve hatta bir formasını (8 yaprak, 16 sayfa) orada bastırmışsa da orada baskı masrafının daha pahalı olmasından dolayı, eserini daha ucuza bastırabilmek için İstanbul’a gelmiştir. - Serveti ve işi olup olmadığına dair soruya; vaizlerin kendi paralarıyla değil, ekseriyetle halkın yardımlarıyla hayatlarını devam ettirdiği cevabını veren İbrahim Edhem Efendi, kendisinin hiç kimseden zekat ve yardım almadığını, ancak kitabını bastırmak için İzmir’de kaldığı süre içinde ücretsiz olarak konakladığı Tevfik Paşa Oteli sahibi Kulalızade Hüseyin Efendi’nin kendisine verdiğini kaydetmiştir. Ailesinin orta derecede servete sahip olduğunu ve babasının Ankara’da birkaç parça tarlası bulunduğunu anlatan İbrahim Edhem Efendi, Ankara’dan 50 lira ile yola çıktığını, Bursa ve Mudanya üzerinden İzmir’e gittiğini, orada iki ay kaldıktan sonra Hüseyin Bey ile birlikte İstanbul’a geldiğini ve bu süre içinde ailesinden para istemediğini söylemiştir. - (Molla) Cami, Arapça, Mantık dersleri aldığını belirten İbrahim Edhem Efendi, Arapça ibareyi ve manasını zamanın şartlarına göre tefsir ederek çağın ihtiyaçlarına göre vaaz ettiğini ifade etmiştir. - İstanbul’da bulunduğu süre içinde Fatih, Bayezit, Ayasofya ve Yeni Cami’de vaazlar verdiğini anlatan İbrahim Edhem Efendi, vaazlarında geçen “kız mekteplerinde onaltı kızın hamile kaldığı” şeklindeki sözleri kendisinin söylemediğini ve giyim-kuşamıyla Anadolulu olduğunu tahmin ettiği, fakat tanımadığı cemaatten birisinin kendisine söylediğini belirtmiştir. - Maarifperver birisi olarak halkı cehaletten ve cahillerin propagandasından korumak için bu konudan bahsettiğini anlatan İbrahim Edhem Efendi; “bakınız maarifi sevmeyenler, neler söylüyorlar, mekteplerde kızların bikrinin izale edildiğini söylüyorlarsa da bunu akıl 276 ŞABAN ORTAK ve mantığın kabul edemeyeceğini ve mekteplerde böyle şeyler olamayacağını” ve maarife bağlılığın Allah’ın emri olduğunu vurgulamıştır. Ayrıca 16 gibi bir rakam söylenmemiştir. - Bunun üzerine risaleden ilgili bölümü ve zanlının önceki ifadesini okuyan Mahkeme Başkanı, zanlının bu sözleri kendisine mal ederek söylediğini iddia etmişse de İbrahim Edhem Efendi eski ifadesini reddederek görüşünde ısrar etmiştir. - Risaleyi bastırmak için Valiliğin İstihbarat İdaresinden bir ruhsat alıp matbaaya verdiğini söyleyen İbrahim Edhem Efendi, önceki ifadesi ile çelişmektedir. - Sebilürreşad’a hitaben “biz dinsizler.....” diye başlayıp tehdit ifadesiyle devam eden ibare ile halkı din aleyhine tahrik eden Karagöz gibi mizah gazete ve dergilerini hedef aldığını kaydeden İbrahim Edhem Efendi, risaleyi yazarak bu tür yayınlara cevap vermek istediğini, “böyle bir neşriyat Anadolu’da olsa....” ifadesi için “kimsenin hürriyetine tecavüz edilmemesi ve böyle halkı dinden uzaklaştıran ekalliyetin bu gibi cür’etkârlıklarına mani’ olunması.....bu gibi neşriyatta bulunanlara hücum edin....” demekle Hükümetin bu gibi yayınları yapanlara sansür uygulaması ve matbaalarını kapatmasını kastettiğini anlatmıştır. - Böyle yanlış anlaşılmalara sebep olacağını bilseydim bunları yazmazdım diyen İbrahim Edhem Efendi, şapka ile ilgili soruyu cevaplarken çantasından çıkardığı Karagöz’ün «Asıl çirkin şey işte budur» başlıklı haberini okuyarak; Tarsus gibi Anadolu’nun bazı yerlerinde entari ile gezilmesini eleştirip, Mısır ve Hindistan’da bazı Müslümanların şapka giymelerinin övülmesini doğru bulmadığını ifade etmiştir. Yani asıl amaç; bu gibi yayınlarla halkı şapka giymeye ve barlarda dansa teşvik edilmesinin eleştirilmesidir. - Bu sırada Mahkeme Başkanı, “vaaza ihtiyacımız yoktur, siz herkesin ahlâk muallimi misiniz?, mahkemede bile Türkiye’nin en necip VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 277 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI bir unsuru olan matbuatı teçhil ediyorsunuz. Şer’i şerifte Mü’mini tekfîr hakkınız var mıdır? Adamın camiye gidip gitmemesinden veya Kur’an okuyup okumamasından size ne?” diyerek İbrahim Edhem Efendi’yi azarlamıştır. Bunun üzerine kimseyi kafirlikle suçlamadığını ve sözlerinin hedefinin basının tümü değil, sürekli olarak dine hücum etmeyi meslek haline getiren bazı mizah yazarları olduğunu ifade eden İbrahim Edhem Efendi, örnek olarak 26 Aralık 1923 tarihli ve 1644 (doğrusu 1646 olacak) nolu Karagöz gazetesinin 3. sayfasındaki “Beyler, Hanımlar” başlıklı yazıyı göstermiştir. Bu yazıda kadınların, kızların fena yollara sapmaması için kanun teklif edilmesi ve bizde kızların bekaretinin bozulmasının fazla önemsenmesi eleştirilmekte, batıda ise bunun önemsenmemesinden bahsedilmektedir. - İbrahim Edhem Efendi, Karagöz’ün din aleyhindeki neşriyatına başka bir örnek olarak da yukarıda bahsedilen, İzmir Müftüsü Rahmetullah Efendi’nin evinin sarık ve cübbe giyen birisi tarafından soyulması olayından dolayı “İmam” imajına yönelik yayınını (bakınız hocalar neler yapıyor?) göstermiştir. - Kadınların barlarda şarkı söylemeleri ile ilgili yapılan ankete verilen cevaplardan halkın çoğunluğunun muhafazakâr ve dini değerlerine bağlılığı sonucunun anlaşıldığını belirten İbrahim Edhem Efendi, bu tür olayların zamanla yaygınlaşması tehlikesine karşı tedbirler alınmasını savunmuştur. - Bu cevap üzerine halkın muhafazakâr olan yüzde sekseninin diğerlerinden müsait bir zamanda intikam alacağı hususuyla ilgili soruya muhatap olan İbrahim Edhem Efendi, amacının Hükümetin dini ve milli değerler aleyhine yayın yapanlar hakkında kanun çıkartılması olduğunu savunmuştur. - “Palabıyıklı ve asrî beyler” ayrımı ile ilgili soruyu, palabıyıklıların değerlerine bağlı olan ecdad ve asrîlerin ise dönemdekiler olduğu 278 ŞABAN ORTAK şeklinde cevaplandıran İbrahim Edhem Efendi, “ervah ile konuşma” ifadesinden din adamlarının eserlerinde yazdıklarını kastettiğini izah etmiştir. - “Asrî yiğitlerin koyduğu kanunlara uyulmaması” yönündeki sözde geçen kanun kelimesiyle kadınların açık-saçık gezmelerine dair yayınlar yapan Karagöz, Akbaba, Resimli Gazete gibi basının telkin ettiği prensipleri hedef aldığını ifade eden İbrahim Edhem Efendi, Türkiye Büyük Millet Meclisi ve onun çıkardığı kanunlara uygun davranmanın herkesin görevi olduğunu savunmuş ve Hoca Rasih Efendi ve Abdullah Azmi Efendi gibi tanıdıklarının olduğunu belirtmiştir. İbrahim Edhem Efendi’ye yönelik soru ve cevapların tamamlanmasından sonra Mahkeme Başkanı İhsan Bey, Savcı Vasıf Bey’den esas hakkındaki görüşünü sormuştur. Başına sarık saran Hafız İbrahim Edhem Efendi’nin bu dini kisveyi kötüye kullanarak camilerde vaaz vermek suretiyle halkı devletin kanunlarına karşı gelmeye teşvik ve tahrik ettiği, bu konuda bir risale yazarak teşvik ve tahriklerini daha ileriye götürdüğü, ecdadın ruhuna sorarak çağdaş kanunlara uymanın doğru olmadığını propaganda ettiği ve Maarif mektepleri aleyhinde beyanatta bulunduğu ve özetle halkı devletin kanunlarına uymamaya teşvik ve tahrik eylediği muhakeme sırasındaki beyan ve itiraflarından ve mezkur risalenin kendisine ait olduğunu kabul ve ifade etmesinden anlaşılmıştır. Memleketimizde yenilik ve ilerleme konusundaki her adıma karşı çıkan softa zümresinin bulunduğu bir gerçek olup yalnız ibadet ve taat mekanı olması gereken camilerde bu tür teşvik ve tahrikin yapılıyor olması cezanın şiddetini arttıran hususlardan olması da dikkate alınarak İbrahim Edhem Efendi’nin teşvik ve tahriklerine dini ve dini kisveleri âlet ederek halkı devletin kanunların karşı teşvik ile memleketin emniyet ve asayişini tehlikeye düşürecek harekette bulunmasından dolayı Ceza Kanunu’nun 66. maddesinin ikinci zeyli mucibince cezalandırılması talep edilmiştir. VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 279 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI Savcının iddialarıyla ilgili savunması istenen İbrahim Edhem Efendi, İddianamedeki suçlamaları reddetmiş, kendisinin kanunlara itaatkâr, maarifperver ve çağdaş bir ilmiye mensubu olduğunu, vaazlarının da bunu ispat etmekte olduğunu anlatmış ve çağdaşlaşma konusunu işlediği Maraş’taki vaazını dinlemek için halkın Ulu Cami’nin içini ve dışını doldurmasını örnek vermiştir. Eski vaizlerin aksine kendisinin vaazlarında çağa ve fenne uygun konuşmalar yaptığını savunan İbrahim Edhem Efendi, abdesti anlatırken bu mecburiyetin insanların sağlığı için faydalarını anlattığını örnek vermiş ve bu şekilde dinin emirlerini fen ve çağın gereklerine göre anlatmasından dolayı Maraş’taki bazı hocalar tarafından tehdit ve tekfir (dinden çıkmakla suçlamak) edildiğini anlatmıştır. Hatta Fatih Camii’ndeki vaazından sonra bir hocanın kendisini çağırarak “sana nasihat edeceğim, sakal bırakmalısın, parmağından altın yüzüğü çıkarmalısın, pantolon ve lastiği çıkarmalı, şalvar, pabuç giymelisin” dediğini kaydeden İbrahim Edhem Efendi, giyim ve vaaz yöntemi olarak kendisinin “Yeniyi”, yukarıda bahsedilen örnekteki hocaların da “eskiyi ve irticaı” temsil ettiğini savunmuştur. Sarığı halkın hüsnü rağbetini temin için sardığını, yoksa kalpaklı veya fesli birinin de dini anlatabileceğini belirten İbrahim Edhem Efendi, Abdülhalim Çelebi’den aldığı tavsiyename ile gittiği Halep’te Mevlevihane’de misafir kaldığını, burada ve camilerdeki Arapça vaazlarında vurguladığı İttihad-ı İslam fikrinin halkın Fransızlara karşı isyanına sebep olduğunu ve bundan dolayı Fransızlar tarafından idama mahkum edildiğini Kilis’e geldiğinde öğrendiğini söylemiştir. Kurtuluş Savaşı yıllarında Maraş, Malatya, Elazığ ve İstanbul camilerinde halkı Millî Hükümeti tanımaya ve ona itaat etmeye davet ettiğini savunan İbrahim Edhem Efendi, Mütareke yıllarında Taksim’de bir Fransız askerinin bir hocanın sarığını yere attığına şahit olduğu için savaş kazanıldığında Ayasofya Camii’ndeki vaazında “Ey millet Türk’ün yere atılan fesini, sarığını çamurdan çıkaran Hüküme- 280 ŞABAN ORTAK timizle ordularını ve Türk(iye) Cumhuriyeti’ni takdis ediniz” dediğini ve Millî Mücadele’nin başlarında aldığı özel izinle, Mustafa Kemal ve Fevzi Paşalar, Hoca Rasih ve Abdullah Azmi Efendiler’den oluşan bir heyetle birlikte cephedeki askerlere konuşmalar yaptığını anlatmıştır. Pazarcık’ta Ahi Dağı’nda zaferin kazanılmasında konuşmalarıyla askerlere moral vererek emek veren ve zekât kabul etmediği için “Kuva-yı Millîye’nin maaşlı propagandacısı” diye hakaretlere uğrayan birisinin “Mürteci” olamayacağını savunan İbrahim Edhem Efendi, kendisinin gönülden Cumhuriyet taraftarı olduğunu, İmalat-ı Harbiye’de (Ankara’da silah yapım atölyesi) çalışan kardeşlerini, anne ve babasını geçindirmek için çalışacağı yerde onları bırakarak, millet ve memleketin ihyası için çalıştığından dolayı mahkum edileceğine hayıflanmıştır. Casusluk için Anadolu’ya gelen Mustafa Sağîr olayı ve diğer yargılamaları ile tanıdığı ve adaletine güvendiği İstiklâl Mahkemesinin huzuruna çıkmaktan endişe değil şeref duyduğunu vurgulayan İbrahim Edhem Efendi, kendisini teceddütperver, cumhuriyetperver, maarifperver, millet ve memlekete hâdim, ulema kıyafetinde Avrupa’ya aşık, memleketi için canını fedaya hazır, asrî bir ilmiyeciyi (mahkemenin) mahkum değil, takdir edeceğine emin olduğunu ve bu şekilde adaletin tecelli edeceğine inancını belirtmiş ve bera’etini talep etmiştir. Mahkeme Başkanı İhsan Bey, Savcı Vasıf Bey’den müdafaaname ile ilgili olarak sözü olup olmadığını sormuş ve “hayır” cevabını almıştır. Bundan sonra Mahkeme Heyeti, dosyanın görüşülmesi ve karar için duruşmayı sonraki güne yani 7 Ocak 1924 Pazartesi gününe tehir etmiş (6 Ocak 1924)23. 23 TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 2, Vesika: 81-92; İstanbul İstiklâl Mahkemesi (Kararlar ve Mahkeme Zabıtları), C II, s.205- 208; Tanin, No: 445 (7 Kanunusani 1340/7 Ocak 1924), s. 1; Vakit, No: 2166 (7 Kanunusani 1340/7 Ocak 1924), s. 1-2; Hâkimiyeti Millîye, No: 1013 (7 Kanunusani 1340/7 Ocak 1924), s. 4; Vatan, No: 267 (7 Kanunusani 1340/7 Ocak 1924), s. 1-2. VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 281 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI 7 Ocak 1924 günü saat 3.20’de başlayan ve 20-25 kişilik dinleyici grubunun olduğu duruşmada İhsan Bey, Zabıt Kâtibine Savcı Vasıf Bey’in iddianamesini ve İbrahim Edhem Efendi’nin bu iddialara karşı son savunmasını içeren kararnameyi okutturmuştur. Kararnamenin yarısını Zabıt Kâtibi okumuş son kısmını da Başkâtip okumuştur. “Milletin yegane ve hakiki mümessili olan Türkiye Büyük Millet Meclisi namına icra-yı muhakeme ve i’ta-yı hükme mezun heyetimiz” şeklindeki ifade ile başlayan Kararnamedeki satır başları şu şekilde özetlenebilir: - Zanlı İbrahim Edhem Efendi’nin Fatih ve Ayasofya Camilerinde vaaz esnasında kadınların örtünmesi ve içki yasağından bahsederken kadınların yükseltilmesi için açılan maarif mekteplerinde ergenliğe ermiş 16 kızın hamile kaldığını söyleyerek halkın zihnini bulandırdığı, - Bastırdığı “İslamiyet’te Ahlâk ve Kadınlarda Tesettür” isimli risalesinde Anadolu ve İstanbul ahalisi arasında dini bir gerginlik çıkaracak kıyaslamalar yaptığı, - “İmam” lafzının bazı İstanbul matbuatı tarafından kullanımından bahsederken Sebilürreşad’a hitaben yazılmış olduğunu söylediği “biz dinsizler ekseriyeti teşkil ediyoruz, aleyhimizde fazla söyler ve yazarsanız bir gün gelir matbaanızı parçalarız” sözlerini kullandığı, - “Halbuki böyle bir cemiyet Anadolu’da olsa derhal hâk ile yeksan edilir” sözleriyle Anadolu halkının dini taassubunu tahrik ve İstanbul halkının dini konulardaki aldırış etmezliğini teşhir ve ifşa eylediği, - Medeniyet ve şapka meselesiyle ilgili olarak “borusuz, çansız, kilisesiz, havrasız, İncil’siz, Tevrat’sız, İsa’sız ve Musa’sız herifler daha şapka giymezken camiye veda etmiş, Kur’an ve Ezan-ı Muhammedî’den uzaklaşmış”, “çok memleketlerde bütün halk; Muhterem Meclis ahvali görmüyor mu? biz kadınlarımızı tiyatro artistleri gibi mey- 282 ŞABAN ORTAK danda gezdirmek istemiyoruz” şeklindeki heyecan verici sözlerle halkı tahrik ettiği, - “Bizde halkın yüzde yetmişi mutaassıp ve şiddetle muhafazakâr bulundukları cihetle (bu çoğunluğun) İslami hassasiyetleri az olanların söz ve hareketlerine karşı şiddetli ve sürekli nefret hisleri besledikleri ve belki müsait bir zamanda bunlardan intikam alacakları...” sözleriyle millet arasında intikam ve infiale sebep olduğu, - İzmir halkının bu konudaki isteklerini içeren imzalı bir dilekçenin TBMM’ye sunulacağı ve başka yerlerde de bu yönde hazırlıklar olduğu şeklindeki ifadenin bazı gizli hazırlıkların yapılmakta olduğunu ima ettirdiği, - “Neslimizin palabıyıklı delikanlıları sağlam kanlarını bozmadılar” imalı ifadesinden sonra “asrî yiğitlerin çıkardığı kanuna ecdadımın ruhlarından sordum ki, buna inkıyad reva mıdır? Asla, dedi” sözleriyle halkı mevcut kanunlara uymamaya teşvik ettiği, - Risalesinde “Ulu neslimin şiarına aykırı giden dünyalığı yıkmak için ne lazımsa yapmak isterim” “hayat-ı ictimaiyemizi şer’a ve adaba muvafık bir şekilde tesviye etmek hususunda vatanın imanlı insanları ve mütefekkirleri müttehiddirler” tarzında tahrik içeren ifadeler bulunduğu, - “İsyankâr zümrelere karşı artık harp hali ile muamele ederek ıslah-ı âlem yolunda” tehdit ifadesiyle halkı germekte ve yargılanması sırasındaki ifade ve beyanlarını risalesi ve vaazlarındaki sözlerin teyit ettiği anlaşılmıştır. Milletin hürmet ettiği dini bir kıyafeti giyerek bu kıyafetin verdiği manevi nüfuz ve kudreti suiistimal ile halkı yanlış yollara sevk eden zanlının fiil ve hareketlerine uyan Ceza Kanunu’nun 66. maddesi ikinci zeyline göre; tevkif edildiği tarihten başlamak üzere bir sene müddetle hapis cezası ile cezalandırılmasına oy birliği ile karar veril- VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 283 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI miştir (7 Ocak 1924). İmzalar: Reis İhsan (Cebelibereket Mebusu), Aza Refik (Konya Mebusu), Aza Cevdet (Kütahya Mebusu) 24. Kararın okunmasından sonra Mahkeme Başkanı İhsan Bey, mahkum İbrahim Edhem Efendi’ye yönelik olarak şu konuşmayı yapmıştır: “Bu milletin san’at sahasında, irfan sahasında, iktisat sahasındaki kabiliyetlerinin inkişafına mani’ ve esasat-ı İslamiyeye muğayir tehlikeli bir zihniyeti taşıyorsunuz. Masum ve mazlum halkı, dini âlet vesile ittihaz ederek, selamet ve saadet-i memleket namına muvafık addedilemeyecek nâ-becâ (yersiz, uygunsuz) harekâta teşvîk-kâr bir yol takip ediyorsunuz. Ef’âlinizle irtikap ettiğiniz cürüme nazaran cezanızın daha pek çok icap edebilirdi. Yalnız sinninizin (yaşınızın) küçük olması ve ıslah edeceğiniz hakkında Hey’et-i Hâkimede bir kana’atin tahassulü cezanızı bir sene olarak tayine sevk etti. Cenab-ı Hakk’tan temennimiz ıslah-ı hâl etmenize ma’tûftur.” Bu sözler üzerine mahkeme heyeti yerinden kalkarken İbrahim Edhem Efendi; “bir çift söz söylemek isterim Reis Bey...” demişse de milletvekilleri mahkeme salonunu terk etmekte oldukları için onlara sesini duyuramamıştır. Merkez Komiseri onu sakinleştirmeye çalışırken hâlâ “Ankara’da başka, İzmir’de başka, İstanbul’da başka türlü olamaz, İzmir’de biz bunu yazdığımız halde bir şey icap ettirmedi....” şeklinde itirazlarına devam ediyordu. O sırada gelen otomobil ile yargılamanın yapıldığı Fındıklı Sarayı’ndan Hapishane’ye götürülmüştür25. 24 TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 2, Vesika: 99-107; İstanbul İstiklâl Mahkemesi (Kararlar ve Mahkeme Zabıtları), C 2, s.25- 27, 208-209; Tanin, No: 446 (8 Kanunusani 1340/8 Ocak 1924), s. 1; Vakit, No: 2167 (8 Kanunusani 1340/8 Ocak 1924), s. 1-2; Vatan, No: 268 (8 Kanunusani 1340/8 Ocak 1924), s. 2. 25 Vakit, No: 2167 (8 Kanunusani 1340/8 Ocak 1924), s. 2; Tanin, No: 446 (8 Kanunusani 1340/8 Ocak 1924), s. 1; Vatan, No: 268 (8 Kanunusani 1340/8 Ocak 1924), s. 2. 284 ŞABAN ORTAK Yargılama sonucunda Ceza Kanunu’nun 66. maddesi ikinci zeyli hükümlerine göre bir sene hapis cezasına çarptırılan İbrahim Edhem Efendi’nin mahkumiyet kararının hüküm özeti 7 Ocak 1924 tarihinde İstiklâl Mahkemesi Savcılığına gönderilmiştir. Bu hüküm özetinin metni şu şekildedir26: “Devletin emniyet-i dâhiliyesini ihlâl ile kavanîn-i devlete halkı adem-i itâ’ate sevk cürmünden dolayı maznunen mahkemeye sevk edilen ve fi 30 Kanunuevvel sene 1339 tarihinde taht-ı tevkife alınan Ankaralı Hacı Dedezâde İbrahim Efendi hakkında vicâhen ve alenen icra kılınan muhâkeme neticesinde maznûn-ı mumaileyhin fi’l-i müdde’a-bih cür’eti sabit olarak hareketine tevâfuk eden Kanûn-ı Umûmî-i Ceza’nın altmışaltıncı maddesi ikinci zeyline tevfikan ve tarih-i tevkifinden itibaren bir sene müddetle hapsine karar verildiğini mübeyyin hulâsa-i hükm müzekkiresidir. Fi 7 Kanunusani sene 340. Hey’etten Hakkâri Mebusu Asaf” Bu hüküm özeti 8 Ocak 1924 tarihinde Polis Müdiriyeti ve Tevkifhane Müdiriyetine gönderilmiştir. İbrahim Edhem Efendi’nin bu tarihte hapishaneye konulduğu, İstanbul Tevkifhaneler Müdiriyeti’nden İstiklâl Mahkemesi Savcılığına gönderilen yazıdan anlaşılmaktadır (10 Ocak 1924)27. 4) İbrahim Edhem Efendi’nin Şark İstiklâl Mahkemesinde Yargılanması ve İdamı İstanbul İstiklâl Mahkemesinin mahkum ettiği kişilerin (Lütfi Fikri, Hafız İbrahim Edhem Efendi, Ali Osman Kahya) affı için çıkarılan 13 Şubat 1924 tarih ve 412 sayılı kanun28 ile diğer mahkumlar 26 TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 1, Vesika: 5-6. 27 TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 1, Vesika: 7-8. 28 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: II, C 6, s.10, 14-18; Düstur, Üçüncü Tertip, C 5, s. 623. VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 285 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI gibi İbrahim Edhem Efendi de affedilmiş ve 43 gün (30 Aralık 1923’te tutuklandığı tarihten itibaren) hapis yattıktan sonra tahliye edilmiştir. Şeyh Sait isyanını önlemek amacıyla 4 Mart 1925 tarihinde çıkarılan 578 sayılı “Takriri Sükun Kanunu” ile irtica ve isyana, memleketin sosyal düzenini, huzur ve sükununu, emniyet ve asayişini bozmaya yönelik çabaları önlemek için Hükümete yetki verilmiştir29. Yine aynı gün TBMM’ce alınan 117 sayılı kararla biri isyan bölgesinde ve biri Ankara’da olmak üzere iki İstiklâl Mahkemesi kurulmuştur30. 7 Mart 1925 tarihinde yapılan seçimde İsyan Bölgesi (Şark) İstiklâl Mahkemesi başkanlığına Hacim Muhittin Bey (Giresun), Savcılığa Ahmet Süreyya Bey (Karesi), üyeliklere Ali Saip Bey (Kozan), Avni Bey (Bozok) ve Müfit Bey (Kırşehir) seçilmişlerdir31. Daha sonra mahkeme heyetinde değişiklikler olacaktır. Şeyh Sait İsyanı dolayısıyla oluşturulan Şark İstiklâl Mahkemesi Diyarbakır başta olmak üzere bölgedeki çeşitli illerde yargılamalar yapmıştır. Bu çerçevede isyan sırasında oldukça hareketli bir dönem geçiren Urfa’da da yargılamalar yapacaktır. Burada yargıladığı kişilerden birisi de Hafız İbrahim Edhem Efendi’dir. İbrahim Edhem Efendi burada göz altına alınmış ve kefaletle serbest bırakılmış ise de daha sonra tutuklanıp İstiklâl Mahkemesine sevk edilmiştir32. İbrahim Edhem Efendi’nin muhakemesine 4 Temmuz 1925’te mahkeme faaliyetleri için tahsis edilen Urfa Lisesinde hazırlanan salonda başlanmıştır. Mahkeme Başkanlığını Mazhar Müfit Beyin ve Savcılık görevini Bozok (Yozgat) Mebusu Avni Bey’in yaptığı bu 29 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: II, C 15, s.136-160, 166; Düstur, Üçüncü Tertip, C 6, s.144. 30 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: II, C 15, s.160-166, 218, 253, 258-259, 499, 619, 623, 664; Düstur, Üçüncü Tertip, C 6, s.146. 31 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: II, C 15, s.198,226. 32 Vatan, No: 800 (6 Temmuz 1925), s. 3. 286 ŞABAN ORTAK mahkemede Ali Saib Bey üye olarak bulunmuştur. Avni Bey iddianamesinde; bu isyanın aniden gelişmediğini ve birçok kişinin Türkiye’nin siyasi yapısını bozmaya ve bağımsız bir Kürt devleti kurmaya çalıştıklarını ve bunlar arasında isyanın tertipçisi, faili ve âmili Hoca İbrahim Edhem Efendi’nin de yer aldığını belirtmiştir. Bundan sonra Mahkeme Başkanı Mazhar Müfid Bey’in soruları ve İbrahim Edhem Efendi’nin cevapları ile yargılama devam etmiştir. Bu soru-cevap kısmı özetle aşağıdaki gibidir: - Tahsili ile ilgili soruya, Ankara Sultanisi’nden ayrıldıktan sonra Konya Müftüsü ve eski mebus Vehbi Efendi ile İstanbul Müftüsü Fehmi Efendi’den Arapça dersleri aldığı cevabını veren İbrahim Edhem Efendi, sarık sarıp sarmadığı sorusunu “taktım, şimdi çıkardım, canım öyle istedi” şeklinde cevaplandırmış ve Bayramilik tarikatına mensup olduğunu belirtmiştir. - Cumhuriyetin ilanından üç ay önce bastırmış olduğu kitap dolayısıyla bir yıla mahkum edildiğini, 43 gün hapis yattıktan sonra Af Kanunu’ndan yararlanarak hapisten çıktığını anlatan İbrahim Edhem Efendi, İzmir (Ramazan ayında Hisar ve Sahhebcioğlu Camilerinde ders vermiş), Ankara, Konya (burada biraderi varmış) ve pamuk ticareti için Adana’ya gittiğini, ancak pamuk mevsimi geçtiği için alamadığını, sonra fıstık almak için Antep’e gittiğini ve burada 200 kilo fıstık aldığını Urfa’daki ilk tutuklanmasından sonra serbest kalınca gidip Ankara’da sattığını söylemiştir. - Antep’te Mevlevi Şeyhi Mustafa Efendi’de misafir olduğunu ve Pazarbaşızade Nuri Bey’le görüştükten sonra Behisni (Besni)’ye gittiğini ve burada Mebus Reşid Ağa ve Belediye Başkanı ile görüştüğünü kaydeden İbrahim Edhem Efendi “sen böyle dünyayı dolaşıyorsun, seyahat etmek için parayı nereden buluyorsun? yoksa milyoner misin?” sorusuna ise; 12 yaşından beri gezdiği, kendisinin bir miktar parası olduğu, Elazığ’da bir İmamdan aldığı 400 altın ile Diyarbakır ve Ur- VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 287 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI fa’ya geldiği cevabını vermiş ve onun kızıyla evleneceğini de sözlerine eklemiştir. - Mazhar Müfid Bey’den sonra Saib Bey soru sormaya başlamıştır. Bunun “sana hangi mebuslar tahsil için Mısır’a git dedi?” sorusunu “Antalya Mebusu Râsih, Menteşe Mebusu Es’ad Efendilerle Ankara Kadısı İsmail Efendi” diye cevaplandıran İbrahim Edhem Efendi; Şeyh Sünusi’den Şehzade Mehmed Selim Efendi’ye “kendisinin tahsiline yardım etmesini isteyen” bir mektup götürdüğü iddiasını ise “mektubun muhteviyatını bilmiyorum” şeklinde cevaplandırmıştır. İbrahim Edhem Efendi, Savcının “siz Mısır’a gitmek için mektup aldığınızda, Mehmed Selim Efendi’nin Şam’da bulunduğunu biliyorsunuz” şeklindeki hitabına yeterli cevap verememiştir. - Paraları nerede harcadığına dair soruya, 60 lirasını Katırcı Abdullah ile Antep’e gönderdiğini ve Urfa’ya geliş sebebi olarak Çolak Hafız’ın Kur’an okumasını dinlemek olduğunu İbrahim Edhem Efendi, neden Mebus Ali Bey’in evinde misafir olduğu şeklindeki soruya Diyarbakır’da iken Ali Bey’in evinin müsait olduğunu duyduğu için ona misafir olduğunu anlatmıştır. - Diyarbakır’dan araba ile Urfa’ya gelirken Yedikapı köyünde arabanın kırılması sonucunda orada kaldığını ve Ahmed Ağa ile görüştüğünü belirten İbrahim Edhem Efendi, aşarın kaldırılmasının yararlı olduğu gibi konulardan bahsettiğini ve yol boyunca birlikte seyahat ettiği eskiden polislik yapmış olan Arnavud Celal Efendi’nin (hilafet lehinde konuştuğu gerekçesiyle) kendisini ihbar ettiğini ve bundan dolayı tutuklandığını anlatmıştır. - Urfa’da Mebus Siverekli Ali Bey’de misafir olduğunu kaydeden İbrahim Edhem Efendi, beraber yolculuk yaptığı kişinin “hilafet lehinde söz söylediği” şeklindeki ihbarı neticesinde tutuklandığını anlatmış ve artık Hilafetin gereği kalmadığına inandığı için Halifelik lehinde konuşma yapmadığını savunmuştur. 288 ŞABAN ORTAK - Mürteci birisinin Millî Mücadele’de çok emeği olan bir Mebusun evinde misafir olmasının doğru olmadığı ve yalan söylememesi yönündeki uyarıya Ali Bey’e durumun sorulabileceği şeklinde karşılık veren İbrahim Edhem Bey, Urfa’da bulunduğu süre içinde Ali Bey, Vali Fuad Bey ile görüştüğünü söylemiştir. - Bunun üzerine dinleyiciler arasında bulunan Fuad Bey, Mebus Ali Bey’in evine misafir olan Diyarbakır Mebusu Feyzi Bey’e hoş geldin demek için gittiğinde İbrahim Edhem Efendi’yi de orada görünce şaşırdığını ve kefaletle tahliye olduğunu öğrendiğini ifade etmiştir. - Savcı Avni Bey’in Şeyh Sünusi ile irtibatıyla ilgili sorusuna Peygamber soyundan gelen ve herkesin hürmet ettiği bir kişi olan Şeyhi ziyaret ettiğini anlatan İbrahim Edhem Efendi; Avni Bey’in şu sorusuna muhatap olmuştur: “Peygamber sülalesinden olduğunu söylediğin yalan söyler mi? Bak mektubunda; biz Edhem’in fikirlerini öğrendikten sonra sizin yanınıza gitmesini muvafık bulduk, siz de tanımış olursunuz yazıyor. Buna ne dersin?” - Bunun üzerine kendisine Arapça aslı gösterilen mektuba bakan İbrahim Edhem Efendi, şeyhin yalan söylemeyeceği cevabını vermiştir. - Daha sonra söz alan Savcı Avni Bey, “Maznun İbrahim Edhem’in halkı yekdiğeri aleyhine isyana teşvik ettiği mevzuubahis değildir. Hoca, Kürdistan istiklâlini istihdaf eden hareket-i isyaniye ile alâkadârdır. Binaenaleyh kendisinin Vilayet ve Adliye’de mevcut evrakının celbini talep ederim” şeklindeki talebi üzerine Mahkeme Heyeti evrakın getirtilmesine ve davanın sonraki güne (5 Temmuz) ertelenmesine karar vermiştir33. 33 Vakit, No: 2698 (6 Temmuz 1925), s. 3; Cumhuriyet, No: 415 (6 Temmuz 1925), s. 1-2; Vatan, No: 800 (6 Temmuz 1925), s. 1,3; İkdam, No: 10145 (6 Temmuz 1925) s. 3; Vakit, No: 2707 (15 Temmuz 1925), s. 1-2. VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 289 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI 5 Temmuz 1925 tarihinde istenilen evrakın gelmesinden sonra İbrahim Edhem Efendi’nin muhakemesine devam edilmiştir. Bu duruşmada en önemli konu; Millî Mücadele Dönemi’nde Türkiye’ye gelen ve 1925 yılında Mersin’de ikamet etmekte olan Şeyh Sünusi’nin Mısır’da bulunan Osmanlı Hanedan üyelerinden Şehzade Mehmed Selim Efendi’ye ulaştırılmak üzere İbrahim Edhem Efendi’ye verdiği mektup olmuştur. İbrahim Edhem Efendi mektubun içeriğini bilmediğini, kendisinin Mısır’da eğitimine devam etmesi konusunda Şehzade Selim Efendi’den yardımda bulunmasıyla ilgili olduğunu iddia etmiştir. Mahkeme heyetinin ve özellikle Savcılık görevini yürüten Avni Bey’in mektupla ilgili soruları karşısında İbrahim Edhem Efendi te’vile çalışsa da başarılı olamamıştır. Soru-cevap kısmının tamamlanmasından sonra Avni Bey; İbrahim Edhem Efendi’nin isyanın âmil ve tahrikçilerinden olduğunu söylemiş ve buna göre cezalandırılmasını talep etmiştir. Kendi aralarında müzakere eden Mahkeme Heyeti oy birliği ile aldığı idam kararını açıklamıştır. Sanık İbrahim Edhem Efendi’nin yüzüne karşı okunan mahkeme kararı özetle şu şekildedir: İsyan ile ilgili olduğu iddiasıyla suçlanan Ankara’nın Mucbut Mahallesi’nden Hacı Hüseyin oğlu Hoca İbrahim Edhem Efendi (21 yaşında)’nin yapılan yargılaması neticesinde; Millî Hükümet’in kuruluşundan sonra bu hükümet şekline karşı bir tavırla meydana atılarak Hükümetin icraatını tenkit ve zayıflatmak için irticai fikirlerini sözlü olarak açıkladığı gibi yayınlamış olduğu “İslamiyet’te Ahlâk ve Tesettür” eseriyle bu fikirlerini yaymasından dolayı İstanbul İstiklâl Mahkemesince mahkum edilip daha sonra affedilerek tahliye edilmiş olan ve bu mahkumiyetinden bir ders almamış olan İbrahim Edhem Efendi, aynı faaliyetlerine hız vererek devam ettirmiştir. Anadolu’nun çeşitli yerlerine yaptığı seyahatlerinde kendi fikirler ve emellerine yardımcı olabileceğini düşündüğü kişilerle temas etmiş ve son olarak isyan öncesinde ticaret ve ziyaret görünümü altında gerçekte ise bozguncu fikirlerini 290 ŞABAN ORTAK yaymak ve halkı isyana teşvik için Ankara’dan ayrılarak Konya, Adana ve Mersin’e gitmiş ve burada Hükümetin misafiri olarak hayatını devam ettirmekte olan Şeyh Sünusi ile görüşmüş ve fikirlerini ona da anlatmıştır. Şeyh Sünusi tarafından Mısır’da ikamet etmekte olan Şehzade Mehmed Selim Efendi’ye hitaben yazılan ve “bu zat geldi, arzu ve gayesi fikrimize uygundur, kendisine gereken yardımı ve desteği yapınız.....” ifadelerini de içeren bir mektubu aldıktan sonra Adana, Urfa, Besni, Malatya, Elaziz ve Diyarbakır’a giderek halkı isyana teşvik içeren konuşmalar yapan İbrahim Edhem Efendi, Hükümetin yıkılması, vatanın parçalanarak bir kısmında Kürdistan kurulmasını hedefleyen isyanı kolaylaştıran telkinlerde bulunmak suretiyle isyana maddeten ve fiilen alâkadar bulunduğu, kendisinin sorgusunda ve yapılan aramada üzerinde bulunan Şeyh Sünusi tarafından yazılan ve Hükümeti yıkmayı hedefleyen mektup ile halkı etkilemek için tedarik ettiği agel ve kefiye gibi elbise ve başkası adına düzenlenmiş bir nüfus tezkeresinin çıkması bu suçlara iştirak ettiği kanaatini vermektedir. Yaptığı seyahat güzergâhının dikkat çekici olması ve bu seyahatleri sırasında kıyafet değiştirerek çeşitli yerlerde konuşmalar yapmasının yanında, yaptığı temaslarla ilgili olarak icra edilen takip ve tahkikat evrakının içeriği yargılama sırasındaki ifade ve beyanlarını destekler mahiyette olmasından dolayı İbrahim Edhem Efendi’nin iddia edilen suçları işlediğine dair vicdani kanaati oluşturmuştur. Sonuç olarak; doğu bölgesinin ayrılarak vatanın bölünmesini amaçlayan isyan hareketine maddeten ve fiilen katılmış olduğu anlaşılan İbrahim Edhem Efendi’nin “Ceza Kanunu’nun 45.maddesinin hem fiillerle ilgili fıkrası delaletiyle birinci babının birinci faslına müzeyyel madde-i kanuniye ahkâmına tevfikan idamına müttefikan karar verilmiştir”34. 34 Vakit, No: 2699 (7 Temmuz 1925), s. 1,2; Cumhuriyet, No: 416 (7 Temmuz 1925), s. 1-2; Vatan, No: 801 (7 Temmuz 1925), s. 1; İkdam, No: 10146 (7 Temmuz 1925) s. 1; Hâkimiyet-i Millîye, No: 1467 (7 Temmuz 1925), s.1; Mahmut Akyürekli, Gerekçe ve Hükümleriyle Şark İstiklâl Mahkemesi Kararları, C 1, Nûbihar Yay., İstanbul, 2014, s. 355-356. VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 291 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI Şark İstiklâl Mahkemesi tarafından idam cezasına çarptırılan İbrahim Edhem Efendi, 7 Temmuz 1925’te sabahleyin Hükümet Konağı önünde asılarak idam edilmiştir. Öğleye kadar teşhir edilen35 İbrahim Edhem Efendi’nin cenazesi Şanlıurfa Bediüzzaman Mezarlığı’na defnedilmiştir36. SONUÇ İstiklâl Mahkemeleri, Millî Mücadele ve inkılâplar döneminin önemli kurumlarından birisidir. Günümüze kadar da kararları ile çok tartışılan bu mahkemelerle ilgili olarak sağlıklı bir sonuca ulaşılamamıştır. Özellikle de ya tam savunma ya da tam saldırı mantığı ile konuya yaklaşıldığı için uygun bir tartışma zemininin oluşmadığı da bir gerçektir. Her iki yaklaşımın da doğru olmadığını belirtmek gerekir. İstiklâl Mahkemeleri hukuk mahkemeleri olmayıp, dönemin şartlarının bir neticesi olarak kurulan siyasi mahkemelerdir. Dolayısıyla bir ihtiyaçtan kaynaklanmıştır. Verdiği kararların çabuk yargılamanın sonucu olduğunu unutmamak gerekir. Neticede verdiği kararlar içerisinde haklı kararlar olduğu gibi hakkaniyete uymayan kararlar da vardır. Günümüzde yıllarca süren soruşturma ve yargılamaların arkasından verilen kararlarda bile yanlışlıkların olduğu düşünülürse o dönem şartları içerisinde hatalı kararların olmasını yadırgamamak gerekir. İbrahim Edhem Efendi, Sultaninin 9. sınıfına kadar mektep tahsilinden sonra kendi gayretleri ile çeşitli isimlerden dini dersler almıştır. Sistemli bir medrese eğitiminden geçmemiştir. Almış olduğu mektep ve medrese eğitiminin de bir sonucu olarak vaazlarında ve yazmış 35 Cumhuriyet, No: 420 (11 Temmuz 1925), s. 2; Vakit, No: 2704 (11 Temmuz 1925), s. 1; Vatan, No: 805 (11 Temmuz 1925), s. 1. 36 Sadık Albayrak, İstiklâl Mahkemesi Kurbanı 22 Yaşında Bir Hoca, Derin Tarih Yay., 2013, s.79. 292 ŞABAN ORTAK olduğu risalede dini, günün şartlarını da yorumlayarak/örneklendirerek anlatmaya çalışmıştır. Burada klasik medrese ve ulema ekolü ile de ters düşmüş ve hatta onları eleştirmekten çekinmemiştir. Vaaz ve risalesinin içeriği günlük hayattan seçilen konular (içki, kadın-erkek ilişkileri, giyim-kuşam vb.) dönemin batılılaşma/çağdaşlaşma ve geleneksel değerleri koruma tezlerinin mücadele alanlarını oluşturmaktadır. Bu konular aynı zamanda toplumsal dönüşümün de kırılma noktalarını ve hatta sinir uçlarını oluşturuyor denilse yanlış olmaz. Genç ve ateşli bir ilmiyeli olarak vaazları ve risalesindeki ifade tarzı yeni kurulmakta olan rejimi/yönetimi rahatsız edecek boyuttadır ki, kendisi de İstanbul İstiklâl Mahkemesindeki yargılamaları sırasında “yanlış anlaşılacağını bilseydim o ifadeleri yazmazdım” diyecektir. Her iki İstiklâl Mahkemesindeki yargılamalar sırasında avukat tutmayan ve kendi savunmasını kendisi yapan İbrahim Edhem Efendi, söz ustalığı konusunda yetenekli olsa bile Mahkeme Heyetlerini ikna edememiştir. İstanbul İstiklâl Mahkemesinde hapis cezasına çarptırıldığı duruşmanın sonunda İhsan Bey’in “mahkeme heyetinin kendinizi ıslah edeceğinize olan kanaati” İbrahim Efendi’de tam olarak karşılık bulmamıştır. Affedildikten sonraki faaliyetleri, küçük bir izden çok önemli kanaatlere varıldığı ve birçok tavır ve hareketle ilgili hassasiyetin yüksek olduğu bir dönemde İbrahim Edhem Efendi yine kendi yolunda ilerlemeye devam etmiştir. Hiç alışık olmadığı ticari faaliyetlere dalması, Şeyh Sünusi ile görüştükten sonra kendine göre; Mısır’daki Şehzade Mehmed Selim Efendi’ye verilmek üzere tavsiye mektubu (Mahkemeye göre isyan hareketiyle bağlantılı) almış, ancak doğrudan Mısır’a gitmek yerine isyanın/karmaşanın hüküm sürdüğü illeri dolaşmıştır. “İlim tahsili için Mısır’a gidecektim” demesi bu şüp- VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 293 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI heli seyahat ve ziyaretler nedeniyle çok da inandırıcı bulunmamıştır. Buna bir de mektubun muhatabı Şehzade Mehmed Selim Efendi’nin Şam’da bulunduğunu İbrahim Edhem Efendi’nin biliyor olması da eklenince durum aleyhine gelişme göstermiştir. Belki de Mısır’a gitmiş olsaydı kader çizgisi farklı ilerleyebilirdi. Mahkeme Heyetlerinin hassas oldukları konularda, hiç de İbrahim Edhem Efendi’ye mal edilemeyecek suçlamaları da dikkat çekmektedir. Mesela; Karagöz dergisinin Sebilürreşad’a hitaben yazdığı “matbaanızı yıkarız” gibi ifadeyi sanki İbrahim Edhem Efendi naklen aktarmamış ve kendisi yazmış gibi algılanıp bundan dolayı suçlanması ilginçtir. Hemen arkasından gelen “böyle yayınlar Anadolu’da olsa yerle yeksan edilir” ifadesi İbrahim Edhem Efendi’ye ait ve kastını aşan bir ifadedir. Bundan dolayı suçlamak yerinde olabilir ancak bir önceki cümlede belirtilen ifadeden dolayı suçlamak pek de doğru olmayacaktır. İbrahim Edhem Efendi aslında zeki ve dini hassasiyeti dolayısıyla keskin bir bakış açısına sahiptir. Gençliğin ve bu fütursuzluğun neticesi olarak, yanlış anlaşılacak ifadeler kullanması ve yine idamına giden süreçte şüphe çekebilecek hareketlerden kaçınmaması belki de bu sonu hazırlamıştır. Hele Mahkeme Heyetince, isyanla ilgili olduğu değerlendirilen bir mektubun çıkması ve konuşmalarında hilafeti savunur şekilde ifadeler kullanması idam cezası gibi ağır bir cezayı getirmiştir. Burada en kritik konu, Şeyh Sünusi’nin Şehzade Mehmed Selim Efendi’ye yazdığı Arapça mektubun içeriğidir. Gerçekten bu mektupta isyanı teşvik ve tahrikle ilgili bir husus varsa, verilen cezanın -ağır da olsa- haklılığını güçlendirecektir. Eğer tam tersi bir durum var ise verilen idam cezası haksız bir ceza olarak tarihteki yerini alacaktır. Bu da ancak üç mahkemeyle (Ankara, El-cezire ve İstanbul) ilgili belgelerin tasnif ve açıklandığı gibi Şark İstiklâl Mahkemeleriyle ilgili belgelerin açıklanmasıyla ortaya çıkacaktır. 294 ŞABAN ORTAK Olayların ve mücadelelerin sonucunu sadece taraflardan birinin diğerine göre fazla gayret göstermiş olması belirlemez, çoğunlukla diğer tarafın hataları belirleyici olur. Buradan hareketle kendisi hakkında delil arayan İstiklâl Mahkemelerine oldukça fazla koz veren İbrahim Edhem Efendi, gençliğinin ve tecrübesizliğinin kurbanı oldu demek de yanlış olmaz. VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 295 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI KAYNAKÇA A. Arşiv Kaynakları TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 1, Vesika: 1-8. TBMM Arşivi, İM.T-8, Klasör: 3, Dosya: 7, Gömlek: 2, Vesika: 1-107. B. Resmi Yayınlar Düstur, Üçüncü Tertip, C 3. Düstur, Üçüncü Tertip, C 4. Düstur, Üçüncü Tertip, C 5. Düstur, Üçüncü Tertip, C 6. İstanbul İstiklâl Mahkemesi (Kararlar ve Mahkeme Zabıtları), C II, TBMM Yay., Ankara, 2015. TBMM Gizli Celse Zabıtları, C 4, Türkiye İş Bankası Yay., Ankara, 1985. TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: I, C 4. TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: II, C 4. TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: II, C 6. TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem: II, C 15. C. Süreli Yayınlar Cumhuriyet Hâkimiyeti Millîye İkdam 296 ŞABAN ORTAK Tanin Vakit Vatan D. Araştırma Eserler AKYÜREKLİ, Mahmut, Gerekçe ve Hükümleriyle Şark İstiklâl Mahkemesi Kararları, C I, Nûbihar Yay., İstanbul, 2014. ALBAYRAK, Sadık, İstiklâl Mahkemesi Kurbanı 22 Yaşında Bir Hoca, Derin Tarih Yay., 2013. ATATÜRK, Kemal, Nutuk 1919-1927, (Yayına Hazırlayan: Zeynep Korkmaz), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara, 1994. AYBARS, Ergün, İstiklâl Mahkemeleri 1920-1927, C I-II, İleri Kitabevi Yay., İzmir, 1995. ÇULCU, Murat, Hilafetin Kaldırılması Sürecinde Cumhuriyetin İlanı ve Lütfi Fikri Davası, Kastaş Yay., İstanbul, 1992. İNAN, Arı, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 1923 Eskişehirİzmit Konuşmaları, TTK. Yay., Ankara, 1996. SATAN, Ali, Türk ve İngiliz Belgelerinde Halifeliğin Kaldırılması, Ufuk Yay., İstanbul, 2013. VAİZ İBRAHİM EDHEM EFENDİ’NİN 297 İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANMASI VE İDAMI Ek: İbrahim Edhem Efendi İstanbul İstiklâl Mahkemesinde Yargılama Sonrası Fındıklı Sarayı’ndan Çıkarken. Vakit, No: 2166 (7 Kanunusani 1340/7 Ocak 1924), s.1. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” Yurdal DEMİREL* ÖZET Şark İstiklâl Mahkemesi, Şeyh Said İsyanını bastırmak amacıyla 4 Mart 1925 tarihinde Meclis kararıyla kurulmuştur. Mahkeme Diyarbakır, Elazığ, Urfa ve Malatya illerinde yaklaşık iki yıl çalışmıştır. Mahkeme, Şeyh Sait’le birlikte yargılananlar hakkında verilen kararın infaz edilmesinden sonra, 11 Temmuz 1925 Cumartesi günü Diyarbakır’dan Elazığ’a geçmiştir. Elazığ’da ele alınan davalardan biri de Diyarbakır’dan beri devam eden “Gazeteciler Olayı” olmuştur. Şeyh Sait mahkemede yapılan sorgusunda bazı gazeteler neşriyatının kendilerini isyana tahrik ve teşvik edici mahiyetteki yazıları ihtiva ettiğini, bu kabil yazıların hükümete karşı kin ve adavetlerini artırdığını söylemiştir. Emekli Binbaşı Kasım Bey’de, Şeyh Sait’in bu sözlerini teyid ederek “Matbuat bunlara çok tesir ediyordu. Şeyh Sait’e bu cesareti veren gazetelerdir. Gazetelerin neşriyatı halkı da teşvik etti ve cesaretlerini artırmıştır” şeklinde beyanat yapmıştır. Şeyh Sait’in Vartolu Kasım Bey tarafından da desteklenen ifade ve iddiaları üzerine Mahkeme Başkanı Mazhar Müfit Bey, Savcı Süreyya Bey’den bu konuda mütalaa istemiştir. * Öğrt., Millî Eğitim Bakanlığı, yurdaldemirel@gmail.com 300 YURDAL DEMİREL Mahkeme heyeti 7 Haziran 1925 tarihinde oy birliğiyle Sebilürreşat gazetesi sahibi ve yazarı Eşref Edip, Tevhid-i Efkar gazetesi sahibi Velit Ebüzziya, Tok Söz gazetesi sahibi Abdülkadir Kemali (Öğütçü), Son Telgraf gazetesi sahibi Fevzi Lütfi (Karaosmanoğlu) ile yazarı Sadri Ethem (Ertem), Vatan gazetesi Sahibi Ahmet Emin (Yalman) ile yazarlarından Ahmet Şükrü, Suphi Nuri (İleri), İsmail Müştak (Mayakon) ve Sayha gazetesi Sahibi Gündüz Nadir’i isyana kışkırtmak suçundan tutuklu sanık olarak getirilmelerine ve yargılanmalarına karar vermiştir. Ayrıca Sebilür Reşat, Tevhid-i Efkar, Son Telgraf, Vatan, İstiklâl, Tanin, İleri gazeteleri ile Tok Söz gazetelerinin 1924 senesi Ocak ayından itibaren kararın alındığı tarihe kadar yayınlanan nüshalarının incelenmek üzere celp olunmasına karar verilmiştir. Bu çalışmamızda “Gazeteciler Davası” olarak adlandırılan davada yargılanan gazetecilerin tutuklanma süreci, mahkemede yargılanma süreçleri hakkında bilgi verilecektir. TBMM arşivi, mahkeme tutanakları, günün gazeteleri, tutuklu olan gazetecilerin ve mahkeme heyeti üyelerinin hatıralarına dayanarak davanın öncesi, mahkeme süreci ve sonrasıyla nasıl ele alındığı açıklığa kavuşturulmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: İstiklâl Mahkemeleri, Şark İstiklâl Mahkemesi, Elazığ, “Gazeteciler Davası”, Eşref Edip, Abdülkadir Kemali, Ahmet Emin. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 301 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” A CASE IN THE EAST INDEPENDENCE TRIBUNAL: “CASE OF JOURNALISTS” ABSTRACT East Independence Court was established to suppress the revolt of Şeyh Sait by the act of parliament on March 4, 1925. Court had been on duty for two years in the cities of Diyarbakır, Elazığ, Urfa and Malatya. The court moved to Elazığ from Diyarbakır on Saturday on July 11, 1925 after the execution of the Court’s decision about the ones with Şeyh Sait. One of the investigated cases in Elazığ was the case named “Gazeteciler Olayı / Journalists’ Case”. Şeyh Sait claimed in court that some of the newspapers had articles that provoke and encourage them to revolt and these articles raised hate and hostility against the government. Former Major Kasım Bey by confirming the words of Şeyh Sait, he claimed “The press affected them a lot. It was the newspaper that encouraged Şeyh Sait. Publications of newspapers provoked people and increased their courage.” The Presiding Judge of the Court Müfit Bey asked for opinion of Attorney Süreyya Bey related to this subject by the claims of Şeyh Sait that was supported by Vartolu Kasım Bey. Court Board made a decision unanimously to bring Eşref Edip, both owner and writer of Sebilür Reşat Newspaper, Velit Ebüzziya, owner of Tevhid-i Efkar Newsapaper, Abdülkadir Kemali (Öğütçü), owner of Toksöz Newspaper, Fevzi Lütfi (Karaosmanoğlu), owner of Telgraf Newspaper, Sadri Ethem (Ertem), writer of Telgraf Newspaper, Ahmet Emin (Yalman), owner of Vatan newspaper and the writers of the newspaper Ahmet Şükrü, Suphi Nuri (İleri) İsmail Müştak (Mayakon) and Gündüz Nadir, owner of Sahya Newspaper as the accused for provoking to revolt and be judged pending trial in July 7, 1925. Besides, a decision was made to investigate copies of Sebilür Reşat, Tevhid-i Efkar, Son Telgraf, Vatan, İstiklâl, Tanin, İleri and Tok Söz newspapers from January 1924 to the date of the verdict. 302 YURDAL DEMİREL In this research the imprisonment period, judgement on court process of the “Gazeteciler Olayı / Journalists’ Case” will be clorified. Judging process and afterwards are to be tried to elucidate based on TBMM (Grand National Assembly of Turkey) archives, court reports, newspapers of the case’s time, arrested journalists’ and Court Board members’ memories. Keywords: Independence Courts, East Independence Court, Elazığ, Journalists Case, Ashraf Edip, Abdulkadir Kemali, Ahmet Emin. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 303 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” GİRİŞ İSTİKLÂL MAHKEMELERİ VE ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİ İstiklâl Mahkemeleri, kökenini Fransız devriminden sonra kurulan olağan üstü yetkilerle donatılmış İhtilal Mahkemelerinden alıyordu. İnsan ve vatandaşlık hakları beyannamesine aykırı olağanüstü yetkilere sahip olarak kurulan mahkemeler örnek alınmıştır. İhtilal Mahkemeleri 1793 yılında kurulmuştur. Bu mahkemeler inkılap düşmanı her teşebbüsü, hürriyet, eşitlik, birlik, cumhuriyetin bölünmezliği ilkesine, devletin iç ve dış güvenliği aleyhindeki her su’i-kastı ve krallığı tekrar kurmak hedefini güden, millet hakimiyetine karşı koyan bütün komploları yargılamak ve cezalandırmak yetkisi ile kurulmuşlardı. Mahkemelerde bir jüri, bir savcı ve iki yargıç vardı1 . İstiklâl Mahkemeleri, Millî Mücadele Dönemi ve Cumhuriyet Dönemi olmak üzere iki dönemde ele alınabilir. Millî Mücadele Dönemi İstiklâl Mahkemeleri birinci ve ikinci dönem olmak üzere iki ayrı dönemde kurulmuştur. Birinci Dünya Savaşı sonunda Osmanlı İmparatorluğu ile İtilaf Devletleri arasında imzalanan Mondros Mütarekesi’nden sonra Osmanlı Devleti resmen olmasa da fiilen sona erdi. Bunun üzerine Millî Mücadele’yi başarıya ulaştırmak ve elde kalan toprakları düşman istilasından korumak için 23 Nisan 1920 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi kuruldu. Kurulan Meclisin en önemli sorunlarından biri askerlikten firar edenler oldu. Otoritenin sarsıldığı, düşman işgallerinin başladığı böyle bir dönemde soygun ve yağmacılık yapan firari askerler memleketteki otoriteye büyük zarar vermeye başladılar2 . 1 Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri 1920-1927, C I-II, İleri Kitabevi, İzmir, 1995, s. 42-43. 2 Abdulhekim Koçin, “Giriş”, İstiklâl Mahkemeleri, TBMM Kütüphane ve 304 YURDAL DEMİREL Karahisarısahib Mebusu Şükrü Bey 25 Nisan 1920 tarihinde Meclisin açılmasıyla birlikte alınacak kararlara bütün “Osmanlı tebaasının” itaat etmesi için Millî Meclisin kararları aleyhinde bulunanlar veya uymayanlar ancak vatan haini olabilirler ve bu gibilerin de vatana ihanetle suçlandırılmaları gerektiği gerekçesiyle, iki maddelik bir önergeyi Meclis Başkanlığına verdi. Teklifin ikinci maddesinde yer alan “Hıyanet-i Vataniye Hakkındaki Kanun-ı Mahsus, bu gibiler hakkında tatbik olunur.” hükmü ile kanunun çıkış süreci başlamıştır. 2 numaralı Hıyanet-i Vataniye Kanunu3 uzun tartışmalar neticesinde 29 Nisan 1920 tarihinde 14 madde olarak kabul edilmiştir. Bu kanunun birinci maddesi ile Meclisin meşruluğu tescil edilmiştir. Kanunun ikinci maddesi ile isyana katılanlara idam cezası verileceği, isyanı teşvik edenlere de Ceza Kanunu’nun 45. ve 46. maddeleri gereğince hüküm verileceği ilan edilmiştir. Bozguncu ve propagandacılar ile onlara yardım edenler de Hıyanet-i Vataniye suçu kapsamına alınmıştır. Mahkemeler, Hıyanet-i Vataniye Kanunu gereğince verdikleri kararları Meclise gönderiyorlardı. Meclis, gelen kararları Adliye Encümenine havale ediyor ve Encümenden gelen karar doğrultusunda hüküm veriyordu4 . Hiyanet-i Vataniye Kanunu’ndan beklenen sonucun alınabilmesi ve kanunun eksikliklerinin yok edilebilmesi, hızlı çalışan, çabuk karar verip uygulayan mahkemelerin kurulmasına bağlıydı. Hiyanet-i Vataniye Kanunu’nun kabulünden sonra, uygulanması mevcut mahkemelere bırakılmış ve dört aylık bir deneme yapılmıştı. Bu uygulamanın sonucu normal mahkemelerin ve harp divanlarının bu görevi yapamadıklarını gösterdi. Asker kaçağı, cepheyi bırakıp kaçtığında cephe gerisinde kendisine hayat hakkı tanımayan bir güç bulunduArşiv Hizmetleri Başkanlığı Yay., C I, Ankara, 2015, s. IX. 3 Kanun metni için bk. Aybars, a.g.e., s. 28-29; İstiklâl Mahkemeleri, s. 43-44. 4 Aybars, a.g.e., s. 25-32; İstiklâl Mahkemeleri, s. 1. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 305 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” ğuna inanmalı idi. Ancak, böyle bir güce duyulan ihtiyaç ve normal mahkemelerin çalışmalarından olumlu sonuç alınamaması, Millî Mücadele’yi baltalayacak olayların ve karşı davranışların yok edilememesi, merkezi otoritenin kurulamaması, İstiklâl Mahkemelerinin kuruluşunu hazırlayan etkenler oldu5 . Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun dört aylık uygulama süresinde beklenen sonuç alınamadığından kanunu daha etkin hâle getirmek için İstiklâl Mahkemelerinin kuruluşunu sağlayan Firariler Hakkında Kanunun Meclisçe kabul edilmesi gündeme gelmiştir. Cepheden firar edenlerin artması endişe verici boyuta ulaşınca hükümetin bu durumla mücadele edebilmesi için çareler aranmıştır. Askerlikten firar edenlere Askerî Ceza Kanunu hükümleri çerçevesinde ceza veriliyordu. Ancak bu kanunla firarilere genellikle üç ay, altı ay prangabent cezaları veriliyordu. Bu cezalar ise firarilere cephede savaşmaktan daha kolay geliyor ve firarların artmasına sebep oluyordu. Bu nedenle firarların önüne geçebilmek amacıyla şiddetli tedbirler alınması, firar edenleri himaye ve teşvik edenlerin cezalandırılması için yeni bir kanun çıkarılması çalışmalarına başlanılmıştır. 2 Eylül 1920 tarihinde, orduda kaçakların önüne geçmek amacıyla, Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal tarafından verilen “Seferberlikte firar ceraimini irtikab edenler hakkında” önerge Meclis gündemine alınmıştır. Aynı gün Müdafaa-i Millîye Vekili Ferik Fevzi Paşa tarafından “Ahval-i hazıra dolayısıyla görülen lüzum ve ihtiyac-ı fevkaladeye binaen vakt-i sefere mahsus olmak üzere firariler hakkında kaleme alınan mevadd-ı kanuniye müsveddesi ol babdaki esbab-ı mucibe layihasiyle maan takdim kılınmış olmakla müstacelen Meclis-i Millîce tetkik ve tasdikine delalet buyrulması maruzdur.” şeklinde verilen önerge ile İstiklâl Mahkemelerinin kurulmasına dayanak sağlayan Firariler Hakkında Kanun’un görüşmelerine başlanmıştır6 . 5 Aybars, a.g.e., s. 35. 6 İstiklâl Mahkemeleri, s.1. 306 YURDAL DEMİREL Firariler Hakkında Kanun’un7 kabul edilmesinin ardından bu kanuna dayanılarak İstiklâl Mahkemelerinin kurulmasına, kurulacak olan mahkemelerin firar eden askerlerle ilgilenmesine ve bu konuda verecekleri kararların da temyizinin olmayacağına karar verildi. Bu kanundan bir hafta sonra 18 Eylül 1920 tarihinde Heyet-i Vekile’nin verdiği teklifle on dört yerde İstiklâl Mahkemesi kurulması istendi ve aynı gün 45 numaralı Meclis Kararı ile Ankara, Eskişehir, Konya, Isparta, Sivas, Kastamonu, Kayseri olmak üzere yedi bölgede İstiklâl Mahkemesinin acilen kurulması kararlaştırıldı8 . Daha sonra 27 Ekim 1920 tarihinde Meclis tezkeresiyle Kayseri İstiklâl Mahkemesinin kurulmasına gerek olmadığı kararlaştırılmıştır. Bu altı mahkemenin yanında 68 numaralı Meclis Kararı ile 9 Kasım 1920 tarihinde Diyarbekir’de, 73 numaralı Meclis Kararı ile 15 Kasım 1920 tarihinde Pozantı’da birer İstiklâl Mahkemesinin kurulmasına karar verilmiştir. Böylece sekiz İstiklâl Mahkemesi kurulmuştur. Ancak bunlardan Diyarbekir İstiklâl Mahkemesi görevine başlayamamıştır9 . 26 Eylül 1920 tarihinde çıkarılan 28 numaralı kanunla İstiklâl Mahkemelerinin yetkileri genişletilerek, mahkemelere asker kaçakları yanında, Hıyanet-i Vataniye Kanunu kapsamında bulunan askerî ve siyasi casusluk suçlarına bakma yetkisi verilmiştir. Bu dönemde kurulan bu ilk mahkemeler 4 aylık görev süresinden (Ankara İstiklâl Mahkemesi hariç) sonra 17 Şubat 1921 tarihinde 97 numaralı Meclis Kararıyla kapatılmıştır10. Bu dönemde kurulan İstiklâl Mahkemeleri askerlikten firar edenlerle alakalı davalara bakmanın yanı sıra gasp, soygun, iç güvenliği 7 Kanun metni için bk. Aybars, a.g.e., s. 41-42; İstiklâl Mahkemeleri, s. 112. 8 Koçin, a.g.m., s. IX. 9 İstiklâl Mahkemeleri, s.2-3. 10 İstiklâl Mahkemeleri, s.3. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 307 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” ihlal, bozgunculuk, casusluk gibi davalara da baktı. Ankara İstiklâl Mahkemesi bu mahkemelerden farklı olarak gıyaben Sadrazam Damat Ferit Paşa, Rıza Tevfik, Reşat Halis, Çerkez Ethem’in davaları ile Mustafa Sağir ve Yeşil Ordu gibi siyasi ağırlıklı davalara da baktı11. İstiklâl Mahkemelerinin kapatılmasından sonra firar, casusluk, soygunculuk gibi suçlarla Divan-ı Harpler ve Bidayet Mahkemeleri ilgilenmesine rağmen istenilen sonuç alınamamıştır. Bu gelişmeler üzerine 22 Temmuz 1921 tarihli 140 numaralı Meclis Kararıyla Konya, Kastamonu ve Samsun olmak üzere, üç bölgede İstiklâl Mahkemesinin kurulmasına karar verilmiştir. Çok geçmeden, iki hafta sonra 5 Ağustos 1921 tarihinde tartışmalı geçen bir oturum sonunda çıkarılan 144 numaralı Başkumandanlık Kanunu’yla Meclis tarafından, Mustafa Kemal Paşa’ya Meclis’in sahip olduğu yetkileri şahsında toplamak ve meclis adına yürütmek üzere üç ay süreyle Başkumandanlık yetkisi verildi. Böylece, Mustafa Kemal meclis yetkilerini şahsında toplayan mutlak idareci oldu. Verdiği emirler kanun sayılacaktı. Bu tarihe kadar Meclise karşı sorumlu olan İstiklâl Mahkemeleri, doğrudan doğruya Başkumandan Mustafa Kemal’e bağlandılar. Ayrıca bu kanunla birlikte ve 8 Eylül 1921 tarihli Başkumandanlık tezkeresiyle Yozgat İstiklâl Mahkemesi kurulmuştur12. İkinci dönem İstiklâl Mahkemeleri yine öncelikli olarak asker kaçakları ve emniyet-i dahiliye ile alakalı davalara bakmıştır. Bunun yanında Tekalif-i Millîye emirlerinin uygulanmasında da mahkemelerin etkin bir rolü vardır. Ayrıca Samsun İstiklâl Mahkemesi Pontusçulukla ilgili davalara da bakmıştır 13. 11 Birinci dönem İstiklâl Mahkemelerinde bakılan davalar ve dönemin değerlendirmesi ile ilgili geniş bilgi için bk.: Aybars, a.g.e., s. 49-96. Ayrıca Ankara İstiklâl Mahkemesi ve burada görülen davalar hakkında geniş bilgi için bk.: Kılıç Ali, İstiklâl Mahkemesi Hatıraları, Sel Yay., İstanbul, 1955. 12 Aybars, a.g.e., s. 100-102; İstiklâl Mahkemeleri, s.3. 13 İkinci dönem İstiklâl Mahkemelerinde bakılan davalar ve dönemin değerlendirmesi ile ilgili geniş bilgi için bk. Aybars, a.g.e., s. 103-125. 308 YURDAL DEMİREL Mustafa Kemal Paşa’ya üç ay süre ile verilmiş olan Başkumandanlık aralıklarla üç defa uzatılmış, 20 Temmuz 1922 tarihinde kabul edilen 245 numaralı kanunla süresiz hâle getirilmiştir. Ancak Meclisin yetkilerini şahsi olarak kullanma durumu iptal edilmiştir. Ayrıca yine aynı tarihte çıkarılan 271 numaralı Meclis Kararıyla Başkumandanlık Kanunu’na tevfikan İstiklâl Mahkemeleri azalarının vazifelerine son verilmiştir. Ardından 31 Temmuz 1922 tarihinde 249 numaralı İstiklâl Mehakimi Kanunu14 çıkarılmıştır. Bu kanunla birlikte, firariler hakkındaki 11 Eylül 1336 tarihli kanun ve tadilleri ve 26 Eylül 1336 tarihli İstiklâl Mahkemeleri Kanunu yürürlükten kaldırılmıştır. Bununla birlikte İstiklâl Mehakimi Kanunu yeniden düzenlenerek, İstiklâl Mahkemelerinin görev ve yetkileri belirlenmiştir. Kanunda yapılan bu değişiklikten sonra 1 Ağustos 1922 tarihli 274 numaralı Meclis Kararıyla, çıkarılan bu kanuna tevfikan ikinci kez kurulmuş olan İstiklâl Mahkemelerinin faaliyetlerine son verilmiştir15. İstiklâl Mehakimi Kanunu kabul edildikten sonra Samsun İstiklâl Mahkemesinin kaldırılmasıyla birlikte Amasya, Samsun ve çevresinde asayişin bozulması ve Rum çetelerinin asayişsizliği nedeniyle Amasya’da bir İstiklâl Mahkemesi kurulması gündeme gelmiştir. Mahkeme üyeleri seçilip göreve başlamış ancak yaklaşık bir ay kadar çalışmıştır. 27 Kasım 1922 tarihinde Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey’in Meclis’e sunduğu beyanatta bölgedeki eşkıyalık faaliyetlerinin büyük ölçüde azaldığı için Amasya’da bir İstiklâl Mahkemesine ihtiyaç kalmadığını beyan etmesiyle mahkeme fiilen kaldırılmıştır16. Yunanlıların kesin yenilgisi ve Anadolu’nun düşman işgalinden tamamen kurtarılmasından sonra, bu bölgelerde işgal sırasında 14 Kanun metni için bk. Aybars, a.g.e., s. 127-129; İstiklâl Mahkemeleri, s. 163- 165. 15 İstiklâl Mahkemeleri, s.3. 16 Aybars, a.g.e., s. 130-133; İstiklâl Mahkemeleri, s.3. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 309 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” düşmanla iş birliği yapmış, durumdan yararlanıp soygun, cinayet ve yolsuzluk gibi suçları işlemiş olanların cezalandırılmaları amacıyla 4 Aralık 1922 tarihinde Abdulkadir Kemali Bey tarafından teklif verilmiştir. Be teklif ile kurtarılmış bölgelerde üç bölgede İstiklâl Mahkemesinin kurulmasına ve bu bölgeleri Heyet-i Vekilenin tayin etmesine karar verilmiştir. 13 Aralık’ta Heyet-i Vekile İzmir, Bursa ve Eskişehir merkez olmak üzere mahkemelerin kurulmasına dair tezkereyi Meclise sunmuştur. Bu mahkemelerden İzmir İstiklâl Mahkemesinin aza seçimleri yapılmasına rağmen, mahkeme kurulamamıştır. Mebusların oylamaya bile katılmayacaklarını bildirmeleri üzerine konu tekrar gündeme gelmemiştir17. 20 Ocak 1923 tarihinde yapılan gizli celsede İcra Vekilleri Reisi Hüseyin Rauf Bey, Elcezire mıntıkasında bir İstiklâl Mahkemesinin kurulmasının gerekliliği hakkında Meclise bilgi vermiştir. Ardından 25 Ocak 1923 tarihli 335 numaralı Meclis Kararı ile Elcezire’de bir İstiklâl Mahkemesinin kurulması kararı verilmiştir. Mahkeme 9 Mart 1923 tarihinden 11 Mayıs 1923 tarihine kadar iki ay çalışmıştır. Çalışmaları sırasında Diyarbekir, Mardin, Urfa, Siverek, Elaziz ve Malatya’da bulunmuştur. Elcezire İstiklâl Mahkemesinin görev süresinin sona ermesiyle birlikte Cumhuriyetin ilanından önce kurulan İstiklâl Mahkemelerinin görevi son bulmuştur18. Cumhuriyet Dönemindeki İstiklâl Mahkemeleri 1923-1927 yılları arasında, Cumhuriyet’in ilanıyla başlayan yeni rejimin hayat hakkını savunma perdesi altında, her türlü muhalefeti sindirme ve ortadan kaldırma amacıyla kurulan mahkemelerdir. En önemli Kemalist devrimlerin İstiklâl Mahkemeleri aracılığıyla uygulandığı söylenebilir. 17 Geniş bilgi için bk. Aybars, a.g.e., s. 133-137. 18 Aybars, a.g.e., s. 137-141; İstiklâl Mahkemeleri, s.4. 310 YURDAL DEMİREL Bu dönemde kurulan İstiklâl Mahkemeleri, İstanbul, Ankara ve Şark İstiklâl Mahkemeleridir19. Saltanat ve hilafetin kaldırılması, Cumhuriyet’in kurulması gibi hadiseler Mecliste ciddi bir muhalefetin oluşmasına sebep oldu. Mecliste muhalefetin ve görüş ayrılıklarının derinleştiği böyle bir dönemde 13 Şubat 1925 tarihinde dönem içerisinde “Genç Ayaklanması”, “Genç İsyanı” olarak anılan fakat tarihe “Şeyh Said İsyanı” olarak geçen ayaklanma meydana geldi. Olayı bir karşı devrim olarak algılayan İsmet Paşa ve Cumhuriyet Halk Fırkası içerisinde kendisine yakın olan bir grup, Başvekil Ali Fethi Bey’i pasif kalmakla suçlayarak, sert bir muhalefete başladılar. 4 Mart 1925 tarihinde Ali Fethi Bey Başvekillikten istifa etti ve yerine İsmet Paşa Başvekilliğe getirilmiştir. İsmet Paşa Başvekilliğe getirildiği gün 578 numaralı Takrir-i Sükûn Kanunu çıkarılmıştır. Takrir-i Sükun Kanunu’nun kabul edilmesinin hemen ardından aynı gün kabul edilen 117 numaralı Meclis Kararı ile “Harekâtı Askeriye Mıntıkasında ve Ankara’da Birer İstiklâl Mahkemesi Teşkili” hakkındaki tezkere kabul edilmiş ve Ankara İstiklâl Mahkemesinin idam kararları Mecliste onaylanmış, Harekâtı Askeriye bölgesindeki mahkemenin idam kararlarının ise Meclise sunulmadan infaz edilebilmesi onaylanmıştır. Takrir-i Sükun Kanunu’nun kabulünden sonra hükümet, 6 Mart 1925 tarihinde kanunun birinci maddesine dayanarak, İstanbul’da Tevhid-i Efkar, İstiklâl, Son Telgraf, Aydınlık, Orak ve Çekiç, Sebilürreşad, Adana’da Sayha ve Trabzon’da İstikbal adlı gazete ve dergileri, zararlı ve yıkıcı yayında bulundukları gerekçesiyle kapattı20. 19 Seyfettin Aslan - Tahir Dündar, “Cumhuriyet Döneminde İstiklâl Mahkemeleri”, Mukaddime, C 5, S 1, Mardin, 2014, s. 29. 20 Vakit, 7 Mart 1925, s.1; Vakit, 8 Mart 1928, s.1; Tanin, 7 Mart 1925, s.1. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 311 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” 7 Mart 1925 Cumartesi günü Büyük Millet Meclisinin 71’inci içtimaının 1’inci celsesinde isyan bölgesi ve Ankara İstiklâl Mahkemelerinin üye, savcı ve başkanlarının seçimi yapıldı. Şark İstiklâl Mahkemesinin üye seçiminde başkanlığa 126 oy ile Hacim Muhittin Bey (Giresun), savcılığa 124 oy ile Ahmet Süreyya Bey (Karasi), üyeliklere 123 oy ile Ali Saib Bey (Kozan), 125 oy ile Avni Bey (Bozok), 122 oy ile Müfit Bey (Kırşehir) seçildiler21. 12 Mart tarihli meclis oturumunda İsyan Bölgesi İstiklâl Mahkemesi başkanlığına seçilen Giresun mebusu Hacim Muhittin Bey’in meclisin kendisine gösterdiği teveccühe teşekkür ettikten sonra, bir buçuk aydan beri devam eden grip hasatlığının etkisiyle sağlık durumunun uzun seyahat icrasına uygun olmadığını bu nedenle istifa ettiğini bildiren telgrafı okunmuştu. İstifa eden Hacim Muhittin Bey’in yerine reislik için 12 Mart’ta yapılan seçime 106 aza katılmış; bir kişi oylama işleminden sonra katıldığı için oyu geçerli sayılmamış, 17 çekimser oya karşı Mazhar Müfit Bey’e 87 oy verilmişti. Ancak görüşmeye yeter sayı olmadığından oylamanın tekrarına karar verilmişti22. Daha sonra 16 Mart’ta yeni bir seçim yapıldı. 17 Mart’ta belli olan sonuca göre kullanılan 117 oyun 97’sini alan Mazhar Müfit Bey başkanlığa seçildi23. Bu seçim sırasında Abdullah Bey, mahkemenin adının “Vilayet-i Şarkiye İstiklâl Mahkemesi” değil, “İsyan Bölgesi İstiklâl Mahkemesi” olduğunu belirtti ve bu istek uygun bulundu. Sonuçta Şark (Harekat-ı Askeriye Mıntıkası) İstiklâl Mahkemesinin kuruluşu şu şekilde belirlendi24: 21 Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (bundan sonra TBMM ZC), C 15, İçtima Senesi 2, İçtima 71, s.218-253. 22 TBMM ZC, C 15, İçtima Senesi 2, İçtima 76, s. 397; TBMM ZC, İçtima Senesi 2, İçtima 79, s. 576. 23 TBMM ZC, İçtima Senesi 2, İçtima 79, s. 576. 24 Ahmet Süreyya Örgeevren, Şeyh Sait İsyanı ve Şark İstiklâl Mahkemesi 312 YURDAL DEMİREL Reis : Mazhar Müfit Bey (Kansu) (Denizli) Müdde-i Umumi : Ahmet Süreyya Bey (Örgeevren) (Karasi) Üye: Ali Saib (Ursavaş) (Urfa) Üye: Lütfi Müfit (Özdeş) (Kırşehir) Yedek: Avni Doğan Bey (Bozok) 8 Mart’ta gazeteler seçim haberlerini vermişlerdi. Ankara İstiklâl Mahkemesi 8 Mart’ta işe başlamıştır. Şark (Harekat-ı Askeriye Mıntıkası) İstiklâl Mahkemesi Heyetinin hemen hareket ederek kaza çevresini teşkil eden on dört vilâyet ve iki kaza içinde bulunan Diyarbakır’ı ilk merkez yaparak vazifeye başlaması tensip edildi. Ancak heyet erkânının seyahat hazırlıklarının tamamlanması, mahkeme ve müdde-i umumîlik kalemleri için gereken kâtipler kadrosuna personel tedariki gibi hususlar mahkeme heyetinin derhal yola çıkmalarını mümkün kılmamıştır. Bundan başka, mevsim ve yol vaziyeti de derhal seyahate pek elverişli değildi. Ayrıca gidişi engelleyen en önemli hususlardan biri de isyan harekâtının şiddetle devam etmekte bulunduğu geniş bir bölge içinde, mahkemenin kurulup, icabında vazife yapacağı bir yerden diğer yere, sürat ve emniyetle gidebilmesi oralarda kaza vazifesi yapabilmesi için, daima emrinde bulunacak nakil vasıtalarına kati bir lüzum ve ihtiyaç da vardı25. Bir ay içinde hazırlıklarını tamamlayan mahkeme heyeti 4 Nisan 1925 tarihinde Ankara’dan yola çıkmıştır. Adana-Antep-Urfa istikametinde yaptıkları uzun bir yolculuktan sonra 12 Nisan 1925 tarihinde akşam saat 19 civarında Diyarbakır’a varmış ve Vali Mithat Bey ve Mürsel Paşa ile beraberindeki bazı subaylar tarafından karşı- -Vesikalar, Olaylar, Hatıralar-, Yay. Haz. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yay., İstanbul, 2002, s. 88. 25 Örgeevren, a.g.e., s. 89. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 313 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” lanmışlardır. Ertesi gün, 13 Nisan 1925 tarihinde bütün heyet azası hep birlikte Vali Mithat Bey’in vilayeti adliye binasında Şark İstiklâl Mahkemesi için hazırlattığı binayı görmeye gitmiştir. İç kaledeki vilayet konağı ile hemen onun yanında bulunan ordu müfettişlik binası ve kolordu binasının yanında bulunan binanın durumu kötü idi. Mahkeme heyeti Adana’dan valiye telgraf çekerek mahkeme için iyi bir daire hazırlamasını rica etmelerine rağmen bu kötü durumdaki binanın hazırlanmasına memnun olmayarak, Valiyle beraber Hükümet konağını gezerek mahkeme salonu olmaya müsait büyükçe bir salon ile Reis ve azalar için bir, müddeiumumilik için bir, mahkeme ve müdde-i umumilik kalemleri olarak da iki olmak üzere toplam dört odanın mahkeme için tahsis edilmesini Vali’den istedi. Vali Mithat Bey’in bir mazeret olarak ileri sürdüğü imkânsızlığa rağmen, heyet duruşma salonu bütün levazımıyla Şehir ve Belediye Reisi Nazım Bey’in gayretiyle bizzat mahkeme tarafından iki gün içinde ikmal ettirildi26. İlk iş olarak divanı harplere, adliye mahkemelerine, valilere bir yazıyla Sark İstiklâl Mahkemesinin göreceği davaların ne gibi cürümlere münhasır olduğunu açıklayarak, bu cürümlerden dolayı sanık olarak tutuklu bulunan şahısların soruşturma evrakıyla birlikte derhal Diyarbakır’da vazifeye başlayan Şark İstiklâl Mahkemesi Savcılığına gönderilmelerini bildirdi27. 14 Nisan 1925 günü Diyarbakır’daki divan-ı harpte görülmekte olan davalara ilişkin evrak savcılıkça alındı. Teslim edilen dosyaların suçluları da divan-ı harp kararıyla tutuklu bulunuyorlardı. Artık Şark İstiklâl Mahkemesi yargılamalara fiilen başlamıştı28. 26 Örgeevren, a.g.e., s. 90-102. 27 Örgeevren, a.g.e., s. 103. 28 Örgeevren, a.g.e., s. 103. 314 YURDAL DEMİREL Mahkemenin ilk davası Diyarbakır’a gelişinden dört gün sonra yani 16 Nisan 1925 Perşembe günü yapılan Şeyh Eyüp ve Dr. Fuat Bey’in davası olmuştur. Mahkeme bu davadan sonra; Kürdistan Teali Cemiyetinin Reisi Seyit Abdülkadir, yanında oğlu Mehmet ve Erbil’li Hüsrev aşireti üyelerinden Nafiz ile Kürt Teali Cemiyeti üyesi Palulu Abdullah Sadi’nin yargılanması gibi davaları görülmüştür29. 27 Haziran’da Şark İstiklâl Mahkemesinde Savcı Süreyya (Örgeevren), Şeyh Sait ve diğer sanıklar hakkındaki iddianamesini hazırlamış ve 28 Haziran’da Mahkeme Şeyh Sait ve diğer sanıklar hakkında idam kararı almıştır. Şeyh Sait ve 47 sanık hakkındaki idam hükmü, 2 Temmuz’da Diyarbakır’da infaz edilmiştir30. 1. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİ Şark İstiklâl Mahkemesi Şeyh Sait’le birlikte yargılananlar hakkında verilen kararın infaz edilmesinden ve “ fikirler biraz sükûn bulduktan sonra”31, 11 Temmuz 1925 Cumartesi günü Diyarbakır’dan Elâzığ’a gitti. Yargılanmak üzere tutuklu bulunan sanık gazeteci ve yazarlar da Elâzığ’a sevk olundular32. Mahkeme heyeti şehirde Vali Ali Rıza Bey, Kumandan Nureddin Paşa, belediye reisi ve şehir ileri gelenleri tarafından karşılanmışlardır33. Mahkeme Elâzığ’da göreve başladıktan sonra bir mazereti çıkan Savcı Ahmed Süreyya Bey, 3 Ağustos’ta izinli olarak ayrıldığından o 29 Geniş bilgi için bk.: Aybars, a.g.e., s. 296-310. 30 Hâkimiyet-i Millîye, 2 Temmuz 1925. 31 Eşref Edib, İstiklâl Mahkemelerinde - Sebilürreşad’ın Romanı, Haz. Fahrettin Gün, Beyan Yay., İstanbul, 2005, s.80. 32 Örgeevren, a.g.e., s. 281. 33 Cumhuriyet, 15 Temmuz 1925, s.2. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 315 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” sırada Ankara’da izinde bulunan Mahkeme azası Avni Bey derhal geri çağrılarak savcılık görevi kendisine verildi34. Elâzığ Erkek Öğretmen Okulu, İstiklâl Mahkemesinin duruşma salonu olarak ayrıldı. Okul binasını duruşmalara uygun şekilde düzenlemesi için yapılan değişikliklerin bitmesi ile yargılamanın başlayacağı bildirildiğinden, duruşmalar bir süre gecikti35. Bu arada yargıçlardan Ali Saib Bey, ailevi sebeplerden dolayı izinli olarak Ankara’ya geldi. 16 Temmuz’da Başbakan İsmet Bey ve diğer bakanları ziyaret eden Ali Saib Bey, on beş gün kaldıktan sonra Elâzığ’a döneceğini, Şark İstiklâl Mahkemesinin görevini başarıyla yerine getireceğini, işlerin bitmediğini belirtti. Derebeylerin vatandaşlar üzerinde zulüm ve çıkarlarının devamına asla izin verilmeyeceğini, bu mesele çözümlenene kadar çalışacaklarını söyledi36. Şark İstiklâl Mahkemesi, gerekli onarım ve düzenlemenin bitmesi üzerine 18 Temmuz’da görevine başladı. İstiklâl Mahkemesi Elâzığ’a vardıktan sonra, Elâzığ Sıkıyönetim Mahkemesinden, ellerindeki suçluların ve dosyaların kendisine devrini istedi. Bunun üzerine 211 kişi ile ilgili dosya İstiklâl Mahkemesine verildi. 20 Temmuz’a kadar yirmi dosya incelendi. 24 Temmuz’da da geri kalan yirmi altı dosya incelenerek Başkanlığa teslim edildi37. Mahkemenin Elazığ’daki ilk davası 18 Temmuz’da görülmüştür. Bu davada müstahdem bulunduğu Van Hudut Taburu 1. Bölük efradından olup kıtasından firar ederek İran’a giden ve Cumhuriyet 34 Avni Doğan, Kurtuluş Kuruluş ve Sonrası, Dünya Yay., İstanbul, 1964, s. 173. 35 Cumhuriyet, 15 Temmuz 1925, s.2; Hakimiyeti Millîye, 15 Temmuz 1925, s.1; Akşam, 15 Temmuz 1925, s.1; E. Aybars, 1998, a.g.e., s.276. 36 Hakimiyeti Millîye, 17 Temmuz 1925; Cumhuriyet, 15 Temmuz 1925, s.2; E.Aybars, 1998, a.g.e., s.277. 37 E.Aybars, 1998, a.g.e., s. 277; Hakimiyeti Millîye, 20-26 Temmuz 1925. 316 YURDAL DEMİREL idaresi aleyhinde çalışan ve sonradan isyana iştirak eden 28 yaşındaki Bakırmadenli Osman bin Ahmed’in mahkemesi olmuştur. Mahkeme neticesinde adı geçen kişi idama mahkum edilmiştir38. 2. GAZETECİLER DAVASI 2.1. Gazeteciler Hakkında Tutuklanma Kararının Çıkması Gazeteciler hakkında tutuklanma kararının alınması sırasında mahkeme heyetinde savcı olarak görev yapan Ahmet Süreyya Örgeevren hatıralarında bu süreci şöyle anlatmaktadır39: “Muhterem okuyucularımızın hatırlıyacakları gibi, Şeyh Said mahkemede yapılan sorguları cevaplandırırken, bazı gazeteler neşriyatının kendilerini isyana tahrik ve teşvik edici mahiyetteki yazıları ihtiva ettiğini, bu kabil yazıların hükümete karşı “kin ve adavetlerini artırdığını” söylemişti. Mütekaid Binbaşı Kasım Bey de Şeyh Said’in bu sözlerini teyid ederek “matbuat bunlara çok tesir ediyordu: Şeyh Said’e bu cesareti veren gazetelerdir. Gazetelerin neşriyatı halkı da teşvik etti ve cesaretlerini artırmıştır.” şeklinde beyanat yapmıştı. Bu hususta adları söylenen gazeteler arasında bilhassa Sebilürreşad, Tevhid-i Efkâr, Son Telgraf, Tok Söz gibi risale ve gazeteler üzerinde ısrar olunmuştu. Şeyh Said’in Vartolu Kasım Bey tarafından da desteklenen bu yoldaki ifade ve iddiası üzerine, mahkeme reisi Mazhar Müfit Bey (Kansu) iddia makamından bu hususta mütalâa istedi. 38 Cumhuriyet, 19 Temmuz 1925, s.2; Vakit, 19 Temmuz 1925, s.1; Mahmut Akyürekli, Gerekçe ve Hükümleriyle Şark İstiklâl Mahkemesi Kararları-1, Nûbihar Yay., İstanbul, 2014, s. 45, 357; Şark İstiklâl Mahkemeleri 1925- 1927, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2013, s.22. 39 Örgeevren, a.g.e., s.280. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 317 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” Maznun şeyhin bu iddia ve beyanatı mutlaktı. Adları söylenen risale ve gazetelerin hangi tarihli nüshalarında neşredilmiş olan hangi yazıların ayaklanmayı tahrik ve teşvik edici mahiyette oldukları bildirilemiyordu. Bu sebeple hangi gazeteler sahip, mesul müdür ve yazarlarının maznun olarak muhakemeye ithal edilmeleri gerekeceğine dair iddia makamınca bir talep ve mütalâada bulunmaya imkân, yoktu. Onun için iddia makamı tarafından bildirilen mütalaada “isyan ve ihtilâlin vukua getirilmesinde müessir olduğu maznunlar tarafından söylenen gazetelerin tayin ve tesbit edilecek zamanlardaki nüshalarının getirtilerek tesbit ve mütalaasından sonra bu hususta bir karara varılması gerektiği” şekli ve manasında bir mütalaa serdolunarak mahkemenin bu hususta takdir salahiyetini kullanması istendi.” Savcılığın bu talebine rağmen mahkeme heyeti 7 Haziran 1925 tarihinde oy birliğiyle Sebilürreşat gazetesi sahibi ve yazarı Eşref Edip, Tevhid-i Efkar gazetesi sahibi Velit Ebüzziya, Tok Söz gazetesi sahibi Abdülkadir Kemali (Öğütçü), Son Telgraf gazetesi sahibi Fevzi Lütfi (Karaosmanoğlu) ile yazarı Sadri Ethem (Ertem) Beylerin, hükümet’in manevi nüfuzunu kırarak isyana kışkırtmak suçundan tutuklu sanık olarak getirilmelerine ve yargılanmalarına ve Sebilürreşad, Tevhid-i Efkar, Son Telgraf, Vatan, İstiklâl, Tanin, İleri gazeteleri ile Tok Söz gazetelerinin 1924 senesi Ocak ayından itibaren kararın alındığı tarihe değin yayınlanan nüshalarının incelenmek üzere celp olunmasına karar verdi. Verilen bu karar ara karar niteliğinde olduğundan savcılığın karar aleyhine temyiz hakkı bulunmadığından kararın infazına başlandı40. Bu süreçte Savcı Avni Doğan’ın hatıralarından mahkeme heyetinden müdde-i umumi Balıkesir Mebusu Ahmet Süreyya Örgeevren’in, 40 Örgeevren, a.g.e., s.281. 318 YURDAL DEMİREL gazetecilerin Şeyh Said davasına dahil olmaları için bir sebep olmadığını ileri sürdüğünü öğrenmekteyiz41. Son dönemde yayınlanan hatıratlarda gazetecilerin tutuklanması konusunda mahkeme heyetinden Ali Saib Bey tarafından Şeyh Said’e gazetecileri işe karıştırırsa idamdan kurtulacağı ve ömrünün bundan sonra kalan kısmını sürgün olarak geçireceği konusunda telkinlerin yapıldığı ve bundan dolayı Şeyh Said’in gazeteleri işe karıştırdığı ifede edilmektedir. Eşref Edib hatıralarında konuyu şöyle dile getirmektedir42: “- Kabahati gazetecilere yüklemeye kalkıştı. Gazeteleri okuya okuya çılgın bir hale gelmiş; onun üzerine bu işe kalkışmış. Kendisine Ali Saib böyle kanaat vermiş: Eğer sen gazetecileri işe karıştırırsan idamdan kurtulursun. Seni sürgün etmekle yetiniriz. Şeyh Said son dakikaya kadar Edirne’ye sürgün edileceği kanaatinde idi.” Aynı konuda mahkeme heyetinde savcı olarak görev yapan Bozok Mebusu Avni (Doğan) Bey hatıralarında şunları yazmaktadır43: “Şeyh Said muhakemesi sırasında kendisini isyana sürükleyenlerin, Türk basını olduğunu ileri sürmüş ve bir kısım gazete ve yazarların isimlerini de vermişti. Bu iddia gülünçtü. Gerçi Vatan, Tevhid, İstiklâl, Son Telgraf, Sebilürreşad ve Toksöz gazeteleri, Cumhuriyetin ilanından başlayarak, Hilâfetin kaldırılması dünya işlerinin dinden ayrılması sırasında yersiz ve çok yıkıcı yayınlarda bulunmuşlardı. Ama Şeyh Said’in mürettep, irticaî ve siyasî isyaniyle ne gibi bir münasebeti olabirdi? … 41 Doğan, a.g.e., s.173. 42 Eşref Edib, a.g.e., s.67. 43 Doğan, a.g.e., s.173-174. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 319 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” Şeyh Said’in gazeteciler hakkında yaptığı beyanat, kendi fikir ve kendi kanaatinden doğmuş değildi, ona telkin yapılmış, muayyen isimler verilerek bunları itham ederse cezasının hafifletileceği vaad olunmuştu.” 19 Haziran’da Velit, Sadri Ethem, Fevzi Lütfi ve Eşref Edib’in tutuklanma kararları İstanbul’a geldi. Emri alan İstanbul Valiliği tutuklama işlemlerini yerine getirdi. Son Telgraf gazetesi başmuharriri Sadri Ethem matbaada iken memurların gelişi üzerine burada arkadaşları ile vedalaşıp polis müdürlüğüne getirilmiştir. Son Telgraf gazetesi sahibi Fevzi Lütfi Bey Son Saat gazetesini okurken arandığından haberdar oldu ve polis müdüriyetine gelmiştir. Tevhid-i Efkâr gazetesinin sahibi Velid Bey de arandığını gazetelerden öğrenince Vali Süleyman Sami Bey’e telefon ederek polis müdüriyetine gitmiştir. Onun gelişiyle birlikte gazetenin idare müdürü Nail Bey ile hademelerinden Hidayet Beyler serbest bırakılmışlardır44. Tok Söz gazetesinin sahibi Abdulkadir Kemali Bey Adana’dan Diyarbakır’a sevk edilmiştir45. Eşref Edib Bey ise haberi Heybeli Ada’da öğrenmiş ve burada karakola teslim olmuştur. Daha sonra adadan merkezdeki polis müdürlüğüne getirilmiş ve buradan da önce Ankara’ya sonra oradan da Diyarbakır’a sevk edilmiştir46. Tutuklanan gazeteciler ayrı ayrı odalarda tutulup birbiriyle görüştürülmemişlerdir. Gazetecilerin emrine birer hademe verilmiş ve bu hademeler vasıtasıyla dışarıdan olan ihtiyaçları giderilmiştir. Fakat bir ziyaretçileri geldiği zaman Velid Bey Polis Müdürü Ekrem Bey’in odasında diğer tutuklular ise kendi odalarında görüşebiliyorlardı47. 44 Cumhuriyet, 20 Temmuz 1925, s.1; Vakit, 20 Haziran 1925, s.1; Vakit, 21 Haziran 1925, s.1. 45 Cumhuriyet, 20 Temmuz 1925, s.1. 46 Eşref Edib’in Diyarbakır’a sevk edilişi hakkında geniş bilgi için bk.: Eşref Edib, a.g.e., s.33-69. 47 Cumhuriyet, 21 Temmuz 1925, s.1; Vakit, 21 Haziran 1925, s.1. 320 YURDAL DEMİREL Tutuklu gazeteciler ve sanıklar 22 Haziran’da Diyarbakır’a sevk edildiler. Diğer sanıklar da tutuklanarak Diyarbakır’a geldikleri zaman, Savcılıkla Mahkeme heyetinin bu hususta görüş ve düşünüş farkını Savcıdan öğrendiklerinde biraz rahatladılar. 11 Ağustos 1925 tarihinde birinci grup gazetecilerin muhakemelerinin yapıldığı ilk oturumda Mahkeme Savcısı Avni (Doğan) Bey’in “mütarekeden sonra bir kısım matbuatda görülen neşriyatın isyanı teshîl ve emniyet-i dâhiliyye ve hariciyemizi ihlâl ettiği”ne dair talebi üzerine; Vatan gazetesinin kapatılmasına ve sahibi Ahmet Emin (Yalman) ile yazarlarından Ahmet Şükrü (Esmer), İleri gazetesi sahibi Suphi Nuri (İleri) ile İstiklâl gazetesi sahibi İsmail Müştak (Mayokan) ve Adana’da çıkan Sayha gazetesi sahibi Gündüz Nadir Beylerin tutuklanmalarına karar verdi48. Ahmet Emin Bey hatıralarında yargılanma kararının nedeni olarak birinci grupta tutuklanan gazetecilerden bir ikisinin mahkeme heyetine; “Neden Ahmed Emin ve Ahmed Şükrü gazetelerinin başında ve serbest… Neden İsmail Müştak, Suphi Nuri ve diğerleri bizimle aynı nevi tenkitlerde bulundukları halde istisna yollu muamele görüyorlar ve buraya çağırılmıyorlar?” olarak sızlanmalarını göstermektedir. Ayrıca Ali Saib Bey’in kendisine ve mahkeme heyetindekilerin İsmail Müştak’a olan düşmanlıklarını göstermektedir49. Eşref Edib Bey ise ikinci grup gazetecilerin tutuklanma kararının nedeni olarak Savcı Avni Bey’in verişini şöyle anlatmaktadır:50 48 Vakit, 12 Ağustos 1925, s.1-2; Cumhuriyet, 12 Ağustos 1925, s.1-2; Hasan Rıza Soyak, Atatürk’ten Hatıralar, C 1, Yapı Kredi Yay., İstanbul, 1973, s.345. 49 Ahmet Emin Yalman, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Yay. Haz. Erol Şadi Erdinç, C 2, Pera Yay., İstanbul, 1997, s.1003. 50 Eşref Edib, a.g.e., s.87. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 321 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” “Fakat o sırada Savcı Avni Bey, yeni bir mesele ortaya attı. “Gazeteciler yalnız şu bir kaç kişiden ibaret değil. Bir takım gazeteciler daha vardır ki, onların muhalif yayınları daha kuvvetli olduğu halde, onlar, bugün İstanbul’da kollarını sallayarak dolaşıyorlar. Bu, bir bütündür, ayrılamaz. Onları da celb etmek lazım.”” Eşref Edib Bey bu kararın alınmasına iki nedenden dolayı çok memnun kaldıklarını yazmaktadır. “Bir kere vakit kazanılacak. İkinci olarak şiddetli günlerin geçecek. Sonra, mesuliyet, mahdut sahadan çıkıp genişleyecek; birkaç kişinin yükleneceği mesuliyet bir çok arkadaş arasında taksim olunacak. Mesele münferid olmaktan çıkacak, bir matbuat meselesi olacak. Birkaç kişi yerine bir çok gazetecinin sahip ve başmuharrirlerinin bir araya gelmesi elbette bir ferahlık idi.”51 İkinci grup gazetecilerin tutuklanma kararıyla birlikte Vatan gazetesi de 12 Ağustos 1925 Çarşamba günü mahkemenin aldığı karar ile müddetsiz olarak tatil edilmiştir. 2.2. Gazetecilerin Elazığ’a Gelişi Daha önce de değinildiği üzere gazeteciler mahkeme heyetinin Diyarbakır’dan Elazığ’a sevki ile birlikte gelmişlerdir. İlk olarak gelen kafilede Velid Ebuzziya, Sadri Edhem, Fevzi Lütfi, Abdülkadir Kemali ve Eşref Edib Bey yer almıştır. Gazetecilerle birlikte kafilede Diyarbakırlı Kadı Seyfettinzadelerden üç kardeş yer almıştır52. Gazetecilerin de içinde yer aldığı kafile Diyarbakır’dan sabah saat sekizde üç otomobil ile hareket etmiştir. Kafile o gün yaklaşık on saat 51 Eşref Edib, a.g.e., s.87. 52 “Mevkûf Gazeteciler Elaziz’e Giderken”, Vakit, 18 Temmuz 1925, s.1; Cumhuriyet, 15 Temmuz 1925, s.2; Aybars, a.g.e., s. 329. 322 YURDAL DEMİREL süren yolculuğun ardından öğleden sonra saat altıda Elazığ’a varmıştır53. Yolculuk sırasında ve Elazığ’a geldiklerinde onlara çok iyi davranıldığını gazetelerde yer alan haberlerden öğrenebilmekteyiz. Vakit gazetesinin 18 Temmuz 1925 tarihli nüshasında “Mevkûf Gazeteciler Elaziz’e Giderken” başlıklı yazıda gördükleri kolaylıklara teşekkür ettikleri dile getirilmiştir. Gazetecilerden Velid Ebuzziya, Vakit gazetesine verdiği demeçte seyahatin sağlık durumu üzerinde çok iyi bir tesir bırakmasından dolayı olaydan memnuniyetle bahsetmektedir. Ayrıca yolda yanlarına refakatçi olarak verilen iki genç zabitin yolda onlara karşı nezaketle davrandıklarından ve bu durumun gazeteciler tarafından da hoş karşılanmasından ötürü olaydan şükranla bahsetmektedirler54. Gazeteciler 12 Ağustos’ta İstanbul’dan tren ile Elazığ’a sevk edilmişlerdir. 15 Ağustos’ta Adana’ya vardılar. Burada Sayha gazetesinin sahibi Gündüz Nadir Bey de gruba dâhil oldu. Tutuklu gazetecilerden Suphi Nuri, İsmail Müştak, Ahmet Emin, Ahmet Şükrü; 15 Ağustos 1925 tarihinde Adana’dan Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa’ya bir telgraf çektiler. Gazeteciler bu telgraflarında; “Biz yüksek dehanızın tesis ettiği rejimin tabiî ve samimî adamları ve hâdimleriyiz. Vücude getirdiğiniz büyük binada samimî kanaatla birer fikir amelesi gibi çalıştık. Orta çağı kaldırıp, onun yerine az zaman içinde, bu asrı ikame etmek hususundaki muazzam eseriniz, en büyük ve samimî emellerimizin tahakkukundan başka bir şey değildi. Bu itibarla bizim bu gaye ve prensipleri tenkit etmemize imkân yoktur. Biz yalnız 53 “Mevkûf Gazeteciler Elaziz’e Giderken”, s.1; Cumhuriyet, 18 Temmuz 1925, s.1. 54 “Mevkûf Gazeteciler Elaziz’e Giderken”, s.1; Cumhuriyet, 15 Temmuz 1925, s.1. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 323 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” tatbikata ait usuller hakkında fikir beyan etmiştik. Çünkü muazzam dehânızın büyüklüğü, bize daima mevcuttan fazla ve ideal derecesine yakın şeyler istemek hak ve imkânını veriyordu. Tatbikata ait neşriyatımızda hatalı cihetler olabilir. Fakat samimî gayemiz, Cumhuriyet idaresini kuvvetlendirmekten ve yeni rejimin zafer ve istikrarına faydalı olmaktan başka bir şey olamazdı; bize bu idareden başka nefes alma hakkı verecek bir idare tasavvur edemiyoruz. Münakaşa hürriyetinin faydalarına karşılık, elbette mahzurları da vardı. Bunların Şeyh Sait gibi hainlerin suikastini kolaylaştıracağı tarzında bir zannı hatıra getirebileceğini tasavvur etseydik kalemimizi kırmakta, bir saniye, tereddüt etmezdik. Hararetle müdafaa etmiş olduğumuz yenilik ve inkılâp esaslarına karşı olan bir suikasti kolaylaştırmak gibi bir zannın, bir saniye için bile, bize teveccüh etmesinden dolayı yeis içindeyiz. Yeni rejimin husule getirdiği neticelerden müspet sahalarda istifade edebilmek için memleketin sarsıntısız bir sükûn devresine muhtaç olduğunu görüyoruz. Biz bu gayenin husulüne hizmet maksadiyle bâdema gazetecilik ve siyasetin tamamiyle haricinde kalacağımızı ve sâkin ve İktisadî çalışmalar ile memlekete faydalı olmıya çalışacağımızı temin ederiz. Kurucusu bulunduğunuz rejimin, çok samimî hâdimleri sıfatiyle, bu emelimizin tahakkuku hususunda hüsnü teveccühünüzü bizden esirgememenizi ve mürtecilerin suikastini kolaylaştırma,” gibi bir zan altından kurtarılmamızı en derin tazimlerimize ekleyerek istirham ederiz, muhterem Cumhurreisi Hazretleri. İmzalar: Suphi Nuri, Müştak, Ahmet Emin, Ahmet Şükrü.” diyerek Cumhuriyete ve rejime bağlılıklarını bildirdiler, af edilmelerini dilediler. Daha sonra Diyarbakır’dan da aynı anlama gelen bir telgraf daha çektiler. Bu telgraflar Mustafa Kemal Paşa tarafından Şark İstiklâl Mahkemesi Başkanlığına gönderildi55. 55 Soyak, a.g.e., s. 346; Utkan Kocatürk, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi (1918-1938), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1983, s.438; Doğumundan Ölümüne Kadar Kaynakçalı Atatürk Günlüğü, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Ankara, 1988, s.263. 324 YURDAL DEMİREL Gazeteciler 18 Ağustos Salı Günü Siverek’ten Diyarbakır’a geçtiler56. Diyarbakır’a vardıklarında mahkeme heyetinin Elazığ’daki işlerinin bitmesine kadar burada birkaç gün misafir oldular. Diyarbakır’da eski milletvekili ve Belediye Başkanı Şeref Bey tarafından ağırlanarak evinde misafir edildiler57. İkinci grupta yer alan gazeteciler Diyarbakır’da da Adana’daki gibi bir telgraf yazarak Mustafa Kemal’e gönderdiler. “Yüksek dehânızla vücude getirdiğiniz inkılâpta hakikî ve samimî birer fikir amelesi sıfatiyle çalıştığımızı ve Cumhuriyetin zafer ve istikrarına faydalı olmaktan başka emel beslemediğimizi, İstiklâl Mahkemesinin huzuru adaletinde de ispat etmek için, Şark vilâyetlerinden Elaziz’e doğru giderken isyan ve irticaın pençesinden bir defa daha kurtarmış olduğunuz bu Vatan parçasında gördüklerimiz ve duyduklarımız, bize şu kanaati verdi ki, eski idarelerin ihmal ettiği memleketimizde, yazı masası başında, görülemiyen bir takım vaziyetler mevcuttur. Bu vaziyet içinde Vatanın süratli bir inkişafa mazhar olmasını temin edebilmek ve Türk Milletini işaret ettiğiniz inkılâp yolu üzerinde gayeye doğru sarsıntısız yürütebilmek için, şahsî münakaşalardan ziyade, birlik ve dayanışma halinde bir sükûnete muhtaç olduğumuza kanaat getirdik. Türk aile topluluğu içinde, bundan sonra, işgal edeceğimiz mevki, her ne olursa olsun, mesleğimizi bu kanaate göre düzenlemiye ve çevremize aynı kanaati samimiyetle telkin etmeye çalışacağımızı arzeder ve kurtarıcımıza, irticadan huzur ve refaha kavuşan bu muhitten, en derin tazimlerimizi bir daha tekrar ederek feyizli nazarlarınızın üzerimizden eksik edilmemesini istirham eyleriz muhterem Cumhurreisimiz Hazretleri. İmzalar: Ahmet Şükrü, Ahmet Emin, Müştak, Suphi Nuri, Gündüz Nadir.”58 56 Vakit, 19 Ağustos 1925, s.1. 57 Yalman, a.g.e., s.1004-1009. 58 Soyak, a.g.e., s.346-347. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 325 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” Gerek Adana’daki telgraf gerekse Diyarbakır’dan çekilen ikinci telgraf daha sonra Mustafa Kemal Paşa tarafından Şark İstiklâl Mahkemesi Başkanlığına gönderildi59. İkinci grupta yer alan gazeteciler Diyarbakır’dan Elazığ’a 21 Ağustos’ta vardılar. 2.3. Yargılama Süreci Gazeteciler davasının yargılama sürecinin başlangıcı ilk tutuklanma kararının alındığı 7 Haziran 1925 tarihinden iki ay bir hafta sonra 11 Ağustos 1925 tarihinde öğleden sonra saat ikide başlamıştır. Sürecin bu kadar uzamasının sebebi Sebilürreşad, Tevhid-i Efkar, Son Telgraf, Vatan, İstiklâl, Tanin, İleri gazeteleri ile Tok Söz gazetelerinin 1924 senesi Ocak ayından itibaren kararın alındığı tarihe değin yayınlanan nüshalarının incelenme işinin uzamasıydı. 11 Ağustos 1925 tarihindeki ilk sorguda Fevzi Lütfi, Sadri Ethem, Abdulkadir Kemali ve Velit Beylerin ifadesi alınmıştır60. Gazetecilerin davaları genellikle yazıları ile ilgili soruşturmalar ve bu yazıların ayaklanma üzerindeki etkisini anlamaya çalışmakla geçti. 16 Ağustos’ta yapılan ikinci celsede Sebilürreşad gazetesi sahibi Eşref Edib Bey’in ifadesi alınmıştır. Bu sorgulamada Başta sanığın Tevhidi Tedrisat Kanunu ile medreselerin kapatılmasına karşı çıkışı ve bu yolda yazdığı makaleleri olmak üzere şapka meselesi, dinin yıkılması meselesi, güncel bazı konular (ilahiyat fakültesi, ahlak konusu, hazin bayramlar, camilerde hıfz-ı kuran suçluları, dans salonları vb.), Millî Mücadele döneminde Sebilürreşad gazetesi, dincilik ve milliyetçilik gibi konular üzerinde durulmuştur61. 59 Soyak, a.g.e., s. 347; Kocatürk, Doğumundan Ölümüne Kadar, s.263. 60 İlk sorgulama ve gazetecilerin ifadeleri hakkında geniş bilgi için bk.: Cumhuriyet, 13 Ağustos 1925, s.1-2; Vakit, 13 Ağustos 1925, s.1, 3. 61 Eşref Edib Bey’in sorgulanması hakkında geniş bilgi için bk.: Eşref Edib, a.g.e., s.110-172. Mahkeme heyetinin soruları ve Eşref Edib Bey’in cevapları hakkında bk.: Vakit, 17 Ağustos 1925, s.1, 3; Vakit, 18 Ağustos 1925, s.2. 326 YURDAL DEMİREL 3 Eylül’de yapılan celsede ise ikinci grup gazetecilerin ifadelerine başvurulmuştur. Bugün yapılan celselerde önce İsmail Müştak sonra Ahmed Emin ve Ahmed Şükrü Beylerin ifadeleri alınmıştır. Ahmet Emin Bey ile Rauf Bey arasında geçen mektuplaşmaya değinen Başkan, Rauf Bey’in rejime karşı olup olmadığını anlamak istedi. Ahmet Emin Bey de Rauf Bey’in demokrasiye bağlı bir kişi olduğu cevabını verdi. Soruşturmalar bu şekilde günlerce sürdü. Rauf Bey’in adı da İstiklâl Mahkemesi duruşmalarında ilk kez geçiyor, onun rejime olan tutumu için bilgi isteniyordu62. 6 Eylül’de yapılan celsede ise gazetecilere İstiklâl, Son Telgraf, İleri ve Vatan gazetelerinde çıkan makaleler ile ilgili sorular sorulmuştur. Gazetecilerin yargılamaları devam ederken, evvelce yazılmış yazılar ortaya dökülüyor, başta reis olmak üzere, her aza ayrı ayrı izahat istiyordu. Bazen bu sual ve cevaplar karşılıklı münakaşaya dökülmekte ve hakimlerin sanıklar hakkında hükümleri açıkça hissedilecek şekle girmekte idi. Yargılama, haftalar ve aylarca sürdü. Hakimlerin tutumundan endişe duyan yazarların mukavemet ve tahammülleri son günlerde tamamen tükenmiş ve derin karamsarlığa kapılmışlardı63. Mahkeme heyetinden bazı kişiler kullandıkları cümleler ile gazeteciler üzerinde psikolojik baskı kurmuşlardır. Bu durum gazetecileri çok etkilemiştir. Bu, hatıratlarda gazetecilerin kaldıkları evde akşam kendi aralarında yaptıkları konuşmalarda açıkça görülmektedir: Gazeteciler, Mahkemedeki soruşturmalar sırasında da, hatalarını itiraf etmişler, fakat yazılarının iyi niyetle yazıldığını, inkılâpçı Cumhuriyete daima sadık olduklarını, vukubulan olaylardan müte62 Vakit, 4 Eylül 1925, s. 2; Vakit, 5 Eylül 1925, s. 1,3; Vakit, 7 Eylül 1925, s.1,2; Hakimiyeti Millîye, 18 Ağustos 1925, s.1; Aybars, a.g.e., s.333. 63 Doğan, a.g.e., s.173. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 327 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” essir bulunduklarını ilâve eylemişlerdi; duruşmalar tamamlanmak üzereyken 13 Eylül 1925 tarihinde Adana ve Diyarbakır’dan sonra üçüncü defa Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Paşa’ya bir telgraf çektiler. “Şark İstiklâl Mahkemesi karşısında isticvaplarımız icra ve ikmal olunduğu şu günlerde, nimete karşı şükran kabilinden bir hareketle, büyüklüğünüzün manevî huzuruna çıkmayı vecibeden addettik. Cumhuriyetin sadık birer amelesi, inkılâbın samimî birer hizmetçisi olduğumuzu ispat etmiş olmak kanaatiyle sonsuz bir fahır ve gurur duyarak zatı riyasetpenahilerine, bir kere daha, arzederiz ki bu kanaat şu dakikada vicdanlarımızı müsterih etmekle beraber bundan daha çok güvendiğimiz nokta, asil kalbinizin, hataları örten lütfudur. Bu lütfün minnetini yâd ile ve bitmez tükenmez kalbî bağlılık ile bundan sonra vazifemize devam edebilmek, vicdanlarımızda hasıl olan uyanıklığı gelecekteki hareketlerimizde rehber edinerek yüksek gayemize doğru, temiz alın ile, yürüyebilmek için itimadınızın feyzini bizlerden esirgememenize pek muhtacız. Mahkeme huzurunda meydana çıkan masumiyetimiz ancak Büyük Kurtarıcının yüksek vicdanından duyacağımız af ve müsamaha müjdesiyledir ki, bizim için, kıymettar olur. Bu lütfü bizden esirgemiyeceğinizi, kalbinizin yüceliğinden ümit ederek, en derin tazimlerimizi arz ve takdim ederiz muhterem Cumhurreisi Hazretleri... On gazetecinin imzaları.”64 Mustafa Kemal Paşa diğer iki telgrafta olduğu gibi bu müracaatı da aşağıdaki telgrafla mahkeme heyetine tebliğ etmiştir:65 “Şark İstiklâl Mahkemesi Müddeiumumiliğine; Gazetecilerin mahkemeye celbinden sonra, Anadolu’da ve isyan sahasındaki meşhudatları üzerinde hatâ ettikleri ve nadim oldukları hakkındaki telgrafnamelerini evvelce Mahkemenin nazarı adaletine takdim 64 Soyak, a.g.e., s.347-348. 65 Soyak, a.g.e., s.348. 328 YURDAL DEMİREL etmiştim. Yine müştereken yukarıdaki telgrafla müracaat ediyorlar; bunu da nazarı insafa almak muvafıktır efendim... Reisicumhur Gazi MUSTAFA KEMAL” Mustafa Kemal Paşa, Cumhuriyete ve rejime bağlılıklarını, pişmanlıklarını açıklayarak aflarını isteyen gazetecilerin, bu davranışlarının dikkate alınmasının uygun olacağını hatırlattı66. 2.4. Gazetecilerin Elazığ’daki Yaşamları Gazeteciler diğer tutuklulara göre oldukça şaşalı bir hayat yaşamaktaydılar. Diğer tutuklular eski bir kilisede mahkûm hayatı sürmekteyken onlar konaklarda yaşamaktaydılar. Gazetecilerden ilk kafile Elazığ’a geldiğinde Vakit gazetesindeki habere göre iki odalı bir eve yerleştirilmişlerdir. Daha sonra şehrin ileri gelenlerinden Çarsancaklı Ahmet Şükrü Bey’in67 konağına yerleşmişlerdir. Konak oldukça bü66 Aybars, a.g.e., s.333. Hasan Rıza Soyak hatıralarında Mustafa Kemal Atatürk’ün gerek şahsî gerekse siyasî hayatında, ilk defa işlediği bir kusuru itiraf ederek pişmanlık gösterenlere karşı, daima gayet müsait davrandığını ve bu gibileri affa, hatta himayeye lâyık gördüğünü, onları büsbütün kaybetmektense, memleket ve inkılap hesabına kazanmayı ve şahsiyetlerini yeniden yapmak için kendilerine fırsat vermeyi tercih ettiğini; bu itibarla gazetecilerin samimi bir intibah ve nedamet ifade eden telgraflarını, aynen mahkeme heyetine ulaştırmayı ve böylece onların lehinde tecelli eden şahsi duygu ve düşüncesini belirtmeyi münasip gördüğünü kaydetmektedir Soyak, a.g.e., s.347. 67 Ahmet Şükrü Bey, 1885 (1301) yılında Pertek İlçesine bağlı Çarsancak Nahiyesi, Pınarlar Köyünde doğdu. Bölgenin eşraf ailelerinden Çarsancak Ağalarından Hacı İsmail Ahmet Efendi’nin oğludur. Özel hocalardan öğrenimini tamamladı. Meclisi Umumî ve İl Komisyonu üyeliklerinde bulundu. Tarımla uğraştı. TBMM’nin II’nci Dönem seçimlerinde 145 oy alarak Dersim’den milletvekili seçildi. 12 Ağustos 1923 tarihinde Meclise katıldı. Umuru Tasarrufîye ve Dilekçe Komisyonu üyeliklerinde bulundu. Ahmet Şükrü Bey, 13 Kasım 1928 tarihinde vefat etti ve naaşı Göktepe Köyündeki aile mezarlığına defnedildi bk.: Kazım Öztürk, Türk Parlamento Tarihi TBMM II. Dönem 1923-1927, C 3, TBMM Vakfı Yay., Ankara, 1995, s.227. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 329 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” yük olup sahibi, gazetecileri tanıdığı için “gazetecilere karşı bir lütuf olarak” verilmişti. “Bir hafta geçmeden diğer gazeteciler El-Aziz kapılarına geldiler.. Yerimiz dar... Onlar gelince bu küçük evin bizi almayacağı tabii. Onlar gelmeden evvel büyük bir yer arandı. Fakat yok. O civarda Çarsancaklı eşrafından Ahmet Beyin büyük bir konağı var. Fakat hususi ikametgaha mahsus. Burasını kiralamak mümkün değil. Verirse ancak gazetecilere karşı bir lütuf olarak verebilirdi. Kendisi ile zaten ahbabız. Hergün görüşüyoruz. Vaziyeti anlattık. Derhal muvafakat etti. - Gazeteciler için konağımı tahsis etmekle iftihar ederim dedi. Ahmet Bey, Çarsancaklı eşrafından, hanedandan bir zat. Durumu Savcılığa haber verdik. Eşyalarımızı hemen buraya naklettik. Perapalas salonları gibi kocaman odalar, geniş salonlar. İçinde at koştur. On gazeteciyi değil, bir tabur asker alır.”68 Gazeteciler yaşamlarını sürdürürken gündüzleri bazen şehirde gezmekteydiler. Gezmeleriyle, yedikleriyle ve yaşadıklarıyla gazetecilerin yaşamları “mükemmeldi”. “Yaşayışımızı yoluna koyduk. İki aşçımız, iki de hizmetçimiz var. Konağın büyük mutfağında her gün çeşit çeşit yemekler hazırlanıyor. Arkadaşlar beni vekil-harç olarak seçtiler Hepimiz günde birer Ura veriyoruz. Günde on lira nasıl sarf olunur7 Her şey ucuz. Her gün bir koyun alsak, baklava börek yesek yine bitmez. Nitekim öyle yapıyoruz. Bir böbrek yahnisi için bütün kasaplardaki böbrekleri topluyoruz. Her gün bir küfe üzüm, su yerine şira; her gün başka başka yemekler, başka başka tatlılar. Müştak, evdeki adamını getirmiş; çok becerikli. Ne derseniz mükemmel yapıyor, yaptırıyor. Onunla beraber çarşıya gidiyoruz. Lazım olan şeyleri tedarik ediyoruz. Hesabı ben tutuyorum. Hafta sonunda arkadaşlar para 68 Eşref Edib, a.g.e., s.88-89. 330 YURDAL DEMİREL vermek istiyorlar. Paramız daha bitmedi, diyorum. Bu kadar sofralara, bu kadar yemeklere nasıl bu para yetişir, diye hayret ediyorlar. Ne yapalım? Her şey ucuz... Sadri Ethem’le, Abdülkadir Kemalî’nin enseleri şiştikçe şişiyor; boyuna yiyoruz. Akşam üzeri kırlarda geziyoruz. Adet üzere kapıda süngülü askerler bekliyor. Fakat serbestiz; istediğimiz vakit dışarı çıkıyoruz. Rahatımız yerinde.”69 “Mahkeme Heyetiyle bizim aramızdaki sıkı ve teklifsiz münasebet tarzı, günden güne genişleyen müsamaha ve imtiyazlara yol açtı. Biz gelmezden evvel bilhassa İsmail Müştak’a diş bileyen “Bir defa elimize geçsin, ona kan ağlatacağız,” diyen Mahkeme başkan ve üyeleri, kısa zamanda onun zekasının, neşesinin, hoş mizacının sihri altına düşmüşlerdi. Üyeler, boş zamanlarda onu otomobillerine alıyor, gezdiriyorlardı. Biz de onun vasıtasıyla ne istersek elde ediyorduk. Duruşma olmayan gün ve saatlerde at gezintileri yapmak, geçirdiğimiz garip hayatın itiyatlarından biri haline geldi. Benim biniciliğim parlak değildi. Bir gün Harput’a yaptığımız uzun bir at gezintisinden dönerken atıma hakim olamadım. Müştak’a: “Müştak, ben düşeceğim, düşüyorum, düştüm,” diye seslendim. Bir yerime bir şey olmadı, fakat Müştak, yaman atlatma kudretiyle bu hadiseyi derhal tuhaf bir hikaye haline koydu. Hele atla gezintiler yapmak hürriyeti, bizim İstiklâl Mahkemesinin tutukluları olduğumuzu bize çok çabuk unutturdu, başımız döndü. Elazığ’ın yerli kıyafetleriyle, grup halinde hatıra resimleri çektirdik. Bir zevk seyahatına çıkmış turistlere mahsus haz ve neşe yüzlerimizden kolayca okunuyordu. 69 Eşref Edib, a.g.e., s.93. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 331 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” Bu resimleri bir takım jurnalciler, Ankara’ya gönderdiler. İstiklâl Mahkemesi şiddetli bir zılgıt yedi. El altından duyduğumuza göre şöyle deniliyormuş: “Biz onları hadlerini öğrensinler, pişmanlık duysunlar diye oraya gönderdik. Halbuki yerli kıyafetlerle resimler çektirerek, her gün at gezintileri yaparak, her akşam rakı sofralarında cümbüş ederek, bizi hiçe sayıyorlar, meydan okuyorlar, şımarıklığı son dereceye kadar vardırıyorlar. Bu böyle olamaz, gazetecilerin hadlerini bilmelerine dikkat edilmelidir.” Mahkeme Heyeti kulağımızı büktü. Rakı sofralarına, bir iki gün ara verildi; atla gezintiye bir aralık çıkmadık, yeni resimler çektirmedik, fakat ortak hayatımız neşe ve rahatlık içinde geçmekte devam ediyordu. Eşyamızı yerleştirmek ve gündüz uykusuna yatmak için ikişer, üçer kişilik kafileler halinde konağın geniş odalarına taksim olmuştuk, fakat geceleri hepimizin yatakları cibinlikleriyle beraber damın üstüne sıralanıyordu. Elazığ’ın geceleri acık havada serin oluyordu. Damlarda yatmak umumi bir usuldü. Rahat bir uyku içinde yarının karanlık ihtimalleriyle ilgili dertleri biraz unutuyorduk.”70 Mahkeme heyetindeki üyeler başta reis Mazhar Müfit Bey ve Savcı Avni Bey olmak üzere gazetecileri sık sık ziyaret etmekteydiler. Bu ziyaretlerde hem mahkeme süreci hem de günlük gelişmelerin ve özel konuların konuşulduğunu hatıratlardan öğrenebilmekteyiz71. Başkan Mazhar Müfit Bey’in tutuklu sanıkları sık sık ziyaretleri ve gazetecilerin tutuklanmalarının onların kesin suçlu oldukları anlamına gelmeyeceği, gerçek durumun yargılama sonucunda belli olacağı şeklindeki açıklamaları davanın ılımlı bir ortamda sürdürülmesini sağladı. Mazhar Müfit Bey’in bu davranışlarından tutuklamaların bir gözdağı verme amacıyla yapıldığı anlaşılıyordu. 70 Yalman, a.g.e., s.1013-1014. 71 Yalman, a.g.e., s.1012-1013; Eşref Edib, a.g.e., s.87-96. 332 YURDAL DEMİREL 2.5 Karar Doğu vilayetlerinde çıkan isyanın mahrekleri oldukları gerekçesiyle yargılanan Vatan gazetesi sermuharriri Ahmet Emin Bey ve Sebilürreşad, sahip ve muharriri Eşref Edib Beyle arkadaşları hakkında son iddiasını okuyan Savcı, fiili savaşın kazanılması ve Lozan’ın imzalanmasından sonra huzur ve sükûna ve savaşın bıraktığı ağır yaraları sarmaya ihtiyaç duyulan ülkede yeni bir ruhla yapılan inkılaba karşı eski kuruluşları yaşatmak isteyenlerin, politika muhterislerinin perde arkasından inkılapçı ve cumhuriyetçi çalışmalara engel olmaya çalıştıklarının şüphesiz olduğunu belirttikten sonra; bunda bazı yayın organlarının da olumsuz etkileri bulunduğunu. Bunların kendilerine tanınan basın hürriyetini kötüye kullandıklarını hatırlatıp, “Devletin emniyet-i dâhiliyesini ihlâlden sakınmadılar, âli mahkememizde kıraat olunan baştanbaşa mezelet ve iftira dolu yazılarla vahdet-i millîyeye mânevi suikast yapmaktan çekinmediler” dedikten sonra devamla, devleti lekelemeye, hükümeti diktatörlükle, iktidarda bulunan partiyi tedhiş idaresi getiren bir kuvvet olarak gösterdiklerini ve dolayısıyla kamuoyunun düşüncesini bozmak ve tahrik için her şeyi yaptıklarını, perde arkasında fırsat kollayan inkılâp ve Cumhuriyet düşmanlarına ortam yaratıldığını ve Şeyh Said isyanının bu ortamdan yararlanılarak çıktığını; Devletin bu tehlikeyi bastırmak için yokluk içinde olmasına rağmen, yaklaşık yirmi milyon lira harcamak zorunda kaldığını açıkladı. Gazetecilerin bu gerekçe ile tutuklandıklarını, seksen yedi günden beri devam eden duruşmalardan ve yayınladıkları gazetelerden anlaşıldığı üzere devletin güvenliğini bozmak ve kargaşa çıkarmak yoluyla ayaklanma çıkmasına sebebiyet verdiklerini, ancak bunun Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nda belirtilen kasıt hükmüne uymadığını, yazıların gelişi güzel ve kasıttan uzak yazıldığını, doğuda çıkan ayaklanmayı bilerek etkilemediği kanaatinde olduğunu, bu sebeple suçlarının Ceza Kanunu’nun birinci babının ikinci faslında ve ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 333 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” Matbuat Kanunu’nun 17’nci maddesiyle devletin iç güvenliğini bozucu suçlardan kabul edilerek, Matbuat Kanunu’nun 32. Ceraim-i matbuat ile tarih-i neşrinden itibaren üç ay zarfında ikmal olunmayan davalar istimağ edilemez” diyen hükme göre suçun varlığına rağmen davanın devamına son verilmesini istedi. Devamla, “tedhiş idaresi” suçlamasının fiilen tekzib etmiş olduğunu, zaten basın mensuplarının da Cumhurbaşkanına başvurarak aflarını istemekle pişman olduklarının görüldüğünü ve Cumhurbaşkanı’nın da Mahkemeden büyüklük göstererek aflarını istediğini hatırlatıp, Toksöz gazetesi sahibi Abdülkadir Kemal Bey’e isnat edilen suçun “kavlen hıyanet-i vataniye faili mahiyetinde” olduğu için Adana Ceza Mahkemesinin, zaman aşımı isteğinden önce takibatta bulunulduğundan Ceza Kanunu’nun 299. ve Matbuat Kanunu’nun 17. maddeleri gereğince cezalandırılmasını istedi72. İddianamenin okunmasını müteakip Reis, gazetecilere ayrı ayrı bir diyecekleri olup olmadığını sormuş, hepsi Mahkemenin adaletinden emin bulundukları cevabını vermişlerdi. Gazeteciler Mahkemenin adil karar vereceğine emin olduklarını söylerken Abdülkadir Bey, Adana ve İstiklâl Mahkemesi savcılıklarınca kendisinin iki farklı suçtan yargılanmasının istendiğini zaten altı ay ceza da aldığını söyleyerek affını istedi. Mahkeme verdiği kararla Toksöz gazetesi sahibi Abdülkadir Kemali Bey’le ilgili dosyayı ilgisi nedeniyle Ankara İstiklâl Mahkemesine gönderdi. Öteki sanıklara beraat kararı verdi73. Nihayet Reis Mazhar Müfit Bey (Kansu) Mahkemenin kararını tebliğ etmişti; bu kararda:74 72 Soyak, a.g.e., s.348-351; Aybars, a.g.e., s.333-334. 73 Soyak, a.g.e., s.351; Aybars, a.g.e., s.334-335. 74 Soyak, a.g.e., s.351. 334 YURDAL DEMİREL “Yazıları ile halkı isyana teşvik etmek ve isyanla alâkadar olmak suçlarından sanık Velid, Sadri Ethem, İsmail Müştak, Suphi Nuri, Gündüz Nadir, Ahmet Emin, Ahmet Şükrü, Eşref Edip, Fevzi Lütfi ve Abdülkadir Kemalî beyler hakkında icra kılınan muhakeme neticesinde bunlardan Velid, Suphi Nuri, İsmail Müştak, Sadri Ethem ve Gündüz Nadir beylerin isyanla ilgili olduklarına dair vicdanları temine kâfi deliller ve vesikalar görülemediği ve fakat kasta makrun olmasa bile yazılarının bu çevrede fena tesir yaptığına kendileri de kail ve bu halin neticede ibret ve intibahı mucip olduğu anlaşılmış ve Cumhurreisi Hazretlerine takdim ettikleri aynen okunan, telgraflar dahi bunu teyit eylemiş bulunmasına binaen beraatlerine, diğer sanık Ahmet Emin, Ahmet Şükrü, Eşref Edip ve Fevzi Lütfi beylerin yazıları, gerçi isyan üzerinde tesir husule getirmiş ise de bunun kasta makrun olduğuna dair emare ve kanunî deliller mevcut olmadığına ve mamafih bu halin bilmiyerek müessif neticeler husule getirdiğine kail bulunmalarına binaen, yeni deliller zuhurunda kanunî icaplara tevessül edilmek üzere, âdemi mesuliyetlerine, cümlesinin başka sebeple mevkuf değilseler tahliyelerine ve sanık Abdülkadir Kemalî Beyin de Şark isyaniyle alâkası görülmemiş ve fakat ayrıca sanık bulunduğu, halkı isyana teşvik suçunun, Mahkemenin mıntıkası haricinde bulunan Adana’da vukubulmuş olmasına binaen, aidiyeti cihetiyle, Ankara İstiklâl Mahkemesine tevdiine vicahen ve müttefikan karar verildiği” bildiriliyordu. Ahmet Emin Bey hatıralarında mahkemenin verdiği kararla ilgili şunları yazmaktadır:75 “İşte bunun üzerine büyük kurtuluş ve sevinç saati geldi. Mahkeme hepimiz hakkında beraat kararı verdi. Mevcut kanunlar dairesinde yayın vazifelerini yaptığımızı, ortada suç bulunmadığını kararda belirtti. “Devlet otoritesini sarsarak isyana sebep olmak” istinadı ortadan kalkmıştı. Fakat Ali Saip Bey’in ısrarı üzerine Ahmet Şükrü ile benim hakkımda 75 Yalman, a.g.e., s.1022. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 335 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” beraat tabiri kullanılmamış, “Yeni deliller zuhurunda tekrar yargılanmak üzere muhakememizin men edilmesine” karar verilmişti. Ali Saip bu noktada kendi kendisini aldatmıştı. “Meni muhakemenin” beraattan ziyade lehimize bir hüküm olduğunu, ortada suç bulunmadığını ifade ettiğini, “Yeni deliller zuhurunda tekrar yargılanmak” sözünün tamamıyla boş bir hüküm olduğunu kavramamıştı. Beraat kararı alınca bütün çektiklerimizi unuttuk. Meslek sevgimiz yeniden uyandı. Hürriyete kavuştuğumuza ve asılmadığımıza sevinmekle beraber, mahkeme tarafından tatil edilen gazetelerin açılması meselesinin kararda kapalı geçmesinin üzerinde durduk, fakat yapılacak bir şey yoktu. Bunu ileriye bırakmak lazım geliyordu.” SONUÇ İstiklâl Mahkemeleri yakın tarihimizin en çok merak edilen ve en çok tartışılan konularından biridir. İlk meclisin kuruluşundan yaklaşık beş ay sonra 18 Eylül 1920 tarihinde 45 numaralı Meclis Kararı ile ilk İstiklâl Mahkemeleri kurulmuştur. Millî Mücadele döneminde kurulan İstiklâl Mahkemeleri asker kaçakları, iç güvenlik, bozgunculuk ve casusluk gibi sorunlarla uğraşarak yurtta güvenli bir ortamın kurulmasını amaçlamıştır. Yapılan çalışmalar neticesinde dört ay zarfında bu konularda önemli başarılar elde edilmiştir. Bu dönemdeki mahkemeler Ankara İstiklâl Mahkemesi hariç 17 Şubat 1921 tarihinde sonlandırılmıştır. Cumhuriyet Dönemi İstiklâl Mahkemeleri ise her türlü muhalefeti sindirme ve ortadan kaldırma amacıyla kurulan mahkemelerdir. Bu mahkemeler İstanbul, Ankara ve Şark bölgesinde kurulmuştur. Bu mahkemelerden biri olan Şark İstiklâl Mahkemesi, 4 Mart 1925 tarihinde kurulmuş, 12 Nisan 1925 tarihinde göreve başlamıştır. Bu ta- 336 YURDAL DEMİREL rihten kapatıldığı 7 Mart 1927 tarihine kadar mahkemede beş binden fazla kişi yargılanmıştır. Şark İstiklâl Mahkemesinde görülen davaların bir kısmı yakın tarihimizin en çok tartışılan davalarından olmuştur. Bu davalardan biri de Gazeteciler Davası’dır. Şeyh Said’in mahkemede yapılan sorgusunda bazı gazeteler neşriyatının kendilerini isyana tahrik ve teşvik edici mahiyetteki yazıları ihtiva ettiğini, bu kabil yazıların hükümete karşı kin ve adavetlerini artırdığını söylemişti. Emekli Binbaşı Kasım Bey de, Şeyh Said’in bu sözlerini teyid etmesi üzerine mahkeme heyeti 7 Haziran 1925 tarihinde oy birliğiyle Sebilürreşad gazetesi sahibi ve yazarı Eşref Edip, Tevhid-i Efkar gazetesi sahibi Velit Ebüzziya, Tok Söz gazetesi sahibi Abdülkadir Kemali (Öğütçü), Son Telgraf gazetesi sahibi Fevzi Lütfi (Karaosmanoğlu) ile yazarı Sadri Ethem (Ertem) Beylerin hükümetin manevi nüfuzunu kırarak isyana kışkırtmak suçundan tutuklu sanık olarak getirilmelerine ve yargılanmalarına karar verilmiştir. Elazığ’da 11 Ağustos 1925 tarihinde birinci grup gazetecilerin muhakemelerinin yapıldığı ilk oturumda Mahkeme Savcısı Avni (Doğan) Bey’in talebi üzerine; Vatan gazetesinin kapatılmasına ve sahibi Ahmet Emin (Yalman) ile yazarlarından Ahmet Şükrü (Esmer), İleri gazetesi sahibi Suphi Nuri (İleri) ile İstiklâl gazetesi sahibi İsmail Müştak (Mayokan) ve Adana’da çıkan Sayha gazetesi sahibi Gündüz Nadir Beylerin tutuklanmalarına karar verilmiştir. 11 Ağustos 1925 tarihinde başlayan yargılama süreci genellikle gazetecilerin yazıları ile ilgili soruşturmalar şeklinde geçmiş olup 16 Eylül 1925 tarihine kadar devam etmiştir. Duruşmalar neticesinde özellikle affedilmeleri için yaptıkları başvurunun da etkisiyle dava gazetecilerin lehine sonuçlanmıştır. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 337 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” Dava neticesinde verilen kararla Velid Ebüzziya, Suphi Nuri, İsmail Müştak, Sadri Ethem ve Gündüz Nadir’in isyanla ilgilerinin bulunduğunu gösteren belgelere, kanıtlara rastlanmamış, bu konuda vicdani bir kanaate de varılmamıştır. Ancak kendileri de yazılarının isyan bölgesinde olumsuz etkiler yaptığını kabul etmişlerdir. Ahmet Emin, Ahmet Şükrü, Eşref Edip ve Fevzi Lütfi’nin yazılarının isyanın çıkmasında etkili olduğu görülmüştür. Fakat kendileri böyle bir kasıt gözetmedikleri için bilmeyerek yol açtıkları bu durumdan sorumlu sayılmamışlardır. Bununla birlikte ileride yeni kanıtlar bulunacak olursa haklarında dava açılabilecektir. Gazeteciler davasında yargılanan gazeteciler mahkemede yargılanan diğer tutuklulardan farklı bir tutukluluk hayatı yaşamışlardır. Gazeteciler hapishane yerine konaklarda ağırlanmışlardır. Şehirde geziler yapmış, eğlenmiş, akşamları mahkeme heyetinde yer alan kişilerle akşam bir araya gelerek uzun uzun sohbetlerde bulunmuşlardır. Gezmeleriyle, yedikleriyle ve yaşadıklarıyla gazetecilerin yaşamları “mükemmeldi”. Cumhuriyet dönemi İstiklâl Mahkemeleri vasıtasıyla rejime muhalif olan ve siyasi iktidara rakip olan kişi, kurum ve basın-yayın organları susturulup sindirilmiştir. Gazeteciler davasında yargılanan gazetecilerde İstiklâl Mahkemesi sayesinde sindirilen kişiler olmuşlardır. Mahkeme heyetindeki kişilerin gazetecilere yumuşak davranmaları ve onlara karşı affedici tutumları davanın bir uyarı niteliği taşıdığını göstermekteydi. 338 YURDAL DEMİREL KAYNAKÇA A. Resmi Yayınlar Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi B. Süreli Yayınlar 1. Gazeteler Akşam Cumhuriyet Hâkimiyet-i Millîye Tanin Vakit C. Hatıralar ve Araştırma Eserleri AKYÜREKLİ, Mahmut, Gerekçe ve Hükümleriyle Şark İstiklâl Mahkemesi Kararları-1, Nûbihar Yay., İstanbul, 2014. ASLAN, Seyfettin – DÜNDAR, Tahir, “Cumhuriyet Döneminde İstiklâl Mahkemeleri”, Mukaddime, C 5, S 1, Mardin, 2014, s. 27-44. AYBARS, Ergün, İstiklâl Mahkemeleri 1920-1927, C I-II, İleri Kitabevi, İzmir, 1995. DOĞAN, Avni, Kurtuluş Kuruluş ve Sonrası, Dünya Yay., İstanbul, 1964. Eşref Edib, İstiklâl Mahkemelerinde-Sebilürreşad’ın Romanı, Haz. Fahrettin Gün, Beyan Yay., İstanbul, 2005. İstiklâl Mahkemeleri, TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Yay., C 1, Ankara, 2015. ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 339 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” Kılıç Ali, İstiklâl Mahkemesi Hatıraları, Sel Yay., İstanbul, 1955. KOCATÜRK, Utkan, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi (1918-1938), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1983. _____, Doğumundan Ölümüne Kadar Kaynakçalı Atatürk Günlüğü, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Ankara, 1988. KOÇİN, Abdulhekim, “Giriş”, İstiklâl Mahkemeleri, TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Yay., C 1, Ankara, 2015, s. IX-XIII. “Mevkûf Gazeteciler Elaziz’e Giderken”, Vakit, 18 Temmuz 1925. ÖRGEEVREN, Ahmet Süreyya, Şeyh Sait İsyanı ve Şark İstiklâl Mahkemesi -Vesikalar, Olaylar, Hatıralar-, Yay. Haz. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yay., İstanbul, 2002. ÖZTÜRK, Kazım, Türk Parlamento Tarihi TBMM II. Dönem 1923-1927, C 3, TBMM Vakfı Yay., Ankara, 1995. SOYAK, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıralar, C 1, Yapı Kredi Yay., İstanbul, 1973. YALMAN, Ahmet Emin, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Yay. Haz. Erol Şadi Erdinç, C 2, Pera Yay., İstanbul, 1997. 340 YURDAL DEMİREL EKLER EK 1: Şark Mahkemesi Üyeleri: Oturanlar, soldan Lütfi Müfid Özdeş, Ortada Mazhar Müfid Kansu, Ali Saib Ursavaş, Ayaktakiler, Ahmed Süreyya Örgeevren, Avni Doğan. (http://turkcetarih.com/takrir-i-sukun-kanunu-ve-sark-istiklal-mahkemesi/) ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 341 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” EK 2: Elazığ’da Yargılanan Gazeteciler Toplu Halde: 1- Sadri Ethem Ertem (Son Telgraf) 2- Velid Ebuzziya (Tasvir-i Efkâr) 3- Eşref Edip Fergan (Sebilürreşad) 4- Ahmet Emin Yalman (Vatan) 5- Abdülkadir Kemali Öğütçü (Tok Söz-Adana) 6- Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu (Son Telgraf) 7- Ahmet Şükrü Esmer (Vatan) 8- İsmail Müştak Mayakon (İstiklâl Gazetesi) 9- Gündüz Nadir (Sayha Gazetesi-Adana) 10- Suphi Nuri İleri (Son Telgraf) (Yurdal Demirel Arşivi). 342 YURDAL DEMİREL EK 3: Elazığ’da Yargılanan Gazeteciler Toplu Halde Ön Sıra (Sağdan): Mahkeme Katibi Selim Rauf Sarper, İsmail Müştak Mayakon (İstiklâl Gazetesi), Sadri Ethem Ertem (Son Telgraf), Ahmet Şükrü Esmer (Vatan), Orta Sıra (Sağdan): Eşref Edip Ferman (Sebilürreşad), Ahmet Emin Yalman (Vatan), Velit Ebuzziya (Tasvir-i Efkar), Suphi Nuri ileri (Son Telgraf), Bir Görevli, Arka Sıra (Sağdan): Muhafız Suphi Bey, Bir Görevli, Abdulkadir Kemali Öğütçü (Tok Söz-Adana), Güzdüz Nadir (Soyha GazetesiAdana), Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu (Son Telgraf) (http://belgelerlegercektarih.com/2012/09/26/istiklal-mahkemeleri/) ŞARK İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE 343 GÖRÜLEN BİR DAVA: “GAZETECİLER DAVASI” EK 4: Gazetecilerin Kaldıkları Konağın Sahibi Çarsancaklı Ahmet Şükrü Bey (Kazım Öztürk, Parlamento Tarihi, C 3, s.227). İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER Hilmi BENGİ* ÖZET Yeni Türk devletinin kuruluş safhasında yasama organı tarafından, yasama organı üyeleri arasından oluşturulan İstiklâl Mahkemeleri gerek kuruluşu, gerek teşekkül biçimi ve gerekse yargılama yöntemleri, aldığı kararlar ve sonuçları itibariyle yakın dönem Türk tarihinin en tartışmalı konularından biridir. Millî Mücadele sırasında “Hıyanet-i Vataniye Kanunu” ile savaş suçlularını yargılamak amacıyla kurulan İstiklâl Mahkemeleri özellikle cumhuriyet döneminde siyasi nitelikli bir hal almış, yargı bağımsızlığına aykırı kararlarla zaman zaman ülkede huzur ve sükûnu sağlamak yerine tersine bir işlev görmüş, yeni tartışmaların ve huzursuzlukların bizatihi kaynağı haline gelmiştir. İstiklâl Mahkemelerinin uygulamalarından biri de “basına gözdağı vermek, basını hizaya getirmek, muhalif basını susturmak” olmuştur. Gazeteler kapanmış, dönemin önde gelen gazetecileri yargılanmıştır. Yargılanan gazeteciler arasında aslında yeni Türk devletinin kurucusu Gazi Mustafa Kemal (Atatürk) ile dünya görüşü itibariyle farklılıkları ol- * Dr., TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Rektör Danışmanı, hbengi@etu. edu.tr 346 HİLMİ BENGİ mayan ancak kendilerine göre yanlış ya da eksik gördükleri uygulamaları eleştirmekten geri durmayan Hüseyin Cahit (Yalçın), Ahmet Emin (Yalman) gibi isimler de vardır. Ankara İstiklâl Mahkemesinin kararıyla Çorum’da sürgün cezasını çeken, İzmir Suikastı ile ilgili davada ise idamdan kurtulan Hüseyin Cahit’in “Böyle bir mahkemede hakim olmaktansa mahkûm olmayı tercih ederim” ifadesi, bu mahkemelerin meşruiyetini sorgulaması itibariyle tarihe mal olmuştur. İstiklâl Mahkemelerinde yargılanan gazeteciler arasında Nazım Hikmet (Ran), Halikarnas Balıkçısı olarak bilinen Cevat Şakir (Kabaağaçlı) gibi Türk solunun ve Türk edebiyatının önde gelen isimlerinin yanı sıra Eşref Edib (Fergan), Tahir-ül Mevlevi (Olgun) gibi muhafazakâr isimlerin de bulunması, mahkemelerin bir başka işlevinin “aşırı görüşleri engellemek” olduğu kanaatini uyandırır. Siyasal iktidarın başka uygulamaları da bu yargıyı güçlendirir. İstiklâl Mahkemelerinin basının önde gelen isimlerini yargılamasıyla, gazetecilerin cezalandırılmasından ziyade basına gözdağı verilmesinin amaçlandığı görüşü daha fazla kabul gören bir değerlendirmedir. Şark İstiklâl Mahkemesinde yargılanan gazetecilerin Ahmet Emin’in öncülüğünde hazırladıkları, Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal’den af dileyen “nedamet mektubu”nun ardından beraat etmeleri ve daha sonra bu gazetecilerin önemli bir bölümünün rejim yanlısı bir tutum takınmaları bu değerlendirmeyi doğrular niteliktedir. Bu çalışmada Ankara, İstanbul, Diyarbakır, Elazığ gibi yurdun çeşitli yerlerinde kurulan İstiklâl Mahkemelerinde yargılanan gazetecilerin yargılanma sebepleri, amaçları, bu yargılamaların sonuçları ve yansımaları üzerinde durulmuştur. Arşiv belgeleri, mahkeme tutanakları, hatıralar ve konu ile ilgili bilimsel kitaplar değerlendirilerek hazırlanan bildiride Türk devletinin kuruluş evrelerinde basın ve düşünce özgürlüğünün durumu ve İstiklâl Mahkemelerinin basın üzerindeki rolü tartışılmaktadır. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 347 JOURNALISTS TRIED IN INDEPENDENCE TRIBUNALS ABSTRACT Independence Tribunals are one of the most controversial issues in recent Turkish history. Independence Tribunals that were established to judge war criminals with the treason act during the National Struggle gained political character especially within the Republican period. Some of the decisions from Independence Tribunals instead of providing peace resulted with new arguments and concerns about the court. One of the functions of Independence Tribunals was “threaten press and silence opponent press’’. Newspapers were closed. Besides, outstanding journalists were trialed. Hüseyin Cahit (Yalçın) and Ahmet Emin (Yalman) are some journalists that were trialed in a court. In fact, they have the same world-view with the founder of brand new Turkish Republic, Gazi Mustafa Kemal (Atatürk). Hüseyin Cahit was banished in Çorum by the judgment of Ankara Independence Tribunal. During that period, he was saved from the execution in court which was about Assassination of Izmir. Hüseyin Cahit during the court cited this sentence which made history: “I prefer to be a convict instead of being a judge in such a court’’. Journalists who were interrogated at Independence Tribunals comprise not only the leading names of Turkish Left such as Nazım Hikmet (Ran), Şevket Süreyya (Aydemir), Zekeriya Sertel, Cevat Şakir (Kabaağaçlı, also known as The Fisherman of Halicarnassus) but also some conservatives like Eşref Edip (Fergan), Tahir-ül Mevlevi (Olgun). This situation proves the theory that Tribunals’ further function was preventing radical views. Similar practices of the government strengthen this theory. Independence Tribunals aimed to threaten the press rather than punishing journalists. It is remarkable that journalists were released following the “letter for excuse” addressed to the president Gazi Mustafa Kemal and most of them became regime minded. 348 HİLMİ BENGİ This paper dwells upon the reasons and results of the trials of the journalists in the Independence Tribunals of Ankara, İstanbul, Diyarbakır, Elazığ. The archive documents, court documents, reminiscences and books related to the topic were used along with the research for discussing the situation of the freedom of the press and the role of Independence Tribunals on the press. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 349 GİRİŞ İstiklâl Mahkemeleri Millî Mücadele döneminde asker kaçaklarını yargılamak amacıyla kurulan olağanüstü bir mahkemedir. Türkiye Büyük Millet Meclisinin açılışından sonra yaptığı ilk işlerden biri savaş ortamında ülke güvenliğini sağlayıcı yasal düzenleme olmuştur. Bu amaçla 29 Nisan 1920’de 2 numaralı Hıyanet-i Vataniye Kanunu çıkarılmış, ancak yaptırım gücü olmadığından beklenen sonucun elde edilemediği düşüncesiyle 11 Eylül 1920’de 21 numaralı Firariler Hakkında Kanun çıkarılmış, bu kanuna dayanılarak olağanüstü mahkemeler kurulması kararlaştırılmıştır. 18 Eylül 1920’de Heyet-i Vekilenin (hükümetin) önerisiyle on dört yerde İstiklâl Mahkemesi kurulması istenmiştir. 45 numaralı Meclis Kararı ile bunların yedisi derhal faaliyete geçirilmiştir. Süreç içinde, ihtiyaç durumuna göre yenileri kurulmuş, bazıları kapanmış ya da yerleri değiştirilmiştir. 26 Eylül 1920’de çıkarılan 28 numaralı Kanunla yetkileri artırılan İstiklâl Mahkemeleri gasp, soygun, casusluk gibi davaların yanı sıra siyasi davalara da bakmış, Sadrazam Damat Ferit Paşa, Çerkez Ethem gibi bazı siyasi kimlikleri gıyaplarında yargılamıştır. Ankara İstiklâl Mahkemesi dışındaki birinci dönem İstiklâl Mahkemeleri 17 Şubat 1921 tarihli 97 numaralı Meclis Kararıyla kapatılmıştır. Ancak 8 Eylül 1921 tarihli Başkumandanlık tezkeresiyle Yozgat İstiklâl Mahkemesi kurulmuş, Tekâlif-i Millîye Emirlerini uygulamayanların cezalandırılması konusu da İstiklâl Mahkemelerinin görevleri arasına alınmıştır. 31 Temmuz 1922’de kabul edilen 249 numaralı İstiklâl Mehâkimi Kanunu ile görev ve yetkileri yeniden düzenlenen mahkemelerin faaliyetlerine 1 Ağustos 1922 tarihli 274 sayılı Meclis Kararıyla son verilmiş, ancak ihtiyaç duyulan yerlerde yeni bölgesel mahkemeler (Amasya, Elcezire) kurulmuştur1 . 1 İrfan Neziroğlu (Yayımlayan), İstiklâl Mahkemeleri Kanun, Gerekçe ve Genel Kurul Tutanakları, C I, TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2015, s. X, XI. 350 HİLMİ BENGİ Cumhuriyet döneminde ise daha çok yapılan inkılaplara ve yeni rejime karşı hareketleri cezalandırmak amacıyla İstiklâl Mahkemelerine yeniden ihtiyaç duyulmuştur. 8 Aralık 1923’te Meclis kararıyla öncekilerde olduğu gibi Hıyanet-i Vataniye Kanununa dayanarak İstanbul’da İstiklâl Mahkemesi kurulurken, Şeyh Sait İsyanının ardından çıkarılan Takrir-i Sükûn Kanunu ile olay bölgesinde ve Ankara’da yeni mahkemeler oluşturulmuştur. Kuruluş amaçlarına ilişkin suçların yanı sıra İstanbul, Ankara ve Şark (İsyan Bölgesi) İstiklâl Mahkemeleri gazetecileri de yargılamış; hatta İstanbul İstiklâl Mahkemesi sırf bu amaçla kurulmuştur. İstiklâl Mahkemelerinin başkan ve üyeleri milletvekilleridir, hukukçu olmaları şart değildir. Yalnızca savcıların (ilk dönemde zorunlu değildi) hukukçu olmalarına özen gösterilmiştir. Geleneksel yargı sisteminin dışında oluşturulan İstiklâl Mahkemeleri, yeni Türk Devletinin kuruluşu sırasında siyasi otoritenin tesisini sağlama, rejimi oturtma, aykırı siyasi ve fikri oluşumları engelleme işlevleri gören, daha çok ihtilal mahkemesi olarak kabul gören olağanüstü mahkemelerdir. BİRİNCİ DÖNEM Birinci dönem İstiklâl Mahkemelerinde gazetecilik faaliyeti dolayısıyla bir istisna dışında yargılama yoktur. Tek yargılama gazeteci Arif (Oruç)’un2 yargılanmasıdır. O da doğrudan gazetecilik faaliyetin2 Gazeteciliğe 1913’te Tanin’de başlayan Arif Oruç, Tasvir-i Efkâr ve Sabah gazetelerinde çalıştıktan sonra Sofya’da çıkan Türk Sadâsı adlı gazetenin başyazarlığını yaptı. Burada Sofya Askeri Ataşesi Gazi Mustafa Kemal ile tanışma fırsatı buldu. İstanbul’da döndükten sonra bir süre Tasvir-i Efkâr’da çalışan Arif Bey, Millî Mücadeleye destek verdi. Çerkez Ethem’in maddi katkısı ile Eskişehir’de Seyyare-i Yeni Dünya gazetesini çıkardı. Daha sonra Yeni Dünya adıyla yayınlanan gazete Türkiye Komünist Fırkasının yayın organı İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 351 den dolayı değil, komünizm propagandası sebebiyledir. Gizli Komünist Partisi’nin de kurucularından olan Yeni Dünya gazetesi başyazarı Arif Bey, Çerkez Ethem ve Yeşil Ordu Cemiyeti davası sebebiyle Ankara İstiklâl Mahkemesinde yargılandı. Arif Bey, 9 Mayıs 1921’de yapılan karar duruşmasında hükümetin uygun göreceği yerde ikamet şartıyla tutuklu kaldığı süre yeterli görülerek serbest bırakıldı. Arif Bey yaklaşık 5 yıl sonra yeniden İstiklâl Mahkemesi huzuruna çıktı. İzmir suikastı dolayısıyla tutuklandıysa da suikastla ilgisi tespit edilemediği için 24 Temmuz 1926’de Ankara İstiklâl Mahkemesi tarafından serbest bırakıldı. GAZETECİLER DAVASI İstiklâl Mahkemeleri, özellikle ikinci döneminde basının üzerinde etkisi olan bir güç olarak karşımıza çıkar. Gazeteler kapanmış, dönemin önde gelen gazetecileri yargılanmıştır. Cumhuriyet sonrasında gazetecilerin ilk yargılanması hilafetin kaldırılması hazırlıklarının sürdürüldüğü bir sırada Hintli Müslüman Liderler Emir Ali ve Ağa Han’ın3 Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kehaline geldi. İstiklâl Mahkemesi’ndeki yargılamanın ardından Yeni Dünya’yı yeniden yayınlamak istediyse de fazla uzun ömürlü olmadı. Yeni İzmir ve Büyük Turan gazetelerini çıkardı. 1926’de İzmir Suikastı davasından kurtulduktan sonra aktif gazeteciliğe ara verdi. 1929’da Yarın gazetesini çıkararak Serbest Cumhuriyet Fırkasını destekledi. Gazete iki yıl sonra kapatılınca Mücadele adıyla yeni bir gazete çıkarmak istediyse de ilk sayısı toplatılan gazeteye yayın yasağı getirildi. 1931’de kurduğu Laik Cumhuriyetçi İşçi ve Çiftçi Fırkası aktif faaliyet gösteremeden kapandı. Bir süre Balkanlarda sürgün hayatı geçiren Arif Oruç, yurda döndükten sonra idam talebiyle yargılanmasına rağmen beraat etti. 1946’da Yarın gazetesini yeniden çıkarmak istediyse de engellendi. Müstakil Türk Sosyalist Partisi’ni kurduktan iki yıl sonra 1950’de vefat etti. 3 Mektuba imza koyanlardan Asıl adı Sultan Sır Muhammed Şah olan III. Ağa Han, İsmailiye tarikatı şeyhiydi ve Hint Müslümanları Birliği’nin başkanlığını 352 HİLMİ BENGİ mal ve Başbakan İsmet Paşalara yazdıkları mektup yüzünden olmuştur. Emir Ali ve Ağa Han’ın halifeye bağlılıklarını ileten ve hilafetin Müslümanlar arasında bir bağ olarak muhafazasını isteyen Londra’dan gönderilen 24 Kasım 1923 tarihli mektubun İstanbul basınında yayınlanması Ankara’da sert tepki ile karşılanmıştır. Muhataplarına yazılan tarihten 4 gün sonra 28 Kasım 1923’te Londra’dan postaya verilen mektup 4 Aralık’ta bazı İstanbul gazetelerine ulaşmıştı. Mektubun üzerinde “Hilafet meselesine dair Ağa Han ile Emir Ali tarafından Ankara’da Türkiye Başvekiline gönderilmiş olan bir mektubun kopyasını leffen (zarf içinde) gönderiyorum” notu bulunuyordu. Söz konusu mektup, 5 Aralık 1925 tarihli Tanin’de “Hilafet Meselesine Dair- Ağa Han ve Emir Ali Hazretlerinden Hey’et-i Vekile Reisi İsmet Paşa Hazretlerine Gönderilen İngilizce Mektubun Sureti Mütercemesidir” başlığıyla yorumsuz olarak verilmişti4 . Aynı tarihli İkdam’da yer alan haberde ise “Hilafet ve İngiltere Cemiyet-i İslamiyesi - Gazi Reis-i Cumhurumuza Gönderilen Bir Mektup” başlığı kullanılmıştı5 . Başbakan’a hitaben yazılan mektubun örneği Tanin’e, Cumhurbaşkanına hitaben yazılan mektubun örneği de İkdam’a gönderilmişti. Aynı mektup, ertesi gün de Tevhîd-i Efkâr gazetesinde yer buldu. Benzer yayın yapan Tercüman-ı Hakikat ve İleri gazetelerinde de yapıldı. Mektubun muhataplarına ulaşmadan İstanbul basınında yayımlanmasının yankısı daha çok Ankara’da duyuldu. Hey’et-i Vekile Reisi (Başbakan) İsmet Paşa (İnönü) çok sert tepki gösterdi. Meclis’in 8 Aralık’ta yaptığı gizli görüşmede söz alan İsmet Paşa bu durumun, 1 yapmıştı. Emir Ali de Londra’da İslam Cemiyeti Başkanlığını yürütüyordu. Her ikisi de İngiltere’de yaşıyorlardı. 4 EK:1. 5 EK:2. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 353 Kasım’da alınan saltanatın kaldırılmasına ilişkin karara ters düştüğünü söyledi. Mektupta “Âlemşümul propaganda yapıldığını” ifade eden Başbakan “Halifeye bir vaziyet-i idariye vermezseniz İslamiyet inhilal eder (dağılır) Âlem-i İslam bundan müteezzî ve muzdarip olur (üzülür, incinir)” şeklinde mesaj verilmeye çalışıldığını söyledi. Ağa Han ve Emir Ali’nin Londra’da İngiliz Hükümetinin ve İngiliz kraliyet sarayının en yakın adamları ve “sadık İngiliz tebaası” olduğunu kaydeden İsmet Paşa, mektubu yayınlayan gazetecilerin de “İngiliz Hükümetinin yönlendirmeleriyle hareket ettiklerini” ileri sürüyordu. Saltanatın ilgasına dair kanunda aleyhte yayın yapmanın suç sayıldığını kaydeden İsmet Paşa bu yayında bulunanların cezalandırılması talebini şu sözlerle dile getiriyordu: “Hıyaneti Vataniye için Meclisi Âliden hususiyle fevkalade bir tedbir olmak üzere kanunun verdiği salahiyete binaen İstanbul’a bir İstiklâl Mahkemesi gönderilmesi ve bu İstiklâl Mahkemesinin meseleye vaziyet ederek seri bir surette takibat yapmasını, mevzuubahis olan hıyaneti vataniye cürmü ve bu cürmün dahilde ve hariçte ihtilâtı (kargaşa) ve tertibatı hakkında memleketi tenvir etmesini (aydınlatmasını) arz ediyorum.” 6 İsmet Paşa’ya göre bu tarz yayınların yapılabileceği algısı oluşursa benzer yayınlar tüm ülkede yapılabilir, önlem almakta gecikilirse tehlike yayılabilir ve “birçok masumun farkında olmadan bu yola girerek kendilerini yakmasına” yol açabilirdi. Yine Başbakan’a göre “ fikren telkinat ile vatanın, memleketin esas direkleri ve esas temelleri” sarsılabilirdi. Bu yüzden “tehlike mühim”di ve kesinlikle önlem alınmalı ve Meclis İstiklâl Mahkemesi ile duruma el koymalıydı. Eski Başbakan İstanbul Milletvekili Hüseyin Rauf Bey (Orbay) ise İstiklâl Mahkemesinin diriltilmesine taraftar değildi. İstiklâl Mahkemesinin dışarıda “ihtilal mahkemesi” olarak algılandığını belirten 6 TBMM Gizli Celse Zabıtları, C 4, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1985, s. 314-317. 354 HİLMİ BENGİ Rauf Bey, bu mahkemelerin kurulması ile adliye ve güvenlik kurumlarının yetersizliği gibi bir kanaatin ortaya çıkabileceğini ifade ediyor, İstanbul’a bir “ihtilal mahkemesi” giderse “memleketin vaziyetini ihtilalkâr göstermek” durumunun ortaya çıkacağını söylüyordu7 . Gizli görüşmelerin ardından açık oturuma geçildi. Yapılan oylamada hükümetin teklifi uygun bulunarak İstanbul basınındaki yayınlar, Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun saltanatın kaldırılmasına karşı eleştiri yapılamayacağını hükme bağlayan birinci maddesine aykırı bir tutum olarak değerlendirildi ve 63’e karşı 89 oyla İstanbul’da bir İstiklâl Mahkemesi kurulması kararlaştırıldı8 . Böylece yalnızca cumhuriyet döneminin ilk İstiklâl Mahkemesi kurulmuş olmakla kalmıyor, milli mücadele sırasında savaş suçluları için oluşturulan olağanüstü mahkemelerin niteliği değişiyor, daha siyasal bir hüviyete bürünüyordu. Yapılan oylamadan sonra Cebelibereket (Osmaniye) Mebusu Topçu İhsan Bey (Eryavuz) başkanlığında kurulan İstanbul İstiklâl Mahkemesi heyetinde Savcı Saruhan Mebusu Vasıf (Çınar) Bey ile üyeler Refik (Koraltan), Cevdet (İzrap Barlas) ve Asaf (Doras) Bey bulunuyordu9 . Mahkemenin başkanı hukukçu değildi. Savcı Vasıf Bey, hukuk tahsili yapmakla birlikte eğitim alanında çalışmıştı. Üyelerden Refik 7 A.g.e., s.321, 322. 8 TBMM Zabıt Ceridesi, 8 Kânunuevvel 1339, Devre II, C 4, s.121. 9 İstanbul ve mülhakatında bir İstiklâl Mahkemesi teşkiline dair No. 50. “8.12.1339 tarihli altmış dördüncü içtimaın ikinci hafi celsesinde Heyet-i Vekile tarafından gösterilen lüzuma binaen İstanbul ve mülhakatında bir İstiklâl Mahkemesi teşkili takarrür etmiş ve üçüncü aleni celsede icra kılınan intihabat neticesinde mahkeme-i mezkûr riyasetine 102 rey ile İhsan Bey (Cebelibereket), müddei-i umumiliğine 105 rey ile Vasıf Bey (Saruhan), azalıklarına 116 rey ile Refik Bey (Konya), 109 rey ile Asaf Bey (Hakkari) ve 106 rey ile Cevdet Bey (Kütahya) intihap edilmişlerdir.” (Neziroğlu, a.g.e., s.21) İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 355 Bey ile Asaf Bey ise milletvekilliğinden önce savcılık ve hakimlik yapmışlardı10. İstiklâl Mahkemesinin talimatıyla bu mektubu yayınlayan gazeteciler Tanin, Tevhîd-i Efkâr ve İkdam gazetelerinin sahip ve başyazarları Hüseyin Cahit (Yalçın)11, Velit Ebüzziya12 ve Ahmet Cevdet (Oran)13 Beylerin yanı sıra Tevhîd-i Efkâr ile İkdam gazetelerinin so10 Mahkeme Başkanı Cebelibereket Mebusu İhsan Bey harbiyeyi bitirmiş, mühendislik eğitimi almıştı. Topçu binbaşılığından emekli olduğu için Topçu İhsan diye anılıyordu. Savcı Vasıf Bey yarım bıraktığı hukuk tahsilini bir süre sonra tamamlamakla birlikte eğitim alanında hizmet vermiş, öğretmenlik ve yöneticilik görevlerinde bulunmuştu. Bir dönem gazetecilik de yapan, Balıkesir’de, İzmir’e Doğru gazetesini çıkaran Vasıf Bey, İzmir Maarif Müdürü iken Saruhan milletvekili olarak ikinci dönemde Meclise girmişti. Kütahya Milletvekili Cevdet Bey de bir öğretmendi. Konya Milletvekili Refik Bey, Darülfünun Hukuk Şubesini (İstanbul Hukuk Fakültesi) bitirdikten sonra savcılık ve emniyet müdürlüğü görevlerinde bulunmuştu. Hakkari Milletvekili Asaf Bey ise İstanbul Hukuk’tan mezundu. Elbasan, Serez, Kudüs, Adana, İstanbul, Konya ve Ankara’da çeşitli mahkemelerde başkanlık yapmıştı. 11 1875’te doğan Hüseyin Cahit, Mülkiye’de okurken “Mektep” adlı dergiyi çıkardı. Servet-i Fünun’da edebi yazılar yazdı. 1908’de Tanin’i çıkardı. İttihat ve Terakki’nin Genel Sekreterliğini yaptı. İngilizler tarafından Malta’ya sürgün gönderilmesine rağmen İngiltere yanlısı olmakla itham edildi. Malta sürgünlüğünden sonra Tanin’i yeniden çıkardı. Muhalif tutumu yüzünden bir süre Çorum’da sürgün cezası çekti. İsmet İnönü döneminde milletvekili oldu. Türk Basın Birliği Başkanlığı yaptı. 1957’de seçim kampanyası sırasında vefat eden Hüseyin Cahit’in mücadeleci ve muhalif bir kişiliği vardı. Yakın arkadaşı eski Maliye Nazırı Cavit Bey’in İzmir suikastı gerekçesiyle idamından sonra evlatlık aldığı oğlu Şiar Yalçın’ın ifadesi ile ateistti. Ancak hilafetin kaldırılmasına karşı çıkmıştı. 12 Velit Ebüzziya 1884’te İstanbul’da doğdu. Gazeteci Tevfik Ebüzziya’nın oğludur. Fransa›da hukuk ve siyaset bilimi tahsili yaptı. Tasvir-i Efkâr’da gazeteciliğe başladı ve babasının ölümünden sonra da başyazar oldu. Malta sürgününden döndükten sonra Tevhîd-i Efkâr’ı, 1935’te bir yıl yayımlanabilecek olan Zaman’ı çıkardı. Öldüğü 1945 yılına kadar, 2 Mayıs 1940’ta yeğeni Ziyad Ebüzziya’nın kurduğu Tasvir-i Efkâr’da başyazarlık yaptı. 13 1862’de İstanbul’da doğan Ahmet Cevdet Oran, Hukuk Mektebi ve Mülkiye’yi bitirdi. Gazeteciliğe 1883’te Tercüman-ı Hakikat’te başladı; Sabah, Ta- 356 HİLMİ BENGİ rumlu müdürleri Hayri Muhittin ve Ömer İzzettin Beyler 8 Aralık’ta tutuklandılar. Mahkeme heyeti 10 Aralık’ta İstanbul’a ulaştı ve Fındıklı’daki Eski Meclis-i Mebusan binasında çalışmaya başladı. Heyetin talimatıyla 10 Ekim tarihli Tanin’deki bir yazısı dolayısıyla aynı gün İstanbul Barosu Başkanı Lütfi Fikri ve Tanin sorumlu müdürü Baha Bey de nezarete alındı. Hilafet Yaveri Ekrem de tutuklananlar arasındaydı. Bu arada saltanat yanlısı ve cumhuriyet karşıtı bir makale yazdığı gerekçesi ile Birinci Meclis’in muhalif milletvekillerinden Toksöz gazetesi sahibi Abdülkadir Kemalî (Öğütçü)14 de Adana’da tutuklanmıştı. Tutuklamalar basın camiasında tepki ve tedirginliğe yol açmıştı. Tutuklanan başyazarlar, tepkilerini ertesi gün gazetelerinde yansıttılar. Hüseyin Cahit, tutuklamaların yönetimin prensipleri ve savundukları değerlerle bağdaşmadığını belirterek tutukluluk halinin sona erdirilmesi için Meclis’e başvurduğunu açıklıyordu. Velit Bey de tutuklamanın kanunsuz olduğunu belirtiyordu. Ahmet Cevdet ise gerekçesini anlamadığını ifade ettiği tutuklamaları Abdülhamit dönemi ile kıyaslıyordu, Başyazarlığını Mehmet Akif (Ersoy) Bey’in yaptığı Eşref Edib (Fergan) Bey’in Sırat-ı Müstakim gazetesi gelişmeleri eleşrik, Saadet gazetelerinde başyazarlık yaptı. Temmuz 1894’te İkdam Gazetesi’ni yayınlamaya başladı. 31 Mart Olayından sonra Fransa ve İsviçre’de yaşadı. 1923’te yurda döndü. Sağlık sorunları yüzünden İkdam’ın yönetimini Mecdi Sadrettin’e bıraktı. 1935 yılında öldü. 14 Adana’da Ahali ve Toksöz gazetelerini çıkaran Abdülkadir Kemalî Bey, aynı zamanda hukukçudur. TBMM’nin birinci döneminde Kastamonu milletvekilliği yapmış, Ahali Cumhuriyet Fırkasını kurmuştur. Milletvekili olduğu dönemde Kastamonu ve Pozantı İstiklâl Mahkemelerinde görev alan Kemalî Bey, gazetecilikteki ve siyasi hayattaki muhalif tutumu yüzünden bir dönem görev aldığı İstiklâl Mahkemelerinde yargılanmak durumunda kalmıştır. Yazar Orhan Kemal’in babasıdır. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 357 tiriyordu. Vatan’da Ahmet Emin (Yalman) Bey de özenli bir üslupla kaleme aldığı yazısında durumu, “Hükümetin Ağa Han ile Emir Ali’nin mektuplarına kızması pek tabiidir. Fakat üç gazetecinin bu işteki mes’uliyetine gelince; Hüseyin Cahit, Velit ve Ahmet Cevdet Beyler gibi adamların İngiliz entrikalarına alet olabileceklerini kimse aklına getiremez” şeklinde değerlendiriyordu15. İstanbul Gazeteciler Cemiyeti Başkanı Halit Ziya Bey (Uşaklıgil) 12 Aralık’ta yapılan Cemiyet toplantısının ardından yaptığı açıklamada basın özgürlüğünün önemini vurguluyor, tutuklanan gazetecilerin vatan sevgisiyle bilinen kişiler olduğunu belirtiyordu. Gazetecilere sahip çıkan Cemiyet, görüşlerini yazılı olarak TBMM ve İstanbul İstiklâl Mahkemesi Başkanlıklarına iletmişti. Bu tavır Hüseyin Cahit tarafından “o günkü şartlar altında bir medeni cesaret eseri” olarak değerlendirilecektir. İstiklâl Mahkemesi Savcısı Saruhan Milletvekili Vasıf Bey gazeteciler davasıyla ilgili iddianamesini 15 Aralık’ta okudu. Gazeteciler savunmalarında mektubun yayımlanmasının bir gazetecilik faaliyeti olduğunu vurguladılar. Mektubu ilk yayınlayan gazetelerden Tanin’in Başyazarı Hüseyin Cahit’in, başka gazeteleri atlatmak amacıyla bu yayını yaptığını söylerken “Fakat asıl atlayan biz olmuşuz!..” şeklindeki ifadesi mahkeme heyeti de dahil duruşma salonunda gülüşmelere sebep oldu. Hüseyin Cahit, “mektuptan ne anladınız” şeklindeki soruya da “Herzevekillik” (saçmalık) cevabını vererek mektubun içeriğine katılmadığını vurguluyor, daha da ileri giderek “bu mektubun gelmesi kendi yaptığımız binayı baltalamaktır” değerlendirmesinde bulunuyordu. Mahkeme başkanının, bu kanaatine rağmen mektubu neden yayınladığı sorusuna ise yazar, “Bu alelade bir makale değildir, İsmet Paşa 15 Ahmed Emin Yalman, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, C III, Yenilik Basımevi, İstanbul, 1970, s.95. “Dünkü Tevkifler”, Vatan, 10 Aralık 1923. 358 HİLMİ BENGİ hazretlerine yazılmış bir vesikadır. Hatta birinde böyle bir mektup var deseydiler, gazetecilik ilkeleriyle para verir, basmak için alırdım, bu gazetecilik açısından borcumdur” karşılığını vererek, olaya metnin içeriği açısından değil, haber değeri açısından yaklaştığını ve önemine binaen gazetecilik dürtüsüyle mektubu gazeteye koyduğunu belirtiyordu16. Mektubu yayınlayan Tercüman-ı Hakikat ve İleri gazeteleri hakkında herhangi bir takibat yapılmadığını ifade eden Hüseyin Cahit, “Demek ki ceza görmek için yalnız mektubu neşretmek kâfi gelmiyor. Başka bir şey daha yapmalı. Bu nedir?” diyordu17. Hüseyin Cahit, savunduğu değerler açısından bu yayının suç teşkil etmediğine o kadar inanıyordu ki, bu özgüvenle mahkeme heyetine oldukça sert cevaplar veriyordu. Nitekim duruşmayı izleyen Falih Rıfkı (Atay), “Öyle zamanlar oluyordu ki, sanki sanıklar yargıçları muhakeme ediyordu.” diyor ve ekliyordu: “Keşke bu İstiklâl Mahkemesi hiç gönderilmemiş olsaydı.” 18 Mahkeme heyeti, sanıkların sorgulamalarından sonra bilirkişi sıfatıyla diğer gazetecileri de dinledi. Vatan gazetesi başyazarı Ahmed Emin, mektubun kendilerine ulaşmadığını, ancak kendilerine gelmiş olsaydı, gazeteciliğin gereği olarak haber değeri taşıdığı için yayınlamakta sakınca görmeyeceğini ifade ediyordu. Ahmed Emin, “…fakat ya başlığa veya yazının altına bunu hoş görmediğimizi ve iç işlerimize bir karışma saydığımızı belirtirdik. Mesela, iç işlerimize fuzuli bir müdahale derdik” 19 ifadesiyle yayınlardaki yorum eksikliğini dile getiriyordu. 16 Bengi, a.g.e., s.226. 17 Ali Haydar, Hüseyin Cahit Bey İstiklâl Mahkemesi Huzurunda Nasıl Müdâfaa Eylediler, Tanin Matbaası, İstanbul, 1339, s.76. 18 Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Pozitif Yayınları, İstanbul, 2011, s. 484. 19 Yalman, a.g.e., s.96. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 359 Yargılamalar devam ederken Tanin “Hindistan Hilafet Komitesi” nin Cumhurbaşkanına gönderdiği daha öncekine benzer mahiyetteki mektubu yayınladı20. Tanin’de yer alan hilafet yanlısı yazı sebebiyle İstiklâl Mahkemesine getirilen İstanbul Baro Başkanı Lütfi Fikri Bey’in yargılaması da 19 Aralık’ta başladı. Lütfi Fikri Bey iddianamenin okunmasından sonra yaptığı savunmasında hilafetin korunması gerektiğine işaret etti ve Türkiye’nin hilafet sayesinde Müslüman halklar arasında etkin bir yeri olduğunu belirtti. Savcı Vasıf Bey, 25 Aralık’ta okuduğu iddianamesinde bir taraftan Türk basınının Emir Ali ve Ağa Han’ın aleti durumunda olmadığını ve lekesiz olduğunu ifade ederken, diğer yandan mektubun yayınlanmasının suç teşkil ettiğini ileri sürdü. Savcı, beraat talep ederken Hüseyin Cahit Bey’in cumhuriyetçi olmasını hafifletici sebep saydı. Hüseyin Cahit ise bu sözlere “cumhuriyeti savunduğu için değil, yaptığı iş suç olmadığı için” beraat ettirilmesi gerektiğini ifade ederek tepki gösterdi. Uzun süren duruşmalar sonucunda savunmalar 31 Aralık’ta tamamlandı. İstiklâl Mahkemesi’nin kararı 2 Ocak 1924’te açıklandı. Kararda, mektubun yayımlanmasının aslında bir suç oluşturduğu; bununla birlikte gazetecilerin bu mektubu suç işlemek kastıyla yayımlamadıkları belirtilerek gazetecilerin tümünün beraat ettikleri açıklandı. İstiklâl Mahkemesi gazetecilerden önce Baro Başkanı ile ilgili kararını açıklamıştı. 27 Aralık’ta açıklanan kararla Lütfi Fikri Bey, tutuklandığı tarih olan 15 Aralık’tan geçerli olarak beş yıl hapse mahkûm edildi. Lütfi Fikri Bey kararı “Memleket sağ olsun” sözleriyle karşıladı ve düzeltilmesi ya da affedilmesi için Meclis’e başvuracağını açıkladı. Ahmed Emin Yalman, Lütfi Fikri Bey’in affı için bizzat 20 Tanin, 18 Aralık 1923, s. 1,2. 360 HİLMİ BENGİ İstiklâl Mahkemesi Başkanı İhsan Bey’in bir kanun teklifi vereceği söylentilerinin dolaştığını belirtir21. Nitekim Lütfi Fikri Bey’in cezası, “rejim aleyhine çalışmak”la suçlanan Ali Osman Ağa ve dini siyasete alet etmekle suçlanan İbrahim Ethem Efendi’nin cezaları ile birlikte 13 Şubat 1924’te özel bir af kanunuyla kaldırılmıştır. Hilafet yanlısı tutumu sebebiyle Nutuk’ta Atatürk’ün eleştirilerine uğrayacak olan22 Lütfi Fikri Bey 6 ay hapis yattıktan sonra, TBMM’nin 13 Şubat 1924 tarihli birleşiminde kabul edilen kanunun kabulüyle23 serbest bırakıldı ve 1924 Ağustos’unda yeniden İstanbul Baro Başkanı seçildi. Görev süresi iki aydan az süren İstanbul İstiklâl Mahkemesinin faaliyetlerine Meclis tarafından 69 sayılı kararla 30 Ocak 1924’te son verildi. Her ne kadar Cumhurbaşkanına suikast iddiasına yönelik bir başka davaya da bakmış olsa İstanbul İstiklâl Mahkemesinin sadece gazetecileri yargılamak amacıyla kurulduğu izlenimi doğmaktadır. Yargılamaya sebep olan mektup gerekçe gösterilerek muhalif İstanbul gazetecilerinin yargılanması, buna mukabil aynı mektup hakkında yayın yapmalarına rağmen hükümete yakın yayın çizgisi olan Tercüman-ı Hakikat ve İleri gazetelerinin yöneticileri hakkında bir işlem yapılmaması dikkat çekicidir. Dikkate değer bir başka husus da Tevhîd-i Efkâr ve İkdam gazetelerinin sahip ve yöneticilerinin de yargılandığı dava sürecinde sanki elebaşı gibi Tanin başyazarına odaklanılması, asıl hedefin Hüseyin Cahit olduğu kanaatini doğurur. 21 A.g.e., s. 99. 22 Atatürk, a.g.e., s.457, 458. 23 İstanbul İstiklâl Mahkemesince muhtelif cezalara mahkûm edilen Lûtfi Fikri Beyle Hafız İbrahim Ethem Efendi ve Ali Osman Kâhya’nın aflarına dair Kanun (TBMM Zabıt Ceridesi, D. II, C 5, s. 802.) İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 361 Nitekim “İstanbul’daki bazı gazetelerin memleket ve cumhuriyetin yüksek menfaatlerine zararlı tarzda devam eden yayınları da orada öyle bir hava yarattı ki Meclis, İstanbul’a bir İstiklâl Mahkemesi göndermeyi zaruri gördü” diyen Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün Nutuk’ta birkaç yerde adını anmaya bile değer görmeden “Tanin Başyazarı” sıfatıyla Hüseyin Cahit’i gerek hilafet konusundaki tutumu, gerekse Cumhuriyetin ilanı süresince yazdığı olumsuz yazılar sebebiyle eleştirmesi dikkat çekicidir24. Her ne kadar İstanbul İstiklâl Mahkemesinin oluşturulmasında ve gazetecilerin yargılanmasında perde önünde İsmet Paşa aktif bir rol üstlense de perde gerisinde asıl yönlendiricinin Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal olduğu anlaşılmaktadır. Atatürk’ün, Meclis’in İstanbul’da bir İstiklâl Mahkemesi kurduğuna yönelik ifadeleri sadece bir durum tespiti mahiyetinde değildir. Bu ifadeler, Nutuk’ta yer alan özellikle Hüseyin Cahit ve Velit beylere yönelik eleştirel sözlerle birlikte değerlendiğinde ve Gazi Mustafa Kemal’in liderlik otoritesi dikkate alındığında sırf gazetecileri yargılamak için İstiklâl Mahkemesi kurmak gibi önemli bir kararın Cumhurbaşkanının bilgisi ve iradesi dışında alınması düşünülemez. Bu arada Başbakan İsmet Paşa’nın Mahkeme Başkanı İhsan Bey’den Hüseyin Cahit’in kellesini istediği ileri sürülür. Ancak Hüseyin Cahit, idamının istendiği yolundaki iddia bizzat İhsan Bey tarafından kendisine aktarılmasına rağmen daha sonra yazdığı anılarında bu iddiayı “garazkârâne bir masal” olarak niteleyecektir25. 24 Atatürk, Nutuk, Kültür Bakanlığı Yayınları, C II, Ankara, 1989, s.458, 459. 25 Topçu İhsan Bey, bir yemek sırasında Hüseyin Cahit’e “Biz sizi asmaya gelmiştik. Eğer mektup posta yoluyla değil, elden size ulaştırılmış olsaydı kurtuluş yoktu” demiştir. Gazeteciler davasından sonra Topçu İhsan Bey’in Başvekil İsmet Paşa ile arası açılır. Bunda İsmet Paşa’nın “Hüseyin Cahit’in kellesini istiyorum” demesine rağmen mahkemeden beraat kararının çıkmasının etkili olduğu ileri 362 HİLMİ BENGİ Mahkeme Başkanı Topçu İhsan, gazeteciler davası ile ilgili karardan yaklaşık bir ay sonra bu mahkemede yargılanan gazetecilerin de katıldığı Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal’in İzmir’de gazetecilerle buluşmasında aktif rol üstlenecektir26. Amacı, gazetecilerle Cumhurbaşkanı arasındaki gerilimi yumuşatmaktır. İzmir’de Uşaklızade köşkünde 4 Şubat 1924’te gerçekleştirilen toplantıya basının önde gelen isimleri; Hüseyin Cahit (Tanin), Ahmet Emin (Vatan), Hüseyin Şükrü (Tercüman-ı Hakikat), Necmettin Sadık (Akşam), Celal Nuri (İleri), Ahmet Cevdet (İkdam) Mehmet Asım (Vakit) katıldı. Tevhîd-i Efkâr Başyazarı Velit Ebüzziya da davet edilmesine rağmen Gazi Mustafa Kemal’in önceden kamuoyuna açıklanmamasını istemesine rağmen basınla buluşmayı gazetesinde duyurduğu için toplantıya alınmadı. Mustafa Kemal, toplantıda, Türk tarihinde cumhuriyet devrinin açıldığını belirterek “Arkadaşlar, Türk basını milletin gerçek seda ve iradesinin kendini belirtme şekli olarak Cumhuriyetin etrafında çelikten bir kale vücuda getirmelidir, bir fikir kalesi, bir zihniyet kalesi. Basın mensuplarından bunu istemek cumhuriyetin hakkıdır” dedi. İzmir’deki görüşme bir süre gerilimi azaltsa da Hüseyin Cahit, Velit Bey ve Ahmed Emin bir süre sonra eleştirilerine devam edecekler, bunun sonunda da kendilerini İstiklâl Mahkemelerinde bulacaklardır. sürülür. İddiaya göre Topçu İhsan’ın bir süre sonra yolsuzluk suçlaması ile 3 yıl hapse mahkûm olmasının arkasında da bu sebep yatar. Kellesini istediği iddialarına karşılık Atatürk’ün vefatından sonra Hüseyin Cahit’e İsmet İnönü’nün sahip çıkması da dikkate değer bir durumdur. (Bengi, a.g.e., s.258,259.) 26 Cumhurbaşkanı ile gazetecileri buluşturmak isteyen İhsan Bey Akşam gazetesi başyazarı Necmettin Sadık (Sadak) beyle bağlantı kurdu. Plan, gazetecilerin isteği doğrultusunda bu buluşmayı sağlamaktı. Hüseyin Cahit, Cumhurbaşkanından randevu isteme yöntemine karşı çıktı. Cumhurbaşkanlığından bir davet geldiği takdirde icabet edebileceğini söyledi. İhsan Bey bunun üzerine toplantının Cumhurbaşkanının daveti ile gerçekleştirilmesini sağladı. (Bengi, a.g.e., s. 207.) İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 363 ŞARK (İSYAN BÖLGESİ) İSTİKLÂL MAHKEMESİ Şeyh Sait isyanının ardından gerçekleşen hükümet değişikliği ile Başbakan olan İsmet Paşa, hükümetinin güvenoyu aldığı 4 Mart günü Takrir-i Sükûn Kanunu’nu Meclise sundu. Basın faaliyetlerine ciddi kısıtlamalar da getiren kanunun Meclis’teki müzakereleri sırasında muhalefet, hukuk devleti ilkelerine temel hak ve hürriyetlere aykırılık gerekçesiyle tepki gösterdi. İktidar yanlısı milletvekilleri İstanbul basınını inkılaplara karşı gelmekle suçluyor, “satılmış” nitelemesinde bulunuyorlardı. Başbakan İsmet Paşa, kanunun inkılâpları korumak, huzur ve sükûnu sağlamak amacıyla hazırlandığı görüşündeydi27. İstanbul Milletvekili Rauf Bey (Orbay) ve Dersim Milletvekili Feridun Fikri (Düşünsel) en sert eleştiride bulunanlar arasındaydı. Özgürlükleri kısıtlayan kanunun ülkede korku ve dehşete sebep olacağı ifade ediliyordu. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Genel Başkanı İstanbul Milletvekili Kazım Karabekir Paşa da “istenildiği şekle sokulabilen, elastiki bir kanunla hak ve hürriyetlerin sınırlandırılmaması gerektiğini” ifade ederek, kanunun kabulü halinde basının baskı altına alınacağını söylüyordu28. Görüşmelerin ardından kanun, oylamaya katılan 144 kişiden 122’sinin oyuyla kabul edildi29. Takrir-i Sükûn Kanunu’na dayanarak alınan 117 sayılı Meclis Kararı ile biri olay yöresinde diğeri olayla bağlantılı siyasal yargılamaları yapmak üzere Ankara’da olmak üzere iki İstiklâl Mahkemesi kuruldu. Söz konusu kararla isyan bölgesinde kurulan İstiklâl Mahkemesine, aldığı idam kararlarını uygulama yetkisi verilirken, Ankara İstik27 TBMM Zabıt Ceridesi, D.II, C 15, s. 137-165. 28 A.g.e., s.156. 29 A.g.e., s. 166. 364 HİLMİ BENGİ lâl Mahkemesinin idam kararlarının Meclis’in onayından sonra infaz edilmesi hükme bağlandı. Ancak 20 Nisan 1925’te Meclis’in tatilde olduğu süre boyunca Ankara İstiklâl Mahkemesine de verdiği idam kararlarını uygulama yetkisi tanındı30. Meclisin 7 Mart 1925 tarihli toplantısında isyan bölgesinde kurulan İstiklâl Mahkemesi heyeti belirlendi. Başkanlığa Giresun Milletvekili Hacim Muhittin (Çarıklı) Bey seçildi. Savcılığına Karesi (Balıkesir) Milletvekili Ahmet Süreyya (Örgeevren) Bey’in getirildiği mahkemenin diğer üyeleri de Urfa Milletvekili Ali Saip (Ursavaş), Kırşehir Milletvekili Lütfi Müfit (Özdeş) ve yedek üye Bozok (Yozgat) Milletvekili Avni (Doğan) Beylerdi31. Muhittin Bey’in istifasından sonra Denizli Milletvekili Mazhar Müfit (Kansu) Bey mahkeme başkanı oldu. Onun da ayrılmasından sonra Hacim Muhittin yeniden başkan seçildi. Muhittin Bey, bir yıl görev yaptıktan sonra ayrıldı ve yerine mahkeme üyelerinden Ali Saip (Ursavaş) Bey geçti. Ondan boşalan üyeliğe de Kocaeli milletvekili İbrahim (Tolon) Bey seçildi. Mahkeme üyelerinden sadece savcı Ahmet Süreyya Bey hukukçuydu32. 12 Nisan 1925’te Diyarbakır’a varan heyet, ertesi gün harp divanlarına, adliye mahkemelerine ve valilere bir bildiri göndererek, mahkemenin bakacağı davaların hangi suçları kapsadığını bildirdi ve tutuklu bulunanların derhal İstiklâl Mahkemesine gönderilmelerini istedi. Şark (İsyan Bölgesi) İstiklâl Mahkemesi Diyarbakır, Elazığ, Urfa ve Malatya illerinde yaklaşık iki yıl çalıştı. Mahkeme 1 Mart 1927’de son kararını verdi ve mahkeme heyeti bir hafta sonra Ankara’ya dön30 Neziroğlu, a.g.e., s. XII. 31 TBMM Zabıt Ceridesi, C 15, s. 226. 32 Mazhar Müfit, Hüseyin Hacim ve Avni Beyler Mülkiye Mektebinden, Ali Saip, Lütfi Müfit ve İbrahim Beyler Harbiye’den mezundu, Ahmet Süreyya Bey, İstanbul Hukuk Fakültesini bitirdikten sonra Razlık ve Edremit Savcılığı görevlerinde bulunmuştu. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 365 dü. Mahkeme, yaklaşık iki yıl süren görevi sırasında başta Şeyh Sait ve arkadaşları olmak üzere birçok önemli davaya baktı. Bunların arasında verilen cezalar itibariyle değil fakat kamuoyundaki yansımaları itibariyle gazetecilerle ilgili dava önemli bir yer tutar. ŞARK (İSYAN BÖLGESİ) İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE GAZETECİLER DAVASI Takrir-i Sükûn Kanunu’nun kabul edilmesinden hemen sonra 6 Mart 1925’te hükümet muhalif gazete ve dergileri kapatarak basını susturmaya yöneldi. Takrir-i Sükûn Kanununa dayanarak, İstanbul’da yayınlanan Tevhîd-i Efkâr, Son Telgraf ve İstiklâl gazeteleri, Sebilürreşat, Aydınlık ve Orak Çekiç dergileri ile Adana’da neşredilen Sayha gazetesi Hey’et-i Vekilenin (Bakanlar Kurulu) 5 Mart’ta aldığı karara dayanarak kapatıldı. Üç gün sonra da İstanbul’da Presse du Soir, İzmir’de Sadâ-yı Hak, Trabzon’da Kahkaha ve İstikbal gazetelerinin yayınları durduruldu. 15 Nisan’da da Tanin kapatıldı. Kapatma kararları Şeyh Sait’in İstiklâl Mahkemesine verdiği ifadede bazı gazetelerin kışkırtıcı yayınlarından etkilenerek isyana kalkıştığına yönelik ifadeleri üzerine alınmıştı. Zira Şeyh Sait ifadesinde kendisi üzerinde basının etkisinin büyük olduğunu ifade ederken, Sebilürreşat, Tevhîd-i Efkâr, Son Telgraf ve Toksöz gazetelerinin ismini veriyor, özellikle Sebilürreşat’ın şeriata aykırı işler yapıldığı, Tevhîd-i Efkâr ve Son Telgraf’ın hükümetin meşru olmadığı yolundaki yayınlarından etkilendiğini söylüyordu33. 33 Şeyh Sait’in Mahkeme üyelerinden Ali Saip Bey’in gazetecileri suçlaması halinde idamdan kurtulabileceği, cezasının sürgüne çevrilebileceği yönündeki sözleri üzerine bu ifadede bulunduğu ileri sürülmekle birlikte İstiklâl Mahkemesinde yargılanan Sebilürreşat gazetesi sahibi Eşref Edib Bey, Şeyh Sait’e bu telkinin “ihtiraslı” bir politikacı tarafından yapıldığını belirtir. Mahkeme üyelerinden Avni (Doğan) Bey de yıllar sonra bunu doğrulayacaktır. Ama bu 366 HİLMİ BENGİ Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal de Şeyh Sait Ayaklanması sebebiyle yayınladığı bildiride cumhuriyeti tahrip etmeye yönelik yayınlara izin verilmeyeceğini belirtirken bu tür yayınları yapanların şiddetle cezalandırılacağını bildiriyordu34. Mahkemenin 7 Haziran 1925’te aldığı ara kararla Sebilürreşat gazetesi sahibi Eşref Edib (Fergan)35, Tevhîd-i Efkâr gazetesi sahibi Velit Ebüzziya, Toksöz gazetesi sahibi Abdülkadir Kemalî (Öğütçü), Son Telgraf gazetesi yazarlarından Fevzi Lütfi (Karaosmanoğlu),36 Sadri siyasetçinin kim olduğu belirtilmez. Şeyh Sait’in ifadelerinde yer almadığı halde bu sözlerin ifade metnine sonradan eklendiği ve bu şekildeki ifade metninin imzalatılmasından sonra idamın gerçekleştirildiği de ileri sürülür. Savcı Süreyya Bey ise anılarında Şeyh Sait’in duruşma sırasında gazetecilerle ilgili sözlerini nakleder. (Fahrettin Gün, Hazırlayan Eşref Edib (Fergan), İstiklâl Mahkemelerinde, -Sebilürreşad’ın Romanı-, Beyan Yayınları, İstanbul, 2002, s. 76; Ahmet Süreyya Örgeevren, Şeyh Sait İsyanı ve Şark İstiklâl Mahkemesi, Vesikalar, Olaylar, Hatıralar, Temel Yayınları, İstanbul, 2007, s. 247, 248; Avni Doğan, Kurtuluş, Kuruluş ve Sonrası, Dünya Yayınları, İstanbul, 1964, s. 165). 34 Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1991, s.562, 563. 35 Eşref Edib Fergan, 1882’de Serez’de doğdu. Ebul’ula Mardin ile birlikte 1908’de Sırat-ı Müstakim adlı haftalık dergiyi çıkardı. Daha sonra kendisinin imtiyaz sahipliğinde derginin adı “Sebilürreşat” olarak değişti. Derginin başyazarı Mehmet Akif (Ersoy) ile birlikte Millî Mücadeleyi destekledi. İstiklâl Mahkemesindeki yargılamasından sonra ara verdiği Sebilürreşat’ın yayınını 1948’de yeniden başlattı ve 1966’ya kadar sürdürdü. Ayrıca Tevhîd-i Efkâr, Yeni Sabah, Millet, Diyanet, Yeni Asya, Yeni İstiklâl, Bugün, Sabah, İttihat gazete ve dergilerinde yazdı. Yazılarında İslam birliği düşüncesini savundu. Bugün gazetesinde tefrika edilen Kara Kitap sebebiyle yeniden yargılandıysa da beraat etti. 1971’de İstanbul’da öldü. 36 Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu, 1900 yılında Manisa’da doğdu. Dergâh dergisinde başladığı yazarlığı kurucularından olduğu Son Telgraf’ta sürdürdü. İstiklâl Mahkemesindeki yargılamadan sonra bir süre gazeteciliğe ara verdi. Çok partili hayata geçişten sonra Demokrat Parti’de siyasete atıldı. Bakanlık yaptı. Basın özgürlüğünün engellendiğini ileri sürünce DP’den atıldı. Hürriyet Partisi’ni kurdu ve genel başkanlığını yaptı. 1960 ihtilalinden sonra oluşturulan Kurucu Meclis’te CHP Temsilcisi olarak bulundu. 1978’de vefat etti. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 367 Ethem (Ertem)37 Beylerin tutuklu olarak yargılanmalarına ve Sebilürreşat, Tevhîd-i Efkâr, Son Telgraf, Vatan, İstiklâl, Tanin, İleri gazeteleri ile Toksöz gazetelerinin yayınlanmış sayılarının incelenmesi için getirtilmesine oybirliği ile karar verildi. Karar, Savcı Süreyya Bey’in “İsyanın türlü türlü sebepleri vardır. Bunların arasına basın hürriyetini şahsi maksatlar veya şahsi siyasi gayeler uğruna kötüye kullanan, kasti veya gayri kasti surette yazılar yazanların isyan üzerine tesirleri dokunan gazetelerin tutumu da girebilir. Bu suretle gazeteler buraya celbedilmeli, yazılarının isyana tesiri dokunduğuna kanaat gelen gazeteciler davaya dahil edilmelidir” şeklindeki talebi doğrultusunda alınmıştı38. Tutuklamanın ardından Eşref Edib Bey, önce Ankara’ya getirildi. Cebeci’deki tutukevinde bir süre kaldı. Tutukluluk sırasında inşaatı yeni tamamlanan tutukevini kontrole gelen Mahkeme üyelerinden Kılıç Ali, Edib Bey’e yargılamanın birkaç güne kadar başlayacağını söylerken “Seni Şark’tan istiyorlar” dedi39. Bu görüşmeden bir hafta kadar sonra Eşref Edib, Ankara İstiklâl Mahkemesine çıkarıldı. Mahkeme Başkanı Afyonkarahisar Milletvekili Ali Bey (Çetinkaya), “Tarikat-ı Salâhiye” 40 adlı tarikatla ilgisi olup 37 Sadri Etem Ertem 1898’de İstanbul’da doğdu. Darülfünun Felsefe bölümünü bitirdi. Matbuat Müdürlüğünde danışmanlık yaptı. Tanin ve Tercüman-ı Hakikat gazetelerinde çalıştıktan sonra 1924’te Son Telgraf gazetesinin kurucuları arasında yer aldı ve gazetenin başyazarlığını yürüttü. İstiklâl Mahkemesindeki yargılamadan sonra kendini edebiyata adadı. Kütahya Milletvekili olarak iki dönem Meclis’te görev yaptı. 1943’te öldü. 38 Ahmed Emin Yalman, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, (1922-1944), C III, Yenilik Basımevi, İstanbul, 1970, s, 163. 39 Gün, a.g.e., s. 49. 40 Kiraz Hamdi Paşa’nın öncülüğünde 1920’de kurulan İttihatçı karşıtı cemiyet. Masonluğa karşı, onların yöntemlerini kullanarak gizlilik esası çerçevesinde örgütlenen “Tarikat-ı Salâhiyye Cemiyeti”nin varlığına rejim karşıtı ve padişah yanlısı çalışmalar yürüttüğü gerekçesiyle Ankara İstiklâl Mahkemesince son verildi. 368 HİLMİ BENGİ olmadığını sordu. Bu tarikatla ilgisinin bulunmadığını söyleyen Eşref Edib, mahkeme başkanının talebi üzerine Millî Mücadeleye destek konusunda yaptığı hizmetleri anlattı. Hilafet konusundaki düşünceleri sorulunca da “Büyük Millet Meclisi’nin karar vermiş olduğu meselelerde hiç kimsenin fikrini ileri sürmesine müsaade yoktur. Bundan dolayı bu soruyu sormamanızı rica ederim” şeklinde diplomatik bir cevap verdi41. Mahkeme heyeti fazla üstelemedi. Edib Bey, “Tarikat-ı Salâhiye” suçlamasından berat etti, ancak Şark İstiklâl Mahkemesinin talebi doğrultusunda Diyarbakır’a gönderildi. Yolculuk sırasında Edib Bey’e oldukça müsamahakâr davranılmıştı. Hatta, Eşref Edib, Urfa’da Mahkeme Başkanı Mazhar Müfit (Kansu) ile sıcak bir görüşme yapmış, Diyarbakır’a da mahkeme heyetinden Avni (Doğan)42 Bey’le aynı otomobilde gitmişti. Tevhîd-i Efkâr gazetesinin sahibi Velit Ebüzziya, Son Telgraf gazetesi yazarları Sadri Ethem, Fevzi Lütfi Beyler mahkemenin tutuklama emri tebliğ edilince 20 Haziran’da Emniyet’e getirildiler ve iki gün sonra Diyarbakır’a gönderildiler. Gazeteciler Diyarbakır’a ulaşmadan önce 28 Haziran’da Şark İstiklâl Mahkemesi Şeyh Sait ve 29 arkadaşı hakkında idam kararını vermiş, bir gün sonra da infaz gerçekleştirilmişti. Şeyh Sait ve arkadaşları hakkındaki kararda Sebilürreşat gazetesi sahip ve yazarı Eşref Edib, Tevhîd-i Efkâr gazetesi sahibi Ebüzziya Velit, Son Telgraf sahip ve yazarları Sabri Ethem ve Fevzi Lütfi ile Toksöz gazetesi sahip ve sorumlu müdürü Abdülkadir Kemalî haklarındaki davalar ayrıca görülmek üzere ana davadan ayrılmıştı43. 41 A.g.e., s.53. 42 Avni Bey, o sırada izinli olan Savcı Süreyya Bey’e vekâlet ediyordu. 43 Mahmut Akyürekli, Şark İstiklâl Mahkemesi 1925-1927, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2013, s. 65. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 369 Gazetecilerin dosyalarının ayrılması, Elazığ’a intikallerinin gecikmesi yüzünden olmuştu.44 Oysa mahkeme, karardan önce suça azmettirdiği ileri sürülen gazetecilerle Şeyh Sait’i yüzleştirmek istemişti. Gazeteciler ana duruşmaya yetiştirilemeyince bu yüzleşme gerçekleştirilemedi45. Diyarbakır’a gelen gazetecilerden Velit Ebüzziya, Sadri Ethem, Fevzi Lütfi, Eşref Edib ve Adana’da yayınlanan Toksöz gazetesinin sa44 Eşref Edib, Diyarbakır’a gelmeden önce konakladığı Urfa hapishanesinde karşılaştığı bir kişinin intikalde geciktiğini söyledikten sonra şöyle dediğini aktarıyor: “Siz daha evvel gelecektiniz. Ali Saip Bey (Ursavaş) sizi Şeyh Sait’le karşılaştıracak, münakaşa ettirecekti. Sizi, Velit Bey’i, diğer gazetecileri birkaç gün Şeyh Sait’le oturtacaktı. Mahkeme de sizleri onunla konuşturacaktı. Sonra gerek İstanbul’dan gelen gazeteciler, geciktiğiniz için onları daha fazla bekletmeye siyasi vaziyet müsaade etmedi. Onlar hakkında son hüküm verildi ve infaz edildi. (Şeyh Sait) kabahati gazetecilere yükletmeye kalkıştı. Gazeteleri okuya okuya çılgın bir hale gelmiş, onun üzerine bu işe kalkışmış. Kendisine Ali Saip bey böyle kanaat vermiş. Eğer sen gazetecileri işe karıştırırsan idamdan kurtulursun. Seni sürgün etmekle yetiniriz.” (Gün, a.g.e., s. 65.) 45 Mahkemede Şeyh Sait’le olan diyalog Süreyya Örgevren’in anılarına şöyle yansır: “- Din ahkâmının tatbik edilmediğini matbuattan en fazla hangisi yazıyordu? Evet.. Matbuat idi, çok müessir oluyordu. Sebilürreşat çok yazıyordu. Şer’i şerife muhalif hareket olduğundan bahsediyordu. Demek gazetelerin yazmış olduğu bütün şeyleri hakikat olarak kabul ettin öyle mi? Der idik ki; eğer yalan olsa yazamaz, cesaret edemez. Hükümet kapatır der idik.. Binaenaleyh hakikat sayardık. Sebilürreşat daima diğer gazetelere istinad ederdi, bunlar bizim kin ve düşmanlığımızı doğurur ve artırırdı. Sebilürreşat kadar sana müessir olan hangi gazete vardı? Tevhîd-i Efkâr. O da din bahislerinde tesirli olurdu. Gazeteciler tâ ecnebiler içine kadar gidiyor. Bunlar iftira olsa nasıl kabul eder, hükümet müsaade eder derdim. (…) O iki gazeteden başka diğer gazeteleri sana göstersek, sen bunları okuduktan sonra hangisinin müessir olduğunu söyler misin? Anlarım tabii. (Örgeevren, a.g.e., s. 247,248) 370 HİLMİ BENGİ hibi Abdülkadir Kemalî (Öğütçü) 11 Temmuz’da “Hükümetin manevi nüfuzunu kırarak isyana sebep olmak” suçlamasıyla tutuklandılar; bir süre sonra da yargılanmak üzere Diyarbakır’dan Elazığ’a sevk edildiler. Şark İstiklâl Mahkemesinde yargılanan gazetecilerden bazılarının Ahmed Emin, Ahmet Şükrü (Esmer), İsmail Müştak ve Suphi Nuri’nin neden dışarıda oldukları yolundaki şikayetleri üzerine46 Vatan Gazetesi başyazarı Ahmed Emin47 ve Ahmet Şükrü48 İstanbul emniyetine götürüldüler ve ardından İstiklâl gazetesinden İsmail Müştak (Mayakon)49 ve Son Posta gazetesinden Suphi Nuri (İleri)50 ile birlik46 Yalman, a.g.e., s.171. 47 Ahmed Emin Yalman, 1888 yılında Selanik’te doğdu. Alman Lisesi’ni bitirdi. 1907 yılında İstanbul Hukuk Fakültesi’nde öğrenciyken Sabah gazetesinde çalışmaya başladı. Hukuk öğreniminden sonra ABD’ye giderek Columbia Üniversitesi’nde gazetecilik ve felsefe dallarında doktora yaptı. Yurda döndükten sonra 1917 yılında Mehmet Asım Us’la birlikte Vakit gazetesini çıkardı. Malta sürgünlüğünden döndükten sonra 1923’te Vatan gazetesini çıkardı ve başyazarlığını yaptı. İstiklâl Mahkemesinde yargılandıktan sonra bir süre gazeteciliğe ara verdi. 1940’ta Vatan’ı yeniden çıkardı, çok partili hayatı savundu. 1952 yılında uğradığı suikast girişiminde yaralandı. 1961’de çıkardığı Hür Vatan gazetesi fazla yaşamadı. 1972’de İstanbul’da ölen Yalman, liberal demokrat görüşleri ile tanındı, Amerikan yanlısı olduğu ileri sürüldü. 48 Prof. Dr. Ahmet Şükrü Esmer 1891’de Lefkoşe’de doğdu. İstanbul Hukuk Mektebi’ni bitirdi. ABD’de hukuk doktorası yaptı. Bu sırada New York’ta Sadâ-yı Vatan gazetesini çıkardı. Yurda döndükten sonra Vakit gazetesinde çalıştı. Son Telgraf gazetesinin ortaklarından oldu. Bir süre gazeteciliğe ara verdikten sonra Vatan ve Millîyet gazetelerinde görev yaptı. Gazeteciliğinin yanı sıra akademik çalışmalarını da yürüttü. 1939’da milletvekili seçildi. 1949’da Basın Yayın Genel Müdürlüğü yaptı. Laik ve sosyal demokrat görüşleri ile bilinen Esmer’in, hayatını kaybettiği 19 Ocak 1982 gününde bile Barış gazetesinde yazısı yayımlanmıştı. 49 İsmail Müştak Mayakon 1882’de Teselya’da doğdu. Mülkiye’yi bitirdi. Tanin gazetesinde çalıştı. İstiklâl gazetesini çıkardı. İstiklâl Mahkemesinde yargılandıktan sonra gazeteciliği bıraktı. Siirt Milletvekilliği yaptı. 1938’de öldü. 50 Suphi Nuri İleri, 1887’de Gelibolu’da doğdu. İstanbul Hukuk Mektebi’ni ve Paris Siyasal Bilimler Okulu’nu bitirdi. Ağabeyi Celal Nuri İleri’yle çıkardıkla- İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 371 te Konya, Adana, Gaziantep, Urfa yoluyla Diyarbakır’a gönderildiler. Yolculuk sırasında kendilerine oldukça iyi davranılmıştı. Sayha gazetesi sahibi Gündüz Nadir51 de Elazığ’a gönderilen gazeteciler arasındaydı. Bu sırada 12 Ağustos’ta Elazığ İstiklâl Mahkemesi’nin kararıyla Vatan gazetesi kapatılmıştı. Ahmed Emin ve arkadaşları Diyarbakır’a geldiklerinde mahkemenin nakli sürprizi ile karşılaştılar. Diyarbakır’da işini tamamlayan mahkeme, Elazığ’a taşınmıştı. Bunun üzerine gazeteciler 21 Ağustos’ta Elazığ’a giderek daha önce buraya gelmiş olan gazetecilerle buluştular. Yargılanmak üzere gelen gazetecilerle özellikle Mahkeme Başkanı Mazhar Müfit Bey arasında hakim-sanık durumundan çok milletvekili-gazeteci ilişkisi vardı; yeniyor, içiliyor, sohbetler, şakalar yapılıyordu. Üyelerden Ali Saip Bey ise daha katı bir duruş sergiliyor, Ahmed Emin’e şimdi sıranın kendilerinde olduğunu, intikamını alacağını ifade ediyor, önce asılacağını, sonra sürgün edileceğini daha sonra da babası ve kardeşinin de tutuklanacağını söyleyerek manevi işkence yapıyordu52. Eşref Edib’e göre Ali Saip, mahkemenin gölge başkanı gibiydi53. Nitekim mahkemenin son döneminde başkanlık görevinde rı İleri gazetesini yönetti. Sosyalist partisi genel sekreterliği, Türkiye Sosyalist İşçi ve çiftçi partisi üyeliği yaptı. Millî mücadeleye destek verdi. İkinci Lozan Konferansına danışman olarak katıldı. Cumhuriyet’in ilanından sonra Müstakil ve Son telgraf adlı gazeteleri (1924) çıkardı. İstiklâl Mahkemelerinde yargılanmasının ardından üniversitede akademisyenlik yaptı. 1945’te öldü. 51 Millî Mücadele’den önce İstanbul’da çıkan edebiyat ağırlıklı Hayat dergisinde çalıştı. 1925 yılı başında Adana’da Sayha gazetesini çıkardı. İstiklâl Mahkemesindeki yargılamadan sonra bir süre gazeteciliğe ara verdi. 1928 yılında İsmail Habib Sevük tarafından çıkarılan Maarif dergisinde yazılar yazdı. 52 A.g.e., s. 181,182. 53 “Mahkemenin iki yüzü var! Biri resmi yüzü, diğeri iç yüzü. Reis Mazhar Müfit (Kansu) mahkemenin resmi yüzünü idare ediyor. Ali Saip (Ursavaş) ise iç yüzünü. 372 HİLMİ BENGİ bulundu. Bu arada yargılamalar da yapılıyor, gazetecilere daha önce yazdıkları özellikle Tevhîd-i Tedrisat Kanunu ve medreselerin kapanışı hakkındaki yazılar soruluyordu. Önce Başbakan İsmet Paşa’dan yardım isteyen Ahmed Emin, onun Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal’i işaret etmesi üzerine af talebini en üst mercîye yapmış ve Adana’da iken Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa’ya hitaben bir telgraf çekmişti. Gazeteciler Diyarbakır’a gelince benzer içerikli bir telgraf daha çektiler54. Elazığ’a geldiklerinde aynı girişimi tekrarladılar. Bu kez gazetecilerin toplu olarak Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa’dan af talebini içeren bir telgraf metni hazırlandı. Başlangıçta bazı gazetecilerinimzalamak istemediği metin yeniden düzenlendi. Diğer direnenlerin ardından son olarak Velit Bey’in de ikna edilmesi üzerine55 on gazeBunun gibi Ankara’nın da iki şifresi var. Biri mahkeme reisliğine mahsus, diğeri de Ali Saip (Ursavaş)ın şahsına. Görünürde reis Mazhar Müfit (Kansu), hakikatte mahkemenin diktatörü Ali Saip. Herkes bunu biliyor; mahkeme reisi, azaları, savcısı, kalem memurları, gazeteciler, hatta halk.” (Gün, a.g.e., s.105, 106.) 54 Seyahat sırasında kendisine ticaret yapmayı telkin eden fıstık tüccarı Abdullah’ın verdiği ilhamla Ahmed Emin’in kaleme aldığı, Suphi Nuri, İsmail Müştak ve Ahmet Şükrü’nün de imzaladığı telgraf metni özetle şöyle: “Biz yüksek dehanızın kurduğu rejimin tabii ve samimi adanmışları ve hizmetkârlarıyız. Vücuda getirdiğiniz büyük binada samimiyetle fikir amelesi olarak çalıştık. Ortaçağı kaldırıp onun yerine az zamanda bu asrı ikame etmek hususundaki muazzam eseriniz, en büyük ve samimi emellerimizin gerçekleşmesinden başka bir şey değildir. (…) (Yazdıklarımızın) Şeyh Sait gibi hainlerin suikastını kolaylaştıracağı tarzında bir zannı hatıra getirebileceğini tasavvur etseydik kalemimizi kırmakta saniye tereddüt etmezdik. Bundan sonra gazetecilik ve siyasetin tamamıyla dışında kalacağımızı ve sakin ve iktisadi çalışmalar ile memlekete faydalı olmaya çalışacağımızı temin ederiz.” (Yalman, a.g.e., s. 174; Taha Akyol, Atatürk’ün İhtilal Hukuku, Doğan Kitap, İstanbul, 2012, s.483; Hasan Rıza Soyak, Atatürk’ten Hatıralar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2004, s. 332.) 55 Velit Ebüzyiya “Bizim suçumuz mu var ki merhamet dileneceğiz. Var ise mahkûm İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 373 tecinin imzasıyla metin Ankara’ya gönderildi.Bu girişimde Mahkeme Başkanı Mazhar Müfit’in ‘…Ben vicdanımı Ankara’ya sattım. Bana as derlerse asarım, bırak derlerse bırakırım, bu sebeple siz Ankara’ya başvurup işinizi halletmeye bakın”56 şeklindeki sözlerinin de etkili olduğu ileri sürülür57. etsinler, yoksa berat kararı versinler. Ankara’ya telgraf çekmek de ne oluyor?” diyerek metni imzalamak istememişti. Fevzi Lütfi ve Abdülkadir Kemalî de Velit beye hak verdilerse de diğerlerinin ısrarları üzerine metni imzaladılar. Velit Bey ise “Ne zillet bu, ne zulüm bu. İnsan yaşamaktan iğrenir, tiksinir. Bir sürü masum insanı yakala. Hic suçları yokken hapishaneleri doldur. Aylarca darağaçları altında sorguya çek, kıvrandır, öldür. Sonra hiçbir suç isnadına imkan bulamayınca ‘af ve müsamaha et de seni beraat ettireyim’ de. Bu ne hayasızlık. Bu ne zulüm ve işkence. Engizisyondan bin beter.” şeklinde tepki koymuştu. Ancak Edib Bey’in telkinleriyle metni o da imzaladı. (Gün, a.g.e., s.185, 191.) 56 Ekrem Dumanlı, “Vicdanını Ankara’ya Satan Hakimler”, Zaman, 7 Temmuz 2015. 57 Metin şöyle: “Ankara’da Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa hazretlerine, Şark İstiklâl Mahkemesi karşısında isticvablarımız (sorgulanmalarımız) icra ve ikmal olunduğu şu günlerde tahdis-i nimet kabilinden bir hareketle huzur-u ulviyetinize çıkmayı vecibeden addettik (yüce huzurunuza çıkmayı görev saydık). Cumhuriyetin sadık birer amelesi, inkılabın samimi bir hadimi olduğumuzu ispat etmiş olmak kanaatiyle, bîpeyan (sonsuz) bir fahr ve gurur hissederek zat-ı riyasetpenâhlarına bir kere daha arzederiz ki, bu kanaat şu dakikada vicdanlarımızı müsterih etmekle beraber bundan daha çok güvendiğimiz nokta, asalet-i kalbînizin lütf-i hata pûşanesidir güvendiğimiz nokta, asil kalbinizin hataları örten lütfudur.) Bu lütfun yâd-ı imtinankârenesiyle (minnetle) ve zeval-i nâpezir (devamlı kalıcı) bir irtibat-ı kalbî ile bundan sonra vazifemize devam edebilmek, vicdanlarımızda hasıl olan intibahı (uyanışı) harekât-ı müstakbelemize rehber edinerek yüksek gayemize doğru temiz nasiye ile (yüzle) yürüyebilmek için feyz-i inzâr-ı itimadınızın bizlerden diriğ buyurulmamasına (esirgenmemesine) pek muhtacız. Huzur-u muhakemede taayyün eden (belirginleşen) masumiyetimiz için Büyük Münci’nin (önderin) yüksek vicdanından duyacağımız müjde-i afv ve müsamaha iledir ki bizim için kıymetdar (değerli) olur. Bu lütfu bizden esirgemeyeceğinizi uluvvükalbinizden (yüce kalbinizden) ümit ederek en derin tazimatımızı arz ve takdim ederiz, Muhterem Reis-i Cumhur hazretleri. On gazetecinin imzası.” (Gün, a.g.e., s.192, Cumhuriyet, 14 Eylül 1925) 374 HİLMİ BENGİ Bu toplu af talebi üzerine Cumhurbaşkanı da İstiklâl Mahkemesine bir telgraf göndererek “nazar-ı insafa almak muvafıktır” ifadesiyle gazetecilerin durumlarının değerlendirilmesini istedi. Gazi Mustafa Kemal, doğrudan gazetecilerin salıverilmesi ile ilgili bir emir vermemişti ama gazetecilerin serbest bırakılmasında kendisi açısından bir sakınca olmadığı yolundaki nazik ve diplomatik ifade mahkemeye verilen dolaylı bir talimat niteliğindeydi58. Cumhurbaşkanının tavrı etkisini göstermişti. İddianamede önce sanıkların hükümeti diktatörlükle suçlayarak devleti lekelemeye çalıştıklarından, basın hürriyetini kötüye kullandıklarından ve halkı tahrik ettiklerinden söz ediliyor; ardından “devletin iç güvenliğini bozucu nitelikteki bu fiillerin Matbuat Kanununun 17. Maddesine göre suç teşkil ettiği belirtiliyor, yazıların yayınlanmasından itibaren 3 ay içinde işlem yapılmadığı için” davanın düşmesi talebinde bulunuluyordu. Savcı gazetecileri hem suçluyor hem de zaman aşımı gerekçesiyle haklarında işlem yapmaya gerek duyulmadığını bildiriyordu. O sırada savcılığa Avni Bey vekâlet ediyordu59. Savcının yaklaşımında Cumhurbaşkanı58 Metin şöyle: “Şark İstiklâl Mahkemesi Müdde-i Umumiliğine (Savcılığına), Gazetecilerin mahkemeye celbinden sonra Anadolu’da ve isyan sahasındaki meşhudatları üzerinde hata ettikleri ve nadim oldukları hakkındaki telgrafnamelerini evvelce mahkemenin nazar-ı adaletine takdim etmiştim. Bu defa yine müştereken yukarıdaki telgrafla müracaat ediyorlar. Bunu da nazar-ı insafa almak muvafıktır, efendim.” (Cumhuriyet, 14 Eylül 1925, Gün, a.g.e., s.193, Yalman, a.g.e., s.187, Soyak, a.g.e., s.334). 59 Ahmet Emin, asıl savcı Süreyya Bey görevinin başında olsa kurtulmalarının zor olduğu görüşündedir. (Yalman, a.g.e., s.187.) Oysa Savcı Süreyya Bey, gazetecilerin Şeyh Sait davasına dahil olmaları için bir sebep bulunmadığı kanaatindedir. (Doğan, a.g.e., s.173). Süreyya Bey anılarında, izinli olduğu sırada yapılan gazeteciler yargılaması hakkında “gerek gazetecilerin muhakeme dosyasını şöylece bir gözden geçirerek, gerekse bu zatların mevkuf olarak yargılandıkları günlerde mahkeme dışındaki durumları ve bazı olayları müddeiumumilikte (savcılıkta) dinleyerek öğrendiklerim çok enteresan şeylerdir” değerlendirmesini yapar. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 375 nın etkisi açıktı. Nitekim iddianameyi “adli ve siyasi tarihimize yüksek bir adalet hatırası” olarak niteleyen savcı, gazetecilerin Cumhurbaşkanından af dilemelerini övüyor, Cumhurbaşkanının takdiri “insaf nazarı” ile mahkemeye bırakmasını da “ulvî bir hareket” olarak değerlendiriyordu60. Mahkeme de savcının talebi doğrultusunda karar verdi61. Velit Bu üstü kapalı ifadeler Ahmed Emin’in kuşkusunun yersiz olmadığı intibaını vermekle birlikte Süreyya Bey İstiklâl Mahkemesindeki görevi sırasında hukuk kuralları içinde kalmaya özen gösterdiğini ifade eder. (Örgeevren, a.g.e., s. 281.) 60 Gün, a.g.e., s.196. 61 Mahkeme kararı şöyledir: “... Yazılarıyla halkı isyana teşvik ve isyanla alakadar olmak cürümlerinden maznunu aleyhim ve mevkuf bulunan (tutuklu sanık) Sebilürreşat muharriri (yazarı) Sirozlu olup Dersaadet’te mukim Eşref Edib Bey bin İslam ve Tevhîd-i Efkâr gazetesi muharriri Dersaadet’te mukim Velit bin (oğlu) Ebuzziya Tevfik Bey ve Son Telgraf muharriri, Sadri Ethem Bey bin İbrahim Ethem ve Fevzi Lütfi Bey bin Lütfi ve Toksöz muharriri Adana’da Ceyhan kazasında mukim muharrir Abdülkadir Kemalî Bey bin Bekir Sıtkı ve Vatan gazetesi sahibi Ahmed Emin Bey ve muharrirlerinden Ahmet Şükrü Bey ve İstiklâl gazetesi muharriri İsmail Müştak Bey ve Sayha gazetesi muharriri Gündüz Nadir Bey ve İleri gazetesi muharriri Suphi Nuri Bey haklarında icra kılınan muhakeme neticesinde, bunlardan Velit ve Suphi Nuri ve İsmail Müştak ve Sadri Ethem , İsmail Müştak, Gündüz Nadir beylerin isyanla alâkadar olduklarına dair temin-i vicdana kâfi delâil ve vesâik ( vicdani kanaat sağlamaya yeterli delil ve belge) görülmediği ve fakat kasta makrun (kasıtlı) olmasa bile yazılarının bu havalîde (yörede) su-i-tesir hâsıl ettiğine (kötü etki bıraktığına) kendileri de kail (kabul etmiş) ve bu halin binnetice ibret ve intibâhı (uyanıklık) mûcip olduğu anlaşılmış ve Reisicumhur hazretlerine takdim ettikleri ve aynen kıraat olunan (okunan) telgraflar da bunu te’yid ettiğine binaen (doğruladığından) beraatlarına ve diğer maznun (sanık) Ahmed Emin ve Ahmed Şükrü ve Eşref Edib ve Fevzi Lütfi beylerin yazıları gerçi isyan üzerinde tesir husâle getirmiş ise de bunun kasta makrun olduğuna dair emâre ve delâil-i kanuniyenin adem-i mevcudiyetine (kasıtlı olduğuna ilişkin yasal delilin bulunmamasına) ve mamafih (bununla birlikte) bu halin bilmeyerek netâyic-i müessife husule getirdiğine (kötü sonuç doğurduğuna) kani bulunmalarına binâen delâil- i cedide zuhurunda (yeni deliller ortaya çıktığında) icabât-ı kanunîsine tevessül edilmek (yasal gereği yerine getirilmek) üzere adem-i mes’uliyetlerine (sorumlu olmadık- 376 HİLMİ BENGİ Ebüzziya, Suphi Nuri, İsmail Müştak, Sadri Ethem ve Gündüz Nadir berat etmiş, Ahmed Emin, Ahmet Şükrü, Eşref Edib ve Fevzi Lütfi yeni deliller bulunduğu takdirde tekrar yargılanmak üzere muhakemeden men edilmelerine karar verilmişti62. Yani Cumhurbaşkanının dolaylı onayı doğrultusunda gazeteciler serbest bırakılmıştı ama her an haklarında takibat yapabilmek için de bir açık kapı bırakılmış, adeta Demokles kılıcı tümüyle kaldırılmamış, sadece kınına sokulmuştu. Ancak kılıç bir tek Toksöz gazetesi sahibi Abdülkadir Kemalî Bey’in üzerinden tümüyle kalkmamıştı. Kemalî Bey, Adana Asliye Mahkemesi’nin zaman aşımından önce takibata başlaması sebebiyle suçlu sayılmış ve dosyası Ankara İstiklâl Mahkemesine gönderilmişti. Ankara İstiklâl Mahkemesi tarafından hapis cezasına çarptırılan Abdülkadir Kemalî, yaklaşık dört buçuk ay hapis yattıktan sonra serbest bırakılmıştır63. larına) ve cümlesinin (tamamının) sebebi âharla mevkuf (başka bir suçtan dolayı tutuklu) değil iseler tahliyelerine ve diğer maznun Abdülkadir Kemalî Bey’in de şark isyanıyla alakası görülmemiş ve fakat halkı isyana teşvik cürmünün mahall-i vak’a-i dairesi (suçun işlendiği yer) kazamız haricinde olduğundan, mâbihizzannî (zan sebebi) olan fiilin Adana vilayet-i dahilinde vuku bulmuş olmasına binaen hakkındaki davanın işbu evraktan tefriki (ayrılması) ile mûmaileyhin (adı geçenin) evrakı ile ma’an ait olduğu (ilgisi yönüyle) Ankara İstiklâl Mahkemesine tevdii ve îzâmına (gönderilmesine) vicahen (yüzlerine karşı) ve müttefikan (oy birliğiyle) karar verildi.” Cumhuriyet, 14 Eylül 1925, s.2; Akyürekli, a.g.e., s.116; Gün, a.g.e., s.199,200;Yalman, a.g.e., s.188. EK: 3) 62 Karar açıklandıktan sonra Cumhuriyet gazetesi muhabiri Doğan Bey, gazetecilerden bir kısmına “beraat”, bir kısmına da “adem-i mes’uliyet” kararı verildiğini hatırlatarak savcıya bu ikisi arasındaki farkı sorar. Savcı da “Beraat kararında fiil memnu’i kanuni var, fakat delail yok demektir; adem-i mes’uliyet kararında fiil var fakat kanunen müstelzim ceza değildir. Binnetice ikisi arasında hiçbir fark yoktur” cevabını verir. (Cumhuriyet, 14 Eylül 1925, s. 2) 63 Kemalî Bey, 24 Eylül 1930’da Ahali Cumhuriyet Fırkası’nı kurmuş ama partinin faaliyetine izin verilmemiştir. Kemalî Bey, muhalif yayınını Toksöz’den sonra çıkardığı Ahali’de sürdürünce bu gazete de kapatıldı ve kendisinden “bir daha muhalefet etmeyeceği” yolunda taahhütname alındı. Abdülkadir Bey, İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 377 Özgürlüğe kavuşmanın ardından Ahmed Emin ve Ahmet Şükrü İstanbul’a dönerken gazetelerinin tekrar açılması için devlet ricaliyle görüşebilmek umuduyla Ankara’ya uğrarlar; ancak başvurdukları tüm kapılar kapalıdır. Bu durum, her ne kadar mahkeme tarafından cezalandırılmamış olsalar da cumhurbaşkanından af dileyen gazetecilerin devlet ricali nezdinde tam anlamıyla itimada mazhar olmayı başaramadıklarını gösterir. Ahmed Emin yaklaşık bir yıl sonra kendini yeniden İstiklâl Mahkemesinin karşısında bulacaktır. Ancak bu kez sanık değil tanık olarak. İzmir suikastı davasına bakan Ankara İstiklâl Mahkemesi Rauf Bey’in bir mektubu dolayısıyla ifadesine başvurulmuş ve daha sonra serbest bırakılmıştır64. Gazetesini yeniden açtırma girişimlerini başaramayan Ahmed Emin, yaklaşık on yıllık aradan sonra 1936 yılı başlarında Ankara’da Karpiç lokantasında buluştuğu Atatürk’e bağlılığını bildirdi ve bu biat sonrasında yeniden gazeteciliğe dönmesine izin verildi65. ANKARA İSTİKLÂL MAHKEMESİNDE YARGILANAN GAZETECİLER Şeyh Sait isyanının ardından Takrir-i Sükûn Kanunu ile Ankara’da da bir İstiklâl Mahkemesi kurulmuştu. Ankara İstiklâl Mahkemesi üyeleri TBMM’nin 7 Mart 1925’teki tutuklanacağı haberini alınca yeniden mahkemeye düşmemek için 24 Aralık 1930’da Suriye üzerinden Beyrut’a kaçtı ve burada lokanta işletti. Atatürk’ün vefatından sonra 1939’da çıkarılan afla yurda döndükten sonra gazeteciliğe dönmedi, avukatlık ve hakimlik yaptı. (Işık Öğütçü, Orhan Kemal’in Babası Abdülkadir Kemalî Bey’in Anıları, Everest Yayınları. 64 Yalman, a.g.e., s. 195. 65 Yalman, a.g.e., s. 215. 378 HİLMİ BENGİ 71. birleşiminde seçildi. Karahisar-ı Sahip (Afyonkarahisar) Milletvekili Ali (Çetinkaya) mahkeme başkanı, İzmir Milletvekili Necati Bey (Uğural) savcılığa getirildi. Gaziantep Milletvekili Kılıç Ali ile Rize Milletvekili Ali (Zırh) Bey üye, Aydın Milletvekili Reşit Galip Bey de yedek üyeydi66. Necati Bey’in annesinin rahatsızlığı sebebiyle istifası üzerine yerine savcılığa bu kez Denizli milletvekili Necip Ali (Küçüka) Bey seçildi. Heyet içinde savcı ve bir üye hukukçuydu67. Mahkeme başlangıçta askerlikten firar edenleri yargıladı. İstiklâl Mahkemeleri içinde verdiği kararlar ve yansımaları itibariyle en dikkat çekenlerden biri olan Ankara İstiklâl Mahkemesinin bakmış olduğu davaların en önemlisi kuşkusuz Millî Mücadelenin önde gelen isimlerinin yargılandığı İzmir Suikastı davasıdır. Yıllarca tartışılacak olan bir diğeri de şapka davasıdır. Sivas, Tokat, Erzurum, Rize, Giresun’da da gezici olarak görev yapan Ankara İstiklâl Mahkemesi ayrıca rejime muhalefet ettiği gerekçesiyle hemen her siyasi görüşten birçok muhalif gazeteciyi de yargılamıştır. Ankara İstiklâl Mahkemesi, İsyan Bölgesi (Şark) İstiklâl Mahkemesi ile birlikte yaklaşık iki yıl görev yaptıktan sonra, Meclis’in 7 Mart 1927’de aldığı kararla kapatılmıştır68. TANİN DAVASI Takrîr-i Sükûn Kanunu’nun kabulünden sonra Hüseyin Cahit eleştirel bir tutum takınmıştı. Tanin’de okuyuculara yaptığı açıkla66 TBMM Zabıt Ceridesi, D.II, C 15, s.225. 67 Mahkeme Başkanı Ayfon milletvekili Ali Bey (Çetinkaya) ile üye Kılıç Ali askerdi. Reşit Galip Bey de Tıp doktoruydu. Savcı Necip Ali (Küçüka) kendisinden önce aynı göreve seçilen Necati Bey gibi hukukçuydu. Hukukçu diğer üye Rize Milletvekili Ali (Zırh) Bey’di. Mahkeme heyetinin dördünün isminin Ali olması sebebiyle bu mahkemeye “Dört Aliler Divanı” denilmiştir. 68 Neziroğlu, a.g.e., s. XII. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 379 mada, bu kanunun çıkmasından sonra artık politik yazı yazmayıp, anılarını kaleme alacağını69 ifade ederek adeta bir protesto tavrı ortaya koyan Hüseyin Cahit, “Sokakta nara atan sarhoşların da İstiklâl Mahkemeleri’ne verilip verilmeyeceği” gibi iğneleyici ifadelerle çıkarılan yasayı ve kurulan İstiklâl Mahkemelerini eleştirmişti70. Tanin gazetesinin, Terakkiperver Cumhuriyet Partisi bürosunun 12-13 Nisan gecesi polis tarafından aranması ile ilgili haberi “baskın” başlığıyla yayınlaması bardağı taşıran damla oldu. Bunun üzerine gazete binası İstiklâl Mahkemesi kararıyla polis tarafından arandı. Yazı işleri müdürleri Baha ve Kadir Beyler ile sorumlu müdür Muammer Bey tutuklanarak Ankara’ya gönderildiler. Tanin, 16 Nisan’da Bakanlar Kurulu kararı ile kapatılırken, “gelişmeler hakkında kendisinden bilgi alınmak üzere Emniyet’e getirildiğini zanneden” 71 Hüseyin Cahit yargılanmak üzere 19 Nisan’da Ankara’ya getirildi. Hüseyin Cahit Bey Türkiye sınırları dışında tanınmış bir gazeteci olduğu için, tutuklanması dış basına da yansıdı. The Times, Sultan Hamit rejimini devirmiş olan İttihat ve Terakki Partisi’nin liderlerinden olarak tanımladığı Cahit Bey’in, Malta’ya sürülenler arasında bulunduğunu, daha önce Ağa Han’ın mektubu dolayısıyla yargılanıp beraat ettiğini hatırlatıyor, hükümete yönelik eleştirileri dolayısıyla tutuklandığını bildiriyordu72. Hüseyin Cahit’in Hacıbayram Camii yakınlarındaki iki katlı köhne bir binada73 kurulan Ankara İstiklâl Mahkemesindeki yargı69 Hüseyin Cahit, “Karilere Veda”, Tanin, 6 Mart 1925, s.1. 70 Tanin, 10 Mart 1925, s. 1. 71 Yalçın, Halkçı, 28 Haziran 1955. 72 The Times, 29 Nisan 1925, s. 13. 73 Şevket Süreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1971, s.369. 380 HİLMİ BENGİ laması 27 Nisan’da başladı. Yazar, sadece Tanin’deki “Baskın” başlıklı haber yüzünden değil, Lozan’dan itibaren gazetesinin izlediği politika yüzünden yargılanıyordu. Nitekim Malta sürgünlüğünde aynı kaderi paylaştığı bu kez karşısında sanık olarak bulunduğu Mahkeme Başkanı Ali (Çetinkaya) Bey bunu ifade etmekten kaçınmamıştı. Takrîr-i Sükûn Kanunu çıktıktan sonra Tanin’de yer alan yazılarda hükümeti protesto etmenin amaçladığını ileri sürüyor, “Karîlere (okurlara) Veda” başlıklı yazının “Memlekette artık hürriyet ve bâhusus söz ve yazı hürriyeti kalmadığından, siyasi yazılara veda etmek mecburiyetinde kaldığınızı ilan şeklindedir” diyordu. Sorgulamalar sırasında muhabirler Nureddin, Muammer ve Kadri Bey’ler yetkinin Cahit Bey’de bulunduğunu, bir çalışan olarak kendilerinin gazetenin izlediği politikaya uymak zorunda olduklarını söylerken Hüseyin Cahit kendi sorumluluğunu reddediyordu. Savcı Necip Ali Bey, 5 Mayıs Salı günü iddianameyi okudu. İddianamede, gazetenin baskın kelimesini kullanmakla Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasında yapılan aramayı kamuoyuna hukuk dışı bir işlem gibi göstermeye çalışıldığı ve böylece halkın tahrik edilmesinin amaçlandığı ileri sürülüyordu. Savcı, Lozan’dan itibaren izlediği eleştirel politikanın, Hüseyin Cahit’in hükümete ve cumhuriyete karşı kinle dolu olduğunu ortaya koyduğunu ileri sürüyordu. Hüseyin Cahit, 7 Mayıs 1925 Perşembe günü savunmasını yaptı. İddialara tek tek cevap vererek suçlamaları reddeden Hüseyin Cahit, fikrin suç sayılamayacağını ifade ediyordu. Takrir-i Sükûn Kanunundan önceki fiil ve davranışlarından dolayı yargılanamayacağını, kanunun geriye yürütülemeyeceğini savunan Hüseyin Cahit, tarihe mal olacak olan şu sözleri söylüyordu: “Türk Cumhuriyeti’nin adlî tarihine öyle elim bir örnek kaydedilir ki, tarihî bir muhakeme gördüğünü bildiren yüce mahkememiz tarih huzuruna böyle bir karar ile çıkmaktan kaçınacağına şüphem yoktur. Her- İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 381 halde böyle bir mahkemede ben hakim olmaktan ise mahkûm vaziyetinde bulunmayı tercih ederim.” Hüseyin Cahit, İstiklâl Mahkemesine meydan okuma niteliğindeki bu ifadelerden sonra savunmasını isim vermeden Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal’e gönderme yaptığı şu sözlerle tamamladı: “En hürmet ettiğimiz ağızlar bize ‘Hürriyet-i matbuatın ilacı gene hürriyet-i matbuattan ibarettir’ demiyor mu? Bunlar demiyorlardı ki ‘Hürriyet-i matbuatın ilacı sonradan bir İstiklâl Mahkemesi teşkil ederek ve kanunu makabline teşmil eyleyerek gazetecileri mahkûm etmekten ibarettir. (…) Bu müdâfaaya istinad ederek diyorum ki, vatanın en yüksek fikr-i adaletini temsil etmesi lazım gelen mahkeme-i âliyeleri beni mahkûm edemez. Yalnız kasıt, intikam ve kuvvet mahkûm edilebilir.” 74 Mahkeme heyeti kısa bir aradan sonra kararını açıkladı. Hüseyin Cahit, Matbuat Kanunu’nun 17. maddesine göre süresiz sürgün cezasına çarptırılıyor, cezasını Çorum’da çekmesine karar veriliyordu. Tanin sorumlu müdürü Muammer Bey ve yazarlardan Nuri Bey aynı kanunun 19. maddesinin üçüncü fıkrasına göre ikişer sene hapis cezasına çarptırılıyor, suça iştiraki sabit olmayan Baha Bey beraat ediyor, tutukluluk süresi yeterli görülen yazı işleri müdürü Kadri Bey serbest bırakılıyordu. İZMİR SUİKASTI DAVASI Çorum’da sürgün hayatı yaşayan Hüseyin Cahit, bir yıl sonra yeniden kendini Ankara İstiklâl Mahkemesinin huzurunda bulacaktır. Bu kez suçlama daha ağırdır: Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Paşa’ya yönelik suikast teşebbüsünde bulunmak. Hüseyin Cahit’in gazetesindeki yazıları suç sayılıyor, Şükrü ve Cavit Beylerle birlikte suikastı teşvik ettiği ileri sürülüyordu75. 74 Yalçın, Halkçı, 8 Temmuz 1955. 75 Sema Ilıkan, Faruk Ilıkan, Ankara İstiklâl Mahkemesi, Ankara İstiklâl 382 HİLMİ BENGİ Bu ağır suçlama sebebiyle Hüseyin Cahit, maceralı bir yolculuğun ardından Çorum’dan Ankara’ya getirildi; ancak 2 Ağustos 1926’da başlayan duruşmaya yetişemedi76. Kendisi sürgünde iken planlandığı iddia edilen İzmir Suikastı sebebiyle suçlanmasına anlam veremeyen Hüseyin Cahit, İstiklâl Mahkemesine ve özellikle Mahkeme Başkanı Ali Bey’e güvenemediği için tedirgindi ve idam edilebileceği kuşkusunu taşımaya, Ankara’ya gidişinin “ebedi bir yolculuk” olabileceğini düşünmeye başlamıştı. Ancak korktuğu başına gelmedi. 11 Ağustos günü yapılan duruşmada savcı Necip Ali Bey, başlangıçta İzmir suikastının tertipçileri arasında gösterdiği Hüseyin Cahit Bey hakkında yeterli kanıt bulunamadığını belirterek beraat istedi. Hüseyin Cahit de savunmasında sürgünde bulunduğu bir sırada yapıldığı ileri sürülen bir tertipten kendisinin suçlanamayacağını ifade etti. 26 Ağustos 1926 Perşembe günü karar açıklandı. Savcının talebine uyan mahkeme, beraat kararını şu ifadelerle açıklıyordu: “Hüseyin Cahit Bey’in Cavit Bey’in evindeki toplantılara iştirak eylediği ve başmuharriri bulunduğu Tanin gazetesinde bu toplantının müzakere ve kararlarını bazı makalelerle neşretmiş olduğu tezahür etmişse de gizli hey’etin suikast ve hükümeti devirme kararına takaddüm eden zamanlarda tevkif ve muhakeme ve sürgün edildiği tespit olunmuş ve onun dahi gizli, cinaî ve siyasi teşebbüslerde medhal ve iştiraki bulunmadığı anlaşılmıştır.”77 Sürgün cezası onun için hayırlı olmuş, idamdan kurtulmasını Mahkemesi’nde Cereyan Eden Suikasd ve Taklib-i Hükümet Davası’na Ait Resmi Zabıtlar, Simurg Kitapçılık Yayıncılık, İstanbul, 2005, s.7. 76 Polis nezaretinde 1 Ağustos’ta yola çıkan Hüseyin Cahit, otomobilin arızalanması sebebiyle bir gün sonraki trenle Ankara’ya intikal ettirilebilmiştir. (Bengi, a.g.e., s.250) 77 TBMM Arşivi, Ankara 2. İstiklâl Mahkemesi Karar Defteri IV-3, E. No: 69, Karar No: 111. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 383 sağlamıştı. Bu yargılamadan beraat etmesine rağmen Hüseyin Cahit, sürgün cezasına devam edilmek üzere mahkeme tarafından Çorum’a gönderildi. Bu arada gazeteci milletvekillerinden Hakkı Tarık (Us) devreye girdi. Ceza yazasındaki değişiklikle müebbet sürgün cezasının kaldırıldığı, sürgünün 3 yıldan fazla olamayacağının hükme bağlandığı hatırlatılarak Hüseyin Cahit’in, yargılama sırasındaki tutukluluk hali de göz önünde bulundurulduğunda cezasını tamamlamış sayılması gerektiği belirtildi ve serbest bırakılması istendi. Mahkemenin bu başvuruya dayanarak verdiği serbest bırakma kararı ancak Hüseyin Cahit’e Çorum’a gittikten sonra bildirildi. Hüseyin Cahit’in, Ankara’da bulunduğu sırada serbest kalmak için Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal ve Başbakan İsmet Paşa ile temaslar yaptığı ileri sürülür78. Yalçın, Cumhurbaşkanı ile görüşme iddiasını reddederken, İsmet Paşa ve mahkeme heyeti ile görüşmesinin serbest bırakılmasından sonra gerçekleştiğini ifade eder79. Hüseyin Cahit, bu badireleri atlattıktan sonra gazeteciliğe ara verir ve bir süre İsmail Müştak’la birlikte gümrük komisyonculuğu yapar80. ZEKERİYA SERTEL, CEVAT ŞAKİR VE ATA ÇELEBİ’NİN YARGILANMALARI Ankara İstiklâl Mahkemesi 1925 Nisan’ında Hüseyin Cahit’in yanı sıra gazeteci Zekeriya (Sertel), sonradan Halikarnas Balıkçısı olarak tanınacak olan Cevat Şakir (Kabaağaçlı) ile Mersinli gazeteci Ata Bey’in de yargılanmalarına sahne olacaktır. 78 (Feridun Kudret) Kandemir, İzmir Suikastının İçyüzü, Ekicigil Tarih Yayınları, İstanbul, 1955, s. 119. 79 Yalçın, Siyasal Anılar, s. 285. 80 Bengi, a.g.e., s. 267. 384 HİLMİ BENGİ Zekeriya Bey, eşi Sabiha hanım ve çocuğuyla Gülhane Parkında piknik yaparken polis tarafından Ankara’ya gönderilmek üzere emniyete götürülmüştü. Zekeriya Bey, o sıralarda, çıkardığı Resimli Hafta81 gazetesinde Millî Mücadelenin kahramanlığının tek bir kişiye mal edilemeyeceği görüşünden hareketle bir meçhul asker anıtı dikilmesi gerektiği yönünde kampanya başlatmıştı. Bu kampanya dolayısıyla görüşlerine başvurulacağını düşünüyordu. Ancak kendisini İstiklâl Mahkemesinde yargılanmak üzere Ankara’ya gönderilmek için tren garında buldu. İstasyonda aynı gazetenin yazarlarından Cevat Şakir ile karşılaşmıştı. Trenle Ankara’ya getirilen iki arkadaş ayrı ayrı Polis Müdürlüğünün nezarethanesine konuldular. Üç gün sonra ise İstiklâl Mahkemesi Heyetinin karşısındaydılar. 28 Nisan 1925’te yapılan yargılamanın gerekçesi, Cevat Şakir’in, Resimli Hafta adlı dergisinde Hüseyin Kenan müstear adıyla kaleme aldığı, babasını öldürme suçundan bir süre hapis yattığı cezaevi anılarından oluşan “Hapishanede idama mahkûm olanlar bile bile ölüme nasıl giderler” başlığı altındaki yazıydı82. Mahkeme, dergide yer alan ifadelerin halkı orduya ve hükümete karşı kışkırtma anlamına geldiği görüşündeydi. Derginin sahibi ve sorumlu müdürü Zekeriya Bey ve Hüseyin Kenan müstear adını kullanan yazar Cevat Şakir Bey bu yüzden Ankara İstiklâl Mahkemesine getirilmişlerdi. Önce Zekeriya Bey, sonra da Cevat Şakir Bey sorgulandı. Yapılan duruşmanın ardından mahkeme, dergide yer alan yazıda memleketin içinde bulunduğu olağanüstü durumda ordunun maneviyatını ihlal ve askeri kaçmaya kışkırtıcı bir kasıt görüldüğü ifade ediliyor, bu gerekçeyle sanıklar, Ceza Kanunu’nun 60. maddesi uyarınca üç sene sürgün 81 Resimli Ay gazetesinin çıkması engellenince Resimli Hafta adı ile yayınlandı. 82 Resimli Hafta, 13 Nisan 1925, s.6. (EK: 4) İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 385 cezasına çarptırılıyordu. Bu cezayı Zekeriya Bey Sinop’ta Cevat Şakir Bey Bodrum’da çekecekti. Kararın ardından Cebeci hapishanesine getirilen Zekeriya ve Cevat Şakir Beyler kapıda mahkeme sonucunu merak eden Hüseyin Cahit ve Ata Bey’le karşılaşırlar. Sertel, bu karşılaşma anını şöyle anlatıyor: “Kollarımızı sallaya sallaya mahkemeden çıktık. Bir arabaya bindik. Sevine sevine hapishaneye döndük. Hüseyin Cahit’le Ata Celebi bizi kapıda merakla bekliyorlardı. “Ne oldu? Nasıl geçti?” dediler. “Darısı başınıza” dedik. “Ne o, berat mı ettiniz?” ‘Hayır, üç sene kalebentlik cezası verdiler. Ölüm beklerken üç sene kalebentlik cezası bize öyle hafif gelmişti ki, onlara da aynı cezanın verilmesini diler olmuştuk.” 83 Aynı günlerde yargılanan, Mersin’de yayınlanan Doğru Öz gazetesi sahibi Ata Çelebi de bir yıl hapse mahkûm edildi. Onun da suçu inkılaplara muhalefetti84. Ata Çelebi hücresine döndüğünde karşılaştığı Zekeriya Sertel ve Cevat Şakir’e şöyle diyordu: “Burası bir cehennemdir, bir salhanedir (mezbahadır). İstiklâl Mahkemesine getirilenlerin yüzde doksanı öldürülür. Eğer mahkeme sizi savunma için bildirilen günden önce çağırırsa, hakkında idam hükmü ve83 Zekeriya Sertel, Hatırladıklarım, İstanbul, 1968, s. 145. 84 C.H.F.’nin hazırladığı istihbarat raporlarında Ata Çelebi ile ilgili olarak “Bu adam komünisttir. Gazi Paşa Hazretlerine kadar dil uzatmış, memleketin emniyeti dâhiliyesini ihlal edecek neşriyatta bulunduğundan İstiklâl Mahkemesinde bir sene hapse mahkûm olmuş ve komünistlikten maznunken berâyı muhakeme Ankara’ya sevk edilmiş, çok kıymetsiz, kararsız dönek bir adamdır. Her türlü tezviratı(yalan) yapar. Talebe arasında komünistliği tamim için faaliyeti tespit edilmiştir” denilmekteydi. (Mehmet Pınar, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Mersin Hilal-i Ahmer Cemiyeti”, Atatürk Dergisi, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Erzurum, 2012, s. 285,285) 386 HİLMİ BENGİ rilmiş demektir. Süreyi uzatmakta fayda yoktur. Yok, gününde çağrılırsanız, durumunuz şüpheli demektir. Mahkeme daha bir karara varmamıştır. Savunma günü sonraya bırakılmışsa, kurtulduğunuza işarettir. Çünkü mahkeme aceleye lüzum görmüyor demektir.”85 KOMÜNİZM DAVASI Şeyh Sait isyanının ardından bazı gazete ve dergiler kapatılmıştı. Kapatılan yayın organları arasında gizli Türkiye Komünist Partisi’nin yayın organı durumundaki Aydınlık dergisi Sorumlu Müdürlüğünü Hüseyin Vasıf Bey’in üstlendiği “Siyasi Amele ve Köylü Gazetesi” haftalık Orak-Çekiç ve Bursa’da yayımlanan Yoldaş gazeteleri de bulunuyordu. İktidar belki böylelikle, kapatılan Sebilürreşat ve Tevhîd-i Efkâr gibi muhafazakâr gazetelere karşı bir denge sağlamayı amaçlıyordu. Oysa Orak-Çekiç gazetesi Şeyh Sait isyanına karşı hükümetin yanında yer almış, Şeyh Sait’i “İngilizlerin oynattığı irtica kuklası” olarak nitelemiş, “yobazların sarıkları, yobaz zümresinin kefeni olmalı” şeklinde tahrik edici üslupta yazılara yer vermişti86. Bu yayın organları Bakanlar Kurulu kararıyla kapatılırken sorumluları hakkında tutuklamalar başladı. Önce Aydınlık dergisi kütüphane memuru Şevki Efendi tutuklandı. Ardından Amele Teali Cemiyeti Genel Sekreteri Abdi Recep, Aydınlık dergisi sahibi Sadrettin Celal (Antel) 87, yazar Şevket Süreyya (Aydemir) 88, Orak-Çekiç 85 Ayşe Hür, “Cumhuriyet’in Terör Aygıtı: İstiklâl Mahkemeleri”, Taraf, 5 Temmuz 2009. 86 Orak-Çekiç, 5 Mart, 1925, S 7, s.1. (EK:5) 87 1890 yılında doğan Sadrettin Celal Antel Fransa’da Sorbonne Üniversitesi’nde okudu. Emile Durkaim’in ögrencisi olan Antel, Türkiye’ye dönünce Kurtuluş ve Aydınlık gazetelerinde sosyalizmi övücü yazılar yazdı, Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Partisi’nin üyesi oldu. 1936’da İstanbul Üniversitesinde Pedagoji Profesörü oldu. 1954’te öldü. 88 Şevket Süreyya Aydemir, 1897’de Edirne’de doğdu. Küçük yaşlarda siyasete İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 387 gazetesi sorumlu müdürü Eczacı Vasıf (Onat) ile Bursa’da yayınlanan Yoldaş Gazetesi sahibi İbrahim Hilmi sorgulamalarından sonra “Komünistlik teşkilat ve propagandası yapmak suretiyle emniyet-i dahiliyeyi ihlal ve binnetice şekl-i hükümeti tağyire matuf ef’al ve harekatta bulunmak” suçlamasıyla Ankara İstiklâl Mahkemesine gönderildiler89. TKP Genel Sekreteri Şefik Hüsnü (Değmer)90 Hasan Âli (Ediz)91 ilgi duymaya başladı. İttihat ve Terakki üyesi iken Turancı fikirlere sahipti. Azerbaycan’da öğretmenlik yaptı. Burada iken komünizme ilgi duymaya başladı. Moskova’da İktisadi ve Siyasi Bilimler Okulunu bitirdi. Türkiye’ye döndükten sonra Aydınlık’ta komünizm propagandasına dönük yazılar yazdı. 1925’te TKP üyesi oldu. İstiklâl Mahkemesince çaptırıldığı ağır hapis cezasının bir bölümünü çektikten sonra 20 Ekim 1927’de çıkarılan genel aftan yararlanarak serbest kaldıktan sonra TKP’den ayrıldı. Sosyalist fikirleri bırakarak Kemalizmi bir fikir akımı olarak benimsedi. Kadro dergisinin kurucularından ve Kadro hareketinin önderlerindendir. Türk tarihinde önemli rol oynayan kişilikleri inceleyen eserleri ile ünlenmiştir. Kendi yaşamını anlattığı Suyu Arayan Adam, Atatürk’ü anlatan Tek Adam, İnönü’yü konu alan İkinci Adam, Menderes’in Dramı, Enver Paşa adlı kitapları ile tanındı.1976’da Ankara’da öldü. 89 Atilla Coşkun, Nâzım’ın Siyasal Yaşamı ve Davaları, Cem Yayınevi, İstanbul, 2002, s.26. 90 Türkiye’de komünist hareketin liderlerinden olan Şefik Hüsnü Değmer, 1997’de Selanik’te doğdu. Fransa’da fen ve tıp eğitimi gördü. Türkiye’ye döndükten sonra Mütareke döneminde Kurtuluş dergisinde yazıları yayınlandı. 1919’da Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası›nın genel sekreteri oldu. Türkiye Amele Birliği yönetiminde bulundu. Haziran 1921’de Aydınlık dergisini yayınlamaya başladı. Faaliyetlerini gizli sürdüren Türkiye Komünist Partisi’nin 1925’te yapılan üçüncü kongresinde genel sekreter seçildi. İstiklâl Mahkemesinin gıyabında verdiği mahkûmiyet cezasını yurda dönünce çekti. 1945’te Türkiye Sosyalist Emekçi Köylü Partisini kurdu. Kuruluşunun üzerinden 6 ay geçmeden parti kapatıldı ve 43 parti yöneticisi ile birlikte tutuklandı.1950 affıyla serbest kaldıysa da 1951’de gizli TKP yöneticisi olarak yeniden tutuklandı. 5 yıl 10 ay hüküm giydi. 65 yaşını bitirmiş olduğundan, cezası 4 yıl 2 ay ağır hapis, 1 yıl 4 ay 20 gün müddetle Manisa’da sürgün cezasına çevrildi. 1959’da sürgünde iken öldü. 91 Hasan Ali Ediz 1904’te Sırbistan’ın Priboy kentinde doğdu. 1913’te ailesiyle birlikte Türkiye’ye geldi. 1922’de Darülfünun-i Osmani Tıp Medresesi’ne girdi. Daha sonra Askeri Tıbbiyeye geçti. Siyasi bir suçlamayla tutuklanınca tıp 388 HİLMİ BENGİ yurt dışındaydı. Gelişmelerin yaşandığı sırada İzmir’de olan Aydınlık yazarlarından Nazım Hikmet (Ran)92 polisin kendisini İzmir’de aradığını öğrenince farklı bir kimlikle İstanbul’a gelmiş, oradan da tayfa kılığına bürünerek bir taka ile Moskova’ya kaçmıştı. Ankara İstiklâl Mahkemesindeki yargılamalar 4 gün sürdü. 38 kişinin yargılandığı 9 Ağustos’ta yapılan ilk duruşmada 15 tıp öğrencisi tahliye edildi. 10 Ağustos’ta yapılan ikinci duruşmada Aydınlık Dergisi sahibi Sadrettin Celal ile derginin yazarlarından Şevket Süreyya, Nizamettin Bey, Amele Tealî Cemiyeti Genel Sekreteri Abdi Recep ve cemiyet üyelerinden Elektrikçi Nuri’nin, ertesi gün de Orak Çekiç Gazetesi Sorumlu Müdürü Eczacı Vasıf ve Aydınlık dergisi ressamı Semih Efendi’nin sorgulamaları yapıldı. Ardından tüm sanıklar duruşma salonuna alınarak Savcı Necip Ali (Küçüka) Bey tarafından iddianame okundu. İddianamede sanıklar iki grupta değerlendiriliyordu. Ev toplantılarıyla komünizm propagandası yapanlar birinci grupta, gazeteciler ise öğrenimini yarım kaldı. 1924’te bir grup arkadaşıyla Moskova’ya gitti. Orada kaldığı beş yıl içinde iktisat ve sosyoloji öğrenimi gördü. Bu arada Aydınlık dergisinde yazılar yazdı. Daha sonra Son Posta, Tasvir-i Efkâr, Tan, Haber, Yeni Adam, Ayda Bir, Kalem, Cumhuriyet, Tercüman, Yeditepe, Yirminci Asır, Yeni Edebiyat gibi çeşitli gazete ve dergilerde eleştiri ve makaleleri yayımlandı. Edebi çeviriler yaptı. 1972 yılında öldü. 92 1902 doğumlu olan şair ve yazar Nâzım Hikmet, Bahriye Mektebini bitirdi. Hamidiye Gemisinde güverte subayı olarak askerliğe başlayan Nazım Hikmet, disiplinsiz davranışları yüzünden 1921’de ordudan atıldı. Moskova’ya giderek siyaset ve iktisat eğitimi aldı. 1924’te Türkiye’ye dönerek Aydınlık’ta yazmaya başladı. İstiklâl Mahkemesinde yargılanacağını anlayınca Moskova’ya kaçtı. 1928’de aftan yararlanarak Türkiye’ye döndü ve Resimli Ay dergisinde çalışmaya başladı. Komünist faaliyetleri yüzünden tutuklamalar ve yargılamalar peşini bırakmadı. 1938’de Askeri Mahkeme tarafından 28 yıl hapis cezasına çarptırıldı. 1950’de tekrar Moskova’ya gitti. 1951 yılında Türk vatandaşlığından çıkarıldı. Polonya’ya geçerek Borzecki soyadını aldı. 1963’te öldü. Mezarı Moskova’da bulunuyor. 5 Ocak 2009 tarihli Bakanlar Kurulu kararı ile vatandaşlıktan çıkarılma kararı iptal edildi. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 389 ikinci grupta yer almıştı. Sanıkların “memleketin sükûn, asayiş ve nizam-ı içtimaisini ihlal ettikleri” gerekçesi ile cezalandırılması isteniyordu. İddianamede yer alan Aydınlık dergisindeki edebi sütunlara ilişkin değerlendirme ile isim vermeden Nazım Hikmet suçlanıyordu93. Mahkeme kararı 12 Ağustos 1925 tarihinde yapılan son duruşmada açıklandı. Sanıkların komünizm propagandası amacıyla ev hücreleri oluşturdukları, gizli toplantılar gerçekleştirdikleri ileri sürülen kararda İstanbul’da Aydınlık, Bursa’da Yoldaş adlı yayınlarla mevcut yönetimi değiştirmeye yönelik propagandaların yapıldığı, hedeflenen amaca ulaşmak için ihtilalin araç edinildiği ileri sürülüyor, “Memlekette içtima-î nizamı ihlal maksat ve gayesiyle propagandada bulunmak” suçlamasına yer veriliyordu. Mahkeme kararına göre, sanıklardan Yoldaş gazetesi sahibi İbrahim Hilmi ve Amele Tealî Cemiyeti üyesi Şevki, Elektrikçi Nuri, Aydınlık dergisi sahibi Sadrettin Celal, Sanayi-i Nefise’den (Güzel Sanatlar) Sami ve tıp öğrencilerinden Nuri Haydar yedişer yıl, Amele Teali Cemiyeti Genel Sekreteri Abdi Recep, Aydınlık yazarlarından Şevket Süreyya, Eczacı Vasıf, Dr. Teğmen Mümtaz, Tıp Fakültesi öğrencilerinden Hüseyin Hikmet (Kıvılcımlı) ve Süleyman Necati onar yıl ağır hapisle cezalandırılıyorlardı. Firar halinde olan Şefik Hüsnü, Hasan Âli (Ediz), Nazım Hikmet ve Cevdet Bey gıyaplarında on beşer yıl (kürek) ağır hapis cezasına çarptırılmışlardı. Diğer sanıklar ise berat ettiler94. 93 Coşkun, a.g.e., s.30. 94 Karar metni şöyle: “Memlekette içtima-i nizamı ihlal maksat ve gayesiyle propagandada bulunmakla maznun, Yoldaş gazetesi sahibi, İbrahim Hilmi ve Amele Teali Cemiyeti azasından Şevki, Abdi Recep, Elektrikçi Nuri, Aydınlık gazetesi sahibi Sadrettin Celal, muharrirlerinden Şevket Süreya, Nizameddin Nazif, Eczacı Vasıf, Sanayi-i Nefise’den Sami, doktor mülazım Mümtaz, tıp talebesi Hikmet Hüseyin, Nuri Haydar, Fahrettin, Mustafa, Ahmet Şükrü, Şakir, Mes’ud Said, Ali Rasim, Mehmet 390 HİLMİ BENGİ Mahkûmların büyük bir kısmı yol paralarını kendileri karşılayarak, Abdi Recep, Şevket Süreyya, Şevki ve Nuri Beyler ise paraları olmadığından para sağlandıktan sonra hapis çekecekleri yerlere gönderildiler95. Bu cezaların da 29 Nisan 1925’te çıkarılan kanunun geriye yürütülmesi suretiyle verildiği ileri sürülüyordu96. Normal bir ortamda bu gerekçeler haklı sayılabilirdi. Ancak yargılamayı yapan olağanüstü yetkilerle donatılmış bir ihtilal mahkemesiydi ve kararları kesin, temyiz yolu da kapalıydı. Sabit, Burhaneddin, Süleyman Necati, Haydar İsmail, Mansur Gabrenski, Selahattin, İsmail Hakkı ile hal-i firarda olan doktor Şefik Hüsnü, tıp fakültesinden Hasan Âli, Nazım Hikmet ve Cevdet Efendiler: Hanelerinde yapılan aramada komünistliğe müteallik evrak ve muhaberat ve Üçüncü Enternasyonale ait muhaberat ele geçirilmiş ve kendilerinin İstanbul’da açılıp bilahare saddedilen Üçühcü Enternasyonale bağlı şubenin yerine, gizlice leyli mekteplerde isimlerine göre “Hücreler” tertip ettikleri ve mezkur hücreler vasıtasıyla memleketine faydalı unsurlar olabilmek için tahsil hayatına atılmış olan talebeyi iğfal ve teşvik ve tahrik etmek suretiyle teşkilatları arasına aldıkları ve İstanbul’da “Aydınlık”, Bursa’da “Yoldaş” namı ile komünist efkarını tamim ve idare-i hazırayı taklibe matuf olarak neşriyatta bulundukları, istihdaf ettikleri gayeye vüsul için “İhtilali” vasıta edilmiş olan bu teşkilata dahil maznunların muayyen içtima mahallerinde gizli, müzakarat icra ettikleri ve bu içtimalarda, Anadolu’da bir bolşevizm idaresi te’sisini mümkün kılacak buhranengiz vaziyetler ihdasına ma’tuf olduğuna kanaat-i vicdaniye hasıl olduğundan: İbrahim Hilmi, Şevki, Elektrikçi Nuri, Sadrettin Celal, Sami, talebeden Nuri Haydar Efendiler yedişer sene ve Abdi Recep, Şevket Süreyya, Eczacı Vasıf, Doktor Mülazım Mümtaz, tıp talebelerinden Hüseyin Hikmet ve Süleyman Necati’nin onar sene küreğe ve hal-i firarda bulunan doktor Şefik Hüsnü, Nazım Hikmet, muharrir Cevdet ve tıp talebesinden Hasan Ali Efendilerin de on beşer sene küreğe konulmalarına gıyaplarında karar verildi.” (Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri, İleri Kitabevi, İzmir, 1995, s.390, 391.) 95 İlhan Darendelioğlu, Türkiye’de Komünist Hareketler, Toprak Yayınları, İstanbul, 1962, s.30. 96 Coşkun, a.g.e., s. 220-222. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 391 MEMLEKET GAZETESİ DAVASI Ankara İstiklâl Mahkemesinde yargılanan bir başka gazeteci de Sivas Kongresinde katiplik yapan, Millî Mücadele sırasında İrade-i Millîye ve Hakimiyet-i Millîye gazetelerinde yazılar yazan Memleket Gazetesi sahibi İsmail Hami Bey (Danişmend)’dir. Saltanat yanlısı olduğu gerekçesiyle vatana ihanetle yargılanan İsmail Hami Bey’in duruşması 18 Mayıs 1925 Pazartesi günü öğleden sonra başladı. İsmail Hami Bey, Paris’te Mücâhede isimli gazete çıkarmak ve bu gazetede Hezeyan takma adıyla Türkiye Büyük Millet Meclisinin meşruiyeti aleyhinde yazılar yazmakla suçlanıyordu. Yargılama sırasında Çerkez Ethem ve Rauf Bey’le ilişkilerine dair sorular da yöneltildi. Millî Mücadeleye hizmet ettiğini, cumhuriyetçi olduğunu belirten İsmail Hami, suçlamaları reddetti. Paris’te bulunduğu sırada Osmanlı Hanedanı ile görüştüğü yolundaki iddiaları da reddeden İsmail Hami, Mücâhede gazetesi ile kendisinin bir ilgisinin olmadığını, gazeteyi Mesut Fani, Reşat Has ve Şerif Paşa’nın çıkarmış olabileceğini söyledi. İsmail Hami Bey’in Mücâhede gazetesi ile ilgisi olup olmadığının belirlenmesi amacıyla Paris ve Bükreş Büyükelçiliklerinden rapor istendi. Bu raporların gecikmesi üzerine dava uzadı. Elçiliklerden gelen raporlarda İsmail Hami Bey’in söz konusu gazete ile ilgisinin tespit edilemediği belirtildi. Bu raporlar doğrultusunda savcı 8 Eylül 1925’te yapılan duruşmada İsmail Hami Bey hakkında beraat talebinde bulundu. Mahkeme heyeti de savcının talebine uyarak beraat kararı verdi97. 97 Cumhuriyet, 19 Mayıs, 25 Ağustos, 9 Eylül 1925, Hakimiyet-i Millîye, 9 Eylül 1925. 392 HİLMİ BENGİ ŞAPKA DAVASINDA YARGILANAN GAZETECİLER İstiklâl Mahkemelerinin en tartışmalı yargılamalarından biri “Şapka Davası”dır. Ancak bu davada yargılanan sadece İskilipli Atıf Hoca değildir. Mahfil dergisi sahibi Tahir’ül Mevlevi (Olgun)98, Sebilürreşad dergisi ve Vakit gazetesi yazarı Millî Şairimiz Mehmet Akif Ersoy’un damadı Ömer Rıza (Doğrul) Bey,99 Atıf Hoca’nın “Frenk Mukallitliği ve Şapka Risalesi”ni basan matbaanın sahibi Mihran Efendi ve kitapçı Aziz Efendi de bu davada yargılanmışlardır. Sanıklar, Ankara İstiklâl Mahkemesinin talimatıyla İstanbul Emniyeti tarafından gözaltına alındı ve emniyetteki sorgulamalarının ardından yargılanmak üzere 25 Aralık 1925’te Ankara’ya gönderildiler. Mahkemeye çıkmadan önce mahkeme heyetinden Necip Ali ve Kılıç Ali, Cebeci hapishanesine yaptıkları teftiş ziyareti sırasında Tahir’ül Mevlevi ile karşılaştılar ve önceden tanışık olduklarından halk hatır sohbeti yaptılar. Bu görüşmeden kısa süre sonra 17 Ocak 1926’da yargılama başladı. İddianamenin okunmasının ardından 26 Ocak’ta Aziz ve Mihran Efendilerin ardından Tahir’ül Mevlevi’nin duruşması yapıldı. Teali-i İslam Cemiyeti, İskilipli Atıf Hoca ve yazdığı şapka risalesi ile ilgi98 Tahir’ül Mevlevi 1877’de doğdu. Asıl adı Mehmet Tahir’dir. Mevlevi tarikatına girdikten sonra Tahir’ül Mevlevi adını kullanmaya başladı. Öğretmenlik yaptı. Resimli Gazete’yi yayınlamak istediyse de başarılı olamadı. Rehber-i Vatan gazetesini çıkardı. Beyan-ül Hak, Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşat dergilerinde yazdı. 1948’de İslam Yolu adlı bir dergi çıkardı. 1951’de hayatını kaybetti. 99 Ömer Rıza Doğrul, 1893’te Kahire’de doğdu. El-Ezher Üniversitesi Dini İlimler Fakültesini bitirdi. Mısır El-Alem ve El Şa’b Gazetelerinde Türkçe çevirmenliği ve yazarlık, Tasvir-i Efkâr’da Kahire Muhabirliği, Sebilürreşat dergisinde yazarlık yaptı. İkdam, Akşam, Vakit, Son Posta, Tan Gazetelerinde çalıştı. Haftalık Selâmet Mecmuasını çıkardı. Türk İslam Ansiklopedisinin yayıncıları arasında yer aldı. TBMM’nin IX. döneminde Konya Milletvekilliği yaptı. 1952’de vefat etti. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 393 li sorular yöneltildi. 2 Şubatta Savcı Necip Ali, iddianameyi okudu. Ertesi gün de sanıkların savunmalarına geçildi. Tahir’ül Mevlevi şapka ile geldiği mahkemede yaptığı savunmasında bir süre üyesi olduğu Teali-i İslam Cemiyetinden görüş ayrılıkları sebebiyle ayrıldığını, suç olmadığı dönemde yazılan şapka risalesinden de 5 adet sattığını söyledi. Bir süre sonra karar açıklandı. Tahir’ül Mevlevi, Ömer Rıza Bey, Kitapçı Aziz ve Mihran Efendiler, İskilipli Atıf Hoca ve Müftü Ali Rıza Efendi hakkında idam cezası verilen yargılamadan beraat ederek kurtuldular100. 100 Tahir’ül Mevlevi, Matbuat Alemindeki Hayatım ve İstiklâl Mahkemeleri, Nehir Yayınları, İstanbul, 1991, s.219-355; Ahmet Nedim, (Derleyen), Ankara İstiklâl Mahkemesi Zabıtları 1926, İşaret Yayınları, İstanbul, 2000. s.293. 394 HİLMİ BENGİ SONUÇ Yeni Türk Devletinin kurulduğu dönemde başlangıçta savaş suçlularını yargılamak için kurulan İstiklâl Mahkemeleri cumhuriyet döneminde devletin güvenliğinin sağlanması, rejimin güçlendirilmesi işlevlerini üstlenmiştir. Meclis kararıyla üyeleri milletvekilleri arasından teşkil edilmiş olağanüstü mahkemelerdir. Bu konuda en kapsamlı araştırmayı yapan Prof. Dr. Ergun Aybars, “devrim ve ihtilal mahkemeleri” olarak nitelediği İstiklâl Mahkemelerinin “ulusal inançtan ve ihtiyaçtan doğduğu” görüşündedir101. İstiklâl Mahkemesi üyelerinden Kılıç Ali’ye göre bu mahkemeler, “memleketi iç ve dış bozgunlara karşı keskin bir silah olarak” kurulmuştur. Mahkemelerin kurulduğu dönemdeki siyasi şartlara dikkat çeken Kılıç Ali, görev yaparken adalet ve vicdan ölçüsünde kılı kırk yararken çalıştıklarını söylerken,102 Şark İstiklâl Mahkemesi üyelerinden Kırşehir mebusu Lütfi Müfit Bey, “Bizim belli bir amacımız vardır. Ona varmak için ara sıra kanunun üstüne de çıkarız” demektedir. Aynı mahkemede üyelik yapan Avni Doğan da anılarında, Ankara’dan şifreli telgraflar geldiğini aktararak siyasi iktidarın mahkemeler üzerindeki etkisini vurgulamakta, yargılamalar sırasında delil bulunmadığı durumlarda mahkemenin tamamen vicdani kanaate göre karar verdiğini belirtmektedir103. Şark İstiklâl Mahkemesi Başkanı Mazhar Müfit’e atfedilen “vicdanımı Ankara’ya sattım” ifadesi ile kast edilen de Cumhurbaşkanının mahkemeler üzerindeki etkisidir. İlk dönemde Hıyanet-i Vataniye Kanunu, ikinci dönemde Takrir-i Sükûn Kanunu kapsamında görev yapan İstiklâl Mahkemeleri, Cumhuriyet sonrasında muhalif basının susturulmasına dönük bir iş101 Aybars, a.g.e., s.167, 204, 477. 102 Kılıç Ali, İstiklâl Mahkemesi Hatıraları, Yenigün Haber Ajansı Yayını, İstanbul, 1997, s. 31. 103 Avni Doğan, Kurtuluş, Kuruluş ve Sonrası, Dünya Yayınları, İstanbul, 1964; Aybars, a.g.e., s.300. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 395 lev üstlenmiş, çeşitli vesilelerle gazetecileri de yargılamıştır. 1923 yılının son günlerinde sırf Hint Müslümanları liderlerinin Cumhurbaşkanı ve Başbakana gönderdikleri Halifeliğin kaldırılmaması taleplerini içeren mektubu yayınlayan gazetecileri yargılamak amacıyla İstanbul’da özel bir mahkemenin kurulduğu bile olmuştur. Şeyh Sait isyanı üzerine çıkarılan Takrir-i Sükûn Kanunu’na dayanarak özgürlükler sınırlandırılmış, basın özgürlüğü rafa kaldırılmış, gazeteler kapatılmıştır104. Şark İstiklâl Mahkemesinde isyancı Şeyh Sait’i azmettirdikleri suçlamasıyla dönemin önde gelen gazetecilerinden Ahmed Emin (Yalman) gibi liberal, Ahmet Şükrü gibi sol, Suphi Nuri gibi reform yanlısı, Velit Ebuzziya, Eşref Edib gibi muhafazakar isimlerin de aralarında bulunduğu on gazeteci yargılamıştır. Ankara İstiklâl Mahkemesi de İstiklâl Mahkemeleri aleyhinde olumsuz yayın yaptıkları gerekçesi ile Zekeriya Sertel ve Cevat Şakir’i, yazdıkları yazılarla komünizm propagandası yaptıkları gerekçesiyle Nazım Hikmet, Şevket Süreyya, Şefik Hüsnü, Hasan Ali (Ediz), Hikmet (Kıvılcımlı) gibi Türk solunun önde gelen gazeteci ve yazarlarını, Şapka Kanununa muhalefet sebebiyle idam edilen İskilipli Atıf Hoca’nın Şapka Risalesini dağıttıkları gerekçesiyle Tahir’ül Mevlevi ve Ömer Rıza gibi muhafazakâr gazetecileri yargılamış, bu yargılamalardan, Millî Mücadele sırasında Sivas Kongresinin sekretaryasında görev üstlenmiş olan İsmail Hami Bey de nasibini almıştır. Verdiği kararlar itibariyle bakıldığında gazetecilerin bu olağanüstü mahkemelerin önüne çıkarılmasında cezalandırmaktan çok uyarma amacı güdülmüştür. Nitekim Millî Mücadele kahramanlarından Ali Fuat Cebesoy da muhalif gazetecilerin yargılanmasının amacının “yıldırmak” olduğunu belirtmektedir105. Ahmed Emin Yalman da 104 Nurettin Güz, Türkiye’de İktidar Basın İlişkileri (1920-1927), Turhan Kitabevi, Ankara, 2008, s. 141-155. 105 Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatıralar, C II, Doğan Kardeş Yayınları, İstanbul, 1960, s.181. 396 HİLMİ BENGİ mahkemelerin olağanüstü bir devrin gereklerinden doğduğunu, ideal bir yargılama sistemi sayılamayacağını belirtirken “gelişigüzel seçilen birkaç milletvekili tarafından ilk hislere göre verilen hükümler arasında bir hayli hatalılar ve haksızlıklar olmuş, adaletten çok, önce ortalığı susturmak ve bastırmak gayesi aranmıştır” değerlendirmesini yapmaktadır106. Ergün Aybars ise basın mensuplarına yargılamalar sırasında yumuşak davranıldığından yola çıkarak hiçbir inkılap olayında muhalif basından söz edilemeyeceğini savunurken basına yapılan baskıları ve yargılamaları mazur görme eğilimindedir. Gerçekten Mahkemelerin genel tavrı ile gazetecilere yaklaşımı arasında farklılıklar vardır. Diğer davalarda çok acımasız olan İstiklâl Mahkemelerinin, gazetecilerin yargılanmaları sırasında daha duyarlı hatta müsamahakâr davrandığı söylenebilir107. Örneğin Şark İstiklâl Mahkemesi heyetinin karar duruşmasından önce sanık durumundaki gazetecilerle samimi bir havada görüşme yapması, hatta Mahkeme Başkanı Mazhar Müfit’in sabah kahvelerinde buluştuğu gazetecilerle çapkınlık anılarını anlatacak kadar yüzgöz olması dikkat çekicidir108. Ne var ki bu yumuşak yaklaşıma rağmen söz konusu mahkemelerin otoritesi, olağanüstü mahkeme olma vasfı, verdiği kararların kesinliği, kararların çoğunun idam şeklinde olması, gazetecileri büyük ölçüde sindirmeye yetmiştir. Şark İstiklâl Mahkemesinde gazetecilerin Cumhurbaşkanından af talebinde bulunmaları, Ankara İstiklâl Mahkemesinde görülen Şapka Davasında Ömer Rıza’nın “mahkeme heyetini okşayacak” bir makale yazması109, Tahir’ül Mevlevi’nin, yargılandığı şapka davasında hakim karşısına eline aldığı şapka ile çıkması ve savunmasını “Afv ve âtıfete mazhar buyurulmaklığımı mahkeme-i celîle106 Yalman, a.g.e., C II, s. 245. 107 Gün, a.g.e., s. 171. 108 Yalman, a.g.e., s. 179. 109 Tahir’ül Mevlevi, a.g.e., s.335. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 397 nin şefkat ve re’ fetine sığınarak istirham ederim” ifadeleri ile yapması dikkat çekicidir. Çoğu davanın beraatla sonuçlanmasında gazetecilere yönelik müsamahakâr tavrın etkisinden söz edilse de bu yaklaşımda gazetecilerin otorite karşısında boyun eğmişliğinin etkisi daha fazladır. Nitekim gazetecilik faaliyetini yerine getirmenin suç sayılmasını kendine yediremeyen, Hüseyin Cahit’in, Ankara İstiklâl Mahkemesinde yargılanırken söylediği “Böyle bir mahkemede ben hakim olmaktan ise mahkûm vaziyetinde bulunmayı tercih ederim” 110 şeklinde sözlerle otoriteye rest çekmesi cezasız kalmamıştır. Hüseyin Cahit, İstiklâl Mahkemelerinin meşruiyetini tartışmaya açan bu sözlerin bedelini ömür boyu sürgün cezasına çarptırılmakla ödemiş, aynı mahkemede gerçekleştirilen İzmir Suikastı davasında ise suçlamaların yapıldığı dönemde sürgünde bulunması hayatını kurtarmış, idamdan dönmüştür. İstiklâl Mahkemelerinde yargılanan gazetecilerin genel özelliği “muhalif” olarak tanınmalarıdır. Ancak gazeteciler mahkeme karşısına doğrudan siyasi iktidara muhalefet etmek gibi bir suçlama ile çıkarılmamış, yargılanmalarını sağlamak için çeşitli gerekçeler, mazeretler ya da bir başka deyişle “bahaneler” bulunmuştur. Bu gerekçe bazen Cumhurbaşkanına ve Başbakana gönderilen bir mektubun yayınlanması olmuş, bazen Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası bürosunun aranmasının “baskın” olarak nitelenmesi suç sayılmış, kimi zaman idam mahkûmlarının sehpaya nasıl gittiklerinin anlatılması İstiklâl Mahkemelerine hakaret olarak görülmüş, kimi zaman da Şeyh Sait’in gazetelerin yayınlarından etkilendiği sözleri yargılamalara gerekçe olmuştur. İstiklâl Mahkemelerinde yargılanan gazeteciler arasında Türk solunun önde gelen isimlerinin yanı sıra muhafazakâr olarak bilinenlerin de bulunması, yargılamalarda bir denge politikasının gözetildiğini gösterir. Bir yanda içlerinde muhafazakârı da liberali de sol eğilimlisi 110 Bengi, a.g.e., s. 239. 398 HİLMİ BENGİ de olan gazetecilerin Şeyh Sait’i azmettirdikleri suçlamasıyla Şark İstiklâl Mahkemesinde yargılanmaları, diğer tarafta sol eğilimli gazetecilerin komünizm davasında, muhafazakâr eğilimli gazetecilerin şapka davasında Ankara İstiklâl Mahkemesinin karşısına çıkarılmaları, yeni rejimin ideolojisi dışındaki görüşlere müsamaha gösterilmeyeceği mesajını vermektedir. Bu durum mahkemelerin bir başka rolünün de “aşırı görüşleri engellemek” olduğu kanaatini uyandırır. Atatürk’ün Nutuk’ta başta Hüseyin Cahit olmak üzere muhalif gazetecilere yönelik ağır eleştirilerde bulunması, bu eleştirileri yaparken isimlerini anmaya bile değer görmemesi, Tanin Başyazarı, Tevhîdi Efkâr başyazarı, Vatan başyazarı şeklinde ifadeler kullanması dikkat çekicidir. Yine Nutuk’ta yer alan, muhalefetin Vatan, Tanin, Tevhîd-i Efkâr, Son Telgraf ve Adana’da Abdülkadir Kemalî Bey tarafından çıkarılan Toksöz gibi gazetelerle birleşerek saldırıya geçtikleri ve ülkede fikri kargaşa çıkardıkları111 şeklindeki ifadeler hatırlandığında, bu gazetelerin yöneticilerinin neden İstiklâl Mahkemesinde yargılandıkları sorusunun cevabı ortaya çıkar. Bu sözleri sadece bir süreci tespite yönelik ifadeler olarak değil, Atatürk’ün bu süreçteki rolünün de beyanı olarak değerlendirmek gerekir. Şark İstiklâl Mahkemesi başkanının gazetecileri Cumhurbaşkanından af dilemeye yönlendirmesi, gazetecilerin bu doğrultuda müracaatta bulunması ve Cumhurbaşkanının da mahkemeye af taleplerinin dikkate alınması yolundaki talimatı bu rolü kanıtlamaktadır. Hüseyin Cahit (Yalçın) gibi Gazi Mustafa Kemal (Atatürk) ile dünya görüşü itibariyle temelde farklı düşünmeyen ancak yanlış ya da eksik gördükleri uygulamaları eleştirmekten geri durmayan gazetecilere yönelik bu olumsuz tavır, özellikle rejimin oturtulması ve inkılapların yerleştirilmesi evresinde iktidarın mutlak itaat istemesinden kaynaklanmaktadır. Siyasal iktidarın başka uygulamaları da bu yargıyı güçlendirir. Nitekim gerekli mesajı alan yazarlar bir süre sonra eleştirileri bırakmışlar; Ahmed Emin, 1936’da Atatürk’e biat ettikten 111 Atatürk, Nutuk, s. 488. İSTİKLÂL MAHKEMELERİNDE YARGILANAN GAZETECİLER 399 sonra yeniden mesleğini yapabilme imkanı elde etmiş, sağlığında Atatürk’e muhalefetten çekinmeyen Hüseyin Cahit, Atatürk’ün vefatından sonra Atatürk ilkelerinin en büyük savunucularından olmuştur. Olağanüstü şartlarda kurulan İstiklâl Mahkemeleri yoluyla yapılan baskı ve yıldırma politikası bir ölçüde amacına ulaşmış olmakla birlikte, bu mahkemelerde yargılanan gazetecilerin önemli bir bölümü Türkiye’de demokratikleşme yolunda atılan adımlarda ve basın mevzuatının özgürlükler çerçevesinde yeniden düzenlenmesinde etkin rol üstlenmişlerdir. Zekeriya Sertel ve Ahmed Emin Yalman, Türkiye’nin çok partili hayata geçişi sırasında gazetelerinde demokratikleşme kampanyaları başlatmışlardır. Hüseyin Cahit Yalçın da tercihini CHP’den yana kullanmakla birlikte çok partili hayatı savunmuştur. Sonuç olarak, bir ihtilal mahkemesi niteliğindeki İstiklâl Mahkemelerinde gazetecilerin de yargılanması, basına gözdağı verme, yıldırma amacı taşır. Muhalif gazeteciler, ağır cezalar verilmeden sindirilmeye, hizaya getirilmeye çalışılmış, basının eleştiri yapması önlenmiş, gelişmelerin siyasi iktidarın tasarrufları doğrultusunda aktarılması sağlanmaya çalışılmıştır. Bu yargılamaların, gazete kapatmaların, basın özgürlüğüne getirilen kısıtlamaların, olağanüstü şartlardan kaynaklandığı söylenebilir. Ancak özgürlüklerin temelinin düşünce, ifade ve basın özgürlüğü o



ŞARK İSTİKLAL MAHKEMESİ : ŞEYH SAİD İSYANI EYÜP ERTÜREN TARAFINDAN ANKARA YILDIRIM BEYAZIT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜNE SUNULAN TEZ TARİH ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ MAYIS 2018 Sosyal Bilimler Enstitüsü Onayı Doç. Dr. Seyfullah YILDIRIM Enstitü Müdür V. Bu tezin Yüksek Lisans derecesi için gereken tüm şartları sağladığını tasdik ederim. Prof. Dr. Hüseyin ÇINAR Tarih Bölümü Başkanı Okuduğumuz ve savunmasını dinlediğimiz bu tezin bir Yüksek Lisans derecesi için gereken tüm kapsam ve kalite şartlarını sağladığını beyan ederiz. Yrd. Doç. Dr. Sayim TÜRKMAN Danışman Jüri Üyeleri Prof. Dr. Kenan OLGUN (AYBÜ, Tarih Bölümü) Yrd. Doç. Dr. Sayim TÜRKMAN (Danışman, AYBÜ, Tarih Bölümü) Doç Dr. Seyfi Yıldırım (HÜ, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Ens.) iii İNTİHAL Bu tez içerisindeki bütün bilgilerin akademik kurallar ve etik davranış çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu beyan ederim. Ayrıca bu kurallar ve davranışların gerektirdiği gibi bu çalışmada orijinal olmayan her tür kaynak ve sonuçlara tam olarak atıf ve referans yaptığımı da beyan ederim; aksi takdirde tüm yasal sorumluluğu kabul ediyorum. Eyüp ERTÜREN iv ÖZET ŞARK İSTİKLAL MAHKEMESİ : ŞEYH SAİD İSYANI Ertüren, Eyüp Yüksek Lisans, Tarih Bölümü Tez Yöneticisi: Dr. Öğr. Üyesi Sayim TÜRKMAN Mayıs 2018, 421 sayfa Türkiye Cumhuriyeti tarihinde önemli bir yere sahip olan ve olağanüstü yargı organları olarak faaliyet gösteren İstiklal Mahkemeleri, 1920-1927 yılları arasında farklı şehirlerde, farklı zaman ve koşullar altında kurulmuşlardır. Bu açıdan, İstiklal Mahkemelerinin bu yedi yıl içerisinde göstermiş oldukları faaliyetlerini, yaşanan siyasi değişiklikler doğrultusunda ve dönemsel olarak değerlendirmek gerekmektedir. İstiklal Mahkemeleri, genel olarak Millî Mücadele Dönemi ve Cumhuriyet Dönemi olarak iki kısma ayrılmaktadır. Millî Mücadele Döneminde faaliyet gösteren mahkemeler, varoluş mücadelesinin verildiği bir zamanda, “İhtilal mahkemeleri” olarak hareket ederek, Anadolu’nun işgalden kurtulmasında ve devletin otoritesinin sağlanmasında etkili olmuşlardır. Cumhuriyet’in ilanından sonra kurulan İstiklal Mahkemeleri ise, inkılâpların, siyasi çekişmelerin ve Şeyh Said İsyanı’nın yaşandığı bir zamanda, “İnkılâp mahkemeleri” olarak hareket ederek, hem siyasi iktidarın belirlenmesinde hem de inkılâpların ve kurulmak istenen yeni düzenin yerleşmesinde önemli faktörlerden birisi olmuşlardır. Bu çalışmada, öncelikli olarak 13 Şubat 1925 tarihinde başlayan Şeyh Said İsyanı’nın genel yapısı ile isyan hakkında tartışma konusu olan birçok mesele ele alınmıştır. İkinci olarak ise, bu isyan sonrasında kurulan iki İstiklal Mahkemesinden birisi olan Şark İstiklal Mahkemesi’nin faaliyetleri incelenmiştir. Çalışmada ağırlıklı olarak Türkiye Büyük Millet Meclisi Arşivinde bulunan Şark İstiklal Mahkemesi belgelerinden yararlanılmıştır. Anahtar Kelimeler: İstiklal Mahkemeleri, Şark İstiklal Mahkemesi, Şeyh Said İsyanı, Takrir-i Sükûn Dönemi, Hıyanet-i Vataniye v ABSTRACT THE EAST INDEPENDENCE TRIBUNAL : SHEIKH SAID REBELLION Ertüren, Eyüp Master of Arts in History Thesis Supervisor: Assistant Professor Sayim TÜRKMAN May 2018, 421 pages The Independence Tribunals, which have a significant place in Turkey’s history as extraordinary judicial organs, were established in different cities and dates and in distinct conditions between the years of 1920-1927. In this respect, it is necessary to assess the activities of the Independence Tribunals for these 7 years in the light of the political changes in those times. The Independence Tribunals are generally assessed in two eras: The National Struggle Period and The Republican Period. The tribunals operated during the National Struggle Period, which was a struggle of existence, acted as “resurrection courts” and were effective in the liberation of Anatolia from occupation and provision of state authority. Following this, the tribunals operated after the proclamation of the Republic, at a time when revolutions, political controversies and the Sheikh Said Rebellion took place, acted as “revolution courts” and constituted one of the major factors for both in determination of political power and in establishment of new order and revolutions. In this study, first of all the general structure of the Sheikh Said Rebellion that raised on the 13th of February 1925 and many debate issues about the Rebellion were discussed. Secondly, the judgments of the East Independence Tribunal, one of the two Independence Tribunals established after the mentioned Rebellion, were analysed. Mainly the records of East Independence Tribunal, which are found in the archives of Turkish Grand National Assembly, are examined for the study. vi Keywords: Independence Tribunals, East Independence Tribunal, Sheikh Said Rebellion, Maintenance of Public Order Period, treason. vii Anne ve Babama viii TEŞEKKÜR Tezimin hazırlanmasında bana yol gösteren ve desteğini esirgemeyen saygıdeğer hocam Dr. Öğr. Üyesi Sayim Türkman’a ve tezi okuyarak hem redaksiyonunda yardımcı olan hem de içerik hakkında görüşlerini benimle paylaşan mesai arkadaşım Kerim Akar’a teşekkür ederim. Ayrıca bu çalışmayı hazırlarken kendilerini ihmal ettiğim eşim ve çocuklarıma anlayışlarından dolayı teşekkür ediyorum. ix İÇİNDEKİLER İNTİHAL .............................................................................................................................. iii ÖZET .................................................................................................................................... iv ABSTRACT .......................................................................................................................... v TEŞEKKÜR ....................................................................................................................... viii İÇİNDEKİLER ..................................................................................................................... ix TABLOLAR LİSTESİ ........................................................................................................ xv BELGELER LİSTESİ ........................................................................................................ xvi FOTOĞRAFLAR LİSTESİ .............................................................................................. xviii KISALTMALAR ............................................................................................................... xix GİRİŞ ..................................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................... 5 İSTİKLAL MAHKEMELERİ, ŞEYH SAİD İSYANI VE ŞARK İSTİKLAL MAHKEMESİNİN KURULMASI .................................................................................... 5 1. İstiklal Mahkemeleri ...................................................................................................... 5 1.1. Millî Mücadele Dönemi İstiklal Mahkemeleri ve Bazı Önemli Gelişmeler ........... 5 1.1.1. Birinci Dönem İstiklal Mahkemeleri ............................................................... 5 1.1.2. İkinci Dönem İstiklal Mahkemeleri ................................................................. 7 1.1.3. İstiklal Mehâkimi Kanunu ve Mahkemelerin Düzenlenmesi .......................... 8 1.1.4. Üçüncü Dönem İstiklal Mahkemeleri ............................................................. 9 1.1.5. Saltanatın Kaldırılması .................................................................................. 10 1.1.6. Hıyanet-i Vataniye Kanununda Yapılan Değişiklik ...................................... 11 1.2. Cumhuriyet Dönemi İstiklal Mahkemeleri ve Bazı Önemli Gelişmeler .............. 12 1.2.1. Halk Fırkası’nın Kurulması ........................................................................... 12 1.2.2. Cumhuriyetin İlanı ......................................................................................... 13 x 1.2.3. İstanbul İstiklal Mahkemesi .......................................................................... 14 1.2.4. Halifeliğin Kaldırılması ................................................................................. 15 1.2.5. Teşkilât-ı Esasiye Kanunu (1924 Anayasası) ................................................ 16 1.2.6. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ................................................................ 16 1.2.7. Şark İstiklal Mahkemesi ................................................................................ 17 1.2.8. Ankara İstiklal Mahkemesi ............................................................................ 19 2. Şeyh Said İsyanı ve Şark İstiklal Mahkemesi .............................................................. 20 2.1. Piran Olayı ve İsyanın Başlaması ......................................................................... 20 2.2. İsyanın Yayılması ve İşgaller................................................................................ 23 2.3. Şeyh Said’in Anlatımına Göre İsyanın Gelişimi .................................................. 24 2.4. Raporlara Göre Bazı Şehirlerin İşgalleri ve Yaşananlar ....................................... 28 2.4.1. Darahini’nin İşgali ......................................................................................... 28 2.4.2. Hani’nin İşgali ............................................................................................... 31 2.4.3. Palu’nun İşgali ............................................................................................... 32 2.4.4. Lice’nin İşgali ................................................................................................ 33 2.4.5. Elaziz’in İşgali ............................................................................................... 34 2.4.6. Silvan’ın İşgali ............................................................................................... 37 2.4.7. Gümgüm’ün (Varto) İşgali ............................................................................ 38 2.5. İsyanın Ankara’daki Yankıları .............................................................................. 39 2.6. İdare-i Örfiye İlanı ve Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nda Yapılan Değişiklik ........ 40 2.7. Hükümet Krizi ve Ali Fethi Bey’in Başvekâletten İstifası ................................... 43 2.8. Takrir-i Sükûn Kanunu’nun Kabulü ..................................................................... 46 2.9. İstiklal Mahkemelerinin Kurulması ve Mahkeme Heyetinin Seçilmesi ............... 52 2.10. Asilerin Diyarbekir Saldırısı ............................................................................. 53 2.11. Askerî Harekât ve İsyanın Bastırılması ............................................................. 54 2.12. Başvekil İsmet Paşa’nın İsyan Hakkında Meclis’i Bilgilendirmesi .................. 58 2.13. İstiklal Mahkemesinin İsyan Bölgesine Gitmesi ............................................... 58 xi 2.14. Mahkemenin Göreve Başlaması ve Yayınlamış Olduğu İlk Beyanname ......... 60 2.15. Şeyh Said’in Yakalanması ................................................................................ 61 2.16. İlk Yargılamalar ve İlk İdamlar ......................................................................... 65 2.17. Dört Tezkere ve Meclis’in Tatile Girmesi ........................................................ 66 2.18. Mahkemenin Diyarbekir’deki İlk Faaliyetleri................................................... 68 2.19. Mahkemenin Urfa’ya Geçmesi ve Faaliyetleri ................................................. 68 2.20. Mahkemenin Elaziz’e Gitmesi ve Faaliyetleri .................................................. 68 2.21. Mustafa Kemal ve İsmet Paşaların İsyanla İlgili Beyanatları ........................... 70 2.22. Mahkemenin Malatya’ya Gitmesi ..................................................................... 71 2.23. Mahkemenin İkinci Kez Diyarbekir’e Gitmesi ve Faaliyetleri ......................... 72 2.24. Mahkemenin İkinci Kez Elaziz’e Gitmesi ve Faaliyetleri ................................ 72 2.25. İsyan Hakkında Açıklamalar ve Umumi Islahat Vurgusu ................................ 73 2.26. Takrir-i Sükûn Kanunu’nun İki Sene Daha Uzatılması .................................... 75 2.27. Mahkemenin Görevinin Sona Ermesi ............................................................... 76 İKİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................... 77 ŞARK İSTİKLAL MAHKEMESİ VE ÖZELLİKLERİ ............................................... 77 1. Mahkeme Heyeti .......................................................................................................... 77 1.1. Mahkeme Üyelerinin Biyografileri ....................................................................... 77 1.1.1. Mazhar Müfit Kansu ...................................................................................... 77 1.1.2. Ali Saib Ursavaş ............................................................................................ 78 1.1.3. Lütfi Müfit Özdeş .......................................................................................... 82 1.1.4. Ahmet Süreyya Örgeevren ............................................................................ 83 1.1.5. Avni Doğan ................................................................................................... 84 1.1.6. Hacim Muhittin Çarıklı ................................................................................. 85 1.1.7. Abdülhak Fırat ............................................................................................... 86 1.1.8. İbrahim Tolon ................................................................................................ 87 1.2. Mahkeme Savcılığı ............................................................................................... 87 xii 1.3. Mahkeme Heyeti Arasındaki Görüş Ayrılıkları .................................................... 89 2. Mahkemenin Hukuki Dayanakları ............................................................................... 90 2.1. Hıyanet-i Vataniye Kanunu .................................................................................. 90 2.2. Firariler Hakkında Kanun ..................................................................................... 93 2.3. İstiklal Mehâkimi Kanunu .................................................................................... 95 2.4. Takrir-i Sükûn Kanunu ......................................................................................... 99 3. Mahkemenin Özellikleri ............................................................................................. 102 3.1. Yargı Sahası ........................................................................................................ 102 3.2. Gezici Mahkeme ................................................................................................. 102 3.3. Yargılama Şekli .................................................................................................. 103 3.4. Mahkemenin Baktığı Suçlar ............................................................................... 105 3.5. Şahsi Hukuk Davaları ......................................................................................... 107 3.6. İstiklal Mahkemesi İle İlgili Olmayan Yargılamalar .......................................... 108 3.7. Firari Asilerin Teslim Olma ve Yakalanma Şekilleri ......................................... 109 3.8. Delil ve Kanaat-i Vicdaniye................................................................................ 110 3.9. Maznunların Dava Vekili (Avukat) Tutma Hakkı .............................................. 113 3.10. Kefaletle Tahliye ve Gayr-ı Mevkuf Yargılanma ........................................... 114 3.11. Küçük Yaştakilerin Yargılanması ve Verilen Cezalar .................................... 114 3.12. Batı İllerine Yapılan Sevkler ........................................................................... 115 3.13. Yeni Ceza Kanunu’nun Uygulanması ............................................................. 117 3.14. Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Siyasal Emirle Hareket ................................. 118 3.15. İstiklal Mahkemesi ve Hukuk ......................................................................... 121 3.16. Mesai Cetvelleri .............................................................................................. 123 3.17. Yargılanan Kişi Sayısı ..................................................................................... 126 3.18. Divan-ı Harp Yargılamaları ............................................................................ 127 3.19. İdamların Uygulanması ve Son Sözler ............................................................ 132 3.20. Şark İstiklal Mahkemesi Hapishaneleri........................................................... 136 xiii ÜÇÜNCÜ BÖLÜM .......................................................................................................... 140 ŞEYH SAİD DAVASI VE İSYANIN NİTELİĞİ ......................................................... 140 1. Şeyh Said Davası ........................................................................................................ 140 1.1. Şeyh Said Kimdir? .............................................................................................. 140 1.2. Şeyh Said ve Arkadaşlarının Yargılanma Süreci ................................................ 142 1.3. Şeyh Said Dosyasında Yargılanalar ve Aldıkları Cezalar .................................. 145 1.3.1. İdam Edilenler .................................................................................................. 146 1.3.2. Çeşitli Cezalar Alanlar ..................................................................................... 147 1.3.3. Beraat Edenler .................................................................................................. 147 1.3.4. Davası Ayrılanlar ......................................................................................... 148 1.4. Şeyh Said İle Aynı Dosyada Yargılananlar Hakkında Ayrıntılı Bilgiler ............ 149 2. İsyanın Niteliği ........................................................................................................... 183 2.1 Kürt İstiklal ve İstihlas Cemiyeti (Azadi) ........................................................... 183 2.1.1. Cemiyet Hakkında Genel Bilgiler ............................................................... 183 2.1.2. Kasım Bey’in Cemiyet Hakkında Verdiği Bilgiler ..................................... 187 2.1.3. Şeyh Said’in Cemiyet Liderleri ile Görüşmesi ve Azadi Bağlantısı ........... 199 2.2. Planlanmış Bir İsyan mıydı? ............................................................................... 206 2.2.1. Şeyh Said’in İfadelerine ve Mektuplara Göre Tertip .................................. 208 2.2.2. Diğer Sanıkların İfadelerine Göre İsyanın Tertibi ....................................... 220 2.2.3. Raporlara Göre İsyan Hazırlıkları ............................................................... 224 2.3. İsyan Hakkında Yapılan İhbarlar ........................................................................ 227 2.3.1. Hormek Aşiretinin İsyan Hakkındaki İhbarı ............................................... 228 2.3.2. Çapakçur Başmuallimi Mehmed Zeki’nin İhbarları .................................... 230 2.3.3. Genç Eski Mebusu Hamdi Bey’in İhbarları ................................................ 236 2.3.4. Darahini İnzibat Memuru Fakih Hasan Fehmi’nin İhbarı ........................... 246 2.3.5. Çapakçur Halk Fırkası Reisi Rüştü Bey’in İhbarı ....................................... 247 2.3.6. Binbaşı Kasım Bey’in İhbarları ................................................................... 248 xiv 2.3.7. Genç Vilayetine Verilen Diğer İhbarlar ...................................................... 252 2.4. İsyanın Sebep, Amaç ve Niteliği ........................................................................ 254 2.4.1. Mahkeme Heyetinin İsyana Bakışı .............................................................. 258 2.4.2. Hükümetin İsyana Bakışı............................................................................. 258 2.4.3. Muhalefetin İsyana Bakışı ........................................................................... 260 2.4.4. Şeyh Said’e Göre İsyanın Gerekçe, Sebep ve Amacı .................................. 261 2.4.5. Mektup ve Belgelere Göre İsyanın Niteliği ................................................. 270 2.4.6. Şeyh Said’i İsyana Sevk ve Teşvik Eden Gazete Haberleri ........................ 278 2.4.7. Kitabeten, Matbuat Vasıtasıyla Hükümete Müracaat Meselesi ................... 281 2.4.8. Kürtçülük, Kürt Hükümeti Kurma ve Muhtariyet Talebi ............................ 283 2.4.9. Diğer Maznunların İfadelerinde Göre Sebep ve Amaç ............................... 284 2.4.10. Halifelik, Vahdeddin ve Kürtler .................................................................. 296 2.4.11. Raporlara Göre İsyanın Amacı .................................................................... 298 2.5. Dış Yardım ve İngilizler ..................................................................................... 305 2.5.1. Mahkeme Tutanaklarına Göre Dış Yardım ................................................. 312 2.5.2. Diyarbekir Postahanesinde Bulunan Kataloglar .......................................... 326 2.5.3. Tutulan Raporlara Göre Dış Yardım ........................................................... 331 3. Önemli Bazı Yargılamalar ......................................................................................... 333 3.1. Seyyid Abdülkadir’in Yargılanması ve Şeyh Said Bağlantısı ............................ 333 3.2. Cemilpaşazadeler ve İsyan .................................................................................. 335 3.3. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve İsyan ....................................................... 339 3.4. Gazeteciler ve İsyan ............................................................................................ 347 SONUÇ .............................................................................................................................. 352 YARARLANILAN KAYNAKLAR ................................................................................. 365 BELGELER ....................................................................................................................... 371 FOTOĞRAFLAR .............................................................................................................. 416 xv TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Mesai Cetvellerindeki Yargılama Rakamlarının Birleştirilmiş Tablosu ............ 124 Tablo 2: Savcılığın Mahkemeye Gönderdiği Tabloların Birleştirilmiş Hali .................... 125 xvi BELGELER LİSTESİ Belge 1: Erganimadeni Jandarma Kıtası Mülazım-ı evvel Hüseyin Hüsnü, Eğil Takım Kumandanı Mülazım-ı sani Mustafa Hamdi ve Erganimadeni Merkez Takım Kumandanı Mülazım-ı sâni Tahir Sami tarafından hazırlanan 20 Şubat 1925 tarihli rapor ................. 371 Belge 2: Takrir-i Sükun hakkında 1/638 numaralı kanun layihası (tasarı) ....................... 375 Belge 3: Harekat-ı Askeriye mıntıkasında ve Ankara’da birer İstiklal Mahkemesi kurulması hakkında Başbakanlık tezkeresi ve 117 Numaralı Meclis Kararı ..................... 377 Belge 4: Şark İstiklal Mahkemesi’nin yayınlamış olduğu beyannamenin müsveddesi .... 380 Belge 5: Şeyh Said’i teslim eden kişinin ödüllendirileceğine dair beyanname ................ 382 Belge 6: Şark İstiklal Mahkemesi’nin bakacağı suçlara dair yayınladığı beyanname ...... 383 Belge 7: 1925 yılı Nisan ayına ait mesai cetvelinin son sayfası ....................................... 385 Belge 8: Mahkemede yargılanan kişi sayısına dair Savcı Ahmet Süreyya Bey’in Büyük Millet Meclisi’ne gönderdiği yazı ..................................................................................... 386 Belge 9:Şeyh Said ve arkadaşlarının infaz edildiğine dair tutulan zabıt varakası ............. 388 Belge 10: Şeyh Said ve otuz yedi arkadaşı hakkında hazırlanmış olan 70 numaralı iddianame .......................................................................................................................... 389 Belge 11: Şeyh Said’in muhakeme öncesi sorgusuna dair zabıt varakası ......................... 391 Belge 12: Şeyh Said’in Liceli Müftüzade Said ve Hüsnü Beylere yazmış olduğu 29/30 Şaban 343 tarihli mektup ................................................................................................... 394 Belge 13: Şeyh Said’in kardeşi Şeyh Abdurrahim’in de imzası bulunan beyanname ...... 396 Belge 14: Şeyh Said’in Şeyh Şerif’e yazmış olduğu 17 Kanunusani 1341 (17 Ocak 1925) tarihli mektup ..................................................................................................................... 398 Belge 15: Şeyh Said’in Şeyh Said’e yazmış olduğu 7 Ramazan 1343 (1 Nisan 1925) tarihli mektup ............................................................................................................................... 400 Belge 16: Şeyh Abdullah tarafından Çarikli Reisi Hasan Ağa’ya yazılmış olan 20 Mart 341 (1925) tarihli mektup ......................................................................................................... 402 Belge 17: Şeyh Abdullah tarafından yazılan “Ey İslam askeri kardeşlerimiz” hitabıyla başlayan 20 Mart 341 (1925) tarihli beyanname ............................................................... 404 Belge 18: Şeyh Said tarafından kendi el yazısıyla, Milli Aşiret Reisi İbrahim Paşa’nın oğlu Halil Bey’e yazılmış olduğu tarihsiz ve imzasız mektup .................................................. 407 Belge 19: Şeyh Abdullah tarafından Elman Aşiret Reisi Bedirhan Ağa’ya yazılmış olan 19 Mart 341 (1925) tarihli mektup ......................................................................................... 408 xvii Belge 20: Şeyh Hasan tarafından Şeyh Abdullah ve Şeyh Ali’ye yazılan 7 Mart 1341 (1925) tarihli mektup ve Şeyh Abdullah imzalı 4 Nisan 1341 tarihli pusula .................... 410 Belge 21: Diyarbekir Postahanesinde bulunan silah kataloglarıyla ilgili Üçüncü Ordu Müfettişliğinin yazısı ......................................................................................................... 412 Belge 22: Mustafa Kemal Paşa’nın gazetecilerin yargılaması ile ilgili gönderdiği tegraf 414 xviii FOTOĞRAFLAR LİSTESİ Fotoğraf 1: Şeyh Said ....................................................................................................... 416 Fotoğraf 2: Şeyh Said ....................................................................................................... 417 Fotoğraf 3: Şeyh Said Diyarbekir’deki Kıta’ya teslim edilirken ..................................... 417 Fotoğraf 4: Şeyh Abdullah ............................................................................................... 418 Fotoğraf 5: Şeyh Şerif ...................................................................................................... 418 Fotoğraf 6: Şeyh İsmail (sağdaki) .................................................................................... 418 Fotoğraf 7: Fakih Hasan (sağdaki) ................................................................................... 418 Fotoğraf 8: Binbaşı Kasım Bey (sağdaki) ........................................................................ 419 Fotoğraf 9: Seyyid Abdüldakir ......................................................................................... 419 Fotoğraf 10: Palulu Abdullah Sadi ................................................................................... 419 Fotoğraf 11: Hafız Mehmed ............................................................................................. 419 Fotoğraf 12: Mazhar Müfit Kansu (Mahkeme Reisi) ....................................................... 420 Fotoğraf 13: Ali Saib Ursavaş (Mahkeme Aza ve Reisi) ................................................. 420 Fotoğraf 14: Lütfi Müfit Özdeş (Mahkeme Azası) .......................................................... 420 Fotoğraf 15: Ahmet Süreyya Örgeevren (Mahkeme Savcısı) .......................................... 420 Fotoğraf 16: Avni Doğan (Mahkeme Azası).......................................................... 421 Fotoğraf 17: Hacim Muhittin Çarıklı (Mahkeme Reisi) .................................................. 421 Fotoğraf 18: İbrahim Tolon (Mahkeme Azası) ......................................................... 421 Fotoğraf 19: Abdülhak Fırat (Mahkeme Savcı Yardımcısı) ......................................... 421 xix KISALTMALAR a.g.m.: Adı geçen makale age: Adı geçen eser bkz: Bakınız C.: Cilt D.: Dönem İ.: İçtima İM: İstiklal Mahkemesi M.Z.: Muhakeme Zabıtnamesi Osm.: Osmanlıca T12: Şark İstiklal Mahkemesi Fonu T14: İstiklal Mahkemeleri Yazışmaları Fonu TBMM: Türkiye Büyük Millet Meclisi TCF: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Z.C.: Zabıt Ceridesi 1 GİRİŞ Türkiye Cumhuriyeti Tarihinin bir dönemine iz bırakan İstiklal Mahkemelerinin ilk kurulma kararı, Büyük Millet Meclisi’nin açılmasından yaklaşık altı ay sonra 18 Eylül 1920 tarihinde alınmıştır. Millî Mücadele’nin tüm hararetiyle devam ettiği ve varoluş mücadelesinin verildiği bir dönemde kurulan ve Millî Mücadele’nin kazanılmasının önünde en önemli sorunlardan birisi olarak karşımıza çıkan asker kaçakları meselesini halletmeyi amaçlayan İstiklal Mahkemeleri, bu süre içerisinde çok önemli vazifeler gördüler. Millî Mücadele’nin kazanılması ve Cumhuriyet’in ilanına kadar olan süreçte farklı zamanlarda ve farklı şehirlerde kurulan İstiklal Mahkemeleri, olağan üstü yetkilere sahip yargı mekanizmaları olarak çalışmış ve Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Anadolu toprakları üzerindeki otoritesini tesis etmesinin en büyük faktörleri arasında yer almıştır. Ancak Fransız İhtilal Mahkemelerini örnek alarak kurulan ve bu açıdan ihtilal mahkemeleri1 niteliğine sahip olan bu mahkemeler, hiç şüphesiz ideal yargı organları değillerdi. Çünkü olağanüstü ortamın gerekleri doğrultusunda, hukuki olmaktan çok siyasi ve tarihi zorunluluklara dayanarak hareket etmekteydiler.2 İstiklal Mahkemeleri Heyeti başlangıçta üç kişiden oluşmaktaydı. Daha sonra dört kişiye çıkarılan heyet üyeleri, milletvekillerinden oluşmaktaydı. Olayların olduğu bölgelere giden ve yargılamaları halka açık bir şekilde yapan mahkemelerin kararları kesindi ve temyizi bulunmamaktaydı. Mahkemelerin geniş yetkilerle çalışmalarına rağmen Meclis, verilen bazı kararları kanuna aykırı görerek soruşturma açıyor ve mahkemelerin verdiği cezaları iptal edebiliyordu. Ayrıca bir denetim mekanizması olarak, mahkemeler belli aralıklarla faaliyetleri hakkında Meclis’e rapor sunmaktaydılar.3 Bunun yanında Mahkemelerin geniş yetkilerle çalışmasına ve bazı faaliyetlerine yönelik Meclis’te güçlü bir muhalefet de oluşmuştu. Örneğin mahkemelerin asker kaçakları ile ilgili verdiği bazı kararlar eleştirilere neden olmuş, özellikle yakalanamayan asker kaçaklarının evlerinin yakılması, yerlerine aileden yakın bir akrabanın askere alınması veya köy, mahalle halkına ağır para cezalarının verilmesi Meclis’te sert                                                              1 Mete Tuncay, “İstiklal Mahkemeleri” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 4, İstanbul 1983, s.938. 2 Ergün Aybars, İstiklal Mahkemeleri, Ayraç Kitapevi, Ankara 2009, s.152. 3 Taha Akyol, Atatürk’ün İhtilal Hukuku, Doğan Kitap, İstanbul 2012, s.100. 2 tartışmaların meydana gelmesine neden olmuştu.4 Ancak mahkemelerin bu tür olumsuz bazı uygulamalarına rağmen ülkede huzur ve güvenliğin sağlanmasında çok önemli işler yapan5 bu mahkemelerin faaliyetlerine genel anlamda olumlu yaklaşılmaktadır. Cumhuriyet’in ilanından sonra ise üç tane İstiklal Mahkemesi kurulmuştur. Bunların ilki hilafet tartışmaları sırasında İstanbul’da kurulan İstanbul İstiklal Mahkemesidir ve iki buçuk ay gibi kısa bir süre faaliyet göstermiştir. Şark ve Ankara İstiklal Mahkemeleri ise 1925 yılında meydana Şeyh Said İsyanı sonrasında faaliyete geçirilen İstiklal Mahkemeleridir. Şeyh Said isyanı ve sonrasında kurulan bu mahkemeler yakın tarihimizin en önemli konuları arasında yer almaktadır. İsyan ile birlikte başlayan Takrir-i Sükûn Dönemi ise tartışmaları hala günümüzde devam eden birçok gelişmeye sahne olmuştur. Millî Mücadele döneminde, bu mücadelenin kazanılmasında önemli katkılar sağlayan İstiklal Mahkemelerinin başka yetkilerle yeniden devreye sokulmasına ve Takrir-i Sükûn Döneminin başlamasına sebep olan Şeyh Said isyanı hakkında temelde tartışma konusu olmuş olan birkaç mesele bulunmaktadır. Farklı kesimlerin kendi açısından bakarak izah etmeye çalıştığı, bazen de kimi yazarların kendi ideolojilerini desteklemek için bilerek olayın bir yönünü ön plana çıkardıkları isyan hakkında, tartışma konusu olmuş olan bu temel meseleler, isyanın niteliğini ortaya çıkarması açısından ayrıca önem teşkil etmektedir. Bahsedilen meselelerden birincisi, 13 Şubat 1925 tarihinde fitili ateşlenmiş ve daha sonra doğu illerimizin bir kısmını kapsamış olan Şeyh Said İsyanı’nın uzun seneler boyunca yapılmış olan bir hazırlık aşamasından sonra mı başladığı, yoksa meydana gelen bazı siyasi gelişmelerin sonrasında yaşanan toplumsal bir birikimin neticesinde, kendiliğinden gelişen bir hadise mi olduğudur. İkinci mesele ise dış devletlerin isyan da herhangi bir kışkırtmasının veya isyancılara yönelik bir yardımının olup olmadığıdır. Özellikle Millî Mücadele döneminde Doğu Anadolu’da bağımsız bir Kürdistan kurmak için çalışmalar yapmış olan İngiltere’nin ne gibi bir tutum sergilediğidir. Son konu ise biraz da ilk iki mesele doğrultusunda şekillenecek olan isyanın sebep, amaç ve niteliğinin ne olduğudur. Yani başta Şeyh Said olmak üzere isyancılar bağımsız bir Kürt devleti kurmak için mi ayaklanmışlardı, yoksa yapılan inkılâplar karşısında İslami hassasiyetle dini bir kıyam hareketine mi girişmişlerdi. Bu çalışmada hem yukarıda bahsedilen üç                                                              4 Tuncay, “agm”, s.939. 5 Cevdet Küçük, “İstiklal Mahkemeleri” TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 23, s.351. 3 mesele ele alınarak Şeyh Said isyanının niteliğinin ne olduğu anlaşılmaya çalışılmış hem de isyan bölgesinde kurulmuş olan Şark İstiklal Mahkemesi’nin faaliyetleri ve işleyiş biçimi incelenmiştir. Şunu ifade etmek gerekir ki Şeyh Said İsyanı hakkında birçok çalışma yapılmış olmasına rağmen, belki de uzun bir süredir bu konudaki arşiv belgelerine sınırlı sayıda araştırmacının erişebilmiş olmasından dolayı, yapılmış olan bu çalışmalar genelde birbirini tekrarlayan ve temelde birkaç kaynaya dayanan çalışmalar niteliğindedir. İsyanın niteliği konusunda yapılan farklı yorumlar bir kenara bırakılırsa, özellikle isyanın hazırlık süreci olarak anlatılan gelişmeler ve Piran hadisesi ile sonrasında yaşanan olaylar belli birkaç esere ve gazete haberlerine dayanılarak anlatılmaktadır. İlk dönemlerde Behçet Cemal ve Metin Toker’in yazmış olduğu eserler; M. Şerif Fırat, Nuri Dersimi, Kadri Cemil Paşa, Ekrem Cemil Paşa, Ahmed Süreyya Örgeevren, Avni Doğan’ın hatırat niteliğindeki eserleri ve bunların haricinde daha sonraki dönemlerde Ergün Aybars, Martin V. Bruinesse, Robert Olson ve Uğur Mumcu’nun hazırlamış oldukları eserler; her kitap, makale vesaire yazılarda atıf yapılan kaynak kitaplar olarak karşımıza çıkmaktadır. Esasen temel eser olarak kabul edilen bu ve benzeri birkaç eser hakkında yapılacak bir analiz günümüzde bu konu ile ilgili yapılan birçok araştırmada sıkça tekrar edilen bilgilerin kaynağını göstermesi açısından faydalı bir çalışma olacaktır. “Şark İstiklal Mahkemesi : Şeyh Said İsyanı” isimli bu çalışmada TBMM Şark İstiklal Mahkemesi Fonunu oluşturan, 845 dosya gözden geçirilerek konuya katkı sağlayacağını umduğumuz belgeler üzerinde durulmuştur. Belgelerin bir kısmının tamamen çevirisi alınmış bir kısmı ise konu içerisinde izah edilmiştir. Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci Bölümde, öncelikle 11 Eylül 1920 tarihi ile 7 Mart 1927 tarihleri arasında, farklı sebepler doğrultusunda ve farklı bölgelerde kurulan İstiklal Mahkemeleri hakkında kısa bilgiler verilmiştir. Yaklaşık yedi yıllık bir süreyi kapsayan bu dönem, Millî Mücadele ve Cumhuriyet Dönemi İstiklal Mahkemeleri olarak iki başlık altında incelenmiş ve o dönemde meydana gelen ve konu ile ilgili olan bazı önemli gelişmelerden kısaca bahsedilmiştir. Yine birinci bölümün ikinci kısmında çalışmamızın asıl konusunu teşkil eden Şeyh Said isyanı ve bu hadise sonrasında kurulan Şark İstiklal Mahkemesi’nin kuruluş süreci tarihsel sıra takip edilerek anlatılmaya çalışılmıştır. İkinci bölümde isyan sonrasında bölgede kurulan ve yaklaşık iki yıl faaliyet 4 gösteren Şark İstiklal Mahkemesi’nin faaliyetleri ve özellikleri üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde ise hakkında birçok yorum ve iddia olan Şeyh Said İsyanının niteliği ele alınmıştır. Bu bölümde temel olarak, isyan planlı bir isyan mıydı, herhangi bir dış devletten yardım almış mıydı ve isyanın amacı ne idi sorularına cevap verilmeye çalışılmıştır. Özellikle son iki bölümde, bu konuda daha önce araştırma yapanların fikirlerine yer verilmesinin yanı sıra, mahkeme tutanakları ve arşiv belgelerinin ağırlıklı olarak kullanılmasına özen gösterilmiştir. Bunun yanında belgeler ve fotoğraflar bölümlerinde; tezde kullanılan bazı belgelerin asılları ile çevirilerine ve yargılanan bazı kişiler ile mahkeme heyetinin fotoğraflarına yer verilmiştir. 5 BİRİNCİ BÖLÜM İSTİKLAL MAHKEMELERİ, ŞEYH SAİD İSYANI VE ŞARK İSTİKLAL MAHKEMESİNİN KURULMASI 1. İstiklal Mahkemeleri 1.1. Millî Mücadele Dönemi İstiklal Mahkemeleri ve Bazı Önemli Gelişmeler Millî Mücadele devam ederken çeteler halinde, soygun ve yağmacılık yapan asker kaçakları, memleketteki otoriteye zarar vererek, ülke düzenin sağlanmasında engel teşkil etmekteydiler. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılmasıyla birlikte hem Millî Mücadele’nin başarısı hem de kamu düzeninin sağlanmasının önündeki en önemli sorunlardan biri olarak karşımıza çıkan bu asker kaçakları meselesini halletmek amacıyla, 29 Nisan 1920’de 2 numaralı Hıyanet-i Vataniye Kanunu çıkarıldı. Ancak kanunun dört aylık uygulama sürecinde istenilen sonuç alınamamıştı. 6 1.1.1. Birinci Dönem İstiklal Mahkemeleri Hıyanet-i Vataniye Kanunu’ndan istenilen neticenin alınamaması üzerine, asker kaçakları meselesini halletmek için olağan üstü mahkemelerin varlığına ihtiyaç duyularak 11 Eylül 1920’de 21 numaralı Firariler Hakkında Kanun çıkarıldı ve bu kanuna dayanarak İstiklal Mahkemelerinin kurulmasına karar verildi. Kurulacak olan mahkemeler asker kaçaklarıyla uğraşacak ve vermiş oldukları kararların temyizi olmayacaktı. 7 18 Eylül 1920’de Heyet-i Vekile’nin (Bakanlar Kurulu) verdiği teklifle on dört yerde İstiklal Mahkemesi kurulması istendi. Uzun tartışmalardan sonra aynı tarihte, 45 numaralı Meclis kararı ile acil olarak Ankara, Eskişehir, Konya, Isparta, Sivas, Kastamonu ve Kayseri’de olmak üzere yedi bölgede İstiklal Mahkemesi kurulmasına karar verildi. Ancak 27 Ekim 1920’de Meclis tezkeresiyle Kayseri İstiklal Mahkemesi’nin kurulmasına gerek olmadığı kararlaştırıldı. Bununla birlikte altı mahkemenin yanında 9 Kasım 1920’de 68 numaralı Meclis kararı ile Diyarbekir’de, 15 Kasım 1920’de de 73 numaralı Meclis kararı ile Pozantı’da birer İstiklal Mahkemesi kurulmasına karar verildi. Böylece birinci                                                              6 Küçük, agm, s.350. 7 TBMM Zabıt Ceridesi, Dönem 1, Cilt 4, İçtima 63, s.93-101. 6 dönemde toplam sekiz İstiklal Mahkemesi kurulmuş oldu. Ancak bu mahkemelerden Diyarbekir İstiklal Mahkemesi görevine başlayamadı. 8 İstiklal Mahkemelerinin kurulma kararının alınmasından kısa bir süre sonra 26 Eylül 1920’de çıkarılan 28 numaralı Kanunla, İstiklal Mahkemelerinin yetkileri genişletilerek mahkemelere asker kaçakları yanında, Hıyanet-i Vataniye Kanunu kapsamında bulunan askeri ve siyasi casusluk suçlarına bakma yetkisi de verilmişti. Birinci dönem İstiklal Mahkemeleri daha çok asker kaçaklarıyla alakalı davalara bakmakla birlikte; emniyet-i dâhiliyeyi ihlal, bozgunculuk, gasp, soygunculuk, casusluk gibi davalara da bakmışlardır. Diğer mahkemelerden farklı olarak Ankara İstiklal Mahkemesi siyasi ağırlıklı davalara da bakmıştır. Sadrazam Damat Ferit Paşa, Rıza Tevfik, Reşat Halis ve Çerkez Ethem’in gıyaben yargılanmaları; Mustafa Sagir davası, Yeşil Ordu ve Komünist Parti yargılamaları bu siyasi davalar arasındadır. Mahkemelerin vazifeye başlamasıyla memleket bir derece emniyet ve sükûna kavuşmuş, bakaya ve firariler büyük ölçüde önlenmiş, casusluk ve bozgunculuk yapanlar üzerinde önemli tesirler meydana gelmişti. Dört aylık görevi sonrasında mahkemelerden istenilen sonucun alınması üzerine birinci dönem İstiklal Mahkemeleri -Ankara İstiklal Mahkemesi hariç- 17 Şubat 1921 tarihli 97 numaralı Meclis kararıyla “şimdilik” kaydı düşülerek kapatılmıştır.9 Görev süreleri içinde bu sekiz mahkemeye sevk edilen kişi sayısı 31.020’dir. Bunlardan 2.622 kişinin beraat veya adem-i mesuliyetine karar verilmiştir. 337 kişi vicahen, 1.017 kişi müeccelen, 79 kişi ise gıyaben idama mahkûm edilmiş; 572 kişiye kürek ve kalebentlik cezaları, diğer 26.966 kişiye ise çeşitli cezalar verilmiştir.10 Bu                                                              8 İstiklal Mahkemeleri, Cilt 1, TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2015. s.1-39.;Eskişehir İstiklal Mahkemesi, Cilt 4, TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2015. s.3-12.; Isparta İstiklal Mahkemesi, Cilt 5, TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2015. s.3-10. 9 TBMM Z.C., D.1, C.8, İ.152, s.269. 10 Beraat: Suçlu sanılarak hakkında dava açılan kimsenin iddia olunan suçun sahibi olmadığının veya söz konusu iddianın suç teşkil etmediğinin mahkeme kararı ile tespit edilmesi; aklanmak. Adem-i mesuliyet: Fiil, muamele ve karardan dolayı mesul olmamak, sorumsuzluk. Vicahen idam: İdam cezasının sanığın yüzüne karşı verilmesi. Müeccelen idam: İdam cezasının ertelenmesi. Kürek: Eskiden ağır cezayı gerektiren durumlarda, suçlulara verilen gemilerde kürek çekme cezası; mahkûmun ayaklarına demir ağırlıklar bağlanmak suretiyle ağır işlerde çalıştırma cezası; ağır hapis. Kalebentlik: Eskiden, hapis ve sürgün cezasını birleştiren, siyasi suçlarla ve devlet memurlarının görevleri ile ilgi ceza. (Türk Hukuk Lügati, Yayına Hazırlayan Türk Hukuk Kurumu, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1991.) 7 rakamlar içerisine bu dönemde kapatılmayan Ankara İstiklal Mahkemesi’nin ikinci dönemde yaptığı yargılamalar da dâhildir.11 1.1.2. İkinci Dönem İstiklal Mahkemeleri Birinci dönemde kurulmuş olan İstiklal Mahkemelerinin kaldırılmasından kısa bir süre sonra firar, casusluk, soygunculuk gibi suçlar yeniden artmış ve iç emniyet yeniden bozulmaya başlamıştı. İstiklal Mahkemelerinden sonra bu suçlarla Divan-ı Harp ve Bidayet Mahkemelerinin ilgilenmesine rağmen istenilen sonuç alınamamıştı. Bu gelişmeler üzerine 22 Temmuz 1921 tarihli 140 numaralı Meclis kararıyla Konya, Kastamonu ve Samsun olmak üzere üç bölgede İstiklal Mahkemesinin kurulmasına karar verildi. Bu arada 5 Ağustos 1921 tarihinde çıkarılan 144 numaralı Başkumandanlık Kanunu ile Meclis yetkilerini Mustafa Kemal Paşa’ya devretmiş, kurulmuş olan mahkemeler de doğrudan ona bağlanmıştı. İstiklal Mahkemelerinin doğrudan Mustafa Kemal Paşa’ya bağlanmasıyla yeni tartışmalar gündeme gelmiş olmakla birlikte, 8 Eylül 1921 tarihli Başkumandanlık tezkeresiyle Yozgat İstiklal Mahkemesi kuruldu. Böylece hâlihazırda görevine devam eden Ankara İstiklal Mahkemesi’yle birlikte, ikinci dönemde toplam beş adet İstiklal Mahkemesi görev yapmıştır. Ayrıca bu tarihten sonra istifa eden mahkeme üyelerinin yerine, yeni üyeleri bizzat Başkumandan Mustafa Kemal Paşa belirlemeye başlamıştı. İkinci dönem İstiklal Mahkemeleri yine öncelikli olarak asker kaçakları ve emniyeti dâhiliye ile alakalı davalara baktı. Bunun yanında Tekâlif-i Milliye emirlerinin uygulanmasında mahkemelerin etkin rolü oldu. Ayrıca Samsun İstiklal Mahkemesi Pontusçulukla ilgili davalara da baktı. Mustafa Kemal Paşa’ya üç ay süre ile verilmiş olan Başkumandanlık, aralıklarla üç defa uzatılmış, 20 Temmuz 1922’de kabul edilen 245 numaralı kanunla süresiz hale getirilmişti. Ancak bu kanunla Meclis’in yetkilerini şahsi olarak kullanma durumu iptal edildi. Aynı tarihte çıkarılan 271 numaralı Meclis kararıyla, yeni kabul edilen Başkumandanlık Kanunu’na uygun olarak İstiklal Mahkemeleri üyelerinin vazifelerine son                                                              11 Mahkemeye sevk edilen sanıklara ve verilen cezalara dair olan bu rakamlar Ergün Aybars’ın eserinde bir tablo halinde verilmektedir. Ancak Aybars’ın da belirttiği gibi bu rakamlarda bazı eksikliklerin olması muhtemeldir. Yargılamalara dair net rakamların, adı geçen mahkemelerin karar defterleri ve dosyalarında yapılacak olan araştırmalar ile ortaya çıkacağı açıktır. Bu durum diğer mahkemeler için de geçerlidir. Aybars, age, s.155. 8 verildi.12 İstiklal Mahkemelerinin Meclis denetiminden uzak bir şekilde çalışmakta olduğunu söyleyen muhalefetin etkisiyle; 31 Temmuz 1922’de İstiklal Mehâkimi Kanunu çıkarılmış ve 1 Ağustos 1922 tarihli 274 numaralı Meclis kararıyla, çıkarılan bu kanuna uygun olarak ikinci dönem İstiklal Mahkemelerinin faaliyetlerine son verilmiştir. İkinci dönemde Ankara İstiklal Mahkemesi’nin yargılamaları hariç tutulursa, diğer dört mahkemeye görev süreleri içerisinde toplam 28.144 kişi sevk edildi. Bunlardan 9.122 kişinin beraat ve adem-i mesuliyetine karar verildi. 772 kişi vicahen, 1.479 kişi müeccelen, 164 kişi ise gıyaben idama mahkûm edilmiş, 1.214 kişiye kürek ve kalebentlik cezaları verilmiştir. 14.675 kişiye ise çeşitli cezalar verilmiştir.13 1.1.3. İstiklal Mehâkimi Kanunu ve Mahkemelerin Düzenlenmesi Sakarya Savaşı’nın kazanılmasından sonra asker kaçaklarının ve diğer suçların azalması, İstiklal Mahkemelerine ihtiyaç kalmadığı kanaatini ön plana çıkarmış ve bu mahkemelerin kaldırılması gündeme gelmişti. Hükümetin, mahkemelere ihtiyacı olduğunu belirtmesi nedeniyle bu teklifler Meclis tarafından kabul edilmemekteydi. Ancak İstiklal Mahkemelerinin geniş yetkilerle çalışmasından doğan rahatsızlıklar vardı ve muhalefet, mahkemelerle ilgili bazı düzenlemeler yapmak istiyordu.14 TBMM’ye Mahkemelerin kaldırılmasıyla ilgili tekliflerin verildiği sırada, Başkumandanlık Kanunu’nda yapılan değişiklikten dolayı Mustafa Kemal Paşa’nın mahkemelere tayin ettiği azaların vazifelerinin son bulduğuna karar verilerek mahkeme üyeleri geri çağırıldı. Ardından özel bir komisyonun hazırladığı 31 Temmuz 1922 tarih ve 249 numaralı İstiklal Mehâkimi Kanunu kabul edildi. Bu kanun ile firariler hakkındaki 11 Eylül 1920 tarihli kanun ve tadilleri ve 26 Eylül 1920 tarihli kanun yürürlükten kaldırılarak, İstiklal Mehâkimi Kanunu yeniden düzenlendi. Buna göre yeni bir mahkemenin kurulması Meclis çoğunluğuna bırakılarak yetki ve görevleri eskiye göre daha belirgin hale getirildi. Ayrıca daha önce temyiz edilme ihtimali olmayan idam kararlarının Meclis’in onayından geçmesi kararlaştırıldı. 15 İstiklal Mehâkimi Kanunu’ndaki bu değişikliklerin nedeni Mustafa Kemal Paşa’nın giderek artan gücünü frenlemek ve yetkilerini kısıtlamaktı. Çünkü mahkemelerin geniş                                                              12 Küçük, a.g.m, s.351. 13 Aybars, age, s.155. 14 Küçük, “agm”, s.351. 15 TBMM Z.C., D.1, C.21-22, İ.77-83. 9 yetkilerle çalışmasından ve Başkumandanlık Kanunu’yla birlikte doğrudan Mustafa Kemal Paşa’ya bağlanmış olmasından dolayı bir rahatsızlık söz konusuydu. Bu kanunun kabulüyle Mustafa Kemal Paşa’nın, Başkumandanlık yetkileri devam etmesine rağmen; kendi başına mahkeme kurma yetkisi elinden alınmış oldu. Bununla birlikte Meclis üyelerinin çoğunluğunun da yeni bir mahkeme kurulmasına karşı çıkmaları neticesinde, yeni mahkemelerin kurulmasına yönelik girişimler sonuç kaldı. 16 Ergün Aybars, İstiklal Mehâkimi Kanunu’nun bazı maddelerinden dolayı İstiklal Mahkemelerinin çalışmalarında zaman kaybının yaşandığını ve mahkemelerin “ihtilal mahkemeleri” olma niteliğini kaybettiğini belirtmektedir.17 1.1.4. Üçüncü Dönem İstiklal Mahkemeleri Üçüncü dönem mahkemeleri, İstiklal Mehâkimi Kanunu’nun kabulünden sonra kurulmuştur. Bu dönemde kurulan ilk mahkeme Amasya İstiklal Mahkemesi’dir. Samsun İstiklal Mahkemesi’nin kaldırılmasından sonra bölgede asayişin bozulması ve Rum çetelerinin faaliyetlerinden dolayı, 27 Temmuz 1922 tarihinde Amasya İstiklal Mahkemesi’nin kurulma kararı alınmıştır. Mahkeme göreve başladıktan sonra yaklaşık bir ay faaliyette bulunduktan sonra mahkeme azalarından istifalar olmuş ve yeni aza seçimleri de uzun zaman almıştır. Aza seçimlerinin uzayıp gitmesi üzerine Dâhiliye Vekili Ali Fethi Bey 27 Kasım 1922’de Meclis’te verdiği beyanatta, bölgedeki eşkıyalık faaliyetlerinin büyük ölçüde azaldığını ve mahkemeye ihtiyaç kalmadığını ifade etmiştir. Bunun üzerine mahkeme fiilen kaldırılmıştır. Amasya İstiklal Mahkemesi, İstiklal Mehâkimi Kanunu kabul edildikten sonra kurulmuş olan ilk mahkemedir. Yaklaşık bir ay kadar çalışan mahkemenin faaliyetleri hakkında bilgiler azdır. Mahkemenin kuruluş sürecinde muhalefetin sergilediği tavır, mahkemelere karşı olan tepkinin boyutunu göstermesi açısından da ayrı bir öneme sahiptir.18 Bu dönemde Memâlik-i Müstahlasa’da yani Batı Anadolu’da Yunan işgalinden kurtarılmış bölgelerde İstiklal Mahkemelerinin kurulması gündeme de gelmişti. Batı Anadolu’da Yunan işgali zamanında, işgalcilerle işbirliği yaparak birtakım yolsuz harekâtta bulunmuş olanlara karşı halk arasında bir intikam duygusu oluşmuştu. Devletin                                                              16 Tuncay, “agm”, s.940. 17 Aybars, age, s.124. 18 Aybars, age, s.127. 10 bu kişileri bir an önce cezalandırmaması durumunda bölge halkının intikam duygusuyla hareket etme ihtimali vardı ki bu durum devlet otoritesine zarar verebilirdi. Bu kişileri cezalandırmak için öncelikle bölgede geçici ceza mahkemelerinin kurulması gündeme gelmiş, daha sonra ise bölgeye İstiklal Mahkemelerinin gönderilmesi istenmişti.19 Batı Anadolu’da İstiklal Mahkemelerinin kurulması, 27 Eylül 1922’de Meclis gündemine geldi. Ancak Divan-ı Harplerin bu meseleyi çözebileceği görüşü ağır basmaktaydı. 13 Aralık’ta konu tekrardan Meclis gündemine geldi ve İzmir, Bursa ve Eskişehir’de mahkemelerin kurulmasına karar verildi. Bu mahkemelerden İzmir İstiklal Mahkemesi’nin üye seçimlerinin yapılmasına rağmen, mahkemeler kurulamadı. Bundan sonra milletvekillerinin oylamalara bile katılmayacaklarını bildirmeleri üzerine konu tekrardan ele alınmadı. 20 Cumhuriyet’in ilanından evvel kurulmuş olan son mahkeme, Elcezire İstiklal Mahkemesi’dir. Tüm tedbirlere rağmen asker kaçaklarının önlenememesi ve bu durumun bölgede Misâk-ı Millî’yi gerçekleştirmeye zarar verdiği gerekçesiyle 20 Ocak 1923 tarihinde Elcezire bölgesinde bir İstiklal Mahkemesinin kurulması gündeme geldi. 22 Ocak 1923’te 335 numaralı Meclis kararı ile merkezi Diyarbekir'de bulunmak ve sahası Elcezire Cephesi Mıntıkası olmak ve sırf asker firarileri ile ilgili davalara bakmak üzere bir İstiklal Mahkemesinin kurulmasına karar verildi.21 Mahkeme 9 Mart 1923’ten 11 Mayıs 1923’e kadar iki ay çalıştı. Çalışmaları sırasında Diyarbekir, Mardin, Siverek, Elaziz ve Malatya’da bulundu. Bu süre içerisinde 90 davayı sonuçlandırdı ve 37 kişiye ceza verdi.22 1.1.5. Saltanatın Kaldırılması Millî Mücadele’nin başarıyla sonuçlanmasının ardından Türkiye Büyük Millet Meclisi ile İstanbul arasında siyasi iktidarın gerçek sahibinin kim olduğu tartışmaları başlamıştı. Esasen Millî Mücadele, Anadolu’nun bölünmesine karşı antiemperyalist ve birleşik bir hareket olarak başlamıştı. Bu hareket içinde yer alanlarda genel olarak mücadelenin kazanılmasından sonra sultanın yeniden iktidara gelmesi kanaati hâkimdi. Ancak inkılâpçı fikirlere sahip olan ve daha mücadelenin kazanılmasından önce, yapmayı                                                              19 TBMM Z.C., D.1, C.23, İ.109, s.195-219. 20 Aybars, age, s.129. 21 TBMM Z.C., D.1, C.26, İ.177-178, s.438,457-459. 22 Elcezire İstiklal Mahkemesi, Cilt 5 TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2015. s.3-9.; Aybars, age, s.133.; Tuncay, “agm”, s.941. 11 planladığı devrimleri yakın arkadaşına söyleyen Mustafa Kemal Paşa, Millî Mücadele döneminde temkinli davranarak sultan-halife konusunu ötelemişti.23 İstanbul Hükümeti, Millî Mücadele’nin kazanılmasında Ankara ve İstanbul hükümetlerinin ortak hareket etmesinin etkili olduğu görüşündeydi. Ayrıca Sadrazam Tevfik Paşa’nın yakında toplanacak olan Lozan Barış Konferansı’na birlikte katılmayı önermesi, siyasi otoriteye ortak olmak istediğini daha net bir şekilde ortaya koymuştu.24 Bu gelişmeler üzerine zaten zafer ile birlikte güç dengesini kendi lehine çeviren Mustafa Kemal Paşa radikal bir karar alarak 1 Kasım 1922’de Saltanat ve Hilafeti birbirinden ayırarak Saltanata son verdi.25 Saltanatın kaldırılmasıyla birlikte 4 Kasım’da İstanbul Hükümeti istifa etti. “Sultan” unvanı alınan Vahdettin 17 Kasım’da ülkeden ayrıldı. Vahdettin’in ülkeden ayrılmasından sonra 18 Kasım’da Abdülmecid Efendi TBMM tarafından halife olarak seçildi. Bu seçimden önce Mustafa Kemal Paşa “Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir. Halifenin herhangi bir biçim, yol ya da araçla iktidara ortak olmasını Türk milleti kabul edemez” diyerek yeni halife ile taraftarlarını uyarmış olmasına rağmen, 1923 yılı başlarında Halife ile Ankara Hükümeti arasında iktidar tartışmaları başlayacaktı. 26 1.1.6. Hıyanet-i Vataniye Kanununda Yapılan Değişiklik Saltanat kaldırılırken Halifelik makamı korunmuş, ancak Halifelik makamının hak ve yetkileri belirlenmemişti. Halifelik etrafında büyük tartışmalar meydana gelmiş, Cumhuriyet’in ilanından evvel halifenin devlet başkanı sayılması ve yapılan kanunların halife tarafından onaylanması gerektiği ileri sürülmüştü.27 27 Mart 1923’te, Meclis’te tartışmaların sertleştiği bir ortamda Trabzon Milletvekili Ali Şükrü Bey’in, Cumhurbaşkanlığı Özel Muhafız Alayı Komutanı Topal Osman tarafından öldürülmesi ile tartışmalar daha da alevlenmişti. Bu gergin ortamda 1 Nisan 1923’te Meclis, kendini feshetme ve seçimleri yenileme kararı aldı. Meclis dağılmadan bir gün önce 15 Nisan 1923’te, 334 ve 335 sayılı kanunlarla Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun 1. ve 8. maddelerinde değişiklikler yapıldı. 1. maddede yapılan değişiklikle saltanatı geri                                                              23 Feroz Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, Kaynak Yayınları, İstanbul 1999, s.68. 24 Cemil KOÇAK, “Siyasi Tarih (1923-1950)” Türkiye Tarihi 4 Çağdaş Türkiye 1908-1980, Yayın Yönetmeni: Sina Akşin, Cem Yayınevi, İstanbul 2013, s.128. 25 Ercüment Kuran, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşu” Türkler Ansiklopedisi, Cilt 16, s.616. 26 Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Cilt 2, İstanbul 1983, s.434. 27 Küçük, “agm”, s.351. 12 getirmek için yapılacak olan faaliyetler Hıyanet-i Vataniye kapsamına alındı. 28 Bu düzenleme, ileride İstiklal Mahkemelerinin karşı devrimcileri cezalandırmalarında dayanak teşkil edecekti.29 8. maddede yapılan değişiklikle de, savaşın bitmesi ve olağanüstü durumun sona ermesinden dolayı mahkeme kararlarına temyiz ve itiraz hakları tanındı. 30 1.2. Cumhuriyet Dönemi İstiklal Mahkemeleri ve Bazı Önemli Gelişmeler Cumhuriyet’in ilanından İstiklal Mahkemelerinin tekrar kurulmasına kadar olan süreçte bazı önemli gelişmeler meydana geldi. Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nda yapılan değişiklikten sonra Birinci Meclis kapandı. 23 Temmuz 1923’te Lozan Antlaşması imzalandı. TBMM’nin ikinci dönemi için yapılan seçimleri birinci grup kazandı ve ikinci gruptan çok az kişi milletvekili seçilebildi. 11 Ağustos 1923’te II. TBMM’nin açılmasının ardından ilk iş olarak Lozan Barış Antlaşması onaylandı. Sonrasında Halk Fırkası kuruldu. Ankara Başkent yapıldı ve Cumhuriyet ilan edildi. 1.2.1. Halk Fırkası’nın Kurulması Sivas Kongresi’nde “Her türlü parti akımlarından arınmış” olarak Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmuştu. Türkiye Büyük Millet Meclisi açıldıktan sonra ortaya çıkan görüş ayrılıklarıyla birlikte Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adına, Meclis’te Birinci Grup oluşturuldu. Ancak bu Grup, I. Meclis’te üstünlüğünü tamamen ele geçirememişti. İkinci grup olarak adlandıran ve “Millî hâkimiyet” ilkesini savunan kesimin muhalefetiyle karşılaşmıştı. Saltanatın kaldırılmasıyla, Birinci Grup partileşme yoluna gitmiş ve Mustafa Kemal 6 Aralık’ta Halk Fırkası’nı kuracağını ilan etmişti. İkinci dönem genel seçimlerine gidilirken Mustafa Kemal Paşa, Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi olarak 9 Umde’yi açıklamış ve Grubun, Halk Fırkası’na dönüşeceğini söylemişti. Ancak parti Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılmasından sonra 11 Eylül 1923’te resmi olarak kuruldu.31 Halk Fırkası’nın kurulmasıyla birlikte Mustafa Kemal Paşa politik durumunu daha da sağlamlaştırmıştı. 32                                                              28 Küçük, “agm”, s.352.; Aybars, age, s.129. 29 Aybars, age, s.166. 30 Aybars, age, s.130. 31 Mete Tuncay, “Siyasal Gelişmenin Evreleri” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 7, İletişim Yayınları, İstanbul 1983, s.1967. 32 Shaw, age, s.435. 13 1.2.2. Cumhuriyetin İlanı II. Dönem seçimlerinin yapılmasıyla birlikte I. Meclis’teki muhalif grup üyelerinin birçoğu Meclis’e giremedi. Buna rağmen Meclis’te fikir bütünlüğü sağlanamamış ve Halk Fırkası Meclis’e tamamen hâkim duruma gelememişti.33 Lozan görüşmeleri sırasında Başvekil Rauf Bey ile İsmet Paşa arasında başlayan çekişmenin ardından Fethi Bey Başvekil olmuş ancak Hükümet ile Meclis üyeleri arasındaki görüş ayrılıklarından dolayı Meclis ve Hükümet arasındaki çatışma devam etmişti. Bunun yanı sıra Hükümet üyelerinin, Meclis tarafından ayrı ayrı belirleniyor olması, Meclis’in Hükümet’e karşı olan müdahalesini kolaylaştırmakta, bu çatışmanın daha da derinleşmesine neden olmaktaydı. Diğer yandan Ekim ayının sonunda, Meclis İkinci Başkanlığı ve Dâhiliye Vekâleti için yapılacak seçimlerde Hükümetin gösterdiği ve Mustafa Kemal Paşa’nın desteklediği adayların Meclis tarafından reddedilip, bu makamlara, Rauf ve Sabit Beylerin seçilmesi, Halk Fırkası içerisindeki muhalefeti daha net bir şekilde ortaya çıkarmıştı. 34 Ortaya çıkan bu hükümet krizi neticesinde Mustafa Kemal Paşa radikal bir şekilde Meclis Hükümeti Sistemi’nden, bir Kabine Sistemi olan Cumhuriyete geçiş kararını aldı. Mete Tuncay, Mustafa Kemal Paşa’nın yaşanan bu çatışmalara köktenci bir çözüm bulmak için planlı bir şekilde hükümet bunalımı çıkardığını ve neden olarak Meclis Hükümeti Sistemini gösterdiğini söylemektedir. Neticede 28 Ekim 1923’te Çankaya’da yapılan toplantıda Cumhuriyet’in ilan edilmesine karar verildikten sonra, ertesi gün 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edildi.35 Cumhuriyet’in ilan edilmesi o dönemde bazı çevreler ve İstanbul basını tarafından tepkiyle karşılanmıştı. Tepkilerin temelinde Millî Mücadele’nin önde gelen paşalarının olmadığı bir zamanda ve kısa süren Meclis görüşmesi sonrasında 158 Milletvekilinin oybirliği ile bu kararın alınması bulunuyordu. Bu çevreler tarafından Cumhuriyet’in aceleye getirildiği ifade edilmekteydi.36 Bunun yanında Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte yapılan anayasa değişikliğiyle Cumhurbaşkanına normalin ötesinde bazı yetkiler verildiği görüşü hâkimdi. Bu görüşe göre Cumhurbaşkanı olan Mustafa Kemal Paşa “Ülke iktidarının en yüksek noktasına gelerek devlet başkanlığı, Hükümet ve Meclis’in gerçek başkanlığı, tek parti başkanlığını                                                              33 Tuncay, “Siyasal Gelişmenin Evreleri” s.1967. 34 Zürcher, age, s.248.;Koçak, age, s.133. 35 Tuncay, “agm”, s.1967. 36 Akyol, age, s.311. 14 kendinde toplamıştır.”37 Ayrıca bu güç yoğunlaşmasının, muhalefet üzerinde diktatörlüğe doğru bir gidiş korkusu yarattığı, bu yüzden muhalefetin bu otoriterleşmeye karşı “Millî hâkimiyet” fikrini yücelttiği ifade edilmektedir.38 Bu görüşler bir yana Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte rejim tartışmaları sona ermiş, meşrutiyeti geri getirmek isteyenlerin ve halifeyi devlet başkanı olarak görmek isteyenlerin beklentileri boşa çıkmıştı. Cumhuriyet’in ilk icraatları 31 Ekim’de on yıldır devam eden seferberliğin kaldırılması ve 26 Aralık’ta Cumhuriyet’in ilanı nedeniyle çıkarmış olduğu af kanunu olmuştur. Böylece yeni bir dönemin başlamış olduğu belirtilmişti.39 1.2.3. İstanbul İstiklal Mahkemesi Saltanatın kaldırılması ve Cumhuriyet’in ilan edilmesi gibi gelişmeler özellikle İstanbul basınının tepkisini çekmiş ve olayların hilafetin kaldırılmasıyla neticeleneceğine dair yazılar yazılmaya başlanmıştı. Ankara, İstanbul basınının bu tutumunu, devrimlere karşı bir tepki olarak değerlendirmekteydi. Bu sırada Rauf Bey’in halifeyi ziyaret etmesi ve halifenin devlet başkanı sayılabileceği yönündeki beyanları tartışmaları daha da alevlendirdi. Tartışmaların yaşandığı sırada Hint Müslümanlarının liderlerinden Ağa Han ve Emir Ali’nin halifelik ile ilgili olarak Cumhurbaşkanı ve Başbakan’a yazdığı mektuplar, ilgililerin eline geçmeden İstanbul basınının eline geçerek 5 Aralık’ta Tanin ve İkdam, 6 Aralık’ta Tevhid-i Efkâr gazetelerinde neşredildi. Mektupta hilafetin dünya Müslümanları için öneminden, Türklerde kalmasının Türkiye’ye güç katacağından ve halifeliğin kaldırılmaması gerektiğinden bahsediliyordu.40 8 Aralık 1923 tarihinde konu Meclis gündemine geldi. İsmet Paşa durum hakkında bilgi vererek bu şahısların İngiliz Hükümetinin telkiniyle hareket ettiklerini ve bu mektubu yayınlayanların Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun birinci maddesine göre suç işlediklerini söyleyerek İstanbul’a bir İstiklal Mahkemesi gönderilmesini teklif etti. Yapılan muhalefete karşın 50 numaralı Meclis kararı ile İstanbul’da bir İstiklal Mahkemesi kurulmasına karar verildi.41 Böylece önce asker kaçakları meselesi ile uğraşan, daha sonra yapılan düzenlemelerle yetkileri genişletilerek iç güvenliği sağlayan İstiklal Mahkemeleri artık                                                              37 Lord Kinross, Atatürk Bir Milletin Yeniden Doğuşu, Sander Yayınları, İstanbul 1984, s.582. 38 Akyol, age, s.352. 39 Aybars, age, s.167. 40 Küçük, “agm”, s.352. 41 TBMM Gizli Celse Zabıtları, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 1985, s.314-328. 15 daha farklı bir sebeple kurulmuş oluyordu.42 Mahkeme 10 Aralık 1923 tarihinde yayınladığı beyanname ile Cumhuriyet’in mevcudiyet ve esasatına karşı hareket ve teşebbüse cüret edenleri şiddetle cezalandıracağını bildirdi.43 Mahkeme öncelikle Ağa Han ile Emir Ali’nin mektubunu yayınlayan gazetecilerin yargılandığı “Matbuaat Davası” olarak bilinen yargılamaları gerçekleştirdi. Yargılamalar sonunda gazetecilere beraat kararı verildi. Böylece hem yargılamalara karşı halkın tepkisi yatıştırılmış hem de İstanbul basınına gözdağı verilmişti.44 Diğer önemli yargılamalar da İstanbul Baro Reisi Lütfi Fikri Bey’in davası ve Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa’ya ve Cumhuriyet’e suikast davasıydı. Meclis, 30 Ocak 1924’te suikast davasının sonuçlandığı tarihten itibaren mahkemenin görevinin bitmesine karar verdi. İstanbul İstiklal Mahkemesi 10 Aralık 1923 ile 5 Şubat 1924 tarihleri arasında yaklaşık iki ay süre ile faaliyetine devam etmiş, bu süre zarfında 17 kişi yargılandı. 45 Mahkemenin faaliyetinin son bulmasının ardından Mustafa Kemal Paşa, yargılananlarında içinde olduğu gazetecilerle 5 Şubat 1924 tarihinde İzmir’de bir araya gelmiş ve yapacağı reformları anlatarak desteklerini istedi. Ayrıca 13 Şubat 1924 tarihinde çıkarılan bir af kanunu ile İstanbul İstiklal Mahkemesinin cezaya çaptırdığı, içerisinde Lütfi Fikri Bey’in de olduğu üç kişi affedildi.46 1.2.4. Halifeliğin Kaldırılması Millî Mücadele döneminde ve Lozan görüşmeleri sırasında, dış politikada takip edilen denge siyaseti gereği hem Sovyetlerle hem de İslami unsurlarla ilişkilere dikkat edilmişti. Lozan görüşmelerinde anlaşmanın belli bir seviyeye gelmesi ile birlikte bu unsurlara ihtiyaç kalmamış batılılaşma siyaseti benimsenmişti. Ayrıca Cumhuriyet’in ilanından biraz önce rejimin ne olacağı gündeme geldiği sıralarda, hilafetin zararları anlatılmaya başlanmıştı. 47 Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte halifelik makamının konumu ve yetkileri üzerine tartışmalar artarak devam etti. Halifelik makamının gerekliliği ve tarihsel konumu üzerinde yapılan tartışmalar bir kenara bırakılırsa, asıl mesele halifeliğin, Cumhuriyet’e karşı siyasal                                                              42 Aybars, age, s.159. 43 Aybars, age, s.178. 44 Küçük, “agm”, s.352. 45 Aybars, age, s.194. 46 İstanbul İstiklal Mahkemesi, Cilt 2, TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2015, s.3-10.; Küçük, “agm”, s.352. 47 Taha Akyol, Ama Hangi Atatürk, Doğan Kitap, İstanbul 2012, s.348-386. 16 bir seçenek olarak algılanması ve yeni rejim karşıtlarının halifelik etrafında toplanması olmuştu.48 Tam da bu tartışmaların yaşandığı esnada daha önce değinmiş olduğumuz Hint Müslümanları önderlerinin halifelik hakkında yazmış oldukları mektupların gazetelerde yayınlanmış olması, olayı daha farklı bir boyuta getirerek halifelik karşıtlarının eline önemli bir koz verdi. Yazılan bu mektuplar ulus devlet olma yolunda ilerleyen yeni Cumhuriyet’i kendi sınırları dışındaki krizlerin içine çekiyor, yapılmak istenen reformların önünde, en önemli engel ve sığınılacak bir merkez olarak halifelik makamının olduğunu Hükümete gösteriyordu.49 Bu gelişmelerin gölgesinde 1924 yılı bütçe görüşmelerinde, hilafet bütçesiyle ilgili tartışmaların yapıldığı bir sırada 3 Mart 1924 tarihinde Cumhuriyet’in önündeki siyasal rakip olan halifelik kaldırıldı. Bu tarih aynı zamanda köklü devrimlerin başlangıç tarihi oldu.50 Lewis’e göre reformcuların önünde geçmişten beri engel olan ulema sınıfına ve onun hiyerarşik örgütüne ezici bir darbe vurulmuştu.51 1.2.5. Teşkilât-ı Esasiye Kanunu (1924 Anayasası) 1924 Anayasası, 20 Nisan 1924’te kabul edilmiş ve 37 yıl boyunca hem tek partili hem de çok partili dönemde uygulanmıştır. Bu anayasa ile birlikte parlamenter sistem kurulmuşsa da o dönemde Meclis üstünlüğü fikrinin devam etmesinden dolayı Meclis hükümeti sisteminin yansımaları anayasada yer almıştır.52 Özellikle genel kuruldaki görüşmeler sırasında Cumhurbaşkanının yetkileri konusunda Meclis, encümenin tasarısına büyük oranda direnmiştir. Encümenin tasarısında yer alan Cumhurbaşkanının Meclis’i fesih yetkisi kabul edilmemiş, veto yetkisi yumuşatılmış, yedi yıl olarak teklif edilen görev süresi dört yıl olarak kabul edilmiştir.53 1.2.6. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Birinci Meclis’teki İkinci Grup üyeleri yenilenen seçimlerden sonra Meclis dışında kalmış olmasına rağmen Halk Fırkası Meclis’e tamamen hâkim olamamış, önemli bir muhalefetle karşılaşmıştı. Cumhuriyet ve hilafet tartışmaları çerçevesinde bu muhalefet                                                              48 Koçak, age, s.134. 49 Ahmad, age, s.70. 50 Mahmut Goloğlu, Devrimler ve Tepkileri, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2011, s.24. 51 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2000, s.264. 52 Mümtaz Soysal, Fazıl Sağlam “Türkiye’de Anayasalar” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, İletişim Yayınları, İstanbul 1983, s.24-27. 53 Akyol, Atatürk’ün İhtilal Hukuku, s.430-435. 17 daha belirgin bir şekilde gün yüzüne çıktı. Özellikle Lozan görüşmeleri sırasında ortaya çıkan fikir ayrılıklarıyla birlikte Millî Mücadele’nin önder kadrosu Halk Fırkası’ndan ayrılarak 17 Kasım 1924’te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı kurdu. Bazı araştırmacılara göre Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ile Halk Fırkası arasında temelde büyük ideolojik farklar görülmemektedir. Parti programında yer alan “Efkâr ve itikad-ı diniyeye hürmetkârdır” ifadesi partinin laiklik karşıtı olarak algılanmasına neden olmuştur. Aslında parti cumhuriyet karşıtı ve hilafetçi değildir. Bu dönemde yaşanan olay, kişiler arasındaki siyasi çekişmeler ile tartışmaların ve meydana gelen siyasi devrimlerin etrafında gelişmesinden ibarettir.54 Yine başka bir görüşe göre İkinci Meclis’te saltanatçılarla cumhuriyetçiler arasında bir çatışma yoktur. Çatışma liberal cumhuriyetçilerle devrimci cumhuriyetçiler arasında olmuştur.55 Cumhuriyet Halk Fırkası, yeni partinin kurulmasını İttihat ve Terakki Fırkası’nın canlandırılması olarak ifade etmiş ve sert bir şekilde eleştirmiştir. Mustafa Kemal Paşa ise parti kurucularını ihanet ile suçlamış ve bu kişilerin daha önce Birinci Meclis’teki muhalif grup ile gizli ilişkiler içinde bulunarak kendisine karşı bir komplo hazırladıklarını ifade etmiştir.56 Bu arada meydana gelen Şeyh Said ayaklanması dönüm noktası olmuştur. Parti isyan ile alakalı olduğu ileri sürülerek hükümet tarafından 3 Haziran 1925 yılında kapatılmış, ardından İzmir suikast girişimi üzerine Fırka’nın önder kadrosu siyasal yaşamdan tamamen tasfiye edilmiştir.57 1.2.7. Şark İstiklal Mahkemesi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulmasıyla birlikte Meclis’te muhalefetin başladığı ve görüş ayrılıklarının derinleştiği bir dönemde 13 Şubat 1925’te Şeyh Said isyanı patlak verdi. İsyan ilk başta kamuoyunda büyük bir yankı uyandırmamış, çabuk bastırılacak küçük bir eşkıyalık hareketi olarak değerlendirilmişti.58 İsyanın kısa zamanda Diyarbakır, Elazığ ve Genç vilayetlerine yayılması ve daha geniş alanlara yayılma ihtimali bulunmasından dolayı Başvekil Fethi Bey’in verdiği tezkere ile 25 Şubat’ta Şark vilayetlerinin bazılarında bir ay müddetle idare-i örfiye (sıkıyönetim) ilan edildi. Yine aynı                                                              54 Ömür Sezgin, Gencay Şaylan, “Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 8, İletişim Yayınları, İstanbul 1983, s.2050. 55 Akyol, age, s.343. 56 Akyol, age, s.450. 57 Sezgin, “agm”, s.2045. 58 Aybars, age, s.211. 18 gün Hıyanet-i Vataniye Kanunu’na bir madde eklenerek dini ve mukaddesat-ı diniyeyi siyasi gayelere alet ederek cemiyet kuran veya bu cemiyetlere üye olan ve bu maksatları söz, yazı veya fiilen yayanlar bu kanununun kapsamına alındı. İsyanı bir karşı devrim olarak değerlendiren İsmet Paşa ve Cumhuriyet Halk Fırkası içerisindeki bir grup, Başvekil Ali Fethi Bey’i pasif kalmakla suçlayarak, sert bir muhalefete başladı. O dönemde Halk Fırkası içinde İsmet Paşa’nın etrafında toplanan radikal grup ile Fethi Bey’in etrafından toplanan ılımlı grup bulunmaktaydı. Fethi Bey radikal grubun aksine isyan karşısında lüzumsuz yere sert tedbirler almak istememiş, alınmak istenen sert tedbirlerin muhalefete karşı bir silah olarak kullanılmasından endişe duymuştu.59 Yaşanan gelişmeler sonunda 4 Mart 1925’te Ali Fethi Bey Başvekillikten istifa etmek zorunda kaldı. Aynı gün İsmet Paşa Başvekilliğe getirildi. İsmet Paşa hızlı bir şekilde Takrir-i Sükûn Kanunu’nu çıkararak, Ankara ve isyan bölgesinde birer İstiklal Mahkemesi kurulmasını Meclis’e kabul ettirdi. Böylece Fethi Bey’in isyana karşı yumuşak davrandığını söyleyen grup, isyana karşı ne derece sert hareket edileceğini göstermişti. Başvekil İsmet Paşa’nın Meclis’e sunduğu teklifte kanunun gerekçesini, memleket dahilinde asayiş ve huzurun sağlanması, kamu düzenini ihlal edecek irtica ve ihtilal hareket ve teşebbüslerine karşı icap eden tedbirlerin alınması ve Cumhuriyet’in nüfuz ve kudretini ve inkılâbın esaslarının güçlendirilmesi olarak izah etmiştir.60 Ankara ve Şark İstiklal Mahkemeleri 117 numaralı Meclis kararı ile kuruldu. Bu karar ile Şark İstiklal Mahkemesi’ne verdiği idam kararlarını uygulama yetkisi tanınırken, Ankara İstiklal Mahkemesi’nin vereceği idam kararlarının Meclis’in onayından sonra infaz edilmesi kararlaştırıldı. Ancak bir buçuk ay sonra 20 Nisan 1925’te Meclis’in tatil olduğu süre boyunca Ankara İstiklal Mahkemesi’ne de idam kararlarını uygulama yetkisi verildi. Şark İstiklal Mahkemesi iki yıllık görevinde önemli birçok davaya baktı. Bunların başında mahkemelerin kurulmasının da gerekçesi olan Şeyh Said ve arkadaşlarının davası gelmektedir. Bunun yanında isyanla alakalı görülen Şeyh Eyüp, Dr Fuat, Kürt Teali Cemiyeti Reisi Seyyid Abdülkadir davaları da önemli yargılamalar arasındadır. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Urfa sorumlusu Yarbay Fethi Bey’in davası ile birlikte, bölgedeki parti şubelerinin kapatılmasına karar verilmiştir. Ayrıca içlerinde Eşref Edip, Velid Ebuzziya, Abdülkadir Kemali, Ahmet Emin, Fevzi Lütfi gibi kişilerin bulunduğu                                                              59 Metin Toker, Şeyh Sait ve İsyanı, Akis Yayınları, Ankara 1968, s.18,65. 60 TBMM Z.C., D.2, C.15, İ.69, s.131. 19 birçok gazeteci de yargılandı. 61 Bunların yanında mahkeme yargılamaları sırasında bölgedeki tekke ve zaviyeleri ruhsatsız cemiyet kapsamına alarak kapattı. Çok geçmeden Ankara İstiklal Mahkemesi’nin de bu yönde kararlar vermesiyle Hükümet durumu genelleyerek 30 Kasım 1925’te tekke ve zaviyeleri kapattı. 62 1.2.8. Ankara İstiklal Mahkemesi Ankara İstiklal Mahkemesi, görevinin ilk aylarında başta asker kaçakları olmak üzere birçok davaya bakmıştır. İlk önemli yargılaması Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası yargılaması olmuştur. Dini siyasete alet ederek partiye üye kayıt etmek suçuyla tutuklanan Üsküplü Salih Başo ve arkadaşlarının davasıyla birlikte TCF’nin İstanbul’daki merkezi ve şubeleri kapatıldı. Daha sonra mahkemenin, Hükümeti bu konuda uyarması üzerine 3 Haziran 1925’te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatıldı. Yine Parti’nin İstanbul’daki şubelerinin kapatılmasını eleştiren Tanin yazarı Hüseyin Cahit tutuklanarak Ankara’ya getirildi. Ayrıca birçok gazeteci rejime muhalefet etmek gerekçesiyle tutuklanarak yargılandı. Bunun yanında Vahdettin’i tekrardan tahta çıkarmak amacıyla Tarikat-ı Salahiye adıyla gizli bir örgütün kurulduğu iddia edilerek yargılamalar yapıldı. İstanbul Barosu Başkanı Lütfi Fikri Bey de bu cemiyetle alakadar olmak suçuyla yargılandı. Komünistlerin davası olarak bilinen ve komünistlik propagandası yaparak iç güvenliği tehdit etmek suçlamasıyla bazı gazeteciler de mahkeme karşısına çıkarıldı. 63 25 Kasım 1925 tarihinde 671 numaralı Şapka İktisası Hakkında Kanun’un çıkarılması ile birlikte memleket genelinde hükümete karşı bir tepki oluşmuş ve protestolar başlamıştı. Mahkeme bu hareketleri Cumhuriyet’in meşruluğuna karşı ayaklanma teşebbüsleri olarak saydı. Sivas, Tokat, Erzurum, Rize, Giresun ve Ankara’da gezici olarak görev yapan mahkeme, ayaklanma saydığı bu girişimleri sindirdi. Ankara İstiklal Mahkemesi’nin bakmış olduğu en önemli davalardan birisi de Millî Mücadele’nin önemli isimlerinin yargılanmış olduğu İzmir Suikastı davası oldu. Mustafa Kemal Paşa’ya tertip edilen suikast girişiminin sonuçsuz kalması sonrasında, zanlılar ve tertiple alakası olduğu iddia edilen ve içinde birçok paşanın da bulunduğu kişiler hakkında yargılamalar yapıldı. Suikast davasının devamı olan İttihatçılar davası ise Ankara’da görüldü. Yargılamalar sonunda her iki davadan toplamda on dokuz kişi idama mahkûm edildi.64 Ankara İstiklal                                                              61 Küçük, “agm” s.353 62 Tuncay, “İstiklal Mahkemeleri” s.941. 63 Aybars, age, s.279-318. 64 Küçük, “agm”, s.354. 20 Mahkemesi görev yaptığı 12 Mart 1925 ile 7 Mart 1927 tarihleri arasında 2436 kişiyi yargılamış, toplamda 240 kişiyi idama mahkûm etmiştir. Asker kaçakları ile ilgili kararlar ile sıkıyönetimin vermiş olduğu idam kararları bu sayıya dâhil değildir.65 Farklı tarihlerde altışar aylık uzatmalarla yaklaşık iki yıl görev yapan bu iki mahkeme, 7 Mart 1927 tarihinde Meclis’in aldığı karar ile kapatıldı. Takrir-i Sükûn Kanunu ise 979 numaralı kanun ile 4 Mart 1929 tarihine kadar yürürlükte kaldı, Ancak bu süre içerisinde kullanılmadı. İstiklal Mehâkimi Kanunu ise yirmi iki yıl daha yürürlükte kaldı ve her an kullanılmaya açık tutuldu. Bu kanun da çok partili hayata geçiş döneminde 5384 numaralı kanunla 4 Mayıs 1949 tarihinde yürürlükten kaldırıldı. 66 2. Şeyh Said İsyanı ve Şark İstiklal Mahkemesi 2.1. Piran Olayı ve İsyanın Başlaması Şeyh Said her sene dedesi Şeyh Ali Sebti’nin kabrini ziyaret etmek üzere ikamet ettiği Hınıs’tan doğum yeri olan Palu’ya gitmekteydi. 1924 yılı Aralık ayında da Hınıs’tan yola çıkan ve yol üzerinde birçok yere uğrayarak halka vaaz ve nasihatlerde bulunan Şeyh Said, kalabalık bir gurup halinde, yaklaşık iki ay sonra kardeşi Abdurrahim’in ikamet ettiği Piran’a geldi. Piran o tarihte Genç ilinin Ergani ilçesine bağlı Eğil bucağının bir köyü idi.67 Şeyh Said’in maiyetinde bulunan ve onunla birlikte 13 Şubat 1925 tarihinde Piran’a gelen bazı kanun kaçaklarıyla, onları tutuklamak isteyen jandarmalar arasında çıkan çatışmayla isyanın fitili tutuşmuştur.68 Piran’da yaşanan hadise ile ilgili bazı eserlerde farklı bilgiler veriliyor olsa da bu anlatılanlar genel olarak Şeyh Said’in yakalanmasından sonra Varto’da alınan ifadesine dayanmaktadır. Onun 16 Nisan 1925’te Varto’da alınan ifadesine göre Piran’da yaşanan hadise şöyle gerçekleşmiştir:                                                              65 Aybars, age, s.374 66 Tuncay, “agm”, s.943. 67 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.13.; Toker, age, s.30. 68 Hadisenin yaşandığı tarihle ilgili olarak kaynaklarda farklı bilgiler bulunmaktadır. Dönemin gazeteleri, Meclis görüşmeleri ve resmi belgelerde 13 Şubat tarihi verilmektedir. Ancak o dönemde hazırlanmış bazı raporlarda 11 Şubat tarihi de verilmektedir (Cumhuriyet, 16 Şubat 1341, s.3.; TBMM Z. C., D.2, C.14, İ.64, s.306.). Bunun yanında Metin Toker, Behçet Cemal 13 Şubat tarihini (Behçet Cemal, Şeyh Sait İsyanı, Sel Yayınları, İstanbul 1955, s.25.; Toker, age, s.30.); M.Ş. Fırat, Nuri Dersimi, Kadri Cemilpaşa ve Hasretyan gibi bazı yazalar ise 8 Şubat tarihi vermektedir (M. Şerif Fırat, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Kardeş Matbaası, Ankara 1970, s.203.; M. Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, Doz Yayınları, İstanbul 1977, s.186.). Şeyh Said’in Varto’da alınan ifadesine göre Şeyh Said, 21 Recep tarihinde Piran’a geldiğini söylemektedir. Bu tarih de 15 Şubat’a denk gelmektedir (Şark İstiklal Mahkemesi Muhakeme Zabıtnamesi (Karar 69) s.18.). 21 Şeyh Said, Piran’a giderken, onu köyün dışında karşılamaya gelen ahali ile birlikte Piran’a girmiş ve Piran’da yaşayan biraderi Abdurrahim’in hanesine varıp ona misafir olmuştur. Öğle vakti, biraderinin hanesinde oturmakta oldukları sırada, bir zabit (subay) Şeyh Said’in yanına gelerek,“Mehmed Ağa oğlu Bahri” namında bir mahkûmun evinde, dokuz mahkûmun daha gizlendiğini ve bunların teslim olmaları için kendisinin aracı olmasını rica etmiştir. Bunun üzerine Şeyh Said bu kişilere haber göndermiş, fakat bu kişiler, teslim olmayacaklarına dair talak-ı selase ile yemin ettiklerini söyleyerek teslim olmamışlardır. Daha sonra bu kişilerden sekizi serbest bırakılmış ve diğer iki mahkûm jandarmalar tarafından derdest edilmek istenmiştir. Fakat serbest bırakılan sekiz mahkûm daha önce aralarında kararlaştırdıkları üzere sekizi dışarıdan ve diğer iki mahkûm da hapishane içinden iki taraflı ateş açarak jandarmaları dağıtarak firar etmişlerdir. Şeyh Said ifadesinin bu bölümünde isyan hakkında kendisine hiçbir taraftan telkinat yapılmadığını, bunu sırf kendi düşünce, kanaat ve mefkûresiyle tasarladığını ve mutlak surette hayır meydana getirmek için çalıştığını ifade etmiştir. Ayrıca Piran’da bulunduğu sırada, hükümetin İslam şeriatına aykırı bazı icraatını tenkit ederek “Medreseler kapatıldı. Meşihat ve evkaf lağvolundu. Yani evkaf maarife rabt oldu. Gazetelerde bir takım dinsiz muharrirler mukaddesat-ı diniyeyi tezyif ve peygamberân-ı izâm hazerâtına itâle-i lisan gibi seyyiâta cüret ediyorlar. Ben bugün elimden gelse bi’nnefs mücahade edip şeriatın i’lâsına hizmet ederim” şeklinde vaazlarda da bulunduğunu söylemiştir. Şeyh Said, Piran’daki vaazını müteakip artık tasavvur, düşünce ve mefkûresini icra etmeye karar vermiş ve beraberinde silahlı yedi sekiz kişi ile birlikte Piran’dan ikindi vakti harekete geçerek sabaha karşı Hani nahiyesinin Çomayek köyüne gelmiştir.69 Şeyh Said aynı hadiseyi 27 Haziran 1925’te mahkemede yaptığı müdafaasında ise şöyle anlatmaktadır: “….Ale’s-sabah Piran’a taraf gittik. Müstakbiller meyanesinde meğer on kişi mahkûm var imiş, bilmiyordum. Her onu da Bahri bin Mehmed Ağa’nın misafiri olmuşlar ve Piran’da dahi yirmi süvari jandarma ve iki mülazımdan mürekkep bir müfreze var imiş. İşbu müfreze mahkûmları görürler ve Mehmed Ağa hanesini basarlar. Mahkûmlar da talak-ı selase ile yemin edip ki teslim olmayacağız. Haber aldım. Teşvişe düştüm. Bir niza’ çıkmamak için bir iki adam ricacı gönderdim. Bir mülazım geldi. Kıyam ettim. Bir iki defa rica ettimse de kabul buyurmadılar. Derhal hayvanları hazır etmeyi söyledim.                                                              69 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.18. 22 Hazırladılar, derakap silah sadası açıldı. Galiba bir mecruh Kürdlerden, iki de jandarmalardan vâki oldu. Biz de Piran’dan çıkıp Hınıs’a doğru yola düştük….”70 Yukarıdaki iki ifadede anlatıldığına göre; Şeyh Said kendi maiyeti arasında olan mahkûmlardan haberdar değildir. Hatta jandarmaların ricası üzerine mahkûmların teslim olması için ricacı olmuş, ancak mahkûmlar teslim olmamışlardır. Herhangi bir anlaşmazlık çıkmaması için çaba harcayan Şeyh Said bundan bir sonuç alamayınca yanına birkaç kişiyi alarak Piran’dan ayrılarak Hınıs’a doğru yola çıkmıştır. Ancak hadise askeri bir raporda daha farklı anlatılmaktadır. Erganimadeni jandarmalarından Mülazım-ı evvel Hüseyin Hüsnü ve Eğil Takım Kumandanı Mülazım-ı sâni Mustafa Hamdi ve Erganimadeni Merkez Takım Kumandanı Mülazım-ı sâni Tahir Sami tarafından yazılmış olan 20 Şubat 1925 tarihli ortak rapora göre; Piran’a gelen Şeyh Said buradaki müfrezenin silah ve atlarını almak fikriyle hareket etmiş ve maiyetinde bulunan mahkûmlar Şeyh’in emriyle müfrezeye saldırmıştır. Hatta bu raporda isyanın 20 Mart tarihinde yapılmasının planlandığı yazılmıştır. Bahsi geçen raporun ilgili bölümü şu şekildedir: “Eğil’in Piran karyesinde mahkûm ve asker firarilerinin takibi zamanına müsadif 11 Şubat 341’inci Çarşamba günü Piran’a gelen ve elyevm Hınıs’ta sakin Şeyh Said nam şahsın maiyetinde tahminen üç yüz kişiden ibaret züvvar (ziyaretçiler) ile Piran’a gelen bu şeyh, müfrezenin yedindeki silah ve atlarını almak fikir ve mefsedetini fırsat ganimet bilerek fiilini zâhire ihraç maksadıyla 20 Mart 341’de mevki-i tatbike koymak zamanını unutarak maiyetindeki mahkûmîni müfrezemiz üzerine saldırarak elde edilen mahkûmînin tahliyesiyle hane içerisine saklanan mahkûmînin elde edilmesine mümanaat edilmiş ve bu gâvurları şeyhin emriyle “Sallualâ Muhammed” diyerek üzerimize hücum etmişlerse de dört saat devam eden müsademe neticesinde iki jandarmamızın yaralanmasına, zabitan ve efradımızın at ve eşyalarını ve Piran karakolunun eşya ve defâtirini ifna etmeye sebep olmuş ve Piran’da şeyhin biraderi Abdurrahim nam herifi Piran ve havalisine memur tayin ederek Piran muallimi Fahri nam şahısla civar köy ve kasabalara mektuplar yazarak ‘Şeriat istiyoruz’ perdesi altında ihtilal çıkarmaya sâik oldukları…..”71                                                              70 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.316. 71 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.63-64.; İM/T12/13/69-17/255/3; Raporun aslı: Belge 1 23 2.2. İsyanın Yayılması ve İşgaller 13 Şubat 1925 tarihinde yaşanan Piran hadisesi ile birlikte isyan hareketi başladı ve isyancılar hızlı bir şekilde civar yerleşim yerlerini ele geçirdi. İsyan başladıktan sonra 3. Ordu Müfettişliği 14 Şubat’ta isyanla alakalı Genelkurmay Başkanlığı’na bir rapor sundu. Genel Kurmay Başkanlığı hükümetin isyanı bir an önce bastırarak düzeni geri getirmeye karar verdiğini bildirdi. 15/16 Şubat’ta İçişleri Bakanlığı’nın isyanın bastırılmasına dair hazırladığı genel yönerge ile tenkil harekâtını 3. Ordu Müfettişi Kazım Paşa’nın idare edeceği bildirildi ve bunun için 1. Süvari Tümeni görevlendirildi.72 Ordu birlikleri hazırlıklarını yaparken 16 Şubat’ta Genç vilayetinin merkezi olan Darahini isyancıların eline geçti. Şeyh Said birkaç gün burada kaldı ve burada isyanın cepheleri ile kumandanlarını netleştirdikten sonra 19 Şubat’ta Lice’ye doğru harekete geçti. 21 Şubat’ta Lice isyancıların eline geçti. Şeyh Said Darahini’de iken Diyarbekir’den Lice’ye gönderilen Yarbay Hüsnü emrindeki müfreze Fis Boğazı’ndan geçerken, Şeyh Said’in kardeşi Mehmed Mehdi ve isyancılar tarafından baskına uğrayarak geri çekilmek zorunda kaldı. Bunun üzerine Yarbay Hüseyin emrindeki bir müfreze 19 Şubat’ta Lice’ye gönderildi. 20 Şubat’ta bu müfreze de asilerle girdiği muharebe sonrasında yenilgiye uğrayarak geri çekilirken Yarbay Hüseyin şehit düştü. Ayrıca 3 er şehit olmuş, 2 er yaralanmış, bir jandarma subayı ile 38 er asilere esir düşmüştü. Bu arada karşı saldırıya geçen İbrahim Bey komutasındaki müfreze, Piran ve civar köyleri asilerden tamamen temizlemişti. Piran, Hani, Lice istikametinde asileri takip için görevlendirilen 1. Süvari Tümeni, 21 Şubat’ta kısa bir çarpışmadan sonra Hani’ye girdi. 22 Şubat’ta asilerin Hani’yi çevirmesi ile müsademe başlamış bir süre sonra asiler çekilmişti. Ancak asileri takibe başlayan tümenin bir kısmının şehirden ayrılması sonrası asiler bir baskınla tekrardan Hani’ye saldırarak oradaki kuvvetleri esir aldılar.73 Ardından Şeyh Said 26 Şubat sabahı Hani’ye girdi. Elaziz Cephesinde ise Palu’nun işgali sonrasında Şeyh Şerif komutasındaki asiler 24 Şubat’ta Elaziz’i ele geçirdi. Ancak asilerin şehri yağmalamaya başlaması sonucu halkın direnişi ile karşılaşarak şehri boşaltmak zorunda kaldılar. Muş Cephesinde ise Şeyh                                                              72 Reşat Hallı, Genel Kurmay Belgelerinde Kürt İsyanları 1, Kaynak Yayınları, İstanbul 1992, s.129-131. 73 Hallı, age, s.143-144. 24 Abdullah Muş cephesini tutarak vilayetin irtibatını kesmiş, Varto’yu alarak Erzurum’a doğru ilerlemeye başlamıştı. Ergani de Piran hadisesinden sonra asilerin eline geçmişti. 74 2.3. Şeyh Said’in Anlatımına Göre İsyanın Gelişimi Şeyh Said’in Varto’da alınan ifadesine göre, 13 Şubat’ta yaşanan Piran hadisesinden Diyarbekir’in isyancılar tarafından kuşatılma tarihi olan 7 Mart’a kadar isyanın gelişimi şu şekilde olmuştur: Şeyh Said, Piran’da yaşanan hadiseden sonra, silahlı yedi-sekiz kişi ile birlikte ikindi vakti Piran’dan yola çıkarak sabaha karşı Hani’nin Çomayek köyüne geldi. Şeyh’in ifadesine göre onunla birlikte buraya gelen sekiz kişiden dördü Piçar’ın Botyan aşiretinden Fakih Ahmed, Mahli Haley, Ahmed Salo ve Sabri bin Faro’dur. Şeyh Said, Çomayek köyünde iken Piran’da verdiği gibi herhangi bir vaazda bulunmadı ve sabahleyin Korha köyüne geçti. Korha’da, Piran’da söylediği gibi ahaliye vaaz ve nasihatte bulunup bir gece kalan Şeyh Said, ertesi gün Genç’in Piçar nahiyesinin Kahkik köyüne gitmek üzere harekete geçti. Kahkik’e giderken, başlarında Ömer Ağa bin Faro’nun bulunduğu Botyan, Abdülhamid bin Fakih Hasan’ın bulunduğu Mıstan, Haydar Ağa bin Ömer Ağa’nın bulunduğu Tavs ve Tavber karyeli Monla Ahmed’in bulunduğu Silvan ahalisi; Şeyh Said’in yanına gelerek ona hitaben “Mademki sen din ve şeriat için çalışıyorsun, biz de canımızla malımızla çalışacağız” diyerek Şeyh’e iltihak ettiler. Ardından Şeyh Said bunlarla beraber Kahkik karyesine girdi. Şeyh Said burada iken zina, hırsızlık, müskirat istimali (alkol kullanımı), katl ve başka cezaları tertipten ibaret olan ve evvelce vaazında söylediği cihetleri icraya yönelik bazı kararlar aldı. Ayrıca Darahini’ye vardıkları zaman, Darahini’de bulunan ve genelinin Kürt olduklarını bildikleri Jandarmaların kendilerine karşı silah kullanmaları halinde karşılık verileceği, kendi taraflarından ölenlerin şehit sayılacağı, bunun yanında karşı taraftan ölenlerin mühder kabul edilerek, şer’an kısas ve diyet lazım gelmediği hususları kararlaştırıldı. Şeyh Said, ertesi gün bu aşiretlerle birlikte Darahini üzerine hareket etti. Yolda iken Yahkik ve diğer aşiretlerin geri kalan kısımları da peyderpey gelerek Şeyh Said’e katıldılar. O gün ikindi vakti Çemihini’ye varan Şeyh, Çemihini’de iken Yahkiklerden kırk                                                              74 Cemal, age, s.35. 25 elli adamın Darahini’ye bir baskın yaparak jandarmalarla müsademe ettiklerini ancak Darahini’yi işgal edemedikleri haberini aldı. İkindi vakti Çemihini’den hareket ederek Darahini’ye yarım saat mesafedeki Kupar köyüne gelen Şeyh Said, burada iken gerek Çemihini’den hareketten evvel, gerek kendi yanında bulunan Kürtler ve gerekse başka taraflardan kendi başlarına giden şahıslar tarafından Darahini’nin işgal edildiğini işitti. Şeyh Said, Kupar’da iken, maiyetinde Çapakçur’un Yamaç ve Az Aşiretleri olan Şeyh Mustafa zade Şeyh Şerif’le görüşerek o gece köyde kalıp ertesi gün Darahini’ye girmeyi ve hükümetin idaresini ele alıp bir kadı, bir müftü, bir inzibat memuru ile yirmi kadar jandarma tayin etmeye karar verdi. Ancak geceleyin Darahini’den gelen Valirli Hüseyin Bey zade Hacı Sadık Bey, Modan karyeli Monla Hasan ve Hacı İsmail Ağa zade Yusuf Ağa, Şeyh Said’in yanına vararak Darahini’yi işgal eden aşiretlerin mal sandığını vesaireyi talan ettiklerini, kendisi hareket etmediği takdirde vaziyetin daha da fenalaşacağını haber verdiler. Bunun üzerine Şeyh Said yüz kadar maiyetiyle birlikte Darahini’ye gelerek Ziraat Bankası’na gitti ve banka sandığını alarak Yusuf Ağa’nın evine naklettirip, banka sandığını talan etmemeleri için nasihatte bulundu. Şeyh Said sabahleyin ahaliyi toplayarak tekrar vaaz ve nasihatte bulundu ve ardından eski müftü Valirli Hacı İlyas Efendi’yi Darahini’ye müftü olarak tayin etti. Şeyh Said’in ifadesine göre; Hacı İlyas Efendi; Şeyh Said, Darahini’ye geldiği zaman Şeyh’e gelerek tuttukları yolun doğru ve hak olduğunu söyleyen kişidir ve onun bu sözleri müftü olarak atanmasında etkili olmuştur. Bunun yanında Monla Hasan’ı Darahini inzibat memuru olarak tayin eden Şeyh, yirmi kadar jandarma tayinini de inzibat memuru Monla Hasan’a havale etti. Ayrıca Darahini’de şube reisi olan bir binbaşı ile valiyi, valinin odasında nezaret altına alarak mülazım rütbesinde olan iki jandarma zabitini ve diğer memurları serbest bıraktı ve yanına gelen iki jandarma zabiti ile bazı memurlara, harekâtta başarılı olmak şartıyla memuriyet vaadinde bulundu. Şeyh, Darahini’de iki gece kaldı. Bu esnada başlarında Hacı Sadık Bey olan Zekti aşireti; Hacı Selim bin Şerif Ağa’nın başında bulunduğu Gernus aşireti ve Kupar’da bulunan Şeyh Şerif de maiyeti ile birlikte Darahini’ye gelmişti. Ayrıca Şeyh Said burada iken Çapakçur’un Çan şeyhlerinden Şeyh İbrahim ile Şeyh Hasan’a ve Çapakçur Beylerine Çapakçur’un işgalini ve kasaba halkına da mukavemet göstermemelerini yazdı ve bir süre sonra Çapakçur’un işgal edildiğini duydu. Şeyh Said, Darahini’de bulunduğu üçüncü gün bazı emirler vererek cephe kumandanlıklarına atamalar yaparak; Şeyh Şerif’e, gelecek 26 askerlere karşı Çapakçur’un Gazik Cephesini müdafaa etme görevini, Melekanlı Şeyh Abdullah’a Girvas ve Muş Cephelerinin muhafazasını, Göynük ağalarına Çapakçur Boğazı’nın üst taraflarının idaresini ve Çan şeyhlerine de Kiğı Boğazı’nı muhafaza etmelerini emretti. Yanında kalanlarla birlikte Darahini’den ayrılarak Lice’ye doğru hareket eden Şeyh Said, yolda iken Hanili Mustafa Bey ve eski Müftü Salih Efendi’nin içeriden olmak üzere, Serdi köyü ve civar köy halkının hep birlikte Hani’yi işgal ettikleri haberini aldı. Yine aynı gün Lice’ye giderken Hani Nahiye Müdürü, Telgraf Müdürü ve Jandarma Kumandanı Şeyh Said’in nezdine getiridi ve Şeyh Said, Darahini inzibat memuruna bir kâğıt yazarak bu kişilerin orada iaşe edilmelerini söyledi. Şeyh Said, Lice’ye bir buçuk saat mesafedeki Tilek karyesine geldiğinde, Lice ahalisinden Şeyh Mehmed Şerif namında bir hocanın, Şeyh’in yanına gelerek kendisine: “Bu gece Lice’ye girmeniz gasp ve gârâta ve kıtale sebep verecektir, girmeyiniz.” demesi üzerine Şeyh, bu kişiye istek ve maksatlarını bildirerek, onu Lice’ye geri gönderdi ve kendi fikrine karşı çıkmayan ağa ve beylerin yanına gelerek kendisiyle görüşmelerini ihtar etti. Bunun üzerine eski müftü Abdülhamid Efendi, Sadullah Bey zade Hacı İbrahim Bey, Hüseyin Bey, Hacı Said zade Rüşdü Efendi, Mehmed Bey oğlu Kazım Bey ve Lice eşrafından otuz kadar kişi Şeyh’in yanına geldi ve yapılan görüşme neticesinde Lice’ye girmemeye kararı verildi. Bu arada meydana gelen olayları haber alan Lice’nin Serdi karyesinde oturan ve Şeyh’in kardeşi olan Şeyh Mehmed Mehdi; Hükümet tarafından Fis Ovası’na sevk edilen süvari alayına taarruz ederek, alayı geri çekilmeye mecbur edip Diyarbekir ovasına uzaklaştırmıştı. Bu haberi alan Şeyh Said, civar köylerden katılan isyancıları da beraberine alarak Karas, Mehmedyan, Tepecik, Sorıl, Şaklat Cephelerini tutmak ve geri çekilen alayı karşılayıp esir etmek maksadıyla harekete geçti. Hareketlerinin birinci günü ikindi zamanı Hizan karyesine gelen Şeyh Said ve asiler; Hizan’da iken süvari, piyade ve topçudan oluşan askerin Lice’ye doğru geldiğini ve bunların henüz Lice’ye ulaşmadıklarını haber alır almaz yukarda adı geçen cepheleri tuttular. Sabaha karşı ateş ve müsademe başladı. Öğleye kadar devam eden muharebe sonrasında, Alay’ı Mehmedyan’dan aşağı olan ovaya doğru geri çekilmeye mecbur eden asiler elli askeri esir edip bir miktar cephane, bomba ve tüfek ele geçirdiler. Ayrıca geri çekilen alayı yarım saat kadar takip ettikten sonra geri dönerek, ele geçirilen cephaneyi alıp geceyi Huri karyesine geçtiler. İsyancılar Huri’de 27 olduğu sırada Piran tarafına Hacı Akif Bey kumandasında bir alayın geldiği duyuldu. Durum sabahleyin Şeyh Said ve Hanili Mustafa Bey’e yazılı olarak bildirildi. Ayrıca Hacı Akif Bey imzasıyla Şeyh Said’e yollanan beyanname ile Piran’ın alındığı, Piran’daki muallim Fahri’nin öldürüldüğü ve kendisinin de teslim olmasının hakkında hayırlı olduğu bildirildi. O gece Hani üzerine adamlarını sevk eden Şeyh, sabahleyin Pendar karyesine gitti. Şeyh oraya vardığında maiyetinin idaresindeki asiler askerlerle müsademe halinde idi. Müsademe akşama kadar devam etti. Çatışma sonunda gece alaturka saat birde alay, mermileriyle beraber dört top bırakarak Diyarbekir’e doğru geri çekildi. Asiler dört beş şahıs kayıp vermelerine rağmen Hani’ye girdiler. Şeyh Said ise müsademe sabahı Hani’ye girdi. Şeyh Said, aynı sabah Hani’ye bir saat mesafedeki Kaban mıntıkasına ulaşan ve başında Cemil Bey’in bulunduğu alayının üzerine isyancıları sevk etti. Öğleden gecenin saat ikisine kadar devam eden müsademe neticesinde Cemil Bey’le beraber üç yüz dört yüz kadar asker ve on on beş kadar da zabit asiler tarafından esir alındı. Şeyh Said, esir alınan askerlerin tamamını Darahini’ye sevk etti. Şeyh Said, ifadesinde esir alınan bu askerlerin durumu hakkında açıklama yaparak; kendisinin mağlup olması halinde askerlerin zaten kendi hallerinde kalacaklarını ve galip gelmesi halinde ise hepsini serbest bırakacağını söylemiştir. Siirt’ten askerlerin geldiğini işiten Şeyh Said, karşı tertibat almak üzere gündüzleyin askersiz olarak Lice kasabasına gidip Mehmed Bey zade Kâzım Bey’e misafir olmuş ve bir gece Lice’de kaldı. Burada, Lice ahalisi tarafından kendisine, Siirt’ten gelen askerleri Hazro Köprüsü Boğazı’nda tevkif etme taahhüdü verildi. Ardından Lice jandarma kumandanıyla, kaymakamının Darahini’ye gönderilmelerini emreden Şeyh bunların ricaları üzerine bu kararından vazgeçti. Lice’den Karaz, Huri, Pirhasan Boğazı’na gelen ve iki gece Karaz’da kalan Şeyh, burada iken, daha önce çarpışarak Mehmedliyan istikametinden Diyarbekir’in şark ovasına geri çekilen alayın tekrar Alibardak köyünde mevki aldığını haber aldı. Hava muhalefeti nedeniyle asiler o gün harekete geçemedi. Asiler ertesi gün Alibardak’a hareket ettiler. Şeyh Said ise asilerin kendisinin bu harbe iştirak etmesini uygun görmemeleri üzerine Piraliyan’a gitti. O gece bir köyde kalarak sabahleyin Alibardak’a taarruz eden asiler, 28 esasen seksen atlı askerden başka mevcudu kalmayan müfreze ile müsademe ederek askerleri geri çekilmeye mecbur bıraktılar ve biraz takipten sonra Alibardak’a geri döndüler. Alibardak’a dönen asilerin büyük kısmı daha sonra kendi başlarına Diyarbekir istikametine doğru harekete geçtiler. Piraliyan’da bulunan Şeyh Said ise on beş kadar maiyeti ile birlikte Tirikan aşiretini ittifaka dâhil etmek için Piraliyan’dan Hacıdel karyesine geldi ve o gece orada kaldı. Ertesi gün Malanlı Şeyh Mehmed Siraç ile birlikte Reşid Ağa’nın köyüne gelerek bir gece de orada kaldıktan sonra ertesi gün, Eğil beylerini ittifaka davet etmek üzere Reşid Ağa ile beraber Eğil tarafına gitti. Eğil beyleri Şeyh Said’in fikir ve maksadının doğru olduğunu tasdik etmelerine rağmen, ihtiyar olmalarından ve harp görmediklerinden dolayı bilfiil iştirak edemeyeceklerini beyan ettiler. Ancak Eğil beylerinden Sadık Bey zade Mire Bey ve Hamid Bey zade diğer Mire Bey ve Faik Bey zade Mehmed Bey, ittifakı kabul ederek, seksen doksan kişiyle birlikte Şeyh Said’e katıldılar. Daha sonra Şeyh Said kendisine katılan bu kişilerle birlikte Osmaniye istikametine hareket etti. Şeyh Said Osmaniye’ye varmadan önce, Piran ağaları ile Şeyh Said’den önce Eğil’den harekete geçen Eğil beylerinden Sadık Bey zade Mire Bey ve Kaçar zade Berniş Ağası Tevfik Ağa taraflarından nahiye işgal edilmişti. Şeyh Said de işgalden sonra Osmaniye’ye girdi ve iki gece kaldı. Ardından Diyarbekir’e giden kuvvetlerine yetişmek üzere Şerbeti karyesine geçti. Oradan da Tepe ve Simaki yoluyla Diyarbekir’in doğu mıntıkasındaki kuvvetlerinin nezdine gitti.75 2.4. Raporlara Göre Bazı Şehirlerin İşgalleri ve Yaşananlar 2.4.1. Darahini’nin İşgali Genç Valisi İsmail Hakkı Bey 25 Nisan 1925 tarihinde bir rapor hazırlamış ve Genç vilayetinin merkezi olan Darahini’nin işgali hakkında bilgi vermiştir. Bu rapora göre, isyancıların merkezi durumunda olan Darahini’nin işgal süreci şöyle olmuştur: 13-14 Şubat 1925 gecesi alaturka saat 4.30 civarında kasabanın dışındaki Jandarma Bölük Dairesi’yle hapishaneye silah atılması üzerine, Bölük merkezi ve hapishaneden karşılık verilmiş, silah atanların bir kısmı kaçmış bir kısmı da civardaki evlere saklanmıştı. Çatışma üzerine bölge ve bazı evler bir müfreze tarafından abluka altına alındı ve abluka                                                              75 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.18-22. (Şeyh Said’in Varto’da alınan ifadesinden) 29 altındaki evlerin araştırılması sonucunda 6 kişi yakalanarak hapishaneye sevk edildi. Durumu Dahiliye Vekâleti ile 7. ve 9. Kolordu Komutanlıklarına bildirmek üzere bir rapor hazırlandı. Ancak telgraf hatlarının kesilmiş olduğunun anlaşılması üzerine rapor gönderilemedi. Bunun üzerine telgraflar dört saat mesafede bulunan Çapakçur telgrafhanesinden çekilmek istenmiş ve iki adam gönderilmişti. Sabahleyin kesilen telgraf hattının tamir edilmesinden sonra 14 Şubat tarihinde Vali İsmail Hakkı Bey, Dahiliye Vekiline son durum hakkında bilgi verirken hatlar tekrar kesildi. Bu sırada Şeyh Said’in vilayet merkezine gelmekte olduğu haberinin alınması üzerine Şeyh’e bir heyet gönderildi ve vilayet merkezine geldikleri takdirde silahla karşılık verileceği haberi iletildi. Ancak nasihatleri önemsemeyen Şeyh Said beraberinde birçok asi ile beraber, batı tarafından vilayete ilerlemeye devam etti. Bu arada Şeyh Said’in gelmekte olduğunu duyan ve heyecana kapılan memur, esnaf ve ahali de bir yandan nasihatlerle teskin edilmeye çalışılıyordu. Şeyh Said’in şehre batı tarafından yaklaştığı vakitlerde alaturka saat 10 sıralarında kasabanın doğusunda bulunan Diz Çayı’nın karşı yakasında, silahlı silahsız birçok isyancı toplanmıştı. Bu durum karşısında tedbir almak ve birikmekte olan asileri dağıtmak üzere kasaba dışındaki Bölük Dairesi’ne giden Vali, orada isyancılarla birlikte gelmiş olan Fakih Hasan’ı görmüş ve hem onu hem de Mülazım Mihri Bey’i, toplanmakta olan asilerin yanına göndererek dağılmalarını bildirdi. Ancak asi reislerinden Valirli Hacı Sadık ve Girnoslu Hacı Selim, Şeyh Said’i görmeye geldiklerini, onu görmeden gitmeyeceklerini söylediler. Şehirde toplam 23 jandarma vardı ve bunların bir kısmı Bölük merkezi civarındaki hâkim tepeleri tutmuştu. Ancak vilayet merkezi olan ve altmış haneden oluşan Darahini’nin güney batı tarafındaki sırtlar birçok asi tarafından sarılmış ve bunlar peyderpey vilayet merkezine girmeye başlamıştı. Bu sırada Diz Çayı’nın karşısında toplanmış olan asiler de çayı geçerek jandarmalarla kuşatılmış olan hapishane ve Bölük merkezinin bir metre açığından geçerek kasabaya doğru ilerlemeye başlamışlardı. Bunun üzerine Vali, Hacı Sadık ve Hacı Selim’i bölük dairesine çağırdı ve tekrardan dağılmaları yönünde nasihatte bulundu. Ancak bunlar Şeyh’i görmeye geldiklerini ve hükümete karşı bir husumetleri olmadığını söyleyerek kasabaya doğru hareketlerine devam ettiler. Kalabalık, herhangi bir çatışma olmadan kasabaya girdi. Vali İsmail Hakkı Bey, Mülazım Mihri Efendi’yi yanına alarak tekrardan 30 asilerin yanına giderek maksatlarını sordu. Onlar da: “Şeyh’i hapis edeceklerini söylediler, onun için bizi buraya getirdiler” diyerek cevap verdiler. Bu gelişmelerden ve şehrin bu vaziyeti almasından sonra akşam alaturka saat 12 sıralarında birçok silahlı şahıs Hükümet Konağı’na gelerek toplantı halinde olan Vali ve Jandarma Kumandanını tutukladılar ve bulundukları odanın kapısına nöbetçi koydular. Ayrıca o gece, 14-15 Şubat gecesi, asilerden Botyanlı Sabri ve yanındakiler Vali ve Jandarma Kumandanını katletmek istemişse de Fakih Hasan buna mani oldu. Bunun yanında asiler o gece, Jandarma Bölüğü’ne saldırıp silahlarını aldılar, bölük dairesindeki maliye ve jandarma sandığını kırarak nakitleri gasp, silah ve cephaneyi de yağma ettiler. Hapishane de tahliye edilerek, Askerlik Şubesi yakıldı ve Hükümet Dairesi de yağmalandı. Aynı gece saat 7 sıralarında kasabaya bir çeyrek mesafedeki Kupar köyünde bulunan Şeyh Said, Darahini’ye Yusuf Ağa’nın evine getirildi. Sabah olunca da, akşam açılamayan Ziraat Bankasının kasası, Şeyh’in odasına getirildi ve nakitler gasp edildi. Darahini’nin işgal altında kaldığı süre içerisinde Vali ve arkadaşları, isyancılar tarafından tekrar öldürülmek istendi. Ancak bu sefer hükümete sadık kalmış olan Piçar Nahiyesi Müdürü Mustafa Bey’in girişimleri ve vilayet merkezinin basılarak kaçırılacakları bahanesinin ileri sürmesiyle Vali ve diğer birkaç esir iki saat mesafedeki Kurik köyüne nakledildi. 15 gün orada kalan esirler daha sonra tekrardan vilayet merkezine getirildiler. Esirlerin katledilmesine yönelik başka girişimler de oldu. 6-7 Nisan gecesi Süvari Alay Kumandanı Cemil ve Jandarma Mülazımı Fehmi de esirlerin arasında bulunduğu sırada, Yusuf adında bir asi ve arkadaşları esirleri Garip köyüne götürmek bahanesiyle katletmek istedi. Ancak olaydan haberdar olan Halk Fırkası Reisi Mehmed Ağa adamlarıyla gelerek esirlerin sevk ve katledilmelerine mani oldu. Yine asilerin başarısız olup vilayet merkezine döndükleri sırada esirlere herhangi bir suikast yapılmasını önlemek amacıyla 8 Nisan akşamı Fakih Hasan, Mehmed Ağa ile birlikte, esirlerin tutulduğu evin duvarında delik açarak esirleri Mehmed Ağa’nın evine, oradan da Meclis İdare Başkâtibi Mahmud Efendi’nin evine geçirdiler ve bu şekilde esirlerin hayatlarını kurtardılar. 9 Nisan sabahı ise, asilerin bozgun halinde geri çekilerek şehirden kaçmaları sonrasında esirler bulundukları yerlerden dışarı çıkarak esaretten kurtuldular. Ardından Vali ve diğer devlet erkânı 7. Fırka’nın gelişine kadar merkezin 31 muhafazasını temin etmek için mümkün olan tedbirleri almaya çalıştılar. Vali Bey’in esareti toplamda 54 gün sürmüştü.76 2.4.2. Hani’nin İşgali Lice İlk Erkek Mektebi Başmuallimi Ali Fehmi Efendi’nin 28 Nisan 1925 tarihli raporuna göre Hani’nin işgali ve yaşananlar şu şekilde gerçekleşmiştir: İsyandan önce Hani’de, beyler ve şeyhler iki kısma ayrılmıştı. Birinci kısım: Salih ve Mustafa Beylerin reis olduğu Said Bey ailesidir ki bunlar Hani’de isyan hareketinin başlarındandı. Diğer kısım ise: Timur Bey ailesiydi ve liderleri Hamdi Bey’di. Hamdi Bey, İsyan’ın başlangıcında kasabayı terk ederek Hazro beylerine iltica etmiş ve birkaç kişi hariç akrabalarının ekserisi İsyan’a karşı muhalif tavır almıştı. Piran hadisesinden önce Şeyh Said, Serdi’de iken başta Salih Bey olmak üzere kasabanın ileri gelenleri onu karşılamaya gitmiş ve Hani’ye davet etmişti. İki yüze yakın kişi ile Hani’ye gelen Şeyh Said, Salih Bey’e misafir olmuş, Hamdi ile Mustafa Beyleri barıştırmış ve Şeyh Adem’in tekkesinde ittifak ve ittihada dair vaazda bulunmuştu. Yine Fehmi Bey’in anlatımına göre barıştırma meselesinin olduğu gece Salih Bey’in, evinde İsyan’ın programı çizilmiş ve sabahleyin Şeyh Said ile Piran’a hareket edilmişti. Piran Hadisesi’nin yaşanmasından sonra Mustafa ve Salih Beyler başta olmak üzere bütün ümera ve meşayihin katılımıyla Camiikebir’de büyük bir kongre yapıldı ve mesele açıkça konuşularak halk cihada davet edildi. Ertesi gün 15 Şubat’ta Şeyh Tahir’in Serdi köyünden gelmesi ile birlikte hükümet dağıtıldı ve asiler asker toplamaya başladı. Bu arada Salih Bey’in evinde kasabanın ileri gelenleri ile birlikte ikinci bir kongre yapılarak din davası ortaya atıldı. Bu toplantıda İbrahim Hoca muhalefet ederek bu hareketin huruc-ı ululemr (hükümete karşı isyan) olduğunu söylemiş, ancak bir akşam öncesinde kasabanın diğer muhalif beylerinin kasabayı terk etmiş olması sebebiyle isyan taraftarı olan grubun sözü üstün gelmiş ve diğerleri onlara tabi olmak zorunda kalmışlardı. Salih Bey’in başını çektiği, isyan taraftarı olan bu grup bir müddet daha bekledikten sonra Birinci Süvari Fırkası’nın Hani yakınlarında mağlubiyeti akabinde Şeyh Said’in kuvvetleriyle birleşerek halkı cebren isyana katılmaya teşvik etmişlerdi. İştirak etmeyenlerin ise evleri yakıldı ve çeşitli zulümler yapıldı. Hani’nin bu şekilde isyancıların                                                              76 İM/T12/11/69-12/153/26-27-28. (Genç Valisi İsmail Hakkı Bey’in Genç merkezi Darahini’in işgal edilmesine dair yazmış olduğu 25 Nisan 1341 tarihli rapor.) 32 eline geçmesinin ardından kasabada bu durum bir aydan fazla isyancıların lehine gelişti. Ancak Diyarbekir bozgunundan sonra halk uyanmaya ve Şeyh’in halk üzerindeki nüfuzu da kırılmaya başladı. Bundan sonra asiler kaçışmaya başlamış, kaçarken de halkı yağmalamışlardı. 77 2.4.3. Palu’nun İşgali 25/2. Alay 8. Bölük Mülazım-ı Evvel Ahmed Şevket Bey’in 29 Nisan 1925 tarihinde Palu vakası hakkında hazırladığı harp raporuna göre Palu’nun işgali ve kurtulması şöyledir: 17. Fırka Liva Kumandanlığı tarafında görevlendirilen ve 25 piyade, iki ağır makinalı tüfek, iki otomatik tüfek olmak üzere toplamda 36 askerden oluşan müfreze 17 Şubat tarihinde Mülazım-ı evvel Ahmet Şevket komutasında Palu’ya gelmişti. Ayrıca Jandarma Yüzbaşı Ahmed Efendi kumandasında 10 süvari ve 10 piyadeden oluşan bir jandarma kuvveti de bu müfreze ile birlikteydi. İsyancıların Çapakçur ve Gökdere istikametinden Palu’ya saldırması ihtimaline binaen 18 Şubat’ta şehirde askerî hazırlıklar yapıldı. Ayrıca Yüzbaşı Ahmet Efendi müfrezesi Gökdere’ye hareket etti. Bu gelişmeden sonra şehirde on dört jandarma kalmıştı ve bunlar da askerî nizamdan uzaktı. 20 Şubat’ta Şeyh Şerif üç yüz kadar silahlı asi ile birlikte Mirahmed köyüne ulaşmıştı. Bu sırada Gökdere köylerinin de isyana katıldığına dair haberler duyuldu. Aynı gün şaki Yado’nun Palu-Elaziz telgraf hattını keserek 20/21 Şubat akşamı kasabaya baskın yapacağına dair bir istihbarat da alındı. Bunun üzerine Palu Kaymakamı, Jandarma Kumandanı ile Mülazım-ı evvel Şevket Bey’e teyakkuzda olmaları emrini verdi. Beklenildiği gibi 20/21 Şubat akşamı Elaziz-Palu telgraf hattı kesildi. Bunun üzerine kırık hattın tamiri için 15 kişilik bir müfreze 21 Şubat sabahı Palu’dan yola çıkarıldı. Hattı tamir etmek için giden müfreze, hattı tamir edip Palu’ya dönüş yolu üzerinde oldukları sırada, isyancıların akın halinde Palu’ya geldiklerine şahit oldu ve bunun üzerine Gülüşkür istikametine doğru çekildi. Müfreze burada silahlarını cebren almaya teşebbüs eden köylülerle çarpışa çarpışa zayiatsız olarak Elaziz’e gitmek zorunda kaldı. Zaten Jandarma Yüzbaşı Ahmed Efendi’nin müfrezesinin Gökdere’ye gitmesiyle şehirde askerî nizamdan uzak 14 jandarma kalmıştı. Şimdi de 15 kişilik müfrezenin Elaziz’e gitmesi ile birlikte                                                              77 İM/T12/11/69-11/141/7 (Lice İlk Erkek Mektebi Başmuallimi Ali Fehmi Efendi’nin 28 Nisan 1341 tarihli raporu.) 33 Palu’daki askerî güç iyice azalmış oldu. Bunun üzerine merkez kasaba ve civar köylerden milis kuvvetlerle bu açık doldurulmaya çalışıldı. İsyancılar yaklaşık bin kişi ile 21 Şubat akşamı Çapakçur-Palu yolunu takiben iki koldan saldırıya geçtiler. Başlarında Şeyh Şerif bulunmaktaydı. Altmış kişilik bir grup da şaki Yado kumandasında Sekrat-Palu yoluyla şehre ilerlemekteydi. Bine yakın isyancının Mülazim-ı Evvel Şevket Efendi’nin bulunduğu mevzie hücum etmeleri üzerine, Şevket Efendi ağır makinalı tüfekle ateş emrini verdi. Ancak bunu işiten ahali askerlere “Ateş etmeyiniz. Ellerinde rehinelerimiz var, katlederler. Gelenler düşman değil din kardeşlerimiz” diye bağırdı. O esnada ahaliden “milis” namı altında askerle aynı mevzide olan bazı kişiler, makinalı tüfek cephanelerine ve askerlerin elindeki tüfeklere hücum ederek aldılar. Askerlerin isyancılara karşı koyma imkânı kalmaması üzerine isyancılar iki koldan şehre girerek şehri ele geçirdiler.78 İşgalin ardından hükümet defterleri tahrip edilerek memurlar tehdit edilmeye başlandı. Asiler iki gün sonra Elaziz’e doğru harekete geçtiler ve birkaç eşkıyayı Palu’da bıraktılar. Bunlar da aynı şekilde şehirde saldırı ve talanı devam ettirdiler. Palu’nun işgalinden biraz sonra yaşanan Elaziz hezimetinden sonra asiler firar etmeye başladı. Palu’daki asilerin bir kısmının firar etmesi üzerine Palu Kaymakamı Fehmi Bey memurları vazife başına çağırdı. 27 Şubat’ta memurlar dairelere giderek yapılan tahribat hakkında zabıt tuttular. Ancak bu halde uzun sürmedi. İsyancıların tekrardan saldıracakları haberleri üzerine memurlar ne yapacaklarını şaşırarak yine evlerine çekildiler. 21 Şubat’ta işgalin ardından Palu yaklaşık bir ay asilerin elinde kaldı. 4 Nisan tarihinde askerler iki koldan şehre ilerleyerek şehri ele geçirdi. 5 Nisan’da Hükümet Konağı önünde resmigeçitten sonra memurlar yeniden vazifeye başlayabildiler. Ancak isyancılar kasabanın etrafındaki tepelerde mevzi almışlardı. 27 Nisan’a kadar bu şekilde çatışmalar devam etti. Bu tarihten sonra isyancılar mevzi aldıkları tepeleri de boşaltarak geri çekildiler ve Palu tamamen asilerden temizlendi.79 2.4.4. Lice’nin İşgali Piran’da yaşanan jandarma olayından sonra Şeyh Said’in Serdi karyesinde üç yüzü aşkın silahlı kişi ile bulunduğu ve Lice üzerine gelmek fikrinde oldukları, duyulunca halk                                                              78 İM/T12/36/271/9/4-5-6 (25/2. Alay 8. Bölük Mülazım-ı Evvel Ahmed Şevket Bey’in 29 Nisan 1925 tarihinde Palu vakası hakkında hazırladığı harp raporu) 79 İM/T12/30/216/3/1-4 (Palu Mahkeme Mübaşiri ve Palu Evkaf Memurunun yazıları) 34 arasında büyük bir heyecan oluşmuş ve ahali Şeyh Said ve hükümet taraftarları olarak ikiye ayrılmıştı. Gelişmeler üzerine kaza yetkilileri bir toplantı yaptı. Diyarbekir’den bir kuvve-i tedibiyenin hızlı bir şekilde gönderilmesi ihtimaline binaen hazırlık yapılması kararlaştırıldı. Askerî birliğin kazaya gelme haberleri ve yapılan hazırlıklar ahali üzerinde olumlu etki yaptı ve isyancılara karşı birlikte şehri korumak için hükümete müracaatlar başladı. Bu arada Genç’in işgali haberi de alınmıştı. Ne var ki şehirdeki bu ittifak çok uzun sürmedi. Kasabadaki şeyh taraftarlarının fazla olması ve bunların Şeyh Said’e silah atacak olan kişileri vuracaklarını söylemeleri ve bu arada Genç’in işgal edildiği haberleri şehirdeki muhalif gurubun faaliyetlerini artırmasına neden oldu. Hani’ye gelen Birinci Süvari Fırkası’nın, 22 Şubat günü asilerle girdiği muharebe Lice’den duyulmuş, memur ve hükümet taraftarı olan halkın moralini yükseltmişti. Ancak 22/23 Şubat gecesi top seslerinin kesilmesi sonrasında süvari alayının esir olduğu haberi alındı. Bu gelişme üzerine şehirdeki isyan taraftarları şehri ele geçirerek memurları esir aldı. Ertesi gün 23 Şubat tarihinde ise Şeyh Said şehre girdi.80 Asiler Lice’ye beyaz, sarı ve kırmızı renkteki bayrakla girmiş ve dellal vasıtasıyla “Kalkınız cennet kapıları açılmıştır. Tuttuğumuz şeriat ve hak yoludur” diyerek Şeyh Said’e iltihak edilmesini istediler ve Diyarbekir’in alınması için halkı silahlı olarak sevke teşvik ettiler.81 2.4.5. Elaziz’in İşgali Tayyare Binbaşı Tahsin Bey’in, 23 Mayıs 1925 tarihinde Elaziz’in müdafaa ve sükûtu hakkında hazırladığı rapora göre hadise şöyle yaşanmıştır. 21 Şubat tarihinde Palu’nun işgal edildiği haberi Elaziz’e ulaştığı vakit, Elaziz Liva Kumandanlığında Osman Arif Bey bulunmaktaydı. Palu’da başlarında Şeyh Şerif olmak üzere ve çoğu silahsız yaklaşık 500 asinin bulunduğu haberini alan Osman Arif Bey, bunun üzerine Elaziz’in müdafaası için gerekli olan tedbirleri almaya başladı ve 22 Şubat günü itibari ile bu tedbirleri hemen hemen tamamladı. Osman Arif Bey, 7. Kolordu Kumandanlığından yardımcı bir kuvvet istedi, Erzincan’dan hareket etmiş olan Ester-Suvar Jandarma Taburunun da 22 Şubat gecesi Elaziz’e varmasını emretti. Ayrıca Liva                                                              80 İM/T12/12/69-13/173/10-17 (Lice Jandarma Kumandanının raporu) 81 İM/T12/87/811/2/18 35 Kumandanlığının elinde bulunan makineli tüfekleri kullanmaları için Çemişgezek’te bulunan 25. Alay’dan dört adet zâbit talep edildi. 22 Şubat tarihi itibariyle Elaziz’deki mevcut askerî kuvvet şöyle idi; Seyyar Jandarma Taburu tahminen 130 nefer (yüzde 70’i efrad-ı cedide ve henüz muvasalat etmemişti), 25. Alay 1. Tabur 21 nefer, Malatya’dan 7. Kolordu mürettep 50 küsur (efrad-ı cedide), 17. Fırka Zabitanının aileleri nezdindeki emirberler 20 adet, 17. Fırka 17. Alay bir kudretli cebel bataryası 4 top, 17. Fırka 17. Alay bir cebel bataryası 4 top (henüz muvasalat etmemişti) Yukarıda rakamları verilen piyade ve jandarmaların çoğu askeri talimden yoksun askerlerden oluşmaktaydı. Ayrıca efrad-ı cedideye tüfeklerin kullanılması dahi yeni öğretilmişti. Liva Kumandanı Osman Arif Bey, mevcut nizamiye kuvvetlerinin az olması dolayısıyla elindeki bu kuvveti, şehir halkından oluşturulacak bir kuvvetle takviye etmek çabası içerisinde idi. Bu amaçla eşraftan bazıları ile görüşerek yardımlarını talep etti. Bunlardan biri Beyzade Mehmed Nuri Efendi idi. Osman Bey, Nuri Efendi ile görüşmesinde kaç kişi verebileceğini sormuş Nuri Efendi de kendi sözüyle harekete geçecek kimse olmadığını söyleyerek kumandanın talebini karşılıksız bırakmıştı. Osman Bey daha sonra eşraftan başka kişilerle de görüştü. Ancak bunlardan sadece Yümni Bey ova köylerinden 200 kişi çıkarabileceğini söyledi.82 Kumandan Osman Arif Bey, aslında şehrin savunmasına yönelik tedbirlerin tamamlanmasından sonra bir kısım kuvvetle Palu’ya taarruz ederek hadisenin yayılmasına izin vermemek niyetinde idi. Ancak bu düşüncesini gerçekleştirme fırsatı bulamadı. Bunun yanında esasen Elaziz’deki umumi efkar, Vali’nin şahsına olan kin ve nefretten dolayı                                                              82 Liva Kumandanının yardım istediği Mehmed Nuri Efendi, Elaziz’in işgalinden ve halkın ayaklanarak isyancıları şehirden kovdukları sırada Dahiliye Vekâleti ile yapılan görüşme sonrasında Vali Vekili olarak tayin edilmiştir. Ancak daha sonra isyanla alakadar olmak suçundan İstiklal Mahkemesine sevk edilmiştir. Bu konuda hakkında beraat kararı verilmiş olmasına rağmen isyan zamanında Liva Kumandanlığı tarafından kendisine teklif edilen hizmeti kabul etmediği ve İdare-i Örfi Nizamnamesi’ne mugayir harekette bulunduğu gerekçesiyle İdare-i Örfi ilan edilen bölgede oturması uygun görülmemiş ve İzmit’te zorunlu ikamete gönderilmiştir. 36 tamamıyla hükümet aleyhine ve isyancılar lehine seyretmekteydi. Tayyare Binbaşı Tahsin Bey’in belirttiğine göre valinin birçok yolsuzlukları ve kumar, içki gibi halleri hükümet aleyhindeki propagandayı güçlendirmişti. 23 Şubat tarihinde Elaziz’den Diyarbekir’e 40 mavzer ve cephane taşıyan bir birlik yola çıkarıldı. Tayyare Binbaşı Tahsin Bey de bu birlikle birlikte hareket etti. Tahsin Bey hazırlamış olduğu raporda bu yolculuğu anlatırken; Elaziz’den Kevlek köyüne kadar içinden geçtikleri tüm köy halklarının, başlarında hacılar ve hocalar olmak şartıyla köylerin batı ve güney yönlerindeki çıkışlarında toplanarak isyancıları bekler bir hal içerisinde olduklarını ve kendilerine yabancı nazarla bakarak, verdikleri selamları dahi almadıklarını söylemektedir. Bu birlik Mevri karyesine geldiği zaman köyün muhtarı yanlarında silah taşıyan bu birliği Şeyh Şerif’e haber verdi. Şeyh Şerif de Yado namındaki eşkıyayı bu birliğin üzerine gönderdi. Pusuya düşen birlik esir düştü. Binbaşı Tahsin Bey ise gece karanlığında Elaziz’e geri kaçmayı başardı. Tahsin Bey Elaziz’e geldiği sıralarda, isyancılar da Elaziz’e taarruza başlamıştı. Doğudan gelen isyancılara karşı Beyyurdu sırtlarından top atışları yapılmaktaydı. O gün top atışları devam ederken her şey hükümet lehine görünüyordu. Hatta Hüseynik’te bulunan Depo Muhafızları Kumandanlığının tarafındaki isyancılar tamamıyla çekilmişlerdi. Ancak bir süre sonra Beyyurdu sırtındaki bataryanın olduğu yerden avcı taburları çekilmeye ve asiler sırtı ele geçirmeye başladı. Sırtta, topçu ve piyade atışlarının kesilmesinin ardından Hüseynik’teki mukavemet bir süre devam etti, ancak uzun sürmedi. Hem jandarmalar, hem de Vali şehirden kaçtı. Böylece şehir düştü. Osman Arif Bey de isyancılarla çarpışarak şehrin kuzeyine çekildi. Yapılan saldırı esnasında şehir halkı müdafaaya yardım etmemiş, eşraf yardımdan imtina etmişti. Hatta yardım edeceğini söyleyenler de vaatlerini yerine getirmemişti.83 Şehrin işgalinden sonra Şeyh Şerif’in adamları şehri yağmalamaya başladı. Halkın buna tahammül edemeyip karşılık vermesi üzerine her iki taraftan yaklaşık kırk elli kişi öldü ve neticede asiler şehirden kovuldu. İsyanın elebaşlarından olan Abdullah Nihat, Dersim kuvve-i tedibiye kumandanı namıyla 22 Mart tarihinde –muhtemelen Şeyh Said’e – yazmış olduğu yazıda Elaziz’in işgaliyle ve yağma ile ilgili şunları söylemektedir: “Geçen defa ahlaksızlık yüzünden altmıştan fazla telefat verip Elaziz’den ricat eden Şeyh Şerif Efendi’nin askeri bu defa Elaziz’e bir intikam fikriyle gitmek istiyor. Bu fikirle                                                              83 İM/T12/22/138/9/2-6 (Tayyare Binbaşı Tahsin Bey’in, 23 Mayıs 1925 tarihli raporu) 37 gidilecek olursa Cenab-ı Hak muvaffakıyet ihsan etmeyeceği gibi ikinci bir ricat ihtimali de mevcuttur. Fazla askeriniz var ise münasip bir kumandan maiyetinde Elaziz’e sevk buyurmanız pek münasiptir.”84 2.4.6. Silvan’ın İşgali Silvan Kaymakamı Abdülvehhab’ın hazırlamış olduğu 1 Mayıs 1925 tarihli raporuna göre Silvan’ın işgali şöyle olmuştur: İsyan’ın başlaması ile birlikte Silvan’daki hükümet yetkilileri isyanın Silvan bölgesinde yayılmasına karşı önlemler alarak, askerler gelene kadar zaman kazanmaya ve isyanın genişlemesine mani olmaya çalışmıştı. Hükümet bu şekilde faaliyet göstererek yaklaşık 45 günlük bir zaman kazandı. Ayrıca Hükümet yetkilileri bölgede bulunan şeyh ve ağalarla irtibata geçerek onların hükümete bağlılıklarını sağlamaya ve bölgede yapılan propagandaların önünü almaya çalıştı. Hatta Silvan’ın Kamışlı köyünde ikamet eden ve hükümetin dikkatini çeken Şeyh Şemseddin her ihtimale karşı kaza merkezine getirildi. Şeyh Şemseddin başlangıçta Şeyh Said aleyhinde sözler söylemiş olmasına rağmen, Silvan’ın düşmesinden 10 gün önce köyüne çekilerek kardeşi Şeyh Nuri ile istişare edip yeğeni Fahri ve oğlu Feyzi vasıtasıyla halkı isyana teşvik etmeye başlamıştı. Daha önce hükümete sadakat telgrafları çeken Şeyh Şemseddin, isyan hareketinin başarılı olup olmayacağından emin olmadığından bizzat hareket etmemiş oğlu ve yeğeni vasıtasıyla çalışmalarda bulunmuştu. İsyanın başlangıcında yalnız Şeyh Şemseddin değil, birçok ağa devlete sadık olduklarını bildirmişti. Ancak isyanın bölgede genişlemesi, Lice jandarmalarının firar ederek Şeyh Said’e katılmaları ve köylere gönderilen jandarmaların silahlarını köylülere kaptırması gibi gelişmeler sonrasında, devlete sadakat telgrafı çeken bu ağalar hanelerine çekildi ve meydan Şeyh Şemseddin’in propagandasına açık hale geldi. Bu sırada Kaymakamlık tarafından, Sıdıkni, Boşat ve civar köylerin de Şeyh Said’e katılacağı anlaşılmıştı. Ancak kazada bu olumsuz gelişmeyi önleyecek yeterince kuvvet bulunmamakta idi. Yine de Kaza Müftüsü Abdurrahman Efendi ile Ali Ağa isyana katılmak üzere olan bu köylere nasihat için gönderildi. Ancak bu nasihatler de fayda etmedi. Sıdıkni, Boşat ve civar köyler Şeyh Said’e iltihak etti. Ayrıca buradan Şeyh Şemseddin’in kaza merkezine gelmesi için kendisine tekrardan yazı yazılmıştı.                                                              84 İM/T12/22/138/16/13-14 38 Bundan sonra 23 Mart 1925 sabahı alaturka saat 4 civarlarında Silvan’ın kuzey kısmındaki kayalıklardan, kasideler söyleyerek inen isyancılar şehre iki kilometre mesafeye kadar yaklaştılar. Kaza halkı da beyaz bayraklarla isyancıları karşılamaya gittiler ve hükümet dairesini tahrip ederek isyancıların kazaya girmesini kolaylaştırdılar. Bu gelişme üzerine kazayı korumak üzere söz vermiş olan ağaların da bir kısmı kenara çekildi. Hükümet yetkilileri de teslim olmayı kabul etmemişti. Son bir girişimle Sadık Ağa, isyancıların reislerini ikna için yanlarına gitmişse de dönüşünde vurularak şehit edildi. Sadık Ağa’nın şehit edilmesinden sonra isyancılar hükümet yetkililerini esir aldı. Hatta isyancılar Silvan Kaymakamı Abdülvehhap ile iki arkadaşını öldürmek istemelerine rağmen kaza halkından bir hoca buna mani oldu. 23 Mart tarihinde isyancıların eline geçen kaza, 15 Nisan tarihinde 12. Alay’ın şehre gönderilmesi ve üç gün süren muhasara sonunda askerî birliklerin şehre girmesiyle geri alındı ve esirler kurtarıldı. 85 2.4.7. Gümgüm’ün (Varto) İşgali 25 Mart 1925 tarihli Varto memurlarının tutmuş olduğu rapora göre: İsyancılar 11 Mart Perşembe günü gece saat dokuz sıralarında Gümgüm’e hücum ettiler. Çarpışmalar sonunda isyancıların çokluğu ve kasaba içinden bazılarının da iştirak etmesiyle isyancılar silahlı olarak kasabayı işgal ederek Hükümet Konağı’yla Selim Bey’in evlerinin çatılarına birer bayrak diktiler. Ardından hükümet dairelerini işgal eden asiler dairelerdeki defterleri, eşyaları ve diğer evrakları kısmen yırtmış, kısmen yakmış ve kısmen de evlerine götürmüşlerdi. Ayrıca asiler devlet dairelerine hayvanlarını da bırakmışlar, esir olan zabitlerin ve jandarmaların eşya, nakit ve hayvanlarını almışlar ve memurların evlerine taarruzda bulunmuşlardı. İsyancılar memurlara hakaret ederek Yahudi ve Hristiyan olduklarını söylemişti.86 Bu raporun yanında Muş Vali Vekili Sırrı Bey’in Bitlis Divan-ı Harbine yazdığı 16 Mart 1925 tarihli yazıya göre; Varto 12 Mart 1925 gecesi baskınla sükût etti. Baskını yapan Cibranlı Halit’in kardeşleri Ahmet ve Selim’di. Bunlar Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza ile birlikte halkı isyana teşvik etmişlerdi.87 Yine Muş vilayetine yazılan başka bir yazıya göre: Şeyh Abdullah, refakatinde 500 kişilik bir kuvvetle 11 Mart Perşembe günü sabaha                                                              85 İM/T12/11/69-9/119/3-4 (Silvan Kaymakamı Abdülvehhab’ın 1 Mayıs 1925 tarihli raporu) 86 İM/T12/9/69-4/45/4 87 İM/T12/85/806-2/43/2 39 bir saat kala Gümgüm’e girmiştir.”88 Gümgüm 25 Mart tarihinde Fırka tarafından geri alınmıştır. 2.5. İsyanın Ankara’daki Yankıları İsyan bölgesinde bu gelişmeler yaşanırken, isyan hakkındaki ilk haberler gazetelerde 16 Şubat 1925 tarihinde yer aldı. Haberlerde Piran’da Şeyh Said adında birisinin jandarma ile müsademeye girerek kaçtığı bildiriliyor ve olay sıradan bir eşkıyalık hareketi olarak yansıtılıyordu.89 Aynı gün Dahiliye Vekili Cemil Bey, Bakanlar Kurulunu bilgilendirmiş ve olayı bastırılmak üzere olan mahalli bir hareket olarak anlatmıştı. Ancak Cemil Bey’in, olayın tenkili için uçakların kullanılması emri verildiğini söylemesi ve ertesi gün çıkan gazete haberlerinde Ankara mehâfilinin olayda İngiliz parmağı olduğu fikrini taşıdığını yazması olayın basit bir eşkıyalık hareketinden farklı olduğunu göstermişti.90 Konu, Dâhiliye Vekâleti bütçesinin görüşüldüğü 18 Şubat tarihinde ilk kez Meclis’in gündemine geldi. Giresun Mebusu Hakkı Tarık Bey, gazetelerde Genç vilayetinin Şeyh Said isminde birisinin elinde olduğuna dair haberler yazdığını söyleyerek Dâhiliye Vekilinden bu konuda izah istedi. Dâhiliye Vekili Cemil Bey ise şöyle cevap vermişti: “Hakkı Tarık Beyefendi matbuatta gördükleri bir hadiseden bahis buyurdular. Hakikaten şubatın on üçüncü günü Ergani vilâyetinin Hınıs ile Delice arasındaki sahasında Şeyh Said namında bir adam biraderleri ve bir kısım maiyetiyle harekât-ı şekavetkârâneye (eşkıyalık hareketi) başlamış, fakat bunu tedmir (yok etmek) için de Hükümetçe gayet şiddetli tedâbir ittihaz edilmiştir. Bu tertibatın temadisiyle bu hareketin olduğu yerde bastırılacağına emniyet hâsıl olmuştur”91 Cemil Bey, Meclis’te isyanla ilgili yaptığı bu ilk konuşmasında isyanı bir eşkıyalık hareketi olarak tanımlamasına ve kısa sürede bastırılacağını belirtmesine rağmen, o günkü gazetelerde Şeyh Said ve maiyetinin İngilizlerden teşvik ve yardım gördüğü yazmakta idi.92 Anlaşılacağı üzere, isyanın başlamasının üzerinden beş gün geçmesine ve asilerin bazı yerleri ele geçirmiş olmasına rağmen, hükümet olaya umumi bir ihtilal olarak yaklaşmamakta, mahalli bir hareket olarak görmeye devam etmekteydi. Bu gelişmelerin yaşandığı sırada Mustafa Kemal Paşa, birkaç ay önce Başvekâletten istifa eden ve istirahat                                                              88 İM/T12/10/69-5/49/5 89 Toker, age, s.38.; Aybars, age, s.211. 90 Örgeevren, age, s.46.; Cemal, age, s.38-39. 91 TBMM Z.C., D.2, C.14, İ.59, s.131. 92 Toker, age, s.13. 40 için İstanbul’da bulunan İsmet Paşa’yı 20 Şubat’ta acilen Ankara’ya çağırdı. 21 Şubat’ta Ankara’ya gelen İsmet Paşa’yı Ankara garında Mustafa Kemal Paşa bizzat karşıladı. İkili, Çankaya Köşkü’ne giderek olayı değerlendirdi ve alınacak tedbirleri müzakere etti.93 Aynı akşam Mustafa Kemal Paşa’nın başkanlığında toplanan Başbakan Fethi Bey, Halk Fırkası Başkan Vekili İsmet Paşa ve Meclis Başkanı Kâzım Özalp bazı doğu illerinde sıkıyönetim ilan edilmesine karar vererek, bu konudaki tezkerenin Meclis Başkanlığına gönderilmesi kararını aldılar. Sıkıyönetim ilanı, olayın mahiyetini değiştirmiş ve mahalli bir eşkıyalık hareketi olmadığını kamuoyuna göstermişti.94 23 Şubat tarihinde toplanan Halk Fırkası Grup toplantısında hükümet, alınacak tedbirleri gruba bildirdi. Grupta asilerin çok şiddetli bir şekilde cezalandırılması kararı alındı. 95 2.6. İdare-i Örfiye İlanı ve Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nda Yapılan Değişiklik 23 Şubat tarihli Meclis toplantısında; Elaziz, Genç, Muş, Ergani, Dersim, Diyarbekir, Mardin, Urfa, Siverek, Siirt, Bitlis, Van ve Hakkâri vilayetleriyle Erzurum vilayetlerinin Kiğı ve Hınıs kazalarında bir ay müddetle idare-i örfiye ilan edildiğine dair Başvekâlet tezkeresi okundu. Ancak Başvekil Ali Fethi Bey Meclis’te olmadığı için tezkere hakkındaki izahat ve müzakere ertesi güne ertelendi.96 25 Şubat’ta Malatya’nın da idare-i örfiye sahasına dâhil edildiğine dair ikinci bir tezkere okundu.97 Ardından Meclis’te bulunan Başvekil Ali Fethi Bey, İdare-i Örfiye ilan edilmesine sebep olan isyan hareketi hakkında geniş bir izahat verdi. İsyanın Piran’da başladığı gün olan 13 Şubat tarihinden 25 Şubat tarihine kadar olan gelişmeleri ve alınan                                                              93 İsmet İnönü, Hatıralar, 2.Kitap, Bilgi Yayın Evi, Ankara 1987, s.198. 94 Cemal, age, s.41. 95 Cemal, age, s.40-43. 96 TBMM Z.C., D.2, C.14, İ.63, s.288. Büyük Millet Meclisi Riyaset-i Celilesine Ergani vilâyetinin bir kısmında kuvve-i müsellaha-i devlete karşı müsallehan vukua gelen isyan Diyarbekir, Elaziz ve Genç vilâyetlerine de sirayet eylemiş ve tevessüe müsait görülmüş olduğundan Elaziz, Genç, Muş, Ergani, Dersim, Diyarbekir, Mardin, Urfa, Siverek, Siirt, Bitlis, Van ve Hakkâri vilayetleriyle Erzurum vilâyetinin Kiğı ve Hınıs kazalarında bir ay müddetle idare-i örfiye ilan edilmiştir. Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun 86’ncı maddesi mucibince keyfiyeti Meclisi Âlinin tasdikine arz eylerim. 23 Şubat 1341. Başvekil Ali Fethi 97 TBMM Z.C., D.2, C.14, İ.64, s.291. Büyük Millet Meclisi Riyaset-i Celilesine 23 Şubat 1341 tarih ve 6/908 numaralı tezkereye zeyildir: Harekât-ı isyaniyenin sirayeti hasebiyle Malatya vilâyetinde dahi bir ay müddetle idare-i örfiye ilan edilmiştir. Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun 86’ncı maddesi mucibince keyfiyeti Meclis-i Âlinin tasdikine arz eylerim efendim. Başvekil Ali Fethi 41 askeri tedbirleri anlatan Ali Fethi Bey devamında, isyan hareketinin hangi sebeplerden dolayı ortaya çıktığını, isyancıların üzerinden çıkan vesikalara ve raporlara göre şu şekilde izah etti: “Elde edilen bu vesaika nazaran ve maktullerin üzerinde bulunmuş olan bir mektuba nazaran, güya Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti, o havalide sekiz yüz kişinin katline emir vermiş ve bu katil olunacak zevat arasında Şeyh Sait de bulunmakta imiş. Bu malumatı para mukabilinde elde etmiş ve bundan kurtulmak için zaten muzmer olan, mürettep olan isyanı şimdi yapmaya mecburum, bu isyandan maksadı da şeriatın temininden ibaret bulunuyormuş. Diğer bir vesikada, alınan raporlardan birinde deniyor ki; hadise padişahlık, hilafet, şeriat, Abdülhamid'in oğullarından birinin saltanatını temin gibi irticakâr bir propaganda pûşidesi (örtüsü) altında Kürtçülüktür ve umumi olarak kabul edilebilir. Ancak bu, umumiyet içinde fiiliyat Piran'da vakitsizce infilak ettiği için, kuvvetsiz bulunan Piran, Lice, Genç muhiti havzasına mahsur kalmıştır.” Ali Fethi Bey’in izahına göre; Kürdistan’da bir hükümet teşkil etmek için iki seneden beri cereyan eden fikir ve sözler bugün uygulamaya konulmuştu ve harici meselelerin halledilmeye başlandığı bir dönemde, dâhilde çıkan bu isyanın asıl birçok sebebi olabilirdi. Ancak asiler tarafından bu asıl sebepler halka söylenmiyordu. Halka “1300 yıldan beri tekâmül eden İslam dininin mahvolduğu ve İslam’ın yeniden ihyası için Cenab-ı Hakk’ın Şeyh Said’i görevlendirdiği” söylenmekteydi. Şeyh Said’in kendine mehdi süsü verdiğinin de vesikalardan anlaşıldığını bildiren Başvekil, olayda kullanılan argümanların Arnavutluk İsyanı ve 31 Mart Olaylarında da kullanıldığını ve isyana karşı alınan askeri tedbirlerin yanında kanuni bazı tedbirlerinde alınması gerektiğini, bu yüzden Meclis’e bir kanun teklifi verileceğini söyledi. Ali Fethi Bey’in izahından sonra sözü Kâzım Karabekir aldı. Karabekir hükümetin beyanına göre idare-i örfiye ilanının gerekli olduğunu söyledikten sonra, “Bu sınırlı mütegallibenin (zorba takımı, derebeyler), harici teşvikatla bazı emellere nail olmak için, halkı dini tahrik ile idlal ettikleri anlaşılmıştır. Dini alet ittihaz ederek, mevcudiyet-i milliyemizi tehlikeye sokanlar her türlü lanete layıktır.” diyerek hükümetin yapacağı kanuni değişikliğe destek verileceğini bildirdi. Ardından yapılan oylama ile Terakkiperver Fırkası’nın da desteğiyle idare-i örfiyenin ilanı kabul edildi. 42 25 Şubat tarihinde Ali Fethi Bey’in izahı ve sıkıyönetim ilanının kabul edilmesinden sonra Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun birinci maddesinin değiştirilmesi için Başvekâlet tarafından Meclis’e bir kanun teklifi verilerek müzakerelere geçildi.98 Kanun değişikliği ile dini ve mukaddesat-ı diniyeyi siyasete alet edenler Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun kapsamına alınıyordu. Müzakereler uzun sürmedi ve büyük bir tartışma olmadı. Yalnız Karesi Mebusu Vehbi Bey, “Mukaddesat-ı diniyenin” ne olduğunun kayda geçmesini istedi. Buna karşı yine Karesi Mebusu ve daha sonra Şark İstiklal Mahkemesi Savcısı olacak olan Ahmed Süreyya Bey “Şer’in tespit ettiği ne ise kanunun kastettiği mukaddesat-ı diniyede bunların heyet-i umumiyesidir” diyerek cevap verdi. Ardından kanun teklifi oylanarak kabul edildi.99 Bu tarihten itibaren Anadolu’nun birçok yerinden isyanla ilgili telgraflar Meclis’e gönderilmeye başlanmıştı. 26 Şubat’ta Adana, Cizre ve Malatya’dan gönderilen telgraflar Meclis’te okundu. Telgraflarda “İnkılâbı tehlikeye düşürecek irticaî hareketleri kökünden söküp atmak için Hükümet-i Cumhuriyenin ufak bir işaretine intizar edildiği” vurgulanmaktaydı. Meclis’te memnuniyetle karşılanan bu telgraflara Divan-ı Harp Riyaseti’nin uygun bir şekilde cevap yazması da kararlaştırıldı. İlerleyen günlerde Anadolu’nun birçok yerinden gelen benzer telgraflar Meclis’te okunmaya devam etti.100 26 Şubatta Elaziz vilayetinden Dahiliye Vekâleti’ne gönderilen iki mektup da Meclis’te okunarak memnuniyetle karşılanmıştı. Mektuplar isyancıların Elaziz’den çıkarılarak takip edildiğine dairdi. Bu arada söz alan Ergani mebusu İhsan Hamit Bey, isyancıların batıya doğru bir istila hareketine girişmelerine rağmen asıl hedeflerinin Diyarbakır’ı işgal ederek İngilizlerle irtibata geçmek olduğunu bu yüzden buranın savunulması için tedbir alınması gerektiğini söylemişti.101                                                              98 TBMM Z.C., D.2, C.14, İ.64, s.310. Madde 1. - Dini veya mukaddesatı diniyeyi siyasî gayelere esas veya âlet ittihazı maksadıyla cemiyetler teşkili memnudur. Bu kabil cemiyetleri teşkil edenler veya bu cemiyetlere dahil olanlar haini vatan addolunur. Dini veya mukaddesatı diniyeyi alet ittihaz ederek, şekli devleti tebdil ve tağyir veya emniyeti devleti ihlâl veya dini veya mukaddesatı diniyeyi alet ittihaz ederek her ne suretle olursa olsun ahali arasına fesat ve nifak ilkası için gerek münferiden ve gerek müştemian kavli veya tahriri veyahut fiilî bir şekilde veya nutuk iradı veyahut neşriyat icrası suretiyle harekette bulunanlar kezalik haini vatan addolunur. Madde 2. - İşbu kanun neşri tarihinden muteberdir. Madde 3. - İşbu kanunun icrasına Adliye Vekili memurdur. Başvekil ve Müdafaa-i Milliye Vekili Ali Fethi, Adliye Vekili Mahmut Esat vs. 99 TBMM Z.C., D.2, C.14, İ.64, s.306-311. 100 TBMM Z.C., D.2, C.14, İ.65, s.351. 101 TBMM Z.C., D.2, C.14, İ.65, s.358-359;378-379. 43 Ancak aynı gün 26 Şubat tarihli Cumhuriyet gazetesinde Diyarbekir, Malatya ve Ergani’nin asilerin eline geçtiği yazılıydı. Aynı habere göre Diyarbekir ve Ergani valileri esir düşerken Malatya valisi geri çekilmeyi başarmıştı. 102 Aslı olmayan bu haber, 28 Şubat’ta çeşitli yerlerden isyanı kınamak için gönderilen telgrafların Meclis’te okunduğu sırada gündeme geldi. Ergani Mebusu İhsan Hamit Bey bu haberlere değinerek Cumhuriyet gazetesinde çıkan bu yalan neşriyatla ilgili Hükümetin ne tür tedbirlere başvuracağını sordu. Dâhiliye Vekili Cemil Bey de bu tür yayınlar hakkında kanuni takibat yapılması için teşebbüste bulunulduğunu söyledi.103 2.7. Hükümet Krizi ve Ali Fethi Bey’in Başvekâletten İstifası Hükümetin isyan hakkında Meclis’i geç bilgilendirmesi rahatsızlıklara sebep olmuştu. Parti içerisindeki bir grup Fethi Bey’in hem isyana bakışını eleştiriyor hem de isyanın bastırılması için almış olduğu tedbirleri hafif görüyordu. Ali Fethi Bey’in isyanı irticai ve mahalli bir olay görmesine karşı parti içerisindeki bir grup; olayı planlı, genel bir karşı devrimin parçası olarak görmekte ve memleket genelinde sert tedbirler alınması taraftarıydı. 104 Bu görüş ayrılıkları gölgesinde 2 Mart tarihinde yapılan CHF Grup toplantısında bir hükümet krizi ortaya çıktı. O ana kadar isyan bölgesinde ilan edilen idare-i örfiyenin, Hükümet üyelerinin ittifakıyla alındığı biliniyordu. Ancak toplantıda bu kararın dört muhalif oya karşı çoğunlukla alındığı ortaya çıktı. Böylece hükümet üyeleri arasındaki fikir ayrılığı gün yüzüne çıkmış ve tartışmalar yaşanmıştı. Tartışmaların büyümesi ve Ali Fethi Bey’e olan itimadın sarsılması üzerine Mustafa Kemal Paşa toplantıya çağırıldı. Tartışmalar sonunda Başvekâletten çekildiğini bildiren Fethi Bey; daha şiddetli tedbirlerle elini kana sürmek istemediğini, hükümetinin aldığı tedbirlerin yeterli olduğunu, ancak arkadaşlarının bu tedbirleri yeterli bulmadığını söyledi.105 Goloğlu, parti içerisindeki köktenci ve şiddet kanadının bu değişiklikle iki amaçları olduğunu söylemektedir. Birisi isyanın daha fazla büyümeden şiddetle bastırılması, diğeri ise Halk Partisi’nin içerisindeki ılımlı kesimin lideri olan Ali Fethi Bey’in bu isyanı bastırarak bir başarı elde etmesi halinde, iktidardan düşürülmesinin zorlaşacak                                                              102 Cumhuriyet, 26 Şubat 1925, Numara: 291, s.1. 103 TBMM Z.C., D.2, C.15, İ.66, s.12-13. 104 Örgeevren, age, s.57. 105 Örgeevren, age, S.59-60. 44 olduğudur.106 Ali Fethi Bey sadece Halk Fırkası içerisindeki ılımlıların desteğini almamış aynı zamanda isyana karşı gösterdiği tavırla Terakkiperverlerinde desteğini sağlamıştı. Esasen en başında Fethi Bey’in Başvekâlete getirilmesi yeni kurulmuş olan muhalefet partisi karşısında Halk Fırkası’nın çözülmesini önlemeye yönelikti. Ancak Ali Fethi Bey’in başvekilliği döneminde dahi partinin kontrolü kendi elinde değildi. Radikal gruptan olan Recep Peker’in Parti Genel Sekreterliğine devam ettirilmesiyle kontrol İsmet Paşa’nın, dolayısıyla Mustafa Kemal Paşa’nın elinde bulunmaktaydı. 107 Ali Fethi Bey, 3 Mart tarihli Meclis görüşmelerinde çok kısa bir açıklama yaptı. Halk Fırkası’nın bir önceki gün yapılan toplantısında, dâhili siyasetten dolayı cereyan eden tartışmalarda hükümetin azınlıkta kaldığını, bu yüzden icra vekilleri heyetinin istifasını Reis-i Cumhur’a takdim ettiğini söyledi. Bunun üzerine İstanbul mebusu Rauf Bey söz aldı. Ali Fethi Bey’in yeterince açıklayıcı konuşmadığını, birkaç gün önce Fethi Bey’in isyan hakkındaki izah ve alınan tedbirleri Meclis’in uygun bulduğunu söyledikten sonra, bu durumun dâhilde ve hariçte birçok yanlış düşünceyi doğurabileceğini söyleyerek, Meclis’in bu konuda daha fazla aydınlatılmasını istedi. Ancak Fethi Bey tartışmaları uzatmayarak “Başka verecek izahatım yoktur. Siyaset-i dahiliye hakkında cereyan eden müzakere neticesinde fırka hükümeti olmak dolayısıyla, fırkada Hükümet ekalliyette kalmıştır ve bunun üzerine vazifesine devam etmek imkânını göremediğinden Reis-i Cumhura istifanı vermiştir.” demekle yetindi. Fethi Bey yeni hükümet kurulana kadar görevi vekâleten yürütecekti.108 İsyan karşısında yeteri kadar sert tedbirler almamakla suçlanan Ali Fethi Bey, istifasından bir müddet sonra milletvekilliğinden de istifa ederek Paris’e Büyükelçi görevi ile gitmiştir. Ahmed Süreyya Bey hatıralarında, Fethi Bey’in hadisenin vahim bir ihtilal mahiyetinde olduğunu bir türlü anlayamadığını, ilk gününden itibaren isyanın vaziyetini ve genişleme kabiliyetini anlayan ilk kişinin Mustafa Kemal Paşa olduğunu söylemektedir.109 Esasen Ali Fethi Bey başkanlığında kurulmuş olan hükümet henüz üç buçuk aylık bir hükümetti. Halk Fırkası’nın Grup İdare Kurulu’nda yapılan müzakerelerin ardından İsmet Paşa’nın Başvekâletten istifası sonrasında 22 Kasım 1924 tarihinde kurulmuştu. Bu idare kurulunda yapılan tartışmalar önemlidir ve Mustafa Kemal Paşa’nın bu kurulda                                                              106 Goloğlu, age, s.122. 107 Mete Tuncay, Türkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Yönetiminin Kurulması 1923-1931, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 2005, s.144; Akyol, age, s.457. 108 TBMM Z.C., D.2, C.15, İ.68, s.110-111. 109 Örgeevren, age, s.27. 45 söyledikleri birkaç ay sonra olacakları tarif eder niteliktedir. Esasen Mustafa Kemal Paşa, büyük komplo olarak nitelendirdiği ve memleket genelinde paşaların da içerisinde bulunduğu gizli bir yapılanmanın varlığından şüphe etmekteydi. Millî Mücadele’nin önemli paşalarının ordudan istifa ederek Meclis’e girmelerini de bu yapılanmanın bir adımı olarak değerlendiriyordu.110 Mustafa Kemal Paşa bu kurulda yaptığı konuşmasında, memleket genelinde menfi tahriklerin son derece arttığından, çok yakında bir ihtilal olabilme ihtimalinden ve Cumhuriyet’in mevcut kanunlarla korunamayacağından bahsetmişti. Mustafa Kemal Paşa’nın Halk Fırkası Grup İdare Kurulu’nun gizli toplantısında söylediklerini Avni Doğan şu şekilde aktarmaktadır: “Efendiler! Sizi çok önemli bir meseleye karar vermek için topladım. Memlekette menfi tahrikât son haddini bulmuştur. İstanbul basını, TCF’nin dini siyasete alet eden propagandası şurada burada sinmiş olan mürtecilere cesaret vermektedir. Yer yer Cumhuriyet idaresi aleyhinde ağır isnatlar ve iftiralar yapılmaktadır. ‘Din elden gidiyor, aile hayatımız, binlerce yıllık geleneklerimiz birbiri ardınca yıkılıyor, bu gidişle Garp medeniyetini alacağız diye dinimizden olacağız’ yolundaki propagandaların tesirsiz kalacağını sanmak budalalık olur. Benim görüşüme göre yakın bir zamanda bir ihtilal ile karşılaşmamız mümkündür. Mevcut kanunlar, inkılâplarımızı ve henüz çok taze olan Cumhuriyetimizi korumaktan acizdir. Hele Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin dağılışı sırasında Abdülkadir Kemali Bey’in Meclis’çe kabul olunan ‘Masuniyet-i Şahsiye Kanunu’ icra organının ve emniyet kuvvetlerinin elini kolunu bağlamıştır. Zabıta kuvvetlerimiz, suçlunun yakasına sarılamıyor. Bunu yapabilmek için bir süre kanuni formalitelere lüzum hissediyor. Bu durum fesatçılara cesaret vermektedir.” “Biz büyük bir inkılâp yaptık. Memleketi bir çağdan alıp yeni bir çağa götürdük. Birçok eski müesseseleri yıktık. Bunların binlerce taraftarı vardır. Fırsat beklediklerini unutmamak lazım. En ileri demokrasilerde bile rejimi korumak için sert tedbirlere müracaat edilmiştir. Bize gelince inkılâbı koruyacak tedbirlere daha çok muhtacız. Bu durumu Başvekil ile inceledik. İsmet İnönü ufukta görünen tehlikeleri önlemek için icra organı ve zabıtayı takviye eden bazı kanuni tedbirlere müracaatın zaruri olduğu                                                              110 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, Cilt 2, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü Yayınları, İstanbul 1967, s. 852. 46 kanaatindedir. Sizleri bunun için topladım. Soruyorum size büyük tedbirler alınmasına taraftar mısınız? Büyük Millet Meclisi bu kanunları kolaylıkla kabul eder mi?”111 Ancak Mustafa Kemal Paşa’nın kurulda yaptığı bu konuşmasına rağmen kurulda bulunanlar iki noktada birleşmişti. Birincisi olağanüstü tedbirlere başvurmanın gerekli olmadığı, ikincisi ise inkılâbı korumak için tedbir almaya gerek olmadığı idi. Çünkü onlara göre, devrimler halk tarafından benimsenmişti. Bu karar üzerine Mustafa Kemal Paşa: “Benim burnuma barut ve kan kokusu geliyor. İnşallah ben aldanmışımdır” diyerek İsmet Paşa’nın Başvekâletten istifa ederek Fethi Bey’in kabineyi kuracağını ifade etmişti. Fethi Bey’in kurduğu kabineye İsmet Paşa kabinesinden üç kişi alınmış olmakla birlikte kabine genel anlamda mutedillerden teşkil edilmişti. Ancak parti yönetimi hâlâ İsmet Paşa’nın elindeydi ve bu durum Fethi Bey hükümetinin geçici olduğu yorumlarına sebep olmuştu.112 Yukarıda söylediğimiz gibi 22 Kasım 1924’te kurulan Fethi Bey hükümeti uzun sürmedi. Birkaç ay sonra Mustafa Kemal Paşa’nın şüphelendiği ihtilal meydana geldi. mutedil hareket eden Ali Fethi Bey’in Başvekâletten istifası sonrasında Cumhuriyeti korumak için sert tedbirleri alacak olan İsmet Paşa hükümeti kuruldu. 2.8. Takrir-i Sükûn Kanunu’nun Kabulü 4 Mart 1925 tarihinde ilk olarak, Reis-i Cumhur’un Meclis’e gönderdiği tezkere ile Ali Fethi Bey’in Başvekâletten istifasının kabul edildiği ve yeni hükümet kurulana kadar vekâleten vazifesine devam edeceği bildirildi. Ardından ikinci bir tezkere ile Başvekâlete İsmet Paşa seçildi. İsmet Paşa hükümetin programını kısaca izah ettikten sonra yeni hükümet güvenoyuna sunuldu. Açılan müzakerede TCF üyelerinden Ali Fuat Paşa söz alarak memleketin hiç ümit edilmedik bir zamanda hükümet buhranı içinde kaldığını, birkaç gün önce Meclis’in Fethi Bey hükümetine güvenoyu verdiğini ve bu değişikliğin nedeninin açıkça münakaşa edilmemesi halinde yeni hükümete güvenoyu veremeyeceklerini söyledi. Ali Fuat Paşa’nın, konuşmasında üzerinde durduğu iki husus vardır. Birisi isyan hadisesinin hükümetin düşmesine sebep olduğunu zannetmenin doğru olmadığıdır. Diğeri ise asileri cezalandırırken, milletin hukuk ve hürriyetini sınırlayacak ve baskı altına alacak tedbirlere başvurulmaması gerektiğidir.                                                              111 Avni Doğan, Kuruluş, Kurtuluş ve Sonrası, Dünya Yayınları, İstanbul 1964, s.165-166. 112 Akyol, age, s.450-451. 47 Ali Fuat Paşa’dan sonra tekrardan kürsüye gelen İsmet Paşa, memleketin huzuru için seri ve tesirli tedbirlerin alınması gerektiğini söyledi ve “Memlekette yalnız hadisatın ifnasını (yok etme) değil, bütün memlekette hadisat-ı muhtemeleye karşı behemehâl seri ve müessir tedâbir-i mahsusa alacağız” diyerek, yeni hükümetin alacağı tedbirlerin isyan bölgesiyle sınırlı kalmayacağını vurguladı. Ardından yapılan oylama ile 23 redde karşı 153 kabulle hükümet güvenoyu aldı. 113 4 Mart tarihinde Hükümetin güvenoyu alması ardından İsmet Paşa, Takrir-i Sükûn hakkında kanun tasarısını Meclis’e sundu.114 Kanun tasarısı Adliye Encümenine sevk edildi ve encümende kısa bir süre görüşüldükten sonra tasarı aynen kabul edilerek acilen müzakereye açıldı. Adliye Encümeni azalarından olan Feridun Fikri Bey ve Osman Nuri Bey bu kanuna muhalif olduklarına dair şerh düşmüşlerdi. Kanun teklifinin müzakereye açılmasıyla Gümüşhane Mebusu Zeki Bey usule dair söz isteyerek Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun 26’ncı maddesine göre idam hükümlerini Meclis’in icra edebileceğini, bu yüzden teklif edilen bu kanunla Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun taban tabana zıt olduğunu ve Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun bu maddesinin değişmesinden sonra bu kanunun müzakeresine başlanabileceğini söyledi. Dersim Mebusu ve Adliye encümeni azasından olan Feridun Fikri Bey de bu kanunun körü körüne Meclis’e getirildiğini ifade ederek, kanun teklifinin tamamına karşı çıktı. Feridun Fikri Bey’in üzerinde durduğu birkaç nokta vardı. Birisi bu kanunun Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun “Masuniyet-i şahsiye” (kişi dokunulmazlığı) ile alakalı 70. maddesine aykırı olduğuydu. Feridun Fikri Bey’e göre teklif edilen bu kanunla her çeşit siyasi faaliyetler, neşriyat vesaire hürriyetlerle ilgili olan bütün faaliyetler doğrudan doğruya hükümetin takdirine, idaresine ve denetimine bırakılmaktaydı. Ayrıca hükümet müphem birtakım tabirlerle herhangi bir mevhumu irtica kavramı içine dâhil edebilir, hatta insanların zihninden geçen fikirleri bile bunun kapsamına alabilirdi. Feridun Fikri Bey, kanunda geçen huzur, sükûn ve emniyet kelimeleri üzerinde durarak, bunların nereden başlayıp nerede bittiği bilinmeyen mefhumlar olduğunu, dünyada bütün keyfî hükümetlerin bütün yanlış hareketlerini bu mefhumlar üzerinden gerçekleştirdiğini ifade etti ve son                                                              113 TBMM Z.C., D.2, C.15, İ.69, s.127-129. 114 TBMM Z.C., D.2, C.15, İ.69, s.131. Belge 2 Birinci Madde - İrticaa ve isyana ve memleketin nizam-ı içtimaisini ve huzur ve sükûnunu ve emniyet ve asayişini ihlâle bâis bilûmum teşkilât ve tahrikât ve teşvikat ve teşebbüsat ve neşriyatı Hükümet, Reisicumhurun tasdikiyle, re'sen ve idareten men'e mezundur. İşbu ef’al erbabını Hükümet İstiklâl Mahkemesine tevdi edebilir. İkinci Madde - İşbu kanun tarih-i neşrinden itibaren iki sene müddetle mer'iyülicradır. Üçüncü Madde - İşbu kanunun tatbikine İcra Vekilleri Heyeti memurdur. 48 olarak cümlelerini şöyle bitirdi: “Heyet-i Celileniz böyle adeta şüphe kanunu mahiyetini tazammun edecek bir suret, bir hareket ve nev’an-ma (bir dereceye kadar) idare-i örfiyeyi bile hafif bıraktıracak bir surette bir harekette bulunmak Teşkilât-ı Esasiye, Cumhuriyet ve Hâkimiyet-i Milliye ruhuna münafidir. Bendeniz bu kanunun heyet-i umumiyesinin reddini teklif ediyorum.” Kanuna karşı çıkan Kâzım Karabekir Paşa ise kanunla ilgili olarak şunları söyledi: “İsyan hadisesine karşı hükümetimizin her türlü kanuni icraatına taraftarız. Fakat muayyen hadise karşısında milletin hukuk-ı tabiiyesini tazyike matuf olacak icraatlara katiyen taraftar değiliz. Huzur-ı âlinize getirilen kanun gayrı vazıh ve elastikidir. Eğer bu kabul edilirse, buna istinaden Teşkilât-ı Esasiye’mizin ruhundan doğan siyasi taazzuvlar ve bunların faaliyetini tahdide veyahut matbuatı tazyike teşebbüs edilirse, halk hâkimiyeti tenkis edilecek demektir. Çünkü artık milletvekillerinin sadaları dahi bu kubbe altından harice çıkamayacaktır. Bu kanunu kabul etmek, Cumhuriyet tarihi için bir şeref değildir” Bununla birlikte Kâzım Paşa, eleştirilerini İstiklal Mahkemelerine de yöneltti. İsyana karşı kanuni icraatlara taraftar olduğunu ancak İstiklal Mahkemelerinin, İstiklal Harbi zamanında yapılması lazım gelen mahkemeler olduğunu, artık tarihe karışmaları gerektiğini ifade etti ve söylerini şöyle bitirdi: “İsmet Paşa Hazretleri eğer İstiklal Mahkemelerini ıslahat aleti zannediyorlarsa pek ziyade yanılıyorlar.” Teklif edilen kanun hakkında yapılan bu muhalif konuşmalardan sonra, Yozgat ve İstanbul İstiklal Mahkemesi’nde görev yapmış olan Konya Mebusu Refik Bey; Feridun Fikri Bey ve Kâzım Paşa’ya hitap ederek: “Kanuna muhalefet edenler beyhude telaş ve endişe içerisindedirler. Teşkilât-ı Esasiye ile emniyet altına alınan hukuk-ı amme-i millet ve milletin hâkimiyeti, bu kanunun kabulüyle sıyanet edecektir.” diyerek bu kanun ile hakimiyet-i milliye ve Cumhuriyet’in korunacağını ifade etti. Rauf Bey de bu kanun teklifine karşı çıktı. Rauf Bey, Genç İsyanı ile Cumhuriyet’in tehlikede olduğunu kabul etmeyerek, Cumhuriyet’in ve hakimiyet-i milliyenin bir takım mütegallibenin (zorba takımı, derebeyler) meydana getirdiği isyan ile yıkılacağına ihtimal vermenin kalbî bir zaaf olacağını ifade etti. Ayrıca İstiklal Muharebeleri zamanında en çetin hadiseler karşısında, Meclis’in Teşkilât-ı Esasiye’ye muhalif bir harekette bulunmadığını, bu hadise karşısında da Kanun-i Esasi’nin ihlal olunmaması gerektiğini söyledi. 49 Kanuna karşı çıkanlar arasında Sivas Mebusu Halis Turgut Bey de vardı. Halis Turgut Bey, olayı geneli kapsamayan ve Kürtçülük peşinde koşan bir kısım zavallının başlattığı bir hareket olarak tanımlayarak, hadisenin böyle sınırlı bir olayken, vatanın diğer kısımlarına genişler ihtimali ile hareket edilmesini Türk milletinden şüphe etmek anlamına geleceğini söyledi. Devamında “Bir yangın söndürülürken Türk Milletinin hukuk-ı tabiiyeleri tahdit edilmemelidir” dedi. Ayrıca Halis Turgut Bey kanunun iki sene devam edeceğine dair olan maddesini de eleştirmiş ve “Bu hadise daha iki sene mi yaşayacak? Efendiler! Türk milleti hiçbir zaman kendi hayatına, hâkimiyetine taalluk eden bu gibi fesada hiç bir zaman meydan vermeyecek, derhal bastıracaktır.” demişti. Daha sonra Şark İstiklal Mahkemesi azalarından olacak olan Bozok Mebusu Avni Bey ise kanun teklifini savunarak şunları söyledi: “Bazı arkadaşlar endişelerini belirterek bu kanunun Teşkilât-ı Esasiye ile bir tezat teşkil ettiğini söylüyorlar. Teşkilât-ı Esasiye’nin hukuk-ı amme faslını kapatacağını söylüyorlar. Hukuk-ı amme denilen şey isyan çıkarmak mıdır, İhtilal midir ki, bu kanun çıkarıldığı zaman bu haklar ihlal olsun, kanun sakıt olsun. Kanun isyana, irticaa, fesada ve nizam-ı ictimaiyi mumil harekâta bir mania teşkil ediyor.…Bu milleti sükûna ve huzura götürmek içindir. Adı üzerindedir. Takrir-i Sükûn Kanunu’dur…. Bu namussuzların ve memlekete kundak sokmak isteyenlerin korkacağı bir kanundur.” Kanuna karşı yapılan eleştirilerin merkezinde çıkarılan kanunun Teşkilât-ı Esasiye’ye aykırı olduğu ve bu kanun ile birçok hürriyetin kısıtlanacağı bulunmaktaydı. Ayrıca isyan karşısında alınacak tedbirlerin isyan sahası olan Genç vilayeti ile sınırlı kalmayacağı endişesi hâkimdi. Bu konuda Muş Mebusu İlyas Sami Bey’in açıklamaları dikkate değerdir. İlyas Bey bu hadisenin Genç’le sınırlı olmadığını anlatırken Şeyh Said’in maceraya atılacak veya siyasi bir fikre alet olarak bu işe kalkışacak bir kişi olmadığını, bin türlü tahrikle ancak yerinden hareket edecek bir kişi olduğunu söylemişti. Ona göre buna “Genç İsyanı” demek irticai mahiyette olan ve umum memleketin afakında görülen asıl fesadı görmemek anlamına geliyordu. Müdafaa-i Milliye Vekili Recep Bey de uzun bir konuşma yaptı. Konuşmasında özellikle İstanbul basınına yüklendi ve hadise üzerinde İstanbul basınının etkilerinden söz etti. Recep Bey, İstanbul basınının yapmış olduğu yayınlarla Türkiye’de devlet, hükümet, Meclis yoktur havası estirerek memlekette devletin nüfuzunu tahrip ettiğini ve bu teşebbüslerin vatanın bir kısmında başarılı olduğunu ifade etti. Ayrıca Takrir-i Sükûn 50 Kanunu’yla ilgili şunları söyledi: “Emniyet-i umumiyeyi masun bulundurmak için, o emniyet-i umumiye sahasında icra-yı tahribat etmekte olan zehirli yılan yuvalarını kanun vasıtasıyla -asla başka vasıta ile değil- vazı-ı kanun olan bu Meclis-i Âli’nin vereceği karar ile ve kuvve-i müeyyidesi olarak vücuda gelecek olan kanun vasıtasıyla tahrip etmek lazım değil midir? Görülecek zehir ve yılan yuvaları tahrip edilmedikçedir ki, ihlâl edileceğinden şikâyet edilen emniyet-i umumiyeye; vatanın ve milletin istiklâl, salâhı, saadet ve istikbali suret-i katiyede tahtı tehlikede bulunmaktadır….Efendiler! Takip edilmek istenilen ve demin arz ettiğim yılanlar ve zehirli yuvalardır. Mülevves noktalar ve köşelerdir. O köşeleri kanunun kudret ve kuvveti ile dezenfekte ve tathir salâhiyeti olmaksızın bu memleketin idaresini bizim hükümetimiz deruhte etmek mevkiinde değildir.” Kanunun lehinde konuşan Adliye Vekili Mahmut Esat Bey de kanunu eleştirenlere cevap verdi. Öncelikle Takrir-i Sükûn Kanunu’nun, Teşkilât-ı Esasiye’ye aykırı olduğunu söyleyen ve Fransa’daki “Şüpheliler Kanununa” benzeten Feridun Fikri Bey’e cevap vererek “Şüpheliler Kanunu’nun mahiyeti başka idi; bu, o kanun değildir. Bu, hükümetin mühim ve müşkül anlarda polis vazifesini tevsi eden bir kanundur. Üst tarafı mahkemelere aittir” dedi. Ardından Kâzım Karabekir ve Rauf Bey’in bu kanunun hangi açıdan Teşkilâtı Esasiye’ye aykırı olduğunu açıklamalarını istedi ve Kâzım Karabekir’in sözüne “Memleketi anarşi içinde bırakmak da ne Büyük Millet Meclisi’ne ne de onun hükümetine şeref değildir” diyerek karşılık verdi.. Mahmut Bey’in suali sonrasında Rauf Bey kanuna neden karşı olduğunu biraz daha izah ederek şöyle cevap verdi: “Devletin polisi, mehâkimi, jandarması, memurin-i nizamiyesi ile diğer aksamı, ifa-yı vazife edemeyecek bir halde midir ki, orada böyle fevkalâde bir tedabir ittihazına ihtiyaç gördüler? İşte nokta-i nazar ihtilâfımız bundan ileri geliyor. Yoksa bu memlekette en ufak bir fesat karıştıracak herhangi bir muharrikin, en şiddetli ve kanuni cezaya maruz kalmasını, ben de Mahmut Esat Bey kadar arzu ederim. Fakat arkadaşlar tekrar ediyorum ki, Takrir-i Sükûn Kanunu denilen bu kanunun sükûnsuzluk getireceğinden şüphe ediyorum, endişe ediyorum, (endişe etmeyiniz sesleri) işte maruzatım bu noktadandır.” Daha sonra kürsüye gelen Başvekil İsmet Paşa: “Kanun, Teşkilât-ı Esasiyenin hududu dâhilinde, memlekette tedabir-i nâfia cümlesinden asarı nafia vücuda getirecek bir kanun mahiyetindedir….İstiklal Mahkemesi de bir vasıtadan ibarettir. Emniyet ve asayişin ve huzur ve sükûnetin muhafazası, milletin her türlü kanunlardan beklediği ilk ve başlıca 51 bir vazifedir ki, bu hususta hiçbir tedbiri ihmal etmemek mecburiyeti katiyesi karşısındayız.” dedikten sonra; Kazım Karabekir’e hitapla: “Yalnız bir şey sorayım; bana ıslahattan bahsederken, bu memlekette ıslahat fikirleri, teceddüt, terakki fikirleri ahlâksızlıktır diye bar bar bağırırken, muhalefet erkânı niçin bir tek kelime söylemediler. (Tasdik ettiler sesleri) (Alkışlar) Şimdi muhalif bir vaziyet alan arkadaşların, söz söylemek lazım geldiği zaman söz söylememeleri bir manayı haizdir” dedi. İsmet Paşa’nın sözlerine karşı Kâzım Paşa kanuna karşı olma gerekçesini tekrardan şu şekilde izah etti: “İşte efendiler! Bizim endişemiz böyle elastiki ve böyle her şeye cezbedilebilir ve istenildiği şekle sokulabilir bir kanunla, hakk-ı hürriyeti tahdit etmemek içindir. Binaenaleyh bu kanunun kabulüyle, matbuat memleketimizde tamamıyla takyit edilmiş olacaktır. (Asla sesleri) İnşallah öyle olur ve muhalefet erkânına karşı veyahut herhangi bir yerde siyasi taazzuvlara karşı zan ve vehimlerle birçok icraata kıyam edebilmek daima muhtemeldir. Ben şunu arz ederim ki: Bilhassa İsmet Paşa Hazretleri’ne, yirminci asırda zan ve vehimle millet idare edilemez. (Sağdan alkışlar)” Kâzım Paşa’nın sözlerinde sonra tekrardan kürsüye gelen Recep Bey, İstanbul basınına yeniden yüklenerek bu kez Kâzım Karabekir ve bazı arkadaşlarının bir zamandan beri İstanbul basınıyla aynı fikirleri, aynı tarzda mütalaa etmekte olduklarını söyledi. Müzakerelerin tamamlanmasıyla birlikte Takrir-i Sükûn Kanunu 122 kabul, 22 ret ile kabul edildi.115 Takrir-i Sükûn Kanunu’nun kabulünden sonra Hükümetin, bu kanuna dayanarak yaptığı ilk uygulama; 6 Mart tarihinde Tevhid-i Efkâr, İstiklal, Son Telgraf, Aydınlık, Orak-Çekiç, Sebilürreşat gazete ve mecmualarını kapatmak oldu.116 11 Mart tarihli Meclis oturumda Erzurum Mebusu Rüştü Paşa bu gazetelerin neden kapatıldığına dair Dâhiliye Vekili Cemil Bey’e bir soru yöneltti. Rüştü Paşa, kanunların geçmişe dönük olamayacağını söyleyerek bu gazetelerin Takrir-i Sükûn Kanunu’nun kabulünden sonra bu kanuna aykırı hangi hareketlerinden dolayı kapatıldığını sormuştu. Ayrıca hükümetin kendine muhalif ve hoşuna gitmeyen gazeteleri kapatarak ifade ve basın hürriyetini ihlal etmiş olacağını da vurgulamıştı. Cemil Bey ise cevabında kısaca gazetelerin Takrir-i Sükûn Kanunu’na aykırı hareketlerinden dolayı kapatıldığını söyledi.117                                                              115 TBMM Z.C., D.2, C.15, İ.69, s.131-149. 116 Tuncay, age, s.149. 117 TBMM Z.C., D.2, C.15, İ.75, s.349-350. 52 2.9. İstiklal Mahkemelerinin Kurulması ve Mahkeme Heyetinin Seçilmesi Takrir-i Sükûn Kanunu’nun kabulünden hemen sonra bu kez “Harekât-ı askeriye mıntıkasında ve Ankara’da birer İstiklal Mahkemesi kurulması hakkında” Başvekâlet tezkeresi okunarak müzakereye geçildi.118 Bu defa müzakereler çok uzun sürmedi. Muhalif vekillerden Feridun Fikri Bey tezkereye itiraz ederek isyan bölgesinde kurulacak olan mahkemenin, idam kararlarını Meclis’e tasdik ettirmeden infaz etmesinin Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’na aykırı olduğunu belirtti. Onun itirazına karşı daha sonra Şark İstiklal Mahkemesi’nin savcılığına seçilecek olan Ahmet Süreyya Bey cevap vererek herhangi bir ayrılığın olmadığını söyledi. Müzakerenin ardından iki İstiklal Mahkemesinin kurulması kabul edildi.119 4 Mart 1925’te kurulma kararı verilen İstiklal Mahkemelerinin üye seçimleri 7 Mart’ta yapıldı. Gizli oy sistemi ile yapılan seçimlerde her bir mahkeme için bir reis, bir savcı, biri yedek olmak üzere üç adet üye seçilecekti. 7 Mart’ta yapılan ve 146 kişin katıldığı aza seçimlerinde Şark İstiklal Mahkemesi Reisliğine 126 oy alan Hacim Muhittin Bey (Giresun), Müddei-i Umumiliğine 124 oy alan Ahmet Süreyya Bey (Karesi), Mahkeme Azalıklarına ise 123 oy alan Ali Saib Bey (Kozan), 125 oy alan Avni Bey (Bozok) ve 122 oy alan Lütfi Müfit Bey (Kırşehir) seçildi. Ancak Mahkeme Reisliğine seçilen Hacim Muhittin Bey sağlık sorunlarını sebep göstererek Mahkeme başkanlığından istifa etti ve bu konudaki telgrafı 12 Mart tarihinde Meclis’te okundu. Bu istifanın ardından 16 Mart’ta Mahkeme Reisliği için yeniden seçim yapıldı ve 106 kişinin katıldığı seçim sonrasında Mazhar Müfit Bey 87 oy almasına rağmen nisab-ı müzakere olmadığı için seçim başka bir celseye ertelendi. Ertesi gün yapılan ve 117 kişinin katıldığı seçimde yeniden Mazhar Müfid Bey 97 oy alarak Mahkeme Reisliğine seçildi. Böylece göreve başlayacak olan Şark İstiklal Mahkemesi’nin ilk üyeleri belirlenmiş oldu. Ancak görev                                                              118 TBMM Z.C., D.2, C.15, İ.69, s.149. Belge 3 Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine 31 Temmuz 1338 tarihli İstiklâl Mehâkimi Kanunu birinci maddesinin bahşettiği salâhiyete binaen Hükümet, harekât-ı askeriye mıntıkasında usulü dairesinde derhal bir İstiklal Mahkemesinin teşkil ve faaliyete ibtidar eylemesini taht-ı vücupta görmekte ve işbu mahkemece verilecek idam kararlarının dahi aynı kanunun beşinci maddesi mucibince ve vaziyetin müstaceliyet ve istisnaiyetine binaen Meclis-i Âlice tasdik edilmeksizin infazına müsaade talep eder. Bundan başka ahval-i fevkalâdeye binaen ilân olunan seferberliğin, milletin ve Cumhuriyetin emniyetini muhil muhtelif ve irticai propagandaların, teşebbüsat ve harekâtın kavanin-i mahsusasın atebean men'i ve tecziyesi esbabının da serian istikmali maksadıyla ve aynı tarihli İstiklâl Mehâkimi Kanunu’nun birinci maddesi mucibince idam kararları Meclis-i Âlice tasvip edilmek ve merkezi Ankara’da olmak ve daire-i kazası harekât-ı askeriye mıntıkası haricindeki vilâyâta şâmil bulunmak üzere derhal ikinci bir İstiklâl Mahkemesinin teşkiline müsaade buyurulmasını teklif ve rica ederim efendim. Başvekil İsmet 4.3.1341 119 TBMM Z.C., D.2, C.15, İ.69, s.149-154. 53 süresi iki yıl devam edecek olan Mahkeme’nin üyeleri zaman içerisinde değişikliğe uğramıştır. Çeşitli zamanlarda Şark İstiklal Mahkemesi Heyetinde görev alan ve bu çalışmanın ikinci bölümünde biyografilerine yer verilen mahkeme üyeleri şunlardır: Denizli Mebusu Mazhar Müfit Bey (Reis) Karesi Mebusu Ahmed Süreyya Bey (Savcı) (Hukukçu) Kozan Mebusu Ali Saib Bey (Aza-Reis) (Asker) Bozok Mebusu Avni Doğan Bey (Aza) (Mülkiye Memuru) Kırşehir Mebusu Lütfi Müfit Bey (Aza) (Asker) Hacim Muhittin Bey (Reis) (Mülkiye Memuru) Erzincan Mebusu Abdülhak Bey (Savcı Muavini) (Asker-Hukukçu) Kocaeli Mebusu İbrahim Bey (Aza) (Asker) 2.10. Asilerin Diyarbekir Saldırısı Ankara’da bu gelişmeler yaşanırken 7 Mart’ta Diyarbekir asiler tarafında kuşatılmıştı. Asiler şehrin dört kapısından birden saldırıya geçtiler. Şiddetli çarpışmalar sonrasında asilerin bir kısmı şehre girmiş olmasına rağmen 8 Mart sabahında bozguna uğrayarak çekilmek zorunda kaldılar. Bu, isyancıların almış olduğu ilk önemli yenilgi idi.120 İsyancılar 11 Mart’ta tekrardan Diyarbekir’e saldırmak istemişlerse de başarılı olamadılar. Diyarbekir saldırısı ve sonrasında yaşanan bazı gelişmeler Şeyh Said tarafından şu şekilde anlatılmaktadır: Osmaniye’nin isyancılar tarafından işgal edilmesinden sonra şehre giren ve iki gece kalan Şeyh Said, Piraliyan’a hareket ederken kendisinden ayrılıp Diyarbekir’in doğusuna giden kuvvetlerinin batısındaki Eğil, Piran ve Deşgevran ahalisinden oluşan kuvvetin yanına yetişmek ve batıdan yapılacak harekâtı idare etmek için Şerbeti karyesine gitti. Oradan da Tepe, Simaki yoluyla doğu mıntıkasındaki kuvvetlerinin yanına geçti. Şeyh Said’in ifadesinde söylediğine göre, doğu ve batı kuvvetleri toplamı üç bin kadardı. O gece Simaki’de iken Diyarbekir’in, dört kapıdan hücum edilerek işgal edilmesi ve hareketin gece alaturka saat sekizde başlaması kararlaştırılmıştı. Ancak acele edilerek müsademe saat ikide başladı. Neticede başarısız olan asiler müsademe sabahı geri                                                              120 Cemal, age, s.35-37. 54 çekilmeye mecbur oldular. Saldırıda yüz yirmi kadar asi şehre girmeyi başarmıştı. Bu kişilerin akıbeti hakkında her hangi bir bilgi alamayan Şeyh Said, geri çekilmelerinin ardından isyancılara evlerinde altı gün kalmak üzere izin verdi ve kendisi de Karaz mıntıkasına gelip orada beş altı gün kaldı. Şeyh Said batı cihetindeki Tilham karyesinde bulunduğu esnada izin verdiği isyancılar sekiz gün sonra tekrar yanına geldiler. İsyancılar o sırada Lice ve Siverek yollarını tutmuşlarsa da Mardin yolu açık olduğundan ve askerler oradan Diyarbekir’e gelmekte olduğundan; Şeyh Said bu yolu tutmak üzere asilerle birlikte Dengecük, Çapar, Toluluk, Sakiri, Hacıleylek, Gözalan, Karakilise köylerine gitti. Burada Siverek tarafından milis ve yüz atlı nizamiye askerinin geldiğini haber almaları üzerine bu cepheye üç yüz kişilik bir kuvvet gönderdi. Yapılan müsademe neticesinde askerleri bozguna uğratan asiler milis Zazalardan seksen esir alarak döndüler. O sırada Çaksor karyesinde bulunan Şeyh Said esirlere vaaz ederek onları terhis etti. Diyarbekir’den dışarı çıkan askerlerin taarruza başlamaları ve Aşağıtil Dağı’nı tutmaları üzerine asiler Yukarıtil’de dayanamayıp geri çekildiler. Asilerin o gece taarruz için yaptıkları hazırlıklar, havanın muhalefeti dolayısıyla akamete uğradı ve kuvvetlerin köylere dağılması sebebiyle Şeyh Said de oradan çekilerek Karakilise’ye geldi.121 2.11. Askerî Harekât ve İsyanın Bastırılması 24 Şubat tarihli Meclis görüşmelerinden sonra Mustafa Kemal Paşa, Çankaya Köşkü’nde Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak, İkinci Başkan General Kazım ve İnönü ile birlikte isyanın bastırılmasına yönelik askerî tenkil planını hazırladı. Plana göre isyan bölgesi kısa süre içinde sarılacak; Erzurum, Erzincan, Sivas, Diyarbekir ve Mardin üzerinden askerî birlikler sevk edilerek tenkil planı uygulanacaktı. 122 23 Şubat’tan itibaren alınmaya başlanan askeri tedbirler sonrasında Şeyh Said 7 Mart Diyarbekir saldırısında ilk önemli mağlubiyetini aldı ve geri çekilmeye başladı. Ancak asilerin diğer cephelerde saldırıları devam etmekteydi. 12 Mart’ta Varto asilerin eline geçti. Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza 11 Mart’ta Hınıs’a, Koçuşağı aşireti ise 20 Mart’ta                                                              121 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.22. (Şeyh Said’in Varto’da alınan ifadesinden) 122 Cemal, age, s.49. 55 Çemişgezek’e saldırdı, ancak her iki saldırı da başarılı olamadı. Silvan ise 25 Martta asilerin eline geçmişti.123 Seferberlik ilanı ile birlikte ordu birlikleri hızlı bir şekilde Erzurum, Mardin, Diyarbekir ve Malatya bölgelerinde yığınak yapmaya devam etmekteydi. Bu arada Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa, 9 Mart tarihinde yayınladığı beyanname ile hareket ordusunun hazırlıklarını tamamladığını duyurdu. İsyana katılanların şiddetli bir şekilde cezalandırılacağını söyleyen ve bölge halkını ikaz eden Fevzi Paşa, beyannamede şöyle diyordu: “Hareket ordumuz hazırlığını ikmal etmiştir. Birkaç güne kadar harekât-ı tedibiyeyi başlatması mukarrerdir. Tedibat gayet seri ve şedid olacaktır. Harekât-ı tedibiye yalnız asiler üzerine tevcih edilecek ve Hükümet-i Cumhuriyeye isyan etmiş olanlara şedid cezalar indirilecektir. Kiğı ahalisi gibi Cumhuriyet’e sadakatlerini ve asilere muhalefetlerini fiilen izhar ve ispat edecek olan masum halkın bu şedid cezalardan masun kalması matluptur. Bu sebeple isyana fiilen muhalif olan köylerin derhal en yakın mülki ve askeri Cumhuriyet memurlarına müracaat ederek isyanla alakadar olmadıklarını ve gönüllü hizmete hazır bulunduklarını bildirmeleri lazımdır. Düşman parasıyla satın alınmış isyan rüesasının teşvik ve ifsatlarına bilerek kapılmış olan köyler ahalisinin dahi müşevvik ve müfsit isyan rüesasını derdest ve Cumhuriyet hükümetine teslim ettikleri halde bu gibi kandırılmış köyler halkı dahi kendilerini kurtarmış olur. Umumun malumu olmak üzere işbu beyanname mülki ve askeri bilumum Hükümet-i Cumhuriye memurları tarafından dâhilindeki en küçük köylere kadar ve her vasıtaya müracaatla derhal neşir ve ilan edilecektir. Keyfiyetin en uzak köylerin dahi haberdar olabilmesi için üç gün mühlet verilmiştir. Ordunun kati harekâta başlamasından evvel asi ve masum mıntıkaların iyice anlaşılması için işbu beyannamenin iblağ olunduğu mahaller Cumhuriyet’e irtibat ve sadakatlerini fiilen bildiren köyler serian Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Riyasetine bildirilecektir”124 Beyannamede askeri harekâtın masum ahali ile bir alakasının olmadığı ve Cumhuriyet’e sadık olan köylerin bir an evvel hükümete gelerek sadakatlerini bildirmeleri isteniyordu. Yayınlanan bu beyanname tesirini gösterdi ve isyan sahasındaki birçok köy ahalisi hükümete müracaat ederek sadakatlerini bildirmeye başladı. Askeri harekât                                                              123 Toker, age, s.87-88. 124 İM/T12/30/220/4/5 56 sırasında buna benzer beyannameler ordu tarafından tekrardan yayınlanmıştır. Bunlara birkaç örnek şöyledir: Beyanname Eşkıyanın takip ve tedibi sırasında haksızlık olmamak için Hükümet-i Cumhuriyemize bağlı ve sadık köylerin bir an evvel hükümete gelerek işbu sadakatlerini bildirmelerini Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reisimiz Fevzi Paşa Hazretleri emir ve ilan buyurmuşlardır. İşbu emre binaen ben de tekrar diyorum ki hemen en yakın hükümet merkezine veyahut üzerlerine ve civarlarına yürüyen ordu kıtaatımızın kumandanlarına müracaatla sadakatlerini söylemeyen ve köylerinde (…?) olduğu halde haber vermeyen köyler eşkıya ile birleşmiş kabul edilecek ve haklarında asi muamelesi yapılacaktır. Bunun için işitmedik, haberimiz yoktu gibi özürlerin artık kabul edilemeyeceğini ilan ediyorum. Üçüncü Ordu Müfettişliği 125 Beyanname Harekât-ı askeriyede bulunan kıtaatımız kumandanlarının verdikleri raporlardan bazı köylülerin köylerini boşaltarak çekilmiş oldukları anlaşılıyor. Hareket-ı askeriyenin ahali-i masume ile bir alakasının olmadığı tekrar tekrar ilan edilmiş, yine böylece bazı köylerin boşaltılması işbu köyler halkının şakilerle beraber olduğunu gösterdiğinden hemen yakılmalarının emir edildiği ve bundan böyle boşalmış görülecek her köyün de yine tamamen yakılacağı ilan olunur. Üçüncü Ordu Müfettişliği 126                                                              125 İM/T12/24/149/20/1 126 İM/T12/24/149/22/1 57 İlan Beşinci Kolordu Diyarbekir havalisindeki isyanı tenkil ve asayişi temin maksadıyla Diyarbekir havalisine gelmiş ve fırkalarıyla az zamanda isyanı şimale doğru tardetmiştir. Bimennihilkerim pek yakında bütün usatın teslim olmaları memuldür. Binaenaleyh bugünden itibaren her kimin yedinde silah, cephane, kılıç varsa Lice’ye ve Hani’ye ve sair civardaki kıtaatın en büyük kumandanlarına teslim ederek vesika alacaklardır. Ahalinin katiyen korkmamasını ve hükümete muti olan eşhasın evlat muamelesi göreceğini hatırlatırım. Silahını teslim etmeyen, yollardan gelip geçen asker ve ahaliye bir tek bile silah atan ve telgraf tel ve direklerini bozan köyler derhal ihrak edilerek ahali Divan-ı Harbe verilecektir. Ceza idama kadar gider. Beşinci kolordu kumandanı Naci 8 Nisan 341127 Yığınakların tamamlamasından sonra 26 Mart 1925 tarihinde ordu birlikleri Varto, Elazığ ve Diyarbekir istikametinden harekete geçti. Amaç asileri Çapakur, Genç ve Lice arasında sıkıştırarak yok etmekti. 31 Mart’ta Hani, 1 Nisan’da Silvan ve Lice, 5 Nisan’da da Palu ve Piran geri alındı. Asiler dağılmış durumda Genç istikametine kaçıyorlardı. 128 Şeyh Said, Diyarbekir bozgunundan sonra asilerin geri çekilmesini de ifadesinde anlatmıştır. İfadesine göre, Diyarbekir bozgunundan sonra maiyetinde üç yüz kadar asi ile birlikte Karakilise’ye gelen Şeyh Said, bölgeyi tanımamaları, hava muhalefeti ve askerlerin şiddetli saldırıları sonucunda, bu bölgede tutunamayacaklarını anlayarak doğuya geri dönmeye karar verdi. Şeyh Said, maiyetindeki kuvvetleri askerlere karşı dağı tutmak maksadıyla Tilham ve Şehaban köylerine ve oradan da Deveboyun Gediği’ne göndermesine rağmen, isyancılar bozguna uğrayarak Karaz mıntıkasına çekildiler. Bu arada askerler saldırıya devam ederek bu mıntıkada Tilkan aşiretiyle çarpışıp bir süre bekledikten sonra, ertesi gün Tilkan köylerini yakarak Karaz ve Ağviran mıntıkasına geldiler. Asiler ise Ağviran mıntıkasından asker göndermişlerse de yine karşılık gösteremeyerek geri çekildiler.                                                              127 İM/T12/38/295/4/1 128 Toker, age, s.91-92. Cemal, age, s.66-67. 58 Askerlerin Hani’ye yaklaştıkları sırada, Hani’ye yakın Kâban karyesinde bulunan Şeyh Said ve asiler, askere karşı cephe tutmak istemiş iseler de asilerin morali bozuk olmasından dolayı başarılı olamayıp Hançök Dağları’na firar etmeye karar verdiler. Askerler baskıya devam ederek Lice’yi aldıktan sonra Şeyh Said ve asilerin bulunduğu dağa yöneldiler. Asiler buna karşı bazı cepheleri tutmuşlarsa da bir sonuç alamadılar ve askerler Gözil Dağı’na geldiler. Şeyh Said ve asiler bu esnada tekrar yine cephe tutmak üzere teşebbüste bulunmuşlarsa da morallerinin bozukluğu sebebiyle teşebbüsleri sonuçsuz kaldı. 129 2.12. Başvekil İsmet Paşa’nın İsyan Hakkında Meclis’i Bilgilendirmesi İsmet Paşa 7 Nisan tarihinde yani göreve gelmesi ve Takrir-i Sükûn Kanunu’nun kabul edilmesinden bir ay sonra, Meclis’te isyanla ilgili bir açıklama yaptı. İzahta öncelikle, asilerin ele geçirmiş oldukları yerlerden ve hükümetin işe başladığı zaman vaziyetin ciddi olduğundan, zan ve vehim üzerine hareket edilmediğinden bahsetti. Daha sonra başlatılmış olan askeri harekâtın henüz tamamlanmadığını, asilerin dağlık mıntıkalara çekildiğini ancak tamamen yok edilmediklerini söyledi. Ayrıca askeri harekâtın bitiminden hemen sonra hem isyan bölgesinde hem de dine dayanarak siyasi aldatmaların yapılmasına müsait olan yerlerde bu tür durumların önüne geçmek için idari ve adli tedbirlerin alınacağını bildirdi.130 2.13. İstiklal Mahkemesinin İsyan Bölgesine Gitmesi Şark İstiklal Mahkemesi’nin kurulup üye seçimlerinin yapılması ardından, mahkeme heyetinin hazırlıklarını tamamlayarak görev yeri olan isyan bölgesine doğru hareket etmesi yaklaşık bir ay sürdü. Bu gecikme sebebiyle Başvekil İsmet Paşa 26 Mart’ta Meclis Başkanlığına yazdığı yazı ile Müdafaai-i Milliye Vekâleti’nin ve Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Riyaseti’nin İstiklal Mahkemesinin acele olarak harekete geçmesini istediğini bildirmişti. Nihayet mahkeme heyetinin ve görevli memurların bir kısmı 4 Nisan tarihinde Ankara’dan hareket etti. Ali Saib Bey Adana’da, Avni Bey de Konya’da kafileye katılacaklardı. Mahkeme Heyeti 6 Nisan’da Yenice istasyonuna vardı ve burada Adana Valisi tarafından karşılandı. Üç gün Adana’da kalan heyet, burada mahkeme kâtip                                                              129 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.22-23. (Şeyh Said’in Varto’da alınan ifadesinden) 130 TBMM Z.C., D.2, C.17, İ.96, s.150-151. 59 kadrosunun eksiğini tamamladıktan sonra Adana-Güller-Gaziantep-Birecik-Urfa-Siverek üzerinden Diyarbekir’e gitmeyi kararlaştırdı. Mahkeme Adana’da bulunduğu sırada, 7 Nisan tarihinde Diyarbekir vilayetine yazı yazarak, iki güne kadar Diyarbekir’e hareket edileceğini, mahkeme heyetinin çalışmaları için hükümet konağında altı odanın hazırlanmasını, muhakeme salonu için mükemmel bir kürsünün inşa edilerek ve diğer gereçlerin hazırlanmasını; hükümet konağında altı odanın bulunmaması halinde bu şartları haiz müstakil bir binanın tedarik edilmesini bildirdi. Bundan başka mahkeme heyetinin ikametleri için Alipınarı Mevkii’nde en az üç odalı üç hanenin kiralanması da talep edildi.131 Heyet 10 Nisan’da Adana’dan hareket etti ve aynı gün Gaziantep’e vardı. Bir gece orada kaldıktan sonra Birecik üzerinden 12 Nisan’da Urfa’ya varıldı. Mahkeme Urfa’da iken Mahkeme Savcılığına isyanla ilgili evraklar gelmeye başlamıştı. 12 Nisan 1925’te Urfa Mevki Kumandanlığı’ndan, İsyan Mıntıkası İstiklal Mahkemesi Müddei-i Umumiliği’ne yazılan iki adet yazı ile isyanla alakadar olan kişilerin ismi verilerek mahkemeye sevk edilip edilmeyeceği sorulmuştu. Savcılık ise aynı tarihte cevap vererek dosyaların Diyarbekir’e gönderilmesini istedi.132 Urfa’dan hareket eden heyet ve maiyeti aynı gün 12 Nisan’da saat ikide Siverek’e, akşam yedide ise Diyarbekir’e vardı. 133 Savcı aynı gün Meclis’e çektiği telgrafla, mahkeme heyetinin maiyetiyle birlikte Diyarbekir’e ulaştığını ve yarından itibaren vazifeye başlanacağını bildirdi. Bu telgrafa göre mahkeme heyetinin maiyetinde beş kâtip, dört zabıta memuru ve yedi şoför bulunmaktaydı. Mahkeme Reisi Mazhar Müfit de heyetin Diyarbekir’e vardığını ertesi gün Meclis’e çektiği telgrafla bildirdi. Mahkeme heyeti, 13 Nisan’da İstiklal Mahkemesi için adliye binasında ayrılmış olan yeri görmeye gitti. Ancak Mahkemeye ayrılan binan durumunu beğenmeyen heyet, yakınlarda bulunan hükümet konağını gezerek Mahkemeye tahsis edilmesini istedi. İki gün içerisinde konak muhakeme için hazır hale getirilerek İstiklal Mahkemesine tahsis edildi. Aynı gün 7. Kolordu Kumandanlığı’na yazılan yazı ile “Mahkeme emrinde bulunmak üzere genç ve faal bir zabit kumandası altında, Türk askerlerden oluşan otuz kişilik bir                                                              131 İM/T12/90/829/39/10 132 İM/T12/90/826-2/36/2 133 Örgeevren, age, s.89-90 60 müfrezenin” mahkeme emrine gönderilmesi istendi. Hazırlanan 30 kişilik müfreze 14 Nisan 341 tarihinde mahkeme emrinde göreve başladı. 134 2.14. Mahkemenin Göreve Başlaması ve Yayınlamış Olduğu İlk Beyanname 12 Nisan 1925’te Diyarbekir’e gelen Mahkeme 13 Nisan’da yargı sahası dâhilinde bulunan on dört il ve iki kazada ki bütün halka hitaben bir beyanname yayınladı. Beyannamede suçsuz olanların veya zorla bu cereyana kapılanların mahkemenin adalet ve merhametine mazhar olacağı, ancak İnkılap ve Cumhuriyet’in ruh ve gayesini rencide edenlerin mahkemenin kahhar pençesinden yakasını kurtaramayacağı ilan edilmişti. Yayınlayan beyanname şöyledir: Beyanname Temsil Ettiği Büyük Millete Türk inkılâb-ı meşkûrunun ve Türk Devlet-i Cumhuresinin en âli müessesesi olan Türkiye Büyük Millet Meclisinin Teşkilât-ı Esasiye Kanunu ile haiz olduğu mutlak salahiyet-i kazaiyesini (Ergani, Urfa, … ilahir vilayetleriyle, Erzurum vilayetinin … ve …kazalarını) ihtiva eden vasi’ mıntıkada istimal ve icraya mezun Şark İstiklal Mahkemesi, kendi daire-i kazası dahilinde bulunan bütün halka ber-vech-i âti hususatı beyan ve tebliğ eder. 1- İstiklal Mahkemesi devletin kavânin-i esasiyesi ahkâm-ı umumiyesinden mülhem olarak Türk Cumhuriyetini ve Türk Milletinin mutlak emniyet ve refahını idlal edecek veya Cumhuriyet ve inkılâp ruhuna zaaf irasına sebebiyet verecek en küçük fiil ve hareketi ve bu kabil ef’al ve harekâta her ne suretle olursa olsun iştiraki vatan ve millet mefhum-ı mukaddesi muvacehesinde a’zam ve eşna’-ı hıyanet addeder. 2- İnkılâp ve Cumhuriyet’in ruh ve gayesini rencide edenlerle bu kabil ef’al-i reddiyeyi ictisarda bir beis görmeyenler İstiklal Mahkemesinin mahz-ı kanun ve zat-ı adaletten aldığı kahhar pençesinden tahlis-i giriban edemezler. 3- Şark İstiklal Mahkemesi şedit fakat çok adil olan inkılâp ve Cumhuriyet kanunlarını tatbik ederken ruh-ı madeleti ve masum halka karşı adaletin en mülayim desatirini bir an için olsun nazardan dûr tutmaz.                                                              134 İM/T12/90/826-2/35/2 61 4- Yukarıda yazılan (14) vilayet ve iki kaza dâhilinde bulunan ve bu mıntıka haricinde bulunup veya bundan sonra bu mıntıka haricine çıkıp da Türkiye Cumhuriyeti topraklarında yaşayan bütün Türk vatandaşları emin olmalıdır ki kendi ruhunda vatan ve millete karşı ihanet ve mücrimiyet hissi duymadığı ve her hangi bir cürme mürettip ve âmil veya şerik olmadığı halde cebir ve ikrah veya hile ve desâis ile hah ve nâ-hah bazı cereyanlara kapılmış ve bilahare izhar-ı nedamet etmiş münfail insanlar mahkemenin kanununa müstenit ve ondan müstahrec olan adalet ve merhametine mazhar olacaktır. 5- Türkiye Büyük Millet Meclisi Şark İstiklal Mahkemesi’nin saha-i mesaisini aydınlatan şems-i adalet ve hükümlerinin mesnedi Cumhuriyet kanunlarının sarih ve pür-hayat ahkâmıdır.135 Aynı tarihte bu beyannamenin haricinde savcılık tarafından, gerekli makamlara bir tamim (genelge) daha yazılarak Şark İstiklal Mahkemesi’nin bakacağı davaların ne gibi suçlarla sınırlı olduğu açıklanarak, bu tür suçlardan dolayı tutuklu olanların dosyalarıyla birlikte İstiklal Mahkemesi Savcılığına gönderilmesi istendi. Bundan sonra 14 Nisan’da Diyarbekir’deki Divan-ı Harplerden gönderilen bazı evrakların savcılık tarafından alınmasıyla mahkeme fiilen yargılamalarına başladı. 136 Mahkemenin yargılamalarına başladığı bu tarihlerde önemli gelişmeler de meydana gelmişti. İsyanın baş tertipçisi olarak görülen ve daha önce tutuklanarak Bitlis Divan-ı Harbi tarafından yargılanan Cibranlı Halid, Yusuf Ziya, kardeşi Teğmen Ali Rıza, Faik Bey ve Molla Abdurrahman 14 Nisan’da idam edildi. 15 Nisan’da ise Kürt Teali Cemiyeti eski Reisi Seyyid Abdülkadir İstanbul’da tutuklanarak yargılanmak üzere Diyarbekir’e gönderildi. Ayrıca aynı gün isyanın lideri Şeyh Said, Abdurrahmanpaşa Köprüsü’nde Binbaşı Kasım Bey tarafından tutularak hükümet güçlerine teslim edildi.137 2.15. Şeyh Said’in Yakalanması Askeri harekâtın başlamasından sonra isyancılar büyük darbe alarak dağılmışlardı. Bu durum karşısında Şeyh Said orduya karşı koyamayacağını anlamış ve birkaç hizmetçisiyle beraber Menaşküt’e gitmişti. Şeyh Said, orada Şeyh Abdullah, Kasım Bey ve                                                              135 İM/T12/90/826-2/82/5-6; İM/T12/90/826-2/82/4; Arşiv dosyalarında bulunan bu beyanname el yazısı ile yazılmış müsvedde halindedir. Beyannamenin 14 Nisan 1925 tarihli Vakit Gazetesinde de birkaç ufak değişiklikle yayınlanmıştır. Belge 4 136 Şark İstiklal Mahkemesi 649 Numaralı Esas Defteri, s.1. 137 Uğur Mumcu, Kürt İslam Ayaklanması 1919-1925, Um:ag yayınları, Ankara 2008, s.83. 62 birkaç kişi ile müzakerede bulunarak geri çekilme planı yaptı. Toplantıda Varto istikametinden çekilip Fırat’ı geçerek Muşlu Nuh Bey’in yanına sığınıp duruma göre hareket etmeye karar verildi. Bu karar üzerine harekete geçen ve geri çekilmeye başlayan Şeyh ve yanındakiler Melhemlü köyünün ilerisindeki bir tepeye geldiklerinde tekrar müzakerede bulunarak Nuh Bey’in yanına gitmekten vazgeçtiler. Kaçamayacaklarını anlayan asiler Varto’da Osman Nuri Paşa’ya teslim olmaya karar verdiler. Ancak Abdurrahmanpaşa Köprüsü’nün önüne geldikleri zaman Şeyh Said teslim olmaktan vazgeçti ve kendi başına kaçmaya karar verdi. Şeyh Said’in bu niyetini anlayan Binbaşı Kasım Bey ve adamları ona mani oldular. Esasen Kasım Bey Osman Nuri Paşa’ya hitaben bir mektup yazarak teslim olacaklarını bildirdi. Bir süre sonra askerler gelerek Şeyh Said ve yanındakilerini teslim alarak önce Çarbuhur’a sonra da Varto’a merkeze Osman Nuri Paşa’nın yanına götürdüler.138 Böylece 13 Şubat 1925 tarihinde Piran’da başlayan isyan, Şeyh Said’in 15 Nisan 1925’te Abdurrahmanpaşa Köprüsü üzerinde yakalanması ile son buldu. Şeyh Said, Savcı Ahmed Süreyya Bey tarafından alınan ifadesinde yakalanmasını şöyle anlatmıştır: “…Fakih Hasan’ı ric’at zamanı çağırmıştım. O da geldi. Fakat bizimle iki gece kaldı. Biz de ric’at ediyorduk. Darahini’yi terk ettik. Biz savuştuk. Ona: ‘Sen ne yapacaksın, ben Menaşküt’e doğru gideceğim’ dedim. O da bana ‘Ben teslim olacağım’ dedi. Ben de ‘Eslah odur’ dedim idi. Menaşküt’e gittiğimde fikrimiz Suluk (Muş) Köprüsü’nden savuşup Nuh Bey’in yanına gitmekti. Yahut Varto’dan Murad’ı geçip Hasenanlı Halid Bey’in yanına savuşmayı düşünüyorduk. Kasım Bey de zahirde öyle söylüyordu. Fakat bâtında Osman Nuri Paşa’ya kâğıt yazdığını ve ailesini gönderdiğini sonra kendisinden duymuştum. Bir defa da Muş tarafına gitmeye teşebbüs etmiştik. Karabegan köyüne kadar gittik. Bize kılavuz bulacak olan Mehmed Bey gelmedi. Yağmur vardı, vakit geçti. Gündüz de oldu, Girvas’a döndük. Yağmur çok yağdı, çamur pek çok idi. O gece Girvas’ta kaldık. Sabahısı Ceban’a gittik. Ancak ertesi sabah Ceban’a ulaştık. Oradan da gece yürüdük. Çarburuh tarafına vardık. Asker vardı. Lolan tarafından da görüldük. Onlar Kızılbaş’tır. Hükümete çete yazılmışlardı. Bize arkadan silah sıktılar. Biz ilerledik. Onlar da çok takip etmediler. O gece İspahiyan köyünde kaldık. Ahalisi kaçmıştı. O gece tekrar kalktık. Melhemlü’ye gittik. Melhemlü, Şeyh Ahmed Asmahi köyüdür. O                                                              138 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.23. 63 köyün karşısındaki tepede gündüzü geçirdik. O tepede teslim olmak meselesi zuhur etti. Şeyh Abdullah, ‘Ben teslim olurum, ben yapamam’ dedi. Kasım Bey de teslim olmak fikrinde idi. Ben evvela ‘Teslim olmam’ dedim ve bilahare ben de ‘Teslim olurum’ dedim. Bu niyet üzerine kalktık. Mağrip namazını kılıp Varto üzerine yürüdük ki, oradan altı saat uzaktır. Yolda karanlıkta birbirimizi kaybettik. Ben Abdurrahmanpaşa Köprü’süne geldim ki, henüz şafak ağarmamıştı. Orada kalbime bir şey sünuh etti ki, gidip teslim olmayayım. Vakıa her taraf da askerle tutulmuştu. Orada Kasım Bey bana ulaştı. Bu fikrimi anlayınca bana: ‘Efendi olmaz. Ben Osman Paşa’ya mektup yazdım ki müfreze göndersin, gelip bizi teslim alsın’ Ben ona: ‘Askerler beni öldürsün’ diyordum. O bana: ‘Olmaz’ diyordu ve beni teslime ikna ediyordu. Ve bana: ‘Olur ki affederler, ya sürgün ederler, belki necat yolu bulunur. Bu yolda ise beş dakika geçmeden telef olursun. Nerede ise telef olursun. Müfreze gelir ateş eder’ diyordu. Beni kandırdı, döndük. Müfrezeler geldi. Bizi ilk bulanlar Çarburuh askerleri idi. Çarburuh’a döndürdüler. Bizi orada bir odaya indirdiler, o sırada bizi Paşa telefona istedi, görüşüldü…”139 İsyanın bastırılması için başlatılan askerî harekât sırasında 3. Ordu Müfettişliği tarafından yayınlamış olan beyanname ile Şeyh Said’i canlı teslim edene 1000, ölü olarak teslim edene ise 700 madenî altının mükâfat olarak verileceği; ayrıca Şeyh Said’i teslim eden kişinin isyancılardan olması halinde de, aynı mükâfatla ödüllendirilerek affedileceği ilan edilmişti. 3. Ordu Müfettişliğini yayınladığı beyanname şöyledir; Beyanname Masum ahaliyi iğfal ile İslam’ı yekdiğeri aleyhine tahrik eden Şeyh Said’in halkı ızrar ve perişan ederek kuvâ-yı tenkiliye önünden firarla ötede beride saklandığı istihbar kılınan merkum Şeyh’i hayyen derdest edene bin madeni altın, meyyiten getirene yedi yüz madenî altın mükafaten verileceği gibi, bunu hayyen ve meyyiten getirecek olanların Şeyh’in avane ve müştereklerinden olduğu takdirde mev’ud mükafat verilmekle beraber aynı zamanda (…?) maddesi mucibince affolunacağı ilan olunur. Üçüncü Ordu Müfettişliği 140 Bu beyanname sonrasında Şeyh Said’i yakalayarak hükümet güçlerine teslim eden kişi Şeyh Said’in akrabalarından olan ve Şeyh, Menaşküte’e geldiği vakit geri çekilme                                                              139 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.28-29. 140 İM/T12/24/149/21/1 Belge 5 64 planı hakkında müzakerelerde bulunduğu Binbaşı Kasım Bey olmuştur. Kasım Bey müdafaasında bu yakalanma olayını ayrıntılı bir şekilde anlatmıştır. Onun anlatımına göre - kısmen günümüz Türkçesiyle- olay şöyle yaşanmıştır; “Varto’dan ayrıldığımızda Şeyh Abdullah’a teslim olma ve aman dilemenin yegâne çare olduğunu söylerdim. Kendisi de kâni olmuştu. Fakat Zazalar ancak beş yüz asker vardır. Onları da vaktinde esir ederiz diyorlar ve Şeyh’i tehir ediyorlardı. Şeyh Said geldiğinde tedbir değişti. Muş ovasından Murad Köprüsü’ne geçerek Nuh Bey’e katılarak, Muş ve Bitlis’in sükûtunu temin eylemek ve olamazsa İran’a geçerek dertlerine çare aramak fikirleri meydana çıktı. Ve Muş ovasına kadar gidildi. Orada artık bütün mevcudiyetimle bu hareketin imkânsızlığından tafsilat verdim. Köprüden geçmenin mümkün olmadığına ikna edince, geçitten geçmeyi söylediler. Geceleyin geçide gitmeyeceğimi ısrarla söyledim. Tekrar dönüp Girvas karyesine gidildi. Ertesi günü Girvas’tan Varto’ya doğru dağdan geçildi. En kolay şekilde geçilecek yolları gösterdiklerinde türlü zorluklar göstererek başka yollara saptırdım. En zor durumlarda kalınca artık Şeyh Said’e karşı da aman dilemek gerektiği işini söyledim ve Nisan’ın on dördüncü günü aman dileme kararlaştırıldı. Akşamüzeri Varto’ya doğru hareket edildi. Hareketimiz geceleyin olduğundan kuvvet pek dağınık bir haldeydi. Yolda Şeyh Said’in tekrar caydığını işittim. Kendisiyle görüştüm ve bir saat konuştuk. Çarbuhur’u geçince artık ilerisinde asker olmadığını ve kurtulacağını ve teslim olmayacağını söyledi. Tam Abdurrahmanpaşa Köprüsü üzerine gelmiştik. Şeyh Said atından inmiş, atlılar da ileride geçiyorlardı. Geçmemesini söyledim, dinlemediler. Biraderim Reşid ve akrabamdan Timur ve Ahmed ve Kargapazarlı Mehmed ve Reşid ile Şerif oğlu Mehmed ve Halid ile hemen ateş açtırdım. Yüze yakın silah atıldığında atlısı tamamen kaçtılar. Şeyh Said’in kısrağı da atlı ile gitmişti. Köprünün güney ayağı yakınında Şeyh Said’i yakaladık. Yeni şafak açılmıştı. Varto’ya teslim olmaya gelmeyeceğini ve istersem kendisini öldürmemi söyledi. Her halde gidileceği cevabını verdim. Osman Paşa’ya bir tezkere yazarak ufacık bir müfreze istedim. Şeyh Said’i Abdurrahmanpaşa Köprüsü’nde tevkif ettiğimden ufacık bir müfrezenin gönderilmesini istirham eylemiş idim. Cevaben aldığım 15 Nisan 341 tarihli emirleri mevcuttur. Şafak vakti bu hadise olmuştu. Güneş doğduktan sonra iki saat orada beklemede kalmıştık. Daha sonra Çarbuhur sırtlarından inen müfreze Paşa’nın selamını 65 tebliğ ederek Çarbuhur’a götürdü. Paşa’nın esasen Varto’dan gönderdiği müfreze on dakika sonra Çarbuhur’da bizi buldu, Paşa emrini verdi.”141 Bu iki ifadenin yanında Bitlis Valisi ve 2. Fırka Kumandanının 16 Nisan 1925 tarihli yazısında Şeyh Said’in yakalanması daha farklı olarak şöyle anlatılmaktadır; “12/13 Nisan gecesi Şark’a gecen asiler her taraftan mahsur kaldıklarını görerek Çarburuh’un kuzeyinden Şerefeddin dağlarına kaçmak için giderken Çarburuh’ta müfrezenin ateşiyle karşılanmış ve bir saat devam eden müsademeden soran Melikanlı Abdullah müfrezeye teslim olmuştur. Diğerleri kaçma teşebbüsünde bulunmuşlarsa da müfrezenin şiddetli ateşiyle Şeyh Said ve yanındakiler teslim alınmıştır. Ayrıca çarpışma esnasında Çarburuh Deresi’nin güneyine geçen yüz kadar asi firar etmiş, müfrezenin takibi sonucunda bunların birçoğu öldürülmüştür.”142 2.16. İlk Yargılamalar ve İlk İdamlar 13 Nisan 1925 tarihinde göreve başlayan Mahkemenin bakmış olduğu ilk davalar Şeyh Eyüp ve Doktor Fuat Bey’in davaları oldu. Doktor Fuat Bey 24 Şubat’ta, Şeyh Eyüp ise 6 Nisan’da Diyarbekir Divan-ı Harbi tarafından tevkif edilmişlerdi. Şark İstiklal Mahkemesi’nin göreve başlamasıyla birlikte bu iki kişinin dosyaları Divan-ı Harp tarafından aidiyet kararı alınarak 14 Nisan’da mahkeme savcılığına gönderildi. Savcı Ahmed Süreyya Bey 15 Nisan’da bu kişiler hakkında iddianame hazırlayıp aynı gün mahkemeye sevk etti. Mahkeme 16 Nisan’da muhakemelerini gerçekleştirdi. Yargılamalar gece saat 12’ye kadar sürdü ve bu iki kişi hakkında idam kararı verdi. Karar 20 Nisan tarihinde sabah saat 9’da infaz edildi. Bu ve birkaç yargılama daha yapıldıktan sonra verilen kararlar 4 Mayıs tarihli Diyarbekir gazetesinde ilan edilerek halka duyuruldu. Verilen ilanda şunları yazılmıştı: “Halk hâkimiyetine müstenit Türk Devlet-i Cumhuriyesinin Büyük Millet Meclisi’nin salahiyet-i kazaiyesini istimale mezun olan Heyet-i Hakime’nin milletin irade-i nazimesine müstenit olarak ita ettiği mukarrerat-ı adileyi halkın görerek ve işiterek müsterih ve mütenebbih olması beyan ve ilan olunur”143                                                              141 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.322. 142 İM/T12/86/806-3/49/5 143 Diyarbekir gazetesi, 4 Mayıs 1341 no: 211; M/T12/8/68/7/1-2 66 2.17. Dört Tezkere ve Meclis’in Tatile Girmesi 20 Nisan 1925 tarihinde Başvekil İsmet Paşa tarafından Meclis’e dört tezkere gönderildi. Bu tezkerelerle, Meclis’in yakın bir zamanda tatile girecek olması dolayısıyla, iki İstiklal Mahkemesinin faaliyetlerinin altı ay, isyan bölgesinde ilan edilmiş olan idare-i örfiyenin ise yedi ay daha uzatılmasına karar verildi. Ayrıca Meclis’in bir daha toplanmasına kadar Ankara İstiklal Mahkemesi’ne idam kararlarını infaz etme yetkisi de verildi. Böylece Şark İstiklal Mahkemesi’nin sahip olduğu idam yetkisine Ankara Mahkemesi de sahip oldu. Kabul edilen dördüncü tezkere ile de Meclis’in tatili esnasında, isyan sahasında teşkilât-ı mülkiyede herhangi bir değişiklik yapma yetkisi hükümete verildi. Meclis tatile girmeden iki gün önce İsmet Paşa tarafından verilen bu tezkereler hakkında Meclis’te tartışmalar yaşandı. Mahkemelerin kuruluş aşamasına da muhalefet gösteren Feridun Fikri Bey, İstiklal Mahkemelerinin faaliyetlerinin uzatılmasına karşı çıkarak, Mahkemelerin henüz dört buçuk aylık bir faaliyet zamanı olduğunu ve sürenin yeterli geleceğini, bu tür olağanüstü mahkemelerin varlığının uzun süre devam etmesinin memleketin olağan dışı bir hal içinde olduğunu göstereceğini söyledi. Ali Fuat Paşa ise bu dört tezkerenin memleketteki olağanüstü halin devam ettiğini gösterdiğini ve Meclis’in tatile girmeden önce memleketin vaziyeti hakkında izahat vermesi gerektiğini söyledi. Mahkemelerin süresinin uzatılmasına karşı çıkanlardan birisi de Halis Turgut Bey oldu. Halis Turgut Bey, İstiklal Mahkemelerinin doğrudan Meclis’e bağlı olduğunu; mahkemelerin süresinin uzatılması gerektiği takdirde, mahkeme heyetinin Meclis’e başvurarak bunu yapması gerektiğini söyleyerek, bu teklifin Başvekâlet tarafından yapılmasına karşı çıktı. Ankara İstiklal Mahkemesi’ne idam yetkisinin verilmesi de tartışma konusu oldu. Feridun Fikri Bey, Takrir-i Sükûn Kanunu tartışmalarında söylediği gibi, bu durumun Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’na aykırı olduğunu ifade etti. Kâzım Karabekir Paşa da Ankara Mahkemesi’ne idam yetkisinin verilmesini eleştirdi ve şu ana kadar görülen davaların bu idam yetkisine gerek olmadığını gösterdiğini söyledi. Ayrıca şu söyledikleri önemlidir: “Şarktaki hadise, muayyen ve herkes tarafından artık görülebilir ve tel’in edilecek bir vaka olduğu için, orada tatbik edilecek idam hükümleri bilahare bizi müteessir etmeyebilir. Fakat Meclis-i Âlinizin bulunmadığı bir zamanda, Ankara İstiklal Mahkemesi’nden geçecek herhangi bir hükm-i idamın icrası, bilahare meyus olsak dahi telafisi imkânı gayr-ı kâbil bulunur.” Buna karşı Adliye Vekili Mahmud Esat Bey isyana sebep olanların yalnız isyan mıntıkasında olmadığını ve her tarafta bulunma ihtimal olduğunu söyledi. Tezkerelere karşı çıkan Trabzon Mebusu Rahmi Bey ise Adliye vekilinin bu sözü üzerine, isyan sahası dışındaki müsebbiplerin Cumhuriyet’in diğer adli teşkilâtıyla cezalandırılabileceğini; Mahmud Bey’in, bu sözü ile adliye teşkilâtının acz içinde olduğunu itiraf ettiğini söyledi. Bunun üzerine Adliye Vekili’nin verdiği şu cevap önemlidir: “Adliye kanunları tabiî zamanlarda cari olur. Her memlekette fevkalâde hâdiselerin karşısına fevkalâde tedbirlerle çıkılır ve böyle tedbirlerle önüne geçilir. Fevkalâde hâdiseleri tabiî günler için yapılan kanunlara tevdi etmek onun cürümlerini himaye etmek demek olur.” Tezkereleri savunan Zonguldak Mebusu Tunalı Hilmi Bey’in müzakere esnasında söylediği şu cümleler hadiseye nasıl yaklaşıldığını göstermesi açısından önemlidir: “Yeni Türkiye, yeni bir devreye girmiştir. Onda terbiyeden, ticaretten, her türlü yaşayıştan tutunuz da her şey yenileşecektir. Eğer yenileşmezse eski Türkiye yeni Türkiye'ye galebe çalacaktır bir. Eğer yenileşmezse arkadaşlar, yeni dünya eski Türkiye karşısında imiş gibi daima galebe çalmak namzetliği altında bulunacaktır…. Arkadaşlar! Farz ediniz ki ben, farz ediyorum ki Feridun Fikri Bey’in kanaati doğrudur. Siz de farz ediniz ki, güya bu kanaata hürmetkâr olmak itibariyle Kanun-ı Esasi’ye muhalif olduğu için Ankara İstiklâl Mahkemesi’ne idam salâhiyeti vermeyeceğiz. Vermediğiniz takdirde eski Türkiye, yeni Türkiye’ye galebe çalacaktır. O zaman Teşkilât-ı Esasiye nerede kalır? Sonra Paşa Hazretleri’nin ye’sine hak vermemizi farz ettiğimiz takdirde yine İstiklâl Mahkemesinin icraatı teahhur eder de eski Türkiye yeni Türkiye’ye galebe çalarsa acaba hangimiz mezardan çıkıp da ye’se düşeceğiz? Binaenaleyh hüküm süren, istifa kanunudur. Acımak yok, bunlar olacaktır. Merhamet yok. Ancak yeni yola doğru giden Türkiye'nin arkasından koşacağız.”144 20 Nisan’da kabul edilen bu tezkerelerden sonra Meclis, 22 Nisan’da altı aylığına tatile girdi ve bu süre zarfında hem Ankara hem de Şark İstiklal Mahkemesi idam yetkilerine sahip bir şekilde faaliyetlerine devam etti. Taha Akyol bu tarihten itibaren İstiklal Mahkemelerinin denetimsiz bir infaz aygıtı haline geldiğini ve Millî Mücadele döneminde böyle bir şeyin hayal bile edilemeyeceğini söylemektedir.145                                                              144 TBMM Z.C., D.2, C.18, İ.107, s.240-249. 145 Akyol, age, s.475 68 2.18. Mahkemenin Diyarbekir’deki İlk Faaliyetleri Şark İstiklal Mahkemesi, yetki sahası içerisindeki bazı şehirlerde gezici olarak görev yapmış olan bir mahkemedir. 12 Nisan’da Diyarbekir’e gelen mahkeme 30 Haziran’a kadar burada kaldı ve bu süre içerisinde toplamda 70 dava dosyasını karara bağlayarak 183 kişi hakkında çeşitli cezalar verdi. Şeyh Eyüp ve Dr. Fuat Bey’in yargılamalarının yanında; Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Urfa Kâtibi Fethi Bey, Kürt Teali Cemiyeti Reisi Seyyid Abdülkadir ve Şeyh Said’in yargılanması bu sürede Diyarbekir’de karara bağlanan önemli davalar arasındadır. Mahkeme, bu süre içerisinde yapmış olduğu yargılamalara dair ayrıntılı bilgiler içeren iki adet mesai cetvelini de Meclis’e yollayarak bilgilendirmede bulunmuştur. 17 Haziran’da Savcı tarafından gerekli makamlara yazılan bir yazı ile mahekemenin başka bir şehre nakledileceği bildirildi ve herhangi bir evrak veya şahsın Diyarbekir’e gönderilmemesi istendi. Bunun ardından Diyarbekir’deki son yargılamasını 30 Haziran’da yapan mahkeme bir süre sonra Urfa’ya geçti. 2.19. Mahkemenin Urfa’ya Geçmesi ve Faaliyetleri Diyarbekir’den ayrılacağını duyuran Mahkeme, 29 Haziran 1925 tarihinde Urfa vilayetine yazdığı yazı ile “Önümüzdeki hafta cumartesi Urfa’ya hareket edilecektir” diyerek ve yargılamanın mektep binasında yapılacağını, kürsüye ihtiyaç olmadığını, sandalye ve koltuk hazırlanmasını bildirdi.146 Mahkeme Temmuz ayı başında Urfa’ya hareket etti ve yaklaşık bir hafta Urfa’da kaldı. Burada iken, daha önce İstanbul İstiklal Mahkemesi’nde yargılanmış ve af ile serbest bırakılmış olan ancak isyanla alakalı görülerek Şark İstiklal Mahkemesi’ne sevk edilen Hoca İbrahim Edhem’in yargılaması yapıldı. Haziran ayına ait olan mesai cetveli de Urfa’dan Meclis’e gönderen Mahkeme bundan başka bir yargılama yapmadı ve 7 Temmuz’da Diyarbekir’e geri döndü. 2.20. Mahkemenin Elaziz’e Gitmesi ve Faaliyetleri Mahkeme Urfa’dan Diyarbekir’e döndükten sonra bir müddet burada kaldı, ardından 11 Temmuz’da Elaziz’e hareket etti. Mahkeme, Elaziz’e hareketinden evvel yazmış olduğu yazı ile 30 Haziran tarihinden itibaren zanlıların Elaziz’e gönderilmesini                                                              146 İM/T12/84/805-2/38/4 69 istedi. Diyarbekir hapishanesinde bulunan ve henüz yargılamaları yapılmayan sanıklar da Elaziz’e sevk edildi. Elaziz’de İstiklal Mahkemesi duruşma salonu için Erkek Öğretmen Okulu tahsis edildi. Hazırlıkların tamamlanmasının ardından 18 Temmuz’da yargılamalara başlandı. Bu arada Ali Saib Bey izinli olarak Ankara’da bulunmaktaydı. Elaziz’e dönmek üzere 1 Ağustos’ta Ankara’dan hareket etti. Savcı Ahmed Süreyya Bey ise 3 Ağustos’ta izinli olarak Elaziz’den ayrıldı. Onun yokluğunda mahkeme savcılığını Avni Bey üstlendi. Mahkeme Elaziz’de bulunduğu zaman zarfında 398 dosyayı karara bağladı. Son kararını 19 Nisan 1926’da veren mahkeme burada yaptığı yargılamalara dair olan 10 adet mesai cetvelini Meclis’e sunarak bilgilendirmede bulundu. Mahkeme Elaziz’de bulunduğu bu süre zarfında mesai cetvellerinin haricinde Başvekâlet ve Meclis’e yazdığı yazılarla da yargılamalar hakkında bilgi vermekteydi. 19 Ekim 1925’de Başvekâlete yazılan yazı ile mahkemede 682 mevkuf (tutuklu), 379 gayr-ı mevkuf (tutuksuz) toplam 1.061 sanığın bulunduğu bildirilerek, izinli olan Savcı Ahmed Süreyya Bey’in, Eylül’ün onuna kadar vazifeye dönmesi istemişti.147 Yine Başvekâlete yazılan diğer bir yazıya göre mahkeme, kuruluşundan 7 Mart 1926 tarihine kadar 2.968 maznuna ait 487’si siyasi, 53’ü adi ceza olmak üzere toplamda 540 davaya baktı. Bunlardan 399’u siyasi, 38’i adi olmak üzere toplamda 438 dava evrakı karara bağlandı. Bu dava evrakında 122 vicahi, 65 gıyabi toplamda 187 kişi hakkında idam kararı verilmiş, 621 kişi muhtelif cezalara çarptırılmış, 1780 kişi ise beraat etmiştir.148 Bunların yanında Mahkeme, Elaziz’deki yargılamalarını bitirdikten sonra 20 Nisan’da Başvekâlete bir yazı yazarak o ana kadar toplamda 3000 kişinin yargılandığını, Diyarbekir’de 500’e yakın kişinin beklediğini ve 50 kişinin de diğer yerlerden geleceğini bildirmişti.149 Bu arada Mahkeme Reisliğinde değişiklik yaşandı. 4. yasama yılının başlamasından bir gün sonra Şark İstiklal Mahkemesi Başkanı Mazhar Müfit Bey sağlık sebeplerinden dolağı mahkeme başkanlığından istifa etti. Mahkeme Başkanlığı için ilk seçim 13 Kasım tarihinde yapıldı. 119 kişin katıldığı seçimlerde Hacim Muhittin Bey 114 oy almasına rağmen ekseriyet olmadığı için seçim başka bir güne ertelendi. Ertesi gün 14 Kasım’da                                                              147 İM/T12/83/805-1/24/5 148 İM/T12/97/843-1/14/16 149 İM/T12/84/805-3/83/10 70 yapılan ikinci bir seçimde yine Hacim Muhittin Bey 129 oy alarak Şark İstiklal Mahkemesi Riyasetine seçildi. 16 Nisan’da yola çıkan yeni başkan 24 Nisan’da Elaziz’e gelerek vazifeye başladı. 2.21. Mustafa Kemal ve İsmet Paşaların İsyanla İlgili Beyanatları 22 Nisan tarihinde altı aylığına tatile giren Meclis, 1 Kasım 1925 tarihinde yeni döneme başladı. Mustafa Kemal Paşa 4. Yasama yılının açılış konuşmasında isyan hakkında açıklamalarda da bulunarak isyan hadisesini irticai (gerici), umumi (genel), mürettep (planlı) bir cereyan olarak niteledi ve bu irtica hadisesinin bazı vilayetlerdeki sosyal ve idari hastalıkları göz önüne serdiğini ve bu hastalıkların tedavisine ısrarla devam edileceğini beyan etti. Konuşmanın bir bölümü şöyledir: “Meclis-i Âli, faaliyetine fasıla verdiği zaman Cumhuriyet Ordusunun, irtica hadisesini tertip ve tesviye etmekle meşgul bulunduğu malumdur. Ordu; Cumhuriyet düşmanlarını süratle ve katiyetle tenkil etmiştir.… İsyan hadisesinin; irticai, umumi, mürettep bir cereyan-ı efkâr ve bir silsile-i istihzaratın fiilî bir işareti ve neticesi olduğu bir seneden beri cereyan eden ahval ve hadisat ile bir defa daha sabit olmuştur. Büyük Millet Meclisi’nin, vaziyetin hâmil olduğu ciddiyet ve ehemmiyeti hakkıyla derpiş (öngörme) ederek ittihaz ettiği tedâbir, vatanın selâmet ve masuniyetini (korunma) ve vatandaşlarının huzur emniyetini temin eylemiştir. Meclis-i Âli müşahadesinde ve tedâbirindeki isabetle tarih-i millimizdeki mevki-i ihtiramını bihakkın teyit eyledi.… İrtica hadisesi bazı vilayetlerimizde mevcut ve mahsus olan içtimai ve idari hastalıkları bütün milletin enzar-ı ibretinde tamamen tebarüz ettirmiş ki bir kül olan bu aziz vatanda umum vatandaşların bedenî, malî, mefkûrevi bütün mükellefiyetlerini aynı suhulet ve müsaraatle (acele etme) ifa etmesini temin edinceye kadar müşahede ettiğimiz hastalıkların tedavisinde ısrarla devam mecburiyetindeyiz (bravo sesleri, alkışlar). Bu yolda ittihazı lâzım gelen esaslı ve katî tedbirlerin Büyük Millet Meclisi’ne mütemadi bir surette ve itina ile takip olunacağına millet emin olabilir.”150 Mustafa Kemal Paşa’nın konuşmasından birkaç gün sonra İsmet Paşa, 9 Kasım tarihinde Meclis’te, devletin genel siyaseti üzerine yaptığı beyanda İstiklal                                                              150 TBMM Z.C., D.2, C.19, İ.1, s.8-11. 71 Mahkemelerinin çalışmalarına değindi. Beyanatında Şark İsyanı’nı “irtica hadisesi” olarak niteleyen İsmet Paşa, İstiklal Mahkemelerinin faaliyetleriyle; memleketin sosyal düzen, huzur ve sükûnunu sağlamak yolunda hayırlı bir tesir icra ettiğini söyledi. Ayrıca memleketin huzurunu sağlamak amacıyla tekke ve zaviyeler ile Terakkiperver Fırkası’nın kapatılması gibi birçok önleyici tedbirleri almak zorunda kaldıklarına değindi. Devamında Takrir-i Sükûn Kanunu’nun ve bu tedbirlerin alınma amacını şöyle açıklamıştır: “Büyük Millet Meclisinin Takrir-i Sükûn Kanunu’nu ile ve tedabir-i sairesi ile aldığı vaziyet, milletin yüksek seviye-i medeniyeye varması için ve Cumhuriyet Kanunlarının esaslarını teyit ve tesis etmek için, bir murakabe-i âliye tesis etmesi suretinde tecelli etmiştir.”151 İsmet Paşa, 12 Aralık 1925 tarihli Meclis görüşmelerinde de dâhilî ve haricî hadiseler hakkında bir beyanatta bulundu. Beyanatında son zamanlarda Anadolu’nun farklı yerlerinde meydana çıkan ve Ankara İstiklal Mahkemesi’nin ilgilendiği irtica hadiseleri hakkında bilgi verdi. İsmet Paşa’nın irtica hadiseleri dediği olaylar Şapka Kanunu’ndan sonra Sivas, Giresun, Erzurum ve Rize civarında çıkan hadiselerdi. Ayrıca 7 Aralık’ta Hazro’da askerî birliğe yapılan saldırıdan da bahseden İsmet Paşa, bu hadisenin Cenevre’de Musul meselesinin müzakeresinin başladığı bir sırada olmasına dikkat çekerek, bu hadisenin dış devletlerin tahrik ve teşvikleriyle isyan sahasında yeniden bir isyan parlatmak teşebbüsü mahiyetinden telakki edilebileceğini söyledi. Bunun yanında Hazro’da yaşanan hadise ile Şapka Kanunu sonrasında Anadolu’nun farklı yerlerinde çıkan hadiseler arasında bağlantı kuran İsmet Paşa; Sivas, Giresun, Erzurum, Rize ve Adana gibi irticai hadiselerin ortaya çıktığı yerlerin, Şeyh Said İsyanı’nı bastırmak için seferberlik ilan edilen ve asker sevk edilen yerler olduğunu ve yeni çıkabilecek isyanlara karşı asker sevk edilebilecek bu yerlerin irtica ile zehirlenmek istediğini vurguladı. 152 2.22. Mahkemenin Malatya’ya Gitmesi Mahkeme Elaziz’de bulunduğu sırada 20 Nisan 1926’da yazdığı yazı ile Elaziz’deki işlerin 19 Nisan’da bittiğini üç dört gün sonra Malatya’ya, dönüşte Diyarbekir’e gidileceğini, Malatya’da bir haftadan fazla iş olmadığını bildirdi. 24 Nisan’da Malatya’ya hareket eden heyet 28 Nisan Çarşamba günü Elaziz’e geri döndü. Mahkeme Malatya’da herhangi bir yargılama yapmadı. Elaziz’e dönüşünde 2 Mayıs’ta 462 numaralı dosyayı karara bağladı.                                                              151 TBMM Z. C., D.2, C.19, İ.5, s.60-64. 152 TBMM Z.C., D.2, C.19, İ.23, s.109-116. 72 2.23. Mahkemenin İkinci Kez Diyarbekir’e Gitmesi ve Faaliyetleri Mahkeme 10 Mayıs 1926 Pazartesi günü Diyarbekir’e ulaştı ve yargılamalara 19 Mayıs’ta başlamıştır. Diyarbekir’e bu gelişinde iki ay kalan mahkeme, 83 dava dosyasını karara bağladı ve en son kararını 18 Temmuz’da verdi. Mahkeme tarafından 5 Temmuz’da tüm vilayetlere gönderilen yazı ile buradaki işleri halletmek üzere Elaziz’e gidileceği, bu yüzden bu tarihten itibaren mahkemeye evrak gönderilmemesi istendi.153 Mahkeme Diyarbekir’de bulunduğu bu sürede 2 adet mesai cetvelini Meclis’e sunarak yargılamalar hakkında ayrıntılı bilgilendirmede bulundu. Bunun yanında Ahmed Süreyya Bey 19 Temmuz’da 7. Kolordu Komutanlığına yazdığı yazıda Mahkemenin Diyarbekir’de 700’e yakın kişinin muhakemesini tamamladığını ve Mahkeme heyetinin Elaziz’i merkez olarak kabul ederek buraya gideceğini bildirdi. Ayrıca Diyarbekir hapishanesinde İstiklal Mahkemesinin bakacağı 173 kişi olduğunu, bunların toptan veya birkaç posta halinde Elaziz’e gönderilmesini istedi.154 Bu arada Şark İstiklal Mahkemesi’nin talebi doğrultusunda, Meclis’te 28 Nisan 1926’da mahkemeye bir savcı yardımcısı seçilme kararı alınmıştı. Seçim 15 Mayıs tarihinde yapıldı ve Erzincan Mebusu Abdülhak Bey Şark İstiklal Mahkemesi Savcı Yardımcısı olarak seçildi. Ayrıca 18 Mayıs 1926 tarihli Meclis toplantısında, Başvekâlet tezkeresi ile 7 Eylül 1926’da bitecek olan İstiklal Mahkemelerinin süresinin altı ay daha uzatılmasına ve idam kararlarını -eskisi gibi- mahkemelerin infaz edebilmesine karar verilmişti. Böylece İstiklal Mahkemesinin süresi üçüncü kez uzatılmış oluyordu. Bununla birlikte bir değişiklik de İstiklal Mehâkimi Kanunu’nda yapıldı. 1 Temmuz 1926 tarihinden itibaren yürürlüğe girecek olan Yeni Ceza Kanunu ile İstiklal Mehâkimi Kanunu’nu uygun hale getirmek için 29 Mayıs 1926’da kanunda bazı değişiklikler yapıldı. 2.24. Mahkemenin İkinci Kez Elaziz’e Gitmesi ve Faaliyetleri 5 Temmuz’da Elaziz’e gideceğini bildirmesine rağmen bazı gecikmeler neticesinde 21 Temmuz Çarşamba günü Elaziz’e varan Mahkeme, 25 Temmuz’da yazdığı yazı ile sanık ve evrakların Elaziz’e gönderilmesini istedi. Ahmed Süreyya, 25 Temmuz’da Elaziz Vilayetine yazdığı bu yazı ile mahkemenin faaliyete geçtiğini, Diyarbekir’den 200’e yakın                                                              153 İM/T12/87/814/3/1-2 154 İM/T12/90/827/56/1-2 73 maznunun geleceğini, bu yüzden hapishane binasının teslimini istedi.155 Ayrıca Adliye Vekâleti’ne yazılan 28 Temmuz 1926 tarihli yazı ile Mahkemenin o tarihe kadar 546 dosyayı karara bağladığı ve 179 kişinin vicahen idama mahkum edilip 1.404 kişinin muhtelif cezalara mahkûm edildiği ve 2.196 kişi hakkında da beraat kararı verildiği bildirildi.156 Mahkeme, Elaziz’e bu ikinci ve son gelişinden sonra bir daha yer değiştirmedi. 2 Ağustos 1926 tarihinde yargılamalara başladı ve en son kararını 1 Mart 1927 tarihinde verdi. Burada bulunduğu süre içerisinde 7 adet mesai cetvelini Meclis’e gönderdi. Yargılamaların son bulmasının ardından 1 Mart tarihinde, Mahkemenin son altı aylık faaliyetini içeren bir yazı Meclis’e sunuldu. Buna göre son altı ay içerisinde Savcılıktan 309 iddianame ile 900 maznun mahkemeye sevk edilmiş, bunlardan 28 kişi hakkında vicahen idam kararı verilerek infaz edilmiştir. Ayrıca 436 kişi hakkında çeşitli cezalar verilmiş ve 346 kişinin ise vicahen beraatına karar verilmiştir. Firari 131 maznun hakkında da gıyaben idam kararı verilmiştir.157 Mahkemenin Elaziz’de bulunduğu bu süre içerisinde mahkeme üyelerinde bazı değişikler yaşandı. 20 Kasım’da Reis Hacim Muhittin Bey istifa etti. Yerine 6 Aralık’ta Ali Saib Bey seçildi. Ayrıca Kocaeli Mebusu İbrahim Bey’de Ali Saib Bey’den boşalan Mahkeme azalığına seçildi. 2.25. İsyan Hakkında Açıklamalar ve Umumi Islahat Vurgusu Mustafa Kemal Paşa, 1 Kasım 1926 tarihli 5. Yasama yılı açılış konuşmasında yine “Şark irticaı”na değinerek, Şark irticaının gerektirdiği ıslahat tedbirlerinin isabetle ve başarıyla uygulandığını, bu sayede vatandaşların sosyal ve ekonomik hayatları üzerinde şimdiden tesirleri görüldüğünü ifade etti. Ayrıca Takrir-i Sükûn Kanunu’na da değinerek bu kanunun, umumi ıslahatın anlaşılmasında, tatbikinde ve genel olarak sükûn ve istikrarın sağlanarak devletin nüfuz ve haysiyetini yeniden sağlamasına katkıda bulunduğunu, bir müddet daha uzatılmasının uygun olduğunu söyledi. Şu cümleler önemlidir: “İçtimai bünyemizin hiçbir hâdisesini, hiçbir derdini yarım tedbirlerle uyuşturmak şiarında ve istidadında olmayan Cumhuriyet, tevessül ettiği radikal ıslahatın ilk devrelerini geçirmiş ve günden güne artacak semerelerini iktitaf (toplama)                                                              155 İM/T12/87/814/4/1 156 İM/T12/97/843-1/9/1-2 157 İM/T14/9/60/11 74 etmek devrine girmiştir. Şiarımızın ve istidadımızın ilham ettiği ve esasen memleket ihtiyaçlarına mutabık olduğu eserleriyle tezahür eden yolumuzda katiyetle yürümek azmindeyiz…. Milletimizin mukadderatına vazıyet ettiğinden beri Büyük Millet Meclisi’nin şiarı, Heyet-i içtimaiyemizin kaybettiği asırları süratle telâfi etmek ve bu maksatla istihdaf ettiği gayelere emniyet ve sükûnetle varmak için halin icap ettirdiği tedbirleri tereddütsüz ittihaz ve tatbik eylemektir. Büyük Millet Meclisinin son senelerde çizdiği istikametlerden gûnagûn (çeşitli) mugalatalar (yanıltmaca) ve teşvişlerle (karışıklık) milletimizi inhiraf ettirmek isteyenlere karşı, bizzarure vazettiği Takrir-i Sükûn Kanunu bu şiarın âsârındandır. Bu kanunun, ıslahat-ı umumiyenin iyi anlaşılmasına, hüsn-i tatbikine alelumum sükûn ve istikrarın vusulüne ve devlet nüfuz ve haysiyetinin takrir ve teyidine ne derece nâfi olduğu meydandadır. Takrir-i Sükûn Kanunu’nun alelumum fena hareketlere ve suiistimallere karşı hürriyet-i efkâr ve matbuatı asla takyit etmediği müsellemdir. Bu hutut dahilinde tatbik edilmekte bulunan Takrir-i Sükûn Kanunu’nun, milletin hayatı için asıl olan huzur ve emniyetin, ıslahat ve inkılâbâtın müdafaa ve teyidi gibi esasat-ı hayatiye, iktiza ettirirse münasip bir müddet daha idame-i mer'iyyeti, Büyük Millet Meclisi’nce derpiş ve mütalaa edilmeye şayandır”158 İsmet Paşa da birkaç gün sonra yaptığı konuşmada aynı ıslahat vurgusunda bulunmuş ve şunları söylemiştir: “Bizim dahili politikamız, umumi ıslahatın tatbikatı ile ve millî vahdetin tarsinine (kuvvetlendirme) matuf mesai ile ifade olunabilir. Büyük Millet Meclisi’nin ıslahatı, umumi ve esasi ıslahatı, memleketin her tarafında muvaffakiyetle tatbik olunmuştur. İlk ve çetin devreler geçirilmiştir. Bütün memlekette yepyeni bir nizam, selametle, isabetle teessüs etmiştir. Bu memlekette yüzlerce seneden beri tevessül olunan ıslahat fikirleri niçin yarım kalmış ve niçin akim kalmış?... Tarih, bunu tetkik ederken, sizin muvaffakiyetinizin sırrını hakkiyle kavrayacaktır ümidindeyim. Tevessül ettiğimiz ıslahat, gösteriş yapmak veyahut ahara kendimizi beğendirmek için tevessül olunmuş tedabir mahiyetinde değildir.”159                                                              158 TBMM Z.C., D.2, C.27, İ.1, s.-2-6. 159 TBMM Z.C., D.2, C.27, İ.3, s.-25-27. 75 2.26. Takrir-i Sükûn Kanunu’nun İki Sene Daha Uzatılması 4 Mart 1925 tarihinde 2 yıl için kabul edilen Takrir-i Sükûn Kanunu’nun süresi 4 Mart 1927 tarihinde doluyordu. 2 Mart’ta İsmet Paşa, Meclis’e verdiği tezkere ile bu kanunun iki yıl daha uzatılmasını, ancak Mart’ın 7’sinde süresi dolacak olan İstiklal Mahkemelerinin uzatılmasına gerek olmadığını ifade etti. İsmet Paşa, Mahkemelerin süresinin uzatılmasına gerek olmadığını söylerken, gerektiği durumlarda yine bu mahkemelerin faaliyete geçirilebileceğini de vurgulamıştı. Yapılan teklif sonrasında Takrîr-i Sükûn Kanunu 4 Mart 1929 yılına kadar uzatıldı. Meclis’te kanunla ilgili herhangi bir muhalif konuşma olmamış, oylama da işari olarak yapılmıştı. İsmet Paşa o gün Meclis’e yaptığı konuşmada Takrir-i Sükûn ve İstiklal Mahkemelerinin birçok faydalar getirdiğini, bu kanun ve mahkemelerin sayesinde ıslahatların kısa zamanda gerçekleştirildiğini söyledi. İsmet Paşa’nın şu cümleleri önemlidir: “İki sene evvel karşısında bulunduğumuz hadisatın en mühimi, Şeyh Said İsyanı’yla tebarüz (belirme) eden hareket-i fiiliye değildi. Asıl tehlike memleketin umumi hayatında hâsıl olan teşevvüş (karışıklık) ve tezebzüb (kararsızlık) idi. Bu, memleketin birçok zamanlardan beri hayat-ı siyasesine ârız (gelen) olan başlıca derttir. Memleketin tekâmülâtına ve samimi ıslahatçıların bütün gayretlerine mani olan, asıl engel olan budur ve küçük ihtirasatı işletmeğe alışmış mütereddi münevverlerle, hürriyet-i vicdanı başkalarının vicdanıyatına tecavüz için vasıta addeden siyasetçilerin faaliyetidir…. İttihaz buyurduğunuz tedbir, bizim kanaatimizce, yalnız Şark’ta hâdis olan hareketi değil, memleketin terakkisine ve tekâmülüne başlıca engel olan, nizam-ı içtimaiyedeki teşevvüşü izaleye başlıca medar olmuştur…. Efendiler, Takrir-i Sükûn devrinden ettiğimiz büyük istifadelerden birisi de, asırlardan beri bu memlekette ciddi erbab-ı gayretin tahayyül ve tasavvur ettikleri ıslahatın asgari fedakârlıklarla icra ve tesis olunabilmesidir. Hakikat-i ahvalde büyük ıslahat tedvinat esasen milletin istidat ve kabulüne ve bunu ihtisas eden Büyük Millet Meclisi’nin karar ve tasvibine muallaktır. Böyle olmakla beraber şimdiye kadar erbab-ı gayrete bu yolda büyük mesafe kat etmeye mani olan erbab-ı teşevvüş Takrir-i Sükûn 76 Kanunu’nun ve İstiklâl Mahkemelerinin tesiriyle faaliyetlerinden esaslı surette mahrum kalmışlardır.”160 2.27. Mahkemenin Görevinin Sona Ermesi 4 Mart 1925’te 117 numaralı Meclis kararı ile 6 ay için kurulmuş olan Şark İstiklal Mahkemesi’nin süresi; 20 Nisan 1925, 28 Şubat 1926 ve 18 Mayıs 1926 tarihlerinde alınan kararlarla üç defa altışar ay uzatılmıştı. En son alınan kararla mahkemenin süresi 7 Mart 1927 tarihinde doluyordu. Bu süresinin bir daha uzatılmaması üzerine Şark İstiklal Mahkemesi, 7 Mart tarihinden itibaren fiilen faaliyetlerini durdurdu ve bu tarihten sonra mahkemeye gönderilen dosyaları geri iade ederek kabul etmedi.161 Bundan sonra Meclis’e yazılan yazı ile savcılıktaki tüm belgelerin ait olduğu makamlara gönderildiği ve mevsim şartlarının iyileşmesiyle birlikte tüm heyetin hemen Ankara’ya hareket ederek Meclis’e katılacağı bildirildi.162 Mahkeme, son olarak 13 Mart 1927 tarihinde yayınladığı beyanname ile 7 Mart 1927 tarihinden itibaren salahiyet-i kazaiyesinin (yargı yetkisi) son bulduğunu ve bu yüzden mahkemeye evrak gönderilmemesini ilan etti.163                                                              160 TBMM Z.C., D.2, C.30, İ.39, s.6-9. 161 İM/T12/91/831/2/1 162 İM/T14/9/60/10 163 İM/T12/87/814/1/1-1 77 İKİNCİ BÖLÜM ŞARK İSTİKLAL MAHKEMESİ VE ÖZELLİKLERİ 1. Mahkeme Heyeti 1.1.Mahkeme Üyelerinin Biyografileri 1.1.1. Mazhar Müfit Kansu 1289 (1872) Denizli doğumlu olan Mazhar Müfit Bey’in; babası Süleyman Müfit Bey, annesi Fatıma Gülfem Hanım’dır. Rüşdiye, İdadi ve Mekteb-i Mülkiyeden mezun olduktan sonra, önce Gelibolu, daha sonra Edirne İdadilerinde muallimlik ve müdür muavinliği yaptıktan sonra Edirne vilayetinde Havsa, Çorlu, Uzunköprü ve İskece Kaymakamlıklarında bulundu. Ardından Gümülcine, Lazistan, Karesi Mutasarrıflıkları, Bitlis ve Mamüratü’l-Aziz Valiliklerinde bulunan Mazhar Müfit Bey; Millî Mücadele sırasında Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum’da bulunduğu sırada yanına gelerek Millî Mücadele’ye iştirak ederek Mustafa Kemal Paşa ile birlikte Sivas’a geldi. Sivas Kongresinde bulunduktan sonra Heyet-i Temsiliye üyeliğine seçildi ve Ankara’ya gelerek Mustafa Kemal Paşa ile birlikte çalışmalarda bulundu. Son Osmanlı Mebusan Meclisi’ne Hakkâri Mebusu olarak seçilerek İstanbul’a gitmesinin ardından, İstanbul’un işgali ve Meclis-i Mebusanın dağıtılması üzerine firar ederek Ankara’ya geldi ve Büyük Millet Meclisi’ne iltihak etti. Birinci Meclis’te yine Hakkâri Mebusu olan Mazhar Müfit Bey, Sakarya Harbi’nde Meclis namına Kayseri ve Mülhakatı Müfettişliğini üstlenmiş, akabinde Mustafa Kemal Paşa’nın emriyle kendisine verilen bazı vazifeleri ifa ettikten sonra yine Paşa’nın emriyle Kayseri, Yozgat, Kırşehir, Niğde İstiklal Mahkemesi azalığında bulundu. Yine Birinci Meclis’te Mebus iken üç ay müddetle Mamüratü’l-Aziz valiliğinde de bulundu. İkinci Meclis’e Denizli mebusu olarak giren Mazhar Müfit Bey, bu dönemde 16 Mart 1925 yılında Şark İstiklal Mahkemesi Reisliğine seçildi ve bu görevi 2 Kasım 1925 tarihine kadar idare etti. Daha sonra III., IV. ve V. Dönem Denizli, VI. ve VII. Dönem Çoruh Milletvekilliği yaptı. 164 Mahkemenin radikal üyelerinden olduğu ve Terakkiperver                                                              164 TBMM Arşivi 194 Numaralı Sicil Dosyası Tercüme-i Hal Varakası; TBMM Albümü (1920-2010), Cilt 1, TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2010, s.32; Şark İstiklal Mahkemesi, Cilt 6/1, TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2017 s.8. 78 üyelerini ve gazetecileri suçlamak için Şeyh Said’in ağzından laf almaya çalıştığı belirtilen Kansu, 12 Kasım 1948 tarihinde öldü.165 1.1.2. Ali Saib Ursavaş 1303 (1887) Kerkük doğumlu olan Ali Saib Bey’in; babası Mehmed Emin Bey, annesi Leyla Hanımdır. 1908 yılında Mekteb-i Harbiye’den mezun olarak Mülazım-ı sani rütbesiyle Bağdat’ta 6. Ordu’da askerlik görevine başladı. 1911’da Şam’da bulunan 8. Ordu’ya geçti. Aynı yıl İtalya Harbi nedeniyle gönüllü olarak Bingazi’ye giderek bir sene orada kaldı. 1912’da yine gönüllü olarak Balkan Harbi’ne iştirak etti. 1913 senesinde kendi isteğiyle Jandarma’ya geçerek Beyrut Jandarma Alayı’na tayin edildi. 1915 senesinde Halep Jandarma Alayı’na geçtikten sonra 1917’de Deyrizor Jandarma Alayına Yüzbaşı oldu. 1918’de mütareke sonrasında Kars ve Zülkadriye Jandarma Kumandanlıklarında bulundu. 1919’da ise vekâleten Kozan Jandarma Kumandanlığı’nı yerine getirdi. Ardından Urfa Jandarma Tabur Kumandanlığına tayin edildi. Burada Urfa Havalisi Kuva-yı Milliye Kumandanlığı yaptı. Büyük Millet Meclisi’nin açılması ile birlikte Urfa Mebusu olarak Meclis’e girdi. Millî Mücadele sırasında Konya İstiklal Mahkemesi azalığını yerine getirdi. İkinci Meclis’e Kozan Mebusu olarak giren Ali Saib Bey, Şeyh Said İsyan’ı sonrasında Şark İstiklal Mahkemesi azalığına seçildi. Mahkemenin başından sonuna kadar mahkeme heyetinde görev aldı ve mahkemenin kapanmasına yakın bir dönemde Mahkeme Reisi Hacim Muhittin Bey’in görevinden ayrılması üzerine Mahkeme Başkanlığına seçildi. Bundan sonra III., IV., V. ve VI. Dönem Urfa Milletvekilliği yapan Ali Saib Bey 26 Eylül 1939’da öldü.166 Ahmed Süreyya Bey, Ali Saib Bey hakkında “Arkadaş olarak mert ve dostluğuna sadık bir insandı” demesine rağmen sadece Mahkeme Heyetinin değil aynı zamanda Savcılığın her işine ve her muamelesine vakıf olmaya çalıştığını, adeta Şark İstiklal Mahkemesi’nin daimi teftiş ve kontrolünü yapmak ister gibi bir hal ve tavır içinde olduğunu söylemektedir.167 Ali Saib Bey mahkemenin en aktif üyeleri arasındadır. Mahkeme’nin başından sonuna kadar aralıksız vazifede kalmıştır. Bazı özellikleri ve yargılamalar sırasında sergilediği tavırlar dolayısıyla Şark İstiklal Mahkemesi üyeleri arasında hakkında en çok                                                              165 Akyol, age, s.465-469. 166 TBMM Arşivi 419 Numaralı Sicil Dosyası Tercüme-i Hal Varakası; TBMM Albümü Cilt 1 s.109; Şark İstiklal Mahkemesi, Cilt 6/1, s.6. 167 Örgeevren, age, s.114. 79 tartışma ve iddialar olan kişidir. Mahkeme tutanaklarına bakıldığı zaman Mahkeme Heyeti arasında, sanıklara karşı kullandığı sert tavrı ile ön plana çıkmaktadır. Ali Saib Bey, İstiklal Mahkemesi üyeliğine seçilmeden önce 4 Mart 1925 Takrir-i Sükûn Kanunu görüşmeleri sırasında Müdafaa-i Milliye Vekili Recep Bey’in İstanbul matbuatı hakkında söylediği sözler sonrasında “Allah belalarını versin, kahrolsunlar” diyerek söze girmesi, onun daha sonra sergileyeceği sert tavırları göstermesi açısından önemlidir.168 Ankara İstiklal Mahkemesi Azası Kılıç Ali Bey’le yakın arkadaş olan ve Ahmed Süreyya ile yaptığı tartışmaları Kılıç Ali Bey’e bildiren Saib Bey’in, Mahkeme üzerinde nüfuzu olduğu anlaşılmaktadır.169 Mazhar Müfid Bey’in Mahkeme Reisliğinden ayrılmasından sonra, kendisi gibi Mahkeme azaları olan Lütfi Müfid ve Avni Beyler 3 Kasım 1925’te Mustafa Kemal ve İsmet Paşalara yazdıkları yazı ile Ali Saib Bey’in işleri bilen ve yüksek isabetle çaba sarfeden birisi olduğundan bahsederek Mahkeme Reisliğine seçilmesini istemelerine rağmen Meclis’te Hacim Muhiddin Bey riyasete seçilmişti. Ali Saib Bey ancak Hacim Muhittin Bey’in istifasından sonra Mahkeme’nin görevinin bitmesine birkaç ay kala Mahkeme’nin başkanlığına getirildi.170 Şark İstiklal Mahkemesi’nde, gazeteciler davasında yargılanıp beraat eden Eşref Edib’in “eli kanlı cellad”, “kara vicdanlı bir insan kasabı”171 olarak tanımladığı Ali Saib Bey hakkında anlattıkları dikkat çekicidir. Eşref Edip, mahkemenin hakiki reisinin Ali Saib Bey olduğunu ve Mahkeme tarafından, Ali Saib Bey’in görüş ve düşüncelerinin Ankara’nın görüşü diye telakki edildiğini belirtmektedir.172 Ayrıca Eşref Edib, Ankara’nın Ali Saib vasıtasıyla mahkemeyi yönlendirdiğini söyleyerek şunları ifade etmektedir: “Mahkemenin iki yüzü var! Bir resmi yüzü, diğeri ise içyüzü. Reis Mazhar Müfid (Kansu) mahkemenin resmi yüzünü idare ediyor. Ali Saib (Ursavaş) ise iç yüzünü. Bunun gibi Ankara’nın da iki şifresi var. Biri mahkeme reisliğine mahsus, diğeri Ali Saib (Ursavaş)’ın şahsına. Görünürde Reis, Mazhar Müfid (Kansu), hakikatte mahkemenin diktatörü Ali                                                              168 Akyol, age, s.460. 169 Örgeevren, age, s.142. 170 M/T12/83/805-1/22/6 171 Eşref Edib Fergan, İstiklal Mahkemelerinde Sebilürreşad’ın Romanı, Beyan Yayınları, İstanbul 2002, s.84;153. 172 Fergan, age, s.175. 80 Saib. Herkes bunu biliyor; mahkeme reisi, azaları, savcısı, kalem memurları, gazeteciler, hatta halk..”173 Ali Saib Bey hakkında ciddi birçok iddia bulunmaktadır. Mahkeme üyeliği sırasında rüşvet karşılığında bazı sanıkları kurtardığı ve mahkeme üyeliği vasfını kullanarak Kozan, Kadirli, Feke, Saimbeyli ahalisini tehdit altında bulundurarak korkuttuğu ve bu yolla hem bölgedeki siyasi rakiplerini sindirdiği, hem de hatırı sayılır bir servet elde ettiği iddia edilmektedir.174 Şark İstiklal Mahkemesi’nde yargılanıp beraat eden Cemilpaşazade Kadri Bey, yine kendisi gibi Şark İstiklal Mahkemesi’nde yargılanan ve yapmış olduğu Kürtçülük faaliyetleri birçok kişi tarafından bilinen Cemilpaşazade Ekrem Bey’in yargılama sonunda hapis cezası alarak idamdan kurtulmasını, Ali Saib ve Lütfü Müfid’e rüşvet olarak verilen binlerce kırmızı altın neticesinde olduğunu söylemektedir.175 Bunun yanında dönemin Van Milletvekili İbrahim Arvas “Elaziz İstiklal Mahkemesi’nde kelle müzayedesi yapılıyordu” dedikten sonra beş yüz altına bir kelle alıp satıldığını ve Ali Saib Bey’in Ankara’ya dönerken altmış bin altın ile geldiğini söylemektedir. Arvas, aynı iddiaları Ahmet Süreyya Bey içinde tekrarlamaktadır.176 Bu konuda Şark İstiklal Mahkemesi dosyaları arasında dikkat çekici bir belge bulunmaktadır. Belge, Urfa’da bulunan Badilli aşireti reisi Said Bey’i kurtarmak için Ali Saib Bey’in Urfa’ya gelerek 500 madenî altın pazarlığı yaptığına dair olan bir ihbarnamedir. Kırık ve bozuk bir hatla yazılmış olan ve imza yerinde Dündar ismi yazılı olan mektup şöyledir: Bey Efendi Ali Saib Bey geçende Urfa’ya yalnız gelip gitmesini takiben kulaktan kulağa Badilli Said Bey’in adamlarıyla konuşarak merkumu kurtarmak için beş yüz madenî altın pazarlık ettikleri, buna binaen Said Bey’in dehalet edeceği ahali arasında söylenmiş idi. Öylece de teslim oldu. İstiklal Mahkemesinin burada hiçbir işi olmadığı halde mahza Said Bey’in bütün pisliklerini temizlemek için geldiği, Said Bey’in mahrem adamının rivayetine atfen                                                              173 Fergan, age, s.105-106. Ankara İstiklal Mahkemesinde de yargılanan Eşref Edip benzer bir şeyi bu mahkeme içinde söyleyerek şunları söylemektedir: “Mahkeme heyetinin yan arkasında yan tarafta bir zat daha var; Mustafa Kemal Paşa’nın yaveri. Resmen heyete dahil değil, fakat mahkemede özel bir mevki sahibi, tıpkı kapitülasyonlar devrinde mahkemelerde bulunan konsoloslar gibi” Fergan, age, s.50-51. 174 Ahmet Cevdet Çamurdan, Bir İbret Levhası Adaletin Tecellisi İle Sonuçlanan Korkunç İftira Olayı, Fersa Matbaası, Ankara 1978, s.1-3. 175 Kadri Cemil Paşa, age, s.101. 176 İbrahim Arvas, Tarihi Hakikatler, Arı Matbaası, Aralık 2005. s.89-90. 81 kulaktan kulağa söyleniyor. Fasık-ı mahrum olmanızı Cumhuriyet’in şerefini korumanızı arz eylerim. Dündar177 Mahkeme Reisi Mazhar Müfit Bey, Hamvizade Said Bey’in konağında misafir bulunduğu bir sırada, 4 Temmuz 1925 Cumartesi günü, on beş yaşlarında bir genç, konağın bahçesinde bulunan hizmetçilerden birisinin yanına gelerek Mahkeme reisi Mazhar Müfit Bey’e verilmek üzere bu mektubu vererek oradan uzaklaşmıştır. Ardından mektup Said Bey’e ulaştırılmış o da Ali Saib Bey’e vermiştir. Ali Saib Bey ise mektubu Şark İstiklal Mahkemesi Savcılığına, Ahmet Süreyya Bey’e vermiştir. Bundan sonra mektubun kim tarafından gönderildiği ile ilgili tahkikat başlamıştır. Yapılan tahkikat sonunda mektubu Urfa’nın Karaburç mahallesinden kasap çırağı Mahmudelbarut oğlu Hüseyin’in getirdiği anlaşılmıştır. Hüseyin ilk başta mektubu getirenin kendisi olduğunu inkâr etmesine rağmen, daha sonra şallı aba giyen bir şahıs tarafından bu mektubun kendisine verildiğini, yakalandığı takdirde de inkâr etmesini tembih ettiğini ayrıca bu iş için para da aldığını itiraf etmiştir. Tahkikatın ilerleyen safhalarında bu mektubu Hüseyin’e veren kişinin Ahmed oğlu Reşid namında birisinin olduğu anlaşılmış, ancak o da bunu inkâr etmiştir. Ahmed Süreyya Bey, mektubun kırık ve bozuk bir hatla yazılmış olmasına rağmen düzgün bir ifade ile yazılmış olmasının, mektubu yazan kişinin tahsili yerinde düzgün ifadeye muktedir bir şahıs olduğunu gösterdiğini ve bilerek bozuk yazıldığı kanaatinde olduğunu tutmuş olduğu raporda söylemiştir. Ancak dosyada konuyla ilgili herhangi bir belge olmadığı için meselenin nasıl sonuçlandığı ve bu kişiler hakkında ne gibi bir yaptırım uygulandığı bilinmemektedir. Ömrünün sonlarına doğru Ali Saib Bey’in başından geçen ve Atatürk’ün onu “gönül defterinden silmesine” sebep olan bir diğer önemli olay ise 1935 yılında Atatürk’ü hedef alan bir suikast teşebbüsüne adının karışmasıdır. 1935 yılında yaşanan bu olay yüzünden Ali Saib Bey’in dokunulmazlığı kaldırılarak hâkim karşısına çıkarılmıştır. Ankara Cumhuriyet Savcısı olayı Çerkez Ethem ile Ali Saib Bey’in tertip ettiğini                                                              177 İM/T12/90/829/6/1-13 82 söylemesine rağmen, yapılan yargılamada Ali Saib Bey iddiaları reddetmiş ve sonuçta hakkında beraat kararı verilmiştir.178 1.1.3. Lütfi Müfit Özdeş 1290 (1874) İstanbul doğumlu olan Lütfi Müfit Bey’in; babası Nuri Bey, annesi Gülsüm Hanım’dır. 1901’de Mülazım, 1904’te Erkan-ı Harp Yüzbaşısı olarak Erkan-ı Harbiye’den mezun oldu. Mezuniyetinin ardından orduya katılmak için beklerken on arkadaşıyla birlikte bazı “gizli eylemleri” neticesinde hapse girdi. Birkaç hafta sonra serbest kaldı ve Beşinci Ordu merkezi olan Şam’a gönderildi. Burada iki yıllık staj müddetini tamamladıktan sonra Kolağası olarak Ordu Erkan-ı Harbiyesine nakil edildi. 1906’da Halep, 1907’de Selanik’e nakledildi. Meşrutiyette Selanik Harbiyesinde olan Lütfi Müfit Bey, 1909 senesi başında 20. Alay 2 Tabur Kumandanı olarak Köprülü’de bulundu. 31 Mart Hadisesi’nde İstanbul’a gelerek Hurşit Paşa Divan-ı Harbi’nde çalıştı. Altı ay kadar Erkan-ı Harbiye Harita Şubesinde çalıştı. 1910’da Yemen’e Binbaşı olarak gitti. Balkan Harbi’nde Yozgat Fırkası Erkan-ı Harbi olarak çalıştı. 1914’te Erkan-ı Harb-i Umumiye 3. Şubesinde çalıştı ve 7. Alay Kumandanı oldu. Harb-i Umumi’de alayıyla birlikte Birinci Kuvve-i Seferiye olarak İran’a geçti. Dilman ve Çağlayan Harbi’ni yaptı. 1916’da Umum Depo Kıtaatı Müfettişliği Heyet-i Erkan Reisi oldu. 1917’de Galiçya’ya 10. Alay Kumandanı olarak gitti. Aynı yılın sonunda on zabitiyle birlikte Kırım ve havalisinde, oradaki Türklerin teşkilâtına gizlice görevlendirildi. 1921 senesine kadar İstanbul’da kaldı ve İstanbul’daki Karakol Grubu ile ve kısmen Müdafaa-i Milliye Grubuyla çalıştı. Aynı yıl Anadolu’ya geçti ve Sakarya Harbi’nde Yahşihan Menzili Erkan-ı Harp Reisi olarak bulundu. Ardından Konya’da 1. Alay Depo Kumandanlığı’na ve sonrasında Karahisar cephesinde bulunan 135. Alay Kumandanlığı’na nakledildi. Büyük Taarruz’da, alayıyla birlikte Karahisar’a girdi. Başkumandanlık Harbi’nde Yunanlılarla Eşme Muharebesi yaptı. Piyade olarak İzmir’e, 10 Eylül sabahı girdi. Bilahare 57. Alay Liva Kumandanlığı’na tayin edildi. 1923’te emekliye ayrıldı. 1924’de ara seçimle İkinci Meclis’e Kırşehir Mebusu olarak girdi. Şark İsyanı’nın başlamasından sonra Mahkemeye                                                              178 Ahmet İlyas, “Milli Mücadele Döneminde Önemli Bir Şahsiyet: Ali Saib Ursavaş”, Turkish Studies 2015, s.242-243. 83 aza oldu. Bundan sonra III., IV. ve V. Dönem Kırşehir Milletvekilliği yaptı ve 18 Nisan 1940 tarihinde öldü.179 Okul yıllarından itibaren Mustafa Kemal Paşa ile yakın arkadaş olduğu bilinen Lütfi Müfit Bey, faaliyet süresi boyunca Şark İstiklal Mahkemesi azalığını yerine getirmiştir. Mahkeme Savcısı Ahmed Süreyya Bey ile yaptığı bir tartışmada “Bizim muayyen, millî gayemiz vardır. Ona varmak için ara sıra kanunun fevkine de çıkarız” diyen Mahkeme üyesidir. 1.1.4. Ahmet Süreyya Örgeevren 1304 (1888) Balıkesir Sındırgı doğumlu olan Ahmet Süreyya Bey’in; babası Hilmi Bey, annesi Hasibe Hanım’dır. İbtidai ve Rüşdi tahsilini Sındırgı’da, İdadi tahsilini ise Bursa’da yaptı. 1906 senesinde İstanbul Hukuk Mektebine girdi ve 1910’da mezun oldu. Önce Razlık kazası Savcılığına tayin oldu, daha sonra sırasıyla Taşoz, Edremit kazaları Savcılıklarında bulundu. Daha sonra Karaisalı Bidayet Mahkemesi Reisliğine terfi etti. Ardından Hayrabolu Hâkim Münferit Muavinliğine tayin olunan Ahmed Süreyya Bey oradan istifa ederek İzmir’e geldi ve avukatlık yapmaya başladı. 1914 senesinde İhtiyat Zabitan Mektebi’ne giren ve Birinci Mürettip olarak Dördüncü Ordu emrine giden Ahmet Süreyya Bey, umumi seferberlik devam ettiği müddetçe asker olarak çalıştı. Terhis olduktan sonra Almanya’ya gidecek olan hukukçular arasında yer almak için sınava girip kazanmasına rağmen Mondros Mütarekesi’nin imzalanması üzerine Almanya’ya gidemedi ve akabinde Aydın sancağı Sulh Hâkimliğine tayin edildi. Aydın’da bu görevi yürütürken İzmir’e gelen Ahmet Süreyya Bey, İzmir’in işgal edilmesi ve Yunanlıların izin vermemesi üzerine Aydın’a geri dönemedi ve altı ay kadar İzmir’de kalarak burada hâkimlik yaptı. Daha sonra bir fırsatını bulup Nazilli’ye kaçtı ve bakanlıktan aldığı emir üzerine mahkemesini Söke’ye naklederek bir buçuk sene orada çalıştı. Burada Kuva-yı Milliye teşkilâtına da dâhil oldu. Söke’nin işgal olunması üzerine Muğla’ya geldi ve burada Büyük Taarruz’dan on gün evvel elli neferlik bir müfreze teşkil ederek silahlandırdı. Ardından 4-5 Eylül 1922 tarihinde Söke üzerine yürüyerek Söke’nin geri alınmasında yer aldı. İzmir’in geri alınmasından sonra müfrezesini dağıtarak bir müddet fahri olarak Birinci Kolordu İstihbaratında çalıştı. Bundan sonra tekrardan avukatlık yapmaya başlayan Ahmet Süreyya                                                              179 TBMM Arşivi 564 Numaralı Sicil Dosyası Tercüme-i Hal Varakası; TBMM Albümü, Cilt 1 s.107; Şark İstiklal Mahkemesi, Cilt 6/1, s.8; Mustafa Müjdeci, Cem Karakılıç, “Atatürk’ün Okul, Silah ve Dava Arkadaşı Miralay Lütfi Müfit Özdeş: Hayatı ve Askeri-Siyasi Faaliyetleri”, History Studies, 2013, s.120- 145. 84 Bey, 2. Dönem Karesi mebusu olarak TBMM’ye girdi ve Şeyh Said İsyanı’nın başlamasından sonra Şark İstiklal Mahkemesi’ne Savcı olarak seçildi. Şark İstiklal Mahkemesi Savcılığı görevine başladıktan sonra Mahkeme’nin Diyarbekir’deki ilk dönem yargılamalarını bitirip Elaziz’e geçtiği sırada bir müddet izinli olarak Ankara’ya gitti. Daha sonra tekrardan görevine dönen Ahmet Süreyya Bey, Şark İstiklal Mahkemesi kapanana kadar Mahkeme’nin Savcılık görevini yürüttü. Daha sonra IV. Dönem Aksaray, V., VII. ve VIII. Dönem Balıkesir, VI. Dönem Bitlis Milletvekilliklerinde bulunan Ahmet Süreyya Bey 7 Ağustos 1969 yılında öldü.180 Taha Akyol, Ahmet Süreyya Bey’in eskiden liberal-muhalif çizgideyken Şeyh Said isyanı üzerine radikalleştiğini ve inkılâpçı kanada katıldığını, ancak birikimli bir hukukçu olduğunu söylemektedir.181 Ahmed Süreyya, Şark İstiklal Mahkemesi’nin hukukçu üyesidir ve hatıratında Mahkeme Heyetinden farklı olarak hukuk çerçevesinde faaliyet gösterdiğini ve bu yüzden Mahkeme üyeleri ile arasında geçen tartışmaları anlatmaktadır. Bunun yanında gazetecilerin İstiklal Mahkemesinde yargılanmasına karşı çıktığını, hatta tutuklanarak Diyarbekir’e getirilen gazetecilerin, kendisinin mahkeme heyetinden farklı düşündüğünü gördükleri zaman biraz müsterih olduklarını söylemektedir.182 Ancak İstanbul basınını susturmak için İstanbul da bir İstiklal Mahkemesi kurulmasını isteyen kişi de Ahmet Süreyya Bey’dir.183 1.1.5. Avni Doğan 1308 (1892) Yozgat doğumlu olan Avni Bey’in babası; Hayrullah Bey, annesi Zehra Hanım’dır. İbtidai tahsilini Yozgat’ta tamamladıktan sonra İstanbul Sultanisinde okuyarak 1909 yılında mezun oldu. Daha sonra Mülkiye-i Şahaneye girerek 1913’de mezun oldu. Aynı yıl Sadaret Mektubi Kalemi Hulefalığına ve dört ay sonra Sadaret Umur-ı Mühimme ve Kalem-i Mahsus Hulefalığına terfi etti. 1914’te İhtiyat Zabit Mülazımı olarak Kafkas, Çanakkale, Medine cephelerinde bulunarak Harb-i Umumi’ye iştirak etti. Terhisinden sonra Adana’da Fransız işgaline karşı Yeni Adana gazetesini çıkardı. Bunun üzerine 1920’de Fransızlar tarafından Adana’dan sürüldü. Aynı yıl önce Boğazlıyan ve daha sonra Ereğli Kaymakamlığına atandı. 1921’de Ereğli Kaymakamlığından istifa ederek ticaretle uğraşmaya başladı. Birkaç ay sonra, seferberliğe                                                              180 TBMM Arşivi 542 Numaralı Sicil Dosyası Tercüme-i Hal Varakası; TBMM Albümü, Cilt 1 s.104; Şark İstiklal Mahkemesi, Cilt 6/1, s.9. 181 Akyol, age, s.463-465. 182 Örgeevren, age, s.281. 183 Akyol, age, s.456. 85 iltihak ederek Milli Mücadele’ye iştirak etti. 1923 senesinde Bozok Mebusu olarak Büyük Millet Meclisi’ne katıldı. Şark İstiklal Mahkemesi’nin kurulmasından sonra Mahkeme üyeliğine seçildi. III., IV. ve V. (İstifa: 01.10.1936 Konya Valiliğine atanması nedeniyle) Dönem Yozgat, VI. ve VII. (İstifa: 02.08.1943) Dönem Çankırı, IX. Dönem Yozgat, XI. Dönem Ankara, XII. Dönem Kastamonu Milletvekilliği ve Kurucu Meclis’te Devlet Bakanlığı yaptı. Bu arada Kastamonu, Samsun ve Ankara Valilikleri de yapan Avni Doğan 14 Haziran 1965 yılında öldü.184 Şark İstiklal Mahkemesi heyeti teşekkül ettiğinde 31 yaşında Mahkemenin en genç üyesi (yedek üye) olarak heyete katılan Avni Bey, Savcı Ahmet Süreyya Bey’in yokluğunda Mahkeme Savcılığı görevini yerine getirmiştir. 1.1.6. Hacim Muhittin Çarıklı 1297 (1881) Uşak doğumlu olan Hacim Muhittin Bey’in; babası Ahmet Muhittin Bey, annesi Hatice Nâfia Hanım’dır. 1901’de İzmir Mekteb-i İdadisi’nden, 1904’te Mekteb-i Mülkiye’den mezun oldu. 1907 Temmuz ayına kadar Aydın’da Maiyet Memurluğu yaptı. Ardından İzmir merkez ile Denizli ve Saruhan livalarında da aynı vazifede bulundu. Daha sonra sırasıyla Kula kazası Kaymakam Vekilliği; Burhaniye, Gönen, Bergama, Tavas, Çeşme Kaymakamlıklarında bulundu. Daha sonra 1914 ile 1915 tarihlerinde Aydın Polis Müdüriyetinde bulundu. Ardından yine sırasıyla Akhisar Kaymakamlığı ile Havran ve Karesi Mutasarrıflıklarında bulunduktan sonra İzmir’in işgali üzerine Balıkesir bölgesinde Kuva-yı Millîye’de çalıştı ve Heyet-i Merkeziye Riyasetinde bulundu. İstanbul’da toplanan son Osmanlı Mebusan Meclisi’ne Karesi Mebusu olarak girdikten sonra İstanbul’un işgali üzerine firar ederek Birinci Büyük Millet Meclisi’ne Karesi Mebusu olarak iştirak etti. İkinci Meclis’e Giresun Mebusu olarak giren Hacim Muhittin Bey, Konya İstiklal Mahkemesi azalığı ve Elcezire İstiklal Mahkemesi Başkanlığını yaptı. Şeyh Said İsyanından sonra kurulan Şark İstiklal Mahkemesi’nin başkanlığına seçilmekle birlikte, henüz Mahkeme göreve başlamadan önce sağlık sorunlarını göstererek başkanlıktan istifa etti ve yerine Mazhar Müfit Bey seçildi. Ancak Mazhar Müfit Bey’in istifasından sonra tekrardan 14 Kasım 1925 tarihinde Mahkeme Başkanlığına seçildi, bu görevi bir sene ifa ettikten sonra 20 Kasım 1926’da istifa etti. İkinci Dönem Giresun Milletvekilliğinden başka III. Dönem Giresun, IV., V., VI., VII. ve                                                              184 TBMM Arşivi 466 Numaralı Sicil Dosyası Tercüme-i Hal Varakası; TBMM Albümü, Cilt 1 s.87; Şark İstiklal Mahkemesi, Cilt 6/1, s.6; Aybars, age, s.408. 86 VIII. Dönem Balıkesir Milletvekilliklerini de yapan Hacim Muhittin Bey 5 Aralık 1965’te öldü.185 1.1.7. Abdülhak Fırat 1297 (1881) Erzincan doğumlu olan Abdülhak Bey’in; babası Mehmet Sıdkı Efendi, annesi Aliyye Hanım’dır. 1899 senesinde Mekteb-i Harbiye’ye girdi ve 1901’de Mülazım-ı Sani olarak mezun oldu. Kıtaat-ı redife ve muzaffada, Erkan-ı Harbiye ve Divan-ı Harplerde vazife gördü. 1909 tarihinde İstanbul Hukuk Mektebi’ne girdi ve 1914’te mezun oldu. Yüzbaşı olarak Balkan Harbi’ne iştirak etti. Onuncu Kolordu Erkan-ı Harbiyesi Harekât Şubesi’nde ve Edirne’nin geri alınmasında Sol Cenah Ordusu Üçüncü Mehâkim Şubesi Müdüriyeti’nde bulundu. Harpten sonra Harbiye Nezareti Umur-ı Mehâkim Müdüriyeti Azalığıyla Encümen-i Adliye-i Askeriye Azalığında bulundu. 1915’te Harb-i Umumi’ye iştirak ederek 1918 senesine kadar 151. Alay Üçüncü Tabur Kumandanlığında ve Kırk Sekizinci Fırka Erkan-ı Harbi vekâletinde hizmet ederek çeşitli mevki ve cephelerde bulundu. Harb-i Umumi’den sonra İstanbul Usera Müfettişliği Tahkikat Şubesi Müşavir-i Adliliği’nde ve Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Dördüncü Kavanin ve Nizamat Şubesi’nde çalıştı. 1921’de Harekât-ı Milli’ye iştirak ederek Millî Mücadele’nin sonuna kadar Müdafaa-i Milliye Vekâleti Umur-ı Mehâkim Müdür Vekâletinde, Birinci ve Yedinci Depo Alaylarının İkinci ve Dördüncü Tabur ve Yirmi Birinci Fırkanın 16. Kafkas Alayının İkinci Tabur Kumandanlıklarında ve aynı alayın Divan-ı Harp Riyasetinde bulundu. Sonrasında tekrardan Müdafaa-i Milliye Vekâleti Umur-ı Mekahim Muavinliğiyle Hukuk Müşavirliği Vekâletinde bulunduğu sırada, İstanbul’un Millî Hükümet’e iltihakı üzerine memuriyetine ek olarak İstanbul İstitlaat Komisyonu Müşavir-i Adliliğini ifa etti. Daha sonra Müdafaa-i Milliye Vekâleti Muhakemat Şubesi Müdürü olarak bulunduğu esnada İkinci Dönemde araseçimle Erzincan Mebusu seçilmesi üzerine Binbaşılıktan emekliye ayrılarak Meclis’e giren Abdülhak Bey, Şark İstiklal Mahkemesi’nin kurulmasından bir yıl sonra Mahkeme’nin bir Savcı yardımcısına ihtiyaç duyması neticesinde 15 Mayıs 1926 tarihinde Şark İstiklal Mahkemesi’ne Savcı Yardımcısı olarak seçildi ve dokuz ay bu görevde bulundu. Bundan                                                              185 TBMM Arşivi 251 Numaralı Sicil Dosyası Tercüme-i Hal Varakası; TBMM Albümü, Cilt 1, s.96; Şark İstiklal Mahkemesi, Cilt 6/1, s.7. 87 sonra III., IV., V., VI., VII. ve VIII. Dönem Erzincan Milletvekilliklerini de yapan Abdülhak Bey 3 Nisan 1953’te öldü.186 1.1.8. İbrahim Tolon 1296 (1878) Karadeniz Ereğlisi doğumlu olan İbrahim Bey’in; babası Hurşit Bey, annesi Fatma Hanım’dır. İbtidai, Askeri Rüşdi ve İdadi tahsillerinden sonra 1899 senesinde Mekteb-i Harbiye’den Piyade Mülazım-ı sanisi olarak mezun oldu. 1903’te Mülazım-ı evvel 1908’de Yüzbaşı, 1916’da Binbaşı ve 1923’te Kaymakam rütbesine terfi etti. Jandarma Zabit Mektebi Müdürlüğü’nden sonra İkinci Büyük Millet Meclisi’ne Kocaeli Mebusu olarak katıldı. İkinci Dönem Kocaeli mebusluğu yaptığı sırada Hacim Muhittin Bey’in Mahkeme Riyasetinden istifası ve yerine Ali Saib Bey’in seçilmesi üzerine 6 Aralık 1926’da Mahkeme üyeliğine seçildi ve bu görevi üç ay yerine getirdi. Bundan sonra III., VI. ve VII. Dönem Kocaeli Milletvekili de yapan İbrahim Bey 2 Aralık 1956’da öldü.187 1.2. Mahkeme Savcılığı Şark İstiklal Mahkemesi’nin Savcılık görevini yürüten ilk kişi, bir hukukçu olan Ahmed Süreyya Bey oldu. Ancak onun izinli olduğu bir dönemde, bu görevi Mahkemenin yedek üyesi ve Mülkiye mezunu olan Avni Doğan idare etti. Mahkeme savcılığı yoğun bir mesai ile çalışmaktaydı. Mahkemeye gelen bütün evraklar savcılığın elinden geçiyordu. Savcı, bu yoğun evrak mesaisinin yanında duruşmalarda da bizzat bulunuyordu. Bu yoğun mesai neticesinde, İstiklal Mahkemesi Savcısının talebi üzerine, 5. Kolordu Kumandanlığı Adli Müfettişi olmakla birlikte 3. Ordu Müfettişi Kâzım Bey’in müşaviri olarak çalışmakta olan Münir Bey, İstiklal Mahkemesi Savcılığına yardımcı olmak amacıyla geçici olarak görevlendirilmişti.188 Ancak savcılığın yoğunluğunun giderek artması üzerine, gerektiğinde savcının yerine duruşmalara katılabilecek bir savcı yardımcısının varlığına ihtiyaç duyulmuştu. Bu ihtiyacı karşılamak üzere Şark İstiklal Mahkemesi’nin talebi doğrultusunda mahkemeye bir Savcı Yardımcısı seçmek için önce İstiklal Mehâkimi Kanunu düzenlendi, ardından 15 Mayıs 1926 tarihinde Mahkeme için                                                              186 TBMM Arşivi 499 Numaralı Sicil Dosyası Tercüme-i Hal Varakası; TBMM Albümü, Cilt 1, s.94; Şark İstiklal Mahkemesi, Cilt 6/1, s.5. 187 TBMM Arşivi 567 Numaralı Sicil Dosyası Tercüme-i Hal Varakası; TBMM Albümü, Cilt 1, s.108; Şark İstiklal Mahkemesi, Cilt 6/1, s.7. 188 İM/T12/90/827/66/5 88 Savcı Muavini seçildi. Savcı Muavinliği görevine seçilen Erzincan Mebusu Abdülhak Bey, aslen asker olmakla birlikte hukuk eğitimi de almıştı. 189 Savcılığın görev ve yetkileri İstiklal Mehâkimi Kanunu ile düzenlenmişti. Öncelikle İstiklal Mehâkimi Kanunu’nun 6. maddesine göre Savcı’nın Mahkeme kararlarına itiraz hakkı bulunmaktaydı. Şark İstiklal Mahkemesi’nin aldığı kararlara bakıldığında Savcının bu hakkını nadir olarak kullandığı anlaşılmaktadır. Buna örnek olarak 462 numaralı karara yapılmış olan itiraz gösterilebilir. 2 Mayıs 1926’da Nazimiye Kaymakamı İsmail Hakkı Bey hakkında, vazifede tekâsül ve terahi (tembellik ve ihmal) fiilinden dolayı verilen mahkûmiyet kararına, Savcı Ahmed Süreyya Bey “Ruh-ı madelet (adillik) ve ahkâm-ı kanuniyeye münafi (aykırı)” olduğu gerekçesiyle itiraz etmiştir. Neticede Mahkeme’nin verdiği karar 25 Ekim 1926 tarihinde Meclis’te görüşülmüş ve Kaymakam İsmail Hakkı hakkında verilen cezanın iptaline karar verilmiştir.190 Mahkeme Savcılığı ile ilgili bir diğer düzenleme, İstiklal Mehâkimi Kanunu’nun 8. Maddesi ile yapılmıştır. Buna göre Mahkeme’nin vasıta-i muhaberesi yani diğer makamlarla haberleşme merkezi olarak Savcılık makamı kabul edilmişti. Ancak bazı makamlar, bazı dosyaları Mahkeme Başkanlığına gönderiyordu. Bu yüzden Savcılık bu makamları uyararak, bu tarz işlemlerin karışıklığa sebebiyet verdiğini bildirmişti.191 İstiklal Mahkemesi Savcılığı, yargı sahasında bulunan yerel savcılıklarla birlikte çalışmaktaydı. Yerel savcılıkların görevi, İstiklal Mahkemesinin yetki alanına giren suçlarla ilgili tahkikatı tam bir şekilde yaptıktan sonra fezleke hazırlayarak İstiklal Mahkemesine göndermekti. Yerel savcılıkların men-i muhakeme ve lüzum-ı muhakeme yani soruşturmanın açılması veya kovuşturmaya yer olmadığına dair karar vermeye yetkileri yoktu. İstiklal Mahkemesinin bakacağı suçlar hakkında tahkikat ve takibat icrası İstiklal Mahkemesi Savcılığına aitti.192 Bunun yanında yerel mahkemelerin men-i muhakeme kararı verme yetkisi olmamasına rağmen 14 Ocak 1926 tarihinde Kiğı Müstantikliğinin (Sorgu Hâkimliği) bir mahkûm hakkında verdiği men-i muhakeme kararının İstiklal Mahkemesi Savcılığı tarafından uygun görülerek tasdik edildiği belgelerden anlaşılmaktadır.193                                                              189 İM/T14/60/630/32/33 190 İM/T12/92/834-2/86/12 191 İM/T12/90/827/15/1 192 İM/T12/88/819/27/1-2 193 İM/T12/85/816-1/15/13-14-15 89 Ahmed Süreyya Bey’in yerel savcılıklarla bazı sıkıntılar yaşadığı anlaşılıyor. Savcılık, devamlı bir şekilde, yerel savcılıklardan gönderilen tahkikat evraklarının noksan olduğundan şikâyet etmektedir. Savcı, belirgin bir suçla zanlı olmayan, haklarında tam bir tahkikat yapılmayan ve tahkikat evrakı gönderilmeyen bir kimsenin mahkemeye sevk edilmesini kesinlikle istemiyordu. Hatta 24 Aralık 1925’te Maden Savcılığı’na yazdığı yazı ile evrakların bir daha noksan gönderilmesi halinde, ilgili olan şahıslar hakkında “muamele-i intibahiye” icra edileceğini yazmıştır.194 Mahkeme, kendisine gönderilen maznunların tahkikatlarının tam olarak yapılmasını ve bu evrakların gönderilmesini istemekte idi. Bu tür işlemleri tamamlanmayan zanlıların gönderilmesi istenmiyordu. 1.3. Mahkeme Heyeti Arasındaki Görüş Ayrılıkları Mahkeme heyeti, birbiriyle uyumlu ve iyi geçinebilmiş bir heyet gibi görünmemektedir. Avni Doğan hatırasında, “İstiklal Mahkemesi başkan ve azaları arasında normal bir münasebetin kurulduğunu görmek nasip olmadı” diyerek bu durumu gözler önüne sermiştir. Heyet daha Diyarbekir’e varmadan kimin otomobili önden gidecek gibi basit bir protokol meselesinden dolayı küfür ve tartışmalar yaşamıştı. Mahkeme Heyeti, dava sonunda karar almak için bir odaya toplandıkları zaman bile çok büyük tartışmalar yaşanıyor, hatta silahlar bile çekiliyordu. 195 Mahkeme azasından Ali Saib Bey’in Mahkeme’nin tüm işlerine vakıf olmaya çalışması ve Savcılığın yapmış olduğu yazışmalardan bile haberdar olmak istemesinin Ahmed Süreyya Bey’i ciddi anlamda rahatsız etmiş olduğu anlaşılıyor.196 Öncelikle Mahkeme’nin görev ve yetkileriyle ilgili, heyet arasında ciddi tartışmalar yaşanmış ve bu tartışmalar Ankara ile yapılan yazışmalar ile son bulabilmişti. Ahmed Süreyya Bey, İstiklal Mahkemesinin, İstiklal Mehâkimi Kanunu’ndaki yargılama yetkisiyle sınırlı olduğunda ısrarcı davranmaktaydı. Ancak başta Ali Saib Bey olmak üzere diğer iki aza; Ceza Kanunu’nun bütün madde ve hükümleriyle ilgili fiillerin muhakemelerini yapma taraftarı idiler. Çünkü Ankara İstiklal Mahkemesi öyle yapmaktaydı. Ahmed Süreyya Bey’in hatıratında genişçe anlattığı bu tartışmalar sonrasında Ankara ile yazışmalar yapılmış ve Şark İstiklal Mahkemesi’nin bakacağı suçlarda genişletilmişti.197                                                              194 İM/T12/88/819/27/4 195 Doğan, age, s.171. 196 Örgeevren, age, s.114. 197 Örgeevren, age, s.132-149. 90 Benzer durum gazetecilerin yargılanmasında da yaşanmıştı. Gazetecilerin yargılanması meselesinde Mahkeme Heyeti arasında görüş ayrılığı vardı. Ahmed Süreyya Bey gazetecilerin davaya dahil edilmeleri konusunda isteksiz davranmış olmasına rağmen Mahkeme Heyeti, gazetecileri Şeyh Said davasına dahil etmişti. Daha sonra gazetecilerin müstakil olarak yargılandığı davanın savcılığını yapan Avni Doğan ise gazetecilerin cezalandırılması yolunda Mahkeme Heyeti tarafından baskıya maruz kaldığını hatıralarında anlatmıştır. 2. Mahkemenin Hukuki Dayanakları 2.1. Hıyanet-i Vataniye Kanunu Hıyanet-i Vataniye Kanunu, Büyük Millet Meclisi’nin açılmasından kısa bir süre sonra 29 Nisan 1920 yılında kabul edilen 2 Numaralı kanundur ve İstiklal Mahkemelerinin kuruluş süreci bu kanunun kabulüyle başlamıştır. Millî Mücadele’nin devam ettiği ve Meclis’in Anadolu üzerindeki otoritesini henüz tesis edememiş olduğu süreçte çıkarılan bu kanunla asker kaçaklarının önüne geçerek hem Millî Mücadele’nin başarısı, hem de kamu düzeninin sağlanması amaçlanmıştı. Kanun metni şu şekildedir: Hiyanet-i Vataniye Kanunu Birinci Madde - Makam-ı muallâ-yı hilâfet ve saltanatı ve memâlik-i mahrusa-i şahaneyi yed-i ecanipten tahlis ve taarruzatı def maksadına matuf olarak teşekkül eden Büyük Millet Meclisi’nin meşruiyetine isyanı mutazammın kavlen veya fiilen veya tahriren muhalefet veya ifsadatta bulunan kesan, hain-i vatan addolunur. İkinci Madde - Bilfiil hiyanet-i vataniyede bulunanlar salben idam olunur. Fer-an zimedhal olanlar ile müteşebbisleri Kanun-ı Ceza’nın kırk beşinci ve kırk altıncı maddesi mucibince tecziye edilirler. Üçüncü Madde - Vaiz ve hitabet suretiyle alenen veya ezmene-i muhtelif eşhas-ı muhtelifeyi sırren ve kavlen hıyanet-i vataniye cürmüne tahrik ve teşvik edenlerle işbu tahrik ve teşviki suver ve vesait-i muhtelife ile tahriren ve tersimen irtikâp eyleyenler muvakkat küreğe konurlar. Tahrikât ve teşvikat sebebiyle madde-i fesat meydana çıkarsa muharrik ve müşevvikler idam olunurlar. Dördüncü Madde - Hiyanet-i vataniye maznunlarının merci-i muhakemesi ika-ı cürüm edilen mahaldeki Bidayet Ceza Mahkemesi’dir. Ahval-i müstacele ve fevkalâdede 91 maznunun derdest edildiği mahal mahkemesi de icra-yı muhakeme ve ita-yı karara salâhiyettardır. Beşinci Madde - Hiyanet-i vataniye maznunlarının muhakemesi bidayet ceza mahkemelerinden verilecek gayr-i muvakkat tevkif müzekkeresi üzerine herhalde mevkufen icra edilir. Altıncı Madde - Zabıta-i adliye memurlarının tanzim edecekleri tahkikat-ı ibtidaiye evrakı daire-i istintaka tevdi olunmaksızın mahallin en büyük mülkiye memuruna ita olunur ve onun tarafından dahi müddei-i umumiler vasıtasıyla yirmi dört saat zarfında mahkemeye verilir. Yedinci Madde - Hiyanet-i vataniye maznunlarına ait muhakemat, bir sebeb-i mücbir olmadıkça âzami yirmi günde hükme rabt olunacaktır. Bu müddeti bilâ-sebeb-i mücbir tecavüz ettiren mahallî zabıtası ile mahkeme heyeti Kanun-ı Ceza’nın yüz ikinci maddesi zeyli mucibince cürmünün derecesine göre tecziye edilmek üzere mâfevki mahkemesince muhakemesi bi’l-icra âzami yirmi gün zarfında hükme rabt edilecektir. Sekizinci Madde- İşbu kanuna tevfikan mehâkimden sâdır olacak mukarrerat katî olup Büyük Millet Meclisince ba’de’t-tasdik mahallerinde infaz olunur. Tasdik edilmediği takdirde Meclis’ce ittihaz edilecek karara tevfik-i muamele olunur. Dokuzuncu Madde - İşbu cerâimin emr-i muhakemesi için mahkemelerce istenilen şahsa, celp ve davete hacet kalmaksızın bilâ-hüküm ihzar müzekkeresi tastır kılınır: Onuncu Madde - İsyana iştirak etmeyen eşhas hakkında li-garezin isnadatta bulunanlar isnat ettikleri cürmün cezasıyla mücazat olunurlar. On Birinci Madde - Haklarında gıyaben hüküm sâdır olan eşhas, derdestlerinde işbu kanuna tevfikan yeniden ve vicahen muhakemeleri icra olunur. On İkinci Madde - İşbu kanun her mahallin idare âmiri tarafından nahiye ve kaza, liva ve vilâyat merkezlerine ve köy heyet-i ihtiyariyeleri, müçtemian celb edilerek ifham ve suret-i tebliği mutazammın heyet-i mezkûre azalarının imzalarını havi zabıt varakaları tutularak idare meclislerince hıfzedilmekle beraber kavaninin neşir ve ilânı hakkındaki kanuna tevfikan ayrıca neşir muamelesi dahi yapılacaktır. On Üçüncü Madde - İşbu kanunun icra-yı ahkâmına Büyük Millet Meclisi memurdur. On Dördüncü Madde - İşbu kanun her mahalde tarih-i tebliğ ve ilânından kırk sekiz saat sonra mer'i olacaktır. 29 Nisan 1336 ve 30 Recep 1338 92 14 maddeden oluşan Hıyanet-i Vataniye Kanunu, kabul edilmesinden sonra Bidayet Mahkemeleri ile Divan-ı Harpler tarafından uygulamış ancak bu iki mahkemenin, ihtilal döneminin olağan üstü koşullarına göre çalışamaması neticesinde Kanun’un dört aylık uygulama süresinde istenilen sonuç alınamadı. Bunun üzerine 11 Eylül 1920’de Firariler Hakkında Kanun kabul edilerek İstiklal Mahkemelerinin kurulması kararlaştırıldı. Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun bazı maddeleri zaman içerisinde değişikliğe uğramıştır. İlk değişiklikler -saltanatın kaldırılmasından sonra yaşanan gergin ortamda, Meclis’in dağılmasından bir gün önce- 15 Nisan 1923’te 334 ve 335 sayılı kanunlarla Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun 1. ve 8. maddelerinde yapıldı. Kanun’un ilk maddesinde, Büyük Millet Meclisi’nin hilafet, saltanat ve Osmanlı devletini ecnebi elinden kurtarmak maksadıyla teşekkül ettiği ve Meclis’in meşrutiyetine karşı sözle, fiilen ve yazı ile muhalefet edenlerin vatan haini olduğu vurgulanmıştı. Ancak 15 Nisan 1923 tarihinde 1. maddede yapılan değişiklikle “Büyük Millet Meclisi’nin hilafet, saltanat ve Osmanlı devletini ecnebilerin elinden kurtarmak amacıyla teşekkül ettiği”ni ifade eden bölüm çıkarıldı. Bunun yerine saltanatın kaldırılması kanuna muhalefet etmek hıyanet-i vataniye kapsamına alındı. Bu düzenleme ile saltanatı geri getirmek isteyenler ile karşı devrimciler, İstiklal Mahkemelerinde yargılana bilecekti. Değişiklik sonrası birinci madde şu şekildedir: “Birinci Madde — Hiyanet-i Vataniye Kanununun birinci maddesi ber-veçh-i âti tadil olunmuştur: Saltanatın ilgasına ve hukuk-ı hâkimiyet ve hükümranisinin gayr-i kabil-i terk ve tecezzi ve ferağ olmak üzere Türkiye halkının mümessili hakikisi olan Büyük Millet Meclisi’nin şahsiyet-i maneviyesinde mündemiç bulunduğuna dair 1 Teşrinisani 1338 tarihli karar hilâfında veya Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin meşruiyetine isyanı mutazammınkavlen veya tahriren veya fiilen ankasdin muhalefet veya ifsadat veya neşriyatta bulunan kesan haini vatan addolunur.” 8. maddede yapılan değişiklikle ise savaşın bitmiş ve olağan üstü durumun sona ermiş olmasından dolayı mahkeme kararlarına temyiz ve itiraz hakları tanındı. 198 335 sayılı kanun metni şu şekildedir: “Birinci Madde — Hiyanet-i Vataniye Kanununun sekizinci maddesi ber-veçh-i âti tadil olunmuştur:                                                              198 Aybars, age, s.130. 93 İşbu kanuna tevfikan mehâkimden sadır olan mukarrerattan mahkûmiyeti mutazammın olanlar resen ve beraet veya adem-i mesuliyet ile vazife ve salâhiyet gibi mukarrerat müddei-i umumilerin veya alâkadaranın istidalarına binaen Heyet-i temyiziye ceza dairesince mevadd-ı saireye tercihan tetkik olunur. Heyet-i temyiziye ceza dairesi ahkâm ve mukarrerat-ı mezkûreyi vazife ve salâhiyetten ve tahsisatın hükme müessir olacak surette noksanından ve iptal hakkı mucip olacak surette usul-ı muhakemeye adem-i riayetten ve hükmün kanuna muhalefetinden nâşiâdiyen nakız ve o dairede ifa-yi muamele etmek üzere hükmü veren mahkemeye iade eder. Nakız kararlarına karşı ısrar caiz değildir.” Kanundaki diğer önemli değişiklik, Şeyh Said İsyanı’ndan sonra 25 Şubat 1925 tarihinde 556 numaralı kanunla yapıldı. Bu değişiklikle dini ve mukaddesat-ı diniyeyi siyasi gayelere alet ederek cemiyet kuran veya bu cemiyetlere üye olan ve bu maksatları söz, yazı ile veya fiilen yayanlar, bu kanununun kapsamına alındı. Değişiklik sonrasında birinci madde şu şekli aldı: “Birinci Madde — Dini veya mukaddesatı diniyeyi siyasi gayelere esas veya alet ittihaz maksadıyla cemiyetler teşkili memnudur. Bu kabil cemiyetleri teşkil edenler veya bu cemiyetlere dâhil olanlar haini vatan addolunur. Dini veya mukaddesat-ı diniyeyi alet ittihaz ederek şekli devleti tebdil ve tağyir veya emniyet-i devleti ihlâl veya dini veya mukaddesatı diniyeyi alet ittihaz ederek her ne suretle olursa olsun ahali arasına fesat ve nifak ilkası için gerek münferiden ve gerek müçtemian kavli veya tahriri veyahut fili bir şekilde veya nutuk iradı veyahut neşriyat icrası suretiyle harekette bulunanlar kezalik haini vatan addolunur.” 2 numaralı Hıyanet-i Vataniye Kanunu 12 Nisan 1991 tarihinde çıkarılan 3713 numaralı Terörle Mücadele Kanunu kapsamında yürürlükten kaldırılmıştır. 2.2. Firariler Hakkında Kanun Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun kabulünden sonra, kanun kapsamına giren suçlara Bidayet Mahkemeleri ile Divan-ı Harpler bakmaktaydı. Ancak bu iki mahkeme tarafından kanunun istenilen şekilde uygulanamaması, özellikle Millî Mücadele’nin devam ettiği bir dönemde asker kaçaklarının önüne geçilememesi üzerine, bu meselede kesin sonuçların alınabilmesi için olağan üstü mahkemelerin varlığına ihtiyaç duyularak 11 Eylül 1920’de 21 numaralı Firariler Hakkında Kanun çıkarıldı ve bu Kanun’a dayanarak İstiklal Mahkemelerinin kurulmasına karar verildi. Bu Kanun’a göre kurulacak olan mahkemeler, 94 asker kaçaklarıyla uğraşacak ve vermiş oldukları kararların temyizi olmayacaktı. Kanun’la ayrıca mahkeme heyetinin üç kişiden oluşup üyelerin Meclis içinden seçileceği, mahkemelerin adet ve kurulacağı bölgelerin hükümetin teklifi üzerine Meclis’in tayin edeceği ve bunlardan başka birkaç husus belirlendi.199 Kanunun tam metni şöyledir: Firariler Hakkında Kanun Birinci Madde - Muvazzaf ve gönlü ile hizmet-i askeriyeye dahil olup da firar edenler veya her ne suretle olursa olsun firara sebebiyet verenler ve firari derdest ve sevkinde tekâsül gösterenler ve firarileri ihfa ve iaşe ve ilbas edenler hakkında mülki ve askerî kavaninde mevcut ahkâm ve inde’l-icab diğer gûna mukarrerat-ı cezaiyeyi müstakilen hüküm ve tenzif etmek üzere Büyük Millet Meclisi azalarından mürekkep (İstiklal Mahkemeleri) teşkil olunmuştur. İkinci Madde - Bu mahkemeler azasının adedi (üç) olup Büyük Millet Meclisi’nin ekseriyeti ârasıyla intihap ve içlerinden birisi kendileri tarafından reis addolunur. Üçüncü Madde - İşbu mahkemelerin adedini ve mıntıkalarını Heyet-i Vekilenin teklifi üzerine Büyük Millet Meclisi tayin eder. Dördüncü Madde - İstiklal Mahkemelerinin kararları kati olup infazına bi’l-ûmum kuva-yı müsellaha ve gayr-i müsellaha-i devlet memurdur. Beşinci Madde - İstiklal Mahkemelerinin evâmir ve mukarreratını infaz etmeyenler veya infazda taallül gösterenler işbu mahkemeler tarafından taht-ı muhakemeye alınır. Altıncı Madde - Her İstiklal Mahkemesi ketebe ve müstahdemin maaşatı şehrî yüz lirayı geçmeyecektir. Yedinci Madde - Her İstiklal Mahkemesi vazifeye mübadereti anında firari ve bakaya efradının bir müddet-i muayyene zarfında icabetini teminen her türlü vesait-i tebliğiyeye müracaat eder. Sekizinci Madde - İşbu kanun tarih-i neşrinden muteberdir. Dokuzuncu Madde - İşbu kanunun icrasına Büyük Millet Meclisi memurdur. 11 Eylül 1336 ve 28 Zilhicce 1338 Bu kanunla birlikte kurulma kararı verilen İstiklal Mahkemelerinin yalnız asker firarileri ve firara ilişkin suçlara bakması kararlaştırılmıştı. Ancak çok geçmeden 26 Eylül 1920’de çıkarılan 28 numaralı Kanunla, İstiklal Mahkemelerinin yetkileri genişletilerek, Mahkemelere asker kaçakları yanında, askeri ve siyasi casusluk suçları ile Hıyanet-i                                                              199 TBMM Z.C., D.1, C.4, İ.63, s.93-101. 95 Vataniye Kanunu’nun kapsamında bulunan suçlara bakma yetkisi de verildi. 28 numaralı kanun metni şöyledir: Kumandanların merâtib-i askeriye arasında itaat ve inzibat teminine matuf hukuk ve salâhiyetleri mahfuz kalmak üzere istihlâs ve istiklâl-i vatan ve hilâfet için mücahede eden Büyük Millet Meclisi’nin amal ve makasıdına münafi olarak düşman maksat ve menfaatini terviç yollu teşvikat ve tahrikat ve ifsadatta bulunanlar ve memleketin kuva-yı maddiye ve maneviyesini her ne suretle olursa olsun kesir ve tenkise sâi edenler ve düşman hesabına askerî ve siyasi casusluk edenlerle 29 Nisan 1336 tarihli Hiyanet-i Vataniye Kanununun muhtevi olduğu mevaddan dolayı maznunualeyh bulunanların icra-yı muhakeme ve tenfiz-i hüküm salâhiyeti İstiklâl Mahkemeleri teşekkül eden mıntakalarda mehâkim-i mezkûreye verilmiştir. Elyevm bidayet mehâkiminde derdest-i rüyet bulunan mevad İstiklâl Mehâkimine devredilmeyip bidayet mahkemeleri tarafından intaç edilecektir. 26 Eylül 1336 ve 12 Muharrem 1339 Ayrıca 28 Kasım 1920’de kabul edilen 65 numaralı kanun ile bu kanunda bir değişiklik daha yapılarak daha önce üç olarak belirlenen Mahkeme üyelerinin sayısı dörde çıkarıldı. İstiklal Mahkemeleri belli bir dönem, bu kanun ve eklerinde belirlenen usullere göre yargılamalarını yaptıktan sonra 31 Temmuz 1922 tarihinde çıkarılan ve İstiklal Mahkemelerini yeniden düzenleyen İstiklal Mehâkimi Kanunu’nun on dördüncü maddesiyle Firariler Hakkındaki Kanun ve ekleri yürürlükten kaldırıldı. 2.3. İstiklal Mehâkimi Kanunu Sakarya Savaşı’nın kazanılmasından sonra askerden firar ve diğer suçların azalması, İstiklal Mahkemelerine ihtiyaç kalmadığı kanaatini ön plana çıkarmış ve Meclis’te Mahkemelerin kaldırılması gündeme gelmişti. Ancak hükümetin mahkemelere ihtiyaç olduğunu belirtmesi üzerine bu teklifler kabul edilmemekteydi. Bununla yanında İstiklal Mahkemelerinin geniş yetkilerle çalışmasından dolayı rahatsızlıklar vardı ve muhalefet, Mahkemelerle ilgili bazı düzenlemeler yapmak istiyordu.200 İstiklal Mahkemelerinin kaldırılmasıyla ilgili tekliflerin verildiği sırada, Başkumandanlık Kanunu’nda yapılan değişiklikten dolayı Başkumandan Mustafa Kemal                                                              200 Küçük, “agm”, s.351. 96 Paşa’nın Mahkemelere tayin ettiği azaların vazifelerinin son bulduğuna karar verilerek Mahkeme üyeleri geri çağırıldı. Ardından özel bir komisyonun hazırladığı 31 Temmuz 1922 tarih ve 249 numaralı İstiklal Mehâkimi Kanunu kabul edildi. Bu Kanun ile firariler hakkındaki 11 Eylül 1920 tarihli kanun ve ekleri yürürlükten kaldırılarak, İstiklal Mahkemelerinin çalışma yöntemleri yeniden düzenlendi. Buna göre yeni bir mahkemenin kurulması Meclis çoğunluğuna bırakılarak yetki ve görevleri eskiye göre daha belirgin hale getirildi ve daha önce temyiz edilme ihtimali olmayan idam kararlarının Meclis’in onayından geçmesi kararlaştırıldı. 201 İstiklal Mehâkimi Kanunu’nun tam metni şöyledir: İstiklal Mehâkimi Kanunu Birinci Madde - İcra Vekilleri Heyeti’nce gösterilecek lüzum ve Büyük Millet Meclisi’nce ekseriyet-i mutlaka ile verilecek karar üzerine icap eden mahallerde İstiklal Mahkemeleri teşkil olunur. İkinci Madde - Bu mahkemeler Büyük Millet Meclisi’nin ekseriyet-i mutlakası ve rey-i hafi ile kendi azası meyanından müntahap bir reis ve iki aza ve bir müddei-i umumiden teşekkül eder. Ancak heyet-i mahkemeye tarî olacak noksanın ikmalini teminen ayrıca bir aza daha intihap olunur. Üçüncü Madde - İstiklal Mahkemelerinin vezâifi ber-veçh-i âtidir: A) Muvazzaf ve gönlü ile hizmet-i askeriyeye dahil olup da firar edenler ve firara sebebiyet verenler ve firari derdest ve sevkinde tekâsül gösterenler ve firarileri bi’l-ihtiyar ihfa ve iaşe ve ilbas edenler hakkında Ceza Kanunnamesi’yle Askerî Kavânininde muayyen ceza-yı hüküm ve esbab-ı muhaffife ve müşeddide mevcut olduğu takdirde yalnız bu fıkradaki cerâime münhasır olmak üzere tensip edeceği diğer güna mukarreratı ittihaz eylemek; B) 29 Nisan sene 1336 tarihli Hiyanet-i Vataniye Kanunu’nun muhtevi olduğu ceraimi; C) Devletin emniyeti hariciye ve dahiliyesini ihlâl edenler hakkında Ceza Kanunu’nun birinci babının birinci ve ikinci fasıllarında muharrer cerâimi; D) Askerî ve siyasi casusluk ve suikast-i siyasi ve asker ailelerine taarruz ve tecavüz ceraimi; H) Seferberlikte tedarik-i vesait-i nakliye komisyonlarının suiistimalât ve müsamahatı hakkında Askerî Ceza Kanunu’na müzeyyel 12 Şevval 1332 ve 21 Ağustos                                                              201 TBMM Z.C., D.1, C.21-22, İ. s.77-83. 97 1330 tarihli kanun-ı muvakkatin birinci maddesini muaddil 28 Rebiyülâhır 1332 ve 2 Mart 1331 tarihli kanunda musarrah cerâimi rüyet etmek; K) İhtilasta bulunan, rüşvet alan bilumum memurin-i mülkiye ve askeriyeyi ve bunlara hangi sınıftan olursa olsun iştirak ve vesatet eyleyenleri; S) Nüfuz- memuriyetinden istifade ederek halka zülüm ve işkencede bulunan memurin-i mülkiye ve askeriyeyi muhakeme etmek. Dördüncü Madde - Büyük Millet Meclisi lüzum gördüğü İstiklal Mahkemeleri için üçüncü maddede muharrer vezâiften bir kısmının istisnasına karar verebilir. Beşinci Madde - İstiklal Mahkemelerinin idamdan gayri hükümleri katî olup infazına, bi’l-umum kuva-yı müselleha ve gayr-i müselleha-i devlet memurdur. İdam hükümleri Büyük Millet Meclisi’nce bi’l-umum mesâile tercihan tetkik ve tasdik olunduktan sonra infaz olunur. Şu kadar ki müstacel ve müstesna hal ve zamanda idam hükümlerinin dahi Meclis’ce tasdik edilmeksizin infazına Meclis kararıyla mezuniyet verilebilir. Altıncı Madde - İstiklal Mahkemeleri kararlarına bu mahkeme müddei-i umumisinin hakk-ı itirazı vardır. Müddet-i itiraz yevmi tefhimin ferdasından itibaren üç gündür ve itirazı vâki Büyük Millet Meclisi’nce katiyen hallolunur. Yedinci Madde - İstiklâl Mahkemesi heyetleri her altı ayda bir intihap olunur ve bu müddetin hitamından evvel heyet tamamen veya kısmen Meclis kararıyla tebdil edilebileceği gibi esbab-ı teşkilin zevaliyle faaliyeti dahi tatil olunur Sekizinci Madde - Müddei-i umumiler işbu kanun ahkâmına tevfikan muttali olacakları cerâim hakkında takibat-ı kanuniyede bulunurlar. Tevkif ve tahliye kararlarında müddei-i umumilerin mütalâası alınmadıkça tevkif ve tahliye yapılamaz, İstiklâl Mahkemelerinin vasıta-i muhabere ve tebliğ ve tebellüğü Müddei-i umumileridir. İstiklâl Mahkemelerinin mukarreratının infazı hususunda kuvve-i müselleha ve gayr-i müsellehaya Müddei-i umumiler âmirdir. Dokuzuncu Madde - İstiklal Mahkemelerinin evâmir ve mukarreratını infaz etmeyenler veya infazda taallül gösterenler müddei-i umumilerinin talep ve sevki üzerine aynı mahkemeler tarafından taht-ı muhakemeye alınırlar. Onuncu Madde - İstiklal Mahkemeleri Askerî Ceza Kanunu’nun yedinci faslındaki hukuk-ı emiriyeden maada hukuk-ı şahsiyeye hükmedemezler. On Birinci Madde - İstiklal Mehâkimi ile mehâkim-i sair arasında tahaddüs edecek ihtilâfı merci Türkiye Büyük Millet Meclisi Adliye encümenince bilcümle umuru takdimen hallolunur. 98 On İkinci Madde - Her İstiklal Mahkemesi ketebe ve müstahdemin maaşatı asliyesi şehrî yüz lirayı geçmeyecektir. On Üçüncü Madde - Her İstiklal Mahkemesi ayda bir defa Heyet-i Umumiyeye hulâsa-i hüküm ve mesai cetveli göndermeğe mecburdur. On Dördüncü Madde - Firariler hakkındaki 11 Eylül 1336 tarihli kanun ile İstiklal Mahkemeleri Kanunu’nun birinci maddesine müzeyyel 26 Eylül 1336 tarihli kanun ve firariler hakkındaki 11 Eylül 1336 tarihli kanunun 2’nci maddesini muaddil 6 Rebiyülevvel 1339 ve 28 Teşrinisani 1336 tarihli kanun mülgadır. On Beşinci Madde - İşbu kanun tarihi neşrinin ferdasından itibaren mer'idir. On Altıncı Madde - İşbu kanun Büyük Millet Meclisi tarafından icra olunur. 31 Temmuz 1338 ve 4 Zilhicce 1340 İstiklal Mehâkimi Kanunu’nun çıkarılarak, Mahkemelerin işleyişinde yapılan bu değişikliklerin bir nedeni de Mustafa Kemal Paşa’nın giderek artan gücünü frenlemek ve yetkilerini kısıtlamaktı. Çünkü mahkemelerin geniş yetkilerle çalışmasından ve Başkumandanlık Kanunu’yla birlikte doğrudan Mustafa Kemal Paşa’ya bağlanmış olmalarından dolayı bir rahatsızlık söz konusuydu.202 Ergün Aybars bu Kanun’un çıkarılmasıyla birlikte “İstiklal Mahkemelerine ve M. Kemal’e karşı olanların isteği yerine geldi” dedikten sonra bu Kanun’un bazı maddelerinden dolayı İstiklal Mahkemelerinin çalışmalarında zaman kaybının yaşandığını ve Mahkemelerin, ihtilal mahkemeleri olma niteliğini kaybettiğini vurgulamaktadır.203 Şark İstiklal Mahkemesi, 31 Temmuz 1922 tarihli İstiklal Mehâkimi Kanunu’nun birinci maddesine dayanılarak 3 Mart 1925 tarihinde İsmet Paşa’nın Meclis’e sunduğu “Harekât-ı Askeriye Mıntıkasında ve Ankara’da birer İstiklal Mahkemesi Teşkili Hakkında” 117 numaralı Meclis kararıyla kurulmuştur. Yine aynı Kanun’un beşinci maddesine göre aciliyetine binaen Mahkeme’ye idam kararlarını uygulama yetkisi verilmiştir. İstiklal Mahkemelerine dayanak oluşturan İstiklal Mehâkimi Kanunu, Mahkeme’nin faaliyet süreci içerisinde birkaç değişikliğe uğramıştır. İlk olarak 13 Şubat 1926 tarihinde 738 numaralı Kanun’la İstiklal Mehâkimi Kanunu’nun 12 maddesi değiştirildi. Değişiklik Şark İstiklal Mahkemesi’nin talebi üzerine yapıldı. Değişikliğin                                                              202 Tuncay, “İstiklal Mahkemeleri”, s.940. 203 Aybars, age, s.122-124. 99 amacı yoğun çalışma mesaisi içerisinde olan Mahkeme’nin, özellikle de savcılığın işlerini kolaylaştırmaktı. Mahkeme Savcısı hem dosyaları hazırlıyor hem de duruşmalarda hazır bulunuyordu. Bu yoğun mesai karşısında savcının yetersiz kalması üzere Mahkemeye bir savcı muavini seçilmesi ihtiyacı doğmuştu. Yapılan değişiklikle Kanun’a, gerekli olduğu takdirde İstiklal Mahkemelerine bir müddei-i umumi muavini seçebilme maddesi konuldu. Diğer değişiklik 29 Mayıs 1926 tarihinde 868 numaralı Kanun ile yapıldı. Ankara İstiklal Mahkemesi üyelerinden olan Afyon Mebusu Ali ve Denizli Mebusu Necip Ali Beylerin vermiş olduğu kanun teklifiyle İstiklal Mehâkimi Kanunu’nun üçüncü maddesinin C fıkrası değiştirildi. Değişikliğin amacı İstiklal Mehâkimi Kanunu’nun üçüncü maddesinin C fıkrasında geçen ceza numaralarının 1 Temmuz 1926 tarihinden itibaren yürürlüğe girecek olan yeni Ceza Kanunu’na tatbik edilmesiydi. 7 Mart 1927 tarihinde Şark İstiklal Mahkemesi’nin görev süresi son bulmasına rağmen yirmi iki yıl daha yürürlükte kalan İstiklal Mehâkimi Kanunu ve kanuna yapılan ekler 4 Mayıs 1949 tarihinde 5384 numaralı Kanun ile yürürlükten kaldırıldı. 2.4. Takrir-i Sükûn Kanunu 578 numaralı Takrir-i Sükûn Kanunu, Şeyh Said İsyanı sonrasında yaşanan hükümet değişikliği ile birlikte yeni Başvekil İsmet Paşa’nın teklifi ile 4 Mart 1925 tarihinde kabul edildi. İsmet Paşa, Meclis’e sunduğu kanun tasarısında bu Kanun’un amacının, memleket dahilinde emniyet, asayiş, huzur, sükun ve kamu düzenini ihlal edecek irtica ve ihtilal, hareket ve teşebbüslerine karşı gereken tedbirleri alarak Türkiye Cumhuriyeti’nin nüfuz ve kudretini takviye ve inkılâbın esaslarını sağlamlaştırma ve masum halka zarar verenlerin süratle takip ve cezalandırılması olduğunu söylemişti. Meclis’te büyük tartışmalar sonrasında kabul edilen bu Kanun’la, memleket dahilinde irtica ve isyan hareketlerine, kamu düzenini ve emniyeti ihlal edecek her türlü teşkilât, tahrik, teşebbüs ve neşriyatı hükümetin men etmeye izinli olduğu vurgulanarak bu fiilleri işleyenlerin İstiklal Mahkemelerine gönderilmesi kararı alındı. Kanunun metni şöyledir: Takriri Sükûn Kanunu Birinci Madde — İrticaa ve isyana ve memleketin nizam-ı içtimaisini ve huzur ve sükûnunu ve emniyet ve asayişini ihlâle bâis bilûmum teşkilât ve tahrika ve teşvikat ve teşebbüsat ve neşriyatı Hükümet, Reisicumhurun tasdikiyle, re'sen ve idareten men'e mezundur. 100 İşbu efal erbabını Hükümet, İstiklâl Mahkemesine tevdi edebilir. İkinci Madde — İşbu kanun tarihi neşrinden itibaren iki sene müddetle mer'iyü’licradır. Üçüncü Madde —İşbu kanunun tatbikine İcra Vekilleri Heyeti memurdur 8 Şaban 1343 ve 4 Mart 1341 Türkiye Cumhuriyeti’nin bir dönemine damga vuran bu Kanun’un kabulünden sonra Şark ve Ankara İstiklal Mahkemeleri kurulmuş ve memleket dahilinde sert tedbirler alınmıştır. İki yıl için kabul edilen Kanun’un süresi 2 Mart 1927 tarihli 979 numaralı kanunla iki yıl daha uzatılmış ve 4 Mart 1927 tarihinde yürürlükten kaldırılmıştır. Hem kabul edildiği dönemde hem de sonrasında Kanun’la ilgili çok önemli eleştiri ve yorumlar yapılmıştır. Kanun’un kabulü sırasında yapılan tartışmalarda, kanunla birlikte kurulan İstiklal Mahkemelerinin, Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’na aykırı olduğu görüşü ön plana çıkmıştı. Feridun Fikri Bey bu Kanun’u Şüpheliler Kanunu’na benzetmiş; Kâzım Paşa, Kanun’un açık olmayıp elastiki bir kanun olduğunu belirttikten sonra “İstiklal Mahkemeleri şeref değildir” demiş, Rauf Orbay da anayasaya aykırı olduğunu söyleyerek, bu Kanun’un sükûn getirmeyeceğini dile getirmişti. Bunların yanında bir çok yazar veya araştırmacı tarafından bu Kanun’la ilgili farklı yorumlar yapılmıştır. Shaw kitabında bu Kanun’la “İki yıl için hükümete diktatörce yetkiler tanındığını” söylemektedir.204 Kemal Karpat ise:“1925 Takrir-i Sükûn Kanunu TC tarihinde yeni bir devrenin başlangıcı sayılabilir. Nüfuzunu memleketin her köşesine yaymış, teşkilâtlı muhalefeti ortadan kaldırmış olan hükümet bundan böyle bütün kuvveti elinde tutarak iş görebilecek durumdaydı” demiştir.205 Bernard Lewis “İki yıl için hükümete olağan üstü ve gerçekte diktatörlük yetkileri veren zecri Takrir-i Sükûn Kanunu acele Meclis’ten geçirildi” demektedir.206 Ayrıca bu dönemde yapılan reform ve inkılâpların bu Kanun’un oluşturmuş olduğu elverişli ortamdan istifade edilerek yapıldığı görüşü de ağır basmaktadır. Yine Bernard Lewis bu konuyla ilgili olarak Atatürk’ün “Takrir-i Sükûn Kanunu’nun desteğine dayanan büyük reformcu” olduğunu söylemektedir.207 Mahkeme üyelerinden olan Avni Doğan aynı konuya değinerek “Gazi Mustafa Kemal Paşa, bu Kanun etrafında duyulan endişeleri                                                              204 Shaw, age, s.452 205 Karpat, age, s.47 206 Lewis, age, s.265. 207 Lewis, age, s.270. 101 reddederek onun en adil şekilde tatbik edildiğini ve Takrir-i Sükûn Kanunu’nun devrimlerin yapılmasında büyük rolü olduğunu belirtmiştir” demektedir.208 Mete Tuncay ise şunları söylemiştir: “Takrir-i Sükûn Kanunu’nun gölgesi altında çeşitli toplumsal düzeltim girişimleriyle bu çizgi sürdürülmüş ve bunlara yurdun türlü yerlerinden yükselen tepkiler İstiklal Mahkemeleri aracılığıyla bastırılmıştır.”209 Mahkemelerde yapılan bazı hukuksuzlukları mazur görerek diğer ülkelerdeki ile kıyaslayarak nispeten hafif telakki eden Kırçak’ın, Takrir-i Sükûn Kanunu hakkındaki yorumu şöyledir: “Yasanın çıkarılışında, yeni kurulmuş bir devleti ayakta tutabilmek için zorunluluk vardı denilebilir. Üstelik dünyanın her ülkesinde gerçekleştirilen rejim değişikliklerinde ister sağ olsun ister sol ister orta yol olsun, sel gibi kan aktığını ve insanların toplama kamplarında çürütüldüğü unutulmamalıdır… İlerici aydınların ezilmesi ve düşünce özgürlüğünün yok edilmesi kolay örtbas edilemeyecek tarihsel bir yanlışlıktır. İrticayı susturmak ile düşünce özgürlüğünü yasaklamak arasında çok büyük ayırım vardır… Takrir-i Sükûn Yasası bu yönüyle toplumun ruhuna yerleşmesi gereken demokrasi havasını uzun bir süre ortadan kaldırmış, egemen sınıfları güçlendirmiştir.”210 Mustafa Kemal Paşa ise Nutuk’ta Takrir-i Sükûn Kanunu ile İstiklal Mahkemelerinin bir baskı unsuru olarak kullanılmadığını dile getirmiştir. Ayrıca şapka inkılâbının kolaylıkla yapılmasında bu kanunun yürürlükte olmasının etkili olduğunu, ancak bu kanun olmasaydı yine bu inkılâpların yapılacağını ifade etmesi dikkat çekicidir. Mustafa Kemal Paşa’nın açıklamaları şöyledir: “Takrir-i Sükûn Kanunu’nu ve İstiklal Mahkemelerini vasıta-i istibdat olarak kullanacağımız fikrini ortaya atanlar ve bu fikri telkine çalışanlar oldu… Biz, fevkalade ittihaz olunan ve fakat kanuni olan tedbirleri hiçbir vakit ve hiçbir suretle, kanunun fevkine çıkmak için, vasıta olarak kullanmadık. Bilakis, memlekette sükûn ve asayiş tesisi için tatbik ettik. Devletin hayat ve istiklalini, temin için kullandık. Biz, o tedbirleri, milletin medeni ve içtimai inkişafında istifadeli kıldık… Efendiler! Takrir-i Sükûn Kanunu’nun cari ve İstiklal Mahkemelerinin hal-i faaliyette bulunduğu müddet zarfında yapılan işleri göz önüne getirecek olursanız,                                                              208 Doğan, age, s.168. 209 Tuncay, age, s.155 210 Çağlar Kırçak, Cumhuriyet’ten Günümüze Gericilik, Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayın. Mart 2001, s.32. 102 Meclis’in ve milletin emniyet ve itimadının, tamamen mahalline masruf olduğu kendiliğinden anlaşılır. Memlekette ika edilen, büyük isyan ve suikastlar bertaraf edilerek, temin olunan asayiş ve huzur, elbette, umumca mucib-i memnuniyet olmuştur. Efendiler, milletimizin başında, cehil, gaflet ve taassubun ve terakki ve temeddün düşmanlığının alamet-i farikası gibi telakki olunan fesi atarak onun yerine bütün medeni alemce serpuş olarak kullanılan şapkayı giymek ve bu suretle, Türk milletinin, medeni hayat-ı içtimaiyeden, zihniyet itibarıyla da, hiçbir farkı olmadığını göstermek bir lazıme idi. Bunu, Takrir-i Sükûn Kanunu câri olduğu zamanda yaptık. Bu kanun câri olmasaydı, yine yapacaktık. Fakat bunda, Kanun’un meriyeti de suhuletbahş oldu denirse, bu, çok doğrudur. Filhakika, Takrir-i Sükûn kanununun meriyeti, bazı mürtecilerin, milleti vâsi mikyasta tesmim etmesine meydan bırakmamıştır...”211 3. Mahkemenin Özellikleri 3.1. Yargı Sahası Şark İstiklal Mahkemesi’nin yargı sahası 23 ve 25 Şubat 1925 tarihli tezkerelerde “Harekât-ı isyaniye sahası” olarak tabir edilen ve idare-i örfiye ilan edilen on dört vilayet ile iki kaymakamlık merkezini kapsamaktadır. Bunlar Muş, Ergani, Elaziz, Genç, Mardin, Diyarbekir, Bitlis, Urfa, Siverek, Siird, Dersim, Malatya, Van, Hakkâri Vilayetleri ile Hınıs ve Kiğı Kaymakamlıklarıdır. 3.2. Gezici Mahkeme Şark istiklal Mahkemesi gezici bir mahkeme idi. Görev alanı içerisinde bazı vilayet merkezlerine uğrayarak yargılamalarını yapmaktaydı. Mahkeme, gideceği şehirlerin valiliklerine, hareketinden yaklaşık on gün kadar önce yazı yazarak mahkemenin geleceğini ve yapılması gereken hazırlıkları bildirmekteydi. Vazifesine ilk olarak Diyarbekir’de başlayan Mahkeme, yargılamalarını daha çok Diyarbekir ve Elaziz’de yaptı. Bunun haricinde Urfa ve Malatya’ya da giden mahkeme, Urfa’da da bir yargılama yapmıştır.                                                              211 Atatürk, age, Cilt 2, s.894-895. 103 12 Nisan 1925’te Diyarbekir’e gelerek göreve başlayan Mahkeme, 30 Haziran 1925’te 70 numaralı dosyayı karara bağladıktan sonra Temmuz ayı başında Urfa’ya geçmiştir. Yaklaşık bir hafta burada kalmış ve 5 Temmuz 1926’da 71 numaralı dosyayı karara bağlamıştır. 7 Temmuz’da tekrardan Diyarbekir’e gitmiş ve 11 Temmuz’da Diyarbekir’den Elaziz’e hareket etmiştir. Elaziz’de 18 Temmuz’da yargılamalara başlamış ve buradaki en son kararını 19 Nisan 1926 tarihinde vermiştir. Mahkeme Elaziz’de bulunduğu bu ilk görev süresi içerisinde 72 ila 461 numaralı dosyaları karara bağlamıştır. 24 Nisan 1926’da Malatya’ya hareket eden Mahkeme, 28 Nisan’da Elaziz’e geri dönmüştür. Malatya’da bulunduğu süre içerisinde herhangi bir yargılama yapmamıştır. Elaziz’e dönünce 2 Mayıs 1926’da 462 numaralı dosyayı karara bağlamıştır. Ardından 10 Mayıs 1926’da Diyarbekir’e ikinci kez giden Mahkeme 19 Mayıs’ta yargılamalara başlamış ve burada 546 numaralı dosyayı 18 Temmuz 1926 tarihinde karara bağladıktan sonra 21 Temmuz 1926’da Elaziz’e geri dönmüştür. Mahkeme Elaziz’e bu ikinci gelişinden sonra bir daha yer değiştirmemiş ve 7 Mart 1927 tarihinde görev süresi dolana kadar yargılamalarına burada devam etmiştir. Mahkeme, yer değişikliklerine rağmen asıl yargı merkezi olarak Elaziz’i seçmiş ve kararların çoğunu orada vermiştir.212 3.3. Yargılama Şekli İstiklal Mehâkimi Kanunu’nun sekizinci maddesine göre Şark İstiklal Mahkemesi’nin yerel mahkeme ve makamlarla yazışmaları Mahkeme Savcılığı üzerinden yapılmaktaydı. Yerel savcılıklar ve Divan-ı Harpler ve diğer makamlar isyanla alakalı olarak yakaladıkları kişileri yargılanmak üzere İstiklal Mahkemesi Savcılığına bildiriyor, Savcılık bunlarla ilgili ön çalışmayı yapıp kendi yetki alanına giren zanlılarla ilgili iddianameyi hazırladıktan sonra İstiklal Mahkemesi Başkanlığına gönderiyordu. Esasen mahkemenin bir istintak dairesi (sorgu hâkimliği) olmadığı için mahkeme daha çok yerel savcılıklarla çalışıyor ve ön sorgu işlemlerini yerel mahkemeler tarafından yapılıyordu. İstiklal Mahkemesi Savcısı Süreyya Bey, gerekli gördüğü durumda bazı kişilerin ifadelerini de almaktaydı. Bir kişinin muhakemesi başlamadan önce Usul-ı Muhakemat-ı Cezaiye Kanunu’nun 248 ve 249’uncu maddeleri gereğince mahkeme heyetinin önüne çıkarılarak; adı, baba adı, yaşı, mesleği sorulup hüviyeti tespit edildikten sonra avukat tutup tutmadığı soruluyor, zanlıların avukat tutmadığını söylemesi halinde avukat tutması bildiriliyordu.                                                              212 Şark İ.M. 650 Numaralı Karar Defteri. 104 Yargılama, bir başkan ve iki üyeden oluşan Mahkeme Heyeti tarafından yapılmakta idi. Savcı da yargılama esnasında hazır bulunuyordu. Yargılama başladıktan sonra iddianame okunup Savcı tarafından dava ile ilgili açıklama yapılmasının ardından sanık veya sanıkların sorgusuna geçiliyordu. İstiklal Mahkemesindeki bütün yargılamalar aleni olarak ve kalabalık bir dinleyici kitlesi huzurunda yapılıyordu. Verilen kararlardan sonra alkışlamalarda olmaktaydı. Kararlar mahkûmların yüzlerine bildiriliyordu. Yargılamaların gece yarılarına kadar devam ettiği oluyordu. Örneğin Mahkeme’nin ilk yargılaması olan Şeyh Eyüb ve Dr. Fuad’ın yargılamaları gece 12’ye kadar devam etmiş ve aynı gece bu kişilerin idam kararları Meclis’e bildirilmişti.213 Yargılamalar hem vicahen yani yüz yüze hem de sanıkların gıyabında yapılmakta idi. Gıyabında yargılaması yapılarak hakkında hüküm verilen şahıslar, yakalanmalarının ardından tekrardan hâkim karşısına çıkarılmaktaydılar. İstiklal Mahkemesinde yargılanan tüm mahkûmların fotoğrafları çekilmekteydi. Dahiliye Vekili Cemil Bey 19 Nisan 1925’te yazdığı yazıda isyanla alakadar bulunan şahısların münferit ya da grup halinde, reislerin ise ikişer parça münferit fotoğraflarının gönderilmesini istemiş, Savcı Ahmed Süreyya Bey de bu fotoğrafların gönderileceğini bildirmişti. Ancak Şark İstiklal Mahkemesi dosyaları içerisinde sanıklara ait pek fotoğraf bulunmamaktadır.214 Yargılanmayı bekleyen sanıkların hepsi Diyarbekir veya Elaziz’deki hapishanelerde tutulmuyordu. Civar kaza ve nahiye hapishanelerinde de İstiklal Mahkemesi sanıkları bulunmaktaydı. Muhakeme vakti gelen sanıkların mahkemeye getirilmesi için maznunun bulunduğu yerin savcılığına yazı yazılarak muhakemenin tarihi bildiriliyor ve kişinin muhakeme tarihinde hazır bulunması isteniyordu. Sanığın istenilen tarihte mahkemeye ulaşmasının mümkün olmadığı durumlarda, yerel savcılıkların muhakeme tarihinin değiştirilmesini istediği de oluyordu.215 Bir sanığın mahkeme huzuruna çıktıktan sonra muhakemesi çok uzun sürmemekte idi. Bir maznunun sorgusuna geçildiği zaman, daha önce alınmış olan ifadesi var ise öncelikle bu ifadeler okunuyordu. İfadeler oldukça ayrıntılı idi. Bu yüzden bazıları hariç sanıkların Mahkeme tarafından yapılan sorguları çok uzun sürmemekte idi. Bunun yanında                                                              213 İM/T14/55/87 214 İM/T12/84/805-2/50/1-2 215 İM/T12/97/843-1/12/8-11 105 sanık hakkında mektup vesaire delillerde mahkemede okunmakta idi. Muhakeme esnasında Savcı da yeri geldiği zaman söz alarak sorular sormakta ve fikirlerini söylemekteydi. Şunu söylemek gerek ki Mahkeme Heyeti, İsyan’ın amaç ve maksadı konusunda kesin fikre sahip olduğu için, özellikle Şeyh Said davası gibi önemli kişilerin yargılandığı davalarda, üzerinde durduğu birkaç konu oluyordu. Bunlar: “İsyanın amacı ne idi?”, “Önceden tertip edilmiş miydi?”, “Herhangi bir dış bağlantı var mıydı?”, “Diyarbekir’in işgal edilmek istenmesinin amacı ne idi ve buradan herhangi bir yardım alınmış veya şehirden birileriyle irtibata geçilmiş miydi?” Mahkeme zanlılara daha çok bu konular üzerinde yoğunlaşan sorular sormuştur. Bunları sorarken de daha çok isyanla alakalı olan başka kişileri ortaya çıkarmaya çalıştığı anlaşılmaktadır. 3.4. Mahkemenin Baktığı Suçlar İstiklal Mahkemelerinin hangi suçlara bakacağı 31 Temmuz 1922 tarihli İstiklal Mehâkimi Kanunu’nun üçüncü maddesiyle belirlenmişti. Ayrıca aynı Kanun’un onuncu maddesinde Mahkemelerin şahsi hukuk davalarına hükmedemeyecekleri yazılıydı. Şark İstiklal Mahkemesi göreve başladıktan sonra 18 Haziran 1925 tarihinde 103 numara ile yayınladığı beyanname ile İstiklal Mahkemesinin bakacağı suç çeşitlerini ilan etmiştir. Bu beyannamede hem İstiklal Mehâkimi Kanunu’nun üçüncü maddesinde geçen suçlara hem de Hıyanet-i Vataniye Kanunu ile Takrir-i Sükûn Kanunu’nda geçen suçlara atıf yapılmıştır.216 103 numaralı beyanname şu şekildedir; İstiklal Mahkemelerinin rü’yet edeceği mevadd-ı cürmiyeber-vech-i âtidir. A: 1- Muvazzaf ve gönüllü asker olup da firar edenleri 2- Firara sebebiyet verenleri 3- Firari derdest ve sevkinde tekâsül gösterenleri 4- Firarileri ihfa, iaşe ve ilbas edenleri Haklarında Ceza Kanunnamesiyle, Askeri Kavânin’de muharrer cezayı ve icap ederse kanun haricinde ve münasip görecekleri cezayı tertip ederler. B:                                                              216 İM/T12/87/814/12/15 Belge 6 106 1- Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun 15 Nisan 339 tarihli muaddel birinci maddesinde muharrer ceraimi 2- Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun muaddel birinci maddesiyle müzeyyel 25 Şubat 341tarihli kanunda musarrah ef’al-i memnuayı 3- 4 Mart 341 tarihli Takrir-i Sükûn Kanunu’yla musarrah ef’al-i memnuayı H: Kanun-ı Ceza’nın birinci babının birinci ve ikinci fasıllarında muharrer emniyet-i dahiliyeve hariciyeyi ihlal cürmüyle mürettep 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54 ve zeyli 55, 56, 57, 58 ve zeyilleri 59, 60 ve zeyli 61,62 ve zeyli 63, 64, 65, 66’ncı maddelerde muharrer mevaddı 1- Askerî ve siyasi casusluk ve su-i kasd-ı siyasi ve asker ailelerine taarruz ve tecavüz ceraimi Askeri Ceza Kanunu’na müzeyyel 21 Ağustos 330tarihli Kanun-ı Muvakkat’ın birinci maddesine muaddil 2 Mart 331 tarihli kanunda musarrah ceraim 2-İhtilasda bulunan, rüşvet alan bilumum memurîn-i mülkiye ve askeriyeyi ve bunlara hangi sınıftan olursa olsun iştirak eyleyenleri 3- Nüfuz-ı memuriyetten istifade ederek halka zulüm ve işkence eden memurîn-i mülkiyeve askeriyeyi ve bunlara müteferri ahval ve ef’al-i cürmiyeyi takip, tahkik ve muhakeme etmek İstiklal Mahkemesince münhasır vazaif-i kanuniyedendir. Zaman içerisinde bu beyannameye ek olarak iki beyanname daha çıkarılmıştır. Birincisi 3 Ağustos 1925 tarihli tamimdir. Buna göre 103 Numaralı beyannamenin A fıkrasında geçen “Asker firarileri ve firara sebebiyet verenler ve bunları ihfa, iaşe ve ilbas edenleri ve derdestlerinde tekâsül gösterenlerin” İstiklal Mahkemesine gönderilmeyerek Divan-ı Harplere teslim edilmesi istenmiş, hatta bu suçlarla ilgili olup mahkemeye sevk edilen ve yollarda olanların da en yakın Divan-ı Harplere gönderilmesi bildirilmiştir.217 İkinci olarak 21 Eylül 1925 tarihinde çıkarılan tamim ile bazı yerel mahkemelerin seneler önce meydana gelmiş ve İsyan ile alakası olmayan suçlara ait dosyaları mahkemeye gönderdiği, bu işlemin İstiklal Mahkemesinin iş yoğunluğunu artırdığı, bu yüzden yalnızca İsyan ile alakalı ve İstiklal Mahkemesi Kanunu’na dâhil olan şahısların mahkemeye sevk edilmesi istenmiştir.218 Örneğin asayişin ihlaline dair olan davalara bakmak Mahkeme’nin yetkisinde idi ancak bazı makamlar İsyan’dan önceki dönemde işlenmiş olan asayişi ihlal davalarını da İstiklal Mahkemesine göndermekteydi. İstiklal                                                              217 İM/T12/87/814/11/16 218 İM/T12/87/814/11/14-15 107 Mahkemesi Savcılığı, bu tür davaları kabul etmeyerek ait olduğu makamlara iade etmekteydi.219 3.5. Şahsi Hukuk Davaları İstiklal Mehâkimi Kanunu’nun onuncu maddesi gereğince, İstiklal Mahkemeleri Askerî Ceza Kanunu’nun yedinci faslındaki hukuk-ı emiriyeden (öşür) başka hukuk-ı şahsiye davalarına bakması men edilmişti. Bu yüzden Mahkeme şahsi hukuka ait olan davaları yargı alanına girmediği gerekçesiyle kabul etmemekte idi.220 Bu konuda Ankara ve Şark Mahkemelerinin uygulama farklılığını ve aynı kanuna tabi olan mahkemelerin, aynı hukuk anlayışı ile hareket etmediğini gösteren dikkat çekici bir olay yaşanmıştır. Mevzu Şark İstiklal Mahkemesi’nde idam edilmiş olan Hoca Askeri’nin Mersin’de bir Hıristiyan tüccar nezdinde kalan para ve malları ile ilgilidir. Hoca Askeri önce Ankara İstiklal Mahkemesi’nde yargılanmış, daha sonra Şark İstiklal Mahkemesi’ne sevk edilerek yargılaması sonucunda idam edilmiştir. Hoca Askeri ticaretle uğraştığı için bir miktar serveti bulunmaktaydı. Ankara İstiklal Mahkemesi Savcısı, 16 Haziran 1925’te bir gazetede Hoca Askeri’nin servetiyle ilgili çıkan haber üzerine Şark İstiklal Mahkemesi Savcılığına yazdığı yazıyla “verese ve eytama” (mirasçılar ve öksüzler) ait hukukun muhafazası için bu konuyu tahkik etmelerini ve bu işin Mahkeme’nin salahiyeti dâhilinde olduğunu bildirmiştir. Şark İstiklal Mahkemesi savcısı Ahmed Süreyya Bey ise karşılık olarak yazdığı yazı ile İstiklal Mahkemelerinin şahsi hukuku ilgilendiren bu tür meseleleri takip etmeye izinli ve mecbur olmadığını söylemiş ve meselenin Dahiliye ve eytam muamelatıyla halledilmesini istemiştir. Ancak Ankara Savcısı konuyla ilgili tekrardan yazı yazarak konunun halledilmesini ve bunun Mahkeme’nin yetkisi dahilinde olduğunu söylemiştir. Bunun üzerine Ahmed Süreyya üslubunu biraz daha sertleştirerek, “İstiklal Mahkemesi, onun bunun veresesinin varisi olamaz” diyerek cevap vermiş ve dosya birkaç defa bu şekilde iki Savcılık arasında gidip gelmiştir. Necib Ali ile Ahmed Süreyya arasında geçen bu yazışmalar, Mahkeme dosyaları arasında yer almaktadır. Bu karşılıklı yazışmalar Ahmet Süreyya Bey’den sonra Mahkeme’nin Savcılığını yapmış olan Avni Doğan’ın da dikkatini çekmiş olacak ki bu belgelerin üzerine “İki Müddei-i Umuminin tarz-ı tefekkürlerini gösterir hoş bir vesikadır”                                                              219 İM/T12/85/805-6/187/2 220 İM/T12/85/805-7/211/2-3 108 notunu düşmüştür.221 İki Mahkeme de aynı kanunlara göre yargılama yapmasına rağmen bu tür uygulama farklılıkları olmakta idi. İstiklal Mahkemelerinde yargılanan Mebuslarda da Mahkemeler farklı uygulamalara gitmiştir. Örneğin Şark İstiklal Mahkemesi, yargılanacak olan Mebusların dokunulmazlıklarının kaldırılmasını istemesine rağmen Ankara İstiklal Mahkemesi böyle bir uygulamaya ihtiyaç duymamıştır.222 3.6. İstiklal Mahkemesi İle İlgili Olmayan Yargılamalar Yukarıda belirtildiği gibi İstiklal Mahkemeleri, isyanla alakalı suçlara bakmakta idi. Ancak isyanla alakası olmayan, adam öldürme ve gasp gibi suçlardan zanlı olan bazı kişilerin İstiklal Mahkemesinde yargılanması bazı sebepler doğrultusunda uygun görülmüştü. Örneğin: 3. Ordu Müfettişi İzzeddin Bey, İstiklal Mahkemesi Savcılığına yazdığı yazı ile Hizan’da çeşitli cinayetler işleyen, halkı korkutan ve haklarında gıyaben idam kararı verilmiş olan Şeyh Mazhar, Telli Bey ve birkaç kişinin Hizan bölgesinde idam edilmelerinin hükümetin güç ve adaletini, bölge halkı üzerinde daha yüksek tecelli ettireceğini bildirmiş ve bu kişilerin İstiklal Mahkemesine sevk olunarak, orada muhakeme olunmalarını talep etmiştir. Savcı Ahmed Bey ise bu kişilerin işlemiş olduğu suçların katil ve gasp gibi suçlar olduğunu, isyanla alakadar olmadığı gerekçesiyle bu kişilerin İstiklal Mahkemesine sevkinin mümkün olmadığını bildirmekle birlikte belirtilen amacın kabule değer olduğu cihetle bu konuda Bakanlar Kuruluna yazı yazılmasını ve Bakanlar Kurulunun, Takrir-i Sükûn Kanunu’nun verdiği yetki ile bu tür kişileri İstiklal Mahkemesine sevk edebileceğini bildirmişti. Bu yazışmalar 1926 yılı Mayıs içerisinde yapılmıştır. Daha sonra bu kişilerden Şeyh Mazhar İstiklal Mahkemesine sevk edilmiş ve 9 Ocak 1927 tarihinde hakkında idam kararı verilmiştir.223 Bunun yanı sıra İstiklal Mahkemesi dosyalarında bu konu ile ilgili olarak Haralambos isminde bir kişiye ait bazı evraklar dikkat çekmektedir. Haralambos aslen Kayserili olup İstanbul’da ikamet eden ve mütareke yıllarında Divan-ı Harb-i Örfi Müddeii Umumiliğinde bulunmuş olan bir avukattır. 23 Ağustos 1925 tarihinde İstiklal Mahkemesi savcılığının İstanbul Polis Müdüriyetine yazdığı yazı ile bu kişinin şark isyanı ile alakası olduğu, tahkikatın yapılarak ve tevkif edilerek ilk trenle Elaziz’e gönderilmesi                                                              221 İM/T12/85/805-6/170/1-6 222 Tuncay, age, s.167. 223 İM/T12/90/827/63/1-2-3 109 istenmiştir. Bunun üzerine Haralambos 24 Ağustos’ta evrakıyla birlikte Şark İstiklal Mahkemesi’ne sevk edilmiştir. Bu şahsa ait İstiklal Mahkemesi evrakında herhangi bir yargılama ve yazışma bulunmamaktadır. İsyanla ne gibi alakası olduğuna dair bir belge de mevcut değildir. Yalnız 31 Ağustos 1925 tarihinde İstanbul Polis Müdüriyetinden yazılan bir istihbarat yazısında bu şahsın Nemrud Mustafa Divan-ı Harbinde vazife yaptığı esnada Şeyhülislam Hayri Efendi’yi bizzat sorgulayıp, işkence yaptığı bildirilmektedir.224 3.7. Firari Asilerin Teslim Olma ve Yakalanma Şekilleri Firar etmiş olan isyancıların, özellikle asi reislerinin yakalanması için çeşitli yollara başvurulduğu anlaşılmaktadır. Örneğin Siirt vilayetinde firar halinde olan bazı asi reisleri (Reşkotan ve Bekiran aşiret reisleri Rızo ve Keleş) ile irtibat halinde olan valilik, firarilerin yakalanması için bölgedeki kişileri aracı yapıyordu. Asi reisleri, aracı olan bu kişilere teslim olacaklarını söylüyor ve hükümetin haklarında ne gibi bir muamele yapacaklarını anlamaya çalışıyorlardı. Yetkililer bu tür “birinci dereceden” şahısları yakalamak ve onları ürkütmemek amacıyla, daha önceden teslim olan “ikici dereceden” bazı isyancıların tutuklanarak İstiklal Mahkemesine sevk edilmelerini geçici olarak erteliyor ve aileleri ile birlikte belirlenen yerlerde ikamet etmelerine müsaade ediyorlardı. 225 Bu tür uygulamalar yüzünden farklı olaylarda yaşanmakta idi. Yukarıda bahsedilen konu ile ilgili Siirt vilayetinde meydana gelen dikkat çekici bir olay yaşanmıştır. Fettahpaşazade Kubinli Aziz Bey oğlu Musa ve Cemil Bey oğlu Mehmed Bey adında iki kişi, Garzan Savcısı tarafından, casusluk suçlamasıyla tutuklanarak İstiklal Mahkemesine sevk edilmek istenmiştir. Ancak 18. Alay Kumandanı ve İdare-i Örfiye Kumandanı Ruşen Bey, Savcının kararını tanımayarak, bu iki kişiyi serbest bıraktırıp kendisinden habersiz hiçbir işlemin yapılmamasını istemiştir. Bu olay üzerine Garzan Savcısı Sabri Bey durumu İstiklal Mahkemesine şikâyet etmiştir. İstiklal Mahkemesi ilk başta Ruşen Bey’in bu uygulamasını gayr-ı kanuni görmüş, Alay Kumandanı’nın bu kişileri teslim etmesini, aksi takdirde kendisinin İstiklal Mahkemesine sevk edileceğini gerekli makamlara yazmıştır. Ardından Siirt valisinin yaptığı tetkikat ile olayın daha farklı olduğu anlaşılmıştır. Vali hazırladığı raporda bu kişilerin Hazo isyanında ve Cemil Çeto’nun yakalanma harekâtında hizmeti geçmiş, istihbarat işlerine bakan ve ayrıca Rızo ve Keleş’in teslim olmaları konusunda aracılık etmekte olan kişiler olduğunu bildirmiştir. Ayrıca Siirt Valisi, Garzan                                                              224 İM/T12/81/800-1/1/3; İM/T12/81/800-1/1/1 225 İM/T12/88/822/15/9 110 Hâkimi ve savcısının bu tür müdahaleleriyle bazı askeri harekâtın başarısız olduğunu da raporunda bildirmiştir. Vali, hâkimin Siirtli bir Arap, savcının ise Bitlisli bir Kürt olduğundan ve bu kişilerin kendi emellerine ters olan durumlarda, meseleyi başka hallere sokarak İstiklal Mahkemesini meşgul ettiğini bildirmişti. Neticede yukarıda ismi geçen Musa ve Mehmed’in İstiklal Mahkemesinde yargılanmasına bir sebep olmadığı görülmüş, Garzan hâkim ve savcının görevine ise son verilmiştir.226 Bunun yanında Silvan bölgesindeki isyan liderlerinden olan Şeyh Şemseddin de firar halinde iken bu tür bir pazarlık sonrasında teslim olmayı kabul etmişti. Şeyh Said’in yakalanması ise Binbaşı Kasım Bey ile olan muhabereler sonrasında gerçekleştirildiğine daha önce değinilmişti. Ayrıca Şeyh Şerif’in yakalanması da yine isyan zamanında isyancılara katılmış olan Jandarma Hamid’in yardımları ile sağlanmıştır. Hamid hakkında hazırlanan fezlekede, onun isyana katıldığının sabit olduğu, ancak Şeyh Şerif’in yakalanmasında da yegâne sebebin kendisi olduğu belirtilerek, ordu müfettişliğinin yayınlamış olduğu beyannameden istifade ederek affedilmesinin uygun olacağı söylenmişti. Ancak İstiklal Mahkemesinde Şeyh Şerif’i nasıl yakalattığını anlatan Jandarma Hamid idamdan kurtulamamıştır. 3.8. Delil ve Kanaat-i Vicdaniye Taha Akyol, Mahkeme kararlarının, partizan üyeler tarafından, delile göre değil kanaat sistemine göre verildiğini söylemektedir.227 Şark İstiklal Mahkemesi kararlarına bakıldığında heyetin vicdani kanaatinin önemli olduğu açıktır. Mahkeme bir kişinin beraatına karar vereceği zaman, kişinin suçlu olduğuna veya isyanla alakalı olduğuna dair “kanaat-i vicdaniyeyi temin edecek” bir delil veya emare olmadığından beraatına diyerek kararlarını vermekteydi. Aynı şekilde bir kişinin cezalandırılmasına karar verilirken de, zanlı hakkında yapılan ihbar ve şehadetler ile kanuni delil ve emarelerin sabit olduğu vurgulanarak kişinin suçluluğuna “kanaat-i vicdaniye hâsıl olduğundan” denilerek cezalandırılmasına karar veriliyordu. Bu açıdan bakıldığında mahkemenin kararlarını verirken delil unsurunu kullanmadığını iddia etmek pek mümkün değildir. Ancak burada tartışılması gereken mahkemeye sunulan delillerin sıhhati ve yeterliliği ile şahitlerin ifadelerinin doğruluğudur.                                                              226 İM/T12/88/822/15/1-29 227 Akyol, age, s.503. 111 Bir kişinin İstiklal Mahkemesinin sanıkları arasında yer almasında, askerî ve sivil makamların tutmuş oldukları raporlar ile şahitlerin vermiş olduğu ifadeler ve verilen ihbarlar etkili olmaktaydı. Bu rapor ve ihbarlarda o köy veya kasabadan kimlerin silahlı olarak cepheye gitmiş olduğu ve şehirlerde ne gibi propaganda faaliyetlerinde bulundukları yazmaktaydı. Diğer yandan isyancıların kendi aralarında yapmış oldukları yazışmaların ve mektupların, bir kişinin İsyan’a iştirak ettiğini gösteren en önemli delillerden olduğu anlaşılmaktadır. Genellikle imzalı olan, İsyan’ın sevk ve idaresinden bahseden mektuplar muhakeme sırasında yeri geldiği zaman sanıklara gösterilmekte ve mahkemede okutulmakta idi. Bu tür açık bir delil olması nedeniyle sanıkların bazıları imzası olan mektupları sahiplenmeyerek inkâr ediyordu. Bir kısmı ise mektupların başkaları tarafından kendi isimleriyle yazıldığını iddia etmekteydiler. Muhakeme sırasında bir sanığın, başka bir kişi hakkında verdiği ifadeye göre yargılamalar da yapılmakta idi. Örneğin Cemilpaşazelerin Şeyh Said davasında dâhil edilmesi muhakeme esnasında iki sanığın, onlar hakkında duyuma dayanarak verdiği ifade sonrasında olmuştu. Yine gazetecilerin yargılanması Şeyh Said ve Kasım Bey’in ifadelerinin bir neticesi olarak ortaya çıkmıştı. 228 Bu konuda dikkat çeken bir dava da eski Ayan üyelerinden ve Kürdistan Teali Cemiyeti eski reisi Seyyid Abdülkadir’in yargılamasıdır. Daha önce ayrıntılarına değinildiği üzere Seyyid Abdülkadir isyanın asıl tertipçilerinden olmak ile suçlanarak İstanbul’da tutuklanmış Diyarbekir’e getirilmiştir. Onun suçlu olduğuna dair ileri sürülen en önemli delil İstanbul Polis Müdüriyeti tarafından hazırlanan raporlar olmuştur. Bu belgeler Seyyid Abdülkadir’in adamı Palulu Sadi’nin İngiliz yetkili sanarak İstanbul Polis Teşkilâtından bir memurla isyan üzerine yaptığı pazarlıklardan bahseden gizli raporlardan oluşmaktaydı. Abdullah Sadi, mahkemede bu görüşmelerin kendisi tarafından yaptığını itiraf etmiş hatta bu görüşmeleri Seyyid Abdülkadir’in bilgisi dahilinde ve onun adına yaptığını iddia etmişti. Sadi, bunun yanında birkaç iddiada daha bulunmasına rağmen, görüşmeleri Seyyid Abdülkadir adına yaptığına dair kendi itirafından başka bir delil bulunmamaktadır ve Seyyid Abdülkadir bu iddiaları mahkemede reddetmiştir. Seyyid Abdülkadir, esas olarak bu raporlara ve Sadi’nin itiraflarına dayanılarak idam edilmiştir. Ergün Aybars mahkemede delil olarak kullanılan bu gizli rapor hakkında şunları                                                              228 Örgeevren, age, s.151. 112 söylemektedir: “Bu raporlar, Türk polisinin yaptığı gizli çalışmalar sonucu hazırlanmıştır. Olağan dönemin hukuk mahkemelerinde bu çeşit gizli raporlar delil kabul edilemez. Ancak, İstiklal Mahkemeleri olağanüstü yetkilere sahip inkılâp mahkemeleri olduklarını, olağanüstü tehlikeler içinde, özellikle karşıdevrimi bastırmak için çalıştıklarını göz önüne almak gerekir.”229 Bununla birlikte sanıkların mahkemede yaptıkları savunmalara bakıldığı vakit birçoğu, haklarında ihbarname veren kişilerin kendi düşman ve hasımları olduğunu öne sürmüşlerdir. Bunlara bölgede çalışan devlet memurlarının vermiş olduğu ihbarlar da dâhildir. Şark İstiklal Mahkemesi’nde isyancılarla beraber hareket ettiği gerekçesiyle yargılanmış birçok memur da bulunmaktadır. Bu memurlar hakkındaki ihbarların birçoğunu yine aynı yerdeki diğer memurlar vermekteydi. Örneğin Genç Valisi İsmail Hakkı Bey hakkında bölge memurları tarafından verilen olumsuz ihbarları, İsmail Bey’in kendisi bu kişilerle olan husumetine yüklemekteydi. Bu konuda enteresan bir olay da Hanili Mustafa ve Salih Beylerle ilgilidir. Bu kişiler, Mahkeme huzurunda kendi haklarına ihbar veren kişilerin, düşmanları olduğunu söyleyince; Ali Saib Bey, bu tür hakikatlerin hasımlardan çıkacağını söylemişti. Yerel savcıların sanıklar hakkında hazırlamış olduğu fezlekeler de önemlidir. Mahkemenin genelde bu fezlekelerde belirtilen görüş doğrultusunda kararlarını almış olduğu anlaşılmaktadır. Bu fezlekeler, yapılan ihbarların önüne de geçmekteydi. Örneğin Şeyh Said davasında yargılanan altmış yaşındaki Monla Süleyman hakkında Çapakçur Tapu Memuru, Fahran Nahiye Müdürü, Çapakçur Kaymakamı rapor vermiş ve Şeyh Said ile birlikte gezdiğini ihbar etmişlerdi. Hatta Genç Jandarma Kumandanlığı Monla Süleyman’nın cepheye dahi gittiğini bildirmişti. Ancak bu ihbarlara rağmen tahkik heyetinin İstiklal Mahkemesine gönderdiği fezlekede bu kişinin suçluluğunun anlaşılamamış olduğu yazılmış ve İstiklal Mahkemesi bunu esas alarak bu kişi hakkında beraat kararı vermiştir. Yine bazı raporlara rağmen hakkında yeteri kadar delil bulunamadığı için beraat eden başka maznunlar vardır. Şeyh Said ile aynı davada yargılanan elli beş yaşındaki rençber Ahmed, askerlerin Rotcan Dağlarında tarama yaptığı bir sırada silahlı olarak yakalanmış ve Divan-ı Harp tarafından hakkında tahkikat yapılarak İstiklal Mahkemesine sevk edilmiştir. 19. Alay 1. Bölük tarafından tutulan raporda, bu kişinin İsyan’a iştirak                                                              229 Aybars, age, s.239. 113 ederek birçok cephede bulunduğu ve yakalandığı zaman kendisine çoban süsü vererek kurtulmaya çalıştığı yazılı olmasına rağmen İstiklal Mahkemesi yeteri kadar delil bulunmadığı gerekçesiyle bu kişi hakkında beraat kararı verilmiştir. 3.9. Maznunların Dava Vekili (Avukat) Tutma Hakkı İstiklal Mahkemeleri ile ilgili tartışma konularından biri de zanlıların avukat tutma hakları olup olmadığı veya bu hakkı kullanıp kullanamadıklarıdır. Taha Akyol, İstiklal Mahkemelerinde hiçbir zaman avukat olmadı demektedir. Bunun yanında bu konuda yazılmış birçok kitapta aynı görüş paylaşılarak İstiklal Mahkemelerinde avukat olmadığı yazmaktadır.230 Ankara İstiklal Mahkemesi’nin, sanıkların bu hakkını pek önemsemediği açıktır. İzmir Suikastı davasında yargılanan İzmir Mebusu Şükrü Bey, bir avukat tutacağını söylemesi üzerine, Mahkeme Reisi Ali Çetinkaya’nın “İstiklal Mahkemeleri, dava vekillerinin cambazlığına gelmez…. Avukatlarla falan geçirecek vaktimiz yok” demesi, bu durumu açıkça ortaya koymaktadır.231 Ancak konumuz olan “Şark İstiklal Mahkemesi’nde” bu durumun biraz daha farklı olduğu anlaşılmaktadır. Şark İstiklal Mahkemesi Savcısı Ahmed Süreyya Bey bu konuya çok dikkat ve hürmet gösterildiğini ve sanıkların müdafaa haklarını tamamen serbest olarak kullanabilmelerine büyük ehemmiyet verilerek müdafaalarını yapmak üzere avukat tutabileceklerinin sanıklara her vakit önceden bildirildiğini söylemektedir.232 Savcının söylediği gibi, Şark İstiklal Mahkemesi’nde sanıklar yargılanmaya başlamadan önce, Usuli Muhakemat-ı Cezaiye Kanunu’nun 248. maddesi gereğince Mahkeme Heyeti huzuruna çıkarılarak ön sorguları yapılıp hüviyetleri tespit edildikten sonra, yine aynı Kanun’un 249 ve 350 numaralı maddeleri gereğince her birisine avukat tutup tutmadıkları soruluyor ve tutmamışlar ise avukat tutmaları bildiriliyordu. Buna rağmen mahkeme dosyalarından anlaşıldığına göre, sanıkların geneli avukat tutmamış ve savunmalarını kendileri yapmışlardır. Ancak avukat tutan sanıklar da vardır. Ahmed Süreyya Bey, Şeyh Said davasındaki sanıkların hiçbirisinin avukat tutmadığını söylemesine rağmen, yargılananlar arasında olan Şeyh Şemseddin’in avukat tutmuş olduğu görülmektedir. Şeyh Şemseddin, İzzet Kemaleddin Efendi ve Şekib Hüseyin Hasib Efendi adında iki kişiyi avukat olarak tutmuş, bu kişiler Şeyh Şemseddin’in vekili olduklarını vekâletnameyi mahkemeye ibraz                                                              230 Akyol, age, s.504, Abdurrahman Dilipak, İnönü Dönemi, Beyan Yayınları, İstanbul 1989, s.46-63. 231 Azmi Nihat Erman, İzmir Suikastı ve İstiklal Mahkemeleri, Temel Yayınları, İstanbul 1971, s.112. 232 Örgeevren, age, s.275. 114 etmişler ve mahkemede bu talebi kabul etmiştir. Zabıtnamede Şeyh Şemseddin’in sorgusu sırasında bu avukatların bir müdahalesi görünmüyor ancak son celsede Şeyh Şemseddin’in savunmasını avukatı İzzet Efendi yapmıştır.233 Avukat tutan başka sanıklarda olmuştur.234 Ancak bazı davaların çok kısa sürmesi ve idamların kısa zaman içinde uygulanmış olması göz önüne alınırsa avukatların ne gibi bir fonksiyonu olduğu tam olarak anlaşılamamaktadır. Örneğin Şark İstiklal Mahkemesi’nin ilk yargılamaları olan Şeyh Eyüb ve Dr Fuat davaları -bu kişilerin mahkemeye sevk edilmeleri de dahil olmak üzere- toplamda birkaç gün sürmüştür. 3.10. Kefaletle Tahliye ve Gayr-ı Mevkuf Yargılanma İstiklal Mahkemesinde yargılanan bazı kişiler, kefalet senedi alınarak gayr-ı mevkuf yani tutuksuz olarak da yargılanmışlardır. Örneğin Kozan’da mevkuf olarak bulunan Çeçenlerden Gül Murad, Reşid ve birkaç kişinin 27 Eylül 1925 tarihinde tutuksuz olarak yargılanmasına karar verilmiş ve 1 Aralık 1925’te mahkemede hazır bulunmaları istenmiştir.235 Aynı şekilde 14 Kasım 1926’da Mülazım Hüseyin Turgut’un gayr-ı mevkuf yargılanmasına karar verilmiştir. 28 Aralık 1926 tarihinde Emekli Jandarma Yüzbaşısı Fethullah Efendi kefalet senedi alınarak serbest bırakılmış ve tutuksuz olarak yargılanmıştır. Bunların yanında mahkemenin tutuksuz olarak yargılama kararı verdiği başka kişilerde vardır. Ancak bu kararlar daha çok Mahkeme’nin son aylarında verilmiştir. 3.11. Küçük Yaştakilerin Yargılanması ve Verilen Cezalar Şark İstiklal Mahkemesi’nde, küçük yaşta olup isyana iştirak ettiği gerekçesiyle yargılananlar da olmuştur. İsyana iştirak ettiği anlaşılan ancak 15 yaşını geçmeyen zanlılar hakkında Ceza Kanunu’nun 40. maddesi gereğince idam yerine ıslah-ı nefis için hapis cezası verilmiştir. Örneğin Şeyh Said davasında yargılanan, Hasan bin Salih hakkında yapılan tahkikat ve ihbarlar neticesinde İsyan’a silahlı olarak iştirak ettiği sabit görülmüş ve hakkında idam kararı verilmişti. Ancak idam cezası bu madde gereğince 10 sene kürek cezası olarak değiştirilmiştir. Şeyh Said davasında yargılanan bir diğer sanık, Örfi bin Mahmut’tur. Örfi’nin silahlı olarak asilerin arasında gezdiğine dair rapor ve şahit ifadeleri bulunmaktadır. Savcı,                                                              233 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s. 355 234 200, 202, 224, 282, 291, 326, 339, 405, 416, 724, 734, 760 numaralı kararların dosyalarında bazı maznunların avukat tuttuğuna dair vekâletnameler bulunmaktadır. 235 İM/T12/91/830/42/10-13 115 onun küçük bir mücrim olduğunu ancak İsyan’a ailesinin arasında karışmış olduğunu ve yaşının da on beşi geçmemiş olduğundan, hakkında verilecek cezada yaşının dikkate alınmasını istemiştir. Örfi ifadesinde yaşını 11 olarak söylemiştir. İhbarnamelerde ise 16 olarak geçmektedir. Örfi hakkında, Ceza Kanunu’nun 45. maddesinin hem-fiillerle yani suç ortaklarıyla ilgili fıkrası gereğince 10 sene kürek cezası verilmiş ancak yaşının on beşi geçmemiş olmasından dolayı Ceza Kanunu’nun 40. maddesi gereğince ıslah-ı nefis için üç sene hapsine karar hükmedilmiştir. 3.12. Batı İllerine Yapılan Sevkler Şark İstiklal Mahkemesi’nde yargılanarak altı aya kadar mahkûm olan kişiler, Dahiliye Vekâleti’nin emri gereğince mahkumiyet müddetlerini mensup oldukları vilayet hapishanelerinde tamamlamaktaydılar. Hakkında tahliye kararı verilenler ise başka bir sebepten dolayı tutuklu değillerse aynı gün tahliye edilmekteydiler.236 Yargılamanın neticesinde daha uzun süreli kalebent ve kürek gibi cezalara mahkûm edilenler ise cezalarını çekmek üzere Kütahya, Konya, Çorum, Uşak, Kastamonu, Burdur, Isparta gibi Batı illerine sevk edilmekte ve cezalarını tamamladıktan sonra yine aynı şehirde zabtiye nezareti yani kolluk kuvvetlerinin gözetimi altında bulunarak vilayet haricine çıkmalarına izin verilmemekteydi. Bununla birlikte bazı mahkûmların aileleri de batı illerine sevk edilmekteydi. Batıya sevk edilen mahkûm aileleri iki kısımdır. Bunlardan birincisi: İdare-i Örfiye mıntıkasında isyan sebebiyle idam edilen veya firarda olanların aileleridir. Bunlar 1925 yılı içerisinde Batı’ya sevk edilmişlerdir. Diğer kısım ise: İstiklal Mahkemesi tarafından mahkûm olup cezasını batı illerinde çekmek üzere Batı’ya sevk edilen mahkûmların aileleridir. Bunlarla alakalı yazışmalar 1926 yılında başlamıştır. Hakkında idam ve ağır ceza verilen kişilerin ailelerinin, intikam fikriyle hareket ederek bölgede gizliden gizliye yeniden karışıklık çıkarma ihtimalinden dolayı, bu ailelerin İsyan bölgesinde ikamet etmeleri uygun görülmemiştir. Bu amaçla Dahiliye Vekâleti, Elaziz Vilayetine yazdığı yazı ile idam ve ağır cezaya mahkum edilenlerin aile fertlerinin miktarını ve bunlardan hangilerinin başka yerlere nakillerinin gerektiğini gösteren cetvellerin hazırlanmasını istemiştir. Ayrıca başka yerlere nakledilecek ailelerden hangilerinin iskân ve iaşelerinin hükümetçe temin edilmesi gerektiği de sorulmuştur.                                                              236 İM/T12/91/833/7/6 116 Bunun yanında Bakanlığın istediği bu cetvelleri gönderen Vali Ali Rıza Bey, cetvelde adı geçen kişilerin çoğunun köy ahalisinden ve “gayrı müdrik” yani birşeyi idrakten yoksun, çiftçi takımından kişiler olup, bu şahısların bölgede yeni bir fesat çıkartmalarını pek mümkün görmediğini ifade ederek, maslahata daha uygun olması için, bu şahıslardan ziyade, isyan ve ihtilale sebebiyet verebilecek, hükümetin nüfuzuna mukavemet edebilecek, öldürülmüş veya firari olan derebey ve ağaların ailelerinin başka yerlere sevk edilmesi gerektiğini Dahiliye Vekâleti’ne bildirmiştir.237 Ailelerin Batı’ya sevk edilmesinin başka bir sebebi daha bulunmaktaydı. İstiklal Mahkemeleri tarafından idama mahkûm olanlar, bulundukları yerlerde infaz ediliyordu. Diğer cezalara mahkûm olanlar ise bölgenin vaziyeti dolayısıyla Batı’daki hapishanelere sevk edilmekteydi. Ancak Batı illerine sevk edilen firarilerden bir kısmı yolda firar etmekteydi. Bu kişiler firar ettikten sonra tekrardan ailelerinin bulunduğu Doğu illerine geliyor ve buradaki isyancı çetelere katılıyor, hatta onları ihbar edenleri öldürüyorlardı. Örneğin Zaza Ahmed, Ömer Küşto Bolu’ya sevk edilmiş, ancak Niğde-Ulukışla arasında firar etmiştir. 15 seneye mahkûm olan Şükrü Ağa ise Muğla’ya gönderilmiş ancak yolda Urfa’da iken firar etmiştir. Daha sonra Kâhta’ya geçerek isyan çıkarmaya çalışmıştır. Firar eden bir diğer şahıs ise Süryani cemaatinden Barsum’dur, firar ederek Halep’e gitmiştir.238 Bu sebeple Savcılık, Başvekâlet’e yazdığı yazı ile bu kişilerin firar sebepleri ne olursa olsun Doğu’ya dönmelerinin temel sebebinin aileleri olduğunu, bu yüzden bunların ailelerinin de Batı’ya sevk edilmesinin, bölgenin sükûn ve selameti açısından uygun olacağını bildirmiştir. Savcılığın tabiri ile bu “cezrî” yani radikal ve köktenci bir tedbir olarak düşünülmüştür. 3. Ordu Müfettişliği de bu teklifi uygun görmekle birlikte, bu tür kişilerin miktarının 6000’i geçeceğinden, bu işin bir kanun, karar ve para meselesi olduğunu söylemiştir. Neticede bunun kararı Başvekâlet’e bırakılmıştır.239 Dikkat edilen bir diğer mesele de mahkûmlarla ailelerinin ayrı vilayetlere sevk edilmesiydi. Örneğin Cemil Çeto’nun oğlu Feramuz ve üç arkadaşı Kastamonu Hapishanesine sevk edilmişken, bunların 37 kişiden oluşan aile fertleri Niğde’ye sevk edilmişlerdi. Daha sonra Feramuz ve arkadaşları, ailelerinin bulunduğu Niğde hapishanesine sevklerini istemişlerse de diğer mahkûmlara emsal teşkil edeceği                                                              237 İM/T12/87/816/3/4-5 238 İM/T12/84/805-3/66/1-2-3-4 239 İM/T12/84/805-3/62/1-2-3-4 117 gerekçesiyle Mahkeme tarafından kabul edilmemiştir.240 Bununla birlikte Mahkeme’nin bu tür talepler arasından mahzur görmediğine izin verdiği de olmuştur. Örneğin 5 Eylül 1926’da rüşvet’ten dolayı 3 sene hapse mahkûm olan ve Elaziz hapishanesinde bulunan Jandarma Halil oğlu Hamdi, cezasının kalan kısmını Tokat Hapishanesinde çekmek için başvurmuş, Mahkeme bir sakınca görmemiş ve talebi karşılamıştır.241 Bu iki aile grubundan farklı olarak, Batı’ya sevk edilen bir diğer kesim de İsyan’la alakalı olarak yargılanan ancak haklarında yeterli delil olmadığı için beraat eden şahıslardır. Esasen beraat eden şahıslara beraat ettiklerine dair fotoğraflı vesika verilmekteydi.242 Bu kişilerden bazılarının Doğu’da ikamet etmeleri sakıncalı görülerek Batı’ya sevk edilmeleri bir zaruriyet olarak görülmüştür. Bu gibi şahısların sevkleriyle ilgili işleri 3. Ordu Müfettişliği yapmıştır. Bu yüzden beraat edenlerin listesi 3. Ordu Müfettişliğine de gönderiliyordu.243 3.13. Yeni Ceza Kanunu’nun Uygulanması İstiklal Mahkemesi görevine devam ederken 1 Mart 1926 tarihinde yeni Türk Ceza Kanunu kabul edilmiş ve yürürlüğe giriş tarihi olarak 1 Temmuz 1926 belirlenmişti. İstiklal Mahkemelerinin görevine devam ettiği dönemde Ceza Kanunu’nun değişmesinin yargılamalarda bazı karışıklıklara neden olma ihtimali vardı. Bu konudaki ilk düzenleme, İstiklal Mehâkimi Kanunu’nda düzenleme ile başlamıştı. İstiklal Mehâkimi Kanunu’nun “H” fıkrası, Ceza Kanunu’nun hangi maddelerine bakacağı açıklanıyordu. Karışıklık olmaması için bu fıkra bir kanun teklifi ile yeni Ceza Kanunu’na göre düzenlendi. 244 Önemli meselelerden birisi de Yeni Ceza Kanunu’nun, İstiklal Mahkemesi mahkûmları için tatbik edilip edilmeyeceğiydi. Adliye Vekâleti; Yeni Ceza Kanunu’nun bütün mahkemelerin mahkûmlarına tatbik edilecek maddelerinin İstiklal Mahkemesi mahkûmları için de tatbik edilmesini istiyordu. Ancak Şark İstiklal Mahkemesi Heyeti, yeni kanunun bazı maddelerinin siyaseten ve bilhassa Şark’ın hususiyeti itibarıyla, İstiklal Mahkemesi mahkûmlarını kapsamasını uygun görmüyordu. Esasen problem daha çok Eski Ceza Kanunu’nun 13 ve 14. maddelerine göre ceza almış olanların, cezalarının Yeni Ceza Kanunu’na göre değiştirilip değiştirilmeyeceği                                                              240 İM/T12/93/836-2/40/1, İM/T12/93/836-2/40/1-2 241 İM/T12/93/836-2/71/1 242 İM/T12/88/820/13/1-2 243 İM/T12/90/827/72/2 244 İM/T12/84/805-3/84/3-4-5 118 hakkındaydı. Batı illerinde mahkûmiyetlerini tamamlayan mahkûmlar, Eski Ceza Kanunu’nun 13 ve 14. Maddelerine göre yine batı illerinde süre sınırlaması olmadan zabtiye nezareti altına bulundurulmaktaydılar. Mahkemenin böyle bir karar vermesi, bu mahkûmların cezalarını çektikten sonra bir daha Doğu illerine gelmelerine mani olmak maksadına yönelikti. Bu kişiler hakkında Yeni Ceza Kanunu tatbik edilirse bu kişiler belli bir müddet zabtiye nezareti altında bulundurulacaklar, sonra da serbest kalacaklardı. 245 1 Temmuz 1926 tarihinde Adliye Vekâletine yazılan yazıda bu konu şu şekilde anlatmaktaydı. “İstiklal Mahkemelerinin sebeb-i teşekkülleri siyasi, idari ve bilhassa bazı zaruretlere istinad ettiği gibi, mahkeme hükümlerinde bu ciheti alelekser nazar-ı dikkate almış ve mahkumiyet kararını verirken müddet-i cezaiyelerini Garp cihetlerinde ikmal ve ikmal-i müddetten sonra fimabad ila yevmil vefat o vilayet dahilinde ve zabtiye nezareti altında kalması hususlarını da ayrıca tespit eylemiştir. Şimdi Kanun’un tatbiki münasebetiyle bunlar serbest bırakıldıkları halde hemen memleketlerine avdet eyleyecekleri ve o halde ise Şark’ta yeniden birtakım vaziyetlerin tahaddüsü pek mümkün olmakla beraber İstiklal Mahkemesinin de nüfuz ve tesirini haleldar eyleyeceğinden hususat-ı mesrude, mahkememiz mahkûmlarına teşmillerinin muvafık olmayacağını…”246 Adliye Vekili Recep Bey, Mahkeme’nin zabtiye nezareti altında bulunanların serbest bırakılmalarındaki sakıncalara yönelik uyarılarını haklı görmekle birlikte, bir yandan da mutlak olan bir kanunun hükümlerinin uygulanma zarureti olduğunu, bu yüzden bu iki noktanın uzlaştırılması gerektiği fikrindeydi. Yapılan yazışmalarda zabtiye nezareti altında bulunanlar dışındaki tüm cezaların yeni Kanun’a göre değiştirilmesinde bir sakınca olmadığına karar verildiği anlaşılmaktadır.247 Türk Ceza Kanunu’nun yürürlüğe girmesinden sonra Mahkeme’nin görev süresinin bitimine kadar, cezalar hem yeni hem de eski ceza kanununa göre verilmiştir. Yeni ceza kanununun yürürlüğe girmesinden sonra İstiklal Mahkemesi tarafından verilen ilk karar, 521 numara ve 6 Temmuz 1926 tarihli karardır. 3.14. Mahkemelerin Bağımsızlığı ve Siyasal Emirle Hareket İstiklal Mahkemelerinin kararlarını verirken bağımsız olup olmadıkları veya siyasi iktidarın emriyle hareket edip etmedikleri, en çok tartışılan mevzulardan biri olmuştur.                                                              245 İM/T12/97/843-1/9/1-2 246 İM/T12/97/843-1/11/17 247 İM/T12/97/843-1/9/3-4 119 Bazıları Ankara’dan alınan talimatların ve Gazi Paşa’nın düşüncelerinin kararlara kaynak teşkil ettiğini söylerken bazıları bu tür iddiaların somut delillere dayanmadığını söylemektedirler.248 İzmir Suikasti Davasında yargılanan Ali Fuat Cebesoy’un hatıralarında anlattığına göre, suikast davasının sonuçlanıp beraat etmesinden bir süre sonra Mustafa Kemal Paşa ile bir araya gelmiş ve bu görüşmede Mustafa Kemal Paşa, Ali Fuat Paşa’ya “Paşaları senin hatırın için affettirdim” demiştir.249 Yapılan yargılamaların ve Mahkeme’nin faaliyetlerinin Ankara tarafından çok yakından takip edildiği, yapılan yazışmalardan anlaşılmaktadır. Mahkeme ile Başvekâlet arasında, günü gününe yapılan yazışmalarla Mahkeme’nin yaptığı her faaliyet Ankara’ya bildirilmekteydi. Bazı kişiler, Başvekâlet tezkeresi ile de Mahkeme’ye sevk ediliyordu. Bunun yanında Ankara ve Şark İstiklal Mahkemeleri arasında sıkı bir irtibat bulunuyordu. Yaptıkları faaliyetleri birbirlerine bildirmekteydiler. Siyasi iktidarın yargılamalara müdahale ettiğine dair verilen en çarpıcı örnek, Şark İstiklal Mahkemesinde, gazetecilerin yargılanmasıdır. Bu davanın savcılığını yürüten Avni Bey, gazeteciler ile ilgili iddianameyi hazırlamadan önce Mahkeme Heyeti tarafından kendisine telkinler başladığını belirttikten sonra, gazetecilerin yargılamaları sırasında kendisine Ankara’dan ikinci derece bazı şahıslar tarafından yapılan telkinleri de şöyle anlatmaktadır: “Beni cesaretlendirmek için Ankara’da ikinci derecedeki bazı zevattan, her gün şifreler alıyorum. Bu şifrelerde gazetecilerin Cumhuriyet’in ilanından itibaren hükümete karşı aldıkları menfi durum izah olunarak haklarında tatbik edilecek cezanın bana itibar sağlayacağı ifade edilmekte idi.”250 “Gazeteciler ve İsyan” bölümünde ayrıntısı verildiği üzere, bu davada yargılanan on gazeteci yargılanmaları sırasında Mustafa Kemal Paşa’ya bir af telgraf yazmışlardı. Bunun sonrasında Mustafa Kemal Paşa’nın mahkeme heyetine gönderdiği telgrafta ise sanıkların hatalarını anladıkları ve bu durumun göz önüne alınmasını istemesi üzerine haklarında beraat kararı verilmişti. Gazetecilerin yargılanması ile ilgili olarak Mete Tuncay’ın kitabında vermiş olduğu bir belge önemlidir. Tuncay, kitabında yer verdiği bu belge için “İstiklal Mahkemelerinin bağımsızlığı ve yasallığı savlarının iç yüzünü ortaya koymaktadır” diyor. Bunun yanında                                                              248 Dilipak, age, s.46-63; Aybars, age, s.400. 249 Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatıralar, Doğan Kardeş Yayınları, 2.Kısım, İstanbul 1960, s.224. 250 Doğan, age, s.174. 120 “Bu belge yorum gerektirmeyecek kadar açık bir biçimde İstiklal Mahkemelerinin siyasal iktidarın emriyle hareket ettiklerini gösteriyor” demektedir. 251 Tuncay’ın TTK Arşivi’nde rastladığını söylediği ve Savcı vekili Avni Bey’in Dahiliye Vekili Cemil Bey’e gönderdiği 9 Eylül 1925 tarihli belge Tuncay’ın kitabında aktardığı şekli ile şöyledir: Dahiliye Vekili Cemil Beyefendi’ye 1- Süreyya Bey vazifeye dönmekten çok korktuğu(m) için (?) vukuf ve takdirine çok hürmetkâr olduğum Cemil Bey’e şu satırları yazmayı lüzum gördüm. Gazetecilerin memlekete ika ettikleri zararı en çok idrak edenlerden birisiyim. Ahmed Emin ve rüfekasını buraya celp ve tevkif ettirirken bu hususta hiçbir tereddüt hissetmedim. 2- Gazi Paşa hazretlerinin gazetecilerin kurtulmaları şayan-ı arzuları tarzındaki şifreli emirleri gelinceye kadar muhakemenin tarz-ı cereyanı da çok iyiydi. Bu emir geldikten sonra hepimizden (içimizden!) bir arkadaş gazetecilere ve Gazi hazretlerinin ulüvvü cenaplarına mazhar olarak beraat edecekleri ve beraattan sonra Fırka lehine sarf-ı mesai için Ankara’ya gidilerek Reis-i Cumhur hazretleriyle kendilerinin mülakatına delalet olunacağı ihsas olunmuştur. 3- Bu ihsastan sonra tekrar eski vazifeye (vaziyete!) rücu ile mahkûmiyetleri cihetine gitmeyi mübeccel Gazi hazretleriyle İsmet Paşa hazretlerinin şeref-i zâtileri için tehlikeli görmekteyim. Müşarunileyh hazeratına rüfekamızla [arkadaşlarla] müştereken yazdığımız bir şifrede sarahaten değilse de buna yakın maruzatta bulundum. 4- Semahat-ı ruhaniye ve temayülat-ı asilanesini çok iyi tanıdığım zat-ı âlilerinden bana yürüyecek doğru yolun iraesini hürmetle rica ederim. İrae buyuracakları tariki bilakaydüşart kabul ettiğimi şimdiden arz ederim efendim. İstiklal Mahkemesi Müddei-i Umumi Vekili Bozok Mebusu Avni252 Bu yazı, Mustafa Kemal Paşa’nın gazetecilerin affedilmesi için Mahkeme’ye yazdığı yazı ile aynı tarihlidir. Anlaşıldığına göre gazetecilerin affedileceği gazetecilere bildirildikten sonra, affedilmelerinden vazgeçilmiştir ve Avni Bey de bu durumu Mustafa Kemal Paşa ile İsmet Paşa’nın şeref-i zâtileri için tehlikeli görerek ne yapması gerektiğini Dâhiliye Vekili’ne danışmaktadır. Bilindiği üzere dört gün sonra gazeteciler hakkında                                                              251 Tuncay, age, s.151. 252 Tuncay, age, s.151. 121 beraat kararı verilmiştir. Bu belge Mahkeme’ye müdahaleyi net bir şekilde göstermekle birlikte, Şark İstiklal Mahkemesi dosyalarında tarafımızdan yapılan incelemede bu belgeye veya bunun gibi, net bir şekilde Mahkeme kararlarına müdahaleyi gösteren bir evraka rastlanmamıştır. Ayrıca Mahkeme’de yargılanmış olan gazetecilerden Eşref Edib’in anlatımına göre: Mahkeme’nin asıl başkanı Ali Saib Bey’dir ve Mustafa Kemal Paşa’nın, heyet içerisindeki adamıdır. Mahkeme Heyetinin Ankara ile görüşmek için sahip olduğu şifrenin yanında, Ali Saib Bey’in bir de şahsına ait şifre vardır ve Ankara ile direk temas halindedir.253 3.15. İstiklal Mahkemesi ve Hukuk İstiklal Mahkemelerinin yargılamalarında ve aldığı kararlarda hukuka ne kadar riayet ettiği tartışma konusudur. Şüphesiz bu Mahkemeler olağanüstü mahkemelerdi ve belli amaç doğrultusunda hareket etmekteydiler. Dönemin Meclis tutanaklarına da yansıdığı şekilde yüz yıllardan beri engellenmiş olan ıslahatların kısa zamanda yerleşmesinde ve sosyal düzenin tesis edilmesinde etkili olan bu Mahkemeler, geniş ve hatta hukukun üstünde yetkilere sahipti. Bu konuda mahkeme üyelerinden Avni Doğan “İstiklal Mahkemelerinin salahiyetleri hudutsuz olduğu kadar, bu salahiyetler kontrolsüz idi” demektedir.254 Akyol, bu hudutsuz ve kontrolsüz yetkilerin adalet için mi yoksa siyaset için mi kullanıldığı sorusuna, siyaset için kullanıldığı cevabını vermektedir.255 Aybars da bu Mahkemelerin hukuka göre değil, inkılâp ilkelerine yönelik çalıştığını söylemektedir. Şark İstiklal Mahkemesi’nin, Adiliye Vekâletine gönderdiği bir yazıda, mahkemenin kararlarını verirken siyasi, idari ve bazı zaruri sebepleri göz önüne aldığı açıkça dile getirilmiştir. Zaten aynı yazıya göre, mahkemenin kurulma nedeni de bu siyasi, idari ve zaruri sebeplere dayanmaktaydı. Yeni Ceza Kanunu’nun bazı maddelerinin, İstiklal Mahkemesi mahkûmlarına teşmilini siyasi ve bölgesel bazı sebeplerden dolayı uygun görmeyen Şark İstiklal Mahkemesi’nin, 1 Temmuz 1926 tarihli bu yazısının ilgili bölümü şu şekildedir: “İstiklal Mahkemelerinin sebeb-i teşekkülleri siyasi, idari ve bilhassa bazı zaruretlere istinad ettiği gibi, Mahkeme hükümlerinde bu ciheti alelekser nazar-ı dikkate                                                              253 Fergan, age, s.105-106. 254 Doğan, age, s.174. 255 Akyol, age, s.503. 122 almış ve mahkûmiyet kararını verirken müddet-i cezaiyelerini Garp cihetlerinde ikmal ve ikmal-i müddetten sonra fimabad ila yevmil vefat o vilayet dâhilinde ve zabtiye nezareti altında kalması hususlarını da ayrıca tespit eylemiştir. Şimdi kanunun tatbiki münasebetiyle bunlar serbest bırakıldıkları halde hemen memleketlerine avdet eyleyecekleri ve o halde ise Şark’ta yeniden bir takım vaziyetlerin tahaddüsü pek mümkün olmakla beraber İstiklal Mahkemesinin de nüfuz ve tesirini haleldar eyleyeceğinden hususat-ı mesrude mahkememiz mahkûmlarına teşmillerinin muvafık olmayacağını…”256 Bunların yanı sıra Mahkeme Heyeti arasında ortak bir hukuk anlayışı olmadığı da bilinmektedir. Avni Doğan bunu hatıralarında şöyle anlatıyor: “Herkesin kendine göre bir politikası, kendine göre bir hukuk anlayışı vardı. Heyet-i hâkime karar için bir odaya toplandıkları zaman, sık sık görüş ayrılıkları kendini gösterir, kavgalar başlar, bazen tabancalar çekilirdi.”257 Şark İstiklal Mahkemesi’nin bakacağı davalar İstiklal Mehâkimi Kanunu’nda belirtilerek sınırı çizilmişti. Hatta Mahkeme, yargılamalarına başlamadan önce yayınladığı bir beyanname ile de hangi suçlara bakacağını ilan etmişti. Ancak Ahmed Süreyya’nın hatıralarında geniş olarak anlattığı gibi Mahkeme Heyetinin, özellikle azadan Ali Saib Bey’in, Ceza Kanunu’nun ve Askeri Ceza Kanunu’nun bütün madde ve hükümleriyle ilgili fiillerin yargılamalarını yapmak istemesi bazı tartışmalara neden olmuştu. Ahmed Süreyya Bey, savcı olarak bu fikre iştirak etmediğini söylüyor ancak diğerleri hem Takrir-i Sükûn Kanunu’nu, hem de Ankara İstiklal Mahkemesi’nin bu şekilde uygulama yaptığını söyleyerek Mahkemenin yetkisini genişletme fikrinde olduklarını söylüyorlardı. Bu tartışmalar esnasında yine azadan olan Lütfi Müfid Bey’in söylemiş olduğu “Bizim muayyen, millî gayemiz vardır. Ona varmak için, ara sıra kanunun fevkine de çıkarız” sözü Mahkeme’nin bakışını göstermesi açısından önemlidir.258 Neticede bu tartışmalardan sonra Mahkeme, yayınlamış olduğu beyannamede söylediği suçların dışındaki suçlara da bakmaya başlamıştı. 259 Esasen Lütfi Müfid Bey’in bu sözlerine benzer açıklamaları Adliye Vekili Mahmud Esat Bey, Meclis müzakereleri sırasında dile getirerek şunları söylemişti: “Adliye kanunları tabiî zamanlarda cari olur. Her memlekette fevkalâde hâdiselerin karşısına fevkalâde tedbirlerle çıkılır ve böyle tedbirlerle önüne geçilir. Fevkalâde                                                              256 İM/T12/97/843-1/11/17 257 Doğan, age, s.171. 258 Örgeevren, age, s.137. 259 Örgeevren, age, s.143. 123 hâdiseleri tabiî günler için yapılan kanunlara tevdi etmek onun cürümlerini himaye etmek demek olur.” 3.16. Mesai Cetvelleri Şark İstiklal Mahkemesi, İstiklal Mehâkimi Kanunu’nun on üçüncü maddesine göre bakmış olduğu davaların hüküm özetlerini ve mesai cetvellerini her ay Meclis’e göndermek mecburiyetinde idi. Bu bir nevi mahkemenin çalışmalarının Meclis tarafında denetlenmesi anlamına gelmekteydi. Bu mesai cetvellerinde hükme bağlanan sanıkların miktar ve isimleri, nev-i cürüm (suçun türü) ve hülasa-i hüküm (hüküm özeti) ve karar bildirilmekteydi. Bunun yanında bir önceki aydan devreden, o ayda mahkemeye gelen ve bir sonraki aya devreden işler bildiriliyordu. 12 Nisan’da göreve başlayan Şark İstiklal Mahkemesi, bu tarihten itibaren 22 adet mesai cetvelini Meclis’e göndermiştir.260 1924 Nisan ayı yargılamalarını gösteren ilk mesai cetveli 14 Mayıs 1924’de Diyarbekir’den, 1927 Ocak ayı yargılamalarını gösteren son mesai cetveli ise 3 Şubat tarihinde Elaziz’den gönderilmiştir. Mahkeme 7 Mart 1927 tarihine kadar görev yapmış olmasına rağmen, en son şubat ayına dair mesai cetveli bulunmamaktadır. Şark İstiklal Mahkemesi’nde verilen karar sayısı 798’dir. Mesai cetvelleri 726 numaralı karara kadar olan kısmı kapsamaktadır. Bunların dışında Mahkeme dosyaları arasında, Mahkeme Savcılığının, Mahkeme’ye göndermiş olduğu iddianame ve talepnameler ile mahkemeye sevk edilen şahıslara dair mahkûm olan ve beraat edenlerin miktarını gösteren 6 adet tablo da bulunmaktadır. Bu altı adet tablo, 1 Eylül 1926 ile 28 Şubat 1927 tarihleri arasını kapsamaktadır.261                                                              260 Bkz Tablo 1. Bu mesai cetvelleri T14 dosyasında farklı yerlerde bulunmaktadır. Tabloda bu 22 cetvelin birleştirilmiş hali verilmiştir. Örnek bir mesai cetveli için Belge 7 261 Bkz Tablo 2. Bu tabloda 6 cetvelin birleştirilmiş hali verilmiştir. İM/T12/91/832/6 124 Karar aralığı 1-14 15-39 40-70 71-85 86-110 11-143 114-154 155-229 230-310 311-385 386-450 451-461 462-493 494-520 521-546 547-609 610-632 633-663 664-669 670-676 677-726 Göderildiği Tarih ve Yer 14 Mayıs 1341-Diyarbekir 5 Haziran 1341-Diyarbekir 2 Temmuz 1341-Urfa 5 Ağustos 1341-Elaziz 3 Eylül 1341-Elaziz 3 Ekim 1341*262 31 Ekim 1341* 5 Aralık 1341-Elaziz 3 Ocak 1926* 2 Şubat 1926* 1 Mart 1926* 3 Nisan 1926* 4 Mayıs 1926-Elaziz 1 Haziran 1926-Diyarbekir 4 Temmuz 1926- Diyarbekir 1 Ağustos 1926-Elaziz 5 Eylül 1926-Elaziz 2 Ekim 1926-Elaziz 1 Kasım 1926-Elaziz 2 Aralık 1926-Elaziz 2 Ocak 1927-Elaziz 3 Şubat 1927-Elaziz Bir sonraki aya devreden derdest-i rü'yet bulunan mevad 30 34 92 160 213 226 242 264 219 158 117 47 45 48 54 76 40 42 58 82 142 106 İntaç ve Muhakemeleri hükme iktiran eden mevad 15 27 (3 Evrak tevhiden) 37 (6 Evrak tevhiden) 16 (1 Evrak hiden) 28 (3 Evrak tevhiden) 38 (5 Evrak tevhiden) 0 11 75 87 (7 Evrak tevhiden) 84 (9 Evrak tevhiden) 80 (16 Evrak tevhiden) 11 32 27 41 63 23 33 6 8 59 Toplam 45 61 129 176 241 264 242 270 294 245 201 127 56 90 81 117 103 65 91 88 150 165 Vürud Eden Mevad 45 31 77 108 80 51 16 33 30 26 43 10 9 47 33 63 27 25 49 30 68 23 Bir Önceki Aydan Devreden Mevad 30 52 68 161 213 226 242 264 219 158 117 47 43 48 54 76 40 42 58 82 142 Nisan 1341 (1925) Mayıs 1341 (1925) Haziran 1341 (1925) Temmuz 1341 (1925) Ağustos 1341 (1925) Eylül 1341 (1925) Ekim 1341 (1925) Kasım 1341(1925) Aralık 1341(1925) Ocak 1926 Şubat 1926 Mart 1926 Nisan 1926 Mayıs 1926 Haziran 1926 Temmuz 1926 Ağustos 1926 Eylül 1926 Ekim 1926 Kasım 1926 Aralık 1926 Ocak 1927 Tablo 1: Mesai Cetvellerindeki Yargılama Rakamlarının Birleştirilmiş Tablosu                                                              262 (*) işareti olanlarda mesai cetvelinin hangi şehirden gönderildiği belirtilmemiştir. 125 Yekün eşhas 68 92 17 251 170 367 Beraat Eşhas adet 36 50 2 11 74 173 Muhtelif Ceza Eşhas adet 29 52 14 104 91 182 İdam Gıyabi adet 128 3 Vicahi adet 3 5 1 8 5 5 Toplam Şahıs 101 162 226 686 265 460 Mahkemeye tevdi olunan Talepname adet 9 24 14 30 24 22 Eşhas adet 21 50 56 196 105 30 Mahkemeye tevdi olunan İddianame adet 21 31 18 58 19 39 Eşhas adet 80 112 170 490 160 430 1 Eylül 1926-30 Eylül 1926 1 Ekim 1926-31 Ekim 1926 1 Kasım 1926-30 Kasım 1926 1 Aralık 1926-31 Aralık 1926 1 Ocak 1927-31 Ocak 1927 1 Şubat 1927-28 Şubat 1927 Tablo 2: Savcılığın Mahkemeye Gönderdiği Tabloların Birleştirilmiş Hali     126 3.17. Yargılanan Kişi Sayısı En çok tartışma konusu olmuş ve merak edilen meselelerden birisi de Şark İstiklal Mahkemesi’nde kaç kişinin yargılanmış olduğudur. Bu konuda birçok rakamlar verilmiş olmasına rağmen, bunların arasında belgelere dayanan tek rakam Aybars’ın kitabında geçmektedir. O da İstiklal Mahkemesi arşiv belgelerine dayanmaktadır. Şark İstiklal Mahkemesi, yapmış olduğu yargılamalara dair cetvelleri her ay düzenli olarak Meclis’e göndermiştir. Bu cetvellerde kaç kişinin yargılandığı ve hangi cezaların verildiği görülmektedir. Bunun haricinde farklı tarihlerde farklı sebeplerle Meclis’e, Başvekâlet’e ve diğer makamlara da gönderilen yazılarda yargılama rakamlarına dair bilgiler bulunmaktadır. Bu belgeler arasında Şark İstiklal Mahkemesi’nin yapmış olduğu yargılamaya dair toplam rakamların verildiği en son belge, 13 Mart 1927 tarihli Savcı Ahmed Süreyya Bey’in TBMM’ye gönderdiği 432 numaralı belgedir. Bu belgeye göre Mahkemenin göreve başladığı 13 Nisan 1925 tarihinden 7 Mart 1927 tarihine kadar olan yargılama rakamları şöyledir: 207 vicahi, 213 gıyabi olmak üzere toplamda 420 idam kararı verilmiştir. 1811 kişi çeşitli cezalarla mahkûm olmuş, 2779 kişi hakkında ise beraat kararı verilmiştir. Yani Şark İstiklal Mahkemesi’nde yargılananların toplam sayısı 5010’dur.263 Kaç kişinin yargılandığına dair rakam veren şahıslardan birisi Olson’dur. Onun anlatımına göre 1925 yılının Ağustos ayının sonu itibarıyla, İngiliz İstihbaratının tahminine göre Kürt eşrafından 327 kişiye idam cezası verilmiştir. Ayrıca yine aynı kaynağa göre İstiklal Mahkemesi toplamda 7740 kişiyi tutuklamış ve 660 kişiyi idam etmiştir. 264 Olson’un İngiliz İstihbaratının tahminlerine dayandırdığı bu bilgiler arşiv belgeleriyle uyuşmamaktadır. Örneğin arşiv belgelerine göre 1925 yılının Ağustos başı itibarıyla mahkemeye 1120 kişi sevk olunmuş bunlardan 357 kişi hakkında hüküm verilmiştir.265 Yine 7 Mayıs 1926 tarihli Başvekâlet’e yazılan yazıya göre; Mahkeme’nin kurulduğu tarihten 7 Mart 1926 tarihine kadar 2968 maznuna ait 487’si siyasi, 53’ü adi ceraim olmak üzere toplamda 540 dava mahkemeye sevk edilmiş, bunlardan 399’u siyasi, 38’i adi ceraim olmak üzere toplamda 438 dava karara bağlanmıştır. Karara bağlanan bu                                                              263 İM/T14/9/60/10/1 264 Robert Olson, Kürt Milliyetçiliğinin Kaynakları ve Şeyh Said İsyanı, Özge Yayınları, Ankara 1992, s.186. 265 İM/T12/84/805-2/34/2 127 davalarda 122 kişi vicahi 65 kişi gıyabi olmak üzere 187 kişiye idam, 621 kişiye de muhtelif cezalar verilmiş, 1780 kişi de beraat etmiştir.266 Tabii bu rakamlar mahkemede hakkında hüküm verilenlere aittir. İstiklal Mahkemesine sevk edilen ancak Mahkeme’nin kendi yetki alanına girmediği gerekçesiyle yerel mahkemelere sevk ettiği kişilerde vardır. Esasen Şark İstiklal Mahkemesi geniş yetkilere sahip olmasına rağmen, Mahkeme’nin yoğunluğundan dolayı, bir zaman sonra asker kaçaklarına dair davaları yerel mahkemelere sevk etmeye başlamış ve bu tür davalarının İstiklal Mahkemesine gönderilmemesini istemiştir. 3.18. Divan-ı Harp Yargılamaları İstiklal Mahkemelerinde kaç kişinin yargılanmış olduğunu yukarıda söylendi. Ancak bu rakamlara Divan-ı Harplerin yani sıkıyönetim mahkemelerinin vermiş oldukları kararlar dahil değildir. İsyan dolayısıyla bölgede kaç kişinin yargılandığı ve idam edildiğine dair çeşitli rivayetler vardır. Mete Tuncay bu rakamların Takrir-i Sükûn döneminin “devlet terörü” hakkında yeterli fikir veremeyeceğini söylemektedir.267 Şark İstiklal Mahkemesi faaliyete geçmeden önce bölgede kurulan, onunla birlikte faaliyetlerine devam eden ve Mahkeme’nin kaldırılmasından sonra belli bir müddet daha çalışmaya devam eden Divan-ı Harplerin bölgede yaptığı yargılamalara ilişkin bilgi bulunmamaktadır. İsyan ile birlikte Doğu illerinde sıkıyönetim ilan edilmesi ve Divan-ı Harplerin teşekkülü 23 Şubat 1925 tarihindedir. Bununla birlikte 31 Mart 1925’te Divan-ı Harplerin idam kararlarını Meclis’e sormadan uygulama kararı alınmıştır.268 Adliye Vekili Mahmut Esat Bey’in 20 Nisan 1925 tarihli Meclis görüşmelerinde söylediğine göre, o tarih itibariyle İsyan bölgesinde on tane Divan-ı Harp vardır ve hepsi de hüküm vermektedir.269 Ayrıca Şark İstiklal Mahkemesi Savcılığı tarafından Meclis’e yazılan 1 Eylül 1925 tarihli yazıya göre isyandan sonra isyan sahasında 7 adet Divan-ı Harp kurulmuş, bunlardan 2 tanesi daha sonra ilga edilmiştir. Şark İstiklal Mahkemesi 13 Nisan 1925’te faaliyetlerine başlamıştı. Mahkeme, göreve başlamasıyla birlikte bir tamim yayınlayarak isyanla alakalı olarak tamimde                                                              266 İM/T12/97/843-1/14/16 Belge 8 267 Tuncay, age, s.173. 268 “Harp ve İsyan Sahalarındaki İdare-i Örfiye Mıntıkalarında Müteşekkil Divan-ı Harplerden verilecek İdam Kararlarının Suret-i İcrasına Dair Kanun” 31 Mart 1925 tarih ve 595 numaralı Kanun. 269 TBMM Z.C., D.2, C.18, İ.107, s.245. 128 belirtilen ceza türlerine ait maznunların İstiklal Mahkemesine sevk edilmesini istemişti. Savcı Ahmed Süreyya Bey, 4 Mayıs 1925 tarihli yazısında İstiklal Mahkemelerinin yetki alanına giren suçların hiçbirinin Divan-ı Harbi Örfilerce muhakemesine başlanılmamasını, başlanılmış olanların ise bulundukları noktada bırakılması istemişti.270 Bu tamimle birlikte Divan-ı Harplerin, ellerinde İsyan’la alakalı olan davaları İstiklal Mahkemesine göndermeye başladığı anlaşılmaktadır. Ancak bu tamimin yayınlanmasına kadar olan sürede Divan-ı Harplerin isyanla ilgili davalara bakarak idam kararları verdiği bilinmektedir. Örneğin Vakit gazetesinin 20 Nisan 1925 tarihli haberine göre 18 Nisan 1925 tarihinde Divan-ı Harb-i Örfi yapmış olduğu muhakeme neticesinde verdiği karar ile Elaziz’de 23 asi idam edilmiştir.271 Yine 27 Nisan tarihli habere göre Divan-ı Harb’in yaptığı yargılamalar sonrasında 22 Nisan tarihinde, Şeyh Said’in keramet sahibi olduğunu iddia eden Ahmet Hüsnü sekiz, asayişi ihlal eden Ali on beş sene mahkûm edilmiş, ayrıca asilere katılan bir kişi ile Diyarbekir hücumuna iştirak etmiş olan bir asi idama mahkûm edilmiştir.272 İstiklal Mahkemesi, Divan-ı Harplerin elinde bulunan dosyaların kendisine havale edilmesini bildirmesine rağmen, kısa bir süre sonra Mahkeme’nin yoğunluğu nedeniyle seferberlik ilanından sonra firar eden askerlerin Divan-ı Harplere gönderilmesini isteyerek iş yükünü hafifletmeyi de amaçlamıştır. Kısaca, Şark İstiklal Mahkemesi’nin 13 Nisan 1925’de göreve başlamasıyla birlikte Divan-ı Harpler ve İstiklal Mahkemeleri birlikte yargılamalar yapmış, 4 Mayıs tarihindeki tamimden sonra Divan-ı Harpler ellerindeki dosyaları İstiklal Mahkemesine havale etmiş ve bu tarihten sonra 7 Mart 1927 tarihine kadar firariler hariç İsyan’la alakalı tüm yargılamaları İstiklal Mahkemesi yapmıştır. Şark İstiklal Mahkemesi, görevinin bitiminde ise elinde kalan dosyaları Elaziz Havalisi Kumandanlığına teslim etmiştir. Şark İstiklal Mahkemesi dosyalarında Divan-ı Harplere ve oradan İstiklal Mahkemesine sevk edilenlere dair bazı rakamlar vardır. Mahkeme’nin göreve başlamasından sonra bölgedeki Kolordu Kumandanlıkları tarafından 3. Ordu Müfettişliğine ve Şark İstiklal Mahkemesi’ne yazılan belgelerde, Divan-ı Harplerde kaç kişinin muhakeme edilmekte olduğuna dair bazı rakamlar bulunmaktadır. Şüphesiz rakamlar Divan-ı Harplerde kaç kişinin yargılandığına dair kesin bilgililer çıkarılamaz                                                              270 İM/T12/86/807-1/21/1 271 Vakit Gazetesi, 20 Nisan 1925, s.1. 272 Vakit Gazetesi, 27 Nisan 1925, s.1. 129 ancak kısmen fikir verebilir. Unutulmamalıdır ki bu rakamlarda bahsedilenlerin çoğu da İstiklal Mahkemesinin görevine başlamasıyla birlikte İstiklal Mahkemesine sevk edilmişlerdir. 14 ve 17 Nisan 1925 tarihlerinde Sarıkamış’ta 9. Kolordu Kumandanı Asım Bey tarafından 3. Ordu Müfettişliğine gönderilen yazılara göre Hınıs Divan-ı Harbi Örfisi 10 Nisan 1925 tarihinde işe başlamıştır ve Hınıs Divan-ı Harbi’nde 17 şahsa ait üç dosya vardır. Mülga Erzurum Divan-ı Harbi’nde ise Hıyanet-i Vataniye suçundan muhakemeleri icra edilmekte olan 19 maznun bulunmaktadır. Bunların beşi Kiğı’dan, sekizi Erzurum’dan gönderilmiştir ve bir kişi de Erzurum’dan tutuklu olarak gelmiştir. Bu maznunlar Hınıs’a gönderilecektir. Ayrıca 15 Nisan 1925’de tutuklanan meşayih ve beylerin soruşturma evrakları tamamlanmak üzeredir.273 15 Nisan 1925 tarihinde Lice’de 5. Kolordu Komutanı Naci Bey tarafından, 3. Ordu Müfettişliğine yazılan yazıya göre: 5 kişinin tahkikatları yapılarak Divan-ı Harbe sevk edilmiştir. İlk sorguları henüz tamamlanmamış 111 mevkuf vardır. Lice Divan-ı Harbi henüz işe başlamamıştır. Divan-ı Harp, 16 Nisan 1925’te öğleye kadar Lice’ye gelecektir. Divan-ı Harp henüz faaliyete geçmediğinden hiçbir maznun hakkında karar verilmemiş ve infaz da yapılmamıştır.274 16 Nisan 1925 tarihinde Diyarbekir’den 7. Kolordu Komutanı Mirliva (…?) tarafından Şark İstiklal Mahkemesi Savcılığına yazılan yazıya göre: Diyarbekir Divan-ı Harbi Örfisinde tahkikatı ve muhakemesi devam eden 43 takım evrak vardır. Bu 43 takım evrakta 200’den fazla şahıs bulunmaktadır. Bu şahıslardan bir kişi hakkında vicahen, bir kişi hakkında ise gıyaben idam kararı verilmiş, bir kişinin davası da beraat ile sonuçlanmıştır. 3 kişi İstiklal Mahkemesine sevk edilmiştir.275Ayrıca daha sonra bu 43 evraktan 22’si İstiklal Mahkemesi savcısının talebiyle 20 Nisan’da İstiklal Mahkemesine sevk edilmiştir. 17 Nisan 1925 tarihinde Elaziz Havali Kumandanı Nureddin Bey tarafından 3. Ordu Müfettişliğine yazılan yazıya göre: Elaziz Divan-ı Harb-i Örfisinde muhakemeleri                                                              273 İM/T12/86/808/19/2 274 İM/T12/86/808/19/1 275 İM/T12/86/808/18/1-2-3-4-5-6 130 yapılmakta olan 20 evrakta 175 şahıs vardır. Ayrıca tahkikatı devam eden 23 evrak 183 şahıs bulunmaktadır.276 23 Nisan 1925 tarihinde Bitlis’te Bitlis Valisi ve 2. Fırka Kumandanı Kazım Bey tarafından 3. Ordu Müfettişliğine yazılan yazıya göre: Divan-ı Harb-i Örfi Müstantikliğinde tahkikatı devam eden 8, Divan-ı Harp’te muhakeme edilmekte olan 1 evrak vardır. Bu evraklarda, içerisinde Şeyh Said’in de bulunduğu 100’den fazla zanlı bulunmaktadır. Bu zanlılardan bir kısmı hakkında Hınıs Divan-ı Harbi Örfisi ve bir kısmı hakkında da İstiklal Mahkemesi takibat yürütmektedir. Ayrıca rapora göre şimdiye kadar Divan-ı Harbi Örfi tarafından hıyanet cünha derecesinde 8 evrakın hükümleri tasdik ve infaz edilmiştir.277 25 Nisan 1925 tarihinde Sarıkamış’ta 9. Kolordu Kumandanı Asım Bey tarafından 3. Ordu Müfettişliğine yazılan yazıya göre; Hınıs Divan-ı Harb-i Örfisinde görülmekte olan 9 evrak, 67 şahıs vardır. Bunların bir kısmının muhakemelerine başlanmış, bir kısmına ise başlanmamıştır. Bunlardan başka Kiğı’dan Hınıs Divan-ı Harbi’ne gönderilen 24 kişi ilk tahkikat evrakları mevcut olmadığından, sorgu evraklarının tamamlanması için Kiğı’ya yazı yazılmıştır. Ayrıca 2 kişi hakkında da evrak mevcuttur.278 1 Mayıs 1925 tarihinde Diyarbekir’den 5. Kolordu Kumandanı Mirliva Naci Bey tarafından 3. Ordu Müfettişliğine yazılan yazıya göre: Lice Divan-ı Harb-i Örfisine muhakeme için gönderilen ve henüz hükme bağlanmayan 7 takım evrak ve 17 şahıs vardır. Bu şahıslardan Lice eski Müftüsü Abdülhamid hakkında idam kararı verilmiş, evrakı incelenmiş ve tenfizi emir olunmuştur. Tahkikatı tamamlanan fakat Divan-ı Harbe yeni gönderilmiş olan 3 takım evrak ve 24 şahıs vardır. Ayrıca tahkikatı henüz başlamamış ve Divan-ı Harb’e gönderilmemiş 132 kişi mevcuttur.279 8 Mayıs 1925 ve 10 Mayıs 1925 tarihinde Elaziz Havali Kumandanı Mirliva Nureddin Bey tarafından 3. Ordu Müfettişliğine gönderilen yazılara göre; Divan-ı Harbi Örfi’de muhakeme edilmekte olan 40 takım evrakta 330 şahıs vardır. Belgelerde bu kişiler                                                              276 İM/T12/86/808/17/1-2-3 277 İM/T12/86/808/14/1-2-3-4 278 İM/T12/86/808/13/1-2-3-4-5, İM/T12/86/808/11/1-2 279 İM/T12/86/808/10/1-2-3 131 hakkında Müstantik (sorgu hâkimi) tarafından verilen kararlar mevcuttur. Kararlar 24/3/1925 ile 4/5/1925 tarihleri arasında verilmiştir.280 8 Mayıs 1925 tarihinde 9. Kolordu Kumandanı Asım Bey tarafından 3. Ordu Müfettişliğine yazılan yazıya göre: Hınıs Divan-ı Harbi Örfisinde 7 evrak 32 kişi mevcuttur. Bunların dışında 200’den fazla kişi firari ve gayr-ı mevkuftur. Bunlara 10 günlük zaman tanınmış, teslim olmamaları halinde gıyabi olarak muhakemelerine başlanacaktır.281 18 Mayıs 1925 tarihinde Elaziz Havali Kumandanı Mirliva Nureddin Bey tarafından 3. Ordu Müfettişliğine yazılan yazıya göre: Divan-ı Harb-i Örfi’de evvelce arz edilenler hariç, muhakemesi devam etmekte olan 29 takım evrakta 88 şahıs mevcuttur. Haklarında Müstantiklik kararı verilmiştir. Verilen kararlar 10/5/1925 ve 16/5/1925 arasıdır. 282 23 Mayıs 1925 tarihinde Elaziz Havali Kumandanı Mirliva Nureddin tarafından 3. Ordu Müfettişliğine yazılan ve bir önceki yazı ek olan belgeye göre: Muhakemesi devam etmekte olan 5 evrak 24 kişi vardır.283 Bunların dışında 9. Kolordu Komutanı Mirliva Asım Bey tarafından, İstiklal Mahkemesine yazılan yazıda 8 Temmuz 1925 tarihinde Hınıs Divan-ı Harbinden 153 kişi Elaziz İstiklal Mahkemesi’ne sevk edilmiş olduğu ve bunlara yolda Muş vilayetinden de katılacaklar olduğu bildirilmişti.284 Yine bir belgeye göre 15 Mayıs 26 tarihi itibarıyla Diyarbekir Divan-ı Harbi Örfisinin İstintak dairesinde, Hıyanet-i Vataniye cürmünden haklarında tahkikat devam eden 157 mevkuf, 160 gayr-ı mevkuf maznun bulunmaktaydı. 285 Divan-ı Harp’ten, İstiklal Mahkemesine sevk esnasında firarların ve ölümlerin yaşandığı da anlaşılıyor. Örneğin; Bağdatlı Abdüllatif bin Mahmud namında kişi Casusluk suçlamasıyla maznun olarak Urfa Divan-ı Harbi tarafından 20 Mayıs 1925 tarihinde Şark                                                              280 İM/T12/86/808/8/1-2-3-4-5-6, İM/T12/86/808/7/1-2-3-4-5-6-7-8-9 281 İM/T12/86/808/8/7-8 282 İM/T12/86/808/5/1-2-3-4-5-6 283 İM/T12/86/808/5/7-8 284 İM/T12/84/805-2/38/9 285 İM/T12/85/806-1/15/1-5 132 İstiklal Mahkemesi’ne sevk edilmiş, ancak sevki sırasında firar etmeye çalışmış ve ölü olarak ele geçirilmiştir.286 3.19. İdamların Uygulanması ve Son Sözler İstiklal Mahkemesi tarafından verilen idam hükümleri yerel savcılıklar tarafından infaz edilmekteydi. İnfazlar yerel Savcılık, Merkez Kumandanı, Jandarma Kumandanı, Tabip, İstiklal Mahkemesi Muhafız Takım Kumandanı, Hapishane İmamı huzurunda yapılmaktaydı. İnfazların tamamlanması ardından bu kişilerce tutulan, hükmün infazına dair olan “zabıt varakaları” mahkemeye sunulmaktaydı. Bu zabıt varakalarına göre infazlar ilk başlarda kararın verilmesinden 3 veya 4 gün sonra uygulanmış daha sonraları ise kararın verildiği aynı gün veya bir gün sonra infaz edilmeye başlanmıştır. Ayrıca maznunlardan Müslüman olanlara imam tarafından, Gayrimüslim olanlara da bir papaz tarafından dini telkinatta bulunuluyordu. İnfaz tarihi Cuma gününe denk gelenlerin infazı ise ertesi güne ertelenmekteydi. Savcı’nın Mahkeme’nin idam kararlarına itiraz etme hakkı bulunmasına rağmen, bu hakkı kullanmadığı görülmektedir. İnfazdan önce herkese son bir diyeceği olup olmadığı soruluyordu. Bu konuda Diyabekir’de tutulan infaz zabıt varakaları daha ayrıntılı bilgi vermesine rağmen Elaziz’de tutulan zabıtlarda genelde son sözlere dair bilgi bulunmamaktadır. İstiklal Mahkemesi dosyalarında bulunan “İnfaz zabıt varakaları”nda yazıldığı şekilde bazı idam mahkûmlarının son istekleri ve son sözleri şöyledir.287 Şeyh Mehmed Eyüb bin Halid:“…Amentü billah ila âhir okuyarak ve kelime-i şehadet getirerek kader-i ilahi böyle olduğu ve başka bir diyeceği olmadığı…” (Karar No:1) Dr. Fuad:“…Allah şahid-i âlîdir ki: Şu isyan meselesinde hiçbir su-i medhalim yoktur. Tabii zamanla yani Şeyh Tahir tutulduktan sonra hakikat tavzih edecektir. Eğer benim Şeyh Tahir’le bir alakam bir münasebetim ve iddia olunduğu gibi vechle kendisini evimde misafir ettiğim tahakküm etmezse bana bu idam hükmünü veren heyette eğer his ve vicdan ve insaniyet varsa hayat-ı siyasiyeden ve belki de insanlıktan istifa edeceklerini ümit ederim. Aksi sübut bulursa [ki bir mütehakkildir] demenizi rica ederim. …” (Karar No:2)                                                              286 İM/T12/82/801-1/1/1-4 287 İM/T12/833,834,835,836 Tenfiz-i İlamat dosyaları. Örnek bir infaz zabıt varakası için Belge 9 133 Jandarma Sabri bin Tevfik ve Jandarma Cemil bin Rıza:“…bir diyecekleri olmadığı ve işi Allah’a havale eylediklerini beyan eylemekle…” (Karar No:7) Mehmed Şerif, Mehmed bin Ahmed, Emin bin Mehmed, Ahmed bin Hüseyin, Mehmed bin Gazanşer, Mehmed Ali, Abdülkerim:“…Allah iman selameti versin bi kusuruz sebep olana Allah bırakmasın ve sebep olanlardan haklarını isteyeceklerini…” (Karar No:19) Ahmed bin İskender:“...buradaki çocuklarının Piçar köyündeki kızının yanın gitmelerinin ve bin kuruş hayrına sarf olunmasının ve kurban kesilmesinin ve iki ölçek buğday alınmasının...” (Karar No:19) Ahmed bin Haydar: “...iki ölçek buğday ve bir kurban edilmesinin ailelerine tembih edilmesini…” (Karar No:19) Seyyid Abdülkadir:“…vasiyetnamesini katib-i adlilikçe tasdik ettirilmiş olduğundan münderecatı vechle muamele ifasını ve hükümet bu hareketiyle Kürtlerle Arapların birleşmesine hizmet etmekte olduğunu…” (Karar No:32) Seyyid Abdulkadir oğlu Seyyid Mehmed:“…evlad-ı Hüseyin şehit edilerek vak’a-i kerbelaya muntazır edildiğini…”(Karar No:32) Abdullah Sadi:“…masum ise de Allah’ın takdirine ve mahkemenin kararına razı bulunduğunu ve Hükümet-i Cumhuriye ile bütün millete arz-ı şükran eder olduğunu…” (Karar No:32) Kemal Fevzi:“…yalnız masumiyetinden bahsettiğini…” (Karar No:32) Hacı Ahti Mehmed Tevfik:“…yaşasın Kürt mefkûresi…” (Karar No:32) Hoca Askeri:“…İstanbul Müftülüğünde bulunduğundan terekemde bulunan bir senelik maaşının ailesine verilmesini ve masum olduğundan affını…” (Karar No:32) Emin bin Ali:“ …katırcı Mehmed Ali oğlu Mehmet’te eşyası bulunduğunu ve bu meyanda bir yirmi beş madenî Mecidiye kıymetinde iki hançeri de bulunduğundan, hükümet tarafından alınmasını beyan eylediği…” (Karar No:59) Hüseyin Bey bin İsmail: “…vasiyetini Hapishane Müdürüne verdiğini, başkaca bir diyeceği olmadığı…” (Karar No:64) 134 Kamil Beyoğlu Abdüllatif:“…Vartolu İsmail Bey, dayısı olduğundan ailesine bakmasının tebliği…” (Karar No:69) Monla Mahmud bin Reşid:“…cenazesinin ailesi meyanına defni hususunda Dağ kapısında mukim Hacı Paşa’ya tefhimi…” (Karar No:69) Hanili Mahmud Bey bin Mustafa:“…üç seneye mahkûm bulunan mahdumu Örfinin Adana’ya gönderilmeyip burada bırakılması için İstiklal Müddei-i Umumisine söylenmesini...” (Karar No:69) Hanili Mustafa Bey:“…cenazesinin Mehmedbey mahallesinde mukim Şeyh Ömer Efendi hanesinde Gecce(?) ailesine teslimini…” (Karar No:69) Hanili Said Bey oğlu Salih Bey:“…cenazesinin Hani’ye defni hususunda teşebbüsatta bulunmak üzere Cizreli zade Münir Efendi’nin hanesinde bulunan hemşiresine söylenmesi…” (Karar No:69) Şeyh Ömer bin Şeyh Bekir:“…cesedinin Beyaztürbe mahallesinde Şeyh Cafer’in ailesine teslimini…” (Karar No:69) Timur ağa bin Esad:“…beraat eden Binbaşı Kasım Bey’e cesedinin teslimi ve cevahir hanımın ellerinden ayaklarından öptüğünü ve kendisine helal etmelerini ve kendisi cümlesine helal ettiğini ve Salih Bey mezarını yapmasını ve ailesini bakmasını…” (Karar No:69) Baba Bey:“ …mezarının yapılması için Mülkiye Hapishane Müdürü’nde on iki Mecidiyesi bulunduğunu…” (Karar No:69) İbrahim Edhem:“…son hadisede gerek fiilen ve gerek fer’an medhaldar bulunmadığını ancak iyi düşünememesi sebebiyle bazı kimseleri ziyaret etmek için uzak mahallere kadar gittiğini ve yine düşüncesizliği mülabesesiyle görüştüğü her türlü lakırdısını kabul ettiğini ve bazı kimselerden de mektup ve buna mümasil bazı evrak alıp üzerinde taşıdığını beyan ve maahaza kendisi daha çocuk iken bir gün yaptığı hareketle validesini hiddete sevk ve validesi tarafından da kendisine inşallah boynun ipe gelir diye bedduada bulunduğunu ve bu akıbete bu suretle düçar olduğunu ve söylediği lakırdıların diğerlerine ibret olmak üzere matbuatla ilanını gerek mevcut zevatın ve gerekse kendisini bilen ve tanıyan eşhasın haklarını helal etmesinin matbuata ilaveten dercini ve başka diyeceği olmadığını…”(Karar 71) 135 Mehmed oğlu Reşid:“…kendilerine gadr edildiğini ve Cenab-ı Hak’tan af dilediğini…” (Karar No:523) Mahmud oğlu Sadık: “…bu meselede kabahati olmadığı iftiraya uğradığını hükümetten adalet istemiş olduğunu…” (Karar No:523) Sadun oğlu Hançer: “…bir kabahati olmadığı ve varsa zaten cezasını çekiyor olduğunu ve Cenab-ı Hak’tan iman selameti temenni eylediğini…” (Karar No:523) Aşiret Reisi Bocolu Timur oğlu Ömer; “…Cenab-ı Hak’tan affını temenniden başka diyeceği olmadığı…” (Karar No:523) Şemun oğlu Muhtar Yusuf:“…bir diyeceği olmadığını yalnız hapishanede Çavuş oğlu Fetho ile Çaycı Abdo’ya hayrına sarf edilmek üzere iki madenî lira verdiğini…” (Karar No:523) Ömer oğlu Sadık:“…Cenab-ı Hak’tan affını dilemekten başka bir diyeceği yok…” (Karar No:523) Mehmed oğlu Aziz:“…Hükümet-i Cumhuriye’ye malıyla canıyla çalıştığı halde Şırnaklı Abdurrahman’ın iftirasına uğradığını, ondan huzur-ı İlahi’de davacı olduğunu…” (Karar No:523) İsa oğlu Halid:“…bir diyeceği olmadığını ve bütün ümmet-i Muhammed’e hakkını helal ettiğini…” (Karar No:523) Kadir Bezor: “…iki fırka askere erzak verdiğini ve yardım ettiklerini ve asker katletmediğini ve kelime-i tevhidden başka bir diyeceği olmadığını…” (Karar No:543) Biçar Aşireti Reisi Cemil Çeto:“…Hükümete elden geldiği kadar muavenet ettiğini ve hain-i vatan olmadığını ve kaderi böyle olduğunu ve kelime-i tevhidden başka diyeceği olmadığı…” (Karar No:543) Şükrü Ağa:“…hakkını sebep olanlardan huzur-ı İlahi’de isteyeceğini ve kendisini teslim olduğundan Mahkeme haksız yere hüküm ettiğinden Mahkeme’den davacı olduğunu…” (Karar No:544) Hasenanlı Halid Bey:“…sizden bekleyecek bir ümidim yok. Her bir şeye Allah’ı tevkil ettim…” (Karar No:546) 136 Mahmud oğulları Derviş ve Mehmed:“…madenî mevcutları olan doksan beş kuruşun valideleri Karasu kerimesi Papo’ya verilmesini ve valideleri tarafından bir kurban kesilmesini ve iskat ve salat-ı teşbih için beş yüz kuruş sarf edilmesini…” (Karar No:623) Şeyh Emir oğlu Bero: “…yalnız madenî bir lira ile on sekiz mecidiyesini Beşiri Kaymakamlığı vasıtasıyla Azl karyesinde bulunan pederi Şeyh Emir’e verilmesi…” (Karar No:624) Mahkeme dosyalarındaki son sözler bunlarla sınırlıdır. Burada şunu ilave etmek gerekir ki Garo Sasuni gibi bazı kişilerin kitaplarında başta Şeyh Said olmak üzere birçok mahkûmun idamlarından önce Kürtlük ve Kürdistan üzerine sözler söylediği aktarılmaktadır. Ancak bu bilgilerin gerçeği yansıtması mümkün görünmemektedir. Çünkü Sasuni gibi şahısların kitaplarında aktarılan bu tür sözler, idam edilen şahısların hem Mahkeme’de vermiş oldukları ifadeleriyle ve hem de müdafaalarıyla tamamen çelişmektedir. Mahkeme huzurunda Kürtlük ve İsyan’la alakası olmadığını iddia eden ve son ana kadar affedilmeyi umdukları anlaşılan bu kişilerin bu tür sözler söylemiş olmalarını iddia etmek tutarlı değildir. Ayrıca bu tür sözler söylediklerine dair herhangi bir belge de bulunmamaktadır.288 Ayrıca idam edilenlere atfedilen bu tür sözlerin, herhangi bir sebepten dolayı Mahkeme tarafından kayıt altına aldırılmamış olması da mümkün değildir. Çünkü verdiği her kararda, İsyan’ı, bir Kürt ve Kürdistan hareketi olarak tanımlayan ve son söz olarak “Yaşasın Kürt mefkûresi” diyen Hacı Ahti’nin sözlerinin kayda geçmesine müsaade eden Mahkeme Heyeti, diğerlerinin de bu tür sözler söylemeleri halinde, kendi iddiasının gerçekliğine delil olarak bu sözleri kayıta geçirmesi ve kullanması kaçınılmazdı. 3.20. Şark İstiklal Mahkemesi Hapishaneleri Şark İstiklal Mahkemesi gezici bir mahkemedir. Yargılamaları daha çok Diyarbekir ve Elaziz’de yapılmıştır. Mahkeme, Diyarbekir’de bulunduğu sırada askerî hapishaneyi, Elaziz’de bulunduğu zaman zarfında ise daha önce Askerlik Şubesi emrindeki askerlerin                                                              288 Garo Sasuni, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15.yy’den Günümüze Ermeni ve Kürt İlişkileri, Med Yayınları, İstanbul 1992,s.191-192. ( Şeyh Said isyanı ile ilgili olarak “Türkler ve Kürtler arasında, aynen Ermeniler ile Türkler arasında olduğu gibi çok derin uçurumlar açılmış olduğundan artık aralarında hiçbir barış yolu kalmamıştı” diyen Sasonu gibi kişilerin, idam edilenlerin son sözlerinde dair yazdıklarının gerçek olmadığı aşikârdır. Sasuni, age, 193. 137 bulunduğu eski Ermeni Protestan Kilisesini hapishane olarak kullanmıştır.289Ancak hapishane olarak kullanılan kilise binasında, zaman içinde yaşanan yoğunluk ve izdiham neticesinde, İstiklal Mahkemesi’nin talebiyle kilise binasının yanındaki cami de hapishane olarak kullanılmaya başlanmıştır.290 İstiklal Mahkemesinde yargılanacak olan şahıslar genel olarak mahkemenin bulunduğu bu iki şehirdeki hapishanelere sevk edilmekteydi. Ancak tüm zanlılar bu iki şehirde tutulmuyordu. Maznunların civar kazaların hapishanelerinde tutulması ve muhakeme sırası gelen mahkûmların celp edilmesi, Mahkeme’nin yapmış olduğu uygulamalar arasındaydı. Arşiv belgelerinde Diyarbekir’deki hapishane hakkında çok belge olmamakla birlikte, Elaziz’de hapishane olarak kullanılan kilise binası hakkında bazı belgeler bulunmaktadır. Elaziz’de bulunan hapishanenin muhafazasını 5. Fırka’ya ait bir bölük yapmaktaydı. Bir ara bu hapishanenin muhafazasının vilayet jandarması tarafından yapılması gündeme gelmesine rağmen, jandarmanın sayısının yetersizliğinden dolayı bundan vazgeçilerek hem jandarmanın hem de askerin bu işi birlikte yapması, kilise binasını 5. Fırkanın, bitişiğindeki camiyi de vilayet jandarmasının muhafaza etmesi kararlaştırılmıştı. 291 Yapılan yazışmalarda hem hapishanenin fiziki şartlarının hem de tutukluların sağlık durumlarının pekiyi olmadığı anlaşılmaktadır. Tevkifhane Müdürü Osman Nuri İstiklal Mahkemesine yazdığı bir yazıda, tevkifhanenin darlığı yüzünden günden güne hastalıkların arttığı, sabah ve akşam vizitelerini yapmak için bir doktora şiddetle ihtiyaç olduğu bildiriliyordu.292 Hapishanenin durumuyla ilgili en geniş bilgiyi veren Elaziz Askeri Hastanesi Tabipleri tarafından tutulan rapordur. Elaziz Havali Kumandanlığının emri ile tevkifhane olarak kullanılan kilise binası ve tutuklular muayene edilmiş, neticede hem tutukluların sağlığı hem de Muhafız Taburu ve şehir halkının, ortaya çıkması muhtemel bulaşıcı bir hastalığa maruz kalamaması için 22 maddelik bir rapor hazırlanmıştır. Bu rapora bakıldığında hem hapishanenin şartları ve hem de tutukluların durumu iyi değildir. Rapora göre, bina içerisinde temizlikten eser yoktur. Tutukluların, yemeklerini kilise binası ile etrafındaki parmaklıklar arasında kendilerinin yapıyor olması bu durumun başlıca nedenidir. Bu yüzden acilen mahkûmlardan aylık toplanıp yemeklerin toplu halde                                                              289 İM/T12/90/826-2/3/4 290 İM/T12/91/830/26/3 291 İM/T12/91/830/27/5-6-7-11 292 İM/12/91/830/26/2 138 yapılması istenmektedir. Tutukluların da çoğu pis, bitli ve çamaşırları aylarca yıkanmamıştır. Ayrıca bina yetersizdir ve başka bir binaya geçilmelidir. Raporun son kısmındaki tavsiye durumu daha net göstermektedir. Buna göre beraat edenler temizlenmeden şehre bırakılmamalı ve kilise binası boşaltıldıktan sonra 40 gün boş bırakılmalı ve sonra temizlenmelidir. Bu rapor üzerine Havali Kumandanlığı, Mahkeme’ye 13 Mart 1926’da yazı yazarak Vilayet Sıhhiyesince tetkikat yapılması gerektiğini bildirmiştir. Ancak daha sonra hapishanenin durumuyla ilgili ne gibi bir gelişme olduğuna dair bir belge mevcut değildir.293 Yine Tevkifhane Müdürü Osman Nuri’nin 24 Temmuz 1925 tarihinde Mahkemeye yazdığı yazıdan anlaşıldığına göre tevkifhane oldukça yetersiz ve kalabalıktır. Onun anlatımına göre tevkifhanenin kapasitesi ancak 200 kişidir. Ancak o an itibariyle Mülkiye Tevkifhanesinde 561 mahpus bulunmaktadır. Bir saat içerisinde de 179 mevkuf Diyarbekir’den gelecektir. Bu, hem barınma hem de güvenlik noktasında sıkıntılar doğurmaktadır. Bu koşullar altında idama mahkûm bir kişi kaçmaya çalışmış, bir onbaşıyı yaralamış ve güçlükle zabtedilmiştir. Osman Nuri’nin bildirdiği bu durum İstiklal Mahkemesi tarafından, Elaziz Havali Kumandanlığına ileterek şartların iyileştirilmesini istemiştir. Ayrıca meydana gelen bu firar teşebbüsünde Muhafız Kıtasının çok uyuşuk hareket etmesinin de neden olduğunu söylemiş ve hapishaneye gönderilen “kıta zabitanın Türk, zeki, cesur ve cevval olmasını ve efradın her halde Türk oğlu Türk ve muallem ve pişkin efrattan terkip buyurulmasını” rica etmiştir.294 Bu tür problemler Diyarbekir Hapishanesinde de yaşanmaktaydı. Diyarbekir Hapishanesinde uzun müddet duran bazı mahpusların problem çıkarmaları üzerine 3. Ordu Müfettişliği, o sırada Elaziz’de bulunan Mahkeme’ye yazı yazarak hapishanede bulunan bazı kişilerin bir an önce muhakeme edilmesini istemişti. Hatta Mahkeme’nin dönmesinin uzaması halinde bu kişileri Elaziz’e göndermeyi uygun görmüştü.295 Bunun yanı sıra Elaziz hapishanesinden firarlarda olmaktaydı. Örneğin 25 Eylül 1926’da idamına hükmedilen Çapakçurlu Mahmud oğlu Mehmed hapishaneden firar ederek yine Çapakçur civarında eşkıyalığa başlamış, hatta iki kişiyi de katletmiştir. Bunun üzerine Hapishane Müdürü, Mahkeme’ye tevkifhanede bir gardiyanın olduğunu ve ikiye çıkarılması gerektiğini, ayrıca tevkifhanenin muhafazasında 20 kişinin olduğunu, bu                                                              293 İM/T12/90/827/71/1-2-3 294 İM/T12/89/826-1/45/1-2 295 İM/T12/83/805-1/12/6 139 sayının da 70’e çıkarılması gerektiğini, aksi takdirde yeni firarların olabileceğini bildirmiştir. 296 Hapishanede ölümlerde gerçekleşiyordu. Keferzili Hasan Molla 18 Haziran 1926’da hapishanede ölmüştü. Doktor raporuna göre lekeli humma 15 gün devam etmiş ve tifodan ölmüştür.297 Ayrıca 26 Ocak 1926 tarihli bir belgeden anlaşıldığına göre Divan-ı Harb-i Örfi mevkufları ile İstiklal Mahkemesi mevkufları hapishanede karışık halde bulunmaktaydı. 298 İstiklal Mahkemesi kurulduğundan itibaren hapishanenin müdürlüğünü Osman Nuri yerine getirmiştir. Mahkeme’nin görevinin sonlarına doğru Mahkeme, Millî Müdafaa Vekâleti’ne yazdığı yazı ile Osman Nuri’nin fedakâr bir şekilde bu vazifeyi gördüğünü, hatta idam mahkûmları tarafından yaralandığını bildirmişti. Ayrıca Mahkeme’nin görevi bitince Osman Nuri’nin Elaziz’de kalmasını sakıncalı görmüş, burada kalırsa halkın her türlü tecavüz, fenalık, suikast ve intikamına uğrama ihtimali olduğundan onun 3. Ordu’ya nakli istenmiştir.299 Bunlardan ayrı olarak, Mahkeme 17 Mayıs 1341 tarihinde aldığı kararla maznun ve mevkufların ailelerine göndereceği ve onlara gelecek olan mektupların İstanbul’da Polis Müdüriyeti, taşrada ise en büyük mülki memurluklarca açılarak tedkik edileceğini ve sakıncalı bir durum yok ise teslim edilmesini, aksi takdirde Mahkeme’ye gönderilmesini karara bağlamıştı. 300Ancak Mahkeme dosyalarına bakıldığı zaman bazı mahkûmların idamlarından önce ailelerine yazmış olduğu mektupların hâlâ Mahkeme dosyalarında olduğu görülmektedir. Örneğin idam edilen Ankaralı İbrahim Edhem Hoca’nın ailesine yazmış olduğu mektuplar dosyasında durmaktadır ve gerekli kişilere ulaştırılmadığı anlaşılmaktadır.                                                              296 İM/T12/91/831/31/5 297 İM/T12/88/819/3/1-5 298 İM/T12/88/819/33/13 299 İM/T12/84/805-2/56/1-2-3 300 İM/T12/84/805-4/105/1 140 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ŞEYH SAİD DAVASI VE İSYANIN NİTELİĞİ 1. Şeyh Said Davası 1.1. Şeyh Said Kimdir? 1865 Palu doğumlu olan Şeyh Said’in babası Şeyh Mahmud Fevzi, annesi Gule Hanım’dır. Dedesi, Nakşibendi tarikatının Halidiye koluna mensup Palulu Şeyh Ali Sebti’dir. Şeyh Ali Sebti’nin Halid el-Bağdadi’nin ya da onun kardeşi ve halifesi olan Mahmud Sahib’in halifesi olduğu kaydedilmektedir. Şeyh Ali Sebti, Diyarbekir’in Septi köyünden gelerek Palu’nun Kasımiye mahallesine yerleşmiştir. Bir süre sonra Erzurum’un Hınıs ilçesine göç etmiş ve daha sonra Palu’ya geri dönmüştür. Şeyh Ali Sebti’nin ölümünden sonra, oğlu ve aynı zamanda halifesi olan Şeyh Mahmud Fevzi, Hınıs’a geri dönmüştür. Şeyh Mahmud’un beş oğlundan birisi olan Şeyh Said, babasının ölümünden sonra ailenin reisi olmuştur. Birinci Dünya Savaşı sırasında Piran bölgesine göç eden Şeyh Said, savaş sonrasında tekrardan Hınıs’a yerleşmiştir. Palu ve Hınıs’ta medreseler kuran ve müderrislik yapan Şeyh Said, dini ve sosyal konularda ve aşiretler arası çatışmalarda halkın ilk olarak başvurduğu bir kişi olarak ün kazanmıştır. 301 Şeyh Said, İstiklal Mahkemesindeki sorgusunda okuduğu medreseler ve aldığı derslerle ilgili şu bilgileri vermiştir: “Reis Müfid Bey: Nerede tahsil ettiniz, Şeyh Said Efendi? Şeyh Said: Muş’ta, Malazgirt’te, Palu’da tahsil ettim. Reis Müfid Bey: Oralarda nerede tahsil ettiniz, medresede mi okudunuz, kimlerden ders aldınız? Şeyh Said: Evet, medreselerde okudum. Palu’da Amcam Şeyh Hasan yanında okudum. Muş’ta Fakı Mehmed Emin Efendi; Malazgirt’te Abdülhakim ve Hınıs’ta da Musa Efendi’nin yanında okudum. Reis Müfid Bey: Ne okudunuz Şeyh Efendi?                                                              301 Zekeriya Kurşun, “Şeyh Said”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt Ek-2, s.566-568.; Toker, age, 30-31. 141 Şeyh Said: Envar, Muharrer, Nahiv, Sarf, Mantık, Meâni, İstiare, Beyan, Bediî, Akâid gibi şeyler okudum. Reis Müfid Bey: İstiare buyurdunuz, ne demektir? Şeyh Said: İstiare müşebbehi terk etmek, istiare masdardır. Sarf sualini sorarsanız. Reis Müfid Bey: Akâid de okudunuz, değil mi? Şeyh Said: Evet, akâid de okudum.”302 Metin Toker; Şeyh Said’in çok zengin bir kişi olduğunu, yanında sadece çoban olarak 120’ye yakın adamının bulunduğunu, her yıl on sürüye yakın koyunu olduğunu ve bunları bizzat Halep’e kadar götürüp satarak oradan mal aldığını yazmaktadır. Ayrıca Hınıs – Halep yolunun Şeyh Said’in nüfuzu altında olduğunu söyleyen Toker, bunun hem Şeyh Said’in geniş bir bölgede yaptığı ticari faaliyetlerden, hem de ailesinin akıllıca ve isabetli bir şekilde yaptığı evliliklerden kaynaklandığını söylemektedir.303 Şeyh Said’in, evlilik yoluyla Hamidiye Alayları Kumandanlarından ve Kürt İstiklal ve İstihlas Cemiyeti’nin kurucularından olan Cibranlı Halid Bey ile akrabalığı bulunmaktaydı. Bununla birlikte isyanda adı geçen önemli birçok kişinin Şeyh Said’in hısım veya akrabası olduğu bilinmektedir. İstiklal Mahkemesi sanıklarından Fakih Hasan ifadesinde bu duruma vurgu yapmıştır. Onun anlatımına göre; Şeyh Said, Şeyh Abdullah’ın kayınpederidir. Şeyh Said’in iki kız kardeşi ve bir kızı Çan şeyhleriyle evlidir. Çan şeyhlerinin bir kız kardeşi Said ile evli ve Ali Rıza’nın annesidir. Çan şeyhinin bir kızı Hacı Sadık Bey’de, iki kızı da Hacı İsmail Ağa’dadır. Yusuf Ağa ise Hacı Sadık Bey’in yeğeni ve damadıdır.304 Şeyh Said’in beş erkek kardeşi vardı. Bunların bazıları isyana katılmış, bazıları ise muhalif kalmıştır. Şeyh Said vermiş olduğu ifadede kardeşlerinden Mehmed Mehdi ve Abdurrahim’in kendi müttefiki olduğunu, Şeyh Tahir’in kararsız kaldığını, Hınıs Müftüsü Şeyh Bahaeddin’in kendisine muhalif olduğunu, yine Hınıs’ta bulunan bir diğer kardeşi Ziyaeddin’in fikrini bilmediğini söylemiştir. Ayrıca Şeyh Said’in beşi kız, beşi erkek on                                                              302 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.3. 303 Toker, age, s.32. 304 İM/T12/10/69-6/65/9 142 çocuğu vardı. Yine kendisinin ifadesine göre erkek çocuklarından Ali Rıza, Gıyaseddin ve Selahaddin isyana iştirak etmişti. Diğerleri ise henüz küçüktü.305 1.2. Şeyh Said ve Arkadaşlarının Yargılanma Süreci 15 Nisan 1925’te yakalanan Şeyh Said’in ilk ifadesi Varto Müstantikliği (Sorgu Hâkimliği) tarafından 16 Nisan’da alınmıştı. İcra Vekilleri Heyetinin 15 Nisan 1925 tarihli toplantısında Şeyh Said ve arkadaşlarının muhakemelerinin Diyarbekir’de görülmesi kararı alındıktan sonra Şeyh Said ve beraberindeki 39 kişi, 6 Mayıs’ta Diyarbekir’e getirilerek Mülkiye Hapishanesine teslim edildi.306 Hapishaneye teslim edildiklerinde Şeyh Said’in 250, Şeyh Abdullah’ın 80 ve Binbaşı Kasım Bey’in 96 madenî lirası ayrıca Şeyh Said ve Kasım Bey’in birer altın saati bulunmaktaydı. Bunlar Hapishane tarafından alınmış, daha sonra talepleri üzerine kendilerine iade edilmişti. Şeyh Said, Diyarbekir’e getirildikten sonra Şark İstiklal Mahkemesi Savcısı Ahmed Süreyya Bey tarafından 21 Mayıs tarihinde ifadesi tekrar alındı. 307 Bundan sonra Savcı Ahmed Süreyya, Şeyh Said ve 37 kişi hakkında hazırlamış olduğu 70 numaralı iddianameyi, 23 Mayıs’ta mahkemeye sundu.308 25 Mayıs’ta Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu’na göre, mahkeme heyeti önüne çıkarılan sanıkların hüviyetleri tespit edildi ve muhakeme esnasında kendilerine yardımcı olmak üzere avukat intihap edip etmedikleri soruldu. Hiçbirinin avukat tutmadığı anlaşılınca, avukat tutmaları sanılara bildirildi.309 Şeyh Said ve 37 sanığın muhakemesi 26 Mayıs’ta başladı. O gün sorgulara geçilmeden önce, Hacı Mehmed Sadık bin Hüseyin de davaya dâhil edildi. Böylece Şeyh Said davasındaki maznun sayısı 39 oldu. Zabıt Kâtibinin iddianameyi okuması ve Savcı Ahmed Süreyya’nın davanın içeriğini açıklamasının ardından mahkeme heyeti tarafından Şeyh Said’in sorgusuna geçildi. O gün yalnız Şeyh Said’in sorgusu yapıldı. Daha sonra Şeyh Said, Kasım Bey, Şeyh Abdullah, Şeyh İsmail ve Şeyh Şerif hakkında Savcılığın hazırlamış olduğu 21 Mayıs tarihli muvacehenamenin okunmasının ardından; Savcı Ahmed Süreyya söze girerek Şeyh Said’in müdafaasını yaparken kullandığı bazı ifadelere itirazla, Şeyh Said’in daha önce verdiği ifadelerle muhakeme sırasındaki ifadeleri arasında                                                              305 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.24-27. Toker, age, s.32. 306 İM/T12/84/805-2/51/3 307 İM/T12/87/815/1/4-5-6-7-8 308 Belge 10 309 Belge 11 143 bazı çelişkiler olduğunu söyleyerek Şeyh Said’in hem savcılık hem de Varto Müstantikliği tarafından tutulan ifadelerinin okunmasını istedi. Savcının isteği üzerine bu iki ifade okundu ve ardından Savcı Ahmet Süreyya Bey’in, Şeyh Said’e bazı sorular yöneltmesiyle o gün Şeyh Said’in sorgusu tamamlandı. 310 26 Mayıs’taki duruşmanın sonunda Savcı’nın talebi doğrultusunda Nakib Bekir Sıdkı Bey, Cemilpaşazade Ekrem Bey, Kadri Bey, Memduh Bey, Cevdet Bey, Muhittin Bey ile Çan Şeyhlerinden Şeyh Hasan ve arkadaşlarının (toplam 14 kişi) davaya dahil edilme kararı alındı. Ayrıca yakalandığı anlaşılan Şeyh Şemseddin’in evrakının Divan-ı Harp’ten getirilmesine karar verilerek dava 30 Mayıs Cumartesi gününe ertelendi.311 30 Mayıs Cumartesi günü, önceki celsede muhakemelerinin birleştirilerek yapılmasına karar verilen şahıslar da mahkemeye getirildi. Hüviyetleri tetkik edildikten sonra gerekli kanuni ihtarların yapılması, zabıt kâtibinin haklarındaki iddianameyi okuması ve savcının teşrih-i davada bulunmasından sonra tekrar Şeyh Said’in sorgusuna geçildi. Kısa bir sorgudan sonra dava dosyasında bulunan yüzden fazla mektup ve dava evrakı teker teker okundu. Ardından 8 sanığın (Şeyh Abdullah, Kasım Bey, Şeyh İsmail, Şeyh Abdüllatif, Hacı Halid Bey, Abdülhamit Bey, Kamil Bey, Kasım Bey’in yeğeni Reşid) sorguları tamamlandı ve muhakeme 1 Haziran 341 tarihine ertelendi.312 1 Haziran Salı günkü muhakeme Aşiret Süvari Alayı Binbaşı İsmail Efendi’nin sorgusuyla başladı ve toplamda 26 kişinin sorgusu yapıldı. Günün sonunda Savcı’nın talebi doğrultusunda Malazgird Mal Müdürü Şükrü Efendi ve Yüzbaşı Ali Avni Efendi’nin davaya dahil edilmelerine karar verilerek muhakeme 7 Haziran Pazar gününe ertelendi.313 7 Haziran Pazar günü muhakemenin başlamasıyla birlikte 48 numaralı kararla; maznunlardan Hanili Mustafa Bey’in zevcesi Kadriye Hanım ve hizmetçisi Hatice Hanım hakkında beraat, yine Mustafa Bey’in kızı Hamide Hanım ile uşağı Hasan hakkında daha önce Divan-ı Harp tarafından men-i muhakeme kararı verilmiş olduğundan tahliye                                                              310 Savcı tarafından alınan 21 Mayıs tarihli ifadenin orijinali mahkeme dosyasında bulunmasına rağmen 16 Nisan tarihinde Varto Müstantikliği tarafından tutulan ifadenin orijinali mahkeme dosyasında bulunmamaktadır. 311 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.1-34. 312 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.34-98. 313 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.98-149. Burada verilen yargılama tarihleri Şark İstiklal Mahkemesi dosyalarında bulunan Osmanlıca muhakeme zabıtnamesine göre verilmiştir. Ancak zabıtnamede verilen bazı tarihler dönemin gazeteleri ile örtüşmemektedir. Zabıtnameye göre 1 Haziran 1925’te muhakemesi yapılan sanıkların bir kısmının muhakemeleri dönemin gazete haberlerine göre 31 Mayıs tarihinde yapılmıştır. 144 kararları verildi. Bu kararın ardından 8 sanığın daha muhakemesi tamamlandı ve günün sonunda isyanın sebeplerinden biri olduğu gerekçesiyle 5 gazetecinin davaya dahil edilmelerine karar verilerek, muhakeme 8 Haziran Pazartesi gününe ertelendi.314 Muhakeme, 8 Haziran Pazartesi günü Demirci oğlu Süleyman’ın sorgusuyla başladı ve toplamda 10 kişinin sorgusu tamamlandı. Günün sonunda Genç Valisi İsmail Hakkı Bey ile Çapakçur Kadısı Ali Rıza Efendi’nin davaya dahil edilmesine karar verilerek muhakeme 9 Haziran tarihine ertelendi.315 9 Haziran’da Kaymakam Hüseyin Hilmi Bey’in sorgusuna kaldığı yerden devam edildi. Ardından Liceli Tahir ve İzzet Beyzade Mehmed Bey’in davaya dahil edilmesine karar verilerek onlarında yargılanmasından sonra Hanili Mustafa, Salih Beyler ile Hasan bin Salih’in sorgusu yapıldı ve muhakeme 14 Haziran’a ertelendi.316 14 Haziran’da 10 kişinin sorgusu yapıldı. Sorgusu yapılan kişilerden Binbaşı Kasım Bey’in babası Ahmed Ağa hakkında isyanla alakalı bir belge olmadığından 49 numaralı kararla beraatına karar verildi. Ayrıca Madenli Kadri Efendi ve Monla Mahmud o gün davaya dahil edilerek muhakemeleri yapıldı. Günün sonunda muhakeme 15 Haziran’a ertelendi.317 15 Haziran’da Genç Valisi İsmail Hakkı Bey ve Nahiye Müdürü Tayyib Ali Bey’in sorguları yapılarak muhakeme 19 Haziran gününe ertelendi.318 19 Haziran’da ilk olarak Çapakçur Hâkimi Ali Rıza Efendi ile Şeyh Şemseddin’in sorguları yapıldı. Ardından Darahini Müftüsü İlyas Efendi ile Hanili Mustafa Bey’in oğlu Mahmud Bey’in davaya dahil edilmeleri kararının verilmesinden sonra sorguları tamamlandı. Ardından Genç eski Mebusu Hamdi Bey ve Palu Jandarmalarından Mustafa şahit olarak mahkemede dinlendikten sonra Cemilpaşazadelerin sorgusuna geçildi Cemilpaşazade Ekrem, Ömer, Cevdet, Kadri, Memduh ve Muhittin Beylerin sorguları tamamlandıktan sonra Nakib Bekir Bey’in sorgusu yapıldı. Sorguların tamamlanmasının ardından Savcı söze girerek şimdiye kadar isyanla aslen veya feran zi-medhal (ikinci dereceden fail) olan 74 kişinin muhakemesinin                                                              314 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.149-173. 315 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.173-197. 316 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.198-243. Zabıtnameye göre 9 Haziran 1925’te yapılan bazı muhakemeler, dönemin gazete haberlerine göre 10 Haziran 1925’te yapılmıştır. 317 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.243-268. 318 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.268-287. 145 yapıldığını, bunlardan başka bu davaya dahil edilmesine rağmen halen muhakemesi yapılmamış olan kişilerin davalarının ayrılmasını talep etti. Bunun üzerine Mahkeme heyeti tarafından henüz sorgusu yapılmayan Mal Müdürü Şükrü ve gazetecilerin davalarının ayrılmasına karar verildi. Ardından dava evrakının tedkik edilmek üzere Savcılık makamına teslim edilmesine ve sanıkların da son savunmalarını hazırlamaları için mühlet verilmesine karar verilerek muhakeme 20 Haziran’a ertelendi.319 20 Haziran’daki duruşma Savcı Bey’in konuşmasıyla başladı. Savcı Ahmed Süreyya Bey isyanın sebeplerini kısaca özetledi ve her bir maznun hakkındaki son mütalaasını sundu. Savcı Bey isimlerini teker teker verdiği bu şahıslardan başta Şeyh Said olmak üzere 53 kişinin isyanın asıl failleri olduğunu ve cezalandırılmalarını talep etti. Ardından Rüştü Efendi’nin adem-i mesuliyetini, 6 kişinin fer’an zi-medhal (ikinci dereceden dahil) olarak mücrimiyetlerini, Vali İsmail Hakkı Bey’in tekasül ve terahi fiilinden dolayı cezalandırılmasını ve geriye kalan diğer kişilerin de haklarında masumiyet kararı verilmesini talep etti. Ardından kimisi sözlü olarak kimisi de yazılı olmak üzere maznunlar son müdafaalarını yapmaya başladı. O gün Şeyh Said başta olmak üzere 61 kişi müdafaasını yaptı ve muhakeme 28 Haziran’a ertelendi.320 28 Haziran’da maznunların savunmaları devam etti. 15 kişinin daha savunmasını yapmasının ardından muhakeme son buldu ve mahkeme heyeti, maznunlar hakkında kararını açıkladı. Toplamda 92 kişinin sanık olarak yer aldığı muhakeme sonunda 47 kişi hakkında idam kararı, 9 kişi hakkında da çeşitli cezalar verildi. 30 kişi beraat etti, 6 kişinin dosyası da başka bir zamanda görülmek üzere ayrıldı. Ayrıca mahkemenin yargı sahası içerisinde bulunan tekke ve zaviyelerin kapatılmasına karar verildi.321 1.3. Şeyh Said Dosyasında Yargılanalar ve Aldıkları Cezalar Şeyh Said ile aynı davada maznun olarak toplam 92 kişi yargılandı. Yargılama sonunda 47 kişi idam edilmiş, 9 kişi hakkında çeşitli cezalar verilmiş, 30 kişi de beraat etmiştir. Ayrıca 6 kişinin dosyası da ayrıca görülmek üzere ayrılmıştır. Bu 92 kişin ismi ve aldıkları cezalar şöyledir:                                                              319 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.287-308. 320 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.309-350. Dönemin gazete haberlerine göre bu muhakeme 27 Haziran 1925 tarihinde yapılmıştır ki doğru olan tarih budur. Muhakeme zabtında yanlış yazılmıştır. 321 Şark İM. M.Z. (Karar 69) s.350-366. 146 1.3.1. İdam Edilenler 1. Şeyh Mahmud oğlu Şeyh Mehmed Said 2. Şeyh Mahmud oğlu Şeyh Abdullah 3. Şeyh Hasan oğlu Şeyh İsmail 4. Şeyh Hasan oğlu Şeyh Abdüllatif 5. Hacı Yusuf oğlu Hacı Halid 6. Halid oğlu Kamil Bey 7. Hacı Halid oğlu Molla Emin 8. Şeyh Musa oğlu Şeyh Ali 9. Halil oğlu Mehmed Ağa 10. Halid oğlu Baba Bey 11. Esat oğlu Timur Ağa 12. Kamil oğlu Abdüllatif Bey 13. İbrahim oğlu Mehmed 14. İbrahim oğlu Süleyman 15. Selim oğlu Bahri Bey 16. Şeyh Mustafa oğlu Şeyh Cemil 17. Yusuf oğlu Çerkes 18. Mehmed oğlu Halid 19. Şeyh Mustafa oğlu Şeyh Şerif 20. Hasan oğlu Süleyman 21. Hüseyin oğlu Ali Badan 22. Selim oğlu Yusuf 23. Halil oğlu Molla Cemil 24. Hacı Süleyman oğlu Fakih Hasan Fehmi Efendi 25. Hüseyin oğlu Hacı Sadık Bey 26. Şeyh Halid Efendi oğlu Şeyh İbrahim Efendi 27. Şeyh Halid Efendi oğlu Şeyh Ali Efendi 28. Şeyh Halid Efendi oğlu Şeyh Celal Efendi 29. Ahmed Efendi oğlu Şeyh Hasan Efendi 30. Demirci Ömer oğlu Süleyman 31. Rüstem oğlu Ali (Arap Abdi) 32. Şerif oğlu Süleyman 147 33. Şerfi oğlu Hamid 34. Nadir oğlu Halid Nadir 35. Mehmed oğlu Tahir 36. Mehmed oğlu Tahir Efendi 37. İzzet oğlu Mehmed Bey 38. Hacı Ali oğlu Mustafa Bey 39. Şeyh Ali oğlu Şeyh Abdullah 40. Şeyh Bekir oğlu Şeyh Ömer 41. Şeyh Mehmed oğlu Şeyh Adem 42. Said oğlu Salih Bey 43. Hasan Fahri oğlu Kadri Efendi 44. Reşid oğlu Molla Mahmud 45. Şeyh Yusuf oğlu Şeyh Şemseddin 46. İsmail oğlu Tayyib Ali Bey 47. Mustafa Bey oğlu Mahmud Bey 1.3.2. Çeşitli Cezalar Alanlar 1. Sultan oğlu Hüseyin Hilmi Efendi (15 sene kürek) 2. Süleyman oğlu Abdülmecid Efendi (10 sene kürek) 3. Maksud oğlu Mehmed Mihri Efendi (10 sene kürek) 4. Kasım oğlu Ekrem Bey (10 sene kürek) 5. Yahya Efendi oğlu Ali Avni Efendi (10 sene kürek) 6. Salih Bey oğlu Hasan (10 sene hapis) 7. Mahmud Bey oğlu Örfi (3 sene hapis) 8. İlyas Fevzi oğlu İsmail Hakkı Bey (1 yıl hapis) 9. Ali Rıza Efendi (Hudud-ı millî haricine çıkarılma) 1.3.3. Beraat Edenler 1. Ahmed oğlu Kasım Bey 2. Nadir oğlu Molla Abdülhamid 3. Ahmed oğlu Reşid 4. Ali oğlu İsmail 5. Ahmed oğlu Reşid 148 6. Mehmed oğlu Maksud 7. Mahmud oğlu Hüseyin 8. Haydar oğlu Nimet 9. Mehmed oğlu Ahmed 10. İsmail oğlu Niyazi Efendi 11. Hasan oğlu Ali 12. Faris oğlu Mehmed Salih Efendi 13. Cemilpaşazade Ömer Bey 14. Cemilpaşazade Cevdet Bey 15. Cemilpaşazade Kadri Bey 16. Cemilpaşazade Memduh Bey 17. Cemilpaşazade Muhittin Bey 18. Hacı Mesud Efendi oğlu Bekir Sıdkı Bey 19. Ahmed oğlu Süleyman 20. İsmail oğlu Ahmed 21. Süleyman oğlu Rüştü Efendi 22. Şeyh Yunus kızı Kadriye Hanım 23. Mustafa kızı Hamide Hanım 24. Şeyh Ali kızı Hatice Hanım 25. Yusuf oğlu Hasan 26. Süleyman oğlu Ahmed Ağa 27. Ahmed Ağa oğlu Ali 28. Ahmed Ağa oğlu Cündi 29. Molla Fethullah oğlu Molla İlyas Efendi 30. Hacı Sadullah oğlu İbrahim Bey 1.3.4. Davası Ayrılanlar 1. Şükrü Efendi 2. Eşref Edib 3. Velid Ebuzziya 4. Sadri Edhem 5. Fevzi Lütfi 6. Abdülkadir Kemali 149 1.4. Şeyh Said İle Aynı Dosyada Yargılananlar Hakkında Ayrıntılı Bilgiler Şeyh Said Şeyh Said ile ilgili daha önce bilgi verildiği için burada tekrar edilmemiştir. Şeyh Abdullah Şeyh Mahmud oğlu Şeyh Abdullah, Genç doğumlu Melekanlı, 38 yaşında, Medrese ve Postnişin, Şeyh Said’in damadı. İsyan’ın başlamasından sonra Şeyh Said tarafından Girvas ve Muş cephelerine kumandan olarak tayin edildi. Muş ve birkaç cephede kumandanlıklarda bulunmuş olmasına rağmen kendi ifadesinde hiçbir hücuma kumandanlık etmediğini, hem Muş’ta hem de Varto’da halkı yatıştırmak ve isyancıları döndürmek istediğini, Hükümete bazı itirazları olmasına rağmen isyana taraftar olmadığını söylemiştir. Bunun yanında Varto’nun işgalinden sorumlu tutulan Şeyh Abdullah; Varto’yu kendisinin işgal etmediğini, işgalden sekiz saat sonra şehre girdiğini ifade etmiştir. Kendisinin “kumandan” unvanıyla ismi geçen bazı mektupları inkâr ederek, bu mektupların kendi adına başkaları tarafından yazıldığını, böylece kendisinin de bu işin içine sokulduğunu iddia etse de bazı mektuplar kendisine gösterilince mektupların kendisinin olduğunu kabul etmiş, mektupların cebren yazdırıldığını söylemiştir.322 Mahkemede okumuş olduğu müdafaanamesinde de İsyan’ın başından sonuna kadar hükümetin lehine ve isyancıların aleyhine çalıştığını, isyancılar arasında hükümete dehalet kapısını (teslim olmayı) kendisinin açtığını ve böylece Kasım Bey’in Şeyh Said’i tevkif etmesine sebep olduğunu söyledikten sonra, teslim ve tesellüm arasında fark olduğunu söyleyerek mahkemenin karar verirken bu durumu göz önüne almasını istemiştir. İsyana iştirak ve kumandanlık ettiğine dair rapor ve şahit ifadeleri bulunan Şeyh Abdullah hakkında idam kararı verilmiştir.323 Binbaşı Kasım Bey Müteakid Binbaşı Ahmed oğlu Kasım Bey, Cibranlı aşiretinden olup, Varto’nun Kolan karyesindendir. Kasım Bey, Harbiye’den 1897 çıkışlıdır ve 1915 tarihinde binbaşılığa tayin edilmiştir. I. Dünya Savaşı’nın ilk iki senesinde Mürsel Paşa’nın                                                              322 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.74-82. 323 İM/T12/9/69-2/3/3 (Şeyh Said ve rüfekası hakkındaki hüküm hülasasını gösteren defter) 150 kumandanı olduğu Süvari Fırkası’nda, çeşitli cephelerde bulunmuştur. 1918’de İran’da Hemedan sınırına yakın bölgede Altıncı Ordu emrinde iken Mondros mütarekesinin imzalanması ile birlikte terhis edilmiştir.324 İsyan başladığı zaman 41 yaşında olan ve Varto’nun Gümgüm kasabasında oturan Kasım Bey, Şeyh Said’in bacanağıdır. Cibranlı Halid Bey’in bir kardeşi Şeyh Said ile diğer kardeşi de Kasım Bey’le evliydi.325 Şeyh Said ile birlikte isyana iştirak suçlamasıyla birlikte mahkemeye sevk edilmiş olan Kasım Bey, 15 Nisan 1925’te Abdurrahmanpaşa Köprüsü’nde Şeyh Said’i tutarak Hükümet güçlerine teslim eden kişidir. Mahkemede, bölgedeki Kürtçülük faaliyetleri, eski Bitlis mebusu Yusuf Ziya ile yaptığı görüşme ve burada öğrendiği Kürdistan İstihlas ve İstiklal Cemiyeti hakkında o ana kadar bilinmeyen birçok bilgiyi açıklamıştır. Bunun yanında Cibranlı Halid Bey ile Şeyh Said’in görüşmesi hakkında da bilgiler veren Kasım Bey, İsyan’ın arkasına İngiliz parmağı ve parası olduğunu söylemiştir. Esasen, Kasım Bey’in isyana fiilen ve silahlı olarak iştirak ettiğine dair rapor ve şahit ifadeleri bulunmaktadır. Gümgüm kasabası Muhtarı Mehmed oğlu Sofi, Gümgüm Tapu Memuru Ziya Efendi ve Gümgüm kasabası Heyet-i İhtiyariyesinden Abdullah oğlu Hasan; şahit olarak vermiş oldukları ifadelerinde Kasım Bey’in İsyan hareketine silahlı olarak ve maiyeti ile birlikte iştirak ettiğini ihbar etmişlerdir.326 Ayrıca mahkeme dosyasında -muhtemelen- savcılık tarafından tutulmuş olan defterde Kasım Bey’in Şah Hüseyin adında birine yazdığı mektupta şu cümlelerin geçtiği vurgulanmıştır: “Buraya gelenler eşkıya değil, sizi eşkıya Türklerden kurtardı. Bilatehir yerinize geliniz. Bulan (Lolan) ve Hormek rüesası ile birlikte emniyet için hemen Şeyh’in ziyaretinize geliniz” Yine aynı defterde Kasım Bey’in hizmetkârı olan ve onunla birlikte İsyan’a iştirak edip bu sebeple Divan-ı Harp’te yargılanarak idam edilen Ahmed’in vermiş olduğu ifadesinde, efendisi Kasım Bey’le beraber kaçtıklarını, mağlubiyet üzerine teslim olduklarını ve Kasım Bey’in, Şeyh Said’in yakalanmasını kolaylaştırdığını söylediği yazmaktadır. Savcılık, Kasım Bey’le ilgili kanaatini bu defterde şu şekilde yazmıştı: “Bu Kasım Bey daha bidayet-i İsyan’da biraderleri ve tevabiiyle beraber isyana fiilen ve müsellahan iştirak etmiş ve ilim ve irfanı ve Türk ordusundaki tecâribi hasebiyle müktesebat-ı                                                              324 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.321-322. 325 Mumcu, age, s.41. 326 İM/T12/9/69-4/45/9-18 151 ilmiyesini usat lehine sarf etmiş ve Şeyh Said ve diğer rüesa-yı usatın düşünemediği tertibatı bu düşünmüş ve aynen tatbik etmiştir. Ahiren dehalet ve Şeyh Said’in derdestine az çok say’ etmesi aleyhlerine teveccüh eden mağlubiyetten nâşidir. Şeyh Said’ten fazla ika-ı mazarrat etmiştir.” Yani savcılık Kasım Bey’i Şeyh Said kadar suçlu ve İsyan’ın başarısız olacağını anladığı zaman canını kurtarmak için Şeyh Said’i Hükümet’e teslim eden bir asi olarak görmekte idi.327 Kasım Bey asilerin arasında bulunmuş, şahit ifadeleri ve raporlara göre de İsyan’a iştirak etmişti. Ancak o, mahkemede verdiği ifadelere göre, daha isyan başlamadan, bölgedeki gelişmeleri hükümete ihbar eden hatta Mustafa Kemal Paşa’yı bizzat bilgilendiren kişidir. İhbarları sayesinde Azadi’nin kurucularının yargılanmasına sebep olmuştur. Müdafaasında “1335 (1919) senesinden beri âmâl ve makâsıd-ı hükümetten başka bir şey ile alakadar değilim ve sadakat ve merbutiyetimden ez-serimu inhiraf etmedim.” diyen Kasım Bey, asilerle birlikte olduğu sürede onların esiri olduğunu ve o süre içerisinde gizlice hükümetin maksadı doğrultusunda çalıştığını ve Şeyh Said’i yakalatarak isyan ateşini söndürdüğünü ifade etmişti. Mumcu’ya göre de, Kasım Bey en başından itibaren, yaptığı ihbarlarla hükümetin bir ajanı idi.328 Ancak Kasım Bey, en başından itibaren hükümetin ajanı gibi görünse de zaman içerisinde birkaç defa fikir ve tavır değişiklikleri yaşadığı anlaşılıyor. Örneğin isyandan önce 18 Nisan 1923 yılında Cibranlı Halid, Kasım Bey’e yazdığı mektupta:“1335’te ise ben mutedil sen ise müfrit idin. Şimdi bililtizam fikrime muhalefet ediyorsun” demektedir. Dava dosyasında bulunan ve 1923 yılı içerisinde yazılan beş mektupta Kasım Bey’in Kürtçülük hareketlerine muhalif tavırlar içerisinde olduğu anlaşılıyor. Ancak daha sonra yukarıda bahsedildiği gibi isyana katıldığına dair rapor ve ifadeler vardır. Bu durumda Kasım Bey’in isyan başladıktan sonra isyancılara katıldığı ama isyanın başarısız olacağını anladıktan sonra kendi canını kurtarmak için Şeyh Said’i hükümete teslim etmiş olduğu sonucu ortaya çıkabilir. Bunu destekler nitelikte 16 Mayıs 1925 tarihinde savcı tarafından alınan ifadesinde Kasım Bey şunları söylemiştir: “Ben usattan (isyancılardan) dahi olsam. Yani bir zaman için olsun usata iştirak etmiş bile bulunsam. Hükümetin emir ve arzusuna tebean Şeyh Said’i tutup teslim ettiğim için bizat                                                              327 İM/T12/9/69-2/3/4 (Şeyh Said ve rüfekası hakkındaki hüküm hülasasını gösteren defter) 328 Mumcu, age, s.83. 152 ve bu hususta bana muavenet eden arkadaşlarımın mazhar-ı muavenet ve aflarını ve hatta mazhar-ı mükafat olmaklığımı talep ve istirham ederim”329 Savcı da son mütalaasında Kasım Bey’in gerçekte asilerin arasında bulunmuş olmasına rağmen birçok asinin firar etmesine mani olması ve yine birçok asinin hükümete teslim olması için teşebbüste bulunmasından dolayı beraatını istemişti. Yargılamanın sonunda hem Kasım Bey, hem de Şeyh Said’in yakalanmasında yardımcı olan akrabaları hakkında beraat kararı verilmiştir. Ancak Kasım Bey’le birlikte beraat eden babası ve kardeşleri çok geçmeden yeniden İstiklal Mahkemesinde hâkim karşısına çıktılar. Haklarında yapılan bir ihbar sonrasında, hükümet aleyhinde propaganda yapmak suçlamasıyla ifadeleri alınarak 1 Kasım 1342 tarihinde İstiklal Mahkemesine sevk edilen Kasım Bey’in babası ve kardeşlerinin, Savcı’nın talebi doğrultusunda tutuksuz olarak yargılanmasına karar verilmiş, ardından 4 Mart 1926 tarihinde yapılan muhakemeleri sonrasında 396 numaralı kararla yeniden haklarında beraat kararı verilmiştir.330 Şeyh İsmail ve Şeyh Abdüllatif Şeyh İsmail Diyarbekir’de post-nişindir. Şeyh Abdüllatif ise onun hem kardeşi hem de mürididir. Aslen Cizreli olan bu iki kardeş Diyarbekir’in Tirmil Karyesinde oturmaktaydılar. Şeyh İsmail 36, Şeyh Abdüllatif 30 yaşındaydı. İki kardeş 15 Nisan’da Şeyh Said’den ayrıldıktan sonra, Abdurrahmanpaşa Köprüsü’ne bir iki saat mesafedeki Çerkes köyünde Çerkesler tarafından yakalanarak hükümete teslim edilmişlerdi. Bu iki kardeş Şeyh Said’in Diyarbekir’i aldıktan sonra İngilizlerle irtibata geçeceğini, Cemilpaşazadelerle irtibat halinde olduğunu ve isyanın amacının Kürdistan kurmak olduğunu söylen birkaç sanık arasında yer almaktadırlar. Ancak bunların ifadelerinde bazı çelişkilerin olmasının yanı sıra Şeyh Abdüllatif, mahkemenin ilk günlerinde verdiği bazı ifadeleri daha sonraki günlerde değiştirerek yalan ifadede bulunduğunu söylemişti. Şeyh İsmail ve Şeyh Abdüllatif, ifadelerinde İsyan’a katıldıklarını inkâr etmelerine rağmen Şeyh Said bu ikisinin kendilerine iştirak ettiğini, hatta Şeyh İsmail’i Bozan Bey ve Şeyh Eyüp’le görüşmek üzere Karacadağ’a gönderdiğini ve bu iki kardeşin asker getirmek için köylere gittiklerini söylemiştir. İki kardeş bu iddiaları da reddetmiş ve Şeyh İsmail,                                                              329 İM/T12/10/69-5/46/8 330 Şark İM 650 Numaralı Karar Defteri, s.156. 153 Şeyh Said’i kendisine iftira etmekle suçlamıştır. Yargılama sonunda İki kardeş hakkında muhakeme sonunda idam kararı alınmıştır.331 Hacı Halid Hacı Yusuf oğlu Hacı Halid, elli iki yaşında, rençber, Boğilan karyesinden. İfadesinde kerhen isyancılarla beraber olduğunu, asker geldiğinde korkusundan kaçtığını söylemiş ve isyana iştirak ettiğini inkâr etmiştir. Savcılık tarafından tutulan defterde bu şahıs hakkında herhangi bir evrak ve vesikaya tesadüf edilemediği söylenmekle birlikte, bazı şahitlerin bu kişinin isyana iştirak ettiğine dair ifadelerinin olduğu yazmaktadır. Hacı Halid hakkında idam kararı verilmiştir.332 Abdülhamid Bey Nadir oğlu Abdülhamid, elli beş yaşında, aslen Şuşar’ın Kırıkan karyesinden olup Genç’in Melekan karyesinde ikamet etmekteydi. Abdülhamid Bey ifadesinde İsyan’a iştirak ettiğini kabul etmemiştir. Yakalandıktan sonra 17 Nisan’da Varto’da alınan ifadesinde, bazı aşiret reislerinin Şeyh Abdullah’a hitaben: “İngilizlere müracaat ediniz” diye söylediğini, ancak Şeyh Abdullah’ın cevaben “Artık zamanı geçmiştir.” diye karşılık verdiğini söylemişti. Ancak mahkemedeki sorgusu sırasında “Böyle bir şeyden haberim yok” demiştir. Bazı sanıklar onun bir müddet asilerle beraber gezdiğini söylemelerine rağmen Abdülhamid Bey hakkında dosyasında herhangi bir evrak bulunmamaktadır. Yargılamanın sonunda İsyan’la alakadar olduğuna dair yeterli delil olmadığından hakkında beraat kararı verilmiştir.333 Kâmil Bey Halid Bey oğlu Kamil Bey, Cibranlı aşiretinden, 58 yaşında, Oğnut’un Kanireş köyünden. Kâmil Bey ifadesinde İsyan’a iştirak etmediğini söylemiştir. Ancak başta Şeyh Said olmak üzere birçok maznunun Kamil Bey’in isyana iştirak ettiğine dair ifadeleri vardır. Bunun yanında savcılık tarafından tutulan defterde Kâmil Bey için şunlar yazılıdır: “Kamil Bey’in bulunduğu cephelerden Emirulmücahidin ve vekili Hasan Fakih’e ve sair rüesa ile                                                              331 İM/T12/9/69-2/3/4-5; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.89-94. 332 İM/T12/9/69-2/3/5; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.94-95. 333 İM/T12/9/69-2/3/6; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.95-96. 154 meşayihe hitaben yazdığı daha birçok harp raporları, mektuplar ve talimatnameler mevcuttur.” Yargılama sonunda hakkında idam kararı verilmiştir.334 Kargapazarlı Reşid Ahmed Ağa oğlu Reşid, otuz yaşında, okuryazar, Genç Vilayetine tabi Oğnut’un Kargapazar karyesinden, evli ve çocuklu, Binbaşı Kasım Bey’in yeğeni. İfadesinde isyana iştirak etmediğini ancak askerlerin Varto’ya geldiği zaman Hormek aşiretinin köylerine geldiğini ve bu yüzden korkarak kaçtığını, ardında Kasım Bey’e iltihak ederek bir süre Şeyh Said ile birlikte gezdiğini ve Kasım Bey’in emri ile Abdurrahmanpaşa Köprüsü’nde Şeyh’i yakaladığını söylemiştir. Bunun yanında Şeyh Said ise ifadesinde Meneşküt’e geldiği zaman isyan meselesi hakkında bu kişi ile müzakerede bulunduğunu söylemiştir. Ayrıca 25 Mart 1925 tarihli zabıt varakasında Reşid’in isyancılarla birlikte Gümgüm’ün işgaline fiilen iştirak ettiği yazmaktadır. Mahkemedeki yargılamasında da aynı iddialar dile getirilmekle birlikte hakkında beraat kararı verilmiştir.335 Binbaşı İsmail Efendi Ali Ağa oğlu İsmail Bey, eski aşiret süvari binbaşı, 55 yaşında, Cibranlı aşiretinden, Varto’nun Karkarut köyünden İsmail Efendi ifadesinde İsyan’a iştirak etmediğini söylemektedir. Ancak Şeyh Said ifadesinde onun için “Bizim müttefikimizdir” demiştir. Ayrıca Gümgüm Tapu Memuru Ziya Efendi’nin şehadetinde ve 25 Mart 1925 tarihli zabıt varakasında, İsmail Bey’in isyancılara iltihak edip Gümgüm’ün işgaline fiilen iştirak ettiği yazmaktadır. Bu ifadelere rağmen Savcı; İsmail Bey’in, Binbaşı Kasım Bey’in emri altında çalışmış olduğu sabit olduğundan, beraatını istemiş ve hakkında beraat kararı verilmiştir.336 Monla Emin Hacı Halid oğlu Monla Emin, 30 yaşında, ilim tahsili ile meşgul, aslen Melekan karyeli olup Muş’un Girvas karyesinde ikamet etmekte.                                                              334 İM/T12/9/69-2/3/6; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.96-97. 335 İM/T12/9/69-2/3/7; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.97-98. 336 İM/T12/9/69-2/3/7; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.98-100. 155 Monla Emin, mahkemede İsyan’a iştirak etmediği yönünde ifadeler vermiş ve müdafaasında: “İsyan esnasında bir fenalığa meydan vermemek için Şeyh Abdullah ile birlikte çalıştık” demiştir. Ancak 17 Nisan’da, Varto’da yapılan sorgusunda isyana iştirak ettiğine dair ifadesi vardır. Şeyh Said de Meneşküt’e geldiği zaman, vaziyet ve isyan hakkında onunla müzakerede bulunduğunu söylemektedir. Ayrıca Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza’ya ait olup Monla Emin’in üzerinden çıkan ve Diyarbekir’in sükûtu ile İngilizlerle muhabereye dair olduğu belirtilen mektubu, Varto’da alınan ifadesinde okumuş olduğunu söylemesine rağmen muhakeme esnasında okuduğunu inkâr etmiştir. Monla Emin hakkında isyana iştirakten idam kararı verilmiştir.337 Şeyh Ali Şeyh Musa oğlu Şeyh Ali, 70 yaşında, Postnişin, Hacıbey mahallesinden. Varto’da alınan ifadesinde Şeyh Abdullah’tan mektup aldığını itiraf eden Şeyh Ali, muhakemesi sırasında isyana iştirakini ve Şeyh Abdullah’tan aldığı mektubu inkâr etmiş ve “Benim okumam yok, ifademi okumadan imzaladım.” demiştir. Bununla birlikte Elaziz Belediye Başkanlığı’nın 17 Mayıs 1925 tarihli bir takririnde Şeyh Ali’nin maiyetiyle birlikte Elaziz’in işgalinde bulunduğu ve Belediye sandığını açarak paraları aldığı yazmaktadır. Hakkında idam kararı verilmiştir.338 Mehmed Ağa Halil oğlu Mehmed Ağa, 28 yaşında, Oğnut’un Kargapazar köyünden, ağavattan. Mahkemede İsyan’a iştirak etmediğini söylemiştir. Ancak şahitlerin ifadesi ile Gümgüm’ün işgaline iştirak ettiği sabit görülmüştür. Ayrıca 20 Nisan 1925 tarihli zabıt varakasına göre, Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza’nın emri üzerine, Ali Rıza ile birlikte Müfreze Kumandanı Mahmud Bey’in üzerindeki parayı aldığını itiraf etmiştir. Mehmed Ağa hakkında idam kararı verilmiştir.339 Baba Bey Halid Bey oğlu Baba Bey, Cibranlı aşiretinden, 30 yaşında, Aşiret alay kumandanlığı vekilliğinde bulunmuş, Oğnut’un Toklıyan köyünden.                                                              337 İM/T12/9/69-2/3/8; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.100-102. 338 İM/T12/9/69-2/3/8; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.102-103. 339 İM/T12/9/69-2/3/9; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.103-105. 156 Mahkemede İsyan’a iştirak etmediğini söylemiştir. Ancak başta Şeyh Said ve Şeyh Abdullah, onun kendileriyle birlikte hareket ettiklerini söylemişlerdir. Şahitlerin ifadeleri, raporlar ve mektuplar da Baba Bey’in Varto’nun işgaline iştirak etmiş olduğu ve isyanın mühim simalarından olduğu yönündedir. Hakkında idam kararı verilmiştir.340 Bazikanlı Reşid Ahmed Ağa oğlu Reşid, Cibranlı Aşiretinden, otuz altı yaşında, rençber ve alışveriş ile meşgul, Bazikan karyesinden, evli ve çocuklu, Binbaşı Kasım Bey’in kardeşi. Reşid ifadesinde Şeyh Abdullah’ın ısrar ve zorlamasıyla İsyan’a iştirak ettiğini itiraf etmiştir. Ayrıca Gümgüm İhtiyar Heyetinden Abdullah, verdiği ifadede bu kişinin isyancılara iltihak ederek Gümgüm kasabasının işgaline iştirak ettiğini gördüğünü söylemiştir. Reşid, Mahkemede de aynı şekilde ifade vermiş, zorla isyancılarla birlikte olduğunu söylemiştir. Bunun yanında Varto’ya gidiş sebebini de orayı ele geçirmek için değil, abi olan Kasım Bey’i koruma amacıyla olduğunu söylemiştir. Yargılamasının sonunda hakkında beraat kararı verilmiştir.341 Timur Ağa Esad oğlu Timur Ağa, Cibranlı aşiretinden, 33 yaşında, Varto’nun Diyadin karyesinden, rençber. Timur Ağa ifadesinde zorla isyancılara katıldığını ve beraberce Gümgüm’ü işgal ettiklerini söylemiştir. Ancak Doktor Faik Ali Bey ve Abdullah oğlu Ali de onun hakkında verdikleri ifadelerinde ve 25 Mart 1925 tarihli zabıt varakasında onun Gümgüm taarruzuna ve işgaline iştirak ettiği ifade edilmektedir. Timur Ağa’nın hakkında idam kararı verilmiştir.342 Abdüllatif Bey Kâmil oğlu Abdüllatif Bey, 33 yaşında, eski Varto Varidat Kâtibi, aslen Muşlu olup, Hınıs doğumlu, Gümgüm kazasında ikamet etmekte. Abdüllatif Bey, Şeyh Said’in Diyarbekir’i aldıktan sonra İngilizlerle irtibata geçerek, onların yardımıyla bir hükümet kurmak niyetinde olduğunu Zazalardan duyduğu                                                              340 İM/T12/9/69-2/3/9; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.106-107. 341 İM/T12/9/69-2/3/10; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.107-109. 342 İM/T12/9/69-2/3/10; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.109-110. 157 yönünde ifade vermiş, kendisinin de korkudan İsyan’a iştirak ettiğini söylemiştir. Ancak şahitler onun Gümgüm’ün işgaline silahlı olarak iştirak ettiği söylemişlerdir. Hakkında idam kararı verilmiştir.343 Mehmed Bey İbrahim Bey oğlu Mehmed Bey, Cibranlı aşiretinden, 55 yaşında, rençber, Muş’un Bağlıisa karyesinde ikamet etmekte. Şeyh Abdullah’ın, kendisini kandırmaya çalıştığını ancak kendisinin iştirak etmediğini iddia etmiştir. Hakkında idam kararı verilmiştir.344 Süleyman Bey İbrahim oğlu Süleyman Bey, Cibranlı aşiretinden, 47 yaşında, rençber, Muş’un Bağlıisa karyesinde ikamet etmekte. İfadesinde İsyan’a iştirak etmediğini, Şeyh Abdullah’ın tehdit ve korkusuyla kaçtığını söylemiştir. Ancak şahit ifadeleri ve zabıt varakalarında Gümgüm’ün işgaline iştirak ettiği yazmaktadır. Hakkında idam kararı verilmiştir.345 Bahri Bey Selim Bey oğlu Bahri Bey, Cibranlı aşiretinden, 41 yaşında, aşiret mektebinden mezun, Kıdemli Yüzbaşılıktan malulen emekli, Muş’un Sultan karyesinde ikamet etmekte. İfadesinde İsyan’a iştirak etmediğini, Şeyh Abdullah’ın tehdit ve korkusuyla kaçtığını söylüyor. Ancak şahit ifadeleri ve zabıt varakalarında, Gümgüm’ün işgaline iştirak ettiği yazmaktadır. Hakkında idam kararı verilmiştir.346 Şeyh Cemil Şeyh Mustafa oğlu Şeyh Cemil, 33 yaşında, aslen Zorabad karyeli, Varto’nun Tepe karyesinde ikamet etmekte. İfadesinde isyan’a iştirak etmediğini, bir müfsitliğe kurban gittiğini söylemiştir. Savcılık tarafından tutulan defterde Şeyh Cemil ile ilgili herhangi bir not yazmamaktadır.                                                              343 İM/T12/9/69-2/3/11; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.110. 344 İM/T12/9/69-2/3/11; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.111. 345 İM/T12/9/69-2/3/12; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.111-112. 346 İM/T12/9/69-2/3/12; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.112. 158 Yalnız Varto’da alınan ifadesinde, kendisinin İsyan’a iştirak ettiğine dair ihbarların olduğu söylenmiştir. Ancak dosyasında Şeyh Cemil ile ilgili bir belge de yoktur. Muhakeme sırasında Şeyh Abdullah da onun için:“Gümgüm’e neden gelip gittiğini bilmiyorum” demiştir. Yargılama sonunda hakkında idam kararı verilmiştir.347 Çerkes Yusuf oğlu Çerkes, 20 yaşında, Kolhisar karyesinde ikamet etmekte ve altı yedi senedir Şeyh Said’in hizmetkârı, bekâr ve ümmi. Üç dört senedir Şeyh Said’in hizmetinde bulunan Çerkes, ifadesinde Şeyh Said’in emriyle silahını taşıyıp birlikte gezdiklerini, harbe iştirak etmediğini, daha sonra ise teslim olduğunu söylemiştir. Hakkında idam kararı verilmiştir.348 Maksud Mehmed oğlu Maksud, 20 yaşında, Hınıs Mezraalı, rençber, bekâr, ümmi, Şeyh Said’in çobanı. İfadesinde Şeyh Said’in satmış olduğu hayvanların parasını getirdiğinde kendisini bırakmadığını ve beraberinde silahsız olarak gezdiğini söylemiştir. Yargılanmasının sonunda hakkında beraat kararı verilmiştir.349 Halid Mehmed oğlu Halid, Kargapazarlı, 40 yaşında, Rençber. Mahkemedeki sorgusu çok kısa olan ve hiçbirşey bilmediğini söyleyen Halid, 17 Nisan’da Varto’da alınan ifadesinde Piran’da isyanın başladığını duyduğu zaman silahını alarak şeyhlere katılmak üzere köyünden ayrıldığını, şeyhleri bulamayınca yalnız başına teslim olduğunu söylemişti. Hakkında idam kararı verilmiştir.350 Abdülmecid Efendi Süleyman bin Abdülmecid Efendi, 46 yaşında, Malazgirt Müddei-i Umumisi, aslen Muşlu.                                                              347 İM/T12/9/69-2/3/13; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.113. 348 İM/T12/9/69-2/3/13; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.113-114. 349 İM/T12/9/69-2/3/14; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.114-115. 350 İM/T12/9/69-2/3/14; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.115. 159 27 Mart 1925 tarihli Malazgird Müddei-i Umumi Vekili, Belediye Reisi Müstantik vs. imzalı zabıt varakasında Abdülmecid Efendi’nin; şaki Süleyman, Ahmed ve rüfekasıyla dostça görüşmekte olduğu ve kazanın asiler tarafından işgalinde isyancılara her türlü kolaylıkta bulunduğu, şaki Halid’in oğlunu evinde misafir ettiği ve Şeyh Ali Rıza’nın alenen Abdülmecid Efendi’ye teşekkür ettiği yazılıdır. Abdülmecid Efendi, hakkındaki iddiaları reddetmiş, bunların Kaymakam Vekili ve Jandarma Bölük Kumandanının iftiraları olduğunu söylemiştir. Ancak Savcı; Abdülmecid Efendi’yi, Şeyh’i hanesinde misafir etmek ve asilere kolaylık sağlamaktan isyanda fer’an zi-medhal görmüştür. Abdülmecid Efendi 10 sene kürek cezasına çarptırılmıştır.351 Şeyh Şerif Şeyh Mustafa oğlu Şeyh Şerif, 44 yaşında, Elaziz Cephesi Kumandanı, aslen Diyarbekir’in Tilalo karyesinden olup seyyah meşayihten. Kaymakam rütbesiye milis alayında kumandanlık etmiş ve çeşitli cephelerde bulunmuş olan Şeyh Şerif, 24 Nisan 1925 tarihinde Çapakçur kazasının Palu hududunda bulunan Metan Karyesinde bir mağarada yalnız başına saklandığı sırada 5. Fırka 13. Alay 2. Bölük Kumandanı Yüzbaşı Mustafa Bey tarafından tutuklanmıştır.352 Şeyh Şerif muhakemesinde İsyan’a iştirak ettiğini, Emiru’l-mücahidin lakabını kullandığını, Elaziz cephesi kumandanı olduğunu ve diğer suçlamaları kabul etmemiştir. Harput’u kendisinin değil isyancıların işgal ettiğini, Harput Adliye Dairesi’ni de köylülerin yağma ettiğini söylemiştir. Ancak mahkeme sırasında Şeyh Said dâhil bütün maznunlar onun İsyan’ın liderlerinden olduğunu itiraf etmişlerdir. Şeyh Said onu önce Gazik Cephesi Kumandanlığına atadığını, isyanın genişlemesi üzerine Palu ve Elaziz Cephelerinin de kumandanlıklarını da ona verdiğini söylemiştir. Tüm maznunların ifadelerine ve yazılmış olan mektuplara rağmen Şeyh Şerif’in İsyan’la olan alakasını reddetmesi ve yalnızca “İsyancılarla teşrik-i mesaide bulundum” demesi Mahkeme Heyetini dahi şaşırtmıştır. Onun bu tutumu üzerine Hâkim, Şeyh Said’e bunu niye reis tayin ettin diye sormuş, o da gülerek “Rus Harbi’nde muharebe etmiş, cesur idi, işimize yarar diye kumandan ettim” demiştir.                                                              351 İM/T12/9/69-2/3/15; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.115-119. 352 İM/T12/10/69-6/72/26 160 Binbaşı Kasım Bey ise, Şeyh Şerif’in yedi senedir Kürtçülük faaliyetlerinde bulunduğu söylemiştir. Şeyh Şerif bunu da kabul etmemiştir. Palu Jandarma Başçavuşu Mustafa, Şeyh Şerif’le arasında geçen konuşmayı mahkemede şu şekilde anlatmıştır:“13 Teşrinisani 41’de idi. Yalnız kaldım. Şeyh gelmiş beni istemiş. Gitmedim. ‘Ben vazifedeyim, gitmem’ dedim. Tekrar iki adam geldi, reddettim. Üç müsellah geldi, beni cebren götürdüler. Kendisi yüz kişinin ortasında oturuyordu, ben girince elini silahına attı. ‘Sen Türk’sün. Seni Zazaların ayağına kurban edeceğim’ dedi. Elini tuttular. ‘Bana tabi olacaksınız’ dedi. Jandarma olduğumu ve kendisine iltihak edemeyeceğimi izah ettim. Beni biraz dövdüler. Sonra ahaliye: ‘Ben Cumhuriyet’i yakacağım. Beş yüz askerim var. Burhaneddin’i halife yapacağım. Burhaneddin’i Arabistan’dan Acemistan’a getirdim’ dedi. ‘Paşaları keseceğim. Zazaları paşa yapacağım’ dedi. Ben yine itiraz ettim, yine beni dövdüler. ‘Zazaları yedi yaşından yetmiş yaşına kadar paşa yapacağım’ dedi. Bana da dedi ki: ‘Bu köylerden firari filan tutarsan seni köylüler vuracaklar.’ Sonra dedi: ‘Sebeb-i içtimaımı ihbar ederse bunu öldürünüz’ dedi. Beni bırakmadılar. Arkadaşlarımı topladım, başka köylere gittim. Genç’ten Halil namında birisi geldi: ‘Genç’e gittim. Genç valisine istida ettim’ dedi. ‘Şeyhler bizi İngiliz parasıyla bizi baştan çıkarıyorlar dedik’ dedi.” Müdafaasında hem Kürtçülük iddialarını hem de Jandarma Mustafa’nın sözlerini kabul etmeyen Şeyh Şerif şunları söylemiştir: “Aslen Kürd isem de lakin bendeniz Türk olarak vatan için çalışmışım. Şu kaç günden beridir ki mahkeme-i âdilenizde cereyan eden muhakemelere bakılınca; bu Kürdçülük meselesi değil şimdi, senelerden beri mürettep olduğu ve rüesâ-yı aşâirin ve bazı zevatın yekdiğerine yazmış oldukları mektupları celselerde okunduğundan anlaşılmıştır. Kulları da bu Kürtçülük gayesini takip etmiş olsa idim her halde bendenizin de ufak bir varakam bulunması icap edeceği tabii idi. Bununla müftehirim ki böyle bir varakam olmadığından aleyhime isnad olunan hıyanet-i vataniyeden masum olduğuma kanaatiniz tamamıyla lâhik olacaktır.” Muhakemesi sonunda Şeyh Şerif’in hakkında idam kararı verilmiştir.353 Jandarma Süleyman Hasan oğlu Süleyman, 39 yaşında, Jandarma, Yamaç aşiretinden ve Şenik karyesinden.                                                              353 İM/T12/9/69-2/3/115; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.119-126. 161 Şeyh Şerif’in kâtipliğini yaptığı, mektuplarını yazdığı iddialarını reddetmiş; izinli olarak Darahini’den köyüne gitmekte iken Şeyh Şerif’e denk geldiğini, silahını aldıklarını ve zorla Çapakçur’a götürdüklerini söylemiştir. Ancak maznun ve şahitlerin ifadesi ile İsyan’a iştiraki sabit görülerek hakkında idam kararı verilmiştir.354 Ali Badan Hüseyin oğlu Ali Badan, 40 yaşında, rençber, Yamaç aşiretinden ve Şenik karyesinden. Şeyh Şerif ile Az aşiretinin tehdidi üzerine İsyan’a iştirak ettiğini ve Şeyh Şerif ile Elaziz’e giderek oradan iki silah, bir at getirdiğini ve sonra onları askere teslim ettiğini söylemiştir. Ancak Çapakçur Kaymakamlığının yazısında Elaziz Cephesine gittiği, silah ve cephane getirdiği yazılıdır. Hakkında idam kararı verilmiştir355. Değirmenci Yusuf Selim oğlu Yusuf, 50 yaşında, Çapakçurlu, Değirmenci. Varto’da alınan ifadesine göre bazı asilerin tehdidiyle, harp etmek üzere Çapakçur Boğazı’na gitmiş, daha sonra kaçarak teslim olmuştur. Hakkında idam kararı verilmiştir.356 Hüseyin Mahmud oğlu Hüseyin, 37 yaşında, Çapakçurlu, Çapakçur ahalisinden Şükrü Bey’in hizmetçisi. Mahkemedeki ifadesinde bir başçavuşun kendisine nereli olduğunu sorduğunu “Çapakçurluyum” demesi üzerine kendisini aldığını söyleyen Hüseyin, hakkındaki suçlamaları kabul etmemiştir. Daha önce Çapakçur’da yapılan tahkikat sonrasında hazırlanan fezlekesinde hakkında beraat kararı verilmiş olan Hüseyin hakkında İstiklal Mahkemesinde de beraat kararı verilmiştir.357 Monla Cemil Halil oğlu Monla Cemil, 49 yaşında, Yamaç aşireti reislerinden, Musyan karyesinden, Musyan karyesi imamı ve mektep muallimi.                                                              354 İM/T12/9/69-2/3/16; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.126-128. 355 İM/T12/9/69-2/3/16; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.128-129. 356 İM/T12/9/69-2/3/17; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.129-130. 357 İM/T12/9/69-2/3/17; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.130. 162 İfadesinde önce tehdit üzerine isyancılara iştirak ettiğini, daha sonra ise yalandan hasta olup kaçtığını ve cepheye gitmediğini söylemiştir. Ancak Çapakçur Mahkeme Başkâtibi Adli Bey, Çapakçur jandarmalarından Derviş, yine Çapakçur Hâkimi Ali Efendi’nin şahit olarak verdiği ifadelerinde ve bazı raporlarda Monla Cemil’in İsyan’a iştirak ederek bazı cephelerde bulunduğu ifade edilmektedir. Aleyhinde verilen bu ihbarları kabul etmeyen Monla Cemil hakkında idam kararı verilmiştir.358 Nimet Haydar oğlu Nimet, 20 yaşında, Darahini vilayeti Rotçan nahiyesi Ceman karyesinden, Rençber Askerlerin Rotcan Dağlarında tarama yaptığı sırada silahlı olarak yakalanmış ve Divan-ı Harp tarafından hakkında tahkikat yapılarak İstiklal Mahkemesine sevk edilmiştir. İsyan’a iştirak etmediğini başka, bir köye öküz almaya gittiğini, kendisini korumak için yanında silahının olduğunu ve sonra asi olarak yakalandığını söyleyen Nimet hakkında beraat kararı verilmiştir.359 Ahmed Mehmed oğlu Ahmed, 55 yaşında, rençber, aslen Pürnekli olup Rotçan’da oturmakta. Askerlerin Rotcan Dağlarında tarama yaptığı sırada silahlı olarak yakalanmış ve Divan-ı Harp tarafından hakkında tahkikat yapılarak İstiklal Mahkemesine sevk edilmiştir. 19. Alay 1. Bölük tarafından tutulan raporda Ahmed’in İsyan’a iştirak ederek birçok cephede bulunduğu, yakalandığı zaman kendisine çoban süsü vererek kurtulmaya çalıştığı yazılmış olmasına rağmen İstiklal Mahkemesindeki yargılamasında hakkında yeteri kadar delil bulunmadığından beraat kararı verilmiştir.360 Fakih Hasan Hacı Süleyman oğlu Fakih Hasan Fehmi, 35 yaşında, Genç vilayetinin Modan karyesinden, Şeyh Said’in Darahini İnzibat Memuru.                                                              358 İM/T12/9/69-2/3/18; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.130-134. 359 İM/T12/9/69-2/3/18; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.134-135. 360 İM/T12/9/69-2/3/19; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.135. 163 Fakih Hasan, Şeyh Said tarafından Darahini inzibat memuru olarak tayin edilmiş ve bu görevi yaklaşık 30 40 gün devam ettirmiştir. Fakih Hasan esasen ilk başta bu görevi istemediğini, daha sonra ahalinin ve memurların ısrarı üzerine bu görevi kabul ettiğini söylemiştir. Hatta Genç merkezinin işgalinden birkaç gün sonra Şeyh Said buradan ayrılmak üzere iken memur ve esnafın bir kısmı Şeyh Said’in yanına giderek can ve mallarının muhafazası için Fakih Hasan’ın inzibat memuru olarak tayin edilmesini istemişlerdir. Fakih Hasan bu görevi yürüttüğü müddet içinde memurları koruyup kolladığına dair vilayet memurlarının yazıları bulunmaktadır. İsyancılara iştirak etmediğini, Şeyh Said’le aynı fikirde dahi olmadığını, hatta İsyan’dan bir ay evvel, İsyan’ın olacağını gerekli makamlara bildirdiğini söyleyen Fakih Hasan, Darahini’nin ordu tarafından geri alınması üzerine serbest bırakılmıştı. Ancak bilahare Hani Nahiye Müdürü’nün, onun hakkında vermiş olduğu ihbar üzerine tutuklanarak Diyarbekir’e, İstiklal Mahkemesine sevk edilmiştir. Fakih Hasan için Mahkeme’nin tutmuş olduğu notta şunlar yazmaktadır. “İsyan’ın bidayetinden müntehasına kadar Fakih Hasan isyan ve ihtilalin merkez ve mihver-i sıkleti olan Genç’te Şeyh Said namına çok çalışmış isyanın muvaffakıyetle neticelenmesi için fevkalade sarf-ı mesai etmiş; harp raporları, talimatları, ilannameleri kendisi yazmış ve imza etmiş ve hadise-i isyaniyenin tevessüüne, devamına var kuvvetiyle sarf-ı mesai eylemiş bir şahıs olduğu evrak-ı dava muhteviyatıyla ayanen mütezahirdir.” Fakih Hasan aslında isyancılar için değil devlet için çalışıp memurları muhafaza etmiş olduğunu söylemesine rağmen, mahkeme dosyasında kendisinin yazmış olduğu ve isyancılar arasında muhabereyi sağladığına yönelik birçok mektup bulunmaktadır. Hasan, bu mektupların bir kısmını kendisinin yazmadığını iddia etmiştir. Savcı en son iddiasında onun memurlar için yapmış olduğu iyiliklerin affını gerektiremeyeceğini söylemiştir. Fakih Hasan hakkında idam kararı verilmiştir.361 Mehmed Mihri Efendi Maksud oğlu Mehmed Mihri, 31 yaşında, Diyarbekirli, Jandarma Mülazım-ı evveli. Şeyh Said tarafından mülazım-ı evvel rütbesiyle Darahini’de görevlendirilmiştir. Mihri Efendi herhangi bir görev almadığını ve Şeyh Said ile görüşmediğini söylemesine                                                              361 İM/T12/9/69-2/3/19; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.135-144. 164 rağmen; Şeyh Said, yanına gelip elini öptüğünü mahkemede söylemiştir. Bununla birlikte Fakih Hasan, onun kendisinden görev istediğini de mahkemede itiraf etmiştir. Mihri, isyanda fer’an zi-medhal (ikinci dereceden dahil) olmak suçlamasıyla 10 sene kürek cezasına çarptırılmıştır.362 Niyazi Efendi İsmail oğlu Niyazi, 28 yaşında, Genç Sıhhiye Kâtibi, Bitlis Taş mahallesinden. Niyazi hakkında herhangi bir tahkikat evrakı yoktur. Mahkemede 5 Şubat 1925 tarihli ve Diyarbekir’den Mehmed Salih imzasıyla kendisine gönderilen mektubun İsyan’la bir alakası görülememiş ve hakkında beraat kararı verilmiştir.363 Jandarma Ali Hasan oğlu Ali, 19 yaşında, Liceli, Silvan jandarmalarından. Ali hakkında herhangi bir tahkikat evrakı yoktur. 5 Şubat 1341 tarihli ve Diyarbekir’den Mehmed Salih imzasıyla Genç Sıhhıye Kâtibi Niyazi Efendi’ye yazılan mektupta, Salih Efendi’nin bir tüfeği bu Ali ile Niyazi’ye gönderdiği yazmaktadır. Mektubun İsyan’la alakası görülememiş ve Jandarma Ali hakkında beraat kararı verilmiştir.364 Mehmed Salih Efendi Faris oğlu Mehmed Salih, 35 yaşında, Bitlis Kızılmescit mahallesinden, Tüccar. Salih Efendi hakkında herhangi bir tahkikat evrakı yoktur. Hakkında beraat kararı verilmiştir.365 Hacı Sadık Bey Hüseyin bin Hacı Sadık Bey, 60 yaşında, Genç’in Valir nahiyesinden, rençber. İsyan’ın kumandanlarından olmak suçlamasıyla tutuklanmış olan Hacı Sadık Bey, ifadesinde hakkındaki iddiaları reddetmiştir. Bir ifadesinde, Şeyh Said’in tüm müracaatına rağmen isyan ve fikrine iştirak etmedim ve korkudan dağa kaçtım demiş, diğer ifadesinde                                                              362 İM/T12/9/69-2/3/20; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.144-149. 363 İM/T12/9/69-2/3/20; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.150-151. 364 İM/T12/9/69-2/3/21; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.151-152. 365 İM/T12/9/69-2/3/21; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.152-153. 165 ise cepheye gittiğini ancak silah atmadığını söylemiştir. Ancak Şeyh Said, bu kişinin İsyan’a iştirak ettiğini, Fakih Hasan da Darahini’yi işgal eden kişilerden birinin Hacı Sadık Bey olduğunu söylemişlerdir. Bunun yanında şahitlerin ifadesi ve yazılan raporlara göre de Hacı Sadık Bey’in İsyan’a iştiraki sabit görülmüştür. Mahkeme Reisi’nin tabiriyle Sadık Bey, “Darahini’nin en büyük kumandanıdır.” Hakkında idam kararı verilmiştir.366 Cemilpaşazade Ekrem Bey Kasım oğlu Ekrem, 33 yaşında, rençber, Diyarbekirli. Şeyh Said isyanın başlamasından yaklaşık on gün sonra Şubatın 25’inde tutuklanmıştır. “Müstakil bir Kürdistan teşkiline çalışmak ve isyanda alakadar olmak” cürmüyle önce Seyyid Abdülkadir ile birlikte yargılanmış, ardından dosyası Şeyh Said davası ile birleştirilmiştir. Ekrem Bey’in Şeyh Said ile aynı fikirde olduğu ve onun ile muhabere halinde olduğuna dair bazı sanıkların ifadeleri bulunmaktadır. Ekrem Bey hakkındaki iddiaları reddetmiştir. “Cemilpaşazadeler ve İsyan” bölümünde hakkında ayrıntılı bilgi verilen Ekrem Bey hakkında 10 sene kürek cezası verilmiştir.367 Cemilpaşazade Ömer Bey Cemil Paşa oğlu Ömer, 35 yaşında, Rençber, Diyarbekir Cumhuriyet Halk Fırkası heyet-i idaresi azasından. Ömer Bey 26 Şubat 1925 günü İsyan olayı üzerine Merkez Kumandanlığına celp edilmişti. Kürtçülüğü ile bilinen Ömer Bey’in üzerinden İsyan’la alakası tespit edilemeyen iki mektup çıkmıştı. Ancak tevkif edildiği esnada Merkez Kumandanına “Hükümetin hata ettiğini, bütün dahil ve haricin heyecan içerisinde bulunduğunu” söylemişti. Yapılan tahkikat sonrasında Divan-ı Harp Savcısı, Ömer Bey hakkında men’-i muhakeme kararı vermiş olmasına rağmen Divan-ı Harp Reisi bu kararı onaylamamıştır. Ömer Bey’in, tevkifi esnasındaki sözleri “Hükümetin icraatına muhalif surette idare-i kelamda bulunmak” olarak değerlendirilmiş ve Hıyanet-i Vataniye Kanunu ile ilgili görülmüştü. Ömer Bey, önce Divan-ı Harb’e, ardından da 13 Nisan’da İstiklal Mahkemesine sevk edilmiştir. İstiklal Mahkemesinde, hakkında yapılan suçlama “isyanın mürettep ve muharrikleri arasında olmak ve Kürtçülükle maruf bulunmak” olan Ömer Bey’in dosyası,                                                              366 İM/T12/9/69-2/3/22; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.153-157. 367 İM/T12/9/69-2/3/22; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.305-306. 166 Şeyh Said davası ile birleştirilmiştir. Ömer Bey’in mahkemedeki savunması birkaç satırdır ve İsyan’la ilgisi olmadığını söylemiştir. Divan-ı Harp’teki sorgunda ise 1919 senesinden beri Müdafaa-i Hukuk Cemiyetine dâhil olduğunu ve hâl-i hazırda Cumhuriyet Halk Fırkası’nın Diyarbekir heyet-i idaresi azasından olduğunu söyleyen Ömer Bey, Kürt Cemiyetine üyeliğinin ise Sevr Antlaşması sonrası Ermenistan felaketine karşı hükümetin izni dahilinde olduğunu, Sivas Kongresi’nden sonra da bu cemiyetin varlığına gerek kalmadığından kapandığını söylemişti. Bununla birlikte Merkez Kumandanı’na söylediği sözleri de inkâr etmişti. Ömer Bey’in İstiklal Mahkemesindeki yargılamasının ardından hakkında beraat kararı verilmiştir.368 Cemilpaşazade Cevdet, Kadri, Memduh, Muhittin Beyler Bu dört kişi, 7/8 Mart Diyarbekir hücumu sonrası 7. Kolordu tarafından şüphe üzerine nezarete alınmıştı. Yapılan tahkikat sonrasında haklarında bir kayıt olmadığından yine 7. Kolordu tarafından serbest bırakılmaları istenmişti. İstiklal Mahkemesi Savcısı Ahmet Süreyya da bu kişilerin hakkında yeterli iddia ve ihbar olmadığı kanaatindeydi. Ancak 5 Mayıs tarihinde İstiklal Mahkemesi Heyeti, Diyarbekir hücumuna iştirak etmekten maznun olan Monla Süleyman oğlu Mahmud’un daha önce vermiş olduğu ifadesine nazaran bu dört kişinin İstiklal Mahkemesine sevk edilmesi kararını aldı. Monla Süleyman oğlu Mahmud 9 Mart’ta verdiği ifadede Cemilpaşaların hükümet nazarından sükûtu dolayısıyla mühim bir inkılâp yapıp yeni bir hükümet teşkilinde mevki kazanmak için Şeyh Said ile müşterek olduklarını zannettiğini söylemişti. Doğrudan Mahkemenin verdiği karar ile tevkif edilen Cemilpaşazadeler, haklarındaki iddiaları reddetmiştir. Mahkemede yargılanmaları çok uzun sürmemiş olan Cemilpaşazadeler hakkında beraat kararı verilmiştir.369 Nakib Bekir Sıdkı Bey Hacı Mustafa Efendi oğlu Nakib Bekir Bey, 35 yaşında, Diyarbekir’in Defterdar mahallesinden, Nakibüleşraftan. Nakib Bekir Bey hakkında Şeyh Said ile aynı fikirde olduğuna dair ihbarlar yapılmıştır. Ayrıca Hani’nin işgalinden sonra Hanili Mustafa ve Salih Beylerin Bekir                                                              368 İM/T12/9/69-2/3/23; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.306-307.;İM/T12/10/69-8/99/1-29. 369 İM/T12/9/69-2/3/23-24-25; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.307-308.;İM/T12/10/69-8/98/1-17. 167 Bey’e mektup yazdığı da yapılan ihbarlar arasındadır. Muhakemesinde de aynı iddialar gündeme gelmiş Şeyh Said, Bekir Bey’in şeriat taraftarı olduğunu duyduğunu ancak herhangi bir muhaberesi olmadığını söylemiştir. Aynı şekilde Hanili Salih ve Mustafa Beyler de kendilerinin Bekir Bey’e mektup yazmış olduğuna dair iddiaları reddetmiştir. Bekir Bey’in hakkında yapılan bir ihbar da Şeyh Said’in sakalına küfür eden Maksud adında birisi ile münakaşaya girmiş olmasıdır. Bekir Bey ifadesinde bu hareketini Şeyh Said’e taraftar olduğu için yapmadığını, Müslüman olan herhangi birinin sakalına küfür etmenin günah olduğu hasebiyle yaptığını söylemiştir. Bu mesele mahkemedeki sorgusunda da gündeme gelmiştir. Mahkemenin baskısı üzerine Bekir Bey, bu kez Şeyh Said’in Müslüman olmasında ısrar etmeyerek bu fikrinden rücu ettiğini söylemiştir. Bunun üzerine Mahkeme Heyeti, Şeyh Said’e: “Bekir Bey senin Müslüman olmadığını anladım diyor” demesi üzerine Şeyh Said de: “Allah bilir Müslüman olup olmadığımı. İnşallah Müslüman’ım.” demiştir. Bekir Bey hakkında beraat kararı verilmiştir.370 Şeyh İbrahim Şeyh Halid oğlu Şeyh İbrahim, 53 yaşında, Çan karyesinden, Çapakçur müftüsü, Şeyh Said’in eniştesi. Kardeşleri ile birlikte Çapakçur’u işgal etmiş, sonrasında Çapakçur Kaymakamlığı yapmıştır. İfadesinde cebir ve tehdid üzerine Şeyh Said’in teklif ettiği vazifeyi kabul ettiğini ve bu şekilde memurların hayatını koruduğunu söylemiştir. Ancak Şeyh Said, İsyan’dan sonra Şeyh İbrahim’in, kendisine katıldığını, ayrıca Çan şeyhlerini Kiğı Boğazı’nı muhafazaya gönderdiğini söylemiştir. Bunların yanı sıra, Şeyh İbrahim’in İsyan’a fiilen iştirak ettiğine dair mektup ve raporlar bulunmaktadır. Hakkında idam kararı verilmiştir.371 Şeyh Ali Efendi Şeyh Halid oğlu Şeyh Ali, 34 yaşında, rençber, Çan karyesinden. İfadesinde Şeyh Şerif’in teklif ve tehdidi üzerine isyancılara iltihak ettiğini, maiyetiyle beraber Elaziz üzerine gidip şehri işgal ettiklerini ve daha sonra şeriat uğrunda çalışacakları halde isyancıların talan yapmaya başladıklarını görünce geri döndüğünü                                                              370 İM/T12/9/69-2/3/25; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.308. 371 İM/T12/9/69-2/3/26; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.163-170. 168 söylemiştir. Başta Şeyh Said olmak üzere diğer maznunların ve şahitlerin ifadeleri ve raporlarla İsyan’a iştirak sabit görülen Şeyh Ali hakkında idam kararı verilmiştir.372 Şeyh Celal Şeyh Halid oğlu Şeyh Celal, 48 yaşında, rençber, Çan karyesinden. İfadesinde Şeyh Şerif’le birlikte Elaziz ve Palu cephelerine harplere gittiğini, sonrada geri döndüğünü kabul etmiştir. Hem maznunların hem de şahitlerin ifadesinde Şeyh Celal’in İsyan’a iştirak ettiği sabit görülmüş ve hakkında idam kararı verilmiştir.373 Şeyh Hasan Şeyh Ahmed oğlu Şeyh Hasan, 70 yaşında, rençber, Çan karyesinden. İlk ifadesinde maiyetiyle birlikte Kiğı’yı işgal için gittiğini ancak müsademede milislerin şiddetli mukavemeti sonucunda başarılı olamadıklarını söylemiş ve İsyan’a katıldığını kabul etmiştir. Ancak mahkemedeki sorgusunda iddiaları inkar eden Şeyh Hasan hakkında tutulan rapor ve şahitlerin ifadeleri ile İsyan’a iştiraki sabit görülmüş ve hakkında idam kararı verilmiştir.374 Demirci Süleyman Ömer oğlu Süleyman, 55 yaşında, Demirci, Az karyesinden, Az aşireti reisi. İlk ifadesinde şeyhlerin ve yardımcılarının hükümeti işgal ve memurları vazifeden men etmeleri üzerine korkup kaçtığını, biraderi Mustafa’nın Kiğı cephesinde maktul düştüğünü, birinci muharebeye katılmadığını ancak kendisini “şeriat” diyerek kandırdıklarını ve kendisinin bu maksatla ikinci muharebeye iştirak ettiğini söylemiştir. İstihbarat raporlarında Demirci Süleyman’ın isyana iştirak ettiği ve kardeşinin ölümü üzerine esir memurları öldürme girişiminde bulunduğu, ancak Şeyh İbrahim’in buna mani olduğu yazmaktadır. Bununla birlikte bir diğer raporda hükümet tarafından affedilmek için şaki Yado’yu ele geçirmek istediği ancak başaramadığı, Şeyhlerin iğfaline geldiğini söylediği yazmaktadır. Mahkemedeki sorgusunda eski ifadesinin bir kısmını inkâr eden Demirci Süleyman hakkında idam kararı verilmiştir.375                                                              372 İM/T12/9/69-2/3/26; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.170-171. 373 İM/T12/9/69-2/3/27; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.172-173. 374 İM/T12/9/69-2/3/27; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.172. 375 İM/T12/9/69-2/3/28; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.173-174. 169 Arab Abdi Ali oğlu Arab Abdi, 50 yaşında, rençber, Çevlik karyesinden. Arab Abdi ilk ifadesinde hakkındaki iddiaları reddetmiş, hatta isyana engel olmaya çalıştığını ancak muvaffak olamadığını söylemiştir. Şahitler ve istihbarat raporlarında Arap Abdi’nin isyana iştirak ettiği, Çapakçur reislerinden olup isyanın başlangıcından itibaren halkı kışkırtarak cephelere kuvvet sevk ettiği yazmaktadır. Mahkemedeki sorgusunda da iddiaları inkâr eden Arab Abdi, burada Çapakçur kaymakamı Hüseyin Hilmi ile tartışarak onun asilerle muhaberesi olduğunu söylemiştir. Arab Abdi hakkında idam kararı verilmiştir.376 Monla Süleyman Ahmed oğlu Monla Süleyman, 60 yaşında, Çapakçur’un Dereinazik karyesinden. Süleyman ilk ifadesinde İsyan’a iştirak ve ahaliyi isyana tahrik etmediğini ve aleyhinde söylenen sözlerin garezden dolayı söylendiğini ifade etmiştir. Çapakçur Tapu Memuru, Fahran Nahiye Müdürü ve Çapakçur Kaymakamı’nın vermiş olduğu raporlarda bu şahsın Şeyh Said ile beraber gezdiği bildirilmiştir. Bunun yanında, Genç Jandarma Kumandanlığı 2 Mayıs 1925 tarihli telgrafında bu kişinin cepheye gittiğini bildirmiştir. Bu ihbarlara rağmen tahkik heyetinin hazırlamış olduğu fezlekede “Monla Süleyman’ın cürmü anlaşılamamıştır” yazmaktadır. Mahkemedeki sorgusu gayet kısa süren Monla Süleyman hakkında beraat kararı verilmiştir.377 Süleyman Şerif oğlu Süleyman, 26 yaşında, rençber, Çapakçur’un Yusufanlı karyesinden. İlk ifadesinde İsyan’a iştirak etmediğini, askerlerin gelmesinden sonra herkes gibi kendisinin de korkup kaçtığını, sonra ise gelerek teslim olduğunu söylemiştir. Ancak sonraki ifadesinde Az aşireti ile birlikte cepheye gittiğini itiraf etmiş ve kendini şeyhlerin iğfal ettiğini itiraf etmiştir. Hakkındaki raporlar da bu yöndedir. Çapakçur’a vardığında hapishaneyi basarak mahpusları serbest bıraktığına dair rapor bulunmaktadır.                                                              376 İM/T12/9/69-2/3/28; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.174-183. 377 İM/T12/9/69-2/3/29; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.183. 170 Mahkemedeki sorgusu kısa sürmüş, hakkındaki iddiaları reddetmiştir. Süleyman hakkında idam kararı verilmiştir.378 Jandarma Hamid Şerif oğlu Hamid, 24 yaşında, Jandarma, Çapakçur’un Yusufanlı karyesinden, Şerif oğlu Süleyman’ın kardeşi. İfadesinde cepheye gitmediğini ancak başlangıçta asilerin lehine az çok çalıştığını, bunun da cehaletinden kaynaklandığını söylemiştir. Ayrıca Şeyh Şerif’in yakalanmasına sebep olduğunu söyleyen Hamid, bu konuyu teyit eden bir vesikayı Fırka Kumandanından almıştır. Şahitlerin ifadeleri ve raporlarla, Hamid’in İsyan’a iştiraki sabit görülmüştür. Kardeşi Süleyman’la birlikte cepheye gittiği, memurların evini yağmaladığı bildirilmiştir. Bununla birlikte heyet-i tahkika tarafından hazırlanan fezlekede Hamid’in İsyan’a iştirak ettiğinin kesin olduğu ancak Şeyh Şerif’in yakalanmasında yegâne sebebin bu şahıs olduğu vurgulanmış ve Ordu Müfettişliğinin yayınlamış olduğu beyannameye göre kanunun 65. maddesinden istifade etmesi uygun görülmüş ve icabının yapılması için Fırka Kumandanlığına sevk edilmiştir. Mahkemedeki sorgusunda aynı mevzu gündeme gelmiş ancak, Savcı Ahmed Süreyya, bu kişinin Şeyh Şerif’in yakalanmasında katkıda bulunmuş olmasına rağmen, bir jandarma olarak İsyan’a katılmış olduğu sabit olduğundan idamını istemiş ve hakkında idam kararı verilmiştir.379 Halid Doğan Nadir oğlu Halid Doğan, 35 yaşında, Rençber, Çevlik’ten. İlk ifadesinde Çanlı Şeyh Ali’nin tehdidi ile Harput cephesine gittiğini, daha sonra Harput’tan kaçmaya mecbur olduğunu ve oradan getirdiği at ve silahı hükümete teslim edip kendisinin de teslim olduğunu söylemiştir. Hakkında tutulan fezleke, rapor ve şahitlerin ifadeleri İsyan’a katıldığı yönündedir. Mahkemede iddiaları reddeden Halid Doğan hakkında idam kararı verilmiştir.380 Tahir Mehmed oğlu Tahir, 27 yaşında, Jandarma-Reçber, Çapakçur’un Kürük karyesinden.                                                              378 İM/T12/9/69-2/3/29; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.183. 379 İM/T12/9/69-2/3/30; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.183-186. 380 İM/T12/9/69-2/3/30; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.186-187. 171 Şahitlerin ifadesine göre Diyarbekir cephesine ve taarruzuna gitmiş, sonra yaralı olarak gelmiştir. Yanında da at ve silah getirmiştir. Hakkındaki iddiaları reddeden Tahir, ilk ifadesinde isyana iştirak etmediğini ve yarasının da kurşun yarası olmadığını söylemiştir. Bununla birlikte yarasını tedavi eden doktora rüşvet vermek istediği anlaşılan Tahir, mahkemede de yarasının kurşun yarası olmadığında ısrar etmiştir. Bunun üzerine mahkemede bir daha muayene edilmiş ve yarasının kurşun yarası olduğu tespit edilmiştir. Hakkında idam kararı verilmiştir.381 Ahmed İsmail oğlu Ahmed, 62 yaşında, rençber, Çapakçur’un Velvare karyesinden. Asi reislerinden Çevlikli Şükrü Bey’e yataklık ederek isyanda fer’an zi-medhal (ikinci dereceden dahil) olmak suçlamasıyla tutuklanmıştır. İfadesinde Şükrü Bey’e yataklık etmediğini ve İsyan’a katılmadığını ancak insaniyet namına Şükrü Bey’in ailesini hanesine kabul ettiğini söylemiştir. Hakkında beraat kararı verilmiştir.382 Rüşdü Efendi Süleyman oğlu Rüşdü, 34 yaşında, Simsorlu, rençber ve Çapakçur Halk Fırkası reisi. İfadesinde kendisinin katiyen isyanla alakadar olmadığı gibi isyanın çıkmasından önce böyle bir hadisenin ortaya çıkacağını hissederek gerekli makamlara malumat verdiğini ve isyanın ortaya çıkışından sonra da tenkiline çalıştığını söylemiştir. Rüşdü Bey hakkında Jandarma Kumandanı ve Çapakçur Hâkimi’nin isyancılar arasında bazı cephelerde bulunduğuna dair raporlar bulunmaktadır. Ancak Rüşdü Bey Ankara’ya çekmiş olduğu telgrafın isyancılar tarafından haber alınarak hain ilan edildiğini ve hem kendi hem de ailesinin canını kurtarmak için isyancılar arasında bulunmaya mecbur olduğunu söylemiştir. Ayrıca raporlarda Rüştü Bey’in Çan şeyhlerinin teslim olmasında etkili olduğu da yazmaktadır. Mahkemedeki sorgusunun ardından Savcı Ahmed Süreyya Bey bu durumu göz önüne alarak Rüşdü Efendi’nin beraatını istemiş ve hakkında beraat kararı verilmiştir.383                                                              381 İM/T12/9/69-2/3/31; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.187-188. 382 İM/T12/9/69-2/3/31; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.188. 383 İM/T12/9/69-2/3/32; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.188-191. 172 Hüseyin Hilmi Bey Sultan oğlu Hüseyin Hilmi Bey, 36 yaşında, aslen Ahlat kazasından, Çapakçur Kaymakamı. İfadesinde, İsyan başladıktan sonra asilere ve ahaliye nasihatta bulunduğunu ancak tesir edemediğini, merkez kazanın işgalinden sonra ise orada kalıp fedakârlık gösterdiğini söylemişti. Hüseyin Hilmi, Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza’ya bir mektup yazarak hürmetlerini sunmuş ve tertibat ve tedbir almak için Ali Rıza’yı yanına davet etmiştir. Ayrıca raporlarda Şeyh Abdullah’ın elini öptüğü ona karşı da hürmette bulunduğu yazılıdır. İsyanda fer’an zi-medhal olmak suçuyla tutuklanmış olan Hüseyin Hilmi, Savcı tarafından hazırlanmış olan son iddianamede de aynı suçtan dolayı cezalandırılmasını istemiştir. Hakkında 15 sene kürek cezası verilmiştir.384 Tahir Efendi Mehmed oğlu Tahir Efendi, 44 yaşında, Lice’nin Kaya mahallesinden, Genç Tahrirat Kalemi Sermüsevvidi. Tahir Efendi, İsyan’ın amillerinden olmak ve Darahini İnzibat Memuru Fakih Hasan’ın kâtipliğini yapmakla suçlanmıştı. İlk ifadesinde Vali’nin emriyle Şeyh Said’e nasihate gittiğini ancak müsbet bir sonuç alamadığını, işgalden sonra ise cebir ve tazyik ile Fakih Hasan’ın nezdinde istemeyerek hizmet ettiğini, mektup ve talimatnameler yazdığını söylemiştir. Şeyh Said ve Fakih Hasan başta olmak üzere birçok kişi, Tahir Efendi’nin kâtiplik görevini yürüttüğünü ifade etmektedir. Şeyh Said’in dosyasındaki mektuplarının bir kısmını Tahir Efendi yazmıştır. Bunun yanında, vazife gördüğü bu süre içerisinde maaş da almıştır. Ayrıca Şeyh Said’in İngilizlerle muhaberesi olduğunu ve icab ederse İngilizlere muavenet edeceğini Fakih Hasan’dan duyduğunu da söylemiştir. Yargılama sonucunda hakkında idam kararı verilmiştir.385 Mehmed Bey İzzet oğlu Mehmed Bey, 31 yaşında, Çapakçur Garip karyesinden. İfadesinde İsyan’a iştirak ettiğini inkâr etmiştir. Ancak şahitlerin ifadelerine ve raporlara göre İsyan’a katılmış, cephelerde bulunmuştur. Diyarbekir cephesine gittiği,                                                              384 İM/T12/9/69-2/3/32; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.191-201. 385 İM/T12/9/69-2/3/33; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.201-212. 173 dönüşünde otomatik silah ve cephane getirdiği raporlarda yazmaktadır. Hakkında idam kararı verilmiştir.386 Hanili Mustafa Bey Hacı Ali oğlu Mustafa Bey, 53 yaşında, Hani nahiyesi eşrafından, Mustafa Bey ifadesinde “Ahkâm-ı diniye ve şer’iyenin temin, tatbik ve infazı” için Şeyh Said ile beraber hükümet aleyhine kıyam ve isyan ettiğini, isyan hareketini sevk ve idare ettiğini, Diyarbekir ve diğer cephelerde bulunduğunu itiraf etmiştir. Şeyh Said de ifadesinde Mustafa Bey’in başlangıçta İsyan’a katılarak maiyeti ile birlikte Hani’yi işgal ettiğini söylemiştir. Ayrıca raporlarda Mustafa Bey’in müsademede bir zabit ile iki askeri şehit ettiği ve kendisinin de yaralı olarak ele geçirildiği yazmaktadır. Hakkında idam kararı verilmiştir.387 Kadriye Hanım Şeyh Yunus kızı Kadriye Hanım, Hanili Mustafa Bey’in zevcesi, 50 yaşında. İsyan hareketine iştirak ve propaganda yapmak suçlamasıyla tutuklanmıştır. Kolordu Heyet-i Tahkikası tarafından yapılan sorguda bunu inkâr etmesine rağmen, şahitlerin ifadeleri olduğu gerekçesiyle muhakeme edilmesine karar verilmiş ve İstiklal Mahkemesine sevk edilmiştir. İstiklal Mahkemesi Savcısı’nın talebi doğrultusunda 7 Haziran tarihinde, 48 numaralı kararla hakkında beraat kararı verilmiştir.388 Hatice Hanım Ali kızı Hatice Hanım, 40 yaşında, eşi seferberlikte vefat etmiş, Hanili Mustafa Bey’in hizmetçisi. Hükümet aleyhinde propaganda yapmak ve Diyarbekir’e silah ve cephane sevk etmek suçlamasıyla tutuklanmıştır. 5. Kolordu Heyet-i Tahkikası tarafından yapılan sorguda Hatice Hanım’ın isyancılar arasında dolaştığı ve hükümet aleyhinde bulunduğuna dair şahitlerin ifadeleri olduğu gerekçesiyle muhakeme edilmesine karar verilmiş ve                                                              386 İM/T12/9/69-2/3/33; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.212-214. 387 İM/T12/9/69-2/3/34; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.214-230. 388 İM/T12/9/69-2/3/34;İM/T12/11/69-1 174 İstiklal Mahkemesine sevk edilmiştir. İstiklal Mahkemesi Savcısı’nın talebi doğrultusunda 7 Haziran tarihinde, 48 numaralı kararla hakkında beraat kararı verilmiştir.389 Hamide Hanım Hanili Mustafa Bey kızı Hamide Hanım, Salih Bey oğlu Ömer Bey’in zevcesi, 18 yaşında, Hani’de ikamet etmekte. Hükümet aleyhinde propaganda yapmak suçuyla tutuklanmış, 5. Kolordu Heyet-i Tahkikası tarafından yapılan tahkikatta yeterli delil olmadığından men-i muhakemesine karar verilmişti. Savcı’nın talebi doğrultusunda daha önce men-i muhakeme kararı verilmiş olan Hamide Hanım hakkında 7 Haziran tarihinde, 48 numaralı kararla tahliye kararı verilmiştir.390 Hasan Yusuf oğlu Hasan, 12 yaşında, Mustafa Bey’in hizmetçisi İsyan’a iştirak etmek suçlamasıyla tutuklanmıştır. 5. Kolordu Heyet-i Tahkika tarafından yapılan tahkikatta yeterli delil olmadığından men-i muhakemesine karar verilmişti. Savcı’nın talebi doğrultusunda daha önce men-i muhakeme kararı verilmiş olan Hasan hakkında 7 Haziran tarihinde, 48 numaralı kararla tahliye kararı verilmiştir.391 Örfi Mahmud Bey oğlu Örfi, 11 yaşında (ihbarnamede yaşı 16 olarak bildirilmiş), Hanili Mustafa Bey’in torunu. Örfi elinde silah ve belinde üç sıra fişek olarak askerlere silah atmak suçlamasıyla tutuklanmıştı. Örfi’nin silahlı olarak gezdiğine dair rapor ve şahitlerin ifadeleri bulunmaktadır. İfadesinde babasıyla birlikte dağlarda gezdiğini, ancak silah atmadığını söyleyen Örfi İstiklal Mahkemesine sevk edilmişti. İstiklal Mahkemesi Savcısı, Örfi’nin küçük bir mücrim olduğunu ancak İsyan’a ailesi arasında karışmışsa da yaşının henüz on beş olmamış olduğundan dolayı, hakkında verilecek hükümde yaşının ve bu durumun                                                              389 İM/T12/9/69-2/3/35;İM/T12/11/69-1 390 İM/T12/9/69-2/3/35;İM/T12/11/69-1 391 İM/T12/9/69-2/3/36;İM/T12/11/69-1 175 dikkate alınmasını talep etmiştir. Mahkeme bunu göz önüne alarak hakkında idam cezasına bedel ıslah-ı nefs için üç sene müddetle hapis kararı verilmiştir.392 Şeyh Abdullah Şeyh Ali oğlu Şeyh Abdullah, 57 yaşında, meşayihten, Hanili nahiyesinden. İfadesinde İsyan’a katılmadığını, köyünde kimse kalmadığından korkup kaçarak dağlarda silahlı olarak tek başına gezdiğini ve cepheye gitmediğini söylemiştir. Ancak Hani Nahiye Müdürü Hüsnü Bey’in şahit olarak verdiği ifadede Şeyh Abdullah’ın, İsyan’dan önce üç seneye mahkûm olarak Lice’ye sevk edildiğini, 14 Şubat tarihinde Şeyh Said’in kardeşi Şeyh Tahir’in yardımcılarıyla birlikte postayı basarak iki jandarmayı dağa kaldırdıkları zaman, Şeyh Abdullah’ı da jandarmaların elinden kurtardıklarını, 15 Şubat sabahı isyancılar nahiyeyi bastıklarında Şeyh Abdullah’ın asilerin arasında olduğunu ve Şeyh Abdullah’ın İsyan’a katıldığını bütün Hani halkının bildiğini söylemiştir. Hakkında idam kararı verilmiştir.393 Şeyh Ömer Şeyh Bekir oğlu Şeyh Ömer, 60 yaşında, Cafer Tayyar Baba Dergâhı Mütevellisi, Hani nahiyesinden. İfadesinde köyde kimse kalmadığında korkup kaçtığını, dağa çıkıp yalnız gezdiğini sonra da gelerek teslim olduğunu, ayrıca Şeyh Said’in Hani’ye geldiği zaman onu karşılamaya gitmediğini de söylemiştir. 21 Mayıs’ta şahit olarak ifade veren Muallim Zübeyir Efendi, Şeyh Ömer hakkında “Hükümet taraftarı olduğunu efkâr ve harekâtından anladım” demişti. Lice Erkek Mektebi başmuallimi Ali Fehmi Efendi tarafından verilen 28 Nisan tarihli raporda ise Şeyh Ömer’in vaaz ve nasihat yapmak suretiyle halkı İsyan’a teşvik ettiği söylenmiş ve bunun üzerine 5 Kolordu tahkikat heyeti, muhakemesinin yapılmasına karar vermişti. İstiklal Mahkemesindeki yargılamasında hakkındaki iddiaları reddeden Şeyh Ömer hakkında idam kararı verilmiştir.394 Şeyh Adem Şeyh Mehmed oğlu Şeyh Adem, 50 yaşında, Hani nahiyesinden, Hani nahiye azasından.                                                              392 İM/T12/9/69-2/3/36; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.243-244. 393 İM/T12/9/69-2/3/37; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.244. 394 İM/T12/9/69-2/3/37; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.244-247. 176 İfadesinde İsyan’a iştirak etmediğini söylemiştir. Mustafa Bey ve Halid Bey’in, Şeyh Said tarafından barıştırılması Şeyh Adem’in tekkesinde yapılmıştır. Savcı, Şeyh Adem’in tekkesinin siyasi bir merkez olarak kullanılmasına müsaade ettiğini dile getirmiştir. Yargılamasının ardından hakkında idam kararı verilmiştir.395 Hanili Salih Bey Said oğlu Salih Bey, 55 yaşında, eşraftan, Hani nahiyesinden, Hanili Mustafa Bey’in amcası. Salih Bey ifadesinde Hükümetin dine karşı gösterdiği ilgisizliğinden dolayı kıyam ve isyan ettiğini, kendine tabi olanlarla birlikte çeşitli cephelere gittiğini ve isyan hareketini idare ettiğini itiraf emiştir. Şeyh Said de Salih Bey’in kendi müşavirlerinden olduğunu söylemiştir. Diğer maznunların ifadeleri ve raporlarla Salih Bey’in İsyan’a iştirak ettiği sabit görülmüştür. Mahkeme tarafından isyancıların en mühim şahısları arasında görülen Salih Bey isyan’a iştirak ettiğini inkâr etmemiştir. Şeyh Said’in Diyarbekir’e hücum etme niyeti olmamasına rağmen Salih Bey’in uygun görmesi üzerine Diyarbekir hücumu gerçekleştirilmiştir. Ayrıca İsyan’ın tertip edilmediğini, hazırlandığını, Hükümetin Şer’-i şerif’e aykırı hareketlerinin bu isyanı hazırladığını söylemiştir. İsyanı da “Vahşiyane bir miting” olarak nitelemiştir. Diyabekir’i almak istemelerinin nedeni olarak da buradan hükümete yazılacak bir telgrafın büyük tesiri olacağını düşünmelerini göstermiştir. Bunun yanında Mustafa Bey ve Hamdi Bey’in Şeyh Adem’in tekkesinde Şeyh Said tarafından barıştırılması olayını organize eden Salih Beydir. Bu toplantının hiçbir siyası amacı olmadığını sadece barıştırma maksatlı olduğunu iddia etmiştir. Cemilpaşazadelerle de bir muhaberesi olmadığını söylemiştir. Yargılama sonunda hakkında idam kararı verilmiştir.396 Hasan Hanili Salih Bey oğlu Hasan, 14 yaşında. İfadesinde başka bir dava yüzünden şahit olarak Maden’e gitmiş olduğunu, dönüşünde Hani’nin işgal edilmiş olduğunu gördüğünü ve ailesinin yanında bulunduğunu ancak hiç silah atmadığını söylemiştir. Hakkında yapılan tahkikat ve ihbarlarla babası Salih Bey’le birlikte silahlı olarak İsyan hareketinde bulunduğu kesin görülmüştür. İstiklal                                                              395 İM/T12/9/69-2/3/38; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.247-249. 396 İM/T12/9/69-2/3/38; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.230-241. 177 Mahkemesi Savcısı, Hasan’ın hakkında verilecek cezada yaşının dikkate alınmasını istemiş ve 10 sene kürek cezası verilmiştir.397 Ahmed Ağa Süleyman oğlu Ahmed Ağa, 86 yaşında, Cibranlı aşiretinden, Gümgüm kasabasında ikamet etmekte, aslen Kolan karyesinden, Binbaşı Kasım Bey’in babası. İsyan’a iştirak suçlamasıyla 12. Fırka tarafından diğer maznunlar arasında mahkemeye sevk edilmiş olan Ahmed Ağa’nın, hakkında bir delil olmaması ve yaşı dolayısıyla İsyan’a iştirak etmesi mümkün görülmemiş, muhakeme devam ederken 14 Haziran tarihinde 49 numaralı karar ile hakkında beraat kararı verilmiştir.398 Ali Ahmed Ağa oğlu Ali, 27 yaşında, Cibranlı aşiretinden, Gümgüm kasabasında ikamet etmekte, aslen Kolan karyesinden, Binbaşı Kasım Bey’in kardeşi. Şeyh Said ifadesinde Meneşküt’e geldiği zaman Ahmed’le de vaziyet ve firar üzerine müzakere ettiğini söylemiştir. Ayrıca bu şahsın silahlı olarak İsyan’a iştirak ettiğine dair bazı şahitlerin ifadeleri vardır. Ali de ilk ifadesinde Zazaların cebir ve tazyikiyle isyancılara katılıp İsyan’a katıldığını söylemiştir. Ancak İstiklal Mahkemesinde bu ifadesi okunduğu zaman bu ifadenin kendisinin olmadığını ve İsyan’a iştirak etmediğini söylemiştir. Hakkında beraat kararı verilmiştir.399 Cündi Ahmed Ağa oğlu Cündi, Cibranlı aşiretinden, Gümgüm kasabasında ikamet etmekte, aslen Kolan karyesinden, Binbaşı Kasım Bey’in küçük kardeşi. Şeyhlerin ve diğer maznunların bir kısmının ifadesine göre isyancılarla beraber bulunmuş ve İsyan’a iştirak etmiştir. Kendi ifadesinde de zorla ve istemeyerek isyancılara katıldığını söylemiştir. Mahkemedeki sorgusu iki satır olan Cündi, bir şeyden haberi olmadığını söylüyor. Hakkında beraat kararı verilmiştir.400                                                              397 İM/T12/9/69-2/3/39; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.241-243. 398 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.249 399 İM/T12/9/69-2/3/40; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.250-253. 400 İM/T12/9/69-2/3/40; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.253. 178 Madenli Kadri Efendi Hasan Fahri oğlu Kadri Efendi, 31 yaşında, Bakırmaden’in Arpameydan mahallesinden, rençber ve Meclis-i Umumi azasından. Kadri Efendi, Şeyh Said’in verdiği görev üzerine Maden inzibat kumandanlığını yapmıştır. Şeyh Said, iyi bir adam olduğu için bu görevi ona verdiğini söylemiştir. Ayrıca Şeyh Said’e yazmış olduğu 20 Mart 1925 tarihli mektupta Şeyh Said’e hürmetlerini bildirerek tuttuğu yolun hak ve doğru olduğunu söylemiştir. Kadri Efendi, Maden işgal edilmeden önce şehri isyancılara karşı savunduğunu ancak işgal sonrası mecburen boyun eğerek şehrin asayişini sağlamak için bu görevi üstlendiğini, aslında kendisinin hükümet taraftarı olduğunu ifade etmiştir. Teşkil etmiş olduğu kuvve-i muaveneden ve yaptığı teşkilât dolayısı ile Kadri Efendi’ye Birinci Süvari Fırka Kumandanlığı tarafından verilmiş 2 Mart tarihli teşekkürname de vardır. Yargılaması sonunda Madenli Kadri Efendi hakkında idam kararı verilmiştir.401 Monla Mahmud Reşid oğlu Monla Mahmud, 65 yaşında, İmam, Bakırmaden’in Piran karyesinden. Şeyh Abdurrahim tarafından Maden’e vekili olarak gönderdiği yazılıdır. İfadesinde Şeyh Said’in biraderi Abdurrahim’in tazyik ve tehdidi üzerine isyancılar tarafından işgal edilen Maden’de kalıp bu esnada isyancıların tecavüzlerine mani olduğunu ve bu suretle vatan hizmetinde bulunduğunu ifade etmiştir. Hakkında idam kararı verilmiştir.402 Yüzbaşı Avni Bey Yahya oğlu Ali Avni, 34 yaşında, Genç vilayeti Jandarma Yüzbaşısı, Elaziz’in Rızaiye mahallesinden Şeyh Said’in 16/17 Şubat 1925 tarihli Ali Avni Efendi’nin yüzbaşı rütbesiyle vazife ifa edeceğine dair buyuruldusu vardır. Fakih Hasan da bu şahsın yüzbaşı rütbesiyle vazifelendirilerek, yarı maaşla çalışmış olduğunu söylemiştir. Ali Avni Bey vazife aldığını ısrarla inkâr etmiştir. Ancak muhakeme esnasında Şeyh Said, ona vazife verdiğini ve görüştüğünü söylemiştir. Savcı son olarak hazırladığı iddianamesinde Ali Avni Bey’in                                                              401 İM/T12/9/69-2/3/41; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.253-260. 402 İM/T12/9/69-2/3/41; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.260-261. 179 “Asilere teslim-i nefs eden ve onlardan hizmet ve para kabul eden” bir şahıs olduğu söyleyerek cezalandırılmasını istemiştir. Hakkında on sene kürek cezası verilmiştir.403 Şükrü Efendi Malazgird Kazası Mal Müdürü. Abdülmecid Efendi’nin sorgusu sırasında İsyan’la alakadar olduğu gerekçesiyle 1 Haziran tarihinde davaya dâhil edilmiştir. Ancak muhakemesi yapılmadan 9 Haziran’da davası ayrılmıştır. Eşref Edip Bey, Velid Ebuzziya Bey, Sadri Edhem Bey, Fevzi Lütfi Bey, Abdülkadir Kemali Bey 7 Haziran tarihinde Şeyh Said davasına dahil edilmişlerdir. Ancak muhakemeleri yapılmadan 19 Haziran’da davaları ayrılmıştır. İsmail Hakkı Bey İlyas Fevzi oğlu İsmail Hakkı Bey, 53 yaşında, Rizeli, Genç Valisi. İsmail Hakkı Bey’in, Şeyh Said davası başladıktan sonra yapılan ihbar ve ifadeler üzerine, 8 Haziran tarihli celsede davaya dahil edilmesine karar verildi. Vali hakkındaki iddia İsyan ortaya çıkmasından önce kendisine birçok ikaz ve ihbarların yapıldığı ancak Vali’nin bunlara itibar ve ehemmiyet vermediği yönündedir. Mahallî Savcılığın yazmış olduğu raporda Vali İsmail Hakkı Bey’in adeta kasıt derecesinde atalet ve lakaytlığından bahsedilmektedir. Vali Bey ifadesinde bir kusurunun olmadığını, Şeyh Said’in maiyetiyle birlikte Palu’ya gelmesini araştırdığını ve her sene mu’tad olarak pederinin kabrini ziyaret için gelmiş olduğunun ortaya çıktığını, bundan başkada şüpheli bir durum olmadığını söylemiştir. Bununla birlikte, isyanla alakalı kendisine hiçbir ihbarın yapılmadığını iddia etmiştir. Savcı son mütalaasında İsyan’ın, Vali Bey’in kendi yetki alanında temerküz etmiş olmasına ve ihbarlara rağmen kusur göstererek İsyan hareketinin yayılmasına istemeyerek sebep olduğunu söyleyerek cezalandırılmasını istemiştir. Hakkında bir sene hapis cezası verilmiştir                                                              403 İM/T12/9/69-2/3/42; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.261-268. 180 Bir sene hapis ve ömür boyu memuriyetten men cezasına çarptırılan İsmail Hakkı Bey, hapis cezasını yattıktan sonra, 7 Şubat 1927’de Dahiliye Vekili Cemil Bey tarafından başvekâlete yazılan tezkere ile affedilmesi istenmiş ve olay Meclis’in onayından geçmek ve görüşülmek üzere Meclis gündemine alınmış, 26 Mart’ta bu konuyla ilgili görüşme yapılmıştır. Dahiliye Vekâleti’nin teklifi tepki ile karşılanmış ve İsmail Hakkı Bey’in affedilmesine karşı çıkılmıştır. Görüşmelerde Kılıç Ali Bey: “Sonra sıra Çerkez Ethem’e gelecek” diyerek karşı çıkmıştır. Tepkiler sonrasında bu teklif reddedilmiştir. Ancak daha sonra 1 Haziran 1929 tarihinde İsmail Hakkı Bey’in affedilme meselesi tekrardan Meclis’in gündemine gelmiş ve 1474 numaralı kanunun çıkarılmasıyla affedilmiştir.404 Ali Rıza Efendi Kazım oğlu Ali Rıza Efendi, 52 yaşında, Çapakçur Bidayet Hâkimi, aslen Bağdatlı. Şeyh Said maiyetiyle birlikte Çapakçur’a geldiği zaman onu karşılamaya gitmiş ve Şeyh Said’in İsyan hareketi için “Sahabe-i güzinin harekâtına müşabih mahiyettedir. Mübecceldir. Kendisinden muvaffakıyet me’muldür” gibi sözler sarf ederek muhitini tahrik etmek suretiyle isyan hareketinin fer’an zi-medhali olarak görülmüştür. Ayrıca Ali Rıza Efendi, Muallim Mehmed Zeki hakkında 3 ay hapis cezasını veren kişidir. Ali Rıza Efendi ifadesinde Şeyh Said’i karşılama amaçlı gitmediğini, Muallim ile ilgili olarak hazırlanmış olan fezlekelerden yola çıkarak bu cezayı verdiğini söylemiştir. Ali Rıza Efendi’nin yargılanmasının sonunda sınır dışı edilmesine karar verilmiştir.405 Tayyib Ali Efendi İsmail oğlu Tayyib Ali Efendi, 33 yaşında, Mütevellizadelerden, Perhankök Nahiyesi Müdürü. Şeyh Said, Tayyib Efendi için “Başlangıçta bizim fikirde idi sonra fikrini değiştirdi” demiştir. Fakih Hasan ise Tayyib Efendi’nin, İsyan’ın başlamasından evvel Cibranlı Halid ve şeyhlerle muhaberesi olduğunu, kendisinin bunu Vali’ye söylediğini ama Vali’nin buna aldırış etmediğini söylemiştir. Eski Mebus Hamdi Bey’in de, Tayyib Efendi’nin Kürtçü olduğu ve bu yolda faaliyette bulunduğuna dair ihbarı vardır. Tayyib Ali Efendi, hakkındaki Kürtçülük iddialarını reddetmiş, kendisinin 339 yılında mebusluğa                                                              404 İM/T12/9/69-2/3/45; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.268-278. 405 İM/T12/9/69-2/3/46; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.287-289. 181 aday olması ile birlikte Hamdi Bey’in kendi aleyhine döndüğünü ve Kürtçülükle itham etmeye başladığını söylemiştir. Yargılaması sonrasında hakkında idam kararı verilmiştir.406 Şeyh Şemseddin Şeyh Yusuf oğlu Şeyh Şemseddin, 60 yaşında, rençber, aslen Diyarbekirli, Silvan’ın Gündiyan karyesinde oturmakta. Şeyh Şemseddin ifadesinde İsyan’a iştirak etmediğini bilakis hükümete sadakat ve İsyan’a mukavemet gösterdiğini ve bu yüzden takdirnameler aldığını ancak bilahare korkudan dağa kaçtığını ifade etmiştir. Şeyh Said’in ifadesine göre, kendisi Şeyh Şemseddin’e mektup yazarak kıyamını istemiş, o da bunu kabul etmiştir. Bunun yanında Şeyh Said, Şeyh Şemseddin’in kendi emir ve iradesi altında olmadığını, doğrudan doğruya kendi başına hareket ettiğini de söylemiştir. Şeyh Şemseddin, İsyan’ın ilk zamanlarında hükümete bağlılığını göstermiş hatta Kulp kazası ve civarında halkı aydınlatmak ve işrad etmek ile görevlendirilmiştir. Ancak irşad görevini yerine getirmekte iken Lice’nin isyancıların eline geçmesiyle birlikte fikir değiştirmiş, Silvan civarındaki isyan hareketini sevk ve idare etmiş, ordu ile muharebeye dahi girmiştir. Ancak İsyan’ın başarıya ulaşamayacağını anladığı zaman hükümete teslim olmayı tercih etmiştir. Şeyh Şemseddin’in bu tarz hareket ettiğine dair birçok rapor ve şahit ifadeleri bulunmaktadır. Şeyh Şemseddin, hakkındaki iddiaları muhakemesi sırasında reddetmiş, kendisinin şeyh olmadığını, İsyan’a katiyen iştirak etmediğini ve Şeyh Said’i de daha önce hiç tanımadığını söylemiştir. Yargılaması sonunda hakkında idam kararı verilmiştir.407 İlyas Efendi Monla Fethullah oğlu Hacı İlyas Efendi, 69 yaşında, Genç Müftüsü, Genç vilayetinin Valir karyesinden. Hacı İlyas Efendi; Şeyh Said, Darahini’ye geldiği zaman onunla birlikte Vali’yi ziyarete gitmiştir. Şeyh Said’e hitaben tuttuğu yolun doğru ve hak olduğunu beyan ettiğine dair iddialar vardır. Şeyh Said de Genç’i işgal ettikten sonra Hacı İlyas Efendi’yi müftü olarak tayin ettiğini söylemiştir. Buna karşın Hacı İlyas, Şeyh’in fikirlerine katılmadığını, hareketini doğru gördüğüne dair beyanda da bulunmadığını söylemiştir. Savcı, İlyas                                                              406 İM/T12/9/69-2/3/46; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.279-287. 407 İM/T12/9/69-2/3/47; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.289-294. 182 Efendi’nin Şeyh Said ile konuştuğunun anlaşılmış olmasına rağmen İsyan hareketi ile bir münasebetinin görülmediğini söyleyerek beraatını istemiş, hakkında beraat kararı verilmiştir.408 Mahmud Bey Hanili Mustafa Bey oğlu Mahmud Bey, 36 yaşında, Hanili Şahitler, Mahmud Bey’in İsyan’dan önce Erzurum’dan çok miktarda silah getirirken yakalandığını ve sonra Kürdistan’ın istiklali için kendilerinin de hazırlanmalarını gerektiğini söylediğini ve propagandada bulunduğunu söylemişlerdir. Mahmud Bey ifadesinde iddiaları reddetmiş, dokuz aydır mevkuf olduğunu, Erzurum’dan getirdiği söylenen silahları da 1917 yılında Urfa meselesinden dolayı Ermeni ve Fransızlara karşı olan harp yüzünden hükümetin emriyle aldığını söylemiş, bunun yanında diğer iddiaları da reddetmiştir. Savcı, Mahmud Bey’in İsyan esnasında Diyarbekir hapishanesinde mevkuf olmasından dolayı isyana fiilen iştirak edemediğini ancak hazırlık safhasında mühim bir rol oynamış olduğunu söyleyerek cezalandırılmasını istemiştir. Hakkında idam kararı verilmiştir.409 İbrahim Bey Liceli Hacı Sadullah oğlu İbrahim Bey, 66 yaşında, Lice’de Camiikebir mahallesinde oturmakta, çiftçi. İbrahim Bey, İsyan’a iştirak ve Şeyh Said tarafından Lice Kaymakamlığına atanarak bu vazifeyi yerine getirmekle suçlanmıştır. Şeyh Said tarafından İbrahim Bey’e yazılmış olan mektuplar bulunmaktadır. İbrahim Bey ise ifadesinde İsyan’a iştirak etmediğini, Şeyh Said’in kendisine kaymakamlık teklif ettiği halde kendisinin kabul etmediğini söylemiştir. Yargılanmasının sonunda, hakkında beraat kararı verilmiştir.410                                                              408 İM/T12/9/69-2/3/47; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.294-295. 409 İM/T12/9/69-2/3/48; Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.295-297. 410 İM/T12/9/69-2/3/48 183 2. İsyanın Niteliği 2.1 Kürt İstiklal ve İstihlas Cemiyeti (Azadi) Kaynaklarda Şeyh Said İsyanı’nın tertipçisi olarak gizli bir Kürt cemiyetinden bahsedilmekte ve isyanın bu örgüt tarafından yapılan birkaç senelik hazırlığın neticesinde başlatıldığı vurgulanmaktadır. Bu açıdan öncelikle bu örgüt hakkında bazı bilgiler vererek hem isyanda bir rolü olup olmadığını hem de Şeyh Said’in bu örgütle ne tür bir ilişki içerisinde olduğunu değerlendirmek gerekmektedir. 2.1.1. Cemiyet Hakkında Genel Bilgiler Mahkeme tutanaklarında Kürdistan İstiklal ve İstihlas Cemiyeti olarak geçen bu örgüt, birçok kaynakta farklı isimle zikredilmekte, kuruluş tarihi ve kurucuları hakkında çeşitli bilgiler verilmektedir. Örgütle ilgili ilk bilgiler Şeyh Said’in yakalanmasını sağlayan ve onunla birlikte yargılanan Binbaşı Kasım Bey tarafından Şark İstiklal Mahkemesi’ndeki muhakemesi sırasında verilmiştir. Şunu belirtmek gerekir ki günümüzde yapılmış olan yayınların çoğunda -özellikle yerli yayınlarda- örgüt hakkındaki bilgiler genel olarak aynı kaynaklara dayanmaktadır ve bu kaynakların temelinde de Kasım Bey’in ifadeleri yer almaktadır. Bunun yanında Bruinessen ve Olson gibi yabancı arşivlerden yararlanan kişilerin çalışmalarında da örgüt hakkında bilgiler bulunmaktadır. Şeyh Said İsyanı hakkında ilk çalışmayı yapanlardan birisi olan Behçet Cemal, bu cemiyetin Kürt Teali Cemiyetinin dağılmasından sonra 1923 yılında kurulduğunu ve kurucularının arasında Cibranlı Halid ve Yusuf Ziya’nın yanında eski Kürt Teali Cemiyeti lideri Seyyid Abdülkadir’in de olduğunu belirtmektedir.411 İsyan’ın gerçekleştiği dönemde yaşayan M. Şerif Fırat ise Azadi örgütünden bahsetmemekle birlikte, olayların ilk plan aşamasının Kürt Teali Cemiyeti adı altında yapıldığını, Lozan’dan sonra bu cemiyetin dağılması üzerine irtica hareketinin başında Yusuf Ziya ve Şeyh Said’in kaldığını söylemektedir.412 Nuri Dersimi de, örgütün 1922 yılında Cibranlı Halid Bey’in başkanlığında Erzurum’da “Kürt İstiklal Cemiyeti” adı altında kurulduğunu söylemektedir.413                                                              411 Cemal, age, s.14. 412 Fırat, age, s.192-193. 413 Dersimi, age, s.183. 184 Bunların yanı sıra Cemilpaşazadelerden olan ve Şark İstiklal Mahkemesi’nde yargılanmış olan Kadri Cemil Paşa da hatıratında, Kürt aydınlarının Cibranlı Halit Bey’in etrafında toplanarak 1922 yılında istiklal anlamına gelen “Azadi” adında bir örgüt kurduklarını söylemektedir.414 Yine Cemilpaşazadelerden olan ve Şark İstiklal Mahkemesi’nde yargılanarak mahkûm olmuş olan Cemilpaşazade Ekrem Bey de bu örgüt hakkında şunları söylemektedir: “Cibranlı Halit Bey, Bitlisli Yusuf Ziya Bey ve arkadaşları Lozan muahedesinden sonra Erzurum’da Azadi ismiyle bir gizli siyasi Kürt Cemiyetini teşkil etmişlerdi. 1924 senesinin yazında biz Diyarbekirdeki Kürtçüler de bu cemiyetin bir şubesini teşkil ettik.”415 Uğur Mumcu ise “Kürt Azadi (İstiklal) Cemiyeti”nin 1923’te Erzurum’da kurulduğunu, ilk başkanının Mutki Aşireti Reisi Muşlu Hacı Musa olduğunu yazmaktadır.416 Abdülhaluk Çay da aynı şekilde isyanın organizatörünün 1923 yılında kurulmuş olan Azadi olduğunu söyler.417 Robert Olson’un anlatımına göre; 1921 yılında kurulan bu cemiyetin ilk adı “Kürt Özgürlük Cemiyeti”dir. Daha sonra “Kürt İstiklal Cemiyeti” adını almış ve kısaca “Azadi” denilmiştir. Cemiyet Erzurum’da Miralay Cibranlı Halit Bey tarafından kurulmuştur. Örgütün yaklaşık 23 şubesi vardır. Şube liderlerinin çoğu Türk ordusunun subaylarıdır ve örgüte mensup aşiret üyelerinin birçoğu da Hamidiye Alaylarında kumandanlık yapmış kişilerdir.418 Olson’un bu örgütle ilgili vermiş olduğu bilgiler İngiliz Hava Bakanlığı ile Sömürgeler Bakanlığına gelen raporlara dayanmaktadır. İngiliz istihbaratının Azadi hakkındaki bilgi kaynağı ise 1924’te Beytüşşebab İsyanı’ndan sonra Türk ordusundan firar etmiş olan askerlerdir. Olson, bu askerlerden birisi olan İhsan Nuri için şunları söylemektedir; “İhsan Nuri, İngiliz İstihbaratının Azadi’nin kökenleri ve amaçları hakkındaki üç bilgi kaynağından biri ve 4 Eylül 1924 Beytüşşebab’taki isyanın baş kışkırtıcısı idi”419 Olson eserinde Azadi üyeleri hakkında geniş bilgi vermekle birlikte bazı eleştirilere uğramıştır. Yaşar Kalafat, Azadi’ye sempati duyan veya Azadi ile hiçbir ilişkisi                                                              414 Kadri Cemil Paşa (Zinar Silopi), Doza Kurdistan, Öz-ge Yayınları, Ankara 1991, s.85. 415 Ekrem Cemil Paşa, Muhtasar Hayatım, Beybun Yayınları, Ankara 1992, s.54. 416 Mumcu, age, s.41. Mumcu, Olson’a atıf yaptığı başka bir yerde cemiyetin başkanını Cibranlı Halid olarak göstermektedir. Mumcu, age, s.159. 417 Abdulhaluk M. Çay, Her Yönüyle Kürt Dosyası, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2010, s. 458. 418 Robert Olson, Kürt Milliyetçiliğinin Kaynakları ve Şeyh Said İsyanı, Özge Yayınları, Ankara 1992, s.72. 419 Olson, age, s.77. 185 olmayan, yörenin tanınmış birçok simasının herhangi bir belge gösterilmeden, Olson tarafından Azadi’nin üyesi olarak gösterildiğini söylemektedir.420 Martin Van Bruinessen’e göre; örgüt 1923 yılında kurulmuştur. Kurucu ve mensuplarının çoğu Türk ordusunda görevli askeri deneyime sahip subaylardır. Bunun yanında birçok şeyh de bu örgüte girmiştir.421 Örgütün Kuzey Kürdistan’daki nüfuzlu kişilerle bağlantıya geçtiğini ve aynı zamanda 1923 seçimlerinde seçim kampanyası bahanesiyle Yusuf Ziya’nın birçok aşiret reisiyle görüştüğünü söyleyen Bruinessen, 1924 yılında örgütün ilk kongresini yaptığını ve kongrede Mayıs 1925’te genel bir ayaklanmanın başlatılması ve isyana destek vermesi için yabancı devletlerle anlaşma yapılma kararları alındığını yazmaktadır. Ayrıca bu kongrede Şeyh Said’in ön plana çıkarak isyan için çekingen davranan Hamidiye komutanlarını Kürdistan’ın bağımsızlığı için savaşmaya ikna ettiğini aktarır.422 Olson’un belirttiğine göre 1924 yılında yapıldığı söylenen bu kongre ile ilgili ilk değerlendirmeyi Bruinessen yapmaktadır.423 Bruineessen’nin kongre ile ilgili tek kaynağı, kongrede bulunmayan ancak bulunanların çoğunu tanımış olduğunu söyleyen Molla Hasan Hişyar’dır. Bruinessen, bu kişinin anlatımlarının bağımsız bir teyidini gerçekleştiremediğini söylemektedir.424 İsyanla ilgili İngiliz Devlet Arşivlerinde araştırma yapan Olson da, Devlet Arşivleri Bürosu’nda bu kongre ile ilgili herhangi bir belge bulamadığını söylemekle beraber bunu örgütün kendisini iyi gizlemiş olabileceğine bağlamaktadır.425 M. Şerif Fırat ise herhangi bir kongreden bahsetmemekle birlikte isyanın                                                              420 Yaşar Kalafat, Bir Ayaklanmanın Anatomisi Şeyh Sait, Asam Yayınları, Ankara 2003, s.111. 421 Martin van Bruinessen, Ağa, Şeyh, Devlet, İletişim Yayınları, İstanbul 2003, s.411-413.; Olson, age, s.73-74.; 422 Bruinessen, age, s.411-412 423 Olson, age, s.278. 424 Bruinessen’in kaynaklarından birisi olan Hasan Hişyar Serdi, daha sonra yayınlanan hatıralarında isyan hakkında geniş bilgiler vermektedir. İsyan zamanında 17-18 yaşlarında olan Hasan Hişar, hatıratında isyanın başlama sürecini ve Piran Olayı’nı kendisini de işin içine katarak anlatmaktadır. Ancak onun anlattıklarının ne Şeyh Said’in anlatımıyla ne de resmî raporlarla bir ilgisi vardır. Serdi, her önemli olayda kendisini de olayın bir parçası olarak anlatır. Ayrıca bulunmadığı toplantıları da, toplantılara katılmış gibi anlatmakta ve Şeyh Said’in bu toplantılarda Kürtçülük üzerine attığı nutuklardan bahsetmektedir. Ancak onun Şeyh Said’e atfettiği bu sözler hem Şeyh Said’in ifadelerine, hem de ele geçen mektupların muhteviyatına tamamen zıttır. Bunun yanında Fethi Bey’i TCF başkanı olarak göstermektedir. Ayrıca isyancıların rakamını 70000, Hani’de esir edilen asker sayısını ise 12000 olarak vermektedir. Ankara ve Şark İstiklal Mahkemelerinde idam edilen şahısların 20000 kişi olduğunu, 1 milyon kişinin yargılandığını söylemektedir. Bu açıdan bakıldığında Hişyar’ın vermiş olduğu bilgilerin güvenilir olmadığı ortaya çıkmaktadır. Bununla birlikte Bruinessen’in Hişyar’a dayanarak eserinde yer verdiği bazı bilgiler, daha sonra hazırlanan birçok kitapta hiç eleştirilmeden doğru kabul edildiği görülmektedir. Hasan Hişyar Serdi, Görüş ve Anılarım, Med Yayınları, İstanbul 1994, s.191-306. 425 Olson, age, s.278.; Bruinessen, age, s.411-413. 186 Cibranlı Halid’in başkanlığında, Yusuf Ziya ile birlikte 1924 yılı ilkbaharında planlandığını ve Şeyh Said’in manevi nüfuzundan dolayı başa geçirildiğini yazmaktadır.426 Örgütün bölgede ne kadar şubeleştiği konusunda en geniş bilgiyi Olson vermektedir. Örgütün yaklaşık 23 şubesi olduğunu söyleyen Olson, eserinde bu şubeler ve mensupları hakkında bilgiler verir. Bunun yanında N. Dersimi de; Bitlis, Darahini, Elaziz, Diyarbekir, Urfa, Siirt ve daha birçok yerde şubelerinin kurulduğunu söylemiştir.427 Kadri Cemil Paşa hatıratında; Mülazım İsmail Hakkı Saveyş adında birisinin bu örgütün teşkilâtlandırılması için görevlendirildiğini, bu kişinin Diyarbekir’de örgütün şubesini açtığını belirtmektedir.428 Başta Bruinessen ve Olson olmak üzere birçok kaynak örgütün gizliliğine vurgu yapmaktadır. Örgütün başkentten uzakta, Anadolu’da ve çok gizli olarak kurulmuş olmasından dolayı, örgütten çok az bahsedildiği ve örgüt hakkında hemen hemen hiçbir bilgi olmadığından bahsedilmektedir.429 Kadri Cemil Paşa da bu gizli yapılanmaya değinmekte ve örgütün Diyarbekir ile Erzurum arasındaki ilişkisinin şifre ile elden götürülerek yapıldığını söylemektedir.430 Çok gizli bir teşkilâtlanma yürütmüş olduğu söylenen örgütün hükümetin gözünden kaçmadığı ve örgüt liderlerinin faaliyetlerinin takip edildiği anlaşılmaktadır. Bunun yanında bazı kişilerin bölgedeki bu tür faaliyetler hakkında hükümete ihbarlarda bulunduğu kaydedilir. Örneğin M. Şerif Fırat, Azadi hakkında hükümete ilk ihbarı Hormek aşiretinin verdiğini söylemektedir. M. Şerif Fırat’ın anlatımına göre; 1920 yılında Cibranlı Halit Bey, Lolan ve Hormek aşiretleriyle toplantı yaparak Kürtçülük propagandasında bulunmuştur. Bu faaliyetler, adı geçen aşiret mensupları tarafından mutasarrıflıklara bildirilmesi üzerine Halid Bey’in faaliyetleri Kolordu tarafından şüpheli görülerek Erzurum’a çağırılmış ve burada alıkonulmuştur.431 Örgütün faaliyetleri hakkında bilgi sahibi olan Hükümetin, bir şekilde bu örgüte son vermek istediği de dile getirilmektedir. Fırat’ın söylemine göre 1924 yılında Erzurum’a gelen M. Kemal Paşa, yaptığı tahkikat                                                              426 Fırat, age, s.192-194. 427 Dersimi, age, s.183. 428 Kadri Cemil Paşa, age, s.85 429 Bruinessen, age, s.411.; Olson, age, s.72. 430 Kadri Cemil Paşa, age, s.85. 431 Fırat, age, s.185-187. 187 neticesinde yakında bir isyanın başlayacağını anlamış ve Cibranlı Halid Bey ile Yusuf Ziya’nın yakalanma emirlerini bizzat vermiştir.432 Olson da aynı şekilde Kürtçülük faaliyetlerini ve bu faaliyetleri yürütenleri takip eden Hükümetin, Azadi’nin faaliyetlerinden haberdar olduğunu aktarmaktadır. Ayrıca Olson, İsyan’ın henüz olgunlaşmadan Türk hükümetinin harekete geçerek Kürt subaylarını tutuklama ve hareketi bastırma ihtimalinin, Azadi’yi korkuttuğundan bahseder.433 İhsan Ş. Kaymaz da Şeyh Said İsyanı’nın arkasında Azadi adında bir örgüt olduğunun anlaşıldığını ve hem İngilizlerin 1924 yılı başından itibaren bu örgütle bağlantı kurduğunu hem de Türklerin bu örgütün faaliyetlerinden haberdar olduğunu söylemektedir.434 Bununla birlikte -İngiliz kaynaklarına göre- Türk hükümetinin örgütle iletişim kurarak Musul meselesini çözüme kavuşturana kadar örgütün hareketsiz kalmasına çalıştığını, hatta 1924 Ağustosunda Diyarbekir’de bir Türk-Kürt kongresinin gizli olarak gerçekleştirildiğini ve Nesturi operasyonu öncesinde bir sorun çıkmaması için Azadi temsilcileriyle görüşerek zaman kazanmaya çalıştığını söyleyen Kaymaz, bu doğrudan görüşmelerden sonuç alamayan Türk hükümetinin örgütün lider kadrosunu saf dışı bırakmak için harekete geçtiğini belirtmektedir.435 2.1.2. Kasım Bey’in Cemiyet Hakkında Verdiği Bilgiler Mahkeme tutanaklarında Kürt İstiklal ve İstihlas Cemiyeti ile ilgili en geniş bilgiyi Binbaşı Kasım Bey vermiştir. Kasım Bey’in mahkemede bu örgüt hakkında vermiş olduğu bilgiler, dönemin gazetelerinde de yayınlanmış ve birçok kişi örgütün varlığından bu şekilde haberdar olmuştur. Daha önce de denildiği gibi birçok kaynakta Azadi ile ilgili verilen bilgiler, Kasım Bey’in ifadelerine dayanmaktadır. Kasım Bey ise cemiyetle ilgili bilgilerini 1923 senesinde eski Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey’le yaptığı konuşmadan öğrenmiştir. Kasım Bey örgüt hakkındaki ifadelerini 26 Mayıs ve 7 Haziran tarihleri olmak üzere iki farklı günde vermiştir. 26 Mayıs tarihli sorgusunda bölgedeki Kürtçülük                                                              432 Olson, age, s.76.; Kadri Cemil Paşa, age, s.86.; Fırat, age, s.195. 433 Olson, age, s.76-77. 434 İhsan Ş. Kaymaz, Şeyh Sait Ayaklanmasında İngiliz Parmağı, Kaynak Yayınları, İstanbul 2014, s.110- 112. 435 Kaymaz, age, s.118-121. 188 faaliyetlerinden kısaca bahsetmiş ve Bitlis Mebusu Yusuf Ziya ile yaptığı görüşmeyi anlatmıştır. Bu tarihteki ifadesi şu şekildedir: “Reis Müfid Bey: Şeyh Said’in bu isyanının esbabını ve kimlerle tertibatta bulunduğunu lütfen söyler misiniz? Kasım Bey: Esasen Seyyid Abdulkadir’le Bedirhaniler paylaşamayan iki kardeş gibi Kürdistan riyasetini taksim edemiyorlardı. Abdurrezzak Bedirhani Kürdlüğü telkin için Rusya’ya geçti. Bu efkâr ilerledi. İstanbul’da Kürd Teali Cemiyeti açıldı. Muş’ta da zannederim. Burada da açıldı. Seyyid Abdülkadir riyaset ediyormuş. Harp seneleri bir durgunluk oldu. Mütarekenin ilk senelerinde artık devr-i fetret başlayınca fırsat buldular cemiyeti yine ihya ettiler. Her tarafta şubeler için yazılmıştı. Bazı yerlerde küşad edildi. Ve 335’te Mustafa Kemal Paşa hazretlerinin Erzurum Kongresini teşriflerinde bendeniz orada idim. Herkesçe bir kanaat vardı ki hatta avamda bile “Kürdistan olacak”. Şerif Paşa namında bir mösyö Paris’te mümessil olarak Kürdlük için çalışıyordu. Biz yazdık. Bu hiç kimsenin murahhası veya vekili değildir dedik. İngiliz mümessiline Vilson’a müracaat ettik. 336 senesinde Meclis-i Millî açılınca tebrikler ettik. Ümitlenen insanlar benimle alay ettiler. “Sen Kürd iken bu adamlara neden meylediyorsun” dediler. Bendeniz mefkûremi onlara söylemezdim. Bir kere Kürdlerde ezelden ebede kadar ittifak olmayacaktır. Lafzi bir kelime-i şehadette ancak ittifak ederler. Sonra lisanları yoktu. Müstakil olsalar bile ya İngilizce ya Farisi veya Arabi konuşacaklardı. Binaenaleyh Kürd hükümeti değil Arap veya İran hükümeti olacaktı. Ben de altı yüz senedir beraber yaşadığımız bir milletten ayrılmak istemedim. Reis Müfid Bey: Müftüzade Reşid Bey nerededir efendim? Kasım Bey: Müftüzade Reşid Bey evvelce Malatya mutasarrıfı idi. Müteaddid mutasarrıflıklarda bulunmuştur. Şimdi nerededir, bilmiyorum. 339’da sâbık mebus maslup Yusuf Ziya, mumaileyh Reşid Bey’le birlikte Millet Meclisi’nin feshini müteakip intihap propagandası için Varto’ya gelmişlerdi. Gittim, görüştüm. Merhabadan sonra Yusuf Ziya, ‘Hacı İlyas Sami gâvur oldu’ dedi. Sükût ettim. Yine tekrar etti. ‘Bir risale neşretti, gâvur oldu. Artık ona rey vermeyin, bize verin’ dedi. ‘Kime verelim’ dedim. Reşid Bey’i gösterdi. Güldüm. ‘Reşid Bey’in kırk senedir gâvur olduğu bilmiyorum. İlyas Sami Bey’i yeni duydum’ dedim. ‘Belki rekabettir’ dedim, geçti. Kemal Paşa hazretlerine fena sözler söyledi. Sükûta davet ettim. Devam etti. ‘Hükümetin istediği adamları istemeyiniz’ dedim. 189 Kendi evimde olduğundan pek men edemiyordum. ‘Ahali sizin lokmanız değildir’ dedim. ‘Avama böyle şeyler söylemeyiniz’ dedim. Ertesi gün beni çağırdı. ‘Yemin et, sana bir şey söyleyeceğim’ dedi. ‘Ben zabit olduğum zaman bir yemin ettim, bir daha etmem’ dedim. ‘Bir sırdır’ dedi. ‘Ben söz veririm’ dedim. ‘Kürdistan İstihlası ve İstiklal Cemiyeti teşekkül etmiş, siz bu işi deruhte edeceksiniz ve yemin edeceksiniz’ dedi. ‘Ben bu cemiyeti istihfaf ediyorum’ dedim. Yalvardı, hatta arada ısrar etmeye başladı. ‘Çık dışarı’ dedim. Yalvardı, gezinmeye çıktık. ‘Neden kabul etmiyorsun’ dedi. ‘Kürdlerde istiklale istidat yok’ dedim. ‘Yardım edenler çoktur’ dedi. ‘Kim diye’ sordum. ‘Bize para, esliha ve cephaneyi hep bir devlet verecek, hangi devlet olduğunu söylemem’ dedi. İskandil ettim. ‘Farz edelim İngiliz versin’ dedim. ‘İngiliz parasıyla Müslümanlar öldürülür mü?’ dedim. Agid ve Kerem’in cemiyette olduklarını söyledi. Bazı rüesaya uğrayacağını söyledi. Ben kendini kandırdım. ‘Hayatın tehlikededir, yapma’ dedim. On dört saatlik mesafeyi bir günde gitti. Bitlis’e girdi. Yusuf Ziya’nın hikâyesi budur… … Bazı Kürtler İstanbul’la -Yusuf Ziya da gitmişti- alakadar oluyorlardı. Şeyh Said Efendi ile de görüşüyorlardı. Bilmem efkârını açtı mı açmadı mı? Hatta biz Yusuf Ziya hakkında zabıt varakası da tuttuk. Tevkif ettiler. Sonra propaganda şekil ve mahiyetinde tevil ettiler ve beraat ettirdiler. Tekrar tevkif ettiler. Erzurum’da Halet Bey’in 336’da Erzurum’a gittiği sırada Midhat Bey, Hoca Raif Efendi ile bir muhalefet grubu vardı. Halet Bey her tarafın Kürdleriyle temas ettiği için efkâr-ı umumiyeyi yüzde seksen nisbetinde Kürtlüğe çevirdiler. Mustafa Kemal Paşa’ya da arz etmiştim ve tedâbir ittihaz lüzumunu bildirmiştim. Tedâbir gecikti ve Şeyh Said Efendi de Perşembeyi Çarşambadan evvel getirdi. İşte bu. Reis Müfid Bey: Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza’nın İstanbul’a gidişi bu isyanla alakadar mıdır? Kasım Bey: Ali Rıza esasen Haleb’e, oradan İstanbul’a geçti. Sonra döndü. Seyyid Abdülkadir Efendi’yi gördüğünü söyledi. “Bu düdük ötmez. Ömrümüz on beş gündür” dedim. “Merak etme, olacak” dedi.”436                                                              436 Kasım Bey’in, Mahkeme savcısı Ahmed Süreyya Bey tarafından 16 Mayıs 1925 tarihinde yapılan sorgusunda, savcının “Ali Rıza geldiğinde babasına neler söylemiş ve İstanbul’da kimlerle temas etmiştir?” sorusuna şu şekilde cevap verdiği yazmaktadır: “Ali Rıza babasıyla görüştüğünde bize uzaktı bilmem. Yalnız ben kendisine bu fikrin musib olmadığını ve bu hareketinin doğru olmadığını söylediğimde, o da bana İstanbul’da Seyyid Abdülkadir ile görüştüğünü ve Seyyid Abdülkadir’in kendisine İngiliz nüfuzuyla Kürdistan İstiklali yapılacağını söyleyeceğini bildirmişti. Ben tekrar bunun bir hayal olduğunu doğru olmadığını söylemiştim.” İM/T12/10/69-5/46/6 190 (…) “Reis Müfid Bey: Şeyh Said’in demin bahis buyurduğunuz Reşid ve Yusuf Ziya ile bir alakası var mıydı? Kasım Bey: Evvelki günkü ifadesinde haberim yoktur diyor. Bendenizin ki mesmuattır. Yusuf Ziya, Reşid ve Seyyid Abdülkadir’le alakası olduğunu bilmiyorum.” (…) “Reis Müfid Bey: Kasım Bey, sen 339 senesinde Ziya Bey’in geldiğini ve görüştüğünüzü söyledin. Sana teklifâtta bulunmuşlar. Bir Kürd cemiyeti var yemin edersen sana söyleyeceğiz diye. Kürdistan İstiklal ve İstihlas Cemiyeti teşekkül etmiş. Bütün rüesa buna yemin ederek dâhil olmuşlar. Demek ki Kör Sadi’nin buradaki itirafâtı hiç imiş. Size soruyorum. Böyle bir cemiyetten bahsedilince bu cemiyetin nerede olduğunu ve kimlerden müteşekkil bulunduğunu ve ne zaman teşekkül ettiğini sormadın mı? Bu iki tanesini olsun anlayamadın mı? Kasım Bey: Sordum kendisine. ‘Yemin etmedikçe söylemem’ dedi. ‘Fakat muhterem zevat vardır’ dedi. Seyyid Abdülkadir ve oğlu olduğunu duymuştum. Düşündüm, fakat cevap alamadım. Reis Müfid Bey: Kürdistan İstihlas Cemiyeti deyince Haleb’de ve İstanbul’da teşekkül eden cemiyetler buna müessir olmaz. Kürdistan’da olmalı ki buna müessir olabilsin. Binaenaleyh bu cemiyetin nerelerde şuabatı vardı? Kasım Bey: ‘Parası da çoktur. Kırk bin tüfek bir devlet verecek. İki milyon lirası vardır’ dedi. Cemiyetin şuabatı hakkında bir şey sormadım. ‘Cemiyette muhterem zevat vardır’ dedi. Fakat esami ta’dad etmedi. Reşid Bey misafirim oldu, kaldı. Ziya gitmişti. ‘Bu nedir Allah’ını seversen’ dedim. ‘Yalan canım, bir talimat yoktur’ dedi. Cebinden beş altı kart çıkardı. Birisinde (Abdullah Tevfik zade Bekir Sıdkı) ve bir kısmında Bekir Sıdkı’dan evvel bir ‘Kef’ harfi vardı. ‘Kef’sizler efrada ve ‘Kef’li olanlar da rüesaya aittir’ dedi ve ‘Talimat bundan ibarettir’ dedi. Teşkilât da beşer beşer imiş ve her beşinin de diğer beşten haberi yokmuş. Osman Kadri Bey’e, Halet Bey’e açtım. Halet Bey ‘Bir vesaik varsa Dâhiliye Vekâletine gönderelim’ dedi. Reşid Bey’den istedim, vermedi. Ben de çalamadım. Reis Müfid Bey: Bekir Sıdkı’nın kim olduğunu öğrendin mi? 191 Kasım Bey: Kendisine sormadım. Evvelce gelen haberlere nazaran Zazaların şehirden kendilerine tabi olacağını zannediyorlardı. Öyle bir ümit ile geliyorlarmış. Reis Müfid Bey: Hiç anlamadınız mı? Şu memleket dâhilinde nerede şuabatı olduğunu ve Diyarbekir’e ne için hücum ettiklerini etrafındakilere olsun sormadın mı? Zazaların kendileriyle beraber olduğunu nereden biliyorlarmış ve Zazalarla bunların arasındaki münasebatı temin eden kimlermiş? Kasım Bey: Aralarındaki vasıta evvelce temin edilmiştir. Fakat nasıl bilmem. Gelen haberlerde Zazaların beraber olduğu söyleniyordu. Kürdlerde bu hamakat olduktan sonra sormaya lüzum var mı?”437 Özetle; 1923 tarihli görüşmede Yusuf Ziya Bey, Kürdistan İstihlas ve İstiklal Cemiyeti’nin kurulduğunu; para, silah ve cephaneyi bir devletin vereceğini söyleyerek Kasım Bey’e cemiyetin işlerini yapmasını teklif etmiştir. Kasım Bey ise bu teklifi kabul etmemiştir. Bunun yanı sıra Yusuf Ziya Bey, isim vermeyerek cemiyete muhterem kişilerin de üye olduğunu, cemiyetin iki milyon lirası olduğunu ve bir devletin kırk bin tüfek vereceğinden bahsetmiştir. Ayrıca Kasım Bey, örgütün gayet gizli bir yapılanmaya sahip olduğunu ve cemiyetin beşer beşer teşkilâtlandığını ve her beşinin diğer beş kişiden haberi olmadığını da bu konuşmasında öğrendiğini söylemiştir. Bu bilgilere ek olarak, mahkemedeki sorgusundan önce 16 Mayıs 1925 tarihinde savcı tarafından alınan ifadesinde Kasım Bey, Yusuf Ziya ile yaptığı bu görüşmede Yusuf Ziya’nın Kürdistan İstihlas ve İstiklal Cemiyetinin İstanbul’da teşekkül ettiğini söylediğini aktarmaktadır.438 7 Haziran tarihli muhakemede ise Kasım Bey örgüt hakkında daha geniş bilgiler vermiş ve bu kez Cibranlı Halid ile Şeyh Said arasında bir sene önce yapılan görüşmeden bahsetmiştir. Ancak Kasım Bey’in bu tarihteki ifadesi ile ilk ifadesi arasında bazı çelişkiler vardır. Örneğin ilk ifadesinde eski Kürt Teali Cemiyeti Reisi Seyyid Abdülkadir’in bu gizli cemiyete üye olduğunu -duyuma dayalı olarak- bildiğini söylemesine ve “Şeyh Said’in Yusuf Ziya, Reşid ve Seyyid Abdülkadir ile alakası olduğunu bilmiyorum” demesine rağmen ikinci ifadesinde isyancıların yönetim kadrosunu dini ve siyasi olarak iki kanada ayırmış ve Seyyid Abdülkadir’in bu iki grubun lideri olduğunu söylemiştir. İfadeleri şöyledir:                                                              437 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.84-87. 438 İM/T12/10/69-5/46/6 192 “Reis Müfid Bey: Kasım Bey, meydana çıkmamış birçok hakayık var. Bunlar böyle kalıyor. Bunların günahı sizin boynunuza kalır. Şeyh Said Efendi’nin bu harekâtı hakkında bize iyi malumat ver? Kasım Bey: Bendeniz geçen seferki ifadâtımda imsak ettim. Çünkü tedkikat çok oluyor, belki itiraf edenler hakkında teshilatı mucip olur dedim. Reis Müfid Bey: Sen şimdi geçen sene ki Cibranlı Halid Bey’le olan mülakatı söyle? Kasım Bey: Geçen sene Kemal Paşa geldiklerinde heyet-i istikbaliye meyanında gittim. Halid Bey’de kaldım. Bana dedi ki, ‘Şeyh Said geldi. Bu güzün çıkacağım. Bana ittiba edenlere Kuran’ı temhir ettireceğim’ dedi. ‘O vesika olur, başka yeminler yaptırınız’ dedim. Saat beşe kadar münakasa ettik, Şeyh Said’le görüştük. Reis Müfid Bey: Bu muhavere nerede oluyor? Kasım Bey: Habeşi’de, kendi evinde. Ben milliyetimi inkâr edemem. 340’ta idi. Dedim ‘Ben Kürd’üm, Allah yoktur demekle insan kâfir olur, fakat milliyetini inkâr edemez’ dedim. ‘Bu tertibatınız doğru değildir’ dedim. Tekrar konuştuk. ‘Benim üzerime vacip oldu çıkacağım, kıyam edeceğim’ dedi. ‘On beş gün sonra çıkacağım’ dedi. Halid Bey’in tevkifi, Kerem’in takibi kendisinin şehadete çağırılması çıktı. Niyabet varakasıyla ifadesini verdikten sonra Şuşar cihetine çıktı. Kamil Bey’le görüşmüş, rüesa söz vermişler. İlk söz veren Kamil Bey olmuştur. Kıyam edersen iştirak ederiz demişler. Çapakçur’a Melekan’a geçmişler. Şeyh Abdullah demiş ki “Ben buna muvafakat etmem. Bu hükümet malımızın nısfını istese veririm. İtaatten çıkmam” demiş. Çan şeyhlerine, Çapakçur’a, Piran’a gelmiş orada bu mesele tahaddüs etmiş. Reis Müfid Bey: Şeyh Said Efendi, bu söylenen sözlerin hangisi doğru hangisi yalandır? Şeyh Said: O suretle geldim, o doğrudur. Kasım Bey’le de görüştüm. Bu şeriat için dertleşirdim. Şeriatın zevaline teessüf ediyordum. Böyle zeki adam nerede görsem söylerdim. Reis Müfid Bey: Bu müddet zarfında daha evvel tasavvur etmişsiniz. Demek ki bunun söylediği şeylerin hepsi doğrudur. 193 Şeyh Said: Belâ, çoğu doğrudur. O kıyam münakaşası aklıma gelmiyor.” Bundan sonra, Kürdistan Cemiyeti’nin Kürdistan İstiklal ve İstihlas Cemiyeti adı altında gizli bir cemiyete inkılâp ettiğini söyleyen Kasım Bey, bu gizli cemiyetin çok müthiş bir yemini olduğunu ve müntesibinin kafasını kesseler hiç bir şey söylemeyeceğini de ifade etmiştir. Ayrıca Kasım Bey, Kürtleri diniyun ve siyasiyun olarak iki kısma ayrıldığını Halid ve Kerem Beylerin siyasiyun cihetinin reislerinden olduğunu, Şeyh Said’in de bu örgüte dâhil olup diniyyun cihetinden olduğunu, hem diniyun hem de siyasiyunların başlarının İstanbul’da Seyyid Abdulkadir olduğunu anlatmıştır.439 Yine Bağdat’taki komitenin İngilizlerle, Halep’teki komitenin de Fransızlarla görüştüğünü ancak işleri bitiremeden Şeyh Said’in acele ettiğini belirtmiştir. Kasım Bey’in sorgusu şu şekilde devam etmiştir: “Reis Müfid Bey: Bunlar beyninde iki türlü cereyan bulunduğundan ve birisinin diniyun, diğerinin siyasiyun olduğundan bahsettiniz? Kasım Bey: Bunlar bendenizin tabirimdir efendim. Reis Müfid Bey: Bunlar dâhilde teşkilât yapmakla beraber hariçteki şuabat ile de temasta bulunduklarını söylediniz. Dâhildeki teşkilât nerelerde ve nasıldır ve hariçteki şuabatın derece-i mesaileri hakkında bana malumat verir misiniz? Kasım Bey: Beyefendi, daire-i mahremiyetlerine girmediğim için çok şey bilmiyorum. Yalnız Halid Bey’den işittiklerimi arz edeyim. Süleymaniyeli Tevfik, Salih Efendi, İsmail Hakkı Efendi namında üç zabit vardı. Mezunen İsmail Hakkı Diyarbekir’e sonra Urfa’ya ve Haleb’e gidiyor. Yazdığı bir mektupta ‘Haleb’de Bozo Bekir Necmi Bey’e takdim ettim. Buradaki ticaret şubesini himaye etmesini rica ettim vaat aldı’ yazıyordu. Zabitler okurken gülüşüyorlardı. Halid Bey ‘Bozo şifredir. Kürd’tür. Necmi Fransız’dır. Nihad Türk’tür’ diyordu. Bağdad’dan Ömer Kutbeddin imzalı bir mektup geliyor. ‘Buradaki Suad Bey’e (İngilizler) söyledim. Ticaret şubeleriyle muhabere ettiler ve bu büyük ticarethaneye yazdılar (Londra) şube müdürü sizi tanıyor memnun oluyor’ diyor. Reis Müfid Bey: Dediniz ki üç zabitin yoldan çıkıp geldiğini ve Diyarbekir’de mezuniyet aldığını ve oradan Urfa’ya gittiklerini söylediniz. Acaba o zabitler dönmüş müdür?                                                              439 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.163. 194 Kasım Bey: Diyarbekir’de mezuniyet emrini beklemek için gelmiş. Buzabitin avdetine dair haberim yoktur. Zaten dönmeyecekti. Reis Müfid Bey: Demek oluyor ki dâhilde bir teşkilâtı mevcuttur? Kasım Bey: Tevfik Bey, Salih Bey, Ali Yaver Efendi geçen sene Erzurum’da idiler. Teşkilâtı Yusuf Ziya ve Halid Bey açık söylediler. Teşkilât beşer beşer yapılıyor. Ve beşlik gruplar yekdiğerlerinden malûmattar değil. Reis Müfid Bey: Bu teşkilât nerelerde? Şehirlerde yok mu? Kasım Bey: Bitlis’te her halde vardır. Çünkü Ziya orada idi. Erzurum’da Kürd teşkilâtı olmasa bile muhalif teşkilât vardı. Reis Müfid Bey: Diyarbekir’de var mıdır? Kasım Bey:334’te Diyarbekir’de bir cemiyet vardı. Ekrem Bey de reis idi. Bir beyannamesini gördüm. Halkı cemiyet teşkiline teşvik ediyordu. Reis Müfid Bey: Haleb’de bulunan Kürd cemiyetleriyle Kürdistan’ın istiklali için çalışan zümre ile muhabere ettiklerini söyledin. Bu muhabere ne vasıtasıyla oluyordu? Ve aralarında vasıtalık eden bir adam yok mu? Kasım Bey: Haleb’den mektuplar yazılıyordu. Halid Bey’e gelenler İstanbul’a geliyor. İstanbul’dan buraya geliyordu. Zarflar re’sen kendisine idi. Reis Müfid Bey: Mesela Bitlis, Cizre tarikiyle bir yol yok mu? Kasım Bey: Onu işitmedim ve sormadım. Reis Müfid Bey: Demek siz buna kanisiniz? Kasım Bey: Kani değil, en son kani olan bendeniz oldum. Herkes kanidir. Artık bu aşikârdır. Reis Müfid Bey: İstanbul’da var mı acaba bunlardan? Kasım Bey: Halid Bey ‘İstanbul’da da vardır’ dedi. ‘Bedirhaniler göze müstahhim olduklarından ayrıldılar ve İstiklal ve İstihlas Cemiyeti teşkil ettiler. Seyyid Abdülkadir’i kendi müracaatı üzerine reis yaptılar’ dedi. (…) 195 Reis Müfid Bey: Kasım Efendi, sizden şunu öğrenmek isterim. Dini zümrenin bir adı var mıydı? Kasım Bey: Onlar öyle cemiyet şeklinde değildir. Bu sunufa bendeniz tefrik ettim. O vakit bildiklerimi söyleseydim kavl-i mücerredde kalırdı. Bu günkü isyan söylediklerimin hakikatini ispat etti. Reis Müfid Bey: Gerek siyasi zümrenin ve gerek dini zümrenin başları acaba İstanbul’da mıdır? Yoksa başka yerde midir? Kasım Bey: Evet, İstanbul’da Reis Müfid Bey: Kimlerdir bunlar? Kasım Bey: Seyyid Abdülkadir hepsinin başında idi. Memuzin kitabı, Jin gazetesi, sair Kürtçe eşar, kavaid -o lisan kavaide sığmaz ya- yapmışlardı. Reis Müfid Bey: Demek her ikisinin de başı İstanbul’da Kasım Bey: Bunlar hep İstanbul’dan geliyordu. Reis Müfid Bey: Bunların başında maslup Seyyid Abdülkadir Efendi mi var? Kasım Bey: Evet, Mehmet Mihri filan bir sürü daha vardı. Reis Müfid Bey: Hacı Sadık Bey bu isyanda alakadar mıdır? Değil midir? Kasım Bey: Tanımıyorum. Sadık Bey bizden çok uzaktı. İştirak kavlen veya eliyle olur. Şüphesiz iştirak etmişti. Fakat belki silah atmadı. Kendisi de itiraf ediyordu. Reis Müfid Bey: Kasım Bey, bu isyan için tertibat olduğu anlaşılıyor. Bu isyandan gaye nedir? Kasım Bey: İstiklaldir. Kendileri de kısmen itiraf ettiler. Reis Müfid Bey: Bu gayeye vusul için bazısı siyasi çalışmış, bazısı da dini çalışmış; neticesi ne olacak? Kasım Bey: Herkes kendine terettüp eden vazifeyi yapıyordu. Maksat müşterekti ve istiklaldi.”440                                                              440 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.162. 196 Kasım Bey’in ifadesine göre isyanın asıl tertipçileri isyan sahasının dışındadır ve isyanın asıl lideri İstanbul’da bulunan Seyyid Abdülkadir’dir. Ayrıca örgüt mensuplarını dini ve siyasi olarak iki kısma ayıran Kasım Bey, bu şekilde farklı fikirlere sahip olan ve farklı kesimlerden birçok kişinin aynı amaç doğrultusunda hareket etmiş olduğunu iddia etmiştir. Kasım Bey’in bu söylemiş oldukları daha sonra bu konuda yazılmış olan eserlere kaynak olması açısından önemlidir. Örneğin Behçet Cemal, Kürt İstiklal ve İstihlas Cemiyeti’nin Yusuf Ziya, Cibranlı Halid ve Seyyid Abdülkadir tarafından kurulduğunu ve isyanın siyasi şefinin Seyyid Abdülkadir, askeri şefinin ise Şeyh Said olduğunu söylemektedir.441 Mahkeme heyeti, isyanın dini ve siyasi ayağıyla ilgili olarak Şeyh Said’e de bazı sorular sormuştur. Tutanaklarda geçen bir bölüm şöyledir: Ali Saib Bey: Şeyh Efendi, sen şimdiye kadar mütemadiyen dini cepheden bahsettin. Biraz da meselenin siyasi kısmından bahset? Şeyh Said: Medhaldar değilim ki bileyim. Ali Saib Bey: Peki, seni siyasiler kendi emellerine alet etmişler? Şeyh Said: Bilmiyorum, onu bilmiyorum. Ali Saib Bey: Bu kadar vacibatı terk ettikten sonra bunu da ederdin. Neden bu cihette ısrar ettin? Şeyh Said: Âni ateş alan kuru ot gibi oldu. İçinden çıkamadık. Ali Saib Bey: Senin bilmediğin tesirler var? Şeyh Said: Ben bilseydim derdim. Neden saklayayım. Ali Saib Bey: Belki bilmezsin. Fakat en müsait seni buldular. Seni haberdar etmediler ve Diyarbekir’i sen almış olsa idin, o vakit senin de önüne çıkacaklardı. Şeyh Said: Allah bilir.                                                              441 Cemal, age, s.76. (Esasen bu örgüt hakkında başta Behçet Cemal olmak üzere birçok kişinin verdiği bilgiler Kasım Bey’in mahkemedeki ifadelerine dayanmaktadır. Bunun haricinde örgütle ilgili çok fazla bilgi yoktur. Yalnız İngiliz arşivlerine dayanarak örgüt hakkında yeni bilgiler veren Olson ve Bruinessen olmuştur. 197 Ali Saib Bey: Sen Diyarbekir’de toplayacak olduğun ulemâ ve beylerle ne yapacaktın? O vakit beyler içinde öyle kurnazları var ki o vakit senin ellerini kollarını tutarlardı. Şeyh Said: Allah bilir.”442 Yukarıdaki Şeyh Said’in ifadesinde ön plana çıkan husus ve mahkeme reisinin söylediği, siyasilerin Şeyh Said’i kendi emellerine alet etmiş olduğudur. Bu mahkeme reisinin iddiasıdır. Şeyh Said bu soruya “Bilmiyorum, onu bilmiyorum” diyerek cevap vermiştir. Vedat Şadilli, bu iddiayı destekler şekilde başlangıçta İslam şeriatı adına başlatılan isyanın kısa zaman sonra Seyyid Abdülkadir, İhsan Nuri, Cibranlı Halid, Hasenanlı Halid ve Yusuf Ziya gibi yerli İngiliz ajanları tarafından maksadından saptırılarak bir Kürt devleti amacına doğru kaydırıldığını söylemektedir. Yine Vedat Şadilli’ye göre Şeyh Said bunu anlamış ancak bir şey yapamamıştır.443 Şeyh Said’in mahkeme tutanaklarında geçen, bu durumla ilgili bir ifadesi de şöyledir: “Ali Saib Bey: Diyarbekir’e girse idiniz, ukalâ olarak kimleri getirecektin? Şeyh Said: Yine bu adamları. Ali Saib Bey: Şeyhlerden sana fayda yok. Hangisine sorsan okuryazar olmadığını söylüyorlar. Bunlardan ne istifade edecektin? Şeyh mi toplayacaktın? Yoksa Bey mi toplayacaktın? Şeyh Said: Ulema toplayacaktım. Beyler toplayacaktım. Zi-nüfuz beyleri, Kitab’ı korduk hükümetten rica ederdik? Ali Saib Bey: Zi-nüfuz beylerin önüne de kitap mı koyacaktın? Şeyh Said: Belâ, Kitab’ı kordum. Ali Saib Bey: Ne yapacaktı bu beyler Kitabı? Şeyh Said: Şeriatı isterdik. Kabul etmeselerdi cebren yaptırırdım. Ali Saib Bey: Beylere cebren yaptıracak kuvvet var mıydı? Nüfuz-ı umumi, nâfiz olan beyler vasıtasıyla geçer. Malum ya? Şeyh Said: Nüfuz-ı umumi elime geçseydi, onların nüfuzu hususi kalırdı.                                                              442 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.225. 443 Şadillili Vedat, Türkiye’de Kürtçülük Hareketleri ve İsyanlar 1, Kon Yayınları, Ankara 1980, s.75. 198 Ali Saib Bey: Seninle beraber ayağa kalkan şeyhler, hepsi kabahati senin üzerine atıyor. Sen buradan beyleri toplayacağını söylüyorsun? Cevap: Söyletmeselerdi onlar bizi mahvederdiler. Fakat zann-ı gâlibimiz onlar da bizimle iştirak ederler kanaatinde idim. Ali Saib Bey: Sendeki kanaat bütün nâfiz beyler senin bu hareketine iştirak ederler öylemi? Şeyh Said: Hayır. Ali Saib Bey: Onlar ihtiyaç gördüğü zaman, sen onlarla çalışmamışsın. Çünkü onlar evvelce burada bir Kürd cemiyeti teşkil etmişler, sen onlara muavenet etmemişsin? Şeyh Said: Evet, ben onlara yardım etmemiştim. Ali Saib Bey: Her muhalif olanı, şeriat taraftarı mı biliyordunuz? Şeyh Said: Muhalif olan şeriat taraftarıdır derdik. Hatta burayı (Diyarbekir) muhasara ederken, on bir rüesanın şeriat taraftarı olduklarından hapis olduklarını duymuştum. Onlar şeriat taraftarıdırlar. Herhalde bize muavenet eder dedik. Ali Saib Bey: Sana bir sual sorsalardı. Biz bir cemiyet teşkil ettik. Sen o vakit bizimle ne için birleşmedin deselerdi. Sen ne cevap verecektin? Şeyh Said: O vakit bir münazaa olurdu. Ben din talep ederken onlar din talep etmeselerdi münazaa olurdu. Ali Saib Bey: Onlar manen ve maddeten sana tefevvuk edeceklerdi, öyle mi? Şeyh Said: Ederlerdi. Beni mahvederlerdi. Ali Saib Bey: Sen bunlara karşı ne ile mukabele edecektin? Şeyh Said: Tasvip etmeselerdi, benimle mücadele etselerdi bizi mağlup ederlerdi. Ali Saib Bey: Zi-nüfuz beylerin iştirak edeceklerine dair sana nereden kanaat geldi? Şeyh Said: Şeriatımız hamdolsun bakidir. Ahkâmı meflûçtur.”444                                                              444 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.207. 199 2.1.3. Şeyh Said’in Cemiyet Liderleri ile Görüşmesi ve Azadi Bağlantısı Şeyh Said’in isyan öncesinde herhangi bir Kürt Cemiyetine üye olmadığı ve siyasi yapılanmalarla pek de ilgili olmadığı bilinmektedir. Behçet Cemal, Şeyh Said’i isyandan önce tanıyanların, Şeyh’in din, mezhep, siyaset ve hükümet ile alakasının hiçbir zaman koyun sürülerinden daha fazla olmadığını söylediklerini aktarıyor.445 Bununla birlikte Şeyh Said’in mütareke yıllarında Diyarbekir’de kurulmuş olan Kürt cemiyetine üye olmadığı ve herhangi bir yardımda bulunmadığı da mahkeme tutanaklarında geçmektedir.446 O halde Şeyh Said’in, kurucuları ve üyeleri genel olarak askerlerden oluşan bir örgüte lider olduğuna dair iddialar neye dayanmaktadır ve Şeyh Said kendi adıyla anılacak bir isyanın başına nasıl geçmiştir. Kaynaklarda askerlerden başka Şeyh Said başta olmak üzere birçok şeyhin bu örgüte üye olduğu ve Şeyh Said’in, Yusuf Ziya veya Cibranlı Halid Bey’in vasıtasıyla örgüte girdiği yazmaktadır.447 M. Şerif Fırat, Şeyh Said’in örgütle bağlantısını 1922 yılına kadar götürerek bu tarihte Şeyh ile Cibranlı Halid Bey’in Erzurum’da günlerce irtica harekâtını konuştuklarını ve Cibranlı Halid’in Şeyh’ten aldığı fetvaları bölgede yayarak taraftar topladığını söylemektedir. Ayrıca 1924 yılında Yusuf Ziya’nın, Erzurum’da Cibranlı Halid’in evinde bir hafta kalıp burada alınan kararları Şeyh Said’e imzalattığı ve ardından Yusuf Ziya’nın bu karar suretini gezdiği yerlerde ağa, şeyh ve hocalara gösterdiğini yazmaktadır.448 Bununla birlikte M. Şerif Fırat, Azadi’nin liderlerinden olan Yusuf Ziya’nın Divan-ı Harp’te yargılanması esnasında hıyanetini itiraf ederek, irtica hareketinin liderleri arasında Şeyh Said’in de ismini verdiğini söylemektedir.449 Şeyh Said’in örgüte giriş tarihi olarak kaynaklarda tek bir tarih bulunmamaktadır. Bazıları 1924 tarihini vermektedir. Örneğin Mumcu, Şeyh Said’in bu örgüte 1924 yılında Erzurum’da yapılan ilk kongresinde katıldığını ve yine 1924 Ağustos ayında Erzurum’da                                                              445 Cemal, age, s.19. 446 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.208. 447 Cemal, age, s.14.; Yavuz Özdemir, “Şeyh Sait İsyanı”, Yeni Türkiye, Sayı 44, Mart-Nisan 2002, s.486.; Dersimi, age, s.184. 448 Fırat, age, s.192-194. 449 Fırat, age, s.195. Yusuf Ziya’nın isyanın liderlerinden biri olarak Şeyh Said’in ismini verdiğine dair mahkeme zabıtnamesinde veya dosyalarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bununla birlikte Yusuf Ziya’nın Divan-ı Harp’teki yargılama dosyasını İstiklal Mahkemesinin incelediği anlaşılıyor. Ancak Yusuf Ziya’nın Divan-ı Harp yargılamasına dair olan dosyası İstiklal Mahkemesi dosyaları arasında bulunmamaktadır. Bir belgede Yusuf Ziya ve arkadaşlarına ait dosyanın 14 Temmuz 1925 tarihinde Diyarbekir’de 7. Kolordu Komutanlığına iade edildiği yazılıdır. Bu açıdan, Yusuf Ziya’nın böyle bir ifadesi olması halinde İstiklal Mahkemesinde gündeme gelmiş olması gerekirdi. İM/T12/90/826-2/3/4 200 Şeyh Said’in, Cibranlı Halid Bey ve Mutki Aşireti Reisi Musa Bey’le yaptığı görüşmeden sonra cemiyetin başkanlığına getirildiğini ifade etmektedir.450 Bunun yanında 1924 yılı içinde yapılan inkılâpların şeyh, hoca ve aşiret reislerinin örgüte girmelerini kolaylaştırdığı ve bu yüzden 1924’te yapıldığı ifade edilen kongreye dinî bir görünüm verildiği yorumları vardır. Ayrıca dindar halkın bu harekete katılması için bilerek harekete dinî bir renk verildiği ve Şeyh Said gibi kişilerin isyana dahil edildiği söylenmektedir. Savcı Ahmed Süreyya Bey de hatıratında bu duruma dikkat ederek din unsurunun halkın isyana katılmalarını sağlamak için etkili bir propaganda unsuru ve manevi bir silah olarak kullandığını belirtir.451 Bunun yanında bazı yazarlar Yusuf Ziya ve Cibranlı Halid gibi isyanın siyasi ayağını oluşturan kişilerin Divan-ı Harp tarafından yakalanmasından sonra, siyasi liderlerin ortadan kalktığını ve isyanın liderliğinin Şeyh Said gibi din adamlarına kaldığını ifade etmektedirler. Aynı görüşe göre isyandaki dini söylemin ağır basmasının nedenlerinden birisi de budur.452 Bunun yanında Şeyh Said’in bölgedeki aşiretler arasında, özellikle Zaza Kürtleri arasında nüfuza sahip olmasından ve kitleleri harekete geçirmesi mümkün olduğundan örgüte dahil edildiği ifade edilmektedir.453 Şeyh Said’in örgüt üyeliği ile ilgili bu tür çeşitli görüşler bulunmaktadır. Ancak Şeyh muhakemesi sırasında herhangi bir örgütle bağlantısı olduğu iddiaların reddetmiş ve isyanı ansızın gelişen bir olay olarak anlatmıştır. Bu aşamada Şeyh Said’in, Kürt İstiklal ve İstihlas Cemiyetinin liderleri ile olan görüşmeleri önemlidir. Sorgusunda Yusuf Ziya ve Cibranlı Halid ile olan ilişkisi gündeme gelmiştir. Şeyh Said’in ifadesine göre Yusuf Ziya ile ilk görüşmesi Ramazan ayında olmuştur. Yusuf Ziya ile Muşlu Reşid, Ramazan’da kendisini ziyarete gelmiş, bir saat kalıp çay içip gitmişlerdir. Hatta Şeyh Said, Yusuf Ziya Bey’in Bitlis Mebusu olduğunu orada öğrenmiştir. İkinci kez, bahar bayramında görüşmüşlerdir. Yusuf Ziya, Hınıs’a Şeyh Said’in köyüne gelmiş, orada “Kürdistan hükümetini teşkil etmek üzereyiz.” demiş, buna karşın Şeyh “Bu muhaldir, fikrim kabul etmiyor.” demiştir. Daha sonra “Onun ümidini kestim, o da kani oldu.” diyen Şeyh Said, Yusuf Ziya’nın kendisinden 400 not borç istediğini, ancak parasının oğlu Ali Rıza’da                                                              450 Mumcu, age, s.41-42. 451 Olson, age, s.140.; Bruinessen, age, s.414-415.; Cemal, age, s.19-20.; Örgeevren, age, s.41. 452 Bayram Yurtçiçek, “Şeyh Sait Ayaklanması ve Cumhuriyet Devrimi”, Teori, Eylül 2011, s.8 453 Bruinessen, age, s.387,411-413; Olson, age, s.140.; Özdemir, “agm” s.487.; Cemal, age. s.19. 201 olduğu için veremediğini ve bundan sonra Yusuf Ziya’nın Erzurum’a gittiğini dönüşte de bir daha görüşmediğini söylüyor. Şeyh Said, Varto’da alınan ifadesinde Yusuf Ziya Bey’le ihtilal fikri üzerine konuşmadığını söylemiştir.454 Örgütün diğer lideri Cibranlı Halid ise, Şeyh Said’in kayınbiraderi ve aynı zamanda da teyze oğludur. Cibranlı aşiret ağalarından, Hamidiye Alayları için kurulan aşiret mektebine giden sayılı aşiret reisi oğullarından olan Halid Bey’in diğer aşiret subaylarından daha milliyetçi bir kişi olduğu söylenmektedir.455 Şeyh Said ifadesinde ticaret için her sene Erzurum’a gittiğini ve orada Cibranlı Halid ile görüşerek hilafet ve şeriat meselelerini konuşup ve müzakere ettiğin söylemiştir.456 Tutanaklarda geçen bölümler şöyledir: “Reis Müfid Bey: Kürd Teali Cemiyetinden malumatınız olmadığını söylediniz. Bitlisli Yusuf Ziya geldiğinde ne görüştünüz? Şeyh Said: Yusuf Ziya’yı tanırım. Bana gelmişti. Reis Müfid Bey: Yusuf Ziya Bey size Kürd meselelerinden bir şey söylemedi mi? Şeyh Said: Ramazanda idi. Bitlisli Haydar Efendi, Yusuf Ziya Bey’in Muşlu Reşid Bey’le ziyarete geldiğini söyledi. Kendisinden ders okumuştum, tanıdım. Yusuf Ziya’nın Bitlis Mebusu olduğunu orada öğrendim. Bir saat kaldılar, çay içtiler, kalktılar gittiler. Reis Müfid Bey: Tabii bunu söylediği zaman arkadaşlarından ve teşkilâtından bahsetmiştir. Şeyh Said: Bir müddet sonra bahar bayramı idi. Hınıs’a gelmişti. Benim köyüme misafir geldi. Orada açtı. Dedi ki, ‘Biz Kürdistan hükümetini teşkil etmek üzereyiz’ dedi. ‘Bu muhaldir’ dedim. Fikrim bunu kabul edemiyordu. Reis Müfid Bey: Erzurum’a kime gidiyordu efendim? Şeyh Said: Benden para istedi. Dört yüz not istedi. Paramı Ali Rıza’ya vermiştim, veremedim. Eşya almıştı. Borcunu vermek üzere Erzurum’a gidiyorum dedi. Reis Müfid Bey: O size bir Kürdistan hükümeti teşkil edeceğini söyledi. Böyle mühim bir söz üzerine kabul etmediğinizi söylediniz. Bu adam kimlerle iş yapıyormuş?                                                              454 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.16;27. 455 Bruinessen, age, s.412. 456 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.27. 202 Şeyh Said: Hayır, onun da ümidini kestim. Kendi de kâni oldu. Erzurum’dan avdetinde bir daha görmedim. Reis Müfid Bey: Cibranlı Halid Bey’le bunun münasebeti var mı? Halid Bey’in tavsiyesiyle gezmedi mi? Şeyh Said: Bilmiyorum. Meclis-i Mebusan için gezdiği zaman Halid Bey’in tavsiyesi vardır dediler. Reis Müfid Bey: Bir Kürdistan hükümeti yapacağız dedi, bu kadar mıdır? Başka bir şey söylemedi mi? Şeyh Said: İzahatım yoktur. Bildiğim bir şey yok. Muhaldir, olmaz dedim. Ne tedbiriniz var ne tertibiniz var dedim.”457 (…) “Süreyya Bey: Hacı Musa Bey’i tanır mısın? Şeyh Said: Hacı Musa Bey’i Medine-i Münevvere’de gördüm. Yirmi iki sene evveldi. Süreyya Bey: Muhabere ve muhavereniz filan yok muydu? Şeyh Said: Ne mükâtebe ve ne muhabere, hiçbir şey görüşmedim. Süreyya Bey: Hasenanlı Halid Bey? Şeyh Said: Halid Bey’le de muhaberem yoktur. Yakındır. Süreyya Bey: Cibranlı Halid Bey. Bununla tanışır mısın? Şeyh Said: Cibranlı Halid Bey’le tanışırım. Süreyya Bey: Hasenanlı Halid Bey’le de tanışır mısın? Ondan sonra görüşmedin mi? Şeyh Said: Hasenanlı Halid Bey’i de gördüm. Ondan sonra hiç görüşmedim. Bir kere kısa bir müddet gördüm. Elimi öptü gitti. Ben, harem tarafında idim. Süreyya Bey: Göbey kimdir? Ne için gelmişti?                                                              457 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.16. 203 Şeyh Said: Göbey, Bulanık’tan Hınıs’a gelmişti. Aşar iltizam etmişti. Süreyya Bey: Kaç gün kaldı Hınıs’ta? Şeyh Said: Bir iki gece zannederim Hınıs’ta kaldı. Süreyya Bey: Hasenanlı Halid Bey Hınıs’a gelsin, iki gün kalsın da yalnız senin evine gelip elini öpüp dönsün. Bu mümkün müdür? Şeyh Said: O kadar dostluğumuz da yoktur. Kasaba zaten küçüktür. Ufak bir kasabadır. Ondan sonra daha görüşmedim. Süreyya Bey: Cibranlı Halid Bey’le nerede görüştün? Şeyh Said: Cibranlı Halid Bey’le bu bahar Erzurum’da görüştüm. Para almak üzere Erzurum’a gitmiştim. Orada kendi divanında görüştüm. Süreyya Bey: Şeriattan, devlet idaresinden bahsetmedi mi Halid Bey? Şeyh Said: Bir şey konuşmadık. Şeriattan bahsettik. Akâidden toplama Kürdçe bir tercüme yapmıştı. Bana gösterdi. Okudum o kadar. Süreyya Bey: İrşad için Varto’ya isyandan iki ay evvel filan gelmedin mi? Şeyh Said: Kıyamdan evvel hiç Varto’ya gelmedim. Süreyya Bey: Bu fikir benim içimde vardı müteessir oluyordum dediniz. Cibranlı Halid Bey gibi bir adamı görünce insan bu fikrini nasihat kabilinden olsun açmaz mıydı? Şeyh Said: Nasihat kabilinden, gazetelerde her hangi birisi muhalif-i şeriat bir şey bulursa bana gösterirdi. (…) Süreyya Bey: Cibranlı Halid Bey, Hasenanlı Halid Bey bir Kürdistan hükümeti kurmak istiyorlarmış ve her tarafta bu suretle haberler gönderiyorlarmış. Size bu hususta bir haber göndermediler mi? Şeyh Said: Hayır, haber göndermediler. Yalnız Yusuf Ziya bu şeylerden bir nebze açtı. Ben kapattım. Süreyya Bey: Ne vakit idi bu, Şeyh Efendi? 204 Şeyh Said: İki sene evvel ilkbaharda idi. İsyandan bahsetti. İttifak edelim dedi. Ayrılak, bir hükümet teşkil edelim dedi. İttifak edersen bir şey yaparız diyordu. Süreyya Bey: Bunu işittiğiniz zaman bu nasıl olur diye sormadınız mı? Şeyh Said: Ben dedim. Kürdistan’da bütün ahali ittifak edemez dedim. O da Bitlis’te cephane çoktur. Asker de yoktur dedi. Ben de onun imkânsızlığından bahsettim. Süreyya Bey: Parayı nereden bulacaklarını sormadınız mı? Şeyh Said: Para meselesini sormadım.”458 İfadelerden anlaşılacağı üzere Şeyh Said, Kürt İstiklal ve İstihlas Cemiyetinin lider ve üyelerinin birçoğunu tanımaktadır. Zaman zaman onlarla görüşmelerde de bulunmuştur. Ancak kendi ifadesine göre hem onların örgütlerine üye değildir hem de onlarla aynı fikirde bulunmamaktadır. Şeyh Said, Varto’da alınan ifadesinin bir bölümünde Hasenanlı Halid, Nuh Bey ve Hasenanlı Kerem’in kendisinden önce harekâta başladığını ve kendisinin bunlarla bir alakasının bulunmadığını söylemiştir.459 Bunun yanında isyan başladıktan sonra isyancıların Cibranlı Halid ve Nuh Bey gibi kişilerle irtibat halinde olduklarına dair mektuplar bulunmaktadır. Örneğin 1 Mart 1925 tarihli bir mektuba göre Şeyh Abdullah, Cibranlı Halid ve Nuh Bey ile muhabere halindedir.460 Yine 5 Mart 1925 tarihli başka bir mektupta Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza ile Şeyh Abdullah, Halid Bey ve Nuh Bey’in adamları ile görüşmüştür. Fakih Hasan’a yazılan mektupta şöyle denilmektedir: “Halid Bey ve Nuh Bey’in adamları geldi. Gümgüm (Varto merkez) sükût etmezse iştirak edemeyeceklerdir.” Anlaşıldığı kadarıyla Ali Rıza ve Şeyh Abdullah, Cibranlı Halid ve Nuh Bey’in adamları ile görüşerek onları isyana iştirak etmeleri için ikna etmeye çalışmaktadırlar. Ancak Azadi örgütünün liderlerinden olan Cibranlı Halid’in adamlarını isyana katılmaları için ikna etmeye çalışmaları, Şeyh Said’in bu örgüt ile var olduğu iddia edilen bağlantısını ve Şeyh Said’in örgütün emri ile isyanı başlatmış olduğu yönündeki iddiaları sorgulamayı gerektirecektir. Bazı örgüt üyelerinin hatıralarında anlattıkları, Şeyh Said’in örgüt ile bağlantısı olup olmadığını göstermesi açısından önemlidir. Örneğin Şeyh Said ile birlikte yargılanan, muhakemesi sırasında hakkındaki Kürtçülük iddialarını reddeden, ancak daha sonra                                                              458 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.33-34. 459 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.23. 460 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.47. 205 yazdığı hatıralarında kendisinin Azadi’nin Diyarbekir kurucuları arasında olduğunu ifade eden Kadri Bey, Şeyh Said’in örgüte üye olduğu hakkında herhangi bir bilgi vermemekle birlikte onun başlattığı bu isyan hareketini “Kürt millî mücadele” tarihinin bir parçası olduğunu söylemektedir.461 Ancak onun hatıratında anlattığına göre bu isyandan Azadi’in haberi yoktur. Kadri Bey şunları söylemektedir: “8 Şubat 1925 tarihinde Türk karakol erlerinden bazılarının Piran’da öldürüldüğünün haberini Diyarbekir’de işittiğimizde bu hususta bir şeyden haberi olmayan Azadi kuruluşu ve görevli Diyarbekir şubesi üyeleri bizler olayın içeriğini ve ne amaçla yapıldığını anlayamadık. Cemiyetin reisi Halit Cibri ve nüfuzlu azalarının tutuklu olması, örgüt kuruluşunun tamamlanmamış olmasından ötürü, örgüt kararı ile bu kıyam hareketinin yapıldığını çok uzak görüyorduk. Hayret ve tereddüt içinde idik.”462 Daha önce ifade edildiği üzere örgütün dini ve siyasi olarak iki kanadı olduğu ve bunların ortak amaç için çalıştığı iddia edilmiştir. Ancak bu muhaliflerin hepsinin örgütün içerisinde olduğu ve aynı fikir, amaç doğrultusunda hareket edip etmedikleri tartışmalıdır. Bu kişilerin birbirleriyle yaptığı görüşmelere dair çok fazla bilgi mevcut değildir ve olanlara da burada yer verilmiştir. Bununla birlikte mahkeme dosyalarında bulunan bir belge hükümete muhalif olan kişilerin birbirine bakışını göstermesi açısından önemlidir. Seyyid Abdülkadir ve Yusuf Ziya arasında yapılmış olan bir görüşmeyi, Seyyid Abdülkadir’in adamı Palulu Sadi, Mister Templen ile yaptığı görüşmede şöyle anlatmıştı ki bu kişilerin farklı amaçlar doğrultusunda hareket ettiğini göstermektedir: “Yusuf Ziya meselesine gelince: Birkaç ay evvel mumaileyh Seyyid Abdülkadir’i ziyaretle İkinci Grup namına teklifatta bulundu. Bunların işi Ankara hükümetini iskat etmekti. Yani mesele bir taklib-i hükümet idi. Bunda ise Kürt menafi-i milliyesine taalluk eder bir cihet görülemediği için Seyyid teklifatı kabul etmedi ve bu meseleye karışmam dedi.”463 Genel olarak bakıldığı zaman Şeyh Said’in örgüte üyeliğini gösteren ve örgütün emri ile bu isyanı başlattığına dair net bir delil mevcut değildir. Ortada Kasım Bey’in anlattıkları ile birkaç kitapta delilleri ortaya konulmadan verilen bilgiler vardır. Yeri gelmişken şunu da belirtmek gerekir ki isyandan önce bazı kişiler tarafından yapılan ihbarlar vardır ki bu ihbarlarda da doğrudan Şeyh Said’in bir isyan hazırlığı içerisinde olduğuna dair bir ifade bulunmamaktadır. Bu ihbarlar daha çok bölgedeki Kürtçülük                                                              461 Kadri Cemil Paşa, age, s.91. 462 Kadri Cemil Paşa, age, s.92. 463 IM/T12/3/32-2/21/5 206 faaliyetleri ve hükümete karşı muhalif grupların faaliyetlerinden bahsedilmektedir. Bu durumda birbirinden farklı amaçlarla hareket eden grupların birbirine yakın zamanlarda ve birbirini tetikler şekilde harekete geçmiş olduğu görüşünü kuvvetlendirmektedir. 2.2. Planlanmış Bir İsyan mıydı? 13 Şubat 1925’te başlayan isyan, Piran’da jandarmalarla birkaç kanun kaçağının arasında çıkan çatışmadan sonra, kendiliğinden gelişen bir olay mıydı, yoksa birkaç yıl süren hazırlık safhasından sonra fitili Piran’da erkenden tutuşan mürettep (planlı) bir hareket miydi? Bir önceki bölümde isyanının planlayıcısı olduğu iddia edilen Kürt İstiklal ve İstihlas Cemiyeti ve bu örgütün Şeyh Said ile olan bağlantısına değinilmişti. Şeyh Said isyanına bu örgütün faaliyetleri çerçevesinde bakılması halinde ve Şeyh Said’in örgütle ilişkisi veya üyesi olduğuna dair iddiaların kabul edilmesi durumunda, isyanın birkaç senelik hazırlık safhası olduğunu değerlendirmek kaçınılmazdır. Ancak bir önceki bölümde yer verildiği üzere Şeyh Said’in bu örgütün üyesi olduğu ve örgüt liderlerinden aldığı emir ile isyanı başlatmış olduğu -en azından eldeki verilere göre- delil ve iddiaları yetersiz görünmektedir. Ayrıca Şeyh Said, hükümetin yapmış olduğu icraatlardan memnuniyetsiz olduğunu ve bu icraatlar aleyhinde vaazlarda bulunduğunu söylemesine rağmen bu örgütle olduğu iddia edilen bağlantıyı da kesinlikle reddetmiştir. Bu açıdan bu bölümde isyanın planlanmış olduğuna dair ileri sürülen iddialara yer verildikten sonra, mahkeme tutanaklarına ve belgelere bu konunun nasıl yansıdığı üzerinden hareket edilecektir. Şark İstiklal Mahkemesi Savcısı Ahmed Süreyya Bey, İstiklal Mahkemesi ve Divan-ı Harplerin isyan bölgesinde yaptıkları soruşturmaların ve yargılama dosyasında mevcut belgelerin isyanın çok evvelden hazırlandığını gösterdiğini söylemektedir.464 Mahkeme heyetinin de aynı görüşle hareket ederek sorgulamaları daha çok isyanın asıl tertipçilerini ortaya çıkarmaya yönelik olarak yürüttükleri görülmektedir. Bazı yazarlara göre Şeyh Said İsyanı, Türkiye genelinde karşı bir ihtilal hareketi olarak, hükümet muhalifleri, saltanat-hilafet yanlıları ve Kürt grupları tarafından planlanmış ve yabancı devletlerden yardım görmüş bir hareketti. İktidarın; isyanı umumi, mürettep, irticai olarak tanımlaması ve doğu ile birlikte batı illerinde de bir mahkeme kurulması, var olduğu iddia edilen diğer tertipçileri bulmaya yönelik bir tavırdı.                                                              464 Örgeevren, age, s.47. 207 İsyanın önceden planlandığını söyleyenlerin ortak kanaatlerinden biri de, isyanın planlandığı zamandan önce meydana gelmiş olmasıdır. Onlara göre; 1924 senesi boyunca devam etmiş olan isyan hazırlıkları son birkaç ay içinde hız kazanmıştı. 1924 yılında Muş ve Bitlis’te meydana gelmiş olan Nesturî İsyanı sonrasında Bitlis’te kurulmuş olan Divan-ı Harb’in yaptığı soruşturmalar ve Yusuf Ziya ile arkadaşlarının tutuklanmış olması, bölgede faaliyet gösteren ve isyan hazırlıkları yapan gizli Kürt cemiyetinin faaliyetlerini ortaya çıkarmış, Şeyh Said de tutuklanma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştı. Bu durumdan Halep ve İstanbul’daki karşı devrim şefleri korkmuş ve isyana hemen başlamaya karar vermişlerdi. Bunun üzerine Şeyh Said de harekete geçmiş ve isyanı başlatmıştı. 465 Ahmed Süreyya da Şeyh Said’in İstanbul’da bulunan ve Seyyid Abdülkadir ile görüşme halinde olan oğlu Ali Rıza’nın, İngilizlerle anlaşmaya varıldığına dair bir mektubu Şeyh Said’e göndermiş olabileceğini ve isyanın erken başlamasının bir sebebinin de bu olabileceğini söyler.466 İsyanın planlı bir hareket olduğunu kabul etmekle birlikte erken başlamasını hükümetin bir komplosu olarak değerlendirenler de vardır. Bunlara göre; Azadi’nin faaliyetlerinden haberdar olan hükümet, Şeyh Said’i adım adım izlemiş, daha fazla kuvvet toplamasına mani olmak ve hareketi doğmadan boğmak istemiştir. Bu amaçla bir jandarma birliği Piran’a yollanarak Şeyh’in emri altında bulunan bazı kişiler tutuklanmak istenmiştir.467 Yine aynı görüşe göre; Piran hadisinden sonra, isyan hazırlıkları tamamlanmadan önce bir hareket yapılmasını istemeyen Şeyh Said, bazı tedbirler almaya çalışmasına rağmen gittiği her yerde heyecan halinde olan Kürtlerin ayaklandığını görerek isyanın başına geçmiştir.468 İsyanın planlanma aşaması ve Şeyh Said’in bu süre içerisinde yapmış olduğu faaliyet ve toplantılarla ilgili birçok kitapta bilgi verilmesine rağmen bu bilgilerin kaynağı hatıra kabilinden birkaç kaynağa dayanmaktadır. Bunların en başında M. Şerif Fırat’ın kitabı gelmektedir. Fırat’ın anlatımına göre hazırlıklar 1922 yılında başlamıştır. 1922 baharında Cibranlı Halid ile Şeyh Said, Erzurum’da günlerce irtica hareketi üzerinde konuşmuş ve Cibranlı, Şeyh Said’den aldığı ve Mustafa Kemal Paşa aleyhinde olan fetvayı                                                              465 Yavuz Özdemir, “Şeyh Sait İsyanı”, Yeni Türkiye, Sayı 44, Mart-Nisan 2002, s. 487-488.; Cemal, age, s.23-25.; Örgeevren, age, s.37-38.; Kaymaz, age, s.123. 466 Örgeevren, age, s.39-40. 467 Dersimi, age, s.185.; İbrahim Sediyani, Bütün Yönleriyle Şeyh Said Kıyamı, Cilt 2, Şura Yayınları, İstanbul 2014, s.281. 468 Kadri Cemil Paşa (Zinar Silopi), Doza Kurdistan, Öz-ge Yayınları, Ankara 1991, s.87-88.; Dersimi, age, s.185. 208 bütün aşiret ağalarına duyurmuştur. 1924 yılı ilkbaharında ise Yusuf Ziya, Erzurum’a gelerek Cibranlı Halid ile görüşmüş ve isyanla alakalı kararlar almışlardır. Bu kararlara göre; aşiretler silahlanacak, İngiliz yardımı temin edilecek ve Şeyh Said isyan kapısını açacaktır. Bu kararların alınmasının ardından Yusuf Ziya, Hınıs’ın Kolhisar köyünde bulunan Şeyh Sadi’in yanına gelerek bu kararı imzalatmış ve bu imzalı kararı bölgede gezerek birçok şeyh ve ağaya göstermiştir. Yine Fırat’ın anlatımına göre; bu faaliyetlerden haberdar olan ve 1924 yılı Ekim ayında Erzurum’a gelen Mustafa Kemal Paşa, Cibranlı Halid ve Yusuf Ziya’nın tutuklanma emirlerini vererek bunları Divan-ı Harb’e sevk ettirmiştir. Bu arada bu kişilerle ilişkisi olan Şeyh Said 22 Aralık 1924’te Hınıs merkezinde Divan-ı Harb’e ifade vermiş ardından 27 Aralık 1924’te Cibranlı’nın kurtarılma emrini vererek Şuşar Gökoğlan nahiyesinin Kırıkhan köyüne gelmiştir.469 4 Ocak 1925 tarihinde Kırıkhan’da, Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza’nın da katıldığı bir toplantı gerçekleşmiş ve Şeyh Said burada fetva hazırlamıştır.470 6 Ocak 1925 Karlıova’nın Kanireş köyüne geçen Şeyh burada da bir toplantı yapmış ve 8 Ocak 1925’te Solhan’a bağlı Melekan’a gelip Şeyh Abdullah ve Firari Kerem’le sabahlara kadar isyanın ne şekilde yapılacağına dair konuşmuş ve karar almıştır. 9 Ocak 1925’te Melekan’dan Çapakur’un Çan karyesine gelerek kararı Şeyh Mustafa’ya bildiren Şeyh, 12 Ocak 1925’te Çapaçur’a, ertesi gün ise Simsor’a gitmiştir. 15 Ocak’ta Darahini şehir merkezine gelmiş ve buradaki kişilere isyan patlayınca Darahini’yi işgal etmelerini söylemiştir. 21 Ocak’ta Şeyh Lice’ye, 25 Ocak’ta ise Hani’ye gelmiş ve burada Salih Bey’e misafir olmuştur. 3 Şubat’ta Hani’de Şeyh Şerif’le görüşen Şeyh Said, 5 Şubat Hani’den ayrılarak çok sayıda silahlı ile Piran’a gelmiştir. 8 Şubat’ta ise Piran hadisesi patlamıştır.471 Daha önce belirttiğimiz gibi isyanın başlamasına kadar olan süreç hakkında bu bilgileri veren kişi M. Şerif Fırat’tır. Fırat bu bilgileri hatıratında herhangi bir kaynak göstermeden anlatmaktadır. Daha sonra yapılan yayınlar onu kaynak göstermektedir. 2.2.1. Şeyh Said’in İfadelerine ve Mektuplara Göre Tertip Bu bölümde mahkeme tutanaklarında isyanın planlı olduğuna dair gösterilen delil ve iddialar ile Şeyh Said’in bunlara verdiği cevaplar incelenecektir. Bu konuda Şeyh Said’e sorulan bazı sorular ve cevapları şöyledir:                                                              469 Fırat, age, s.198. 470 Mahkeme dosyasında bulunmayan bu fetva ve aynı tarihte Şeyh Said’in Hormek aşireti reislerine yazdığı söylenen mektuba “İsyan Hakkında Yapılan İhbarlar” bölümünde yer verilmiştir. 471 Fırat, age, s.192-202. 209 “Reis Müfid Bey: Şeyh Efendi Piran’a gelmezden evvel din meselesinden dolayı kıyamı tasavvur ediyordunuz değil mi? Şeyh Said: Kalbimde tasavvur ediyordum, lakin muharebe suretiyle değil. Risale yazıp şeriat ahkâmını tasrih ederek kanunları da şeriata mutabık bir şekilde talep etmek istedik. Meclis-i Mebusan’a göndermek istedim. Reis Müfid Bey: Ne için yapmadınız, böyle bir risale yazmadınız? Şeyh Said: Evet arz ettiğim gibi biz evvela bu fikri kitabeten halletmek için gidip münakaşa-i ilmiye yapayım dedim ve bazı rüfeka bulmak istiyordum. Fakat kader-i ilahi beni Piran’a sürükledi. Piran vak’ası çıktı. Önünü alamadım.472 (…) Reis Müfid Bey: Bu isyanı kimlerle ve nerede hazırladınız? Şeyh Said: Tertibatı evvel yoktu, Piran Vakası’nda alevlendi. Biz de düştük içine ve işe başladık. Ben Lice’ye geldim. Hiçbir suretle kimseye bir şey dememiştim. Bu vakadan oldu, kimseye sırran ve alenen bir şey söylememiştim. Reis Müfid Bey: Mahdumunuz Ali Rıza Efendi’nin İstanbul’dan geldikten sonra kaç gün geçti bu kıyam vaki’ oldu? Şeyh Said: Ali Rıza İstanbul’dan geldikten takriben bir ay sonra oldu. Reis Müfid Bey: Mahdumunuz İstanbul’da bu isyan meselesini kimlerle görüşmüş ve size ne haber getirdi? Şeyh Said: İsyan meselesinden İstanbul’da katiyen işitmemiş. Hatta Erzurum’a geldim, Halid Bey’i bekledim gelmedi. Oğlu geldi ve babasının mahpus olduğunu söyledi. İşitmemiştim. Reis Müfid Bey: Mahdumunuz İstanbul’dan geldikten sonra şeriat şöyle olmuş böyle olmuş diye her halde bir şey söylemiştir zannederim? Şeyh Said: Hınıs Kürtlerinden birisine misafir olmuş ve Seyyid Abdülkadir Efendi’yi ziyaret etmiş. Reis Müfid Bey: İstanbul’a ne maksatla gitmiştir?                                                              472 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.4. 210 Şeyh Said: Ağnam götürmüş idi. Halep tüccarlarına verdiler. Reis Müfid Bey: Mahdumunuz İstanbul’dan geldikten sonra nerede birleştiniz? Şeyh Said: İstanbul’dan avdetinde oğlumla Şuşar’da birleştim. Reis Müfid Bey: ‘Jandarmalar geldi, adam vuruldu, bu isyan vaki oldu’ dediniz, böyle midir? Yoksa başka şekilde midir? Şeyh Said: Jandarmalar vurulmasa idi, o vacibi kitabeten halledecektim. Reis Müfid Bey: Size ne idi, jandarmalar vazife-i memuresini ifa ediyor diye bütün halkı kaldırıyorsunuz? Şeyh Said: Hayır, bence bir şey yoktu. Bir niza vuku bulur. Bunlar yemin etmiş, siz ısrar ediyorsunuz yapmayınız dedim. Reis Müfid Bey: Sizin bu nasihatinizin üzerine oldu mu bir şey? Şeyh Said: Ya vuruştular. Reis Müfid Bey: Vurdular diye siz ne oldu da halkı kıyam ettirdiniz? Şeyh Said: Ben köyden çıktım, kıyam koptu. Olunca ben de başına geçtim.473 (…) Reis Müfid Bey: Şeyh Efendi, maksat isyan. Jandarma gelmiş gibi değildir. Propagandalar, irşadât yapılıyormuş? Şeyh Said: Jandarma meselesi olmasaydı kitabeten, hitabeten belki bir sene sonra olurdu. Belki altı ay sonra olurdu yahut olmazdı. Reis Müfid Bey: Jandarma meselesi, tasavvur ve tasmim buyurduğunuz fiile bir vesile oldu. Olmasa idi altı ay sonra olacaktı değil mi? Şeyh Said: Hayır, olmasa idi belki olmazdı. Allahü Teâlâ kader etse idi olurdu. Reis Müfid Bey: Her şeyi kaza ve kadere atfediyorsunuz. İrade-i cüz’iyenizi inkâr mı ediyorsunuz?                                                              473 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.5-6. 211 Şeyh Said: Hayır, ihtiyar da vardır. Ben de boş değilim, benim de dahlim var tabii. İnkâr etmiyorum. (…) Reis Müfid Bey: Demek bu kıyam ve isyanı münhasıran zât-ı âliniz düşündünüz? Şeyh Said: Evet, benim fikrimde vardı. Ulema, fuzala, ukalayı göreyim dedim. Ahkâm-ı din metruk oldu, men’iyât unutulmuş. Onları isteyelim dedim. Öyle ümit ediyorduk. Reis Müfid Bey: Ukala ile ulema ile müşavere ettiniz mi? Şeyh Said: Müşavere etmedim, edemedim, vakit kalmadı, bu iş zuhur etti.474 (…) Ali Saib Bey: Şeyh Said Efendi! Bu isyan musammem mi, yoksa tasavvursuz mu oldu? Bunun esası nedir? Şeyh Said: Esasını kime atfedeyim? Ali Saib Bey: Lice’ye yazdığın mektuba nazaran bunu evvelce tasavvur ettiğin anlaşılıyor? Şeyh Said: O yazı benim değildir, imza da benim değildir. O ifadede zaten benim değildir. Bedende? çıkmak ne demektir.475 Ali Saib Bey: Bu mektubu imza ederken okumadın mı? ‘Ah Türkler kaleden dışarı çıksalar’ diyorsun. Şeyh Said: Okuryazarım. Aklıma gelmiyor.                                                              474 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.6. 475 Burada bahsi geçen mektuba ileride yer verilmiştir (Belge 12). Ancak mektupla ilgili Şeyh Said’in söylediklerine dair farklı kayıtlar vardır. Yukarıda görüldüğü üzere Osmanlıca zabıtnamede Şeyh Said bu mektup için “O yazı benim değildir. İmza da benim değildir” tabirini kullanmıştır (Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.9-10.). Ancak Şeyh Said, Savcı Ahmed Süreyya Bey tarafından daha önce alınmış olan ifadesinde bu mektup için “Bu mektubun zirindeki imza benim fakat yazısı katibim Liceli Bilal Efendi mahdumu Fehmi Efendi’ye aittir” diyerek cevap vermiştir. (Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.30.). Ahmed Süreyya Bey’in hatıratında bu kısım “O yazı benim değildir, imza benim” olarak geçmektedir. (Örgeevren, age, s.195.) Zabıtnameye sehven yanlış yazılmış olma ihtimaline karşı, tutanakların müsveddelerine baktığımız zaman, orada da “İmza benim değildir” olarak yazılı olduğu görülmektedir. Savcının hatıratı ile ilk sorgusundaki ifadeler birbirini desteklemekte, ancak muhakemenin ilk günündeki Şeyh Said’in ifadesiyle çelişmektedir. Bu durumda ya zabıtnamenin müsveddesine ve dolayısıyla temiz haline bu kısım yanlış yazılmıştır. Ya da Şeyh Said, savcıya verdiği ifadesini daha sonra mahkeme esnasında değiştirmiştir. 212 Ali Saib Bey: Bir intikam hissi tabiidir, beş altı günde tahassul etmez. Şeyh Said: Vallahi o intikam meselesini bilmem. Yalnız diyorlardı Diyarbekir’de kale olmasaydı şöyle alır, böyle keserdik diyorlardı. Onu demek istedim. Fikrimde isyan yoktu. Ali Saib Bey: ‘Piran’a gelinceye kadar fikrimde isyan yoktu, Hani’ye geldiğim zaman da böyle’ diyorsun. Peki, Mustafa Bey’le Hamdi Bey’i ne için barıştırmaya çalıştın? Şeyh Said: Mustafa Bey’le Hamdi Bey’i din için barıştırdım. Birbirleri aleyhinde mütemadiyen uğraşıp duruyorlardı. Müslümanlık namına barıştırdım. Ali Saib Bey: Bunların arasında senelerden beri buğz vardır. Eskiden gelmeyip de vakadan birkaç gün evvel gelmeniz tasavvur olduğunu ispat ediyor. Şeyh Said: Öyle tesadüfi oldu. Lice’de de birisini barıştırdım. Bunlar hep tesadüftür.476 (…) Reis Müfid Bey: ‘Tesadüfün hadisatın getirdiği bir noktada isyan zuhura geldi, ben de karıştım’ diyorsunuz. Fakat dediniz ki: İsyandan üç ay evvel çıktım”. Ne için çıktınız? Şeyh Said: Biz çıktık, lakin Divan-ı Harb’e, Bitlis’e şehadet için istediler. Şeyh Abdülbaki’ye yazdım. ‘Benim ifademi burada alsınlar, müsaade al’ dedim. Müsaade edildiğine dair haber geldi. Hınıs mahkemesinde ifademi aldılar. Memleketin kışı uzundur. Palu’ya gelip kalmak istedim. Reis Müfid Bey: Hangi ayda çıktınız, yani kışın en şiddetli zamanında?... Şeyh Said: Kânunuevvel’de (Aralık) çıktım. Reis Müfid Bey: Sizin gibi müsin olan bir kimse kışın en şiddetli mevsiminde çıkar mı? Şeyh Said: Günde üç saatten fazla gitmiyorduk. Yerler müsait idi. Odun, ateş yoktu. Reis Müfid Bey: İlkbaharda yahut sonbaharda yahut yazın çıksa idiniz sizin için daha iyi değil miydi?                                                              476 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.9-10. 213 Şeyh Said: Yazın ticaret ve ziraat ile meşgulüz. Kânunuevvel muattaliyet zamanıdır. İş yoktur. Reis Müfid Bey: Hadise-i isyana kadar ne miktar zaman geçti. Şeyh Said: İki aydan ziyade geçti. Reis Müfid Bey: İsyan başlamadan iki ay evvel çıkıyorsunuz. Palu’ya gidiyor bir seyahat yapıyorsunuz. Aradan çok geçmeden isyan patlıyor. Dediniz ki, Sebilürreşad’ı okuyoruz. Demek ondan mülhem oldunuz. Tasavvur ettiniz ve sonra isyan ettiniz değil mi? Şeyh Said: Evet, fikrimde vardı. Patlatmak niyetimizde yoktu, fakat patladı. Reis Müfid Bey: Sizin oğlunuz Halep’ten geçiyor? Şeyh Said: Halep’e ticaret için gitmişti. Parasını İstanbul’a poliçe vermişlerdi, İstanbul’a gitti, parasını aldı geldi. Reis Müfid Bey: İstanbul’a ticaret için Halep’ten geçti ve oralarda bazı kimselerle görüştü. Size söyledi, siz de isyana kıyam ettiniz öyle mi? Şeyh Said: O geldiğinde ben çıkmıştım, dışarıda idim. Şuşar’da birleştik. İsyandan takriben kırk gün evveldi.”477 Şeyh Said’in buraya kadar olan ifadeleri, muhakemesinin başladığı ilk güne yani 26 Mayıs’a aittir. Şeyh Said, “silahlı” bir isyanın önceden hazırlandığını kabul etmemiş, isyandan evvel gizli veya açık kimseye bir şey söylemediğini ileri sürmüştür. Ayrıca isyanı “Kalbimde tasavvur ediyordum” demiş, ancak bunu da din meselesinden dolayı bir risale yazıp âlimlerle istişare ederek hükümeti uyarmak olarak izah etmiştir. Piran’daki olaydan dolayı da bunu yapmaya vakti olmadığını söylemiştir. Bunun yanında, oğlu Ali Rıza’nın İstanbul’a gitmesi ve Seyyid Abdülkadir’le görüşmesinin de isyanla alakalı olmayıp ticari amaçlı olduğunu, Diyarbekir’in de bir plan dahilinde alınmaya çalışılmadığını, doğal olarak geliştiğini ve hatta bunun için bir hazırlık da yapılmadığını söylemiştir. Ayrıca Kürt Teali Cemiyetini bilmediğini söyleyen Şeyh Said, isyandan önce Yusuf Ziya ile görüşmesinde de onun fikirlerine katılmadığını bizzat kendisine söylediğini ifade etmiştir. Yukarıdaki diyaloglarda geçtiği üzere, muhakeme sırasında Ali Saib Bey’in, isyanın daha önce planlandığına dair delil olarak gündeme getirdiği iki mesele olmuştu.                                                              477 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.13. 214 Birisi Şeyh Said’in Lice’ye yazmış olduğu mektup, diğeri de Hanili Mustafa ve Hamdi Beylerin barıştırılmasıdır. Ali Saib Bey, Şeyh Said’in 25/26 Mart 1925 tarihinde yazmış olduğu mektupta Lice halkına hitaben söylediği “Cihat aşkı, intikam ateşiyle yanan tutuşan Liceliler, şimdiye kadar diyorlardı ki: ‘Ah Türkler bir defa surdan dışarı çıksaydılar.’ İşte çıktılar. Sıra sizindir.” ifadelerini delil göstererek, bir intikam hissinin beş altı günde ortaya çıkmayacağını ifade ederek, bu mektubun isyanın önceden planlandığının bir delili olduğunu ileri sürmüştür. Mektubun tamamı şu şekildedir. Liceli Müftüzade Said Efendi ve Hüsnü Beylere Selam ve dualar ederim. Şimdi Salih Bey’den aldığım rapordan bugün Lice’nin seçme yiğitlerinden mürekkep kuvvetinizin, Türklerin cüz’i bir mukavemetine dayanamayarak münhezim olduğunuz anlaşılıyor. Doğrusu buna ihtimal vermek bile istemem. Cihat aşkı, intikam ateşiyle yanan tutuşan Liceliler, şimdiye kadar diyorlardı ki: ‘Ah Türkler bir defa surdan dışarı çıksaydılar.’ İşte çıktılar. Sıra sizindir. Biz bu taarruzu bu cephede bekliyorduk. Kuvvetinizi toplayınız, askerin kuvve-i maneviyesini ıslah ediniz. Üç saat evvel yazmış olduğum ve serâpâ hakikat olan beyannameyi bi’l-müvacehe okuyunuz. Mealini lisan-ı münasiple anlatınız. Cihadın fezâili, cebânetin fenalığı, hezimetin namuskâr Lice kadınları ve bütün muhadderât-ı İslamiye hakkında bâdî olacak fezâyihi birer birer ta’dad etmek suretiyle güzel bir mev’izadan sonra muhlisane bir dua okuyup, Tilalo ve civardaki ve tensip edeceğiniz düşman mevâzıına bu gece baskın yapınız. İnşallah muvaffak olacaksınız, korkmayınız. Ruhaniyet-i hazret-i risaletpenâhi mededkârınız olsun amin 29/30 Şaban 343 (25/26 Mart 1925) Hadimü’l-mücahidîn Mehmed Said en-Nakşibendi478 Barıştırma meselesi ise, Şeyh Said’in isyandan birkaç gün evvel Hani’ye gelerek Hani’nin ileri gelenlerinden olup aralarında husumet olan Mustafa ve Hamdi Beyleri barıştırmasıdır. Şeyh Said onları din namına barıştırdığını ve bu olayın isyanın öncesine denk gelmesini tesadüf olduğunu söylemiştir. Aynı mevzu, olayın tarafları olan Mustafa ve Salih Beylerin muhakemesinde de gündeme gelmiştir. Mahkeme reisi, Şeyh Said’in bu iki                                                              478 İM/T12/9/69-4/44/12-13 Belge 12 215 kişiyi barıştırarak büyük bir kuvvet elde etmeyi planladığı görüşündeydi. Şeyh Said ise bu kişilerin dargın olduğunu Lice’ye geldiğinin ertesi günü öğrendiğini savunmuştur. Şeyh Said dahil, olayda bulunan diğer kişilerde toplanmanın barıştırma meselesi olduğunu başka bir şeyin konuşulmadığını ifade etmişlerdir. İsyanın Piran Hadisesi’nden önce planlandığına dair gösterilen bir belge de, askerlerin Piran’ı asilerden geri aldıktan sonra, Şeyh Said’in biraderi Abdurrahim’in evinde kitaplarının arasında bulunan bir beyannamedir. Bu beyannamenin tarihi yoktur. Savcı Ahmed Süreyya bu belgenin beyannameden ziyade bir taahhütname niteliği taşıdığını ve belgenin Piran Hadisesi’nden önceki hazırlık safhasında hazırlanmış olan bir ahitname olması gerektiğini söylemiştir. Belgede, isyana fiilen katılmış olan Şeyh Said’in kardeşi Abdurrahim’in de imzası vardır.479 Şeyh Said ifadesinde bu beyannameden haberi olmadığını ve beyanname ile aynı fikirde de olmadığını söylemiştir. Beyanname şöyledir: Beyanname Türk Cumhuriyeti’nin İslamiyet’e mugayir ahval ve harekât ve bilhassa muhibb-i İslamiyet olan Kürt eşraf ve hanedanına reva görmekte olduğu mezalim ve hakaret ve kin ve nefret birkaç seneden beri gazete ve evrak-ı resmiyelerinde okunuyor. Bunlar Ermenilere yaptığı muamele gibi Kürt müteneffizanına da bir muamele yapmak fikrinde oldukları ve hatta geçen sene içtima eden Meclis-i Mebusan’da bu husus müzakere kılındığı ve karar verildiği de mevsuk menâbiden istihbar kılınmış ve buna dair birçok alâim mesbuk ve mevcut bulunmuştur. Salabet-i İslamiye ve asabiyet-i Kürdiyesi galeyana gelen birçok zevat bir cemiyet-i İslamiye teşkil ederek müstakil bir İslam hükümeti vücuda getirmek fikrindedirler. Allah muvaffakiyet versin. Amin. İşte İslamiyet’ten fersah fersah ırak olan ve adeta kadim putperestlik dini ihya ve ayin-i metrukelerini icraya hatve atan bu Türk laik hükümetinin izmihlaline çalışanlara an-samimü’l-kalp muavenet-i maddiye ve bedeniyede bulunacağımızı ve bu uğurda icap eden her türlü fedakârlığı ifada tereddüt ve rehavet göstermeyeceğimizi ve emin olduğumuz her ferdi her zatı bu hususa tahrik ve teşvik edeceğimizi taahhüt eylediğimizden işbu taahhütnamenin zirini bi’t-tav’ ve’r-rıza imza ve temhir eyleriz.                                                              479 Örgeevren, age, s.31-32.; Bir kaynakta bu beyannamenin İstanbul’daki Kürt alimler tarafından 21 Şubat 1925 yayınlandığı yazıdır. Sediyani, age, s.315-317.; Başka bir kaynakta ise bu belgenin bir nüshasının bir müsademede öldürülen Muallim Fahri’nin üzerinde bulunduğu ve isyandan çok önce yazılıp imzalandığı söylenmektedir. Mehmet Bayrak, Kürtler ve Ulusal-Demokratik Mücadeleleri, Özge yayınları, Ankara 1993, s.402. 216 Mustafa Zülfi Ağazade, Molla İmranzade, Kürdiyanzade, Abdullahzade, Mustafa bin Zülfi oğlu Mehmed, Fahri, Abdurrahim, Diranlı Sofi Ömerzade Molla Bekir, Hacı Bedir Ağazade Mehmed, Büyük Hacı Ağazade Hasan, Zülfi Perzid Ağazade, Hacı Ali Ağazade, Melamiyanzade Ahmed



Savcı Ahmed Süreyya Bey’in şüpheli gördüğü diğer bir husus da; Şeyh Said’in Hınıs’tan Piran’a giderken ziyaret maksadıyla uğradığını söylediği yerlerde, ahalinin kalabalık bir şekilde onu karşılamaya çıkmalarıdır. Şeyh Said bunun memleketlerinde adet olduğunu ve kendisinin Piran’a her gittiğinde iki yüz, üç yüz kişinin kendisini karşılamaya çıktığını söylemiştir.481 Bir diğer mevzu, Piran’daki hadiseden birkaç gün sonra Hani ve Darahini’nin, Şeyh Said emir vermeden halk tarafından işgal edilmiş olmasıdır. Savcı, bu durumun isyanın daha önce planlanmış olduğunu gösterdiğini söylemiştir. Bu konuda aralarında geçen konuşma şöyledir: “Süreyya Bey: Darahini ne vakit işgal edildi? Siz asker mi sevk ettiniz? Siz nerede idiniz ve Darahini’nin işgali için emir verdiniz mi? Şeyh Said: Darahini işgalinde Çemihini’de idim. Fakat işgal emri vermemiştim. Süreyya Bey: Darahini işgaline siz emir vermediğiniz halde bir kuvvet çıkıp işgal ediyor. Şeyh Efendi’nin Piran’da bir vakası oluyor değil mi? Peki, siz Diyabekir’in, Hani’nin işgali için emir verdiniz mi? Şeyh Said: Verdim. Kahkik’ten mesela Şeyh Abdullah’a, Şeyh Şerif’e, Şeyh Hasan’a emirler verdim. Darahini’yi ahali işgal etti. Süreyya Bey: Hani’yi kim işgal etti? Şeyh Said: Hani’yi de ahali işgal etti. Süreyya Bey: Ya ahali bunu düşünmüş, size haber vermişler veyahut sizden emir almadan işgal ettiler. Bundan anlaşılır ki vaka musammemdir. Şeyh Said: Bilmiyorum. Yalnız Piran vakasıyla bu patladı, ben de içinde idim, sonra başına geçtim.                                                              480 İM/T12/13/69-17/254/2 Belge 13 481 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.30. 217 Süreyya Bey: Ne için bu vaka Hani’nin, Diyarbekir’in işgaline sebep oluyor da Sivas’ta bir kasabanın işgaline sebep olmuyor? Şeyh Said: Hani için ne emir verdim, ne kâğıt yazdım. Hiçbir şey. Süreyya Bey: Demek ki evvelce tasmim edilmiş bir şeydir? Şeyh Said: Allahu Teâlânın emriyle her yerde birden patladı. Biz de kaçmadık inkâr etmiyorum. Patladıktan sonra elimden geldiği kadar çalıştım. Süreyya Bey: Sizin emriniz olmadan Hani işgal edilirse siz ne zannedersiniz? Şeyh Said: Ben yazmadım. Adam göndermedim ve bilmiyorum. Süreyya Bey: Bu bir eser-i tertip değil midir, Size bir zann-ı yakîn gelmez mi? Şeyh Said: Hayır, eser-i tertip olamaz.”482 Ahmed Süreyya Bey hatıralarında, Şeyh Said’in bazı şahıslara vermiş olduğu cephe kumandanlıklarının da çok önceden tespit edilmiş bir husus olduğunu;483 ayrıca Seyyid Abdülkadir’in, Palulu Kör Sadi vasıtasıyla İngilizlerle temasa geçtiğini, bunun da isyanın hazırlık safhası olduğunu söylemektedir.484 Bununla birlikte mahkeme dosyasında bulunan ve Ahmed Süreyya’nın, isyanın önceden planlanmış olduğunun en önemli delillerinden biri olarak gösterdiği 17 Ocak 1925 tarihli Şeyh Said’in Şeyh Şerif’e yazmış olduğu mektup şöyledir: Hulefa-i Sebtiye-i Halidiye-i Nakşibendiyeden reşadetlü Şeyh Mustafa Efendi’nin mahdum-ı aliyyü’l-kadrleri reşadetlü Şeyh Şerif Efendi’ye Reşadetlü Şeyh Şerif Efendi Hazretleri Mahsusen selamlar ve dualar eylerim. Sıhhat ve afiyetinizin iş’arıyla memnunen ve mesruren müteşekkir oldum. Yarın bi-havlihi ve meşiyyetihi Teâlâ Sibsur’a, Abunur’a, Analu’ya ve andan Zeyneb’e geleceğim. İnşallah Zeyneb’de zatınızla mülakat hâsıl olur. Mehmâemken sükûnet ve itminan matlubumdur. Bakalım takdir-i Cenab-ı Rabbü’l-izzet cellecelalehü ne surettedir ve neler zuhur eder ve biz de behemehâl Allahu Teâlânın zuhuratına tâbi olacağız. Hüseyin Efendi, gayrın kısrağı olan hayvanı sahibine teslim                                                              482 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.31-32. 483 Örgeevren, age, s.29. 484 Örgeevren, age, s.36-37. 218 eylesinler ve paralarını Hanikliden alsınlar ve bir miktar emanetlerin Kiğı’dadır. Serian celp ettirmek lazımdır. Ve’s-selâmualeyküm ve alâmenittebealhüdâ 17 Kanunusaniefrenci 1341 (17 Ocak 1925) Palulu Mehmed Said en-Nakşibendi485 Bu mektup Piran vakasından 27 gün önce isyanın kumandanlarından Şeyh Şerif’e yazılmıştır. Ahmed Süreyya Bey, bu mektupta geçen “Kiğı’da olan emanetler”in Şeyh Şerif’e tahsis edilmiş silah ile cephaneler olduğunu ve ayrıca Şeyh Said’in “Allah’ın zuhuratına tabi olacağız” diyerek cahil ve mutaassıp olan Şeyh Şerif’i dinî sözlerle bağlamaya çalıştığını söylemektedir.486 Şeyh Said’in damadı Şeyh Abdullah ve Kasım Bey, ifadelerinde Şeyh Said’in isyanın başlamasından önce Piran’a gelirken yolda söyledikleri hakkında bilgiler vermiştir. Savcı bunları da isyanın planlanmış olduğuna delil olarak göstermiştir. Zabıtnamede geçen bölüm şöyledir: “Şeyh Abdullah: Evvelce Piran’a geçerken bana ve herkese teklif etti. ‘Hükümet bana vurmadıkça vurmuyorum. Bana vursun ben de vururum. Siz de vurunuz’ dedi. Kendine taraftar arıyordu, hatta ben reddettim, kabul etmedim. Bitlis Divan-ı Harbi’nin bunu istemesinden korktu. Reis Müfid Bey: Şeyh Said Efendi! Sen bunun mürettep olmadığını söyledin. Bak damadın ne diyor? Şeyh Said: Benim de hükümete karşı isyanım mukarrer değildi. Reis Müfid Bey: Demek mesele Bitlis Divan-ı Harbi’nin istemesinden zuhur ediyor. Gördün mü Şeyh Said Efendi; damadın ne söylüyor, yalan mı söylüyor damadın? Sen bir şey mi yapmıştın ki kaçacaktın Şeyh Said: ‘Beni tutarlarsa kaçarım’ diyordum. Yusuf Ziya bir kere bizim eve gelmişti ve ‘olmaz, bu fikri terk ediniz’ dedim. Reis Müfid Bey: Şeyh Efendi sen daha evvel karar veriyorsun, damadına da malumat veriyorsun. Hâlâ da dinden şeriattan bahsediyorsun.                                                              485 İM/T12/10/69-6/72/4 Belge 14 486 Örgeevren, age, s.20. 219 Şeyh Said: Bizim dinden başka bir fikrim yoktu, din içindi. Başka bir fikir yoktu. Reis Müfid Bey: Kasım Efendi sen anlat. Yollardan geçerken ne söyledi, neler yaptı? Kasım Bey: Mesmuatımız o idi ki, Şeyh Said ‘din için kıyam farz oldu’ demişti. ‘Bir Türk öldürmek yetmiş gâvur öldürmekten efdaldir’ demiş. Tedbirler için de görüştük, onlar hakkında arz-ı malumat ettim efendim. Reis Müfid Bey: Şeyh Said Efendi sana din bunu mu emir ediyor? Şeyh Said: Sükût…”487 (…) Ali Saib Bey: Şeyh Abdullah Efendi! Şeyh Said Piran’a geçerken sana uğramış ve demiş ki: ‘Yusuf Ziya takip ediliyor, beni de ararlarsa bana muavenet edin.’ Böyle deyince sen ona ne dedin? Şeyh Abdullah: Yusuf Ziya’nın bahsi olmadı. Divan-ı Harp’ten korktu. ‘Hükümet beni vurursa siz de hepiniz müdahale edin’ dedi. Ali Saib Bey: Şeyh Said Efendi, sen niye tutulmaktan vehmediyordun? Şeyh Said: Tutulmaktan korkmadım. Niyabet geldi, şehadeti verdim. Ali Saib Bey: Melekan’dan Şeyh Abdullah Efendi’ye ne dedin, nereden biliyordun böyle bir kıyamın vâki olacağını? Sen Şeyh Abdullah’a demişsin ki ‘Hükümet beni vurursa siz de benimle beraber olun.’ Ne için dini alet ediyorsun, sen kendi nefsini muhafaza için? Şeyh Said: Dinimiz için söyledim, ahkâmının icrasını talep ettim. ‘Kıyam vuku bulursa siz de yardım ediniz’ dedim. Dinden maada katiyen bir fikrim yoktu.”488 Bu konuşmalardan sonra Ahmed Süreyya söze girerek, Kürt istiklal taraftarı olan Yusuf Ziya’nın davasına şahit olarak çağırılmasından korkmasının, kendisinin de bu teşkilâta dahil olduğuna işaret ettiğini, ayrıca isyanın erkenden başlamasına sebep olduğunu söylemiştir. Ayrıca Piran’a giderken uğradığı yerlere de sırf telkin ve tertip amacıyla gittiğini söylemiş ve şu soruyu sormuştur: “Kendisi bu iki cihetten hangisini kabul ediyor, şahsını kurtarmak için mi, yoksa din için mi mücadeleye davet etmiştir?”                                                              487 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.87. 488 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.88. 220 Bundan sonra Şeyh Said: “İsyan meselesi niyetimizde vardı. Bela, niyetimizde vardı. Hin-i vukuu (meydana gelme zamanı) malum değildi. Dinimiz için çalışalım diyorduk” demiştir.489 2.2.2. Diğer Sanıkların İfadelerine Göre İsyanın Tertibi İsyanın kimler tarafından ne zaman planlandığı diğer sanıklara da yöneltilmişti. Sanıkların geneli isyanın Piran hadisesi ile başladığını ve başka bir şey bilmediklerini söylemelerine rağmen isyanın ileri gelen birkaç kişisinin farklı bazı açıklamaları olmuştur. Şeyh Said’in hizmetkârlarından olan Maksud’un ifadesinde de şöyle bir konuşma geçmiştir: “Reis Müfid Bey: Şeyh Said Efendi, Şuşar’da ahaliye ne söylüyordu? Maksud: “Hükümet şeriatı kaldırmış” diyordu. Reis Müfid Bey: Şeyh Said Efendi!‘Piran’a gelinceye kadar böyle bir fikrim yoktur’ diyordun. Bak adamın ne diyor? Şeyh Said: Evvelce, Piran’a gelmezden evvel kıyama davet etmedim. Fakat ahval-i hazıradan bahsederdim. Neyi inkâr edeyim?”490 Şeyh Said’in Darahini İnzibat Memuru olan Fakih Hasan’ın ifadesinde de bu konuda önemli konuşmalar geçmiştir. Fakih Hasan isyanın önceden planlanmış olduğunu itiraf eder mahiyette açıklamalarda bulunmuştur. Hatta isyandan önce bir isyan hazırlığı olduğu konusunda Genç Valisi İsmail Hakkı Bey’i uyardığını söylemektedir. Zabıtnamede geçen bölüm şöyledir: “Reis Müfid Bey: İsyan neden zuhur etmiştir? Sebebi nedir izah ediniz? Fakih Hasan: … Vakadan otuz gün evvel Şeyh Said köye gelmiş. Ahali istikbale gitti, ben de Şeyh’in yanına gittim. Orada şeriat bahsi oldu, ‘Sen tahriren müracaat et’ dedim. Kendisi benim sözümü tasdik etti. ‘Doğrudur, kıtale sebebiyet doğru değildir. Tahriren müracaat lazımdır’ dedi. Mebus-ı sâbık Hamdi Bey Dâhiliye Vekâletine ihbar verdi. Vali buna ‘yalandır’ diye Dâhiliye’ye tekzip etti, öyle mesele kapandı; Çapakçur’da Rüşdü Bey vardı.                                                              489 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.88-89. 490 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.115. 221 Reis Müfid Bey: ‘Şeyh Efendi isyandan evvel geldiği zaman şeriat meselesi açıldı dediniz. Ne münasebetle açıldı. Fakih Hasan: Konuşurlarken söyledi. ‘Bazı şeyler var ki şer-i şerife mugayirdir’ dedi. ‘Bunları kabul etmeyeceğiz, müdafaa edeceğiz’ dedi. Reis Müfid Bey: O gün mevzubahis olan mesele yalnız şeriat meselesi miydi? Fakih Hasan: Ben orada bir saat oturdum. Bundan başka bir şey görüşülmedi. Reis Müfid Bey: Senin orada bulunduğun müddet zarfında şeriat meselesinden başka bir şey görüşülmedi mi? Fakih Hasan: Hayır, Çapakçur’a geldim. Rüşdü Bey ihbariye verdi, vali onu tehdit etti, yine mesele kapandı. Çapakçur muallimi Mehmed Efendi de Dâhiliye’ye bir ihbariye verdi; Vali merkez vilayete celp ettirdi, azlettirdi. Sonra Lice’ye gönderdi, usat girince onu Lice’de katletti. Reis Müfid Bey: Muallim ne gibi ihbarda bulundu; beyler ve aşâir arasında bir ihzarât var diye mi; sonra mahkeme bunu ne için mahkûm ediyor? Fakih Hasan: İsyan vuku bulacağına ve aralarında muhabereleri olduğuna dair ihbaratta bulunmuş. Vali, muallimi tazyik etti, azletti ve mahkemece üç aya mahkûm ettirdi. Hâlbuki sonradan meydana çıktı. Reis Müfid Bey: Demek bu Piran’daki bir jandarma meselesi değil. Daha evvel tertip edilmiş öyle mi? Fakih Hasan: Tabii tertip olmazsa bu rüya değil ki, nâgehan olsun. Reis Müfid Bey: Bu isyan, acaba kaç sene evvel tertip edilmiştir? Sonra Mebus-ı sâbık Hamdi Bey, Rüşdü Efendi, bir de Muallim Efendi; bu isyanı daha evvel keşif ve ihbar etmişler. Siz bunu Darahini’deki mülakattan sonra mı anladınız? Fakih Hasan: Bir ay evvel ben, Muallim’in, Hamdi ve Rüşdü Beylerin ihbarından anladım ve Vali’ye dedim ki ‘İhbarlar doğrudur. Yazınız, işi kapatmayınız’ dedim. Vali beni tekdir etti. ‘Asıl ve esası yoktur’ dedi. Reis Müfid Bey: Siz oranın ileri gelenlerinden olduğunuz halde bir ay evvel haber alıyorsunuz da, orada yabancı bir muallim sizden daha evvel haber alıyor. Bu nasıl olur? 222 Fakih Hasan: Şeyh Said Efendi, Erzurum’dan yeni gelmişti, Çapakçur’a geldi. Muallim Çapakçur’da haber almış olacak. Reis Müfid Bey: Demek ki bu isyan aylarca evvel tertip edilmiş. Fakih Hasan: Onların verdiği ihbarların doğru olduğu ve müretteb olduğu kanaatindeyim. Reis Müfid Bey: Bu tertibatı yalnız Şeyh Said Efendi mi yapıyor? Fakih Hasan: Köylerde şeriat bahsi açılınca hepsi kabul ediyor ve iştirake söz veriyorlardı. Sonra Piran’da vaka çıktı, büyüdü. Reis Müfid Bey: Bu jandarma vakası olmasaydı bu isyan ne zaman zuhur edecekti? Fakih Hasan: Jandarma vakası olmasaydı isyan çıkar mıydı yoksa tahriren mi teşebbüsatta bulunulurdu bilmem.491 (…) Ali Saib Bey: Şeyh Said Efendi, uyuyor muydun? Bak, Hasan Fakih Efendi’ye ‘kıyam edelim’ demişsin. Şeyh Said: Hayır, uyumuyordum. Dedim ki ‘biz müracaat edelim, hükümetimize bildirelim ve tasdik ettirelim’ dedim.”492 Fakih Hasan Mahkemedeki ifadesinde isyanın daha önce tertip edilmiş olduğunu söylemesine rağmen, Şeyh Said namına yazmış olduğu bir mektupta isyanın ani olarak ortaya çıktığını ve vaktiyle konuşulup düşünülmediğini söylemektedir. Mektup 16 Mart 1925 tarihinde Piçar Beylerinden Salih, Mustafa ve Mahmud Efendilere; onları ittifaka dahil etmek veya tarafsız kalmalarını sağlamak amacıyla yazılmıştı. Mektupta konuyla alakalı geçen kısım şöyledir: “…Kardeşlerim bizimle müttehid olmanız ve bizlere muavenet-i lazımede bulunmanızı vaktiyle sizlere arz-ı malumat edilmediğinden kusurumuz varsa da bu kusurda sizleri nazar-ı ehemmiyete almamak fikrine mebni değildir. Zaten bu mesele pek ani olarak zuhur etmiş yani vaktiyle görüşülmüş, konuşulmuş değildir; buna iman etmelisiniz. Mamafih maksadımız, âmâl ve gayemiz din-i mübin-i İslamiye’yi âli tutmak ve şeriat-ı                                                              491 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.135-136. 492 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.139. 223 garra-yı Ahmediye’yi düstur ittihaz etmek ve dinsizleri mevki’-i ikbalden düşürmektir. Şu hale nazaran sizlerin muhalif kalmanız mugayir-i hak ve hakikat olmakla sizin için insafsızlıktır. Bunu asalet ve necabetinizle, akaid-i İslamiye’nize de muvafık değildir. Muhalif bulunmanız netice itibariyle hakkınızda iyi değildir…”493 İsyanın tertip edilmesi veya hazırlanmış olması hakkında ilginç konuşmalardan biri de Hanili Salih Bey’in müdafaasında geçmektedir. İsyanı vahşiyane bir miting olarak niteleyen ve cinnet hali ile bütün halkın isyana iştirak ettiğini söyleyen Salih Bey, Hükümetin şeriata muhalif icraatlarının isyanı hazırladığını ifade etmiştir. Mahkeme Reisi ile arasında geçen konuşma şöyledir: “Reis Müfid Bey: Bu vahşiyane mitingi niye tertip ettiniz, medeni bir şekilde miting tertip edemez miydiniz? Hanili Salih Bey: Başka çaresini bulamadık. İsterseniz isyan deyiniz, ben böyle telakki ediyorum. Reis Müfid Bey: Sizi Şeyh Said Efendi mi iğfal etti, yoksa bu cereyana kendiliğinizden mi kapıldınız? Hanili Salih Bey: Hayır, ben iğfale kapılacak adam değilim. Şeyh Said Efendi bir kibritti, o olmasa idi başka birisi yapardı. Şeyh Said Efendi ne beni kandırabilir ne de icbar edebilir. Reis Müfid Bey: ‘Şeyh Said Efendi bir kibritti, kabiliyet hazırlanmıştı’ demiştiniz. Demek ki evvelce tertip edilmiştir? Hanili Salih Bey: Şüphesiz hazırlanmıştı. Hükümetin mugayir-i şer’-i şerif harekâtı bu vaziyeti ihzar etmişti. Reis Müfid Bey: Ne vakitten beri hazırlanmıştır? Hanili Salih Bey: Geçen sene, işte o tarihte. Reis Müfid Bey: Ne suretle hazırlanmıştır? Hanili Salih Bey: ‘Tertip edilmişti’ başkadır, ‘hazırlanmıştı’ başkadır. ‘Hükümetin harekâtı hazırladı’ dedim.                                                              493 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.57.; İM/T12/10/69-5/58/6-7-8. 224 Reis Müfid Bey: Halkın bu teessüratını hissedip de bu fertleri toplayan kimdi? Hanili Salih Bey: Fertleri toplayan yoktu. Her fertte bir teessür görüyordum. Önayak olan kimse yoktu. Bilahare Şeyh Said Efendi geldi. Tesadüftür. Reis Müfid Bey: Şeyh Said Efendi olmasaydı bu iş yine olacaktı, öyle mi? Hanili Salih Bey: İhtimal başka bir sebep yine bu hadiseyi meydana getirebilirdi.”494 İsyan’ın planlanmış olduğu ve hazırlık safhasıyla ilgili en geniş bilgiyi veren Kasım Bey olmuştur. Daha önceki bölümlerde Kasım Bey’in bu ifadelerine yer verilmişti. Özetle Kasım Bey ifadesinde Şeyh Said’in, Yusuf Ziya ve Cibranlı Halid Bey ile olan ilişkilerini; gizli bir Kürt örgütünün faaliyetlerini anlatmış ve isyanın birkaç yıldır gizlice hazırlanmakta olduğundan bahsetmişti. 2.2.3. Raporlara Göre İsyan Hazırlıkları İsyan sırasında bölgede bulunan nahiye müdürü, kaymakam ve jandarma kumandanı gibi bazı devlet görevlilerinin isyanla ilgili olarak hazırladıkları ve İstiklal Mahkemesine veya askeri makamlara sunmuş oldukları raporlar bulunmaktadır. Bu raporlarda isyanın hazırlık aşaması ile ilgili bilgiler verilmektedir. Bölgede yaşayan ve bir kısmı bir süre asilerin elinde esir olarak kalmış olan bu memurların anlattıkları önemlidir. Ancak şunu ifade etmek gerekir ki bu kişilerin vermiş oldukları bilgilerin geneli esaret altında kaldıkları zaman duyduklarına dayanmaktadır. Hani Nahiye Müdürü Hüsnü Bey, 5 Mayıs 1925 tarihinde, İstiklal Mahkemesi Savcısı’na yazılı olarak verdiği ifadede 1924 senesi Ağustos ayı içerisinde Şeyh Said’in, Çapakçur kazasının Çan köyüne gelerek kayınbiraderi Şeyh İbrahim’in evinde Çan şeyhleri, Fakih Hasan ve civar köylerden gelen ağalar ile birlikte hükümet aleyhine tertibat aldıklarını, aynı zamanda Darahini vilayetinde Darahinili Yusuf Ağa’nın hanesinde de bir kongrenin toplandığını söylemiştir. Nahiye Müdürü, yapıldığını söylediği bu iki kongreyi Çapakçur’da esir bulunduğu sırada “şayian” işittiğini söylemektedir. Hüsnü Bey, Çan ve Darahini’de yapılan bu kongreden, daha önce 25 Nisan’da 7. Fırka’ya yazdığı raporda da bahsetmiştir.495                                                              494 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.232. 495 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.67. 225 Ayrıca Hüsnü Bey, Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza’nın isyandan önce koyun satmak bahanesiyle İstanbul’a ve Halep’e gittiğini, kardeşi Tahir’in ise Diyarbekir ve Lice’ye sık sık gidip gelmesi dolayısıyla isyanın asıl tertipçilerinin; İstanbul, Ankara, Diyarbekir ve Lice’de olmaları gerektiğini de söylemiştir. İsyanın asıl müessirlerinin kendince henüz meçhul olduğunu söyleyen Hüsnü Bey şunları da söylemiştir: “Şeyh Said ve avanesinin Hükümet-i Cumhuriyemiz aleyhinde isyan edecek kadar milliyet duygusu, akıl ve zeka ve sairesi olmadığından bunları tahrik eden müessirlerin behemehal vilayet merkezlerinde bulunması kadar bedihi bir şey olamaz. Makam-ı âlilerinin bu şahısları tezahür ettireceği katidir.” Hüsnü Bey, 14 Şubat 1925 tarihinde isyancılar tarafından Serdi köyüne getirildiği zaman Şeyh Said’in kardeşi olan Şeyh Tahir’in şunları söylediğini de ifade etmiştir: “Dinsiz Türkler bizi yalnız zannetmeyiniz. Bizim her yerde adamlarımız vardır. İki tanesini söyleyeyim. Liceli Fehmi, Diyarbekirli Doktor Fuad; bunları Halep’e gönderiyoruz. Biz top, tüfek, asker de buluyoruz.” Hüsnü Bey verdiği ifadede, Şeyh Tahir’in bu sözlerinden, isyancıların Diyarbekir ve Halep’le de muhabereleri olduğunun anlaşıldığını söylemektedir.496 Lice Kaymakamı Asım Bey, 26 Mayıs 1925 tarihli raporunda isyanın başlamasından ve Şeyh Said’in Piran’a gelmesinden önce yapılmış olan kongre ve toplantılarla ilgili diğer raporlara göre ayrıntılı bilgiler vermektedir. İsyanı tahrik ve teşvik edenlerin şeyhler, fakihler, mollalar, beyler, ağalar ve köy kâhyaları olduğunu söyleyen Asım Bey; isyanı Şeyh Said’in, Piran Hadisesinden önce geçtiği kasaba ve köylerde yaptığı toplantılarda tertip etiğini ifade etmiştir. Asım Bey’in anlatımına göre; ilk büyük kongre, kış gireceği sırada Çapakçur’a bağlı Çan köyünde otuza yakın Çan şeyhinin ve uzaktan yakından bir takım kişilerin katılımıyla Şeyh Said’in başkanlığında yapılmış ve gizli kararlar alınmıştır. İkinci mühim toplantı kış girdikten sonra Tavsala’da Haydar Ağa’nın evinde yapılmıştır. Üçüncü toplantı ise 5-7 Şubat 1925 tarihlerinde Lice’de Kazım Bey’in konağında yapılmıştır. Bu toplantıda Lice ahalisi arasındaki parti çekişmelerine son verilmiş, hatta Müftüzade Said ayağa kalkarak: “Artık aramızda bir şey kalmadı. Hepsi ile kardeş oldum” gibi sözler söylemiştir. Şeyh Said de aynı toplantıda “Erzurum Daru’l-muallimin Mektebinde, muallimler tarafından ‘insanların aslı maymundur’ gibi sözler söylediklerinden                                                              496 İM/T12/90/829/31/1-2-3 226 talebelerden birçoğu bunun üzerine mektebi terk etmiştir” diye beyanatta bulunmuştur. 8 Şubat 1925 Pazar gecesi Derkam köyünde Ahmed Bekir Komu’nda, Ahmed Kahya nezdinde gizli bir toplantı yapan Şeyh Said, 9 Şubat 1925 Pazartesi gecesini ise Serdi köyünde geçirmiş ve orada da gizli toplantılar yapmıştır. Dördüncü önemli toplantıyı ise 9 Şubat 1925 gecesi Hani’de Salih Bey’in evinde, Hanili şeyh ve beylerden müteşekkil bir grupla yapmış ve isyan meselesi Salih Bey’in evinde kesinleştirilmiştir. Ayrıca Hani’de Mustafa Bey’le Hamdi Bey’i barıştırmıştır. Beşinci toplantı ise 11 Şubat 1925 tarihinde Piran’da olmuştur. Bu toplantıya Şeyh Abdurrahim, Kör Muallim Fahri, Piran ağaları ve Şeyh’in beraberindekiler katılmıştır ve bu toplantıdan sonra isyan orada başlamıştır. Bununla birlikte raporda, birinci toplantıyı takip eden günlerde Şeyh Said’in, Hacı İbrahim Bey’e “Ahvali görüyorsun bu ahir (…?) din zaafa uğruyor, ben yetmiş sekseni, sen de altmışı buldun, bundan sonra başımıza gelecek akıbetten endişeye mahal yoktur” tarzında bir şeyler söylediği de yazmaktadır. Asım Bey’in raporunda, isyandan önce Şeyh Said’in söylediği ve isyan için daha önce hazırlıklar yapıldığına dair bazı sözleri bulunmaktadır. Asım Bey bunları Meclis idare azası Molla Mustafa’dan aktarmaktadır. Raporda, Şeyh Said’in ilk defa Lice’ye geldiği ve oradan Hani’ye doğru yola çıktığı gün, Liceli Molla Mustafa’nın kardeşlerinden Abdülbaki’nin Lice Belediye Meclis Azasından Ali Ağa’ya “Şeyh Said, Hizan’da mukim Mehmed Selim Efendi’ye ve Silvan’da mukim Şeyh Şemseddin’e uğrayacaktı, uğramadı bu iş çürüktür.” dediğini yazmaktadır. Ayrıca yine raporda, Asım Bey’in Molla Mustafa’dan duyarak aktardığına göre, Şeyh Said başlangıçta Hınıs aşiretleri ile Halid Bey, Musa Bey ve Yusuf Ziya Bey’le bir sene önce müşavere ve müzakere etmiş ve “Burası Kürdistan’dır. Türkiye Hükümeti dinimize halel getiriyor. Ya telgraf yazarız veya bir şey yaparız, buna bir çare buluruz” demiştir.497 Erganimadeni jandarmalarından Mülazim-i sani Hüseyin Hüsnü, Eğil Takım Kumandanı Mülazım-ı sani Mustafa Hamdi ve Erganimadeni Merkez Takım Kumandanı Tahir Sami Beyler hazırladıları raporda Piran Hadisesi’nden sonra asilerin esaretinde kaldığı zaman; Şeyh Said’in kardeşi Şeyh Abdurrahim’in, 1919 senesinden beri gayet gizli bir şekilde çalıştıklarını ve Şeyh Said’de iki yük madeni altın bulunduğunu söylediğini ifade etmişlerdir.498                                                              497 İM/T12/87/816/16/1-11 498 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.64. 227 Bir diğer rapor Lice Jandarma Kumandanının hazırlamış olduğu 13 Nisan 1925 tarihli rapordur. Rapora göre Şeyh Said’in 5 Şubat’ta büyük bir debdebe ile Lice’ye girmesi, Lice Jandarma Kumandanı Ziya’nın dikkatini çekmişti. İngilizlerin Musul meselesini kazanmak için para kuvvetiyle bazı adamları elde ettiğine dair gelen gizli tamimlerin de doğruluğunun güç kazanmış olduğundan bahseden komutan, bu şüpheli durum üzerine Şeyh Said’i gözlem altına almış ve misafir olduğu hanedeki hizmetkârlardan birisinin babasını elde ederek bazı bilgilere ulaşmıştır. Jandarma Komutanı hazırlamış olduğu raporda bu bölümü şöyle anlatmaktadır: “Şeyh zahiren cevami ve mesacitte ahaliden ve bilhassa beylerden yekdiğerine dargın olanları barıştırmış ve buradan hareketinden bir gece evvel nısfülleylden (gece yarısı) sonra ta sabaha kadar Bilal Efendizade Fehmi, Müftü’nün oğlu Said ve Tahir Ağalar dahil olduğu halde bir içtima-ı hafi (gizli toplantı) yapmışlar ve pederi elde edilen hizmetçinin Şeyh’e kahve götürdüğü bir zaman işittiğine nazaran, Kürdistan kıyamı için henüz vaktin gelmediği ve Nisan 341 ayının mutasavver (tasarlanmış) kıyamın icrası için pek müsait olduğunu, Şeyh tarafından söylendiği halde Fehmi ile Hoca Said tarafından vaktin en müsait zaman olduğunun ileri sürüldüğü işitilmiş ve pederi vasıtasıyla acizlerine bu malumat iblağ edilmiş idi.”499 İsyanın Nisan ayı içerisinde başlamasının planlandığını söyleyen jandarma komutanı, Piran’daki jandarma hadisesinin planlanmış olan isyanın Nisan ayından önce başlamasına sebebiyet verdiğini de söylemektedir. Raporlarda önemli bilgiler verilmekte birlikte dikkati çeken birkaç husus vardır. Birincisi devlet görevlileri bu raporları asilerin elinden kurtarıldıktan sonra yazmışlardır ve anlatmış oldukları esir kaldıkları zaman duyduklarına dayanmaktadır. Bir diğeri Lice Jandarma Kumandanı, Şeyh Said’in isyandan önce Lice’ye geldiğinde yaptığı toplantıdan ve bir muhbir vasıtasıyla, isyancıların hangi tarihte isyana başlayacaklarını öğrendiğinden bahsetmektedir. Ancak isyan başlamadan önce elde etmiş olduğu bu istihbaratı gerekli makamlara bildirmiş olduğuna dair bir bilgi mevcut değildir. 2.3. İsyan Hakkında Yapılan İhbarlar İsyan başlamadan önce bölgedeki gelişmeleri ve isyan hazırlıklarını yetkili makamlara bildiren veya bildirdiğini iddia eden kişiler olmuştur. Bu ihbarlar İstiklal Mahkemesi yargılamaları sırasında gündeme gelmiş ve isyanın önceden planlandığının delillerinden biri olarak kullanılmıştır.                                                              499 İM/T12/12/69-13/173/10-11 228 İhbarların bir kısmı isyandan iki sene öncesine kadar gitmektedir. Mebus Hamid Bey ve Binbaşı Kasım Bey’in ihbarları bu şekildedir. Bu ihbarlarda bölgedeki gelişmelerden, Kürtçülük faaliyetlerinden bahsedilmekte ve daha çok Azadi olarak bilinen Kürt İstiklal ve İstihlas Cemiyeti ile adı geçen kişiler hakkında bilgiler verilmektedir. M. Şerif Fırat’ın Hormek aşireti tarafından verildiğini söylediği ihbarda bu niteliktedir. Çapakçur Başmuallimi Mehmed Zeki Bey’in verdiği ihbarların ilki ise isyandan altı ay öncesine dayanmaktadır. Bunların yanında isyandan birkaç ay önce ihbarda bulunduğunu iddia eden kişiler de vardır. Doğrudan hükümete yapılan ihbarların yanında, ihbarların bölgede iletildiği şahıs, Genç Valisi İsmail Hakkı Bey’dir. 2.3.1. Hormek Aşiretinin İsyan Hakkındaki İhbarı 1921 yılından beri hazırlık aşamasında olan irtica hareketinin 1924 yılına gelindiğinde şiddetlendiğini, fakat isyan bölgesindeki idare memurlarının Cibranlı Halid’in adamları tarafından aldatılması sonucunda durumun üst makamlara yazılmadığını söyleyen M. Şerif Fırat, ayrıca “Bu irtica hareketini ilk önce gizli bir mektupla Gazi Mustafa Kemal’e arz eden Varto’daki Hormek aşiretinin aydınları olmuştu. …Bu haberden sonra büyük kurtarıcı 1924 Ekim ayında Pasin depreminden ötürü Erzurum’a gelmişti. Erzurum yurtseverlerinden ve idare makamından edindiği tahkikatta ve Cibranlı Halid’in bizzat gösterdiği muhalefetten, yakında isyanın başlayacağını anlamış ve Ankara’ya dönerken Yusuf Ziya, Cibranlı Halit ve arkadaşlarının yakalanma emrini buyurmuştu.” demektedir.500 Fırat’ın iddiasına göre Hormek aşiretinin isyan hakkında vermiş olduğu bir diğer ihbar, Şeyh Said’in 4 Ocak 1925 tarihinde yapılan toplantı akabinde Hormek aşireti reislerine gönderdiği mektup sonrasında olmuştur. Fırat’ın anlatımına göre Kırıkhan’da yapılan toplantıda bulunan aşiret ağaları ve hocalar; Varto ve Hınıs bölgelerinde bulunan Alevi aşiretlerinin bu cihada katılmadıkları takdirde işin güçleşeceğinden bahsetmiş, bunun üzerine Şeyh Said, Varto’daki Hormek aşireti ağalarına bir mektup yazmıştır. Hormekliler bu mektubu aldıktan sonra isyana karşı duracaklarını bildirerek, mektubu Varto Kaymakamı Sırrı Bey’e göndermişlerdir. Böylece isyana karşı hükümet tarafından gereken                                                              500 Fırat, age, s.195. 229 tedbirlerin alınmasını sağlamışlardı. 501 M. Şerif Fırat’ın kitabında geçen ve Hormek aşireti reislerine gönderildiği söylenen mektup şöyledir: Hormek aşireti rüesasından Halil, Veli ve Haydar Ağalara Esselamün-aleyküm, rahmetullahi ve berakatihi, lehülhamd, velminne, hidayet-i rabbani ile din-i mübin-i Ahmadiyi kafir olan Mustafa Kemal’in yed-i zulmünden tahlis etmek gazası niyetiyle Şuşar’a hareket edildi. Bu gaza ve cihadın mezhep ve tarikat tefrik edilmeden Lailahaillallah Muhammeden resulallah diyen bütün İslam müvehhitleri üzerine farz olduğundan minnelkadım memleketimizde büyük bir gayret ve şecaat sahibi olan Müslüman aşiretinizin de şeriat-ı garra-yı Ahmedi’yeye ve bu cihad-ı ekbere itba, edeceğinize itimadım berkemaldir. Ya eyyühelensar, dinimizi ve namusumuzu bu mülhitlerin elinden kurtaralım, size istediğiniz yerleri verelim. Bu dinsiz hükümet bizi kendisi gibi dinsiz yapacaktır. Bunlarla cihat farzdır. Yacuhidu yukatilu fisebilillah 4 Kanunusani 1341 (4 Ocak 1925) Elseyit Muhammet Saidi Nakşibendi.502 Fırat, ayrıca 4 Ocak 1925 tarihinde yapılan toplantıda, Şeyh Said’in yazmış olduğu bir fetvadan bahsetmektedir. Bu fetvada yine Fırat’ın kitabında geçtiği şekilde şöyledir: “Kurulduğu günden beri din-i muabin-i Ahmedi’nin temellerini yıkmaya çalışan Türk Cumhuriyeti Reisi Mustafa Kemal’e arkadaşlarının, Kuran’ın ahkâmına ayıkırı hareket ederek, Allah ve Peygamberi inkar ettikleri ve Halifeyi İslamı sürdükleri için gayrı meşru olan bu idarenin yıkılmasının bütün İslamlar üzerinde farz olduğunu, Cumhuriyet’in başında bulunanların ve Cumhuriyet’e tabi olanların mal ve canlarının şeriatı gurrayı Ahmediye’ye göre helal olduğu…..ve saire.”503 İsyanın başlamasında yaklaşık bir ay önce yazılmış olduğu söylenen bu fetva ve mektup, -şayet doğru ise- isyanın hazırlıklarının çok önceleri başladığını göstermektedir. Ancak Şeyh Said’in muhakemesi sırasında, isyandan önce yapılan bazı ihbarlar mahkemede gündeme gelmiş ve Savcı bunları Şeyh Said’e sormuştur. Fırat’ın kitabında geçen ve Hormek aşiretinin yapmış olduğunu söylediği bu ihbar, mektup ve fetva, muhakeme sırasında gündeme gelmemiştir. Ayrıca mahkeme dosyasında bunlarla ilgili bir belge bulunmamaktadır. Fırat’ın Varto Kaymakamı Sırrı Bey’e verildiğini söylediği ve                                                              501 Fırat, age, s.199-200. 502 Fırat, age, s.200. 503 Fırat, age, s.199. 230 Şeyh Said’e ait olan mektubun, kaymakam tarafından, delil olarak İstiklal Mahkemesine gönderilmiş olmaması, bu mektupların gerçekliğine şüphe düşürmektedir. 2.3.2. Çapakçur Başmuallimi Mehmed Zeki’nin İhbarları Muallim Mehmed Zeki Efendi’nin yapmış olduğu ilk ihbar 26 Ekim 1924 tarihinde tutmuş olduğu bir zabıt varakasına dayanmaktadır. İsyandan yaklaşık beş ay önce hazırlanan bu tutanağa göre, Kadımadrak köyünden Hacı Mehmed adında birisi, Çapakçur merkezinde, hükümet maliye dairesinde Cumhuriyet ve Mustafa Kemal Paşa aleyhinde sözler söylemiş ve aynı sözleri daha sonra başka ortamlarda da pervazısca sarf etmiştir. Ayrıca zabıt varakasına göre; Kürtçülük zihniyeti ile hareket eden Hacı Mehmed; Mustafa Kemal’in haccı kaldırdığını ve İslamiyet’e darbe vurduğunu söylemiş, hükümet aleyhinde konuşarak “Hükümet bizden ne kadar uzak durursa başımız gaileden kurtulacak” demiştir. Muallim Mehmed Zeki Efendi bu konuşmalara şahit olan kişilerin de isminin olduğu bir zabıt varakası tutmuştur. Bu zabıt varakasında beş kişinin ismi yazmasına rağmen sadece eski Genç Mebusu Hamdi Bey bu belgeyi imzalamıştır. Tutulmuş olan bu zabıt varakası 3 Kasım 1924’te eski Genç Mebusu Hamdi Bey’in yazdığı ihbar ile birlikte Dahiliye Vekâleti’ne sunulmuştur. Zabıt varakası şöyledir: Zabıtvarakası Kadımadrak karyeli Hacı Mehmed’in Çapakçur merkezinde hükümette maliye dairesinde Hükümet-i Cumhuriye aleyhinde ve bilhassa Gazi Mustafa Kemal Paşa hazretleri hakkında ber-vech-i zir lisandırazlıkta bulunmuştur. Şöyleki: Ferâiz-i ilahiyeden birisi olan “Hac” ki bi’l-umum Müslümanların gitmesi ve hatta bizim gibi zenginlerin tekar ziyareti lazım iken “Kemal’in” bırakmadığı açık bir lisan ile fikri gıcıklamak, Kürtçülük zihniyetiyle “Kemal’in” İslamiyete bir darbe vurduğunu söylemiş olup sâmiûn ve hâzirun ise birer suretle mukabele de bulunmuşlardır. Ezcümle Mal Muavini Sıdkı Efendi hac feraiz-i ilahiyeden olduğu gibi insanların kendi yanlarında hac sevabına nail olacak hasenat ve hayırlar mevcuttur. Şayet bu fikir-i hacdan bahsediliyorsa! Mesela Hacımadrak üzerine bir köprü yapılsın gibi. İşte, maruz muhavere esnasında Çevlikli tüccar esnafından Mahmud Çavuş, Tapu memuru Abdulhalim, Merkez tahsildarı Halid, Mal Müdürü refiki Bedri Beyler mevcut idiler. Aynı günde kendi hanesine avdetle akşamla yatsı arasında yine Çapakçur’daki söylemiş olduğu ve Hükümet-i Cumhuriye aleyhindeki hezeyanları bilâ-perva Genç Mebus- 231 ı sabıkı Hamdi Bey, Çanlı Şeyh Said Efendi, karye-i mezkure ahalisinden Ahmed Şemdin, Ahmed Haço ve saireler huzurunda malumat furuşlukta bulunmuş evvelki sözlerini teyit ve tekrar etmiştir. Vicdanımızın sada-yı zindegisi işbu malumatı zabt ve kayt eylemeye sevk eylemiş, mesele-i maruzada Mebus-ı sabık Hamdi Bey de mevcut bulunmakla tasdik buyurmayı fariza-i zimmet addeylemiştir. Elyevm yine üçüncü sabah muhaveresinde hükümetin hiç bize lazım olmadığını, hükümet bizden ne kadar uzak olursa başımız gâileden kurtulacağını da yine Çanlı Şeyh Said, mezkur karyeli Jandarma Seyfi, Mebus-ı sabık Hamdi Bey mevcut idiler. Merkumun hulasa-i fikri her-bar hükümet-i hâzıramız aleyhinde bulunduğunu mübeyyin işbu zabıt varakası bi’t-tanzim imza kılındı. 26 Teşrinievvel 340 (26 Ekim 1924) Çapakçur Merkez Başmuallimi Mehmed İşbu zabıt varakası münderecatının cereyan-ı hale muvafık ve hakikate mukarin bulunduğu tasdik olunur Çanlı Şeyh Said (imza etmemiştir), Karye-i mezkureli Ahmed Haco (imza etmemiştir), Karye-i mezkureli Ahmed Şemdin (bu dahi imza etmemiştir.), Karye-i mezkureli Jandarma Seyfi (imza etmemiştir.), Kadımadrak karyesinden Genç Mebus-ı sabıkı Hamdi (imza)504 Bu ihbar üzerine Dahiliye Vekâleti’nin emriyle Çapakçur Kaymakamı Hüseyin Hilmi Bey tarafından bir tahkikat yapılmıştır. Yapılan tahkikatta Hacı Mehmed, hükümet aleyhinde bulunduğuna dair iddiaları kabul etmemiş ve Muallim Mehmed Zeki Efendi’nin göstermiş olduğu şahitler de Hacı Mehmed’in lehine ifade vermiştir. Bunun üzerine Kaymakam, asılsız ihbarda bulunduğu gerekçesiyle Muallim Mehmed Zeki aleyhinde bir fezleke hazırlamıştır. Bu arada Çapakçur Kaymakamlığının bildirmesi üzerine Genç Valisi tarafından alınan bir kararla 6 Ocak tarihinde Muallim Mehmed Zeki görevden alındı. Görevden alınma sebepleri göreve devamsızlık, ücretsiz dağıtması gereken kitapları fahiş fiyatlara satmak ve okul namına gönderilen paraları zimmetine geçirmek fiilleri zikredilmektedir. Genç Valisi bir yazısında bu görevden almanın Hacı Mehmed olayı ile ilgisi olmadığını söylemektedir.                                                              504 İM/T12/69-12/160/6 232 Mehmed Zeki görevden alınınca aynı gün eski Mebus Hamdi Bey’in teşvikiyle Mustafa Kemal Paşa’ya ve Dâhiliye Vekâletine telgraf çekmiştir. “Kürtçülük propagandası ve esrarı” başlığı altında çektiği telgrafta, ailesi ve kendisinin hayatının tehlikede olduğunu ve Hacı Mehmed’in propagandada bulunarak suikastler tertip etmekte olduğunu bildirmiştir.505 Muallim’in çekmiş olduğu telgraf şöyledir: Ankara Türkiye Cumhuriyeti Reisi Tahlis-iVatan Gazi Mustafa Kemal Paşa hazretlerine. Sureti Dahiliye Vekâlet-i Celilesine. Kürdçülük propagandası ve esrarı hakkında hükümet-i mahalliyece ifademin ahzına irade buyurulmuştur. Bu muhitte bilhassa Genç vilayeti dâhilinde hissiyat ve hayatı memuriyetim ve efrad-ı ailemin hayatı hemen tehlikeye maruzdur. İfade vermekten tevahhuş ve hazer eylerim. Kadımadraklı Hacı Mehmed serbesttir. Propagandası, tehdidi, hükümet-i hazıra aleyhindeki mefsedet, melanetler tertibi ve şahsi suikast ihzaratındadırlar. Bu hususlarda evvela hayatımızın her suretle taht-i tehdide aldırılmasına muntazar halet-i nez’de olanlara merhamet talep, hükümet-i milliyenin adaletine dehalet ederim. Ta’cil buyurulsun efendim.5 Kanunusani 341 (5 Ocak 1925) Çapakçur Merkez Başmuallimi Mehmed Zeki Dündaralp506 Bu telgraf üzerine Dâhiliye Vekâleti, Genç Vilayetine yazdığı yazı ile konu hakkında izahat istemiştir. Bunun üzerine Vali, Jandarma Kumandanı ile birlikte tekrardan Muallim’in ifadesini almış ve tahkikat yapmıştır. Vali, Dahiliye Vekâleti’ne cevaben yazdığı 13 Ocak tarihli yazı da Muallim Mehmed Zeki Bey ile eski Mebus Hamdi Beylerin, başka kişilerle olan şahsi husumetlerine siyasi bir şekil vererek asılsız ihbarlarda bulunduklarını ve bu kişilerin Bitlis Divan-ı Harbine sevk edilmelerini belirtmiştir. Genç Valisinin cevabi yazısı şöyledir: “Muallim’in alınan ifadesinde hezeyanlarından hiç birisini ispat edememiş ve hiçbir delil ve emare gösterememiş ve güya hayatı tehlikede bulunduğundan Ankara’da                                                              505 Telgrafın Hamdi Bey’in teşviki ile çekildiğini Vali İsmail Hakkı Bey bir yazısında söylüyor. Ayrıca Muallim Mehmed Zeki Bey’in çekmiş olduğu üç telgraf vardır; ikisi 5 Ocak, diğeri 13 Ocak tarihlidir. Bu telgraf, 5 Ocak ve 15 numaralı olan telgraftır. Bu telgraf bazı belgelerde 6 Ocak tarihli olarak geçiyor. 5 Ocak tarihli diğer telgraf ise bir belgede 15 Ocak tarihi ile geçmektedir. 13 Ocak tarihli telgraf ise 49 numaralıdır. Yapılan bir yazışmada Muallim Mehmed Zeki adına Çapakçur’dan 15, Merkez vilayetten ise 49 numaralı iki telgraf çekildiği, Muallim adına başka çekilen bir telgraf olmadığı yazmaktadır. 95 numaralı telgraf Ali Onbaşı tarafından çekilmiştir. Bununla birlikte bu üç telgraftan sadece 5 Ocak tarihli bir telgraf 7 Ocak tarihinde Dahiliye Vekili Cemil Efendi’ye verilmiştir. Diğer ikisinin geldiğine dair herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. 506 İM/T12/12/69-12/158/8 233 ifade verebileceğini söylemiştir. Kadımakraklı cahil Hacı Mehmed ise böyle birşeyden katiyen malumatı olmadığını ifade ve haricen yapılan tahkikat da onu teyit etmektedir. Mebus-ı sabık hakkında mükerreren arz edildiği vechle mumaileyh Hamdi ve Muallim Mehmed Efendilerin husumet-i şahsiyelerine siyasi bir şekil vererek hükümet-i Cumhuriyemiz aleyhinde bulunmalarına ve Kürt hükümeti tesis etmelerine dair bu muhitte asıl ve esastan âri meseleler ihdas suretiyle halktan, mebuslardan bazılarını lekelemek, hükümet nazarından düşürmek ve mutazarrır etmek istedikleri anlaşılmaktadır. Bunların bu gibi su-i hal ve iftiraları muhitin efkar-ı ammesine pek su-i tesir icra ve asayiş-i umumiyeyi ihlal etmekte olduğundan bu gibi iftira ve cereyanlara nihayet verilmek ve yekdiğeri haklarında burada siyasi malumatlarını ve iddialarını ispat etmek üzere her ikisinin Bitlis Divan-ı Harbine izamlarına müsaade buyurulması selamet-i vatan namına maruzdur” Valinin, Dahiliye Vekâleti’ne bu telgrafı çektiği aynı gün 13 Ocak’ta Muallim de bir telgraf çekerek susması ve ifadesini değiştirmesi için Genç valisi tarafından kendisine işkence, tehdit ve baskı yapılmaya başlandığını, memuriyetine son verildiğini bildirmiş ayrıca ifadesinin Ankara’da alınmasını istemiştir. Muallim çekmiş olduğu bu telgraf şöyledir: Ankara Türkiye Cumhuriyeti Reisi Tahlis-i Vatan Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine. Cereyan ve mesail-i mühime-i Kürdiyeyi himaye tarikiyle bilhassa Hacı Mehmed’i ihbar eylediğime rağmen sükût ve tebdil-i ifade eylemekliğim için Genç valisi İsmail Hakkı Bey tarafından işkence, tehdit ve tazyika başlanıldım. İstirahatlerinin temini için memuriyetlerime hâtime çektiler. Değil memuriyetim zat-ı halaskârileri gibi dühat ve mukaddes Cumhuriyetimiz uğruna canım ve efrad-ı ailemi fedaya müheyyayım. İfademin Hükümet-i Cumhuriyenin makarrı olan Ankara vilayeti merkezinde ahzına irade buyurulmasını sabırsızlıkla beklerim efendim.13 Ocak 341 (1925) Çapakçur Merkez Başmuallimi Mehmed Zeki Dündaralp507 Mehmet Zeki Efendi bu telgraftan iki gün sonra 15 Ocak’ta Mustafa Kemal Paşa’ya bir telgraf daha çekmiştir. Bu telgrafında vaziyetin günden güne vahim bir hal aldığından, Hacı Musa Bey’in tesiriyle Bitlis eşrafından Hacı Necmeddin’in torunu olan ve bir Kürt casusu olan Sıddık’ın Çapakçur Başmuallimliğine kendi yerine tayin edildiğinden                                                              507 İM/T12/12/69-12/158/8 234 bahsetmiştir. Ayrıca hem Çapakçur’da bulunan Kürt cemiyetinin varlığından hem Vali’nin bu işlere sessiz kaldığından hem de memleketin başına gelebilecek muhtemel bir ihtilalden bahsetmiştir. Muallim Mehmed Zeki Bey’in son telgrafı şöyledir: Ankara’da Türkiye Cumhuriyeti Reisi Tahlis-i Vatan Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine Meşhur Hacı Musa Bey Genç vilayetine kadar gelmemiş ise de tesir-i nüfuzu ve hafiyeliği ile Bitlis eşrafından Hacı Necmeddin hafidi Sıddık gelerek Çapakçur Başmuallimliğine muallimlik şeraitini hâiz olmadığı halde bilâ-imtihan Kürdçülük kuvveti tesiriyle tayin edilmiş ve ettirilmiştir. Bu tesir ve tehdit ahengine Çapakçur kaymakamı da serfüru eylemiştir. Vali Bey’den sorulsun ki hüviyetini tedkik eylemediği efendi kıyafetindeki bir Kürd casusunu hangi kuvvetin tahtında muallimliğe tayin etmiştir? Vilayetten ve Çapakçur merkezlerinden bu kabil memur kıyafetli Kürd, yerli ve hariçten eşhas-ı muzırra da gelmektedir. Acaba Çapakçur’da böyle bir kuvvetli cemiyetin mevcut olduğu hissedilmedi mi? Edilmiş ise ne için Hükümet-i Cumhuriye-i mukaddese haberdar edilmiyor. Mir-i mumaileyh muhit alevlensin, esrar-ı hükümet keşf edilsin, eşhas-ı muzırra dağılsın, tahassun eylesin ve memleket bir ihtilal içinde mi kalsın istiyorlar? Acizlerini tazyikve ifademin ne için bu muhitte verilmesini Ankara’ya ifadeye gelmekliğimi takip ve tehire uğratıyor. Çapakçur’da vücuduyla kaim müsbetmurad ne suretle tekzip edilecektir? İrade buyurunuz. Vaziyet günden güne kesb-i vehamet ediyor. Fazlasını hükümet-i mahalliye tedkik ve tahkik buyursun. Bendeniz başka esrar ve ifadeyi huzurunuzda vermeyi sabırsızlıklarla bekliyorum. Telgraf parası vermeye istikraza takatim yok. Şifrem yok. Fazlaca tazyik ve tehir edilirsem, çekeceğim böyle açık telgraflarla esrar-ı mühimme efvah-ı nasta şüyu’ bulacaktır. 15 Kanunusani 341 (15 Ocak 1925) Çapakçur Başmuallim-i sabıkı Mehmed Zeki Dündaralp508 Vali’nin yazmış olduğu 13 Ocak tarihli şifre üzerine Dahiliye Vekâleti’nden bir cevapname yazılarak İdare-i Vilayat Kanunu’nun 19. maddesi gereğince Muallim hakkında tahkikatın savcılığa teslim edilmesi emir buyuruluyor. Bunun üzerine Vali, olayı Çapakçur Savcılığına sevk ediyor. Hilaf-ı hakikat ihbarda bulunmak suçlamasıyla, Muallim mahkemeye celp ediyor. Bundan korkan Muallim, Lice’de bulunan eniştesinin yanına firar                                                              508 İM/T12/12/69-12/158/10 235 ediyor. 2 Şubat’ta Muallim’in gıyabında mahkeme yapılıyor. 5 Şubat’ta üç ay mahkûmiyetine karar veriliyor. Bu olaydan bir hafta sonra Piran’da isyan başlıyor ve Lice’de bulunan Muallim isyancılar tarafından evinde şehit ediliyor. Bir yazışmada Vali, Muallimin öldürülmesinin isyan ile ilgisi olmadığını, Mehmet Zeki’nin, Liceli Galip Ağa’nın evinden geceleyin çıkarken Galip Ağa zannedilerek öldürüldüğünü söylemiştir. Genç Valisi İsmail Hakkı Bey’in, Muallim ile ilgili daha farklı iddiaları da olmuş ve bunları Dahiliye Vekâleti’ne bildirmiştir. İsmail Hakkı Bey, Muallim’in Elaziz vilayeti’nin Percenek köyü Muallimi iken kötü hal ve idaresi dolayısıyla azledilmiş ve askere sevk edilmek üzere asker alım şubesine teslim edilmiş iken, o vakit Çapakçur Mal Müdürlüğü’nde bulunan Abdülgani Efendi’nin yanına firar ettiğini ve eniştesi vasıtasıyla, kendisi henüz vali değil iken, 19 Haziran 1924’de Çapakçur Mektebi Başmuallimi tayin edildiğini söylemiştir. Muallim Mehmed Zeki Olayı başka belgelerde daha farklı olarak karşımıza çıkmaktadır. Muallim Mehmed Zeki’nin eniştesi Lice Ziraat Bankası Memuru olan Abdülgani, 11 Nisan’da 5. Kolorduya yazdığı yazıya göre; Muallim Mehmed, Şeyh Said hakkında bir şey yazmaya cesaret edememiş ancak Şeyh Said’in casuslarından olan Hacı Mehmed hakkında yazı yazmıştır. Yapılan tahkikatlarda ise Kürt casuslarının vermiş olduğu ifadelerle Muallim azledilmiş ve yerine meşhur Bitlisli Hacı Musa Bey’in yeğeni, Kürt casusu Sıdkı Efendi, muallim olarak tayin edilmiştir. Bunun üzerine hayatının tehlikede olduğunu anlayan Muallim, Lice’ye eniştesi Abdülgani Bey’in yanına gelmiş ve oradan Diyarbekir’e bir rapor yazmıştır. İsyanın başlamasından sonra Hacı Mehmed, Şeyh Said ile birlikte Diyarbekir cephesinde bulunduğu sırada Lice’nin Kaya Mahallesi’nden para karşılığında temin edilen bazı kişiler 10 Mart günü saat on bir sıralarında Muallim’in olduğu evi basarak kapının önünde şehit etmişlerdir. Muallim, evin önünde yaklaşık bir saat yağmur altında kalmıştır. Muallim’in şehadetinden sonra Hacı Mehmed, Muallim’in Kadımadrak’taki evini ve hayvanlarını yağma ettirmiştir.509 Muallim Mehmed Zeki Olayı, Şeyh Said’in yargılanmasından önce 20 Mayıs 1925 tarihinde İzmir’de yayınlanan Türkili gazetesinde “Çapakçur Telgrafhanesinde Boğulan Esrar” başlığıyla haber olmuştu. Haberde şöyle deniliyordu: “Bir muallim, isyanı vukuundan üç ay evvel haber verdiği için bir yalanla mahkûm edilmişti. İsyanın zuhurundan sonra ise Şeyh Said’in emriyle şehit edildi.” Haberde, Çapakur’da tutulan                                                              509 İM/T12/12/69-12/158/6-7 236 zabıtname ile Muallim Mehmed Zeki Efendi’nin Gazi Paşa’ya çektiği üç telgraf da yayınlanmış ve bu telgrafların Gazi Paşa’ya ulaşıp ulaşmadığını sorguladıktan sonra şu not düşülmüştü: “Şubatın on üçüncü günü hayatının tehlikede olduğunu anlayarak Lice’ye giden genç Muallim, bir taraftan Çapakçur mahkemesince müfterilikle mahkûm edilirken üç gün sonra Şeyh Said başta hainler isyan bayrağını kaldırıyorlar. Âsiler Lice’ye gelince genç Muallim’in kale içindeki evine gidiyorlar. Kendisini aşağı indirip kapısının önünde öldürüyorlar. Günlerce sokakta kalan cesedini de köpeklere yedirmek suretiyle dinsizliklerini bir kere daha gösteriyorlar”510 Şeyh Said davası başladıktan sonra, Muallim’in yapmış olduğu ihbarları ciddiye almadıkları gerekçesiyle Çapakçur Kaymakamı Hüseyin Hilmi Bey ve Genç Valisi İsmail Hakkı Bey bu davaya dâhil edilmişlerdir. Ayrıca Muallim’i 3 ay hapse mahkûm eden Genç hâkimi Ali Rıza Efendi de aynı davada yargılanmıştır. Şunu da ifade etmek gerekir ki Muallim Mehmed Zeki Efendi’nin ihbarlarında bölgedeki Kürtçülük faaliyetlerinden bahsediliyor olmasına rağmen Şeyh Said hakkında ve onun isyan ile ilgili yaptığı ifade edilen hazırlıklardan bahsedilmemektedir. 2.3.3. Genç Eski Mebusu Hamdi Bey’in İhbarları Eski Genç Mebusu Hamdi Bey’in isyanla ilgili olarak yapmış olduğu ihbarlar, önemli bir yer teşkil etmektedir. Şeyh Said’in yargılanması sırasında şahit olarak da mahkemede bilgisine başvurulmuş olan Hamdi Bey’in, mahkeme dosyasında öncelikli olarak 1923 yılı içerisinde Mustafa Kemal Paşa’ya göndermiş olduğu dört adet telgraf bulunmaktadır. Bu telgrafları 1923 yılında olan seçimler dolayısıyla kendisine verilen şifre ile göndermiştir. Hamdi Bey bu telgraflarda, bölgede Kürdistan zihniyeti üzerine propagandalar yapılarak halkın efkârının ifsad edildiğinden, yine muhalif mebuslardan Yusuf Ziya Bey’in bölgeye gelerek hilafet ve Kürtçülük propagandasında bulunduğundan ve bölgedeki diğer gelişmelerden bahsetmektedir. Telgraflarda şöyledir: 1. Telgraf: Büyük Millet Meclisi Reisi Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine Numara:3Gayet mühim ve müstaceldir                                                              510 Türkili gazetesi, 30 Mayıs 1341, Numara:53, s.3 237 Mütekaddim 9 Mayıs 39 tarih ve bir numaralı şifreye lahikadır. Mutasarrıf’ın idaresizliğine rağmen âmâl-i muzırralarına nâil olacak fikr-i fesadıyla hizmet-i askeriye ile mükellef sevke tabi iken desise ile geri kalan İhtiyat Zabiti muhaliflerden Tayyib Efendi’yle Çanlı Şeyh Mustafa’ya rey kazandırmak için Tayyib’in pederi Genç Vergi Başkâtibi İsmail ve bacanağı Müddei-i Umumi Abdülmecid Efendiler grubumuz namzetlerine rey verdirmemeye çalışmakta ve muzır propagandalarla ortaya Kürdistan zihniyetini sokarak halkın efkârını ifsad etmekte olduklarından mumaileyhimin İstiklal Mahkemesine sevkleri esbabının istikmal buyurulması selamet-i vatan namına maruzdur. 11 Mayıs 339 (1923) 2. Telgraf: Büyük Millet Meclisi Reisi Baş Kumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine Numara:4 Müstaceldir Livamız namzetlerinden Bitlis Mebusu muhaliflerden Yusuf Ziya Efendi İstanbul’dan doğruca bu havalice nafizü’l-kelam bulunan Genç Melekankaryeli Şeyh Abdullah Efendi’nin nezdine gelerek hilafet meselesini ve Kürtçülük zihniyetini ilka ile muzır propagandalar yaparak halkın efkârını ifsat ve ihlal etmekte ve dolayısıyla teşkilâtımıza engel olup intihabata fesat karıştırmış ve mamafih bu telkinat üzerine Şeyh Abdullah dahi Erzurum’da bulunan Miralay Kürt Halid Bey’in nezdine gitmiş olduğu gibi bu efkâr-ı muzırralarını suret-i hafiyede bizzat ve bilvasıta her tarafa intişar ettirmekte ve her ne hikmete mebni ise Mutasarrıf-ı liva işbu mühim hususlarda lakayt bulunmakta ve binaenaleyh esasen bu babda Trabzon’da, Erzurum’da, Diyarbekir’de Dersim’de, Elaziz’de, Genç’te ve mahall-i sairede son derece hafi teşkilâtlar mevcut olup peyderpey öteye beriye sirayet ve teşa’ub etmekte olduğu mahsus idüğünden icabının ifa buyurulması selamet-i vatan namına maruzdur.9 Haziran 39 (1923) 3. Telgraf: Büyük Millet Meclisi Reisi Baş Kumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine Numara:5Mühim ve Müstaceldir Mütekaddim 9 Haziran 339 tarih ve 4 numaralı şifreye lahikadır. Erzurum’da bulunan aşiret reisi Vartolu Halid Bey, Erzurum Mebusu Süleyman Necati Bey ve hempâlarıyla bi’l-ittifak istiklâliyet efkâr-ı muzırrasına rağmen İngiltere’nin âmâl-i fâsidesine hizmetle Van hududunda isyan eden Kürd Simiko nam şerir ile Bitlis, Muş, Genç ve 238 mahall-i saire rüesa ve meşayihiyle dahi muhabere-i hafiye-i fesadiyede bulunmakta olduğuna bu kere muttali bulunduğum maruzdur.17 Haziran 39 (1923) 4. Telgraf: Büyük Millet Meclisi Reisi Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine Numara:8Mühim ve Müstaceldir İngiltere’nin ıtmâ ve ilkaâtıyla Zaho’da müteşekkil Kürt cemiyetince mutasavver bulunan Kürdistan namıyla muhtariyet ilanı âmâl-i muzırrasına rağmen vilayet-i şarkiyedeki ekrad ve aşâir-i rüesa ve meşayihle muhabere ve ittihad etmekte ve binaenaleyh bu babda ötede beride gizlice dolaşmakta bulunan Bedirhaniler ve sair eşhası leime cahil ahaliyi tesmim ve idlal ile tedabir-i hainanede bulunmakta oldukları mahsus idüğünden icabının ifası selamet-i vatan namına maruzdur.13 Eylül 39511 Hamdi Bey’in Mustafa Kemal Paşa’ya göndermiş olduğu bu telgrafların yanında 1924 yılı içerisinde Dahiliye Vekâleti’ne göndermiş olduğu üç adet rapor bulunmaktadır. Bunlardan 11 Temmuz 1924 tarihli raporunda Çapakçur Kaymakamı Hüseyin Hilmi’nin Kürtçülük zihniyetini taşımakla birlikte, Şeyh Şerif’e hükümetin sırlarını verdiğini, ayrıca yine Oğnut Nahiye Müdürü Tayyib Efendi ve sairenin Şeyh Şerif’le hem fikir olarak Kürdistan’ın muhtariyeti için faaliyet gösterdiklerini ve tedbir alınmasını bildirmiştir. Bu raporlarda bahsedilen Şeyh Şerif ve Tayyib Efendi, İstiklal Mahkemesinde yargılanarak idam edilmiş, Hüseyin Hilmi Bey ise 15 sene kürek cezasına çarptırılmıştır. Rapor şöyledir: Dahiliye Vekâlet-i Celilesine On beş gün mukaddem maa aile müteehhil bulunduğum Çapakçur kazasına avdetle ahval-i hazıra-i umumiye hakkında bu kere de icra eylediğim tahkikat ve tedkikat-ı amîka neticesinde istihsal edebildiğim malumat ve istitlaât-ı çakeranemi ber-vech-i zîr arz ve tezbir eylerim. Şöyle ki; Çapakçur kazası Kaymakamı muhaliflerden Hüseyin Hilmi Bey’in esasen Çerkes bulunmak dolayısıyla idare-i hazıra aleyhinde olup Ekrad ve aşâirin âmâl-i muzırralarına hâdim ve hal-i hazırda cereyan edegelmekte bulunan Kürdçülük zihniyetini taşımakta olduğu gibi akdemce arz eylediğim vechle daima öteyi beriyi dolaşarak hükümet-i                                                             
mukaddese-i hazıramız aleyhinde fena propagandalarla cahil ahalinin efkârını tahriş ve tesmim etmekte bulunan Dikvanlı Şeyh Şerif ile müttehidü’l-efkâr olup hükümetin esrar-ı mühimmesini ve tamimen tebliğ buyurula gelen evâmir ve şifrelerin münderecatını Şeyh-i mumaileyhin vasıtasıyla Ekrad ve aşâire haber vermektedir. Mamafih Çapakçur müteneffizanından olup Genç Vergi Başkâtibi bulunan muhaliflerden İsmail Efendiyle oğlu Oğnut nahiyesi Müdürü Tayyib ve biraderi Çapakçur Nüfus Kâtibi Maruf ve Sandık Emini Züfer Efendilerle Müdür-i mumaileyh Tayyib Efendi’nin kayınpederi olup Varto kazası kaymakamlığında iken Kürdçülük zihniyetini takip ettiğinden dolayı azledilen ve şimdi Çapakçur’un kaza merkezinde ikametle mazuliyet maaşını almakta bulunan Bitlisli Abdülhamid Bey dahi şeyh-i mumaileyh hemfikir bulunmakta ve daire-i hazıra aleyhinde olup evvel ve ahir arz ve izah edegeldiğim vechle rüfekaları gibi vilayât-ı şarkıyede Kürdistan namıyla muhtariyet teşkili âmâl-ı muzırrasıyla çalışmakta olduklarını ve hatta mumaileyhimden Abdülmecid ve damadı Müdür Tayyib Efendilerin tavassutuyla Muşlu Hacı Musa ve Erzurum’da mukim aşiret reisi Miralay Halid Beylerle muhabere-i hafiye-i fesadiyede bulunmakta olduklarını ve maahaza Tayyib Efendi ise Muş ve Erzurum’la hem-hudud ve etraf-ı erbaası aşâirle muhat bulunmak itibarıyla ehemmiyet-i mevkıası derkar bulunan Oğnut nahiyesi Müdüriyetinde müstahdem bulunmasından nâşî tamimen müdüriyet namına da tebliğ oluna gelmekte bulunan hükümetin mahrem esrarını ve evamir-i mühimme münderecatını dahi aşâir rüesasıyla meşayihine söylemekte ve hükümet-i mukaddese-i Cumhuriyemiz aleyhinde her tarafa hafiyen muhabere ve ittihad etmekte ve ber-vech-i maruz Kürdistan namıyla muhtariyet istihsali âmâl-i bâtılanesine rağmen tedabir ve teşebbüsat-ı hainanede bulunmakta olduklarını yerli yerince tamamiyle vâkıf olduğumu ber-tafsil Genç Vali Vekili İsmail Hakkı Bey’e şifahen arz etmiş olduğum gibi işin ehemmiyet-i fevkaladesine ve umuma ait bulunmasına mebni icab ve tedabir-i lazımenin ifa buyurulması zımnında hasbe’l-hamiye selamet-i vatan namına keyfiyetin zat-ı devletlerine de arzına lüzum görmüş ve bu vesile ile revabıt-ı samimanemi teyid ile tazimat ve ihtiramat-ı çakeranemi takdim ve temenni-i muvaffakıyet eylerim.11 Temmuz 340 (1924) Genç Mebus-ı Sabıkı Hamdi512                                                              512 İM/T12/12/69-12/160/4 240 24 Eylül 1924 tarihli olup Hamdi Bey’in müracaatı üzerine Genç Vilayeti vasıtasıyla Dahiliye Vekâletine gönderilen raporda ise, Molla Said-i Kürdi’nin İstanbul’daki Kürt cemiyetinin kararıyla memur olarak şark vilayetlerine gönderildiği ve amacının Kürdistan’da muhtariyet ilan edilerek Irak’a bağlamak olduğu, ayrıca Molla Said-i Kürdi’nin Erzurum’a gelerek Cibranlı Halid Bey’le ve saire başka kişilerle görüştüğü, oradan da Van’a gittiğini bildirilmişti.513 Ayrıca aynı raporda Şeyh Şerif, Muşlu Hacı Musa, Halid Bey, Yusuf Ziya ve Tayyib Bey’in de aynı hususta faaliyet göstererek birbirleriyle muhabere halinde olduğundan bahsedilmektedir. Raporun tamamı şöyledir; Monla Said-i Kürdi nam eşhas İstanbul’da müteşekkil Kürd cemiyetince mukarrer olduğu vechle vilayât-ı şarkiye havalisine memuren i’zam edilerek Kürdistan namıyla muhtariyet teşkil ve ilanıyla Irak’a rabtı âmâl-i bâtılasına rağmen, evvel emirde Erzurum’a gelerek Varto aşiret reisi Miralay Kürd Halid Bey’le ve ahiren Oğnut nahiyesinden geçmekte iken aşiret reisi Binbaşı Baba Bey’le ve saire ile de görüşerek teâti-i efkârla Muş, Van cihetlerine savuşmuş ve bu havali Ekrad ve aşair ve rüesa ve meşayihiyle bi’l-ittihat bir takım fena propagandalarla ve ilkaât-ı menfure ilcasıyla efkar-ı umumiyeyi tahriş ve tesmim etmekte ve dolayısıyla Musul’un Zaho kazasındaki Kürt cemiyeti ile bu babda muhabere ve ittihat etmekte oldukları müstahberdir. Mamafih Palu kazasının Dikvan nahiyesinden ve Kürd cemiyeti azasından bulunan Şeyh Şerif dahi bu âmâl-i muzırrayı takiben her-bar öteyi beriyi dolaşmakta ve Muşlu Hacı Musa Bey’le mumaileyh Halid Bey ve Bitlis Mebus-ı sabıkı Yusuf Ziya ve Çapakçur müteneffizanından olup Muş ve Erzurum’la hem-hudud ve etraf-ı erbaası aşairle muhat bulunmak itibarıyla ehemmiyet-i fevkaladesi derkâr bulunan Oğnut nahiyesi müdürü Tayyib Efendiler dahi bu hususta yekdiğerleriyle muhabere ve ittihad etmekte ve cahil ahaliyi idlal ve iğfal etmekte oldukları mahsus ve müstatli’dir. Binaenaleyh bu gibi eşhas-ı muzırranın böyle sellemehüsselam ötede beride dolaşarak teşebbüsat-ı hainanede bulunmaları ve hususiyle bunlardan bazısının devlet memuriyetinde istihdamları bi’n-netice gayr-ı kabil-i telif                                                              513 Hamdi Bey’in raporunda Molla Said-i Kürdi olarak bahsettiği kişi Şeyh Said değildir. Bu kişi Bediüzzaman Said Nursi olmalıdır. Tartışmalar olsa da belgeler Said Nursi’nin Kürt Teali Cemiyeti üyelerinden olduğunu göstermektedir. Şeyh Said ile Said Nursi’nin karıştırıldığı anlaşılmaktadır. Cumhuriyet gazetesinin 16 Şubat 1925 tarihli nüshasında şöyle yazmaktaydı: “Şubat’ın on üçüncü günü Ergani’nin Piran karyesindeki jandarma müfrezesiyle o civara gelen Şeyh Said Beidüzzaman ve avanesi arasında bir müsademe olmuş….” 23 Şubat 1341 tarihli İstiklal gazetesinde ise şöyle yazmakta idi: “Şeyh Said, Bediüzzaman değildir. Bazı gazeteler Şeyh Said’in Bediüzzamnü’l-Kürdi olduğunu yazmışlarsa da asinin aslen Palu kasabası ahalisinden olup mülga Daru’l-hikmetü’l-İslamiye azalığında bulunan zat olmadığı anlaşılmıştır” yazmaktadır. Behçet Cemal’in eserinde de Şeyh Said için “Şeyh Said Bediüzzaman” tabiri kullanılmaktadır ki bu karışıklığın sebebinin Cemal’in eserinin bir bölümünü Cumhuriyet gazetesinin haberlerini esas alarak hazırlamış olmasından kaynaklandığı anlaşılmaktadır. 241 hâlâta sebebiyet vereceği ecilden katiyen tecviz buyurulamayacağı müstağni-i arz ve izahtır. Esasen İngiltere’nin siyaset-i melunanesi icabatı olarak Musul vilayetinin, vilayet-i şarkıyenin kilidi olmak itibariyle Van, Hakkari, Erzurum, Muş, Bitlis, Diyarbekir, Siverek, Elaziz, Malatya, Genç vilayetleriyle alakadar addedile gelmekte ve bu vilayetlerin Irak gibi müstakil bir kitle haline vazıyla beraber Irak’a rabtı âmâl-i muzırrasıyla uğraşmakta oldukları derkâr idüğünden işbu ahval-i muzırraya meydan ve imkan kalmamak üzere vilayât-ı şarkıyede idare-i örfiye ilanıyla beraber bu gibi muzır eşhasın serbest bırakılmayarak tecziyeleri ehem ve elzem idüğünden icabat ve tedabir-i serianın ifası hususunun Dahiliye Vekâlet-i Celilesine arz ve iş’ar buyurulması sâika-i hamiyetle selamet-i vatan namına maruzdur efendim. 24 Eylül 340 (1924) Çapakçur Kadımadrak karyesinde mukim Genç Mebus-ı Sabıkı Hamdi514 Hamdi Bey’in yukarıdaki 24 Eylül 1924 tarihli raporunda belirttiği, memurlardan ve ahaliden bazılarının Said-i Kürdi ile teşrik-i mesai ederek bir Kürt hükümeti teşkil etme hususu Bitlis Divan-ı Harbine bildirilmiş ve bunun üzerine Çapakçur Savcısı vasıtasıyla Hamdi Bey’in ifadesi alınmıştır. Dahiliye Vekâleti bu tahkikatın neticesini Ocak 1925 içerisinde hem Dokuzuncu hem de Yedinci Kolorduya sormuştur. Yedinci Kolordu Komutanı Mürsel Paşa yazdığı cevapta Hamdi Bey’in ihbarlarının söylentiye dayandığı ve ihbarlarının kaynağını gösteremediği belirtilmiştir. Hamdi Bey’in Dahiliye Vekâleti’ne göndermiş olduğu üçünü rapor, 3 Kasım 1924 tarihlidir. Bu raporda devlet erkânının vilayet dâhilinde, Kürtçülük cereyanlarına ve hükümet aleyhtarlığına karşı lakayt bulunduğundan, bilhassa bu cereyanların faal unsurlarından olan Oğnut Müdürü Tayyib Efendi’nin, yapılmış olan ihbarlara ve müracaatlara rağmen, daha güçlü olduğu Fahran nahiyesine tayin edildiğinden ve camilerde Cumhuriyet Hükümetine dua edilmediğinden ve hükümet aleyhinde kötü söz söyleyen Kadımadraklı Hacı Mehmed hakkında hiçbir işlem yapılmadığından bahsetmiştir. Ayrıca -Bir önceki bölümde tam metni verilen- Muallim Mehmed Zeki Bey tarafından tutulmuş olan 26 Ekim 1924 tarihli zabıt varakası da bu raporun eki olarak Dahiliye Vekâletine sunulmuştur. Raporun tamamı şöyledir:                                                              514 İM/T12/12/69-12/160/5 242 Dahiliye Vekâlet-i Celilesine Maruzat-ı Mühimme-i Bendeganemdir Merbutan takdim kılınan 26 Teşrinievvel 340 tarihli zabıt varakası münderecatından da keyfiyet müsteban buyurulacağı vechle, bu havalide de hükümet-i mukaddese-i Cumhuriyemiz aleyhindeki Kürdçülük zihniyeti tamamiyle yerleşmiş ve efkâr-ı umumiye zehirlenmiş iken taşradaki evliya-yı umur efendilerimiz maalesef halen işe ehemmiyet vermemekte ve hatta birtakımları gerek menafi’-i hasiselerine, gerekse hanedan taraftaranından olup muhalif bulunmalarına rağmen bu gibi ahval-i muhimmeyi tekzibe bile cüret etmektedirler. Ez-an cümle geçenlerde makam-ı âlilerine telgrafiyen vuku bulan müracaat-ı çakeranem üzerine şeref-vârid olan irade-i name-i telgrafileri mucibince ahval-i umumiye hakkındaki istitlaâtımın vilayet şifresiyle arzı zımnında Genç Vali vekili İsmail Hakkı Bey’e mütekaddim maruzatımın münderecatını ve esrar-ı mühimme-i hükümeti tamamiyle alakadarana ifşa ile âmâl-i hainanelerine iştirak etmekte bulunduğu cereyani-i muamele ile müberhendir. Şöyleki: Evvel, ahir arz ve izah eylediğim vechleKürd cemiyeti azasından ve âmâl-i muzırra ashaplarından bulunan Çapakçur Ekradından İhtiyat Zabiti Tayyib Efendi Genç’e mülhak Oğnut Nahiyesi Müdüriyetinde iken mumaileyhin Kürdçülük zihniyetiyle idare-i hazıra aleyhinde olup Halid ve Hacı Musa Beyler ve saire ile muhabere-i hafiyesi ve Ekradı iğfal ve idlal etmekte olduğu hakkında Vali Vekili’ne mükerreren vuku bulan ihbaratıma ve iş’arat-ı resmiyeye ehemmiyet vermeyerek âmâl-i menafi-i cuyanesi hasebiyle bu kere de mumaileyhi bi’l-iltizam memleketi bulunan Çapakçur kazasının Fahran Nahiyesi Müdüriyetine tahvil ettirilmesine mebni memleketi bulunmak itibarıyla müteneffiz bulunduğu hane-i mezkurede bir takım ilkaât-ı menfure ilcasıyla Kürdçülük teşkilât ve zihniyetini tevsi etmekte ve cahil ahalinin efkârını zehirlemektedir. Mamafih herbar Hükümet-i Cumhuriyemiz aleyhinde sâî olan eşhas-ı leimeden olduğu merbut zabıt varakası münderecatıyla da müeyyed ve müsbet bulunan Çapakçur’un Kadımadarak karyesi ahalisinden Maksud oğlu Hacı Mehmed nam eşhas melun eşkıya yatağı ve hâmisi olduğu gibi sırf menafi’-i şahsiyeleri uğrunda devre çıkmış olan Genç Vali Vekili’ni Jandarma Tabur Kumandanı Beyler karye-i mezkurede bir saat mesafede kaza merkezinde bulundukları bir sırada beş gece evvelisi merkum Hacı Mehmed’in tahrikiyle bir seneden beri ötede beride dolaşmakta ve icra-yı şekavet edegelmekte 243 bulunan Çevlikli Yado nam şaki çetesiyle beraber nısfü’l-leylde mukim bulunduğum mezkûr Kadımadrak karyesine müsellehan baskın yaparak ve birçok mermi atarak karye halkını ve âcizlerini tehdit ile alâmelainnas suret-i cebriyede karye-i mezkureli Hacı Ali’nin dükkânındaki eşyasını nehb ve garetle merkumu fena derecede darp ve işkence etmiş olduklarını, merkumun Vali Bey’e vuku bulan şikâyeti üzerine eşkıya yatağı bulunan yalnız hain-i merkum Hacı Mehmed yalnız merkez kazaya celp ile kendisinden bir miktar para alarak bırakmış oldukları tevatüre nefvah-ı nasta söylenmektedir. Fi’l-hakika merkumun cihet-i adliyeye teslim edilmeyerek hod-serâne bırakılmış olması da haber-i mezkûru teyid etmektedir. Binaenaleyh Vali Vekili Bey’in Laz bulunması dolayısıyla muhaliflerden olduğu cihetle bu gibi ahval-i müessifeye asla ehemmiyet vermemekte ve aksi takdirinde tekzip bile etmekte olduğu şâyân-ı hayret ve teessüftür. Bununla beraber ahval-ı hazıra hakkında selamet-i vatan uğrunda gayet mühim ve mahrem olan maruzatımı dahi alakadar olan eşhasa söylemesi üzerine birçok tehdidata maruz bırakılmaktayım. Bendeniz Türk millet-i necibesinden bulunmaklığım hasebiyle her an milliyet ve vatanımız uğrunda fedakârlık etmiş ve bu misillü tehdidat-ı hainaneye asla ehemmiyet vermemekte bulunmuş ve fakat birtakım takdiratsız, vicdansız evliya-yı umur efendilere karşı takbihat ve tehalüke maruz bırakılmaklığıma karşı vicdanen muazzeb bulunmakta isem de her ne olursa olsun bu mesleğimde sebat edeceğimi, vatan hainleriyle herbar pençeleşeceğimi ve hükümet-i hazıra-i mukaddesemize karşı olan merbutiyet ve sadakatimi muhafaza yolunda hayatımı bile fedaya âmâde bulunduğumu bu kere de teyit ve temin eylerim. Maahaza bu havalide hükümet merakizinden maada camileri bulunan kurâda cuma hutbelerinde Cumhuriyet’e asla dua okunmamakta olduğu ve ezcümle meskûn bulunduğum mezkûr Kadımadrak karyesinde de cami olup cuma günlerinde hatip tarafından katiyen dua edilmeyerek meskûtün-anh bırakılmakta olduğu meşhud iken evliya-yı umur efendilerimiz tarafından buna da ehemmiyet verilmemektedir. Bu ahval-i müessife sıdk-ı maruzatıma delil-i vâzıh bulunmuş ve bi’n-netice telafisi gayr-ı kabil vekayiin ve tuğyan-ı umuminin zuhuruna ve tedabir-i hainanelerinin ikaına meydan ve imkân bırakacağı müstağni-i arz ve izah idüğünden icab-ı seriinin ve tedabir-i mânianın ifa buyurulmasını selamet-i vatan namına tekrar arz ve temenni-i muvaffakıyet ile tazimat ve ihtiramat-ı mahsusamı takdim eylerim efendim. 3 Teşrinisani 340 (3 Kasım 1924) Çapakçur Kadımadrak karyesinde mukim Genç Mebus-ı Sabıkı Hamdi 244 Haşiye: Merbut Zabıt varakasında münderiç olduğu vechle Çapakçur’un Hükümet dairesinde Maliye odasında Reis-i Cumhur Münci-i vatan Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleriyle hükümet-i hazıra aleyhinde lisandarlıkta ve tefevvühat-ı hainanede bulunan şahıs ise maru’l-arz eşkıya çetesine yataklık ederek vaka-i mezkureye muharrik ve müşevvik bulunduğundan dolayı Vali Vekili Bey tarafından merkez kazaya celp ile her ne hikmete mebni ise cihet-i adliyeye teslim edilmeksizin hod-serane salıverilmiş ve hatta evrakı bile ait bulunduğu mahkemeye verilmemiş olan mütecasir Kadımadrak karyeli Hacı Mehmed nam şahıstır. Va esâfa zehi ibret Hamdi515 Hamdi Bey’in yapmış olduğu bu ihbarlar üzerine, bölgeden Hamdi Bey aleyhine şikâyet telgrafları gönderilmeye başlanmıştı. 5 Ocak 1925 tarihinde Belediye Reisi, Müftü ve eşraftan bazı kişilerin, Çapakçur’dan Dâhiliye Vekâleti’ne çektikleri telgrafta Hamdi Bey’in yapmış olduğu ihbarların asılsız olduğu, bölge halkının onu milletvekili seçmediğinden dolayı bu tür yalan ihbarlarda bulunduğunu söyleyerek memleketlerinin bu kötü ahlaklı kişiden kurtarılmasını istemişlerdi. Telgraf metni şöyledir: “Mebus-ı sabık Hamdi Efendi kendisini mebus intihap etmediğimizden münfail kazada mevcut camilerde Cumhuriyet namına hutbe okunmadığından, ahalimizden bazılarının Monla Said-i Kürdi âmâline hizmeten Kürdistan teşkili mesaisinde olduklarından bahisle isnadatta bulunuyor. Bu yalanları müteessiren haber aldık. Bütün huttabımız hararetle Cumhuriyet namına hutbe okumakta, hiçbir ferdimiz başka emel taşımamaktadır. Hamdi Efendi’nin yalanı irtikâbı dört maksada mebnidir. Kendisini intihap etmeyen halkımızdan ve namzedliğini vermeyen Halk Fırkası’ndan aralarında münaferet ve ikilik sokmak suretiyle intikam almak suretiyle hükümete tecellük eylemek müstakbel intihabat için tehditlerle bir zemin-i muvaffakiyyet hazırlamaktır. Hükümet-i cumhuriyenin bi-riya hadimleri biz vilayet ve kaza hükümetlerinden sorarak su-i ahlakla müştehir ve bir rüyayı arz için Abdülhamid’in kahve ocağına kadar başvurup mükâfat-ı sadakat dileyen bu hainden, yabancısı olduğu memleketimizin halas buyurulmasını irca ederiz.”516                                                              515 İM/T12/12/69-12/60/9-10 516 İM/T12/12/69-12/160/15-16-17-18 245 Bununla birlikte Hamdi Bey de 6 Ocak’ta, Mustafa Kemal Paşa’ya çektiği telgrafla; Genç Valisi İsmail Hakkı Bey’in hainleri kendi aleyhine tahrik ettiğini, hayatının tehlikede olduğunu söylemiş ve gereğinin yapılmasını istemiştir. Karşılıklı yapılan bu şikâyetler üzerine Dâhiliye Vekâleti Genç Vilayetine yazı yazarak olayın araştırılmasını istedi. Vali’nin Dahiliye Vekâleti’ne cevaben gönderdiği 11 Ocak’taki yazısıyla bölge halkının Cumhuriyet hükümetine bağlı olduğu, Hamdi Bey’in mebus seçilemediği için bölge halkından ve bazı memurlardan öç almak için bu tür isnatlarda bulunduğu belirtilmişti. Genç Halk Fırkası Reisi Mehmed Rıza Bey ve diğer azalar da Hamdi Bey’in bu ihbarları karşısında Dahiliye Vekâleti’ne şikayette bulunmuşlardır. 12 Ocak 1925 tarihli telgraf şöyledir: “Vilayetimiz bidayet-i teşekkülü olan 98 tarihinden bu ana kadar ahali-i vilayet, hükümetin emirleri dairesinde hareket, itaat ve merbutiyetleri sayesinde teveccüh kazanmış ez-cümle ilan-ı meşturiyeti müteakip birçok vilayet halkı fırkacılık ve itaatsizlikleri yüzünden idam, nefy, hapis cezalarına maruz kaldıkları halde yine bu vilayet halkı mümtaz olarak çıkmış ve Gazi Paşa hazretleri kongrenin bidayet-i teşekkülünde Erzurum’da verdiği emir ve talimat üzerine İstanbul hükümetiyle kat-ı alaka eyleyerek bilistinad 335 senesinde Müdafaa-i Hukuk Cemiyetini teşekkül ettirilmiş ve verilen emirlerin infazında çalışılmış ve binaberîn Cumhuriyet Fırkası’ndan mebusluğa namzet gösterilenlere müttefikan intihab gibi temin-i muvaffakiyet gösterilmiş hulasa asayiş ve itaat hususunda vilayetimizden vilayetlere numune-i imtisal olduğu bididar bulunmuştur. Hakikat böyle iken geçen seneden beri vilayetimiz halkından olmayan hiç bir suretle vilayetimizle alakası bulunmayan ve memuriyet-i esbakı mahkeme zabıt kâtibi olan mebus-ı sabık Hamdi Efendi bir zamanları Kürtçülük meselesini şimdide güya hutbelerde Cumhuriyet namına dua edilmediğini ve idare-i cumhuriye aleyhine Vilayet halkı bir propagandada bulunduklarından bahisle daire-i merkeziyeyi işgal etmekte olduğunu kemal-i teessürle işittik. Sırf yalandan ibaret olan şu işarat mucib-i meyusiyetimiz olmuştur. Esasen tercüme-i halinin bozuk, müfsitlikle meşhur olan Hamdi Efendi devr-i istibdadda dahi Sultan Hamid zamanında yine birtakım yalanlara kendisi kahve ocağına kadar sevk ve safsata ve hezeyandan ibaret olan ifadesini nazar-ı teemmül etmeyerek avdet ettirilmişti. Cumhuriyet idaresinden bütün manasıyla razı ve hiçbir muhalif yoktur. Olmuş olsa Hamdi Efendi’den ziyade vazife bizimdir. Cemiyetimiz muhaliflerin esamisini arz-ı malumat ederdi. Lütfen Hamdi Efendi’nin işaratları güzel tedkik ve tahkik edilsin, doğru olursa 246 bütün vilayet ahalisi iştirak ettirilmek suretiyle en ağır ceza tatbik edilsin. Aksi takdirde vilayetimize isnat ettiği şu lekelerden dolayı hükümetçe hakkında müfteri cezası verilsin. Ve vilayetimizce alakası olmayan mumaileyhin şu iftiralarına nihayet verilmek suretiyle memleketten kaldırılmasını adalet-i hazıradan kemal-i tazarru ile istirham eyleriz”517 Hükümetin bölgedeki gelişmeler hakkında daha önce de başka mevzularda da Hamdi Bey’den faydalandığı anlaşılmaktadır. Dahiliye Vekâleti, Musul meselesi ile Nasturi teşkilâtı hakkında bilgi toplamak için Hamdi Bey’i uygun görmüş ve 26 Mayıs 1924 tarihinde Diyarbekir Vilayetine yazdığı yazı ile onun Musul’a giderek oradan malumat göndermesini ve bunun karşılığında Hamdi Bey’e 500 lira ücret de verileceğini bildirmişti. Ancak yapılan yazışmalardan Hamdi Bey’in Musul’a gitmekten imtina ettiği yazılıdır.518 2.3.4. Darahini İnzibat Memuru Fakih Hasan Fehmi’nin İhbarı İsyanı, meydana gelmesinden yaklaşık bir ay önce Genç Valisi’ne ihbar ettiğini söyleyen kişilerden birisi de Şeyh Said’in Darahini inzibat memurluğu görevini yerine getiren Fakih Hasan’dır. Fakih Hasan İstiklal Mahkemesi tarafından yargılanarak idam edilen sanıklar arasındadır. Fakih Hasan’nın Mahkemede verdiği ifadesine göre; isyanın başlamasından bir ay öncesinde Muallim Mehmed Zeki, Rüşdü Bey ve Hamdi Beylerin vermiş olduğu ihbarlardan isyan hazırlığı olduğunu anlamış ve Genç Valisine: “İhbarlar doğrudur. Yazınız işi kapatmayınız” demiş, Vali de onu azarlayarak, “asıl ve esası yoktur” demiştir. Bunun yanında Fakih Hasan, isyanın başlamasından ve Çapakçur’un işgal edilmesinden sonra, ahalinin camide toplandığı bir gün, camide bulunan valiye, daha önce onu ihtar ettiğini hatırlatarak, “bu ahalinin vebali sana aittir” diye söylemiştir. Genç Valisi İsmail Hakkı, mahkemedeki sorgusunda Fakih Hasan’ın isyanla ilgili herhangi bir ihbarda bulunduğunu kabul etmemesine rağmen, camide geçen konuşmayı tasdik eden başkalarının verdiği bazı ifadeler vardır. Camide geçen olaya şahit olanlardan birisi, tüccardan Bitlisli Bahri Efendi’dir. Onun anlatımına göre; cuma namazı için camiye giden Bahri, orada Fakih Hasan’ın ve ondan başka memur reislerinin toplandığını görmüştür. Fakih Hasan, Vali ve Jandarma Kumandanı’na hitaben: “Mustafa Kemal Paşa                                                              517 İM/T12/12/69-12/161/6-7-8-9-10 518 İM/T12/83/805-1/3/1;İM/T12/83/805-1/4/6 247 hazretlerine yazdığım şu telgrafı okuyunuz. Ben ümmiyim. okuryazar değilim. Vali Bey, siz valisiniz; bunda tashih edilecek bir şey var ise tashih ediniz.” demiş, Vali de: “Ben böyle şeylere karışmam diğer efendilere veriniz” demiştir. Bunun üzerine Fakih Hasan, Vali’ye hitaben: “Bundan iki ay evvel şifahi olarak bu harekât-ı isyaniyenin zuhur edeceğini hususi bir surette size söyledim. Siz vaktiyle bunun çaresine bakmadınız. Bu masum ahaliye yazık değil midir? Seni hükümet buraya vali göndermişti” demiş, Vali de: “Sizin de elinizde kalsam hayatım gitmiştir. Türk idaresi altında kalsam yine hayatım gitmiştir. Çünkü bu mesele hakkındaki ihbarları tekzip ettim. Artık benim için yaşamak kalmamıştır.” diyerek cevap vermiştir.519 2.3.5. Çapakçur Halk Fırkası Reisi Rüştü Bey’in İhbarı Çapakçur Halk Fırkası Reisi olan Rüştü Bey, Şeyh Said ile birlikte yargılandıktan sonra beraat eden şahıslardandır. Rüştü Bey, isyanın başlamasından yaklaşık dört ay önce 23 Eylül 1924 tarihinde Ankara Halk Fırkası Başkanlığına çekmiş olduğu telgrafla bölgedeki gelişmeler hakkında bilgi vermiştir. Rüştü Bey’in ifadesinde anlattığına göre; Muşlu Hacı Musa Bey, Çapakçur Müddei-i Umumisi Şemseddin Bey’in kardeşi olan Mustafa Bey’i propaganda için Çapakçur’a gönderiyor. Çapakçur’da kardeşi ile görüşen Mustafa Bey ardından Simsor’a geçiyor. Orada Hasan oğlu Ali ve Ahmed oğlu Arif adında iki kişiye: “Siz de Kürtsünüz, hükümet-i cumhuriye kâfir olmuş. Müstakil bir Kürt hükümeti teşekkül edecektir. Siz de bunu biliniz.” demiştir. Ardından bu iki kişi bu durumu Rüştü Bey’e ihbar ediyor. O da 23 Eylül 1924 tarihinde olayı Halk Fırkası başkanlığına iletiyor. Bunun üzerine Dâhiliye Vekâleti, Genç Valisi’nin tahkikat yapmasını istiyor. Vali de olayı Çapakçur Kaymakamı Hüseyin Hilmi’ye havale ediyor; Hilmi Bey, konu ile ilgili tahkikat yaparak dosyayı Vali’ye gönderiyor. Bu kez Vali, şahitleri tekrar dinlemek üzere celp ediyor. Rüşdü Bey sorgusunda bu bölümü şöyle anlatmıştır: “İfademi aldılar. Şahitlerin de ifadelerini aldılar, Vilayete gönderdiler. Vali bunları tevkifhanede bıraktı. ‘Siz yalan söylüyorsunuz. Kürdistan’da böyle bir şey yoktur’ dedi. Dâhiliye Vekâletine de böylece yazdı. Sonra kasabaya geldi. Bana ‘Ne cesaretle bu telgrafı veriyorsun’ dedi. ‘Bir daha böyle bir şey yazarsan gözlerini patlatırım’ dedi.” Bu olaydan sonra Vali, Bakanlığa işin asıl ve esası yoktur diye yazı yazmıştır.                                                              519 İM/T12/12/69-12/159/4-11 248 Rüştü Bey’in Halk Fırkası’na göndermiş olduğu telgraf şöyledir; Telgraf Ankara Halk Fırkası Riyaset-i Aliyyesine Bura Müddei-i umumisi Muşlu Şemseddin Bey’in biraderi Mustafa, Muş’tan buraya gelmiş ve kardeşi mumaileyh ile görüştükten sonra tekrar Muş’a avdet etmek üzere Simsor karyesine uğramış ve Simiko ile Seyyid Taha ve Hacı Musa Bey ve Şeyh Mahmud Süleymani ve şehzadeler yekdiğeri ile ittihad etmiş, zalim olan hükümet-i hazırayı tarumar etmekle Kürt Hükümetinin vücuda getirilmesi esbabını ihzar eylemiş olduğu malumatını biraderi mumaileyh Şemseddin Bey’e getirdiğini ve bu muhabereyi temin vazifesiyle mükellef bulunduğunu ve biraderinin ifadesine nazaran bu havali ahalisi de muhalif olduğunu bildiği hasebiyle bunu söylemekte bir beis görmediğini ifade etmiştir. Şemseddin Bey’in de eşhas-ı merkume ile müttehid bulunmakta olduğu ve ahalinin de fikrini zehirlemeye başlamakta bulunduğunu bila-mezuniyet yaylaları dolaşmış olmasıyla sabittir. Ahali nazarında bir tesir yapmak üzere vazifesine nihayet vermesiyle beraber hakkında takibat-ı kanuniyenin icrası selamet-i millet icabından olduğunu arz eylerim. 23 Eylül 340 (1924) Çapakçur Halk Fırkası Reisi Rüşdü Böyle bir telgrafla bölgedeki gelişmeleri Halk Fırkası Başkanlığı’na bildiren Rüştü Bey’in isyana iştirak suçuyla yargılanmasının sebebi, isyancılar arasında bazı cephelerde bulunduğuna dair raporların olmasıdır. Rüştü Bey isyancıların arasında bulunmuştur, ancak bunu çekmiş olduğu bu telgrafın isyancılar tarafından haber alınarak hain ilan edilmesi üzerine ailesini koruma amaçlı yaptığını söylemiştir. Bunun yanında Rüştü Bey’in Çan şeyhlerinin teslim olmasında da etkili olduğu raporlarda kayıtlıdır. 2.3.6. Binbaşı Kasım Bey’in İhbarları Binbaşı Kasım Bey, Abdurrahmanpaşa Köprüsü üzerinde Şeyh Said’i tutarak hükümete teslim etmiş ve isyanın bastırılmasında önemli bir rol almıştı. Kasım Bey, mahkemedeki sorgusunda isyanı çeşitli vesilelerle hükümete bildirdiğini ve isyancılar arasında olduğu vakitlerde de hükümet lehine faaliyetlerde bulunduğunu söylemiştir. 1335 (1919) yılından itibaren hükümetin maksatları doğrultusunda çalıştığını ifade eden Kasım Bey, İstiklal Mahkemesine verdiği müdafaanamesinde henüz daha isyan başlamadan 249 hükümet namına yaptığı çalışmaları ve daha sonra Şeyh Said isyanı hakkında yapmış olduğu ihbarları şu şekilde anlatmıştır: “…Hükümet-i Milliye’nin henüz teşekkülü ve kahr-ı a’dâile meşgul bulunduğu bir sırada Erzurum, Harput ve Diyarbekir yollarını kat’ ve bend eden şaki-i meşhur Hallo’nun tenkili için gelen Şark Cephesi Kumandanları avdetinden sonra kendisine teminat vererek hükümetle bi’l-muhabere dehalet ve istîmanını temin eyledim. Muş Mutasarrıflığının 25 Ağustos 336 ve 478 numaralı telgrafıyla 4 Eylül 336 ve 534 numaralı tahrirî emirleridir. Cephelere gönderilmek üzere küçük kazamızdan madenî olarak kırk üç bin altı yüz doksan kuruşu iâneten derç ve cem ederek bizzat Muş Mutasarrıfı Fehmi Bey’e teslim eyledim. 337’de Hacı Musa Bey ve Muşluların müttefikan Muş mustasarrıfı Mehmed Ali ve Şube Reisi İsmail Beyleri teb’idlerinde Varto’dan Erzurum’a geçmekteler iken, ben de hanemde alıkoyarak bir hafta sonra Şark Cephesi Kumandanlığına uzun bir telgrafla tafsilat arz ederek makamlarına iadelerini istirham ve temin eyledim, vicdanlarına eminim. 337’de Licelilerin otuz kadar esterlerini yükleriyle beraber gasp eden eşkıyadan Mehmed Bey ve rüfekasının takibine gelen müfrezelere yardım ederek meydana çıkarmış ve kısm-ı azamını istirdad eylemiştim. Diğer kısmını da merkumûnun istîmanlarıyla takipten aflarını cepheden istirham ve temin eylediğim zaman ashabına iade ettirmiştim. 339’da Bitlis Mebus-ı sabıkı Yusuf Ziya’nın Kürdlükle alakasını Varto’ya geldiğinde anladığım gün de derhal süvari fırkasına -ol vakit Üçüncü Alay Kumandanı idim.- şifre ile arz eyledim ve aldığım emir üzerine zabıt varakası tanzim ve takdim ile merkumu muhakemelere sürükledim. Neticesi meydandadır. Şerif Paşa’nın Kürdlerle alakadar olmayıp Kürdlerin Türkiye camiasından ayrılmayacağı hakkında telgraflarla muhite ve halka numune-i mümessili oldum, bu yüzden bazılarının nefretini kazandım. Lord Gürzon’un Lozan’da Kürd mebusları müntehap olmayıp Gazi Paşa tarafından tayin edildiği mealinde zehirli sözlerine karşı ilk tekzib ve tel’in telgrafını Muş Mebusu İlyas Sami Bey vasıtasıyla yazdım. Meclis’te okunup hüsn-i tesir yaptığı cevabını aldım. Bu telgraf ve Yusuf Ziya’nın meselesi; Kürd rüesasının bir kısmı aleyhimde tezyifler, tahkirler yapmaya ve hatta suikast teşebbüsünde bulunmalarını da istintaç eylemiş iken, asla meyyalat etmemiş ve sadakatimde sabit-kadem ve musırr kalmıştım. Hasenanlı Halid Bey’in takibi esnasında da Gazi Paşa hazretlerine, Başvekâlete, Dâhiliye Vekâletine ve Muş Mebusu İlyas Sami Bey’e; Muş Valisi Sırrı Bey’den, Bulanık’ta Kazım Paşa’ya telgraf verdim. Kürd cereyanının git gide kuvvetlendiğini, binaenaleyh bir an evvel önünün alınmasını, Muş Mebusları İlyas Sami, Osman Kadri ve Erzurum Mebusu Halet Beylere sıra buldukça 250 müşâfeheten ve Meclis’teler ise mektuplarla arz ederdim. Bilhassa Halk Fırkası Katib-i Umumiliğine -Receb Beyefendi zamanında- uzun bir mektup takdimiyle aşiret hayatına hâtime vermesi ve eşhas-ı mühimme ve müteneffizanının Anadolu içerilerinde iskânları ile aşâirin kısmen olsun Türk ahali ile tebdilleri zamanının hulul eylediğini dermeyan eylemiştim. Geçen sene Gazi Paşa Hazretleri’nin Erzurum’u seyahat ve teşriflerinde Muş Vilayeti heyet-i istikbaliyesinden olarak gitmiştim, ayrıca hususi bir ziyaretle şerefyâb oldum. Ve Kürdlük, iftirak fikrinin avamda hemen yüzde seksen nisbetinde bulunduğunun ve tedabir-i katiye-i serianın ittihazı pek muktazi bulunduğunu Ali Said Paşa huzuruyla arz eyledim. Cibranlı Halid Bey’in tevkifiyle Bitlis’e izamı, Hasenanlı Halid Bey’in takibini müteakib, Şeyh Said’in din irşadatında bulunarak; Hınıs’ın Şuşar nahiyesinden Oğnut, oradan Çapakçur’a ve Darahini’ye ve ilerisine geçtiğini işittim. Muahharan Piran Vakası ve Darahini işgalini işittik. Muhitime su-i tesir yapmamak için elimden dilimden geleni diriğ etmedim. 23 Şubat 341 tarihiyle İlyas Sami Bey’den aldığım telgrafa cevaben 25 Şubat 341 tarihiyle Dâhiliye Vekâletine ve İlyas Sami Bey’e 21 Kânunuevvel 341 telgrafıyla vaziyetimi bildirmiş olduğumdan sadakatimde sabit-kadem kalacağımı yazdım. Genç’in Oğnut nahiyesinden iki yüze karib Kürd kuvvetleri mıntıkamıza girdiler. Merkez kazaya gelmeleri mukarrer iken abluka vaziyetinde tekrar ricatlerini temin eylediğimi telgrafla yine İlyas Sami Bey’e yazdım. Meclis’te okunarak 3 Mayıs 341 tarihiyle 21/75 numara ile Büyük Millet Meclisi Riyaset-i Celilesinin takdirnamesini cevaben aldım. Son dakikalara kadar ruhumla merbutu bulunduğum hükümetten ayrılmayacağımı birçok muhabere ve mükâlemede anlamış olan âsiler, Genç’in Oğnut, Meneşküt ve Muş’un Ziyaret nahiyesiyle Akça’nın bir kısım halkı içtima ederek aşiretimin bir takım cahil hoca ve şeyhlerinin inzımam-ı muavenetiyle aşiret halkını iğfal ederek mıntıkaya girdiler ve bendenize teslim olmamı haber gönderdiler ‘Son nefsim hükümetle beraberdir’ cevabını alınca leylen merkez kazaya hücum tasavvurunda bulunduklarını haber aldım. Makine başında Muş Valisi’ne ahvali arz ettim ve kazadaki ester-suvarın yüzde sekseni Kürd olduğundan, emin olamadığımı, behemehâl bir bölük askerin sürat-i izamı şiddetle lazım geldiğini söyledim; muvaffak olamadım. Hınıs’ta askeri kaymakamı Osman Bey’den yüz nefer istedim. Kolordu’ya yazıp emrini alacağını söyledi, bir daha bulamadım. Akşamleyin Jandarma Kumandanı -ol vakit- Mülazım-ı evvel Abdülbaki Efendi ile görüşerek âsilerin tehacümü takdirinde müdafaa mümkün olamayınca birlikte çıkmak mı yahut esir olmak mı lazım geleceğini müdavele-i fikir etmek lüzumunu konuştuk. Kaymakam Vekili’yle görüşüp halledeceğini söyledi ve aynı gece de âsiler sabaha yakın hücum ettiler. Yirmi dakika 251 kadar müdafaa edildi. Kasabayı işgal ettiler, bizim kapıya doğru geldiler. Daha evvel kapıya gelmiş bulunan birkaç akrabam Zazaların kapıya taarruzunu men ettiler. İşgalden üç dört saat sonraya kadar kapıyı açmadım, muahharan Şeyh Abdullah birkaç hoca ile ilhah ederek açtırdılar ve birçok münakaşa ve mükâleme cereyan etti. Fakat netice itibarıyla ellerinde esir bulunuyordum. Teslim olmasa idim, Girnoslu Hacı Selim ve kardeşleriyle; etbaı hayatıma kast edeceklerini yemin etmişlerdi. Onlar merkez kazada bulundukları kaç gün nereye gitsem akrabamdan iki üç silahlı beraberimde gelir idi. Bu halleri mevcud hükümet memurları görüyor ve pekâlâ biliyorlardı. Bugün ne derece vicdana mâlik olduklarını kestiremem. Şu emr-i vaki içinde bulununca artık bunların elden geldiği mertebe sezdirmeyerek harekâtını ta’kim etmek ve gelecek kuva-yı askeriyenin yolları üzerine düşürmeyerek, harekât-ı askeriyeyi suhuletle temin eylemek maksadını düşündüm. İşgallerinin ferdasında Hınıs’a hareket edeceklerdi. Hınıs’ta zayıf bir kuvvet var idi. Âsiler, Varto’ya altı yedi yüz kişi ile girdiler, Hınıs’a gidinceye kadar bini tecavüz ederdi. Binaenaleyh Hınıs’ta bilâ-tevakkuf işgallerini muhakkak gördüm. Ve türlü bahaneler serdiyle tehir ettim. Bugün yarın ile sallayarak 12. Fırka’nın vüruduna kadar iki hafta geçtiği halde Hınıs’a hareketlerini ta’kim ettim. İki üç gün Hınıs’a hareketleri teahhur edince ‘o halde Muş’a hareket edelim’ dediler. ‘Arkadan Hınıs kuvvetinin Varto’ya gelmesi pek melhuzdur’ dedim. Bu suretle her iki veçheden hareketlerini durdurdum. Kısm-ı azam efradı hastalanarak hanelerine gönderildi. Varto’yu işgalleriyle beraber telgraf hattının tamiri ve hükümetle muhabere yapılması lüzumunu söyledim ve hattı tamir ettirdim. Birkaç saat Hınıs Kaymakamı mani oldu, sonra Erzurum’u bulduk; Başmüdür’e Ankara yolunu vermeyi istirham ettim, ‘Kırıktır’ dediler, 9. Kolordu’yu istedim, ‘Kırık’ cevabını aldım; O halde Erzurum Mevki Müstahkemi Kumandanı Hasan Paşa ile Vali Bey’i makine başına istedim, ondan da cevap yok. İki gün uğraştım, çare-sâz olamadım. Muhabere imkânını bulsa idim, ‘hiç olmazsa Erzurum’a bir adam isterler ben gider o suretle yakamı kurtarırım’ fikrinde idim, muvaffak olamadım. Fırkanın Varto’ya taarruz ve işgali gününde ailemi ayrıca çıkardılar. Hayvanım olmadığı halde başkasından bir hayvan alarak beni de beraber götürdüler. Meneşküt nahiyesine, Zazaların içine gittik. Muş ovasında tertibat alırlardı, Oğnut cihetini mühim göstererek tertibatı dağıttırdım. Oğnut cihetini tahkim edince Muş ovasına kuvvetin gönderilmesini ileriye sürerek bozardım. Bulunduğum müddetçe müsademeye meydan vermedim. Muş Ovası’nda bir defa cüz’i askerin ilerlemesiyle hemen bilâ-tevakkuf geriye çekilmelerini rey verdim. Varto’dan mufarakatimizde Şeyh Abdullah’a teslimiyet ve istîmanın yegâne çare olduğunu söylerdim, 252 kendisi de kâni olmuştu. Fakat ‘Zazalar ancak beş yüz asker vardır. Onları da vaktinde esir ederiz’ diyorlar ve Şeyh’i tehir ediyorlardı. Şeyh Said geldiğinde tedbir değişti. Muş Ovası’ndan Murad Köprüsü’ne geçerek Nuh Bey’e iltihak ederek, Muş ve Bitlis’in sükûtunu temin eylemek ve olamazsa İran’a geçerek dertlerine çare aramak fikirleri meydana çıktı ve Muş Ovası’na kadar gidildi. Orada artık bütün mevcudiyetimle bu hareketin imkânsızlığından tafsilat verdim. Köprüden geçmenin gayr-ı mümkün olduğunu ikna edince, geçitten geçmeyi söylediler. Geceleyin geçide gitmeyeceğimi musırran beyan ettim. Tekrar avdetle Girvas karyesine gidildi. Ertesi günü Girvas’tan Varto cihetine dağdan geçildi. En suhuletle geçmek yollarını gösterdiklerinde türlü tas’ibât göstererek …..”520 Ayrıca 9. Kolordu Komutanı Asım Bey’in 3. Ordu Müfettişliğine yazdığı yazıda da Mütareke senelerinde Yusuf Ziya’nın “Kürdistan İstihlası Cemiyeti”nin propagandasını yaparken Binbaşı Kasım tarafından hükümete ihbar edilmiş olduğu, ancak Hınıs Hâkimi ve Müstantiki tarafından iltimas edilerek beraat kararı verildiği yazmaktadır.521 2.3.7. Genç Vilayetine Verilen Diğer İhbarlar Yukarıda bahsedilenlerin yanında, bazı nahiye müdürleri ile jandarma subaylarının, İsyan’ın başlamasından önce Genç Valisi İsmail Hakkı Bey’e ihbarda bulunduklarına dair iddialar vardır. Genç Valisi, muhakemesi esnasında, bu iddiaları reddetmiş, kendisine herhangi bir rapor veya malumat verilmediğini ileri sürmüştür. Vali yalnızca Hınıslı Kerem’in takibi esnasında, Kerem’in köylerde bazı propagandalarda bulunduğunu haber aldığını söylemiştir. Genç Valisi’ne isyandan önce bilgi verildiğini Mahkeme’ye ihbar eden Lice Banka Memuru Abdülgani ve Bitlisli tüccardan Bahri Efendi’dir. Abdülgani, 6 Mayıs 1925 tarihinde Şark İstiklal Mahkemesine Mehmed Zeki’nin ihbarları ve Vali’nin bu konudaki kayıtsızlığı hakkında bir telgraf göndermiş, bunun üzerine Mahkeme bu telgrafla alakalı Abdülgani’nin ifadesinin alınmasını istemişti. Bunun üzerine hem Abdülgani’nin hem de Bahri Çavuş’un ifadesi alınmıştır. İfadelerinde isyandan önce kimlerin Vali’ye ihbarlarda bulunduğunu söylemişlerdir. Bunların verdiği bilgilere göre; Oğnut Jandarma Kumandanlığında görevli Mehmet Çavuş bir mesele için Garzan karyesine gitmiş ve Sadin                                                              520 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.323-324. 521 İM/T12/86/808/13/4 253 Ağa’yı tutuklamak istemiş. Sadin Ağa silahına davranarak “Siz burada ne geziyorsunuz. Hükümetinizin bir hafta ömrü kalmıştır.” demiştir. Mehmet Çavuş bu olayı bir rapor haline getirerek Vali’ye sunmasına rağmen, Vali kabul etmeyerek bu gibi yolsuz ihbarlarda bulunmamasını ihtar etmiş ve bu olaydan bir hafta sonra isyan patlamıştır. Bahri Çavuş’un söylediğine göre, Mehmet Çavuş bu olayı kendisine anlatmış ve raporun da üzerinde olduğunu söylemiştir. Ayrıca Vali’nin, Oğnut Nahiye Müdürü Tevfik Efendi tarafından yazılan raporları Kalem’de saklayarak neticelendirmediği iddia edilmektedir. Bir diğer ihbar, Piçar Nahiyesi Müdürü Mustafa Bey’in, Karakol Kumandanı Süleyman Çavuşu Vali İsmail Bey’in yanına göndererek durumdan haberdar etmesi ve bazı tedbirlerin alınmasını istemesidir. Yine Bahri Çavuş’un anlatımına göre: Süleyman Çavuş isyandan yirmi gün evvel isyan hazırlıkları olduğunu Vali’ye bildirmiş, Vali de ona: “Çapakçur Başmuallimi’nin akıbetini gördünüz, azledildi, ispat edebilirseniz meydana ona göre çıkın.” diye cevap vermiştir. Bahri Çavuş bunları, esir olduğu bir zaman Süleyman Çavuş’un kendisinden duyduğunu söylemiştir. Bir diğer ihbar, Takım kumandanı Fehmi Efendi’nin ihbarıdır. Şeyh Said Meneşküt’te dolaştığı zaman Merkez Takım Kumandanı Fehmi Efendi de yirmi otuz kadar askerle Hınıslı Kerem’in takibinde bulunmaktaydı. Fehmi Efendi köylerde gezerken Şeyh Said’in de oralarda isyan hazırlığı yaptığını gördüğünü Vali’ye söylemiş, ancak Vali bunları üst makamlara bildirmemiştir. Banka memuru Abdülgani’nin verdiği ifadeye göre, isyandan yirmi gün önce bazı eşkıyaların vilayet merkezine gelerek Takım Kumandanı Mülazım Abdülgani Efendinin hanesini ablukaya alıp ateş açmaları mevzusuna da Vali, lakayt kalarak olayı layıkıyla araştırmamıştır. İfadesinde Genç Valisi İsmail Hakkı’nın da isyanla alakalı olduğunu söyleyen Abdülgani, valinin Trabzonlu olup Ali Şükrü Bey’in ya biraderi ya da yakın bir akrabası olduğunu da iddia etmiştir.522 Vali İsmail Hakkı ile karşı karşıya gelen bir kişi de Genç Savcısı Mehmed Hamdi Bey olmuştur. Mehmed Hamdi Bey, Yusuf Ziya’nın Kürdistan istiklal fikrini ahaliye telkin ettiği haberini aldıktan sonra tahkikat için köylere gitmiş ve dönüşte gördüğü durumu Vali Bey’e haber vermişti. Vali ise “Âsâr-ı fiiliye yok, teşkilâtları olup olmadığı meçhul”                                                              522 İM/T12/12/69-12/159/4-11 254 diyerek cevap vermişti.523 Şunu ifade etmek gerekir ki bu ihbarlara bakıldığı zaman ihbarların kaynağı Abdülgani ile Bahri Efendilerdir ve ifadelerinde başkalarından duyduklarına dayanmaktadırlar. Ancak bu iki kişinin bahsettiği şahıslarla ilgili herhangi bir tahkikat yapıldığına dair bir belge yoktur. Ayrıca bu kadar ihbarlar kendisine söylendiği halde bunlara itibar etmediği ifade edilen İsmail Hakkı Bey muhakeme sonrasında memuriyetten men ve bir sene hapisle kurtulmuştu. Bunun yanı sıra 1927 yılında İsmail Hakkı Bey’in affedilmesi için hükümet tarafından Meclis’e bir teklif sunulmuştu. 1927 yılındaki bu teklif Meclis’te tepki ile karşılanıp kabul edilmemesine rağmen 1929 Haziran ayında çıkarılan başka bir kanun ile İsmail Hakkı Bey affedilmiştir. 2.4. İsyanın Sebep, Amaç ve Niteliği Birçok kişi, isyan hakkında “İrticai hareket”, “Karşı devrimci ihtilal”, “Kürdistan kurmayı hedefleyen millî hareket”, “İslami düzen kurmak ve halifeyi yeniden idarenin başına getirmek için yapılmış olan dini kıyam”, “Menfaatleri tehdit altında olan feodalizmin tepkisi” gibi farklı tanımlamalar yapmakta ve buna paralel olarak Şeyh Said’in şahsı ile ilgili olarak “yobaz bir serüvenci”, “samimi bir Kürt milliyetçisi”, “İslam akaidini ihya etmek için kıyam eden mücahit” tabirleri kullanmaktadırlar. Behçet Cemal, isyanı “Karşı ihtilal hareketi” olarak nitelemektedir.524 Metin Toker ise “Şeyh Said bir Kürt lideri gibi davranmaktan ziyade karşı ihtilalin bir darbecisi gibi hareket ediyordu ve açtığı bayrak hilafet bayrağıydı, şeriat bayrağıydı” demektedir.525 Kemal Karpat ise İsyan’ın maksadının “Bağımsız bir Kürdistan kurmak ve halifeliği yeniden diriltmek” ve aynı zamanda “Doğu bölgesinde köyleri kontrol altında alarak derebeylik sistemini parçalamak istidadını gösteren hükümet otoritesine karşı bir tepki” olduğunu söylemektedir.526 Yaşar Kalafat isyanın amacını belirtirken şunları söylemektedir: “… Şeyh Said de diğer din adamları gibi Cumhuriyet sistemine kuruluşundan beri karşı idiler. Fakat Doğu Anadolu’da müstakil bir Kürdistan kurmak gibi bölücü bir fikirden tamamen münezzehti.                                                              523 İM/T12/12/69-12/153/31 524 Cemal, age, s.7. 525 Toker, age, s.17. 526 Kemal H. Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul Matbaası, İstanbul 1967, s.45. 255 İslami bir müessese olan hilafet makamının yeniden tesisi ve İslam hukukunun devlet idaresinde uygulanması gibi fikirlerden hareket etmekten başka bir şey değildi”527 Mahmut Goloğlu ise, olayı devrimlere karşı bir irtica hareketi olarak görmektedir. Onun deyimiyle bu ayaklanma “Din işlerinin dünya işlerinden ve özellikle politikadan ayrılması amacıyla yapılmış devrimlere karşı ümmetçi anlayışın tam bir gerici tepkisi” idi. Ayrıca Goloğlu, farklı birçok amacı hedef edinmiş grup ve kişilerin isyanda yer almış olmasına rağmen, isyanı asıl yapanların “Devlet düzeninin tek temelinin din ve tek devlet politikasının ümmetçilik olduğuna hiçbir gücün sarsamayacağı şekilde inanmış” olan Nakşibendilerin yaptığını vurgulayarak, isyanın “Temel dayanağı irtica idi” demektedir.528 Ancak Goloğlu’na göre isyan başarı olsaydı, sadece bir irtica hareketi olarak kalmayarak, Türkiye’nin parçalanmasına ve yabancı işgali altına girmesine neden olabilecekti.529 Vedat Şadilli de şunları söylemektedir: “Cumhuriyet’in ilanı ve halifeliğin kaldırılmasından sonra Şeyh Said ayaklanması, bir Kürtçülük hareketi olarak gösterilmek istenmişse de gerçekten bu ayaklanmanın sebepleri çok daha başkadır. Millî Mücadele’ye ‘Millî egemenliğe dayanan kayıtsız şartsız bağımsız bir Türk devleti kurmak’ kararı ile başlayan M. Kemal, Cumhuriyet’in ilanı ve halifeliğin kaldırılmasından sonra, bu tip hareketlerin başlayabileceğini biliyordu.”530 Mete Tuncay, Mahkeme tutanaklarında geçen ve Savcı’nın görüşlerine paralel şekilde düşünerek isyanın “Dinsel bir giysi altında ulusal bir başkaldırı olduğu kanısındayım.” demektedir. 531 Kırçak, İsyan’ın dinsel sloganlarla yürütülmekle birlikte ayrılıkçı bir hareket olduğunu söyler.532 Uğur Mumcu ayaklanmanın İslami düzen istemleriyle başlayıp, sonunda bağımsız Kürt İslam devleti amaçlandığını söylemektedir.533 B. Lewis ise “Kürt ayaklanmasını, Allahsız Cumhuriyet’i devirmeyi ve Halifeyi geri getirmeyi isteyen derviş şeyhler yönetmişti.” diyerek hadiseyi bir Kürt ayaklanması olarak                                                              527 Kalafat, age, s.31. 528 Goloğlu, age, s.142. 529 Goloğlu, age, s.143. 530 Şadilli Vedat, age, s.70. 531 Tuncay, age, s.136. 532 Çağlar Kırçak, Cumhuriyet’ten Günümüze Gericilik, Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayın. Mart 2001, s.23-24 533 Mumcu, age, s.136. 256 nitelemekte aynı zamanda irticai tarafına da değinmektedir.534 Necip Fazıl Kısakürek, Şeyh Said’in sırf kendi başına ve sadece inancı uğrunda hareket ettiğini söylemektedir.535 İsyanın Azadi tarafından tasarlanıp İngilizlerce kışkırtıldığını söyleyen İhsan Ş. Kaymaz da şu önemli tespitlerde bulunmaktadır: “İlk hareketi başlatanların ulusalcı Kürt aydınları olması, teşkbaşına Şeyh Said ayaklanmasına ulusal nitelik kazandırmaya yeterli değildir. Bu, eyleme ulusalcı bir boyut ekler ama kesinlikle eylemin bütününü karakterize etmez. … Şeyh Said ayaklanmasının ulusal nitelikte bir eylem olduğunu ileri sürmek, hiçbir ölçüte göre olanaklı değildir. Azadi’nin varlığı, tek başına, hareketi ulusalcı olarak tanımlamaya yetmez. Bu nedenle, ulusallık savına dayanmaya ve onu savunmaya çalışanlar kendi söylemleri içerisinde çok ciddi mantıksal çelişkilere ve tutarsızlıklara düşmekten kurtulamamaktadırlar. İlişki kalıplarının, dinsel öğretinin parametreleriyle belirlendiği feodal bir toplumda ‘ulusçuluk’ yaftasını yakıştırmaya çalışmak, zorlama bir düşüncedir.”536 İsyanı bir Kürt ulusal hareketi olarak niteleyen ve isyanın dinî yönünü oldukça zayıf görenler de vardır. Örneğin Hasretyan, İsyan’ı o güne kadar görülmemiş yaygınlık ve örgütlülükte bir Kürt ulusal hareketi olarak nitelemekle birlikte, birçok kişi tarafından kabul edilen, İsyan’ın içindeki dinî faktörü oldukça zayıf görmektedir. Hasretyan “Şeriatın geri getirilmesini isteyen mücadele sloganı bağımsız Kürdistan sloganıyla karşılaştırıldığında ikinci derecede rol oynadığını” söylemektedir. Hatta “Çoğu Kürt aşiretinin yüzeysel olarak Müslüman olduğunu”, “Dini fanatizmin Kürtlerin belirgin özelliklerinden olmadığını”, “Kürtlerin padişahla hep mücadele etmiş olduğunu” söylemektedir.537 Başka bir Ermeni yazar Garo Sasuni de aynı şekilde bu hareketin “Tartışma götürmez bir Millî bağımsızlık hareketi” olduğunu söylemesinin yanında “Kürt isyanı dinci ve gerici bir isyan olmadığı gibi, gerici Türk unsurlar ile de hiçbir ilgisi, bağı mevcut değildi” demektedir.538 Ancak mahkeme tutanaklarına ve mektuplara bakıldığında dinî söylem o kadar ağır basmaktadır ki, olaya tamamen milliyetçi bir açıdan yaklaşanların söylemiş oldukları gerçekle bağdaşmamaktadır.                                                              534 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2000, s.266. 535 Necip Fazıl Kısakürek, Son Devrin Din Mazlumları, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul 1993, s.57. 536 Kaymaz, age, s.153-155. 537 M. A. Hasretyan, Kemal M. Ahmad, M. Cıwan, 1925 Kürt Ayaklanması, Jina Nu Yayınevi, Uppsala 1985, s.32. 538 Garo Sasuni, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15.yy’den Günümüze Ermeni ve Kürt İlişkileri, Med Yayınları, İstanbul 1992, S.191. 257 Hasretyan gibi isyanı tamamen Kürt millî hareketi olarak niteleyenler, dini söylemin bilerek tercih edildiğini, hatta harekete dini bir renk vermek ve dindar halkın desteğini kazanmak amacıyla Şeyh Said gibi kişilerin örgüte dahil edildiğini belirtmektedirler.539 Ancak Hasretyan Şeyh Said’in dini söylemlerle hareket etmesini eleştirmektedir. Ona göre, Şeyh Said’in dini kendine perde yapması ve asıl amacı olan Kürdistan kurma düşüncesini gizlemesi bir eksikliktir, çünkü birçok Kürt lideri Şeyh Said’in din davasına önem vermemiştir.540 Bir kısım ise Yusuf Ziya ve Cibranlı Halid gibi isyanın siyasi ayağını oluşturan kişilerin önceden yakalanmasından dolayı siyasi liderlerin ortadan kalktığını ve isyanın dini kişilerce yönetilmek zorunda kalındığından dolayı dini söylemin ağır bastığını söylemektedirler.541 Bruinessen, Şeyh Said’in çok inançlı bir insan olmasının yanında samimi bir milliyetçi olduğunu, isyana katılanların da dinî ve millî bağlılıklarını birbirinden ayırt etmemin mümkün olmadığını söyleyerek, isyanın hem dinî hem de milliyetçi nitelikte olduğunu vurgular. Ancak Şeyh Said’in birincil amacının Kürdistan kurmak ve isyana katılanların asıl motivasyonunun da milliyetçilik olduğunu söylemektedir.542 Bruinessen’in bu fikir ve kanaatleri daha çok, ayaklanmaya aktif olarak katılmış olduklarını söylediği kişilerle yaptığı mülakatlara dayanmaktadır. Bu kişilerin anlattığına göre Şeyh, birincil olarak milliyetçi duygularla harekete geçmiş ve isyanı bir araç olarak kullanmıştır. Ancak Bruinessen bu kişilerin ayaklanmayı efsanevi şekilde anlatmalarının bu kaynaklarla ilgili bir sorun olduğunu da söylemektedir. Yine kendisi bu kaynaklarının, din adamlarına karşı olan görüşlerinin etkisiyle, milliyetçi vurgularda bulunduklarını söyler.543 Ayaklanma “Kürt derebeyliğinin Cumhuriyet hükümetine karşı bir tepkisi” olarak da nitelendirilmektedir.544 Tuncay, resmî görüşün gerisinde nadiren dile getirildiğini söylediği bu görüşe temkinli yaklaştığı anlaşılıyor. Ona göre Cumhuriyet’in anti-feodal niteliği, anti-kapitalist niteliğine benzemektedir.545                                                              539 Olson, age, s.140.; Bruinessen, age, s.414-415.; Cemal, age, s.19-20. 540 Hasretyan, age, s.12-13. 541 Yurtçiçek, “agm” s.8. 542 Bruinessen, age, s.441-443. 543 Bruinessen, age, s.389-390. 544 Hallı, age, s.121-124. 545 Tuncay, age, s.139-141. 258 2.4.1. Mahkeme Heyetinin İsyana Bakışı Şark İstiklal Mahkemesi 16 Nisan 1925’te verdiği ilk idam kararında, isyanın gayesini “Müstakil bir Kürdistan teşkilini temin ve Türkiye Devlet-i Cumhuresi’ni inhilal ve inkısama sevk etmek” olarak açıklamıştı. Bundan sonra verilen kararlarda da hep aynı şekilde isyanın amacı, “Müstakil bir Kürdistan Hükümeti teşkil” etmek olarak geçmektedir. Kararlarda irtica vurgusu yok gibidir. Birkaç yerde, örneğin İbrahim Edhem’in kararında “Fikr-i irticakâranesini neşretmek” cümlesi geçmektedir. Bir yerde de “İrticakar Kürt istiklali” denilmektedir. Daha sonraki kararlarda da sıklıkla şu tabir kullanılmaktadır: “Kürt İstiklalinin temini için zahiren din ve şeriat perdesi altında Hükümet-i Cumhuriye aleyhinde müsellahan kıyam ve isyan.” Mahkeme Savcısı Ahmed Süreyya Bey, Şeyh Said ve 37 sanık hakkında hazırlamış olduğu 70 numaralı iddianamede de İsyan’ın amacını, “Güya dini ve şer’i fakat her halde müstakil bir Kürt hükümeti tesis eylemek.” şeklinde ifade etmiştir. Ahmed Süreyya Bey hatıralarında da İsyan’ın dış görünüşü itibarıyla dinci ve şeriatçı olduğunu ancak asıl hüviyeti, iç bünyesi, ruhu ve tertipçilerinin maksat ve gayesi bakımından ise tastamam bir Kürt milliyetçiliği, Kürt devlet ve hükümetçiliği olmaktan başka bir şey olmadığını vurgulamış, buna delil olarak isyancıların mektuplarında kullanmış oldukları bazı ifadeleri delil olarak göstermiştir.546 Ayrıca Savcıya göre, Şeyh Said’in mahkemede “İnat ve ısrarla inkâr ve saklamaya devam ettiği” iki şeyden birisi isyanın planlı olduğu, diğeri de Kürtlük davası güdüldüğüdür. Ahmed Süreyya, Şeyh Said’in bu konuda gayet ketum olmayı terk etmediğini söylüyor. Ona göre, Şeyh’in amacı, bu iki hususun kesin bir şekilde tespit edilememesi halinde Şeyh Said’in idam cezasında kurtulma ümidi beslemesidir.547 2.4.2. Hükümetin İsyana Bakışı İsyan başladığı zaman Ali Fethi Bey Hükümetinden Dahiliye Vekili Cemil Bey, yaptığı açıklamalarda İsyan’ın bastırılmak üzere olan mahallî bir hareket olduğu söylemiş ve isyanı şekavet (haydutluk, eşkıyalık) hareketi olarak tanımlamıştı. Ali Fethi Bey ise Meclis’te yaptığı ilk açıklamada kendisine ulaştırılan vesika ve raporlara göre İsyan’ı değerlendirmiş; bir vesikaya göre isyanın şeriatın teminini amaçlayan planlı bir isyan olduğunu, diğer rapora göre ise Abdulhamid’in oğullarından birinin saltanatını temin etmek görüntüsü altında Kürtçülük olduğunu söylemiştir.                                                              546 Örgeevren, age, s.40-41. 547 Örgeevren, age, s.20-21. 259 Başvekil Ali Fethi Bey, isyan’ı mahallî ve kısa sürede bastırılacak bir isyan olarak görmüş ve isyan bölgesinde sıkıyönetim kararını isyanın başlamasından ancak on gün sonra alabilmişti. Ancak başta Mustafa Kemal Paşa olmak üzere İsmet Paşa ve Halk Fırkası içerisindeki bir grubun isyana bakışı farklı idi. Mustafa Kemal Paşa; isyanı umumi, mürettep ve irticai olarak görmekte idi. Bu yüzden Halk Fırkası içerisindeki bir grup, isyan karşısında Fethi Bey’in pasif kaldığını söyleyerek onu ciddi eleştirilere tabi tutmuştu. Hükümet değişikliği yaşanıp İsmet Paşa Başvekil olduktan sonra, hem isyanın bastırılacağını hem de memleket genelinde olabilecek hadiselere karşı tedbir alınacağını söyledi. Halk Fırkası vekilleri Takrir-i Sükûn Kanunu görüşmeleri sırasında da İsyan’dan ziyade İstanbul basınına yüklenmişlerdi. Hükümet değişikliğinden sonraki dönemlerde Mustafa Kemal ve İsmet Paşalar isyanı irticai bir hareket olarak tanımlamaya devam etmişlerdir. İsmet İnönü daha sonra kaleme alınan hatıralarında da Şeyh Said İsyanı’nı millî bir hareket olarak kabul etmemek gerektiğini söyledikten sonra, isyanın sebepleri arasında Doğu Anadolu’daki sosyal meseleler üzerinde düşünmek icap ettiğini söylemiştir.548 Bununla birlikte 30 Nisan 1925 tarihinde Erkân-ı Harp Riyaseti’nden (Genel Kurmay Başkanlığı) gönderilen yazıda sınırlı bir sahada ve çeşitli amaçlar doğrultusunda meydana gelen isyanın, özellikle İstanbul basınında umumi bir Kürt kıyamı şeklinde gösterilmesinin içerde ve dışarda bazı kişiler tarafından propaganda zemini haline getirildiği bildirilmiş ve isyanın “iftiraktan (ayrılık) ziyade irticai ve cehalet ve iğfal eseri olduğu” şeklinde yayınların yapılmasının gerekli olduğu bildirilmişti. Bu durum 3 Mayıs tarihli Bakanlar Kurulu’nda da görüşülerek umumi ve mürettep bir irtica hareketinin basında Kürt meselesi şeklinde yer almasının hem hakikatle bağdaşmadığı hem de siyaseten mahzurlu olduğu kararı alınmıştı. 549 Görüldüğü üzere Şark İstiklal Mahkemesi, İsyan sanıklarını Kürt devleti kurmak ve ülkeyi bölmek suçlaması ile yargılarken hükümet yetkilileri isyanı irticai bir isyan olarak tanımlamışlardır. Hatta Bakanları Kurulu’nun aldığı karardan sonra dahi mahkeme verdiği kararlarda isyanın bir Kürt devleti kurma amacına yönelik olduğunu vurgulamaya devam etmiştir. Bu açıdan Hükümet’in, 3 Mayıs’ta aldığı kararda irtica hareketinin, basında Kürt                                                              548 İnönü, age, 202-203. 549 Başbakanlık Baş Vekâlet Arşivi. Baş Vekâlet Kalem-i Mahsus Müdüriyeti No:1845 260 meselesi olarak yer almasının hakikat ile bağdaşmadığını vurgulamasına rağmen bunun siyaseten tercih etmiş olabileceği de göz ardı edilmemelidir. Hareketin dışarıya karşı irticai, içeriye karşı Kürt hareketi olarak lanse edilmeye çalışıldığı birçok kişi tarafından dile getirilmektedir. Örneğin hadiseyi ulusal Kürt hareketi olarak görenler Hükümetin bunu bilerek irticai bir hareket olarak göstererek dış devletlerin harekete yardım etmelerine engel olduğunu söylemekteler. Dersimi’ye göre bu propaganda ile Ruslar, Kürtlerin yardım isteklerine sessiz kalmışlardır.550 Hasretyan da isyanı, irticai bir hareket olarak gösteren Kemalistlerin bu isyanı ulusal ve uluslararası kamuoyunda küçük düşürmeye çalıştığını belirtmektedir.551 Bununla birlikte isyanın İslami bir hareket olduğunu söyleyen Mahmut Akyürekli iddianamelerde geçen Kürt hareketi vurgusuyla, hareketin İslami karakterinin görünmez kılınarak Anadolu’da dindar halkın tepkisinin önüne geçilmek istendiğini yazmaktadır.552 Mete Tuncay, hükümetin isyanın rengini bu şekilde farklı göstererek hedefleyebileceği amacın, tüm yurt genelinde başlatacağı genel bir karşı hareketi haklı kılmaya yönelik olabileceğini söylemektedir.553 Aynı şekilde Akyol da, hükümetin takip ettiği bu umumi irtica tezinin basını ve muhalefeti susturmada hayli işe yaradığını belirtmektedir.554 2.4.3. Muhalefetin İsyana Bakışı İsyan’ın başladığı ve Ankara’ya yankılandığı ilk zamanlarda muhalefetin yaklaşımı Ali Fethi Bey Hükümetinden pek de farklı olmamış, hükümetin çıkarmış olduğu sıkıyönetim kararına ve aldığı diğer tedbirlere destek vermişlerdir. Kazım Karabekir bölgede sıkıyönetim ilanının gerekli olduğunu söylemiş ve isyancıları, “sınırlı mütegallibe” (zorba takımı, derebeyi) olarak ifade etmişti. Hatta bu sınırlı mütegallibenin dış teşviklerle bazı amaçlarına ulaşmak için halkı dinî açıdan tahrik ettiğini ve her türlü lanete layık olduklarını dile getirmişti. Terakkiperver üyelerinden ve Erzurum Mebusu olan Rüştü Bey ise 26 Şubat’ta İstiklal gazetesine verdiği beyanatta, bölgedeki vali ve kaymakamların aczinin olayı bu hale getirdiğini söyleyerek şunları söyledi: “Eğer bu vali ve kaymakamlar vazifelerinin ehli insanlar olsaydılar usat (asiler) namı verilen ve hakikatte birkaç çapulcunun                                                              550 Dersimi, age, s.192. 551 Hasretyan, age, s.32. 552 Mahmut Akyürekli, Şark İstiklal Mahkemesi:1925-1927, Kitap Yayınevi, İstanbul 2013, s.29-30. 553 Tuncay, age, s.136. 554 Akyol, age, s.467. 261 hareketinden başka bir şey olmayan bu şer zümrenin maksatları daha evvelden keşif ve men edilirdi.” Rüştü Bey açıklamasının devamında asi kuvvetlerinin yedi binden fazla olmadığını ve İsyan’ın Nisan’ın sonuna kadar bastırılabileceğini söyledi. Ayrıca İsyan’da ecnebi parmağı olduğunu zannetmiyorum diyerek şunları ifade etti: “Hadisede ecnebi parmağı olduğunu zannetmiyorum. Çünkü Genç ve Muş memleketin ortasındadır. Ecnebilerle temas etmek maksadı olsaydı asiler hududa yakın mesela Zaho’ya çekilip şimdiye kadar tek bir memurumuzun giremediği aşiretlerle birleşebilirlerdi”555 Ancak muhalefetin hükümete verdiği bu destek çok uzun sürmedi, hükümet krizi ile birlikte Ali Fethi Bey’in istifası ve İsmet Paşa Hükümeti’nin kurulması sonrasında, muhalefet alınmak istenen sert tedbirleri şiddetle eleştirdi ve çıkarılan kanunlara karşı çıktı. O dönemde muhalefetin iki önemli ismi olan Ali Fuat Cebesoy ve Rauf Orbay, hatıralarında Şeyh Said İsyanı hakkında bazı tespitlerde bulunmuşlardır. Ali Fuat Cebesoy, İsmet Paşa Kabinesinde Dahiliye Vekilliği yapan Ferit ve Recep Beylerin doğu illerinin durumuna önem vermediklerini ve Şark vilayetlerinin çoğunda hükümetin iktidarsız valilerle birkaç katibin eline bırakıldığını belirtmiştir. Bunun yanı sıra İsyan’ın başta İngilizler olmak üzere Kürt Teali Cemiyeti ve Tarikat-ı Salahiye gibi örgütler tarafından tahrik edilerek, bizzat şeyhler tarafından kumanda edildiğini belirten Cebesoy, İsyan’da muhalefet ile matbuatın zerre kadar suçu olmadığını ifade etmiştir.556 Şeyh Said’in Birinci Dünya Harbi sırasında Ruslar hesabına isyan ettiğini, daha sonra Rus Konsolosluğuna sığındığını söyleyen ve Şeyh Said’e ağır hakarette bulunan Rauf Orbay ise Halk Fırkası içerisindeki müfritlerin bu isyan bahanesiyle TCF’nin kapatılmasına çalıştıklarını ve isyanı siyasi maksatlarına alet ettiklerini belirtmiştir.557 2.4.4. Şeyh Said’e Göre İsyanın Gerekçe, Sebep ve Amacı Şeyh Said, mahkemede isyanın nedeni olarak dinî meseleleri gerekçe göstermiş ve dinin muhafazası için kıyam ettiğini söylemiştir. Maksadını her defasında, “Ahkâm-ı şer’iye ve diniyeyi i’lâ ve tatbik” yani şeriat ve din hükümlerini yüceltmek ve uygulamak olarak tanımlamıştır. Bütün hareketini Kuran’dan istihraç ettiğini söyleyen Şeyh Said, İsyan’ı “Vaktin imamı şeriatın ahkâmını icra etmezse üzerine kıyam vaciptir” esasına dayandırmış ve buna göre isyanın şer’an caiz olduğunu savunmuştur. Bunun yanında                                                              555 İstiklal gazetesi, 26 Şubat 1925, No: 88, s.1 556 Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatıralar, Doğan Kardeş Yayınları, 2.Kısım, İstanbul 1960, s.142;163. 557 Rauf Orbay, Cehennem Değirmeni/Siyasi Hatıralarım, Cilt 2, Emre Yayınları, İstanbul 1993, s.181- 183. 262 “Kıyam fikrimizce cihattır. Hükümete ahkâm-ı şer’iyenin icbar-ı tatbiki (zorla uygulatmak) için kıyam cihattır” diyerek aynı zaman bu kıyamın bir cihat olduğunu da söylemiştir. Şeyh Said sorgusunun yapıldığı ilk gün 26 Mayıs tarihinde İsyan’ın sebeplerini bu şekilde izah etmişti. Hükümetin şeriat kurallarını tatbik etmediğini, Men-i Müskirat Kanunu’nu uygulamadığını ve had cezalarını terk ettiğini söyleyerek, bunun üzerine kendisinin şeriat kurallarına uygun olarak bu ahkâmın uygulanmasına vesile olmak için bu hareketi gerçekleştirdiği üzerinde durmuştu. Şeyh Said’in ahkâm-ı şer’iyeye yani şeriat hükümlerine uygun hareket etme vurgusu üzerine, Mahkeme heyeti Şeyh Said’e, kendisinin yapmış olduğu hareketin şeriat hükümlerine uygun olup olmadığına dair sorular sormuşlardır. Heyet, onun icma-ı ümmete başvurmadığını, “Bize silah çeken bizden değildir” hadisine ters hareket ettiğini ve -bir mektupta geçen cümlelere göre- şahsi menfaatini umumun menfaatine tercih ettiğini söyleyerek, şeriat ahkâmına uygun hareket etmediğini söylemiştir. Bu konu ile ilgili mahkemede geçen konuşmalar şöyledir: “Reis Müfid Bey: İsyan harekâtını siz nasıl tasavvur ettiniz, nasıl buldunuz? Sizi teşvik eden veyahut ilham mı vaki oldu? Şeyh Said: Hâşâ ilham vaki olmadı. Kitaplarda gördük ki imam-ı vakit, şeriatın ahkâmını icra etmezse üzerine kıyam vaciptir. Hükümete şeriat meselesini anlatmak istedik, hiç olmazsa bir kısmının icrasını talep edecektik. Allahü teâlâ’nın kaderi beni bu işe düşürdü; içine bir düştüm, bir daha çıkamadım. Reis Müfid Bey: Buyurdunuz ki, kütüb-i fıkhiyede imam şeriattan inhiraf ederse kıyam vaciptir. Bunun hiçbir şurûtu yok mu Şeyh Efendi? Şeyh Said: Bunun şurûtu nedir, şurûtunu bilmiyorum. Şer’an vaciptir biliyorum. Reis Müfid Bey: Bu halin imamdan vukuunda bir Müslüman kıyam mı eder? Şeyh Said: Benim de niyetim böyle değildi, bilmecburiye oldu. İnhiraf yok. Ahval-i şer’iyeyi icra etmezse dedim. Reis Müfid Bey: Kıyamınızın esbabı ne idi? Siz gayeniz demek ki şeriattan vaki olduğuna hüküm ettiniz. Ondan kıyam ettiniz öylemi, Şeyh Efendi? Şeyh Said: Kitap, ‘Kıyam vaciptir’ diyor. ‘Şeriatı icra ettireceksin’ diyor. Ahkâm-ı şer’iye katl, zina, müskirat ilâ ahir gibi ahvali men ediyor. Hepimiz hamdolsun 263 Müslümanız. Kürt, Türk yoktur. Bütün hatt-ı harekâtımızı bizim Kur’an-ı azimüşşandan istihraç ediyoruz. Şeriat meselesi bir de Sebilürreşad’ın yazdıkları haddimizi artırıyor, bizi teşvik ediyordu.”558 (…) “Reis Müfid Bey: Şeriat-ı mutahharanın ahkâmı icra edilmediğinden dolayı bu isyanı vücuda getirdiniz öyle mi? Şeyh Said: ‘İmam eğer şeriat ahkâmını icra etmezse’ dedim. Bu, şer’an isyanın cevazına delildir. Vaktaki vuku buldu, işte şeriat da ‘vaciptir’ diyor. Hiç olmazsa günahkâr olmayız dedim. Reis Müfid Bey: Şeyh Efendi siz buyurdunuz ki, ‘Müslümanlar birbirinin kardeşidir.’ Müslüman’ı Müslüman üzerine kıtale sevk etmek caiz midir? Şeyh Said: Evet, yekdiğerinin kardeşidir. İmama kıyam etmek muharebeyi intaç etmez mi? Kitap öyle diyor. Reis Müfid Bey: İslamlar madem kardeştirler, nasıl olurda siz Müslümanları birbiri üzerine kıtale sevk ettiniz? Şeyh Said: Ya Hazret-i Ali muharebe ettikleri adam Müslüman değil mi idi? Yine kardeş kalır. Reis Müfid Bey: Siz icma’-ı ümmetle intihap edilmiş bir Reis-i Cumhur, bir Meclis-i Mebusan, bir Heyet-i Vekile vardır; Bunlara dinde gördüğünüz lakaydiyi bildirmeden Müslümanları ne için kıtale sevk ettiniz? Şeyh Said: E..Kıtale ben sevk etmek istemedim, bu zevata da yazamadım. Niyette kaldı, kader bırakmadı, kavgaya düştük, iş elimize geçti. Reis Müfid Bey: Şeyh Efendi, buyurdunuz ki vaciptir? Şeyh Said: Belâ, kitap ‘vaciptir’ diyor. Reis Müfid Bey: Evet, kitap söylüyor. Ama icma’-ı ümmete müracaat etmek lazımdır. Şeyh Said: İcma-ı ümmet. Müctehidlerin icmaı lazımdır.                                                              558 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.3-4. 264 Reis Müfid Bey: Vacipti bu kıyam buyurdunuz. Küffar; bilâd-ı İslamiye’yi, Kuran-ı azimüşşanı çiğnerken cihat nedir? Şeyh Said: O da cihattır, farzdır; evet, belâ. Reis Müfid Bey: Yunan bütün memleketimizi çiğnerken bu topladığınız dört bin kişi ile Yunan üzerine yürümediniz? Şeyh Said: O vakit biz çok perişandık, vaktimiz olsaydı durmazdık. Balkan muharebesinde müheyya olduk, istemediler; bu muharebede muhacir fakir idik, o zaman yine giderdik. Vaktimiz yoktu.”559 (…) “Reis Müfid Bey: Sizden ve benden daha ziyade mu’tekid olan Müslüman askerine kurşun atılır mı? Şeyh Said: Evet, o da İslam askeridir. Kıyam fikrimizce cihattır, hükümete ahkâm-ı şer’iyenin icbar-ı tatbiki için kıyam cihattır. Reis Müfid Bey: Siz yalnız reyinizle kıyam ediyorsunuz. Lazım gelirdi ki ulemâ, fuzalâ ile müşavere etmeliydiniz? Şeyh Said: Hayır, ben müçtehit değilim fakat böyle anladım. Ahkâm-ı şer’iyemizin hepsi değil, fakat çokları metruktur. Reis Müfid Bey: Mademki müçtehit değilsiniz, şeriat yoktur diye fırlamamalıydınız? Şeyh Said:(Sükût)”560 (…) “Ali Saib Bey: Ahkâm-ış er’iyeden ne gibi şeyler istiyordun Şeyh Efendi? Şeyh Said: Müskiratın men’i. Ali Saib Bey: Müskirat memnu değil mi, Men’-i Müskirat Kanunu var?561                                                              559 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.4-5. 560 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.9. 561 28 Şubat 1337 tarihinde kabul edilen Men-i Müskirat Kanunu, 9 Nisan 1924 tarihinde değiştirilerek içki yasağı kaldırılmıştır. 265 Şeyh Said: Sonra lağvolmuş zannettik, böyle duyduk. Tekfir yok. Katl için hadd vardır. Recmvardır. İlââhir. Ali Saib Bey: Pekâlâ bunu on beş sene yirmi sene evvel niye düşünmedin? Niye müracaat etmedin? Şeyh Said: Evvel de düşündük fakat Allahu teâlâ kader etmemiş, vakt ü saati tekmil olmamıştı.”562 (…) “Ali Saib Bey: İsyan ettiğin zaman, askeri, Müslüman askeri olarak mı görüyordun, yoksa kâfir askeri mi? Şeyh Said: Hayır, Müslüman askeri olarak telakki ettim. Ali Saib Bey: Bir hadis var: ‘Men selle aleyna’s-seyfe feleyseminna’ böyle midir? Şeyh Said: Orada diyor. Ali Saib Bey: Dava ettin mi, bunun manasını söyle? Şeyh Said: Belâ, bu hadis-i şerif vardır. Fakat ‘din için olursa’ diyor. Bu ‘selle seyf’ ile bir hukuk müdafaa etmiyordum, din müdafaa ediyordum. ‘Bize kim kılıç çekerse bizden değildir’ diyor. Ali Saib Bey: ‘Şeriatı terk etmiş, onu öldürmek caizdir’ diye bir hadis var mı? Şeyh Said: İmam şeriatın ahkâmını icra etmez, kâfir olursa ona kıyam caizdir. Ali Saib Bey: Ahkâm nedir, ne gibi ahkâmdır terk edilen? Şeyh Said: Şürbün haddi terk olunmuştur. Biz ümmet-i Muhammediye’den değil miyiz, ister babamızdan terk olunmuş olsun yine biz mesul değil miyiz? Ali Saib Bey: Bu hadis-i şerifi tefsir et: ‘İslam’a kılıç çeken Müslüman değildir.’ Öyle değil mi? Şeyh Said: Ben peygambere mi kılıç çekiyorum? Ümmet-i Muhammed’in bir kısmını şeriata davet için yaptım.                                                              562 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.10. 266 Ali Saib Bey: Şerait-i İslamiye’yi hamdolsun tamamen ikmal ediyoruz. Yapılmayan ne var? Şeyh Said: Kur’an ahkâmından neyi icra ediyoruz? Riddet haddi bir, katlin haddi iki, diyet üç, kısas dört, darp haddi beş, bunların hangisini gördük? Ali Saib Bey: Bunların hepsi Ceza Kanunu’nda var. İslamlar içerisinde sizden âlim ve mütedeyyin kimseler yok mu, varsa neden yalnız siz düşünüyorsunuz? Şeyh Said: Çoktur. Benim aklımın hiffetinden bilmem. Benden âlim tabii çoktur. Ali Saib Bey: Bunlar hakikaten yapılmıyorsa onlar ne için talep etmiyorlar? Şeyh Said: Ne kadar ehl-i şeriat varsa hep talep ediyorlar, fakat canından malından korkuyorlar. Ali Saib Bey: Bütün ulemâ içerisinde en âlim ve en cesuru sensin öyle mi? Şeyh Said: En âlimi ben değil, fakat en tehlikeye atılan benim.”563 (…) “Ali Saib Bey: Ahkâm-ı şer’iyece menâfi-i şahsiye, menâfi-i umumiyeye tercih edilir mi? Şeyh Said: Menâfi-i şahsiye menafi-i umumiyeye tercih edilmez. Ali Saib Bey: Tercih eden bir adam ahkâm-ı şer’iyeyi yapmamış olur değil mi? Şeyh Said: Menâfi-i şahsiyesini tercih etmemelidir, şeriata muhaliftir. Ali Saib Bey: Sen, Şeyh Şerif’e yazdığın mektubunda nefsin her şeyden mukaddes olduğunu yazıyorsun? Şeyh Said: Ben onu yazdım, benim cepheme gelmesini isterdim. Ali Saib Bey: Sen emirü’l-mücahidînsin, başkumandansın, emir eder getirirsin, öyle değil mi? Şeyh Said: Hayır, öyle değildi, herkes keyfine.                                                              563 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.10-11. 267 Ali Saib Bey: Ahkâm-ışer’iyeye muhalif olarak emir vermek doğru mudur, Şeyh Efendi? Şeyh Said: Dersimlilerle muharebeye gittiğini duymuştum. Bir de zarurette kalmıştım, buraya gelmesi için yazdım. O vakit Dersim’de idi. Ali Saib Bey: Siz şer’in muhafazası için ayaklandığınızı söylüyorsunuz. Nasıl olup da nefsin her şeye müreccah olduğunu yazıyorsunuz? Şeyh Said: Nefisten ‘murad orayı terk edip buraya gel’ demek istedim. Menâfi-i umumiye burada idi. ‘Ya müdafaa edelim veya kaçalım’ dedim. Ali Saib Bey: Şeyh Efendi, elinizle top tutuyorsunuz. Üfleyince tayyare indiriyorsunuz?... Şeyh Said: Ne o doğrudur, ne de o. Bunu kim söylemişse yalandır. Ali Saib Bey: İlm-i remil, ilm-i nücumdan bir şey bilir misiniz? Şeyh Said: Hayır, anlamam. Ali Saib Bey: O halde mektuplarınıza nazaran muvaffak olunacağını nereden anlıyordunuz? Şeyh Said: Muvaffakıyet için ‘İnşaallah’ derdim. Ali Saib Bey: Menâfi-i şahsiye menafi-i umumiyeye tercih edilirse ahkâm-ı şer’iyeye muhalif olur diye bir şey sormuştum, bak sana mektubunu okuyorum (diyerek okudu.) Zîri 7 Ramazan 1343 tarihiyle müverrah ve Hâdimü’l-mücahidîn Mehmed Said elNakşibendi imzasıyla mümzâ ve Şeyh Şerif Efendi’ye hitaben muharrer olan mezkûr mektubun aynen meali zîrde münderiçtir: ‘Selam ve dualar eylerim. Fişeklerin noksan ve fıkdanından cepheyi Belkini Dağı’na aldım. Bu tarafta asker-i Rum ziyadedir. Eğer helakimize mucip bir mani yok ise Karaçol’dan geri çekilesiniz ve bir miktar kâfi kuvvet bize gönderesiniz. Şeyh Hüseyin ile beraber ve ahvalinizi güzelce mebsut olarak yazasınız. Dersim ne haldedir, lehimize veyahut aleyhimizedir? Bugün bizim hayatımızı düşün, kimsenin hayatını ve malını düşünme. Biz mahvolduktan sonra gayrın hayatı ve malı bize 268 ne fayda verir? Nefis, gayrın üzerine mukaddemdir. Cümle harp arkadaşlarımıza selam ve dualar eylerim.’564 Ali Saib Bey: Asker-i Rumî nedir? Şeyh Said: Kürdler biz Türk askerine ‘asker-i Rum’ deriz. Tabirdir, öyle deriz. Ali Saib Bey: Onun reyine bırakıyorsun, emr-i kat’i vermiyorsun. Şeyh Said: Orada Dersimlilerle muharebe ediyordu. Emr-i kat’î vermedim, kendi fikrine terk ettim. Ali Saib Bey: Bak yazdığınız bu mektubun mündericatı ahkâm-ı şer’iyeye muvafık mıdır Şeyh Efendi? Şeyh Said: ‘Biz telef olduktan sonra sizin orada lüzumunuz yoktur’ demek istedim. Biz reis idik, reisin mefkudiyeti, ölümü; umumun menâfiine mugayir değil mi idi?”565 (…) “Reis Müfid Bey: Şeriatı kimden isteyecektin? Şeyh Said: Ahkâm-ı şer’iyemiz bugün metruktür. Cumhuriyetten evvel de, sultanlar zamanından beri metruktür; yalnız, bunlar kaldırmış değildirler. Allah emir etmiş onu feshetmek nasıl, Allah’ın emrini yerine getirmek lazım değil mi? Bunları infaz edecek ulemâ-yı İslamiye’dir, ikinci kavilce de hulefâdır. Reis Müfid Bey: Hulefâdan maksadınız ne? Şeyh Said: Hulefâdan maksat halifelerdir. Onlar ahkâm-ı şer’iyeyi yerine getirmekle muvazzaftırlar. Reis Müfid Bey: Bir halife mi olsun istiyordun?.. Şeyh Said: Olsa dinimize muvafıktır, o da ahkâm-ı şer’iyedendir. Reis Müfid Bey: Kürre-i arzda üç yüz elli milyon Müslüman var. Bunların içerisinde Müslümanlık için kavga eden yegâne Türklerdir. Bunu bilmez misiniz? Şeyh Said: Vaciptir; benim de üzerime vaciptir, senin üzerine vaciptir.                                                              564 İM/T12/10/69-6/72/40 Belge 15 565 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.11-12. 269 Reis Müfid Bey: On asırdan beri âlem-i nasârâya karşı İslamiyet’i muhafaza etmişler. Şimdi de Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nda devletin dini din-i İslam’dır diyor. Peki, bu Cumhuriyet neyi bırakmış?566 Şeyh Said: Evet Türklerdir. Madem ki onların elinden geliyor yine yapsınlar. Biz Kürtler sizinle beraber yok muyduk, hangi muharebede sizden ayrıldık? Mademki Müslüman’dır, ahkâm-ı şer’iyeyi icra borcu mudur, borcu değil midir? Reis Müfid Bey: Her Müslüman kendi ef’alinden mesuldür, öyle değil mi? Şeyh Said: Evet, eşhas kendi ef’alinin mesulüdür; fakat cemiyetin, hükümetin hatasından her İslam mesul değil midir? Reis Müfid Bey: Elli milyonluk bir Müslüman’ın başına geçen hükümet eline kırbaç alıp köy köy gezecek mi, Şeyh Said namaz kıldı mı diye? Şeyh Said: Evet, her köyden sual edecek. Ben bilmem, kitap öyle söylüyor. Efendimize göstereyim. ‘Filan köyden ezan okunuyor mu, cemaat var mı?’ diye sormak lazımdır. Reis Müfid Bey: Bu Türklere karşı şeriatın muhafazası için musammem bir fikri meydana getirmek kastıyla isyan ettiniz öyle mi? Doğrusunu söyle! Şeyh Said: Neyin doğrusunu söyleyeyim? Şeriatın ahkâmı ne ise icra etsin, bunda ne zarar vardı? Dünyamızda, ahiretimizde bahtiyar olurduk.”567 İsyanın dinî gerekçeleri ve ahkâm-ı şer’iyeye uygunluk üzerine yapılan bu tartışmalardan sonra, Savcı Ahmet Süreyya Bey söze girerek şunları söyledi: “Her hangi bir şahsın, devletin herhangi bir cüzünde (parça) isyan vücuda getirerek taklib-i hükümete (hükümet darbesi) kıyamdan sonra işlediği bu cinayeti muhik (haklı) göstermek için katiyen bir sebeb-i makul gösteremez. O işi herhangi bir şahsın veya herhangi bir müellifin nokta-i nazarında meşru olsa bile Türk Cumhuriyeti’nde yaşayanlarca işaret ettiğim bu kabil (tür) harekât daima hıyanet olacaktır.” Yani Savcı Şeyh’in göstermiş olduğu bu dini gerekçelerin isyanı makul gösteremeyeceğini ve savunmasında bu noktaları dikkate almaması gerektiğini söylemekteydi.                                                              566 10 Nisan 1928 yılında yapılan değişiklikle 1924 Anayasasının “Devletin dini, din-i İslam’dır” maddesi kaldırılmıştır. 567 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.16. 270 2.4.5. Mektup ve Belgelere Göre İsyanın Niteliği Şeyh Said dosyasında İsyancılar arasında yapılmış olan birçok yazışma, mektup ve belge delil olarak bulunmaktadır. Bu mektup ve belgelerin yüzden fazlası tüm sanıkların ve mahkeme heyetinin önünde okunmuştur. Mektuplar daha çok, İsyan’ın başlamasından sonra yazılmış ve askerî nitelikte, cephelerdeki gelişmelerden bilgi veren mektup ve yazışmalardır. Bunun yanında başka aşiretleri ittifaka dahil etmek için yazılan mektuplar ve isyancılar tarafından kaleme alınmış olan bazı beyannameler de mevcuttur. İsyanın öncesine ait birkaç tane mektup da bulunmaktadır. Mektuplarda kullanılan tabirler İsyan’ın niteliğini anlamak açısından önemlidir. Bazı mektuplarda “Türkler”, “Türk askerleri” ve Türk askerleri için “düşmanlar” tabiri kullanılmaktadır. İsyana katılmayan Kürt ve aşiret mensuplarına da “melun” ve “Türk” denilmektedir. Mektuplarda geçen bu tür tabirler mahkemede de gündeme gelmiş ve Savcı tarafından isyanın millî bir hareket olduğuna dair delil olarak gösterilmiştir. Bu konuda en dikkati çeken mektup 29/30 Şaban 343 (25/26 Mart 1925) tarihli Şeyh Said tarafından Liceli Müftüzade Said ve Hüsnü Beylere yazmış olduğu mektuptur. Mektupta “Türkler ve düşmanlar” tabiri geçmektedir.568 Bu mektup, Şeyh Said’in muhakemesi başlamadan önce Savcı Ahmed Süreyya Bey tarafından alınan ilk sorgusunda da gündeme gelmişti. Savcı mektupta geçen “Türkler ve düşmanlar” tabirlerini Şeyh Said’e sormuş, kendisinin din ve şeriat namı altında kıyam ettiği halde Kürt ve Türk diye ayırım yapmış olmasının ve Türkleri düşman olarak vasıflandırmasının bu işin din meselesi olmadığını gösterdiğini söylemiş ve bu konu hakkında ne diyeceği sormuştu. Şeyh Said ise “Bu mektubun zirindeki imza benim fakat yazısı kâtibim Liceli Bilal Efendi mahdumu Fehmi Efendi’ye aittir” diyerek cevap vermiştir.569 Sadece bu mektupta değil, birkaç mektupta daha aynı tabirler kullanılmıştır. Şeyh Şerif ve Fakih Hasan arasında yapılan 1/2 Mart 1925ve 4 Mart 1925 tarihli yazışmalarda Harputluların “Türklüğü” iddia etmeye başladıklarından bahsetmektedir. Yazışmalarda geçen bölümler şöyledir: “…Palu’yu, Harput’u işgal eylediğinizi işitmiş, memnun olmuş ve himmetinize müteşekkir kalmış olduğumuzu muhakkak biliniz. Harputlular Türklüğü iddia ile içlerinden                                                              568 Bu mektuba, “Şeyh Said’in İfadelerine ve Mektuplara Göre Tertip” bölümünde yer verilmiştir. Belge 12 569 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.30. (Bununla ilgili bir açıklama için bkz dipnot 475) 271 sizi çıkarmaları ve Palu’yu da bırakıp Gökdere’ye kadar gelmelerine bir türlü mana veremedik….”570 “…İkinci taarruzda Rüşdü Beylerle Necib Ağa ve birtakım Palu ve Elazizli kimseler Türklük davasında bulunuyorlar. Bunlar için emir nedir?….”571 Şeyh Said tarafından, Şeyh Şerif’e yazılmış olan 7 Ramazan 1343 (1 Nisan 1925) tarihli mektupta Türk askeri için “Asker-i Rum” tabirini kullanmıştır. Şeyh Said bunun için “Kürdler biz Türk askerine asker-i Rum deriz. Tabirdir. Öyle deriz” cevabını vermiştir.572 Ahmet Süreyya’nın hatıratında değindiği ve işin din meselesi olmadığını gösteriyor dediği tabirler mektuplarda bunlarla sınırlıdır. Bunların haricinde İstiklal Mahkemesi dosyalarında İsyan’ın amacının Kürt hükümeti kurmak olduğunu gösteren, net ifadeler içeren bir mektup bulunmamaktadır. Bununla birlikte bağımsız İslam Cumhuriyeti kurulmasından bahseden bir beyanname vardır. Bu beyanname Şeyh Said’in kardeşi Abdurrahim’in evinde bulunmuştur. Savcı bunun isyandan önce hazırlanmış bir taahhütname olduğu kanaatindedir. Şeyh Said mahkemede bu beyannameden haberi olmadığını söylemiştir.573 Mektuplarda dinî söylemler ağır basmaktadır. İsyanın din için yapıldığı vurgulanmaktadır. Özellikle bazı aşiretleri isyana davet için yazılan mektuplarda bu dinî söylemin daha ağır bastığı görülmektedir. Bazı örnekler şöyledir; Şeyh Said tarafından yazılan 7 Ramazan (1 Nisan 1925) tarihli mektup: “…Zira cümlemiz, an-samimü’l-kalbbilâ-garaz vela-ivaz dinimizin i’lâsı için bütün nefsimizi ve ırzımızı ve emval ve emlakimizi tehlikeye attık. Her şey Allah’ın kaderiyledir. Kaderimizde ne var ise göreceğiz…”574 Çanlı İbrahim tarafından Fakih Hasan’a yazılan 2 Nisan 1925tarihli mektup: “…Binaenaleyh gayemiz davamız şeriat-ı garranın ahkâmını mevki-i icraya vaz’ ve adalet etmektir… Mamafih Şeyh Efendi de bu gibi muhalif-i şeriat hakaretlere razı değildir…”575                                                              570 İM/T12/10/69-6/72/21-22 571 İM/T12/10/69-5/57/2 572 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.12. 573 İM/T12/13/69-17/254/2 Bu beyannameye daha önceki bölümlerde yer verilmiştir. Belge 13 574 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.38-39. 575 İM/T12/10/69-5/58/11 272 Hasan Fahrizade Kadri ve Mahmud Kahyazade imzalı 24 Şaban 1343 - 20 Mart 1925 tarihli Şeyh Said’e yazılan mektup; “…İslamiyet’in mabihi’l-istinadı olan şeriat-ı mutahhara-i Ahmediyenin ihyası emrindeki teşebbüsat-ı dindaranelerine bütün ruhumuzla merbutuz. Muvaffakıyet-i semuhilerini Cenab-ı Hak’tan temenni eyleriz…”576 Şeyh Said’in damadı olan Melekanlı Şeyh Abdullah’a ait iki önemli belge bulunmaktadır. Bunlardan birisi 20 Mart 1925 tarihinde Çarik aşireti reisi Hasan Ağa’ya yazılan mektuptur. Şeyh Abdullah bu mektupta; hükümetten ayrılarak ayrı bir devlet kurma peşinde olmadıklarını, dine yapılan baskı ve müdahaleye engel olmak niyetinde olduklarını, niyetlerinin başka şekilde anlatıldığından bahsetmektedir. Mektubun tamamı şu şekildedir: Çarikli Reisi Hasan Ağa’ya Son zamanlarda din-i Muhammedî’nin görmüş olduğu tazyik cümle ulemâ ve meşâyihi irşadât ve tezahürata mecbur etti. Bugün Hükümetten bir istiklal ve iftirak peşinde değiliz. Umur-i diniyeye vaki’ müdahalenin men’ini istiyoruz. İhtimal ki zat-ı alileri ve emsaliniz rüesa ve beylere başka nâ-meşru bir tarzda tefhim edilmiştir. Hâşâ biz Kur’an elimizde olarak din kardeşlerimizi müzaherete davet ediyoruz. Dinimiz bir, ırkımız bir, lisanımız birdir. Ve inşallah hiçbir kimseye hile ve hud’a yapmayı bilmez ve tenezzül etmeyiz. Hazret-i Muhammed’e salavat, ehl-i beytine salavat, getirelim, birleşelim. Sizden muavenet-i askeri istemem. Yalnız muvafakat-ı fikir arzu ederim. Karşımızda tertibat aldığınızı işittim. Çok müteessir oldum. Acaba sizle benim aramızda bir kin ve bir garaz var mıdır. Haşa yoktur. Neden olsun. Zât-ı âlinizden ümidim pek büyüktür. Çünkü cümlemiz bir kıble bir Kur’an’a tâbi olduğumuzdan ümidvar bulunduğum. Necabetinizi ve cevabınızı beklerim efendim. Varto 20 Mart 341 (1925) Melekani Abdullah577 Şeyh Abdullah’a ait olan diğer belge, Tezahürat-ı Diniye Reisi Melekanlı Abdullah imzasıyla yazılan, 20 Mart 1925 tarihli beyannamedir. Şeyh Abdullah Türk askerlerine hitaben yazdığı bu beyannamede; dindaş olan Türk askerine kurşun atmak için değil, dini                                                              576 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.50. 577 İM/T12/10/69-5/47/10 Belge 16 273 emirlerin serbest bırakılmasını istemek için toplandıklarını söylemiş ve tüm Müslümanların bu maksatta uzlaşması gerektiğini bildirmiştir. Ayrıca hükümetten ayrılarak ayrı bir devlet kurma amacında olmadıklarını bu beyannamede tekrarlamıştır. Beyannamenin tamamı şu şekildedir: Ey İslam askeri kardeşlerimiz! Bizi yoktan var eden Cenab-ı Hakk’ın, Peygamberimiz Hazret-i Muhammed Aleyhisselatü vesselama inzal buyurdukları Kur’an-ı azimüşşan ellerimizde ve beytimizdedir. Siz dindaşlarımıza kurşun atmaya değil Kur’an’ın emir eylediği umur-ı diniyenin serbest bulunmasını istirham maksadıyla içtima ve tezahüratta bulunuyoruz. Bilcümle İslam’ın bu maksatta muvafakat etmesi vaciptir. “Tealev ilâ kelimetin sevein beynena ve beyneküm âlâye.” Ey aşâir-i ehl-i sünnet ve’l-cemaat. Cenab-ı Hak bu dini bize gönderdi ki kıyamete kadar hürmetkâr ve muhafazakâr bulunalım. Allah’a da onunla ubudiyet edelim. Bazı eşhas buna taarruz ediyor. Hükümet men etmiyor. Sizin imanınız kabul eder mi ki birisi Allah yoktur, peygamber yalancıdır desin. Asla ve kat’a kabul eder bir mümin tasavvur edemem. Biz hükümetten istiklal ve iftirak istemiyoruz. Çünkü o kabiliyet bizde yoktur. Ancak istediğimiz dindir. Dinin ve ahkâm-ı şeriatın serbest bulunmasıdır. Eğer siz buna ve Kur’an’a tabi iseniz geliniz görüşelim, öpüşelim. Şayet Kur’an’a da kurşun atmak arzu eden varsa siz onlara da ıslah duasını isteyiniz ve’sselamü aleyküm Varto 20 Mart 341 (1925) Tezahürat-ı Diniye Reisi Melekani Abdullah578 Yine tarihsiz ve imzasız bir beyannamede; birkaç sene önce din ve devletin, düşmanın ayakları altında bulunduğu bir sırada Mustafa Kemal Paşa’nın din ve vatan muhafazası görevini üzerine alarak, vatanın kurtulmasına sebep olduğu ancak daha sonra İslam şeriatının ihmal edildiği söylenerek, Cumhuriyet Hükümeti’nden istenilen talepler sıralanmıştı. Bu talepler arasında, İslam kadınlarına verilen serbestliği şeriata göre sınırlandırılması, medreselerin açılması, Men’-i Müskirat Kanunu’nun uygulanması gibi maddeler bulunmaktadır. Beyannamenin tamamı şu şekildedir:                                                              578 İM/T12/10/69-5/47/9 Belge 17 274 Ey din kardeşlerimiz. Kısa bir şey arz eyliyorum. Şöyle ki hepimiz Müslümanız müminiz kardeşiz. Birkaç sene evvel dinimiz devletimiz düşman ayakları altında kalacak bir dereceye gelmişti. Mustafa Kemal Paşa hazretleri muhafaza-i din ve vatan vazifesini deruhte etti. Ve millet mebuslarını Ankara’da topladı. Hakikaten vatanı kurtarmaya sebep oldu. Ve büyük hizmetler gösterdi. İnkâr etmiyoruz. Umum millet kendisine borçlu ve müteşekkir kaldı. Büyük bir vücut ve istinatgâh tanıdı. Ve daha birçok ümit beklerken ümitlerimiz boşa çıktı. Şeriat-ı İslamiye ihmal edildi. Din-i mübin-i İslam’a zaaf târî oluyor. Hükümet-i Cumhuriye’den ber-vech-i âti maddelerin tatbik ve icrasını bekliyoruz. Madde 1- İslam kadınlarına verilmiş olan serbestliğin şeriata muvafık bir surette tahdidi. 2- Medreselerin, Şer’iye ve Evkaf dairelerinin tekrar küşad ve ihyası 3- Men-i Müskirat Kanunu’nun kemafi’s-sabık temami-i tatbik-i ahkâmının temini. 4- İslam kadınlarının dans mahallerine gitmelerinin ve dans etmelerinin men’i. 5- Şeriat-ı İslamiye’ye mugayir olan ahval ve harekâtın men’i esbabının temini ve 6- Fuhuşhanelerin, umumhanelerin kapatılması men edilmesi.579 Yine muhakeme dosyasında, Şeyh Said tarafından kendi el yazısıyla, Milli Aşiret Reisi İbrahim Paşa’nın oğlu Halil Bey’e yazılmış olduğunun anlaşıldığı kaydedilen, imzasız ve tarihsiz bir mektupta, mevcut hükümetin dine ve dindarlara savaş ilan edittiğinden bahsedilmektedir. Arapça yazılı olan mektupta mevcut hükümetin; İslam hilafetini kaldırdığı, saltanat ailesini sürgün ederek mallarına el koyduğu, medreseleri kapattığı, şeyhülislamlık müessesini kaldırdığı, vakıf müesseselerinin mal varlıklarını Milli Eğitim Bakanlığına devrettiği, kadınların tesettürünü kaldırdığı, zinayı serbest bıraktığı vs ifade edilmektedir.580 Darahini İnzibat memuru Fakih Hasan Fehmi’nin, Şeyh Said namına, Piçar beylerinden Salih, Mustafa ve Mahmud Efendilere yazmış olduğu 16 Mart 1925 tarihli mektupta, mevcut hükümetin dini ve İslami ananeleri ortadan kaldırarak ladini ilan ettiği ve bu durumun İslam namını taşıyan her ferdi son derece müteessir ettiğinden bahsedilmektedir. Mektubun ilgili bölümü şu şekildedir: “…Hükümet-i hazıranın din-i mübin-i İslamiye’yi ve bilhassa an’anât-ı İslamiye’yi ortadan kaldırmak ve lâdini ilan ettikleri, cümlenin malum olduğu gibi bi’t-tabi’ siz de bu ciheti pekâlâ anlamış idiniz. İslam olan ve İslam namını taşıyan her fert, hükümetin bu                                                              579 İM/T12/10/69-5/58/6 580 İM/T12/9/69-4/44/23-24 Belge 18 275 ahvalinden son derece müteessir olmuştu. Nihayet bu tesirâticabatı olarak bi’l-umum İslamlarca maruf olan Palulu Şeyh Ali Efendi hazretlerinin hafidi Şeyh Said Efendi hazretleri malından emval ve eşyasından ve evlad-ı iyalinden ve hatta kendi hayatından bile vazgeçerek hükümetin kabul ve icra ettiği şu lâdini mesailine tahammül etmeyerek başına topladığı İslamlarla teşrik-i mesai ederek 14 Şubat 341 tarihinde vilayetimiz merkez hükümetiyle Çapakçur hükümetlerini işgal etti. Ve Melekanlı Şeyh Abdullah Efendi hazretlerine yazdığı mektup üzerine Şeyh-i mumaileyh dahi Genç ve Oğnut Meneşküt halkıyla Varto’yı işgal ve Varto’dan yetmiş seyyar jandarmasını esir alarak bugün merkez vilayetine geldiler…”581 Melekanlı Şeyh Abdullah tarafında Elman aşâiri Bedirhan Ağa’ya yazılan 19 Mart 1925 tarihli mektupta da, isteklerinin şeriat davası olduğu yazılıdır. Mektup şu şekildedir: Elman Aşairi Bedirhan Ağa’ya Bilhassa selam ederim. Aşâirinizin cümlesine selam ederim. Dinimiz birdir. Gerek davamız bir ola. Bizim istediğimiz şeriat davasıdır. Siz onlar değilsiniz ki müttefik olmayasız. Evvel ve ahir din davası kol ve tüfek kuvvetiyle ileri gelmiştir. Bunun için bize iltihak ediniz ve etrafınızda bulunan aşâirle muhabere ediniz. Sözünüzü bir ediniz ki inşallah Muş’u işgal edelim. Zaten Allahu teâlâ müyesser eder. Burada bulunan aşâir reisleri cümlesi size selam ederler. El-baki dua 19 Mart 341 (1925) Melekanlı Şeyh Abdullah582 Bu belgelere bakıldığı zaman isyan sahasında ve isyana katılanlar arasında dinin önemli bir unsur olduğu anlaşılmaktadır. Bazı yazarlar isyancıların asıl amaçlarını gizlemek ve dindar halkı isyana katılmaya ikna etmek amacıyla dini söylemleri tercih ettiklerini ifade etmelerine rağmen isyana katılan geniş kitleler açısından bakıldığında temel nedenin din unsuru olduğu görülmektedir. Bu açıdan Hasretyan gibi bazı yazarların Şeyh Said isyanında dinin hiçbir etkisi olmadığını dile getirmeleri temelsiz bir iddiadan ibarettir. Bunun yanında bu tür dini söylemler sadece isyancıların yayınladıkları beyannamelerde değil, askeri makamların yayınladıkları beyannamelerde de kullanıldığı ve böylece bölge halkının ikna etmeye çalışıldığı görülmektedir. Bu durum isyana katılan                                                              581 İM/T12/10/69-5/58/7-8 582 İM/T12/10/69-5/47/8 Belge 19 276 kitlelerdeki dini etkiyi göstermektedir. Buna bir örnek olması açısından 8 Nisan 1926 tarihinde Kırk Birinci Fırka Kumandanının “Ey Müslümanlar” başlığıyla yayınlamış olduğu beyanname şu şekildedir: Ey Müslümanlar! Biliyor musunuz ne büyük bir gaflet içindeyiz. Etrafımızı saran din düşmanlarını bu halimizle sevindiriyoruz. Küffar üzerimize ordularını sevk etseydi bu kadar muvaffak olamazdı. Çünkü onlar bir dirhem kanı akmadan bir parasını sarf etmeden asırlardan beri beklediği maksadına nâil oluyor. Çünkü onların arzusu yeryüzünde Müslüman bırakmamaktır. Yaptığınız bu hareket ne büyük gaflettir. Kime karşı kurşun atıyorsunuz. Kime karşı isyan ediyorsunuz. Düşünmüyor musunuz karşımızdaki ordu dinimizi, namusumuzu, canımızı Yunan piçlerinin, İngiliz kâfirlerinin kirli ayakları altında kalmaktan kurtarmış ve bu uğurda yüz binlerce şehit vermiştir. Şimdi bu hale karşı şühedamızın ruhu ağlıyor. Fahr-i Muhammed Mustafa Sallallahu Teala Aleyhivesellem efendimizin ruh-ı mübarekleri fevkalade müteessir, biz ise birbirimizi boğazlıyoruz. Bunu hangi din, hangi şeriat emir eder, bugün belki şunun bunun balını yağma edebiliriz. Fakat Allahu azimüşşana kasem ederim ki bunlar bize karim olur. İngilizlerin memleketimizi çiğnediği zaman ne ırz ve ne de namus kalmayacağı gibi bugün Müslüman kanı dökmeye kullandığınız silahlarınızın pek çabuk ellerinizden düşer. Bir İngiliz jandarması, bir Mısırlı Müslüman köyünden geçerken bir tavuk avlamış ve köylü kadın ağlamaya başlamış, buna İngiliz neferi kızmış kadını da keyfi için bir kurşunla yere sermiş, bu esnada kocası yetişerek deli gibi olup bir bıçakla jandarma üzerine yürüyerek koluna saplayacağı esnada jandarma bunu da öldürmüş, bu herifin jandarmaya karşı bıçakla hücum etmesi İngiliz kanununa karşı o kadar büyük bir cürüm imiş ki o köy halkı kâmilen idam edildiği gibi köy ateşe verilmiş. Ben Yemen’e giderken Mısır’dan geçiyordum. Şimendiferle giderken bu köyün yandığını görüp şimendiferdeki bir Mısırlı Müslüman’a sordum. Bana ağlayarak bu vakayı hikaye eyledi. İki sene evvel Hindistan’da bizim için iane toplamak üzere bir cemiyet teşkil eden Müslümanların bu hareketini kabahat telakki eden İngiliz kumandanı elli bin Müslüman’ı kurşuna dizdirdiği gibi bir Hint şehrinde bir İngiliz kadınını bir Müslüman’ın yanlışlıkla yere düşürdüğü için Hint valisi o şehrin kadın ve erkek bütün Müslümanlarını kendi yüz üstü saatlerce yılan gibi sürüklemelerini emir ederek icra ettirmiştir. 277 Velhasıl İzmir’de Yunanlıların gebe kadınların karınlarını yararak çıkardıkları çocuklarını köpeklere attıklarını ve birçok Müslüman evladını diri diri ateşlere atarak yaktıklarını bilmem ne için duymamış gibi hareket ediyorsunuz. Ey gafil Müslümanlar! İşte Arabistan, işte Arnavutluk, işte Trablusgarp, işte Tunus, işte Fas ağlamaktan gözleri patlamıştır. Her biri ayrı ayrı devletin esiri, kölesi olmuştur. İnsaf ediniz. Bugün efendi iken yarın nasıl köle olmaya razı olursunuz. Size tam bir Müslüman ve temiz bir dindaşınız sıfatıyla bu hitabı yapıyorum. Bunu kendim için bir vicdan borcu telakki ediyorum. Belki içinizde düşünemeyenler bulunuyor diyorum ve tekrar ederim. Yaptığınız hatadır. Dine, namusa, millete karşı zulüm ve isyandır. Hatanın neresinden dönülürse kârdır. Cenab-ı Vacibulvücud’dan mağfiret temenni ederek hareketinizden vazgeçiniz. Köylerinize avdet ederek selamet ile oturunuz. Tekrar ediyorum. Biliniz bu devlet böyle birçok isyanlar görmüş ve söndürmüştür. Hiçbir zaman acze hamletmeyiniz. Bir bölüğü, bir taburu dar bir yerde sıkıştırıp esir etmek, onları soymak, silahlarını almak büyük bir marifet değildir. Bir bölük soyulur, yerine bir alay gelir. Bir alay bozulur, yerine bir fırka gelir. Fırkalar bile mahvolsa ordular geleceğinden ve dinimiz ve namusunuz uğrunda son nefesin sarf olunacağında kimsenin şüphesi olmasın. Bunun misali de vardır. Harb-i Umumide mağlup olduk. Bizi tamamıyla esir edecek bir muahadeyi İstanbul’da eski hükümet ve İngiliz parasıyla bu güne kadar yaşayan padişahlar tasdik ettikten sonra biz bir avuç ordu silahlarımıza sarılarak yedi düvele meydan okuduk ve Allah’ın inayeti ve peygamber-i zişanımızın imdadıyla azmimiz sayesinde muvaffak olup beş yüz bin kişilik Yunan ordusunu birkaç gün içinde denize dökerek bütün silah, top ve cephanesini iğtinam ederek ordumuzu beş kat daha takviye eyledik. Bununla bütün dünya Müslümanları iftihar etmiştir. Şüphe yok ki bu vazifeyi ifa da bir hisseniz vardır. Ey Müslüman kardeşler! Yaptığınız hatadır. Hatadır. Hatadır. Allah cümlemizi ıslah eylesin. Amin Kırk Birinci Fırka Kumandanı 25 Ramazanulmübarek sene 1344 (8 Nisan 1926)583                                                              583 İM/T12/11/69-9/118/18-20 278 2.4.6. Şeyh Said’i İsyana Sevk ve Teşvik Eden Gazete Haberleri Şeyh Said muhakemesinin başında şeriat hükümlerinin uygulanmadığını gerekçe göstererek isyan ettiğini söylemişti. Muhakemenin ilerleyen zamanlarında Mahkeme Reisi yeniden Şeyh Said’e, kendisini isyana sevk eden sebepleri sormuş, Şeyh de iki sebep göstermiş ve şöyle cevap vermişti. “Birisi kütüb-i şer’iye ve akide idi. Ruhumuz çıksa akidemiz çıkmaz. İkincisi de matbuat, mütemadiyen bizim din nokta-i nazarında kinimizi tezyit ettiriyordu.” Bu cevap karşısında mahkeme reisi, üçüncü bir sebep olarak Meclis’teki muhalefeti de zikretmişti. Şeyh Said ise “Muhalefet vardı, fakat o sebep değildi” diyerek cevap vermişti.584 Şeyh Said’in gazetelerden okuduğu ve kendini isyana teşvik ettiğini söylediği haberler, hem isyanın niteliğini göstermesi açısından hem de ifadelerde adı geçen gazete yazarlarının, davaya dahil edilmesine sebep olmasından dolayı önemlidir. Mahkeme tutanaklarında geçen ifadelerin bir bölümü şöyledir: “Reis Müfid Bey: Şeyh Efendi, şer’-i şerifin icra edilmediğini, kadınların serbest gezdiğini, mebusların arasında ihtilaf olduğunu nereden anladın da kıyam ettin? Şeyh Said: Malumatım kitaptan idi. Reis Müfid Bey: Şer’-i şerifin tatbik edilmediğini hangi gazetelerde okur anlardın? Şeyh Said: Şer’-i şerifin muhalefet meselesini matbuattan; Sebilürreşat’tan, Tevhidi Efkâr’dan anlardım. Tanin, Son Telgraf okumazdım. Cumhuriyet, Vakit; onları nadiren görürdüm. En çok Sebilürreşad okurdum ve bazen de Tevhid-i Efkâr’dan. Reis Müfid Bey: Bazen diye ikiye ayırdınız. Birisi matbuat, öbürleri kimlerdir? Şeyh Said: Tüccar müccar. Erzurum mebusları gelirlerdi, onlardan intişar ederdi. Muhabere etmezdim, tereşşuh ederdi. Reis Müfid Bey: Erzurum mebuslarından kimleri tanırsın? Şeyh Said: Raif Hoca’yı bir kere gördüm, diğerlerini görmedim. Reis Müfid Bey: Nereden biliyorsun şer-i şerifin tatbik edilmediğinin Erzurum mebuslarından tereşşuh ettiğini?                                                              584 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.157. 279 Şeyh Said: Raif Hoca’nın Meclis’teki beyanatını gördüm. Reis Müfid Bey: Başka hangi beyanatını okudun, hangi gazetede gördün? Şeyh Said: Aklıma gelmiyor hangi gazetede okuduğum. Reis Müfid Bey: Başka hatırladığın ne gibi şeyler var? Şeyh Said: Bazı risaleler gördüm. Ahmed Cevdet mi Abdullah Cevdet mi bilmiyorum. Bir risale gördüm. Mesela Sebilürreşat’ta görüyorduk ki: Musa mağrur iken, İsa meşhur iken, Muhammed emin iken bunlar birer din çıkarmışlar, bu kadar ulakâ bir din çıkaramazlar mı gibi şeyler okur canımız sıkılırdı. Sebilürreşat’ta yazıyordu ki: İzmid muharriri Kılınçzade Hakkı, fahr-i kainat efendimiz hakkında itâle-i lisanda bulunmuştur. Hasan Fehmi namında bir müftü mahkemeye müracaat etmiş, yüz lira ceza-yı nakdi ile Kılınçzade mahkûm olmuş, Ankara adliyesi onu beraat ettirmiş. Reis Müfid Bey: Hâlbuki mahkeme Ankara’ya gelmez. Temyiz Mahkemesi Eskişehir’dedir. Şeyh Said: Belâ belâ, Eskişehir’e gelmiş beraat etmiş diye okudum. Reis Müfid Bey: Başka neler işittin? Şeyh Said: Mesela Meşihat-ı İslamiye’yi şimdi Kız Mektebi yapmışlar. Talibattan birisi piyano çalmış, biri de keman çalmış, sabahlara kadar müsamere yapmışlar. Bunları okuyunca müteessir oluyorduk. ‘Meşihat-ı İslamiye’de bir vakitler büyük ulema otururlardı’ diye meyus olurduk, acırdık. Maksadımız ‘Şeref-i İslamiye parlasın’ derdik. Reis Müfid Bey: Başka neler okudun? Şeyh Said: Bir risale, mebuslardan üç kişi telif etmişti. İlyas Sami (Muş) ve iki kişi ‘Reddiye’ diye. ‘Müçtehitler zaman-ı sabıkta hulefanın dalkavukluklarını yapmışlar’ derlerdi. Bu da canımızı sıkardı. Reis Müfid Bey: Bu reddiyeyi kime yazmışlardı? Şeyh Said: Birisi hilafet lehinde bir risale yazmış, evvel mebusmuş. O da bir reddiye yazmış. Reis Müfid Bey: Başka neler okuyordun? 280 Şeyh Said: Sebilürreşad’ın her nüshasında bir şey vardı ve benim üzerimde tesiratilkâ ediyordu. Farmasonluğu tarif ediyordu, laikliği tarif ediyordu; hepinizin manzuru olmuştur. Ben cibilliyet-i İslamiyemle mahzun oluyordum.”585 (…) “Reis Müfid Bey: Dediğin risaleler üç dört sene evvel yazılmıştır. Sen ne için bunlara birer reddiye yazmadın? Şeyh Said: Ben o vakitler bir şeye karışmak istemedim ve karışmadım. Okuyordum teessüf ediyordum. Kalbime nefret hissi geliyordu. Bunun men’i lazımdır derdim.”586 (…) “Reis Müfid Bey: Raif Hoca’nın beyanatını okuduğunu söyledin, hâlbuki o Ziya Hoca’nındır. Beyanatın mealini söyle Şeyh Said: Ben Raif Hoca’nın biliyorum. Reis Müfid Bey: Okuyunca memnun oldunuz değil mi? Şeyh Said: ‘Hükümeti dinen teyit edelim, muvafık mutabık bir hükümet yapalım.’ diyordu. Biz de bir mebusun Millet Meclisi’nde dini mevzubahis etmesi bizi memnun etti, müsterih etti. Reis Müfid Bey: O beyanatı kimseye göstermediniz mi? Şeyh Said: Bana da bir başkası gösterdi. ‘Bak’ dedi, ‘Allah razı olsun bu adam dini mevzubahis etmiş, keşke hepsi öyle olsa’ dedi. Reis Müfid Bey: Mebusların hepsinin hoca olmasını mı istiyorsunuz? Şeyh Said: Yok, hoca olması lazım değil; dindar ve Müslüman olsun.”587 (…) “Ali Saib Bey: Sen ahkâm-ı şer’iyeye muhalif ahvali nereden anlıyordun? Şeyh Said: Gazetelerden anlıyordum.                                                              585 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.139-140. 586 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.140. 587 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.141. 281 Ali Saib Bey: En çok gazetelerden anlıyordun öyle mi? Bak şimdi gazeteciler gelecek, göreceksin hepsi genç çocuklar. Senin tasavvur ettiğin gibi koca sarıklı, uzun sakallı adamlar değil Şeyh Said: Ben ne bileyim, Sebilürreşad diyordu. ‘Kız çocukları, erkek çocukları şapka giyiyorlar’ diye Sebilürreşad yazıyordu. Ali Saib Bey: Sen şemsiye taşımadın mı, işte o da şemsiyedir? Şeyh Said: Şemsiye taşıdım, fakat o şapka imiş. Hatta yirmi beş yaşında delikanlılar bile giyermiş. ‘İtalyan mekteplerinde çocuklar tenessül (tanassur) ediyorlar’ diyorlardı.”588 2.4.7. Kitabeten, Matbuat Vasıtasıyla Hükümete Müracaat Meselesi Şeyh Said mahkemedeki sorgusunda vacip olarak gördüğü ve zihninde tasavvur ettiği kıyamın aslında “kitabeten müracaat” yani din ile ilgili taleplerini yazılı olarak hükümete bildirmek şeklinde olduğunu söylemişti. Şeyh Said’in ifadesine göre; yanına birkaç kişi daha bulup ilmî tartışmalardan sonra, bir kitap yazarak şeriatın hükümlerini açıklayacak ve kanunların da şeriata uygun olmasını talep edecekti. Ancak kendi değişiyle; Piran hadisesi buna müsaade etmemişti. Hatta jandarma meselesi olmasaydı, belki altı, belki de bir sene sonra kitabeten müracaat ederek bu vacibi halledecekti. İsyandan yaklaşık bir ay önce, Şeyh Said ile Fakih Hasan arasında geçen bir konuşma, Şeyh Said’in silahlı isyandan ziyade hükümete müracaat ederek bazı taleplerde bulunma düşüncesine daha yakın olduğunu destekler niteliktedir. Fakih Hasan’ın anlatımına göre; Şeyh Said, Fakih Hasan’ın köyüne gelince orada şeriat bahsi olmuş, bunun üzerine Fakih Hasan, hükümete yazılı olarak müracaat etmesini söylemiş, Şeyh Said de onu tasdik ederek; “Doğrudur kıtale sebebiyet doğru değildir, tahriren müracaat lazımdır” demiştir. Şeyh Said’in bu yöntemi tercih etmemesinin sebebi sadece Piran Hadisesi değildir. Şeyh Said’in Varto’da alınan ifadesinde bu konuda söyledikleri önemlidir. Varto’daki ifadesinde, matbuat vasıtasıyla müracaatta bulunmayı gereksiz ve faydasız gördüğünden bu yola iltifat etmediğini söyleyen Şeyh Said, gerek mebusların ve gerekse matbuat erkânının, kendisini eski kafa ve itikatta görerek mürteci addedeceklerini hatta eğleneceklerini ve                                                              588 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.206. 282 müracaatlarını reddedeceklerini düşündüğünü söylemişti. Şeyh Said, bu düşüncelerden dolayı biraz daha güçlü olduktan sonra hükümete müracaat etmeyi düşünmüştü. Bunu teyid eden bir konuşmasını isyan başladıktan sonra Darahini’de Yusuf Ağa’nın evinde yapmıştı. Devlet memurları Şeyh Said’e telgraf hatlarını tamir ettirip taleplerini Ankara Hükümetine bildirmesini söyleyince Şeyh Said: “Hayır, şimdi müracaat etmem. Ne vakit ayaklarımızı uzatacak kadar kendimize bir yer yaparsak ol vakit müracaat edeceğim” diye cevap vermişti.589 Kitabeten müracaat etmesi konusunda Şeyh Said’i birkaç kişinin daha uyardığı mahkeme konuşmalarından anlaşılıyor. Tutanaklarda geçen bölüm şöyledir: “Ali Saib Bey: Şeyh Said Efendi, bu sana nasihat etti mi? Şeyh Said: İsmail Efendi, bu [Liceli Tahir], bir adam daha vardı. ‘Bu ne iştir. Ne yapıyorsunuz?’ dediler, İsmail Efendi söyledi. ‘Dinimizin istikametini dava ediyoruz’ dedim. ‘Kitabeten yazınız’ dediler. ‘İstihza ederler tahkir ederler, Kürtleri nazar-ı itibara almazlar’ dedim. ‘Başka yerde yapınız’ dediler. ‘Ben burada bir kere başladık’ dedim. Doğrusu nasihatleri tesir etti; hatta adam gönderdim, hücuma gidenleri geri çevirdim. Ali Saib Bey: Şeyh Efendi, geçenki ifadelerinle şimdiki ifadelerin arasında ayrılık görüyorum. Şeyh Said: Hayır, hakiki söyledim. Bu sözü orada beraber söyledim, tafsilat olduğundan tay ettim. Ali Saib Bey: Bu kanaat sende orada mı hâsıl oldu? Şeyh Said: Evvelden bende o kanaat vardı. Ali Saib Bey: Sen Piran’da bu vaka olmasaydı müracaat edecektim dedin? Şeyh Said: Belâ, niyetimde müracaat vardı. Fakat biraz kuvvetli olup müracaat edecektim. Ali Saib Bey: Sen isyan fikrini, kıyam fikrini kafana koymuşsun, buğz ve adavetin neticesi ne olur?                                                              589 İM/T12/12/69/12/153/34-35 283 Şeyh Said: Buğz ve adavet kalbimde vardı, fakat kıyam yoktu, evvelleri yoktu hakikat buydu.”590 2.4.8. Kürtçülük, Kürt Hükümeti Kurma ve Muhtariyet Talebi Şeyh Said, ifadesinin başından sonuna kadar Kürtçülük iddialarını reddetmiş ve Kürt hükümeti kurmaya yönelik amaçlarının olmadığını savunmuştur. Hatta ifadesinin en başında, bu konuda henüz bir soru sorulmamışken, “Hamd olsun hepimiz Müslümanız. Kürt Türk yoktur.” demiştir. Diyarbekir’i almak istemelerinin sebebini de, din konusundaki taleplerini daha güçlü bir şekilde hükümete sunmak olarak izah eden Şeyh Said, kraliyet kurma iddialarını reddetmiş ve “Ben ne riyazet kabul ederdim ne de elimden gelirdi” demiştir. Hatta Diyarbekir’i aldıktan sonra hükümetin taleplerini kabul etmemesi halinde bile “Hükümetten ayrılmazdık. O vakit ne yapacaktık bilmem” demiştir. Ancak Şeyh Said’in, Varto’da vermiş olduğu ifadesinde farklı bazı söylemleri bulunmaktadır. Bu ifadeye göre Şeyh Said, İsyan’ın maksadını şöyle anlatmıştı: “Ahkâm-ı şer’iyenin bu vaziyette keşmekeş devam eder ve hükümet de bunun önüne geçmek üzere tedabir ittihaz etmezse, kendi aralarında ahkâm-ı diniyeyi layık-ı vechle temin ve tatbik etmek fikriyle muhtariyet talep ve temin eylemek ve hükümet buna da muvafakat etmediği takdirde Diyarbekir’i zabt eder etmez, icap ederse İngiliz Hükümeti’ne müracaat ederek Türk hükümetinin maksatlarına temine davet ve icbar edilmesini talep etmekten ibaret”591 Yani Şeyh Said, hükümetin şeriat hükümlerini, içinde bulunduğu keşmekeşlikten kurtarmadığı takdirde dinî kuralların layıkıyla uygulanmasını sağlamak fikriyle “Muhtariyet” talep etmek amacında olduğunu hatta hükümetin bunu kabul etmemesi halinde İngilizlere müracaat ederek, İngilizlerin vasıtasıyla Türk hükümetini buna zorlamak niyetinde olduğunu söylemişti. Şeyh Said’in yakalanmasından sonra 16 Nisan’da yapılan sorgusunda geçen bu ifadeler, daha sonra verdiği ifadelere tamamen zıttır. Şeyh Said, daha sonra hem Savcı tarafından alınan ifadesinde, hem de mahkeme sorgusunda böyle bir muhtariyet talebinden veya İngiliz yardımından kesinlikle bahsetmemiş ve bu tür iddiaları da reddetmiştir. İfadelerdeki bu çelişkiler birkaç sebepten kaynaklanabilir. Birincisi Şeyh Said Varto’da vermiş olduğu ifadesini daha sonra değiştirmiş ve bu iddiaları gündeme getirmemiş                                                              590 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.206. 591 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.24. 284 olabilir. Savcı Ahmet Süreyya Bey de Şeyh Said’in muhakemesinin yapıldığı ilk gün bu duruma dikkat çekerek, Şeyh Said’in ifadeleri arasında çelişkiler olduğundan bahsetmiş ve önceki ifadelerin mahkemede okunmasını istemişti. Mahkeme tutanaklarına bakıldığı zaman bu durum yalnız Şeyh Said için geçerli değildir. Bunun yanında diğer sanıkların da ilk ifadeleri ile mahkemedeki ifadelerinde farklılıklara rastlanmaktadır. Sanıkların birçoğu muhakemeleri sırasında Varto’da alınan ifadelerinin bir kısmını inkâr etmişler ve ifadelerinde yazan bazı cümleleri kullanmadıklarını iddia etmişlerdir. Şeyh Said’in yukarıda zikredilen ifadeleri arasındaki çelişkileri açıklamak için ikinci bir sebep ortaya çıkmaktadır ki bu daha hem Varto’da alınan ifadelerin hem de mahkeme tutanaklarının sıhhatini sorgulamayı gerektirecektir. Öncelikle şunu ifade etmek gerekir ki Şeyh Said’in Varto’da alınan ifadesinin orijinali mahkeme dosyasında bulunmamaktadır. Yukarıda aktarılan bölüm mahkeme tutanaklarında geçmektedir. Varto’da alınan ifadenin orijinali mahkeme dosyalarında olmadığından dolayı tutanakta geçen bölümle kıyaslaması tarafımızdan yapılamamıştır. Ancak Şeyh Said’in ifadelerinin bir kısmı dönemin bazı gazetelerinde yayınlanmıştır. Bu açıdan Varto’da alınan ifadede geçen böyle önemli bir itirafın, dönemin gazetelerine yansıyıp yansımadığı önemlidir. Böyle bir itirafın yargılamaları takip eden basın tarafından yayınlanma ihtimali yüksektir. Ancak bu ifadelerin gazetelerde yer almadığı görülmektedir. Örneğin Hâkimiyet-i Milliye gazetesinin 28 ve 31 Nisan 1925 tarihli nüshalarında, Şeyh Said’in Varto’da alınan ifadelerinden bahsedilmekle birlikte böyle önemli bir itiraftan söz edilmemiştir. Yine Vakit gazetesinin 27 Nisan 1925 tarihli nüshasında “Şeyh Said’in İfadatı” başlığı altında yapılan haberde Şeyh Said’in Varto’da alınan ifadesinde, “Kürdistan Krallığını teşkil için fırsatın zuhur ettiğini zannederek harekete geçtik” dediği yazmakla birlikte -ki muhakeme zabıtnamesinin orijinalinde bu ifadeler de yoktur- İngilizlerin yardımıyla muhtariyet talep edileceğine dair bir bilgiden bahsedilmemektedir. Bununla birlikte yine Vakit gazetesinin 7 Haziran 1925 tarihli nüshasında Şeyh Said’in Varto’da alınan ifadesinin büyük bir bölümü neşredilmiştir. Fakat muhtariyet talebi ve İngiliz yardımı ile ilgili mahkeme zabıtnamesinde yer alan bölüm burada da yer almamaktadır. 2.4.9. Diğer Maznunların İfadelerinde Göre Sebep ve Amaç Hem mahkeme sırasında hem de mahkeme öncesindeki sorgularda sanıklara isyanın maksadı, neden başladığı sorulmuştu. Sanıkların geneli isyanın dinî sebeplerden çıktığını ve Piran’da başladığını söylemişlerdi. İsyanın önde gelen kişilerinin ifadelerine 285 göre İsyan, hükümet kurma amacı taşımamaktaydı, amaç dindi ve bu konuda hükümetten bazı taleplerde bulunacaklardı. Örneğin, Şeyh Said’in damadı olup isyanda önemli bir rol oynayan Şeyh Abdullah ifadesinde, “Hükümete itirazlarım vardı. Fakat isyan taraftarı değildim” demektedir. Bunun yanında Muş Vilayetine yazılan tarihsiz ve imzasız belgeye göre; 11 Mart Perşembe günü sabaha karşı Şeyh Abdullah 500 kişilik bir kuvvetle Gümgüm’e geldiğinde, Şeyh Abdullah’a maksatlarının ne olduğu sorulmuştu. Şeyh Abdullah verdiği cevapta maksatlarının beylik, ihtilal çıkarmak veya hükümete karşı gelmek değil, yalnız dini bir meseleyi hükümetten istirham etmek olduğunu söylemiş ve bunu gerçekleştirmek için üç gün boyunca Hınıs telgrafını tamir edip meseleyi Ankara’ya anlatmak istemişlerse de Erzurum’un buna yol vermediğini, şimdi ise Muş valisini aracı yaparak dertlerini Ankara’ya arz etmek istediklerini belirtmişti. Belgenin ilgili bölümü şu şekildedir: “Bu içtimadaki maksadı beylik değil, ihtilal çıkarmak değil, Hükümet-i Cumhuriye’mize karşı gelmek değil, yalnız bir mesele-i diniyeyi Hükümet-i Cumhuriye’mizden istirham olduğu ve bunun için üç gün çalışarak Hınıs telgrafını yaptırıp Ankara’ya meseleyi anlatmak istediği halde Erzurum yol vermedi, şimdi de zat-ı alilerini vasıta edip zat-ı alileri vasıtasıyla Ankara’ya dertlerini ve meseleyi anlatmak ve katre kanları kalıncaya kadar topraklarını ecnebiyeye vermemek olduğunu arz etmektir ve ecnebiler de bunu yani İslamiyet toprağına tama’ etmemelerini anlatmaktır”592 Darahini İnzibat Memuru olan Fakih Hasan da maksadın şeriat meselesi olduğunu söylemişti. Tutanakta geçen ifadesinin bir kısmı şöyledir: “Reis Müfid Bey: Diyarbekir’i aldıktan sonra maksatları ne idi? Fakih Hasan: Diyarbekir’i aldıktan sonra ne yapacaklardı bilmiyorum, yalnız bildiğim şeriat meselesiydi. Ben kendisine bir mektup yazdım: ‘Şeriat böyle İslam’ı İslam’a vurdurmak değildir’ dedim. O bana ‘şaşarım aklına’ dedi. ‘Biz Kürdlüğü muhafaza edeceğiz’ dedi. Reis Müfid Bey: Bu memleketleri aldıktan sonra halife mi yapacaklardı? Fakih Hasan: Sonra bir halife getireceklerdi, yine bu hükümetle idi. Bir kısım mebusların da beraber olduğunu söyledi. ‘Halife elyak olsun da kim olursa olsun’ diyordu.                                                              592 İM/T12/10/69-5/49/5 286 Reis Müfid Bey: İşgalden sonra bir halife yapacaklarını söylediniz, nasıl yapacaktınız, Hilafet olmadığına dair kanun olduğunu siz bilmiyor musunuz? Fakih Hasan: Kanun olduğunu ben bilmiyordum. Onlar söylüyorlardı, bilmem; muhaberesi var mıydı yok muydu, bilmiyorum. Reis Müfid Bey: Demek oluyor ki, bunların maksadı din perdesi altında hükümet tesis etmek idi? Fakih Hasan: İfadem doğrudur. Her ne olursa olsun ben doğruluktan ayrılmıyorum.”593 (…) “Ali Saib Bey: Sen Şeyh Said Efendi’ye gittiğin zaman ‘ne var ne yok’ dedin, o da sana şeriat meselesini söyledi. Öyle mi? Fakih Hasan: Kendisi, Şeyh Said Efendi daima söylerdi ki: ‘Mebuslar şer-i şerifi kaldırmışlar. Birkaç madde var onları talep edeceğiz’ dedi.”594 Savcı Ahmed Süreyya Bey tarafından 18 Mart 1925 tarihinde Fakih Hasan’ın ifadesi alınmıştı. Fakih Hasan’ın bu ifadede bazı sorulara verdiği cevaplar şöyledir: “Süreyya Bey: Şeyh Said’in bu kıyamdaki maksadı ne idi? Fakih Hasan: Şeriat istemekti. Süreyya Bey: Şeriat ortadan kalkmış mı idi ki şeriat isteniliyordu? Fakih Hasan: Hayır kalkmamıştı. Yalnız Şeyh Said’in ifadesine göre bazı mebuslar şeriatı kaldırmak istiyorlarmış, şeriatı muhafaza için kıyam etmiş ve hatta hükümet de bu fikirde imiş ve programında bile varmış, ahalinin daha ziyade iştiraki de bu yüzdendir. (…) Süreyya Bey: Şeyh’in bu işteki maksadı hakkında ne anladınız? Fakih Hasan: Kendi aralarında ne vardı bilmem. Bana şeriat istediklerini söylüyorlardı. Darahini’nin işgalinden sonra Karaz’da iken ben kendisine mektup yazdım. Maksadının şeriat olduğunu ve silah istimal etmeyeceğini hatırlattım. Hâlbuki öyle hareket                                                              593 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.137-138. 594 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.138-139. 287 etmediğini ve silah kullandığını ve bunun muhalif-i şer olduğunu yazdım. Bana cevaben Fehmi’nin yazısıyla bir mektup gönderdi. Bu mektupta “Ben Kürtlerin hukukunu muhafaza için yapıyorum” diyordu. Şeyh’in bu mektubunu dairede Ceza Reisinin, Müddei-i Umuminin, Banka memurunun ve isimlerini der-hatır edemediğim diğer memurların huzurunda okudum ve bunun maksadı fenadır dedim. Onlar da biz zaten eskiden bu işin fena olduğunu biliyoruz dediler… Süreyya Bey: Şeyh Said maksadına varmak için nereleri işgal etmek istiyordu? Fakih Hasan: Diyarbekir’i, Malatya’yı, Harput’u, Maraş’ı, Urfa’yı, Siverek’i, Ayıntab’ı, Muş’u, Bitlis’i, hatta Sivas’ı, Trabzon’u Erzurum’u ve birçok yerleri işgal etmek istiyordu ve bunun için de mebusların birçoğu ve paşaların kısm-ı azamı kendi fikrinde olduğunu söylüyordu. Fakat ben bunları bizzat Şeyh’in ağızından değil, onun erkânından olan ağavat ve beylerden işitiyordum. Hatta bu Şeyh’in adamları bu havaliye asker gelirken, gelen askerlerin Abdülhamid’in oğluyla beraber geldiğini ve kendilerine yardım için geldiğini söylüyorlardı. Fakat gelen asker muharebeye başlayınca artık kimse inanmaz olmuştu.”595 Elaziz Cephe Kumandanı olan Şeyh Şerif de isyancıların muhtariyet istemeleri halinde onları vuracağından bahsetmişti. İfadesi şöyledir: “Reis Müfid Bey: İşte Şeyh Şerif Efendi, Kaymakam Bey’e de sorduk. Şeyh Şerif: Kaymakam Bey’e demedim mi ki ‘İngilizlerin dahli varsa ben kendim usata vururum’ dedim. Sorunuz. ‘Muhtariyet isteseler de vururum’ dedim. Reis Müfid Bey: Ne idi maksadın, bu isyan edenlerin peşinde koşmaktaki? Şeyh Şerif: Benim maksadım yoktu. Ben kumandanlık etmedim, yalandır.”596 (…) “Süreyya Bey: Bunlar muhtariyet ve istiklaliyet isteseler ecnebi bir hükümetten, sen bunları vururdun değil mi? Şeyh Şerif: Vururdum elimden gelse idi. Kaymakam Hilmi Bey: Öyle söyledi.                                                              595 İM/T12/10/69-6/65/2-13 596 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.167. 288 Süreyya Bey: Üç yüz beş yüz kişi de olsa vurur muydun? Şeyh Şerif: Vallahi yemin, dakikada olsa vururdum. Süreyya Bey: Şeyh Said Efendi’yi de vurur muydun? Şeyh Şerif: Karşı gelirdim. Onlar beni vursaydılar hiç olmazsa kurtarırdım.”597 Bir diğer sanık ve yargılamanın sonunda idam edilen Hanili Mustafa Bey de ifadesinde “Şeriat fikri öyle saldırmıştı ki, Şeyh Said bile nâdim olup durun yapmayın deseydi önüne geçemezdi.” demiştir. Şeyh Said haricinde isyanı haklı gerekçelerle izah etmeye çalışan kişi Hanili Salih Bey olmuştur. Salih Bey, İsyanı vahşiyane bir miting olarak nitelemiş ve medreselerin kaldırılması gibi bazı inkılâpların halk üzerindeki olumsuz tesirlerinden bahsetmiştir. Onun bu konudaki sorulara verdiği cevaplar şöyledir: “Reis Müfid Bey: Bir isyan hadisesi var. Bu gibi hadisat şüphesiz maksatsız olmaz. Bu isyandan maksat nedir? Salih Bey: Maksat bizim bu havalide dinden ibarettir. Evvel emirde medreselerin seddi, ahalinin zihnini hırpaladı. Bizim bu havalide her köyde bir medrese bulunur. İaşe ederler, beş on talebe bulunur. Medarisin seddi emri verilince her tarafta bir su-i tesir yaptı. Dinlerini öğretmek men olununca teessür başladı, Hukuk-ı Aile Kanunu ve ilâ âhir galeyanı artırdı. Maksadımız biliyorduk ki hükümete karşı duramayacağız. Dini teessür bir cinnet-i muvakkata halini almıştı. Ekser ahali intihar eder derecesine ileri atılıyordu, ‘Dinimiz uğruna bir kaçımız ölelim, Diyarbekir’i işgal edelim’ diyorduk. Reis Müfid Bey: Demek ki avam arasında bu dini şekilde bir galeyan vardı. Zat-ı âlinizin de kanaati bu muydu? Salih Bey: Evet, başka katiyen bir sâik yoktur. Bu teessür bende daha ziyade idi. ‘Hükümet dine ait işlere müsaadekâr bulunsun’ diyordum. Ben de istiyordum ki, ‘Hükümet bir an evvel tashih-i harekât etsin’ diyordum. Reis Müfid Bey: Bu galeyanı husule getiren kimlerdi? Salih Bey: Galeyan kendi kendine geliyordu, emeğe lüzum yoktu.                                                              597 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.168. 289 Reis Müfid Bey: Salih Bey! Ben gezdiğim köylerde kelime-i şehadet bilmeyen, namazı bilmeyen adamlara tesadüf ettim. Bu dediğiniz şekilde bu halk isyan eder mi? Salih Bey: Bu kabil adamlar her yerde bulunur, ahalinin ekserisi öyle değildir, kelime-i şehadeti bilmeyenler de vardır. Reis Müfid Bey: Size soruyorum, Medreselerde müderris dediğiniz adamlar okumak yazmak bilmeyen adamlar değil mi, orada tahsil gören adamlar da aynı değil mi? Salih Bey: Bizim medreselerden iyi adamlar çıkmıyor değil efendim. Reis Müfid Bey: Siz isyan iştirakinizden maksadınız da din meselesidir öyle mi? Salih Bey: Yalnız din meselesi, yalnız! Reis Müfid Bey: Bu halkı dine alet ittihaz ederek, böyle isyan ettirmek doğru mudur? Salih Bey: Size karşı öyle söylüyorlar. Reis Müfid Bey: Sorduklarımız Şeyh Efendi’nin, Bey’in emriyle girdiklerini söylüyorlar. Hiç dinden, medreselerin kapandığından bahsetmiyorlar. Salih Bey: Mustafa Bey muhteldir, sözünü bilmiyor yarım adam. Şimdi dara gelince şeyhe, ağaya atıyor. Herkeste o cesaret-i medeniye yok ki, Evet din için yaptım’ desin. Kürd de kendine göre kurnaz ve ağasının üstüne atıp kurtulacak zanneder. Reis Müfid Bey: Acaba Yusuf Ziya, Halid de din meselesi için mi uğraşıyorlardı? Salih Bey: Onu hiç bilmiyorum. Yalnız geçen gün bazı şeyler duydum, Kasım Bey’den duydum, taaccüp ettim. Bizim bu havalide öyle şeyler yok. Reis Müfid Bey: Doktor Fuad, Hacı Ahti bunları tanırsın. Bunların fikr-i siyasisini de bilirsin ve işitmişsindir tabii? Salih Bey: Doktor Fuad’ı uzaktan tanırım. İşitiyorum ki, Doktor Fuad bir Kürd kulübünde imiş. Ben esasen cemiyet, kulüp ve komit fikirlerinin aleyhdarıyım. Bizim mülhakatta Doktor Fuad gibi eşhasın zerre kadar tesiri olamaz. Kasabayı bilmiyorum. Bizde yoktur. Reis Müfid Bey: Ben size bu isyanın esbabının birisinin de siyasi olduğundan bahsettim. Demek ki maksat ve gayeniz din meselesidir öyle mi? 290 Salih Bey: Kendim öyle olduğum gibi ekser ahaliyi de öyle gördüm. Reis Müfid Bey: Şeyh Abdüllatif ve Şeyh İsmail, bunları tanırsın. Bu adamlar huzur-ı mahkemede İngilizlerle muhabere ve ittifak olduğunu söylediler. Bunlar cahil iken duyarlar da sizin gibi âlim bir zat işitmez mi? Salih Bey: Onu bilmiyorum beyim. Katiyen bilmem ve emin olunuz İngiliz parmağı da olduğunu bilsem iştirak ve kabul etmezdim. Bu vilayette sâik dindi. Reis Müfid Bey: Harici bir tesirat vücudunu kabul etmiyorsunuz, öyle mi; ne için? Salih Bey: Aklıma sığdıramıyorum. Reis Müfid Bey: Fena mıdır; mezmum mudur? Salih Bey: Fenadır ya… Bir evlat pederine karşı isyan eder fakat.. Reis Müfid Bey: Haricin parmağını mezmum görüyorsunuz da; hükümete, pederinize karşı yaptığınız isyanı ne için mezmum görmediniz? Salih Bey: Mugalata değildir. Reis Müfid Bey: Siz isyana iştirak ettiniz mi etmediniz mi? Salih Bey: Evet, o cereyana ben de kapıldım. Reis Müfid Bey: Siz de biraderzadeniz Mustafa Bey gibi muhteli’ş-şuur muydunuz? Salih Bey: Mustafa Bey ‘ifade-i meram edemiyor’ demek istedim. Reis Müfid Bey: Cereyan ile isyan arasında fark görüyor musunuz? Salih Bey: Evet, ben fark görüyorum. Ben cereyana iştirak ettim, benim nazarımda bizim hükümetimiz vahşiyane bir miting şeklinde idi. Reis Müfid Bey: Bu vahşiyane mitingi niye tertip ettiniz, medeni bir şekilde miting tertip edemez miydiniz? Salih Bey: Başka çaresini bulamadık. İsterseniz ‘isyan’ deyiniz, ben böyle telakki ediyorum. Reis Müfid Bey: Sizi Şeyh Said Efendi mi iğfal etti, yoksa bu cereyana kendiliğinizden mi kapıldınız? 291 Salih Bey: Hayır, ben iğfale kapılacak adam değilim. Şeyh Said Efendi bir kibritti, o olmasa idi başka birisi yapardı. Şeyh Said Efendi ne beni kandırabilir ne de icbar edebilir. Reis Müfid Bey: Şeyh Said Efendi bir kibritti, kabiliyet hazırlanmıştı demiştiniz. Demek ki evvelce tertip edilmiştir? Salih Bey: Şüphesiz hazırlanmıştı. Hükümetin mugayir-i şer’-i şerif harekâtı bu vaziyeti ihzar etmişti. Reis Müfid Bey: Ne vakitten beri hazırlanmıştır? Salih Bey: Geçen sene, işte o tarihte. Reis Müfid Bey: Ne suretle hazırlanmıştır? Salih Bey: Tertip edilmişti başkadır, hazırlanmıştı başkadır. ‘Hükümetin harekâtı hazırladı’ dedim. Reis Müfid Bey: Halkın bu teessüratını hissedip de bu fertleri toplayan kimdi? Salih Bey: Fertleri toplayan yoktu. Her fertte bir teessür görüyordum, önayak olan kimse yoktu. Bilahare Şeyh Said Efendi geldi, tesadüftür. Reis Müfid Bey: Şeyh Said Efendi olmasaydı bu iş yine olacaktı, öyle mi? Salih Bey: İhtimal başka bir sebep yine bu hadiseyi meydana getirebilirdi.”598 Ayrıca Hanili Salih Bey, müdafaasında, hakkındaki Kürtçülük iddialarını reddederek, İslam milletlerinin arasına nefret sokacak bir hareketi ayıpladığını söyleyerek şunları ifade etmiştir: “Kalben müteessirdik, fakat bir kıyam-ı umumi olacağını hayalimizden geçirmiyorduk. Bu muhakemeye gelmezden evvel demek ki çok gafilmişim, kendimi bileli böyle siyasi bir Kürdlük cereyanı olduğunu bilmiyordum. Akvam-ı İslamiye arasına münaferet sokacak bir hareketi, her cereyanı takbih ederim. Beni mahkûm da etseniz idam olunurken de söylerim. Siyasi hiçbir cereyandan haberdar değilim. Bu isnad benim için bir lekedir, ölürken bile bu lekeyi reddederim. Her halde civar köylerde öyle siyasi cereyanlar yoktu, eğer merkez vilayette var idiyse ondan da haberdar değilim.”599                                                              598 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.230-232. 599 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.349. 292 Yukarıdaki ifadelerin yanında isyanın Kürt Hükümeti kurmak maksadına yönelik olduğu ve dinin bu iş için perde yapıldığına dair ifade veren sanıklar da olmuştur. Örneğin Şeyh Abdüllatif isyanın maksadı için “Din perdesi altında İngilizlerle birleşip bir Kürdistan Beyliği teşkil etmekti.” demişti.600 Abdüllatif Bey de ifadesinde “İşittiğime nazaran Şeyh Said Diyarbekir’i alacak ve dört kişi İngilizlere gönderecek ve anlaşacakmış, bunları da Zazalardan işittim. Öyle anlaşılıyor. Böyle işittim efendim. Hükümet mi teşkil edeceklermiş ne yapacaklarmış bilmiyorum. Muharebe edecekler, İngilizlerin muavenetiyle hükümet teşkil edeceklermiş” demiştir.601 Bu konuda en geniş bilgiyi veren yine Binbaşı Kasım Bey’dir. Kasım Bey’in ifadelerine daha önce geniş olarak yer verildiği için bu bölümde tekrarlanmamıştır. Ancak Kasım Bey’in isyanın amacını net bir şekilde belirttiği birkaç ifadesi şu şekildedir: “Reis Müfid Bey: Şeyh Said Efendi isyandan evvel her halde bir tertibat yaptı. Bu tertibatta kimler vardı ve ne idi esbabı? Kasım Bey: Tertibat din meselesini ortaya attılar. Taklib için dini alet ettiler. Güya dini tatbik etmek istiyorlardı. Reis Müfid Bey: Dini alet ettiklerine kanisiniz. O halde esas maksatları ne idi? Kasım Bey: Esas maksatları istiklal elde etmekti.”602 (…) “Reis Müfid Bey: Kasım Bey, bu isyan için tertibat olduğu anlaşılıyor. Bu isyandan gaye nedir? Kasım Bey: İstiklaldir. Kendileri de kısmen itiraf ettiler. Reis Müfid Bey: Bu gayeye vusul için bazısı siyasi çalışmış, bazısı da dini çalışmış. Neticesi ne olacak? Kasım Bey: Herkes kendine terettüp eden vazifeyi yapıyordu. Maksat müşterekti ve istiklaldi.”603                                                              600 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.92. 601 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.110. 602 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.85. 603 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.164. 293 Diğer bir sanık Çapakçur Halk Fırkası Reisi Süleyman oğlu Rüştü Bey, isyancıların Kürt hükümeti teşkil etmek amacında olduklarını zannettiğini söylemiştir. İfadesi şöyledir: “Reis Müfid Bey: Süleyman, biliyorsun ki bir hadise var. Bu İsyan hadisesinin neticesi ne idi, ne yolda meydana geldi? Rüştü Efendi: Ben de bu vukuatın ne yolda olduğunu bilmiyorum. Birkaç ay evvel Kaza Kaymakamı tarafından benden bir sual soruldu, tahkikat yaptım, Hacı Mustafa Bey’in neden dolaştığını anlayamadım. Sonra, ‘hükümet ezer’ dedim. ‘Onu kimse ezemez’ dediler. Sultan Hamid’in oğlu ile Simiko ve birkaç şeyhin Acem hududuna geldiğini duydum. Halk Fırkası’na yazdım, Genç Vilayetine tahkikat için emir geldi, Vali şahitleri tecziye ettirdi. Reis Müfid Bey: Bu isyandan maksat ne idi? Yalnız şeriat meselesi midir? Rüştü Efendi: Haricen şeriat idi. Fakat asıl maksat ne idi bilmiyorum. Çünkü kendileriyle temas etmiyordum. Reis Müfid Bey: Şimdi Simiko ve sairden bahsediniz. Onların muhaberesinden şeriat meselesi olmadığını anlamadın mı? Rüştü Efendi: Onların gayesi her halde şeriat gayesi olduğunu bilmiyorum. Fakat başka ne maksatları vardı bilemiyorum, zannederim Kürd hükümeti teşkil etmek maksatları vardı.”604 Darahini İnzibat Memuru Fakih Hasan’ın kâtipliğini yapan Liceli Tahir de şunları söylemiştir: “Reis Müfid Bey: İsyanın esbabı nedir; ne anladın, ne diyordu Şeyh Said? Liceli Tahir: Bilahare anladım. Lice’den Piran’a geçtiğini, orada vukuat olduğunu duyunca anladım. Genç hükümetinin üstüne gittiğini ve hilaf-ı şeriat ahvalden dolayı isyan edeceğini söyledi. Reis Müfid Bey: Şeyh Said’in isyandan maksadı ne imiş? Liceli Tahir: Bendeniz evvelce vâkıf değildim, sonra da bunu biliyorum. Reis Müfid Bey: Yalnız maksat şeriat mı imiş?                                                              604 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.188. 294 Liceli Tahir: Hasan Efendi şeriat ahkâmının tatbiki için çalıştığını söyledi. Reis Müfid Bey: Hasan Fakih sana isyanın esbabı hakkında bir şey söylemedi mi, hariçten muhabereleri yok muymuş? Liceli Tahir: Hasan Efendi, ‘İşittiğime göre İngiltere ile de muhaberesi vardır’ dedi; bana o kadar söyledi. Reis Müfid Bey: Eğer maksat şeriat meselesi olsa İngiltere ile muhabereye lüzum var mıdır? Liceli Tahir: Evvelce bir ittifak, bir muhabere olduğunu bilmiyorum. Reis Müfid Bey: Bunun neticesi ne olacaktı, sen ne tahmin ediyorsun? Liceli Tahir: Şeyh’in tarifine göre birkaç yeri işgal ettikten sonra hükümeti icbar edeceğim dedi. (…) Reis Müfid Bey: Şeyh Said’in ecnebi hükümetlerle veyahut sakıt hükümdarlarla münasebeti olduğundan Hasan Fakih sana bahsetmedi mi? Liceli Tahir: Katiyen malumatım yok, böyle bir şey bilmiyorum. -demekle ifade-i mazbutası tekrar okunarakReis Müfid Bey: İfadende bunu söylemişsin. Ne işittin, doğru söyle? Liceli Tahir: Evet, bendeniz onu söyledim. Halifezade meselesini duymadım. Reis Müfid Bey: İngiltere’nin Şeyh Said’e muavenet edeceğini de söyledi mi? Liceli Tahir: İngiltere ile ittifakı ve muhaberesi olduğunu icabında muavenet edeceğini söyledi.”605 (…) “Reis Müfid Bey: Elaziz’i, Diyarbekir’i aldıktan sonra maksatları ne idi? Liceli Tahir: Maksatları benim hissiyatıma göre, Diyarbekir’i zabt eder etmez Ankara ile muhaberata başlayacaklarmış.                                                              605 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.202-203. 295 Reis Müfid Bey: Bu teklifatı Ankara kabul etmezse ne olacaktı? Liceli Tahir: Onu bendeniz bilmiyorum. Reis Müfid Bey: Diyarbekir’i zabt etmek kolay mıdır? Liceli Tahir: Diyordum, alsalar bile netice faydasızdı. Reis Müfid Bey: Diyarbekir’in içinden kendilerine muavenet vaat edenler var mıydı? Liceli Tahir: O kadar dedi fakat esami tasrih etmezdi, kendisi de bilmezdi. Katiyen idare edemezlerdi, zaten bir hükümet teşkil edeceğiz demiyorlardı. Reis Müfid Bey: Hasan Efendi bundan bahsetmez miydi, Diyarbekir’deki arkadaşlarından bahsetmedi mi? Liceli Tahir: Hasan Fakih de bilmezdi. Reis Müfid Bey: Diyarbekir’i vesaireyi aldılar. Ankara muvafakat etmeyince ne yapacaklardı? Müstakil bir hükümet mi teşkil edeceklerdi? Liceli Tahir: Onu rivayeten söylüyorlardı. Reis Müfid Bey: İfadende İngilizlerin muavenetinden bahsediyorsun. İngilizlerle ittifaktan istiklal çıkmaz mı? Liceli Tahir: Hariç devlet olunca öyle bir mana fi’l-hakika çıkar.”606 Mahkemede yargılanmış olan Mardinli çiftçi Mehmed oğlu Arif’in hizmetkârı 18 yaşında Gülün bin Maho ifadesinde, Şeyh Said’in kardeşi Şeyh Abdurrahim’in köylerine gelerek köy ahalisine hitaben “Haydi ne duruyorsunuz. Şeriat kayboldu. Silahlanınız Mustafa Kemal Paşa’dan şeriat isteyeceğiz” dediğini söylemiştir.607 Bunun yanında Mahkeme dosyasında Şeyh Said’in hizmetkârlarından olduğu söylenen ve 62 numaralı kararda yargılanan Halid oğlu Bahri ifadesinde, “Maksat din ve şeriat meselesi ve binnetice taklib-i hükümettir” demiş ve Şeyh Said’in “Şeriat istiyoruz” tarzında propaganda yaptığını söylemiştir.608 Şeyh Said tarafından Lice zabıta memurluğuna tayin edilmiş olan İsmail oğlu Hüseyin de ifadesinde; isyanın başarılı olması ve Diyarbekir’in                                                              606 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.205. 607 İM/T12/7/51/2/1 (Şark İM. Karar 51) 608 İM/T12/8/62/5/2 296 alınmış olması halinde Ankara’dan Diyarbekir’e birçok “başların” geleceğini ve orada onlarla anlaşma yapılacağını işittiğini söylemiştir. Ayrıca başarısız olunduğu takdirde ise İngilizlere isnat edeceklerini zannederdim demiştir.609 2.4.10. Halifelik, Vahdeddin ve Kürtler Bazı kaynaklar tarafından İsyan’ın en önemli sebeplerinden birisi olarak, halifeliğin kaldırılması gösterilmektedir. İsyancıların bir amacının da, Musul’da bulunduğu söylenen Abdülhamid’in oğlu Burhaneddin’i halife yapmak olduğu bazı raporlarda geçmektedir ve bu iddia mahkeme sırasındaki sorgulara da yansımıştır. İsyancıların böyle bir beklenti içerisinde oldukları ve bu söylentilerin isyancılar arasında yayıldığı anlaşılmaktadır. Hatta asilerin Diyarbakır’ı almaya çalıştıkları ve başaramadıkları bir zamanda, şehri savunmak için gelen askerlerin Abdülhamid’in oğlunun askerleri olduğu ve isyancılara yardıma geldiği lafları isyancıların arasında dolaşıyordu. Bölge halkının halifeye büyük bir bağlılık içerisinde olduğu bazı kaynaklarda geçmektedir. Kürt milliyetçisi olan ve isyandan önceki bir dönemde Kürt Hamidiye Alaylarına katılıp Hasenan ve Cibran aşiretlerinin oluşturduğu İhtiyat Tugayındaki Kürt subaylarla irtibata geçen Kadri Cemil Paşa, bu tugaydaki subaylarla Kürtlerin millî meseleleri üzerine konuşmaya çalıştığını, ancak buradaki aşiret mensubu subayların İslam Halifesine büyük bir sadakatle bağlı olduklarından Kürtlerin millî meselelerine ait hiçbir şeyi dinlemek istemediklerinden bahsetmektedir.610 Yine Kadri Cemil Paşa daha sonraki dönemde yabancı devletlerin egemenliğinde olan halifenin kurtulacağı inancıyla Kürtlerin Mustafa Kemal Paşa’ya içten bağlılık gösterdiklerini ancak Yunan savaşından sonra halifenin saltanattan uzaklaştırılmasıyla birlikte Türk ve Kürt İslamların Mustafa Kemal Paşa’ya karşı besledikleri sevgi ve güvenin yok olmaya başladığını söylüyor.611 Bir diğer yazar Ömer Kürkçüoğlu da Halifeliğin kaldırılmasının isyanın sebeplerinden birisi olduğu ve aynı zamanda Türkiye’nin Musul tezine manevi bir darbe vurduğunu belirtmektedir.612 Bruinessen ise halifeliğin kaldırılmasını “Kürt-Türk kardeşliğinin en önemli sembolünün ortadan kaldırılması” olarak nitelemektedir613 ve                                                              609 İM/T12/8/64/4/5 610 Kadri Cemil Paşa, age, s.45. 611 Kadri Cemil Paşa, age, s.85. 612 Ömer Kürkçüoğlu, Türk-İngiliz İlişkileri (1919-1926), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1978, s.305-309. 613 Bruinessen, age, s.414. 297 hilafetin ilgasından sonra Kürdistan’da milliyetçilikten ilham alan bir dizi ayaklanmaların çıktığına dikkat çeker.614 Bruinessen’e göre isyanı tertip edenlerin Vahdettin’le irtibata geçmeye çalışmalarının amacı da dindar Kürt halkının desteğini sağlamaktır.615 Mahkeme tutanaklarına Şeyh Said’in halifelik ile ilgili görüşleri de yansımıştır. Şeyh, ifadesinin bir yerinde, herhangi ırk ve millete mensup olursa olsun “eslah ve erşed ve a’lem” (en iyi, en olgun ve en bilgili) bir sülalenin şeriat ahkâmı gereğince halife olmasını şer’an vacip olarak gördüğünü söylemiştir.616 Başka bir yerde ise halifelerin ahkâm-ı şer’iyeyi yerine getirmekle görevli olduklarını söylemiş, Mahkeme Reisi’nin “bir halife mi olsun istiyorsun?” sualine “Olsa dinimize muvafıktır. O da ahkâm-ı şer’iyedendir” cevabını vermiştir. Şeyh Said’in en yakınlarında olan Fakih Hasan da ifadesinde Şeyh Said’in halifeliği geri getirme amacında olduğunu söylemiş, “halife elyak (liyakatli) olsun da kim olursa olsun” dediğini aktarmıştır. Önemli iddialardan birisi de Sultan Vahdeddin’in Şark İsyanı ile alakadar hatta tertipçisi olduğudur. Behçet Cemal karşı devrim olarak nitelediği İsyan hareketini bizzat Vahdeddin tarafından idare edildiğini söylemektedir. Onun anlatımına göre Vahdeddin İlayı Vatan adında gizli bir örgüt kurmuş, Bükreş’te Hilafet kongresinin yapılmasından sonra Anadolu’da karşı propagandaya başlamıştır. Aynı zamanda Hilafet Komitesi adı altında olan bu örgüt Şeyh Said’le de anlaştığı gibi, Kürt hareketini İstanbul’dan idare eden Seyyid Abdülkadir’le anlaşmıştır. Behçet Cemal bu mutabakata göre isyanın 1926’da başlamasının kararlaştırıldığını aktarmaktadır.617 Bu iddiayı teyit edecek yeterli delil olmamasına rağmen Behçet Cemal ile aynı fikirde olan yazarlar vardır.618 Bunun aksine bazı araştırmacılar da Vahdeddin ve dinî muhalefetin Kürt isyanıyla bağlantısının ispat edilemediğini söylemektedirler.619 Vahdeddin’le Şeyh Said İsyanı arasında olduğu iddia edilen bağlantının tespit edilmesine yönelik çalışma İstiklal Mahkemesinin yargılamaları sırasında başlamıştı. Ankara İstiklal Mahkemesi’nde Distolcüler davası yani Vahdeddin’in kurmuş olduğu iddia edilen Tarikat-ı Salahiye Cemiyeti davası devam ederken, Şark İstiklal Mahkemesi’nde de                                                              614 Bruinessen, age, s.393. 615 Bruinessen, age, s.414. 616 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.24. (Varto’da alınan ifadesinden) 617 Cemal, age, s.17. 618 Hamza Eroğlu, Türk Devrim Tarihi, Sanem Matbaası, Ankara 1981, s.197. 619 Bruinessen, age, s.433. 298 Kürt Teali Cemiyeti Reisi Seyyid Abdülkadir ile Kör Sadi’nin yargılamalarını yapılmaktaydı. Ankara İstiklal Mahkemesi’nin Savcısı Necib Ali’nin 5 Haziran 1925 tarihinde Şark İstiklal Mahkemesi’ne yazmış olduğu yazı da bu bağlantının nasıl araştırıldığı anlaşılıyor. Bu yazıya göre; Vahdeddin, İngilizlerin oluruyla, Tarikat-ı Salahiye adında ve amacı şeriat hükümlerini uygulayan bir hükümetin iktidara gelmesini sağlamak amacıyla bir cemiyet kurmuştur, Şark İstiklal Mahkemesi’nde yargılanmakta olan Kör Sadi’nin bu cemiyetle alakası vardır, Tarikat-ı Salahiye Cemiyeti ile Şeyh Said’in maksatları arasında çok büyük uyum vardır. Necib Ali, ayaklanma ile bu cemiyet arasında bir münasebet tespit etmek arzusunda olduklarını ve Şeyh Said’in de bu cihetle sorgulanmasını istemektedir. İsyan ile Cemiyet arasında irtibatı düşündüren delil ise Tarikat-ı Salahiye Cemiyetinin Musul’da bulunan Şeyh Mahmud’a üyelik için bir vesika göndermiş olması ve Cemiyet’in Beyazıt’ta bir kahvede yaptığı toplantılara Kör Sadi’nin iştirak etmiş olmasıdır.620 2.4.11. Raporlara Göre İsyanın Amacı İsyan bölgesinde görev yapmış olan sivil ve askeri bazı memurların hazırlamış olduğu raporlar bulunmaktadır. Bu kişilerin isyan hakkında verdiği bilgiler önemlidir. Bu bölümde, bu raporlarda isyanın maksadı ile ilgili kısımlar aktarılmıştır. Bir müddet asilerin elinde esir olan Hani Nahiyesi Müdürü Hüsnü Bey, İstiklal Mahkemesi Savcısı’na verdiği ifadede isyanın maksat ve gayesinin şeriat perdesi altında Kürdistan istiklali olduğunu söyledikten sonra asilerin elinde esir olduğu sırada Şeyh Said’in kardeşi Şeyh Mehdi’nin söylediklerini aktararak şunları ifade etmiştir: “Mukaddema bu hükümet şeriatı, medreseleri, mektepleri, Kur’an’ı ilga etti. Güya buna Şeyh Said min-tarafillah (Allah tarafından) memur imiş, bunun için isyan etmişler. Bilahare asilerin birkaç binlere bâliğ olarak Diyarbekir’e hücumları esnasında ‘Kürdistan Hükümeti olacak, Türk memurları kovulacak’ şayiası çıktı.” “İsyandan gaye ve maksatları şeriat perde-i nisyanı altında Kürdistan istiklali ve Türklüğün izmihlali gayesi takip ediliyordu. 15 Şubat 1341’de Şeyh Mehdi tarafından Serdi’ye götürüldüğümüzde Şeyh Tahir aynen şöyle diyordu: ‘Türk Hükümeti.. Türk Hükümeti.. Ne için Kürt Hükümeti olmasın? Bak benim hırkamın kolundaki yamalara, hain                                                              620 İM/T12/84/805-2/44/7, İM/T12/84/805-2/43/1-2 299 Türkler siz görürsünüz. Bundan sonra biz sizi istemiyoruz. Emellerimize muvaffak olursak ne âlâ, olamaz isek Halep’e gideriz. Oradaki pek âlâ, pek iyi yaşıyor ve İngilizlerin idaresi sizden iyidir. Siz Türklerden ne iyilik gördük?’ buna mümasil (benzer) sözler söylediler. Binaenaleyh bu maksat gayelerini pekâlâ gösteriyor. Darahini vilayetinin Tavsala karyesine geldiğimizde Botyanlı Ömer Ağa’nın biraderi Sabri Ağa şöyle söylüyordu: ‘Asker gelmeden Diyarbekir’e girersek işimiz oldu. Yok giremez isek, bizim için hak ve hayat yoktur.’”621 Hüsnü Bey, ayrıca 25 Nisan 1925’te 7. Fırka’ya yazdığı raporda Hani’de esir alınıp Darahini’ye getirilince burada Darahini İnzibat Memuru Fakih Hasan ile arasında geçen konuşmayı şöyle aktarmıştır: “On beş Şubat 341 tarihinde usat tarafından Hani nahiyesinden Telgraf Müdürü Kadri ve Takım K. Vekili Fahri Çavuş ve dört jandarma efradı kaldırılarak Darahini’ye sevk edildik. Şeyh Said’in vekili ve Darahini İnzibat Zabiti Fakıh Hasan bizleri hatt-ı harp nizamına dizdirerek ‘Hani müdürü kimdir?’ diye sordu. Bendeniz cevap verdim. ‘Nerelisin?’ dedi. Konyalı olduğumu söyledim. ‘Sen Konyalılara kurban ol; bu dinsiz hükümetin aleyhinde kaç sene mukaddem Konyalılar isyan etmiştir. Bizim maksadımız sizin gibi dinsizleri dine davet etmektir. Senin, Şeyh’in aleyhindeki yazdığın raporu gördüm. Seni Şeyh’e kurban edeceğim.’ dedi ve heyet-i nahiyeyi çifte süngülü ile Jandarma Dairesine hapsetti.”622 Lice Kaymakamı Asım Bey, 26 Mayıs 1925 tarihinde verdiği raporun bir bölümünde isyan edenlerin her birinin farklı maksatları takip ettiğini söyleyerek şunları ifade etmiştir: “Her şey, fakat hiç bir şey… Bu isyan eden fertlerin her biri muhtelif maksatlar istihdaf ediyorlardı. Kimi yekdiğerinden intikam alıyordu; Hani’de Mustafa Bey, Hamdi Bey’i yağma ettirdiği gibi. Kimi memurînden (memurlar) intikam alıyordu. Kimi tekâlifin kesretinden kurtulmak istiyordu. Çoğu mahkûm, asker firarisi ve hazineye medyundur (borçlu). Kimi şeriat istiyordu, kimi padişahlık, halifeden bahsediyordu; en sonra Kürtlük meselesi cereyanı almış yürümüştü. Bir misal: Kurik köyünde topal bir Ali Ağa vardı. Bu adam Darahini, Çapakçur ve Ardeşin arasında mutavassıtlık yapıyor ve hiçbir şey (…?) etmiyordu. Bir gün makam-ı istihzada (alay ederek) ‘Darahini körlerin payitahtı’ dedim,                                                              621 İM/T12/90/829/31/1-2-3 622 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.67. 300 bütün yüzü gözü kızardı. Hem mahcup oldu ve hem de hiddet etti. ‘Evet, Darahini payitaht, Şeyh Efendi halife’ dedi. Eğer Kürtler Diyarbekir’i alaydılar Kürtler ve Türkler arasında çok büyük rezaletler kopacak ve esir Türk memur, zabit ve askerlerden nişane kalmayacaktı.”623 Genç Savcısı Mehmed Hamdi Bey, Şeyh Said’in Darahini’ye gelmesinden sonra Yusuf Ağa’nın evinde memurlarla yaptığı konuşmaya şahit olmuş ve bunu 25 Mayıs 1925 tarihli raporunda aktarmıştır. Rapora göre Şeyh Said, Ankara Hükümetinin; hilafeti, şer’i mahkemeleri, evkafı lağvedip medreseleri kapattığını ve “ladini” bir Cumhuriyet kurduğunu söylemiş ve kendisinin de emr-i bilmaruf ve nehy-i anilmünkerle (iyiliği emretme köyülüğü men etme) mükellef olduğunu söylemiştir: “Sabahleyin memurîn-i Adliye bendehaneye geldikleri zaman gece gelmiş olan Şeyh Said’in memurlarla görüşmek üzere Yusuf Ağa’nın hanesine çağırdığı gelen birisi tarafından haber verilmekle bizzarur memurînle beraber Yusuf Ağa’nın hanesine Şeyh Said’in nezdine gittiğimizde Şeyh Said: ‘Hazret-i Peygamberimiz Kuran-ı mu’cibince amel eder ve yanında da Ebubekir Sıddık ve Ömer hazeratını müsteşar olarak bulundurur fakat rey sahibi Hazret-i Peygamber idi. Osmanlı Padişahları da mahkeme-i şer’iyelere ve ulemaya ve dine riayet ve medreseleri ihya, evkafı muhafaza, müskiratı men eylemek suretiyle altı yüz sene mülkü idare ettiler. Vaktaki meşrutiyet oldu, din ciheti biraz zafa düçar olduysa da göze çarpacak derece değildi. Ne vakit Ankara Hükümeti teşekkül etti; hilafeti, mahkeme-i şer’iyeleri, evkafı lağv ve medreseleri kapattı; laik –kendi tabiriyle Ladini- bir hükümet-i Cumhuriye olduğunu ilan etti. Ben ulemadanım,‘emr-i bilmaruf ve nehy-i anilmünkerle mükellefim. Maden dâhilinde Piran’da jandarmalar yanımdaki adamları tutmak istedi; Arada silah patladı, kan döküldü; artık olan oldu, Diyarbekir postasını zabt ettirdim. Bu ruhumu feda edip meydana çıktım. Vakt-i merhunundan (belirlenen vakit) evvel bu işe giriştim. Bakalım ömrümüz iki gün mü, üç gün mü olacaktır? Zira paramız, topumuz, cephanemiz yoktur; istinadımız sırf din kuvvetidir.’ dedi. Biz de: ‘Medreselerin lağvına mukabil, ilahiyat şubesi açıldı; Mahkeme-i şer’iyenin zaten mahdud (sınırlı) ve muayyen (belirli) olan vazifesi mahkeme-i asliyeye verildi, Evkaf’ın idaresi usul-i sâlimeye rapt olundu, alenen müskirat istimalinin men edildiğine dair tebligat vuku buldu; bunlar kâfidir.’ diye ifademize o da ‘Hayır kâfi değildir’ diye cevap verdi. Biz: ‘Öyle ise telgraf hattını tamir ettirip Ankara hükümetine iblağ (ulaştırma) etseniz muvafık                                                              623 İM/T12/87/816/16/11 301 olmaz mı?’ dedik. O da: ‘Hayır, şimdi müracaat etmem. Ne vakit ayaklarımızı uzatacak kadar kendimize bir yer yaparsak ol vakit müracaat edeceğim’ diye cevap verdi ve yanından ayrıldık.” Ayrıca Genç Savcısı Mehmed Hamdi Bey, Şeyh Said, Darahini’den ayrıldıktan sonra Fakih Hasan’ın memurları camiye toplamasını ve orada geçen konuşmaları da aktarmıştır. Fakih Hasan camide yapmış olduğu konuşmada; tesettüre ve şeriat hükümlerine riayet edilmediğini, içki kullanımının serbest olduğunu, kadınların dans ettiğini vs. söyleyerek bunlardan dolayı kıyamın meydana geldiğini söylemiştir. Ayrıca bu konuşmasında maksatlarının bir devlet kurmak olmadığını da söylemiştir: “Fakih Hasan bir gün öğleden evvel ‘özürlü özürsüz her memur öğlen namazına gelecek’ diye dellal bağırttı. ‘Bundan maksat ne olabilir?’ diye memurîn ile söyleşiyor iken Tahsil Memuru Hamid Efendi gelerek: ‘Fakih Hasan memurîne bir beyanname okuyacak ama bunda bir şeytanet (şeytanlık) var’ dedi. Biz de: ‘Olsa olsa memurîni vasıta edip maksatlarını hükümete iblağ ettirecekler’ dedik. Öğle okundu, camie gittik. Namaz bittikten sonra ahaliyi ve memurînden tali kısmını dışarıya çıkardı. Devair rüesasını (resmi kurum başkanları) camide alıkoyup kapıya da tüfekli Kürt jandarmaları ikame ve ‘içeriye kimse girmeyecek’ diye emr-i kati verdi. Vali İsmail Hakkı, Jandarma Binbaşısı Mustafa, Muhasebeci Münir ve Şube Reisi Hüseyin ve Mahkeme Reisi İsmail Hakkı ve Aza Lütfi ve Aza Mülazımları Mustafa ve Kemal ve Nüfus Müdürü Şükrü ve Sıhhiye Müdürü Mazhar ve Ziraat Bankası Müdür Fazlı ve Tahsil Memuru Hamid ve Jandarma Yüzbaşısı Ali Avni ve Mülazım Mihri Bey ve efendilerle eşraftan Mehmed Ağa ve Diznankaryeli Haydar Ağa ve birkaç faki içeride kaldık. İnzibat Memuru Fakih Hasan cebinden bir kâğıt çıkardı. Jandarma Yüzbaşısı Ali Avni Efendi’ye verdi. O da ayağa kalkıp alenen okudu. Kâğıtta şöyle yazılıydı; ‘Tesettüre ve ahkâm-ı şer’iyeye riayet olunmuyor, müskirat istimal olunuyor, kadınlar dans ediyor, Evkaf ve mahkeme-i şer’iyeler lağv ve medreseler sed ediliyor; Bundan dolayı kıyam vukua geldi. Maksadımız bunları Ankara Hükümeti’ne iblağ etmektir’ dedi. Ben Fakih Hasan’a: ‘Sen bunu böyle yazıp bize okudun fakat Şeyh Said burada yoktur.’ dedim. Cevaben: ‘Onun malumatı olmadıkça böyle şeye teşebbüs edebilir miyim.’ demesine karşı ‘Öyle ise Maksadımız istiklal değildir diye yazılmamış’ dedim. O da: ‘Evet öyle bir maksadımız yoktur. Sırf yazıldığı vecihledir.’ dedi. Şube Reisi: ‘Sizin Ankara’da mebusunuz vardır. Onun vasıtasıyla hükümete iblağ etseniz olmaz mı’ demesine 302 cevaben: ‘Hayır bizim mebusumuz yoktur, o hükümetin emriyle tayin edilmiştir. Zaten evvelce Kürdistan beş vilayet idi. şimdi livalarla vilayet oldu.’ diye söyledi.”624 Lice Memurlarından altı kişinin (Varidat Katibi Yusuf, Baytar Ömer Hulusi, Sıhhıye Memuru Naci, Sıhhıye Memuru Kadri, Banka Memuru Abdülgani, Lice Telgraf Müdürü Nail) hazırlamış olduğu 14 Nisan 1925 tarihli ortak raporda Şeyh Said’in Lice’ye girdikten sonra çevresi ile yaptığı konuşmaları şöyle anlatılmaktadır: “Şeyh’in meclisindeki bütün mübahase Türklerin Kur’an’ı, din ve şeriatı kaldırıp her köyde bir fuhuşhane tesis ettirecekleri ve Avrupa’dan celp edecekleri erkeklere damızlık yaptırıp İslam’ı Hristiyanlaştıracaklarını ve kadınların müteaddid (birden çok) erkeklere istediği varabileceklerini ve nikâhın badema (bundan sonra) men edildiğini, Ankara’dan Halid Bey’e vürud eden mektupta yazmış bulunduğundan, hâlbuki Kürtlerin civanmert, dindar bir millet olup Türklerin hâkimiyeti altında dinsiz, namussuz, istiklalsiz yaşamları gayr-ı caiz, Kürt istiklalinin mutlak surette istihsal edileceğini ve Türklerin nefy ettikleri Ermenileri getirip Erzurum, Van, Muş, Bitlis ve havalisinde kemakân (eskiden olduğu gibi) iskânlarıyla Türklerin kovulacağı yolunda devam ediyordu. Kerameti cümlesinden olarak elhamdülillah Hani’de toplar, mitralyözler, makinalı tüfekler mücehhez bir fırkanın bütün mühimmatıyla esir edildiğini ve bundan iğtinam edilen (ganimet olarak alma) top, cephane ile Diyarbekir ve Bitlis zabt ile Erzurum’a yürüneceğini söylediği istihbar kılınmış, ve Ermenilerin vatan-ı aslilerine memâlik-i ecnebiyeden sahiplerine müsaade edildiğini ve mevcut Ermenilerin mal ve canlarına katiyen müdahale ve zulüm edilmemesini münadilerle (tellal) ilan ettirmiştir.”625 Lice Jandarma Kumandanı Ziya Bey, 13 Nisan 1925 tarihli raporunun son kısmında kıyamın iki sebebi olduğunu söyleyerek şu açıklamalarda bulunmuştur: “Kıyam’ın esasi ikidir: Birisi Kürdistan hükümeti teşkil etmek, diğeri de mahkûm olan Şeyh Said’in affını temin eylemek gayesine matuftur. Şeyh’in biraderi, oğlu, Lice Müftüsü’yle oğlu Hoca Said, İhtiyat Zabitlerinden Fehmi’nin efkârı Kürdistan’ın istiklali merkezindedir. Müftü’nün oğlu Hoca Said medrese odasında Kürdistan istiklalinden mütemadiyen bahsetmiş ve bir gün bahsederken bu işte muvaffakiyete hâsıl olmazsa                                                              624 İM/T12/12/69-12/153/34-35 625 İM/T12/87/811/2/2-17 303 hudangerde o rezil, dinsiz Türk Hükümeti tekrar tesis ederse kendileri için hakk-ı hayat olamayacağını söylemiştir.”626 Lice İlk Erkek Mektebi Başmuallimi Ali Fehmi’nin 28 Nisan 1925 tarihli raporunda isyanın amacının İngiliz himayesi altında bir Kürt hükümeti kurmak olduğunu söylemektedir: “İsyan; şekli itibariyle soygunculuğu, mahiyeti itibarıyla Kürtçülüğü, hakikatte ecnebi paralarıyla genç Cumhuriyetimizi sarsma maksadını hâvi idi ki Kürdistan’ın bilumum şeyhleri beyleri, bugün masum görünenler dâhil olmak üzere cümlesi methaldardır. Sebilürreşad mecmuası ile Tevhid-i Efkâr gazetesi işbu irticaı ihzar ettiği gibi İctihad’ın bazı makaleleri de ezhanı tahrike çok yardım etmiştir. İsyanın esası: Evvela irtica, saniyen Kürt istiklali, salisen ecnebi tahrik ve teşvikiyle Türkiye’nin sarsılmasından ibarettir. Memleketteki şeyhlerle softaların propagandaları, teceddüd, asrilik, gençlik aleyhine matuf iken, isyandaki az çok düşünebilenler… bir Kürt hükümeti ve fakat İngiliz himayesi altında istiklal sevdasını taşıyorlardı. Nitekim Şeyh Said, Şeyh Tahir, Salih Bey, Liceli Fehmi bu babda fikirlerini açıkça beyan etmişlerdi.”627 Şeyh Said’in 5 Şubatta Lice’ye gelmesinden sonraki süreci gün gün raporunda anlatan Lice Asker Alım Şube Reisi 10 Nisan 1925 tarihli raporunda, isyancıların liderlerinin söylemiş olduğu bazı sözleri raporunda aktarmaktadır. Bu raporda, Şeyh Said’in kardeşleri Şeyh Tahir ve Şeyh Muhittin’in Hani postasını ele geçirdikleri haberini Lice’ye getiren Muallim Ali Fehmi Efendi ifadesine göre, Şeyh Tahir: “Türkiye Hükümetinin gayr-ı şer’i bir takım ahvalinden, Türkler arasında dinin sükûtundan ve medreselerin seddi keyfiyetinden bahis açmış ve isyanı mecburi olarak ihtiyar etmiş olduklarını” söylemiştir. Yine aynı rapora göre 18 Şubat tarihinde Lice’de isyan taraftarı olanlar halkı isyana iştirak için dolaşarak propaganda yapmakta ve Şeyh Muhittin’in yazmış olduğu mektubu halka okumaktaydılar. Mektup “Ey zümre-i kalile-i gâfilin! Kur’an-ı Kerim’e nasıl karşı korsunuz? Koyduğunuz takdirde cümleniz helak ve tarumar olursunuz.” mealinde idi ve halk üzerinde büyük tesir bırakmakta idi.                                                              626 İM/T12/12/69-13/173/15 627 M/T12/11/69-11/41/8 304 Ayrıca Şeyh Said, 19 Şubat tarihinde Darahini’den hareket ederek Lice’ye iki saat mesafeye kadar geldiğinde, şehir ahalisi, Şeyh’in nezdine elçi göndererek şehre girmemesi ve herhangi bir vahşetin yaşanmamasını istedikleri vakit, Şeyh Said onlara: “Ben dinin i’lası ve şeriat-ı garranın tesisiyle medarisin (medreseler) ihdası (kurma) için bu liva-yı isyanı (isyan sancağı) çektim. Katiyen Lice’ye geleceğim, Kur’an’a ve bana kim karşı korsa koysun.” diyerek cevap vermiştir. Yine aynı raporda, 23 Şubatta Lice’ye giren Şeyh Said’in, Kâzım Bey’in konağında iken yanına gelen halka ve memurlara şu şekilde hitap ettiği yazmaktadır: “Ey Efendiler! Kürdistan’ın, bir Erzurum vilayeti kadar olan Belçika hükümeti ilan-ı istiklaliyet ettiği halde biz hala bir rehbere arz-ı ihtiyaç ediyoruz. Dağlarımız maadinle (madenler) dolu, ovalarımız altınla mezrudur (ekili). Milliyetimizi, diyanetimizi, şeriatımızı unutmuş; dans salonlarına Avrupai birtakım adet ve kanunlara gayr-ı şer’-i bazı hallere tapmışız. Şule-i ilim (ilim ışığı) ve irfan olan medreseleri sedd etmiş, farmason yetiştiren mektepler açmışız. Ben Kürt menâfiine (menfaatler) olarak liva-yı isyanı çektim ve perdeyi yırttım, artık siz de dikmek çaresine bakınız” Bunun dışında Binbaşı’nın raporunun sonunda isyanla alakalı fikirlerini beyan ettiği şu bölüm de dikkat çekicidir: “Şeyh’in bu isyanına iştirak eden Licelilerin bir kısmı câh (mevki, rütbe)ve servet, bir kısmı nehb ve garet (yağma) emelleriyle, bir kısmı da Şeyh’in havf (korku) ve tehdidatıyla iştirak etmiş idi… Birtakım softalar ve mutaassıplar tarafından yapılan propaganda neticesinde, Şeyh’in cidden sahib-i keramet olduğunu muhitin cahil kafaları hazmediyordu. Şeyh ‘Top güllesini tutar, kurşunu toprak yapar’ gibi daha birçok safsatalara iman getirmişlerdi. Şeyh, Lice halkının bilgisinden değil cehalet ve belahatinden (aptallık) istifade etti. Bir gaye ve emel peşinde koşan ancak yirmi kişiden ibaret olsa gerektir, diğerlerinin yüzlerini karartan cehalet ve taassuplarıdır. Şeyh’in musanna (uydurma) kerameti, göz kamaştırır altınları, zerrin sözleri; şunun bunun gözünü kamaştırdı, fikir ve iradeleri tarumar etti.”628                                                              628 İM/T12/29/201/4/1-11 305 2.5. Dış Yardım ve İngilizler Şeyh Said İsyanı’nın İngilizler veya başka bir devlet tarafından kışkırtılmış olması ve İsyan’ın başlangıcından itibaren ya da herhangi bir aşamasında, İsyancıların İngilizlerden yardım alıp almadıkları hakkında da farklı görüşler vardır. Şeyh Said isyanından birkaç ay önce bazı önemli olaylar meydana gelmişti. Lozan Anlaşması gereğince Türkiye ve İngiltere 19 Mayıs 1924 tarihinde bir araya gelerek Musul meselesini görüşmeye başlamıştı. Musul konusunda Türkiye’nin temel tezi, Musul nüfusunun genelinin, yüzyıllardır beraber yaşayan Türk ve Kürtlerden meydana geldiği, bu yüzden Musul’un Kürt ve Türk nüfusunun ana bloğunun yaşadığı Türkiye’ye bağlanması gerektiği idi. İngilizler ise Türkiye’nin tezine karşı olarak, iki milletin birbirinden çok farklı ve uyum içinde yaşamadıklarını savunuyordu. Kendi tezinden emin olan Türkiye, bölgede bir plebisit yapılmasını isterken İngilizler buna yanaşmamakta idi.629 Görüşmeler devam ederken İngiltere masadan kalkarak 6 Ağustos 1924’te Milletler Cemiyeti’ne başvurdu. Tam da bu gelişmeden bir gün sonra 7 Ağustos’ta “Hristiyan Kürtler” olarak bilinen ve çoğu Hakkâri bölgesinde yaşayan Nesturiler, Cumhuriyet’e karşı bir ayaklanma çıkarmıştı. Irak’ta bulunan İngilizler’in Nesturilere silah ve para yardımı yaptıkları anlaşılmıştı. Bir diğer önemli gelişme ise bu isyanı bastırmakla görevli olan Beytüşşebab Grubu’na bağlı bazı subayların 4 Eylül 1924 tarihinde kıtalarından kaçarak İngilizlere sığınmaları olmuştur. Firar eden bu subaylardan birisi Azadi’nin kurucularından olan Yusuf Ziya Bey’in kardeşi Teğmen Ali Rıza idi.630 Bu önemli gelişmeler birkaç ay sonra çıkacak olan Şeyh Said isyanının bu gelişmelerin bir parçası olduğu ve İngiliz bağlantılı olduğu yönündeki şüpheleri artırmıştı. Hatta devletin üst kademelerinde ve gazetelerde isyandaki İngiliz rolüne kesin gözle bakılmakta idi. Şeyh Said İsyanı’nın başlamasından kısa bir süre sonra Meclis’te konu ile ilgili açıklama yapan Başvekil Fethi Bey: “Efendiler! Haricî mesailin (meseleler) hallolunmak üzere bulunduğu şu sıralarda dahilde zuhur eden bu isyan hareketinin esbab-ı menşeini aradığımız zaman, bir çok şeyler varid-i hatır (akla gelen) olabilir. Fakat bu varid-i hatır olabilecek esbab ve avamil (sebepler) hakikaten asıl asiler ve mürettipler (düzenleyen) tarafından ahaliye karşı izhar edilmemiştir.” diyerek isyanın Musul meselesinin                                                              629 Kaymaz ,age, s.103-105. 630 Bilal N. Şimşir, Kürtçülük II 1924-1999, Bilgi Yayınevi, Ankara 2011, s.115-118. 306 halledilmesi sırasında çıkmış olduğuna dikkat çekmiş ve olayı Arnavutluk İsyanı ile 31 Mart Hadisesi’ne benzetmiş ve isyanın dış bağlantısına üstü kapalı da olsa işaret etmişti. Esasen isyanın başlarında ve yargılamaların olduğu dönemde, İsyan’da İngilizlerin parmağı olduğuna dair genel bir intiba bulunmakta idi. 17 Şubat tarihli Cumhuriyet gazetesinde Ankara mahfilinin bu işte İngilizlerin parmağı olduğuna inandığı yazılıydı. Aynı şekilde Cumhuriyet gazetesinin 18 Şubat tarihli nüshasında Şeyh Said ve maiyetinin İngilizlerden yardım gördüğü yazılıyordu.631 Metin Toker, kitabında Doğu’da bir Kürt hareketinin İngilizler eliyle hazırlanmakta olduğunu, hükümetin bunu bildiğini ve bu konuda birçok planın ele geçirildiğini yazmaktadır.632 Kâzım Karabekir Paşa ise, Fethi Bey’le aynı gün yaptığı Meclis konuşmasında: “Mahdut mütegallibenin, haricî teşvikatla bazı emellere nail olmak için, halkı dinî tahrik ile idlal (doğruluktan ayırma) ettikleri anlaşılmıştır” diyerek hem hükümetin alacağı tedbirlere destek vermiş, hem de İsyan’da dış bir devletin kışkırtması olduğundan bahsetmişti.633 Ancak bununla birlikte muhalif mebuslardan Rüştü Paşa bir gazeteye yaptığı değerlendirmede, hadise’de yabancı bir devletin parmağı olduğunu düşünmediğini söylemiş; buna delil olarak da İsyan’ın Genç ve Muş gibi memleketin orta bölgesinde meydana geldiğini, yabancı devletlerle temas amacı olsaydı, isyanın daha güneyde, sınıra yakın bölgede çıkmış olması gerektiğini söylemiştir.634 Necip Fazıl da aynı durumu, İsyan’da bir İngiliz parmağı olmadığına delil olarak göstermektedir.635 Daha sonra Başvekil olan İsmet Paşa da o dönemde isyanın dış bağlantılı olduğuna dair beyanatlarda bulunmuştur. Hatta Şeyh Said İsyanı’nın ateşinin söndüğü bir dönemde, 7 Aralık tarihinde Hazro’daki askerî birliğe yapılan saldırı ile ilgili yaptığı açıklamasında; Cenevre’de Musul müzakeresinin başladığı bir sırada bu hadisenin yaşanmış olmasına dikkat çekerek, haricin tahrik ve teşvikiyle isyan sahasında yeniden bir isyan parlatılmak istendiğini söylemiştir. Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak da 9 Mart tarihinde yayınlamış olduğu beyannamede isyanın reislerinin düşman parası ile satın alınmış kişiler olduğunu söylemişti.                                                              631 Toker, age, s.13.; Cemal, age, s.39. 632 Toker, age, s.17. 633 TBMM Z.C., D.2, C.14, İ.64, s.308-309. 634 İstiklal Gazetesi, 26 Şubat 1925, No: 88, s.1 635 Kısakürek, age, s. 53-54. 307 Birçok kişi tarafından dile getirilen temel görüş; İngilizlerin, görüşülmekte olan Musul meselesi hakkında Türkiye’nin elini zayıflatmak için böyle bir isyanı kışkırtmış olduğudur. Mumcu’ya göre, İngiliz Dışişleri Bakanlığı’nın gizli belgeleri, Millî Mücadele döneminde İngilizlerin bir Kürt devleti kurdurmaya çalıştıklarını gösteriyordu. Musul petrollerini ele geçirmek amacıyla kurmak istedikleri bu devleti de Kürt Teali Cemiyeti liderlerini kullanarak yapmaya çalışmışlardı. 636 İhsan Ş. Kaymaz ise, İngilizlerin Musul meselesini Milletler Cemiyeti’ne taşımasından bir gün sonra Nesturi ayaklanmasının çıkmış olmasını ve Milletler Cemiyeti’nin bölgede inceleme yapmak üzere Musul’a gönderdiği komisyonun 11 Şubat’taki incelemelerinden iki gün sonra Şeyh Said isyanının çıkmış olmasını, İngilizlerin I. Dünya Savaşı’ndan sonra kesintisiz bir biçimde süren Türk düşmanı politikalarıyla düşünüldüğünde, İngilizlerin iddiasının aksine “talihsiz raslantı”larla açıklanamayacağını vurgulamaktadır.637 Behçet Cemal, isyancıların yabancı bir devletten yardım aldığını “açıkça belirten” bazı delillerden bahsetmektedir. Onun anlatımına göre isyancıların bölgede dağıttıkları hilafet ve dinden bahseden beyannamelerin, Şeyh Said’in elinde olmayacak bir teknikle basılıp dağıtılması, asilerin üzerinde yabancı askerlerinkine benzeyen üniformaların bulunması ve asilerin yabancı menşeli silahlar kullanması ve yine esirlerin ceplerinden yabancı paraların çıkması, bu hareketin önceden planlanan, yabancı bir devletten destek gören karşı bir ihtilal olduğunu açıkça belirtmekteydi.638                                                              636 Mumcu, age, s.13;22-23 637 Kaymaz, age, s.133-134. 638 Cemal, age, s.48-49. Aslında Behçet Cemal’in kitabında geçen bu bölüm Cumhuriyet gazetesinin 26 Şubat 1925 tarihli nüshasında çıkan bir habere dayanmaktadır. Haberde şöyle denilmekteydi: “İsyan sahasında muhtelif eşkâlde tevzi edilen beyannamelerde ezcümle ‘Halife sizi bekliyor. Hilafetsiz Müslümanlık olmaz. Hiçbir halife memleketten ihraç edilmemiştir. Şiarımız dindir, şeriat isteyiniz. Şimdiki hükümet müdemadiyen dinsizlik neşretmektedir. Kadınlar çıplaktır. Mekteplerde dinsizlik ilerliyor’ denilmektedir. Bu beyannameler Şeyh Said’in elinde olmayan ve olması imkânı bulunmayan muhtelif ve fenni vesait ile atılmaktadır. Diğer taraftan mahalli küçük kuvvetlerimizin eline geçen üseranın kıyafeti ecnebi kıyafet-i askeriyesidir. Gerek beyannamelerin fenni vesait ile tevzii, gerek bu kıyafet ve bilhassa mezkûr kıyafeti lâbis usatın ceplerinde bulunan ecnebi banknotları hadisenin çok evvelden tertip edilmiş, ecnebilerin muanenetini temin olunduktan sonra başlamış olduğu hissini vermektedir” (Cumhuriyet, 26 Şubat 1925, numara: 291 s.1) Haberi yapan kişi bu emarelerin yabancılardan yardım aldıktan sonra isyanın başlamış olduğu “hissini vermektedir” demesine rağmen Behçet Cemal “yabancı bir devletten yardım gören siyasi bir karşı ihtilal mahiyetinde olduğunu açıkça belirtiyordu” demektedir. Ayrıca bu haberin baş kısmında, aslı olmamasına rağmen Malatya, Diyarbekir ve Ergani’in isyancıların eline geçtiği de yazmaktadır ki bu yalan haber 28 Şubat 1925 tarihli Meclis görüşmelerinde gündeme gelmiş ve Ergani mebusu İhsan Hamit Bey Cumhuriyet gazetesinde çıkan bu yalan neşriyatla ilgili Hükümetin ne tür tedbirlere başvuracağını sormuş, Dâhiliye Vekili Cemil Bey de bu tür yayınlar hakkında kanuni takibat yapılması için teşebbüste bulunulduğunu söylemiştir. Benzer bir haber 8 Nisan 1925 tarihli Vakit Gazetesinde “Genç İsyanında 308 Yaşar Kalafat ise isyanda İngiliz parmağına işaret ederek: “Musul meselesinin tartışıldığı dönemde Kürtlerin Türklerden farklı bir etnik unsur olduklarını ileri süren İngiltere, bu isimle anılan Türkleri Şeyh Said Olayı ile isyana sevk ederek Türk devletinin dış Türkler politikasına da gem vurmuştur” demektedir.639 Tuncay da, İngilizlerin bu isyanı desteklemesinin bir sebebi olmadığını söylemektedir. Ona göre: Halifeliğin kaldırılmasından memnun olan ve Musul’u elinde tutmak isteyen İngilizler, Türkiye’nin Rusya’ya karşı zayıflamasını istemezlerdi. Ayrıca Türkiye Kürtlerinin bağımsızlığının Irak Kürtlerini de etkileme ihtimali bulunmaktaydı. 640 Mim Kemal Öke, İngiltere’nin isyan ile olan ilişkisinde iki ihtimalden bahsetmektedir. Birinci ihtimale göre eğer İngiltere perde arkasından da olsa isyana destek vermiş ve asileri cesaretlendirmişse müdahalenin dozunu gayet iyi ayarlamış ve asilerin nihai bir zafere ulaşmalarını sağlayacak şekilde yardım etmekten kaçınmıştır. İkinci ihtimale göre ise İngiltere isyanın hiçbir safhasında asilere destek olmamış ancak isyancılara destek olabileceği intibaını hem Ankara’ya hem de asilere vererek bekle gör siyasetini uygulamıştır. Öke ayrıca, Musul meselesinin çözüme kovuşturulmağı ve Türk ileri harekâtı hesaplarının yapıldığı bir sırada çıkan Şeyh Said isyanın İngilizlere bazı yararlar sağladığını söylemektedir. Bu faydalardan birisi; çoğunluğu Kürtlerden oluşan Musul’u isteyen Türklerin, henüz Türkiye’deki Kürtlerle bile barış içinde yaşayamadıkları görüntüsünü vermiş olmasıdır ki bu Türkiye’nin Musul iddiasını zayıflatmış oluyordu. Diğer fayda ise; içeride ayaklanmayı bastırmak için uğraşan ve bu yüzden Irak’a askeri bir harekâta girişemeyen Türkiye’nin Musul meselesinde direnmesi güçleşiyordu. Bunların yanı sıra ayaklanmanın çıkmasından çok sınırlı kalmasının İngiltere’yi daha çok                                                                                                                                                                                      İngilizlerin oynadığı rol” başlığı altında da yer almıştır. Ergün Aybars da eserinde Behçet Cemal’in dediklerini yineleyerek, bu sayılanların “ayaklanmanın yabancı bir ülke tarafından desteklendiğini kanıtlıyordu” demekte ve hem Behçet Cemal’e hem de TBMM Arşivi dosyalarına dipnot atmaktadır. (Aybars, age, s.213.) Ancak bu arşiv dosyalarında, asilerin ileri teknikle bastığı bir beyanname -en azından matbu- bulunmamakla birlikte yine İstiklal Mahkemesi dosyalarında isyancıların üzerinde yabancı üniforma, para vs. bulunduğuna dair bir belge mevcut değildir ve bu iddia sanıkların muhakemesi sırasında da gündeme gelmemiştir. 639 Kalafat, age, s.37. 640 Tuncay, age, s.137. 309 ilgilendirdiğini söyleyen Öke, yukarıdaki faydalardan dolayı İngiltere’nin bir ayaklanma için Kürtlere umut verdiğinin düşünülebileceğini ifade etmektedir.641 Cumhuriyet’in ilanından sonra çıkmış olan bu İsyan’da, İngilizlerin müdahalesi olup olmadığına dair İngiliz arşivlerinde yapılan çalışmalarda, İngilizlerin isyanla alakalarını gösterecek bir belgenin bulunmadığı dile getirilmektedir. Bunun yanında, Türk arşiv kaynaklarında da İngiliz desteğine dair bir kanıtın olmadığı söylenmektedir.642 Aynı şekilde İngilizlerin, Şeyh Said isyanını tasarladıklarını, kışkırttıklarını ve yönlendirdiklerini kanıtlayan somut delillerin olmadığını söyleyen İhsan Ş. Kaymaz, başka bir konuya dikkat çekerek ayaklanma sırasında ve sonrasında Bağdattaki İngiliz yöneticilerinin konuyla ilgili gözlem ve değerlendirmelerine rastlanmamasının şüphe uyandırdığını söyleyerek şunları ifade etmektedir: “Ayaklanma sırasında ve sonrasında Bağdattaki İngiliz yöneticilerinin - özellikle Dobbs’un- konuyla ilgili hiçbir gözlemine, değerlendirmesine ya da yorumuna rastlanmamaktadır. Dikkat edilecek olursa, ayaklanma patlak verdikten sonra konuyla ilgili İngiliz yazışmalarının neredeyse tamamı, İstanbul’daki İngiliz temsilciliği ile Londra arasında gerçekleşmektedir. Oysa Doğu Anadolu’daki bir Kürt ayaklanmasının en az İstanbul’dakiler kadar, Bağdat’taki İngiliz görevlilerini de yakından ilgilendirdiği açıktır. Nitekim Doğu Anadolu’da örgütlü bir Kürt bağımsızlık hareketinin bulunduğunu Londra’ya ilk duyuran, Azadi örgütünün yapısı, üyeleri ve eylemleriyle ilgili bilgileri aktaran, örgütle casusları aracılığıyla bağlantı içinde olan, Nesturi operasyonu sırasında Irak’taki İngiliz makamlarına sığınan Türk ordusunda grevli Kürt kökenli Azadi üyesi subayları sorgulayan, Azadi’den yararlanılması durumunda Erzurum ve Bitlis’i kapsayacak bir ayaklanma çıkarılabileceği düşüncesini ortaya atan ve kişisel olarak bu düşünceye yakınlık duyduğunu da gizlemeyen Dobbs’tur. Ne olmuştur da Dobbs birdenbire suskunluğa bürünmüştür? Ya da neden İngiliz arşiv belgeleri bu konuda araştırmacıya hiçbir şey söylememektedir?.... Dobbs’un kişiliği, yöntemleri ve Azadi ile ilişkileri dikkate alındığında, Şeyh Said ayaklanmasının, Musul sorunu ile ilgili böylesine kritik bir zamanlamayla patlak vermiş olmasını sıradan bir rastlantı olarak değerlendirmek olanaklı görülmemektedir.”643                                                              641 Mim Kemal Öke, Belgelerle Türk-İngiliz İlişkilerinde Musul ve Kürdistan Sorunu 1918-1926, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1992, s.158.160. 642 Olson, age, s.192. 643 Kaymaz, age, s.140-141. 310 İsyancıların yabancı devletlerle ilişki kurmaya çalıştığını ancak başarılı olamadıkları da iddia edilmektedir. Bruinessen, 1924 yılında yapıldığı söylenen kongrede Fransız, İngiliz veya Ruslardan yardım alma kararının alındığı söylemektedir. Onun anlatımına göre Şeyh Said’in isteği üzerine Ruslardan yardım alınmak istenmiş, herhangi bir karşılık bulunamayınca İngilizlere başvurulmuştur. Hatta İngilizlere üç farklı kanaldan yaklaşılmıştır: Birincisi, Trabzon’daki konsoloslukla; ikincisi, Irak’taki önde gelen Kürtlerin aracılığı ile son olarak ise Irak’a kaçmış olan Azadi üyeleri vasıtasıyla. Ancak tüm bu girişimlere rağmen İngilizler de herhangi bir taahhütte bulunmamışlardır.644 Daha önce de ifade edildiği gibi, dikkat edilmesi gereken husus Bruinessen’in bu konudaki bilgilerinin kaynağıdır. Bruinessen, bu bilgileri sözlü kaynaklara, anlatımlara dayandırmaktadır. Hatta 1924 tarihinde yapılan ve böyle önemli kararların alındığı kongrenin kaynağı da bu sözlü kaynaklardır. Kendisi bu tarihteki kongreyi bağımsız başka kaynaklardan teyit ettiremediğini söylemektedir. İsyancıların yardım beklentisi içinde oldukları, ancak herhangi bir dış yardım alamadıklarını dile getiren Bruinessen, buna delil olarak isyan sırasında kullanmış oldukları ve Birinci Dünya Savaşı’ndan kalan silahları gösterir.645 Yazışma ve raporlardan anlaşıldığı kadarıyla isyancıların birçoğunun silahları eskiydi. İsyancılar silah ve cephane ihtiyaçlarını pusuya düşürdükleri askerî birliklerden ve ele geçirdikleri şehirlerdeki askerî silah depolarını yağmalayarak karşılamaktaydılar. Şeyh Said, ifadesinin bir yerinde Diyarbekir’i almak istemelerinin bir nedeni olarak şehirdeki cephaneyi ele geçirmek olarak göstermiştir. İsyancıların dış bir devletten yardım talebinden bahsedenler arasında Nuri Dersimi de vardır. Ancak, o Türkiye’nin bu isyanı irticai bir hareket olarak göstererek Rusların harekete karşı ilgisiz kalmalarını sağladığını söylemiştir.646 Bunun yanında İstanbul’da bulunan İngiliz Diplomatik Temsilcisi Lindsay tarafından İngiltere Dışışleri Bakanı Chamgerlain’e gönderilen telgraflara göre İngilizler bu isyandan habersiz görünmektedir. 27 Şubat 1925 tarihli telgrafta şunlar yazılıdır: “Türk basını ve hatta resmi açıklamalar, Kürt isyanını İngiliz entrikasına bağlıyor. Bu açıklamaları yapanlar kendi söylediklerine gerçekten inanıyorlar mı bilmem. Ama İngiliz makamlarının, hükümetten memnun olmayanların bütün açılımlarını ve yardım isteklerini geri çevirdiğini açıkladım. (Dışişleri temsilcisi) Nusret Bey bana teşekkür etti ve İngiliz                                                              644 Bruinessen, age, s.413. 645 Bruinessen, age, s.432. 646 Dersimi, age, s. 192. 311 entrikası iddiasına şahsen inanmadığını, hükümetin de inandığını sanmadığını söyledi.”647 Yine bu yazışmalarda isyanı bastırmak üzere bölgeye sevk edilen askeri gücün, isyanın bastırılmasından sonra Irak ve Musul için bir tehdit olarak kullanılıp kullanılmayacağı dile getirilerek askeri yığınağın devam etmesi halinde Türkiye’nin güney komşularını yani Irak’ta bulunan İngilizleri ve Suriye’de bulunan Fransızları diken üstünde tutacağından bahsedilmekte idi.648 İstanbul’daki bazı İngiliz istihbarat uzmanları tarafından hazırlanan raporlarda da, isyanı, Musul meselesinde avantaj sağlamak isteyen Türklerin başlatmış olabilecekleri geçmektedir.649 İngilizlerin isyanla ilgisi olmadığını söyleyenler, İngilizlerin bu isyanı yakından takip etmiş olmalarının sebebini de Musul meselesine dayandırmaktadırlar.650 Aynı şekilde Fransızların, Türk askerini Suriye üzerinden geçirmesine İngilizlerin tavır alması da İngilizlerin isyana verdiği destekten değil, Türklerin Musul’a yapacakları muhtemel bir harekâttan duyulan endişeden kaynaklandığı şekilde yorumlanmıştır.651 Dönemin, Türkiye’nin İngiliz Büyükelçisi hazırladığı bir raporda, İsmet Paşa’ya İngiltere’nin İsyan’la bir alakası olmadığını ve “İngiltere’nin Türkiye’de bir sorun yaratmayı istediği takdirde ülkenin bir ucundan diğer ucuna bir isyan başlatabilirdik” dediğini yazmıştı. Yine aynı rapora göre, Büyükelçi’nin bu ikazından sonra İsmet Paşa, İsyan’daki İngiliz parmağından bir daha bahsedememiştir.652 İsmet Paşa daha sonra yayınlanan hatıralarında da İsyan’ı İngilizlerin çıkardığına dair kesin delillerin bulunamadığını söylemiş ve şu açıklamada bulunmuştur: “Şeyh Said İsyanı’nı doğrudan doğruya İngilizlerin hazırladığı veya meydana çıkardığı hakkında kesin deliller bulunamamıştır. Fakat bundan şüphe edilmiş ve gerekli tahkikat yapılmıştır. Çünkü İngilizlerin Musul harekatı esnasında ve daha sonra Nasturi ayaklanmalarında olduğu gibi, hudutlarda ve dışarıda propagandayla, münasebetlerle Şeyh Said İsyanı’nın patlamasında zahiren yardımcı oldukları intibahı mevcuttu.”653 İngilizlerin bir kışkırtması veya yardımı olsun olmasın, İsyan’ın Musul meselesinde Türkiye’nin elini zayıflattığı, Türkiye’nin Musul politikasında takip ederek ısrarla öne                                                              647 Şimşir, age, s.126-127. 648 Şimşir, age, s.132-134. 649 Olson, age, s.192-193., Akyol, age, s.471 . 650 Olson, age, s. 174. 651 Tuncay, age, s.142-143. 652 Olson, age, s.196. 653 İnönü, age, s.202. 312 sürmüş olduğu Türk ve Kürt birlikteliğine zarar verdiği kabul edilmektedir. Buna göre; Musul’un kaybedilmesi Lozan’dan itibaren başlayan bir süreç dahilinde olmuş olsa da; bu isyan Türkiye’yi, kendi içindeki Kürtlerle çatışma halinde göstermiş, askerî noktada orduyu meşgul etmiş ve neticece Musul meselesinde Türkiye’nin elini zayıflatarak, İngilizlerin çıkarlarına hizmet ederek Musul’un kaybını kolaylaştırmıştır.654 2.5.1. Mahkeme Tutanaklarına Göre Dış Yardım Şeyh Said ve diğer zanlıların yargılanması esnasında, Mahkeme Heyetinin üzerinde durduğu konulardan birisi de dış yardım meselesi olmuştur. Zanlıların bazıları Şeyh Said’in İngilizlerle irtibat halinde olduğunu iddia etmesine karşın, başta Şeyh Said olmak üzere İsyan’ın önde gelen şahısları bu iddiaları reddetmiştir. Bu bölümde Şeyh Said ve diğer zanlıların sorgusu esnasında gündeme gelen dış yardım iddiaları ve bunlara verilen cevaplar yer almaktadır. İsyanda İngiliz yardımı veya bağlantısı olduğunu iddia eden kişilerin başında Kasım Bey gelmektedir. Kasım Bey’in bu konudaki ifadeleri şöyledir: “Reis Müfid Bey: Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza’nın, İstanbul’a gidişi bu isyanla alakadar mıdır? Kasım Bey: Ali Rıza esasen Haleb’e, oradan İstanbul’a geçti, sonra döndü. Seyyid Abdülkadir Efendi’yi gördüğünü söyledi. ‘Bu düdük ötmez, ömrümüz on beş gündür’ dedim. ‘Merak etme, olacak’ dedi. Reis Müfid Bey: Ali Rıza, İstanbul’dan avdetten sonra Seyyid Abdülkadir’den bahsederken size İngiliz nüfuzuyla Kürdistan teşkil edileceğini söyledi mi? Kasım Bey: Esasen Ali Rıza söylesin söylemesin, bu mesâilin İngiliz parmağı ve parasıyla olduğunu biliyorum.655 Reis Müfid Bey: Seyyid Abdülkadir, Ali Rıza’ya bir şey söylememiş mi? Kasım Bey: Onu Ali Rıza bana söylemedi. Reis Müfid Bey: Ali Rıza, babasına neler söylemiş ondan malumatın var mı?                                                              654 Olson, age, s.192.; Akyol, age, s.470-471.; Bruinessen, age, s.431, Yurtçiçek, “agm”, s.13.; 655 2 Haziran 1925 tarihli Hakimiyet-i Milliye gazetesinde bu bölüm şöyle geçmektedir: “Bu isyanın İngiliz parasıyla döndüğünü sanırım.” 313 Kasım Bey: Mesmuatıma nazaran Ali Rıza geldi, Şuşar’da Şeyh Said’e iltihak etti. Fazla bilmiyorum.”656 (…) “Reis Müfid Bey: Bu isyanı Şeyh Said kendi kendine mi yapmıştır? Kasım Bey: Zaten herkesin silahı vardı, efkâr-ı umumiye de bozuktu. Reis Müfid Bey: Şeyh Said neye güveniyordu? Kasım Bey: Maddeten meydanda hiçbir şey yoktu, belki maneviyata güveniyordu. Reis Müfid Bey: Yalnız maneviyat üzerine midir, yoksa hariçten bir tesir var mıydı? Kasım Bey: Harekât-ımaddiyenin kuvve-i maneviyeye istinadı Peygamber zamanından sonra artık olmamıştır ve olamaz, fakat esasını bilmiyorum. Reis Müfid Bey: Bu isyanda hariçten bir tesir olduğuna kani misiniz ve Şeyh Said yüzde sekseni yüzde yüze mi çıkarmıştır ve bu isyanı Şeyh Said başlı başına mı yaptı diyorsunuz? Kasım Bey: Efkâr-ıumumiyedeki zihniyeti tamamen kazanmak için bekliyorlardı, fakat Şeyh Said tesri’ etti. Kendini Divan-ı Harbe istediler, kuşkulandı, gitmedi. Sonra patlak verdi. Birçok yerler de iştirak etmedi. Reis Müfid Bey: Şeyh Said’in demin bahis buyurduğunuz Reşid ve Yusuf Ziya ile bir alakası var mıydı? Kasım Bey: Evvelki günkü ifadesinde ‘haberim yoktur’ diyor. Bendenizin ki mesmuattır. Yusuf Ziya, Reşid ve Seyyid Abdülkadir’le alakası olduğunu bilmiyorum.”657 (…) “Ali Saib Bey: Demek ki o gazetelerin hükümete hücumlarından hükümetin zayıf olduğuna hükmettiler? Kasım Bey: Buranın efkâr-ı umumiyesini ve Şeyh Said’e bu cesareti veren bu gazetelerdir, Yoksa bu kadar çabuk olamazdı. Bağdad’daki komiteleri İngilizlerle,                                                              656 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.85. 657 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.85-86. 314 Haleb’teki komiteleri Fransızlarla görüşüyordu. İşlerini bitirmediler idi, Şeyh Said Efendi acele etti.”658 Önceki bölümlerde de bahsedildiği üzere Kasım Bey yargılama sırasında itirafçı konumunda olan kişidir. İfadesinde İsyan’ın İngiliz parmağı ve parasıyla olduğunu659 ve Şeyh Said’in üyesi olduğunu söylediği gizli Kürt cemiyetinin Bağdat’taki komitesinin İngilizlerle, Halep’teki komitelerinin ise Fransızlarla görüştüğünü söylemiştir.660 Yine Kasım Bey’in ifadelerine göre, Diyarbekir bozgunundan sonra geri çekilen Şeyh Said, kendisine Murat Köprüsü’nü geçerek İran’a Simiko’nun yanından İngilizlere iltihak ederiz demiştir.661 Kasım Bey’in dışında bu konuda iddiada bulunan diğer kişiler de Şeyh İsmail ve Şeyh Abdüllatif kardeşler olmuştur. Bu iki kardeşin verdiği ifadeler şöyledir: “Ali Saib Bey: Şeyh İsmail Efendi! Sen, Diyarbekir’in zabtından sonra İngilizlerle birleşeceğini söylemişsin, doğru mudur? Şeyh İsmail: Evet, öyle duydum ve dedim. Bütün ahvalini bilmem. Piran’da kendini görmedim fakat duydum. Kendisinin de ifadesi vardır efendim.”662 (…) “Reis Müfid Bey: Diyarbekir’i almaktaki maksadı nedir? Şeyh İsmail: Diyarbekir’i almak istedi. Maksadı buraya gelip, Diyarbekir’i alıp bir ecnebi devletine iltihak etmek istedi. Reis Müfid Bey: Şeyh Said Efendi, hangi ecnebi ile iştirak edecekti? Şeyh İsmail: Ya Fransız veya İngiliz’e. Reis Müfid Bey: İngilizlerin muavenetiyle hükümet teşkil edecek, böyle miydi fikri? Şeyh İsmail: Zannederim İngilizlerle iltihak edecekti. Hizmetçisi Nebi vardı, o söyledi. ‘Diyarbekir’i alıp İngilizlerle irtibat tesis edecek’ diyordu.”663                                                              658 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.162. 659 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.86. 660 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.161. 661 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.87. 662 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.35. 663 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.89. 315 (...) “Reis Müfid Bey: Darahini’ye Şeyh Said’le beraber gitmediniz mi, ondan sonra beraber gezmediniz mi, ne anladınız fikrinden? Şeyh İsmail: Evet gezdim, beni bırakmadı. Maksadı İngilizlere iltihak etmek istediğini hissettim. Reis Müfid Bey: Şeyh Said bu fikirde yalnız mıydı, yoksa başka tervic edenler de var mıydı? Şeyh İsmail: Onu bilmem beyim.” (...) “Reis Müfid Bey: Buyurdunuz ki Şeyh Said’in fikrinin İngilizlerle birleşmek olduğunu? Şeyh İsmail: Nebi’den böyle duymuştum. Şeyh Efendi ile çok görüşmezdim, etrafında rüesa ile görüşürdü. Reis Müfid Bey: Şeyh Said muavenetini bekledi mi, beklediği o devletten bir muavenet görüyor muydu, bir muhaberesi var mıydı? Şeyh İsmail: İşitmedim efendim.” (…) “Reis Müfid Bey: Said Efendi’nin İngilizlerle rabıta tesis ve muavenet talep edeceklerini gerek fikrinden anladın ve gerekse ‘hizmetçisi Nebi’den işittim’ dediniz. Diyabekir’i işgalden sonra İngilizlerle ne suretle rabıta tesis edecekti? Şeyh İsmail: Onları anlamadım efendim, Diyarbekir’i tutsa İngilizlerle görüşeceğini anladım. Reis Müfid Bey: Şeyh Said Efendi! İngilizlerle birleşmek de din icabâtından mıdır? Şeyh Said: Ben İngilizlerle ne vakit muhabere etmişim?”664 (…) “Reis Müfid Bey: Maksadı ne idi?                                                              664 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.91 316 Şeyh Abdüllatif: Maksadı din perdesi altında İngilizlerle birleşip bir Kürdistan Beyliği teşkil etmekti. Maksadı bu olduğunu işitiyorduk. Reis Müfid Bey: Bu söylediğiniz fikri kendisinden işittiniz mi, ne zaman gitmek istiyordu? Şeyh Abdüllatif: Kendisi İngiliz içine gitmek istedi. Diyarbekir alınırsa İngiliz’in muavenetiyle hükümet teşkil edilecek deniyordu, sonraları daha aşikâr oldu. Hizmetçisi diyordu. ‘Acem içinden İngiliz içine kaçar’ deniliyordu. Reis Müfid Bey: Nasıl aşikâr oldu? İsyan zamanı ve isyandan evvel İngilizlerle muhabere ettiği kendisi veya mukarrebîni tarafından söylendi mi? Şeyh Abdüllatif: İsyandan evvel duymadık. Diyarbekir’e hareket olduğunda akrabasından Nebi’den duydum. ‘Diyarbekir alınırsa bir müddet müdafaa ederiz. Sonra İngilizlere haber göndeririz. Bize muavenet eder’ dedi.”665 (...) Reis Müfid Bey: Diyarbekir’i almaktan maksat İngilizlerden muavenet talep edecek, hükümet teşkil edecek. Demek Şeyh Said Efendi’nin din perdesi altındaki hareketi bundan ibaret öyle mi? Şeyh Abdüllatif: Evvel söyledim, din perdesi altında bir dolap çevirmek istediler.”666 Şeyh İsmail ve Şeyh Abdüllatif mahkeme huzurunda benzer ifadeler vermişlerdir. Şeyh Said’in İngilizlerle irtibat halinde olduğunu ve Diyarbekir’in alınmasından sonra İngilizlerin yardımıyla bir hükümet teşkil edileceğini iddia etmişlerdir. Bunun yanında                                                              665 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.92. Şeyh Said ve arkadaşlarının muhakemelerinin bir kısmı dönemin gazetelerinde yayınlanmıştır. Ancak bu gazetelerde, muhakeme sırasında geçen konuşmaların bir kısmınının yanlış aktarıldığı anlaşılmaktadır. Hâkimiyet-i Milliye gazetesinin 2 Haziran 1925 tarihli nüshasında Şeyh İsmail ile Şeyh Abdüllatif’in ifadelerinin bir kısmına yer verilmiştir. Bu iki kardeşin İngiliz yardımı ile ilgili ifadeleri gazetede aynen şöyle aktarılmaktadır: “Şeyh Said’in ağzından kulaklarımızla duyduk. Diyarbekir’e girince Cizre’yi almaya gideceğim. İngilizlerle görüşerek hükümet kuracağım dedi.” Aynı ifadeler Vakit Gazetesinin 31 Mayıs 1925 tarihli nüshasında da geçmektedir. Ancak Mahkeme’nin orijinal tutanaklarında böyle bir ifade yoktur. İki kardeşin bu tür ifadeleri, Şeyh Said’in ağzından değil, Nebi adındaki hizmetçiden duydukları yazmaktadır. Gazete haberlerinde ifadelerin farklı olarak yer almasına bir örnekte şudur: 7 Haziran 1925 tarihli Vakit gazetesinde yer alan bölüme göre Mahkeme Reisi, Şeyh Said’e “Diyarbekir’i almakla ne olacaktı” diye sormuş, Şeyh Said ise: “Diyarbekir’i aldıktan sonra kısas tatbik edecektik, yalancının dilini, hırsızın elini kesecektik. Din böyle emrediyor.” dediği yazmaktadır. Ancak zabıtnamenin orijinalinde böyle bir mülakat geçmemektedir. 666 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.93. 317 Şeyh İsmail, 17 Mayıs 1925’te Savcı tarafından alınan ifadesinde de benzer şeyleri, Şeyh Said’in Diyarbekir’i işgal ettikten sonra Siird ve Cizre yoluyla İngilizlerle münasebet kurmayı düşündüğünü söylemişti. Şeyh İsmail’in verdiği bilgiye göre, Şeyh Said:“Diyarbekir’i aldıktan sonra hükümet-i hazıraya danışacağım. Kabul ederse ben de kabul edeceğim, etmezse başka bir hükümetle anlaşacağım” demişti. Bu iki şahsın ifadeleri hakkında dikkat edilmesi gereken birkaç husus bulunmaktadır. Her iki kardeşin vermiş olduğu bu bilgiler duyuma dayalıdır. Her ikisinin bilgi kaynağı da Nebi adında Şeyh Said’in hizmetkârı olduğunu söyledikleri şahıstır. Nebi yakalanamamış ve yargılanamamıştır. Şeyh İsmail, müdafaasında bu kişinin öteden beri katil ve şaki olduğunu ve kendisini darp ederek Şeyh Said’in nezdine götürdüğünü söylemiştir. Şeyh Said de Savcı tarafından alınan ifadesinde Nebi hakkında bilgi vermiştir. Şeyh Said, asilerin geri çekilme yolunda oldukları zaman, Nebi’nin Melhemlü Dağı’na varmadan kaçıp gittiğini, Hınıslı olduğunu, üç dört sene evvel Erzurum’da gördüğünü, ne iş yaptığını da bilmediğini söylemiştir. Ayrıca bu şahsın Menaşküt’te kendine iltihak ettiğini ve esasen çiftçi ise de hırsızlık ve şekavet yaptığını söylemektedir. Diğer bir husus ise Şeyh Abdüllatif, yargılamanın sonlarına doğru ilk başta vermiş olduğu bazı ifadelerin yalan olduğunu mahkeme huzurunda itiraf etmiş bir kişidir. İngilizler konusunda sorguya çekilen diğer bir sanık, Abdülhamit Bey’dir. Abdülhamit Bey yakalandıktan sonra 17 Nisan’da Varto’da alınan ifadesinde, bazı aşiret reislerinin Şeyh Abdullah’a hitaben “İngilizlere müracaat ediniz” dediğini, Şeyh Abdullah’ın ise cevaben “Artık zamanı geçmiştir.” diye karşılık verdiğini söylemesine rağmen mahkemedeki sorgusunda bu tür bir ifade kullandığını inkâr etmiştir. Sanıklardan Abdüllatif Bey de İngilizler konusunda ifade vermiştir. Onun söyledikleri de duyuma dayalıdır. İfadesi şöyledir: “Reis Müfid Bey: Bu işin başa çıkmayacağını biliyorsunuz. Acaba bu rüesa ecnebi bir hükümetten kuvvet almak için vaat almışlar mıdır? Abdüllatif Bey: İşittiğime nazaran Şeyh Said, Diyarbekir’i alacak ve dört kişi İngilizlere gönderecek ve anlaşacakmış. Bunları da Zazalardan işittim, öyle anlaşılıyor. 318 Böyle işittim efendim. Hükümet mi teşkil edeceklermiş ne yapacaklarmış bilmiyorum. Muharebe edecekler, İngilizlerin muavenetiyle hükümet teşkil edeceklermiş.”667 Genç Tahrirat Kalemi Sermüsevvidi iken isyandan sonra Fakih Hasan’ın kâtipliğini yapan Liceli Tahir de ifadesinde İngiliz meselesine dair Fakih Hasan’a atfen bazı şeyler söylemiştir. Ancak Fakih Hasan, “İngiliz meselesinde ona hiçbir şey söylemedim” diyerek inkâr etmiştir. Liceli Tahir’in ifadesi şöyledir: “Reis Müfid Bey: Yalnız maksat şeriat mı imiş? Liceli Tahir: Hasan Efendi şeriat ahkâmının tatbiki için çalıştığını söyledi. Reis Müfid Bey: Hasan Fakih sana isyanın esbabı hakkında bir şey söylemedi mi, hariçten muhabereleri yok muymuş? Liceli Tahir: Hasan Efendi ‘İşittiğime göre İngiltere ile de muhaberesi vardır’ dedi. Bana o kadar söyledi. Reis Müfid Bey: Eğer maksat şeriat meselesi olsa İngiltere ile muhabereye lüzum var mıdır? Liceli Tahir: Evvelce bir ittifak, bir muhabere olduğunu bilmiyorum.” (...) “Reis Müfid Bey: Şeyh Said’in ecnebi hükümetlerle veyahut sakıt hükümdarlarla münasebeti olduğundan Hasan Fakih sana bahsetmedi mi? Liceli Tahir: Katiyen malumatım yok, böyle bir şey bilmiyorum. Reis Müfid Bey: İfadende bunu söylemişsin. Ne işittin doğru söyle? Liceli Tahir: Evet, bendeniz onu söyledim. Halifezade meselesini duymadım. Reis Müfid Bey: İngiltere’nin Şeyh Said’e muavenet edeceğini de söyledi mi? Liceli Tahir: İngiltere ile ittifakı ve muhaberesi olduğunu, icabında muavenet edeceğini söyledi.”668 (…)                                                              667 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.110. 668 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.202-203 319 Reis Müfid Bey: Diyarbekir’i vesaireyi aldılar. Ankara muvafakat etmeyince ne yapacaklardı, müstakil bir hükümet mi teşkil edeceklerdi? Liceli Tahir: Onu rivayeten söylüyorlardı. Reis Müfid Bey: İfadende İngilizlerin muavenetinden bahsediyorsun. İngilizlerle ittifaktan istiklal çıkmaz mı? Liceli Tahir: Hariç devlet olunca öyle bir mana fi’l-hakika çıkar.”669 İngiliz bahsi Darahini İnzibat Memuru Fakih Hasan’ın sorgusunda da geçmiştir. Fakih Hasan, Darahini merkezli olarak asilerin arasında muhabere vasıtası olması açısından önemli bir kişidir. Liceli Tahir’in, kendisi hakkındaki iddialarını kabul etmeyen ve İngiliz bahsinin katiyen olmadığını söyleyen Fakih Hasan’ın ifadesi şöyledir: “Reis Müfid Bey: Bunların bu tertibatı neye istinaden olmuştur, yoksa müsademe başlayınca kendilerine muavenet edecek bir yer mi tasavvur ediyorlardı? Fakih Hasan: Düşünseydiler, münevverler olsaydı, topsuz tüfeksiz bu işin çıkmayacağını takdir etmeliydiler. Reis Müfid Bey: Hariçten bunlara yardım edecek bir kuvvet var mıymış, ne idi bunların planları, nereleri zapt edeceklerdi, sonra ne yapacaklardı, İngilizlerle mi birleşeceklerdi? Fakih Hasan: Bilmem, öyle bir şeyi katiyen işitmedim, İngiliz bahsi katiyen olmadı. Darahini’de kuvvet yok idi, Vali de müsademeye emir vermedi. İlk günü hiçbir şey söylemediler.”670 Palu ve Elaziz’i işgal eden ve Elaziz Cephe Kumandanı unvanını kullanan Şeyh Şerif de İngiliz yardımını kabul etmemiştir. İfadesi şöyledir: “Reis Müfid Bey: İşte Şeyh Şerif Efendi, Kaymakam Bey’e de sorduk. Şeyh Şerif: Kaymakam Bey’e demedim mi ki ‘İngilizlerin dahli varsa ben kendim usata (isyancılar) vururum’ dedim. Sorunuz. ‘Muhtariyet isteseler de vururum’ dedim. (…)                                                              669 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.205. 670 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.136-137. 320 Süreyya Bey: Bunlar muhtariyet ve istiklaliyet isteseler ecnebi bir hükümetten, sen bunları vururdun değil mi? Şeyh Şerif: Vururdum elimden gelse idi. Kaymakam Hilmi Bey: Öyle söyledi. Süreyya Bey: Üç yüz beş yüz kişi de olsa vurur muydun? Şeyh Şerif: Vallahi yemin, dakikada olsa vururdum. Süreyya Bey: Şeyh Said Efendi’yi de vurur muydun? Şeyh Şerif: Karşı gelirdim. Onlar beni vursaydılar hiç olmazsa kurtarırdım. Süreyya Bey: Bunları ne ile vuracaktın? Şeyh Şerif: Ben kendim vururdum. Rus’a vurmadım mı?”671 Bunların yanında 64 numaralı kararda yargılanan Şeyh Said’in Lice İnzibat Memuru Hüseyin de ifadesinde “İngiliz diye sözler işitirdim. Fakat ne için söylediklerini anlamıyordum” demiştir.672 Bunların yanında muhakeme esnasında hem Diyarbekir’in sükûtu hem de İngilizlerden bahseden bir mektup gündeme gelmiştir. Mektup Çan şeyhlerinden Şeyh Hasan tarafından Şeyh Abdullah ve Şeyh Ali’ye yazılmıştır. Mektup yine maznunların arasında bulunan Molla Emin’in üzerinden çıkmıştır. Mektup ve eki şöyledir: Muş Cephesinde Şeyh Abdullah ve Şeyh Ali Efendilere mahsus. 7 Mart 341 tarih alınan postadan Şeyh Said Efendi ile Malanlı İbrahim Paşa’nın mahdumunun muhaberesi birleşerek ve İbrahim Paşa oğlu tarafından Siverek ve Çermük işgal olunmuştur ve Diyarbekir’e doğru hareket edileceği Şeyh Efendi ile edilen cereyan-ı muhabereden anlaşılmıştır. Binaenaleyh İbrahim Paşa’nın oğlu Arab ile İngilizlerle çoktan beri bu fikirde bulunduklarını ve Şeyh Efendi kendisi izhar etmiş olduğunuzu fevkalade memnun olduğu bu ise size tebşir ediyorum. Ve sizin de Muş’a hareket edeceği bildiriniz ve aşâir diğerinin hal ve harekâtı ne gibi yolda ise iş’ar buyurunuz ve kat’-ı muhabere etmeyiniz efendim.                                                              671 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.167-168. 672 İM/T12/8/64/4/5 321 7 Mart 341 Çan meşayihinden Şeyh Hasan Monla Emin, Said bin Hacı Mehmed ve Said bin Halil ve Ahmo bin Mahmud ve Haso bin Yusuf Bâlâdaki eşhasın bilâ-tehir Gaziyan’da mücahidîne iltihak etmeleri matluptur. 4 Nisan 341 Melekanlı Şeyh zade Abdullah673 Şeyh Abdullah’ın bu mektupla ilgili ifadesi şöyledir: “Reis Müfid Bey: Şeyh Ali Efendi’ye yazılmış bir mektup var. Sizin değil midir? Şeyh Abdullah: Benim malumatım yok. Ben okuryazar değilim. Arapça okurum, fakat yazamam. Reis Müfid Bey: Siz yazı yazmak bilmiyorsanız bu kocaman sarığı ne taşıyorsunuz? Şeyh Abdullah: Vallahi yazım yok, sarık öyle adettir. Reis Müfid Bey: Ne yazılı bu mektupta, imza senin değil mi? Şeyh Abdullah: İmzayı da ben atmadım, mektubu da ben yazmadım. Reis Müfid Bey: Sizde bir memuriyet daha var. ‘Tezahürat-ı diniye reisi’ ne demek? Sizin böyle bir mektubunuz var mıydı? Şeyh Abdullah: Vallahi bilmiyorum. Reis Müfid Bey: Monla Emin ve Said isimleri de var. Bak bir taraftan da asker topluyorsunuz? (…)                                                              673 Bu mektupla ile ilgili olarak Vakit gazetesinde, “İngilizler ve Şeyh Said” başlığı altında şu haber yer almaktadır: “Şeyh Said’in vekayi esnasında cenupta İngilizlerle muhaberede bulunduğu katiyetle söyleniyor. Hatta mesela Monla Emin üzerinde Çan meşayihinden Şeyh Hasan imzasıyla Şeyh Abdullah’a hitaben yazılan mektupta Şeyh Said ile Malanlı İbrahim Paşa’nın mahdumu arasında irtibat bulunduğunu Çermik, Siverek işgal edildiğinden Diyarbekir’e doğru hareket olunacağını İngilizlerin de bu fikri terviç etmekte olduklarını yazmaktadır. Monla Emin Varto’ya getirildiği zaman Şeyh Abdullah telaş ederek Emin’e Kürtçe aman evrakı ne yaptın diye telaş göstermiştir. Şeyh Emin’in üzerindeki mühim vesaiki imha ettiği anlaşılmaktadır…” Vakit Gazetesi, 21 Nisan 1925, s.1. Belge 20 322 Reis Müfid Bey: Bu imzalar aynı imzalardır. Sizin tarafınızdan yazılmıştır. Şeyh Abdullah: Herkes bir memur, bir kumandan olmuştu. Ben bu mektuplardan haberdar değilim.”674 Aynı mektuptan Molla Emin’in sorgusunda bahsedilmiştir. Molla Emin’in hem bu mektup hem de dış yardım meselesinde verdiği ifade şöyledir; “Reis Müfid Bey: Senin üzerinde bir mektup var, kimindir o? Molla Emin: Girvas’ta idik. Ali Rıza bir kâğıt okuyordu. Bana verdi. ‘Sonra okuruz’ dedi. Reis Müfid Bey: Ali Rıza’ya mı aitti? Molla Emin: Evet efendim, ona gelmişti. Reis Müfid Bey: Ne yazıyordu? Molla Emin: Cebime koydum, okumadım. Reis Müfid Bey: İfadende okuduğunu söylüyorsun. Molla Emin: Katiyen okumadım. Reis Müfid Bey: Biz o mektupta ne olduğunu biliyoruz. Mademki cebine koydun, mündericatını kabul ediyorsun demektir. Molla Emin: Ben muhteviyatını bilmiyorum, hatta mülazım ifademi alırken de söyledim. Reis Müfid Bey: O mektupta Diyarbekir’in sükûtu için ve İngilizlerle muhabereye dairdir, işte odur? Molla Emin: İhtimal herhalde bilmiyorum. Reis Müfid Bey: Bu mesele hakkında Ali Rıza ne söyledi sana? Molla Emin: Gidiyordu. Dayılarından mektup aldığını söyledi, okumadı bana. Katiyen aklıma bir şey gelmedi, kâğıda baktı, güldü. Reis Müfid Bey: Dayısından mı gelmiş?                                                              674 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.76-77. 323 Molla Emin: Evet, öyle dedi. Reis Müfid Bey: Dayısından gelen mektubu ne münasebetle saklamadı da sana verdi? Molla Emin: Müstacel mazereti vardı. Duramadı, bana verdi. Reis Müfid Bey: Müstacel bir mazeret, bir kâğıdı cebine koymaya mani midir? Başka bir şey söyle de inanalım. Molla Emin: Bilmem, o kâğıdın muzır olduğunu bilseydim; saklamaz, imha ederdim. Reis Müfid Bey: Mektup burada, Çan şeyhi Şeyh Hasan’dan geliyor. ‘Muş cephesinde Şeyh Abdullah ve Ali Efendi’ye mahsustur’-diyerek meali kısm-ı mahsusunda münderiç mezkûr mektup tekrar kıraatle-Bu mektuba ne dersin? Molla Emin: Ben yazmadım ki bir şey söyleyeyim. Reis Müfid Bey: Yazan sen değilsin, muhatap sen değilsin, neden korkuyorsun söyle? Molla Emin: İmza sahibine sorunuz, ben ne bileyim. Bana okumadı. Reis Müfid Bey: Şeyh Abdullah’ın kâtibi misin? Molla Emin: Hayır, Arapça bilirim, güzel yazarım, fakat Türkçe bilmem. Reis Müfid Bey: Şeyh Abdullah imzalı bu mektubu sen mi yazdın, senin yazın mı? Molla Emin: Hayır, benim yazım değil. Reis Müfid Bey: Şeyh Abdullah Efendi kim yazdı bunu? Şeyh Abdullah: Bilmiyorum efendim. Reis Müfid Bey: Mektup münderecatı hakkında izahat ver? Monla Emin: O mektubu bilmem. Yalnız, ahali meyanında deveran ediyordu ki, Usat Diyarbekir’i ve etraftaki kasabaları alacaklar; İngiliz hududuna, bir taraftan Harput’a kadar gidecektik, işgal mıntıkasını tevsi’ edecektik. Hacı Selim dedi ki:‘Diyarbekir tarafında çok şehirler işgal ettik, ganâim aldık’ dedi. 324 Reis Müfid Bey: Diyarbekir zabt olduktan sonra ne olacaktı? Molla Emin: Kürdistan hududunu tamamıyla işgal edip İngiliz hududuna temas edecektik. Sonra Şeyh Said Efendi, Ankara’ya müracaat edip birtakım metâlibat serd edecekmiş. Reis Müfid Bey: Peki, hududu malum olan bu kıtada muayyen bir şey yapmak istemiyorlar mıydı? Molla Emin: Bilmiyorum; Ben reis, âmir değildim. Reis Müfid Bey: Diyarbekir’in işgalinden sonra İngilizler muavenet mi edeceklerdi? Molla Emin: Hacı Selim Ağa diyordu ki: ‘Bir fırka esir aldık’ diyordu. Sonra usatın mağlup olduğunu duyduk. Reis Müfid Bey: Bir taraftan isyanın sebeb-i zuhuru şeriattır; diğer taraftan Kürdistan hududundan, İngiliz muavenetinden bahsediliyor; demek şeriat perde imiş. Molla Emin: Bilmiyorum, ben duyduklarımı söylüyorum, muavenetten bir şey duymadım. Reis Müfid Bey: Bu kadar vâsi’ hudut dâhilindeki kıtaatı işgalden sonra ne olacaktı? Molla Emin: Şeyh Said Efendi hazır, ona sorulsun; ben bilmem, her vakit Şeyh Abdullah ile gezerim.”675 Şeyh Said mahkemede vermiş olduğu ifadesinde isyanı dışarıdan veya içeriden herhangi bir telkinat ile yapmadığını ve kendi fikriyle planlamış olduğunu anlatmıştır. Özellikle muhakeme sırasında gündeme gelen İngiliz yardımı meselesini ve Diyarbekir alındıktan sonra İngilizlere müracaat edileceği iddialarını kesin olarak reddetmiştir. Mahkemedeki sorgusunun bir bölümü şöyledir; “Reis Müfid Bey: İsyanı yalnız başınıza yaptığınızı ben zannetmiyorum. Herhalde sizi teşvik eden vardır?                                                              675 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.101-102. 325 Şeyh Said: Ne hariçten ne dâhilden bizi teşvik eden yoktur; hariçten maksadım ecnebilerdir. Ne hariçten, ne de Türkiye’de müşevvikler yoktur.”676 (…) “Ali Saib Bey: Şeyh Said Efendi! Bu isyanın müretteb olmadığını, tesadüfen olduğunu söylediniz. Böyle midir? Şeyh Said: Murad da değildi. Ali Saib Bey: Hâlbuki arkadaşlarınızdan bazıları bu isyanın müretteb olduğunu ve Diyarbekir’i aldığınızda İngiliz himayesi talep edeceğinizi ifade ediyorlar. Ne diyeceksin? Şeyh Said: Hayır, hâşâ öyle bir şey yok.”677 Muhakemesi başlamadan Savcı tarafından alınan ifadesinde de şunları söylemişti: “Diyarbekir’i aldıktan sonra Cizre üzerinden İngilizlerle temas edeceğime ve muavenet temin eyleyeceğime dair etbâm arasında geçmiş bir sözden ve böyle bir şeyden haberim yoktur. Bilsem söylerim. Fakat kimseye iftira etmem ve yalan söylemem.”678 Ancak Şeyh Said, hem mahkemede ve hem de Savcı tarafından alınan ifadelerinde İngiliz yardımı meselesini reddetmesine rağmen, daha önce Varto’da alınmış olan ifadesinde daha farklı söylemleri bulunmaktadır. Bu ifadesine göre Şeyh Said, “Muhtariyet” talepleri olduğundan bahsetmiş ve hükümetin bunu kabul etmemesi halinde İngilizlere müracaat ederek Türk hükümetini buna zorlayacaklarını söylemiştir. Daha önceki bölümlerde Varto’da alınan ve Şeyh Said’in diğer ifadeleri ile çelişen bu sözleri hakkında bir açıklama yapılmıştır.679 Şeyh Said’in son yaptığı müdafaasında söylediği sözler ise şöyledir: “… Heyet-i Celile-i İstiklaliye-i Âdilanemizi her bir mukaddesat-ı diniyemle temin ederim ki bu hadise cereyanında ne ecnebilerin ve ne de Kürd siyasetini takip edenlerin ve ne de hükümetimizin muhalifi olan Terakkiperverlerin parmağı ve alakası katiyen içinde yoktur. Bunlarla hâşâ ne muhaberem ve ne mülakatım ve ne iştirakim ve ne bi’l-vasıta haberim katiyen yoktur. Gerçi kem vuku-ı hadise bu mezkûrlara ima ve işaret eder ise de                                                              676 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.6. 677Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.35. 678 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.30 679 “Kürtçülük, Kürt Hükümeti Kurma ve Muhtariyet Talebi” Bölümünde bu konu ile ilgili açıklama vardır. 326 siz heyet-i âdilaneye yakîn ve itminan hâsıl olsun ki bu işlere sebeb ve bâis, yakînimce yukarıda beyan ettiğim gibi, diyanet tesirinden maada bir şey göremiyorum…”680 “… Esnâ-yı muhaverede söyledim ki kütüb-i fıkhıyede mesturdur ki: ‘İmam-ı zaman şeriatın ahkâmını icra etmezse ümmet üzerine vaciptir ki o imam üzerine kıyam edip hal’ ettireler. Yerine, icra eden diğerini nasb edeler.’ Kasım Bey söyledi ki: ‘Güzel lakin bu kıyama külliyetli para ve esliha ve cephane lazımdır, bu da ecnebisiz mümkün değildir.’ Ben de söyledim ki ‘Bu şer’an caiz değildir ki ecnebi küffarını İslam üzerine taslit ettirmek.’ Söz burada hitam bulup başka konuşuldu…”681 28 Haziran tarihinde Mahkeme Heyeti’nin maznunlar hakkındaki kararı açıklandıktan sonra da Şeyh Said’in son sözü şu olmuştu: “Allah’a ayandır. Ecnebiler, siyasiler parmağı yoktur. Cezamın tahfifini istirham ederim.”682 2.5.2. Diyarbekir Postahanesinde Bulunan Kataloglar İsyanın İngilizlerle bağlantılı olduğuna dair ileri sürülen iddialardan birisi de Diyarbekir’in asiler tarafından kuşatıldığı zaman, yabancı bir harp malzemesi şirketine ait silah kataloglarının Diyarbekir Postahanesine gönderilmiş olduğudur. İsyanın dış bağlantılı olduğunun önemli delillerinden kabul edilen bu iddia hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. Bazıları da bu belgenin kamuoyunu yanıltmak için emniyet memurları tarafından uydurulduğunu söylemişlerdir.683 İsyan’a İngiliz kışkırtmasının yol açtığı görüşüne katılmayan Mete Tuncay, İngiliz silah fabrikalarından Şeyh Said adına kataloglar gelmiş olmasının doğru olsa dahi İngiliz hükümetinin resmî bir politikası olduğu anlamına gelmeyeceğini söylemektedir.684 Uğur Mumcu ise Tuncay’ın bu yorumunu eleştirerek Tuncay’ın konu ile ilgili İngiliz belgelerini araştırmadan yorum yaptığını ve o dönemdeki İngiliz silah şirketlerinin denetiminin İngiliz hükümetinin elinde olduğunu söylemektedir. Hatta Mumcu’nun anlatımına göre, o tarihte İngiliz silah ticaretini elinde bulunduran ve Muğlalı bir Rum olan şahıs İngilizlerden “sir” unvanını almıştır.685 Ahmed Süreyya Bey’in anlatımına göre silah kataloglarına ait telgraflar 9 Mart tarihinde gönderilmiştir. Bu konuda Meclis arşivinde birkaç tane belge bulunmaktadır.                                                              680 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.318. 681 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.320. 682 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.36. 683 Kadri Cemil Paşa, age, s.88. 684 Tuncay, age, s.137. 685 Mumcu, age, s.190-191. 327 Arşivdeki ilk belge, Savcı Ahmed Süreyya Bey’in 6 Haziran 1925 tarihinde Üçüncü Ordu Müfettişliğine yazdığı yazıdır. Yazıda Ahmed Süreyya Bey, silah kataloglarıyla ilgili olduğu söylenen ve Dersim Postahanesi vasıtasıyla Diyarbekir’e gelen evrakların asıllarını, asılları yok ise suretlerini, bu da mümkün değilse bu husustaki malumatlarını bildirmelerini istemiştir. İkinci belge ise Ahmed Süreyya Bey’in bu talebine müfettişliğin cevabi olarak yazdığı yazıdır. Müfettişlik; verdiği cevapta, vesikaların Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Riyaseti’ne gönderildiğinden dolayı asılları olmadığını söyleyerek bir bilgilendirme yazısı yazmıştır. Müfettişliğin göndermiş olduğu yazıya göre İsyan’ın ilk safhasında gelmiş ve Diyarbekir Postahanesinde bulunmuş olan matbu evrak, “Kürdistan Harbiye Nezaretine”, “Kürdistan Mezbaha Müdüriyetine”, “Kürdistan Belediye Riyasetine” ve “Kürdistan Reis-i Hükümetine” yazılmıştı. Bu matbu evrak İngilizce, “buz ve buz makinelerine”686 ait katalog ve risalelerden oluşuyordu. Evrakın hepsinin adresi Fransızca yazılmıştı, yalnız “Belediye Riyasetine” diye yazılan adres Fransızca ve Almanca yazılı idi. Matbu risalelerin üzerinde Milano, Mersin ve Adana Postahanelerinin damgaları bulunmaktaydı. 687 Şunu ifade etmek gerekir ki her ne kadar bu katalogların gönderildiği adresler problemli ve şüpheli gözükse de dipnotta da izah edildiği üzere ve bu belgeye göre, katalogların bir silah fabrikasına ait olmadığı ortaya çıkmaktadır. Ayrıca ister İngiliz hükümetinin isterse bir İngiliz silah fabrikasının, bağımsızlık için isyan ettiği söylenen bir gruba, silah yardımı yapmak veya silah satmak için postahane vasıtasıyla silah kataloğu gönderme yöntemini tercih etmesi, mantıklı bir durum gibi gözükmemektedir. Bu telgraf ve kataloglarla ilgili mahkeme dosyalarında başkaca bir belge bulunmamaktadır. Yalnız yargılama esnasında bir yerde bu telgraf ve kataloglar gündeme gelmiştir. Hanili Salih Bey’in sorgusu yapıldığı zaman, Salih Bey’in İsyan’ın daha evvel planlanmadığını ve kendiliğinden geliştiğini söylediği vakit, mahkeme heyeti bu telgraflardan bahsederek, bunların isyanın daha önce planlandığının bir delili olduğunu                                                              686 Belgedeki bu kelime “buz” olarak okunmaktadır. Tarafımızdan herhangi bir okuma yanlışı yapılmadı ise veya bu isimde bir silah ya da silah şirketi mevcut değil ise Diyarbekir Postahanesine gönderilen bu kataloglar herhangi bir silah şirketine değil, bir buz makinesi şirketine aittir ve dolayısıyla mahkemede de dile getirilen bu iddia tamamen kamuoyunu yanıltmak için uydurulmuştur. Bu katalogların asıllarının Mahkeme dosyalarında mevcut olmaması ve bu konu ile ilgili tek belgenin de bu belge olasından dolayı bu kelimeyi başka bir belgeden teyit etme imkânı bulunamamıştır. Katalogların gönderildiği adreslerden birisinin “Kürdistan Mezbaha Müdüriyeti” olması, kanaatimizce, katalogların buz makinelerine ait olduğunu desteklemektedir. 687 İM/T14/8/55/66/1; İM/T12/90/826-2/18/7 Belge 21 328 söylemişlerdir. Salih Bey bu telgraflardan haberi olmadığını söylemiştir. İfadesine göre Şeyh Said de Hükümet Konağı’nda kendisine söylendiği zaman bu telgraflardan haberi olmuştu. Bu konu ile ilgili Hanili Salih Bey ve Şeyh Said’in ifadeleri şöyledir: “Reis Müfid Bey: Şeyh Abdüllatif ve Şeyh İsmail, bunları tanırsın. Bu adamlar huzur-ı mahkemede İngilizlerle muhabere ve ittifak olduğunu söylediler. Bunlar cahil iken duyarlar da sizin gibi âlim bir zat işitmez mi? Hanili Salih Bey: Onu bilmiyorum Beyim. Katiyen bilmem ve emin olunuz İngiliz parmağı da olduğunu bilsem iştirak ve kabul etmezdim. Bu vilayette sâik (sebep) dindi. Reis Müfid Bey: Harici bir tesirat vücudunu kabul etmiyorsunuz öyle mi, ne için? Hanili Salih Bey: Aklıma sığdıramıyorum. Reis Müfid Bey: Fena mıdır, mezmum (kınanmış) mudur? Hanili Salih Bey: Fenadır ya… Bir evlat pederine karşı isyan eder fakat.. Reis Müfid Bey: Haricin parmağını mezmum görüyorsunuz da hükümete, pederinize karşı yaptığınız isyanı ne için mezmum görmediniz? Cevap: Mugalata (yanıltmaca) değildir.”688 (…) “Reis Müfid Bey: Demin ‘Kadınlar havadis getiriyordu, Diyarbekir’e girmek için de arzu vardı’ dediniz. Behemahal (ne olursa olsun) Diyarbekir’i almak istemenizdeki maksat nedir? Hanili Salih Bey: Maksat yalnız vilayet merkezi olması değildi, Diyarbekir’e gelinceye kadar iki üç vilayet ahalisi karışıyordu. Reis Müfid Bey: Diyarbekir’e girince ne yapacaktınız? Hanili Salih Bey: Hükümete müracaat edecektik, birkaç vilayet ahalisi ‘şu şu şudur’ diyecektik. Reis Müfid Bey: Diyarbekir ahalisinin de sizinle aynı fikirde olduğunu nereden biliyorsun ki katiyetle söylüyorsun?                                                              688 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.231-232. 329 Hanili Salih Bey: Hayır, şehir ahalisi demek istemedim. Diyarbekir ahalisi dediğim gibi en büyük kısmı kasaba haricidir. Mühim bir merkez olduğu için gerek iaşe ve gerek muhabere daha kolay olurdu, yoksa şehir ahalisi ile münasebetimiz yoktu. Reis Müfid Bey: Hükümete müracaat ettiniz, hükümetin kabul edeceğini nereden biliyordunuz? Hanili Salih Bey: Madem ki millet hükümetidir ve birkaç vilayet ahalisi talep ediyor, is’af (kabul etme) eder fikrinde idik. Reis Müfid Bey: Kabul etmese ne yapacaktınız? Hanili Salih Bey: Bizim gayemiz bu idi, onu hesap etmemiştik. Reis Müfid Bey: Bu çok hesapsız bir hareket olur. Hanili Salih Bey: Zaten hangi hareketimiz hesaplıydı? Evvelce de dedim, bizim hareketimiz bir nevi intihardı. Reis Müfid Bey: Bu tuttuğunuz yol makul mü, gayr-ı makul mü? Hanili Salih Bey: Sâika-i teessür insanı bazı gayr-ı makul yollara sevk eder. Siz harfiyen mantıki olmasını istiyorsunuz, bizim öyle bir planımız yoktu. Reis Müfid Bey: İntizam olmadığından bahsediyorsun, hâlbuki ‘Kürdistan Harbiye Nezareti Başvekâleti’ diye gelen kâğıtlar intizama delalet etmez mi? Hanili Salih Bey: Ne! Hiç haberim yok, şimdi ilk defa işitiyorum. Reis Müfid Bey: Makam-ı iddia on beş gün evvel ilk isticvabında ‘ben söyledim’ diyor, şimdi birinci defa işittiğinizi söylüyorsunuz? Hanili Salih Bey: Emin olunuz ki makam-ı iddianın benden sorduğunu unutmuşum ve hâlâ da der-hatır edemiyorum. Reis Müfid Bey: ‘Kürdistan Harbiye Nezaretine’ diye kâğıtlar geldiğini makam-ı iddia sana ihbar etmiş, birinci defa işittiğini söylemişsin. Şimdi ben sordum, yine birinci defa duyduğunu söyledin? Hanili Salih Bey: Makam-ı iddianın bana bu suali sorduğunu el-an (şu anda) hatırlamıyorum, hastayım. 330 Reis Müfid Bey: Mustafa Bey, makam-ı iddiadan size bu hususta bir şey söylenmiştir. Mustafa Bey: Bilmiyorum. Reis Müfid Bey: Şeyh Said Efendi, size söylenmiş midir? Şeyh Said: Bey mi idi, Saib Bey mi idi, biri Hükümet Konağı’nda söylediler, orada işittim. Hanili Salih Bey: Geçen gün ilk geldiğimde beni bir zatın yanına götürdüler ‘Süreyya Bey’ dediler. Bu zat mıydı bilmiyorum? Cereyan eden bu sözlerden katiyen der-hatır (hatırlama) edemiyorum. Süreyya Bey: Salih Bey huzurunuzda ikinci bir kizb irtikâp etmiştir (yalan söyleme). Ben Salih Bey’in ifadesini almadığım halde bana ifadesini aldığımı söylüyor. Reis Müfid Bey: Sizin hücum geceniz, böyle ‘Başvekâlet ve Harbiye Nezareti’ diye gelen bu gibi evrakın gelişinden ne anlarsınız? İngiltere’den mi geliyor bunlar? Hanili Salih Bey: Allah belasını versin İngiltere’nin. Ben ne bileyim. Reis Müfid Bey: ‘Kürdistan Harbiye Nezareti’, ‘Başvekâleti’ ve netice bir hükümet teşkiline delalet etmez mi? Hanili Salih Bey: Ben bundan bir şey anlamıyorum. Ne bileyim, neye delalet eder? Birçok manalar varid-i hatır olabilir. İhtimal gizli bir fikr-i melanet var. Belki bazı komitelerinin, belki de İngiltere’nin bir melanet planıdır; ne bileyim, ben bilmiyorum. Süreyya Bey: Salih Bey siz dediniz ki: ‘İsyan olduğunu kabul etmeyeceğim ve vahşiyane bir mitingdir, mürettep değildir, hazırlanmıştır’ dediniz. Bu kadar ince fark yaptınız. Yine dediniz ki: ‘Bu havalinin hariçle bir irtibatı olmadığını’ söylediniz. Haleb, Bağdad gibi yerlerle bir irtibatı olması muhtemel midir? Hanili Salih Bey: İhtimal. Şimdiye kadar hissiyatım arz ettiğim gibi idi. Bilmiyorum, bence yoktur. Süreyya Bey: Diyarbekir üzerine bir taarruz yapıldı. Taarruz yaptığınız zaman ‘Kürdistan Harbiye Nezaretine’, ‘Kürdistan Reis-i Hükümetine’ diye İngiltere’den, Fransa’dan, Rusya’dan mekâtib, postalarla gelirse sizin için büyük bir karine teşkil etmez mi; haricin bu isyanla alakası vardır der misiniz demez misiniz? 331 Hanili Salih Bey: Evet, o vakit akla bir ihtimal gelir. Süreyya Bey: Şu iki vakanın hudusu (meydana çıkma) hariçle alakası olduğuna karinei katıa (kanıt sayılan belirti) teşkil etmez mi? Hanili Salih Bey: Karine-i katıa değil, zann-ı gâlip (gerçeğe yakın olan zan) zuhura getirir.”689 2.5.3. Tutulan Raporlara Göre Dış Yardım Erganimadeni Jandarma Kıtası Mülazım-ı evvel Hüseyin Hüsnü Bey ve iki kişinin hazırlamış olduğu 20 Şubat 1925 tarihli raporda isyancıların amacının Sultan Abdülhamid’in oğlunu hilafete geçirmek olduğu ve bunu gerçekleştirmek için de Rus veya İngilizlerden yardım alacaklarının anlaşıldığı söylenmektedir. Raporun ilgili bölümü şöyledir: “…elyevm Musul’da olduğu söylenen Sultan Abdülhamid’in oğlunu hilafete geçirmek ve bu maksada nâil olmak üzere hatıra gelmedik muamele-i cinaiyede bulunarak mazlum ahalinin kanını dökmek. Hudangerde hükümete mukabele edemezlerse Rus yahut İngiliz’e bi’l-müracaa maksat ve emellerini bu hükümetler vasıtasıyla istihsal edecekleri anlaşılmakla işbu raporumuz takdim olunur efendim”690 Lice İlk Erkek Mektebi Başmuallimi Ali Fehmi raporunda; isyanın İngilizlerin himayesi altında yapıldığını ve isyanda İngiliz paralarının tesirinin bariz olduğunu söylemektedir: “…İsyandaki az çok düşünebilenler…bir Kürt hükümeti ve fakat İngiliz himayesi altında istiklal sevdasını taşıyorlardı. Nitekim Şeyh Said, Şeyh Tahir, Salih Bey, Liceli Fehmi bu babda fikirlerini açıkça beyan etmişlerdi. Ecnebi tahriki, bilhassa İngiliz paralarının tesiri barizdi. İngilizlerden tayyare, top geleceğini; çıksalar Musul’a kaçacaklarını bâlâdaki eşhas ve hemen kısm-ı azam-ı usat söylemişlerdir...”691 Hani Nahiye Müdürü Hüsnü Bey’in 12 Mayıs 1925 tarihinde Divan-ı Harbi Örfi Riyasetine verdiği raporda, isyancıların dış bir devlet ile bağlantılı olduğunu Şeyh Tahir’in sözlerinden anladığını söyleyerek şunları ifade etmiştir:                                                              689 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.236-237. 690 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.64 691 İM/T12/11/69-11/41/8 Lice İlk erkek mektebi baş muallimi Ali Fehmi’nin 28 Nisan 341 tarihli raporu 332 “…İsyan’ın hükümet-i ecnebiye ile alakası olduğunu şöyle anlıyorum. 15 Şubat’ta biz dağa kaldırıldığımız esnada Serdi karyesine getirildik. Şeyh Said’in kardeşi Şeyh Tahir ‘Türkler! Siz bizi yalnız zannetmeyiniz. Biz Doktor Fuat ile Liceli Fehmi’yi Halep’e göndereceğiz.’ demesi hariçle olan münasebetlerini göstermektedir…”692 Lice Jandarma Kumandanı Ziya Bey’in Diyarbekir Jandarma Kumandanlığına yazdığı 13 Nisan 1925 tarihli raporunda İngilizler ve Musul ile ilgili şunları söylemektedir: “…Musul meselesinin kendi lehine hall edilmesini temin etmek için İngilizlerin bu havalide müstakil bir Kürdistan hükümeti teşkil etmek perdesi altında bir şuriş (karışıklık) çıkarabilmek için bir hayli para dağıttığı ve bu teşkilâtın cenubdan şimale kadar ittisa’ (genişleme) peyda ettiği mevrut ve mahrem tamimlerden anlaşılmıştı… İngilizler, emellerinin husulü için bizde Avrupa misyonerlerinin makesi bulunan hocalarla şeyhleri elde etmeyi düşünmüş ve bunda muvaffak olmuşlardır. Tarihen de sabit olduğu üzere Osmanlı hükümeti derununda zuhur eden kıyamlar, ihtilaller Çaldıran zaferinin acısını Şah İsmail Safevi tarafından memleketlerimize meşayih, hocalar kıyafetinde gönderilen bir takım cehelenin (cahiller) yüzünden çıkmıştır. Bunların camileri, medreseleri, türbeleri, tekkeleri, ahlaksızlığın, mefsedetin (fesatlık) menşeidir.”693 Lice Kaymakamı Asım Bey, Şark İstiklal Mahkemesi savcılığına verdiği raporda isyancıların dışarı ile olan irtibatları hakkında şunları söylemiştir: “Bu defa Molla Mustafa, Şeyh Said’in İstanbul’da Şeyh Abdülkadir’le mektuplaştığını ve onunla hemfikir olduğunu söylemiştir. Lice’de Fehmi’nin, Diyarbekir’de Doktor Fuad’la, Cemilpaşazadelerle görüştüğü ve mektuplaştığı mütevatirdir. Diyarbekirlilerin de Halep’le mektuplaştıkları zannolunmaktadır. İsyandan evvel Şeyh Said’in beray-ı ticaret Halep’e gittiğini ve oğlunu İstanbul’a celebliğe (hayvan ticareti) gönderdiğini söylüyorlar. İsyan zamanında Şeyh Said, Lice’de fernasından (gafil)birine ‘Erzurum’dan bana cephane yardım edecekler, onlar da iştirak edeceklerdir ve ben yıkmaya memurum; tamire, ıslaha memur başkalarıdır’ demiş. Şeyh’in muhaberesini temin eden ve kâtib-i hususuliğini deruhte eden Liceli Fehmi’dir”694                                                              692 İM/T12/87/811/2/21 693 İM/T12/126/9-13/173/14 694 IM/T12/87/816/16/9 333 3. Önemli Bazı Yargılamalar 3.1. Seyyid Abdülkadir’in Yargılanması ve Şeyh Said Bağlantısı Seyyid Abdülkadir ve arkadaşlarının yargılamaları, Şark İstiklal Mahkemesi’nin önemli davaları arasındadır. Seyyid Abdülkadir, isyan sahası dışında isyanın asıl tertipçisi olmakla suçlanmış ve idam edilmiştir. Behçet Cemal, Seyyid Abdülkadir ve arkadaşları için: “İsyanın şefleri” tabirini kullanmakta ve İsyan’ın onun tarafından planlandığını söylemektedir.695 Seyyid Abdülkadir, 1880 yılında İran’a karşı isyan eden Şeyh Ubeydullah’ın oğludur. Mumcu, bu isyanın İran’da bağımsız bir Kürt devleti kurmak için çıkarıldığını kaydetmektedir.696 Seyyid Abdülkadir isyanın bastırılmasından sonra babası ile birlikte Taif’te sürgün olarak yaşamış daha sonra ise İstanbul’a gelmiştir. Osmanlı’da Ayan Meclisi üyeliği ve 1919’da Damat Ferit Paşa Hükümetinde Danıştay Başkanlığı yapan Seyyid Abdülkadir, 1918 yılında İstanbul’da kurulan Kürdistan Teali Cemiyeti’nin kurucu başkanıdır.697 Bruinessen onun, Kürtler üzerinde büyük etki sahibi olduğunu ve 1920 yılında İstanbul Kürt Loncalarının, Seyyid Abdülkadir’i kendi adlarına konuşacak tek insan olarak açıklamaları üzerine İngiliz gözlemcilerin, onu Kürtlerin temsilcisi olarak ciddiye aldığını söylenmektedir.698 Yine Mumcu’nun aktardığına göre; İngiltere, kendi koruması altında bağımsız bir Kürt devleti kurmayı planladığı ve bunun için Kürt ileri gelenleri ile iletişim halinde olduğu bir dönemde Seyyid Abdülkadir ile de irtibat halindeydi.699 Ayrıca İngiltere’nin İstanbul Yüksek Komiserliği’nin Londra’ya gönderdiği raporlarda onun için: “Satın alındığı takdirde güçlük çıkarmaz” denildiği aktarılmaktadır.700 Bunun yanında Yüksek Komiser Amiral Sir F. de Robeck 26 Mart 1920 tarihinde Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a verdiği bilgide; Kürdistan’ın özerk olmasından, Seyyid Abdülkadir ile Şerif Paşa’nın da emirlerinde olduğundan bahsedilmekte idi.701 Nuri Dersimi de, Seyyid Abdülkadir hakkında dikkat çekici bilgiler vermektedir. Dersimi, Kürt Teali Cemiyeti’nin bir toplantısına katıldığı zaman, toplantıdaki gençlerin                                                              695 Cemal, age, s.76. 696 Ercan Karakoç, Enver Yalçın, “Bir Siyasetçi Olarak Seyyid Abdülkadir” Mavi Atlas, Sayı 6, 2016,.s.79.; Mumcu, age, s.2. 697 İsmail Göldaş, Kürdistan Teali Cemiyeti, Doz Yayınları, İstanbul 1991, s. 16-17. 698 Bruinessen, age, s.408-409. 699 Mumcu “İngiltere Dışişleri Bakanlığı’nın gizli belgeleri, Kurtuluş Savaşı yıllarında İngilizler’in bir Kürt devleti kurdurmaya çalıştıklarını gözler önüne seriyor” demektedir. Mumcu, age, s. 13. 700 Mumcu, age, s.5. 701 Mumcu, age, s.14. 334 Kürdistan’ın bağımsızlığını istediklerini, Seyyid Abdülkadir’in ise buna karşı Türklerin zor zamanında onlara bir darbe indirmenin Kürtlük şanına yakışmayacağını söylediğini aktarmaktadır.. Yine Dersimi’nin dediğine göre; Seyyid Abdülkadir bağımsız bir Kürdistan’a yanaşmıyor, bir Türk vilayeti şeklinde bir Kürdistan fikrini savunuyordu. Dersimi bu fikrin, Osmanlı diplomatlarının göz boyamak için söyledikleri fikirlerden farkı olmadığını ifade ederek, bu açıdan Seyyid Abdülkadir’in bilerek veya bilmeyerek Kürt Teali Cemiyeti içerisinde bir Osmanlı ajanı rolünü oynadığını söylemektedir.702 Seyyid Abdülkadir’in kurucusu ve başkanı olduğu Kürdistan Teali Cemiyeti, bu çalışmanın konusu dışında olmakla birlikte, bu cemiyete üye olan kişilerin farklı amaçlarla hareket ettiği anlaşılmaktadır. Bu durum Seyyid Abdülkadir ve arkadaşlarının İstiklal Mahkemesindeki ifadelerine de yansımıştır. Ayrıca bunu teyit edecek bir örneği Behçet Cemal vermektedir. Behçet Cemal, Kürt Teali Cemiyeti kurulduğu zaman Sabit Sarıoğlu gibi birçok Şark Türkü’nün bu cemiyete üye olarak, Birinci Cihan Harbi’nden sonra kurulmak istenen mukavemet teşekküllerini kuvvetlendirmek istediğini söylemektedir.703 Seyyid Abdülkadir de mahkemede verdiği ifadesinde, Cemiyeti kurma amaçlarının Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra bölgede kurulmak istenen Ermeni devletine karşı yapılan bir hareket olarak izah etmiştir. Şeyh Said İsyanı’nın başlamasından iki ay sonra İçişleri Bakanlığının emri ile İstanbul’da 13 Nisan 1925 gecesi Seyyid Abdülkadir, oğlu Seyyid Mehmed, Seyyid Abdülkadir’in evinde misafir olarak bulunan Erbilli Hoşnev aşiretinden Nazif ve Palulu Abdullah Sadi tutuklandılar. Tutuklanma nedenleri Kürdistan isyan hareketiyle alakalı görülmeleriydi. Şeyh Said ile Seyyid Abdülkadir arasında irtibat olduğuna dair ileri sürülen en önemli delillerden birisi Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza’nın isyandan önce İstanbul’a gelerek Seyyid Abdülkadir ile görüşmesidir. İsyanın bu görüşmede kararlaştırıldığı söylenmektedir. Ancak hem Seyyid Abdülkadir hem Şeyh Said savunmalarında bu iddiaları reddetmişlerdir. Şeyh Said, oğlunun ticari amaçlı olarak İstanbul’a gittiğini söyleyerek kendisini savunmuştur. Yargılanmak üzere Diyarbakır’a getirilen zanlılar ilk önce 6 Mayıs’ta Mahkeme Heyeti’nin önüne çıktılar, yargılamaları ise 13 Mayıs’ta başladı. Daha sonra Bitlisli Kemal Fevzi, Diyarbekirli Hacı Ahti Mehmet Tevfik, Hoca Askeri, Cemilpaşazade Ekrem Bey’in                                                              702 Dersimi, age, s.133-134. 703 Cemal, age, s.14. 335 de içinde bulunduğu on bir kişi bu davaya eklenerek yargılamalar devam etti. Seyyid Abdülkadir ve arkadaşları için yöneltilen iddia, “Kürt isyan ve ihtilaliyle alakadar ve isyanın amil ve muharriklerinden olmak” idi. Savcı; Seyyid Abdülkadir’in evinden hiç çıkmamasına rağmen Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza ile görüşmek için çıktığını ve onunla görüşerek elim ve hain kararlar verdiğini söyledi. Savcı’ya göre, İsyan’ın bastırılmaya yüz tuttuğu bir dönemde bile Seyyid Abdülkadir bu fikirlerinden vazgeçmemişti.704 Seyyid Abdülkadir’in idamının en önemli gerekçelerinden birisi de, Palulu Sadi’nin İstanbul’daki faaliyetleri ve mahkemede söyledikleridir. Palulu Sadi, isyan öncesinde ve sonrasında, bir İngiliz yetkilisi sandığı Mister Templen ile bağımsız bir Kürdistan’ın kurulması için görüşme ve pazarlıklar yapmıştır. Ancak Palulu Sadi’nin görüştüğü şahıs aslında İstanbul Emniyet Müdüriyeti’nde çalışan Başkomiser Nizamettin Bey’di ve görüşmeler İstanbul Emniyet Müdürlüğü tarafından takip edilerek raporlar hazırlanmaktaydı. Bu raporların Şark İstiklal Mahkemesinde okunması sonrasında Palulu Sadi, bu görüşmeleri Seyyid Abdülkadir adına yaptığını, Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza’nın İstanbul’a gelerek Seyyid Abdülkadir’in evinde iki gün kaldığını, isyanı burada birlikte tertip ettiklerini ve Seyyid Abdülkadir’in haberi olmadan Kürdistan’da bir yaprağın bile kıpırdamayacağını iddia etmiştir. Seyyid Abdülkadir ise bu iddiaları reddetmiş hatta Palulu Sadi ile aralarında kavgalar yaşanmıştı. 23 Mayıs 1925 tarihinde biten yargılamanın sonunda Seyyid Abdülkadir ile beraber altı kişi hakkında idam kararı verilmiştir. İdam edilenler arasında Palulu Sadi de bulunmaktadır. 3.2. Cemilpaşazadeler ve İsyan Mahkeme Heyeti’nin üzerinde durduğu ve açığa çıkartmaya çalıştığı bir diğer mesele isyancıların neden Diyarbekir’i almaya çalıştığı ve bu saldırıyı yaparken, Diyarbekir’in içinden herhangi bir yardım alıp almadıklarıdır. Özellikle bölgede Kürtçülük faaliyetleriyle bilinen Cemilpaşa ailesinin bu isyanla bir alakası olup olmadığı üzerinde durulmuştur. Mahkemede Şeyh Said’in, Cemilpaşazadelerle irtibat halinde bulunduğunu söyleyen birkaç kişi olmuştur. Bunlardan ikisi, Şeyh İsmail ve Şeyh Abdüllatif’tir. Ancak bunlarında ifadelerinde bazı çelişkiler bulunmaktadır. Şeyh İsmail, hem Savcı tarafından alınan ifadesinde, hem de Mahkemede Cemilpaşazadelerin ve Nakib Bekir Bey’in, Şeyh                                                              704 IM/T12/3/32-1/11/2 336 Said’in fikrinde olduğunu; Cemilpaşazadelerden kimlerle olduğunu bilmemekle beraber Said’in bu aileden bazıları ile muhaberesi olduğunu söylemiştir. Şeyh İsmail’in bu konudaki bilgileri duyuma dayalıdır ve kaynağı da Şeyh Said’in hizmetinde bulunan Nebi adında bir şahıstır. Şeyh Abdüllatif de benzer şekilde, Cemilpaşazade Ekrem Bey, Nakib Bekir Bey ve Doktor Fuad’ın Şeyh Said ile irtibatı olduğunu söylemiştir. Onun da kaynağı Nebi’dir. Bunun yanında Ekrem Bey’in de Şeyh Said’e bir mektup yazmış olduğunu bizzat Şeyh Said’in ağzından duyduğunu söylemiştir. Muhakemenin ilk günlerinde tür ifadeler veren Şeyh Abdüllatif 19 Haziran’da yani Cemilpaşazadelerin sorgusunun yapıldığı gün ifadesini değiştirerek, Varto’da ve birkaç gün önce mahkemede verdiği ifadesinin yalan olduğunu, Varto’da kendisini dövdüklerinden korkudan mahkemede de yalan ifade verdiğini, aslında Şeyh Said’in Diyarbekir’de kiminle irtibat halinde olduğunu bilmediğini söylemiştir. Bununla birlikte Diyarbekir’de bir Kürt cemiyetinin olduğunu ve Cemilpaşazadelerin, Nakib Bekir Bey ve sairenin bu cemiyete üye olduğunu söyleyen Şeyh İsmail, daha önce alınan ifadesinde bu cemiyetin iki sene evvel kurulmuş olduğunu söylemesine rağmen, muhakeme esnasında beş altı sene önce kurulmuş olduğunu söyleyerek çelişkili ifadelerde bulunmuştur. Bu konuda ifade veren diğer bir kişide Hanili Mustafa Bey’dir. Mustafa Bey’in yazdığı bir mektupta Diyarbekir’de üç mahallenin ve Cemilpaşazadelerin harp ilan ettikleri bilgisi geçmektedir. Mustafa Bey bu mektubu inkâr etmiştir. Şeyh Said ise ifadesinde Diyarbekir’e gitmediğini, ahalisini ve Cemilpaşazadeleri tanımadığını söylemekle birlikte, Hanili Salih Bey’den; Diyarbekir’de şeriat taraftarı olan 60 kişinin hapis olduğunu, bunların arasında Cemilpaşazadelerin ve Nakib Bekir Bey’in de olduğunu işittiğini söylemiştir. Salih Bey ise Şeyh Said’in bu ifadesini kısmen yalanlayarak, Cemilpaşazadeleri şahsen tanımadığını, Şeyh Said ile Diyarbekir’de kimler olduğu hakkında konuştukları sırada Cemilpaşazadelerin isimin geçtiğini ama şeriat taraftarı olduklarının mevzubahis olmadığını söylemiştir. İsyanı’nın başlamasından kısa bir süre sonra bu aileye mensup Ekrem,705 Ahmed, Ömer, Cevdet, Kadri, Memduh ve Muhittin Beyler tutuklanarak cezaevine gönderildiler.                                                              705 Cemilpaşazadelerden Ekrem Bey, daha önce 1922 yılında Ankara İstiklal Mahkemesinde yargılanmıştı. 1912 yılında, Cemilpaşazade Ömer ve Kadri Bey ile birlikte Hevi Kürt Talebe Cemiyetini kuran ve bir ara eğitim için Avrupa’ya gittikten sonra Cihan Harbi dolayısıyla Türkiye’ye gelerek çeşitli cephelerde bulunan Ekrem Bey, daha sonra Diyarbekir merkezli olan ve resmi olarak kurulan Kürdistan Cemiyeti’nin ilk reisi olmuş ve Kürtçülük faaliyetlerinde bulunmuştur. Milli Mücadele döneminde cemiyetin faaliyetlerinin zararlı 337 Bunlardan Ekrem ve Ahmed Beyler İsyan’la alakadar olmak suçundan önce Seyyid Abdülkadir ile birlikte yargılandılar. Yargılama sonunda 23 Mayıs’ta verilen karar ile Ahmed Bey beraat etti. Ekrem Bey’in davasının ayrılmasına karar verildi. 26 Mayıs 1925 tarihinde Şeyh Said’in yargılanmasının başlamasıyla birlikte, burada verilen ifadeler doğrultusunda Cemilpaşazadelerden Ekrem, Kadri, Memduh, Ömer, Cevdet ve Muhittin Beyler Şeyh Said dosyasına dahil edildiler. Cemilpaşazadelerin sorgusu 19 Haziran’da yapıldı ve çok uzun sürmedi. Önce Ekrem Bey’in ifadesi alındı. Ekrem Bey; Şeyh Said ile muhaberesi olduğu, Hacı Ahti’yi Irak’a gönderdiği ve Palulu Kör Sadi tarafından söylenen, kendisinin Diyarbekir seyyar şube memuru olduğuna dair iddiaları kabul etmedi. İngiliz Binbaşı Noel ile iyi niyetle dolaştığını, Diyarbekir’de kurulmuş olan cemiyetin de 1918 yılında kurulan cemiyet olduğunu, bundan başka cemiyet bilmediğini söyledi. Diğerleri de Ekrem Bey gibi isyanla ve Kürt cemiyetiyle bağları olduğunu kabul etmediler. Ekrem Bey ifadesinin sonunda “Kürt Türk’ten ayrı değildir” demiştir. Kadri Bey ise “Türk oğlu Türk’üm” diyerek ifadesini bitirmişti. Kadri Bey’in bu son sözüne karşı, Mahkeme Reisi “Mademki Türk olduğunu söylüyorsun. Ben de kemal-i memnuniyetle kabul ediyorum.” diyerek cevap vermişti. Cemilpaşazadelerin, Şeyh Said taraftarı olduğunu söyleyen tanıkların ifadelerini değiştirmeleri ve Şeyh Said’in de bu aile ile bir irtibatı olmadığını söylemesi sonrasında, Savcı da hazırlamış olduğu son iddianamesinde Cemilpaşazadelerin “Kürd cereyanına kapıldıkları hakkında birçok işrabât (dolaylı anlatım, ima) mevcud ise de son hadise-i isyanda aslen veya fer’an (ikinci dereceden) alakadar olduklarını tesbite kâfi delâil mefkuddur (olmayan, kayıp).” diyerek beraatlarını talep etmiştir. Muhakemeleri sırasında isyan ile bağlantılarını inkar eden Cemilpaşazadeler son savunmalarını da aynı doğrultuda yapmışlardı. Ekrem Bey yaptığı son müdafaasında vatana bağlılığından ve yağmager, cahil şeyhlerle aynı fikirde bulunmasının mümkün                                                                                                                                                                                      görülerek kapatılmasıyla birlikte, Ekrem Bey Diyarbekir’den ayrılarak Halep’e gitmiştir. Ardında orada görüştüğü Binbaşı Noel ile birlikte Anadolu’ya geçmiştir. Mustafa Kemal Paşa’nın bu kişiler hakkında verdiği tevkif kararından sonra, Türk askerinin takibi neticesinde İstanbul’a firar eden ve 1920 yılında Kürdistan Cemiyeti tarafından, Kürtçülük faaliyetlerinde bulunmak üzere doğuya gönderilen Ekrem Bey, gizlice Diyarbekir’e gelerek faaliyetlerde bulunmuştur. 1922 yılında yakalanarak İstiklal Mahkemesinde yargılanmak üzere Ankara’ya gönderilmiştir. Diyarbekir’den gönderilen tavsiye ve dilekçelerin, Mustafa Kemal’in kendisini sağ salim, serbest bırakmaya icbar ettiğini söyleyen Ekrem Bey 1922 yazında Diyarbekir’e geçmiştir. 1924 yılında ise Cibranlı Halit ve Yusuf Ziya Bey tarafından kurulan Azadi örgütünün Diyarbekir şubesini teşkil edenlerin arasında yer almıştır. Ekrem Cemil Paşa, age, s.22-54. 338 olmadığından bahsederek, muhakeme sırasında sanıkların yaptığı itiraflarla masumiyetinin ortaya çıktığını söyledi. Diğerleri de ortak olarak yazdıkları müdafaalarında ailelerinin şimdiye kadar memleket için yaptıkları hizmetlerden, Kürtlük ve Kürtçülük yaygaralarının bazı kişiler tarafından üstünlük vasıtası olarak kullanılan bir moda olduğundan ve kendilerinin de hiçbir zaman Kürtçü olmadıklarından bahsettiler. Yargılama sonunda Ekrem Bey, İsyan’da “fer’an zi-medhal” (ikinci dereceden dahil) olmak suçundan on sene kürek cezasına çarptırıldı, diğerleri hakkında ise beraat kararı verildi. Ancak mahkeme, beraat kararı verirken şöyle bir şerh düşmüştü: “Haklarındaki ihbarât müstelzim-i muahaze görülemediğinden âtiyen zuhur edecek ahval ve delail nazar-ı dikkate alınmak üzere onların dahi adem-i mesuliyetlerine” yani daha sonra ortaya çıkabilecek herhangi bir hareketleri ve delil olursa tekrardan mahkemeye sevk edilebilecekleri ihtar ediliyordu. Mahkemede böyle ifadeler veren, Kürtçülük iddialarını reddederek Türk olduklarını söyleyen Ekrem ve Kadri Beyler daha sonra kaleme aldıkları hatıralarında kısmen işin hakikatini anlatmış ve Azadi’nin Diyarbekir şubesini kendilerinin kurduğunu söylemişlerdir.706 Kadri Bey’in anlatımına göre Azadi’nin önemli şahıslarından olan ve örgütün Kürdistan’da teşkilâtlandırılması için görevlendirilen Mülazım İsmail Hakkı Saveyş, Diyarbekir’de Kadri Cemil Paşa, Cemilpaşazade Kasım Bey, Dr Fuat, Hacı Ahti, Ekrem Cemil Bey ve bazıları ile görüşmüş ve Diyarbekir’e örgütün şubesini açmıştır.707 Her ikisi de hatıralarında İsyan’ın hazırlıksız ve çok erken başladığını söylemektedirler. Kadri Cemil Paşa, Piran’daki olayı duyunca ne amaçla yapıldığını anlayamadıklarını, örgüt lideri Cibranlı Halit’in tutuklu olması ve teşkilâtın da tamamlanmamış olmasından dolayı, isyanın örgütün kararı ile başladığını çok uzak gördüklerini söylemiştir.708 Aynı şekilde Ekrem Bey de İsyan’ı hazırlayanların kendilerini hiçbir şeyden haberdar etmediğini söylemektedir. Yine savunmasında cahil şeyhlerle hemfikir bulunmasının mümkün olmadığını söyleyen Ekrem Bey, hatıratında Şeyh Said için “Merhum ve mağfur büyük liderimiz” diyerek bahsetmektedir.709                                                              706 Ekrem Cemil Paşa, age, s.54.; Kadri Cemil Paşa, age, s.85. 707 Kadri Cemil Paşa, age, s.85. 708 Kadri Cemil Paşa, age, s. 92. 709 Ekrem Cemil Paşa, age, s.54. 339 3.3. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve İsyan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Şeyh Said İsyanı’nın bağlantısı konusunda çeşitli iddia ve görüşler bulunmaktadır. Behçet Cemal, karşı ihtilal olarak gördüğü isyanın zehirli tohumlarının, muhalif parti kanalıyla aleni olarak ekilmiş olduğu iddia etmiştir. Ayrıca TCF etrafında toplanan muhalefeti dört gruba ayıran Behçet Cemal, saltanatçı olan Lütfi Fikri ve arkadaşları ile Kürtçü grup olan Seyyid Abdülkadir ve Kürt Teali Cemiyeti’nin, İsyan’ın asıl unsurları olduğunu, diğerlerinin ise istismar edildiğini söylemektedir.710 Aynı şekilde Neşet Çağatay, dinci bir tepki olarak gördüğü isyanın TCF tarafından desteklendiğini söylemektedir.711 Bunun yanında Azadi’nin kurucularından olan ve Bitlis Divan-ı Harbi tarafından idam edilen Yusuf Ziya Bey’in 1924 yılı son baharında, yani isyan başlamadan bir müddet önce Ankara’dan İstanbul’a giderek Mustafa Kemal Paşa’nın muhalifi olan TCF ve diğer muhalif partilerle görüştükten sonra Erzurum’a döndüğü iddia edilmektedir.712 Bruinessen de bu iddiayı kısmen destekler mahiyette, Azadi örgütünün Yusuf Ziya ve Seyyid Abdülkadir vasıtasıyla Türk muhalefetiyle ilişki kurma girişimlerinde bulunduğu ancak bir sonuç alınamadığını belirtmektedir.713 Bu tür iddiaların yanında Terakkipever Cumhuriyet Fırkası’nın, İsyan ile hiçbir bağlantısının olmadığını ve bunun ispatlanamadığını söyleyen birçok araştırmacı da bulunmaktadır.714 Öncelikle İsyan başladıktan sonra Terakkiperver üyelerinin göstermiş oldukları tavır önemlidir. Daha önceki bölümlerde ayrıntılı bir şekilde verildiği üzere, Meclis tutanaklarındaki görüşmelerde TCF üyelerinin isyan karşısında net bir tavır sergileyerek İsyan’ı irticai bir hareket olarak niteledikleri görülmektedir. Aynı zamanda İsyan’ın bastırılması için Başvekil Ali Fethi Bey’in almış olduğu tedbirlere tam destek vermişlerdir. Ancak ilerleyen zamanlarda, hükümet değişikliği sonrasında, İsmet Paşa’nın almak istediği sert tedbirlere muhalefet ederek, isyan karşısında İstiklal Mahkemelerinin işletilmesine karşı çıkmışlardır.                                                              710 Cemal, age, s.10-11. Behçet Cemal’in sınıflandırmasına göre Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası etrafında toplanan dört muhalif gurup şöyledir; 1-Rauf Orbay ve arkadaşları (İnkılabın tatbikindeki usullere muhalif grup) 2-İsmail Canbolat ve arkadaşları (İttihat ve Terakkici grup) 3-Lütfi Fikri ve arkadaşları (Saltanatçı grup) 4-Seyydi Abdülkadir ve Kürt Teali Cemiyeti (Kürtçü grup) 711 Neşet Çağatay, Türkiye’de Gerici Eylemler (1923’ten Buyana), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1972, s.27. 712 Dersimi, age, s.184. 713 Bruinessen, age, s.432. 714 Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, Cilt 3, Remzi Kitabevi, İstanbul 1965, s.219. 340 Bu arada Terakkiperverlerin, isyan karşısında mutedil hareket eden Ali Fethi Bey hükümetine destek vermelerini, kendilerini savunma amaçlı bir taktik olarak yorumlayanlar da vardır. Bu görüşe göre; İsmet Paşa’nın muhalifleri tasfiye etmek için İsyan’ı kullanacağını TCF üyeleri bilmekteydiler.715 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın, İsyan’ı kışkırttığına dair ileri sürülen temel argüman parti programında yer alan maddelerin ve parti mensuplarının yapmış oldukları propagandaların bu isyanı tertip edenlerin işine yaradığı, halka ve isyancılara cesaret vermiş olduğudur.716 Mahkeme Heyeti’nden olan ve bir süre mahkemenin savcılığını da yapmış olan Avni Doğan, yapılan soruşturmalarda TCF’nin doğuda açmış olduğu temsilcilikleri tarafından, dinin siyasete alet edildiğinin meydana çıktığını söylemiştir.717 Şark İstiklal Mahkemesi’nde TCF ile ilişkili olan ilk dava Terakkiperver Urfa Temsilcisi Fethi Bey hakkında yapılan yargılamadır. Bu önemli dava Ankara İstiklal Mahkemesi tarafından da yakından takip edilmiş, Fethi Bey’in vermiş olduğu ifadeler Ankara İstiklal Mahkemesi’ne bildirilmiştir. Baba adı Hıfzı olan Fethi Bey, 48 yaşında emekli Erkân-ı Harp Kaymakamlarındandı. TCF Urfa Şubesi kâtipliği görevini yerine getirmekteydi. Fethi Bey İsyandan yaklaşık üç dört hafta önce Urfa’ya gelmiş, kendisinden önce Fırka Başkanı olan Hasan Ağa’nın evinde kalmış ve parti teşkilâtlanmasıyla meşgul olmuştu. Ayrıca Siverek’e giderek orda da parti teşkilâtını kurmuştu. Siverek’te iken, daha sonra İstiklal Mahkemesinde yargılanarak idam edilecek olan, Şeyh Eyüb’ün evinde yaklaşık on beş gün misafir olarak kalmıştır. Fethi Bey mahkemede vermiş olduğu ifadede TCF’nin şubesini açmak için resmi işlemlerde bulunduğunu ancak Halk Fırkası’nın, resmî açılışı engellemeye çalıştığını söylemiştir. Fethi Bey’in zanlı olarak Mahkeme Heyeti’nin karşısına çıkma nedeni, TCF’nin teşkilâtlanmasını yaparken dini ve mukaddes olan dinî hisleri alet olarak kullanarak halk arasında nifak ve ikilik yaymak suçlamasıydı. 718                                                              715 Hasretyan, age, s.18.; Toker, age, s.26-27. 716 Eroğlu, age, s.199. 717 Doğan, age, s.172. (Dahiliye Vekâleti’nden, Şark İstiklal Mahkemesine 28 Mayıs 1341 tarihinde gönderilen ve kaynağı Beyrut Başşehbenderliği olan bir ihbarda; Fethi Bey’in Şam, Halep ve Beyrut arasındaki Kürt ve fesat cemiyetleri ile Türkiye’deki cemiyetler arasında haberleşme vasıtalığı ifade etmekte olduğu bildirilmektedir.) İM/T12/84/805-4/100/1 718 “Mensup olduğu fırka-i siyasiyenin Meclis haricindeki cemiyet teşkilâtını icra salahiyetini istimal esnasında dini ve mukaddes olan hissiyat-ı diniyeyi alet ittihaz ederek halk arasında nifak ve şikak ilkasına teşebbüs ve cüret etmek” 341 Esasen Fethi Bey ve TCF, Şark İstiklal Mahkemesi’nin ilk yargılaması olan Şeyh Eyüb’ün muhakemesinde gündeme gelmişti. Yukarıda belirtildiği gibi Fethi Bey, Parti’nin Siverek şubesini teşkilâtlandırma sürecinde Şeyh Eyüb’ün evinde misafir olarak kalmıştı. Fethi Bey’in Siverek’teki Parti teşkilâtlanması sırasında yaptığı propagandalar hakkında, Şeyh Eyüp’ün verdiği ifadeler, mahkemede Fethi Bey’in aleyhine kullanılmıştır. Şeyh Eyüb’ün ifadesine göre, Fethi Bey propaganda esnasında:“TCF’nin iyi bir fırka olduğunu, resmen açıldığını, çok terakki edeceğini, dine hürmetkâr olduğunu, Halk Fırkası’nın ise dinle alakası olmadığını, dinin terakki etmesi hususunda bir parti teşkil ettiklerini, partinin Gazi Paşa’nın muvafakatı ile açılarak Gazi’nin bitaraf olduğunu” söylemiştir. Yapılan muhakeme sonunda Fethi Bey’in, Siverek’te Parti teşkilâtlanması sırasında halka yaptığı nutuk ve konferanslarda söyledikleri, halkın dinî hislerini tahrik ve halk arasında nifak çıkarma olarak görüldü ve hareketi, Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun birinci maddesiyle ilişkilendirildi. Ancak TCF Urfa Kâtibi Fethi Bey, Parti kurucusu olmaması, sadece seçilmiş bir memuru olması sebebiyle olayda ikinci dereceden dahil görüldü ve daha önceki mülki ve askerî hizmetleri de hakkında hafifletici sebepler sayılarak, 18 Mayıs tarihinde, hakkında 3 sene kalebentlik cezası verildi. Mahkeme, Fethi Bey hakkında verilen kararda bir hususa daha vurgu yaptı. O da Fethi Bey’in bu propagandayı Parti programının 6. maddesine dayanarak yapmış olduğu idi.719 Mahkeme, kararında bu altıncı maddenin, daha sonra düzenlenmiş olan Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun 1. maddesine göre, Hıyanet-i Vataniye kapsamına girdiğini vurgulamıştı. Esasen Mahkeme bu durumu Fethi Bey’in kararı açıklanmadan önce, 7 Mayıs 1925’te Başvekâlete yazdığı yazıyla da izah etmiş ve Parti programı nedeniyle Terakkiperverlerin vatan haini olduğunu yazmıştı. Yazının ayrıntısında 25 Şubat 1925 tarihinde kabul edilen Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun 1. maddesinde yapılan değişiklikten sonra, TCF’nin parti programının 6. maddesini değiştirmeyerek mevcut durumuyla çalışmaya devam ettiği, dolayısıyla dini ve mukaddesat-ı diniyeyi siyasete alet ettiği söyleniyordu. Ayrıca yazıda, bu maddenin Parti programında durduğu müddetçe Terakkiperverlerin kanuni durumlarının 25 Şubat 1925 tarihli kanuna göre vatan haini olmaktan ibaret olduğu vurgulanmıştı. 720                                                              719 Parti Programının altıncı maddesi şu şekildedir: “Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası efkâr ve itikadat-ı diniyeye hürmetkardır.” 720 İM/T12/84/805-4/104/1-2-3-4 342 Mustafa Kemal Paşa da Nutuk’ta TCF’nin parti programını eleştirerek onun “En hain dimağların mahsulü” olduğunu söylemiştir. Ayrıca “Mürettep, umumi, irticai olan Şark İsyanı’nın” sebepleri arasında TCF’nin dinî vaatleri ile Şark’a gönderdiği katib-i mesullerinin faaliyetlerinin de olduğunu vurgulamıştı. 721 Bunun dışında Mustafa Kemal Paşa, Fethi Bey ve 6. madde ile ilgili olarak şunları söylemiştir: “Hatırat defterini nafile ve teheccüt namazlarının sevabından bâhis hadislerle dolduran bu Kâtib-i Mesul, Şark Vilayetlerimizde tahrikât-ı diniyede bulunurken Fırkasının programını tatbik etmiyor muydu? Masum halka, beş vakit namazdan maada, geceleri de fazla namaz kılmayı vaaz ve nasihat etmek, belki de ömründe namaz kılmamış olan bir politikacı tarafından vâki olursa, bu hareketin hedefi anlaşılmaz olur mu? Efendiler! Yaptığımız inkılâbın vüsat ve azameti karşısında, eski hurafat ve müessesatın birer birer sükûtunu gören mutaassıp ve irticakar anâsır, efkâr ve itikadat-ı diniyeye hürmetkâr olduğunu ilan, bir fırkaya ve bahusus bu fırkanın içinde isimleri şöhret bulmuş zevata dört el ile sarılmaz mı? Yeni fırka yapan zevat bu hakikati müdrik değil midirler? O halde ellerine aldıkları din bayrağı ile millet ve memleketi nereye götürmek istiyorlardı? Böyle bir suale verilmesi gereken cevap da hüsnüniyet, gaflet, kayıtsızlık gibi sözler; memleketi terakkiye isal edeceğim diye ortaya atılan bir fırka rüesası için mazeret teşkil edemez! Efendiler! Yeni Fırka, unvan ittihaz ettiği terakki ve cumhuriyet namlarının zıdd-ı tamlarıyla inkişaf etmiştir. Bu Fırka’nın rüesası, hakikaten mürtecilere ümit ve kuvvet vermiştir. Buna misal olarak arz edeyim; Ergani’de usatın valiliğini kabul eden maslup Kadri, Şeyh Said’e yazdığı mektupta: ‘Millet Meclisinde Kâzım Karabekir Paşa’nın fırkası, ahkâm-ı şer’iyeye riayetkâr ve dindardır. Bize müzaheret edeceklerine şüphe etmem. Hatta Şeyh Eyüp nezdinde bulunan Katib-i Mesulleri, Fırka’nın nizamnamesini getirmiştir…’ diyor. Şeyh Eyüp de muhakemesi sırasında “Dini kurtaracak yegâne fırkanın, Kazım Karabekir Paşa’nın teşkil ettiği fırka olup, ahkâm-ı şer’iyeye riayet edileceğinin, fırka nizamnamesinde ilan edildiğini” söylemiştir. Efendiler! Terakki ve cumhuriyet kelimelerini kullanarak, bize ve münevveran-ı millete karşı din bayrağını gizlemek tedbirinde bulunanlar, memlekette umumi irtica ve isyan yapmak için, dahil ve hariçte, tertipler ve teşvikler yapmakla meşgul olanların                                                              721 Atatürk, age, Cilt 2, s.890-893. 343 mevcudiyetinden bihaber farz olunabilirler mi? Yeni fırkaya dahil olanların, tekmil azası mevzubahis olmasa bile, dinî vaatleri, muvaffakiyet için, müessir âmil kabul eden ve buna dair formülü nizamnamelerine idhal eden kimseler, memlekete müteveccih, şahıslarımıza müteveccih suikastlardan bihaber kabul edilemezler. İsyanın vukuundan aylarca mukaddem, memleketin şurasında burasında yapılan hafi içtimalardan ve Cemiyet-i Hafiye-i İslamiye teşkilâtından, İstanbul’da Nakşibendi meşayihinin yaptığı içtimada, izhar edilecek kıyama müzaheret vaat edildiğinden ve nihayet millî hudutlarımızın haricinde bulunup, Şark İsyanı’nı tahrik edenlerin beyannamelerinde Kazım Karabekir Paşa’nın fırkasından ümit ile bahsolunduğundan haberdar olmadıklarını farz edelim. Fakat, Fethi Bey Hükümeti zamanında bizzat Fethi Bey vasıtasıyla, kendilerine fırkanın muzır ve isyan ve irticaa müşevvik vazı ve mahiyette olduğu bildirildiği zaman olsun, hakikati mütalaa ve müşahade etmeleri lazım gelmez miydi? Hükümetin ve benim pek halisane olarak bu ihtaratımızdan sonra olsun hakikati anlamaları ve ona göre hareket etmeleri icap ederdi. Onlar bilakis bu defa da ‘efkâr ve itikadat-ı diniyeye riayetkârız,’ klişesini büsbütün aksi manada tefsire kalkıştılar. Güya malum formül ile nazarlarında, her dinin ve din salikinin efkâr ve itikadatına riayetkâr olduğunu ifade etmek… geniş hürriyetperver olduklarını anlatmak istiyorlarmış… Efendiler! Bu tarz-ı harekete dürüst, samimi denilemez!”722 Bu son paragrafta da işaret edildiği gibi, Başvekil Ali Fethi Bey, 25 Şubat 1925 tarihinde, Kazım Karabekir, Rauf Orbay ve Adnan Adıvar’dan oluşan bir heyeti makamında kabul ederek: “Size Fırkanızı kendi kendinize dağıtmanızı tebliğe beni memur ettiler. Dağıtmazsanız istikbali çok karanlık görüyorum. Kan dökülecektir.” dedi ve Parti’nin kapatılmasını Terakkiperver yöneticilerine bildirdi. Ancak Parti yöneticileri o zaman bu isteği yerine getirmediler.723 Bununla birlikte Parti’nin kapatılma süreci Şark İstiklal Mahkemesi’nin kendi yargı sahası içindeki TCF şubelerini kapatma kararı ile başladı. 18 Mayıs’ta alınan kapatma kararı ardından mahkeme 25 Mayıs 1925 tarihinde yargı sahası içinde bulunan on dört vilayetle iki kaymakamlığa (Muş, Ergani, Elaziz, Genç, Mardin, Diyarbekir, Bitlis, Urfa, Siverek, Siird, Dersim, Malatya, Van, Hakkâri Vilayetleri ile Hınıs ve Kiğı Kaymakamlıkları) göndermiş olduğu beyanname ile Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası                                                              722 Atatürk, age, s.891:893. 723 Cebesoy, age, s.143. 344 kulüplerinin kapatılma kararının uygulanmasını ve bu konuda hazırlanacak olan tutanakların mahkemeye gönderilmesini istedi. Yerel makamların Mahkeme’ye gönderdiği bu tutanaklara göre, Urfa ve Siverek vilayet merkezleriyle Urfa’ya bağlı Suruç kazasında TCF kulüpleri olduğu tespit edilerek kapatıldı. Diğer yerlerde ise herhangi bir teşkilâtlanma olmamıştı. Bunun yanında bazı yerlerde de teşkilâtlanma girişimleri olmuş ancak Parti şubesi açılamamıştı. Örneğin Mardin’de parti şubesinin açılması için başvuru yapılmış ancak müracaat eden kişinin kanuni vasıfları haiz bulunmaması nedeniyle şubenin açılmasına izin verilmemişti. Kiğı’da ise Kaymakam’ın İstiklal Mahkemesine yazdığı yazıda, “Kaza dahilinde esasen TCF şubelerinin açılmasına meydan verilmemiş” olduğundan bahsedilmektedir. Yine Diyarbekir Vilayetinden mahkemeye gönderilen yazıda Derik kazasından İlyas Efendi namında birisinin parti şubesini teşkil etmek için Ankara’ya telgrafla müracaat ettiğini, ancak fiilen bir şube teşkil edilmediği bildirmiştir. Dosyalarda bulunan bu belgelere göre TFC’nin resmî olarak açılmış olan üç şubesi (Urfa, Siverek, Suruç) kapatılmış, üç yerde (Mardin, Kiğı, Diyarbekir) açılması için teşebbüslerde bulunulmuş ancak açılamamıştır. Mahkeme’nin yargı sahası içinde bulunan diğer yerlerde ise parti şubesi bulunmamaktadır.724 TCF’nin isyan bölgesinde yapmış olduğu teşkilâtlanma bundan ibaretti. Şark İstiklal Mahkemesi’nin yargı alanında bulunan Parti merkezlerini 18 Mayıs’ta kapatmasından sonra Bakanlar Kurulu, Takrir-i Sükûn Kanunu’nun verdiği yetkiye dayanarak TCF’nin kapatılmasına karar verdi ve 3 Haziran 1925 tarihinde Parti tamamen kapatıldı. Şark İstiklal Mahkemesi üyelerinden Avni Doğan’ın dediği gibi TCF’nin kapatılmasında Şark ve Ankara İstiklal Mahkemesi’nin büyük rolü olmuştur.725 Şeyh Said’in yargılanması esnasında da Meclis içerisindeki muhalefet ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası gündeme gelmişti. Şeyh Said kendisini kıyama sevk eden nedenleri sayarken, Mahkeme Heyeti, Meclis’teki muhalefeti de neden olarak göstermiş, buna karşılık olarak Şeyh Said:“Muhalefet vardı, fakat o sebep değildi”                                                              724 İM/T12/82/803/2/9; İM/T12/82/803/2/6; İM/T12/82/816/19/1 725 Doğan, age, s.172-173. 345 demişti.726 Şeyh Said’in Terakkiperver ile ilgili sorgusu tutanaklarda şu şekilde geçmektedir: “Ali Saib Bey: Meclis içerisinde bir muhalefet olduğunu ve bu muhalefetin dini kurtaracağını işittiğini geçen celsede söylemiştin. Nasıl işittin, bir daha söyler misin? Şeyh Said: İşitmiştim. Ali Saib Bey: Meclis içindeki bu muhalefetten bir şey ümit ettiniz mi? Şeyh Said: Kalbimizde seviniyorduk. ‘Allahuteala bir sebep çıkarsa da dine hadim büyük adamlar kalksalar.’ derdik. ‘Sebep halk eder’ derdik. Ali Saib Bey: Sen her iki Fırka’nın programını gördün mü, senin en ziyade hoşuna giden hangisi oldu? Şeyh Said: Muhabere filan edemedik. Kendilerinin programını Darahini’de Belediye Reisi verdi. ‘Müskiratı ilâahir men edeceğiz’ diyordu, hoşuma gitti. Yalnız bir mesele vardır. ‘Eğer birisi kötü bir şey yaparsa cebir olmaz’ diyordu. Ötekini de gördüm, fakat Terakkiperver’i nispeten doğru gördüm. Ali Saib Bey: En ziyade hoşuna giden madde hangisi idi? Şeyh Said: Müskirat ve fuhşun men’i idi. Ali Saib Bey: Bir madde vardı o programda. ‘İtikadat-ı diniyeye hürmetkârız’ diye Şeyh Said: Evet.‘İtikadat-ı diniyeye hürmetkârız’ diye maddesi çok iyidir. Ali Saib Bey: Bunların başında bulunan, buna taraftar olan adamları bilmez miydin? Şeyh Said: Belediye reisi vardı, her iki fırka programlarından birer nüsha verdi. Derdim ki ‘Allahu teala bir sebep halk etse de din terakki etse’ diyorduk. Hiç kimseyi görmedim, yalnız Ergani’nin işgalinden sonra Ali Bey namında birisinde bir kâğıt gördüm. Kâzım Karabekir imzalı idi. ‘İnşallah işimiz ileri gider’ yazıyordu, bana Ali Bey gösterdi. Ali Saib Bey: Ali Bey kimdir? Şeyh Said: Osmaniye’de müftü-i esbak Hacı Hüseyin Efendi’nin oğlu Ali Bey’dir.                                                              726 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.157. 346 Ali Saib Bey: Şeyh Efendi, sen ne görüştün Ali Bey’le. O telgraf kimin imzasıyla gelmişti. Şeyh Said: Telgraf mı ne idi bilmem, kısa bir şeydi. ‘Allahualem Kâzım Karabekir imzalı idi’ derdim, bu daha aslahtır. Ali Saib Bey: Mademki bu Terakkiperver Fırkanın dini kurtaracağına dair sana bir kanaat geldi ve sevindin, ne için bu Terakkiperver Fırkacılara müracaat etmedin? Şeyh Said: Yok, müracaat etmedim, vakit bulamadım. Vakit bulsaydık iki tarafa da müracaat etmek isterdik. Ali Saib Bey: Bir iyisi var. Bir de fenası var. Sen iyisini yapan adamlara müracaat edecektin, ‘Şu noksanlarınız var bunları ikmal ediniz’ diyecektin? Şeyh Said: Bu sefer içinde gördüm o programı. Ali Saib Bey: Evvelce görseydin, müracaat eder miydin? Şeyh Said: Benimle birkaç kişi ittifak etseydi müracaat ederdim.”727 Mahkeme Heyeti bu konuda Kasım Bey’e de sualler yöneltmiştir. Kasım Bey, ifadesinde 1920 yılından beri Erzurum’da bir muhalefet cereyanı olduğunu, Hoca Ziya ve Raif Beylerin Erzurum’a geldiklerinde Cibranlı Halid’e gelerek Halk Fırkası’ndan istifa edip yeni bir fırka kuracaklarına dair söz verdiklerini ifade etmiştir. Bununla birlikte TCF’nin programındaki “İtikad-ı diniyeye hürmetkârdır” fıkrasının efkâr-ı umumiyeye çok tesir ettiğini ve cesaret verdiğini, ayrıca nizamnamede “Tahdid-i merkeziyet taraftarıdır” maddesinden dolayı TCF’nin hükümeti elde etmesi halinde kendilerine muhtariyet verileceği ve kan dökülmeden bir istiklal elde edileceği kanaatinin; İsyan’ı tertip eden siyasilerde oluştuğunu söylemiştir.728 Şeyh Said, Kasım Bey’in söylediği bu ifadelere karşı “Ben böyle ince meseleleri bilmem” demekle yetinmişti. Ayrıca Şeyh Said son müdafaasında da TCF ile iddia edilen bağlantısını reddederek şu cümleleri kurdu: “Her bir mukaddesat-ı diniyemle temin ederim ki bu hadise cereyanında ne ecnebilerin ve ne de Kürd siyasetini takip edenlerin ve ne de hükümetimizin muhalifi olan Terakkiperverlerin parmağı ve alakası katiyen içinde yoktur.                                                              727 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.159-160. 728 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.161. 347 Bunlarla hâşâ ne muhaberem ve ne mülakatım ve ne iştirakim ve ne bi’l-vasıta haberim katiyen yoktur.”729 3.4. Gazeteciler ve İsyan Takrir-i Sükûn Kanunu’nun müzakereleri sırasında bazı gazetelerin yaptığı yayınlardan ve basının İsyan üzerinde yaptığı etkilerden bahsedilmişti. Özellikle Müdafaa-i Milliye Vekili Recep Bey, İstanbul basınına yüklenmiş, İstanbul basınının hadise üzerindeki etkilerinden söz ederek, bu gazetelerin yaptığı yayınlarla; Türkiye’de devlet, hükümet, Meclis yok havası estirildiğini söylemişti. Bununla birlikte 4 Mart tarihinde Kanun’un çıkarılmasından hemen sonra, Hükümet bu kanunun ilk uygulaması olarak 6 Mart tarihinde Tevhid-i Efkâr, İstiklâl, Son Telgraf, Aydınlık, Orak Çekiç ve Sebilürreşad adlı gazete ve mecmuaları kapatmıştı. 730 Şeyh Said, muhakemesi sırasında kendisini isyana iten sebeplerden birisi olarak basında çıkan yazıları göstermiş, özellikle Sebilürreşad ve Tevhid-i Efkar gazetelerinde şeriatın tatbik edilmediğine dair çıkan haberlerin etkili olduğunu söylemişti. Aynı şekilde Binbaşı Kasım Bey de Toksöz, Tevhid-i Efkar, Son telgraf, Sebilürreşad gazetelerinin isimlerini vermiş ve “Buranın efkâr-ı umumiyesini ve Şeyh Said’e bu cesareti veren bu gazetelerdir. Yoksa bu kadar çabuk olamazdı.” diyerek isyanın sebeplerinden biri olarak gazete haberlerini göstermişti.731 Şeyh Said ve Binbaşı Kasım Bey’in ifadeleri üzerine, 7 Haziran 1925 tarihli celsenin sonunda, Savcı’nın tavsiyesi üzerine, isyan üzerinde etkisi olduğu düşünülen gazetecilerin yargılanma kararı alındı. Esasen, o zaman Mahkeme’nin savcılığını yürüten Ahmed Süreyya Bey gazetecilerin davaya dahil edilmelerini gerektirecek bir sebep olmadığı görüşünde idi. Ancak Mahkeme Heyeti aksi şekilde karar aldı ve gazeteciler Şeyh Said ile birlikte yargılanmak üzere Diyarbekir’e getirildiler.732 Savcı Ahmed Süreyya Bey’in gazetecileri davaya dahil etmek hususundaki çekingenliği, mahkeme sırasında yaptığı konuşmadan da belli olmaktadır. Savcı bu konuşmasında, isyanın bir çok sebebi olduğunu, bu sebeplerden birisinin de basın özgürlüğünü, şahsi maksat ve siyasi gayeleri için suiistimal eden neşriyat ve matbuat                                                              729 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.318. 730 Tuncay, age, s.149. 731 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.161. 732 Doğan, age, s.173. 348 olabileceğini söyledikten sonra mevzubahis gazetelerin yayınlanmış nüshalarının incelenmesinin ardından İsyan’ı tahrik ve kolaylaştırdığı anlaşılan şahısların muhakemeye dahil edilebileceğini ve bu kararı almanın da mahkemenin yetkisi dahilinde olduğunu söylemişti. Savcının bu görüşü üzerine Mahkeme Heyeti Sebilürreşad, Tevhid-i Efkâr, Toksöz, Son Telgraf gazeteleri sahip ve başmuharrirleri olan Eşref Edip, Velid, Abdülkadir Kemali, Fevzi Lütfü ve Sadri Edhem Beylerin tutuklu olarak Şeyh Said davasına dahil edilmelerine ve Sebilürreşad, Tevhid-i Efkar, Son Telgraf, Vatan, İstiklâl ve Tanin, İleri gazeteleriyle Adana ve İstanbul’da yayınlanan eden Toksöz gazetelerinin 1924 senesi Ocak ayından itibaren yayınlanan nüshalarının incelenmek üzere getirilmesine karar verdi.733 Gazetecilerin davaya dahil edilme kararının alınmasından sonraki bir celsede Mahkeme Heyetinden Ali Saib Bey ile Şeyh Said arasında şöyle bir konuşma geçmiştir: “Ali Saib Bey: Sen, ahkâm-ı şer’iyeye muhalif ahvali nereden anlıyordun? Şeyh Said: Gazetelerden anlıyordum. Ali Saib Bey: En çok gazetelerden anlıyordun öyle mi? Bak şimdi gazeteciler gelecek, göreceksin hepsi genç çocuklar. Senin tasavvur ettiğin gibi koca sarıklı, uzun sakallı adamlar değil? Şeyh Said: Ben ne bileyim. Sebilürreşad diyordu. Kız çocukları, erkek çocukları şapka giyiyorlar diye Sebilürreşad yazıyordu. Ali Saib Bey: Sen şemsiye taşımadın mı? İşte o da şemsiyedir? Şeyh Said: Şemsiye taşıdım. Fakat o şapka imiş. Hatta yirmi beş yaşında delikanlılar bile giyermiş. İtalyan mekteplerinde çocuklar tenessül(?) (tanassur) ediyorlar diyorlardı. Ali Saib Bey: Bunu da Sebilürreşad mı yazıyor? Şeyh Said: Bunlar yalansa neden yazıyorlardı. Gerek yalan yazmayalar. Bunlar her yere gidiyor. Ali Saib Bey: Gazeteciler gelecekler göreceksin. Hepsi küçük küçük çocuklar? Şeyh Said: Sizin Türkiye Hükümetinin aleyhinedir. Neden bırakıyordunuz?                                                              733 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.173. 349 Ali Saib Bey: Siz biz var mıdır? Sen kimlere rey verdin? Şeyh Said: Biz, Ziya Hoca’ya, Raif Hoca’ya Rüşdü Paşa’ya verdik. Ali Saib Bey: İşte onlar Meclis’te oturuyorlar. Aralarında hükümet teşkil ediyorlar. Onlar senin vekillerin değil midir? Şeyh Said: Belâ, belâ, vekillerimdir.”734 Gazeteciler, Şeyh Said ile birlikte yargılanmak üzere Diyarbekir’e getirilmelerine rağmen, 19 Haziran tarihli celsede dosyalarının ayrılarak, muhakemelerinin ayrıca yapılmasına karar verildi. Dosyanın ayrılmasından sonra birkaç gazeteci daha davaya eklendi ve neticede sanık gazeteci sayısı 10’a ulaştı. 28 Haziran’da Şeyh Said ve arkadaşlarının yargılanmasının tamamlanmasının ardından Mahkeme Elaziz’e geçti, gazeteciler de yargılanmak üzere buraya götürüldü. Bu arada Savcı Ahmed Süreyya Bey de izinli olarak Ankara’ya hareket etmişti. Ahmed Süreyya Bey’in yokluğunda, Mahkemenin yedek üyesi olan Avni Bey, Mahkemenin Savcılığını yerine getirdi ve gazeteciler yargılanırken de Mahkeme Savcılığını o yaptı. Doğan, hatıralarında bu yargılama ile ilgili olarak “Bu hazin maceranın savcılığını yaptım” demektedir. Şeyh Said’in gazetecilerle ilgili olan iddiasını “gülünç” olarak niteleyen Doğan, gazetecilerin yıkıcı yayınlar yapmış olmalarına rağmen İsyan’la bir alakaları olamayacağı kanaatinde idi.735 Doğan ayrıca, Şeyh’in gazeteciler aleyhine verdiği beyanların, telkin ile verdirildiğini söylemektedir. Bu konuda Doğan’ın ifadeleri şöyledir: “Şeyh Said’in gazeteciler hakkında yaptığı beyanat, kendi kanaatinden doğmuş değildi. Ona telkin yapılmış, muayyen isimler verilerek bunları itham ederse cezanın hafifletileceği vaat olunmuştu”736 Bu davada yargılanan gazetecilerden olan Eşref Edip Fergan yazmış olduğu hatıralarında bu konuya değinerek, Şeyh Said’e telkinde bulunan kişinin mahkeme azasından Ali Saib Bey olduğunu, Şeyh Said’in bu şekilde ifade vermesi halinde idamdan kurtularak Edirne’ye sürgün edileceği vaadini verdiğini söylemektedir.737 Avni Bey, gazeteciler ile ilgili iddianameyi hazırlamadan önce Mahkeme Heyeti tarafından kendisine telkinler başlamıştı. Mahkeme Heyeti, Savcı’nın nasıl bir iddianame                                                              734 Şark İM. M.Z. (Karar 69), s.206. 735 Doğan, age, s.173. 736 Doğan, age, s 174. 737 Eşref Edib Fergan, İstiklal Mahkemelerinde Sebilürreşad’ın Romanı, Beyan Yayınları, İstanbul 2002, s.115. 350 hazırladığını merak ediyor ve gazetecilerin cezalandırılmalarının lüzumunu söyleyerek Savcı’yı sıkıştırıyordu. Doğan, gazetecilerin yargılamaları sırasında kendisine Ankara’dan yapılan telkinleri de şöyle anlatmaktadır: “Beni cesaretlendirmek için Ankara’da ikinci derecedeki bazı zevattan, her gün şifreler alıyorum. Bu şifrelerde gazetecilerin, Cumhuriyet’in ilanından itibaren hükümete karşı aldıkları menfi durum izah olunarak haklarında tatbik edilecek cezanın bana itibar sağlayacağı ifade edilmekte idi.”738 “Yazıları ile halkı isyana teşvik ve isyanla alakadar olmak suçlarından maznun (zanlı)” olan gazetecilerin yargılamaları 11 Ağustos 1925 tarihinde başladı. Yargılamalar devam ederken gazeteciler müşterek bir telgrafla Mustafa Kemal Paşa’ya müracaat ederek af dilediler.739 Bunun üzerine Mustafa Kemal Paşa, 9 Eylül’de Mahkeme Savcılığına göndermiş olduğu telgrafla, gazetecilerin kendisine gönderdiği müşterek telgrafın suretini de göndererek, gazetecilerin yaptığı hatayı anlamış olduklarını bildirdi ve bu durumu Mahkeme’nin nazar-ı insafa almasını istedi. Gazetecilerin Mustafa Kemal Paşa’ya göndermiş oldukları mektup ile Gazi Paşa’nın Mahkeme’ye yolladığı telgraf, 13 Eylül tarihindeki celsede okundu. Ayrıca ertesi günkü gazetelerde “Gazetecilerin Gazi’ye Telgrafları” başlığı altında yayınlamıştı. 740 Mustafa Kemal Paşa’nın, ekiyle birlikte Mahkeme’ye yolladığı telgrafta şunlar yazılıdır: Elaziz Şark İstiklal Mahkemesi Müddei-i Umumiliğine 9 Eylül 1341 Gazetecilerin Mahkeme’ye celbinden sonra Anadolu’da ve isyan sahasındaki meşhudatları üzerine hata ettikleri ve nâdim oldukları hakkındaki telgrafnameleri evvelce mahkemenin nazar-ı adaletine takdim etmiş idim. Bu defa yine müştereken âtideki telgrafla müracaat ediyorlar. Bunu da nazar-ı insafa almak muvafıktır efendim. Reis-i Cumhur Gazi Mustafa Kemal Telgrafnameber-vech-i âtidir. Reis-i Cumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine                                                              738 Doğan, age, s 174. 739 Küçük “agm”s.353. 740 İkdam gazetesi, 14 Eylül 1341. 351 Şark İstiklal Mahkemesi karşısında isticvablarımız icra ve ikmal olunduğu şu günlerde tahdis-i nimet kabilinden bir hareketle huzur-ı uluvviyetinize çıkmayı vecibeden addettik. Cumhuriyet’in sadık bir amelesi, inkılâbın samimi birer hâdimi olduğumuzu ispat etmiş olmak kanaatiyle bi-payan fahr ve gurur hissederek zat-ı riyasetpenahilerine bir kere daha arz ederiz ki bu kanaat şu dakika vicdanlarımızı müsterih etmekle beraber bundan daha çok güvendiğimiz nokta, asalet-i kalbinizin lütf-ı hata-puşanesidir. Bu lütfun yad-ı imtinankârânesiyle ve zeval-i napezir bir irtibat-ı kalbi ile bundan sonra vazifemize devam edebilmek vicdanlarımızda hasıl olan intibahı harekat-ı müstakbelimize rehber edinerek yüksek gayemize doğru bitmez nasıye ile yürüyebilmek için feyz-i enzar itimadınızı bizlerden diriğ buyurulmamasına pek muhtacız. Huzur-ı Mahkeme’de taayyün eden masumiyetimiz için büyük müncinin yüksek vicdanından duyacağımız müjde-i af ve müsamaha iledir ki bizim için kıymettar olan bu lütfu bizden esirgemeyeceğinizi uluvv-i kalbinizden ümit ederek en derin tazimatımızı arz ve takdim ederiz muhterem reis-i cumhur hazretleri. Gündüz Nadir, Velid, SubhiNuri, İsmail Müştak, Ahmed Emin, Ahmed Şükrü, Sadri Ethem, Abdülkadir Kemali, Fevzi Lütfi, Eşref Edip741 Yaklaşık bir ay süren yargılama sonunda 13 Eylül 1925 tarihinde karar açıklandı. Sebilürreşad yazarı Eşref Edip, Tevhid-i Efkâr yazarı Velid Ziya, Son Telgraf yazarları Sadri Edhem ve Fevzi Beyler, Vatan gazetesi sahibi Ahmed Emin ve yazarlarından Ahmed Şükrü, İstiklâl gazetesi yazarı İsmail Müştak, Sahya gazetesi yazarı Gündüz Nadir, İleri gazetesi yazarı Suhbi Nuri Bey hakkında beraat kararı verildi. Abdülkadir Kemali Bey ise Ankara İstiklal Mahkemesi’ne sevk edildi.742                                                              741 İM/T12/21/135-2/29/1-2 Belge 22 742 Şark İstiklal Mahkemesi 650 Numaralı Karar Defteri, (Karar 135) 352 SONUÇ 13 Şubat 1925 tarihinde yaşanan Piran Hadisesi’nden sonra başlayan isyan, kısa bir süre içerisinde yayılarak Genç vilayet merkezi başta olmak üzere doğu illerinin bir kısmında etkili oldu. Kısa sürede yayılan isyan, ilk günlerde Ankara’da büyük bir yankı uyandırmadı, mahalli bir hareket olarak algılandı. Ancak ilerleyen günlerde isyanın düşünüldüğünden daha geniş bir hareket olduğu anlaşıldı. Dönemin Başbakanı Ali Fethi Bey 14 il ve 2 kazayı kapsayacak şekilde sıkıyönetim ilan ederek tedbirler aldı. İsyana bölgesel ve kısa sürede bastırılacak bir olay olarak bakmaya devam eden ve sert tedbirler alma taraftarı olmayan Ali Fethi Bey, kendisi gibi düşünmeyen ve isyanı Türkiye genelinde bir karşı devrim hareketi olarak algılayan Halk Fırkası içerisindeki bir cephenin eleştirilerine maruz kalarak başbakanlık koltuğundan çekilmek zorunda kaldı. İsmet Paşa, başbakan olduğu ve yeni hükümeti kurduğu gün Takrir-i Sükûn Kanunu’nu çıkarıp İstiklal Mahkemelerinin kurulma kararını alarak isyanı sert bir şekilde bastıracağını ve isyan sahasının dışında da tedbirlere başvuracağını göstermiş oldu. Meclis içi muhalefeti oluşturan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Ali Fethi Bey Hükümeti zamanında alınan tedbirlere destek vermekle birlikte, İsmet Paşa Hükümetine güvenoyu vermemiş, Takrir-i Sükûn Kanunu’na ve İstiklal Mahkemelerinin kurulmasına karşı çıkarak, isyanın üzerinde yoğunlaşılmasını ve bir an önce bastırılmasını istemişlerdi. Muhalefet, çıkarılan bu kanunla hem Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun ihlal edildiğini ileri sürmüş, hem de ucu ve sınırları belli olmayan, her şeyi kapsayabilecek bir şüpheliler kanununa dönüşmesinden endişe etmişti. Kazım Karabekir Paşa, isyan bahanesiyle siyasi faaliyetlerin ve matbuatın üzerine gidilmemesini istemişti. Ancak ilerleyen zamanlarda muhalefetin ortaya koyduğu bu çekinceler teker teker gerçekleşti. İsyanı mahalli bir hareket olarak gören Ali Fethi Bey Hükümetinin son bulup İsmet Paşa Hükümetinin kurulmasından sonra kabul edilen Takrir-i Sükûn Kanunu ve kurulan İstiklal Mahkemeleri yeni bir dönemin başlamasına neden oldu ve hükümetin daha geniş yetkilerle hareket etmesini sağladı. İsyanı Türkiye genelinde planlı bir irtica hareketi olarak gören yeni hükümet, geniş çaplı bir harekât başlatıp isyan bölgesi dışında olduğu iddia edilen, isyanın asıl tertipçilerinin peşine düştü. Bu süreç içerisinde farklı kesimlerden birçok kişi isyanla ilişkilendirilerek tutuklandı ve yargılandı. TCF mensuplarının yargılanması, Tarikat-ı Salahiye Davası ve Seyyid Abdülkadir’in yargılanmaları buna 353 birkaç örnektir. Ayrıca ilk muhalefet partisi olan TCF’nin kapatılmasında ve muhalefetin tasfiye edilmesinde İstiklal Mahkemelerinin büyük etkisi oldu. İsyan sonrasında kurulan Ankara ve Şark İstiklal Mahkemeleri iki ayrı mahkeme olsa da bunların faaliyetlerini birbirinden tamamen farklı olarak düşünmek hükümetin olaya bakışının yeterince anlaşılmadığı anlamına gelecektir. Bu iki mahkeme Şeyh Said isyanından sonra aynı gün ve aynı karar ile kurulmuş, biri isyan bölgesinde faaliyet gösterirken diğeri isyan bölgesi dışında kalan sahaya hâkim olmuştur. Şark İstiklal Mahkemesi, isyan bölgesinde isyana fiilen katılanların yargılamasını yapmış, Ankara İstiklal Mahkemesi ise memleket genelinde tertip edildiği düşünülen bu karşı devrim hareketinin diğer tertip ve teşvikçilerini cezalandırmak amacıyla hareket etmiştir. Ancak yalnız bu tertip ve teşvikçiler değil, birçok muhalif grup bu mahkemelerden geçmiştir. Taha Akyol’un dediği gibi Ankara İstiklal Mahkemesi, Şark İstiklal Mahkemesi’nden önemlidir. Çünkü Şeyh Said İsyanı birkaç ay içerisinde bastırılmıştır. Ancak “Ankara İstiklal Mahkemesi bütün basını ve muhalefeti susturmuştur.” Radikal ıslahatların yaşandığı ve devletin üst kademelerinde umumi ıslahat vurgusunun yapıldığı bu dönemde ve ortamda, birer İnkılap mahkemesi olarak hareket eden İstiklal Mahkemeleri, inkılâpların yerleşerek, hükümetin amaçladığı yeni sosyal düzenin kurulmasında etkin rol oynamışlardır. İsmet Paşa ve Hükümet, bu isyan hareketini birkaç seneden beri hazırlanan, tertip ve teşvikçileri daha derinlerde bulunan irticai bir karşı devrim hareketi olarak algılamıştı. Mahkemede yapılan yargılamalar da bu yönde oldu ve isyanın o güne kadar adı duyulmayan gizli bir Kürt cemiyeti tarafından organize edildiği iddia edildi. Bu durum daha sonra yapılan çalışmaların birçoğunda da zikredilmiş ve isyanın Kürt İstiklal ve İstihlas Cemiyeti (Azadi) adında bir örgüt tarafından planlandığı yazılmıştır. Kuruluş tarihi hakkında çeşitli bilgiler verilen bu örgütün bölge üzerinde bazı emelleri olduğu ve muhalif gruplarla bir şekilde irtibata geçmeye çalıştığı bilinmektedir. İddialara göre, Azadi Doğudaki şeyh, hoca ve aşiret reislerinin desteğini almak için dini söylemler geliştirmiş ve 1924 yılı içinde yapılan inkılâpları, taraftar kazanmak için kullanmıştır. Aynı zamanda bu dini söylemle diğer muhalif muhafazakâr kesimleri de etkilemeyi amaçlamıştır. Yine iddialara göre, eski Bitlis Mebusu ve Azadi kurucularından olan Yusuf Ziya Bey vasıtasıyla Türk muhalefeti ile temas kuran örgüt, Sultan Vahdettin ile irtibat kurmuştur. 354 Peki, iddia edildiği gibi Şeyh Said İsyanı, Azadi denen örgüt tarafından yıllar süren bir planlamanın ürünü müydü ve Şeyh Said bahsedilen bu örgütün lideri miydi? Bu soruya cevap verebilmek için örgütün faaliyetleri ve Şeyh Said ile olan ilişkisinin derecesini tespit etmek önemlidir. Ancak örgüt hakkındaki bilgiler sınırlıdır. Mahkeme kayıtlarında Kürt İstiklal ve İstihlas Cemiyeti adı ile geçen bu örgüt hakkındaki ilk bilgiler, İstiklal Mahkemesindeki muhakemesi sırasında Binbaşı Kasım Bey tarafından verilmiştir. Bu bilgililer dönemin gazetelerinde yayınlanmış ve daha sonra yapılan yayınlarda da aynen tekrar edilmiştir. Günümüzde yapılan yayınların birçoğuna bakıldığı zaman örgüt hakkındaki temel bilgilerin Kasım Bey’in ifadelerinde geçen bilgilerden ibaret olduğu anlaşılacaktır. Muhakeme sırasında itirafçı/muhbir konumunda olan ve örgüt hakkında sınırlı bilgiler veren Kasım Bey, Şeyh Said’in örgütün diniyun kanadının lideri olduğunu, Cibranlı Halid ve Yusuf Ziya gibi örgütün lider kadrosunun tutuklanmasından sonra liderlik makamına geçerek isyanı vaktinden önce başlattığını söylemiştir. Kasım Bey ayrıca, İstanbul’da bulunan ve eski Kürt Teali Cemiyeti lideri Seyyid Abdülkadir’in bu cemiyetin siyasiyun kanadının lideri olduğunu iddia etmiştir. Daha sonra yazılan ve kaynak niteliğinde sayılan birçok kitapta da bu ifade kabul görmüş ve aynen tekrarlanmıştır. Ancak Şeyh Said ile Seyyid Abdülkadir arasında bir irtibat olduğuna dair ileri sürülen en önemli delillerden biri Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza’nın isyandan birkaç ay önce İstanbul’a gelerek Seyyid Abdülkadir ile görüşmesidir. İsyanın bu görüşmede kararlaştırıldığı iddia edilmektedir. Buna ilave olarak Seyyid Abdülkadir ile Şeyh Said arasında bir bağlantı olduğunu iddia eden kişilerden biri de mahkeme kayıtlarında Seyyid Abdülkadir’in adamı olarak zikredilen Palulu Sadi olmuştur. Bu iddialar hem Şeyh Said hem de Seyyid Abdülkadir tarafından reddedilmiştir. İki şahıs arasında olduğu iddia edilen bağlantı ve Şeyh Said’in Seyyid Abdülkadir’den aldığı emir ile isyanı başlatmış olduğuna dair kesin bir delil bulunmamaktadır. Ayrıca Seyyid Abdülkadir’in mütareke yıllarında İstanbul’da kurulmuş olan Kürt Teali Cemiyetinin lideri olduğu bilinmekle birlikte Azadi örgütünün lideri olduğu yönündeki iddialar ve deliller de yetersizdir. Bunun yanında bu örgütle ilgili daha farklı ve geniş bilgiler veren Olson ve Bruneissen olmuştur. Olson’un örgüt hakkındaki bilgi kaynağı İngiliz Hava Bakanlığı ile Sömürgeler Bakanlığına gelen raporlara dayanmaktadır ki İngiliz istihbaratına örgüt hakkında bilgi verenler 1924 Beytüşşebap isyanında Türk Ordusundan firar etmiş olan 355 İhsan Nuri gibi askerlerdir. Olson’un eserinde Azadi çok yaygın bir örgüt olarak gösterilmektedir. Ancak bazı yazarlar Azadi ile hiçbir ilgisi bulunmayan birçok kişinin Olson tarafından bu örgüte üye olarak gösterildiğini söyleyerek tenkitte bulunmuşlardır. Olson’un örgüt hakkında verdiği bilgilere temkinli yaklaşmak yerinde olacaktır. Çünkü Azadi hakkında İngiliz istihbaratına bilgi veren İhsan Nuri gibi firari askerlerin, İngilizlerin desteğini alabilmek için örgütün gücünü ve müntesiplerini olduğundan fazla gösterme çabası içinde olabilecekleri göz ardı edilmemelidir. Bunun haricinde isyanın son hazırlık aşaması olarak, Şeyh Said’in Hınıs’tan hareketle Piran’a gelene kadar üç aylık süre zarfında birçok yere uğrayarak toplantılar yaptığı yazılmaktadır. Azadi’den aldığı emir sonrasında giriştiği iddia edilen bu hareket birçok kaynakta isyanın son hazırlık safhası olarak anlatılmaktadır. Şeyh Said’in bu seyahati dönemin bazı devlet raporlarında da geçmekle birlikte, seyahat ile ilgili bilgi veren temel kaynak M. Şerif Fırat olmuştur. Daha sonra yapılan araştırmaların birçoğu da buna dayanmaktadır. Bununla birlikte dikkati çeken bir husus; Şeyh Said’in örgüt mensubu olduğu yönündeki iddiaların dillendirildiği, ancak net delillerle bu bağlantıların ispatının ortaya konulmadığı birçok eserde, örgütün gizliliğine vurgu yapılarak, ispat edilemeyen bu bağlantı açıklanmaya çalışılmaktadır. Esasen bunların kaynağı da tamamen Kasım Bey’in ifadeleridir. Örgütün Şeyh Said ile teması hiç olmamış değildir. Örgütün kurucuları olan Cibranlı Halid ve Yusuf Ziya Beylerin Şeyh Said ile görüşerek onu örgütün içerisine çekmek ve desteğini almak istedikleri bilinmektedir. Şeyh Said Mahkemedeki ifadesinde Yusuf Ziya ile olan görüşmesini anlatmış, Yusuf Ziya’nın bağımsız bir Kürt devleti kurma fikrini kendisine açtığını, ancak kendisinin buna karşı çıktığını söylemiştir. Yargılama sırasında itirafçı konumunda olan ve mahkemede verdiği ifadeler daha sonra yapılan yayınlara kaynaklık eden Binbaşı Kasım Bey hakkında birkaç bilgi vererek, mahkemedeki ifadelerini değerlendirmek yerinde olacaktır. Kasım Bey, sadece bu örgüt hakkında bilgi vermemiş, Şeyh Said’in İngilizlerle irtibat halinde olduğunu ve bir Kürt devleti kurma amacıyla hareket ettiğini iddia etmiştir. Ancak Kasım Bey’in ifadelerinin bir kısmının doğruluğuna birkaç sebepten dolayı şüphe ile yaklaşılabilir. Öncelikle Binbaşı Kasım Bey’in hem isyandan önce hükümete karşı olan fikirleri hem de isyan karşısında aldığı tavır hakkında farklı belge ve iddialar bulunmaktadır. 356 Kasım Bey, Şeyh Said’i yakalayarak hükümete teslim etmiş olan kişidir. Mahkemedeki ifadesinde 1919 yılından beri hükümete hizmet ettiğini ve isyancılar arasında da bu yüzden bulunduğunu söyleyerek yapmış olduğu hizmetlerden bahsetmiştir. Onun hükümet taraftarı olduğunu ve isyancılara karşı hareket ettiğini destekleyen belgeler vardır. İsyancıların Varto’yu işgal girişiminde bulundukları vakit, işgale karşı koyarak isyancıları püskürttüğü için Meclis Başkanı tarafından kendisine tebrik telgrafı gönderilmiştir. Hatta Şeyh Said’in oğlu Ali Rıza’nın babasına yazdığı bir mektupta Kasım Bey’den melun olarak bahsedilmekte ve Varto’nun işgaline engel olduğu söylenmektedir. Bu açıdan bakıldığında birçok kişinin kabul ettiği gibi Kasım Bey’in isyancılar arasında hükümetin bir ajanı rolünü oynadığı açıktır. Bunların yanında Kasım Bey’in isyana fiilen ve silahlı olarak iştirak ettiğine dair rapor ve şahit ifadeleri de bulunmaktadır. Ayrıca İstiklal Mahkemesi Savcısı’nın yargılama için tutmuş olduğu notlarda, onun isyana fiilen ve silahlı olarak iştirak ettiği, ancak isyanın başarısız olacağını anladığı zaman hükümete dehalet ederek Şeyh Said’in yakalanması için çalıştığı ifade edilmektedir. Bunlara ilave olarak muhakeme dosyası içerisinde, Kasım Bey’in isyan öncesi dönemlerde, hükümet muhalifi olduğuna dair bazı ifadeler bulunmaktadır. Bu açıdan bakıldığında Kasım Bey’in zamanla bir fikir değişikliği içerisine girdiği ya da Şeyh Şemseddin gibi isyanın gidişatına göre tavır aldığı düşünülebilir. Şeyh Şemseddin de isyan başladıktan sonra önce hükümetin yanında olmuş, isyancılar güçlenince onların yanına geçmiş, en son ise affedilmek ümidiyle teslim olmuştu. Mahkemede hükümet lehine hizmetler yaptığından bahsetmesine rağmen idamdan kurtulamamıştır. Ancak Binbaşı Kasım Bey, Şeyh Said’in yakalanmasını sağlayarak hem kendisini hem de kendisi ile birlikte isyana iştirak etmiş olduğuna dair raporlar bulunan bazı akrabalarını ceza almaktan hatta idamdan kurtarmıştır. Bununla birlikte Kasım Bey’in Kürt İstiklal ve İstihlas Cemiyeti hakkında verdiği bilgiler iki farklı gündeki muhakemesine aittir. İlk bilgileri muhakemesinin ilk günü vermiştir ve nispeten sınırlıdır. Daha sonra, yaklaşık on gün sonraki muhakemesinde mahkeme reisinin yönlendirmesiyle örgüt hakkında ilk gün söylemediği yeni bilgiler vermiştir. Kasım Bey, ikinci ifadesinde, diğer sanıkların itiraf etmesini beklediği için her şeyi ilk ifadesinde söylemediğini ve sustuğunu belirtmesine rağmen bu durum şüphe uyandırmakta ve bazı ifadeleri telkin yoluyla verdiği ihtimalini ortaya çıkarmaktadır. Mahkeme Heyeti tarafından bazı sanıklara bu tür telkinlerin yapıldığı bilinmektedir. Bu 357 iddiada bulunan kişi Şark İstiklal Mahkemesi üyelerinden Avni Doğan’dır. Avni Doğan, Mahkeme heyetinden bazılarının Şeyh Said’e telkinde bulunarak, gazetecileri suçlayıcı ifadeler verdiği takdirde cezasının hafifletileceğinin söylediğini hatıratında ifade etmektedir. Bu açıdan Kasım Bey’in ifadelerinde bu tarz telkinlerin bulunmuş olabileceği göz ardı edilmemelidir. Özellikle hakkında isyana katıldığına dair raporlar bulunan ve savcının en az Şeyh Said kadar suçlu olarak gördüğü bir maznun, her ne kadar Şeyh Said’in yakalanmasını sağlamış ve bu şekilde yayınlanmış olan beyannameye göre affedilme hakkını kazanmış olsa da ucunda idam olan bir yargılanmada canını kurtarmak için her türlü yola başvurabileceği açıktır. Şeyh Said’in ifadelerine bakıldığı zaman hem Azadi ile olduğu iddia edilen bağlantısını reddetmekte hem de isyanın herhangi bir hazırlık aşamasının olmadığını iddia etmektedir. İsyanın Piran hadisesinden sonra aniden başladığını savunmakla birlikte Hınıs’tan çıkıp Piran’a gelene kadar olan seyahati sırasında uğradığı yerlerde hükümetin yapmış olduğu icraatları tenkit ettiğini ve bu yönde vaazlar verdiğini de inkâr etmemektedir. İfadelerden anlaşıldığı kadarıyla, Şeyh Said hükümetin icraatlarından rahatsız olarak karşı bir hareket içerisine girmek istemiştir. Ancak Şeyh Said’in nasıl bir tavır alacağı konusunda tereddüt içerisinde olduğu açıktır. Önce hükümete müracaat ederek rahatsız olduğu konuları bildirme niyetinde olsa da, bazı sebeplerden dolayı bu yola tevessül etmemiştir. İddia edildiği gibi Şeyh Said’in, Azadi bağlantılı olarak birkaç yıl boyunca isyan hazırlığı içerisinde olduğunu söylemek mümkün olmamakla birlikte, onun silahlı bir isyan düşüncesi içerisinde olmadığını iddia etmek de doğru olmaz. Daha önce ifade edildiği gibi Şeyh Said’in Azadi ile olan bağlantısı ve örgütten aldığı emir ile isyanı başlattığı iddiaları ispata muhtaçtır. Ancak “Vaktin imamı şeriatın ahkâmını icra etmezse üzerine kıyam vaciptir” esasına dayanan, “Hükümete ahkâm-ı şer’iyenin icbar-ı tatbiki için kıyam cihattır” diyen ve kendisinin emr-i bilmaruf ve nehy-i anilmünkerle mükellef olduğunu söyleyen Şeyh Said’in bir isyan fikrinde olmadığını iddia etmek doğru değildir ve son iki aylık seyahatinin ileride gerçekleşebilecek bu tür bir hareketin ön hazırlığı olduğu düşünülebilir. Bazı kesimler tarafından sıkça dile getirilen bir husus ise Hükümetin, Şeyh Said’in isyan hazırlığı içerisinde olduğunu bildiği ve hazırlıklar tamamlanmadan isyanı boğmak amacıyla Piran hadisesini provoke ettiği iddialarıdır. Öncelikle şunu söylemek gerektir ki hükümetin böyle bir isyan hazırlığından haberdar olması durumunda bu girişimleri bertaraf 358 etmek için elinden gelen çabayı sarf etmesi gayet tabiidir. Ancak Hükümet gerçekleşecek bir isyanı öne çekerek, isyancıları hazırlıksız yakalamak amacıyla kışkırtıcı ve provokatif bir çaba içine girmiş midir, bu iddia ispatlanması gereken ayrı bir durum olmakla birlikte, hükümetin isyan sonrasında, isyan sahasının dışına da sarkacak şekilde geniş çaplı bir harekâtla muhalif grupların üzerine gittiği ve isyan sonrasında oluşan genel durumu hem kendi iktidarını güçlendirmek hem de oluşturmak istediği yeni düzeni yerleştirmek için müsait bir zemin olarak kullandığı açıktır. Sadece Piran Hadisesi değil özellikle isyan içerisindeki bazı gelişmeleri hükümetin provokasyonu olarak değerlendirme eğilimi oldukça fazladır. Mister Templen ve Palulu Sadi’nin yaptığı görüşmelerin, Seyyid Abdülkadir’i isyanın içerisine bir şekilde dahil etmek için yapılan provokatif bir hareket olduğu iddia edilmektedir. Bazıları ise Elaziz gibi isyancılar tarafından işgal edilmiş olan bazı yerlerde, isyancıların yaptığı yağmaları hükümetin bir provokasyonu olarak göstermektedirler. Bu tür iddialar da yine ispata muhtaçtır. İsyanın Piran hadisesinden sonra aniden geliştiğini ve alev aldığını söyleyen Şeyh Said bu andan itibaren başına geçtiği isyanı, dini gerekçelere dayandırmış ve hükümetin şeriata muhalif olarak yaptığı icraatları neden göstermiştir. Medreselerin, şer’iye ve evkaf dairelerinin kapatılması, içki içilmesinin serbest bırakılması gibi konuları örnek olarak göstermiştir. Özellikle birçok yazarın da dikkat çektiği gibi halifeliğin kaldırılması isyanın önemli sebeplerinden bir olarak ortaya çıkmaktadır. Şeyh Said sorgusu sırasında halifelik taraftarı olduğunu ve dinen bir halifenin bulunmasının caiz olduğunu söylemiştir. İsyan sırasında isyancılar arasında dillendirilen ve daha sonra mahkeme tutanaklarına da yansımış olan bir durum Şeyh Said’in Sultan Abdülhamid’in oğullarından birini, isyanın başarı ile sonuçlandığı takdirde Diyarbekir’e getireceğidir. Hatta bazı kaynaklarda Şeyh Said’in Sultan Abdülhamid’in oğlu Burhaneddin ile görüştüğü söylenmekte ise de isyancılar arasındaki söylentilerden ve mahkemede duyuma dayalı birkaç ifadeden başka bu iddiayı destekleyecek bir delil bulunmamaktadır. Şeyh Said’in İslami hassasiyetlerle mi yoksa millî amaçlar doğrultusunda mı isyan ettiği, hakkında en çok tartışma yapılan konulardandır. Şeyh Said’in Azadi ile bağlantılı olduğunu ve isyanın birkaç sene önceden planlandığını söyleyenler, onun samimi bir Kürt milliyetçisi olduğunu ve bağımsız bir Kürt devleti kurma amacıyla hareket ettiğini söylemektedirler. Ancak Şeyh Said başta olmak üzere maznunların çoğu isyanın dini 359 amaçlarla başladığını ifade etmişlerdir. Şeyh Said tamamen dini sebeplerle isyan ettiğini ileri sürerek Kürtlükle alakalı tüm iddiaları reddetmiştir. Mahkeme evrakı arasında bulunan mektup ve yazışmalar da isyanın amacının dini mahiyette olduğunu destekler niteliktedir. Bununla birlikte muhakeme sırasında Şeyh Said’in bağımsız bir Kürt devleti kurmak amacıyla hareket ettiğini iddia eden sanıklar da olmuştur. Bunlar Şeyh Said ile birlikte yargılanan Binbaşı Kasım Bey, Şeyh İsmail, Şeyh Abdüllatif ve birkaç kişidir. Mahkeme heyeti verdiği kararlarda isyanın amacını din perdesi altında bir Kürt devleti kurmak olarak ifade etmiştir. Ancak mahkeme kararlarını bu şekilde verirken, hükümet isyanı irticai bir hareket olarak nitelemiş ve bakanlar kurulu kararı ile gazetelerde, isyanın Kürt kıyamı olarak yer almasının doğru olmadığı söylemiştir. Hatta dönemin Başbakanı İsmet Paşa hatıralarında isyanı millî bir hareket olarak kabul etmemek gerektiğini söylemiştir. Muhakeme sırasında Şeyh Said’in mektuplarda kullanmış olduğu birkaç tabir isyanın millî bir hareket olduğuna delil olarak ileri sürülmüştür. Bazı mektuplarda “Türkler ve Kürtler” tabiri ile Türk askeri için “düşman” tabirleri kullanılmaktadır. Bunların yanında mahkeme kayıtlarında Şeyh Said’in “Din için kıyam farz oldu. Bir Türk öldürmek yetmiş gavur öldürmekten efdaldir” dediği geçmektedir. Mahkemede, Şeyh Said’in böyle söylediğini iddia eden Kasım Bey’dir. O da bu sözü Şeyh Said’in ağzında duymamıştır. Kasım Bey mahkemede bu iddiada bulununca, Şeyh Said her herhangi bir karşılık vermemiş sessiz kalmıştır. Şeyh Said’in Fakih Hasan ile yaptığı bir konuşmasında “Biz Kürtlüğü muhafaza edeceğiz” diye bir söz söylediği de bilinmektedir. Esasen milliyetçi anlamlar içeren ve Şeyh Said’in iddiasının aksine anlamlar taşıyan bu sözlerin yoğun bir propaganda neticesinde ve yapılan inkılâplar sonrasında Türkleri -en azından mevcut hükümeti- dinsiz olarak gören ve Kürtlüğü İslamlıktan farklı algılamayan bir düşüncenin eseri olabileceği göz ardı edilmemelidir veya Yaşar Kalafatın dediği gibi “Şeyh Sait’in kişiliğindeki cehalet ve imanın kine dönüşebileceğini göstermektedir.” Çünkü Şeyh Said’in, bazılarının iddia ettiği üzere, millî hislerle hareket etmiş olması hem mahkeme safhasındaki ifadelere hem de yazılan mektuplara tamamen zıttır. Bazı yayınlarda Şeyh Said’in Kürt milliyetçiliği üzerine yaptığı iddia edilen bazı konuşmaları; hem mahkemedeki ifadeleri ile hem de mektuplarla bağdaştırmak güçtür. İsyan başlamadan önce 1925 Ocak ayında Çan’da yapılan toplantıda Şeyh Said’in Kürt milliyetçiliği üzerine yaptığı söylenen konuşmalar birçok yayında kullanılmış olmasına 360 rağmen bu konuşmanın doğruluğuna şüphe ile bakmak gerekir. Bu toplantının içeriği ile ilgili bilgi veren şahıs Bruinessen’dir. Onun kaynağı da isyana katıldığını söyleyen ancak ifadeleri çelişkilerle dolu sözlü bir kaynağa aittir. Esasen Bruinessen de bu kişinin ifadelerini bağımsız kaynaklara teyit ettiremediğini söylemektedir. Bu sözlü kaynağın daha sonra hazırlamış olduğu hatıratına bakıldığında da çelişkilerle dolu olduğu net olarak görülmektedir. Bazıları isyanın tamamen millî amaçlarla yönelik olduğunu, bazıları ise tamamen dini amaçların güdüldüğünü, bazıları ise hem dini hem millî amaçların isyanda etkili olduğunu söylemektedirler. Bazı kesimler ise kendi amaç ve ideolojileri doğrultusunda isyanı istedikleri gibi göstermeye çalışmaktadırlar. İsyanın bu şekilde farklı niteliklerde yorumlanması aslında bu tür farklı amaçlı insanların bu isyanın içerisinde bulunmuş olmasından kaynaklanmaktadır. Farklı amaçlarla hareket eden bu grup ve kişilerin, ortak amaçlarının hükümet karşıtlığı olduğu açıktır. Kürt İstiklal ve İstihlas Cemiyeti üyeleri Şeyh Said ile temas kurup ondan destek almaya çalışarak, onun üzerinden dindar halkı kendi yanlarına çekmeye çalışmışlardır. Yusuf Ziya ve Cibranlı Halid gibi örgüt liderlerinin tutuklanmasından sonra Şeyh Said’in örgüt mensubu olmasa bile bu kişilerin kendisi ile irtibata geçmiş olmalarından dolayı hükümetin kendisine yönelik bir hareket içerisinde olduğunu düşündüğü ve bu tedirginlikle hareket etmiş olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca Şeyh Said, hükümetin yaptığı inkılâplardan rahatsızlık duyan ve bunları açık açık eleştirerek karşı bir harekete geçmek amacındaki bir kişi olması açısından, isyan öncesinde farklı amaçlar taşıyan siyasi muhaliflerle aynı safta ve aynı amaçla hareket ettiği görüntüsü vermiştir veya yetkililer bu şekilde algılamıştır. Bununla birlikte isyan başladıktan sonra farklı amaçlı kişilerin katılımıyla, millî söylemlerin de dile getirildiği bilinmektedir. Bazı devlet memurlarının hazırlamış olduğu raporlara göre; isyancılar ilk başlarda hükümetin şeriata ters icraatları yüzünden isyan ettiklerini söylerken, sayıları çoğaldıktan sonra özellikle Diyarbekir hücumu zamanında “Kürdistan hükümeti kurulacak” gibi sözler söylenmeye başlanmıştır. İsyanı İngilizlerin kışkırtmış olduğu ve Şeyh Said’in İngilizlerden yardım aldığı veya böyle bir talepte bulunmuş olduğu hakkında farklı tartışmalar bulunmaktadır. Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki, İngilizlerin Birinci Dünya Savaşından sonra, bölgede bir Kürt devleti kurdurmak için faaliyetlerde bulunduğu, İngiliz Dışişleri belgeleri üzerinde araştırma yapanlarca, ifade edilmektedir. Bunun yanında bölgede bağımsız bir devlet 361 kurmak için çaba içerisinde bulunan ve İngilizlerden yardım almak amacında olan şahıs ve Azadi gibi grupların olduğu da bilinmektedir. Ayrıca Nesturi İsyanı sırasında İngilizlerin açık bir desteği olmuştur. Bu tür durumlar Şeyh Said isyanının da İngiliz kışkırtmasının farklı bir versiyonu olduğuna dair şüpheleri artırmıştır. Özellikle Musul meselesi münasebetiyle bölgeye bir komisyonun gönderildiği sırada isyanın başlamış olması Şeyh Said ve İngilizler arasında bağlantı olduğu şüphesini güçlendirmiştir. Hem dönemin hükümeti hem de muhalefeti, İsyanda İngilizlerin rolü olduğuna dair açıklamalarda bulunmuşlardır ki bu yaklaşımda İngilizlerin bölge üzerindeki faaliyetleri ve Musul meselesi dolayısıyla oluşan şüphelerin olduğu açıktır. Şark İstiklal Mahkemesi, Şeyh Said ile Seyyid Abdülkadir arasında bir bağlantı olduğunu kabul ettiği için, mahkeme kayıtlarında Seyyid Abdülkadir’in adamı olarak geçen Palulu Sadi’nin, İngiliz yetkilisi Mister Templen sanarak, Türk polis teşkilâtı mensubu Nizamettin Bey ile yapmış olduğu pazarlıkları, isyancıların İngilizlerden yardım alma girişimi olarak değerlendirmiştir. Daha sonra yapılan yayınlarda da kabul edilen genel görüş budur. Ancak Palulu Sadi’nin bu görüşmeleri Seyyid Abdülkadir adına yaptığına dair şüphelerin mevcut olmasının yanında, daha önce açıklandığı üzere Şeyh Said’in Seyyid Abdülkadir ile irtibat halinde olduğu iddiasını da destekleyecek güçlü deliller bulunmamaktadır. Dönemin gazetelerinde de isyanda İngilizlerin parmağı olduğuna dair çokça haberler yapılmıştır. Ancak bu haberlerin bir kısmının kamuoyu oluşturmak için yapılmış olabileceği göz ardı edilmemelidir. Şeyh Said’in İngilizlerle bağlantılı olduğuna dair haberler isyanın ilk günlerinden itibaren gazetelerde yazılmaya başlanmıştı. İlk günlerdeki haberlerde Ankara’da bazı mevkilerin bu işte İngiliz parmağı olduğundan şüphe etmedikleri yazıyordu. Bunlardan başka, yakalanan asilerin üzerinde yabancı askerlere ait üniformaların ve paraların bulunduğu ve isyancıların ellerinde yabancı menşeli silahların olduğuna dair haberler yapılarak isyancıların dış bir devletten yardım alındığına dair haberler yapılıyordu. Ancak arşiv belgelerinde bunu destekleyecek bir belge olmadığı gibi gazete haberlerinde bahsedilen bu konular ve iddialar, muhakeme sırasında gündeme dahi gelmemiştir. İsyancıların İngilizlerden silah yardımı aldığına dair herhangi bir delil yoktur. İsyancıların ihtiyaç duydukları mühimmatı işgal ettikleri şehirlerdeki askeri cephanelerden karşıladığı, kendi aralarında yapmış oldukları yazışmalara yanmıştır. Bunun yanında hem 362 dönemin gazetelerinde hem de mahkemede gündeme gelmiş olan Diyarbekir Postahanesinde bulunan ve yabancı bir silah fabrikasına ait olduğu söylenen katalogların da kamuoyu oluşturmak için çıkarılan haberlerden biri olduğu anlaşılmaktadır. Yargılamalar sırasında, Şeyh Said’in İngilizlerle irtibat halinde olduğunu ve Diyarbekir’i aldıktan sonra İngilizlerin yardımıyla hükümet kuracağını söyleyen bazı sanıklar olmuştur. Onların bu iddiaları da duyuma dayanmaktadır. Şeyh Said’in kendisinden bu yönde bir şey duymuş değillerdir. Bu tür ifadede bulunan kişilerden biri Şeyh Abdüllatif’tir. Şeyh Abdüllatif, muhakemesinin ilk günlerinde Cemilpaşazade Ekrem Bey hakkında verdiği ifadeleri son günlerde değiştirip, ilk gün yalan ifade verdiğini söyleyerek Ekrem Bey’in muhtemel bir idam cezası almasının önüne geçmiştir. Burada hatırlatılması gereken bir husus, Şeyh İsmail ve Şeyh Abdüllatif kardeşlerin, duyuma dayalı olarak mahkemede söyledikleri bu iddialar, dönemin gazetelerinde Şeyh Said’in kendisinden duymuş oldukları şeklinde yansıtılmıştır. Dönemin atmosferi içerisinde İngilizlerden şüphe edilmesi ve bazı gazetelerde bu şekilde yorumların yapılarak bu şüphelerin dile getirilmesi normal karşılanabilecek bir durum olmakla birlikte, dönemin bazı gazetelerinde gerçek olmayan haberlerin kamuoyu oluşturmak amacıyla yapılması ve daha sonra yapılan araştırmalarda, bu yalan haberler üzerinden gidilerek aynı cümlelerin tekrarlanması, gerçekle uyuşmayan ve algı oluşturmaya yönelik anormal bir durumdur. Şeyh Said’in İngilizlerle irtibat halinde olduğu özellikle Şeyh Said’in yakalanmasına kadar olan süreçte gazetelerde fazlasıyla yer almasına rağmen daha sonrasında bu konu üzerinde fazla durulmamış ve devlet yetkilileri tarafından pek dillendirilmemiştir. İsmet Paşa daha sonraları yazılan hatıralarında böyle bir ilişkinin bulunamadığını ve isyana millî bir hareket olarak bakmamak gerektiğini söylemiştir. Bunun yanında Şeyh Said dini gerekçelerle isyan etmiş olduğunu iddia etmesine rağmen girişmiş olduğu hareketin neticelerini pek de öngörememiş olduğu anlaşılmaktadır. İsyan sonrasında bölgede büyük bir kargaşa ortamı oluşmuş, şehirler isyancılar tarafından yağmalanmış, hadiseye katılan bazı kişiler şahsi husumetleri olan kişi ve memurlardan öç almaya çalışmışlardır. Şeyh Said’in ifadesiyle amacı şeriat ahkâmını ikame etmek olan hareket, amacından çok farklı yönlere sapmıştır. Mahkeme reisi de bu tür durumları muhakeme sırasında Şeyh Said’e hatırlatmıştır. Şeyh Said’in söylediği şu sözler hareketin amacının dışına çıktığını göstermesi açısından önemlidir “Benim maksadım bu dine hizmet etmekti. Bu çeşit niyetimde yoktu. Allahu Teâlânın kaderi beni bu çeşide düşürdü. 363 Muvaffak da olamadık ve şimdi anladığıma göre muvaffak da olsa idik bu ahali ile bir şey olamazdı. Bu bir cinnetti. Çünkü bu ahaliden sıdkım sıyrıldı. Şeriata razı olan ahali kalmamıştır.” İsyancıların ellerinde bir süre esir olarak kalan devlet memurlarının hazırlamış olduğu raporlardaki bilgiler isyancıların bir kısmının, şahsi husumet besledikleri devlet memurlarına karşı yaptıkları muameleler hakkında bilgi vermektedir. Özellikle Diyarbekir bozgunundan sonra asilerin başarılı olamayacağını anlamaları ve geri çekilmeleri sürecinde, bir kısım asiler işgal altında bulunan şehirlerde esir olarak bulan devlet memurlarına karşı suikast girişimlerinde bulunmuşlardı. Ancak onları yine isyana katılmamış olan bölge halkı asilerin elinden almıştı. Hatta Genç Valisini ve Binbaşıyı Şeyh Said’in Darahini inzibat memuru olan Fakih Hasan kurtarmıştı. İsyan sonrasında isyan bölgesine gönderilen Şark İstiklal Mahkemesi, olağan üstü yetkilere sahip olarak hareket etmiş ve iki yıl görev yapmıştır. Mahkemenin ne kadar hukuk çerçevesinde yargılamalar yapmış olduğu ve bu yargılamalarda siyasi iktidarın ne kadar yönlendirici olduğu hep tartışma konusu olmuştur. Ayrıca mahkeme kurulduğu zaman ilk görev yapan beş üyeden sadece mahkeme savcısının hukuk kökenli olması önemlidir. Geniş yetkilere sahip olan Şark İstiklal Mahkemesi’nin yargı alanının ve sahasının kanunlarla belirlenmiş olmasına rağmen mahkeme bu sınırları ihlal etmiş hatta bunun ötesinde kendi alanına girmeyen yargılamalar yapmıştır. Esasen İstiklal Mahkemelerinin siyasi, idari bazı zorunluluklar neticesinde kurulduğu ve Mahkemelerin aldığı kararlarda bu zorunlulukların göz önünde bulundurulduğu, mahkeme tarafından yapılan bir yazışmada açıkça söylenmektedir. Mahkemelerde maznunlar kendilerini yeterince savunabilmişler miydi? Avukat tutma haklarını kullanabilmişler miydi? Hâkimler delile göre mi yoksa vicdani kanaate göre mi kararlarını vermişlerdi? Bunlar mahkemelerle ilgili tartışma konusu olan mevzulardır. Yargılamalar sırasında avukat tutan maznunlar olmuştur. Tutmayanlara da avukat tutmaları gerektiği kanunen bildirildiği anlaşılmaktadır. Ancak çok kısa süren yargılamalar sırasında maznunların bu haklarını sağlıklı bir şekilde kullanabildikleri şüphelidir. Ayrıca avukat tutmuş olanların sayısı on beş yirmi kişiyi geçmediği görülmektedir. Bunun yanında sanıkların yerel savcılıklar tarafından alınmış olan ifadeleri esas olarak kabul edildiği için mahkemede alınan ifadelerinin çok kısa tutulduğu görülmektedir. Bu hızlı yargılama süreci 364 sanıkların savunma haklarını yeterince yerine getirememiş oldukları izlenimini vermektedir. Mahkemenin kanaat-i vicdaniyeye göre karar verdiği bir gerçek olmakla birlikte, delil unsurunun hiç göz önüne almadıkları söylenemez. Ancak bu delillerin ne kadar sıhhatli olduğu tartışılabilir. Muhakeme sırasında; mektuplarla, maznunlarının kendilerinin itiraflarıyla ve yahut çatışma sırasında almış oldukları yaralarla isyana fiilen katıldığı anlaşılan kişiler cezadan kurtulamamışlardır. Fakat hakkında bu tür deliller olmamakla birlikte askeri ve sivil makamların rapor ve ihbarları neticesinde ceza almış olanlar da bulunmaktadır ki hakkında ihbarda bulunan ve ceza alan maznunların çoğu iftiraya uğradıklarını ve ihbarda bulunan şahısların kendileriyle husumeti olduğunu iddia etmişlerdir. Şark İstiklal Mahkemesi’nde kaç kişinin yargılandığı ve idam edildiği ile ilgili de farklı rakamlar bulunmaktadır. Mahkeme, çalıştığı süre boyunca faaliyetlerini her ay TBMM’ye bildirmekteydi. Şark İstiklal Mahkemesi’nin gönderdiği bu Mesai cetvellerinde kaç kişinin yargılandığı ve ne cezalar verildiği çok açık bir şekilde görülmektedir. Bazılarının yargılama sayısı ve idamlara dair verdiği rakamlar oldukça abartılıdır ve gerçekle alakası yoktur. 365 YARARLANILAN KAYNAKLAR Arşiv Belgeleri İM/14 Dosyaları (İstiklal Mahkemeleri Yazışma Dosyaları) İM/T12 Dosyaları (Şark İ

stiklâl Mahkemesi....................................... i ... 155 3. Samsun İstiklâl Mahkemesi ................................ ... ... 168 4. Yozgat İstiklâl Mahkemesi...................................... . .......... 175 İkinci Dönem İstiklâl Mahkemelerinin Kaldırılışı ve İstiklâl Mehakimi Kanununun Çıkarılışı ...............,. ... .......... 178 Kurtarılmış Bölgelerde ve Kaldırılan İstiklâl Mahkemelerinin Yeniden Kurulması Sorunu.......... ... ... ... ......................... 185 Elcezire İstiklâl Mahkemesi ...................................................... ... 190 Asker Kaçakları Sorunu ve İlgili Cezalar ........................................ 195 İstiklâl Mahkemelerine Konu Olan Suçlar ve Cezalar......................... 206 İstiklâl Mahkemelerinin Çalışma Şekli ............................................... 212 İstiklâl Mahkemeleri Dışındaki Yargılamalar............................... . ... 218 A f Örgütü ........................................................................................... 221 İstiklâl Mahkemeleri ile İlgili Görüşler ve Sonuçlar ......................... 224 İstiklâl Mahkemeleri Üyelerinin Biyografileri................................ ... 230 Kaynaklar ve Bibliyografya .............................................................. 239 Ekler ........................ .............................................................. 243 6 EKLER: 1. İstiklâl Mahkemelerinin birlikte yayınladıkları ilk beyanname (Ekim (1920). 2. Damat Ferit Paşa ve arkadaşlarını gıyaben idama mahkûm eden Ankara İstiklâl Mahkemesinin 1 nolu kararı. 3. Köylerden zorla karşılıksız iaşe alanların derhal İstiklâl Mahkemelerine verileceğini bildirir beyanname. 4. Kastamonu İstiklâl Mahkemesinin asker firarileri için beyannamesi. 5. Kastamonu İstiklâl Mahkemesinin memleket savunması için asker kaçaklarına teslim olmaları ve görevlerinde hatası görülenlerin cezalandırılacağını bildirir beyanname. 6. Kastamonu İstiklâl Mahkemesinin ikinci beyannamesi. 7. Yozgat İstiklâl Mahkemesinin beyannamesi, 8. Elcezire İstiklâl Mahkemesinin beyannamesi. 9. Konya İstiklâl Mahkemesinin beyannamesi* 10. «Türkiye Büyük Millet Meclisi Ankara İstiklâl Mahkemesi» yazılı levha. 11. «Türkiye Büyük Millet Meclisi İstiklâl Mahkemesi Mücahedesinde Yalnız Allahtan Korkar» yazılı levha. 12. Pozantı İstiklâl Mahkemesinin İstasyonda görev başında çekilmiş fotoğrafı.

HARİTALAR: 1. Milli Mücadele Başlangıcında İşgal Bölgelerinin ve İç Ayaklanmaların Dağılışı, (s. 33) 2. Birinci Dönem İstiklâl Mahkemeleri Bölgeleri, (s. 77) 3. İkinci Dönem İstiklâl Mahkemeleri Bölgeleri, (s. 150). 4. 249 Inolu kanuna göre kurulan İstiklâl Mahkemeleri Bölgeleri, (s. 192) ÇİZELGELER: 1. Konya İstiklâl Mahkemesi’nin 1 ağustos, 1921’den 1 ağustos 1922’ye kadar çalışmalarını gösteren liste, (s. 176). 2. İstiklâl Mahkemeleri’nin üç senelik çalışmalarını gösterir liste, (s. 211) 7 Örnek İnsan Orcf. Prof. Enver Ziya Kara/'a... ÖNSÖZ İstiklâl Mahkemeleri konusunu 1920'den 1927'ye kadar olan süresi içinde bir bütün olarak yazmayı düşünmüşken, hocam Ord. Prof. Enver Ziya Karal’m, İstiklâl Savaşı dönemi ve Cumhuriyet dönemi istiklâl Mahkemelerinin birbirinden ayrılıklar gösterdiği ve özellikle 1920 - 1923 İstiklâl Savaşı dönemi için kamu oyunun çok az bilgisi olduğu ve bu konuda hiçbir bilimsel araştırma yapılmadığı yolundaki değerli uyarıları üzerine, konuyu iki ciltte yazmayı uygun buldum. 1923 - 1927 Cumhuriyet dönemi İstiklâl Mahkemeleri kitabımızın ikinci cildini oluşturacaktır. Birinci cildi kapsayan 1920-1923 dönemi, hemen bütünüyle belgelere dayanılarak yazılmıştır. Ancak belgelerin ve özellikle anıların yetersiz oluşu bazı noksanlara yo! açmıştır. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümünde Doktora tezi olarak hazırlanmış ve savunulmuş olan bu eserin, yakın tarihimizin bilinmeyen bir bölümünü aydınlatacağı umudundayım. İstiklâl Savaşımızın ne kadar büyük olanaksızlıklar ve olağanüstü koşullar içinde yapıldığını, özellikle düzenli ordu kurulmasında ve iç güvenliğin sağlanmasında ne büyük tehlikelerle karşılaşıldığını, olanaklarımız içinde ortaya koymaya, ayrıca İstiklâl Mahkemelerinin terör mahkemeleri değil, ihtilâl mahkemeleri olduğunu da belgeleriyle belirlemeye çalıştım. 11 Konuyu seçmemde ve çalışmalarımda büyük yardımlarını gördüğüm Hocam Ord. Prof. Enver Ziya Karal'a, Türkiye Büyük Millet Meclisi Arşivi görevlilerine ve eserin kitap olarak basılmasında gösterdiği kolaylıktan dolayı Bilgi Yayınevine teşekkür ederim. Dr. Ergun AYBARS Ankara, 24 Ağustos 1975 12 G t R İ Ş Mondros Mütarekesi He Osmanh İmparatorluğu ytk/ldt ve toprakları İtilâf Devletleri tarafından işgal edilmeye başlandı. Bu durum karşısında Anadolu' da Türk halkı yer yer ayaklandı. Kısa bir sure sonra M . Kemal Atatürk'ün önderliğihde birleşen bu ayaklanmalar güçlü bir M illî Mücadeleye dönüştü. İtilâf Devletlerine karşı yapılan bu savaş ay m zamanda Osmanlılık ve hilâfetin temsil ettiği eski düzeni yıkmaya yönelmiş bir ihtilâldi. Türk Devrim inin temelleri bu dönem içinde atıldı. Savaş ve ihtilâl B.M.M.'nin açılması ile halkın meşru temsilcileri tarafından yönetilmeye başlandı. İstiklâl Makemeiennin kuruluşunun sebebini anlamak için Mondros Mütarekesinden sonraki dönemde Anadolu'nun genel durumunu. Milli Mücadelenin başlamasını ve karşılaşılan güçlükleri bilmek gerekir. T.B.M.M. işgale karşı savaşabilmek için düzenli ordu kurmakr içte oluşan ihanet cephesini yok etmek, güvenliği ve birliği sağlamak, özellikle asker kaçakları sorunlarını çözümlemek zorundaydı. Asker kaçakları düzenli ordu için büyük tehlikeydi Ayr/ca iç ayakianmaiarm insan gücünü sağlıyor, güvenliğin ve birliğin kurutmasına engel oluyordu. Bu yüzden M illi Mücadelenin en önemli sorunlarından birisi de asker kaçakları ve sebep oldukları olaylardı. Osmanh Hanedanı kendi varlığını kurtarmak pahasına ulusu unutup, vatanın paylaşılmasına yardımcı oluyor, uius ad ma davranan kişilere ve güçfere karşı çıkıyordu. T.B.M.M.kendi otoritesine karşı yapılan hareketleri bastırmak için askerî gücünü kullanıyordu. Suçluların cezalandırılması için de yargı organının kullanılması uygun görüldü. Eski hukuk usulleri yetersiz bulundu. Fransız ihtilâlinin ihtilal mahkemeleri örnek alınıp, olağanüstü dönemin gereği olan ihtilâl mahkemeleri kuruldu. İstiklâl Mahkemeleri, olağanüstü tehlike karşısında yasama organının kendi içinden seçtiği üyelerden kurulu olağanüstü mahkemelere, olağanüstü 13 yetkiler yermesi sonucu kuruian ihtilâl mahkemeleridir. İstiklâl Mahkemelerini normal hukuk anlayış/ dışında, ancak bu görüş içersinde incelediğimiz zaman önemini anlayabiliriz. Kuruluşlarındaki amaç, kuruluş„ kanununda da belirtildiği gibi düzenli ordunun kurulmasını ve yaşamasını sağlamak için asker kaçakları sorununu çözmek idi. Kuruluşlarından çok kısa bir süre sonra yetkileri vatana ihanet, yolsuzluk, soygun, saldırı, casusluk, bozgunculuk, ayaklanma gibi suçlan da kapsamına alarak genişledi. Böylece M illi Mücadeleye ve ihtilâle karşı işlenen her suç İstiklâl Mahkemelerinin görevi oldu. İstiklâl Mahkemeleri T.B M .M . adına çalışacaklardır. Kararları kesin ve temyizi yoktur. Kararlarının uygulanmasından asker - sivil bütün görevliler sorumludurlar. Mahkemeler verdikleri kararlardan dolayı sorumlu değildirler, Önceleri üç üyeden kurulu olan mahkemelerin üye sayısı sonraları dörde çıktı. Savcılar da mahkemelerde görev aldılar. Suçlular tek tek veya toplu olarak yargılanırlardı. Suçlular hakkında ileri sürülen iddia okunur, suçlu savunmasını yaptıktan sonra karar bildirilirdi. İstiklâl Mahkemeleri kararlarını vicdanî kanaatlarına dayanarak verirlerdi. Verilen kararlar kesin olup, en kısa zamanda uygulanırdı. Kararın verilmesi için delile gerek yoktu. Bir kimsenin hakkında suçluluğuna dair vicdanî kanaat uyanırsa, hapisten idama kadar her türlü cezaya çarptırılabilirdi. Buna rağmen mahkemelerin kararlarında, delil yine de birinci derecece önemli oldu. Birçok kimse haklarında delil bulunmadığı için cezalandırılmadı. Kararlar verilirken din ve dil farkı gözetilmeksizin herkese eşit davranıldı. Duruşmalar halk önünde açık olarak yapılır, kararlar, yine ay m şekilde okunur, yayın yoluyle ve görevliler aracılığıyle halka duyurulurdu. Her mahkeme kendi bölgesi içinde dolaşarak çalışırdı. Böylece zaman kazanılırdı. İstiklâl Mahkemeleri T.B.M .M 'nin otoritesini temsil ediyorlardı. Mahkemelerin bölgelerinin birleştirilmesi Misak-ı M illî sınırlarını meydana getiriyordu. Meclis mahkemelerin bölgelerini saptarken ulusal sınırları hedef almıştı. M illî Mücadele içinde 11 Eylül 1920’den 31 Temmuz 1922ye kadar 4-5 ay/ık bir aradan sonra 12 İstiklâl Mahkemesi ve 1922 sonuyle 1923 mayısına kadar iki tane olmak üzere, 1920-1923 yılları arasında 14 İstiklâl M ahkemesi çalıştı. Sadece Ankara İstiklâl Mahkemesi bu süre içinde görevine aralıksız devam eden tek mahkeme oldu. Diğerleri 17 Şubat 192Vde kaldırılıp, ağustos 192Vde yeniden kuruldular. Hükümet bu çalışmaları çok olumlu karşılıyor ve destekliyordu. Fakat mahkemelerin yetkilerinin genişliği, özellikle T.B M .M 'inde tepkilere yol açtı. Burada belirtmek gerekir ki, mahkemeler kuruluş amaçlarındaki sorunları kısa sürede sonuçlandırdı. Genel anlamda âdil ve başarılarıyla Millî 14 Mücadelenin iç sorunlarının çözümlenmesinde en büyük etken oldu. Bu konuyu seçerken M illî Mücadelenin bugüne kadar üzerinde bilimsel bir çalışma yapılmadığı için açıklığa kavuşmamış bir yönünü aydınlatmayı düşündük. Millî Mücadele'nin daima siyasî ve askerî cephesi ile iç ayaklanmalar konuları işlenmiştir. Casusluk, bozgunculuk, yolsuzluk, soygun, saldırı, ihanet, güvensizlik ve asker kaçakları sorunları ve bunların yok edilişi incelenmemiştir. Siyasî ve askerî başarı ancak bu sorunların çözümlenmesine bağlıydı. İstiklâl Mahkemeleri sadece bu sorunları çözmekle kalmadılar. İhtilal koşullarının doğurduğu T.B.M.M.nin ihtilâl mahkemeleri olarak onun güvenliğini ve otoritesini sağladılar. Bu yönüyle de kurulmalarına örnek olan Fransız İhtilâl Mahkemelerinden ve diğer ihtilâl mahkemelerinden daha başarılı ve âdil oldular. Millî Mücadele dönemi içinde çalışmış otan İstiklâl Mahkemeleri konusuyle ilgili olarak mahkemelerde üyelik yapmış iki üç kişinin hatıralarından başka hemen hiç yayın yoktur. Öyle ki İstiklâl Mahkemeleri denince, genellikle Cumhuriyet devrinde çalışmış olan İstiklâl Mahkemeleri akla geliyordu. İstiklâl Mahkemeleri konusunda yapılan hemen bütün yayın Cumhuriyet devri içinde 1925 - 1927 yılları arasında çalışmış olan İstiklâl Mahkemeleri ile ilgilidir. Bu yayınlar da bilimsel değildir. Konuyla ilgili belgeler T.B.M.M. arşivindedir. Yalnız Konya (//. dönem) ve Elcezire İstiklâJ Mahkemeleriyle ilgili belgeler, bu mahkemelerde üyelik yapmış olan Hâcim Muhittin Çarıklı tarafından Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsüne verilmiştir. Meclisteki ve Enstitüdeki belgeler, duruşma dosyaları, karar defterleri' (on binden çok karar) ve mahkemelerin yazışmalarıdır. Mahkemeler’in çalışmalarıyla ilgili geniş bilgi ve Meclise verilmiş olması gereken raporlar da arşivlerde bulunamamıştır. Özellikle mahkemelerin dolaşmalarıyla ilgi bilgiler Hakimiyet-i Milliye, Babalık, Açık Söz gibi o devrin gazetelerinden ve kısmen karar defterlerindeki tarih ve notlardan alınmıştır. Diyarbakır ve Sivas İstiklâl Mahkemeleri ile ilgili belgelerin hemen tamamı ve bazı mahkemelerin bir kısım belgeleri de arşivlerde bulunamadı. Hacim Muhittin Bey'in Türk İnkilâp Tarihi Enstitüsü'ne bağışlamış olduğu belgeler, uzun zaman kendisinde durmuştur. Bunun gibi bazı üyelerin kendilerinde belge saklamış ve öldükten sonra varislerince açıklanmamış olması muhtemeldir. Ayrıca İçişleri Bakanlığı ve bazı bakanlıklarla, şahısların Meclis arşivinden bir kısım belgeyi alıp geri vermedikleri de göz önüne alınmalıdır. Konuyu günümüzde kullandığımız dille yazmaya çalıştık. Türkçe'yi zorlamadan kullanmayı uygun bulduk. Bazı terim ve deyimleri aynı bıraktık. Anlamların değişmesinden çekindik. M illî Mücadele dönemi içinde kullanılan bazı kuruluşların, özellikle bakanlıkların adlarını bugünkü şekliyle yazdık. Örneğin Müdafaa‘ i Milliye Vekâleti yerine. M illî Savunma Bakanlığı, 15 Dahiliye yerine İç İşleri, Erkân-/ Harbiye-i Umumiye Reisi yerine Genelkur* may Başkam, Heyet-i Vekile yer/ne Bakanlar Kurulu vb. gibi. Dipnotlarda bazı kısaltmaları uygun bulduk: Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri: A.S.D. Atatürk'ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri: A.T.T.B. «Harp Tarihi Vesikaları Dergisip : H.T.V.D. İstiklâl Mahkemeleri: İ.M. Türkiye B.M .M . Zabıt Ceridesi T.B .M M Z.C . veya Ceride T.BM.M. Arşivi: T.B.BM. Arş. Türk İnkilâp Tarihi Enstitüsü Servisi T.İ.T.E. Arş. Türk İstiklâl Harbi: T.İ.H. 16 BÖLÜM I MONDROS MÜTAREKESİNİN UYGULANIŞI ve SONUÇLARI Birinci Dünya Savaşma İttifak Devletleri yanında girmiş olan Osmanlı Devleti, başlangıçtaki umutlarını uzun savaş yıllarında yitirdi. Savaş içinde yapılan barış denemeleri, sonuçtan umutlu olan Osmanlı Devletinin kayıtsızlığı yüzünden başarılamadı. Almanya'nın ve Bulgaristan'ın yenilgileri ve 29 Eylül 19l 8'de Bulgaristan’ın ayrı barış yaparak savaştan çekilmesi Osmanlı İmparatorluğunu bağlaşıklarından ayırdı. Savaş gücü kalmadığı için barış istedi. 30 Ekim 1918'de Mondoros'da kabul edilen mütareke ile Osmanlı Devleti, İtilâf Devletlerine teslim oldu. Mütarekeyi imzalamakla görevli olan kurul, hükümetten aldığı talimata rağmen, İngiliz Amirali Calthorp'un görüşmeler boyunca hiç yumuşamayan şartlarını kabul etti. Osmanlı İmparatorluğu mütarekenin hükümleri gereğince fiilen sona erdi. Mütareke hükümleri gereğince ordu dağıtılacak, silah, cephane ve ulaşım yolları galiplere devredilecek, itilâf devletlerine herhangi bir bölgeyi kendi emniyetleri için işgal hakkı tanınacak, doğu bölgesinde Ermenistan kurulması kabul edilecekti. Ayrıca İtilâf Devletlerine işgallerde yardımcı olunacağı da öneriliyordu. 17 Müttefikler harpten yenik çıkan Almanya ve Bulgaristan'a. Osmanlı İmparatorluğuna uyguladıkları pay etme politikasını izlemiyorlardı. Almanya ve Bulgaristan'ın mütareke yaptıkları tarihte orduları yenilmiş ve toprakları işgal edilmiş olmasına rağmen, Osmanlı İmparatorluğunun Türk halkının çoğunlukta bulunduğu Anadolu toprakları işgal edilmişti. îngilizler Mondros'un kabulünden sonra Osmanlı Devleti'ne ve Türk ulusuna doğu uluslarına bakıldığı gibi bakmakta, ulusu padişahın buyruğu altında bir sürü olarak görmekte ve padişah elde edilince bütün ulusun da avuç içinde olacağını düşünmekteydiler. Lloyd George'un planı Yunanistan'ı yeter derecede güçlendirmek ve Güney Kafkasya'da Rusya ile Türkiye arasında kalmış olan hükümetlere her çeşit yardımı yapıp, Türkiye'yi doğudan ve batıdan istilâ ve baskı altına almak, içeriden de ihanetleri ve gerici hareketleri kışkırtmak yoluyle parçalamaktı. Müttefikler mütareke hükümlerine dayanarak Anadolu topraklarım, Birinci Dünya Savaşı içinde aralarında yaptıkları gizli anlaşmalara göre işgale başladılar. Kısa zamanda Anadolu'da büyük ölçüde işgal orduları askeri birikti. Yunanistan, Lloyd George'un planı gereğince ve Venizelos'la yaptığı anlaşma sonucu, 15 Mayıs 1919'da İzmir'e asker çıkardı. Anadolu topraklarının işgali ile Türk ulusu ve vatanı parçalanarak bağımsızlığını kaybetmek tehlikesiyle karşı karşıyaydı. TÜRK HALKININ DURUM U Padişah ve hükümet görevini yapmadığı için bu tehlikeyi yenmek Türk ulusuna düşüyordu. Bunun için ulusal birlikten doğan ulusal bir güç gerekliydi. Osmanlı İmparatorluğu 1911-1918 yılları arasında bir biri ardından üç harbe girmiş ve yenilmişti. Halk özellikle Birinci Dünya Savaşı'nda her şeyini yitirmişti. Çocukları şehit olmuş bütün varını ortaya koymasına ve büyük 18 sıkıntı çekmiş olmasına rağmen savaş kaybedilmişti. Yeni bir savaşın kazanılacağına inanmıyordu. I. Dünya Savaşı boyunca Osmanh Devleti 2.850.000 kişiyi silah altına almıştı. Yalnız Çanakkale muharebelerinde 55.000 şehit olmak üzere 250.000'e yakın yaralı ve esir vermişti. Gerek muharebelerde ölenler, gerekse, hastalıktan ve yaralandıktan sonra ölenlerin sayısı 500 bin kadardı. Savaşta yaralanıp da iyileşemeyen 400.0C0 kişi vardı. Hasta, kaçak, kayıp ve esir sayısı 1.565.000 kişiydi. Halk düşüncesine göre yeni bir savaş, asker, vergi ve eski sıkıntıların devam etmesi demekti. Bütün bu sıkıntıların yine kendisine yükleneceğini anlıyordu. Almanya ve Avusturya ile birlikte bile îtilâf Devletleri'ni yenememişken, şimdi bu devletlerden değil üçünü, birini bile yenmek imkânsız olduğundan galiplerin gücendirilmemesini istiyor ve savaşa karşı olduğunu açıkça belli ediyordu. Anadolu da devlet otoritesi kalmamıştı. Hükümet taşra örgütlerini unutmuştu; bölgesel idareler beceriksizdi. Bütün örgütler yıkılmış, particilik kavgalaıı en küçük kasabaya bile yayılmıştı. Halk ile yöneticiler arasında ilgi kaybolmuş, sivil idare acz içinde ekonomik hayat yıkılmış ve paraya karşı kimsenin güveni kalmamıştı.1 Ekonomik hayatla birlikte sosyal çöküntü başlamıştı. Erkeklerini kaybeden ailelerin durumları dalıa da kötü durumdaydı. Açlık sefaletin doğmasına sebep olmuştu. Yiyecek bulmak büyük bir sorundu. Savaş içinde çıkan asker kaçağı ve bunların seben olduğu soygun ve saldırı olayları yüzünden mal, can ve ırz güvenliği kalmamıştı. Güvenliği en bozuk bölge Amasya idi. Sivas vç dolaylarında beş yüzü aşkın soyguncu bulunuyordu. İl idaresi eksik jandarma kadrosu ile güvenliği sağlayamıyordu.2 Samsun bölgesinde Rum çetelerinin korkusundan Türkler de çeteler kurmuşlardı. Aydın bölgesinin durumu 1 Sabahattin Selek, Anadolu İhtilâli, s. 12 (M. Kemal'in Enver Paşa ya raporu). 2 Reşit Paşa’nın Hatıraları, s. 16; M. Kemal’in raporu, H.T.V.D., s. 4 vesika 71. 19 da buralardan farksızdı.1 Kayseri'de de güvenlik bozukluğu, soygun, saldırı ve yiyecek darlığı vardı. Savaştan dönenler ailelerini yokluk ve sefalet içinde bulmuşlardı. I9l9'da Anadolu'da gezmek büyük bir tehlikeydi. Güvenlik bozukluğu Heyet-i Temsiliye'yi en çok düşündüren .sorunların başında geliyordu. M. Kemal'in 7.7.1919 tarihli genelgesi ile sivil ve askerî yetkilileri bölgelerinin güvenliğinden sorumlu tutmasına2 rağmen güvenlik sağlanamıyordu. Müttefikler kendi işgal bölgeleri dışındaki bu durumu görüyor ve kendileri için en uygun şekilde yararlanıyorlardı. Halk, işgallerin başlangıcında kayıtsızdı. Ufak ve kişisel direnişler varsa da bunlar genel bir halk direnişi değildi. Çoğunluk kadere boyun eğiyor, işgale karşı koymakla işgal kuvvetleıinin vereceği cezadan kurtulmayı düşünüyordu. Bir kısım halk Batı Anadolu'dan içeıilere göç ediyordu. Göç edenlerin yerleştirilmesi ise ayrı bir sorundu. Aydın ve Bergama'dan 120.000'den çok insan göç etmiş, bu yüzden yiyecek ve giyecek fiyatlaı ı daha da yükselmişti. İşgale uğramış bölgeler halkının gözünde bütün bu sıkıntıların sesebi Millî Mücadele'nin başlaması görülüyordu. Uzun savaş yıllarının sonucu askerlikten nefret ediliyor, savaşın doğurduğu her şeyin askerî elbiseden (özellikle subaylar) geldiği kabul ediliyordu. Subaylara karşı büyük bir tepki olduğundan başlangıçta Millî Mücadele ye subayların komutasında katılmak istenmedi. Bu nedenle bir kısım subay sivil giyinmek zorunda kaldı ve çeteciliğin önemi çoğaldı. Düşman işgaline karşı bile olsa, hiç bir kimse düşmana karşı savaşmak için asker olmayı istemiyor, çeteci olmak tercih ediliyordu. Ayrıca çetecilik kişisel çıkarlar da sağlıyordu. Askere gitmemenin en önemli sebebi Anadolu'da henüz merkezî otoriteyi kurmuş bir örgütün bulunmaması ve halkın Osmanlı Devletini hâlâ meşru görmesi idi. 1 H.T.V.D., s. 7, vesika 158, s. 42, vesika 998. 2 T.İ.T.E. Arş, vesika No: 24/3530. 20 Osmanh Devleti de Yunanlılar'a savaş ilân etmemiş olduğu için halk kendini sorumsuz görüyordu. Millî Mücadele bu bıkkın ulusla yapılacaktı. Bütün dünyanın, Türklerin artık bağımsız yaşayamayacaklarını sandığı bir sırada, bu ulus tarihin en büyük savaşlarından birini yaparak «Türk Mucizesi»ni yaratacak ve ezilmiş toplumlara bu yolda örnek olarak, sömürge imparatorluklarının çöküşünü hazırlayacaktır. Rumlar fırsat buldukça Türkler'e saldırmaktan, askerleri bile öldürmekten çekinmiyorlardı.1 Yunanlılar'm îzmir'i işgalinden sonra Anadolu'nun içerilerine doğru ilerlemesi zamanla halkı galeyana getirdi. İzmir'in işgali üzerine Aydın'a gelenler bilerek veya bilmeyerek yıkıcı propaganda yapıyorlardı. Bunların arasında Yunanlılar tarafından esir alındıktan sonra, güya terhis edilmişler gibi memleketlerine yollanan erlerin durumu çok daha etkili oluyordu. Bu yıkıcı propaganda, Yunanlıların İzmir'e girdiklerinde, kendilerine ateş edildiği için Yunanlılar'm da mecburen silaha sarıldığı ve karşı koyulmadığı takdirde Yunanlıların da iyi davrandığı esaslarını kapsıyordu. Ayrıca İtilâf Devletlerinin ve padişahın Yunanlılar'a yardımcı olduğu ileri sürülüyordu.2 Yerli Rumlar da işgali sükûnetle karşılayanlara zulüm yapılmadığı propagandasını yapıyorlardı. Denizli işgaline karşı halkın bir kısmı hareketsizdi. Halkın toplu olarak bulunduğu camilerde ise vâızlar, zekât ve fitrenin miktarından bahsediyor, halkı işgale karşı savaşa çağırmıyorlardı. Aydm şehrinin ileri gelenleri savaş için gerekli paranın toplanmasına şiddetle karşı koydular. Yunan kuvvetlerinin 22 km. yakma gelmesi üzerine Rumlar'ın teşviki ile bir heyet toplanarak Germencik'teki Yunan kumandanlığına gitmiş ve «Aydm halkının büyük biı sükûnet içinde Yunan işgalini beklediklerini» bildirmişti. Tehlikeyi kavrayamayan bazı sorumsuz ve hain kim1 H.T.V.D., s. 5 vesika No: 10 (M. Kemal’in 11. 6. 1919 tarihli telgrafı). 2 T.İ.H., II. cilt. 1 kısım, s. 76; Ahmet Âkif Tüfenk, Miliî Mücadelece Denizli, s. 11-13. 21 seler kendi çıkarlarını korumak için işgali kolaylaştırıcı hatta kışkırtıcı propagandayla halkı işgale karşı koymamaya iknaya çalışıyorlardı. Bir kısım zengin ise Aydm'm Yunanlılar tarafından işgali yerine Italyanlar'ı tercih etmiş, Kuşadası'nda bulunan Italyaniar'ı, Aydm'ı işgale çağırmışlardı. Hatta bazı yerlerde Kuvâyı Millîyecilere karşı konuluyordu. MİLLÎ MÜCADELE'NİN BAŞLAMASI Amacı Anadolu'yu ve Türk ulusunu parçalamak olan Mondros Mütarekesi'nin haksız uygulanışı ve yabancı basında yayınlanan görüşler karşısında Osmanlı Hükümetinin çaresiz kalması, hatta onlara yardımcı olması, Türk ulusunun aydınlan arasında tepki ile karşılandı. Bağımsızlık amacıyle yurdun çeşitli bölgelerinde «İlhak-ı Red» ve «Müdafaa* i Hukuk Cemiyetleri» kuruldu. Bu cemiyetler kişisel değil, fakat doğrudan doğruya bölgesel hakların korunması için yapılan, ulusun tümünün bağımsızlığım amaçlamayan dağınık kuruluş hareketleridir. Yunanlılaıın 15 Mayıs 1919'da İzmir'i işgali Anadolu'nun birçok yerinde tepkilere ve protestolara yol açtı. Özellikle Doğu Anadolu'da beliren protesto ve mitingler etkili oldu. Doğu Anadolu'da biıliğin kurulması ve Erzurum Kongresinin toplanması, bu bölgenin gösterdiği en büyük tepki oldu.1 Yurdun tehlikede bulunan çeşitli yerlerinde toplanan ulusal kongreler Osmanlı Hükümeti'nin idaresinden ayrı, onun bilgisi dışında bağımsız idareler kurdular. Kongreler politikadan uzak ^ bölgesel kurtuluş amacı taşıyorlardı. Metotları propaganda ve yayın yoluyle dünyaya sorunlarının haklı olduğunu göstermek, Avrupa devletlerine raporlar göndererek yardımlarım 1 Prof. Dr. B. S. Baykal, İzmir'in Yunanlılar Tarafından İşgali ve Bunun Doğu Anadolu’daki Tepkileri, «Belleten», sayı 132, s.517 - 575. Bu konuyla ilgili belgeler T.t.T.E. Arşivinde bulunmaktadır. 22 kazanmaktı. Haklarını silah ile savunmaya karar verenler de vardı. Düşman işgalinin ilerlemesine karşı, zamanla gerek ordu içinden subaylar ve gerekse halk gönüllüleri ve efeler silahlı olarak karşı koydular. Batı Anadolu'da Yunan, Güney Anadolu'da Fransız, Trakya'da yine Yunan, İzmit'te padişah ve Doğu Anadolu'da Ermeni kuvvetlerine karşı, birbiriyle bağıntısı olmayan, yine birlikten uzak, doğrudan doğruya ulusun içinden çıkan, ulusal güce dayanan cepheler kuruldu. Batı Anadolu'daki bu hareket Kuvâyi Millîye adını aldı. Kuvâyi Millîye tam bir halk direnişi değildi. Gerçek halk direnişi güneyde Fransızlar'a karşı yapıldı. Ulusun çıkarlarını korumak, yürütme gücünü elinde bulunduran padişah ve Osmanlı Hükümeti'nin göreviydi. Padişah ve hükümet bu görevi yerine getirmediği gibi, davranışlarıyle varlığını galiplerin* özellikle İngiltere’nin ellerine bırakıyordu. Bu sebeple ulus kendi varlığını korumak için savaşmalıydı. Anadolu'daki birlikten uzak ve sadece bölgesel kurtuluş esaslarına dayanan direniş yeterli değildi. Ulusal varlığı kurtarmak, ancak ulusal birliği kurmak ve bir otorite altında toplamakla sağlanabilirdi. Her şeyden önce değişik adlardaki cemiyetler birleştirilmeli, memleketin geleceğini ulusun amacına uygun olarak gerçekleştirebilecek ulusal bir otorite kurulmalıydı. Bu amaca ulaşmak için M. Kemal 22 Haziran 1919'da yayınladığı «Amasya Tamimi» ile Sivas'ta ulusal bir kongrenin toplanmasını karaılaştırdı. «Amasya Tamimi» Türk ulusunu egemenliğini eline alması için ulusça uygulanacak programı ve bütün ulusun kurtuluşu esaslarını kapsıyordu. Ulusu bir yönüyle İtilâf Devletleri'ne, diğer yönüyle OsmanlI Hükümeti'ne karşı savaşa çağırıyordu. Doğu Anadolu'da bir Ermenistan kurulması tehlikesine karşı İstanbul'da kurulan «Vilâyat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk Cem iyetinin Erzurum şubesi, bütün doğu bölgesinin katılmasıyle Erzurum'da bir kongre toplanmasını kararlaştırdı. M. Kemal kongre toplanmadan önce 9.7.1919'da askerlikten ayrılarak 23 «birferd-i mücahit» olarak ulusuna katıldı ve savaşa gerçek bir ulusal yön verdi* 23 Temmuz 1919'da bölgesel bir kurtuluş amacıyle toplanmış olan Erzurum Kongresi ulusal bir yön aldı. Aldığı kararlar vatanı birbirinden ayrılmaz bir bütün kabul ediyor, kurmuş olduğu «Heyet-i Ttmsiliye»ye verdiği yürütme yetkisiyle de Osmanlı yönetiminden ayrı, bağımsız bir idare kurulmakta olduğunu gösteriyordu. Bu kongrenin kararlan yeterli görülmedi. Sivas'ta toplanacak kongre için daha etkili bir şekil düşünüldü. En büyük eksiklik, ulusal cemiyetlerin birleştirilmemiş olmasıydı. Bu eksiklik Sivas Kongresi'nde tamamlandı. Cemiyetler, «Anadolu ve Rumeli Mfıdafaa-i Hukuk Cemiyeti» adı altında birleştirildiler. Kongre kararlarının «Heyet-i Temsiliye»ce ulus adına uygulanmaya başlanması ile ulusal birlik kurulması yolundaki ilk adım atıldı. Sivas Kongresi Türk tarihinde başlı başına bir dönüm noktası oldu. Savaş, kurtuluş, devrim ve cumhuriyet devrini getiren hamlenin vatan bütünlüğü adına temeli burada atıldı. «Hey'eti Temsiliye» memleketin içinde bulunduğu durumu halka anlatmak ve onu bilinçlendirmek için bildiriler yayınlayıp, İdarî ve askeri yönetimi ele geçirmek amacıyle çalışmaya başladı.1 BÜYÜK MÎLLET MECLİSİ'NİN AÇILIŞI «Meclis-i Mebusan»21 Aralık 1918'de Padişah kararıyle kapanmıştı. Anadolu'da başlayan ulusal hareketi bastıramayan Osmanlı hükümeti istifa etti. Yerine geçen Ali Rıza Paşa Hükümeti, ulusal iradeye uygun davranışlar gösterince «Meclis-i Mebusan»m toplanması sağlandı. M. Kemal Meclis'in İstanbul'da toplanmasına karşıydı. Kumandanlar ve sivil yöneticiler ise İstanbul'da toplanmasım istiyordular. 12 Ocak 1920'de İstanbul'da toplanan Meclis'i Mebusan, 28 Ocakta «Misak-ı Millî»yi kabul etti. Mec1 A.T.T.B., s. 89-90, 189, 255. 24 lis'in baskı altında olmasına rağmen boy leşine ihtilâlci bir karar alması İngilizleri etkiledi. Cemal ve Cevdet Paşalar görevlerinden alındı. Meclis Başkanı, ileri gelen bazı kimseler tutuklandı. Bütün bunların Meclis çahşmalarina etki yapmadığım gören İngilizler, kuvvetlerini 16 Mart 1920'de İstanbul'a çıkararak şehri resmen işgal ettiler. 11 Nisanda da «Meclis-i Mebusan» padişah iradesiyle kapatıldı. Osmanh İmparatorluğu Mondros Mütarekesiyle fiilen, İstanbul'un işgali ile de resmen sona erdi. Böylece B.M.M/nin toplanması kolaylaştı ve meşrulaştı. «Hey'et-i Temsiliye» Anadolu'da askerî ve İdarî yetkilere sahip tek organ oldu. İstanbul'­ daki Meclis'i Mebusan saldıııya uğrarken, M. Kemal ulusu Anadolu'da bir otorite altına almak, Millî Mücadele örgütünü hukukî ve meşru temellere dayandırmak için, Ankara'da olağanüstü yetkilere sahip bir meclis toplamak istiyordu. Bağımsızlık savaşında halk desteğinin sağlanması için halk meclisinin toplanması gerekliydi. Meclisin toplanmasına çalışıldığı sıralarda kuvvetli bir ordu bulunması en büyük sorundu. Yunus Nadi Bey her şeyden önce kuvvetli bir ordu kurulmasını, meclis toplamakla zaman kaybedilmemesini M. Kemal’e teklif etti. M. Kemal’in bu görüşe verdiği karşılık meşruluğun en açık örneğidir: «...bir devre yetiştik ki onda her iş meşru olmalıdır. Millet işlerinde meşruiyet, ancak millî kararlara istinat etmekle, milletin temayülât-ı umumîyesine tercüman olmakla hâsıldır... evvelâ meclis, sonra ordu..., orduyu yapacak millet ve ona niyabeten meclistir. Çünkü ordu demek yüzbinlerce insan ve milyonlarca servet ve sâman demektir. Buna iki üç şahıs karar veremez. Bunu ancak milletin karar ve kabulü meydana çıkarabilir.»1 M. Kemal bu görüşle, ulusun moşru otoritesini kuracak, olağanüstü yetkiye sahip bir meclisin toplanmasını sağlayacak seçimlerin yapılması için valiliklere ve kolordulara 19.3.1920’de bir bildiri gönderdi.2 1 Yunus Nadi, Ankara'nın tik Günleri, s. 98 - 100. 2 «H.T.V.D.», s. 13, vesika No: 337. 25 Osmanlı Devleti’nin karşısında, bütün siyasî ve hukukî yetkileri kendinde toplamış bulunan T.B.M.M. 23 Nisan 1920’de Ankara’da açıldı. Meclis normal bir parlamenter sistemin ötesinde yasama, yürütme ve yargı yetkilerini kapsayan meclis hükümeti şeklini kabul etti. Bu sistem Fransız İhtilâli’nin ünlü meclisi Convetion’un benzeri olup, bir ihtilâl rejimidir. Kuvvetlerin karışımında, seçimle kurulu tek organ olan yasama meclisi, yürütme ve yargı gücüne sahip olup, onları bir çeşit «İdarî organlar» durumuna getirdi. Meclis bir devrim sonucu değil, fakat yaratıcısı olarak yasama, yürütme ve yargı kuvvetlerini kendinde topladı. Kuruluşunu izleyen devrede Millî Mücadele’yi yönetmeyi başaran ve geçici bir hükümet durumunda olan «Hey’et-i Temsiliye», M. Kemal’in 24 Nisan 1920’de yaptığı teklifle, Mtclis’in üzerinde bir güç olmadığını belirterek, yetkilerini T.B.M.M.’ne bıraktı. T.B.M.M’nin açıldığı günlerde Türkiye topraklarında 38.000 İngiliz, 59.000 Fransız, 17.000 İtalyan askeri ve 90.000 kişilik Yunan ordusu bulunuyordu. Türkiye Büyük Millet Meclisi toplam olarak 200.000’i bulan işgal ordularına ve Doğu Anadolu’da Ermenistan devleti kurmak isteyen Ermeniler’e karşı savaşmak zorundaydı. Ayrıca Fransız işgal bölgesinde 10.000 Ermeni ve Karadeniz bölgesinde Pontos devleti kurmak için uğraşan 20 - 25 bin Rum’a karşı koymalıydı. T.B.M.M. yüklendiği kurtuluş görevini yürütmek için, dıştan ve içten gelen tehlikelere karşı iki cephede savaşmak zorundaydı. Dış cephede işgal ordularına, iç cephede ise işgal ordularıyle işbirliği yapan Osmanlı Hükümeti ve onun Anadolu’da sebep olduğu yıkıcı çalışmalara vt uzun savaş yıllarının doğurduğu güvenlik bozucu olaylara karşı koymak zorundaydı. Dış cephede yapılacak savaş için düzenli bir ordu kurulması gerekiyordu. Bunun gerçekleşmesi iç güvenliğin sağlanmasına bağlıydı. Düzenli ordu kurulmasma engel olan iki büyük etken vardı: 1) Kuvâyi Millîye’ye bağlılık, 2) Asker kaçakları ve onların yarattığı 26 olaylar. Bu sorunlar çözülmedikçe ve merkezî otorite kurulma dıkça olağanüstü tehlikeye karşı başarı sağlanamazdı. PADİŞAH ve OSMANLI HÜKÜM ETLERİNİN DAVRANIŞI Anadolu’da bir yönüyle işgal ordularına karşı, diğer yönüyle Osmanlılık ve ümmetçiliğe karşı Türk ulusalcılık savaşı yapılıyordu. Bu da ulusal bir devlet kurulması ve tski bir düzenin yıkılması demekti. Millî Mücadele’nin, kendi çıkarları için tehlikeli olduğunu gören Osmanlı Hanedanı, kendisinin ve hilâfetin devamına çalışmak için Türk ulusuna karşı en büyük kötülüğü işliyordu. Padişah ulusal direnişe karşı olanların başındaydı. Padişah ve hükümet ileri gelenlerinden çoğu kişisel çıkarları için İngiliz Muhipler Cemiyeti’ne üye olmuşlardı. Padişah 20 Eylül 1919*da yayınladığı beyannamede, Millî Mücadele’ye atılanlar yüzünden, Avrupa’nın sempatisini kaybettiğimizi, bu hareketin işgallere sebep olduğundan, barış için bu davranışlardan vazgeçilmesini bildiriyordu.1 M. Kemal’in deyişiyle, «Millet ve ordu bu hiyanetten habersiz olduğu gibi onun işgal ettiği makama asırların kökleştirdiği dini ve ananevî bir şekilde bağiı ve sadık halife ve padişahsız kurtuluşu düşünmek ve iddia etmek, dinsizlik, vatansızlık, hainlikle suçlanıyordu.»2 Özellikle bu etken sadece halkın değil, kumandanlar arasında ve T.B.M.M.’nin içinde bile karşıt gruplar çıkmasına sebep oluyordu. Halbuki padişah daha Yimanlılar’m İzmir’e çıkarma yapmalarında!! önce, Anadolu’ya nasihat için gönderdiği heyetlerle, halkın direnişine engel olmak için dinî, siyasî ve geleneksel yetkilerini düşmanın lehine kullanıyoıdu. Osmanlı Hükümeti’nin siyaseti işgal kuvvetlerinin isteklerine boyun eğmek ve Anadolu’da isyanlar çıkarıp, Türk’ü Türk’e ı «H.T.V.D.», s. 10, vesika No: 221. 2 Nutuk, c. 1. s. 10. 27 düşürmek ve ulusal gücü yıkmak esasına dayanıyordu. Yunan ordusu hilâfet ordusu olarak gösterilmekteydi. Düşmanla yapılan işbirliğine dayalı saldırı politikasının talimatı ve «huruç alessultan» fetvası Anadolu’ya dağıtılıyordu. Hükümet Rumlar’m yaptığı taşkınlık ve cinayetlerden haberdar olmasına rağmen, karşı koyamıyor, ancak İngilizler’e şikâyette bulunuyordu. İçişleri Bakanı Ali Kemal, Yunan işgalinin ne kadar kötü ve haksız olursa olsun direnilmemesini, memleketin kurtuluşunun ancak diplomasi yoluyle mümkün olabileceği ve O m anlı Hükümeti’- nin politikasından ayrılmanın memlekete ihanet olacağı ve aksi hareket edenlerin suçlu sayılacağını bildiriyordu. Damat Ferit Paşa ise 25 Temmuz 1919’da yayınladığı bildiri ile bütün idarecilere sükûnet tavsiye ediyordu. Ulusal güçlerin Batı Anadolu’da Yunan ilerleyişine karşı gönüllü toplamaya başlaması üzerine Sadaret, Harbiye Nezareti’ne baş vurup, bu gibi çalışmaların önüne geçilerek, gönüllü toplayan komutan ve subayların mahkemeye verilmesini istediği zaman, Harbiye Nezareti olayı yalanlamakla kaldı.1 Yunan ilerleyişine karşı padişahın ve hükümetin kayıtsız kalması ve yardım isteklerini cevapsız bırakması üzerine bir kısım efeler, subaylar ve sivil gönüllülerden kurulu güçlerin kendiliğinden direnişi başladı. Ancak toplam sayısı beş altı bini geçmeyen bu güçler bütün Ege bölgesi için çok azdı. Osmanlı Hükümeti Adana, Urfa, Ayıntâp cephelerinde yapılan çarpışmalardan da asla etkilenmiyordu. Özellikle İstanbul’a bağlı davranan yöneticiler Anadolu’da yapılan halk direnişini baltalıyor, bağlı olmayanlar ise görevlerinden almıyorlardı. Hatta 20’nci Kolordu Komutanı Ali Fuat Paşa da Osmanlı Hükümeti tarafından görevinden uzaklaştırılmak istenmiş, fakat Ali Fuat Paşa’nın kararlı ve cesur tutumu bu davranışı başarısız bırakmıştı. Özellikle Sivas Kongresi sırasında ve sonra Heyet-i Temsiliye’yi en çok uğraştıran sorunlardan biri de Osmanlı Hükümeti’nin bu davranışları olmuştu. Bu yüzden merkezî otoritenin i «H.T.V.D.», s. 5, vesika No: 108, s. 9, vesika no: 186-187. 28 kurulması oldukça güçleşiyordu. Ayrıca din yoluyle de Millî Mücadeleci yıkmak için Anadolu’ya, savaşanların bolşevik ve öldürülmelerinin dînen vacip olduğunu bildiren fetvalar dağıtılıyordu.1 Bu fetvalar birçok yerde çıkan ayaklanma ve bölücü olayların nedeni oluyordu. Yine direnişi baltalamak için uygulanan başka bir yol da, ulusun güvenini kazanabileceği umulan hükümetlerin görevleııdirilmesiydi. Böylece «Hey’et-i Temsiliye»nin dağılacağı umuluyordu. Bu hükümetlerin hepsi İtilâf Devletlerinin baskısı altında oldukları ve kurtuluşun savaşla değil, galiplerin, özellikle İngiltere'nin yardımıyle gerçekleşeceğine inandıkları için etkisiz oluyordu. Osmanlı Hükümeti'nce Anadolu'ya müfettişlik göreviyle gönderilen M. Kemal Millî Mücadele için çalışmalara başladı. Bunun üzerine İçişleri Bakam Ali Kemal 23.6.1919 tarihli bildirisiyle, «M. Kemal iyi bir asker olmakla beraber, iyi bir politikacı olmadığı, bu yüzden memleketi uçuruma sürüklediği» gerekçesiyle emirlerine uyulmamasını istedi. Bu bildirinin etkisi görülmeyince 9 Temmuz 1919'da Damat Ferit, 15. ve 3. Kolordu Kumandanlıklarına, M. Kemal'in müfettişlik yetkilerinin padişah tarafından geri alındığını bildirdi. Örgütlenerek halktan yardım toplanmasına engel olunup, bu işi yapanların cezalandırılmaları emredildi ise de, 23 Temmuzda Erzurum Kongresi toplandı. Verilen emirlerin sonuç vermemesi üzerine, Osmanlı Hükümeti son çare olarak, M. Kemal'in ve Rauf Bey'in tutuklanıp İstanbul'a gönderilmelerini bildirdi.2 Bu emir de diğerleri gibi etkisiz oldu. Osmanh Hükümeti'nin Anadolu'da otoritesi kalmadığı açıkça görüldü. Son bir çare olarak Elazığ Valisi Ali Galip aracılığıyle Mustafa 1 Fetva, II Nisan 1920 tarihli «Takvim-i Vekayi»de. 2 T.Î.T.H., Arş., vesika No: 24/3533. «H.T.V.D.», s. 2, vesika no: 30, Nutuk, c. I, s. 50-51. 29 Kemal'i tutuklama teşebbüsüne girişen Osmanlı Hükümeti bunda da başarısız oldu. İngilizler'in isteği ile Birinci Dünya Savaşı suçlularının cezalandırılması için kurulan ve İngilizler'in etkisinde çalışan İstanbul Harp Divanı yukarıdan gelen emirlerle çalışıyordu. Padişah harp divanının 24 Mayısta M. Kemal, 25 Mayısta Fevzi (Çakmak) Paşalar ve 6 Haziranda İsmet (İnönü) Bey için gıyaben vermiş olduğu idam kararlarını onaylamakla ihanetinin son kozunu da kullandı. Osmanlı Hükümeti'nin en büyük ihaneti, İngilizler'in etkisiyle kurduğu Kuvâyi İnzibatiyedir. İç ayaklanmaların Millî Mücadele'ye karşı başarısızlığı, Osmanlı Hükümetini ve İngilizler'i daha düzenli ve büyük kuvvet toplamaya zorladı. 18 Nisan 1920'de Osmanlı Hükümeti'nin yayınladığı beyanname ile Kuvâyi İnzibatiye'nin kurulduğu bildirildi. Bu hareket Ahmet Anzavur'un sebep olduğu tehlikeden daha da büyüktü. Erlere 30 lira, teğmenlere 60 liradan başlamak üzere, 150 lira maaş bağlanarak, örgütün başına 6 Mayıs 1920'de Ferik Süleyman Paşa getirildi.1 Kuvâyi İnzibatiye 23 Mayıs 1920'de yenildi. Kuvvetlerinin bir kısmı Millî Mücadele'ye katıldı. İÇ AYAKLANMALAR Millî Mücadele için en büyük tehlikelerden birisi de OsmanlI Hükümeti ve İngilizler'in işbirliği yaparak çıkarttıkları iç ayaklanmalardı. T.B.M.M.nin açıldığı günlerde askerî'durumda en büyük sorun, dış cepheyi kurabilmek için iç cephedb otoriteyi ve güvenliği sağlamaktı. Osmanlı Hükümeti ve İngiltere, uzun savaş yıllarının, Türk ulusunun üzerinde doğurduğu bıkkınlıktan ustaca yararlanıyorlardı. Osmanlı Devleti'nin askerliği kaldırdığı ve bütün vergileri affettiğine dair propagandalarla 1 H.T.V.D., s. 51, vesika No: 1174; İç İsyanlar, s. 65. 30 T.B.M.M.'nin halk gözünde otoritesini yıkıp Millî Mücadeleyi yozlaştırmaya çalışıyorlardı. Bu ayaklanmalar Millî Mücadele ile birlikte başladı. T.B.M.M.'nin açıldığı sırada en etkili duruma gelip, otoritesini ve onun önderliğinde yapılan savaşı büyük tehlikeye düşürdü. T.B.M.M. Hükümeti bu ayaklanmaları bastırdıktan sonra merkezî otoritesini kurabildi. Güvenliği sağladı ve gücünü dış cepheye yöneltebildi. İç ayaklanmaların nedenleri, bunlara karşı başvurulan çarelerin sebepleri olacağı için önemlidir. Bu nedenleri özetlersek: Uzun savaş yılları yokluk, asker kaçaklığı, umutsuzluk yaratıyordu. Millî Mücadele vatan savunması için bu yoksul ve bıkkın halka ağır fedakârlıklar yüklediği için, halkta bu fedakârlıktan kaçma eğilimi yaratıyordu. Halife-padişaha olan dinsel ve geleneksel bağlılık gerici akımlara sebep oluyor, bu bağlılıktan kişisel çıkarları olanlar Millî Mücadele aleyhinde kışkırtıcılık yapıyorlardı. Hürriyet ve İtilâf Partisi'nin olumsuz propagandasına dayanıp, M. Kemal'in ittihatçılığı yeniden kuracağı ve bolşeviklik getireceği korkusu yerleşmişti. Padişah iradesi olmadan asker toplanması ve T.B.M.M.'nin açılması, bu iradeye ve kanunlara aykırı gösteriliyor, Yunan ordusunun halife ordusu olduğu propagandası yapılıyordu. T.B.M.M. bu ayaklanmaları bastırmakla kalmayıp, ayaklanmaların sebeplerini yok edip, yeniden çıkmasına engel olmak için ihtilâl metodunun gereklerine baş vuracaktır. Konumuz iç ayaklanmalar olmadığından, biz yalnız T.B.M.M.'nin olağanüstü tedbirlere baş vurmasının zorunluluğunu anlatabilmek için, ayaklanmaların yarattığı olağanüstü tehlikenin, bu tedbirleri niçin zorunlu kıldığını belirtmeye çalışacağız. Özellikle İstiklâl Mahkemeleri bölgelerinin, bu çeşit olayların çıktığı yerler olması ayaklanmaların etkisini göstermektedir. Diyarbakır bölgesindeki askerî birlikler Ingilizler'in sebep olduğu eşkıyalığın silinmesi ve asayişsizliğin önlenmesiyle uğraşıyordu. Bölgede Afi Batı'nm çıkardığı ayaklanma bu birliklerin sıkı çalışmaları sonucu bastınlabiİdi (1.1 M ayıs-18 Ağustos 31 1919). M. Kemal, 20-22 Ekim I9l9'da Amasya'da Salih Paşa ile görüşürken, Sivas'ta Şeyh Recep adlı biri Sivas halkı adına M. Kemal ve Salih Paşa'ya çektiği telgraflarla «Hey'et-i Temsiliye»- yi çok zor durumda bıraktı. Bu iki temelsiz davranıştan sonra Anadolu'da gerek «Hey'et-i Temsiliye» vc gerekse T.B.M.M. zamanlarında çeşitli bölgelerde birbirinden uzak şu ayaklanmalar oldu: 1 — Şeyh Eşref ayaklanması (26 ekim, 24 aralık 1919) Bayburt'un Hart kazasında şeriat kurmak amacıyle oldu. 2 — Bozkır ayaklanmaları (27 eylül, 4 ekim ve 20 ekim, 4 kasım 1919) da Konya'nın Bozkır kazasında oldu. Gericilik esasına dayanır. 3 — Anzavur ayaklanmaları (1 ekim, 25 kasım 1919 ve 16 şubat, 16 nisan 1920) arasında iki kez olmak üzere İngiltere'nin Çanakkale Boğazı bölgesinde güvenliklerini korumak için teşvik ettikleri bir ayaklanmadır. 4 — Düzce ayaklanmaları (13 nisan, 31 mayıs ve 8 ağustos, 23 eylül 1920) arasında Osmanlı Hükümeti'nin bölgedeki Çerkezleri kışkırtması sonucu, çıktı. Bu ayaklanmalar sırasında Ahmet Anzavur Geyve ve Adapazarı'na, Kuvâyi İnzibatiye de İzmit'e geldi. 5 — Yozgat ayaklanmaları (15 mayıs, 27 ağustos ve 5 eylül, 30 aralık, 1920) arasında Çapanoğulları'nın tertibi ile oldu. 6 — Zile ayaklanması (mayıs, 21 haziran 1920) arasında Osmanlı Hükümeti'nin çıkarcıları elde edip çıkardığı bir ayaklanmadır. 7 — Konya ayaklanması (2 ekim, 15 kasım 1920) arasında asker kaçaklarını yanlarına toplayan ve İstanbul'dan idare edilen çıkarcılar aracılığı ile çıktı. 8 — Millî Aşireti ayaklanması (haziran, eylül 1920). Doğu Anadolu'da bağımsız bir Kürdistan kurulması amacıyle çıktı. 9 — Pontusçuluk hareketi, Millî Mücadele'nin başından sonuna kadar süren ve tarihî Rum Pontus Devleti'nin yeniden ku32 rulması amacına dayanan, Karadeniz'in orta ve doğu bölgelerin* de çıkan bir olaydır. Bu bölgede çalışan İstiklâl Mahkemelerinin kurulmasında en büyük etken budur. 1 0 — Koçgiri ayaklanması ( 6 mart, 17 haziran 1921). Bağımsız Kürdistan kurulması için Koçgiri Aşireti'nin çıkardığı bir ayaklanmaydı. Hey'et-i Temsiliye zamanında başlayan ayaklanmalar, büyük bir tehlike halinde Anadolu'ya yayılıyordu. Millî Miicadele'nin öncü kadrosu işgal kuvvetlerine karşı örgütlenirken, diğer yandan da bu çalışıâalarını engelleyen ve ulusal birliğin kurulmasını zorlaştıran iç ayaklanmalarla uğraşıyordu. Ayaklanmaların bastırılmasında en büyük zorluk, İngiltere tarafından hazırlanmış olmasından ve padişah aracılığı ile yerli kaynaklarca beslenmelerinden ileri geliyordu. İsyancıların kuvvetli olduğu bölgelerde, halk bunun sürekli olacağına inanıyordu. Bu yüzden ayaklanmalara katılıyor veya destekliyordu. 1920 başlarında yalnız düşman tehlikesiyle değil, ayrı bölgelerde birbirini izleyerek çıkan ayaklanmalarla uğraşıldı. Ayaklanma hareketleri Ankara'nın yakınlarına kadar geldi. Telefon ve telgraf hatları kesildi. İhanet, cehalet, kin ve taassup bütün vatanı kapladı. Ayaklanmaların Ankara'yı çember içine aldığı bir sırada, Yunanlılar da 2 2 - 23 haziran ]920’de batıdan saldırıya geçtiler. İçten ve dıştan gelen saldırılar birbirinden uzak olmakla beraber, bir yerden yönetiliyor ve sistemli bir şekilde B.M.M. Hükümeti'nin çökertilmesine çalışılıyordu. Hükümet dış saldırıya kuvvet gönderse iç ayaklanmayı bastıramıyor, iç ayaklanmaya kuvvet gönderse dış saldırıya karşı koyamıyordu. Bu yüzden zorunlu olaraik iç güvenlik ve otoritenin sağlanması gerikiyordu. Ayaklanmalar, özellikle Kuvâyi Seyyare ve komutam Çerkez Ethem aracılığı ile bastırılmıştı. Pontusçuİük ve Koçgiri ayaklanmalarını ise Merkez Ordusu1 bastırdı. Kuvvet yoluyle ayak1 Merkez Ordusu, Karadeniz bölgesinde çıkan PontusçuhJk hareketine karşı ve Orta Anadolu’da asayiş ve güvenliğin sağlanması amâcıyle 9 Aralık 1920’de 3. Kolordu lağvedilip onun yerine kurûtdu. Bkz., İç Ayaklanmalar, s. 145. 34 lanmaların bastırılması mümkün oluyor, fakat başka bir yerde yeni bir ayaklanmanın çıkmasına engel olunamıyordu. M. Kemal ayaklanmalar sırasında yayınladığı bildirilerle halkı yardıma çağırıyordu. Fakat etkili olamıyor ve yeteri halk desteği sağlanainiyordu. Bu yüzden ceza tedbirlerine başvurulması zorunlu oldu. Batı Cephesindeki ayaklanmaları bastırmakla görevli 56. ve 61. Tümen Komutanlıklarıma bozguncu, âsi, görevini ya.pmayan askerî ve sivil görevlilere suçlarına göre tart, hapis, idam gibi her çeşit cezaları uygulamak için olağanüstü yetkiler tanındı. Bu yetkilerin uygulanması büyük sakıncalar yaratt». Cezaların askerî üniforma taşıyan kimselerce uygulanması, halk savaşı olması gereken Millî Mücadelede, subayların üstünlük kurması korkusunu yaratıyordu. Ayrıca ileride görüleceği gibi çok adaletsiz, hatta hukuk dışı cezalar uygulanıyordu. Bu duruma çare olmak üzere ?.cele ve sert tedbirler uygulanması için Sivas Kongresi sırasında önemli kararlar alınmıştı, îç güvenliğin ve merkezî otoritenin sağlarması için alınan bütün tedbirler yeterli olamıyordu. Bu yüzden etkili ve sistemli bir yöntem gerekli idi. d ü z e n l i o r d u k u r u l m a s i ve k a r ş il a ş il a n GÜÇLÜKLER Yunanlıların İzmir’i işgalinden sonra içerilere doğru ilerliyerek, Batı Anadolu’yu işgale başlamaları üzerine, karşılarında düzenli bir ordu olmadığı için gönüllülerden kurulu millî kuvvetler ilk direnişe başladılar. Böylece Kuvâyi Millîye kurulmuş oldu. 57. Tümen Komutanı firar olayları yüzünden düzenli birliklerin dağılması ve görev yapamayacak duruma gelmeleri üzerine, 23 Mayıs 19I9’da Harbiye Nezareti’ne yazdığı bir raporla «Kuvâyi Milliye» fikrini ortaya atmıştı.1 Gerçekten de Yunan ilerleyişi 1 Harp Tarihi Başkanlığı Arş., No. 1/3, dosya 74. 35 ilk tepkiyi asker-sivil gönüllülerden kurulu millî kuvvetlerden görmüştü. Sivas Kongresi sırasında Ali Fuat (Cebesoy) Paşa Batı Cephesi Umum Kuvâyi Millîye komutanlığına atanarak, bu kuruluşlar bir idare altına alınmaya çalışılmıştı. Bu birlikler yıpratıcı olabiliyor, fakat Yunan ordusunun gittikçe kuvvetlenmesi karşısında, Yunan ilerleyişini durduramıyorlardı. Savaşın kazanılması için mutlaka düzenli bir ordu gerekliydi. Düzenli ordu kurulmaya başladıkça Kuvâyi Millîye’nin tasfiye edilmesi gerekiyordu. Başlangıçta millî kuvvetlerin teşkilâtlandırılmasını ve ordu birliklerince desteklenmesini isteyen Mustafa Kemal,1 giderek düzenli ordu kurulmasını hızlandırmış ve Kuvâyi Millîye’nin düzenli ordu birliklerine katılmasını istemişti. Yunan ordularının Bursa - Uşak - Sarayköy çizgisine kolayca ilerlemeleri, karşılarında düzenli bir ordu bulunmamasmdandı. Bu ilerleyişe karşı koyan milis kuvvetleri ise düşmanı geçici bir süre oyalamaktan başka işe yaramıyorlardı. Merkezî bir yönetimi olmayan, kendi başlarına hareket eden kuvvetlerle düzenli bir orduya karşı başarı kazanılamazdı. Meşru olmayan ve sorumsuz hareket eden kuvvetlerle devletin gücünü kurmak ve yaşatmak olanaksızdı. Yunan cephesi Aydın veya Manisa cepheleri değil, işgale uğramış, uğramamış bütün vatan topraklarının kurtuluşu için, ulusun tüm gücünü ortaya koyup savaşması gerektiği bir vatan cephesiydi. Bunun için ulusun içinden çıkan bir ordu gerekliydi. M. Kemal, 16 Kasım 1919’da 12. ve 14. Kolordularla, 23, 57, 6Tinci Tümen Komutanlıklarına gönderdiği şifreyle, Batı Anadolu’da bulunan ulusal güçlerin örgütlenmesini bildirdi. 31 Kas*m 1919*da da yine kolordulara verilen emirde, sefer durumuna gelmeleri isteniyordu. 9 Ocak 1920’de ise daha planh tedbir alındı, Ali Fuat Paşa, «Kuvâyi Milliye»ye taraftar ve düzenli ordu kurulmasını istemediği için ve bir oldu bitti şeklinde merkezin emri dışında yapılan başarısız Gediz taarruzunun sonucunda Batı 1 Harp Tarihi Başkanlığı Arş-, No. 1/105, Dosya s, 23. 36 Cephesi Komutanlığından alınıp, Moskova Elçiliği’ne atandı. Batı Cephesi ikiye aynlıp, İsmet ve Refet Beyler 1920 kasımında komutan olarak görevlendirildiler. Bu iki komutan, (özellikle İsmet Bey) büyük gayretle düzenli orduyu kurdular. Sakarya Savaşı öncesi 23 bin olan ordunun er sayısının, 23 günde 78 bin kişiye çıkması, düzenli ordu örgütünün önemini göstermektedir. İsmet (tnönü) Bey’in Batı Cephesi Komutanı olduğu tarihe kadar, komutanlar yiyecek ve asker toplama işlerini kendileri yapıyorlardı. Bu tarihten sonra hükümet, bu yetkileri kendi üzerine aldı. Böylece seferberlik, askerlik şubeleri tarafından yürütülmeye başlandı:1 İsmet Bey şubeler dışında komutanlarca «keyfî» asker toplanmasının ayaklanmaya sebep olmasından çekiniyor komutanlıklara asker toplamamalarını emrediyordu.2 M. Kemal ve arkadaşları Millî Mücadele’nin düzenli ordu ile kazanılacağını ileri sürüyor ve bunun için gerekli çalışmaları yapıyorlardı. M. Kemal de 27 Aralık 1920’de yayınladığı bir bildiri ile hiç kimsenin hiç bir sebep ve suretle hükümet merkezinin bilgisi olmaksızın kuvvet toplamaya yetkili olmadığını belirtti. Bu çeşit davranışlarda bulunanların memleketin iç asayişini bosacağı ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin otoritesine zarar vereceğinden, masum memleket halkını aldatma ile suçlandırılaçaklarını bildirdi.3 Böylece gerek komutanlarca, gerekse Kuvâyi Millîye tarafından asker toplanmasına son vererek merkezî otoritenin üstünlüğünü sağladı. Düzenli ordu kurulmasına karşı olan Ethem ve arkadaşları, savaşın milis kuvvetleriyle yapılmasını istiyorlardı. Bu yüzden «Kuvâyi Millîye»nin tasfiyesine ve düzenli ordu durumuna sokulmasına karşı çıkıyorlardı. Bunun etkisi Meclis’te de kendini gösterdi. Bu iki ayrı görüş bölücü bir durum yarattı. Ethem ve kuvvetlerinin ihaneti ve yenilgisiyle sonuçlandı. 1 «H.T.V.D.», s. 20, vesika No: 519/2. 2 H.T.V.D.», s. 50, vesika No: 1164. 3 H.T.Başkanlığı Arş., 6/8350, dip. 14, G. 4. KIs. 862, dos. 13, F. 31. 37 Başlangıçta millî heyecanla kurulan Kuvâyi Millîye, Çerkez Ethem'in etkisi altına girdikten sonra eski anlamını kaybetti. Asker ve vergi toplama işini kendileri yapıyorlardı. Bu da halkm şikâyetlerine yol açıyordu. Kuvâyi Millîye genel olarak başı bozuk, macera ve vurgun düşkünü, kanun kaçağı kimselerle* kısmen vatanseverlerden oluşuyordu. Bu örgüt düzenli bir kuruluş olmadığı için sayısını ve gücünü saptamak çok güç^iı Ayrica askerlik zorunluğu olmadığından, sayısı *ık sık değişiyordu. Çerkez Ethem ve çevresi, devrin koşullarını, yapılan savaşın amacını kavramaktan yoksundular, ü ç beş bin kişilik kuvvetlerle zaferi kazanabileceklerine inanıyorlardı. Başlangıçta büyük yararlıkları olmuş, iç ayaklanmaların bastırılmasında başarılı olduklar’ için güvenleri artmışt:. Ethem bu sayede Kütahya dolaylarında küçük bir derebeylik kurmuştu. Halktan kendi adına vergi ve asker topluyor, keyfî bir yargı sistemi uyguluyordu. «Kuvâyi Millîye»nin önemi iç- ayaklanmaların bastırılmasındaki rolüyle o derece artmıştı ki,, düzenli orduya gerek olmadığı düşüncesi yaratmıştı. Ordu içinde, halk arasında ve Meclis’te, «ordudan fayda yoktur» propagandası çok olumsuz etki yapıyordu. Ethem’in, emrindekilere 25-30 lira gibi bir aylık vermesi, büyük orduların kurulması için, bu olanaktan yoksun olan B. M. M. Hükümetinin düzenli orduya asker toplamasını engelliyordu. Ethem’in gittiği yerlerde bolşevik metodu olan, suça iştirak ettirme yoluyle adam toplaması güvenliği bozuyordu. Ordu kuruldukça, derebeyliği devrini açmak isteyen Ethem, kendi çıkarlar kaybolacağı için karşı koyuyor, komutası altındaki kuvvetleri kontrol ettirmiyordu. Anadolu’da yalnız halkm iradesini üstün tutmak, yalnız onun çıkarlarını düşünmek göreviyle yükümlü ve düzenli bir hükümet kurulması için çakışanlara karşı kuvvetli bir engel oluyordu. Mustafa Kemal, Ethem’in yola gelmesi ve İsmet (İnönü) Bey'le barışmasına uğraşmalarının sonuçsuz kalması ve Ethem’in 9 Aralık 1920’de yayınladığı ve Büyük Millet Meclisin’e yolladığı yazısiyle ayaklandığını kesin bir şekilde bildirmesi üzerine, 27 38 Aralık 1920’de Albay İsmet ve Refet Beylere, Ethem kuvvetlerinin artık millî davaya zararlı oldukları için tenkil edilmelerini bildirdi. Düzenli ordu kurulmasının en büyük engeli olan Kuvâyi Seyyare tehlikesi, Ethem kuvvetlerinin I. İnönü Savaşı’nda yenilgisi>le (6-10 Ocak 1921) ortadan kaldırıldı.1 ASKER KAÇAKLARI SORUNU Millî Mücadele’nin en önemli sorunlarından birisi asker kaçaklan ve bunların yarattığı olaylardır. Kaçak olayları özellikle I. Dünya Savaşı içinde başlamıştı. Son senelerde (1918) Türk ordusunun asker kaçağı sayısı 300 bin olup, bunlar kendi memleketlerine (doğdukları yer) kaçıp, hırsızlık, yağmacılık, her çeşit güvenlik bozucu işlere girişiyorlardı. Kaçaklar vurulma tehlikesine rağmen trenden atlamak, kollardan ayrılmak, karargâhlardan kaçmak şeklinde oluyordu.2 Mondros’tan sonra kaçak sayısı büyük ölçüde çoğaldığından Millî Mücadele’nin başlangıcında düzgün bir birliğe rastlanamıyordu.3 Uzun savaş yılları askerî disiplini ve ordu kumanda zincirini bozmuş, asker savaştan bıkmıştı. Osmanlı Devleti Mondros’tan sonra halka, askerliğin kaldırıldığını bildirdi. Askerlik yükümlülüğü olmadîdığmdan, halkı asker olmaya çağırmak zor oluyordu. İşgale uğramamış bölgelerin halkı, düşman işgalini vatan istilâsı olarak görmediğinden, birlik düşüncesi doğmuyor ve işgal edilmemiş bölgelerin insanları askerden kaçıyorlardı. Anadolu’ya gizlice sokulan İstanbul gazetelerinin ve bir kısım bozguncuların «padişah 1 «Hakimiyet-i Millîye», Ethem'in Hıyaneti, 10 Ocak 1921; Harp Tarihi Başkanlığı Arş., 8/1101, dosya 23,29 Nutuk, c. II. s. 495-512. İnönü'nün Hat ıraları, «UJus», 28.4. 1968, geniş bilgi için bkz,, Bibliyografyada gösterilen yayınlar. 2 Liman Von Sanders, Türkiye'de 5 Yıl, s. 222-3 Valâ Nurettin, Bu Dünyadan Nazım Geçti, s. 84. 3 Refik Şevket’in Hatıraları, T.Î.T.E. Arş., vesika no: 154/2761$. 39 sulh yaptı» şeklindeki propagandaları askerin, şubelerin davetime gelmemesine, gelmiş olanların ise kaçmalarına sebep oluyordu. Aileleri batı bölgesinde oturan erler, Yunan ilerleyişine ve soygunculara karşı onları korumak için sılahlarıyle köylerine kaçıyorlardı. Kaçak olaylarının en büyük etkenlerinden birisi de kaçaklara ceza verilememesi, kaçak olayına ilgisiz kalınması ve sebep olanların sorumsuzluğu idi. Ceza kanununun bu suçlarla ilgili hükümleri oldukça hafifti. Asker cephede ölmekten ise birkaç ay, hatta birkaç sene hapis yatmayı tercih ettiğinden, kaçak olaylarının önüne geçebilmek için darp, hapis, pranga cezalarının etkili olmadığı anlaşılmıştı. Ayrıca komuta zinciri içinde bağımsız davranmak isteyen komutanların (Yusuf îzzet ve Ali İhsan Paşalar) emirlere uymamaları da önemli bir etkendi. Kaçak olayları savaşın kaderini etkileyecek, hatta sonucunu saptayacak kadar çoktu. Canik’te bulunan 15. Alay’m terhis dolayısıyle düşük olan kadrosu, 1919 haziranına kadar son üç ay içinde 700’ü aşkın kaçak yüzünden büsbütün azalmış, taburların er sayısı 50-100*e inmişti. Haziran 1919'da kaçakların çokluğu ve sürekliliği alman tedbirlere rağmen durdurulamıyor, kaçaklar yanlarında silah, cephane ve atlarını da götürüyorlardı. Birlikler er sayısının düşüklüğü yüzünden aldıkları görevleri yerine getiremiyor, yiyecek ve cephane depolarını koruyacak ve nakliye işlerini yapacak er bulmak çok zor oluyordu. Kaçak olaylarının düşman tarafından anlaşılmaması için subaylar er elbisesi giyerek devriye geziyorlardı.1 Kaçaklar silahlı olarak başı boş dolaşıp, soygunculuk yapıyor, halkı, hatta subayları bile soyup öldürüyorlar, ayrıca iç ayaklanmaların insan gücünü de meydana getiriyorlardı. Firarileri yakalamakla görevlendirilenlerin bile büyük kısmı yollarda firar ediyorlardı. Firarilerin geri bölgelerde yaptığı soygunculuk yüzünden menzil yollarının emniyeti ve geri bölgelerin asayişi yoktu. Ordunun ihtiyacı olan silah, cephane, 1 M. Şefik, istiklâl Harbinde 57. Tümen, c. I, s. 86, 102, 104. 40 malzeme, yiyecek, giyecek vs’nin cepheye güvenlik içinde nakli için gereğinden fazla muhafız kullanılmak zorunda kalmıyordu. Devlet gücüyle donatıldıktan sonra görevlerini terk ederek kaçan erlerin yarattığ» büyük tehlike için zorunlu tedbirler gerekiyordu.1 Bu yolda ilk tedbirler, keyfî ve hukuk dışı usullere dayanıyordu. Çok ağır cezaların uygulandığı görülüyordu. Ceza ­ lar bazen mahkemeler, bazen komutanlar tarafından verilmekteydi. Yakalanan kaçakların tek sıra dizilip her on kişide birinin arkadaşlarının gözü önünde kurşuna dizilmesi gibi hukuk dışı usullere rastlanıyordu.2 25.5.1919’da 57. Tümen Komutanı Albay. Şefik Bey, birlik komutanlarına, kaçaklan daha önce uygulandığı gibi mahkemesiz vurma emri vermişti. M. Kemal, 17. 3. 1920’de verdiği emirle, vatanın çıkarlanna aykırı memleketin huzur ve asayişini bozanların din ve milliyet farkı gözetilmeksizin kanunen şiddetle cezalandırılmalarını, 21.4.1920’de Feke Kaymakamı Şerafettin Bey’e, Millî harekâtı fırsat bilip çapulculuğa kalkışanlara karşı Kuvâyi Millîye kumandanlanyle irtibat kurarak en şiddetli cezaların verilmesini, 27.4.1920’de Kayseri’de de aynı şekilde tedbirler alınmasını istiyordu.3 Bazen casus, propagandacı ve kaçaklar için 1914’te çıkarılmış bulunan «Esrar-ı Askeriyeyi İfşa ve Casusluk ve Hiyanet-i Harbiye Hakkında Kanun»,4 uygulanıyordu. Merkezî otoritenin kurulamadığı ve Ankara’nın güçsüz olduğu bu dönemde hükümet, Ethem kuvvetlerine ihtiyaç duymuş, bu konuda verilen emirler Anadolu’nun bu durumunu açıkça göstermiştir. T.B.M.M. nin açıldığı sıralarda hükümet, içinde bulunduğu olağanüstü tehlikeyi yenebilmek için ulusal birliği, huzur ve güvenliği sağlamak, kaçak olaylarının önüne geçip, düzenli or1 İnönü*nün Hatıraları, «Ulus» 6. mayıs 1968; Fahrettin Altay, 10 Yıl Savaş ve Sonrası, s. 270; «Kâzım Özalp Anlatıyor», Yakın Tarihimiz c. II, s. 325. 2 R. Şevketin Hatıraları, T.İ.T.E. Arş., 154/27618 s. 1. 3 M. Şefik, istiklâl HarbVnde 57. Tümen, c. I, s. 97; «H.T.V.D»,' s. 13, vesika No: 330, 355. s. 14 .ves: 366. 4 Askerî mat. 1330, İstanbul. 41 duyu kurmak zorundaydı. Bu yüzden merkezî otoriteyi gerçekleştirecek bir yol arıyordu. Özellikle Fransız İhtilâlinde ve diğer ihtilâllerde, ihtilâl rejimlerinin olağanüstü tehlikelere karşı, yine olağanüstü kanunlarla ve onların yürütücüsü olan kuruluşlarla çare bulunduğu görülmüştü. Aynı metod, Türk İhtilâlinde de denenecek ve bu ihtilâl büyük değişim ve gelişme göstererek Türk Devrimi’ne yol açacaktı. 42 BÖLÜM II HİYANET-İ VATANİYE KANUNU’NUN ÇIKARILIŞI Toplum varlığını toptan tehlikeye düşüren, güvenliğini ve geleceğini sarsan savaş, isyan, ekonomik buhran gibi olağanüstü durumlarda, yürütme organına normal durumlar dışında geniş yetkiler verilir. Kişisel hak ve hürriyetlerin topaım yararına kısıtlanması zorunlu olur. Böyle durumlarda mahkemeler de yürütme organının yetkilerine uygun şekilde çalışırlar. B.M.M yasama ve yürütme kuvvetlerini halktan aldığı yetkiyle kendinde topladığından, uygulamayı da yine halk adına yürütmek zorundaydı. Bu düşüncenin sonucu olarak Meclis, ihtilâl döneminin yargı yetkisini de, kurduğu olağanüstü mahkemelerle eline aidiOlağanüstü durum rejimleri bütün dünya devletlerinin tehlike anında uyguladıkları bir rejimdir. Ingiltere I. Dünya Savaşından önce bu yola başvurmuştu. Martial Law’ın «sıkıyönetim» ilânı ile sivillerin yargdanması askerî mahkemelere verilmişti. Bu konuda Fransa hemen bütün Avrupa devletlerine örnek oldu. Genel idarenin kanuniliğin üstünde olduğunu iddia ve kanunsuzluğu kanunlaştırabileceğini ileri süren tez büyük ihtilâl içinde önem kazandı. «Ferdî hürriyetlerin teminatını, ihtilâli idare edenlerin meşbu bulunduğu vatanperverlik şuuru ve Cumhuruyetçilik 43 faziletinde»1 bulan Robespierre bu görüşlerin en ileri gidenini temsil ediyordu. Osmanlı İmparatorluğumda halkm anayasaya dayanan hak ve özgürlükleri olmadığı, yasama, yürütme ve yargı organının başı padişah olduğundan, olağanüstü durum ayırımı yapmak imkânsızdı. 1876’da kabul edilen Kanun-u Esasi’nin 7,36 ve 113. maddeleri bazı yenilikler getirmişti. Bu hükümler daha ziyade padişahın şahsına tanınan geniş yetkiler olup, toplum varlığının tehlikeye düştüğü durumlarla ilgili değildi. Osmanlı Hükümeti, dıştan gelen işgal tehlikesine karşı savaşan ulusal güçleri arkadan vurmak için düşmanla birleşerek ayaklanmalar çıkardı. Bir yandan işgal kuvvetlerine karşı savaşan B.M.M., diğer yandan da Osmanlı Hükümeti’nin sebep ol duğu ayaklanmalar ve yıkıcı propaganda dolayısıyle olağanüstü koşullar içinde bulunuyordu. Düşmanla savaşırken, içte ihanet cephesini yıkmak için «ihtilâlin tabiî sonucu olan» bir kanun çıkarmak zorundaydı. Bu tehlikeler yüzünden M. Kemal 23 Mart 1920’de, düşman lehinde propaganda yapanların, düşmanla ilişki kuranların, casusluk gibi suç işleyenlerin bölgesel hükümetlerce cezalandırılmalarını istedi.2 23 Nisan 1920’de açılan T.B.M.M.’nin üzerinde önemle durduğu ve uzun tartışmalardan sonra kabul ettiği kanun «Hiyanet-i Vataniye Kanunu» idi. 25 Nisanda Karahisar-ı Sahib Mebusu Mehmet Şükrü Bey, B.M.M .’nin otoritesine bütün «Osmanlı tebaasının» uyması için Millî Meclis’in kararları aleyhinde bulunanlar veya uymayanlar ancak vatan haini olabilirler ve bu gibilerin de vatana ihanetle suçlandınlmaları gerektiği gerekçesiyle, iki maddelik bir önergeyi Meclis Başkanbğı’na verdi. Mehmet Şükrü Bey, bilerek veya bilmeyerek düşmana hizmet eden ve bozgunculuk yapan herkesin vatan haini olduğunu, bu gibilerin «Kanun-u Mahsus’a» göre 1 Doç. Dr. Bülent Döver, Fevkalâde Hal Rejimleri, s. 8,24. 2 «H.T.V.D.», s. 23, vesika no: 601. 44 idam edilmelerini istedi. Bu gibi suçlulara sert davranılmazsa veya yürürlükteki kanunlarla ceza verilmek istenirse, davanın sonucunun alınması uzuyor, cezanın ibret yönü ve etkisi kalmadığı gibi verilen cezalar da, suçla bağdaşmayacak kadar yuırfuşak oluyordu. Meclis içinde bir kısım, böyle bir kanunun çıkmasını istemiyordu. I. Dünya Savası içinde çıkarılan kanunlarla idare edilmesini isteyenlerin bunda büyük etkisi oluyordu. Hâlâ Osmanlı düşüncesi ya.şıyor, ihtilâlin anlamını kavrayanlar azınlıkta kalıyordu 24 nisanda Yabanabad Kaymakamlığından gelen «Koç Bey namındaki birinin padişah adına halkı ayakland?rdığı»nı bildiren telgraf ve M. Kemal'in buna yazdığı cevap, 25 nisanda Mecliste . okundu. Bu davranış kanunun kabulünde çok etkili oldu. 26 nisanda encümenden gelen tasarıda suçluların «Ceza Kanunu’nun» 56. maddesi gereğince cezalandırılması uygun görülmüştü. Hakkı Hami Bey bu kanunun millet ruhundan gelmediğini, Fransa veya başka bir yerden alındığı için anlaşılmadığını ileri sürerek milletin anlayacağı bir şekilde yazılmasını istedi. «Ceza Kanunu» bir Osmanlı kanunu olduğundan, Ferit Paşa aleyhinde davrananların da vatan haini olacağı anlamı çıkıyordu. T.B.M.M.’nin yeni ve bağımsız bir meclis olduğu ve saptanan suçların bu görüş ile yine Meclis’in kendi çıkaracağı kanunlarla cezalandırılmaları istendi. Kanunun yürütülmesi için yeni mahkemeler kurulması teklif edildi. 27 nisanda, Refik Şevket Bey kanuna, «Hiyanet-i Vataniye kanunu» denmesini istedi. Uzun konuşmalardan sonra, kanunun şeklini saptayan sekiz önerge verildi. Bunların içinde en ilginç olanı, Refik Şevket Bey’in «kanunun adının Hiyanet-i Vataniye olması, suç belirlenmediği için bunun eklenmesi, isyanı kışkırtıcıların da hain kabul edilmesi» gerektiğini belirleyen önergesidir. Bu önergeden sonra yapılan görüşmeler, kanunun kabulüne karşı olanların kararsızlık ve çekingenliğini göstermektedir. Osmanlı Ceza Kanunu’nun ortada olduğu ve vatan hainliği olarak adlandırılan suçların bu kanunda bulunduğu belirtiliyordu. Bu tutucu 45 görüşü savunanlar, yeni bir ulusal devletin kurulmakta olduğunu, bu devletin kendi kanunlarını çıkarıp, uygulaması gerektiğini anlamıyor, hâlâ eskiye bağlılıkta direnip, ulusun büyük biı tehlike içinde bulunduğu sırada kanunun çıkarılmasını engelliyorlardı. Özellikle yeni mahkemeler kurulması teklifi, birçoğunu korkuttuğundan teklif yeniden yapılmadı. 28 nisanda tartışmalar yeniden başladı. En önemli sorun kanunun hangi mahkemelerce yürütüleceği idi. Kanun teklifindeki amaçlardan birisi de davaların çabuk sonuçlandırılması idi. Bu yüzden normal mahkemelerin bu çabukluğu sağlayamayacağı ileri sürüldü. Bu ara çok aşırı bir teklif yapıldı. «İhtilâl koşullarının gereği için örfî idare (sıkıyönetim) ilân ve heı yerde sehpalar kurarak, Köprülü Mehmet Paşa’nın binlerce kişinin kellesini kopararak memleketi düzelttiği gibi, memleketin düzeltilmesini» isteyenler oldu. Bidayet mahkemeleriyle harp divanlarının bu görevi yapamayacakları belirtildi. Sonuçta, bidayet ve liva mahkemelerince, hatta gerekli bölgelerde sıkıyönetim ilân ederek harp divanlarıyle bu görevin yapılabileceği benimsendi. Diğer bir sorun da yargılamanın, mahkemenin bulunduğu yerde mi, yoksa suçun işlendiği yerde mi yapılacağıydı. Mahkemenin bulunduğu yere suçlunun ve tanıkterın getirilmesi maddî zorluklar çıkardığından, yargılama işleminin suçun işlendiği yerde yapılması daha uygun görüldü. 29 nisanda kanun tasarısı baştan madde madde yeniden okundu. Gerekli olan ekler ve düzeltmeler yapılıp, kanunun tümü 14 madde halinde «hayırlı olsun» sesleri ve alkışlarla kabul edildi. İhtilâl koşullarının meclisi olan T.B.B.M. ilk ihtilâl kanununu çıkarmış oldu.1 1 «Ceride», c. I. s. 118 - 120, 139 - 145. 46 HİYANET-t VATANİYE KANUNU1 (29 Nisan 1920) Madde 1 — Makam-ı muallâ-yı hilâfet ve saltanatı ve memalik-i mahrusa-i şahaneyi yed-i ecanipten tahlis ve taarruzatı def-i maksadına ma’tuf olarak teşekkül eden Büyük Millet Meclisini’nin meşruiyetine isyanı mutazammm kavlen veya fiilen veya tahriren muhalefet veya ifsadatta bulunan kesan, hain-i vatan addolunur. Madde 2 — Bi-l-fiil hiyanet-i vataniyede bulunanlar şaiben idam olunur. Fer’an zimedhal olanlar ile müteşebbisleri kanun-u cezanm kırk beşinci ve kırk altıncı maddesi mucibince tecziye edilirler. Madde 3 — Vaiz ve hitabet suretiyle alenen veya ezmine-i muhtelifede eşhas-ı muhtelifeyi sırran ve kavlen hiyanet-i vataniye cürmüne tahrik ve teşvik edenlerle işbu tahrik ve teşvik-i suver ve vesait-i muhtelife ile tahriren ve tersimen irtikâb eyleyenler muvakkat küreğe konurlar. Tahrikât ve teşvikat sebebiyle madde-i fesat meydana çıkarsa muharrik ve müşevvikler idam olunurlar. Madde 4 — Hiyanet-i vataniye maznunlarının merci-i muhakemesi ika-i cürüm edilen mahaldeki bidayet ceza mahkemesidir. Ahval-i müstacele vc fevkalâdede maznun derdest edildiği mahal mahkemesi de icra-yi muhakeme ve ita-yı karara salâhiyattırdır. Madde 5 — Hiyanet-i vataniye maznunlarının mahkemesi bidayet ceza mahkemelerinden verilecek gayri muvakkat tevkif müzakkeresi üzerine her halde mevkufen icra edilir. Madde 6 — Zabıta-i adliye me’murlarının tanzim edecekleri tahkikat-ı iptidaiye evrakı daire-i istintaka tevdi olunmaksızın mahallin en büyük mülkiye memuruna i’ta olunur ve onun tarafından dahi müdde-i umumîler vasıtasiyle yirmi dört saat zarfında mahkemeye verilir. ı Düstur, c. I, s. 4, Kanun No: 2. 47 Madde 7 — Hiyanet-i vataniye maznunlarına ait muhakemat, bir sebeb-i mücbir olmadıkça a ’zamî yirmi günde hükme rabtoluncaktır. Bu müddeti bilâ sebeb-i mücbir tecavüz ettiren mahallin zabıtası ile mahkeme hey’eti kanun-u cezanın yüz ikinci maddesi zeyli mucibince cürmünün derecesine göre tecziye edilmek üzere mâ’fevki mahkemesince muhakemesi bi’licra a’zami yirmi gün zarfında hükme rabtedilecektir. Madde 8 — İşbu kanuna tevfikan mahakimden sadır olacak mukarrerat kat’i olup Büyük Millet Meclisi’nce bad-el-tasdik mahallerinde infaz olunur. Tasdik edilmediği takdirde Meclis’ce ittihaz edilecek karara tevfik-i muamele olunur. Madde 9 — İşbu ceraimin emr-i muhakemesi için mahkemelerce istenilen şahsa, celp vc davete hacet kalmaksızın bilâhüküm inhizar müzekkeresi tastir kılınır. Madde 10 — İsyana iştirak etmeyen eşhas hakk nda ligarazin isnadatta bulunanlar isnat ettikleri cürmün cezasiyle mücazat olunurlar. Madde 11 — Haklarında gıyaben hüküm sad*r olan eşhas, derdestlerinde işbu kanuna tevfikan yeniden ve vicahen muhakemeleri icra olunur. Madde 12 — İşbu kanun her mahallin idare amiri tarafından nahiye ve kaza, liva ve vilâyet merkezlerine ve köy hey’et-ı ihtiyariyeleri müetemian celp edilerek ifham ve suret-i tebliği mutazammm hey’et-i mezkûre azdarmm imzalarını havi zabıt varaklan tutarak idare meclislerince hıfzedilmekle beraber kavaninin neşir ve ilânı hakkmdaki kanuna tevfikan ayrıca neşir muamelesi dahi yapılacaktır. Madde 13 — îşbu kanunun icra-yı ahkâmına Büyük Millet Meclisi me’murdur. Madde 14 — îşbu kanun her mahalde tarih-i tebliğ ve ilânından kırk sekiz saat sonra mer’i olacaktır. 48 KANUNUN ÖNEMİ Olağanüstü durumların gereklerine göre çıkartılmaya çalışılan bu kanun, memlekette birliğin sağlanmasında önemli bir etken oldu. Kanunun kabulüyle T.B.M.M. meşruluğunu belirleyip, ulusun yüksek çıkarlarına karşı yapılacak davranışları mahkemeler yoluyle cezalandırmayı saptadı. Ankara’da kurulan Meclis, meşruluğunu düşman elinde esir bulunan hilâfet ve saltanatı kurtarmak amacına dayandırıp bu kanununla yaptırım altına aldı. Böyle bir kanun kabul edilmemiş olsaydı, ayaklanma ve karşıt çıkmanın sonucu kestirilemiyecekti. Birinci maddede, B.M.M.’nin kuruluşunun esas sebebi hilâfet-saltanatı ve Osmanlı topraklarını düşman elinden kurtarmak olarak gösterilmişti. Bu hüküm tutucu ve karşı olan güçlerin fikrini karıştırmasın diye konmuştu. Aynı maddenin devamı vatan hainliğini, T.B.M.M.’nin meşruluğuna karşı her çeşit ayaklanma ve kışkırtıcılık olarak saptamıştı. Kışkırtıcılığın kaynağı Osmanlı Hükümeti olduğu için, bu hüküm onun sebep olduğu olaylara karşı konmuştu. İkinci maddeye göre, isyana katılanlara idam ve kışkırtıcılara da ceza kanununun 45 ve 46. maddeleri gereğince ceza verilecekti Üçüncü madde bozguncu-propagandacılar ve onlara yardımcı olanların suçlarını kapsıyordu. Dördüncü madde, kanunu uygulama yetkisini bidayet mahkemelerine veya önemli durumlarda en yakın mahkemeye vermişti. Beşinci madde, suçluların bidayet mahkemesinin vereceği tutuklama karariyle her durumda tutuklu olarak yargılanacağını, altıncı madde suçluların yirmi dört saat içinde mahkemeye şevklerini, yedinci madde, davaların önemli bir sebep olmadan en çok yirmi günde karara bağlanmasını ve sekizinci madde kararın B.M.M.ince onaylanmasıyle yerinde uygulanmasını, onaylamadığında B.M.M.nin vereceği kararın uygulanacağını öngörüyordu. Böylece son söz yine B.M.M.ne ait oldu. Dokuzuncu madde celp ve davete gerek görülmeden huzura gelme kararı yazılacağını saptayıp, usul yö49 nünden zaman kaybına engel oldu. Onuncu madde iftira edenlerin, ileri sürdükleri suçun cezasıyle cezalandırılacaklarım, onbirinci madde gıyaben mahkûm edilmiş olanların, yakalandıklarında yeniden yargılanmalarını saptayıp suçluya kendini koruma hakkı tanıyordu. On ikinci madde, kanunun halka duyurulması ve yayınlanmasını öngörmekle, B.M.M.’nin otoritesinin tanınmasına aracı olmakta ve kanundan halkın habersiz olmasından doğabilecek sakıncaları kaldırmaktadır. On üçüncü maddeyle kanun hükümlerinin yürütülmesi T.B.M.M.ne verildi. On dördüncü maddeyle, devrin ulaşım, yayın ve haberleşme koşulları göz önüne alınıp, kanunun her bölgede yayınından 48 saat sonra yürürlüğe gireceği kabul edildi. Gerçi kanun her bölgede değişik tarihlerde yürürlüğe girecekti, fakat merkezî bir sistemle yürürlüğe konsaydı, ulaşım ve yayın koşullan düzgün olmadığ? için, bazı bölgelerde halkın bilgisi varken diğerlerinde olmayacaktı. Kanun her ne kadar ihtilâl meclisinin çıkardığı bir kanunsa da, bazı maddeleri normal zamanlara göre düşünülmüş, usul yönünden de zaman kaybına sebep olacak hükümler bulunduğundan ihtilâl ortamının koşullarını karşılayamazdı. KANUNUN UYGULANMASI Bu devirde kanunu uygulayacak yalnız iki yargı organı vardı. Sivil mahkemeler ve harp divanları. Her iki kuruluş da ihtilâl ve savaş zamanlarının olağanüstü koşullarına uymayan usullerle çalışıyorlardı. Bu sebep, daha sonra İstiklâl Mahkemelerinin kuruluşunda en büyük gerekçe olacaktır. Davaları kısa zamanda sonuca bağlayacak ve ihtilâl gerekkrini yerine getirebilecek bir organın yokluğu duyulacaktır. Olayların gelişmesi, tehlikenin çoğalması, normal mahkemelerin çalışmalarından beklenen sonucun elde edilmemesi sebebiyle böyle bir organa olan ihtiyaç ister istemez kendini gösterdi. Genelkurmay Başkanı îsmet Bey verdiği emirde, iç isyan50 larda halkı aldatanlar veya ihanet eden subay ve memurlar ile eli kana bulanmış olanların asla af edilmeyeceklerini», yine aynı emrin dördüncü maddesinde «Kuvâyi Tedibiye’nin görevinin âsi kuvvetleri dağıtıp, asayişi sağlamak, bozguncu kuruluşları yoketmek ve isyan kışkırtıcılarını cezalandırmak olduğunu bildiriyordu. Suçluların cezalarmııı saptanması mahkemelere ait olmakla beraber, Genelkurmay’a bağlı olarak Kuvâyi Dedibiyece de uygulanması, içinde bulununlan olağanüstü tehlike ve olanaksızlıklar yüzünden uygun görüldü. .Kaldı ki Çerkez Ethem, bu emirleri de hiçe sayarak kendi başına buyruk keyfî cezalar uygulamıştır. Meclis 9 Mayıs 1920'de, önemli bir durum olmadığı ve gereken kişilerin Meclis tarafından özel olarak affedildikleri için genel af çıkartılmayacağına karar verdi. Özellikle vatan hainlerine af kapılarını kapadı. Safranbolu’da dışardan gelen bozguncu kışkırtmasıyle meydana gelen olay üzerine M. Kemal, 30 Nisan 1920’de Kastamonu Valiliği’ne ve Yozgat ayaklanması dolayısıyle 28 Mayıs 1920’de Sivas Valiliği’ne, «Hiyanet-i Vataniye Kanunu»nun uygulanmasını emretti. Nisan 1920’de Anzavur olaylarında rolü olanlar, harp divanları tarafından en ağır şekilde cezalandırıldılar. Propagandacıların çoğunun İngiliz Gizli Servisi’nden para alan sahte sarıklılar olduğu anlaşılmıştı. 5.5.1920’de Konya’da, halka beyanname okuyup, ayaklanmaya kışkırtan sekizi asker kaçağı 36 kişi harp divanına verilmişlerse de, orada bulunan M. Kemal Paşa suçluları af etmişti. 13.5.1920’de İzmit Mebusu Hamdi Bey ve onbeş arkadaşı B.M.M.’ne bir önerge verip, Ferit Paşa Kabinesiyle kendilerine hizmet edenlerin «Hiyanet-i Vataniye Kanunu»nun birinci ve ikinci maddelerine göre gıyaben yargılanmalarını teklif ettiler. Refik Şevket Bey, suçlunun, yakalandığı yerde veya suçun işlendiği yerde yargılanması gerektiğini belirtip, Ferit Paşa’nın yargılanamayacağını söyledi. FeritPaşa’mn suçunun, yalnız İstanbul’a değil bütün vatana ait olduğu gerekçesiyle maddeten olmamakla 51 beraber, manen büyük etki yapacağı düşünüldü. 17 mayısta vatandaşlıktan çıkarılmasına, 20 mayısta da vatan haini olduğuna karar verildi. 23 mayısta yenik «Kuvâyi İnzibatiye»den ve âsilerden iki yüz kişi yakalandı. Bunlar «Hiyanet-i Vataniye Kanunu»na göre harp divanlarınca yargılandılar. «Kuvâyi Tedibiye Kumandanlığınım onayı ile on tiçü idam edildi. Yine aynı sırada Düzce ayaklanmasına katılan altı kişi bu şekilde asıldı. Bu uygulamalarda çoğu kez B.M.M.’nin otoritesi çiğnendi. îdam kararlarım Meclis’in onaylaması gerekliyken, ayaklanmlann bastırılmasında önemli rolü olan Çerkez Ethem kendi başma davrandı. Ethem daha da ileri giderek elebaşılardan Sefer Bey’i, hükümet adına asmayacağına söz vermesine ve İsmet Beyin araya girmesine rağmen, onun ve hükümetin otoritesini çiğneyerek astırdı. Güvenlik konusu çok önemli olduğu için, 7 haziranda Millî Savunma Bakanlığına bağlı olarak seyyar jandarma müfrezelerinin kurulmasına ve 25 haziranda da memleket savunması için 310-315 (1894-99) doğumluların silah altına alınmasına karar verildi. 26 haziranda da sıkıyönetim harp divanları kuruldu. Zile’de ayaklanmaya katılanlardan ve ayaklanmayı kışkırtanlardan 50 kişi yakalanıp, askerî mahkemede yargılandılar. Suçlulardan 22’si 1 temmuz 1920’de asıldılar. Haziran 1920 sonunda Yozgat ayaklanması bastırıldı. Suçlular Yozgat Harp Divanınca yargılandılar. Olaylarda suçlu olduğu iddiasıyle Ankara Valisi Yahya Galip Bey yargılanmak için Yozgat’a çağrıldı. Hükümetin Yahya Beyi göndermemesi ayaklanmayı bastıran ve suçluları kendi usulüyle yargılayan «Kuvâyi Tedibiye Kumandanı» Çerkez Etheml çok kızdırdı. Bu yüzden B.M.M. ve M. Kemal aleyhinde konuştu. Ethem’i yatıştırmak amacı ile vali görevinden uzaklaştırıldı ve hakkında işlem durdu. Ayaklanmayı çok kanlı bir şekilde bastıran Ethem, hiç bir karara bağlı olmaksızın, suçlu suçsuz bütün halkın malına el koydu. Karşı koyanların evleri yakıldı ve suçlu görülenler duygusal sebeplerle asıldılar. Yozgat’ta Ethem’in adamları tarafından yağma edilen mal52 lar Ankara’da satıldı. Birçok kimsenin merkezî otoriteden uzak ve keyfî bir şekilde cezalandırılmaları halkı hoşnutsuz ediyor, Meclis'e ve hükümete güven sağlanmıyor, terör ortamı yaratıyordu. «Kuvâyi Tedibiye»nin keyfî yargılamaları yanı sıra bidayet mahkemelerinden de beklenen sonuç alınamıyordu. Mahkemeler «Hiyanet-i Vataniye Kanunu»na göre verdikleri kararları B.M.M.’- ne gönderiyorlardı. Meclis konuyu Adliye Encümeni’ne gönderiyor ve onun bilgisine dayanarak karanını veriyordu. Bu işlemler uzun zaman kaybına sebep olduğu için davalar birikiyor, cezadan ibaret olması yönünden beklenen sonuç alınamıyordu. Bu yüzden suçsuz yere aylarca tutuklu kalanlar vardı. Meclis bu gibilere tazminat ve mahkemelere de ihtar verilmesini istiyordu.1 «Hiyanet-i Vataniye» ve «Hiyanet-i Harbiye» kanunlarında bulunan suçlatın çoğunun birbirine benzemesinden doğan çelişkileri ayırabilmek için Bakanlar Kurulu 20 temmuz 1920’de bir karar yayınlayıp, «Hiyanet-i Vataniye Kanunu»na öncelik tanıdı.2 Suçluların, özellikle harp divanlarınca cezalandırılmaları askerî otorite düşüncesini yaratıyordu. T.B.M.M. Anadolu İhtilâli’nin eseri olup, halkın meşru temsilcileri tarafından kurulmuştu. Bu sebeple cezaların Meclis otoritesine bağlı kuruluşlarca verilmesi gerekiyordu. Bu düşüncenin sonucu harp divanlarının bir kısmı kaldırıldı. Ayrıca Meclis af konusunda da etkili kararlar alıyordu. Hatasını anlayıp yola gelenlerin Meciis’ten afları isteniyor ve çoğunlukla kabul ediliyordu.3 ı T.B.M.M.Z.C., c. II, s. 168, 112, 143; c. III, s. 151 189, 259, 327, 424, 451. 2 Düstur, c. 1, s. 31. 3 Z. Ceridesi, c. III, s. 96 - 97, 268-9. 53 BÖLÜM III İSTİKLÂL MAHKEMELERİNİN KURULUŞUNUN SEBEBİ B.M.M.nin açılışı ve «Hiyanet-i Vataniye Kanunu»mm uygulanmaya başlanmasından sonra dört ay geçmesine rağmen, beklenen sonuç alınamadı. İstanbul’un ihaneti devam ediyor, bunun yanı sıra Anadolu’da otorite kurulması için ortam sağlanamıyordu. Zararlı propagandacıların çalışmaları, casusluk, bozgunculuk, eşkıya ve asker kaçaklan, saltanatçıların çalışması, ekonomik bozukluk, güvensizlik gibi bütün tehlikeler hâlâ yaşıyordu. Ayrıca Millî Mücadele’ıiin lideri M. Kemal’e karşı, halife-padişahçı siyaset taraftarları ve gerici gruplar da kendilerini hissettiriyorlardı. Bu arada İstanbul’da Askerî Nigehban Cemiyeti admda gizli ve bozguncu bir cemiyet kurulmuştu. Cemiyet kendine vatan ve milletin kurtarıcısı süsünü vermek istiyordu. Böyle bir cemiyete Anadolu’da da girmek isteyenler bulunabilirdi. Cemiyet, Anadolu’da ulusal birliği parçalayıcı, merkezî otoriteyi yıkıcı veya geciktirici bir güç olabilirdi. Bu çeşit çalışmaların engellenmesi gerekiyordu. Cepheye yakın bölgelerde askerlik görevi için, üç aylık sırayla silah altına alma usulü uygulanıyordu. Buna rağmen kaçak olaylarının önü alınamıyordu. 1920 haziranında eli silahlı 30-40’ar kişilik asker kaçağı gruplan dolaşıyor, çeteler köy ve kazalan soyuyor, bölge güvenliğini sarsıyorlardı. Savunma kuvvetleri üze54 rinde doğrudan etkili, savuı ma bölgesi halkını Millî Mücadele’ye karşı ayaklandıran propagandalar devam ediyordu. T.B.M.M.nin olağanüstü tehlike ortamı içinde ihtilâl kanunu olarak çıkardığı «Hiyanet-i Vataniye Kanunu», savaşın gereklerine çare olmadığı gibi, kanunu uygulayacak mahkemelerin yokluğu da büyük eksiklikti. Bu kanunun kapsamına giren askerî suçlara harp divanları ve diğer suçlara bidayet mahkemeleri bakıyorlardı. Ulus büyük bir tehlike içindeyken, tedbir almakla görevli olanların ilgisizliği, hainliği, idaresizliği cezasız kalamazdı. Fakat yürürlükteki kanunlar ve mevcut mahkemeler olağanüstü devrin ihtiyacını yerine getirebilecek yetenekte olmayıp, mahkeme usulleri ağır, etkiden uzak ve çoğu kez âdil değildi. Özellikle asker kaçaklan için uygulanan ceza hükümleri, daha önce de belirttiğimiz gibi kaçak olaylarını durdurmaktan çok, arttıracak durumdaydı. Hapis cezası, cephede ölmeye tercih edilip, askerden kaçılıyordu. Bu yüzden son bir ay içinde kaçak sayısı çok artmış, taburların er sayısı 80 - 100’den 3 - 4'e inmişti. Bu suçlara bakmakla görevli bidayet mahkemeleri ve harp divanlarının çalışmaları ve sistemleri bozuktu. Milli Mücadele döneminin koşullarına cevap veremiyorlardı. Çalışmaları, kendilerine verilmiş olan yetkilerle sınırlıydı. İtiraz, bir üst mahkemeye baş vurma, temyiz gibi normal zamanların uygulamasına bağlı olan bu uygulama yöntemi insanları uyuşturup, davaların hızını azaltıyor, cezanın ibret yönünü yokediyordu. Türk İhtilali nin yaşaması, ancak ihtilâlci bir çalışmayla olabilirdi. Normal mahkemelerin Millî Mücadele koşullarına uyması ve bu mahkemelerde çalışan hâkimlerin çoğunun ulusal amacı anlaması olanaksızdı. Anlayanlarsa, .bağlı bulundukları yöntemler ve içinde oldukları koşullar yüzünden çalkamıyorlardı. Bu mahkemeler, en kısa süre içinde verdikleri kararlanyle bile beklenen sonucu sağlayamıyorlardı. idamı gereken birinin yöntem dolayısıyle beraet ettiği görülürdü. Harp divanlarının da isminden başka diğer mahkemelerden farkı yoktu. Bu mahkemelerin verdikleri cezalar suçun 55 önemiyle bağdaşmıyordu. Sert cezaların uygulanması için gerekl* olan bir organ yoktu. Suçlu ve tanıklar kilometrelerce uzaktan gelip mahkeme kurulunun toplanmasını beklemek zorundaydı. Mahkemelerin kuruluşu tamamlanmadığı için kunduracı, bakkal veya esnaftan biri buraya üye olabilmekteydi. Bu gibi kimselere idam yetkisi verilmesinde sakınca vardı. Mahkemelerde görev yapan yargıçların hemen hepsi medrest mezunu hatta alaydan yetişme kişilerdi. Hukuk mezunu çok azdı. Büyük bir kısmı memleketin içinde bulunduğu olağanüstü durumu kavrayamayacak derecede halife-padişahçı kimselerdi. Alıştıkları yöntemler, ağır çalışmaktan uzaklaşabilmelerine engeldi. Harp divanı üyeleri bağlı bulundukları bölgelerde askerî ve sivil idarecileıle ilişkideydiler. Mevki ve rütbece de onlardan küçük idiler. Bu nedenle idarecilerle ilgili kararlarında, bağımsız karar verebilecek yargıçlar gerekliydi. Bu görevi ancak, ihtilâl kanunlarını yürütecek, ihtilâlci düşünceye sahip kimselerden kurulu mahkemeler yapabilirdi. Meclis, cepheden kaçanları, kaçaklığı kolaylaştıranları, kaçaklan koruyanları, asker gönderilmesinde ve toplanmasında ilgisizlik gösterenleri, ordudan ve memleketin maddî-manevî kuvvetini kırmak isteyenleri şiddetle cezalandırmak için çare anyordu. Ulusal hareketin cesaret ve şiddet gerektirdiğini benimseyip, kendisinin de üstünde bir güç görmediğinden, yargı yetkisini yeteneksiz kişilerden ve yöntemlerden kurtarmak istiyordu. Halkm ihtiyaçlarını anlayan ve buna çare aramak durumunda olup, kuvvetler birliğini kendinde toplayan T.B.M.M. bu duruma ilgisiz kalamazdı. «Hiyanet-i Vataniye Kanunu»ndan beklenen sonucun alınabilmesi ve kanunun eksikliklerinin yokedilebilmesi, hızlı çalışan, çabuk karar verip uygulayan mahkemelerin kurulmasına bağlıydı. «Hiyanet-i Vataniye Kanunu»nun kabulünden sonra, uygulanması mevcut mahkemelere bırakılmış ve dört aylık bir deneme yapılmıştı. Bu uygulamanın sonucu normal mahkemelerin ve harp divanlarının bu görevi yapamadıklarını gösterdi. Asker kaçağı, cepheyi bırakıp kaçtığında cephe gerisinde 56 kendisine hayat hakkı tanımayan bir güç bulunduğuna inanmalı idi. Ancak, böyle bir güce duyulan ihtiyaç ve normal mahkemelerin çalışmalarından olumlu sonuç alınamaması, Millî Mücadele’- yi baltalayacak olayların ve karış davranışların yok edilememesi, merkezî otoritenin kurulamaması, İstiklâl Mahkemeleri’nin kuruluşunu hazırlayan etkenler oldu. Burada önemli bir noktayı belirtmek gerekir: İstanbul’un atadığı ve Eızurum’a gelmekte olan Vali Reşit Paşa’nın Millî Mücade*e’ye zararlı olacağı düşünülüyordu. M. Kemal’e, valinin yolda öldürtülmesi teklif edildiği zaman «...ne diyorsunuz? Eşkıya gibi dağda, komiteci gibi sokakta adam mı vuracağız. Bizim devlet anlayışımızda bu yoktur. Bundan sonra bu memlekette vatandaş ancak mahkeme kararıyle cezalandırılır.»1 diyerek, Millî Mücadele’nin başlangıcında meşruluğa ve adalete dayanan hukuk devleti anlayışını belirtmesi, Millî Mücadele liderinin bu yöndeki düşüncesini ve amacını göstermektedir. Normal mahkemelerin çalışmalarıyle soygun, asker kaçağı, saldırı, ayaklanma olayları yokedilip, merkezî otoriteyi kurmak ve güvenliği sağlamak başarılamamıştı. Yunan ilerleyişi karşısında ordunun geri çekildiği, birçok bölgelede ayaklanma çıktığı bir dönemde güvenliği sağlamak için şiddet ve inandırma aynı kuvvetle ve beraberce kullanılması gerekli iki etken olarak görülüyordu. Özellikle kaçak olaylarına karşı, «Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri» daha başlangıçta, kaçanların mallarına el kpyma, evlerini yakmak gibi yöntemler uygulamıştı.2 Şüphesiz bu uygulamalar birçok kimseyi, hatta b.M.M. Hükümetini bile olumlu sonuç vereceğine inandırmıştı. Bursa’mn Yunanlılar tarafmdan işgali ve yapılan zulüm T.B.M.M.ni çok etkiledi. 10.7.1920’de Hamid Bey ve arkadaşlarının teklifi ile Meclis kürsüsü siyah örtü ile Örtüldü. Bu 1 C. Dursunoğlu, Erzurum Kongresi Sırasında Atatürk'ün Düşünceleri> Belleten, c. 32, No: 108, s. 637. 2 Refik ince (Şevket)in Hatıraları, T.I.T.E. Arş. 154/ 27618. 57 davranış büyük heyecan yarattı. Düşman ordularına karşı, ordu toplanamaması, ayaklanmalar ve asker kaçaklan bu heyecanın artmasının en büyük etkeni idi. Mebuslar, işgali bütün halka duyurup. ulusal heyecanı yaratmak ve halkı Millî Mücadeleye ortak etmek görüşündeydiler.1 Bursa’run işgalinden sonra, savunmaya daha çok önem verilmesi, memleketin bütün gücünün bu olağanüstü tehlike karşıcında seferber edilmesi öngörülüyordu. Erzurum Mebusu Süleyman Necat Bey, bu tehlike karşısında mebuslann büyük kısmının memlekete dağılıp, halkı uyarmasını istedi. Bu konuda Refik, Mustafa Kemal (Ertuğrul Mebusu), Refik Şevket Beyler’in verdiği önerge çok önemlidir. Vatanın kurtulması ve istiklâlin kazanılması için Alman ve Bulgarlar’ın yaptığı gibi bölükler kurulması, mebusların bazılarının gönüllü kuvvet toplayıp orduyu desteklemesi, emir erlerinin toplanıp k'talar kurulmasını istediler. Canik Mebusu Hamdi Bey ve arkadaşları ise, seferberlik ilânı ve rütbe farkı gözetmeksizin, subaylardan kurulu alaylarla düşmana karşı konmasını teklif ettiler. Düzenli ordunun kurulmasında duyulacak en büyük ihtiyaç olan subaylan, toptan ateş altına sürmek kad?r ileri giden bu istekler, Meclis’in ihtilâlci heyecanının ve ulusun ne derece büyük tehlike içinde olduğunu göstermektedir. Bazı mebuslar yenilginin sebebi gördükleri kişilerin cezalandırılmasını istiyorlardı. Meclis, cephedeki bu çekilişin bütün sebeplerini aramakta ve halkı da bu konuda sorumlu görmekteydi.* Genelkurmay Başkam îsmet Bey, normal zaman olmadığı için hiç kimsenin sorumlu tutulamayacağını belirtti. Gizli ve açık yapılan oturumlar sonucunda, hükümet Mcclis’i yatıştırdı ve güvenoyu aldı. Temmuz ve ağustos ayları bu tartışmalarla geçti. Meclis bu tehlikeye karşı çare bulunamamasından büyiik endişe duyuyordu. 18.8.1920’de Dr. Tevfik Rüştü ve Mustafa 1 T.B.M.M.Z.C., c. 2, s. 217, 222 - 223. 2 T.B.M.M.Z.C., c. 2, s. 229 - 230, 260- 263. 58 Necati Beyler «Telkin ve Tedhiş Kanunu» adiyle bir kanun teklifinde bulundular. Üye sayısı yediyi geçmeyen ve T.B.M.M. üyeleri arasından seçilecek bir kurulun, asker-sivil memurları yargılama ve idam yetkisine sahip olmasını istediler. Bazı mebuslar kanun teklifinin aleyhinde bulunup, bu konuda konuşmayı zevzeklik olarak nitelediler. Şartlar olağanüstü mahkemeler kurulmasını gerektiriyor, fakat sistemli bir kuruluş bulunamıyordu. Yine aynı gün Reşit Bey ve arkadaşlarının verdiği, asker kaçaklarının cezalandırılmasına ait kanun teklifi, sert tedbirlerin uygulanması konusunda verilen tekliflerin en önemlisiydi.1 Kaçaklar konusunda sert ve yıldırıcı tedbirler alınmasını öngören bu tasan reddedilmiş olmakla beraber, İstiklâl Mahkemeleri’nin kuruluşuna başlangıç olmuştu. Tasarının 3,4,5 ve 6. maddelerin1 Ceride, c. 3, s. 273-274, Kanun teklifinin maddeleri: 1. Şehir ve kasaba ahalisinden olan efrad>ı askeriyenin muhtaç bulunan aileleri mahallî belediyeleriyle Müdafaa-i Hukuk heyetleri tarafından infak ve iaşe olunur. Köylü efradmise tarlaları kendi mensup bulunduğu kariye ahalisinin muaveııet-i müşterekesiyle zer’ve hasat edilir. 2. Arazisi olmayıp da medar-i maişetini te’min edemeyenlerin infak ve iaşeleri köylü tarafından te’min edilir. Mümkün olmadığı takdirde muktazi zehair a’şar ambarlarından verilir. 3. Seferberlik emrine icabet etmeyenlerin emvali müsadere, hanesi ihrak, ailesi tehcir'edilir ve temerrüd edenler derdestlerinde idam olunur. 4. Kıtasından müsellâh ve gayri müsellâh olarak firar edenler hakkında üçüncü madde ahkâmı tatbik olunur. 5. Her kariye hey’et-i ihtiyariyesi kendi köylerindeki firarileri derdeste ve Hükümete teslime me’murdur, bunda kasıt ve müsamahası tahakkuk edenler üçüncü madde ahkâmı mucibince tecziye olunur. 6. Firarileri saklayanlar ve firarlarını teşvik ve teshil edenlerin emvali müsadere, hanesi ihrak, ailesi tehcir edilir. 7. tşbu kanun tarih-i neşrinden muteberdir. 8. İşbu kanunun icra-yi ahkâmına Müdafaa-i Millîye, Maliye ve Dahiliye vekâletleri me’murdur. 15 Temmuz 1920 59 deki esasların ileride istiklâl Mahkemelerince uygulanacağı görülecektir. Hacı Şükrü Bey ve arkadaşları da, cepheye yakın bölgelerde çabuk tedbirler alınmasını, bunun için de T.B.M.M. tarafından izinli ve özel yetkiye sahip kimselerin acele olarak kuruculukla görevlendirilmelerini istiyorlardı. Meclis olağanüstü tehlike karşısında, aylardan beri çare arıyordu. Yapılan bütün tekliflerde çabuk ve sert tedbirler gerekli görülüyordu. Karşı grupların etkisi yüzünden bu tedbirlere başvurulamıyordu. Yapılan tekliflerde ise sert hususlar belirtilmiş, sistemli bir kuruluş düşünülmemişti. Sertliğin halkı ayaklandıracağı korkusu, şiddet usullerine baş vurulmasına engel oluyordu. Kurulacak mahkemelerden amaç ceza vermek, korku yaratmak değil, kaçak olaylarım önlemek, güvenliği sağlamak olmalıydı. Bu sebeple her kaçak olayını ölümle cezalandırmak yerine sebeplerini araştırmak, kaçağa az bir ceza vererek, ona vatanı için çarpışmak üzere yeni bir şans tanımak ve benliğini terbiye etmesine yardımcı olup, bu yolla kazanılan her askeri cepheye gönderip, Millî Mücadele’yi güçlendirme olanağı yaratılmalıydı. Bu görevi, Millî Mücadele’nin önemini anlamış, toplumun koşullarım bilen, kararlarında bağımsız ve sorumsuz üyelerden kurulu ihtilâl mahkemeleri yapabilirdi. ÎSTİKLÂL MAHKEMELERİ’NİN KURULUŞUYLE İLGİLİ «FİRARİLER HAKKINDA KANUN»UN ÇIKARILIŞI Dr. Tevfik Rüştü Bey, çetelerin yarattığı tehlike ve kaçaklar konusunda çare olmak üzere M. Kemal’e, «ihtilâl Mahkemeleri» kurulmasını teklif etti. M. Kemal, Meclis’te bu yolda deneme yapması için onu serbest bıraktı.1 Nitekim ilk kanun teklifi îhti1 Dr. Rüştü Aras’ın anlattığı, «Her Gün» gazetesi, 19.4.1970 (Dr. R. Aras «trende konuştuk» dediği bu görüşmenin tarihini belirtmemiş. M. Kemal’in Konya’ya gittiği ağustos 1920 başı olabilir). 60 lâl Mahkemeleri adiyle yapıldı. Refik Şevki Bey’in de Tevfik Rüştü Bey’e katılmasıyle, kurulacak mahkemelerin adı «İstiklâl Mahkemeleri» olarak saptandı. 2 Eylül 1920’de Millî Savunma Bakanlığınca hazırlanan «Firar Ceraimini İrtikâp Edenler Hakkında Kanun Tasarısı» Meclis tarafından öncelikle Millî Savunma Encümenine gönderildi. Bundan önceki tekliflerde de olduğu gibi bundan da sonuç alınamadı. Bu yüzden hükümet olağanüstü tehlike karşısında kendisi tedbir almak zorunda kaldı. Millî Savunma Bakanlığının hazırladığı tasarı 8 eylülde Encümen’den geldikten sonra, M. Kemal’iu önergesiyle öncelikle gündeme alındı. Millî Savunma Bakanı Ferik Fevzi (Çakmak) imzasını taşıyan «Şimdiki durum dolayısıyle ve görülen lüzum ve olağanüstü ihtiyaca dayanarak savaş zamanına ait olmak üzere firariler hakkında»ki hükümet önergesinde özetle: «Orduda kaçak olaylarının çokluğu vatanın kurtuluş ve bağımsızlığını tehlikeye düşürecek bir durum almıştır. Bu durumun sert tedbirlerle önüne geçmek zamanı gelmiştir. Genel harbin sonlarında kaçaklar çoğalmıştır. Bunun sebebi askere kaçma cesaretini veren af kanunlarının çokluğu, cezaların azlığıdır.» sebep ve alınması gereken tedbirler belirtilip, birçok bölgedeki kaçak olayları anlatıldıktan sonra, «darp, hapis, pranga cezalarının etkili ve uygulamaya elverişli olmadığı anlaşılmış, idam telâfisi mümkün olmayan bir ceza olduğundan ender durumlarda uygulanması» gerektiği saptandı. Millî Mücadele’nin başlangıcında «Müdafaa-i Hukuk cemiyetleri» tarafından uygulanan, kaçakların hayvan ve mallarına el koymak, evlerini yakmak ve yıkmak gibi cezaların uygulanmasını ilân etmek yoluyle kaçmanın önüne geçebildiklerinin deney ile kanıtlanmış olduğu, bunun kanunla yürütülmesinin yararlı bir tedbir olacağı belirtildi. Bu kanunu yürüten görevlilerin yolsuzluğu, gevşekliği görülünce cezalandırılmalarını, ordunun süratle düzenlenmesi ve desteklenmesi için kanunun öncelikle görüşülmesi ve kabulü öngörüldü. Genelgede hükümetçe verilen sürede gelmeyen kaçakların evlerinin yıkılacağı ve el konacağı, silah, cephane, ve hayvanlarıyle tekrar 61 kaçan ve soygunculuk yapanların veya peşlerinden gelenlere silahla karşı koyanların idam edileceği, seferde kaçaklar hakkında takip ve sevk isleri ile görevli olanların yolsuzluğu ve gevşekliği karsısında «Hıyaneti Harbiye» kanunu ile ce2 alandırılacağı gibi oldukça sert hükümler bulunuyor, kanunun yürütülmesi Millî Savunma, Adliye, içişleri ve Maliye bakanlıklarına veriliyordu.1 Hükümetin vermiş olduğu bu tasarıda yarg» yöntemi ve mcrcii gösterilmediği ve sadece ceza hükümleri saptandığından eksikti. Millî Savunma Encümeni, Fevzi Paşa’ntn katılması ile bir önerge hazırladı. Önergede harp divanlarının ve buralardaki yargıçların bu görevi yapacak durumda olmadıkları, cezanın derhal uygulanması gerektiği ve bu yöntemle çalışan kuruluşlara duyulan lüzum anlatılarak, hükümetin teklifi kabul edilmekle beraber «evlerin ve malların tahribi yerine yalnız hükümetçe el konması, ailesinin sürgün edilmesi hususu ve mükerreren» sözü kaldırıldı. Üçüncü maddede de, «Hiyanet-i Harbiye Kanunu’na göre cezalandırılırlar» sözü, ceza şeklini saptamadığından, «idam olunurlar» eklendi. Dördüncü, beşinci ve altıncı maddeler kabul edilip, kanuna ek olarak kaçak ve bakayalara verilen cezalar gerek şiddet ve gerekse cezalandırılacak kişiler yönünden önemi olması sebebiyle Meclis’in kudret ve otoritesini halk gözünde gerçekleştirmek için geniş yetkilere sahip ve Meclis’ten seçilen üç üyeli olağanüstü mahkemeler kurulması uygun görüldü. Encümen tarafından eklenen beşinci maddede bu mahkemelere «İstiklâl Mahkemeleri» adı verildi. Altıncı madde ile bu mahkemelerin kararlarının kesin olup, her makamın bu kararları yürütmekle görevli olduğu ve yedinci madde ile de bu kanunun yürütülmesi Millî Savunma, Adliye, Maliye, İçişleri Bakanlıklarına ve İstiklâl Mahkemeleri’ne verildi. Kanun teklifi ile Meclis’te iki fikir doğdu. Birincisi «kanunun bir zaruret olduğu ve cephe gerisinin tutulabileceği», İkincisi 1 Ceride, c. 4. s. 21. 62 «memleketi ve halkı büyük korkuya düşürüp, Millî Mücadele’yi arkadan vuracak kuvvetleri çoğaltacağı ve halkı paniğe götüreceği» idi. Bu görüşleri destekleyen gruplar da vardı. Meclis,hükümetin getirdiği bu kanunun genel prensip yönünden lehindeydi. Kanuna karşı çıkan grup ve özellikle bu grubun öncülüğünü yapan Hamdullah Suphi Bey, işbaşına kuvvetli kimselerin getirilmesi, Kuvâyi Millîye’nin (Ethem kastediliyor) desteklenmesini istiyor, asker kaçaklarının ailesinin cezalandırılmasını, evinin ve malmm yakılıp gasp edilmesini insanlık dışı buluyordu. Onun bu konuşmaları Meclis’i, özellikle çekimserleri olumsuz olarak etkiliyordu. Gerçi belirttiği hususlarda haklı olduğu yönler vardı. Ancak unutulmamalıdır ki, ulus topyekûn olağanüstü tehlike içindedir. Yapılan savaş ulusun yokluğu veya varlığı savaşıdır. Bu durumda kamu haklarından ve bireyin özgürlüğünden söz etmek düşünülemez. Kanunun lehinde olan Mustafa Necati Bey, kaçaklar için daha önce uygulanan askerî ceza kanununun esaslarının hafif cezalar vererek, askeri kaçmaya kışkırttığını, bu yünden son aylarda kaçak olaylarının çoğaldığım, taburlarda asker kalmadığını belirtti. Silahlı olarak kaçan ve soygun yapanların idamını, silahsız kaçanların malına el konmasını, kaçak olaylarında hatası ve yolsuzluğu görülenlerin idamını, istedi. Asker kaçağının köyündeki yakınlarından yardım görmemeleri için de kaçağın sebep olduğu zararın yakınlarına ödeıilmesi zorunluğunu belirtti. Ali Şükrü Bey Meclis’in normal bir meclis olmayıp, olağanüstü durumların meclisi, yani ihtilâl meclisi olduğunu belirtip, kanuna karşı çekingenliği yenmeğe çalıştı. Bu görüşlere, sahte rapor alanların ve verenlerin de cezalandırılması isteği katıldı. Birinci Dünya Savaşı içinde siman başarıların bu sert yöntemlerle kazanıldığı, hoşgörünün kaçağı çoğalttığı ve eski yöntemlerin ise (on kişide bir kişinin idamı gibi) aksi etki yarattığı v© cepheyi bırakıp kaçanlara yumuşak davranılamayacağı, orduda 63 savaş bıkkınlığı olmakla beraber, sert kanunlarla kaçağa engel olunabileceği belirtildi.1 Meclis’in bir kısmı, kurulması istenilen İstiklâl Mahkemeleri’nin ihtilâlci karakterinden, sahip olacağı büyük yetkilerin kötüye kullanılmasından korkuyordu. Bu yüzden duruşmaların açık olması, mahkemelerin denetlenmesi ve hatta kanuna ve vicdana aykırı ceza veren mahkemelerin, Meclis kararı ile aynı cezaya çarptırılmaları2 gibi mahkemelerin korkusuz ve bağımsız olarak, ihtilâl koşullarına göre çalışmasını engelleyecek önergeler veriliyordu. Mahkemelerin açık olması teklifi olumluydu. Çalışmalarda kuşkuyu önleyici bir istekti. Zaten bu istek gerçekleşecektir. 9 eylülde kanun tasarısının görüşülmesine yeniden başlandı. Mebusların bir kısmı tebliğ usulünün düzgün olmadığından, kaçak ailesinin cezalandırılmasını is< emiyorlardı. Özellikle elkoyma yönteminin İslâmiyet’e uygun olmadığım ileri süren hocaların itirazları yüzünden, bu konuda taviz verildi. Birinci maddedeki, hukuka aykırı görülen hükümlerin değiştirilmesi için on bir önerge verilip, encümene gönderildi. 11 eylülde encümenden gelen tasarı üzerinde yapılan konuşmalarda, Tunalı Hilmi Bey mahkemelere İstiklâl Mahkemesi yerine «Millet Mahkemesi», Tahsin Bey «Jüri» denilmesini istedilerse de, reddedildi. Bidayet Mahkemelerinin ve harp divanlarının yöntemlerinin bozuk oluşunun ve olağanüstü yetkilere sahip mahkemeler gerektiğini belirten öneriler kabul edildi. Mahkemelerin sahip olacağı idam yetkisi Meclis’i korkuttuğundan Ömer Lütfi ve Refik Şevket Beyler cephedeki komutanların bu yetkiye zaten sahip olduğunu belirttiler. Meclis’ten seçilmiş üyelerden kurulu bu mahkemelere, cezayı saptamak ve uygulamak için yetki verilmezse, mahkeme üyelerinin normal yargıçlar gibi bir çerçeve içinde kalacaklarından, istenilen faydanın sağlanamayacağı görüşü etkili oldu. Bağımsızlık ve 1 Ceride, c. 4, s. 23-29. 2 Refik Şevket'in Hatıraları, T.İ.T.E. Arş. 154/27618, s. 7. 64 yetki üzerinde ısrarla duruldu. Tasarıda beş olan üye sayısı üçe indirildi. Üyelerin içlerinden birinin başkan olması uygun görüldü. 9’uncu maddedeki «kanunun icrasına Millî Savunma, Maliye, İçişleri, Adliye Bakanlıkları ve Genelkurmay Başkanı me’- murdur» hükmü Meclis’in genel isteğiyle değiştirilip, «Büyük Millet Meclisi me’murdur» sözü eklendi. Görüşmelerin uzaması ve Hamdullah Suphi Bey’in olumsuz etkisi üzerine, Refik Şevket Bey içinde bulunulan tehlikenin önemini belirtti ve acil olarak çare bulunmasını istedi. Bu hususu belirten önergesi encümen tarafından okundu ve kanunun tümü yarım saat içinde kabul edildi. Kanunun «Firariler Hakkında Kanun» adiyle T.B.M.M.nin 21 nolu kanunu olarak yürürlüğe girdi. FİRARİLER HAKKINDA KANUN1 Kanun No: 21, 11 Eylül 1920 Madde 1 — Muvazzaf ve gönlü ile hizmet-i askeriyeye dahil olup da firar edenler veya her ne suretle olursa olsun firara sebebiyet verenler ve firarı derdest ve şevkinde tekâsül gösterenler ve firarileri ihfa ve ilbas edenler hakkında mülkî ve askerî kavaninde mevcut ahkâm ve ind-el-icap diğer gûna mukarrerat-ı cezaiyeyi müstakillen hüküm ve tenfiz etmek üzere Büyük Millet Meclisi azalarmdan mürekkep (İstiklâl Mahkemeleri) teşkil olunmuştur. Madde 2 — Bu mahkemeler a’zasmın adedi (üç) olup Büyük Millet Meclisi’nin ekseri yet-i ârasile intihap ve içlerinden birisi kendileri tarafından Reis addolunur. Madde 3 — İşbu mahkemelerin adedini ve mıntıkalarını Hey'et-i Vekile’nin teklifi üzerine Büyük Millet Meclisi t a ’yin eder. Madd 4 — İstiklâl Mahkemeleri’nin kararları katî olup in1 Düstur, c. 1, s. 61. 65 fazma bilûmum kuva-yi müsellâha ve gayr-i müsellâha-i devlet me’murdur. Madde 5 — İstiklâl Mahkemeleri’nin evamir ve mukarrefatını infaz etmeyenler veya infazda taallül gösterenler işbu mahkemeler tarafından taht-ı mahkemeye alınır. Madde 6 — Her İstiklâl Mahkemesi ketebe ve müstahdeminin maaşatı şehrî yüz lirayı geçmeyecektir. Madde 7 — Her İstiklâl Mahkemesi vazifeye mübadereti anında firari ve bakaya efradının bir müddet-i muayyene zarfında icabetini te’minen her türlü vesait-i tebliğiyeye müracaat eder. Madde 8 — İşbu kanun tarih-i neşrinden muteberdir. Madde 9 — İşbu kanunun icrasına Büyük Millet Meclisi me'murdur. KANUNUN ÖNEMİ Millî Mücadele’nin kazanılmasında büyük etkileri olan İstiklâl Mahkemeleri, zamanına göre ulusal inançtan veya ihtiyaçtan doğan devrim ve ihtilâl mahkemeleridir.1 Bu mahkemelerin kurulması ile Millî Mücadele’yi tehlikeye düşürenler burada yargılanacaklardır. Mahkeme üyelerinin Meclis içinden seçilmesi, bölgelerin Meclis tarafından saptanması ve kanlımı yürütme yetkisi doğrudan doğruya Meclis’e ait oldu. Meclis İstiklâl Mahkemeleri vasıtasıyle olağanüstü yargıya da sahip çıktı. Kuvvetler birliği esasını ortaya koymasıyle, bu konuda meclis otoritesine örnek olan tek meclistir. İstiklâl Mahkemeleri’ne örnek olan Fransız İhtilâl Mahkemeleri üyelerinin meCıis dışından seçilmesinin doğurduğu sakıncalar göz önüne alındı. Aynı yanlışl'ğa düşülmemesi için mahkeme üyeleri mebuslardan seçilip Meclis kontrolü sağlandı.2 Askerî ve 1 Refik Şevketlin Hatıraları, T.İ.T.E. Arş., 154/27618, s.l. 2 Tevfik Rüştü Ards'ın Anlattıkları, «Vatan», 12. 4. 1970. 66 sivil memurlar mahkemelerin emirlerini yürütmekle zorunlu kalınıp, mahkemeler İdarî yönden de otorite oluyorlardı. Yeni bir mahkeme kurulması düşünülürken en büyük sorun, bağımsız ve süratli çalışıp, ihtilâlin gereklerini uygulayacak özellikte olması idi. Normal mahkemelerin ve harp divanlarının bu bu görevi yapamayacaklarını daha önce belirtmiştik. Kanunu tekıif edenlerin fikri, ihtilâl metoduna dayanıyor ve Fransız İhtilâli içinde (mart 1793) İnsan ve Vatandaş Hakları Beyannamesi esaslarına aykırı, olağanüstü yetkilere sahip olarak kurulan «İhtilâl Mahkemesi»ni örnek alıyordu. 29 ekim 1793’te resmen bu adı alan Fransız İhtilâl Mahkemeleri, Danton’ur mart 1793’te yaptığı teklifin Conveııtion tarafından kabul edilmesi sonucu kurulmuşlardı. Bu mahkemeler inkılâp düşmanı her teşebbüsü, hürriyet, eşitlik, birlik, Cumhuriyetin bölünmezliği ilkesine, devletin iç ve dış güvenliği aleyhindeki her su’i-kastı ve krallığı tekrar kurmak hedefini güden, millet hâkimiyetine karşı koyan bütün komploları yargılamak ve cezalandırmak yetkisi ilt kurulmuşlardı. Mahkemelerde bir jüri, bir savcı ve iki yargıç vardı. Convention bu üyeleri kendi tayin ediyordu. Mahkemelerin kararları kesin olup, bir üst mahkemeye başvurmak ve temyiz hakkı yoktu.1 Gerek kuruluş amacı ve şekli, gerekse yetkileri ve çalışma metodu bakımından İstiklâl Mahkemelerine örnek olduğu, bu açık benzerlikle kolayca görülmektedir. Her iki mahkeme de, vatanın ve özellikle devrimin olağanüstü bir tehlike karşısında olduğu ve kurulan yeni rejimin savunulmasını yapmak gerektiğinde, birbirine çok benzeyen suçlara bakmak üzeıe, olağanüstü yetkilere sahip olarak kurulmuşlardı. Meclis vergi almak, asker toplamak için otoritesini kurmak zorundayd1. Bu yüzden yasama ve yürütme yetkileri yanısıra yargı yetkisini de kontrolunda bulundurmak istiyordu. Mahkeme 1 Prof. A. Aulard, (tercüme: Nâzım Poroy), Fransız İnkılâbının Siyasî Tarihi (1798-1804), c. II, s. 506-507; Albert Soboul, 1789 Fransız İnkılâbı Tarihi, s. 326. 67 üyelerinin mebuslardan seçilmesindeki amaç, yasama ve yürütme yetkisine sahip bu kişilerin, yargı görevini de hiç kimseden emir almadan bağımsız olarak, Meclis adına uygulamalau idi. İstiklâl Mahkemeleri başlangıçta sadece kaçak suçlarına bakmak üzere kurulmuşlardı. Yetkileri kısa bir süre sonra vatana ihanet, casusluk, yolsuzluk, ayaklanma, eşkıyalık, saldırı, bozgunculuk* gibi konuları da bakacak şekilde genişletildi. Milletvekillerinin sadece kaçak davalarına bakıp, diğer suçlara seyirci kalması düşünülemezdi. Sonuç olarak, İstiklâl Mahkemeleri üyeleri T.B.M.M. içinden seçilmekle Millî Mücadele için halkın arzusuna uygun bir güç ve ulus adına yargılama yetkisine sahip birer kuruluş oldular. Kararları B.M.M. adına uygulandığı için her şeyin üstünde kabul edilecekti. Yasama ile birlikte bütün yetkilerin T.B.M.M.nde toplanması Millî Mücadele'nin kazanılmasında çok etkili oldu. Bu düşünce ile yargı yetkisini de Meclis'e ait saymak uygun görüldü. B.M.M. sadece yasama yetkisini kullanan basit bir parlamento değil, bütün yetkileri kendinde toplayan ihtilâl meclisiydi. Hatta bu devre, sahip olduğu yetkiler dolayısıyle meclis diktatörlüğü devri diyenler bile vardı. İSTİKLÂL MAHKEMELERİ BÖLGELERİNİN ve ÜYELERİNİN SEÇİMİ Kanun kabul edilmiş, fakat sorun çözülmüş değildi. Karşıt propagandalar devam ediyordu. Karşıtların başında yine Hamdullah Suphi Bey bulunuyordu. Mahkemelere çok yetki verildiği, ordu işleıine karışacağı, idare memurlarının asker kaçağı olduğu gerekçesiyle yargılanacağı ve genellikle mahkemelerin idama kadar varan kesin ve sert kararlarıyle şiddetli çalışacağı korkusu hâkimdi. Bu yöndeki propagandaların etkisi yüzünden MecUs'in çekingenliği gitmemişti. Ordu kumandanlarının bu kanunla, kendi inzibat ve yetkilerine karışılacağmdan, hoşlanmadıklarını, 68 gerekirse karşı çıkacakları yolundaki söylentileri de olumsuz etki yapıyordu. 16 Eylül 1920'de Selâhattin Bey ile arkadaşlarının İstiklâl Mahkemeleri üyelerinin seçilmesi için verdikleri önerge mahkemelerin nerelerde açılacağının, kuruluşunun ne şekilde olacağının ve kaç mahkemeye ihtiyaç olduğunun belirtilmesi için Bakanlar Kurulu'na gönderildi. 18 Eylülde M. Kemal, Genelkurmay Başkanı İsmet Bey'in imzasını taşıyan ve istiklâl Mahkemelerinin kurulması gerekli bölgeleri gösteren bildiriyi B.M.M. Başkanlığina verdi.1 1) Kastamonu mıntıkası: Kastamonu vilâyeti, Bolu livası; 2) Eskişehir mıntıkası: Eskişehir, Bilecik, Kütahya livaları; 3) Konya mıntıkası: Konya vilâyeti, Afyonkarahisar sancağı; 4) İsparta mıntıkası: İsparta, Antalya, Denizli, Muğla livaları ile Aydın; 5) Ankara mıntıkası: Ankara vilâyeti, Yozgat, Çorum livaları; 6) Kayseri mıntıkası: Kayseri, Kırşehir, Niğde, Silifke livaları; 7) Sivas mıntıkası: Sivas vilâyeti, Canik, Amasya, Tokat livaları; Maraş mıntıkası: Maraş, Kozan sancakları; 9) Ma'murat'ül Aziz mıntıkası: Ma'murat'ül Aziz vilâyeti; 10) Diyarbekir mıntıkası: Dıyarbekir vilâyeti; 11) Bitlis mıntıkası: Bitlis vilâyeti; 12) Refahiye mıntıkası: Giresun, Gümüşhane, Karahisar-ı Şarkî, Erzincan livaları; 13) Erzurum mıntıkası: Giresun kazalarından maada Trabzon vilâyeti, Erzurum livası ve Beyazıt sancağı; 14) Van mıntıkası: Van vilâyeti (Hâkkari sancağı dahil). Çok geniş bir bölgede, çok sayıda mahkeme kurulmasını öngören bu teklifin görüşülmesi, Bakanlar Kurulu Meclis'te bulunmadığı için ertelendi. İsmet Bey'iıı Meclis'e gelmesi ile görüşmeler başladı. Bu teklifteki bölgeler, ordunun desteklenmesi amacıyle seçilmişlerdi. Hükümet bölgeleri, kolordu kuruluşlarının yurt içindeki dağılışlarını göz önüne alarak saptamıştı. Mustafa Necati Bey, mahkemelerin askerden kaçmayı, yolsuzluğu önlemesi için ve ordunun güçlenmesi amacı ile yurdun her yerinde kurulmasını teklif etti. Genelkurmay Başkanı ismet Bey teklifte beiirı Ceride, c. 4, s. 141, 172. 69 tilen 14 İstiklâl Mahkemesinden yedisinin (1. Kastamonu, 2. Eskişehir, 3. Konya, 4. İsparta, 5. Ankara, 6. Kayseri, 7. Sivas) acele olarak ve diğer yedisinin gerektiğinde kurulmasını istiyordu. Mahkeme sayısının çokluğu dolayısıyle Meclis'tc mebus sayısının azalacağından Konya, Eskişehir, İsparta, Bolu olmak üzere dört, hatta üç mahkeme kurulmasını isteyenler dt vardı. Sonuçta, memleketin her yerinde emniyeti kurmak, asker kaçağını önlemek için İsmet Bey'in önerdiği yedi bölgede İstiklâl Mahkemesi kurulması kararlaştı. Bu sayı sonradan sekize çıktı.1 20 eylül tarihli oturumda Refik Şevket Bey Müslüman olanlardan bedel alınmamasını, zengin, fakir herkesin askerlikle yükümlü olmasını, yoksa İstiklâl Mahkemeleri'nin lüzumu kalmayacağını belirtti. Maliye Bakanı Ferit Bey ile bu yüzden tartışıldığı için üye seçimi geri kaldı. İkinci Başkan yardımcısı Vehbi Efendinin teklifi ile, önce yirmi bir üyenin, sonra bunların üçer üçer ayrılıp, bölgeleri için seçilmesine karar verildi. Yapılan ilk oylamada sadece altı mebus 2/3 çoğunluğu alabildi. Kazananlardan bazıları, tecrübeleri olmadıkları için aflarını istediler. İkinci turun neticeleri 22 eylülde belli oldu. 148 oydan 38'i çekimser kaldı, 2/3 çoğunluğu hiç kimse alamadı. Üçüncü turda da kimse çoğunluğu alamadı. Oya katılma 144, çekimser sayısı 67 idi. Bu turda 2/3 çoğunluk yerine, en çok oy alanların seçilmesi tüzük gereği olduğundan, Rasih (65 oy), Kılıç Ali (58 oy), Osman Nuri (57 oy), Necati (56 oy), Emin (55 oy), Tevfik Rüştü (45 oy), İhsan (45 oy), Hüseyin (41 oy), Suat (41 oy), Hamdi (41 oy), Atıf (37 oy), Fikret (37 oy), Zekâi (35 oy), Besim (34 oy), Hacı Tahir (31 oy) Beyler seçildiler. Üylerin bir kısmı aldıkları oyların çekimser sayısının yansından bile az olduğu, bu yüzden böyle bir görevin sorumluluğunu bu kadar az oyla kabul edemeyecek1 Ceride, c. 4. s. 176-179, İstiklâl Mahkemeleri bölgeleri için bkz., Harita No: 2. Harita T.B.M.M. Arşivi, T-14-No: 5, zarf 47’deki belge göz önüne alınarak çizilmiştir. Haritada Bursa ve İzmit, Eskişehir İstiklâl Mahkemesi bölgesinde bulunmkla beraber, mahkemenin bu yerlere gitmiş olması şüphelidir. İzmit İngilizlerin elinde, Bursa da Yunan işgali altındadır. 70 lerini bildirip istifa etmek istediler. Bu durumda karşı çıkanların sözcüsü olan Hamdullah Suphi Bey, 67 çekimserin büyük bir etken olduğunu ve Meclis'in bu kanından hoşlanmadığım söyledi, Meclis'in ikiye bölünmesine, kanun çıkmış, üyeler ve bölgeler seçilmişken İstiklâl Mahkcmeleri'nin kurulmasına şimdilik engel oldu. Yukarıda belirttiğimiz engeller sebebiyle, zaten çekimser olan Meclis, kanunun aleyhine dönmeye başladı. Hamdullah Suphi Bey'in başlattığı tartışmalar, mebusların birbirine hakaret ve Başkan Vehbi Bey'i taraf tutmakla suçlamaya kadar varan aşırı bir durum aldı. Mustafa Necati Bey'in, aleyhtarları Meclis'e İstanbul ilinin girdiği şeklinde suçlaması ve Refik Şevket Bey'in Hamdullah Suphi'yi sert bir dille itham eden ihtilâlci konuşmalarıyle Meclis yatıştı. İstifa edenlerin kabul edilmeyip, seçilenlere güvenoyu verilmesini isteyen önerge ile görüşmeler yeniden başladı. Bakanlar Kurulu'nun isteği üzerine görüşmeler 25 eylüle ertelendi.1 Bu arada Meclis İkinci Başkam Haşan Fehmi Bey Refik Şevket Bey e İstiklâl Mahkemeleri'nin ordu komutanları üzerinde, komutanlar mahkemelerin kuruluşundaki amacı anlamadıkları için korku yarattığım, bu yüzden kanuna, düşüncelerdeki karışıklığı giderecek bir ek konmasını teklif etti. Refik Şevket Bey hatıralarında, bu eki Haşan Fehmi Bey'in kendisine teklif ettiğini ve onun hazırladığı eke üç arkadaşının daha imzasını koydurarak başkanlığa verdiklerini yazıyor. Teklif Meclis,te Rasih Efendi tarafından yapıldı. Tartışmaların uzaması ve mahkeme üyelerinin seçilmesinin gecikmesi üzerine 26 eylüldeki oturuma M. Kemal de katıldı. Onun katılışı ile Rasih Efendi'ııin teklif ettiği «İstiklâl Mahkemeleri ICanunu'nun birinci maddesine ek olmak üzere» önerge kabul edildi. M. Kemal'in gelişiyle tartışmaların kesilip, üye seçiminin hemen sonuçlanması karşıtların etkilendiğini gösteriyordu. M. Kemal bu davranışı ile mahkeme1 Ceride, c. 4, s. 191-192, 210-211, 229, 240-249, 265. 71 lerin en kısa zamanda çalışmaya başlaması gerektiğini belirtiyordu. Sonuçta kanun şu şekli aldı:1 «Komutanların meratib-i askeriye arasında itaat ve inzibat te'minine ma,tuf hukuk ve selâhiyetleri mahfuz kalmak üzere istihlâs ve istiklâl-i vatan ve hilâfet için mücadele eden Büyük Millet Meclisinin âmal ve makasidine münafi olarak düşman maksat ve menfaatini terviç yollu teşvikat ve tahrikât ve ifsadatta bulunanlar ve memleketin kuva-yi maddîye ve manevîyesini her ne suretle olursa olsun kesr-ı tenkise sây edenler ve d^m an hesabına askerî ve siyasî casusluk edenlerle 29 nisan, 1336 (1920) tarihli Hiyanet-i Vataniye Kanununun muhtevi olduğu mevaddan dolayı maznun-u aleyh bulunanların icra-i muhakeme ve tenfiz-i hüküm selâhiyeti İstiklâl Mahkemeleri teşekkül eden mıntıkalarda mahakim-i mezkûreye verilmiştir. Elyevm bidayet mahakiminde derdest-i rü'yet bulunan mevat İstiklâl Mahakimine devredilmeyip bidayet mahkemeleri tarafından intaç edilecektir», Bu kanunla, İstiklâl Mahkemeleri'nin yalnız asker kaçaklarına ait olan yetkisi, vatan hainliği, memleketin maddî-manevî kuvvetlerini kurmaya çalışmak, casusluk suçlarını da kapsamına alarak çok genişledi. Böylece bu mahkemelerin bakamayacağı dava konusu kalmadı. Ayrıca komutanların endişesi giderildi. Meclis'teki çekingenlik de yok oldu. Üye seçimleri sonucunda İstiklâl Mahkemeleri bölgelerine göre şu şekilde dağıldılar:2 1 Ceride, c. 4, s. 329-330; Düstur, c. I, s. 78, Karun No: 28. 2 İ.M. Aza intihabı defteri, T.B.M.M. Arş., IV, 14-b; T.B.M.M. Albümü, Devre I, s. 232-234, Ankara, 1945, 72 Ankara İstiklâl Mahkemesi Görevi Kılıç Ali Bey Ayıntap 58 Aza İhsan Beyi Cebelibereket 45 Reis Hüseyin Bey Elaziz 41 Aza Cevdet Bey Kütahya 61 Aza Eskişehir İstiklâl Mahkemesi: Rasih Efendi Antalya 65 Aza Muhittin Baha Bey Bursa 73 Aza Haydar Bey Kütahya 54 Aza Yusuf Bey Denizli 41 Reis Konya İstiklâl Mahkemesi: Tevfik Efendi Kengiri 73 Aza Osman Nuri Bey Bursa 57 Reis Hacı Tabir Efendi İsparta 31 Aza İsparta İstiklâl Mahkemesi: Hamit Bey Biga 76 Reis Hamdi Bey Biga 41 Aza Hüsrev Sami Bey Eskişehir 73 Aza Tahsin Bey Maraş 49 Aza Sivas İstiklâl Mahkemesi: Mustafa Necati Bey Saruhan 89 Aza Emin Bey Canik 55 Reis Necat Bey Bursa 56 Aza Mustafa Zeki Dersim 44 Aza Kastamonu İstiklâl Mahkemesi: Refik Şevket Bey Saruhan 89 Aza Dr. Fikret Bey Kozan 37 Aza Yusuf Ziya Bey Bitlis 51 Aza Neeib Bey Mardin 30 Reis Pozantı İstiklâl Mahkemesi: Atıf Bey Bayezit 37 Aza Abdülkadir Kemali Bey Kastamonu 60 Reis Şevki Bey İçel 48 Aza Sırrı Bey Ergani 31 Aza Diyarbekir İstiklal Mahkemesi: Sıtkı Bey Malatya 39 Şeyh Servet Efendi Bursa — Sıddık Bey Çorum 58 Seçilip de gitmeyenler: Nafb Bey Csnik Vehb' Bey 73 Refik Şevket Bey, Konya İstiklâl Mahkemesine seçilmişken Tevi)k Rüştü ve Dr. Fikret Beyler'in ricası ile Kastamonu İstiklâl Mahkemesine geçti. Üye seçimi sonuçlandıktan sonra üyeler, 27 eylülde toplanıp kendilerine bir çalışma programı yaptılar. Refik Şevket Bey'in hazırlamış olduğu beyanname okunup kabul edildi. Bu beyannamede halka «Vatanın tehlikede olduğu» hatırlat’lıp göreve çağrılıyordu. Asker kaçaklarının teslim oldukları takdirde affedilecekleri, bu mahkemlelerin üzerinde başka yetki bulunmadığı, en küçük memurundan en büyüğüne kadar herkesi yargılayıp, hiç bir kanun maddesine bağlı kalmadan ceza verme yetkisine sahip olduklarını bidiriyorlardı. Beyanname basılıp, mahkeme hey'etleri yola çıkmadan bölgelerine gönderildi. Bu beyanname dört sayfa olup, isim yeri boş bırakıldığı için her İstiklâl Mahkemesi kendi adını yazarak yayınladı. Beyannamenin birinci sayfasında Müslümanlığın ve vatanın tehlikede olduğu anlatılmaktaydı. İstiklâl Mahkemeleri Kanunu'nun mahkemelerin kuruluş amacı, sahip oldukları yetkileri gösteren ilk dört maddesi ile bu kanuna ek olan 26 eylül tarih ve 28 nolu kanun belirtiliyordu. Üçüncü sayfada mahkemelerin bu amaç için izleyecekleri program ve kanunun birinci maddesinde gösterilen, suç sayılan davranışlar on madde halinde açık bir şekilde anlatılıyordu. Dördüncü sayfada, mahkemelern h?ç fark gözetmeksizin herkesi eşit bir şekilde yargılayacağı, kararlarının kesin olup verilir verilmez uygulanacağı, emirlerine karşı koyanların da yargılanacağı belirtiliyordu.1 ı T.B.M.M.Arş. T-7, dosya: 10/135. Bu belge İsparta İstiklâl Mahkemesi dosyasında bulundu. Yayın tarihi belli değildir. Bir eşi de Kastamonu İstiklâl Mahkemesi dosyasında bulundu. T-9, dosya: 99/1550, No: 1 (Bkz, Ek:l). IV BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİ İstiklâl Mahkemeleri'ne suç teşkil eden konular kanunun birinci maddesinde ve 27 eylül tarihli genel beyannamenin üçüncü sayfasında ayrıntılı olarak belirtilmişti. Buna ek olarak Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey'in 17.5.1920 tarihinde teklif ettiği (müskiratın ve işretin yasaklanması ile ilgili kanun) 14 eylülde kabul edildi. 24 Mart 1921 tarihinde Bakanlar Kurulu kararıyle askerî ve sivil memurlara da bu kanunun uygulanması uygun görüldü. 2.10.1920 tarihinde Diyarbakır Mebusu Hacı Şükrü Bey ve Karahisar-ı Sahip Mebusu Mehmet Şükrü Bey ayrı ayrı fakat birbirine çok benzeyen iki önerge verdiler. İstiklâl Mahkemeleri duruşmalarının ve cezaların uygulanışının açık olmasını, mahkeme üyelerinin kontrol edilmelerini ve kararlarında hatalı görülürlerse cezalandırılmalarını istediler. Üyelerin kontrol edilmesi ve cezalandırılmaları reddedildi. Duruşmaların açık olması uygun bulundu. Duruşmaların açık yapılması, mahkemelerin meşruluğu konusundaki olumsuz propagandayı çürütmüş oluyordu. 21 ekim tarihinde vatana ihanet ile suçlandırılmışken yargı sonucu beraat edenlere ait kararların onaylanmasına gerek olmadığına karar verildi. Eskişehir İstiklâl Mahkemesi adına Adana Mebusu Zekâi 75 Bey 27.10.1920'de Meclis,te görüşülmeye başlanan 21 ekim tarihli önergesiyle, üyelerden biri hasta olup veya başka özürle görev yapamadığı durumlarda mahkemenin toplanamadığı için üye sayısının dörde çıkarılmasını istedi. Encümene giden tekîif 25 kasım tarihine kadar görüşülemedi. Bu tarihte Sıtkı Bey de aynı teklifin öncelikle görüşülmesini istedi. 28 kasımda Zekâi Bey'in ve Adliye Encümeni'nin önergeleri okundu. Adliye Encümeni de mahkeme üyelerinin dörde çıkarılmasını uygun buldu. Bu konuda hazırlanan kanun teklifi: «Madde 1 . Firariler hakkında 11 Eylül 1336 (1920) tarihli kanunun ikinci maddesi berveçh-i âti tadil olunmuştur: Bu mahkemeler iiç aza ile teşekkül eder. Ancak hey'et-i hâkimeye târi olacak noksanın ikmalini te'minen azanın adedi dört olup Büyük Millet Meclisi'nin ekseriyet-i ârâsile intihap ve içlerinden birisi kendileri tarafından reis addolunur» şeklinde kabul edildi. 1 2 Aralık 1920'de Ankara İstiklâl Mahkemesi adma İhsan ve Kılıç Ali Beyler'in verdiği önerge: «Riyaset-i Celileye Ankara Birinci İstiklâl Mahkemesi Azasından bir arkûdaşımızın hasta olması hasebiyle Mahkeme ifa-yi vazife edemiyor. Birçok maznunin mevcuttur. Meclis-i Âlice takarrür ettiği veçhile dördüncü âzanın bu gün intihabım teklif ederiz. 21 Kânun-u evvel 1336 Cebelibereket Ayıntab • İhsan Kılıç Ali Konya istiklâl M ahkemesinin de bu sebeple çalışamadığı hatta Konya'da bir İstiklâl Mahkemesi daha kurulması teklifleri üzerine derhal üye seçimine geçildi. 4 Aralıkta oy sayımı yapıldı ve katılan 114 kişinin 104'ünün oy kullandığı görüldü* Cevdet ve Sıddık Beyler yeterli oy alabildiler. Diğer üyeler yeterli oy alamadılar. İkinci turda Nafiz Bey yeterli oy alabildi. Üçüncü 1 Ceride, c. 6, s. 79-81; Düstur, c. I, s* 153, Kanun No: 64. 76 3-Kastamonu İ. M .'Kastamonu, Bolu, Zonguldak, Çan- 8-Diyarbekir l.M: Diyarbekir, Mardin, Şiirt, Bitlis, kın, Sinop. Hakkâri, Elâziz, Muş, Bingöl, Malatya, Adıyama 4-Konya l.M: Konya, Afyon, Aksaray. 9-15 inci Kolondu Bölgesi. 5-Isparta l.M: İsparta, Burdur, Antalya, Denizli, ,Muğ- 10-îşgal Bölgesi, la, Aydın. turda oy çokluğu usulüne göre, Tahsin, Yusuf, Sırrı ve Necib Beyler kazanıp seçildiler. 9 aralıkta Ertuğrul Mebusu Hamdi Bey, Ankara istiklâl Mahkemesi üyelerinden İhsan ve Kılıç Ali Beyler'in de katıldığı 16 imzalı bir önerge verip, 4 aralıkta yapılan üye seçimlerinde Meclis'tt çoğunluk bulunmadığı gerekçesi ile seçimin geçerli sayılmamasını ve seçimm yeniden yapılmasını istediler. Seçim tüzüğe uygun yapıldığı için Meclis teklifi reddetti. Bu ara 29 Kasım 1920'de Necip Bey'in teklifi üzerine B.M.M., İstiklâl Mahkemelerinin bölgeleri içinde «Harekât-ı keyfıyeleri son dereceyi bulan bazı eşhas-ı ahalinin emniyet ve itimadı için» devir ve denetlemelerine karar verdi. Tunalı Hilmi Bey ve arkadaşları 25 Aralık 1920'de İstiklâl Mahkemelerinin halkı bilinçlendirme görevini de yerine getir melerini istediler. Meclis bu teklifi, mahkemelerin görevine engel olacağı için reddetti. Kütahya Mebusu Cemil Bey, İstiklâl Mahkemeleri'ne seçilenlerin imtihan edilmesini istedi. 21 aralıkta reddedildi. Adana Mebusu Zekâi Bey'in 4.12.1920'de verdiği ve Lâyiha Encümenine gönderilen önergesi, 9 aralıkta Encümen bildirisi okunup, önerge gündeme alındı. Zekâi Bey İstiklâl Mahkemeleri Kanunu'nun birinci maddesindeki «Memleketin kuva-yi maddîye ve manevîyesini her ne suretle olursa olsun kesr-i tenkise sai edenlerin icra-yi muhakemelerinin mehakim-i mezkûreyc mevdu' bulunduğu» esasına dayanıp, «hükkâm-ı adüyenin ve gerek zabıtanın ve ümera-yı askerîye ve saire ile memurîn-i mülkîyemn vazife-i memuriyetlerindeki su-i istimalleri kuva-yi maddîye ve manevîye-i memleketi tenkis ettiği içtihadiyle selâhiyet-i kazaiye daimde telâkki edilerek mehakim-i mezkûrece muhakeme edilmekte olduğundan» uygulanan bu yetkinin kanun haline getir1 meşin i istiyordu. Encümen, mahkemeler böyle bir uygulamada bulunmuşlarsa yetki sınırlarını aşmış olacağı ve ayrıca bunun kanun haline getirilmesinin memur ve subaylar hakkında iftira atanlar bulunacağı için mahkemelerin boş yere meşgul edileceği gerekçesiyle reddetti. İstiklâl Mahkemeleri Kanunu'ııda müsadere ve 78 tehcir usulü kabul edilmediği halde Kütahya'da bazı subayların bu usulle kendi başlanna hareket ettiklerinden, bu gibilerin yargılanması gereği Meclisi etkiledi. Bu yüzden Zekâi Bey'in teklifinin kabulü istendi. Zekâi Bey daha önce İstiklâl Mahkemesi üyeliği yapmış olduğundan, kanunun birinci maddesinin her mahkemece ayrı ayrı yorumlanacağını, bu yüzden daha açık bir şekilde belirtilmesini istedi. İstiklâl Mahkemeleri sü'ratli çalıştığından Millî Savunma ve Maliye Bakanlıkları da kendileriyle ilgili suçların İstiklâl Mahkemeleri'nde görülmesini istedikleri için mahkemelerin yetki sınırlan zorunlu olarak genişliyordu.1 Ayrıca her konunun da İstiklâl Mahkemesi'ne gelmesi, diğer normal mahkemeleri lüzumsuz kılacağı, her yerde İstiklâl Mahkemesi kurulmasına sebep olacağı ve bunun da imkânsız olduğu gerekçesiyle, kanunun bu maddesinin değişmesi zorunluydu. Meclis bu sebeple teklifin Adliye Encümeni'ne gönderilmesine karar verdi. İçişleri Bakanlığı, Bakan Dr. Adnan (Adıvar) Bey'in 9 aralıkta hazırladığı raporu, 14 aralıkta Meclis'e verdi. Rapor, mahkemelerin yetki sınırlarının anlaşılması bakımından önemlidir. İstiklâl Mahkemeleri kendilerine yapılan ihbar veya herhangi bir şekilde haber aldıkları olayı kendi başlarına incelemeye yetkili midir? Yoksa Hiyanet-i Vataniye Kanununun altıncı maddesine göre davaların, kendilerine bölgelerinin en büyük mülkî âmiri tarafından mı verileceği belirsiz olduğundan, mahkemelerin bu konudaki yetkileri belli değildi. Her ne kadar Hiyanet-i Vataniye Kanunu'nun altıncı maddesinde «Zabıta tarafından hazırlanan zabtın» mülkî âmir tarafından savcılığa verileceği gösterilmiş ise de İstiklâl Mahkemelerinin görevlerine ait kanunda ve eklerinde bu husus saptanmamıştı. Mahkemeler görevlerine başladıktan sonra asker kaçaklarını ve bununla ilgili suçluları kendileri izlemekteydiler. Raporda, mahkemelerin bu yetkilerinin Hiyanet-i Vataniye Kanunu'na göre mi kullanılacağı, yoksa mahkemelerce serbest mi uygulanacağının saptanması isteniyordu. 1 Ceride, c. 6, s. 189,271-273 (Necip ve Zekâi Beyler’in konuşmalarından). 79 4 Ocak 1921'de Zekâi Bey'in ve Encümen'in teklifleri okundu. Encümen, «Memleket kuva-yi maddîye ve manevîyesini kesı ve tenkise sai edenler» cümlesinin geniş anlamda alınırsa, bunun bütün suçları kapsayacağı için mahkemelerin davalarının çok artacağı ve yeni İstiklâl Mahkemeleri'nin kurulması gerekeceğinden, «1 - Mahkemelerin olağanüstü durumu yok olacak, 2 - Sayısı az olan mahkemeler, bu kadar geniş davayı yetiştiremeyecek, 3 - Mahkemelerin bölgesinde bulunan ve bulunmayan memurlar arasında eşitlik olmayacak, 4 - Memurun görevine ait su-i istimalin bir ihtisas işi olduğundan yanlış kararlar verilebileceği» gerekçesiyle, İstiklâl Mahkemeleri'nin bu davalara bakmasını uygun görmedi. Zekâi Bey'in yaptığı ve Meclis'in üzerinde durduğu bu konu gündeme alınmış olmakla beraber, bir daha görüşülmedi. Bundan sonra genellikle mahkemelerin yetkilerinin kısıtlanması için teklifler yapıldı. M. Kemal, değil m ahkem elin yetkilerinin kısıtlanması, bunlara ek olarak iki İstiklâl Mahkemesi daha kurulmasını istiyordu. Bu görüşle 8 Ocak 1921'de İstiklâl Mahkemeleri'nin bölgelerinin yeniden saptanması ve mecvutlara iki tane daha eklenmesi için T.B.M.M.ne Meclis Başkanı sıfatıyle bir önerge verdi:1 «Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaset-i Celilesine Hâsıl olan ihtiyaca ve taksimat-ı mülkiyede vuku> bulan tebeddülata binaen Türkiye Büyük Millet Meclisi istiklâl MahakimVnin daireyi kazalarının yeniden tayin ve tesbitine mecburiyet hissolunmuş ve bu babta tanzim kılınan cetvel ve harita rapt en takdim edilmiştir. Buna nazaran mevcut İstiklâl MahakimVne ilâveten daha iki İstiklâl Mahkemesinin teşkili zarureti vardır. Muktazi muamelenin ifa sim ve neticenin sür a t-i iş'arını rica ederim efendim. Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal ı Ceride, c. 7, s. 215-216. 80 Livalar: Eskişehir İstiklâl Mahkemesi : Eskişehir, İzmit, Bursa Bilecik, Kütahya. Kastamonu Ankara Konya İsparta Pozantı Sivas T i abzon Diyarbekir Elâziz » Kastamonu, Bolu, Zonguldak, Kengiri, Sinob. » Ankara, Kırşehir, Yozgad, Çorum. » Konya, Karahisar-ı Sahip, Aksaray. » İsparta, Burdur, Antalya, Denizli, Aydın, Menteşe. » Adana, Kozan, Niğde, Kayseri, İçel, » Sivas, Totat, Amasya, Samsun, Ordu. » Trabzon, Lâziztan, Giresun, Gümüşhane, Karahisaı -i Şarki, Erzincan, Erzurum, Bayazıt. » Diyarbekir, Mardin, Siird, Bitlis, Van Muş, Hak kârri, Gene, Ergani, Siverek. » (Gayr-i mevcut) Elâziz, Malatya, Maraş, Ayıntab, Cebelibereket, Urfa, Kısa bir tartışmadan sonra önerge gündeme alındı. Fakat henüz açıklığa kavuşmamış olan bazı sebepler yüzünden tekrar görüşülmedi. Yine bu tarihte Mehmet Şükrü Bey, İstiklâl Mahkemaleri'nce mahkûm edilenlerin cetvellerinin Meclis'e verilmesini ve böylece mahkemelerin başarı vc çalışmaları hakkında Meclis'in aydınlatılmasını istedi. Mahkemelerin çalışmalarını yakından izlemek isteyen Meclis, bu teklifi kabul etti. 81 Trabzon Mebusu Hüsrev Bey'in 25 Aralık 1920 tarihinde İstiklâl Mahkemeleri'nin yükünü azaltmak, bölgelerinde kolayca dolaşabilmeleri ve hapishanelerde fazla tutuklu birikmesini önlemek amacıyle, («Doğrudan doğruya firar cürmüne ait mevat, İstiklâl Mehakimi tarafından lüzum görüldükçe askerî divan-ı harplere devrolunur. 2 - îşbu kanunun yürütülmesine Heyet-i Vekile me'murdur») yaptığı teklif, 10 Ocak 1921'de tekrar gündeme alınıp, Müdafaa-i Millîye Encümeni'ne gönderildi. 19 Şubat 1921'de İstiklâl Mahkemeleri'nin çalışmalarına son verildiği için reddi istendi. Ankara İstiklâl Mahkemesi göreve devam ettiği gerekçesiyle kanunun görüşülmesi kabul edildi. Bu teklif de tekrar görüşülemedi. /— ANKARA İSTİKLÂL M AHKEMESİ İstiklâl Mahkemeleri içinde en önemlisi Ankara İstiklâl Mahkemesi idi. Diğer İstiklâl Mahkemeleri'nin de bölgelerine göre büyük önemleri ve görevleri vardı. Ancak diğer mahkemeler 17 Şubat 1921'de kaldırıldı. Ağustos 1921'de ise sadece dört İstiklâl Mahkemesi (Ankara İstiklâl Mahkemesi dışında) kuruldu. 31 Temmuz 1922'de de bütün mahkemelerin çalışmalarına son verildi. Bu tarihten sonra kurulan Amasya İstiklâl Mahkemesi bir ay ve Elcezire İstiklâl Mahkemesi iki ay kadar çalışabildiler. Bütün mahkemeler içinde yalnız Ankara İstiklâl Mahkemesi 7 Ekim 1920'den, 31 Temmuz 1922'ye kadar aralıksız çalışan tek mahkeme oldu. 7 Ekim 1920'de davalara bakmaya başlayan Ankara Bölgesi İstiklâl Mahkemesi, 3 - 4 odalı bir binada göreve başladı. Mahkeme heyeti, İhsan, Kılıç Ali, Hüseyin ve Cevdet Beyler'den kurulu olup, başkanlığa İhsan Bey seçilmişti.1 Çalışmaya başlamasından kısa bir süre sonra mahkemenin 1 Kılıç Ali, İstiklâl Mahkemesi Hatıraları, s. 8. 82 isteği üzerine, Adliye Encümeni'nin hazırladığı tutanak kabul edilip, askeri harp divanlarında bulunan casusluk ve hiyanet-i harbiye davalarının İstiklâl Mahkemeleri'ne devredilmesine karar verildi.1 24 ekimde Bakanlar Kurulunun kararı ile Kayseri İstiklâl Mahkemesi henüz kurulmadığı için Kırşehir, Ankara İstiklâl Mahkemesi bölgesine verildi.2 Ankara İstiklâl Mahkemesinin diğer bir özelliği de baknuş olduğu davaların önemi ile ilgilidir. Bu davalar, Osmanlı Hükümeti, Çerkez Ethem, İngiliz casusu Mustafa Sagîr, Kuva-yi İnzibatiye ve sol kuruluşların davaları gibi, içte ve dışta geniş yankılar uyandıran konulardır. Ankara İstiklâl Mahkemesi'nin bakmış olduğu davalar ve suçları ile ilgili bazı Örnekler: İhanet: Millî Mücadele'ye karşı en büyük ihanetin, padişah ve OsmanJı Hükümeti, özellikle Damat Ferit ve çevresinden geldiği görülmektedir. Osmanlı Hükümeti'nin sebep olduğu ihanet çemberi Anadolu'da ayaklanmalar, bozguncu progaganda ve ve bunun etkisi ile çıkan asker kaçaklan olaylarını doğurmuştu. Gerek kamuoyu ve gerekse M. Kemal'in dışında hemen bütün kumanda heyeti ve Meclis, padişaha dinsel ve geleneksel bağlarla bağlı olduğundan, padişah Ingilizleı'in elinde esir kabul edilmekte, ihaneti bilindiği halde açıklanamamaktaydı. Millî Mücadele'nin amacı belirtildiğinde, hatta Hiyanet-i Vataniye Kanunu'nda b;le, yapılan savaşın amacı halife-padişahı kurtarmak olarak belirtilmişti. Teşkilât-ı Esasiye Kanunu'nda ise, padişahın durumuna özel yer verilmişti. Bu yüzden İstiklâl Mahkemeleri padişah için herhangi bir işlemde bulunmadılar. 1 Ceride, c. 5, s. 35-37; Düstur, c. 1. s. 99, Karar No: 52. ^ Ceride, s. 143, T.B.M.M. Arş., 1V-14, dosya No: 17. 83 9 Mayıs 1920'de Hamdi Namık Bey ve arkadaşlarının Meclis'e verdikleri («İslâmları yekdiğeri aleyhine tahrik ve teşvik ile beynel-islâm iraka-i dem'e sebebiyet ve şu suretle hiyanet-i vataniyeleri sabit olan Ferit Paşa Kabinesi ile müzahir ve muinlerinin Hiyanet-i Vataniye Kanunu miindericesine tevfikan icra-yi muhakeme-y'i gıyabileri için...»)1 öne.ge ile vatandaşlıktan Meclis karanyle çıkarılan Damat Ferit Paşa için Ankara İstiklâl Mahkemesi kanunî işleme girişti. Damat Ferit ile birlikte âyandan Hâdi, Rıza Tevfik, Reşat Halis haklarında da gıyaben yargılama karan alındı. Vatan ve hilâfetin kurtuluşu için çalışan Büyük Millet Meclisi'nin gaye ve âmaline aykırı olan Sevr Sulh Anlaşmasinı imzaladıkları ve memleketin düşman işgaline sebep oldukları için Ceza Kanunu ve Hiyanet-i Vataniye Kanunu'na göre bu kimselerin gıyaben idamları oy birliği ile onaylandı.2 Bu karar Eskişehir ve diğer İstiklâl Mahkemelerine de bildirildi. Osmanh Hükümetinin en büyük ihanetlerinden biri de İngilizler'in isteği ile kurduğu Kuva-yi İnzibatiye'dir. Ulusal kuvvetlere karşı Süleyman Paşa'nm komutasında kurulmuş olaıı bu ordu, 23 Mayıs 1920'de yenildikten sonra, esir olanlar Ankara İstiklâl Mahkemesince yargılandılar. Kuva-yi İnzibatiye'ye katılıp, birinci derecede rol oynayanlardan yakanlananlar yargılandılar. Yakalanmayanlar ise gıyaben ve yakalandıklarında yeniden yargılanmak üzere idam cezasına çarptırıldılar. Birinci derecede etkisi olmayanlar genellikle göz hapsine alınıyor, yola gelecek olanlar da cepheye gönderiliyorlardı.3 Bunlardan Mahmut Kâmil, bu suçu iki kez işlediğinden askerlikten tard ve Hiyanet-i Vataniye Kanunu'nun ikinci maddesine göre idama, Zeki ise birini öldürdüğü iddiası sabit olmadığından 27 Ekim 1920'den ı Ceride, c. I, s. 282-285 ve 342-344. 2 T.B.M.M. Arş., Ankara 1. M., 1-V2, b-1; Karar defteri No: 1 (Karar için bkz., Ek: 2). 3 T.B.M.M. Aı*ş., Ankara 1. M.No: 19, 603, 672 V. s, «Hakimiyet-i Milliye», 8 Ağustos 1921. 84 itibaren on sene küreğe çarptırıldılar. Ayrıca Askeri Nigâhban Cemiyeti'ne katılanlar da aynı şekilde vatana ihanet suçu ile yargılanıyorlardı. Bunlardan bazıları hem bu cemiyete üye, hem de Kuva'yi înzibatiye'ye katılmışlardı. Bu konuda suçu sabit görülmeyenler ise beraat ediyorlardı.1 İhanet çeşitleri bu kadar değildi. Anadolu'ya kaçıp Millî Mücadele'ye katılmak isteyenleri Ferit Paşa Hükümeti'ne haber verenler ve düşmana erzak satanlar da bulunuyordu. Bunlardan da suçları ispat edilemeyenler serbest bırakılıyordu.2 İstiklâl Mahkemeleri'nin karar vermek için delile ihtiyacı yoktu. Kararlarını vicdanî kanaatlarma göre verebilirlerdi. Buna rağmen haklarında delil bulunamayanların beraat etmesi, bu mahkemelerin ne derece âdil olduklarına örnektir. Ankara İstiklâl Mahkemesi Millî Müdele'yi yıkmaya çalışan Osmanlı Hükümeti'ni J nolu kararıyle gıyaben idama çarptırdığından, onun bu amacına hizmet edenleri de vatan haini olarak yargılıyor, suçlarının önemine göre cezalandırıyordu. Ethem Kuvvetlerinin İhaneti: Düzenli ordunun kurulamadığı ve iç ayaklanmaların en tehlikeli olduğu dönemde, bunların bastırılmasında büyük yararlıkları olan Çerkez Ethem'in sonradan Millî Mücadele ye ihaneti büyük tehlike oldu. Daha önce belirttiğimiz gibi, Eıhem başına buyruk, merkezî otoriteyi dinlemeyen biri idi. Yozgat ayaklanması sırasında, Millî Mücadelc'nin lideri M. Kemal aleyhinde konuşmaktan çekinmemişti. Ethem ve kardeşleri düzenli ordu kurulmasının karşısında idiler. B.M.M. Hükümetin'nin İstiklâl Mahkemeleri'nin kuruluşunu ve firarilerin bundan sonra bu mahkemelerce yargılanacaklırını bildiren yazısına Ethem'in kardeşi Yüzbaşı Tevfik karşı çıktı. Muharebe cephelerinden kaçan erler 1 A. g. arş., Ankara î. M., Karar No: 20, 21. «H. MiJilye», 10.11. 1911. 2 A.g. arş., Ankara İ. M., No: 380 (12. 3. 1921), 494. 85 birlikleri karşısında asılmayacak olursa, kıtalar üzerinde kötü bir sonuç vereceği, casuslar da aynı şekilde aşılmazlarsa, önünün alınamayacağı ve Kuvayi Seyyare'nin bu sayede başarılı olduğunu ileri sürerek, bu emri uygulamayacağım bildirdi.1 Bu arada Ethem, istiklâl Mahkemesince, Müdafaa-i Hukuk adına topladığı paraları yerinde sarf etmemek, halkm mallarını zorla almak, ve silahlı olarak firara sebebiyet suçlarından dolayı tutuklanmak istenen l 'inci Kuvayi Seyyare reislerinden Kaplan Naci'yi koruyor ve Millî Savunma Bakanlığının yazısına rağmen İstiklâl Mahkemesine yollamıyordu.2 İsmet (İnönü) Bey'in Batı Cephesi Kumandanlığina atanması ile onun emrine girmek istemeyen Ethem arasında başlayan çatışma, M. Kemal'in yatıştırıcı ve uzlaştırıcı çalışmalarına rağmen önlenemedi. Sonunda kumandanlığın emirlerini dinlemeyen Ethem, ayaklanıp Birinci İnönü Savaşı'nda Yunanlılarca birlikte Millî Ordu'ya saldırdı. 6-10 Ocak 1921'de yenildi ve yarattığı tehlike yok edildi. Bu olay vatana ihanet olduğundan, konu ile ilgili suçlular İstiklâl Mahkemesi'ne geldi. Kendi isteği ile ulusal güçlere katılıp, Ethem'i terk edenler hakkında kanunî bir işlem yapılmadı. Ankara İstiklâl Mahkemesi, Yunanlılar'a sığınmış olan Ethem ve kardeşlerini gıyaben yargıladı. 9 Mayıs 1921'de verilen kararla, vatana ihanet suçları sabit görülüp idama mahkûm ol dular. Aynı kararla toplam 46 kişinin haklarında da hükme varıldı. Yine bu kararla, gizli Komümst Partisi kurup hükümeti devirmek suçuyle yargılananlar da mahkûm oldular.3 1 Cumhurbaşkanlığı Arş., no: 8/1108, dosya 23. 2 Harp Tarihi Başkanlığı Arş., 8/1İ0İ, dosya 23. 3 T.B.M.M. Arş. Ankara î. M., T.2, Dosya: 27-4 (Karar defterî: IY-2. b-1. Karar no:576); «Hakimiyet-i Milliye». 10.5.1921; T.Î.H., c. 2, Kısım:3, s. 607. («Hakimiyet-i Millîye» ve Türk İstiklâl Harbi, c. 2. Kıs. 3’deki karar metinleri eksiktir.) 86 Karar No: 576 «Tafsilâtı sonradan tanzim edilecek ilâmda mufassalan gösterileceği veçhile Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti'ni devirerek Millet'in arzusu hilâfına bir hükümet te9sisine sai olacak cürümden maznun-u aleyhüm künyeleri balâda mufassalan muharrer maznunlardan sabık Kuvve-yi Seyyare Kumandanı Ethem ve biraderi Tevfik ve keza biraderi Saruhan Me'bus-u Sabıkı Reşit ve mezkûr Kuvve-yi Seyyaremden İzmirli Yüzbaşı Etem, Jandarma Yüzbaşısı Sami, Erkân-ıHarp Yüzbaşısı Halil, Kütahya polis me'murlarmdan Art in, Kuvve-yi Seyyare müfreze kumandanlarından Manyaslı Şevket ve Çerkez Ahmet Ağa ve İhtiyat Mülâzımı Reşat, Kütahya mıntıka kumandan-ı sabıkı Binbaşı Abdullah ve Mülkiye Kaymakamlarından Ömer Lütju* nün müsellâhan taklib-i hükümet cürmünü irtikâb ederek düşman tarafına firarları anlaşılmasına binaen cümlesinin gıyaben idamlarına ve emval-i menkule ve gayri menkulelerinin canibi hükümetten haciz ve idaresine, hafi Komünist Partisi teşkili suretiyle yine taklib-i hükümet cürmünü irtikâb teşebbüsünde bu lundukları anlaşılan Tokat Mebusu Nâzım Bey'in müebbeden tevkifi olan 12. nisan. 1337 tarihinden, Baytar Binbaşı Hacl oğlu Salih Salih Efendi'nin müebbeden tevkifi olan kânun-u sâni 337 tarihinden ve matbuat ve istihbarat müdireyeti me'murlarından Ziynetullah NevşirevanUn müebbeden tevkifi olan 337’den itibaren kanun-u ceza-i umumiyenin 46 inci maddesinin delâletiyle, JJiyanet-i Vataniye Kanunu nun ikinci maddesi mucibince 15'er sene küreğe vazolarına ve Salih Efendi*nin mes" lek-i askeriyeden tardına ve hudut harici bulunan Şerif Manatopun keza 15 sene küreğe mahkûmiyetine kavli ve tahriri surette hiyanet-i vataniye cürmünü irtikâb edip 23. Kânun-u sâni. 337 tarihinden beri mevkuf ve Yeni Dünya Gazetesi muharriri Nizamettin ve 15. Kânun-u sâni. 337 tarihinden beri mevkuf olan Berham Lütfü ve 8. Kânun-u sâni tarihinden beri mevkuf Mustafa Nuri, Abdülkadir, Hilmi ve Ahmed'in beşer, Behram Lütfü, Mustafa Nuri'nin üçer, Niza mettin nin 8 sene müddetle Hiyanet-i Vataniye Kanunu'nun 3'üncü maddesine tevfikan küreğe vazolarına ve Baytar Yüzbaşı Efgan ile Kenan EfendVnin hafi cemiyete intisab eyledikleri cürmünden dolayı meslek-i askeriyeden tard ile mevkuf kaldıkları müddet kâfi görülerek tahliyelerine ve maksad-ı millîyenin istihsaline değin hükümetin tensib edeceği bir mahalde ikâmetlerine, Yeni Dünya Gazetesi sahib-i imtiyazı ile Sermu87 harrir Arif Oruç Efendi'nin keza kaldığı müddet kâfi görülerek hükümetin tensib edeceği bir mahalde ikâmetine, ve diğer maznun-u aleyh Bursa Mebusu Şeyh Servet Efendi ve Afyonkarahisar Mebusu Mehmet Şükrü Bey ile Kadı Ferit, Kâtip Nuri, Kemalettin, Hüsnü, Vahit, Hizmetçi Mehmet, £fa/ı7, Mustafa, Şükrü ve Mustafa, Hüseyin Nedim, Bahattin, //oca Fevzi, Kâzım, Osman Zeki ve Cemal Efendilerin adem-i meşguliyetlerine ve sabık Kuvve-yi Seyyare efradından HayrVnin beraetine, Nazım Bey'­ in Kayseri Hapishanesinde ve diğerlerinin de Salih'in Kırşehir, ZiynetullahUn Niğde, Abdülkadir'in Çankırı, Bakkal Ahmet'in Bolu, Hilmi9nin Yozgat, Nizamettin'in Diyarbekir Hapashaneleri'- nde infaz-ı cezalarına ve işbu kararın Ankara Komutanlığı ile İstinaf Müdde-i umumiliğine Kayseri, Kırşehir, Niğde, Çankırı, Bolu, Yozgat, Diyarbekir Müdde-i umumiliklerine tevdiine, ^ r// ve Nizamettin hakkında ekseriyetle, diğerleri hakkında ittifakla karar verildi. 9. mayıs. 337 (İmzalar) îhsan Kılıç Ali İsmail Hüseyin Bey kararı imzalamamış, alt tarafa muhalefet gerekçesini ayrı olarak yazmıştır: «Nizamettin ile Arif Oruç hakkmdaki ceza azdır. Bunların on sene hapis edilmelerini reddederim. Diğerleri hakkında hükm ve karara müşterekim. E!aziz M ebusu Hüseyin İstiklâl Mahkemesi daha sonra Kuva-yi Seyyare'ye katıldıkları gerekçesiyle mahkemeye gönderilenlerin yargılamasına başladı. Ethem 1e birlikte Büyük Millet Meclisi Ordusu'na silah çektiklerine dair delil olmayanların beraatına karar verildi.1 21 Mayıs 1921'de yeniden yargılanan Yüzbaşı Halil Efendi Büyük Millet Meclisi Hükümeti'ni devirmek ve ulusun isteği dışında hükümet kurmak istemek ve düşmana katılmak suçlarından dolayı, 9 Maı T.B.M.M. Arş., Ankara 1. M., IV-2, b-1, Karar no: 574, 625 ve «Hakimiyet i Milliye», 4 Mayıs, 5 Temmuz 1921. 88 yıs İ921'de mahkemede gıyaben idama mahkûm edilen âsi Ethem'in kurmay başkanlığını yaptığı sabit görülerek idama mahkûm edildi. 21 Mayısta asıldı.1 Suçlulardan Ethem'e hizmeti derecesinde suçlu olanlara çeşitli cezalar veriliyordu. Durumu şüpheli görülüp de, suçu sabit olmayanlar hudut haricine çıkarılıyordu. Suçu sabit görülenlerden bazıları Elcezire Cephesi'ne gönderiliyor, suçu ağır olanlara hapis ve ağır suç işlemiş olanlara da idam cezası veriliyordu.2 Kararlarda, «Büyük Millet Meclisi Ordusu» veya «Anadolu Ordusu» ifadelerinin kullanılması, her iki ifadenin de aynı anlamda olmasından ileri geHyordu. tdam cezalan çoğunlukla, ihanetini düşmanla anlaşmak kadar ileri götürenlere veriliyordu. Teğmen Ali Recep bu konuda açık bir örnektir. Kendisinin Ethem ve kardeşleri adına İzmir'e giderek, Kumandan Papolas ile iki gün gizli görüşmede bulunduğu, dönüşünde «Yörük Ali ve Demirci Mehmet Efelerin kuvvetlerini adam başına 40'ar lira vermek kaydıyle Afyon ve Konya üzerine tahrik» etmek isteyen Ethem'in mektuplarını Efelere verdiği ve bir kısım Çerkez kuvvetini Yunanlılar yanına geçirttiği, yakalandığında üzerinde çıkan mektuplar, Yörük Ali Efe'nin danışmanı Mehmet Şükrü'niln tuttuğu tutanakla ve kendi itirafı ile sabit görülerek, oybirliği ile idamına karar verildi. Aynı suça katıldıkları sabit olmayan iki kişi de beraat etti. Yozgat ayaklanmasına katılanlarm büyük bir kısmı B.M.M. Hükümeti'nin karşı koymasına rağmen Çerkez Ethem tarafından mahkemesiz olarak çeşitli şekillerde öldürülmüşleıdi. Bir kısmı ise Amasya Harp Divam'nca yargılanmışlardı. Ankara istiklâl Mahkemesi ise bu suçluları, suçlarının ölçüsüne göre cezalandırma yolunu seçti. Ayaklanmayı kışkırtanlara ve ayaklanmaya katılanlara idam, daha hafif suçlara hapis, sürgün gibi cezalar uygulandı. Suçsuz görülenler serbest bırakıldı.3 1 «H. Milliye», 22, 23 Mayıs 1921. 2 A. g. arşiv, Ankara I. M., Karar No: 620,628 (4.7.1971), «H. Milliye», 27.6;5. 7. 1921. 3 «H. Millîye», 16, 6; 5.7; 8.8.1921, 89 Yeşil Ordu ve Komünist Partisi: T.B.M.M. kurulduktan sonra en önemli sorun, dışa karşı düzenli bir ordunun kurulabilmesi idi. Bunun için de içte birlik ve güvenliğin sağlanması gerekliydi, tç ayaklanmaların Millî Mücadele yi en buhranlı günlerini yaşattığı, ulusal birliği tehlikeye düşürdüğü bir dönemde, düzenli ordu kuruluşunu önleyecek birtakım gizli kuruluşların çalışmaları da olumsuz etki yapıyordu. Bunların başında Sovyet İhtilâli'nden sonra, onu örnek alan bazı kuruluşlar geliyordu. M. Kemal, Havza'da Türk - Sovyet dostluğundan bahsederek, Türkiye'nin ihtiyacı olan dış yardımı sağlamaya çalışmıştı.1 Bundan sonra Anadolu'da birtakım gizli örgütler kuruldu. Bu örgütlerden en önemlileri, Yeşil Ordu, Gizli Türkiye Komünist Partisi, Türkiye Halk İştirakiyûn Fırkası idi. M. Kemal bu gizli örgütleri kontrol edebilmek ve açığa çıkarabilmek amacıyle kendi güvendiği arkadaşlarına, 1920'de Türkiye Komünist Partisi'ni kurdurdu. Bütün gayretlere rağmen istenilen kontrol yapılamadı. Bu örgütler Sovyetler Birliği ile ilişki kurarak yıkıcı ve bölücü çalışmalara başladılar. Ethem ve kardeşinin Yeşil Ordu Cemiyeti'ne katılmalanyle durum daha da tehlikeli oldu. Bolşevikler Türkiye'de etkili propagandaya başladılar. Bu işleri yürütmek ve sol örgütleri birleştirmek için Mustafa Suphi Anadolu'ya geldi Kars yoluyle 1921 başlarında Anadolu'ya gelen Mustafa Suphi Erzurum üzerinden Ankara'ya gitmek istiyordu. M. Kemal, M. Suphi'nin ikna edilerek geri gönderilmesini istiyordu. Erzurum'dan Trabzon'a zorluklarla ve halkın nümayişleri arasında gelen M« Suphi Trabzon'dan deniz yoluyla Rusya'ya dönmek için ayrıldı. 28/29 Ocak 1921 gecesi yanındaki 17 kişiyle birlikte öldürüldü. Sovyetler durumu pro1 Mete Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 65*69. 90 testo ettilerse de ısrar etmediler. Türkiye olaydan haberi olmadığını bildirdi.1 Bu cemiyetler içinde en önemlisi Yeşil Ordu Cemiyeti olduğu için, bu cemiyetten kısaca bahsedeceğiz: Halife fetvasının, padişahın askerliği affettiği ve Ankara'­ daki hükümetin meşru olmadığı yolundaki propagandalar çok olumsuz etki yapmışlardı. Bu yüzden birlik kurulamıyordu. Askerler ulusal $uura sahip olmadığı için bu propagandalara ko layca kanıyor ve birliğini bırakıp memleketlerine kaçıyorlardı. Birinci Dünya Harbi'nden bıkkın olarak çıkmış olan ve ulusal ihtilâl şuuru ile yetiştirilmemiş zayıf birliklerle Millî Mücadele'yi kazanmak imkansızdı. M. Kemal'in bu yolda yaptığı uyarmalar, Millî Mücadele şuurunu benimsemiş bir teşkilât kurulması fikrini birçok kimseye benimsetti. M. Kemal'in yakın arkadaşları, ona yardım amacıyle bu yolda çalışmalara başladılar. M. Kemal de bu çalışmaları hoş görüp izin verdi. Yeşil Ordu Cemiyeti bu çalışmaların sonucunda gizli olarak kuruldu. Cemiyetin kurucuları, Şeyh Servet, Muhittin Baha, Hüsrev Sami, Eyüp Sabri, Dr. Mustafa, Hakkı Behiç, Adnan ve Hamdi Beylerdi.2 Cemiyeti kuranlar, M. Kemal'in izni ve bilgisi altında çalışıldığını yayıyor ve bu sayede taraftar topluyorlardı. Cemiyetin çalışmaları bir süre sonra millî müfrezeler kurmak gibi dar bir sahadan çıkmış, genel bir amaca yönelmişti. Cemiyete Çerkez Ethem ve kardeşlerinin girmesiyle onların kuvvetleri cemiyetin esasını meydana getirir bir durum almıştı. Cemiyet kısa bir süre sonra Millî Mür cadele için tehlikeli bir durum aldı. Cemiyetin gizli amacı olan 1 Mustafa Suphi’nin Anadolu’ya gelişi ve öldürülüşüyle ilgili görüşler ve T.l.T. Enstitüsü’ndeki belgeler tarafımdan yayına hazırlanmış, fakat henüz yayımlanmamıştır. Belge No: 24/3070.3076, 3342-3344. 2 T.B.M.M. Arş. Dosya No: T-2,1; Ankara l.M., 27-4., Meclis Tutanakları, Dosya No: 13/115, 121, 123, 125, 126, 130, 136. Ali Fuat Cebesoy, Millî Mücadele Hatıraları, s. 451; Mete Tunçay, s. 74; Hüsrev Gerede’nin Hakimiyet i Milliye Bayramında Berlin Kulübü’ndeki konuşması, T.l.T.E. Arş. 21/3001 (23 . 4. 1942). 91 İslâm Sosyalizmi birliği de anlaşılmıştı. Dağıttığı beyannameler ve tüzüğü, o günün olağanüstü koşulları içinde bulunan Türkiye için bölücü ve yıkıcı bir nitelik taşıyor, Millî Mücadele'yi yozlaştırma amacını güdüyordu.1 Cemiyet kendi gizli propagandasını yapmakla kalmıyor, M. Kemal'in aleyhinde sulh düşmanı, savaşın sorumlusu olduğu propagandası da yapıyordu. Ethem kuvleriıım Yeşil Ordu Cemiyeti'ne katılmalarıyle aleyhte propaganda hızlanmış, halk arasında ve Meclis'te Ethem Kuvvetlerinin düzenli orduya tercih edilmesi için tenkitler yapılmaya başlanmıştı. Cemiyetin çalışmaları Ankara sınırları dışında Anadolu'­ nun birçok bölgesine yayılmış, ayrıca Arif Oruç ve Mustafa Nuri tarafından idare edilen Yeni Dünya adlı bir yayın organı da bu yönde çalışmaya başlamıştı. M. Kemal cemiyetin bu çalışmalarından çekindiği için kapatılmasını istemiş, fakat cemiyet çalışmada direnmişti. M. Kemal'in baskısı sonucu çalışmalarını durdurdu. Cemiyetin genel sekreteri Nâzım, Karahisar Mebusu Şükrü, Baytar Salih, Affan, Ziynetullah, Şeyh Servet ve bazıları çalışmalaıını gizli yürütmeye devam ettiler. Yeşil Ordu Cemiyeti ve Halk İştirakiyûn Fırkası, Baytar Salih ve Nazım Beyler'in dağıttıkları gizli beyannamelerle birleşme çabasına başlamış, Üçüncü Enternasyonali kabul edilmişlerdi. Programlanın birleştirip, içteki çalışmalarını birlikte yürütmeye karar verdiler. Ethem de bu birleşmeden sonra cemiyete katıldı ve kuvvetleri cemiyetin askerî gücünü meydana getirdiler. Bu ara Nâzım Bey İçişleri Bakanı seçildiyse de, M. Kemal'in enerjik direnişiyle görevinden çekildi. Sovyetler Birliği ile dostluk ve yardımlaşma çabalarında bulunan T.B.M.M. Hükümeti, Sovyetler tarafından desteklenen bu yıkıcı çalışmalara bir süre göz yumdu. Cemiyetin kuvvetini sağlayan Çerkez Ethem kuvvetlerinin 10 Ocak 1921'de yok edilmesi ve 16 Mart 1921'de de Sovyetler'le Moskova antlaşması'nm imzalanmasından sonra, Ankara İstiklâl Mahkemesi aracılığı ile bu kuru1 T.B.M.M. Arş., Ankara İ. M., T-2 Dosya No: 27-2; Tevetoğlu, s. 148-154. 92 luşlarm tasfiyesine başlandı. Sovyetler'le kurulan dostluğu bozmamak için bu tasfiye yumuşak bir şekilde yapıldı. Cemiyetin bu yıkıcı çalışmaları, Merkez Ordusu Kumandanı Nurettin Paşa'mn 19.1.1921 tarihinde durumu Genelkurmaya bildiren «Me'zun ve me'mur olarak giden bazı me'buslarımız tarafından öteye beriye verilen iki risalenin suretini leffen takdim ediyorum» telgrafıyla öğrenilmişti. Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa (Çakmak) 24. 1. 1921'de bu bilgiyi Bakanlar Kurulu Başkanlığına bildirdi.1 M. Kemal konudan îma ile bahsettiği halde Moskova görüşmelerinin sonucunu beklediği için harekete geçmedi. Moskova Antlaşması'nm imzalanmasından sonra M. Kemal bu cemiyetlerin kapatılmasını emretti. Fakat bazı üyelerin gizli çalışmalara devam etmesi üzerine bir yazı ile durumu Ankara İstiklâl Mahkemesine bildirdi. Mahkeme derhal çalışmalara başladı. Tokat Mebusu Nâzım Bey ve arkadaşları hakkında soruşturma yapılıp, yargılanmalarına gerek görüldü. Bu gerekçe ile R.M.M.Başkanlığı'na bir yazı yazıp, şüphelerini bildirdiği kimselerin yargılanabilmeleri için dokunulmazlıklarının kaldırılmasını istedi.2 2 1 Mart 1921 'de gizli oturum yapan B.M.M., Tokat Mebusu Nâzım, Afyonkarahisar Mebusu Mehmet Şükrü, Bursa Mebusu Şeyh Servet Efendiler'in dokunulmazlıklarını kaldırdı. Yargılanmak üzere Ankara İstiklâl Mahkemesi'ne verildiler. Muhakeme 9 Mayıs 1921 'e kadar devam etti. Konu dikkatle incelendi. İlgisi olan herkesin şahitliğine baş vuruldu. Sonuçta Ethem ve kardeşleri için veıilcn, daha önce de belirttiğimiz kararla, İstiklâl Mahkemesi «Tokat Meb'usu Nâzım»m tutuklandığı tarih olan 21 Nisan 1921'den ve Baytar Binbaşı Hacı oğlu Salih Efendinin 11 Kânun-u sâni 1921'den ve Matbuat Müdürlüğü memurlarından Ziynetuliah-ı Nuşirevan'm da 27 Kânun-u sâni 1921'den itibaren Ceza Kaııunu'nun 46'mcı maddesi delâletiyle, Hiyanet-i Vataniye Kanununun 12. maddesi mucibince on beşer sene kii- * T.B.M.M. Arş., T-2, Dosya No: 27-2. 2 T.B.M.M. Arş., T-2, 1; Ankara İ.-M„ 27-4. 93 reğe konmalarına» ve «diğer maznunlardan Bursa Me'busu Şeyh Servet Efendi ve Afyon Mebusu Şükrü Bey ile diğerlerinin mesuliyetsizliklerine, Yeni Dünya gazetesi başyazarı Arif Oruç'un da mevkuf kaldığı müddet kâfi görülerek tahliye ve millî amacın elde edilmesine kadar hükümetin uygun göreceği bir yerde ikamete me'mur edilmesine oybirliği ile karar verilmiştir.» 1 Böylece tarihimizde, ilk defa solcu kuruluşlar hakkında mahkûmiyet kararı verilmiş oluyordu. Mahkeme Başkanı İhsan Bey 10 Mayıs 1921'de mahkemenin kararını B.M.M.ne bildirdi. 12 Mayısta suçsuz bulunanların tekrar Meclis'e dönmelerine, suçlu görülen Nâzım Bey'in isminin üye defterinden silinmesine karar verildi.2 Kısa bir süre sonra 29 Eylül 1921'de Nâzım Bey ve arkadaşları (Salih, Ziynetullah, Abdüîkadir, Hilmi, Ahmet, Behram, Lütfi, Mustafa Nuri ve Nizamettin Beyler)nm geri kalan cezaları affedilerek serbest bırakıldılar.3 Nâzım Bey ölünceye kadar emeklilik maaşı aldı. Nâzım Bey'in yanlışlık eseri mahkûm olduğunu idia edenler de vardır.4 Ancak Nâzım Bey 155 sayılı kanunla affedilmiştir. Bu affın Sovyet yardımının sağlandığı bir dönemde yapılmış olması da ayrıca dikkate alınması gereken bir husustur. Yeşil Ordu Cemiyeti, Halk Iştirakiyûn Fırkası ve Gizli Komünist Fırkası gibi iç içe girmiş sol örgütler de Tokat Mebusu Nâzım Bey ve arkadaşlarının şahsında mahkûm edilmişlerdi. Sol kuruluşların tasfiyesi Sovyetler Birliği'nin alınacağı bir durum yaratılmaması için yumuşak bir şekilde yapıldı. İdama mahkûm olanlar zaten daha önce askerî hareketle tasfiye edilmiş ve düşmana iltica ettikleri için gıyaben idama mahkûm olmuşlardı. Hapis cezasına çarpılanlar ise gizli çalışmada bulunmak ve hükümeti devirmek suçlarından mahkûm olmuşlardı. Zaten 29 eylülde affedilmişlerdi. 1 T.B.M.M. Arş. T-2, Dosya: 27-4 (Karar defteri: 1V-2, b-1. No:586). 2 T.B.M.M.Z.C., c. 10. s. 285-286. 3 Düstur, c. II, s. 145, Kanun No: 155. 4 Mete Tunçay, Mesaî, s. 24. 94 Müdafaa-i hukuk grubunun kurulacağı günlerde yapılan bu temizlikle aşın uçlara gözdağı verilmiş oluyordu. Yukarıda belirtilen etkili olayların yanısıra bazı ihanet suçlan da görülüyordu. Bunlardan, asker kaçaklannın silahlarını hükümete teslim etmeyenlerle, düşmana erzak sattığı sabit olanlara altı aya kadar hapis cezası ile zarara sebep olduklarının iki misli kadar para cezası veriliyordu.1 Düşman bölgesine kaçtığı, Düzce dolaylannda örgüt kurduğu, silahlı lâz çetelerine başkanlık yaptığı sabit olan Hafız oğlu Mehmet 25. 5. 1921'de asıldı. Özellikle emniyeti bozan ve bu suçla birlikte cinayet ve soygun suçlannı işleyenlere idam cezası veriliyordu.2 Kozan Askerlik Şubesi Başkanı Binbaşı Haşim Efendi, hiç bir yerden emir almaksızın, Müslümanlar'a yaptığı zulüm ile tanınmış olan Fransız yüzbaşının emir ve arzusuna uyup, görevini terk ve devlet eşyasını bıraktığı kendi ifadesi ve evrakının incelenmesi ile sabit görülerek, Gazze'ye gitmek üzere hudut haricine tutuklu olarak çıkarılmasına 14. 6. 1921'de karar verildi.3 Bozgunculuk: Millî Mücadele'ye karşı yıkıcı etkenlerden biri de yerli Rum ve hatta Türkler'in ordu içinde ve ordu gerisinde yaptıkları davranışlardı. Bu davranış bölücü ve yıkıcı olaylara, askerin moralini çökertici ve kaçmasına sebep olacak olumsuz etkilere yol açıyordu. Halkın Millî Mücadele aleyhinde ayaklanmasına sebep olacak kadar büyük tehlikeler yaratabiliyordu. Bu suçlar da İstiklâl Mahkemeleri için çok önemli idi. Bütün İstiklâl Mahkemelcri'nin bu suçlara karşı tepkisi ve uyguladıklan cezalar belirli bir ölçüdeydi. Ordunun moralini «kaçınız düşman geliyor» şeklinde propa1 «Hakimiyet-i Milliye», 30 Mayıs 1921. 2 T.B.M.M. Arş. Ankara î. M., IV-2, b-1, Karar no: 584, 800. 3 A. g. arşiv, Karar no: 601; «H. Millîye», 14.6.1921. 95 ganda ile bozmaya çalışanların. Yunan ordusuna kılavuzluk edenlerin suçları sabit görülürse, 10 - 15 yıl hapis, suçu etkili ise idam cezası veriliyordu. Cezanın saptanması bazen üyeler arasında tartışma konusu oluyordu. Bu yüzden kararlar çoğu kez oy çokluğu ile alınıyordu.1 Bu çeşit suçların çoğu ordu gerisinde meydana geliyordu. Rum asıllı vatandaşların çıkaracağı bozgunculuk ve sabotaj hareketlerini önlemek için şüpheli görülen Rumlar Millî Mücadele'nin sonuna kadar, Sivas, Erzincan, Erzurum, Van gibi doğu şehirlerinde göz altında tutuluyorlardı.2 Böylece cepheye yakın bölgelerin emniyeti sağlanmış oluyordu. Casusluk: Casusluk suçlarının büyük bir kısmına, merkezde bulunduğu için Ankara İstiklâl Mahkemesi'nde bakıldı. Çoğunluğunu İngilizler veya Yunanlılar yararına casusluk edenlerin meydana getirdiği bu davalar T.B.M.M. Hükümeti'nin varlığının dışta duyulmasında etkili olmuştur. Bu konuda en büyük ilgiyi toplayan duruşma ve karar, tngilizler hesabına casusluk eden Hintli Mustafa Sağır davasında olmuştur. Bu konuya ileride değineceğiz. Bu davalardan biri, M.Kemal'e annesinden mektup getiren Miltiyadi isimli Rum'un davasıdır. İstanbul'dan Kayseri'ye gitmekte olan Miltiyadi, Çorum'a geldiğinde M. Kemal'e ait bir mektup taşıdığını söyledi. Bunun üzerine 23 Eylül 1920fde Ankara'­ ya gönderildi, Yapılan aramada 16 eylülde Yozgat'tayken kendi imzasıyle M. Kemal'e hitaben yazdırmış olduğu bir mektupla, annesinin M. Kemal'e yazmış olduğu bir mektup çıktı. Anadolu bu sırada olağanüstü bir durumdaydı. Her yanda ayaklanmalar, bozguncular, casuslar, sabotajcılar, soyguncular vardı. M. Kemal 1 T.B.M.M. Arş., Ankara İ. M., IV-2, b-1, Karar No: 23,472; «Hakimiyet-i Milliye», 25 Ağustos 1921. 2 «Hakimiyet-i Millîye,», 8 Mayıs, 27 temmuz, 2-4-5-24 ağustos, 4 eylül, 29 ekim 1921. 96 mektubu böyle bir ortam içinde okudu. Miltiyadi'den şüphelendi ve İçişleri Bakanlığı'na gönderdiği bir yazı ile, mektubun doğruluğu hakkında İstanbul'da bir tahkikat yapılıp, neticesi öğrenilinceye kadar Miltiyadi'nin tevkifini istedi. Bakan Adnan Bey durumu dikkatle inceleyip M. Kemal'e bildirdi. M. Kemal'in şüphelerinin artması üzerine Miltiyadi, o sırada yeni kurulmuş olan Ankara İstiklâl Mahkemesi'ne verildi.1 İstanbul'da yapılan soruşturma sonucunda, M. Kemal mektubun kendisine annesi Zübeyde Hanım tarafından gönderildiğini öğrendi. Durumu İstiklâl Mahkemesi'ne bildirdi. Mahkeme 19 Ekim 1920'de, Miltiyadi hakkında «başka suçla tutuklu değilse» beraat kararı verdi.2 Diğer bir olayda da, 10 Ağustos 1920'de Antalya Limanına gemi ile Mısır'dan gelen diş doktoru Ahmet İhsan adında birisinden şüphelenilmiş, yakalanıp Ankara'ya gönderilmişti. Burada iki nafta sorgusu yapılmadan hapis edildi. Kendisi iç işleri Bakanı Adnan Bey'e bir mektup yazıp «haksız yere hapis edildiğini ve serbest bırakılmasını» istedi. Ayrıca Rıza Nur Bey'i suçsuzluğuna şahit gösterdi. Dr. Adnan Bey, o sırada Sinop’ta bulunan Rıza Nur Bey'den bilgi istedi. Rıza Nur Bey, Ahmet İhsan Bey'in İngiliz casusu olduğunu bildirdi. Bunun üzerine Ankara İstiklâl Mahkemesi'­ ne verildi. Ahmet İhsan Bey mahkemede de Rıza Nur Bey'i kefil olarak gösterdi. Mahkeme Rıza Nur Bey'den bilgi istedi. Rıza Nur Bey «İhsan Bey'in Harb-i Umumı'de İngilizler lehine nasıl casusluk ettiğini, fakat şimdi casus olup olmadığını bilmediğini» bildirdi. Yapılan soruşturma sonunda İhsan Bey hakkında casusluk suçuna dayanıp, asılarak idamına karar verildi. 13-14 Ekim 1920 gecesi sabaha doğru asıldı. Asılmadan önce suçsuz olduğunu söyledi.3 Başka bir olayda da, Kadıköy İnzibat Subayı Mahmut Hamdi îngilizler’e esir düştükten sonra Casusluk yaptığı iddiasiyle yargı1 Yakın Tarihimiz, c. I, s. 6-9. 2 T.B.M.M. Arş., Ankara İ. M., IV-2, b-1, Karar No: 6. 3 Yakın Tarihimiz, c.T, s. 2, s. 53-54. 97 landı. Geri döndükten sonra aldığı gizli görevde, gizli dosyalan ve Ankara Hükümeti’nin özel gizli evrakını açtığı ve Osmanlı Hükümeti lehinde propaganda yaptığı, ayrıca askerlere kaçmalarını söylediği sabit görüldü. Hakkında suçlulıığuna vicdanî kanaat uyanınca 20 Ekim 1920’de idamma karar verildi.1 Osmanlı ordusundan Birinci Dünya Savaşı içinde kaçıp İngilizler’e katılan ve Ingiliz esir kampından kaçmak için tünel kazan Türk esirlerini haber verip cezalandırılmalarına sebep olduğu döndükten sonra yine İngilizler’e casusluk yaptığı, tanıklara ve kendi ifadesine göre sabit görülen birinin idamına karar verildi. İstiklâl Mahkemesi casusluk suçlarına çok önem veriyor, casus olduğuna kanaat getirdiklerini idama mahkûm ediyordu. Bu kararlar verilirken, suçun ispat edilmesine dikkat ediliyordu. Suçu sabit görülmeyip durumlarından şüphe edilenler ya sınır dışı ediliyor veya Millî Mücadele’nin sonuna kadar belli bir yere (Doğu Anadolu) sürgün oluyorlardı. Suçu sabit olmayanlar beraat ediyorlardı2 Mustafa Sagîr Davası: Casusluk davalarının en ilginci, dışta ve içte önemli etkileri olan Hintli casus Mustafa Sagîr’inki olmuştur. Mustafa Sagîr, İngilizler’in Hindistan’ın çeşitli yerlerinden her beş yılda bir, küçük çocuklar arasından toplayıp İngiltere’de kendileri için okutup casus olarak yetiştirdiği ve İngiltere Krallığı için hayatını feda edeceğine yemin eden biridir. 1910 yılında İngiltere adına Mısar’a gidip, burada Mısır milliyetçileri arasına karışarak, edindiği bilgileri İngilizler’e bildirmişti. 1911 yılında İngiltere’nin Hindistan valilerinden birinin Almanya’da yetiştirilen bir Hintli tarafından öldürülmesi üzerine, Mustafa Sagîr Almanya’ya gönderilmiş, bu1 T.B.M.M. Arş. Ankara 1. M. IV-2, b-1. Karar No: 10. 2 A.g. arşiv: karar no: 2,7,9,15 123, 378, 381, 604, 631, 638, 644, 771, «H. Milliye». 24 mart; 6 haziran; 6, 10 temmuz; 7 ağustos; 1 kasım 1921 «Açık Söz», 20 ocak 1921. 98 radaki Hintli talebeleri izleyip, Ingiltere'ye btlgi vermişti. Birinci Dünya Haıbi içinde de önemli görevler almıştı. Iran ve Afganistan’da da yine İngilizler adma çalışmış, hatta Afgan hükümeti tarafından şüpheli görülüp tutuklanmışsa da, Ingiltere’nin araya girmesiyle serbest bırakılmıştı. Millî Mücadele başladıktan sonra İngilizler tarafından, bu savaşı yozlaştırmak, gerekirse su-ikastler düzenlemek görevi ile Türkiye’ye gönderilmişti. Mustafa Sagîr Ankara’ya, Hint Müslamanlarınm temsilcisi sıfatıyle gelmişti. Özellikle M.Kemal’in hayatını inceleyip, kendisine suikast yapabilme olanaklarını araştırmıştı.1 İnebolu yoluyle Ankara’ya gelen Mustafa Sagîr’e geçtiği yerlerde büyük sevgi gösterilerinde bulunulmuş, Ankara’ya girerken de M. Kemal adına Kılıç Ali Bey başkanlığında bir kurul tarafından karşılanmıştı. Daha sonra İçişleri Bakanı Dr. Adnan, Yunus Nadi Beyler ve M. Kemal Paşa ile görüşüp Hint Müslümanlarının gönderdiği paradan bahsetmişti. Sagîr’in casus olmasından şüphelenen M. Ktmal, Dr. Adnan Bey’le bu konuyu görüştü. Adnan Bey de Mustafa Sagîr’i sıkı bir göz hapsine aldırdı. Mustafa Sagîr, Dr. Adnan Bey aracılığıyle İstanbul’a bir mektup göndermek istedi. Bu mektup kimyasal usullerle incelenince eczalı mürekkeple gizli bilgiler yazılmış olduğu görüldü. Mektubun bu gizli kısmında, İngiliz Albayı Nelson’a, M. Kemal Paşa’nın yaşantısını, hangi saatlerde evinden çıktığım, yanında kimlerin bulunduğunu, nasıl bir otomobille gezdiğini, otomobilin hızını bildiriyordu. Bunun üzerine eşyaları arandı ve şüpheleri doğrulayan delillerin bulunması sonucu tutuklanıp, İstiklâl Mahkemesi’ne verildi. Mustafa Sagîr’in yakalanmasında, ona emir, talimat ve para verip çalıştıran Türkiye’deki İngiliz casus örgütünün ve İngiliz Dışişleri’nin bütün gizli çalışmalarının, hazırlıklarının meydana çıkarılmasında İçişleri Bakanı Dr. Adnan Bey’in büyük hizmeti olmuştur. Mustafa Sagîr’in muhakemesi büyük ilgi gördü. Duruşmalar 1 «H. Milliye», 9 Mayıs 1921, s. 2; Kılıç Ali, İstiklâl Mahkemesi Hatıraları, s. 84-87. 99 geniş bir halk topluluğu tarafından günlerce izlendi. Hakimiyet-i Millîye gazetesi duruşmaları, 10 mayıs 1921’den başlayıp günü gününe yayımladı. Delillerin çokluğu ve kesinliği karşısında Kustafa Sagîr suçunu itiraf etti ve geçmişini açıkladı. Muhakeme karar günü olan 23 mayısa kadar sürdü. Tanıkların dinlenmesine ve özellikle Sagîr’in kendisini savunmasına büyük önem verildi. İstiklâl Mahkemelerinin öteki duruşmalarına kıyasla uzun bir süre devam etmiş olan bu duruşmalarda, Mustafa Sagîr İngiliz Dışişleri Bakanlığı emri ile M. Kemal’i Afgan Kralını öldürdüğü gibi öldürmek üzere görevlendirildiğini açıkladı. Anadolu’da bulunan İngiliz gizli örgütü hakkında önemli bilgiler verdi. Casusluk suçunu kabul etmekle beraber, «Bu memleketin evlâdından değilim. Hiyanet-i vataniye ile maznun olamam. Ben Türk nimeti ile perverde olmadım. Beni İngiliz yetiştirdi. Siz yetiştirmiş olsaydınız, size de aynı hizmeti yapardım» diyerek, bu suçtan idam edilemeyeceğini ileri sürdü. Ankara İstikl:l Mahkemesi 23 Mayıs 1921’de, delillere ve şahitlerin ifadesine, kendi itirafına dayanarak suçunu sabit gördü ve idamına karar yerdi. Kendisine yardım edenlere de çeşitli cezalar verildi:1 Karar No: 583 İngilizlei den aldığı talimat üzerine kendisine Hint Hilâfet Komitesi'nin murahhası süsünü vererek casusluk yapmak üzere Ankara'ya geldiği ve Ankara'da, İstanbul'da «Ferit Cavid» adresine kimyevî bir terkib ile gizli olarak yazmış bulunduğu mektuplarla Anadolu Hükümeti ve Mustafa Kemal Paşu hakkında mütemadiyen malûmat gönderdiği iddiasiyle mahkememize tevdi edilen İngiliz tebaasından Hindistan'ın Peçaver Şehrinde mütevellid 34 yaşlarında Mustafa Sagir bin Zekeriya ile Mustafa Sagir'in İstanbul'da İngiliz Hafiye Teşkilâtına gönderdiği anlaşılan ve gizli mürekkep ile yazılı raporlarını mahalline isal etmek suretiyle merkumun casusluğuna iştirak eylemek cürmüyle keza mahkememize t evdi kılınan Dersaadet'te mütevellid 42yaşlarındĞ «İleri» gazetesi heyet-i tahririyesinden «Ferit Cavid bin T.B.M.M. Afş. Ankara I. M. Karar No: 583; «H. Millîye», 10-25 Ma100 Mehmed» ile keza İngiliz casus teşkilâtına dahil olduğu ve Anadolu'da bi-l-hassa Şeyh S unut i Hazretlerinin ahval ve harekâtını ta'kib etmek üzere vazifelendirildiği iddia olunan 25 yaşlarında bahriye mülâzımlar inden Ürgüp'lü Paşazade Mehmet Ali'nin icra kılınan muhakememi aleniyelerinde Hintli Mustafa Sagîr'in fi-l-hakika 10 yaşından beri mahzâ İngilizler hesabına casusluk yapmak üzere suret-i mahsusada yetiştirildiği ve bir çok yerlerde İngilizler'in nam ve menfaatine casusluk yaptığı ve âhir en Ihgiliz Hariciye Nezareti'nin muvafaakati ve İngilizler'in İstanbul'da casusluk yapmağa me'mur ettikleri Miralay Nelson'un emri ile İstanbul'a gelip Anadolu'nun itimadını kazanmış bazı kimselerle müştereken «Türk - Hint Muhadenet Cemiyeti» namı ile bir cemiyet kurduğu ve daha sonra Karakol Heyet-i Merkeziyesinden aldığı itimatneme ve vesikayı hamilen kendisine Hint Hilâfet Komitesi Fevkalâde Murahhası süsünü vererek Ankara'ya geldiği ve Ankara'da kimyevi bir terkip ve eczalı mürekkeple yazılmış mektuplarla İngilizler'e mahrem hususları bildirdiği ve bu suretle casusluk yaptığı gerek ele geçen delillerle ve gerek kendi itirafları ve yapılan muhakeme esnasında şahitlerin beyanı ile mertebesübuta vasıl olan Hintli casus Mustafa Sagîr'in şaiben idamına, Ferit Cavid bin Mehmet Cavid'in ise İstanbul'da İngiliz casus teşkilâtı reisi olduğu anlaşılan İngiliz Miralayı Nelson'un daire-i itimadına girerek casus Mustafa Sagîr ile bu teşkilâtın reisi Nelson arasında vasıta-i muhabere olmak ve şu suretle gerek Mustafa Sagîr'den gizli raporları Nelson'a, gerekse Nelson*dan aldığı talimatı Hintli casusa getirip götürmesi ve bunu yaparken de para alması kendisinin Mustafa Sagir'in cürmüne iştirak ettiği kanaatini vermiş ise de, Mustafa Sagîr'in tevkifinden evvel içine düşen bir korku ile Hint İV nin hakikî vazifesini sabık istihbarat Komisyonu Reisi Binbaşı Rıza Bey'e, gerek Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa'ya bir mektupla bildirmesi esbab-i muhaffife addiyle merkumun tarih-i tevkifi olan 22 mart 1317 (192!) tarihinden itibaren müebbed küreğe mahkûmiyetine, gene a^m cürümlere iştirak eden Bağdat Belediye Reis-i Sabıkı İzzet'in kasden İngilizler tarafından casus olarak Ankara'ya gönderildiğine dair Mustafa Sagîr'in zatî ifadesinden başka kanaatbahş bir ifadeye desteres olunmdmakla beraber, İzzet'in Ankara'daki tarz-ı hareketinin calib-i zan ve şiihe bulunması dolayısıyle merkumun dava-yi millînin hir netice yi mesudeye iktiranına kadar hükümetin tensip edeceği bir mahalde kal'a-bend 101 edilmesine ve bahriye mülâzımdı evveli Mehmet Ali Efendi'nin casusluğu sabit olmadığı, yalnız kendisinin bu dava-yi millînin ta'kibi için muktazi metin bir seciyeye malik bulunmadığı anlaşıldığından bu zatın da İstanbul'a iadesine, Mustafa Sagîr hak_ kında müt tef ikan, Ferit Cavid, İzzet ve Mehmet Ali hakkında ekseriyetle ve cümlesinin vicahlarında karar verildi. 23 Mayıs 1373 {1921) Kılıç Ali İhsan Hüseyin Bey ise Sagîr için verilen cezaya katılmakla beraber, diğerlerinin kararma karşı çıkıp, görüşünü şöyle belirtti. «Ferit Cavid ile İzzet hakkındaki karara muhalifim. Zira Mustafa Sagîr in casusluğu ne derece mertebemi sûbuta vasıl olmuşsa diğerlerinin de buna iştirâkleri o kadar ayan ve beyandır. Bahusus, Nelsonun talimatı dahilinde çalışan ve Ankara'ya gelerek kimyevî mürekkeple yazılmış mektuplar getirmesi ve şifahî alimatı hamil bulunması bu casusluğu te'vil edilmez hale soktuğundan Ferit Cavid'in de idamını talep ederim. İzzefe gelince, Nelson'un bir mektubunda «İzzet Şeyh Sunusi ile görüştü mü ?» diye sorulması, Mustafa Sagîr'in bir mektubunda bundan bahs edilmesi, ve Ankara'da me'muriyet isterken kaymakamlığa ta'yin edildiği halde gitmeyerek Şeyh Sunusi'nin yanında kalmakta ısrar etmesi, Nelson-Mustafa Sagîr-Ferid Cavid9den mürekkep şebekeye dahil olduğunu aşikâr kılmakta olduğundan İzzet'in de idamı icap ediyor. Ferit Cavid'in Binbaşı Rıza Bey'e verdiği mektuplar bir muvazaadır. Çünkü Mustafa Sagîr9 in tevkifinden sonra Dahiliye Vekiline verilmiştir. Mustafa Kemal Paşa'ya yazılan mektup da Paşa'nın eline geçmeden İstanbul'a gelen Şehzade Ömer Faruk Efendi'nin getirdiği evrak içerisinde polis tarafından ele geçirilmiştir. Diğer tarafdan Binbaşı Rıza Bey ile Kaymakam Aziz Bey'in casustan sık sık para almaları ancak ve son dakikada şüphelenmeleri de beni tatmin etmediğinden her ikisi hakkında da takibat icrasına ve cususa tercümanlık yapan bahriye mülâzımı Mehmet Ali'nin de silk-i askeriyeden tardı ile İstanbul'a iadesini lüzumlu görüyorum. A'za Hüseyin» 102 Kararlar oy çokluğuna göre uygulandı. Mustafa Sagîr 24 Mayıs 1921’de Karaoğlan çarşısına getirilip, büyük bir kalabalık önünde, mahkeme kâtibi Rıza Bey tarafından mahkemenin kararı okunduktan sonra asılarak idam edildi.1 Yolsuzluk ve Görevi Kötüye Kullanma: Milli Mücadele içinde yolsuzluk suçlan da önemli yer alıyordu. istiklâl Mahkemeleri çeşitli yolsuzluk suçlarına çeşitli cezalar uyguluyordu. Devlet parasını zimmetine geçirmek ve görevini bırakıp kaçmak gibi suçlara, sebep oldukları zararın ödetilmesi, görevinden tard, genel olarak hapis ve halka teşhir gibi cezalar uygulanıyordu2. Görevli olduğu halde, görevini kötüye kullananlara ise değnek v50 adet) vurulup cepheye gönderiliyorlardı3. Suçu sabit görülmeyenler ise beraet ediyorlardı. Aldığı emre rağmen, düşman karşısında sill'h ve cephaneyi düşmana bırakmak ve bunun yanısıra itaatsizlik, kaçmak ve saldırı suçlarını da işlemiş olanların ise hapis cezaları arttırılıp, 10-i 5 yıl kürek cezası veriliyordu4. Cepheye gitmek istemeyen erleri jandarma kayıt etmek için rüşvet alan jandarma subayları da bulunuyordu. Bunlara da yine tard, hapis ve para cezası veriliyordu. Asılsız haberleri resmî bildiri şeklinde yayınlamak suretiyle, bilerek veya bilmeyerek bozguncu ve yıkıcı çalışmalarda bulunanlar da büyük tehlike oluyorlardı. Bunlara da belirtilen cezalar uygulanıyordu5. Ordu içinde en önemli tehlikelerden biri de hırsızlık olaylarının çoğalmasıydı. Batı Cephesi Kumandanı ?smet Bey, birlikler içindeki hırsızlık olaylarını düşman kadar tehlikeli görüyordu. • «Hakimiyet-i Millîye», 25 Mayıs 1921. 2 T.B.M.M. Arş. Ankara I.M., No: 27, 219; «H.Miraîye», 13 şubat, 17 haziran İ92İ.. 3 A.g. arşiv., No: 366, «H. Millîye», 1. 11, 19; 6, 2. 6. 1921. 4 A.g. arşiv. Ankara İ.M., No: 471; «H. Milliye», 24. 3. 1921. 5 «H. Milliye», 13. 5; 3.9. 1921. 103 Hırsızlık suçunun ce7asınm idam olduğuna herkesi inandırmak gerektiğini, eğer bu suçlara merhamet gösterilirse, bunan Millî Mücadele için çok keti' sonuçlar doğuracağın» 28.1.1922 tarihinde askerî birliklere bildirmişti1. Her ne kadar İsmet Bey bu suçlar için idam cezası uygulanmasını öngörmüş ise de İstiklâl Mahkemesi, yukarıda belirtilen cezaları uygulamakta, yola gelebilecek olanlara da az bir ceza (genellikle dayak) verip, yeniden cepheye göndermeyi uygun görüyordu. Mahkeme askerle ilgilenilmemesi halinde dikkatli davranıyordu. Bu ve buna benzer konularda hükümetle çelişkiye düştükleri oluyordu. Sakarya Savaşı sırasında, cepheye gönderilen askerin bakımsızlığına karşılık, Albay Hulûsi Bey’in emir erinin çok bakımb oluşuna kızan mahkeme, Hulûsi Bey’in tutuklanmasına karar verdi. Millî Savunma Müsteşarı Kâzım Bey buna engel olunca mahkeme onun da yargılanmasına ve engel olunduğu takdirde istifaya karar verdi. Bu durum M. Kemal’e bildirildi. O da mahkeme kurulunu çağırıp görüştü. Tutuklama kararının kanuna uygun olarak alındığı anlaşılınca, M. Kemal yatıştı. Onun ricası üzerine, mahkeme de tutuklamaktan vazgeçti. Amacı ordu ile Meclis arasında olay çıkarmak değil, orduda başarılı olmak gayesine dayanan bir çalışma ve düzenin etkisini görmek düşüncesiyle çalışan mahkeme, olayın büyümemesini sağlamış oldu2. Ali İhsan Paşa’nın ordu hiyerarşisine uymayan davranışları ve Garp Cephesi komutanı İsmet Paşa’nm emirlerini tenkit etmesi yüzünden araları açıldı. Ali İhsan Paşa, M. Kemal’e şikâyette bulundu. M. Kemal Ali İhsan Paşa’yı haksız buldu ve komutanlığın kendisini şikâyet ettiği vakit görevinin son bulacağını bildirdi. Ali İhsan Paşa buna rağmen davranışlarında ısrar edince, İsmet Paşa, İhsan Paşa’nm cephede çalışmasının mümkün olmadığını bildirdi. M. Kemal 18.6.1922’de «Ali İhsan Paşa düı T.l.T.E. Arş. vesika no: 18/2988. 2 Kılıç Ali, istiklâl Mahkemeleri Hatıraları, s. 77-79. 104 rüşt bir harekât hattı takip etmediği için Birinci Ordu Komutanlığının kendisinden alınmış ve hakkında kanunî muameleye geçilmiş olduğunu» bildirdi. Başkomutanlıkça gönderilen Ankara İstiklâl Mahkemesi, İsmet Paşa’nın M. Kemal’den rica ve ve ısrarı üzerine Ali İhsan Paşayı yargılamaktan vazgeçti.1 İlginç ve ibret verici bir dava da jandarma komutan yzb. Nuri ve emrindekilerinkidir. Köylüye zulüm ve işkence yaptıkları ve parasını ödemeksizin hayvanları içm arpa topladıkları şikâyetiyle, tutuklanarak Ankara İstiklâl Mahkemesince yargılanan Balâ kazasını inzibata görevli Kütahya Jandarma Komutanı Yüzbaşı Nuri ile Hikmet ve Haşan çavuşların Beynan köyü muhtarı Veli’ye, istediklerini yapmadığı için işkence yaptıkları ve köyün sakinlerinden Kâzım Bey’in ambarından bedelini ödemeksizin otuz yarım arpayı zorla aldıkları anlaşıldığından; Yzb. Nuri’nin askerlikten atılmasına ve tutuklandığı tarih olan 15 kasım 1921’den itibaren iki sene ve Hikmet Çavuşun bir sene küreğe, Haşan Çavuşun da aynı şekilde cezalanmasına karar verildi. Karar bütün Jandarma birlikleri ve bölge halkına bildirildi. Soygunculuk ve Yataklık: Millî Mücadele’de Anadolu’da halkın güvenliğini bozan sorunlardan biri de soygun olayları idi. Genellikle askerden kaçan1 İnönü’nün Hatıraları, «Ulus»l. 6. 1968. Fahrettin Altay, 10 Yıl Savaşı ye Sonrası, s. 320-326; Ali İhsan Sabis, Harp Hatıraları, 5. Cilt. İstiklâl Harbi, s. 238-242, 330-335. (Ali İhsan Paşa olayı başka bir açıdan anlatmaktadır. İsmet Paşa’nın kendisine kini olduğunu, M. Kemal’in de İsmet Paşa’ya inandığını ve İstiklâl Mahkenıtsi’nin kendisini suçsuz bulduğunu söylemektedir. İstiklâl Mahkemesi’riin 233 nolu kararında ise, bu davanın kumanda ihtisas işi olduğu için İstiklâl Mahkemesi’nin bakamayacağı belirtilmiştir. Bu konu tezimize girmediği için kısaca belirttik. Kılıç Ali, A. g. hatıralar, s. 105-108. Mahkeme Başkanı İhsan Beyin «Yeni Türkiye» isimli bir İstanbul gazetesindeki hatıralarından bahsedilmektedir. Gazeteyi bulamadık.) 105 larm sebep olduğu bu olaylar, soygun, saldırı, cinayet şeklinde oluyordu. Soygun olayları hemen bütün Anadolu’da etkili bir şekilde yaygındı. Halkın güvenliğini sarsıyor ve B.M.M.nin otoritesini kırıyor, ulusal birliğin kurulmasına olumsuz etki yapıyordu. Ankara İstiklâl Mahkemesi bu suçlara da çok önem veriyordu. Soygunculuk suçu yanında, adam kaçırma, saldırı (tecavüz), cinayet gibi suçları da işleyenlere oybirliği ile idam cezası veriliyordu. Suçu sabit görülmeyenler serbest bırakılıyordu1. Suçluların yakalanmasına engel olan en büyük etken, suçlunun saklanmasına yardım edilmesiydi. Bu yüzden suçluya yataklık yapanlar, mahkemece ağır şekilde cezalandırılıyorlardı. Sıkı çalışmalar sonucu ve bölgenin Millî Mücadele’nin merkezi olması sebebiyle, soygun olayları kısa sürede yok edildi. Zaten İstiklâl Mahkemeleri’nin asker kaçaklarına karşı yaptığı başarılı çalışmalar sonucunda, kaçak olaylarının önünün alınması ile soygunculuğun kaynağı da yok edilmiş oldu. 5.10.1920’de göreve başlayan Ankara İstiklâl Mahkemesi diğer İstiklâl Mahkemeleri’nden farklı olarak, bu görevini 21 Temmuz 1922 tarihine kadar aralıksız olarak sürdürdü. Çalışmaya başlamasından bir süre sonra, mahkemenin Yozgat ayaklanması davalarına bakması için Yozgat’a /itmesi istendi. Mahkeme üyelerinden biri hasta olduğu için Ankara’daki çalışmaları bile durmuş olduğu için bu i>fek yapılamadı2. Bu yüzde ı 2.12 1Q20 . de Kılıç Ali ve İhsan Beyler hasta arkadaşları yüzünden davalara bakılamadığını ve yerine derhal bir üye seçilmesini Meclis Başkanlığı’na bildirdiler3. Eksik üye, diğer İstiklâl Mahkemelerinin dördüncü üyeleri ile birlikte 6.12.1920’de seçildi. Yozgat'ta kurulan harp divanının çalışmaları Meclis’i endişeye düşürdü. Yozgat Mebusu Feyyaz Ali Bey Yozgat'ta kurulan harp divanının, İstiklâl Mahkemeleri Kanunu ile bağdaş1 T.B.M.M. Arş. Ankara 1. M., IV-2,b-l, Karar No: 29,379; «H. Millîye», 28 haziran ; 13, 25 ekim 1921. 2 T.B.M.M. Arş., Ankara î. M., IV-2, a-1, Esas def: a-2. 3 T.B.M.M.Z.C., c* 6. s. 182. 106 madiği gerekçesiyle Milli Savunma Bakanlığına ve Ankara istiklâl Mahkemesi'nc baş vurarak bilgi istedi. Ankara İstiklâl Mahkemesi Başkanı İhsan Bey 30.12.1920'de verdiği cevapta, istiklâl Mahkemeleri'nin bulunduğu yerlerde harp divanlarının bulunamayacağını bildirdi. Genel istek üzerine Mcclis'te sözlü açıklamada bulundu, istiklâl Mahkemeleri bölgelerinde, hiç bir mahkemenin İstiklâl Mahkemeleri'ni ilgilendiren davalara bakamayacağım söyledi. Bu husus kanunda da bu şekilde saptanmıştı. Bunun üzerine Meclis, İçişleri Bakanlığı'na yazıp, Yozgat Harp Divanı'nca verilen cezaların geçerli sayılmayacağını ve harp divanının elindeki evrakı İstiklâl Mahkemesi'ne devrini, ayrıca bu harp divanının kaldırılmasına karar verdi. Bu kararın alınmasından sonra Yozgat Harp Divanı tarafından mahkûm edilmiş olanlar 24.1.1921 tarihinde Meclis'e teşekkür ederek, tahliye isteğinde bulundular. Harp divanının kararlarında Kuva-yi Seyyare komutanlarından İbrahim Bey'in etkisi olmuştu. Meclis bu durumu göz önüne alarak, kararfarın uygulanmayıp, mahkûmların ait olduğu mahkemeye gönderilmesine ve evrakın Bakanlar Kurulu'na verilmesini kararlaştırdı1. Ankara İstiklâl Mahkemesi iki senelik çalışması' içinde çeşitli suçlardan 583 kişiye çeşitli cezalar verdi2: Ahz-u gasb ; 1 Âsilere dehalet : 2 Asker ailesini dağa kaldırmak : 2 Askerî eşyayı satmak : 2 Şüpheli şahıs ve casus : 30 (casus) : 27 (şüpheli) Düşmana iltihak ve âmaline hizmet : 21 Emniyeti su-i istimal : 2 Askerî eşyayı satmak, çalmak ve saklamak : 6 1 Ceride, c. 7, s. 6, 96, 128-129, 352; Düstur, c. I, s. 176, Karar No: 86, 2 T.B.M.M. Arş. Dosya T., No:2 (suça göre tasnif) 107 Firat : 1S2 Firar yataklık ve sebebiyet : 42 îsyan suçu ile mahkûm olan eşhasa ait liste : 15 Vatana ihanet : 189 İsyan : 29 Katil ve sirkat : 37 Rüşvet ve şekavet 32 Su-i istimal \e- şüpheli şahıs : 27 Ayrıca asker kaçağı olup da topluca muhakemeleri yapılan ve 226 kişilik elebaşılarının cezası bu listede sayılmamıştır. Mahkeme yine bu dönem içinde aşağıda gösterilen cezaları verdi2: Mahkemeye gelen maznun mikdarı : 13 096 Adem-i mes’uliyet ve beraet : 470 İdam : 108 Müecelen idam : 279 Gıyaben idam : 48 Kal’a-bend ve kürek : 54 Muhtelif cezalarla mahkûmiyet (Değnek ve para cezası) 12 137 İdam edilenlerden 28'i Rum ve Ermeni asıllıdır. İdam cezası askerden devamlı kaçanlara, casus, soyguncu, katil, Yunan ordusuna katılmak, vatana ihanet gibi suçlara veriliyordu. Ankara İstiklâl Mahkemesi'nin işe başladığı zaman yayınladığı beyanname bulunamadı. İleri tarihlerde yayınlamış olduğu beyannameler de önemlidir. Bazı askerî birliklerin, özellikle cephe yollan üzerindeki köylerden karşılıksız zorla erzak ve hayvan almalarının, halkı Millî Mücadele'ye karşı etkileyeceği gerekçesiyle bu haksızlığı Önlemek için Ankara İstiklâl Mahkemesi 9 Ekim 1921'de bir beyan1 A.g. arşiv, T-14, No: 5, Zarf: 39. 2 «H. Milliye», 9 ekim 1921 (Ek: 3). 108 name yayınlayıp1, bu suçlan işleyenlerin İstiklâl Mahkemesi'nce yargılanacağını bildirdi. Ayrıca 13 Ekim 1921'de askerî eşyayı çalmak, saklamak ve alıp satmak olaylarının tehlikeli bir duruma gelmesi üzerine de bir beyanname2 yayımlayıp bu gibi suçlularında İstiklâl Mahkemesi'nce yargılanacağım ve esaslarım belirttikten sonra, bu emri yerine getirmede askerî ve sivil idarecilerin sorumlu tutulacağını bildirdi. 2-ESKİŞEHİR İSTİKLÂL M AHKEM ESİ Eskişehir İstiklâl Mahkemesi 20.10.1920 ve 17.2 1921 tarihleri arasında görev yapmıştır. Mahkeme Eskişehir'e gelişinin ertesi günü görevine başlamadan önce, bölgenin ve ülkenin durumunu gerçek bir şekilde görebilmek, gerekli tedbirleri önceden alabilmek için ordu kumandanları ve mutasarrıflarla ilişki kurdu ve yakın ilgi gördü3. Göreve başladıktan sonra Mondros Mütareikesi'ni B.M.M.nin bağımsızlık anlayışı ile açıklayan, içinde bulunulan olağanüstü tehlikeyi ve bundan kurtulmak için izlenecek yolu belirten 48 sayfalık bir bildiri yayınladı4. Bir süre sonra Zekâi Bey, üyelerden birinin hastalığı halinde mahkemenin çalışması durduğu için üye sayısının dörde çıkarılmasını istedi5. Meclis teklifi kabul etti. Zekâi Bey kısa bir süre sonra bu teklifi yapmış olmasına rağmen, 9.11.1920'de Meclis'e gönderdiği bir yazı ile sıhhî sebeplerden dolayı istifasının kabulünü istedi. İsteği uygun bulunup, yerine biri seçilinceye kadar görevinde kalması bildirildi6. Kanaaı «H.Millîye», 13 Ekim 1921. 2 Rasih Efendi’nin açıklaması, T.B.M.M.Z.C., c.9, s. 157. 3 T.B.M.M. Arş., T. 5., Dosya: 18: 262. 4 Ceride, c. 5. s. 184, 395, s Ceride, c. 5 s. 285; T.B.M.M. Arş., IV, 14-D, Eskişehir 1. M. Muhabere defteri No: 21. 6 Ceride, s. 336,395, T.B.M.M. Arş., Eskişehir t. M., IV, 14-d, No: 27. 109 tımıza göre Zekâi Bey'in istifa sebebi, üye arkadaşları île anlaşamamasından ileri geliyordu. 13.11.1920'de üyelerden Rasih Bey B.M.M.'ne bu konu ile ilgili olarak gönderdiği yazıda, Zekâi Bey'in istifadan vazgeçtiği için görevine devam edeceğini, eğer istifası kabul edilmişse yeniden seçilmesini istedi, istifası kabul edilmiş olduğu için, yeniden seçilmesi uygun görüldü. Zekâi Bey'in istifası ve yeniden seçilmesi arasında geçen sürede mahkeme 10 gün görev yapamadı1. Eskişehir ve çevresi İstanbul'dan gelen bozguncu ve casusların çalışma bölgesiydi. Cepheye yakın oluşu önemini daha da çoğaltıyordu. İzmit - Adapazarı yolu ile gelenler Geyve, Bursa - Yenişehir yolu ile gelenler Ertuğrul, Eskişehir, Kütahya dolaylarında çalışıyorlardı. Ayrıca Kuva-yi Seyyare'nin devam eden yolsuz çalışmaları, asker kaçağı ve soyguncuların baskısı yüzünden, halkın evinde bile malından, canından, namusundan güveni kalmamıştı2. Mahkemenin bölgesi cepheye yakın olduğundan, dava konuları da bölgenin karekteristik asker kaçakları, Kuva-yi İnzibatiye'ye katılmak, bozgunculuk, casusluk, soygun gibi suçları kapsıyordu. Kuva-yi înzibatiye'ye katılıp da sonradan ulusal orduya geçenler beraat ediyor, suçlu görülenler ise bazen idam ve ağır hapis cezalarına çarptırılıyorlardı3. İstanbul Hükümeti'ne hizmet, Millî Mücadele'ye karşı koymak ve bu davranışı casusluk, bozgunculuk, asker kaçaklığı derecesine getirenlere bile idam cezası ender veriliyordu. Çoğu kez idam cezalarının (casusluk, Ethem'le birleşerek ulusal orduya karşı savaşmak, ayaklanmaları kışkırtmak ve ayaKİanmaya katılmak suçlarından) müebbet hapse çevrilmesi, mahkemenin ağır ceza vermekten kaçındığını gösteriyordu. Genel olarak, suçu sabit görülmeyenler beraat ediyorlardı4. İstiklâl Mahkemeleri'nin vicdanî kanaatlarına göre kaı Ceride, c. 9, s. 157; 19.3.1921 (Rasih Efendi’nin açıklaması). 2 T.B.M.M. Arş., Eskişehir î. M., IV-V, b-1, Karar def, No: 2.7. 3 A. g. mahkeme, Karar No: 11 (Bab-ıâli Adli Müşavirliğinden ayrılmış Ahmet Şehabettin Ulusal Bavaş’a karşı olan çeteleri biıleştirmek, bozguncu110 rar verme yetkisi ve bundan dolayı sorumsuz oluşları düşünülürse, Eskişehir istiklâl Mahkemesi'nin bu kadar yumuşak çalışması, zamanın koşulları içinde çok önemlidir. Dünya tarihinde bu kadar yumuşak çalışmış başka ihtilâl mahkemeleri göstermek imkânsızdır. Davalar arasmda en önemlilerinden birisi de Kazak Süleyman Paşanmkidir. Süleyman Paşa İstanbul hükümeti, îngilizler ve Yunanlılar hesabına Anadolu hükümetiyle onun mümessili Büyük Millet Meclisi aleyhine, İstanbul, İzmit ve Arifiye bölgelerinde faaliyette bulunduğu için vatan haini olarak idama mahkûm edilerek 21 ekim 1920 tarihinde asılarak idam edildi. Düşmanla muhabere ve düşmana davet heyetleri göndermek, Yenişehirde hükümeti devirip, kaymakamı tevkif ile, muvakkat kurduktan sonra, kendini hükümet reisi ilân ettirip, civar kazaların da iltihakı için tehditlerde bulunmuş olmak suçlarından yargılanan Yenişehirli Ethem Paşa idama mahkum edilmişse de hafifletici sebeplerden dolayı cezası on beş sene küreğe çevrilmiştir. Suçu sabit görülmekle beraber, şüpheli görülenlere hapis cezası (üç ay) veriliyordu. Devlet malını satmak suçunu işleyenlere bile bir ay gibi hafif bir ceza verilmesi veya Kuva-yi Seyyare’ye katılmışken, sonradan ulusal orduya katılanların af edilmesi1, mahkemenin ceza vermek yerine, göz korkutup mümkün olduğu kadar çok insanı cepheye gönderip Millî Mücadclc’de yararlanmak istediğini gösteriyordu. Görevini kötüye kullanıp, halka baskı yapanlara sert davranılıyordu. Bu dönemde mahkemenin çalışmalarında karşılaştığı en büyük zorluk Kuva-yi Seyyare’nin birçok suçluyu korumasından ileri geliyordu2. luk çıkarmak, İngilizlerce anlaşmak, Nigehban Cemiyeti’ne katılmak. Ferit Paşa Hükümetine fiilen çalıştığından idamına karar verilmiştir.) 5,8,21,23, 25,41,45,48,52,109,133. 1 T.B.M.M. Arş., Eskişehir İ.M., IV-4, b-1, Karar No: 38,68,79,106,154. 2 T.B.M.M.Z.C,, c. 9, s. 158 (19. 3. 1921 Rasih Ef.nin açıklaması. 111 Cephe bölgesinde dolaşan birliklerin halka karşı zor kullanmak yolu ile yiyecek toplaması ve halkı angaryaya koşması karşısında, İstiklâl Mahkemesi ciddiyetle durdu. Bu gibilere ceza vermekten geri kaimadı. Bazı köy halkının toplu bir halde bu birliklere saldırdığı ve silâhlarını ellerinden almak istediği ve bu yüzden çatışma çıktığı da oluyordu. Bu durumda olan birlikler suçsuz görülüyordu1. Çerkez Ethem Yozgat’ta halkın moralini bozduğu, kendi verdiği kararları geçersiz bulduğu için İçişleri Bakanı Albay Refet Bey’i Eskişehir İstiklâl Mahkemesi’ne şikâyet etmişti. Mahkeme Refet Bey’i çağırmış, fakat M. Kemal ve İsmet Bey’in araya girmesi ile konu kapanmış ve Refet Bey yargılanmamıştı. Ethem, Refet Bey hakkuıdaki iddiasını geri almasını teklif eden İsmet Bey’in isteğini «fevkalâde hal icabı bu gibi meseleleri ta'kip ve tetkike İstiklâl Mahkemesi me’murdur. Bu mahkemelerin lüzumsuzluğunu iddia ve Refet Bey’e ait evrakın alınmasına teşebbüs ise müdahale mahiyetinde olur. Bu suretle de İstiklâl Mahkemesinin ma’nası kalmaz2» diyerek reddetmesi, onun İstiklâl Mahkemeleri’ni hiçe sayıp3, adam asmasına rağmen, işine geldiği zaman bu mahkemelerin varlığına sığınması ilginçtir. İstiklâl Mahkemesi şubatın 10’unda Kütahya’ya gitti. Burada Kütahya Millî Alay Komutanı İsmail Hakkı Bey’in davasına bakmaya başladı. Mahkeme karar vermeden önce Eskişehir’­ de davaların çoğalması üzerine, Kütahya’ya geri dönmek üzere Eskişehir’e gitti. Eskişehir’deki işler kısmen tasfiye edilebildiyse de, mahkemenin görevine son veren karar alınınca İsmail Bey’in davası yarıda kaldı. Mahkemenin çalışmaları sonucu Eskişehir bölgesinde asker kaçağı, soygun olayı kalmadığı gibi Kütahya bölgesinde de sadece bir soyguncu kaldı4. ı A. g. mahkeme, No: 26, 53. 2 Çerkez Ethem'in Hatıralari, s. 127-128, 133. 3 T.İ.H., c. II, Kısım 3, s. 83-85 4 T.B.M.M.Z.C., c. 9, s. 158 (19. 3. 1921 Rasih Ef.nia açıklaması) 112 Eskişehir İstiklâl Mahkemesi bu dönem çalışmaları içerisinde 92 kişiye çeşitli suçlardan cezalar verdi:1 Beylik eşyayı satmak : 2 Casusluk : 18 Düşmana hizmet : 10 Eşkıyalık : 5 Eşkıyaya rehberlik : 1 Hakaret : 2 Hırsızlık : 2 Hükümete aleyhtar : 4 Kadın kaçırma 1 Kanuna muhalefet 1 Katil : 2 Rüşvet : 4 Sahtekârlık 1 Sarkıntılık : 1 Serserilik : 1 Şekavet : 7 Şüpheli şahıs : 3 Tezvirat : 1 Türklüğü tahkir : 2 Vatana ihanet : 19 Vazifeyi ihmal : 1 Vazifeyi su-i istimal : 1 Yaralama : 1 Mahkeme üyesi Rasih Efendi 19.3.1921 tarihinde B.M.M.’- inde yaptığı açıklamada, vatan hainliğinden (22), Kuva-yi Inzibatiye’ye katılmaktan (12), hiyanet-i harbiye, casusluk, düşman lehinde propaganda (14), kaçaklık sırasında soygun (24) suçlarından toplam olarak (201) davaya bakıldığını belirtti. Kaçak sayısını açıklamadı. Ayrıca 128 dosyanın da görevin sona ermesi üzerine ait oldukları mahkemelere devredildiğini belirtti.2 ı T.B.M.M. Arş., Eskişehir Ö. M., T-5. (Bu sayılar şüpheli olup, bulduğumuz listelerle arada fark vardır.) 2 T.B.M.M.Z.C., c. 9, s. 157-158. 113 Mahkeme 5 Ekim 1920’den 19 Şubat 1921’e kadar şu cezaları verdi:1 Mahkemeye gelen maznun miktarı 13 489 Adem-i mes’uliyet ve beraat 470 İdam 57 Müeccelen idam 594 Gıyaben idam 20 KaPa bend ve kürek 272 Muhtelif cezalarla mahkûm olanlar 11 270 3 — İSPARTA İSTİKLÂL MAHKEMESİ İsparta istiklâl Mahkemesi 21.10.1920 tarihinde göreve başladı. 22.2.1921’de çalışmalarına son verip Ankara’ya döndü, Mahkeme İsparta’ya 16 Ekim 1920’de geldi. 30 ekime kadar 10 karar verdi. Sonra Antalya’ya gidip, 8 kasımdan 28 aralığa kadar 45 karar verdi. 6 Ocak 1921’de tekrar İsparta’ya döndü. Burada 13 ekime kadar 90, 15 - 17 şubat arasında 5, 20 - 22 şubat arasında da Denizli’de 4 karar verdi. Denizli’de bulunduğu sırada B.M.M.’nin bildirisi üzerine çalışmalarına son verdi.2 Mahkeme genel olarak hapis cezası uygulamayı tercih etmiş ve idam cezası vermekten kaçınmıştır. Bulunduğu bölgenin önemine göre sert davranması gerekliyken, casusluk suçlarına bile hapis cezası veriyor, Rum asıllı olmalarına rağmen casuslukları sabit olmayanlan beraat ettiriyordu. Hükümet aleyhine şüp-^ heli davranışı veya düşmana hizmeti görülenler sürgün ediliyor veya göz hapsine almıyorlardı. Rüşvet, B.M.M.nin meşruluğuna karşı isyan suçlarında bile, suçları sabit görülmeyenlerin beraati normaldi. Düşmanı durdurmakla görevli bir subayın birliğini terk etmesi durumunda da askerlikten tart ve üç sene hapis gibi 1 T.B.M.M. Arş., Eskişehir 1. M., T-14, No: 4, zarf: 48 (cezalar toplanınca 13450 çıkmaktadır. Mahkemeye gelen maznun sayısı 39 fazla görülmektedir,) 2 T.B.M.M. Arş., İsparta t. M., IV-7, b. 114 cezalar veriliyordu. Soygun ve gasp suçlarında da yine az cezalar verilmesi,1 mahkemenin zamanın olağanüstü koşulları içinde çok yumuşak çalıştığının açık belirtisiydi. İsparta İstiklâl Mahkemesi çalıştığı süre içinde 144 davayı sonuçlandırıp, çeşitli suçlardan 126 kişiyi mahkum etti:2 Ahz-ü gasb 16 Casus 3 Dâi-i şüphe 1 Düşmana hizmet 4 Eşkıyayı himaye 3 Firar 27 Firarı himaye 4 Firara sebebiyet 5 Firar ve şekavet 10 Firarı teshil 5 Firarı teşvik 2 Fuhuşa dehalet J Hırsızlık 2 Hükümete muhalefet 1 İsyan 8 Rüşvet 11 Sahtekârlık i Silah atmak 6 Silah satmak 1 Şekavet 5 Terk-i vazife 1 Vazifeyi su-i istimal 3 Vazifeyi su-i istimal, rüşvet 2 Yalan şehadet 2 Yol kesme 2 Bu çalışmaları için aşağıdaki listede gösterilen uygulamalar yapıldı:3 (9 Ekim 1920 - 23 Mart 1921 arası). ı Karar no: 3, 16-17, 46, 53, 86-87, 91, 99. 2 T.B.M.M. Arş., İsparta 1. M., Dosya T. No: 7. 3 A. g. mahkeme, T-14 No: 5 zarf: 48. 115 Mahkemeye gelen maznun miktarı 555 Adem-i mes’uliyet ve beraat 248 îdam 7 Müeccelen idam — Gıyaben idam 6 Kal’a bend ve kürek 29 Muhtelif cezalarla mahkûmiyet 265 Mahkemenin Italyan işgali altında olan bu bölgede, böylesine rahat çalışması ilginçtir. Bu durum İtalyan işgalinin fazla etkili olmadığını göstermektedir. Yaptığım bazı soruşturmalardan, mahkemenin Muğla ve Köyceğiz’e kadar geldiğini tespit ettik. Hatta Italyan donanmasının demirli bulunduğu Marmaris’te B.M.M. adına gönüllü toplandığı ve Italyanlar’m karışmadıklarını öğrendik.1 4 — DİYARBEKİR İSTİKLÂL MAHKEMESİ Elcezire Cephesi Kumandanlığının isteği üzerine T.B.M.M. Başkanı M. Kemal’in 9.11.1920’de Meclis’e verdiği önerge ile: («Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaset-i Celilesine Kıtaat-ı askeriyeden firar vukuatının tezayüdü hasebile firarilere serV ve müessir surette muamele-i kanunîye tatbik edilmek üzere firarilerin kesafet mahalli hakkındaki tetkikat neticesine kadar şimdilik hiç olmazsa Diparbekir'de bir İstiklâl Mahkemesi teşkili Elcezire Ceyhesi Kumandanlığının iş'arına atfen Müdafaa-i Milliye Vekâleti Çelilesi tarafından 1.11.1336 (1920) tarih ve ordu şubesi 2740 numaralı müstacel işaretli tahriratla teklif edilmiştir. îfa'yi muktazasmı ve neticeden malûmat ı tasını rica ederim efendim. Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Diyarbakır’da bir İstiklâl Mahkemesi kurulması istendi ve Meclis bu isteği uygun buldu. 20.11.1920’de Eskişehir İstiklâl 1 Bazı yaşlı Marmarislilerle konuşma. 116 Mahkemesi üyesi Zekâi Bey’in yeniden seçilmesi ile beraber Diyarbakır ve Pozantı İstiklâl Mahkemeleri’nin üyeleri de seçildidiler. Fakat ilk oylamada sonuç alınamadı. Diyarbakır’ın çok uzak oluşu, oraya ancak 15-20 günde gidilebilmesi ve üye seçiminin gecikmesi sonucu kışın bastırması tehlikesine rağmen üye seçimi bitirilemiyordu. Bu yüzden Diyarbakır’a gitmek her geçen gün zorlaşıyordu. Hatta kış bastırırsa gitmek hemen hemen imkânsızlaşıyordu. 6.12.1920 tarihinde, istiklâl Mahkemeleri’nin dördüncü üyeleri için yapılan seçimle sonuç alındı.1 Mahkemenin çalışmaları ile ilgili bilgiye rastlayamadım. Seçim tarihinden sonra, yirmi gün de yolda geçtiği düşünülürse mahkemenin Diyarbakır’da çok kısa bir süre (bir ay kadar) çalışmış olması gerekir. 3 — KONYA İSTİKLÂL MAHKEMESİ Konya istiklâl Mahkemesi, bu bölgede çıkan ve «Konya İsyanı» diye isimlendirilen Delibaş ayaklanmasının soruşturmasını yürütmek, çıkış sebepleri hakkında Meclis’i aydınlatmak, bu bölgede Meclis otoritesini sağlamak amacıyle kuruldu. B.M.M. Başkanı M.Kemal’e de bu konuda aydınlatıcı bir rapor verdi.2 Konya İstiklâl Mahkemesi konusu önemiyle diğer İstiklâl Mahkemelerinden ayrı bir durum gösterdi. 8.11.1920 tarihinde göreve başlayan mahkeme 18.2.1921’e kadar karar verdi.3 Konya isyanının yarattığı tehlike üzerine, özellikle M. Kemal’in isteği ile Ferid, Fuad ve Şevki Beyler’den kurulu bir araştırma kurulu gönderilmesi önerildi. Daha sonra 41 imzalı bir önergeyle yedi kişilik bir kurulun bu ayaklanma hakkında rapor hazırlaması, ayaklanmayla ilgisi olup da hatır için bırakımış ollanı T.B.M.M.Z.C., c. 4, s. 284-285, 395-397; c.6. s. 80, 225; Düstur, c. [, s. 125, Karar No: 68. 2 Tahir Kucur’un Raporu, T.l.T.E. Arş., 17/ 2986 s. 1; T.B.M.M. Arş. IV-14, d kayıt defteri, No: 46. 3 T.B.M.M. Arş. Konya l.M., Karar defteri, IV-10, b-l. 117 larla iftiraya uğramış olanların mağduriyetine sebep olanlanır İstiklâl Mahkemesine verilmeleri istendi. Ayaklanmadan sonra Konya’da bir harp divanı kurulmuştu. İstiklâl Mahkemelerinin bulunduğu bölgelerde harp divanı bulunması kanuna aykırı olduğu gibi, bu organların çalışmalarından da hoşlanılmıyordu.1 Sonuçta hükümetin isteği kabul edilerek, üç kişilik bir kurul gönderildi. Hürriyet ve İtilâf Fırkasına dahil Zeynelabidin ve Delibaş’m kalabalık bir toplulukla 2 Ekim 1920’de Konya’da çıkarmış oldukları isyan, askerî ve milis kuvvetler tarafından şiddetle bastırıldı. Bundan sonra İstiklâl Mahkemelerinin çalışmaları ile Konya Ovası Millî Mücadele’nin en verimli bölgesi oldu. Ayaklanma çıkaranların amacı geçici bir hükümet kurmak ve hareketi kazalara kadar yaydıktan sonra Yunanlılar’la birleşip, Ankara’ya saldırmak ve İstanbul yolunu açmaktı. Halkı bozguncu ve gerici propaganda ile «kim bunlarla (Millî Mücadelece katılanlâr) birlikte Yunanlılar’a karşı giderse şer’an kâfirdir» diyerek Millî Mücadele’ye karşı kışkırtıyorlardı.2 Konya isyanı sonucu davaların çoğalması İstiklâl Mahkemesi’nin işini zorlaştırdı. Bu yüzden 2.12.1920’de İzmit Mebusu Hamdi Namık Bey Konya’ya iki veya üç adet İstiklâl Mahkemesi gönderilmesini istedi. 9.12.1920’de bir mahkeme daha kurulması için Meclis Başkanlığına önerge verdi. Konya’ya giden araştırma kurulu da yine bu konuda B.M.M. Başkanlığı’na 22. 12.1920’de gönderdiği yazı ile, ayaklanma olayı yüzünden davaların çok arttığını ve bir mahkemenin bu işin altından kalkamayacağı için en kısa zamanda bir İstiklâl Mahkemesi daha gönderilmesini istedi.3 Konya’ya bir mahkeme daha gönderilmedi. Bu durum büyük tehlikeler karşısında İstiklâl Mahkemelerinin önemini ve bu mahkemelere duyulan ihtiyacı göstermektedir. 1 Ceride, c. 6, s. 40-42 (25.11.1920). 2 Osman Nuri Bey’in açıklaması, T.B.M.M.Z.C, c.9, s.160 (19.3.1921). 3 Ceride, c.6, s.182, 275; c.7, s. 96. 118 Konya istiklâl Mahkemesi ayaklanma suçlarının çokluğu karşısında çok zor durumda kaldı. Bu durumu BiM.M.ne de bildirdi. Ayaklanmaya katılanlarm çoğunluğunu asker kaçakları meydana getiriyordu. Mahkeme ayaklanmanın oluş sebebini, kışkırtıcıları ve elebaşıları saptayıp, olayları yakından izliyor, davasına bakacağı suçlan öğrenmiş oluyordu. Halkın bozguncular tarafından kolayca ayaklandırılabilmesi şu üç sebebe dayanıyordu:1 «l - N â’mağlûp İngilizler’e karşı savaşın delilik olduğu ve padişahın İngilizlerle sulh yaptığı, 2 - Kuva-yi Millîye’- nin halifeye karşı savaştığı ve ona iştirak edenlerin cani olacağı, 3 - Askerliğin terhis edildiği ve vergi toplanmasının uygun olma dığından Kuva-yi Millıye’ye karşı kıyamın caiz olduğu». Bu çeşit propaganda ayaklanmaya büyük etki yaptığı için bozguncular ağır şekilde cezalandırılacaklardır. Mahkeme bir iki kaza dışında bütün Konya ve civarının ayaklanmış olduğunu kabul ediyordu. Bunların kanunen idamı gerektiğini, fakat idam gibi sert bir cezanın, suçları ağır olanların başkalarına ibret olması ve suçun tekrarına engel ve suçlunun hak ettiği cezanın yerine getirilmesi için uygulanması görüşündeydi. Bütün Konya halkına ceza verilemeyeceğinden, olayla ilgili olanları suçlarına göre üçe ayırıp, «1 - Zorla ayaklanmaya katılanlarla, 2 - Cahil, kandırılmış ve fikir yönünden etkisi olmayanların yumuşak. 3 - Kişisel ve malî yönden halka etki eden ve bu yolla ayaklanmaya katılanıarm şiddetli» cezalandırılmaları uygun görüldü.2 Konya’da 10’u aşkın harp divanının hızlı çalışmasına rağmen merkezde 800 ve civarında 1500’den çok tutuklu bulunuyordu. Hapishanelerde yer kalmamıştı. Yüzlerce insan «isyana katılmıştın> diye bir iki satırlık bir yazıyla tutuklanı yordu. Tutuklananlann ayaklanmaya katıldıkları, katılma derecesi ve ilişkisi nedir, delil var mıdır? Bilinmiyordu. Konya İstiklâl Mahkemesi’nin göreve başlamasına kadar geçen süre içinde çeşitli ı Konya İ.M. Raporu, T.İ.T.E. Arş., 17/2986. 2 A.g. rapor. 17/2986. s. 6; Ceride, c. 9, 159. 119 yerlerde çeşitli kuruluşlarca, suçla bağdaşmayan çok sert cezalar verilmişti. Halk bu cezalan intikam olarak gördüğünden, «cezaların uygulanışında intikam hissinin hâkim olduğu»;"görüşünün yıkılması gerekiyordu. Adı geçen kurullar ayaklanmanın yaratıcısı olan memleketin ileri gelenlerine ağır ceza verip, halka örnek olmaları gerekirken bunu yapmamışlardı. İdam gibi ağır cezaların halka uygulandığı ve asıl suçlulara yumuşak cezalar verildiğinden, cezadan beklenen ibret verici sonuç alınamamıştı. Ayaklanmaya katılan iki binden çok suçlunun yedi yüzden çoğuna idam ve geri kalanlara müebbet hapis, kürek, kal’a-bend, nefy ve teb’id cezalan verilmişti. Kuva-yi Tedbiye’ce de birçok yerlerde evler yıkılmış, bir kısım halk delilsiz olarak tutuklanmış ve bütün şehir halkı fark gözetilmeksizin cezalandırılmıştı. Mahkeme Konya’ya varışının ertesi günü yayınladığı bir bildiriyle harp divanlarının çalışmalarına son verip, ellerinde bulunan davaları devraldı. Daha sonra istiklâl Mahkemeleri’nin amacını belirten ve asker kaçaklarına af tanıyan beyannamesini yayınladı. Tebellüğ listeleri gelmeye başladı. Hakkında delil olmayanların yargılanması ertelendi. Delil olanların davalarına bakılmaya başlandı. Mahkeme şiddetli davranışı uygun görmeyip, yumuşak ve anlayışlı bir uygulamada bulundu. Ayaklanmaya katıldıkları sabit olmayan ve diğer suçlarla ilişkisi bulunmayan** lann serbest bırakılmasına, şüpheli görülenlerin ise tutuklanmasına karar verildi. Diğer davalarda da aynı anlayış hâkimdi.1 Konya istiklâl Mahkemesi çoğunluğu ayaklanmayla ilgili çeşitli suçlardan 805 kişiyi cezalandırdı:2 Ahz-ü gasb Casus Dai-i şüphe Dövme Düşmana hizmet ı Konya İ. M. Karar defteri, T.B.M.M. Arş., IV- 10, b-5, No: 20,27, 28, 30, 32, 34, 41, 210, 221, «Hakimiyet-i Millîye», 9.2.1921. 2 Konya İ.M.A.g. arş., Dosya: T 'No: 10. (Bu listedeki sayılar şüphelidir. Ancak suçların çeşidini göstermesi yönünden büyük önem taşır.) 11 Irza tecavüz 24 Kaçakçılık 1 Kadın kaçırma 1 Kanuna muhalif 6 Katil 22 2 2 4 10 120 Düşmana yataklık : 2 Katil Şekavet 4 Düşmana yardım : 8 Mahk«m kaçırma 1 Emre itaatsizlik : 1 Mal kaçırma 2 Eşya-yı askeriyenin : 2 Mal satmak 1 ziyanına sebebiyet Menfi propaganda 2 Fiil-i şini : 2 Mirî mal satmak 1 Firar : 241 Muhalefet 0 Firara sebebiyet : 3 Rüşvet 15 Firar ve şekavet : 7 Rüşvet ve firar 1 Firara teşvik : 3 Sahtekârlık 18 Firariyi himaye : 5 Serseri 1 Fuhşa teşvik : 1 Silah saklamak 5 Hakaret : 5 Silah taşımak 4 Hırsızlık : 23 Şekavet 94 Hiyanet-i vataniye : 8 Şü;heli şahıs 20 Hükümet aleyhtarı : 1 Tahkir 3 İhtilas : 1 Tezvirat 1 İsyan : 157 Vapura adam kaçırma 2 isyana iştirak : 6 Vatana ihanet 43 isyan ve katil : 1 Vazifeden firar 1 İşkence : 4 Vazifeyi ihmal 1 Vazifeyi su-i istimal : 9 Vazifeyi terk : 1 Yağmacılık : 1 Yalan beyan : 1 Yalan ihbar : 1 Yaralama : 1 Yataklık : 10 Toplam : 805 Mahkeme 1 Ekim 1920'den 18 Şubat 1921'e kadar şu uygulamalarda bulundu:1 Mahkemeye gelen maznun miktarı : 3 600 Adem-i mes’uliyet ve beraat : 575 İdam : 2 1 T.B.M*M. Arş., Konya İ. M., T-14 No: 5, Zarf:48. 121 Müeccelen idam Gıyaben idam Kal’a-bend ve kürek Muhtelif cezalarla mahkûmiyet 1 105 2 917 6 — POZANTI İSTİKLÂL MAHKEMESİ Donatımıyle kaçan askerler ve casuslar için Adana ilinin bu bölgede bir İstiklâl Mahkemesi kurulmasına şiddetle ihtiyaç olduğunu bildirmesi1 üzerine, İçişleri Bakanı Dr. Adnan Bey’in teklifiyle 15.11.1920’de Pozantı’da bir İstiklâl Mahkemesi kurulmasına karar verildi. Diyarbekir İstiklâl Mahkemesi üyeleri ile birlikte, Pozantı İstiklâl Mahkemesi üyeleri de seçildiler. Pozantı İstiklâl Mahkemesinin göreve başladığı tarih kesin olarak bilinmemekle beraber, aralık ayının ortaları olması mümkündür.2 Mahkeme 20.12.1920’de, bütün halkı düşman tehlikesine karşı savaşa çağıran ve ihanet edenlerin cezalandırılacağını bildiren bir beyanname yayınladı. Beyannamelerin dağıtıldığı yerlerdeki görevlilerden devamlı bilgi gelmekte idi.3 Mahkemenin göreve başlamasından bir süre sonra Bakanlar Kurulu’na, Niğde’nin de yetki bölgelerine girip girmediği soruldu. Bakanlar Kurulu’nun acele cevap vermemesi üzerine aynı soru 12.1.1921’de tekrarlandı. Mahkemenin davalarının çoğunluğunu asker kaçakları ve casuslarla ilgili suçlar teşkil ediyordu.4 Mahkeme, bölgesi içinde dolaşmayı tercih edip, halkı uyarma, ve yargı görevini bir arada yerine getirdi. Çok kısa bir çalışma dönemi içinde, mahkeme 31 kişiyi çeşitli suçlardan cezalandırdı:5 Ahz-ü gasb 9, casusluk 4, cerh ve 1 Pozantı İ. M, muhabere defteri, T.B.M.M. Arş., IV-14, d. No: 12. 2 Ceride, c. 5, s. 332-333. 395-397; c. 9, s. 161, 3 Pozantı İ. M. A. g. arş., T-ll dosya 7/133, 135. 4 A.g. mahkeme, T-ll dosya, 7/112-136, 5 Pozantı 1. M. T.B.M.M. Arş., T. No: 11, Suça göre tasnif. 122 katil 1, emre itaatsizlik 1, firar 1, katil 7, müsadere 1, rüşvet 2, vazifeyi suistimal 3, vazifeyi suaistimal ve rüşvet 2. Mahkeme asker kaçağı olan hiç kimseyi idam etmedi. Yakalandıktan sonra sevk edilirken yolda jandarmayı atmdan indirip, boynunu keserek öldüren üç asker kaçağı, iki kişiyi öldürmek ve birini yaralamaktan bir kişi, gece baskını, soygun ve eziyet yapan biri, iki kişi de casusluk suçundan olmak ü ere toplam yedi kişi asıldı. Bir yedek subay görevini kötüye kullanmak suçundan bir yıl hapis, 300 lira para cazasma, bir jandarma yüzbaşısı da meslekten tard cezasma çarptırıldı. Kolordu Kumandanı Selâhattin Bey görevinde gösterdiği ilgisizlik yüzünden gıyaben yargılandı.1 Bakanlar Kurulu’nun «şimdilik Kayseri’de İstiklâl Mahkemesi kurulmasına lüzum olmadığı» yolundaki teklifi Meclis’te kabul edildi ve Kayseri İstiklâl Mahkemesi kurulmadığı için bu bölgeye de Pozantı İstiklâl Mahkemesi baktı.2 Bu sebepten Kırşehir de Ankara İstiklâl Mahkemesi bölgesine verildi. 7 — SİVAS İSTİKLÂL MAHKEMESİ Diğer İstiklâl Mahkemeleri ile beraber kurulmuş olan Sivas İstiklâl Mahkemesi hakkında Meclis arşivinde yeterli bilgi bulamadık. • Mahkemenin davalarını asker kaçağı, casus, soygun gibi belli suçların yanısıra, bölgenin karakteristik konusu olan Pontusçuluk teşkil ediyordu. Mahkemenin çalışmalarına 17 Şubat 1921’de son verildiği için Pontusçuluk davalarına ikinci dönemde çalışan Samsun İstiklâl Mahkemesi bakacaktır. Mahkemenin bölgeye geldikten sonra ilk işi beyannamelerini yayınlamak oldu. Halk bazı olaylardan tedirgindi. En önemli sorun mütegallibenin baskısı ve memurun yolsuzluğu idi. Bu 1 Atıf Bey’in açıklaması, Ceride, c. 9, s. 162. (19. 3. 1921). 2 «Yeni Gün», 1.1.1921; «H.Millîye», 19.2.1921; T.B.M.M.Z.C., c. 5, s. 185 (27.10.1920). 123 yüzden kaçak davalarından önce bu konu ile ilgilenildi. Özellikle gümrükçüler arasında büyük yolsuzluk vardı. Bazı subaylar askerin hakkını yiyorlardı. Mahkemenin burada bulunduğu dört ay iki gün içinde, köylünün mütegallibeden şikâyetini anlatan 1800 dilekçe alındı. Bunun yanısıra bölgede çeşitli kişilerin yönettiği siyasî çeteler Millî Mücadele’yi yıkmak için İstanbul’la işbirliği yapıyorlardı. Çapanoğullan, Aynacıoğulları, Çerkez Haşan, Postacı Nâzım ve arkadaşları bunların başta gelenleriydi. Karadeniz sahillerinde Rum çeteleri Pontusçuluk için geniş bir bir çalışma gösteriyorlardı.1 Mahkeme asker kaçağı davalarından başka 160 davaya baktı. Bunlardan yirmisi beraat etti. Bir kısmı çeşitli cezalar aldı. On üç kişi idam edildi. İdam edilenler arasında asker kaçağı yoktur. Askerin parasını yiyen üç subayın askerin önünde üniformaları söküldü. Doksan iki asker kaçağına çeşitli cezalar verilip, birliklerine gönderildi. 73 kişiden 1623 lira (altın) para cezası alındı. 21 çeşitli kürek, 12 beraat, 9 seferberlik sonuna kadar hapis, bir memuriyetten tart cezası verildi.2 İdam edilenlerin hepsi zorbalık, adam kaçırma ve öldürme, halkın emniyetini ve asayişi bozma suçlarını birlikte işlemiş olanlardı. Bunların arasında bir seneden beri silahlı olarak çeşitli suçlar işleyen, birçok kimsenin kanını akıtan Postacı Nâzım ve arkadaşları da vardı.3 «Anadolu Cemiyet-i Fesadiyesi», Pontus, Çapanoğulları, Aynacıoğulları sorunları da mahkemenin çalışmasına son verilmesi üzerine harp divanına devredildi. Mahkemelerin çalışmalan sonucunda, köylü, kötülük etmek isteyenlerin şiddetle cezalandın!dığını görüp memnun oldu Ve mahkemeye «üçler» mahkemesi adını verdi,4 Mahkeme genellikle Amasya’da çalıştığı için resmî kayıt1 Mustafa Necati Bey’in açıklaması, T.B.M.M.Z.C., c. 9, s. 154-156. 2 Emin Bey’in B.M.M.ne yazısı (8.2.1921), Sivas İ. M., T.B.M.M. Arş., T-9 dosya: 145/1612, evrak: 12. 3 «Açık Söz», 23 Aralık 1920. 4 Mustafa Necati’nin açıklaması, Ceride, c. 9, s. 155-156. 124 lara bile adı Amasya İstiklâl Mahkemesi olarak geçiyordu. Mahkeme 20 Ekim 1920’en 15 Mart 1921’e kadar şu cezalan verdi:1 Mahkemeye gelen maznun miktan 280 Adem-i mes’uliyet ve beraat 23 İdam 12 Müeccelen idam 109 Gıyaben idam 1 Kal’a-bend ve kürek 34 Muhtelif cezalarla mahkûmiyet 101 Cezaların suçlara göre dağılımı şöyledir.2 Casusluk 7 Rum Cerh 3 Davete gelmemek 4 Rum Eşkıyaya yardım 43 (42’si Rum) Eşkıyayı himaye 15 Rum Firar 119 (100’ü Rum) Şakilere iltihak 1 Rum Firar ve şekavet 1 Rum Hiyanet-i vataniye 1 Ihtifa 13 Pontusçuluk 199 Rum Rum çetelerine iltihak 39 Rum Şevke tabi Rum kadınlan kaçırmak 1 Şekavet 2 Rum Şüpheli şahıs : 44 Rum Vazifeyi ihmal : 2 8— KASTAMONU ÎSTÎKLÂL MAHKEMESİ Kastamonu İstiklâl Mahkemesi 10 Ekim 1920 tarihinde yanlarında koruyucu beş jandarma ile yola çıkıp, 12 ekimde Çankırı’ya 1 T.B.M.M. Arş. T-14, No: 5 zarf: 48. (M. Necati Bey 13 kişinin asıldığım söylüyor.) 2 T.B.M.M. Arş., dosya: T. No: 1. 125 vardı. Buradan her yere beyanname dağıtılıp, telgrafla haber verildi. Burası soygun ve asker kaçaklarının en yoğun olduğu bölge idi. Halk bu olayların bastırılması için mahkemenin başarısını ümitle bekliyordu. Mahkeme dolaşmanın ve halkı aydınlatmanın yararlı olacağı düşüncesiyle köylere kadar gidiyordu. Bu dolaşmalar mevsim kış olduğu için büyük güçlüklerle yapılıyordu. Mahkeme Çankırı’daki çalışmalarım bitirdikten sonra, 2 kasımda Kastamonu’ya hareket etti. Koçhisar’da alışılmış olan nutuk verildikten sonra Kastamonu’ya varıldı. Bu ara İstiklâl Mahkemesi ile ceza mahkemesi arasında ilginç bir olay geçti. Ceza mahkemesinde tutuklu olan bir soyguncu-asker kaçağı bulunuyordu. İstiklâl Mahkemesi suçlunun dosyası ile kendisine devredilmesini istedi. Ceza mahkemesi bu isteğe karşı koydu. Bunun üzerine İstiklâl Mahkemesi «İstiklâl Mahkemeleri mukarreratmı infaz etmeyenlerin taht-ı muhakemeye alınacağını» bildirince, ceza mahkemesi soyguncuyu dosyası ile yolladı. Yargılandıktan sonra idama mahkûm edilip asıldı. Mahkeme üyelerinden Dr. Tevfik Rüştü (Aras) Bey Kastamonu’ya vardıktan kısa bir süre sonra Moskova’ya delege olarak gönderildi. Dr. Fikret Bey de izinli aynldı. Yerlerine Bitlis Mebusu Yusuf Ziya ve Mardin Mebusu Necib Beyler seçildiler.1 Boşalan üyelikler yüzünden mahkemenin çalışmaları bir süre durdu. İstiklâl Mahkemelerinin devamlı ısrarı üzerine,2 20.11.1920 tarihinde Meclis’te üye seçimi yapıldı. Mahkeme Kastamonu’ya geldikten sonra, 22 Kasım 1920’de «Açık Söz» gazetesi mahkeme üyeleri ile bir görüşme yapıp, İstiklâl Mahkemeleri’nin kuruluş sebebi ve çalışmaları hakkında edindiği bilgilerle halkı aydınlattı. 24 Ocak 1921 tarihinde de ı Refik Şevket’in Hatıraları, T.Î.T.E. Arş. 154/27618, s. 7 -11; Refik Şevket Bey’in açıklaması, T. B. M. M. Z. C., c.9, 151. 2 Kastamonu t. M. Muhabere defteri, T.B.M.M. Arş., 1V-14, d. No: 31, 33,36, 38. 126 ikinci bir görüşme yapılıp yine aynı konularda bilgi alındı. Bu şekilde yapdan yaym mahkemenin meşruluğu konusunda halk üzerinde olumlu etki yapıyordu, istiklâl Mahkemeleri’nden memnun olan Samsun halkı gösteride bulundu. Durum B.M.M.ne bildirildi l.1 16.10.1920 tarihinden 2.3.1921 tarihine kadar 244 davayı karara bağladı. Dörtten fazla beyanname yayınladı.2 Binlerce kişiyi yargıladı ve çeşitli suçlardan 420 kişiye çeşitli cezalar verdi.3 Dört eşkıyayı, ikisi casus ve beşi asker kaçağı olmak üzere on bir kişiyi idam etti. Özellikle soyguncuların asılması halkı çok memnun etti.4 Mahkemenin çalışma sahası genellikle Kastamonu ve İnebolu oldu. Mahkemenin mahkûm ettiklerinin suçlarına göre dağılımı şöledir:5 Ahz-ü gasb 33 Ahz-ü gasb ve adam vurmak 5 Altın kaçakçılığı 3 Âma-li millîyeye muhalefet 4 Casusluk 6 Cephane saklamak 1 Cerh 2 Cerh ve katil 2 Darp ve cerh 4 Düşman âmaline hizmet 5 Eşkıyaya yataklık 12 Fiil-i şin’i 19 Firar 59 Firar ve ahz-ü gasb 12 ı Ceride, c. 7, s. 168. (4.1.1921). 2 Meclis arşivinde ve «Açık Söz» gazetesinde dört beyannameye rastladım. Daha çok olması ihtimali kuvvetlidir. Beyannamelerde tarih bulunmaması büyük zorluklara sebep oldu. Beyannameyi imzalayan üyelerin isimlerinden ve belirtilen konulardan devresini saptadık. 3 Kastamonu 1. M., T.B.M.M. Arş., Dosya T. No: 9. 4 Refik Şevket Beyin açıklaması, Ceride, ç. 9, s. 152; Kastamonu İ. M., T.B.M.M. Arş., T. 9, Dosya: 145/1612. 5 Kastamonu 1. M. A. g. arş., Dosya T., No: 9. 127 Firariyi himaye 6 Firar ve katil 2 Firara sebebiyet 10 Firar sirkat 3 Firar şekavet 32 Firarı teshil 3 Firara teşvik 3 Firar vazifeyi su-i istimal 3 Firara yataklık 7 Hane basmak 4 Hilâf-ı hakikat şahadet 1 îfa-yı vazifede hakaret 1 İsyan 9 İşkence 1 İrza taarruz 6 Kadın kaçırma 1 Katil 6 Katil şekavet 9 Mahlût, noksan ekmek imali 1 Mal-i mesruku satın alma 1 Rakı satmak 2 Rüşvet 5 Sahtekârlık 13 Sarhoşluk ve silâh atmak 1 Silah satmak 1 Sirkat 10 Sirkat ve yataklık : 2 Soygunculuk katil 3 Şekavet : 32 Şekavet ahz-ü gasb : 4 Tahkir darp 1 Türklük aleyhinde bulunmak : 2 Vatana ihanet : 21 Vazifeyi su-i istimal : 9 Yataklık : 12 Yol kesmek : 11 Yol kesmek şekavet : 15 Toplam : 420 128 Bunlardan bir kısmı ağır cezalar almış, büyük bir kısmı yumuşak cezalarla birliklerine gönderilmiştir. Cezaların dağılımı şöyledir:1 Vecahen idam 9 Gıyaben idam 3 Maslub idam 135 Ta’liken 35 Müebbed kürek 8 Kürek 6 Pranga 38 Hapis 26 Zarb 113 Bilâ zarb sevk 108 Tard ve rütbe kat’i 2 ? ? ? ? 1 Memleket haricine ihraç 4 Aid olduğu mahkemeye gönderilen 4 İkamete mecbur v. s. 19 Beraat 69 Toplam 584 Kastamonu istiklâl Mahkemesi’nin dağıttığı beyannamelerden yalnız dört tanesinin elimize geçtiğini söylemiştik. Birinci beyanname, bütün İstiklâl Mahkemeleri’nin ortak olarak yayınladıkları beyanname idi.2 Diğer bir örneğini İsparta İstiklâl Mahkemesi dosyasında bulduk. Beyannamenin giriş kısmında Millî Mücadele’nin amacı, memleketin içinde bulunduğu olağanüstü durum anlatılmaktadır. Sonra İstiklâl Mahkemeleri ile ilgili kanun aynen yazılıp, mahkemelerin bu kanunu yürütmekle görevli olduğu belirtilmektedir. En büyük suç hainlik olarak gösterilmiştir. Asker kaçakları, bunlara yardım ve bununla ilgili suçlar belirtilip, bozgunculuk da önemli suçlar arasında sayılmaktadır. 1 Kastamonu İ. M., T.9, Dosya: 145/1612. 2 Kastamonu 1. M., T. B. M.M. Arş.,T.9, Dosya: 99/1550 No:l (Ek:l) 129 Sonuç kısmında, halka ne şekilde davranması gerektiği belirtilmekte ve asker kaçaklarının on gün içinde teslim olmaları istenmektedir. İkinci beyanname tamamen asker kaçakları ile ilgili olup on maddedir.1 Asker kaçaklarına ve bakayalara teslim olmaları için yeniden on gün hak tanınmış ve teslim olmayanlar için ne gibi işlem yapılacağı belirtilmiştir. Bu beyannamenin ikinci maddesinde belirtilen ve büyük olaylara sebep, birinci dönem istiklâl Mahkemeleri’nin kaldırılmasında en büyük etken olan sert hüküm şöyledir: «2 - Bu kabil asker kaçaklarının mahalle ve heyet-i ihtiyariyelerine işbu kararm tebliğinden itibaren on gün zarfında aranan mükellefler teslim olmazlarsa onun yerine sı ra siyle babası, biraderleri, amcası, dayısı, amcazadesi, dayızadesi, eniştesi ve eniştezadesi silah altma alınacaklardır». Kaçağın yerine askere alman yakının serbest bırakılması ancak, altıncı maddede belirtildiği gibi, asker kaçağının teslim olması ile sağlanabiliyordu. Diğer maddelerde de kaçaklara hangi durumlarda ne gibi cezalar uygulanacağı belirtiliyordu. Üçüncü beyannamede «Madde 1 - Nazarımızda mükellefiyet dahilinde bulunan her ferd müsavi olup zenginlik, fakirlik, köylülük, şehirlilik gibi farklara istinaden istisnaî muameleye ve iltimasa asla müsaade olunamaz.» mahkemenin hiç fark gözetmeksizin, herkese aynı davranılacağı belirtildikten sonra, idarecilerin yolsuzluğu halinde cezalandırılacakları ve pişman olup teslim olan kaçakların zamanında cepheye gönderilememesinden doğan sakıncalar anlatılıp, bundan sonra yakalananların, karakol şubeye yakınsa bir gün, değilse üç gün içinde şubelere teslimi duyurulmakta ve ilgili işlemler gösterilmektedir. Dördüncü beyannamede ise2 memleketin durumu anlatılmaktadır. Mahktmenin hangi amaçla çalıştığı belirtildikten sonra, halka mahkemenin cezalandırdığı kimselerin isimlerini, suçlarmı 1 A.g. dosya, No: 2 (Ek: 4). 2 A.g. dosya, No: 3,4. (EK: 5-6). 130 ve cezalarım gösterir liste verilmiştir. Altı kişinin asıldığım gösteren listede genellikle, tekrar kaçtığında idam kararı künyelerine işlenen asker kaçaklarının birliklerine gönderilmiş olduğu görülmektedir. Ancak yolsuzluk, soygun gibi suçlara hapis cezası verilmiştir. Gerek görüldükçe halka, her araçla (gazete, nahiye müdürleri, muhtar ve diğer görevliler) dağıtılan bu beyannamelerle asker kaçaklarına teslim olma fırsatı verilip, çok sayıda asker kaçağı ve bakayanın teslim olması sağlanıp, onlardan Millî Mücadele’de yararlanma amacı güdülüyordu. Beyannamelerde halka, yumuşak bir dille memleketin durumu anlatılıp, Millî Mücadele’ye yardımcı olmaları istenmekte idi. Suçluların ise ağır şekilde cezalandırılacağı gösteriliyordu. Mahkeme halka memleketin içinde bulunduğu uzak, yakın tehlikeleri göstermekte ve mahkemenin ne amaçla çalıştığı anlatılmaktaydı. 1 Yakın tehlike ile soygun, cinayet, saldın, gasb, askerden kaçmak, uzak tehlike olarak «halkın gözü ile görmediği için» düşman işgali ve buna karşı yapılan Millî Mücadele’ye ilgisiz kalınması gösteriliyordu. Asıl en önemli tehlike buydu. Bu durum askere gitmemek, kaçaklara yardım, bozgunculuk, B.M.M.nin otoritesine karşı koymak gibi bilinçli veya bilinçsiz şekilde yapılan hareketlerde görülüyordu. Beyannamelerin dağıtılması görevini yapanlar İstiklâl Mahkemesi Başkanlığı’na «İrsal buyurulan beyannameler Düzce kazasıyle, Akçaşehir v.s........ nahiyelerinin en ufak köylerine varıncaya kadar bütün kur’a ve muhalâtma tevzi edilmiş ve tebliği havi alem ve haberler de alınmıştır» 2 şeklindeki yazılarla, alındı listelerini gönderiyorlardı. B.M.M.nin 17 Şubat 1921 tarihli karan üzerine, çalışmalarını durduran mahkeme, 21 şubatta bir bildiri yayınladı. Bildiride 1 «Açık Söz», 3 Şubat 1921. Bu Beyannamelerden sadece bir tanesinin «Açık Söz»de yayınlandığını gördük. 2 Kastamonu I.M., T.B.M.M. Arş., T-9 99/1455-1549 (Binlerce tebellüğ listesi. 24 ekim - 28 Kasım 1920 arasında 2150 köy, nahiye ve mahalleye bildiri yapılmıştır. 131 özetle, mahkemenin görevine B.M.M. tarafından son verildiği için ellerinde bulunan davaların ilgili mahkemelere devredileceği, mahkemece haklarında «bir daha kaçtığında idam,...» kararı verilenlerin yakalandıklarında aşılmayacağı, bu konuda yetkinin B.M.M.ne ait olduğu belirtilip, idarelerin yine mahkrmelerin kuruluşundan önceki gibi çalışacakları bildiriliyordu. Çalışmalarını durduran mahkeme, devir işlerini bitirdikten sonra 2 Mart 1921'de Ankara’ya hareket etti. Yolda Çankırı’ya uğrayan mahkeme üyeleri «Açık Söz» gazetesi aracılığı ile bölge halkına yakın ilgi ve tevaccühlerinden doiayj teşekkür etti. BİRİNCİ DÖNEM İSTİKLÂL MAHKEMELERİ’NİN KALDIRILIŞI Memleketin içten ve dıştan büyük tehlikeler içinde bulunduğu, Millî Mücadele’nin çok buhranlı döneminde, özellikle en önemli sorun olan asker kaçakları, iç güvenlik, bozgunculuk, casusluk gibi tehlikeleri yok etmek için olağanüstü yetkilerle kurulmuş olan istiklâl Mahkemeleri dört ay zarfında büyük başarılar sağladı. On binlerce kaçak ve bakaya cepheye gönderildi, kaçak suçlarından ceza giyenler ise bu suçu alışkanlık haline getirmiş ve kaçak bulunduğu sırada soygun, öldürme, ırza saldırı gibi ağır suç işlemiş olanlardır. Mahkemeler bunun yanısıra en önemli konu olan emniyet ve huzur sorununu da çözmüş, emniyet bozucu suçlar hemen hiç kalmamıştı. Soyguncu, çıkarcı, casus, hatta âdi suçlar bile önemli derecede azalmıştı.1 Bu yüzden özellikle köylüler mahkemelerin kaldırılmasından memnun olmamışlardı. Bir belediye başkanı «Ankara’mızın yaptığı her şey iyi idi, yalnız bu mahkemeleri kaldırdılar, fena yaptılar, bizim ı Birinci dönem İstiklâl Mahkemeleri üyelerinin açıklamaları: T.B.M.M. Z.C, c. 9, s. 152-156. Refik Şevket’in Hatıraları, T.İ.T.H. Arş. 154 /27618, s. 10-11. M. Kemal’in Birinci dönem İ. M. lerinin kaldırılması gerekçesi, Ceride, c. 8, s. 269. 132 işimiz fena olacak» diyerek emniyet ve güvenliğin yeniden bozulacağını belirtti.1 Millî Mücadele’ye karşı olan örgütlerin çalışmalarına engel olunması için 20 Aralık 1920 tarihinde Genelkurmay Başkanlığının emriyle, ordu gerisindeki bölgelerde, yurt içinde casusluk ve propagandalara karşı koymak, karışıklık ve sabotajları önlemek, Yunan gizli örgütünü bulmak, karşı istihbarat işlerini yürütmek için askerî polis örgütü kuruldu. Görevlileri subay, inzibat memurları ve gizli istihbarattan seçilen bu kuruluşun merkezi Eskişehir’de olup, diğer yerlerde de şubeleri vardı. Bu örgüt istiklâl Mahkemelerine ait suçluların yakalanmasında yararlı oldu. İstiklâl Mahkemeleri’nin kuruluşundan kısa bir süre sonra «İstiklâl Mahkemeleri’nin bulunduğu yerlerde sıkıyönetim mahkemelerinin bulunmasının İstiklâl Mahkemeleri ile ilgili kanunla bağdaşamayacağı» gerekçesi ile bu mahkemeler Millî Savunma ve İçişleri Bakanlıklarının teklifi ve Bakanlar Kurulu’nun karan ile kaldırılmaya başlandı.2 Gerek sıkıyönetimler ve gerekse Kuva-yi Tedibiye halka karşı çok sert, hatta zalimce davranıyorlardı. Çoğu kez köylerin yakılması, yağma ve muhakemesiz idamlar oluyordu.3 Suçluların cezalandınlması yetkisinin sadece İstiklâl Mahkemeleri’ne ait olmasına rağmen, bu kuruluşlar başlangıçta çoğu kez kendi başlarına ceza uyguladılar. Bu sebeple 21 Kasım 1920’de Batı Cephesi Kumandanlığı yayınladığı emirle «Muharebenin buhranı esnasındaki tehevvürlerin tesiriyle, tedabir-i örfîye ittihaz etmeye kat’iyen mâni’ olmak lâzımdır. Hiyaneti ne derece muhakkak olursa olsun, hiç bir köy kat’iyen yakılmayacak, ahaliden hiç bir kimse, hiç bir müfreze tarafından, hiç bir cürüm ile idam olunmayacaktır. Casuslukları vesair ihanetleri tebeyyün etmiş adamların taht-el-hıfz İstiklâl Mahakimine * Refik Şevket’in açıklaması, Ceride, c. 9, s. 152. 2 Düstur, c.l. s, 165, Karar No: 427; Ceride, c. 7, s. 128-129. 3 M.Kemarin, Çerkez Ethem’in ihaneti ile ilgili konuşması, Ceride, c. 7, s. 225. 133 iz’amları icabeder,»1 diyerek tek yargı yeri olarak İstiklâl Mahkemelerini gösterdi. Ayrıca bu emirden anlaşıldığı gibi askerler ve Kuva-yi Tedibiye tarafından halka baskı ve şiddet yapıldığı kesindir. İstiklâl Mahkemeleri ileride bununla da uğraşacak, halkı bu gibilere karşı koruyacak ve suçluları cezalandıracaktır. İstiklâl Mahkemeleri’nin çalışmaya başlamasından sonra sıkıyönetimlerin kaldırılması ve harp divanlarının yetkilerinin büyük kısmının bu mahkemelere devredilmesi sonucu çalışma olanakları daha da genişledi. Sahip oldukları geniş yetkinin başarılarında büyük etkisi oldu. Mahkemelerin çalışmaları, Meclis Başkanı M. Kemal Paşa’yı çok memnun etti. Millî Savunma ve İçişleri Bakanları’ntn isteği üzerine, hükümet daha çok sayıda İstiklâl Mahkemesi kurulmasını istiyorlardı. Özellikle Adana, Ayıntab, Maraş, Diyarbakır bölgelerine de birer mahkeme gönderilmesi düşünülüyordu2. Sadece Diyarbakır ve Pozantı’ya birer mahkeme yollandı. Ancak bir ay kadar çalışabildiler. İstiklâl Mahkemeleri’nin olumlu çalışması ve bölgelerinde B.M.M.nin otoritesini kurup, büyük tehlikeleri yok etmesi hükümeti çok memnun etti. Hükümet bu sebeple mahkemelerin bölgelerini genişletip, merkezî otoritenin daha geniş bölgelere yayılması amacında idi. M. Kemal bu amaçla, daha önce de belirttiğimiz gibi İdarî dağıtımdaki değişikliği bahane ederek, B.M.M. Başkanı sıfatıyla 8.1.1921’de (Birinci İnönü Savaşı sırasında) İstiklâl Mahkemeleri bölgelerini yeniden saptamaya ve sayısını 10’a çıkaran bir önerge verdi.3 Bu duruma göre Trabzon ve Elaziz’de de yeni mahkemeler kurulacaktı. Fakat muhaliflerin etkisi yüzünden gerçekleşemedi. Bunda birtakım kişisel etkilerin olduğu da görülmektedir. İstiklâl Mahkemeleri’nin bölgeleri, işgal bölgeleri ile Kâzım 1 Nutuk c. II, s. 512. 2 T.B.M.M. Arş. Meclis kayıtları muhabere defteri, IV-14, d No: 28, 30, 42, 43, 75. 3 Ceride, c. 7, s. 216. 134 Karabekir’in kumandanı bulunduğu doğu bölgesi dışında Misak-ı Millîye dayanan merkezî otoritenin sınırlarını çiziyordu. Çünkü mahkemeler yetkilerini B.M.M. adına ve onun amacına göre kullanıyorlardı. Çalıştıkları yerlerde merkezî otoriteyi sağlıyorlardı. Hükümet bu sebeple mahkemelerin çalışmasını istiyordu. Mahkemeleri terör aracı olarak gören aleyhtarlar, ilk fırsatta kaldırılmalarına çalışıyorlardı. Bunda Meelis’te bulunan çeşitli grupların etkisi büyüktü. Özellikle M. Kemal’in karşısında olanlar mahkemeleri isttmiyorlardı. M. Kemal’in teklifi, İnönü Savaşı’nın kazanılması ve Çerkez Ethem’in saf dışı edilişinin yarattığı gevşeklik yüzünden etkisini kaybetti. Ayrıca 20 Ocak 1921’de, teokratik devlet şeklini kısmen yıkıp, insan haklarına dayanan ve halkın kendi idaresini ele almasını ve halk devleti esaslarını belirleyen Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun kabulü, M. Kemal'in önergesinin görüşülmesine engel oldu. M. Kemal’den başka Millî Savunma Bakanı Fevzi (Çakmak) Paşa da mahkemelerin çalışmalarının devamlılığını istiyordu. 7.2.1921’de verdiği bir yazı ile, M. Kemal’in teklifinin esasları içinde, istiklâl Mahkemeleri bölgelerinin yeniden saptanmasını T.B.M.M. Başkanlığından istedi.1 Yürütme organında bulunan kimselerin mahkemelerin çalışmalarının devamını ve sayılarının çoğaltılmasını istemelerine karşılık, Meclis’te ve dışarda bazı gruplar mahkemelerin kaldırılmasını arzuluyorlardı. Mahkemelerin kuruluşu bazı çevrelerce büyük endişe ile karşılanmıştı. Sahip oldukları geniş yetki kullanılırken, sert davranılacağı ve hata yapılacağı, bundan da hiç kimsenin sorumlu olmayacağı gibi sebepler ileri sürülüp' mahkemelerin kaldırılmasına çalışıyorlardı. Bunlann içinde Çerkez Ethem taraftarları da bulunuyordu. Çerkez Ethem’in sorumsuzca insan öldürdüğü, halka işkence yaptığı, bazı köyleri yaktığı, gittiği yerlerde yağmacılıkta bulunduğunu bilenlerin, İstiklâl Mahkemeleri’nin yetkisinden çekinmeleri kişisel sorunları olmalıydı. Vali Muhittin Paşa, Kastamonu İstiklâl Mahkemesi’nin


T.B.M.M, Arş. T. 9, Dosya: 145/1612 evrak: 99.