 |
|
|
 |
|
| ABDULHAMİD HAN |
ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026 |
|
|
|
|
 |
Sarıklı ihtilâlci
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Şah Veliyullah der ki, peygamberler hem dinin emirlerini tebliğ eder, hem bunları gerekirse zorla yaptırır ve hem de inananların kalbine yerleştirirdi. Dört halifeler bu üç vazifeyi hakkıyla yaptı. Onun için râşid diye anıldılar. Sonra insanlar arasında din prensiplerine gönül rızasıyla uyanlar azaldı. İş bölümüne gidildi. Tebliğ, müctehidlere; irşad, mutasavvıflara, saltanat da, idarecilere düştü. Din adamları, aktif siyasete karışmak yerine, icraatını doğru bulmadıkları idarecilere gerektiğinde ikazlarda bulunmakla iktifa ettiler. Osmanlılar da, devleti din kaideleriyle idare etmekle beraber, din adamlarını siyasetten ayrı, ama itibarlı bir pozisyonda tutmayı tercih etti. Yine de zaman zaman darbe oyuncuları arasına karışan din adamları olmadı değil. Bunlar da tarihte kötü bir nam bıraktılar.
Ah İngiliz kızı!
Ali Süâvi, 1839 senesinde, Çankırılı bir kâğıt esnafının oğlu olarak İstanbul'da dünyaya geldi. Orta mektebi bitirdi; biraz da câmi derslerine devam edip kaleme kâtip oldu. Muallimlik yaptı. Her işinde şikâyetlere yol açtı. Hac dönüşü muhtelif şehirlerde verdiği ateşli vaazlarla dikkat çekti. Hitabeti çok kuvvetliydi; dinleyenleri kolayca tesiri altına alırdı. Bir yandan da gazetelerde yazılar yazardı. Jön Türklere katıldı. Yazıları sayesinde hem hükümet, hem millet bu gizli cemiyetten haberdar oldu. Âli Paşa aleyhtarı yazıları, hem gazetenin kapanmasına; hem de Kastamonu'ya sürülmesine sebep oldu.
Bunun üzerine Namık Kemal ve Ziya Paşa ile beraber 1867'de Avrupa'ya kaçarak Londra'da Muhbir; ertesi sene Paris'te Ulûm gazetesini çıkardı. Mary adında bir İngiliz kızı ile yaşamaya başladı. Anlaştıkları çizgiden ayrılması sebebiyle 1870'de arkadaşlarıyla arası bozuldu. Yanında çalışan bir Rum, matbaa aletlerini çalıp satınca, gazete kapandı. Bu devrede ne yaptığı, kimlerle irtibat kurduğu karanlıktır.
Peygamberlik sanatı!..
1876'da Sultan Hamid'in daveti üzerine İstanbul'a döndü. Ardından kendine bir hâmi buldu. İngiliz Said Paşa sayesinde Galatasaray Lisesi Müdürü olduysa da, mektebi karıştırdı; az sonra da azledildi. Karanlık bir kişiliği olan Cemaleddin Efganî'yi konferans için İstanbul'a davet etti. Efganî, peygamberliğin bir sanat olduğunu söyleyince, büyük bir hâdise koptu. Bu yüzden İstanbul Üniversitesi tatil edildi.
Sultan Hamid'e düşman oldu. 1878'de İngilizlerin yardımıyla Sultan V. Murad'ı tekrar tahta çıkarmak için bir cemiyet kurdu. 93 bozgunu sebebiyle İstanbul'a gelip ümitsiz bir hayat yaşayan birkaç yüz Rumeli muhacirini tatlı vaadlerle etrafında topladı. Sâbık padişahın yaşadığı Çırağan Sarayı'nı bastı. Tam maksadına ulaşacak iken, hâdiseyi işitip birkaç polisle saraya yetişen Beşiktaş Muhafızı Yedisekiz Hasan Paşa'nın kafasına indirdiği bir sopa darbesiyle öldü. İngiliz kadın (reaksiyon üzerine bununla evlendiği de söylenir), o gece kocasının evrakını yakıp gemiye binerek İngiltere'ye kaçtı. Burada zengin bir Ermeni ile evlenip müreffeh bir ömür sürdü. Bu hâdise, padişahı endişelendirip, daha sıkı bir idareye sebep olmuştur.
Hem Türkçü, hem İslâmcı!
Namık Kemal, Abdülhak Hâmid'e gönderdiği bir mektubunda der ki: "Ali Süâvi hiç de senin tahminin gibi bir adam değildi. Dış görünüşüne aldanmışsın. Onunla iki sene arkadaşlık ettim. O öyle bir adam ki, garazkâr ve dünyada misli görülmedik bir şarlatan idi. Ben her şeye öyle kolay inanmadığım hâlde, bana kendini 7-8 dil biliyormuş gibi gösterdi. Halbuki Arapça'da bir satır yazabilecek adam değildi. O kadar câhil; cehâletiyle beraber o kadar da mağrur idi. Türkçe üç satır bir şey yazsa, âleme maskara olurdu. Kendisini davet ettirmek için Avrupa'da meşveret aleyhinde yazılar yazardı."
Ali Süâvi'nin tahsili noksan; ama ağzı kalabalıktı. Zamana ve zemine göre her kalıba girmeyi iyi bilirdi. Hayatı tezatlarla doludur. Bir yandan Osmanlıcılığı; diğer yandan İslâm birliğini müdafaa etmiş; öte yandan da Türkçülük fikrini ortaya atmıştır. Avrupa'da bile başından sarığını çıkarmazken; dinde halifeliğin bulunmadığı, din ile dünya işlerinin ayrılması gerektiği yönünde yazılar yazardı. Meşvereti göklere çıkarmış; sonra mutlakiyeti müdafaa ederdi. Latin harflerinin kabulünü teklif etmiş; namaz surelerinin Türkçe de okunabileceğini söylemiştir.
Hırsı için darbe dâhil yapmayacağı şey yoktu. Halbuki Ruslar, bir kargaşa çıksın da, İstanbul'u işgal edelim diye kapıda bekliyordu. Bununla beraber, sırf Sultan Hamid'e muhalefeti sebebiyle, padişahın düşmanları tarafından vatansever, hatta bir kahraman, ileri görüşlü bir âlim olarak takdim edilmiştir...
01.01.2014.
Osmanlı Devleti'nin resmî dili var mıydı?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Osmanlılar, resmî yazışmalarda Türkçe'den başka, mahallî dilleri de kullanır; kanunlar, devlet yıllıkları, resmî gazeteler birkaç dilde basılırdı. Mahallî dil bilen memur tercih edilirdi...
Resmî dil ne demektir? Bir memleketteki halkın hepsinin konuştuğu dil midir? Veya devletin yazıştığı dil midir? Memurların kendi aralarında konuştuğu ve halka hitab ederken kullandığı dil midir? Yoksa devletin herkese emrettiği bir dil midir? Evvela resmî dil bir XIX. asır buluşudur.Milliyetçilik cereyanının neticesidir. Pek de masum olmayan bir ulus-devlet tabiridir. Ekseriyetin, azınlığı asimile etme vasıtalarından biri olarak kullanılmıştır.
Aklı olan öğrenir!
Meselenin bize girişi 1876 Kanun-ı Esasî'si iledir. İlk Osmanlı anayasasının 18. maddesi; devlet hizmetlerinde istihdam olunmak için, "devletin lisan-ı resmîsi" olan Türkçe'yi bilmeyi şart koşmuştur. "Bu madde, dirâyetli kişilerin memur olması önünde engeldir" diyen Arap mebuslara, meclis reisi Vefik Paşa, "Aklı olan, dört sene içinde Türkçe öğrenir" şeklinde cevap vermiştir. Maddenin ilk hâlindeki, "Osmanlı ülkesinde bulunan kavimlerden her biri kendilerine mahsus olan dili öğrenip öğretmekte serbesttir" cümlesi; Eğinli Said Paşa'nın "zihne ayrılıkçılık düşürür" şeklindeki muhalefetiyle çıkarıldı. Mamafih bundan sonra da mahallî dillerde tedrisat ve neşriyata bir halel gelmiş değildir.
İmparatorlukların resmî dili olmaz. Bunlarda çeşitli diller yan yana yaşar. Hatta birbirine tesir eder. Bazı topluluklar birden fazla lisan konuşur. Osmanlı Devleti'nde XIX. asırda bile Türkçe konuşanların nisbeti%35-40 civarındadır. Hanedan, ordu, bürokratlar Türkçe konuşur. Bu bakımdan Türkçe, Selçuklulardan beri cemiyetteki hâkim sınıfın lisanıdır.
Osmanlı Devleti'nde resmî yazışmalarda Türkçe'den başka, Arapça, Farsça, Rumca, Ermenice, Bulgarca gibi diller kullanılmıştır. Arap ülkelerindeki mahkeme kayıtları Arapçadır. Salnâmeler (devlet yıllıkları) ve Takvim-i Vekâyi (resmî gazete) birkaç dilde basılmakta; kanunlar birkaç dildeçıkarılmaktadır. Diplomatik yazışmaların hepsi Fransızcadır. Devlet, kendi elçilerine bile bu dilde yazı gönderir. Resmî makamlar, her dildeki dilekçeleri kabul eder.
Kültür empozesi değil; işlerin yürümesi esas olduğu için, memurların hepsinin Türkçe bilmesi aranmaz, mahallî lisanı bilmesi kâfi görülür. Bazı memurlar Türkçe yanında, mahallî dili de bilir. Mesela Budin vâli ve kadıları, Macarca bilir ve resmî işlerde kullanırdı. Türkçe bilmeyenlerin devlet dairesine işi düştü mü, kimse "Önce sen Türkçe öğren!" diye kaşını çatmaz, hemen bir tercüman bulunurdu. İslâm hukuku, herkese bu hakkı vermiştir. Hatta bazı fakihler, resmî işlerde en az iki tercüman bulunmasını şart koşar.
Kanun-ı Esasî'deki resmî lisandan kastın, memurların müşterek bir lisan bilmeleri olduğu âşikârdır. Bir başka deyişle, devlet işlerinin kolayca yürütülmesi için diğer dillere bir yasak getirmeden Türkçe'yi müşterek lisan hâline getirmektir. Yoksa Türkçe, bugünün anlayışıyla resmî dil hâline getirilmiş değildir. Öyle ki Kanun-ı Esasî devri sadrazamlarından Tunuslu Hayreddin Paşa (1878-1879), Türkçe bilmez; tercüman vasıtasıyla memleketi idare ederdi.
Vatandaş Türkçe konuş!
İttihatçılar iktidara gelince, bu maddeyi, kavmiyetçi politikalarına bir dayanak yapmışlar; Türkçe'den başka lisanların konuşulmasını, hatta tedrisatı yasaklayacak kadar ileri gitmişlerdir. Mesela bir taşra meclisinde yazılan mazbatanın, bir Ermeni âzânın mührüyle mühürlenmesi, anayasanın resmî dil prensibine aykırı bulunarak reddolunmuştur. Arnavut ve Arap ihtilâllerinin; hatta Kürtçülük hareketinin mesnedlerinden biri de budur. 1910'da mecliste kanunların ilan şekli müzâkere edilirken, resmî dil hususunda çok münakaşalar olmuş; Türk olmayan mebuslar, kanunların halka kendi dillerinde anlatılması gerektiği hususunda ittifak etmiştir. Günümüzdeki resmî dil anlayışı, "Vatandaş Türkçe Konuş!" kampanyaları, bir İttihatçı mirasıdır.
Halk farklı diller konuşsa bile, resmî dil, devlet ile ferdler arasındaki resmî muamelelerin bu dille yapılmasını gerektirir. Bir ülkede birden fazla dil resmî dil olarak kabul edilebileceği gibi; resmî bir dilin olmaması da mümkündür. Bugün yalnızca Fransa ve İtalya'da tek resmî dil vardır; ama azınlık dilleri resmen korunur. Meselâ İtalya'da Arnavutça, Katalanca, Hırvatça, Fransızca, Almanca ve Yunanca mahallî resmî dillerdir. Hindistan'da, 35; Güney Afrika'da, 11; İspanya'da, 5; İsviçre ve Lüksemburg'da, 4; Belçika, Irak ve Bosna'da, 3; Kıbrıs, İrlanda, Kanada, Filipinler ve Finlandiya'da, 2 resmî dil vardır. Türkiye'de 1924 ve sonraki anayasalara göre, açıkça resmî dil Türkçedir. ABD, İngiltere ve Almanya'daresmî dil yoktur. (Tafsilat için bkz. www.ekrembugraekinci.com)
08.01.2014.
Osmanlı Demokrasisi
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
"İslâm ve Demokrasi", "Osmanlı ve Demokrasi"... Bu tabirlerin bir arada kullanılması çoklarını şaşırtmaktadır. Gerçekten, bunların bir araya gelmesi mümkün müdür?
Osmanlı Devleti, Avrupa'daki emsallerinden çok önce demokrasiyle tanışmıştır. Hele modern demokrasinin bizdeki tarihi 1840'lara kadar gider.
Demokrasi, halkın hâkimiyeti manasına geliyor. Aslı Yunancadır. Ama Yunan filozoflarının pek beğendiği bir sistem değildir. Onlar, oligarşi denen seçkinler iktidarını tercih eder; demokrasinin demagojiye dönüşme tehlikesine dikkat çeker. Demagoji, becerikli politikacıların, laf kalabalığı ile halkı dilediği yöne sürüklemesidir. Yine de demokrasi, bugün için insanların bulduğu en iyi rejim olarak görülüyor. Aydınlanma çağında, Eski Yunan'a alâka uyandı. İnsanlar demokrasiyi baskıcı idarelere karşı bir kurtarıcı olarak gördüler. Halbuki Yunan demokrasisinde, muayyen bir zümrenin hâkimiyeti vardı. Ama insanlar bu teferruata aldırmadı. XX. asır demokrasi çağı oldu.
Seçilmiş hükümdarlar
İslâm devletinde yaşayan Müslümanlardan, asgarî şartlara sahip herkes hükümdar seçilebilir. Bu seçime herkesin iştirak etmesi mümkün ve faydalı olmadığından, hükümdarı merkezde bulunan ulemâ ve devlet ricâlinin seçmesi kâfidir. İlk devir padişahları, boy beyleri, âhî denilen esnaf tarikatlerinin ileri gelenleri veya kumandanlar tarafından seçilirdi. Aynı aileden bir seçim mevzubahistir. Osmanlı padişahının salâhiyetleri, Avrupa'daki emsallerinden, hatta bugünkü Amerika başkanlarından fazla sayılamaz.
Osmanlılarda demokrasi macerası eskidir. 1840'dan itibaren taşralarda malî, idarî ve adlî salâhiyetlere sahip memleket meclisleri teşkil olunmuştu. Bunlar halkın seçtiği, yarısı Müslüman, yarısı gayrımüslim âzâlardan müteşekkildir. Mahallî demokrasinin, pek çok Avrupa ülkesinden önce burada tatbik olunması dikkat çekicidir. 1876'da Osmanlı Devleti, demokrasi rejimini benimsedi. Memleket meclislerinin âzâları, Osmanlı parlamentosuna iştirak ettiler. 1877 Osmanlı-Rus Harbi sebebiyle seçimler askıya alındı.
1908'de parlamento tekrar toplandı. Padişahın salâhiyetleri iyice tahdid edildi. Osmanlı Devleti yıkıldığı zaman, sosyalist partinin bile faaliyette olduğu çok partili bir demokrasi idi. 1925'e kadar bu sistem devam etti. Çok partili hayatı ve basın hürriyetini yasaklayan CHP, harap ekonomiyi düzeltmek için Amerikan yardımı alabilmek uğruna 1945'te demokrasiye razı oldu. Ancak iktidarı, bir daha geri gelmemek üzere elinden kaçırdı. O zamandan beri güdümlü de olsa, kesintilere de uğrasa, demokrasi varlığını sürdürdü.
İslâm devletinin idaresinde tek kişi ömür boyu söz sahibidir. Ancak hükümdar, kendisi dışında konulan ve değiştirmeye salahiyeti bulunmayan hukukî esaslara tâbidir. Bu bakımdan İslâm devleti, bir meşrutiyet ve hukuk devletidir. Hükümdar, icraatında İslâm hukuku prensiplerine uymaya mecburdur. Nitekim çeşitli Kur'an âyetlerinde Hazret-i Peygamber'e "Rabbinden vahyolunana uy!" hitabı vardır. Şeriatın hüküm koymadığı hususlarda serbesttir. Ancak burada da keyfî davranamaz. Maslahatı, yani umumun menfaatini gözetir. Maslahat, demokratik anlayıştan da ileridir. Zira çoğunluk bazen kendi menfaatine aykırı bir şeyi isteyebilir; ama maslahat prensibi, çoğunluğun iradesini değil, bütün cemiyetin rasyonel menfaatini gözetmek demektir.
Meşveret et!
Hükümdar, vazifelerini yerine getirirken bilenlerle meşveret eder. Meşvereti, Kur'an-ı kerim emreder. Ancak halkın tamamının istişareye katılması mevzubahis olmadığı gibi; meşveret eden de ortaya çıkan görüşlere uymaya mecbur değildir. Kendisi doğru gördüğü bir kararı verir ve bunu tatbik eder. Hazret-i Peygamber ve eshâbı bu yolda hareket etmiştir. Şûrâ, meşveret, istişâre, müşâvir, müsteşâr hep aynı kökten kelimelerdir.
Osmanlı Devleti'ndeki meclisler meşveret prensibine dayandırılır. Ancak "Ve şâvirhüm fi'l-emr=İşlerinde onlara danış!" meâlindeki âyet-i kerîmede geçen hüm (onlar) zamirinden kimin kastedildiği üzerine münakaşalar yaşanmıştır. İslâm hukukunda ekseriyetin değil, ilim ve tecrübe sahiplerinin reyi mühimdir. Zira çoğunluk, bazen kendisi ve bütün insanlar için kötü olanı tercih edebilir. Çeşitli Kur'an âyetleri, ekseriyetin bir kıymet ifade etmediğini söyler: İnsanların çoğuna uyan sapıtır! (En'âm: 116); çoğu kâfirdir! (Nahl: 83); çoğu fâsıktır! (Mâide: 49); çoğu müşriktir! (Rûm: 42); çoğu iman etmez! (Ra'd: 1); çoğu inkârcıdır! (İsrâ: 89); çoğu gâfildir! (Yûnus: 92).
Osmanlı parlamentosu, bir meşveret meclisi değildir. Zira şûrâ, bağlayıcı değildir. Osmanlı meclisleri, ister Şûrâ-i Devlet, ister Meclis-i Meb'usan, Avrupa'daki millî meclis örneklerine göre, yasama salâhiyetine sahiptir. Hazırladıkları kanunlar, padişah imzasıyla yürürlüğe girer. Bu bakımdan belki istediği kanunu yapamaz; ama istemediği kanunu da yapmama hakkı vardır.
15.01.2014.
Yalancı cennet için işlenen cinayetler: HAŞHAŞÎLER
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Rey şehrinde Muvaffak Nişâburî'den okuyan üç yakın arkadaştılar. Aralarında kim önce ikbâle kavuşursa, diğerine yardım edeceğine dair sözleşmişlerdi. Bunlardan biri Selçuklu veziri Nizâmülmülk, ikincisi meşhur bilgin ve şair Ömer Hayyâm, üçüncüsü ise sonradan dünyaya dehşet salan bir suikast teşkilatının kurucusu Hasan Sabbâh idi. Her ne kadar aralarındaki yaş farkı bu rivayetin sıhhatini zayıflatıyorsa da, Nizâmülmülk, vezir olunca Hasan Sabbâh'a valilik teklif etti. O ise Nizâmülmülk'ün makamına göz dikip sarayda vazife istediği için araları açıldı.
7 sayısının hikmeti
Hasan Sabbâh, İmamiye Şiasına mensup bir din adamının oğludur. Daha sonra Şia'nın aşırı kollarından Bâtınîliğin İran'daki dâîlerinin (misyoner) tesirinde kaldı. Mısır'a giderek bu mezhepteki Fâtımîlere katıldı. Bâtınîler,Cafer Sadık'ın yerine Musa Kâzım'ı değil, kendinden evvel vefat eden oğluİsmail'i yedinci imam tanır. Kur'an'ın bir zâhirî (görünen), bir de bâtınî (görünmeyen) manası olduğunu; imama sadakatle bâtınî manaya erilebileceğini; bunlara haram şey bulunmadığını söyler. Tenasüha (reenkarnasyona); cennet ve cehennemin dünyada olduğuna inanır. İmamlar gizlidir. Ortada olan, dâîadındaki propagandacılardır. En çok Güney Irak'ta tutunmuşsa da, Kuzey Afrika ve Mısır'daki Fâtımî Devleti ile tanındı. 12 imamı tanıyan İsnâaşeriyye'den (Caferiyye) farklı olarak İsmail 7. imam sayıldığı için Seb'iyye veya İsmailiyye diye de bilinirler. (Seb'a=7, İsnâaşer=12)
Fırkanın kurucusu İmam Cafer'in azatlısı ve göz doktoru Meymûn Keddah'tır. Mecusî muhtedisi olduğu halde, seyyid olduğunu iddia etmiştir. Bâtınîliğin, Yahudilik ve Zerdüştlük ile Pisagor ve Philon felsefesine kadar uzanan esasları vardır. Tarihçiler, bazı eski din mensuplarından İslâmiyeti kılıçla yenemeyenlerin, içten çökertmek için bu yolları denediğini iddia eder. Meymun'un soyundan gelenlerFâtımî Devleti'ni kurarak halifeliğin kendi hakları olduğunu söyledi. Bâtınîlerden bir kol da 870'de Güney Irak'ta Karmâtî Devleti'ni kurdu. Bunlar bir ara Mekke'yi basıp, Hacerülesved'i kaçırdılar.
İhtiyar Fâtımî halifesi Mustansır'ın yerine Müsta'li'yi değil de diğer oğlu Nizâr'ı destekledi. Bu sebeple atıldığı hapisten kaçarak bir Bâtınî misyoneri olarak İran'a dönen Hasan Sabbâh, 9 sene propaganda yaparak etrafında hayli taraftar topladı. Selçuklu Sultanı Melikşah önce kendisine bir nasihat mektubu yazdı. Yola gelmeyince üzerine asker saldı. Hasan Sabbâh, buna içlerinde Nizâmülmülk ve muhtemelen Melikşah'ın da bulunduğu Selçuklu ve Abbasî devlet ricalinden nicesini öldürterek cevap verdi. Davetini kabul etmeyen halktan günde ortalama on sünnîyi böyle öldürterek etrafa dehşet saçtı.
Şahin yuvası
1090'da Hazar Denizi güneyindeki müstahkem Alamut ve etrafındaki birkaç kaleyi zaptederek burada küçük bir devlet kurdu. Kalelere, uzun zaman yetecek zahire ambarları yaptırdı. Kervanları soyarak servet sahibi oldu. Haşhaşa alıştırdığı, böylece halüsinasyonlar görerek kendisini cennette zanneden fedâîlerini, suikast için kullandı. Nizâr'ı Mısır'dan getirtmeye çalıştıysa da başaramadı. Bunun üzerine Bâtınîliğin, Nizâriyye denilen kendine mahsus bir kolunu tebliğe başladı.
Onun inancına göre, yeryüzüne İsmail soyundan masum ve gizli bir imam hüküm sürer. Hasan Sabbâh, bu imamın vekilidir. Saadete, akıl ile değil; imama bağlanmakla ulaşılır. Bu sebeple ilim öğrenmek yasaktır. "İlm-i zahirin çoğalması, ilm'-i bâtını örter, söndürür" derdi. İnancının en mühim prensibi, Bâtınîliğin düşmanlarına hayat hakkı tanımamasıdır. Haşhaşa ve onun hâsıl ettiği güzel hayallere, yalancı cennete kavuşmak isteyen fedâîleri, Hasan Sabbâh'ın verdiği cinayet emirleri bir dinî vazife bilmiştir. Bu sebeple yolu Haşhaşî diye anıldı. Avrupa dillerinde suikastçı için kullanılan assassin sözü buradan gelir. İmam Gazalî'nin, bu inanca yazdığı reddiyesi vardır.
Selçuklu Sultanı Melikşah'ın oğlu Sultan Berkyaruk, üzerine yürüdü. Haşhaşîlere ağır bir darbe indirildi. Yerine geçen Muhammed Tapar bu mücadeleyi kıyasıya sürdürdü. 1117'de Alamut daha güçlü bir ordu ile kuşatılarak kalenin dışarısı ile irtibatı kesildi. Tam o sırada sultanın vefat haberi geldi. Muhasara kaldırıldı ve Hasan Sabbâh rahat nefes aldı. Bir cariyeyi kandırarak yastığının altında bir hançer ve tehdit mektubu koydurduğu yeni Sultan Sencer, kendisiyle sulha mecbur oldu.
Haşhaşîlerin sonunu ve bugüne uzantılarını inşallah başka bir yazıda ele alırız...
22.01.2014
Haşhaşîlerin bugünü
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Haşhaşîlerin lideri Hasan Sabbah, İran'ın kuzeyindeki müstahkem Alamut kalesinde dünyayı korkuya salan planlarını yapıyor; kendisiyle kimse baş edemiyordu. Böylece Haşhaşîler, fesad ve cinayetlerine devam edip; suikastlerini Musul ve Diyarbekir'e kadar uzandırdılar. Kimse, elbisesinin içine zırh giymeden dışarı çıkamaz oldu. Güvercinlerle haberleşme tekniğini çok iyi kullanan Hasan Sabbah, Haçlılarla da irtibata geçerek Sünnîlere karşı onları destekledi. Selçuklu devletini zayıflatan ve Türk-İslâm birliğini tehdit eden en büyük fitne oldu. Tarihçiler, o devri, felâket yılları olarak adlandırır.
Dinsizin hakkından...
Hasan Sabbah, pek zeki, kabiliyetli, teşkilatçı, matematikten büyüye kadar çok ilme vâkıftı. Âdil, dindar, ciddi, çilekeş ve kanaatkâr bir imaj verirdi. Öyle ki biri şarap içtiği ve diğeri bir cinayete karıştığı gerekçesiyle iki oğlunu öldürtmüştür. İnanç esaslarındaki sadakat ve itaat prensibi, onun en büyük silahı olmuştur. Maksadı mevcut siyasî ve sosyal yapıyı çökertmekten ibaretti. Adamlarını, dinî ve siyasî bakımdan motive ettiği için, sistemi sağlam ve uzun ömürlü oldu. Alamut'ta meydana getirdiği "yalancı cennet", burayı görmeden yazan Marco Polo gibi tarihçi ve seyyahların hayalinin mahsulüdür.
Ama dünya ona da kalmadı. 1124'te 80 yaşlarında iken Alamut'ta öldü. Kaleme aldığı eserlerden pek azı günümüze gelmiştir. Sergüzeşt-i Seyyidinâ, Hasan Sabbah'ın hayat hikâyesini; el-Fusulü'l-Erbaa ise mezhebinin esaslarını anlatır. "Dinsizin hakkından imansız gelir" kaidesince, Moğol valisi Hülâgu'nun birlikleri, 1256'da Alamut'u yerle bir edip, fedaileri imha etti. Kaçabilenler Azerbaycan ve Anadolu'ya gelerek cahil halk arasında Hurûfîlik adıyla yeni Bâtınîlik inancını yaydılar ve zamanla bazı tekkelere sızarak Anadolu Bektaşîliğine tesir ettiler. Haşhaşîlerin sekizinci ve son imamı Rükneddin'in veziri meşhur âlim Nâsırüddin Tûsî, Hülâgu'nun hizmetine girdi ve muazzam Alamut kütüphanesini imhadan kurtardı. Bir tek, Alamut imamlarının altıncısı III. Hasan Sünnî ve Hanefî idi.
Karmâtî Devleti 983'te yıkıldı. Fâtımî Devleti'ni de 1171'de Salâhaddin Eyyûbî ortadan kaldırarak, Kuzey Afrika'da tekrar Sünnî hâkimiyetini tesis etti. Buradaki Bâtınîlerin Müsta'liyye kolu, Hindistan'a ve Yemen'e yerleşerek faaliyetlerini daha yumuşak tarzda devam ettirdi. Rivayete göre Kuzey Afrika'dan bir grup Bâtınî Sicilya'ya geçti. Burada yerli halka karışarak faaliyetlerini mafya adıyla gizli devam ettirdiler. Nitekim bu kelimenin Arapça gizli manasına mahfiyye'den geldiği söylenir. Tapınak Şövalyeleri ve bunların asırlar sonraki hâli Masonluğun, Bâtınîlerden hayli ilham aldığı iddia edilir.
Hasan Sabbah ve Haşhaşîler, Avrupalıların çok alâkasını çekmiş; kitap, roman ve filme mevzu olmuştur. Hasan Sabbah'ın fedâîleri, günümüzdeki "radikal İslâmcı" teröristlerin öncüsü olarak görülürse de, unutmamalıdır ki, Haşhaşîlerin hedefi yalnız ve öncelikle Müslümanlar olmuştur.
Hasan Sabbah'ın torunları
Son Haşhaşî imamı Rükneddin'in soyu, Doğu İran'da küçük bir topluluğun lideri olarak günümüze kadar devam etmiştir. Bu soydan geldiğini iddia eden Radıyüddin, 1507'de Şah İsmail'den kaçarak Türkistan'a geldi. Soyundan gelenler sonraki İran şahlarının valisi olarak vazife yaptılar ve gizli imam sıfatı taşıdılar. Bu soydan 1792'de ölen Ebu'l-Has Han, resmen İsmailî imamı olduğunu ilan etti. Bunun torunu ve İsmailîlerin dinî lideri I. Ağa Han, 1838'de İran'da bir ayaklanma çıkarıp yenilince, Hindistan'a sığınarak Bombay'da bir çiftlik aldı ve İngilizlerce prens unvanıyla İsmailîlerin lideri tanındı.
Ağa Han'ın soyu bugüne kadar gelmiştir ve dünyanın en zengin insanları arasındadır. Hindistan'da İngiliz hâkimiyetini desteklemiş; diplomatik misyon üstelenmişlerdir. Ankara'ya yazdığı mektup sayesinde halifeliğin kaldırılmasına yardımcı olan ve böylece Sünnîliğe son Bâtınî darbesini vuran III. Ağa Han, magazin gazetelerinin ve Akdeniz sahillerinin popüler bir şahsiyeti idi. Oğlu Ali Han, Hollywood artistlerinden Rita Hayworth ile evliydi. Ali'nin oğlu Kerim IV. Ağa Han, mezhebin bugünki lideridir ve adıyla anılan meşhur bir mimarlık mükâfatının sahibidir. Dünyada İsmâilîlerin sayısı, 4 milyonu Hindistan, 1,5 milyon İran, 900 bin Pakistan, gerisi de Afganistan, Tanzanya, Suriye, Seylan, Kenya, Madagaskar, Yemen gibi ülkelerde olmak üzere 8 milyon kadardır. İsmailîler, bilhassa milletlerarası ticaretle meşgul zengin bir topluluktur. Asya'nın çok yerinde Hasan Sabbah'ın soyundan geldiği iddiasında başka İsmailî imamları da vardır.
29.01.2014.
Yargı bağımsızlığı mı hâkim serbestisi mi?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Osmanlı Devleti'nde, hukuk sistemi şer'î prensiplerden ibaret olduğu için, yasama, şeriatın boşluk bıraktığı dar bir sahada cereyan eder. Mahkemeler doğrudan hükümete bağlıdır. Kâdılar, padişah tarafından tayin olunur. Hepsi hükümdarın vekilleridir. Müvekkil nasıl vekilini dilediği zaman azlederse, padişah da kâdıları dilediği zaman azledebilir; ama görülen bir dâvâya müdahale edemez.
Hâkime emir
Osmanlı hâkimini, resmî vazife sahibi ulema, kendi arasından seçer. Muayyen bir tahsil seviyesine gelen kimse, kâdı olmak isterse, adliye bakanı statüsündeki kazaskere stajyer olur. Stajı bitince, boştaki bir kazâya padişah tarafından tayin edilir. İki sene dolunca, İstanbul'a dönüp yeni bir mahkemenin boşalmasını bekler. Kâdılar, maaş yerine, mahkeme hâsılatıyla, yani tarafların ödediği harçlarla geçinir.
Padişah, herhangi bir dâvâda belli bir istikamette hükmetmesi için kâdıya emir veremez. Zira yargı kararı, bir nevi ictihaddır. Bir ictihadın, başka ictihada üstünlüğü yoktur. Bu bakımdan İslâm hukukunda tam mânâsıyla yargı bağımsızlığı câridir. Hâkim, kendi mezhebine göre hükmeder. Ancak hükümdar başka bir mezhep veya ictihad ile hüküm verilmesini emrederse, Mecelle'nin girişinde de yazdığı üzere buna uymak mecburîdir. Zira yargının başı padişahtır, o, başhâkimdir. Hazret-i Peygamber ve râşid halîfelerin tatbikatı böyledir.
Padişah dâhil, kimse şeriat üzerinde tasarruf edemez. Ancak şeriatın boşluk bıraktığı yerlerde, kâdı, padişahın çıkarttığı kanunları tatbik eder. Dâvâ görülürken bir kanun çıksa, kanunlar geriye yürümediği için, o hâdisede tatbik edilemez. Padişah kâdıyı vazifeden alsa bile, yeni gelen kâdı, dâvâya aynı şeriata göre bakacağından, değişen bir şey olamaz. Belki hâdise ile netice arasındaki tefsir ve ictihadı önceki kâdıdan farklı olabilir. Bu da hâkimin takdir hakkına girer. Kâdının önüne dâvâya bakması hem hak, hem dinî ve hukukî vecibedir; bundan kaçınamaz.
Kâdının hukuka uygun karar verip vermediğini de padişah kontrol eder. Karara itirazı olanlar, padişah divanına müracaat eder. Hâkimin hükmü, idam gibi bedenî bir cezaya dair ise, padişah tasdik etmedikçe tatbik olunamaz. Kâdı, adâletten uzaklaşmış; töhmet altında davranmış; salâhiyeti dışındaki dâvâlara bakmışsa, padişah tarafından azlolunabilir. Kâdıdan şikâyet varsa, tahkikat için o beldeye müfettiş gönderilir. Suç sabit olursa, kâdı azledilir; cezalandırılır; verdiği zarar hazineden tazmin edilip sonra kâdıya ödetilir.
Kâdılar eşit statüdedir; hiyerarşi yoktur. Aradaki farklılıklar, kıdem, rütbe ve maaş bakımındandır. Doğrudan merkezle yazışabilirler. Mülkî âmirlerin de kâdılar üzerinde salâhiyeti bulunmaz. Netice itibariyle, hükümet kâdının verdiği hükme müdahale edemez; ama hâkim de hukuka aykırı davrandığı zaman, gözünün yaşına bakmaz.
 |
HSYK'NIN ATASI
Tanzimat'tan sonra mahkemelerin çeşitleri arttı. Hâkimlere maaş bağlandı. Bir kabahatleri olmadıkça azledilememe esası getirildi. Böylece saraya karşı bürokrasinin eli güçlenirken, adliye de nüfuzlu hâle geldi.
1876'dan sonra bütün nezâretlerde memur seçimi ve tayini için encümenler kuruldu. Adliye Nezâreti bünyesinde de Encümen-i İntihab-ı Memurîn-i Adliye vardı ki, HSYK'nın atası sayılır. Yeni kurulan mahkemelerin hâkimlerini encümen seçerdi. Aile ve miras işlerine bakan kâdıların tayini şeyhülislâmlıkta devam etti.
Adliye Encümenini, adliye nâzırı, müsteşar, temyiz mahkemesi (Yargıtay) reisi ile temyiz dâirelerinden birer âzâ teşkil eder. Hâkimliğe müracaat edenlerin şartları taşıyıp taşımadığı burada tesbit olunur, namzetler gerekirse imtihan edilir ve seçilen isimler, nâzırın arzıyla padişah tarafından tayin olunur. İstanbul'daki müstantık (sorgu hâkimi), kâtip, noter gibi mahkeme memurlarının tayini ise nâzıra aittir. Mahkeme-i Temyiz reisi, başmüddeî-i umumî (başsavcı) ve istinaf mahkemesi reisi doğrudan nâzır tarafından seçilir. Mahkeme-i Temyiz âzâlarını ise, kendi tesbit ettikleri üç namzet arasından nâzır tayin eder.
Bu encümenin, padişah iradesi gerekmeyen memurları seçmek üzere taşrada da örneği vardır. Vilâyetlerde adliye müfettişi, istinaf ve bidâyet mahkemesi reis ve muavini, savcı ve muavini ile ticaret mahkemesi reisinden; sancaklarda bidâyet mahkemesi reis ve muavini, savcı ve muavini ile varsa ticaret mahkemesi reisinden müteşekkildir. Hâkimlerden vazifesini ifaya iktidarı bulunmayanlar, Mahkeme-i Temyiz tarafından azledilebilirlerdi. Memuriyete yakışmayan hallerini kontrol ve cezalandırma salâhiyeti Mahkeme-i Temyiz'e verilmişti. Diğer adliye memurlarının zâtî işlerine ise encümenler bakar.
05.02.2014.
"Mustafa n'oldu, hani neyledin a Padişahım?"
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
anuni Sultan Süleyman'ın büyük oğlu Şehzâde Mustafa, yüzü ve tavırlarıyla dedesi Yavuz Sultan Selim'i andırırdı. Halk, zamanı gelince, babasının yerine onun geçmesini umuyordu. Kanuni, 46 sene gibi çok uzun bir müddet tahtta kaldı. Zaman uzadıkça en iyi hükümdardan bile insanlar usanır.
Ben padişah olsam...
Padişahın gönlü, Şehzâde Mehmed'de idi. Onun vefatından sonra seferlere diğer şehzâdeleri götürmesi, başka türlü tefsir edildi. Padişahın diğer zevcesi Hurrem Haseki ile kızı Mihrümah Sultan ve damadı Rüstem Paşa'nın, Şehzâde Mustafa'yı tahttan alıkoymak için çalıştığı dedikodusu yayıldı. Sancakbeyliği de Manisa'dan Amasya'ya kaydırılınca, Şehzâde Mustafa da babasından şüphe etmeye başladı. Etrafını, hemen onu babasına karşı kışkırtan bir klik sardı.
Padişahın hastalığı sebebiyle İran seferine Rüstem Paşa'yı serdar etmesi üzerine; asker huzursuzlandı. Peçevi'nin naklettiğine göre, Mustafa padişah olup Rüstem Paşa'nın başını kesecek; zaten nikris hastası olan babası da Dimetoka'da son günlerini geçirecekti. Uzun zamandır bu yollu dedikodular duyan padişah, önce oğlunun kendisine karşı bir komplonun içinde olduğuna inanmak istemedi. Ama İran Şahı ile yazışmaları eline geçince de kararını verdi. Bugün Topkapı Sarayı'nda muhafaza edilen bu mektuplara göre, şehzâde, şahın kızıyla evlenip İran desteği ile tahta geçecekti. İslâm hukukunda, ayaklanma hazırlığı içinde olmak ile isyan aynı hükümdedir.
Padişah bizzat sefere çıktı. Şehzâde, davet edildi. Eniştesi Kara Ahmed Paşa suikastı haber verdiyse de, meselenin daha müşkil hâle geleceğinden endişe eden şehzâde dinlemedi. Babasıyla görüşürse, onu ikna edeceğinden emindi.
Konya Ereğlisi yakınlarında babasına erişti. Askerin coşkulu tezahüratıyla karşılandı; vezirler kendisini etekledi. Bu sevinçle otağa girdiğinde kendisini 7 dilsiz cellad karşıladı. Mukavemet ettiyse de, muvaffak olamadı. Hanedan mensuplarının kanını yere dökmeyi yasaklayan eski Türk tabusu çerçevesinde kemend ile boğularak idam edildi. 38 yaşındaki şehzâde, Bursa'da Muradiye külliyesine gömüldü. Şair ve hattat idi. Hayratı vardır. Ertesi sene Rumeli'de Şehzâde Mustafa olduğunu iddia eden birisi zuhur edip hayli taraftar topladıysa da, çıkardığı isyan bastırıldı.
Halk arasında çok büyük reaksiyon uyandıran acı hâdisenin mesulü olarak Rüstem Paşa gösterildi. Şahın bile orijinalliğinde tereddüt etmediği mektupları, şehzâdenin mührünü gizlice çaldırıp Rüstem Paşa'nın yazdırdığı söylendi. Şehzâdenin arkadaşı Taşlıcalı Yahya yazdığı mersiyede, Mekr-i Rüstem (Rüstem'in oyunu) sözüyle hâdiseye tarih düşürdü. Sâmi'nin "Mustafa n'oldu, hani neyledin a padişahım?" nakaratlı mersiyesi ise açıkça padişahı itham ediyordu. Padişah galeyanı önlemek için Rüstem Paşa'yı azletti. Ama kendisi gibi düşünmeyenlere aldırmayarak, fikir hürriyetinin en güzel örneklerinden birini gösterdi.
Şehzâde olmak
büyük talihsizlik
Bazıları padişahı bu işe, tahta kendi çocuklarının geçmesini isteyen Hurrem Sultan'ın kışkırttığını söyler; ama Şehzâde'nin kendisini ipe götüren hatalarından pek bahsetmez. Kocası tarafından çok sevilen kadınlar hep kıskanılır ve iftiraya uğrar. Sultan Kanuni gibi hayatında hiç büyük hata yapmamış bir hükümdarın, etrafındakilerin komplosuyla hareket etmesi uzak bir ihtimaldir. Padişah, öz oğlunun idamını muhakkak ki haklı sebeplere dayanarak infaz ettirmiş olmalıdır. Hurrem Sultan, bu işe belki çok üzülmemiştir; hatta taht oğullarından birine kalacağı için memnun da olmuştur. Ama hâdisenin doğrudan mesulü değildir.
Şehzâde Mustafa, heyecanlı ve tedbirsiz tavırlarıyla zaten padişahlığa uygun olmadığını göstermiştir. Yiğitliğin tek başına kâfi gelmediği; sabır ve temkinin daha mühim olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim padişah, Hurrem Sultan'ın sevgili oğlu olup ayaklanan Şehzâde Bayezid'i de idama göndermekte tereddüt etmemiştir. Padişahlar, devletin dirliği ve milletin birliği mevzu bahis olduğu zaman en yakınlarını bile fedâ etmekten çekinmezdi. Devlet, asırlarca böyle ayakta durmuştur. O zamanlar Türkiye'de bulunan Avusturya elçisi Busbecq, Şehzâde Mustafa'dan bahsederken diyor ki: "Türk padişahlarının oğlu olmak büyük bir talihsizliktir."
Sinsi köle
Rivayete göre, padişah, Şeyhülislâm Ebussuud Efendi'ye, hâdiseyi sembolik bir şekilde anlatarak fetvâ almıştır: Bir tacir, iş için uzak bir yere giderken ailesiyle mallarını kölesine emanet etse; bu köle de efendisinin ailesini yok ederek mallarına el koysa; dönüşünde de efendisini öldürmeye karar verse; ne lâzım gelir? Elcevab: İdamı hak eder.
12.02.2014.
"Padişah olana hazine gerektir!"
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Osmanlı devlet hazinesine Hazine-i Âmire veya sarayın dış kısmında olduğu için Bîrûn Hazînesi (Dış Hazîne) denir. Topkapı Sarayı'nda orta avludadır. Başında defterdar bulunur. Padişahın da ayrıca bir hazinesi vardır. Buna Ceyb-i Hümâyun Hazînesi veya Harem-i Hümâyun Hazînesi denir. Sultan II. Mahmud'dan itibaren Hazîne-i Hâssa denmiştir. Hazîne kâtibi tarafından idare olunur.
Bu hazinenin gelirleri: Her ay Divan-ı Hümâyun'dan padişaha verilen 50 bin akçe. Padişaha ait arazilerin kirâsı. Padişah vakıflarının gelir fazlası. Saray hasbahçeleri mahsulâtının satışından gelen hâsılât. Para basma karşılığı alınan ücret. Ganîmetlerin şer'an padişaha ait olan yirmibeşte biri. Bazı hususi mâdenlerin hâsılatı. Padişahın kölesi statüsündeki devlet adamlarının, vefatlarında vâris sıfatıyla padişaha bıraktıkları miras. Mısır'ın senelik gelirinden artan miktar. Yüksek memurların tayininde ödenen harçlar.
Bu vesileyle padişahlar mühim miktarda servet sahibi olmuştur. Sarayın hususi masrafları, câmi, çeşme gibi hayır eserleri, Hicaz'daki mübarek yerler için gönderilen hediyeler, surre alayının masrafları, liyâkat gösterenlere verilen atıyyeler, yabancı hükümdarlara gönderilen hediyeler; harem halkının maaşları hep buradan karşılanır.
Yavuz Sultan Selim'in mührü
Önceleri iki hazine vardı. Sonraları fevkalâde harb masraflarını karşılamak üzere yine padişaha ait ve hazînedarbaşına bağlı İhtiyat Hazînesi kuruldu. Sarayın üçüncü avlusunda olduğu için Enderûn Hazînesi veya İç Hazîne dendi. Buraya, manevî değeri olan eşya ile muharebelerde ele geçen kıymetli şeyler, koşum takımları, hil'at ve kürkler ve vefat eden padişahın geride bıraktığı mallar konuldu. Kanuni Sultan Süleyman zamanında iç hazîne gelen parayı almadığı için, Yedikule'de bir şubesi kuruldu. Sultan III. Murad zamanında İç ve Dış Hazîne gibi; Yedikule dahi doldu.
İç Hazîne, her padişah tahta çıktığında, ayrıca ayda bir defa gözden geçirilir; eskimiş eşya mezat yoluyla satılır. Sonra hazırlanan defterler mühürlenip padişaha takdim olunur. İç Hazîne, teberrüken (uğur sayılarak) Yavuz Sultan Selim'in mührüyle mühürlenir. Çünki bu padişah demiştir ki, "Benden sonra kim hazîneyi altın ile doldurursa, onun mührüyle mühürlensin. Aksi takdirde benim mührümle mühürlensin!"
Hazîne dairesine girmek ve mal çıkarmak merâsime tâbidir. İçeri toplu halde girilir; eller cebe sokulmaz. Padişah bile buradan bir eşya istediği zaman, aldığına dair makbuz imzalar; tekrar iade ettiğinde de makbuz alır. Sultan Vâhîdeddin'in, okumak üzere aldığı ve mahfazası kıymetli taşlarla süslü bir kitabı İstanbul'dan ayrılırken iade edip makbuzunu aldığı meşhurdur.
Dış Hazîne'nin parası masraflara yetmezse, İç Hazîne'den sened mukabili ödünç alınır. Bu borç çok zaman kapanmamıştır. Parasızlık sebebiyle İç Hazîne'de bulunan ve şer'î sebeplerle kullanılmayan altın ve gümüş kaplar darphaneye götürülüp para kestirilir. 1768 ve 1787 Rus harblerinin başında padişah, "Altın keselerini sefer yerine kadar dizsem, yetişir" diyordu. Kaybedilen harb, hazinede bir şey bırakmadı.
Âdetâ bir holding
Sultan Hamid, başına Agop Paşa gibi uyanık kişileri getirdiği Hazîne-i Hâssa'yı akılcı yatırımlarla zenginleştirdi. Fabrikalar, madenler, haralar bu sayede işletildi. Böylece Hazîne-i Hâssa, iktisadî kalkınmaya öncülük eden muazzam bir holding hâline geldi. Bazı imar işleri buraca üstlenildi. Saray ve hanedan masrafları buradan ödendi. Burası aynı zamanda tahsisât-ı mestûre (örtülü ödenek) kaynağı idi. Yurt içi ve dışında devlet aleyhindeki cereyanlarını önlemek üzere yeraltı faaliyetleri, istihbarat ve muzır görüldüğü için uzak yerlere tayin edilen şahıslara verilecek maaşlar buradan karşılandı. Kritik yerler, ezcümle Musul petrol havzası ile Filistin arazisi, padişah tarafından satın alındı.
İttihatçılar Sultan Hamid'i tahttan indirince, Hazîne-i Hâssa'ya ait nakit ve mücevherleri yağma ettiler; gayrımenkulleri ise (nasıl olsa maliye elimizde deyip) devlet hazinesine geçirdiler. Herkes de bunları "halk dostu" diye alkışladı. Irak ve Filistin Cihan Harbi'nde işgal edilince, İngilizler, milletlerarası teamüllere uyarak, halkın elindeki hususî mülke dokunmadılar. Ama devlete ait olan topraklar, işgalci devletin mülkiyetine geçti. Böylece Musul ve Filistin gibi kritik yerler üzerinde hak iddia etmek mümkün olmadı. Sultan Vahîdeddin tahta çıkınca, Sultan Hamid emlâkinden devlet hazinesine aktarılmış olan toprakları tekrar Hazîne-i Hâssa'ya iade etti. Ama Ankara, İstanbul hükümetinin 1919'dan sonraki icraatlerini geriye dönük olarak meşru tanımadığını ilan ettiğinden dolayı, bu bir fayda temin edemedi. Hanedanın sürgünde sefâlete düşme sebeplerinden birisi de budur.
19.02.2014
Sultan Hamid'in memleketi saran istihbarat ağı
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Sultan Hamid 1876'da tahta çıktı. Aynı yıl, amcası Sultan Aziz, bir "paşalar darbesi" ile tahttan indirilip katledilmişti. Ardından tahta çıkan ağabeyi Sultan Murad ise, bu hâdiseler üzerine cinnet geçirince, tahttan indirilip Çırağan Sarayı'nda yaşamaya başlamıştı. Sultan Hamid, ağabeyinin yerine tahta çıktıktan sonra, sabık padişahı saraydan çıkarıp tahta geçirmek için bilinen iki başarısız darbe teşebbüsü oldu. Kendisi de neticesiz birkaç suikasta uğradı. Bu hâdiselerin, zaten zekâ ve temkin sahibi olan padişahı, içe kapanmaya ve bazı sıkı tedbirler almaya sevk etmesi tabiidir. "Basiret (tedbir), emniyetin babasıdır. Evvelâ basîret, sonra emniyet" derdi. Bundan dolayıdır ki, lâzım gelen bütün tedbirleri almadan, hiçbir şey ve kimseye itibar etmezdi.
Açılmamış jurnaller
İşte halk arasında hafiyelik diye bilinen Yıldız İstihbarat Dairesi bu şartlarda doğmuştur. Sultan Hamid, 1880 yılında bu teşkilatı kurarak ilk defa modern mânâda istihbarat faaliyetini başlatan hükümdardır. İstihbarat işleri, Sultan II. Mahmud'dan beri Zabtiye Müşirliği'ne bağlıydı. Yaşadığı devri ve insanları iyi tanıyan padişah, siyasetini yürütebilmek için, saraydan başlayarak bütün memleketi çember gibi saran bir şebeke kurmaya ihtiyaç duydu. Burada çalışacak olanları da ihsanlarıyla kendisine bağlamayı lüzumlu gördü.
Böylece rivayete nazaran 30 bin kişilik bir teşkilat toplandı. Hafiyye, gizli manasına, ajanlar için kullanılan bir tabirdir. Bunlar arasında, Kaşgarlı derviş, Dağıstanlı molla, Hindli dilenci, Sudanlı seyyah, Libyalı şeyh, Kürt, Afganlı, Buharalı hacı, Tatar hoca, oyuncu, hokkabaz, sihirbaz gibi her cins ve milletten insan vardı. Vilâyet, hatta sefâret memurları bile buraya dâhildi. Hatta bazen yüksek memurlara saraydan hediye edilen câriye veya ağalar, aynı zamanda istihbarat işi de yapardı.
Hafiyeler, topladıkları bilgileri yazılı ve mühürlü olarak saraya takdim ederdi. Padişah bu jurnalleri bizzat okur; ciddiye alınmaya değer olanları, imza kısmını keserek, araştırılmak üzere mabeyne havale ederdi. Çoğunu da okumaz; ama saklardı. Hal'inde hiç açılmamış nice jurnaller bulunduğu gibi; Jön Türklere, hatta İttihatçılara ait jurnaller ele geçmiş; bunların yakılarak imhası günlerce sürmüştür. Bu vasıta ile padişah memleketin en ücra köşesinde ne olup bittiğinden hemen haberdar oluyordu. Basit bir jurnalin tahkikini emrettiği Serhafiye Kadri Bey, bıyık altından gülünce, "Şimdi seni koğsam, gider Yeni Câmi'ne tezgâh kurar; dava vekilliği yaparsın. Ben bu işlere ehemmiyet vermezsem, gideceğim yer mezardır" demiştir.
Kader hükmünü icra edince...
Zaman içinde bu jurnallerin ciddiyeti azaldı. Herkes birbirini jurnal etmeye başladı. Saçma havadislerin, hatta iftiraların bini bir paraya düştü. Padişah bunu bildiği halde, haber alma kaynağı kesilmesin diye göz yummak mecburiyetinde kaldı. Kurunun yanında yaş da yanmaya başlamıştı. Kızıl fesleriyle hemen tanınan hafiyeler, herkesin ürktüğü ve nefret ettiği şahıslar hâline gelmişti. Bunlar için söylenen "Ey kırmızı fesler, a köpek yüzlü asesler" mısraı dile düşmüştür.
İttihatçılar, bundan istifade etmesini bildiler ve padişah aleyhindeki propagandayı bunun üzerine kurdular. 33 senenin ağır yükünden yorgun padişahı, bu sıkı istihbarat ağı da kurtaramadı. Saraydaki şifre kalemine kâtip olarak, İttihatçıların sızması ve bunun fark edilmemesi, dikkate değerdir. "Kader hükmünü icra edince, gözler görmez olur!"
Hafiyelik, II. Meşrutiyet ile beraber lağvedilerek yerine hükûmete bağlı Teşkilât-ı Mahsusa kuruldu. Teşkilatçılar, hafiyelere rahmet okuttular. 1927'de TM'nın yerini, kurulmasında Almanların rol oynadığı MAH (Millî Amele Hizmet) aldı. Türkiye'nin Alman nüfuzundan çıkıp Amerikan nüfuzuna girdiği tarihlerde, 1953'den sonra CIA'nın mahallî birimi gibi çalışmaya başladı. Dış istihbarat CIA; iç istihbarat MAH tarafından yürütüldü. Rivayete göre Adnan Menderes'in bu irtibatı engellemeye çalışması sonu oldu. MAH, 27 Mayıs darbesinden sonra Millî İstihbârât Teşkilâtı'na (MİT) dönüştürüldü.
Osmanlılarda dış istihbarat, savaşlarda akıncılar; diğer zamanlarda seyyah ve tüccarlar vasıtasıyla elde edilirdi. İç emniyet işlerini yürüten yeniçeri ocağı zâbitlerinden asesbaşı polis müdürüydü. Fâili mechul vak'aların suçlularını takip ve yakalama işlerine böcekbaşı bakardı. Emrinde kadın memurlar da bulunurdu. Maiyetindeki çuhadarlar iç istihbarat işine bakardı. Mahalle bekçisi mevkiindeki asesler de iç istihbarata yardımcı olurdu. Mahallelerde herkes komşusunun kefili ve anormal bir şey gördüğünde asese ihbar etmesi mecburi idi.
26.02.2014
Kırım nasıl Osmanlı toprağı oldu, sonra nasıl kaybedildi?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Siyasî hâdiseler sebebiyle Ukrayna bölünmenin eşiğinde. Bundan da en çok halkının ekserisi Rus olan Kırım'ın tesir göreceği açıktır. Kırım'ın istiklâli ve sonra da Rusya'ya bağlanması; hatta tekrar Türkiye'ye iadesi konuşulmaktadır.
? VIII. asırdan beri Hazar, Kuman ve Moğol hâkimiyetinde yaşamış bir Türk yurdu olan bugünki Güney Ukrayna, Cengiz Han'ın oğlu Cuci'nin payına düşmüştü. Burada kurulan Altınordu Devleti'nin Emir Timur tarafından yıkılması üzerine, taht kavgalarına karışan prens ve beylerin sığınağı Kırım yarımadası olmuştur. XIII. asırda Müslümanlığın girdiği yarımadanın sâkinleri, Türk ırkının Kıpçak kolundan Tatarlardır. Cuci soyundan Hacı Giray, 1441'de Kırım'a gelerek bir hanlık kurdu. Kaybedilen Altınordu tahtını tekrar ele geçirmeyi ideal edindi. Ölünce oğulları birbirine düştü. İstanbul'un desteklediği Mengli Giray, han oldu; kızı Hafsa, geleceğin Yavuz Sultan Selim'i ile evlendi.
Altınordu toprakları birer birer Rusların eline düşünce; Kırım için İstanbul'a bağlanmaktan başka çare kalmamıştı. Sultan Fatih zamanındaki Kırım Hanı, Osmanlı Devleti'ni metbu tanıdı. Hanlığın statüsü, 1 Haziran 1475 tarihinde bir anlaşmayla tanzim olundu. Ülkede taht kavgaları son buldu. Osmanlı saray teşrifatı, bürokrasi gelenekleri, ilmiye ve kazâ teşkilâtı benimsendi. Göçebe hayat tedricen terk edildi.
Kırım'ın başında Cengiz Han soyundan eski Altınordu hânedanına mensup bir han bulunurdu. Hanlık ailesi erkeklerine giray denir. Han, önceleri mirza denilen Kırım asilzâdeleri ile seyyidlerin katıldığı bir meclis tarafından ittifakla ile seçilip, İstanbul tarafından tayin olunurdu. Kırım, ulus denilen beyliklere ayrılmıştı. Her ulusun başında bir mirza bulunurdu. Hanlık memurları ulus topraklarına müdahale edemezdi. Harb esnasında her mirza kendi askerleri ile hanlık ordusuna katılırdı.
XVII. asırdan itibaren hanların seçim, tayin ve azilleri İstanbul tarafından yapılmaya başlanmıştır. XVII. asır ortalarında Koçi Bey'in Tatar Hanları hakkında padişaha verdiği mütâlaa dikkat çekicidir: "Han ölüp yeri boşalınca, mübarek katınıza hangisi önce yüz sürerse o han yapılır. Pek lüzum olmadıkça bunları değiştirmemek lâzımdır. Kırım, beter ve yaban memlekettir. Urus, Moskof ve Leh komşudur. Kâfir ağzıdır. Serhad beklerler. Başka ellerinden iş gelmez. Bazen zararları da görülür. Lütuf buyurmalıdır." Hutbede padişahtan sonra hanın adı zikredilir ve nâmına sikke kesilirdi. Divanları ve maiyeti vardır. Başka ülkelerle elçi teâti edebilir. Protokolde sadrâzam ile eşit seviyededir. Kırım Hanı Gâzi Giray, çok kudretli bir şairdi.
Kırım'ın merkezi Kırkyer, sonraları Bahçesaray olmuştur. Hanlığın Azak yarımadasına bakan stratejik kısmı, Kefe Sancağı ise doğrudan İstanbul'a bağlanarak bir nevi kontrol merkezi vazifesi görürdü. Kırım'ın etrafı deniz olmasına rağmen ne donanması, ne de piyade ordusu vardı. Osmanlı ordusuna gerektiğinde yüz bin atlı asker çıkarırdı. Osmanlı hâkimiyetinden sonra da güçlü süvari ordusu ile Doğu Avrupa'nın en büyük devletlerinden birisi olarak Ukrayna ve Kuzey Kafkasya'yı elinde tuttu. Polonya ve Rusya üzerinde de vergi alarak nüfuz kurdu. Zaman zaman Moskova'ya baskınlar yaptı. Polonya Kralı ve Rus Çarı ile eşit seviyede diplomatik münasebet yürüttü. Ukrayna Kazakları ve bir ara Kiev ve Moskova prensleri Kırım Hanı'na tâbi idi. Bunlar diplomatik olarak Osmanlı Sultanı'nın değil, Kırım Hanı'nın muhatabıydı. İstanbul, çarı ancak 1739 tarihindeki Belgrad Anlaşması ile muhatap almaya başladı.
Kendisine en ileri seviyede otonomi tanınan Kırım Hanlığı'nın statüsü, XVII. asır başlarından itibaren değişmeye başladı. Neredeyse sıradan bir eyâlet; han da bu eyâletin vâlisi hâline geldi ve 3 tuğlu vezir rütbesine indirildi. Bunda şüphesiz Rusya'nın büyümesinden çekinen İstanbul'un merkeziyetçi endişelerinin büyük payı vardı. Ancak bir fayda sağlamak şöyle dursun; hanedanın gücünü ve merkeze bağlılığını kaybetmesine, sonra da Kırım'ın elden çıkmasına yol açtı. 1683 tarihli Viyana Kuşatması'nda, sadrazam divanında tahkir edilen Murad Giray, intikam maksadıyla askerlerini geri çekip mağlubiyete sebep olunca, vazifeden alındı. Bununla beraber yerine geçen Selim Giray, Osmanlı ordusunun bozulmasından istifade edip İstanbul'a yürüyen koca bir Avusturya ordusunu Kosova'da yenerek büyük bir hizmette bulundu. Ama Kırım ile İstanbul'un arası bir kere bozulmuştu. Bundan Moskova istifade edecekti.
Osmanlı, Almanya ve Rusya devletleri arasında denge unsuru olan Lehistan'ın Ruslar tarafından işgali üzerine 1768'de çıkan savaşta, Osmanlı orduları yenilince, Rusya istediği fırsatı yakalamış oldu ve 1771'de Kırım'a girdi. Rusların, istiklâl vaadine kanan Kırımlı prens ve asilzâdeler, karşı koymamayı kararlaştırdılar. Hanın Ortaçağ düzenindeki atlı ordusu ve Osmanlı birlikleri yetişmeden, Kırım'ı teslim ettiler. Bu, Rusya'nın ilk zaferidir.
1774'de imzalanan Küçük Kaynarca Anlaşması ile Kırım müstakil oldu. Ancak dinî bakımdan İstanbul'daki halifeye bağlı kalacaktı. Seçilen hanın ismi, usulen İstanbul'a bildirilecek; tayini güya padişah yapacaktı. Ayrıca Kırım'daki kadı, müftü, imam ve vakıfları İstanbul tayin ve kontrol edecekti. Osmanlıların, padişahın dünya müslümanlarının ruhanî lideri olduğu yönündeki iddiaya Rusları inandırması, Kırımla irtibatı devam ettirmek ve belki birgün tekrar ele geçirmek içindi. Kırım'dan başka kaybedilen bir yer olmamasına rağmen, Osmanlı tarihinin en feci anlaşmalarından biri sayılır. İlk defa ahalisinin tamamı müslüman olan eski bir İslâm toprağı elden çıkıyordu. Osmanlı Devleti, büyük devletler arasındaki yerini Rusya'ya vererek 4. sıraya düştü.
Kırım elden çıktıktan sonra neler yaşadı? Bugün Kırım'da neler olabilir? Onu da inşallah yarın ele alalım.
03.03.2014
İki ateş arasında eski bir Türk yurdu Kırım
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Bazıları "Kırım'ın gerçek sahibi Türkiye'dir" bile dedi. Şimdi Kırım Ukrayna ile Rusya arasında bir çekişme unsuru hâline geldi.
ırım, ağır bir Rus mağlubiyetinin ardından imzalanan 1774 Kaynarca Anlaşması ile müstakil oldu. 3 asırlık bu Osmanlı toprağının kaybı, millî vicdanlarda çok büyük bir yara açmış; sonraki Osmanlı siyasetinin ana hedeflerinden birisi Kırım'ı kurtarmak olmuştur. "Kırım küffarda kalsın mı böyle/Hele Osmanlı'yı cenge salayım/O kâfir düşmana satur çalayım/Varıb kâfirden intikam alayım/Gözüm açık benim kalsın mı böyle?" mısralarını terennüm eden Sultan III. Selim'in Kırım'ı almak üzere giriştiği sefer, muvaffakiyetsizlikle neticelenmiştir.
Bu devrede asilzâdeler, Kırım'ın geleceği hususunda, Moskova ve İstanbul yanlıları olmak üzere bölündü. Bundan faydalanan Ruslar, Aynalıkavak Anlaşması ile Romanya'ya karışmamak karşılığında, han seçimi salahiyetini İstanbul'un elinden aldı. Sonra da Kırım'a Şahin Giray adında züppe bir Rus hayranı prensi geçirdi. Şahin Giray, Rus üniforması giyer; yaverlerini Ruslardan seçer; ataları gibi at üzerinde değil, Rus tarzı kupa arabasıyla gezer ve Rus elçisinin talimatıyla hareket ederdi. Vakıflara el koyması üzerine Kırımlılar ayaklandı, Şahin Giray, Ruslardan yardım istedi. Osmanlı-Kırım sınırında askerî tedbirler alan Osmanlı serdarına Han'ın gönderdiği elçi, serdarın kahyâsı tarafından akılsızca idam edildi. Bunun üzerine Ruslar, Şahin Giray'ın davetini bahane ederek (1979'da Afganistan'da olduğu gibi) Kırım'ı işgal etti.
İşgal kumandanı Potemkin, Çariçe II. Yekaterina'nın 19 Nisan'da gizlice imzaladığı ukazı (fermanı), cülus yıldönümü olan 9 Temmuz 1783'te okudu. Buna göre Rusya, tek bir Rus'un bile yaşamadığı Kırım'ı, Osmanlı Devleti ile olan ihtilafı gidermek için ilhak ettiğini açıklıyor; Kırım, Rusya'nın bir eyâleti oluyor; Çariçeye sadakat yemini etmeyenlerin hicretine izin veriliyor; edenlerin can, mal ve din hürriyeti temin ediliyordu. Buna rağmen, 30 bin kadar asilzade işkenceyle öldürülerek arazilerine el konuldu. O devre göre nüfus kesafeti çok fazla olan münbit Kırım'da 1,5 milyon Tatar Türkü yaşıyordu. Yüzbinlercesi kaçmak üzere limanlara yığıldı. Yarıdan fazlası açlık, hastalık ve sefalet sebebiyle yahut Rus kılıcı altında öldü. Kalanlar, Rumeli ve Anadolu'daki Osmanlı topraklarına iskân edildiler.
İstanbul, bu ilhakı kibarca protesto edecek gücü bile kendisinde bulamadı. 8 Ocak 1784'te imzaladığı üç maddelik Kırım Senedi ile Kırım'ın Rus toprağı olduğunu resmen tanıdı. Ruslar, Cengiz Han'ın 21. torunu ve Kırım'ın 49. Hanı olan Şahin Giray'a önce 800 bin ruble maaş bağladılar. Sonra da bunu ödememek için devamlı aşağıladılar. Hayatının sonuna kadar han kalacağını zanneden, ama son hanlığı birkaç ay süren bu gafil ve zavallı genç İstanbul'a kaçtı. Rodos'a sürüldü ve 4 sene sonra orada idam edildi. Osmanlı şairi Sümbülzâde Vehbi, Şahin Giray'ın ardından uzun bir hicviye yazmıştır: Kırım halkı eder ol düzâhı öyle tatayyur kim/Kef-i küffâra verdi öyle mülk-i cennet-âsârı. Şair Sürûrî de Han'ın kuş isminden hareketle der ki: Tuttu Şâhin Giray'ı fukârânun âhı/Nefy olundı Rodos'a katl olunur inşâallah/Şuârâ dest-i kabûl üzre tutar tarihin/Tîz-pervâz idi Şâhin ele geldi nâ-gâh.
Kırım kadı, müftü ve vakıfları üzerindeki halife kontrolü, komünist iktidarına kadar devam etti. Padişah, her sene Livadya'daki yazlık sarayına gelen Rus çarını karşılamak üzere bir heyet göndermeyi ve Rusya ile iyi geçinmeyi ihmal etmedi. 1854 tarihinde, İngiltere, Fransa ve Sardinya desteği ile kazanılan Kırım Harbi, halkta Kırım'ı tekrar ele geçirmek arzusunu canlandırdı. Osmanlı Devleti'nin son 150 yılındaki en büyük askerî muvaffakiyet sayılan savaş, Kırım topraklarında cereyan etmekle beraber, ele bir avuç toprak bile geçmedi; "Sivastopol önünde yatar gemiler" türküsü yâdigâr kaldı.
Rus hükûmeti, yarımadaya hayli Rus nüfus yerleştirdi. Şehirlerin ismini Rusça veya Grekçe isimlerle değiştirdi. Akyar, Sivastopol; Akmescid, Simferopol; Kefe, Feodosya; Gözleve, Yevpatorya oldu. Öteden beri akciğer hastalıkları için bir sanatoryum vazifesi gören Kırım'ın manzarası, Rus tipi binalarla değişti. Mutedil iklimi sebebiyle Kırım'da bahçe ve bağcılık ileriydi. Kırım ineği, sütünün bolluğuyla meşhurdu.
1917 Bolşevik inkılâbından sonra, Kırım istiklâlini ilan ettiyse de; komünistler 1918'de Kırım'a girdi. Çarın tekrar tahta geçmesini müdafaa eden antikomünist Beyaz Rus hükümetinin merkezi de Kırım idi. 1921'de Kızıllar kazanınca, burada otonom bir sovyet cumhuriyeti kurdular. II. Cihan Harbi'nde Almanlarla işbirliği yaptıkları gerekçesiyle, otonomisi kaldırıldığı gibi, ülkede yaşayan Tatarlar, Stalin'in emriyle yük vagonlarına doldurularak, Kafkasya'daki dindaşları gibi 1944 Mayıs'ında Sibirya'ya sürüldüler. Yarıdan fazlası yollarda öldü. 1954'de Kırım, Ukrayna'ya bağlandı.
1966'da "halk düşmanı" yaftası kaldırılarak itibarları iade edildiyse de, ülkelerine dönme izni verilmedi. Yalnızca bağdan anlayanların dönmesine izin verildi; zira memleketin dillere destan bağcılığı zaafa uğramıştı. 1990'ların başından itibaren komünizmin çöküşüyle, Tatarlara vatana dönme izni verildiyse de, çoğu dönme imkânından mahrumdu. Bugün nüfusun ancak % 10'dan biraz fazlası geri dönebilen Tatarlardan ibarettir...
1991'de Ukrayna müstakil olunca, Kırım'ın statüsü gündeme geldi. Tatar otonom parlamentosunun ilan ettiği Kırım'ın istiklâlini, Kiev reddetti. Pravda gazetesinde milletlerarası deniz hukuku teşkilatı âzâsı yazar Sergei Aprelev, Ukrayna bölünürse, vaktiyle Türkiye'den alınan Kırım'ın 1954'te belirlenen statüsünün belirsizleşeceği üzerine bir beyanatta bulundu. Daha evvel de Putin'in yakın çevresinden Bogdanov ve aşırı sağcı Jirinovski, "Kırım'ın gerçek sahibi Türkiye'dir" demişti. 19 Nisan 1783 tarihli anlaşmada, Kırım'ın istiklâli veya başka bir devlete bağlanması hâlinde, tekrar Türkiye'ye döneceğine dair bir hüküm olduğu iddia edilmektedir. Böyle bir anlaşma yoktur; Çariçenin fermanı vardır. Kırım'ın Rusya'ya devrine dair anlaşma 8 Ocak 1784 tarihlidir. Böyle bir hüküm olsa bile, bu statü zaten 1954'te Kırım, Ukrayna'ya bağlanarak bozulmuştur.
Bunlar, muhtemelen Kırım'ın istiklâlini elde ederek Rusya'nın kucağına düşmesini kolaylaştırmak için kurulan bir senaryo olsa gerektir. Zira Rusya'nın en büyük deniz filosu, Kırım'dadır. Moskova, el altından nüfusun % 60'tan fazlası Rus olan Kırım'ın istiklâlini (sonra da belki ilhakını) desteklemektedir. Kırım'da bir referandum yapılması hâlinde, nüfus yapısı sebebiyle bağımsızlığın çıkacağına şüphe yoktur. Kırım Tatarları ise, yarımadanın Ukrayna'ya bağlı kalmasına taraftardır. Zira Rus müdahalesi ve Rusların istiklâl hevesleri, bir iç savaşa ve hatta Tatar kıyımına yol açabilir...
Kırım Harbi'nden bir sahne
04.03.2014
Burada benden başka herkes İttihatçıdır!
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
İslâm hukukunda hükümdar kayd-ı hayat şartıyla başa geçer. Dinden dönme, akıl hastalığı veya his uzuvlarının kaybı haricinde istifa etmedikçe tahttan indirilemez. Ancak tarihte çeşitli siyasî ve sosyal çalkantılar sebebiyle, meşru sebep olmaksızın hükümdarın tahttan indirildiği; hatta katledildiği vâkidir. Bu darbeler fetvâya bağlanmakla beraber, bizzat darbecilere katılan bazıları tarafından verilen bu fetvâların meşruluğu söz götürür.
Sarayın üzerine devrilen sacayağı
Osmanlı Devleti'nde, bilhassa devlet idaresinin sarsılmaya başladığı XVI. asır sonlarından itibaren, devlet idaresinde söz sahibi olan üç nüfuz grubu vardı: Ulemânın teşkil ettiği ilmiye, merkez ve taşradaki bürokratların teşkil ettiği mülkiye ve askerlerin teşkil ettiği seyfiye sınıfları (seyf=kılıç). Sacayağını andıran bu üç sınıf arasındaki ahenk ve dengeyi saray temin etmeye çalışırdı. Bu denge, sınıflardan birisi lehine bozulursa, sacayağı sarayın üzerine devrilirdi.
Saray, şehzâde katli, devşirme vezirler istihdamı gibi tedbirleriyle, ülkede aristokrat sınıfının teşekkülüne izin vermemiş, böylece yeni bir nüfuz grubunun meydana gelmesini engellemiştir. Ulema, resmî vazifeler vesilesiyle hükümete bağlanmış; tarikatler, siyasî ve sosyal ahengi bozacak bir tavır içine girmemesi için kontrol altında tutulmuştur. Sultan IV. Murad gibi kuvvetli padişahlar zamanında bütün otoritenin saraya geçtiği vâkidir. Ancak ekseriyetle üç sınıf da, sarayın yanında varlığını ve padişah otoritesine karşı potansiyel güçlerini muhafaza etmiştir.
XVII. asırda bazı ham sofu ulema arasında yeşeren Kadızadeliler hareketi, önceleri müsamaha ile karşılanırken; iş, câmilerde nümayiş gibi siyasî ve sosyal faaliyete dökülünce, hükümet bunları tenkil etti; ekibi dağıtarak sürgüne gönderdi. Yeniçerilerin de sembolik olarak bağlı göründüğü Bektaşîliğin siyasî ve sosyal yapıdaki hâkimiyetlerine göz yumulmadı.
Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılmasıyla beraber Bektaşî tarikati de yasaklandı. Mamafih Sultan Mecid'in toleransından istifadeyle tekrar canlanan Bektaşîlerden, sadrazamlar (Nedim Paşa, Talat Paşa) bile çıktı. Bunların Jön Türk hareketini desteklemek adına, merkezî hükümete karşı gizli faaliyet yürüttüğü; muhaliflerini tepelediği; kendi mensuplarının gayrımeşru işlerini de ört-bas ettikleri malumdur.
Sultan II. Mahmud, Yeniçeri Ocağı'nı kaldırıp, ulemâ ve vüzerânın salâhiyetlerini kısarak merkezî otoriteyi güçlendirdi; hâkimiyet münhasıran saraya geçti. Şeyhülislâm ve harbiye nâzırı kabineye alınarak, ilmiye ve askeriye yürütmenin eline bırakıldı. Tanzimat Fermânı, Sultan Mecid'in gençliği ve yumuşak tabiati sebebiyle bürokratların hâkimiyeti tekrar ellerine almalarına vesile oldu.
Bu otoriteyi kırmak isteyen Sultan Aziz, bir asker-bürokrat ittifakıyla tahttan indirilerek tesirsiz hâle getirildi. Başta asker ve sivil bürokratlarla anlaşan Sultan II. Abdülhamid, tahta çıktıktan iki sene sonra dedesi gibi otoriteyi sarayda topladı. 1908 darbesinden sonra otorite, 1918-1922 yılları hâriç olmak üzere, bürokratlarla anlaşan askerlere geçmiştir.
Saraya sızan MUHALİFLER Lale Devri'ni kanlı bir şekilde bitiren 1730 darbesinde, hükümetin ekonomi icraatından zarar gördüğünü düşünen Galata bankerleri gibi finans çevrelerinin; Sultan III. Selim'i tahttan indirilip öldürülmesiyle neticelenen 1808 darbesinde de Rusya gibi dış merkezlerin mühim rolü oldu. Nitekim 1808 darbecisi Kabakçı Mustafa, Rusya'da yetişmiş Arnavut asıllı profesyonel bir ihtilalci idi. Bu iki darbe, Avrupa'daki emsallerinden önce sanayi inkılâbına girişen Osmanlı Devleti'nin gelişmesine de darbe indirmiş; Avrupa ile arada 50 senelik fark doğmuştur.
Kuvvetli bir istihbarat faaliyeti kurarak ve insanları ihsanla kendisine bağlayarak iktidarını ancak bir müddet koruyabilen Sultan II. Abdülhamid'i tahttan indirmek maksadıyla, hürriyetçi bir grup idealist, ama dünyadan habersiz genç, İttihad ve Terakki Cemiyeti'ni kurup, başta ordu olmak üzere teşkilatlandılar. Almanya, İngiltere ve Fransa, ajanları vasıtasıyla sızarak bu teşkilatı yönlendirmeye çalıştı. Zamanla ülke içinde paralel bir yapı meydana geldi. Askerî ve sivil bürokrasinin her kademesine hâkim olan bu yapı, Sultan Hamid'in otoriter idaresi ve sıkı istihbaratına rağmen, ülke üzerinde emelleri olan Mason ve Siyonist teşkilatlarından yardım alarak, 1908'de darbe yaptı.
Darbeden evvel Sultan Hamid'in Manastır Valisi Hıfzı Paşa'nın padişaha, "Manastır'da benden başka herkes İttihatçıdır" diye mesaj gönderdiği meşhurdur. Sâdık devlet ricâlinin akrabası olma referansıyla kendisine itimat edilerek, devletin en kritik birimi olan saray şifre kalemine, sonradan İttihatçıların meşhur simaları arasında görünenlerin kâtip olarak sızması, hâdisenin vahametini göstermektedir.
Artık matbuat (basın) da amme efkârını iktidara karşı yönlendirebilen güçlü bir silahtı. 1909'da İngiltere, bir karşı darbeyle ülkenin rotasını Almanya'dan İngiltere'ye çevirmeye çalıştı. 31 Mart Vak'ası denilen bu darbe muvaffak olamadı ama, hilâfet siyasetiyle İngiliz emperyal siyasetine en büyük engel olarak görünen Sultan Hamid tahtını kaybetti. İktidar, bürokratlarla anlaşan ve Almanya'nın sıkı bir güdümüne giren askerlerin eline geçti. İttihatçılar, "tensikat" bahanesiyle kendilerinden olmayan asker ve memurların tamamına işten el çektirdiler.
1920'de Ankara'da kurulan hareket, İstanbul hükümetine rağmen, Anadolu'da bir paralel yapı teşkil etti. Bürokratlar, askerler, hatta ulema, İstanbul'daki meşru hükümet yerine, tamamıyle Ankara'dan emir alır oldu. İstanbul'un tayin ettiği mülkî âmirler vazifeye başlatılmaz; hatta dövülüp geri gönderilirdi. Ankara'nın vergi toplaması ve asker alması, bazı beldelerde halk isyanlarına sebep oldu. İşgal altındaki İstanbul hükümeti, eli kolu bağlı bir şekilde seyirci kaldı.
İttihatçılardan paçayı kurtaranlar da, Ankara'ya sızdı. Böylece bir Yeni-İttihatçı manzarası arzeden Ankara hareketi, başta İstanbul olmak üzere İttihatçılardan çekmiş olan kesimi endişeli bekleyişe sevk etti. Ecnebilerin Anadolu'dan çekilmesiyle, Ankara'dakilerin İstanbul'a gelerek tekmil vereceğinden başka ümidi kalmadı. O zamanın Posta Nâzırı Refik Hâlid (Karay), hatıralarında bizzat yaşadığı bu paralel yapı devrini çok güzel tasvir eder.
İktidar, Avrupa devletlerinin de yön değiştirmesi sayesinde gücü giderek artan ve "Güçlü olanın sözü geçer" kaidesince devletin yeni hâkimi olan Ankara'nın kucağına düştü. Sonra devletin üç tarihî rüknünden olan ulema tasfiye edilerek yerini üniversite aldı. O gün bugündür, üniversite ve basını da yanına alan ordu-bürokrasi ikilisi, memleketin görünmeyen/görünen gücü olarak "bileğinin hakkıyla" kazandığı iktidarını sürdürmeye çalışmaktadır.
12.03.2014.
Suya verilen paraya acınmaz!
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Yemekle beraber, Garplılar şarap içip, "Suyu inekler içer" diyedursun; Şarklılar iyi sudan vazgeçmez; "Yemekle beraber içilen su, midenin debbağıdır" derler. Ama yemeğin hemen öncesinde veya sonrasında su içmek, hazma zararlı olduğu için tasvip edilmez. Suya verilen paraya acınmaz. Suyun içimi hafif ve hoş olması; mideye ağırlık vermemesi, şişkinlik yapmaması aranır. Orta Çağ'da, mikrop üremeye elverişli olan durgun su kullanılması, üstelik hijyene dikkat edilmemesi, sâri hastalıklara yol açardı. Bu sebeple, Avrupalılar, temizlik yerine; içinde mikrop yaşamadığı için şarabı tercih etmişlerdir.
Kuyusuz ev
Su, bir alışkanlık meselesidir. İnsanlar, alıştıkları suyu içerler. Su meraklıları uzak yerlerden, fıçılarla su getirtir. İstanbul'da Beykoz'un Kaymakdonduran, Karakulak, Elmalı, Sırmakeş; Kâğıthane'nin Hamidiye; Alemdağı'nın Taşdelen, Sarıyer'in Çırçır, Hünkâr; Büyükdere'nin Sultan; ayrıca Yakacık ve Çamlıca'nın suları meşhurdur. Ağzının tadını bilenler, bunlar arasındaki lezzet farkını ayırd eder; her suya dönüp bakmaz. Meşhur edebiyatçı Ahmed Midhat Efendi'nin Beykoz'daki bahçesinden iyi su çıkar; bunu satardı. Kayışdağı ve Hamidiye suyu, çeşmelerle şehre dağıtılırdı; ama ikinci sınıf sulardı. Halkalı'nın suyu boldur; fakat içimi iyi değildir.
Bazı hastalıklara bazı suların iyi geldiğine inanılır; o hastalığa yakalanan, bu suyu bulup içerdi. Mesela Vaniköyü'nde iskelenin karşısında kayalardan sızan su, böbrek rahatsızlığına iyi gelir. Sıhhat düşkünleri, sonbaharda meşhur bir kaplıcaya gidip, banyoyu 21 güne bağlamadan dönmez. Sultan Hamid, Yalova'dan fıçılarla kaplıca suyu getirtirdi.
Evlerde su yoktur. Herkes sakaya abonedir. Saka, çeşmeden doldurduğu suyu, sırtındaki meşin tulumlarla evlere taşır. Suyu, evin avlusundaki küpe boşaltır; aybaşında hesaplaşmak üzere kapıya tebeşirle bir çentik atıp gider. İyi suların sakaları ayrıdır. Bunlar menbalardan doldukları damacanaları, at arabalarıyla mahallelere getirir. Çok evde kuyu veya yağmur suyunun biriktirildiği sarnıç bulunur. Bu sular ancak kullanmaya yarar. Bir de yiyeceklerin sarkıtılıp serin muhafazasına. Göztepe tarafında bahçe içinde ev alan birisi, misafirini gezdirirken, "Evin bir kusuru var; kuyusu yok" deyince, "Kuyu olsaydı kemâl olurdu; ama her kemâlin, bir zevâli var" cevabını alıyor. İstanbul'da 1874'te sonra Terkos şirketine imtiyaz verilmiş; evlere su bağlanması böylece başlamıştır. Diğer şehir ve kasabalarda evlere su bağlanması 1950'lerden sonradır.
Akarsu pislik tutmaz
Köylük yerler neyse de, şehirlerin su ihtiyacı hep bir meseledir. Onun için nüfus hep sabit tutulmaya çalışılır. İstanbul'da ta Bizans zamanından beri Istrancalardan, Kemerburgaz, Belgrad ormanları ve Halkalı'dan şehre su getiren kemerler yapılmış; Sultan II. Mahmud'a kadar her padişah yenilerini yaptırıp, eskilerini tamir etmiştir. Bu kemerler zamanla yükseltilir; havuzlar yapılır; bazen alçaltılır; suyun sürati dengelenir. Dolaplarla daha yüksek yerlere aktarılır. Bazen su terazileriyle hızı kontrol altına alınır. Bunlardan ayakta kalanlar hâlâ şehrin sağında solunda görülebilir. Bizans sarnıçlarının meşhur iki tanesi Binbirdirek ve Yerebatan, bugün turistlerin ziyaret ettiği yerlerdir. İslâm kültüründe durgun su yerine; pislik tutmadığı için akarsu makbul görüldüğünden; Osmanlılar bu sarnıçları, bahçe sulamada kullanmıştır.
Su bendleri ile gelen su; taksim veya maslak denilen yerlerde dağıtılarak çeşmelere verilir. Mahallelerde bir meydan, bir de köşebaşı (sokak) çeşmesi vardır. Halk buradan suyunu doldurur. Yemek, içmek, çamaşır, yıkanma, temizlik hep bu suyla olur. Su hayrı makbuldür. "Günahı çok olan, bol su dağıtsın!" emrine uyarak, üç-beş kuruş biriktiren, çeşme yaptırır veya susuz bir beldeye künklerle su getirtir. Onu da yapamayan, sıcak günlerde evinin ya dükkânının önünde gelip geçene serin su dağıtır. Kırlık yerlerde, yol kenarlarına tahta su olukları konur; gelip geçenin içmesi için yakında oturanlar içine muayyen aralıklarla serin su ekler.
"Su gibi aziz"
"Âb-i lezîz" ve "nân-ı aziz" eski sofraların iki vazgeçilmezidir. Su ikram edene, "Su gibi aziz ol!" diye dua edilir. Yola gidenin ardından su gibi gidip gelmesi için su dökülür. Dersini iyi ezberleyen, su gibi okur. Zorlu adamın suyuna gitmek lâzımdır. Kır atla yatan, ya suyundan alır; ya huyundan. Öyleleri vardır ki, suya götürüp, susuz getirir. Bazen insan, sudan çıkmış balığa döner. Kimileri bir bardak suda fırtına koparır. Sulu limon makbuldür; sulu adam değildir. Suyun derin akanından, adamın yere bakanından korkulur.
19.03.2014.
Türk Mezarı'nın başına gelenler...
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Tarihî an'anelere göre, Osmanlı Devleti'ni kuran Kayı boyunun Karakeçili aşireti, IX. asırda Selçuklularla beraber İran'ın Merv ve Mâhân mıntıkasına inmiştir. Malazgirt Harbi'yle batıya gelip, Anadolu'nun fethine iştirak etmiştir. Aşiretin beyi Kaya Alp, Artukoğullarına tâbi bir bey olarak Ahlat'a yerleşti. Harzemşahların yaklaşması üzerine, aşiret halkı, yurtlarına geri dönmek istedi. Kaya Alp'in yerine geçen oğlu, bunu kabul ederek, halkıyla beraber güneye yöneldi. Fırat nehrini geçmek üzere atını sürdü; ancak önü yar idi; suya kapıldı. Kendisini Ca'ber Kalesi eteklerine defnettiler. Tarihçiler bu kalede sonraları Düğer Türkmen aşiretinin hâkim olduğunu ve buraya Türk Mezarı dendiğini ittifakla kaydeder.
Soyu üç kıtayı tuttu Takriben 1227'de cereyan eden bu hâdise üzerine, iki oğlundan Sungur ve Gündoğdu bir kısım aşiret halkı ile geri döndüler. Ertuğrul ve Dündar adlı diğer ikisi, tarihî bir karar vererek kaldılar. 400 çadır (hane) halkı ile Pasin ovasındaki Sürmeli Çukur'da yurt tuttular. Bilahare Ankara, ardından da Eskişehir'e hicret ederek; Selçuklu Sultanı tarafından Söğüt ve Domaniç'e uçbeyi yerleştirildiler.
3 kıtayı tutan 6 asırlık imparatorluğun atası, bu şanlı şehidin adı nedir? Osmanlı tarihçilerinin Şükrullah, Oruç Bey, Âşıkpaşazâde, Neşrî gibi ekserisi Süleyman Şah olduğunu söylerken; Enverî, Karamanî Mehmed Paşa gibi nisbeten daha eskiler, Gündüz Alp ismini verir. Muhtemelen Anadolu'yu Türklere yurt yapıp, Anadolu Selçuklu Devleti'ni kuran; Antakya'yı fethettikten sonra 1086'da Suriye'deki bir muharebede şehid düşerek Haleb kapısına defnedilen Kutalmışoğlu Süleyman Şah'ın parlak ismi ile karıştırılmaktadır. Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan da Musul dönüşü Fırat'ta boğulmuştu. Netice itibariyle Mezar-ı Türk'de yatan zât, Ertuğrul Gazi'nin babasıdır. Ancak isminde ihtilaf vardır. Bu ihtilaf, Gündüz Alp'in İslâmî isminin Süleyman Şah olduğu söylenerek giderilebilir. Zira Türkler Müslüman olduktan sonra, hem an'anevî Türk isimlerini, hem de İslâmî bir ismi beraber taşımışlardır: Abdülkerim Satuk Buğra Han gibi.
Osmanlılar, Türk Mezarı'na kıymet vermişler; hatırasını yaşatmışlardır. 1918'de Suriye, düşman işgaline uğradıktan sonra bile, henüz Osmanlı Devleti ismen de olsa yaşadığından, 1921'de Boyabatlı Yusuf Kemal [Tengirşek] ile Franklin Bouillon arasında imzalanan ve Suriye hududunu çizen Ankara İtilâfnâmesi'nde, Süleyman Şah Türbesi üzerindeki Türk hâkimiyeti Fransızlar tarafından tanındı. Metnin 9. maddesi şöyledir: "Sülâle-i Osmaniyye'nin müessisi [kurucusu] Sultan Osman'ın büyük pederi Süleyman Şah'ın, Ca'ber kalesinde kâin ve Türk Mezarı nâmıyla ma'ruf merkadi [kabri], müştemilâtıyla beraber Türkiye'nin malı olarak kalacak ve Türkiye orada muhafızlar ikâme ve Türk bayrağı keşîde edebilecektir". Lozan'da da bu hüküm teyid olundu. O zamandan beri Türk toprağı sayılan Süleyman Şah Türbesi'nde Türk bayrağı dalgalanır ve bir müfreze asker bekler. 1956 tarihinde Suriye hükümeti ile yapılan mutabakatta, türbedeki askerlerin her ayın 7'sinde nöbet değiştirmesi ve 20'sinde ikmal alması kararlaştırıldı.
Baraj tehdidiYavuz Sultan Selim'den kalma 10x5 metre ebadındaki mihrablı türbe, Selçuklu motifleriyle süslü, çöl tarzı kerpiçtendi. Son olarak atalarının ve Türk büyüklerinin hatıralarına verdiği ehemmiyetle tanınan Sultan Hamid tarafından tamir edilmişti. Sürgünde yaşayan meşhur 150'lik muharrir Refik Hâlid (Karay), türbenin içler acısı vaziyetini 1929'da bir yazısında tasvir eder. Bunun üzerine 1936'da da Maarif Vekâleti tarafından tamir görmüştür. Türbede üç sanduka bulunmaktadır. Ortadaki Süleyman Şah'a, diğer ikisi oğlu ve aileden birine aittir. Buraya bir türbedar bakar. 600 m2 tel örgü içindeki türbenin yanında bulunan ve 1938'de yaptırılan karakolda, Akçakale jandarma kumandanlığından askerler nöbet beklerdi. Beyaz badanalı duvarları ve kiremitli çatısıyla, mıntıkanın en ihtişamlı binasıydı.
Suriye müstakil olduktan bir müddet sonra iktidarı ele geçiren Baas rejimi, Osmanlı izlerini silme gayesi çerçevesinde; 1966'da inşaına başlanan Tabka Barajı altında kalacağı için mezarın Türkiye'ye taşınmasını istedi. Türbe, Haleb'e bağlı Karakozak köyüne taşındı. Baraj 1973'te bitti. 2006'da Ca'ber Kalesi'ne de tehdit eden Teşrin Barajı inşaı sebebiyle, türbenin altı doldurulup yükseltilerek mesele çözülmeye çalışıldı; 15 askerin bulunduğu karakol da yeniden inşa edildi. Şimdiki türbe ile müştemilatı 10 dönüm toprak üzerinde ve Türkiye sınırına (en yakındaki Suruç'un Mürşitpınar köyüne) 30 km mesafededir.
Tarih-i Selâtin-i Osman müellifi Muallim Nâci'nin şu mısraları hatıra geliyor: "Zikre şâyândır Fırat'ın her yeri/Ben ki bir Türküm unutmam Ca'ber'i/Türk olan nimetşinas olmak gerek/Var yeri [yürü] gitsem Mezar-ı Türk'e dek." Bir de Antep türküsü vardır: Al önlüğün alası/Yıkıl Ca'ber kalası/Ben bu suya çıkmazdım/Hep analık belâsı... Şimdilerde Süleyman Şah Türbesi'nin, Suriye'deki milislerin tehdidi altında olduğu anlaşılıyor. İster misiniz, petrol anlaşmaları ile arkasını sağlama alan Türkiye, bu vesileyle Suriye'ye girsin? Bu vesileyle eski günlerin ihyasına, Osmanlıların atası vesile olsun?
Ca'ber Kalesi, Türkiye hududunun 100 km ötesinde, Fırat nehrinin sol kıyısında, suya doğru bir çıkıntı yapan tepeceğin üzerinde suya hâkim mevkidedir. Bugün yıkıntıları duran Ca'ber Kalesi, Rakka'ya 50; Haleb'e 110 km mesafededir. Antik ismi Davsara iken, Ca'ber (veya Ca'fer) Kuşeyrî tarafından fethedildiğinden, bu isimle anılmaya başlamıştır. Etrafında ekseriya göçebe Türkmenler yaşar. Bugün Anadolu'daki Türkmen aşiretlerinden biri olan Caberli (Cabarlı), ismini buradan alır. Şimdi stratejik ehemmiyetini kaybetmiş olan kale, vaktiyle mühim bir konak mevkiindeydi ve çok tarihî hâdiselere şahit olmuştur. Türk Mezarı, eskiden kalede değil; kalenin eteklerindeydi. Şimdi daha uzağa taşınmıştır.
ekrem.ekinci@tg.com.tr
www.ekrembugraekinci.com
26.03.2014.
Padişahlar nakibüleşraf için ayağa kalkardı
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Hazret-i Peygamber'in soyu, kızı Hazret-i Fâtıma'dan devam etmiştir. III ve IV hicrî asırlardan sonra Hazret-i Fâtıma'nın oğulları Hazret-i Hasen ve Hüseyn'in soyundan gelenlerin sayısı arttı. Bu sülâleden doğan çocuklar, iki şâhid ile hâkim huzurunda tescil edilmeye başlandı. Abbasî Halifesi Mütevekkil zamanında (847-861), Hazret-i Ali ve Abbas soyunun zâtî işlerine bakmak üzere ayrı birer nakib vazifelendirildi. Bazen ikisi, tek kişide birleşirdi. Elçiler, umumiyetle nakiblerden seçilirdi. Halife Me'mun, Peygamber soyundan gelenlerin, halktan kolayca ayırt edilmesi için mübarek yeşil renkte giyinmeleri âdetini koydu. Memlûkler de Hazret-i Hasen evlâdına şerîf; Hüseyn evlâdına seyyid unvanı verdiler.
İmtiyazlı sınıfAbbasî mirasçısı Fâtımî, Selçuklu, Zengi, Eyyübî ve İlhanlı devletlerinde nakiblik devam etti. Nakib, Arapça'da delip geçme, yol açma, dağın geçidini açma mânâsına nakb masdarındandır ve bir topluluğun temsilcisi mânâsına gelir. Kur'an-ı kerimde Hazret-i Musa'nın, 12 Benî İsrâil kabilesinin her birine nakib tayin ettiği anlatılır. Hazret-i Muhammed de Medinelilerden nakîbler vazifelendirmişti.
Aralarına yabancıların karışmaması ve bu sülâleye mensup bir kimse seyahat ederse kendisine lâyık gelen muamelenin eksik edilmemesi için, Yıldırım Sultan Bayezid tarafından nâzır adıyla bir memuriyet ihdas olundu. Bu işe, Emir Sultan ile Anadolu'ya gelen Bağdadlı Seyyid Ali Nattâ' getirildi. Bir ara bu makam boş kaldı. Sultan II. Bayezid zamanında, padişahın hocası Kırımlı Molla Abdullah'ın talebelerinden olup Mısır'dan İstanbul'a gelen Seyyid Mahmud 1494'de bu makama tayin edildi. Seyyid Mahmud, bu memuriyete Mısır'da nakibüleşraf dendiğini görmüştü. Osmanlılar da geleneğin devamı bakımından bu isme sahip çıktı.Osmanlı padişahları, sâdâta (seyyid ve şerîflere), başka hiçbir memlekette misâli görülmeyen bir muhabbet ve hürmet göstermiş; rahat ve huzur içinde yaşamaları için lâzım gelen her hizmeti yapmışlardır. Vergiden muaf tutarak, buna vesika olmak üzere ellerine siyâdet berâtı vermişlerdir. Bu sebeple, çokları bu sülâleye mensubiyet iddiasında bulunup, iki şâhidle mahkemede nesebini tescile başlayınca, bu imtiyazlı sınıfın sayısı artmış; zaman zaman umumi teftişe gidilse de baş edilememiştir. Tanzimat devrinden sonra artık tescil usulüne ehemmiyet verilmemiş; bu sülâleye mensup olmayanlar da kendisini şerîf ve seyyid diye tanıtmışlardır.
Siyâdet hüccetiNakibüleşraf, memleketteki şerîf ve seyyidlerin kaydını tutar. Bu soydan geldiği sâbit olanlara siyâdet hücceti adıyla şer'î bir vesika verir. Bu soydan olmadığı halde kendisini seyyidliğe nisbet eden müteseyyidlerle mücadele eder. Seyyidlerden, hâli, şânına yakışmayanları meneder. Ganîmetten hisselerini dağıtır. Sâdât kızlarının dengi olmayanlarla evlenmesini engeller. Aralarındaki dâvâlara bakar; hatta suç işleyen seyyid ve şerîfler için konağında hususi hapishâne bulunur. Sâdâttan başka kimse yeşil sarık saramaz.
Nakibüleşraflığa sâdâttan, halim, selim, dindar, verâ sahibi âlimler, padişahça tayin edilir. İlk devirlerde diğer ilmiye mensupları gibi nakîbler de maaş almaz; bu işi fahrî yapardı. İlk nakîb Seyyid Ali'ye Bursa İshâkiye vakfı idareciliği verilmişse de, asıl mesleği olan yorgancılıkla geçinmeyi tercih etmişti. Sultan II. Bayezid zamanında, nakibüleşrafa yüksek kâdılara denk maaş verildi.
Padişah tahta çıktığında ilk olarak teberrüken (bereketli görüldüğü için) nakibüleşraf biat eder; bazılarına kılıç kuşatır. Umumiyetle merasimlerde duayı da nakibüleşraf yapar. Sefer-i hümayuna çıkıldığı zaman, nâkibüleşraf da iştirak eder ve sancak-ı şerîf kendisine emanet edilir. Sultan II. Abdülhamid, nakibüleşraflara Yıldız Sarayı civarında bir konak tahsis etmişti. Nakîbüleşraf, devlet ricâlinden olmadığı halde, her merasimde en önde yer alır; protokolde itibar görür; bayramlaşma ve sair merasimlerde padişah kendisine ayağa kalkar.
Taşrada nakibüleşraf kaymakamları bulunur. Umumiyetle Arapça tutulan bu nakibüleşraf defterlerine, sâdât defteri yahud nakîb cerîdesi veya sülâle-i tâhire defteri ya da şecere-i tayyibe defteri denilir. Şecere-i Tayyibe, "hoş ağaç" demek olup, Hazret-i Peygamber evlâdını ifade eder. Hüccetini (halk tabiriyle şecere) kaybedenler, nakibüleşraf veya kaymakamına müracaatla, iki şâhid koşup seyyidliğini isbat ederek, hüccetin yenilenmesini isteyebilir. Bu defterlerden 70 küsuru bugüne gelmiştir.
Cumhuriyet'ten sonra nakibüleşraflık tarihe karıştı. Türkiye ve sair Müslüman memleketlerde bazı büyük ve köklü sâdât aileleri bu işi kendileri üstlenip, yaşlı ve itibarlı bir mensuplarını vazifelendirmek yolunu seçti.
02.04.2014.
Osmanlı ülkesinde bir garip topluluk: Levantenler
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Haçlı Seferlerinin ardından, Doğu Akdeniz'de ticaret gelişmeye yüz tuttu. Bu vesileyle burada yerleşip, Rum, Ermeni, hatta Yahudi gibi yerli gayrımüslimlerle evlilik yoluyla karışan Avrupalılar, burada yepyeni bir sosyal sınıf teşkil ettiler. Avrupa'da câmisiyle, medresesiyle, çarşısıyla, sarıklı, yeldirmeli insanların dolaştığı bir Müslüman topluluğu hayal bile edilemediği bir devirde, İslâm şehirlerinde ecnebilerin barış içinde ve imtiyazlı bir şekilde yaşadığı mahalleler doğdu.
Âdetâ küçük bir Avrupa Akdeniz'in doğu kıyılarına öteden beri Levant denirdi. Bu söz, "güneşin yükseldiği yer" manasına Fransızca bir kelimedir. Zamanla bütün Orta Doğu'yu ifade etmiştir. Milletlerarası deniz şirketleri "Levant" adını kullandığı için, bu şirketlerde çalışan Avrupalılara "Levanten" denirdi. Sonradan Osmanlı ülkesinde doğup büyüyen bütün Avrupalıları ifade eder oldu.
İstanbul'da Pera (Beyoğlu) çevresinde yaşar. 1453'de İtalyan şehri Pera'da 600 aile sayıldı. 1927'de bu sayı 20 bin kişi olmuştur. Burada yaşayıp, ömründe Suriçi İstanbul'a inmemiş; tek kelime Türkçe öğrenmemiş Levantenlerin sayısı az değildir. Böylece Osmanlı cemiyetinde, kozmopolit, izole ve kendine has âdetleriyle, enteresan bir topluluk olarak hayatlarını sürdürdüler. Levantenlerin yerleştiği İzmir, İstanbul, İskenderiye gibi şehirler, stratejik ehemmiyeti yanında, müsait iklimi, emniyet ve huzurlu halleriyle ticaret için elverişli yerlerdi.
Levantenler, İtalyan, Maltız, Fransız, Katalan, İspanyol ve Leh asıllıydı. Kendi dillerini konuşurdu. Papa tarafından tayin edilen Katolik ruhanilerin bulunduğu kiliseleri vardı. Sonra bunlara Holandalı, Alman ve İngilizler katıldı. Böylece Protestan kiliseleri kuruldu. Aralarındaki davalar, konsolosluklarda kendi hukuklarına göre çözülürdü. Kendi dillerinde mektepleri vardı. Levantenler, dil ve dinlerini muhafaza etmekle beraber, bulundukları beldenin yerli halkıyla münasebet kurdular; hatta bunların bazı âdetlerini benimsediler. Menfaat icabı müşterek hareket ettiler. Çoğunun pasaportu yoktu. Sultan Hamid bunlara Osmanlı tâbiyeti verdi. Son asırda Fransızlar birinci sırayı alırken, bunları İtalyanlar, Almanlar ve İngilizler takip eder.
İstanbul ve İzmir'in bakımlı caddelerindeki beyaz badanalı, konforlu Levanten evlerinden tek tük örnekler kalmıştır. Bu semtlerde lokantaları, kafeleri, fotoğraf stüdyoları, bonmarşeleri, tiyatroları, baloları, yortu zamanları tertipledikleri renkli karnavalları ile âdetâ küçük bir Avrupa şehrinde yaşarlardı. Avrupadan artistler gelip, Levantenlere temsil verirdi. At yarışı, futbol, tenis gibi sporlara, Levantenler öncülük etmişler; Avrupa gazetelerine abone oldukları gibi, kendileri Fransızca gazete ve mecmua da çıkarmışlardır. 18 ve 19. asırda belli başlı Osmanlı şehirlerinde yaşayan Levantenlerin sayısı daha da arttı. Levantenler, Osmanlı diplomasisinde belirleyici bir rol üstlendi.
Tatlı Su Frengi
Sosyal hayatlarında Avrupa'yı taklit eden Levantenler, Osmanlı cemiyetinde alafranga (Frenk usulü) denilen ve küçümsenen bir hayat tarzının çıkmasına vesile oldular. Yerli gayrımüslimler, hatta bazı Müslümanlar bile bunlara özenir; Levantenlerle kurdukları münasebetlerle bu modern hayatın tadını almaya çalışırdı. Yerli gayrımüslimlerden, Levantenlerin imtiyazlı statüsüne kavuşmak için, ecnebi tâbiyetine girenler olmuştur. Müslümanlar, tatlı su balığı ile deniz balığı arasındaki farka atıf yaparak, biraz alaycı bir şekilde, bunlara "Tatlı Su Frengi" derdi. Frenk, Osmanlıların öteden beri Batı Avrupalılara verdiği isimdir. Levantenler, Garblılara göre Şarklı; Şarklılara göre Garblı olarak görülmüş; Sadece Osmanlılar değil, Avrupalı yazarlar da, Levantenleri küçümseyen, hatta alaya alan yazılar yazmışlardır.
Öteden beri kazandıkları imtiyazlarla ve ekonomik faaliyetlerle Levantenlerin giderek güçlenmesi, Avrupa karşısında gerileyen Osmanlı münevverlerinin reaksiyonuna sebebiyet verdi. 1908 II. Meşrutiyet'ten sonra iktidarı ele geçiren İttihatçıların milliyetçi politikaları, Levantenlerin aleyhine oldu. 1914'te ecnebi imtiyazlarının (Kapitülasyonlar) kaldırılması, Cihan Harbi mağlubiyeti ve cumhuriyetin ilanı ile, ekonomik faaliyetleri sınırlandırılan Levantenler; devletleştirmeler ve yerli halkın ticarete kaydırılması yüzünden imtiyazlı bir sınıf olmaktan çıktı. 1930 ekonomik buhranı, son darbeyi vurdu. Önce işlerini; ardından da bakımı ve tamiri masraflı olan evlerini terk etmek zorunda kaldılar.
Yıldızları Osmanlı Devleti ile beraber batan Levantenlerin çoğu başta Amerika olmak üzere batıya göç etti. Mamafih İstanbul, İzmir ve İskenderun gibi şehirlerde az da olsa Levanten ailesi kalmıştır. Son asırdaki modernleşme devrinde, reformistlerin Avrupa'ya açılan penceresini teşkil eden Levantenler, Türk sosyal tarihinde mühim bir iz bıraktılar.
09.04.2014.
Şark sofrasında pirinç saltanatı
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Pilav, Asya ve Avrupa'da da bilinmekle beraber, Orta Doğu'da sofraların olmazsa olmazıdır. Güneydoğu Asya'da katkısız pirinç haşlaması, ekmek gibi yenir. Türk mutfağında ise pirinç, müstakil bir yemeğin ana maddesidir. Avrupa'da ise umumiyetle garnitür olarak yenir.
Kudsî yiyecek
Pirinç, sarı manasına Farsça bir kelimedir. Kabuğu ayrılmadan önceki rengi sebebiyle bu ismi almıştır. Hatta sarı rengi sebebiyle, bakır-çinko karışımı metale de pirinç adı verilir. Bronz şeklinde Avrupa dillerine girmiştir. Tunç da denir. Arapçada ruz hâlini almıştır. Avrupa dillerindeki karşılığı da buradan gelir: İngilizce, rice; İtalyanca, risotto.
Pirinç gibi, pilav kelimesinin aslı da Farsça'dır. Basit görünen, ama kıvamında pişirilmesi maharet isteyen bir yemektir. Pilav ve yağda yumurta yapabilen, her yemeği yapabilir. Eskiden aşçıların ustalık imtihanıydı. Ne lapa gibi cıvık olacaktır; ne de fazla kavrulup sertleşecektir. Zira her pirinç, aynı mikdarda su çekmez. Fazla su konursa, lapa gibi olur. Az su konursa diri düşer.
Pirince bir kudsiyet atfedilir. Gül gibi, onun da Hazret-i Peygamber'in nurundan yaratıldığına inanılır. Yerken salevat getirilir; getirmeyene hatırlatılır. Yemekte tek bir pirinç bile ziyan edilmez. Pilavsız sofra düşünülemez. Pilavsız sofraya oturmayan çoktur. Pekçok yemek, yanında pilav olmazsa yadırganır. Meşhur mânidir: "Ramazan geldi ulaştı/Sofralar doldu taştı/Davette pilav yoktu/Birden iştahım kaçtı."
Pilavın ağası
Çin'de yetişen cinsi meşhur olmakla beraber, pirincin anavatanı Hindistan'dır. Pirinci Çin'e kuşlar götürmüş olsa gerektir. Su ve sıcağı seven bir bitkidir. Su içinde yetiştirilen yegâne tahıldır. Kabuklu hâline çeltik denir. Avrupalılar, pirinçle Endülüs vasıtasıyla karşılaşmış; ama pilav ile Osmanlılar vasıtasıyla tanışmıştır.
Pirincin, Mısır Dimyat'tan geleni makbuldü. Hatta "Dimyat'a pirince giderken, evdeki bulgurdan olmak" diye tabir vardır. XVII. asırda bir ara Mısır'dan pirinç gelmeyince, Rumeli'deki Filibe'den getirtildi. Sonra Gönen, Osmancık, Tosya'da da kaliteli pirinç ziraati yayıldı. Sofrada lenger adıyla hususi yayvan pilav tabakları vardır. Anadolu'da yufkaya sarıp yendiği gibi; Araplar ustaca elleriyle yerler.
Pilavın ağası Kuzey İran'da pişerdi. Ama İran pirinci ince uzun tanelidir. Lezzet unsurları da Anadolu'dakinden farklıdır. Bizde, âdî pilavdan başka, kıvırcık etiyle pişirilen Acem pilavı, uzun pirinçten pişirilip tarçın serpilen köse pilavı, sote etle pişirilen susuz pilav, tavuğun içinde pişirilen yağsız pilav, domatesli pilav, kuzu başı içinde pişirilen baş pilavı, lüfer pilavı, fıstık, kuşüzümü, havuç ve kuşbaşı et ile pişirilen özbek pilavı hemen akla geliverenlerdir. Pirinç pilavı, tarçın ile ve mutlaka karabiber serpilerek yenir.
Pirincin unu ve nişastası ekmeğe değil; daha ziyade muhallebi, dondurma ve pastaya, bir de bebek mamasına yarar. 80 bin çeşitinden bahsedilir. Ama esas itibariyle üç türü vardır: İnce uzun Basmati (veya Yasemin) pirinci; daha kısa ve tombulca olup Anadolu'da bilinen pirinç; bir de kısa ve tombul Bomba pirinci. Bu üçüncüsü İspanya ve İtalya'da yaygındır.
Osmanlı ordusu pirinçsiz sefere çıkmazdı. Haşlama etli pilav ve yine pirinçten mamul zerde, bir de tabii hoşaf asker sofrasının gedikli yemeğidir. Zira pirinç uzun zaman tok tutar ve enerji verir. Osmanlılar zamanında, pirinç kıtlığı yaşamamak ve fiyatların da fazla artmaması için tedbirler alınır; bir yerden pirinç gelmezse, hemen başka yerden tedarik çarelerine bakılırdı. Pirinç, üzerinde narh olan gıda maddelerindendi.
Okunmuşu da var
Pirinç pahalı ve zor yetişen bir bitki olduğu için, Anadolu'nun köylük yerlerinde ya bilinmez, ya da bulunmaz. Bulgur, pirincin yerini alır. Hatta Birinci Cihan Harbi zamanında yaşanan kıtlık sebebiyle, pirinç bulunamaz olmuş; İstanbullular bulgura, zamanın bir numaralı adamından kinâye ile "Enver Paşa Pirinci" adını takmıştı. Ama gıda kuvveti bakımından pirinç, buğdayı geçer.
Pilav, yalnızca pirince mahsus değildir. Bilhassa köylük yerlerde bulgurdan da yapılır. Şehirliler, bulgura dudak bükerlerdi. Şimdi, mütehassıslar, bulgurun faydalarını saymakla bitiremiyorlar. Sade olduğu gibi, etli, patlıcanlı, nohutlu, mantarlı, kestaneli, kuru üzümlü, fasulyeli, patatesli, mercimekli pişirilir.
Esas maddesi pirinç olmak üzere, dolma ve sarma da Türk mutfağının an'anevî yemeklerindendir. Yaş veya kuru biber, patlıcan, domates dolması yapıldığı gibi, üzüm yaprağından sarma da yapılır. Etli pişirilir. Etli olmayanına yalancı dolma veya sarma denir. Şimdi zeytinyağlı dolma deniyor. Sadece sebze değil, tavuk, kuzu gibi et dolması da yapılır. Pirincin mutlaka başrolü oynadığı yiyecekler arasında tatlılar vardır. Sütlaç ve safran katıldığı için sarı renk alan zerde, ana maddesi pirinç olan tatlılardır.
Usta hattatlar, tek bir pirinç tanesi üzerine maharetle sure yazarlar. Bu, yalnız hattatın sanatını göstermek istemesinden dolayı değildir. Beze sarıp bereket için üzerinde taşınır. İmtihana girecek çocuklara, anneleri okuyup üfledikleri pirinç tanesini verir; imtihan müddetince ağızlarında tutmalarını öğütler.
16.04.2014.
Dualarla, kurbanlarla açılan renklI Ankara MeclIsI
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
1918, Osmanlı Devleti'nin felâket yılıdır. Ordu mağlup olmuş; İstanbul ve bazı Anadolu şehirleri fiilen işgal edilmiş; meclis feshedilmiştir. Halk galeyan hâlindedir. Mukavemet için cemiyetler toplanmaktadır. Saray, bunları tek elden idare etmek üzere muktedir birini Anadolu'ya göndermeyi ve böylece müttefiklere karşı elinde bir koz tutmayı düşünür. Bu kişi, Mustafa Kemal Paşa'dır. Anadolu mukavemeti, Müdafaa-ı Hukuk Cemiyeti adıyla birleşir. Sivas Kongresi'nde bir temsil heyeti seçilir. Ankara hükümetinin nüvesi budur. Ayrıca seçimlerin yenilenmesi kararı çıkar. Ancak temsil heyeti, içten içe seçime karşıdır. Zira yeni meclis toplanınca, temsil heyetinin işi bitecektir. Ancak açıktan karşı da çıkamaz. Bu sebeple Mustafa Kemal, meclisin İstanbul'da değil, demiryolu bulunan ve işgal edilmemiş merkezî Ankara'da toplanmasını ister; fakat muvaffak olamaz. Başka bir yol izler.
Planlı bir oyun
1919'da yapılan seçimlerde, Ankara'daki yeni hareket, İttihatçılarla anlaşarak kendi yandaşları dışında kimsenin seçime katılmasına izin vermez. İki kişi dışında, 140 mebusun hepsi Ankara'nın namzetidir. Mustafa Kemal, meclise seçilir; ama gidemez. İstanbul'da toplanan Meclis-i Meb'usân, vatanın her ne şekilde olursa olsun müdafaasına dair meşhur Misak-ı Millî'yi kabul edince, 16 Mart 1920'de İngilizler meclisi dağıtır. Aslında bu, Mustafa Kemal Paşa'nın planlı bir oyunundan başka bir şey değildir. İşi Ankara'dan gönderilen Rauf Bey (Orbay) yürütmüştür. Böylece İngilizler tahrik edilmiş; meclis dağıtılmıştır. Mebusların ileri gelen birkaçı İngilizlerce Malta'ya sürülmüş; bir kısmı Ankara'ya kaçmıştır. Ankara'nın istediği de budur. Böylece Ankara, mukavemetin merkezi; Mustafa Kemal de münakaşasız lideri hâline gelmiştir. Bir yandan da padişaha hürmetkâr; ama İstanbul hükûmetlerini ağır itham eden bir politika takip edilmiş; böylece Anadolu vilâyetleri, yavaş yavaş Ankara'ya bağlanmıştır.
Ankara Meclisi, 23 Nisan 1920'de, Ulus'taki İttihat ve Terakki Lokali olan iki katlı yeni binada 115 kişiyle toplandı. Meclisin açılışı mübarek Cuma gününe getirildi. Açılmadan evvel, Hacıbayram Câmii'nde namaz kılınıp, dua edildi. Kurbanlar kesildi, Buhariler okundu. Meclis salonunun duvarında, "Onların işi meşveret iledir" mealindeki âyet-i kerime asılıydı. Meclisin reisliğine Mustafa Kemal getirildi. İlk konuşmasında, padişahı öven ve kendilerinin onun itaatkâr kulları olduğunu beyan eden bir konuşma yaptı: "İnşaallah padişah-ı âlempenah efendimiz hazretlerinin sıhhat ve âfiyetle ve her türlü kuyûdât-ı ecnebiyyeden âzâde [ecnebi baskısından kurtulmuş] olarak taht-ı hümâyunlarında dâim kalmasını eltaf-ı ilahîden tazarru eylerim [Allah'tan dilerim]." Böylece hareketin bir isyan olduğuna dair bazılarının şüphesi de giderildi. Meclis, 1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu ile yasama ve yürütme gücünü elinde tuttuğunu deklare etti. Bunda olmayan meseleler için, Osmanlı Kanun-ı Esasî'si tatbik olunuyordu. Meclisin, İstanbul'dakinin devamı olduğu şuradan bellidir ki, önceki meclisin tamamlayamadığı ağnam vergisi ile alâkalı teklifin görüşülmesini sürdürmüştür.
 |
 |
Kız gibi Meclis
Meclis mensuplarına artık milletvekili denilmektedir. Bunların bir kısmı dağıtılan İstanbul meclisinin âzâlarıdır; bir kısmı da taşralardan tayin veya seçim suretiyle gelmiştir. Seçildiği halde gelmeyen veya gelemeyenler de vardır. Mecliste, işgal altındaki Batum temsilcileri bile vardır. Meclisin % 13'ü sarıklıdır. Ama bunların ekserisi İttihatçı veya Modernist olduğu için, devrimbazlıkta diğerleriyle yarışmışlardır. Mesela saltanatın kaldırılması teklifini veren bir şeyhtir. Siyasî partiler mevcut değildir. Ama mecliste Mustafa Kemal'e sadık Birinci Grup ile şahıs diktatoryasına karşı İkinci Grup vardır. Resmî tarihin aksine, bunlar muhafazakâr ve cumhuriyet düşmanı değildir. Olabildiğince liberal ve demokrattır. Cumhuriyet devri muhalefetinin nüvesini teşkil eder. Terakkiperver Fırka, Serbest Fırka, Demokrat Parti, hep bunlar arasından yeşermiştir.
1921'de askerî vaziyet kritikleşince, meclisin salâhiyetleri başkumandan sıfatıyla Kemal Paşa'ya devredilmiş; 1922'deki üçüncü uzatmadan sonra bu salâhiyeti geri almak isteyen meclise meydan okuyarak devletin fiilî hâkimi hâline gelmiştir. Böylece "Onların işleri meşveret iledir" âyeti indirilip, yerine "Hâkimiyet milletindir" yazısı asılırken, gerçekte aksi gerçekleşmiştir. Buna rağmen, sonradan Halk Partisi adını alacak olan Birinci Grup zaman zaman o kadar sıkıştırılmıştır ki, saltanatın kaldırılması, Lozan'ın kabulü ve cumhuriyetin ilânı çok zor olmuştur. Muhalifler bazen tehditle, bazen yok edilerek sindirilebilmiştir. Nitekim II. Grup lideri Trabzon milletvekili Ali Şükrü Bey, muhafız alayı kumandanı Topal Osman tarafından öldürülmüştür. Bundan yılan Mustafa Kemal Paşa, kız gibi bir meclis istemiş; 1920 meclisi "yıprandığı" gerekçesiyle feshedilerek, 1923'te isimlerini Halk Partisi'nin tesbit ettiği yeni bir meclis toplanmış; ertesi sene de yeni bir binaya taşınmıştır. Büyük Önder'in talimatları istikametinde inkılâpları yapacak olan meclis, artık budur.
 |
23.04.2014
1915 yılında Ermenilere ne oldu?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Ermeniler, Osmanlılarda millet sistemi içinde mütalaa edilen Ortodoks ve Yahudilerle beraber üç gayrımilletten birisidir. Anadolu'nun yeni hâkimleriyle sağladıkları uyum sebebiyle, "millet-i sâdıka" diye anıldı. Osmanlı kayıtlarına göre 1914 senesinde Osmanlı ülkesindeki Ermeni nüfusu 67 bini Katolik olmak üzere 1.230.000 civarında idi (nüfusun % 6,6'sı). 1908 yılında Osmanlı parlamentosunda 14 Ermeni mebus bulunuyordu.
"Millet-i Sâdıka"ya Rus tahrikiXIX. asırda Rusya, kendilerine yakın gördükleri ve Anadolu'daki emellerine yardım edeceğini düşündükleri Gregoryen Ermenileri himaye siyasetine başladı. Doğu Anadolu'da bir Ermeni hâkimiyeti kurulursa, burası üzerinden Kilikya yoluyla Akdeniz'e açılacağını hesaplıyordu. 1877 Rus Harbi'ndeki mağlubiyet üzerine imzalanan Berlin Anlaşması, Doğu Anadolu'da otonom bir Ermeni yurduna ışık yakıyordu. Ancak Sultan Hamid, Ermenilerin bu mıntıkada azınlıkta olduğunu gerekçe göstererek ve Rusya'nın düşmanı İngiltere'ye yaslanarak, bunu savsakladı. Bir yandan da Kürtlerden "Hamidiye Alayları" adlı gönüllü askerî birlikler kurarak, muhtemel Rus yayılmacılığına bir ön tedbir almak istedi.
XIX. asrın ilk yarısında, Şarktaki Kürt beylerinin otonomisi kaldırılınca; bunlardan boşalan yeri, ekonomik güçleri sayesinde Ermeniler ele geçirdi. Bu ise bazı Kürt beylerini çok rahatsız ederek, fırsat buldukça, Ermenileri taciz etmelerine sebep oldu. Ermenilerin müdafaa maksadıyla silahlanması hükümeti endişelendirmiştir. Bu arada Ruslar, milis kuvvetlerine sahip solcu Taşnak ve sağcı Hınçak partileri vasıtasıyla Ermeniler arasında ihtilâl tahrikinde bulunmaya başladı; yerli halkı taciz ederek gençleri kendi içlerine çekmeye çalıştı. Bazı romantik Ermeni aydınları, asırlardan beri baskı gördüklerine inandıkları bir sistemden kurtulup, müstakil Ermenistan hayaline kapılmışlardı. Bununla beraber Ermeniler, her vilâyette azınlıkta olduklarından, sivil halk ve devlet için bir tehdit teşkil etmekten henüz uzaktılar.
Tehcir
I. Cihan Harbi'nde Osmanlı hükümeti, Ermenileri, Rusya'nın tabiî müttefiki; buna mukabil bir kısım Ermeni ise Rusya'yı kurtarıcı olarak gördü. Maraş ve Van'da isyanlar çıktı. Bu ise, hükümeti ve halkı Ermenilere karşı galeyana getirdi. 24 Nisan 1915 günü İstanbul'daki Ermeni cemaatinin ileri gelenlerinden 235 kişi evlerinden alınıp, Anadolu'nun orta kısmındaki Çankırı ve Ayaş'a göçürüldü. Bunların çoğu yolda veya varış yerinde, sivil veya askerî şahıslar tarafından katledildi. Bu gün, şimdi dünyada soykırım günü olarak anılmaktadır.
Van Rusların eline düşünce, Şark cephesine yakın yerlerde yaşayan Ermenilerin, düşmana yardım edebilecekleri gerekçesiyle Suriye'ye tehcirine [göçürülmesine] karar verdi. Bunun için 27 Mayıs 1915 tarihinde "Sevk ve İskân Kanunu" çıkarıldı. Rumeli ve Anadolu'nun Rus cephesine yakın veya uzak yerlerden yüz binlerce Ermeni yaya olarak istasyon merkezlerine getirildi. Buralardan trenlerle veya yaya olarak güneye sevk edildi. Gücü yetenler, tehciri önceden işitip, Rusya'ya kaçmaya muvaffak olmuşlardı. İstanbul ve İzmir Ermenileri ile asker veya memur olan Ermeniler; ayrıca Katolik, Protestan ya da İttihatçılarla arası iyi bulunan Hınçak Partisi'ne mensup Ermeniler tehcirden muaf tutuldu.
Bazı Ermenilerin Müslüman olma teşebbüsleri kendilerini sürgünden kurtaramadı. Taşıyabilecekleri kadar eşya almalarına müsaade edildi. Bunların da çoğu yolda ellerinden alındı. Bazıları küçük çocuklarını, yolda telef olacaklarını düşünerek Müslüman ailelerin yanına bıraktılar. Bir daha dönemedikleri için bu çocuklar o ailelerin yanında Müslüman olarak büyütüldüler. Yolda ölen ailelerin hayatta kalan çocukları yetimhanelere yerleştirildi. Bu sayı Osmanlı kayıtlarına göre 10 bin, Ermenî iddialarına göre 50 bindir.
Tehcirden sonra neler oldu, neler yaşandı, onu da inşallah başka bir yazıda ele alırız.
30.04.2014
Ermeni katliamının adli dosyası 1919'da kapandı
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
1915'te İttihatçı hükümet, Anadolu Ermenilerini, Ruslara müttefik olurlar vehmiyle, Suriye çöllerine göçürmüştü. Bu hâdise, Osmanlı İmparatorluğu'nun sancılı tasfiyesindeki acı sahnelerden biridir. Böylece 900 bin kişi tehcir edildi. Sürgünler, Suriye şehirlerinde % 5'i geçmemek üzere iskân edilecekti. Bunların ancak yarısı Suriye'ye varabildi. Mühim bir kısmı yolda soğuk, açlık ve hastalıktan; bir kısmı da Kürt, Türk ve Çerkez çetelerinin baskınlarında öldüler. İttihatçılar, bu tehcirde Ermenilere çok eziyet edildiğini, tehcir kervanına mezâlim icra eden çetelerin, mahallî idarecilerin emrinde hareket ettiklerini itirafa mecbur kaldı. Bu acı hâdiseler, Meds Yeghem (Büyük Felâket) adıyla Ermenilerin maşerî hafızalarına kazıldı.
"Mezarsız bırakmayın!"Zeytun (Maraş), Antakya ve Van gibi yerlerde, tehcir emrine direnmek suretiyle çıkan isyanlar kanlı bir şekilde bastırıldı. Ordu kumandanlığından vilâyetlere "Ermeni halkını, ekmeksiz, meskensiz, mezarsız bırakmayınız!" emri tamim edildiği halde, yüz binlerce insanın, hazırlıksız ve teşkilatsız bir şekilde binlerce kilometre uzağa sevk edilmesi, felâketin ta kendisiydi. Suriye'ye varabilenler, toplama kamplarına yerleştirildi; kâfi yiyecek verilmediği için, burada açlıktan ve hastalıklardan çoğu hayatını kaybetti. İttihatçıların üç direğinden Suriye Valisi Cemal Paşa'nın yaveri Ali Fuad (Erden) Bey'in Suriye Hatıraları'nda, bu hususu görmek mümkündür. Bir deri-bir kemik kalmış muhacirlerin acıklı hâlini görüp, Cemal Paşa'ya ordu deposundan zahire dağıtılmasını teklif eden Fuad Bey'e, Cemal Paşa, "Sen hâlâ bizim maksadımızı anlamadın mı?" diye cevap vermiş; üstelik tehcir esnasında Ermenileri katleden çetecilere hüsnü kabul göstermiştir.
Hemen hepsi zanaat sahibi olan Ermenilerin sürülmesi ile memleket ekonomisi ve sosyal hayat darbe aldı. Zira şehir ve kasabalarda ticaret ile nalbantlık, dokumacılık, kuyumculuk, kumaş boyacılığı gibi zanaatlar hep Ermeniler tarafından icra edilirdi. Ermenilerden kalan binlerce gayrımenkul de hazineye alınıp iç edildi. Tehcir, iki asırdır Ermenilerle rekabet eden Yahudilerin bir zaferi olarak görüldü; hatta bunu, Sadrazam Talat Paşa'ya, Karaso'nun telkin ettiği söylenir. Sultan II. Abdülhamid'in tahttan indirilmesinde rol oynayan meşhur Yahudi milletvekili Emmanuel Karaso, Sadrazam Talat Paşa'nın sırdaşı ve bankeriydi. Hatta Talat Paşa, yurt dışına kaçarken, bütün servetini buna emanet etmişti. O devirde Türkiye, Almanya'nın nüfuzu altındaydı. Tehcirin, Almanların arzusu dışında gerçekleşmesi de mümkün değildir.
Kafkasya Ermenileri, gönüllü birlikler kurarak, 1916 yılında Rus işgal kuvvetleriyle Anadolu'ya girdiler. 1917 ihtilâli sebebiyle Ruslar çekilince, intikam için katliama başladılar. Batıya göç etmemiş Doğu Anadolu halkından, güçlerinin yettiklerini katlettiler. Şimdi bulunan bazı toplu mezarlar o günlerden kalmadır.
Bir kimsenin işlediği suçtan, o kişinin kavmi, dindaşları, hatta ailesi mesul tutulamaz. Kur'an-ı kerimde "Kimse kimsenin suçunun cezasını çekmez!" der. Üstelik asırlarca sessiz sedasız yaşayan ve "millet-i sâdıka" diye tanınan Ermenilerin niye kıpırdandığını kimse tahlil etmemiş; o zamanki idarecilerin basiretsizlikleri görmezden gelinmiştir. Bu bakımdan 1915 hadiseleri, hukukî değil; politiktir.
Hâdisenin adlî dosyasıSavaş kaybedilip İttihatçılar iktidardan düşünce, 1919'da İstanbul'da yapılan muhakemelerde, Ermeni tehciri de ele alındı. Bazı resmî ve sivil şahıslar cezaya çarptırıldı. Hatta üç vâli, Ermenilere kötü muamelede bulunduğu için idama mahkûm oldu. Dolayısıyla meselenin adlî dosyası kapandı. Meselenin gerçek mesulleri olup gıyaben idama mahkûm edilen İttihatçı büyükbaşlar, kaçtıkları ecnebi şehirlerde Ermeni fedailerce öldürüldü. Ancak 1922'de kurulan Ankara hükûmeti, İstanbul'un 1918'deki işgalinden sonra Osmanlı hükûmetin aldığı kararları geçersiz saydığı için, meselenin hallini güçleşmektedir.
I. Cihan Harbi'nden sonra imzalanan milletlerarası anlaşmalarda, tazminat ve toprak gibi talepler için muayyen bir müddet (1 yıl) tanınmış; bu müddetin geçmesiyle talep imkânının düşmüş sayılacağı hükme bağlanmıştı. Bu zaman zarfında, böyle bir talep olmamış ya da kimse buna cesaret bulamamıştır. Çok az sayıda Ermeni Anadolu'ya geri dönebildi. Çoğu Suriye'den Fransa ve Amerika başta olmak üzere Batı'ya veya Ermenistan'a göçtü.
Türkiye'nin XXI. asırda dünya üzerindeki yerini alması, İttihatçıların kirli mirasını savunarak değil, ancak imparatorluk mirasına sarılarak üniversel değerlere varmak suretiyle mümkün olabilir. Şu halde devletin Birinci Cihan Harbi sıralarında Türk, Kürt, Ermeni, Rum ve Arap aslından Osmanlı vatandaşlarının yaşadığı sıkıntı ve çektiği acılar için üzgün olduğunu beyan etmesi bile, müspet bir gelişme olarak görülmelidir.
07.05.2014.
Osmanlı hakimi kimdir?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Osmanlı Devleti, Osman Gazi'nin Dursun Fakih'i Karacahisar'a kâdı tayin etmesiyle kuruldu. Adliyenin başında kazasker vardır. Rumeli'dekileri, Rumeli kazaskeri; Anadolu ve Arabistan'dakileri, Anadolu kazaskeri seçer; padişahın tasvibiyle tayin ederdi. Sultan Kanuni'den sonra pozisyonu güçlenen şeyhülislâm, kadıların tayinini de eline aldı.
Kimse emir veremezDin ve fen bilgilerinin okutulduğu medreselerin yüksek kısmından mezun olan genç, kadı olmak istiyorsa, kazasker divanında staja başlar. Staj bitip, müsait bir kadılık boşalınca tayin edilir. Kadılık müddeti 2 senedir. Mekke, Medine gibi kadılıklarda bu müddet 1 senedir. Kadıların halk ile içli dışlı olması istenmez; hem de herkese sıra gelmesi düşünülür. Zaman bitince, kadı merkeze döner; yeni bir yere tayinini bekler. Bu arada teoriğini geliştirir; medresede ders verebilir. Yüksek kadılıklar için, hukuk doktorası şarttır.
Mecelle der ki: "Hâkim, hakîm (hikmet sahibi), fehîm (anlayışlı), müstekîm (doğru yolda), emîn, mekîn (oturaklı), metîn (sağlam); mesâil-i fıkhiyyeye ve usûl-i muhakemeye vâkıf (hukuk ve usul kâidelerini bilen) ve deâvi-yi vâkıayı onlara tatbikan fasl ve hasma (dâvâyı bunlara göre çözebilecek); ayrıca temyiz-i tâmme muktedir (tam ehliyetli) olmalıdır."
Kadı, herkesin her türlü davasına bakar. Vazifeli kadı, davaya, davalının ikâmetgâhında bakar.
Taraflar bir araya gelmeden dava başlamaz. Kanunî Sultan Süleyman Kanunnâmesi'ndeki bir madde dikkat çekicidir: "Cinâyetler karşılığında verilecek cezalar bakımından, sipahi ve halk, şerefli ve aşağı kimseler müşterektir. Bunlardan her kim bu suçlardan birisini işlerse, karşılığında tayin olunan cezayı alır." Bu ibare, kanun önünde sınıf ve mevki farkı gözetilmeksizin fertlerin eşitliği prensibinin Fransız İnkılâbı'ndan çok evvel Osmanlı Devleti'nde mevcut olduğunu göstermektedir.
Osmanlı kâdıları, ekseriya Türk menşeli ve çoğu ilmiye âilelerindendir ve hep eşit statüdedir. Aralarında hiyerarşi yoktur. Padişah kâdıları tayin etmeye salâhiyetdar olmakla beraber, onların işlerine müdahale edemez; emir veremez. Kadı, Hanefî mezhebine göre karar verir. Gerekirse başka mezheplerden naip tayin eder; bunun verdiği hükmü imzalar.
Maaş almaz
Adalet dağıtmak, ibadet olarak görüldüğü için, kadılar, maaş almaz; fahri çalışır. Yıldırım Sultan Bayezid zamanında, hediyenin önüne geçmek üzere, kadılara mahkeme harçları tahsis edildi. Dava sayısı, dolayısıyla hâsılatı yüksek olan mahkeme, rütbece de yüksektir. Tanzimat'tan sonra kadılara maaş verilmeye başlandı.
Mahkeme binası yoktur. Kadılar, evde, câmide, hatta çarşıda davalara bakabilir. Meselâ İstanbul Kâdısı, Edirnekapı'da oturuyorsa, İstanbul Mahkemesi buradadır. Ertesi sene kâdı Ayasofya'ya taşınsa veya yeni bir kâdı tayin edilse ve evi de Ayasofya'da olsa, İstanbul mahkemesi artık burasıdır. Tanzimat'tan sonra kadılar hükümet konaklarında vazife yapmaya başladılar.
Kadı, mahkemede taraflara eşit muamele eder. Onlardan hediye kabul edemez; ziyafetlerine gidemez. Dava esnâsında başkalarının anlamadığı dilde konuşamaz; kaş-göz işareti yapamaz; yakınlarının lehine, hasımlarının aleyhine hüküm veremez. Anlayış kudretini azaltan korku, hiddet, açlık ve susuzluk hallerinde, hatta lodosta, davaya bakamaz. Kaba, sinirli, inatçı ve kibirli davranamaz. Resmî geliri varsa, ticaret yapamaz. Mahkemede kimseyle şakalaşamaz. Dâvâ bitmeden taraflardan biriyle yalnız kalamaz.
Mahkemelerde, âdil karar verildiğini ve aleniyeti tesbit maksadıyla, şühûdül-hâl adında en az iki kişi hazır bulunur. Kadı, verdiği kararı sicil defterine işler. Kadıların maaşını bizzat verdiği kâtipleri ve davanın nizamını temin eden mübaşirleri vardır. Davalar ve mevzuat karmaşık değildir. İki celse süren dava nâdirdir. Karar verilince, polis vazifesi yapan subaşıya hüküm icra ve infaz ettirilir. Eğer bedenî ceza varsa, padişah tasdik etmeden yerine getirilmez. Kâdı, eğer adalete aykırı hareket etmiş, töhmet altında kalmışsa, teftiş edildikten sonra, padişah tarafından azlolunabilir. Gerekirse cezalandırılır. Verdiği zarar da tazmin ettirilir.
Şehrin efendisi
Kâdı'nın tek vazifesi dava dinlemek değildir. Bulunduğu yerin mülkî âmiri ve belediye reisidir. Yetim, vakıf ve müflislerin mallarına, çarşı-pazarda fiatlara nezâret eder. Kimsesiz küçük kızları evlendirir. Vekâlet, vakıf, nikâh gibi akidleri noter gibi tescil eder. Şehrin temizliğini kontrol eder. Câmilere imam ve hatib tayin eder. Harb esnasında, kadıların işi artar: Ordunun geçeceği yerdeki işlere, kadılar nezaret eder.
Kalpazanlığı ve dilenciliği önler; paranın alım gücünü korur. Su işlerini, esnafı, fuhuş, içki, kumar yasağını, sağlık işlerini, kaldırımların tâmirini, hırsızlık ve yangına karşı tedbirleri, amele ücretlerini, resmî fiyat haddi olan narhı, nakil vasıtalarını, bina inşaatlarını, esnafa mal dağıtımını, mahallelerde kefilsiz kimsenin oturmamasını teftiş eder. Devlet imalâthâneden başka yerde silâh yapılmaması, şehre gelen gemi ve kayıkların muayyen limanlardan başka yerlere yanaştırılmaması, ihrâcı yasak eşyânın memleket dışına çıkarılmasının engellenmesi, halkın sıkıntı çekmemesi için bazı gıda maddelerinin depolanması kadının vazifesidir. Kâdı, bunların bir kısmını doğrudan doğruya kendisi görür; yahud da nâiblerine (yardımcılarına) gördürür...
14.05.2014
İspanya tahtı sallantıda mı?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Bu sene, Avrupa'nın yaşlı hükümdarlarının tahtı genç haleflerine terk ettiği bir yıl oldu. Hollanda, Belçika derken, en son 75 yaşındaki İspanya Kralı Juan Carlos, tahttan oğlu Felipe lehine feragat etti. İspanya'da krallığın zaman zaman tahtın sarsıntı geçirdiği enteresan bir tarihçesi var.
Güneş Kral'ın torunu
İspanya'da Müslümanlar 8 asır hüküm sürdükten sonra, birleşik İspanya krallığı ülkeye hâkim oldu. Endülüs medeniyetinin de katkısıyla dünyayı keşfe koyuldu. Orta ve Güney Amerika'nın Brezilya hariç tamamında sömürge kurdu. Bugün bile bu kıtada İspanyolca konuşulmasının sebebi budur. Yeniçağda dünyanın en güçlü devletlerinden biri ve Osmanlıların en büyük hasmı oldu. Ancak savaşlar sebebiyle elde ettiği serveti eridi.
Endülüs'ü fetheden Fernando'nun tek kızı Juana, Avusturya prensi Philippe ile evliydi. Tahta bunların oğlu, bizim Şarlken diye bildiğimiz, V. Karl çıkınca, İspanya tacı Habsburglara geçti ve Avusturya, Hollanda ve Napoli tacı ile birleşti. 1700'de ölen II. Carlos'un oğlu yoktu. Tahta Fransa Kralı XIV. Louis'nin annesi olan ablasının ortanca torunu Anjou Dükü Philippe'e vasiyet etmişti. Böylece "Güneş Kral"ın oğlu, V. Felipe adıyla İspanya Kralı oldu. Buna razı gelmeyen İngiltere ile Avusturya'nın körüklediği ve 14 yıl süren kanlı bir verâset harbini Fransa kazandı. Böylece tarihin en eski hanedanlarından Bourbon'lar, Fransa ve Napoli tahtını kaybetseler bile, İspanya tahtı ile bugüne kadar geldiler.
1808'de Fransa, İspanya'yı işgal etti. Napoléon kardeşi Joseph Bonaparte'ı kral yaptı ise de, 5 sene sonra imparator yenilince, Fransa'da sürgün bulunan eski kral VII. Fernando geri döndü. Oğlu olmadığı için kardeşi Asturias Prensi Carlos'u bertaraf edip, tahtı 3 yaşındaki kızı Isabel'e vasiyet etti (1833). Halbuki İspanya'da erkek vâris varken, kızlar tahta çıkamazdı. Carlos ayaklandı. İç savaş çıktı. Isabel kazandı ise de, kilisenin desteğini alan Carlismo (Carlosçu parti) uzun yıllar siyasette tesirli oldu. 1950'lerde Carlos'un vârisi kalmayınca, Carlismo yanlıları mevcut kral soyunu desteklemeye başlamıştır.
Bu devre, cumhuriyetçilere yaradı. Ortalığı karıştırdılar. İspanya, 1860'da Napoli-Sicilya tacını kaybetti. Amcazadesi ile evli bulunan II. Isabel, 1868'de oğlu XII. Alfonso lehine tahttan feragat ederek Fransa'ya kaçtı. Böylece hanedan değişmedi. İtalyan Aosta Dükü Amadeo, kral ilan edildi ise de tacı 3 yıl elinde tutabildi. 1873'de Cortes (İspanyol parlamentosu) tarafından ilan edilen cumhuriyetin ömrü de 2 yıl sürdü. Kral, ülkeye döndü ve parlamenter demokrasi ilan edildi.
3F+1S Formülü
1931'de belediye seçimlerinde cumhuriyetçiler üstünlük elde edince, seçimin kendisiyle alâkası bulunmamasına rağmen Kral XIII. Alfonso tahtı oğluna bırakıp ülkeyi terk etti. Cumhuriyetçi komünistler iktidara geldi. Destek sözü karşılığında, İspanya hazinesindeki altınları Ruslara teslim etti. İç savaş çıktı. Kralcıların başında Almanya ve İtalya'nın desteklediği General Francisco Franco vardı. Bu savaş, dünyada diktatörlük ile demokrasi, faşizm ile hürriyet, kapitalizm ile sosyalizm arasındaki mücadelenin bir parçası olarak görüldü. Avrupalı komünist gençler, milis olarak İspanya'ya savaşmaya geldi. Almanya ve İtalya'nın yeni harb teknik ve silahlarını denediği bir sahne oldu.
500 bin kişinin öldüğü iç savaşta Franco galip geldi. Kralın mülklerini geri verdi ise de, tahta çağırmadı. Caudillo (milli şef) adıyla kadife eldivenli bir demir yumruk ülkeyi idare etti. Kilise ve başında ABD'nin geldiği antikomünist blok, kendisini destekledi. İspanya, iki cihan harbine katılmadı. Franco, serbest piyasa ekonomisi takip etti. Ancak siyasî muhaliflerle, eskiden muhtariyeti bulunan Katalan ve Basklara göz açtırmadı. Katalan-İspanyol çekişmesi Barcelona-Real Madrid maçlarıyla canlı kaldı. Franco'nun, memleketi "3F+1S formülü" ile idare ettiği söylenir. (Futbol, Flamenko=dans, Fiesta=eğlence ve Siesta=öğle uykusu.) Çoklarında "son faşist diktatör" diye nefret uyandırdı ise de, soğuk savaş korkusu liberal bloku kendisine bağladı.
Son kralın büyük oğlu araba kazasında ölmüştü. İkinci oğlu ise hasta idi. Üçüncü oğlu Barcelona Kontu Don Juan taht vârisi oldu; ama Franco'ya muhalif bir çizgi takip etti. Bunun üzerine Franco, bunun Roma'da doğup büyüyen oğlu Juan Carlos'a hususi bir alaka gösterdi. 1947'de ülkeye getirtip, askerî mekteplerde okuttu. 1969'da da halefi ilan etti. 1975'te 83 yaşında ölünce prens kral oldu. Ülkeyi hemen demokrasiye geçirdi. 1981'de parlamentoyu basan darbecilere, krala bağlılık andı içmelerine rağmen, karşı çıktı. "Demokrasi Savunucusu Kral" unvanını aldı. Katalanya'nın otonomisini iade etti. Orduya hâkimiyeti ile her zaman uzlaştırıcı rol oynadı. Liberal ekonomi sayesinde refah arttı. Çin'i ziyaret eden ilk hükümdar oldu. NATO'ya girince, Avrupa birliğinin temini yolunda gösterdiği gayretten ötürü Beynelmilel Charlemagne Mükâfatı verildi. Böylece Türkiye'den bile geri olan İspanya, az zaman içinde tekrar dünyanın güçlü ve zengin ülkelerinden birisi oldu.
Kral Juan Carlos, Yunan Prensesi Sophie ile evlidir. Aslında İtalyan prenses Maria Gabriella'yı sevdiği; ancak Franco'nun baskısı üzerine Sophie ile evlendiği söylenir. Kraliçe, kendi servetiyle yürüttüğü sosyal yardım faaliyetleriyle tanınır. İnfant Felipe (1968), İnfanta Elena (1963) ve İnfanta Cristina (1965) adlı üç çocuğu vardır. People mecmuasının dünyanın en yakışıklı 25 erkeği arasında seçtiği Felipe, bir zamanların gözde bekârıydı. Öyle ki saraya haftada 350 aşk mektubu gelirdi. Buna rağmen, halktan bir kızla evlendi. Madrid'deki ilk kraliyet düğünü ile evlendiği TV spikeri Letizia Ortiz, ülkenin ilk asil kan taşımayan kraliçesi olacaktır. Evlenir evlenmez işini bırakmış; üstelik olgun tavırları ve kadınsı kıyafetiyle göz doldurmuştur. İki prenses de soylu bir evlilik yapmıştır. Geçenlerde kralın damadının malî yolsuzluğa adının karışması, hatta prensesin ifadeye çağrılması skandal mevzuu olmuş; bir kesim hanedanı yıpratmaya çalışmıştı. Kim ne derse desin, Kral Juan Carlos İspanyol tarihinin en mühim simalarından ve modern Avrupa'nın en başarılı liderlerinden birisidir. Umulur ki İspanyollar, "İspanya'yı İspanya yapan" monarşiye sahip çıkarlar.
Sen kral isen...
Kral Juan Carlos, mütevazı şahsiyetiyle tanınır. Bir defasında aleyhinde yazı yazan bir gazeteyi doğrudan telefonla aramış; hâdiseye inanamayan karşı taraf "Sen kral isen, ben de Napolyon'um" diyerek telefonu kapatmıştı. Ailesiyle mazbut bir hayat yaşamış; skandala karışmamıştır. Suudi Kralı'nın hediye ettiği yatı, hazineye kaydetmişti.
Adios Madrid!
Babası genç yaşta veremden öldükten 6 ay sonra dünyaya gelen ve İngiltere Kraliçesi Victoria'nın torunu ile evlenen XIII. Alfonso, cumhuriyetçilerin çok suikastından kurtuldu ve gözüpekliği ile çoklarının hayranlığını kazandı. Ülkeyi I. Cihan Harbi'ne sokmaması müspet puan ise de, 1923'te Fas'ı işgali affedilmez bir hata oldu. Tahtını kaybedince ilk olarak İstanbul'a gelmişti. Bir lokantada yemek yerken kendisini tanıyan müzisyen akordeonu ile Adios Madrid (Elveda Madrid) şarkısını söyleyince, kral gözyaşlarını tutamamış ve müzisyene altın sigara tabakasını hediye etmişti. Kral, 1941'de Roma'da öldü ve haklarını oğlu Don Juan'a (1913-1993) bıraktı. İngiliz bahriye mektebinden zabit olarak çıkmış bulunan prens hayatta olduğu halde, Franco bunun oğluna krallık yolunu açtı.
11.06.2014
Son imparatorun acıklı San Remo günleri
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Sultan Vahîdeddin, 1922'de Ankara'daki Meclis'te vatana hıyânetle itham olunduğunu öğrenmesi üzerine oğlu ve sâdık bendegânı ile İstanbul'u terk ederek Malta'ya; bir-iki ay sonra oradan da Hicaz'a geçti. Burada hastalandı. Filistin'e yerleşmek istedi; Ankara ile anlaşan ve artık bu misafir yüzünden tatsızlık yaşamak istemeyen İngiltere izin vermedi. Gemisi, Hicaz'dan ayrılıp İskenderiye önlerinde demirledi. Mısır'a yerleşmek istedi. Ama öteden beri Osmanlı hanedanına husumeti bulunan Kral Fuad, oralı olmadı. Padişah çaresizlik içinde iken, İskenderiye'deki İtalyan konsolosu gemide kendisini ziyaret ederek, İtalya kralının selâmını getirdi. Kral, padişahı ülkesine davet ediyor; kendisine dilediği sarayda oturmak ve aylık tahsisat ödemeyi taahhüd ediyordu. Padişah, daveti kabul etti; ancak saray ve tahsisat teklifini "Müslümanların halifesi, bir Hristiyan hükümdardan yardım alırsa, bu Müslümanları rencide eder" diyerek geri çevirdi.
Casus içeride
Kral Vittorio Emanuelle, veliahd iken İstanbul'a gelmiş; refakatine o zaman şehzade olan Vahîdeddin Efendi tahsis edilmiş; ikisi arasında bir dostluk teşekkül etmişti. Tam o sırada babasının vefat haberini alan prens, kral olarak ülkesine döndü. Vefa göstermek, bir Hristiyan krala nasip oldu. Padişahı Cenova limanında Kral ve başvekil Mussolini karşıladı. Sonra trenle İtalya'nın Fransa hududuna yakın sahil şehri San Remo'ya gelip yerleşti. Buranın havası mutedil ve Fransa'daki kızkardeşi Mediha Sultan'a da yakındı. İran Şahı Muhammed Ali Kacar da burada sürgündü. Vaktiyle padişahı halife tanıyarak kızı Sabiha Sultan'ı isteyen, ama bu teklifi kabul olunmayan Şah, San Remo'da vefat etti. Sultan Vahîdeddin, aynı kaderi paylaşan mevkidaşının cenazesine iştirak etti. Enteresandır, Şahın cenazesi de gemiyle Şam'a, buradan Bağdad'a götürülüp Kerbela'da defnedilmiştir.
Padişah, önce ana cadde üzerinde Villa Nobel'i tuttu. Burası meşhur ilim adamı Alfred Nobel'in eviydi. Tropik ağaç ve çiçeklerle süslü küçük bahçe içinde mütevazı bir evdi. Bugün orijinal hâliyle mevcuttur ve Nobel Müzesidir. Bu küçük evde, saray teşrifatı aynen devam ediyor; gidip gelenin ardı kesilmiyordu. Padişah, kendisi yüzünden vatanından ayrı kalan bu insanları teselli etmek mecburiyetinde hissediyor, kendilerine para veriyordu. Ortalık yatışınca, memleketine döneceği inancını hâlâ muhafaza ediyordu. Halkının, Osman Gazilerin, Sultan Fatihlerin vârisine yaptığı muameleden pişman olacağına inanıyordu.
Mart 1924'de hanedanın tamamı sürgün edilip, ailesi de gelince, memleketine dönme ümidini tamamen kaybetti. Villa Nobel, kalabalık nüfusa yetmez oldu. 1925 yaz başında yolun karşısındaki Villa Magnolia'ya geçildi. Geniş bahçesinde çeşitli çiçek ve ağaçların bulunduğu ve manolya kokusundan dolayı bu ismi alan villanın kapısında iki jandarma bekliyordu. Sakal bırakan padişah, artık iyice inzivaya çekilmişti. Kocası Damad Ferid Paşa'nın ölümü üzerine ailesiyle yanına taşınan kızkardeşi Mediha Sultan'la saatlerce dertleşirdi. "Tek tesellim" dediği sigarayı arttırmıştı.
San Remo sosyetesinin en büyük merakı ise sultanın haremi idi. Bazı hanımlar ziyarete geliyor; hemen hepsi Fransızca bilen harem halkının zarafet, nezâketi ve kültürü karşısında hayranlıklarını gizleyemiyordu. Padişah ve ailesi ile yaverlere İtalyan hükümeti pasaport vermişti. Kral ve başbakan Mussolini bir ara San Remo'ya gelerek gazinoda Sultan ile görüştü. Ankara, hiç gereği yokken, sırf padişahı tarassut altında tutmak üzere Cenova'da konsolosluk açtı. Aslında padişahın doktoru Reşad Paşa, Ankara'nın casusu sıfatıyla, olup bitenleri rapor etmeye memurdu. Öyle ki, vicdan azabı sebebiyle San Remo'da intihar etmiştir.
Büyük skandal
Padişah, burada çok büyük maddî sıkıntı içinde yaşadı. Yanında götürdüğü para ve mücevherlerin hepsi satıldı. Sıra hanedan nişanına gelmişti. Padişah, bunun mücevherlerini sökerek kuyumcuya gönderdiğinde asıl hayal kırıklığını yaşadı. Bunlar daha önce bendegân tarafından sökülüp satılmış; üzülmesin diye de padişahtan saklanmıştı. 1926 senesinde yağmurlu bir Mayıs gecesi, ailesiyle sohbet ederken, "Yatsı namazını kılıp gelin; devam edelim" dedi. Gelenler, kendisini oturduğu koltukta sekte-i kalbden vefat etmiş buldular. Koca bir imparatorluğun vârisi, üçyüz milyon Müslümanın halifesi, bu dünyanın sıkıntılarından kurtularak, Rabbine kavuşmuştu. Cenaze, bendegân tarafından techiz edildi. Bir tabut içinde evin avlusuna kondu. Ölüm bir kurtuluştur. Ya geride kalanlar? Derken, esnafa olan 60 bin liretlik borç sebebiyle, padişahın tabutuna ve evdeki eşyasına alacaklılar tarafından haciz konuldu.
Padişahın hususi çekmecesinde 17 çeyrek lira, bir de pırlantaları sökülmüş nişan çıktı. Bütün serveti bu idi. Bendegân, tabutu gizlice açıp, cenazeyi başka bir tabuta koyarak evin arkasındaki mutfak kapısından otomobille kaçırdılar. Cenova'ya, buradan da gemiyle Beyrut'a götürdüler. Ev bir ay hacizli kaldıktan sonra padişahın, yakındaki Nice şehrinde yaşayan kızı Sabiha Sultan mücevherlerini satarak borcu ödedi ve haczi kaldırdı. Bu zaman zarfında San Remo halkı, padişahın tabutu önünde saygı duruşunda durdular.
Yaz sıcağı sebebiyle cenaze taaffün etmeye başlamıştı. Sultan Hamid'in eski damadlarından Ahmed Nâmi Bey, o zamanlar Fransa işgali altındaki Suriye'nin reisicumhuru idi. Onun delâletiyle cenaze Şam'a getirildi. Neredeyse bütün Şam halkının iştirak ettiği kalabalık bir merasimle Kanuni Sultan Süleyman'ın yaptırdığı câminin bahçesine defnolundu. Padişahın vasiyeti de bu merkezde idi. Daha sonra hanedandan vefat edenlerin de gömülmesiyle burası bir aile kabristanı hâlini aldı. Son padişahın kabri, insana aynı zamanda koskoca Osmanlı İmparatorluğu'nun da gömüldüğü yer hissini vermektedir.
Meşhur San Remo Gazinosu. Padişah, Kral ve Mussolini ile burada görüşmüştür. Padişahın yaveri Zeki Bey, gizlice aldığı paraları, güya çok para kazanıp eski efendisini refaha kavuşturmak ümidiyle, burada kaybetmiştir.
Villa Magnolia. Bugün lisedir. İçi tamamen değişmiş. Kapısında "Burada son Osmanlı İmparatoru yaşamış ve vefat etmiştir" diye yazan bir tabela aranıyor. Bizi gezdiren ve daha evvel İstanbul'da bulunmuş İngilizce öğretmenlerinden biri bunu biliyor; yetkililere de bildireceğini söyledi.
18.06.2014
Bir acaib şehir Nice
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Cote d'Azur de denilen Fransız Rivyerası'nın en güzel şehirlerinden Nice, Cem Sultan'a, asırlar sonra da Abdülmecid Efendi ve Osmanlı Hanedanı sürgünlerine ev sahipliği yapmıştı. Şehirde Barbaros'tan da hatıra var.
350 bin nüfuslu Nice'i, antik çağda İzmir Foça'dan gidenler kurmuş; XVIII. asırda İngiliz zenginlerinin sayfiyesi olarak ün kazanmıştır. San Remo, Menton, Monaco, Nice, Antibes, Cannes şeklinde Marsilya'ya dek uzayan sahilin en güzel şehridir.Biraderi Sultan II. Bayezid'e yenilen Cem Sultan, Rodos'a; buradan da gemiyle Nice'e geçti. Niyeti, Macaristan üzerinden İstanbul'a gelmekti. 16 Eylül 1481'de karaya çıkan şehzâde burada kaldı. Savoia Dükü Charles'dan hürmet gördü. Artık şair şehzade, ne görüp yaşadıysa, Nice hakkında şu beyti söyledi: "Acâib şehr imiş bu şehr-i Nitse/Ki kalur yanına her kim ne itse." Ama şehzâde Nice'de fazla duramadı. 6 Şubat 1483'ten itibaren Fransızların, ardından da İtalyanların esiri olarak oradan oraya sürüklendi. 1495'te Roma'da Papa tarafından zehirlenerek öldürüldü. ( Fotoğraf -1)
Asırlar sonra, bir başka Hanedan mensubu, son halife Abdülmecid Efendi, Hanedanın sürgün edilmesi üzerine 1924'de Nice'e geldi. Hayli Hanedanın mensubu da bu havası mutedil, sâkin, ulaşımı kolay şehre geldi. Sultan Vahideddin'in kaldığı San Remo da buraya çok yakındı. Sürgünü bir yaz sürecek tatil zannediyorlardı. 50 sene sürdü. 1920'lerde Nice, tahtını kaybetmiş nice Hanedan mensubunu ağırlıyordu. Bilhassa Bolşeviklerden kaçan Rus soyluları pek çoktu.
Abdülmecid Efendi, Carabacel Bulvarı'nda Hotel de Nice, ardından da bugün mevcut olmayan Villa Carabacel'de oturdu. Ankara, sâbık Halifeyi kontrol etmesi için yakında Marsilya konsolosluğu olmasına rağmen Nice'e bir konsolosluk açtı. Halife'nin bir câmi açılışı vesilesiyle Londra'ya gitme ve kralla da görüşme ihtimali işitilince, TC hükümeti İngiltere hükümetinin vize vermemesini resmen temin etti. Halife'nin Filistin seyahati de böyle engellendi. Tam parası bitmişti ki, Haydarabad Nizamı imdada yetişti. Dünyanın en zengin adamlarından olan ve oğlunu, Dürrüşehvar Sultan ile nişanlayan nizam, Halifeyi maaşa bağladı. Halife, bu sebeple hanedanın en az maddî sıkıntı çeken mensubu oldu. Harb arefesinde, Halife, Paris'e nakletti ve burada bir bombardıman tesiriyle 1944'te vefat etti. On sene Paris Câmii bodrumunda bekletilen cenazesi, asla Türkiye'ye sokulmayınca, Medine'ye götürülüp defnedildi. Çocukları Kahire'ye yerleşti. ( Fotoğraf -2)
Fransa'nın, İspanyollara karşı müttefiki Osmanlılardan yardım istemesi üzerine, Barbaros Hayreddin Paşa kumandasındaki 150 gemilik 30 bin mürettebatlı Osmanlı donanması 20 Ağustos 1543'te Nice'i topa tuttu. Bu güllelerden biri, bugün Nice çarşısında teşhir edilmektedir. Donanma, Toulon'da kışladı. Savoia Düklüğü, mıntıkayı Fransa lehine kaybetti; İtalya'daki topraklarıyla yetinmek zorunda kaldı. 3 asır sonra da Birleşik İtalya tacını elde etti. ( Fotoğraf -3)
Kaleden şehrin güzel manzarasını seyretmek mümkündür. Şehrin, hemen her yerinde denize girilebilen uzun bir sahili vardır. Nice'in en mühim yeri, sahildeki Promenade des Anglais (İngiliz Güzergâhı), 2 asır evvel yazı şehirde geçiren İngilizler tarafından dizayn edilmiş bir sahil yürüyüş yoludur. Aynı zamanda piyasa mekânıdır. Sahil yolunda yüz yaşındaki Negresco Oteli, şehrin en meşhur yeridir. Vaktiyle bilhassa sürgün Rus soyluları kalırdı. Nice'e Rusların öteden beri alakasının neticesi olarak, Rusya dışındaki en büyük Rus Kilisesi de buradadır. ( Fotoğraf -4)
Daracık sokakları, rengârenk evleri, eski, ama ihtişamlı binaları, geniş meydanları ile Nice, çok cazip bir şehirdir. Envai çeşit çiçekler, hem evleri, hem meydanları, hem de dükkânları süsler. Çiçek pazarı pek namlıdır. Ayrıca çeşit çeşit kokulu sabunlar ve rengârenk reçeller, beldenin spesyalitesidir. ( Fotoğraf -5)
Nice yakınındaki tepelerde, Vence ve St. Paul adında iki Orta Çağ kasabası vardır. Taş evleri, daracık sokakları ile âdeta tarihin durduğu yerlerdir. Eze de, Nice yakınında denize nazır bir tepe üzerinde kurulmuş Orta Çağ kasabasıdır. Kaleyi Savoia Düklerinin elinden almak isteyen Fransa Kralı, müttefik Osmanlılardan yardım istedi. Barbaros Hayreddin Paşa, şehri denizden kuşatıp, toplarla dövdü. Böylece Eze, Fransa toprağı oldu. ( Fotoğraf -6)
Nice yakınında, Cape Ferrat'da aynı biletle gezilebilen yüz yıllık iki villa vardır. Antik Yunan üslubundaki Villa Kerylos ve Villa Ephrussi. İkincisi, birincisinden daha güzel ve ihtişamlı. Dünya çapında meşhur Rothschild ailesinin kızı Barones Beatrice Ephrussi tarafından iki taraftan deniz gören bir tepenin yamacına yaptırılmış. Çeşitli temalarda 7 bahçesi var. O günkü eşyalarıyla teşhir ediliyor. Ne çare ki, yasemin kokularının hüküm sürdüğü bu güzel villa, sahibesini mutlu etmeye yetmemiştir... ( Fotoğraf -7)
 25.06.2014
RAMAZAN AYININ HAVASI BİR BAŞKADIR
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Yılın on iki ayından biri var ki, diğerlerinin kavuşamadığı bir alâkaya sahiptir. Bu vesileyle "On bir ayın sultanı" namı verilen Ramazan ayı, gündüzleri tutulan oruç ve geceleri kılınan teravih namazlarıyla diğer aylardan farklılık gösterir.
Üç otuzunda!Ramazan, güneşin hararetinin kum ve taşa şiddetle tesir etmesi demektir. Aylara isim verilirken o sene o ay hangi mevsimde ise bununla isimlendirilmişti. O sene şiddetli sıcaklara rast geldiği için bu ismi aldı. Oruç ayı olduğu için, oruçlunun günahlarını yakıp yok ettiğinden dolayı da mecâzen bu isim uygun düşer. Câhiliye devrinde bu aya Nâtık denirdi. Kur'an-ı kerîmin inmeye başladığı aydır. Bin aydan hayırlı Kadir Gecesi bu aydadır. Ramadânü'l-Mübârek diye anılırdı. Halk ağzında Ramazan olmuştur.
İslâm âleminde kullanılan Hicrî takvim ayın hareketlerine göre hesaplandığı için, Ramazan ve Bayram günleri, her sene, güneş takvimine göre 11 gün evvel olduğundan, hep aynı mevsime rast gelmez. 33 senede bir kamerî takvim ile şemsî takvim (güneş takvimi) aynı günde buluşur. Onun için 70'inden yaşlı birisi için üç otuzunda denir. Yani Ramazan ayını ömründe üç defa aynı mevsimde görmüş demektir.
Ayın başlaması hilâlin görülmesiyle olduğu için, birkaç gece öncesinden hilâl gözetlenir; görülürse, her şehirde kale mahallindeki top atılarak Ramazan ayı ilân edilirdi. Görülmezse Şaban ayı otuza tamamlanıp, ertesi günü oruca başlanırdı. Bu iş için hususî vazifeliler vardı. Dünyanın bir yerinde hilâl görülünce orada oruca başlamak lâzım olduğundan, dünyanın farklı yerlerinde bir gün evvel veya sonra oruca başlandığı olabilirdi. Sahur ve iftar saatleri ise mahalle davulcuları tarafından mâniler söylenerek ilan edilirdi.
Selâmlığa mı çıkacak?
Osmanlılarda Ramazan ayı öncesinde hazırlıklar başlardı. Câmiler temizlenir; mesai saatleri oruca göre tanzim olunurdu. Mektep ve medreseler tatil edilirdi. Halk, işi gücü biraz beklemeye alır; iftara yakın çarşılarda açılan Ramazan sergileri dolaşılırdı. Bu sergilerde tesbihten kitaba envai çeşit mal satılırdı. Tiryakilerin işi her zamanki gibi zordu. Rivayet odur ki, Sultan II. Mahmud, musahibi Said Efendi ile iftara yakın Sirkeci'de babasının türbesini ziyarete gitmiş. Tiryaki olduğunu bildiği türbedara takılmak istemiş. Babasının sarığını beğenmediğini, tekrar sarmasını söylemiş. Türbedar sarmış. Yine beğenmemiş. Tekrar sarmış. Yine beğenmeyince, oruç kafasına vuran tiryaki türbedar; "A hünkârım, babanız yarın Cuma selâmlığına mı çıkacak, varsın böyle kalsın" demiş. Türbedarın çıkışına padişah pek gülmüş; "Maksadım latifeydi" deyip bahşiş vererek türbeden ayrılmışlar.
Saraydan en küçük eve kadar iftar davetleri verilirdi. Paşa konakları ve zengin köşklerinde üst katta davetlilere, alt katta gelip geçenlere sofralar kurulur, millet iftar vermekte yarışırdı. Herkesin sofrası, her zamankinden biraz daha parlak olurdu. Ramazan sofrasının hususiyetlerinden birisi de hurma ile güllaçtır. Hele güllaç, sanki Ramazana mahsus bir tatlıdır. Bereketinden olsa gerek, Ramazan, fukaranın daha çok gözetildiği bir aydır. Zenginler, bu ay başlamadan fakir evlerine bir aylık erzak göndermeyi âdet edinmişti. Oruç tutmayanlar, hatta gayrımüslimler aleni oruç yemeyerek oruç tutanlara hürmet gösterirdi.
Enderûn usulü terâvihRamazan gecelerinin ziyneti terâvih namazlarıdır. Hazret-i Peygamber'in sünneti olarak sonraki asırlara intikal eden bu namaz yatsıdan ayrı 20 rek'attir. Namaz aralarında ilahiler okunur, salevatlar getirilir. Cemaatle kılmak sünnettir. Genç-yaşlı, büyük-küçük müsait olan bütün Müslümanlar bu gecelerde câmiye koşup yalnız kılınması zor olan bu namazı kılmaya çalışırdı. Büyük câmilerde saraydan gelme enderûn usulü denilen terâvih namazı kılınırdı. Bunun farkı, güzel sesli müezzinlerin okuduğu ilahilerin makam ve mânâ bakımından birbiriyle tenasüp içinde olmasıdır. Ayrıca namazda okunan âyet ve sureler rastgele seçilmezdi. Rahmet, tesbih ve Resulullahı öven âyet-i kerimeler okunurdu.
İlk Müslümanlar zamanında Ramazan gelince Mescid-i Nebi'deki bütün kandiller yakılırdı. 1500'lerde Sultan II. Selim zamanından itibaren minareler arasına mahya denilen kandiller germek âdet olmuştu. Ayın ilk yarısında âyet-i kerimeler, hadis-i şerifler, dinî ve ahlakî nasihatler yazılır; yarısından sonra kayık, gemi, çiçek, Kızkulesi, köşk, fıskiye, câmi, top arabası, ay-yıldız gibi resimler yapılırdı. Hareketli mahyalar bile vardı.
Bazı câmilerde bulunan veya ailelerde saklanan Sakal-ı şerif ziyareti de bu ayın hususiyetlerindendir. Hazret-i Peygamber'in Veysel Karanî'ye hediye ettiği meşhur Hırka-ı şerif, bu âilenin torunları tarafından halka gösterilir. Sultan Abdülmecid, bunun için Fatih semti civarında Hırka-ı şerif Câmii'ni yaptırmıştı.
Gündüz camilerde daha çok vaaz ve mevlid cemiyetleri olur; halk câmileri doldururdu. Ekseri ikindiden ve sahurdan sonra mukabele okunurdu. Yani hoca Kur'an-ı kerimi sırasıyla okur, cemaat takib eder; ay sonunda topluca hatim duası yapılırdı. Mukabele, her sene, o zamana kadar inen âyetlerin Cebrâil ve Resulullah aleyhimesselâm arasında karşılıklı okunması geleneğine dayanır. Bilhassa kadınlar türbelere koşardı.
Normal zamanlarda yatsıdan sonra ortalıkta in-cin top atarken, Ramazanda geç vakte kadar çarşılar, kahvehaneler açık kalır; terâvihten çıkanlar buralara akın ederdi. Meddah, orta oyunu ve hayal oyunu (Karagöz) seyredilirdi. Sonraları dram kumpanyaları tiyatro oynamaya başladı. Direklerarası denilen Şehzâdebaşı eğlenceleri, İstanbul'da serbestliğin baş gösterdiği son yıllara ait bir keyfiyettir.
02.07.2014
Eski evlerimizin manevi sigortaları
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Osmanlı evinin duvarlarında, hem evi belâlardan korumak; hem de içindekilere nasihat teşkil etmek üzere hat levhaları asılırdı. Resim ve heykel İslâm cemiyetinde yasak olduğu için, bunun yerini hat levhaları doldurmuştur. Bunlar zarafetiyle aynı zamanda eve estetik bir hava katardı. Baktıkça levhadaki yazının mânâsını düşünür; ibret ve nasihat alırdı.
Cirosu yüksek şirket
Yangın ve zelzele, bu coğrafyada evlerin iki büyük düşmanıdır. Eskiler, evin dış duvarına, "Yâ Hâfız" yazarak, bu ism-i ilahînin himayesine sığınırdı. Rivayet odur ki, bir zamanlar İngiliz sefiri, Keçecizade Fuad Paşa'ya bunların mânâsını sormuş; o da her zamanki nüktedanlığı ile, "Osmanlı sigorta şirketi poliçeleri" diye cevap vermiş. İngiliz sefiri de, "Cirosu yüksek bir şirket olsa gerek. Çünki bütün evlerde görüyorum" demiş. İttihatçı mebuslardan ve nice inkılâpların mimarı Kılıçzade Hakkı, insanları ekonomik teşebbüsten alıkoyduğuna inandığı levhaların yerine sigorta poliçeleri asılmasını söylerken, bu anekdottan ilham almış olmalı. Osmanlı evinin her köşesine sinmiş, eşyasına sirâyet etmiş bir ruhu vardı. Bunun da en mühim sembolü, duvardaki levhalar idi. Bunlar, eski evlerin iç mimarisinin, insan ve cemiyetin davranış kalıplarına nasıl tesir ettiğine misaldir. Sadece süs değildir; insana birtakım mânâ ve mesajlar ilham eder; sâkinleri ile ev arasında manevî bir irtibattır. Yeni devirde evlerin tezyinatı için bunların yerine, ya resmî dairelerin girişi gibi aile fotoğrafları; ya da Avrupa işi yağlı boya resimler, hatta bunların kötü birer kopyası asıldı. Artık evlerin karakteristiği kalmamıştır. Bir eve girince, kime ait olduğunu anlamak mümkün değildir. Epey zaman önce gazeteler yazmıştı. Almanya'da bir Türk doktorun evine hırsız girmiş. Neyi varsa alıp götürmüş. Birkaç gün sonra doktora bir mektup gelmiş. Mektupta şöyle yazıyormuş: "Abi ben de Türk'üm. Senin Türk olduğunu bilseydim, evini soymazdım. Eşyaların filan yerde, git al. Ama insan duvara bir âyet asmaz mı? O zaman Türk olduğunu anlardım" demiş. Mamafih hat sanatının kıymetini anlayan bazı Avrupalılar; bugün birbirinden güzel levhalarla evlerinin duvarlarını süslemektedir.
Emevî ve Abbasîler zamanında câmilere hat levhaları asılmaya başlandı. Selçuklular ve Osmanlılar bu geleneği devam ettirdi. Yazılar, çinilere, mermere, nihayet deri ve mukavva üzerine yazılırdı. Sadece câmilerde değil, türbe, tekke, medreselerde de bu levhalara rastlanır. Tekkelerdeki levhalar, umumiyetle divanhaneye asılır. Bunlardan biri, tekke pirinin isminin istiflenmiş hâlidir. "Edeb Ya Hû" gibi tasavvuf kültürüne yakışır levhalara tekkelerde daha çok rastlanır.
"Kur'an-ı kerim, Hicaz'da indi; Mısır'da okundu; İstanbul'da yazıldı" sözü meşhurdur. Gerçekten Osmanlı hattatları, hat sanatına başka bir zarafet katmıştır. Avrupa'da soyluların sanatçılara yaptığı gibi, Osmanlılarda da devlet adamı ve zenginler hattatları himaye etmişler; bu sayede hat sanatı çok inkişaf etmiştir. Göçler, yangınlar, zelzeleler bir yana; harf inkılâbı, hat eserlerinin ölüm fermanı oldu. Câmi, tekke, türbe ve medresedekilerin çoğu vakıflar tarafından toplanıp, depolara tıkıldı. Burada çoğu zâyi oldu. Şahıslar da korkularından bu levhaları ya yok ettiler; ya da bir şekilde elden çıkardılar. Böylece muazzam bir miras yok oldu.
Levhaya bak, ibret al!
Evlerin duvarına asılan levhalar, ev sahibinin iç dünyası ile alâkalıdır. Bunlar, kendisine hayat düsturu aldığı âyet, hadîs, kelâm-ı kibar veya beyitlerdir. Ehl-i tarikat ise, pîrinin ismini asar; zaman zaman bakıp râbıtaya dalar. Büyük sahâbilerin, Ehl-i Bedr ve Ehl-i Beyt'in isimleri de unutulmaz. Bu ibret levhaları, hattat işi olduğu gibi; evdeki kızların atlas üzerine simli ipliklerle işledikleri de vardır. "Mâl ve mülke olma mağrur, deme var mı ben gibi/Bir muhalif rüzgâr eser, savurur harman gibi!", "Kimseye bâkî değildir, mülk-i dünya sim ü zer/Bir harab olmuş gönlü, tamir etmekdir hüner", "Hak tecellî eyleyince her işi âsân eder/Halk eder esbâbını bir lahzada ihsân eder", "Rızk-ı halkeden hâlık rızksız kul yaratmaz ya/Açılır bahtın bir gün hemen battıkça batmaz ya"...
Evlerin bilhassa girişinde Hazret-i Peygamber'in şemâilini anlatan hilye-i şerif asılır. O evi ve içindekileri, her çeşit belâdan koruduğuna inanılır. Hilye asılı olmayan ev yok gibidir. Bütün levhalar gibi, bunun kenarı da tezhiple süslüdür. Dükkânlarda, bereket için karınca duası asılıdır. Bazı levhalar, sarık, kayık gibi cansız resimleri ile tatbik edilmiştir. Leylek gibi canlı resimleriyle yazılan yazılar veya tetbeş, yani hem sağdan hem soldan yazılmış yazılar varsa da, ulemaca tasvip görmemiştir. Vav Gemisi denilen ve âmentünün yazıldığı levhalar da hemen her evde vardır. Vav, Allah'ın vâhid (bir) ismini; imanın altı şartını, hem de secde hâline benzediğinden dolayı insanın hakikatini sembolize eder.
Misafir odalarında ibrik ve leğen bulundurulur; kıble duvarında da "Ey misafir kıl namazın, kıble bu cânibdedir/İşte leğen, işte ibrik, işte peşkir iptedir!" yazar. Yatak odalarında, korkudan koruması ve çocuklara rahat uyku vermesi için Eshab-ı Kehf'in (Yedi Uyuyanlar'ın) isimleri asılır... Şimdi çocuklar, duvarlardaki posterlere ve raflardaki korkunç oyun kahramanlarına bakarak yeni yeni kâbuslara yelken açmaktadır.
09.07.2014
TARİHTE SÜNNÎ KİME EHL-İ SÜNNET NEYE DENİR?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Yakın zamanda Irak'ın "Şiîler, Sünnîler ve Kürdler arasında bölünmesi" diye bir tabir çıktı. Halbuki Şiîlik ve Sünnîlik bir ırk değil; mezheptir. Irak'taki Kürdlerin hepsi; Arapların da bir kısmı Sünnîdir. Esasına bakarsanız, burada Sünnî tabiri, umumiyetle Saddam'a bağlı Baasçı Arapları ifade ediyor. Bunların ne kadar Müslüman olduğu bile söz götürür. Ama bunu kim nereden bilsin; olup bitenler kulaklara "Sünnîlerin tedhiş faaliyetleri" olarak nakşediliyor. El-Kâide, Tâlibân derken, şimdi de IŞİD sebebiyle yine benzer bir yanılgı ortaya çıktı. Batı ajansları bunları Sünnî teröristler olarak vasıflandırmaktadır.
73 FIRKADAN KALANLARHazret-i Peygamber'in, "Ümmetim 73 fırkaya ayrılır; bunlardan benim ve eshabımın yolunda olanlar kurtulur" sözü çerçevesinde bu fırkaya Ehl-i Sünnet ve Cemaat (Peygamber ve onun cemaatinin yolu); mensuplarına da Sünnî denilmiş; diğer fırkalar Ehl-i Bid'at olarak adlandırılmıştır. Bid'at, sonradan ortaya çıkan demektir. Hazret-i Ali ile Hazret-i Muaviye arasındaki siyasî ihtilafta, ikisinin anlaşmasına karşı çıkan Hazret-i Ali taraftarı bir gruba Hâricî dendi. Bunlar, âyet ve hadîslere zâhirî manasını vererek, marjinal bir duruş benimsemişler; inançları uğruna amansız bir terör hareketine girişerek Hazret-i Ali, Hazret-i Muaviye ve Amr bin As hazretleri başta olmak üzere kendileri gibi düşünmeyenlere suikastlar tertiplemişlerdir.
Hazret-i Ali ve Hazret-i Muaviye'nin yanındakiler, Sünnî inancında sebat etmiştir. Zamanla Hâricîler sindirilmiş; ancak Hazret-i Ali taraftarlarından bazı aşırılar, ayrı bir inanç yolu tutmuştur. Buna taraftar manasına Şia ; mensuplarına da Şiî denmiştir. Şia, kendi arasında çok fırkalara ayrılmıştır. Abbasîler zamanında, aklı naklin önünde tutan ve aralarında birkaç halifenin de yer aldığı bir cereyan doğmuş; buna Mutezile denmiştir. Mutezile taraftarları, kendi inançlarını benimsemeyenlere zulmetmiş; Kur'an'a mahlûk demediği için, büyük âlim Ahmed bin Hanbel hazretlerinin ölümüne sebep olmuşlardır.
Başta İmam Ebu Hanife olmak üzere büyük âlimler, halkı şuurlandırmak maksadıyla Ehl-i Sünnet'in prensiplerini kitaba geçirmişler; bid'at fırkalarıyla da ilmî münazaralarda bulunarak Ehl-i Sünnet inancını güçlendirmişlerdir. Böylece kelâm ilmi doğmuştur. Dünya Müslümanlarının büyük ekseriyeti Sünnî inancına mensuptur. Sünnîlerin de, Hanefî, Mâlikî, Şâfiî ve Hanbelî adıyla mezheblere ayrılması, inançta değil; amelde olduğu için, dinen makbul görülmüştür. Tarih içinde ortaya çıkan bid'at fırkalarından çoğu kaybolmuş; yalnızca Şiîlik ve Hâricîlik varlığını bugüne dek sürdürmüştür.
Son zamanlarda Hâricîlik ile, Allah'ın cisim ve insana benzer olduğu inancını benimseyen Mücessime/Müşebbihe fırkasının bir karışımı olarak Vehhâbîlik ortaya çıkmıştır. Şu kadar ki İslâm'ı ilk yıllardaki saflığına döndürme iddiasında oldukları için kendilerine Selefî diyen Vehhâbîler, kendilerini Sünnî olarak lanse eder; tasavvufu meşru gören herkesi şirke veya bid'ata nisbet ederler. Batı dünyası da Vehhâbîliği, Sünnî inanç dairesi içinde kabul etme yanılgısına düşmüştür. Bu şaşırtıcı hal, el-Kâide, Tâlibân ve şimdi de IŞİD vesilesiyle devam etmekte; Sünnî dünyasında bile, bu farkı fark edemeyenlere rastlanmaktadır.
İCMÂDAN AYRILMAKKur'an-ı kerim, hükmü üzerinde ilk devir âlimlerinin icmâ (ittifak) ettiği meselelerde, farklı bir yol tutanları, azapla tehdit eder (Nisâ: 115). Ehl-i Sünnet, bu icmânın içinde kalanlardır. Bu inancın esasları kısaca şöyledir: Sahabîlerin hepsi âdildir. Hazret-i Ebû Bekr, Hazret-i Ömer, Hazret-i Osman ve Hazret-i Ali'nin halifelikleri sırasıyla sahihtir. Allah, cisim değildir; beşere benzemez. Cennette müminler Allah'ı bilinmeyen bir şekilde göreceklerdir. Mi'rac, Mehdî'nin çıkışı, Mesîh'in inişi, kabir azabı, şefaat, kerâmet haktır. İman, artmaz ve eksilmez. İmanda şüphe olmaz. İnsan, fiillerinde serbesttir. Amel, imandan parça değildir; büyük günah işleyen, kâfir olmaz. Ehl-i kıble, yani kıbleye dönüp namaz kılan bid'at fırkaları, küfre nisbet edilmez. Zâlim ve fâsık da olsa hükümete isyan edilmez. Hâli meçhul olan imama hüsnü zan edilir. Mest üzerine mesh vermek haktır.
Görülüyor ki, Ehl-i Sünnet olmak için, mesela hükümete isyanın hak olduğu itikadına sahip bulunmamak gerekir. Şu halde, herhangi bir sebeple, isyanı, hatta insanları öldürmeyi dinen meşru görenlerin, Sünnî olarak vasıflandırılması tarihî bir yanılgı sayılır.
16.07.2014.
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
Tek kişilik Osmanlı tiyatrosu: Meddah
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Meddahlık, çok eski bir meslektir. Abbasîler zamanında vardı. Medheden demektir. Kıssahân (kıssa anlatan) da denirdi. İlk zamanlar hükümdarın, ileri gelenlerin yanında, onu medheden, eğlenceli ve meraklı hikâyeler anlatarak, taklitler yaparak eğlendiren kimseler olduğu için bu ismi almışlardır. Sonradan müstakil ve itibarlı bir sanat hâline gelmiştir.
"HAK DOSTUM HAK!"
Eskiden ramazan ayının en tutulan eğlencesi meddah idi. Bir kahvehanede oturur; orada teravihten sonra icrâ-i faaliyet ederdi. Hangi meddahın, nerede bulunacağı evvelden ilan edilir. Herkesin tuttuğu, beğendiği bir meddah vardır. Kahvehaneler, meşhur meddahları kendi mekânlarında faaliyet göstermek üzere önceden ayartmaya çalışır.
Daha meddah sahneye çıkmadan evvel kahvehanelerde bir yoğunluk meydana gelir. Teravihler kılınmış; kahvehaneler dolmuştur. Çıraklar artık müşterilere yetişememektedir. İçerisi hem istirahata, hem de meddah dinlemeye gelen meraklılarla doludur. Kenarlardaki peykeler (sedirler) dolmuştur. Üç kişinin rahat oturacağı yuvarlak masaların etrafına, dört-beş kişi sıkışmaya çalışır. Yeri uzak olup da teravihten gelenler, kendilerine yer bulmaya çalışır. O zamanlar daha çay yok; kahveler, nargileler söylenir. Kahvenin gedikli müşterilerine kış ise sobaya yakın rahat sandalyelerde yer verilir. Sağda solar nargileler fokurdamaya başlar. Çıraklar kahvelerle beraber, kırmızı marpuçlu nargileleri yetiştirmeye çalışır. Çırakların vazifeleri arasında, nargilenin ateşini üflemek de vardır.
Artık vakit gelmiş; meddah, herkesin görebileceği yüksekçe yerdeki sandalyesine oturmuştur. Basma mendili omzuna atmış; elindeki sopa yı üç defa yere vurduktan ve avuçlarını birbirine şaplattıktan sonra, "Hak dostum hak!" diyerek tekerlemesine; ardından da anlatacağı hikâyeye başlamıştır. Elindeki değneği, hem meclisi susturmak, hem de çeşitli sesleri çıkarmak ve saz, süpürge, tüfek, at gibi eşyayı canlandırmak için kullanır. Yanındaki sandık veya zembilde, taklidini yaptığı şahsiyete göre serpuşlar, tef gibi eşya bulunur. Lâzım oldukça, çıkarır.
SÜRÇ-İ LİSAN
Meddah, usta-çırak münasebetiyle yetişir. Zekâsı, hâfızası, nâtıkası ve mimikleri güçlüdür. Öyle masallar bilir, öyle de anlatır ki, çıt çıkmaz, herkes nefesini tutup dinler. Akla hayale gelmeyen hikâyeler; yakası açılmadık masalları nereden bulduğunu Allah bilir. Konuşması irticâlî, yani spontanedir. Dinleyenleri alır, eski zamanlara, uzak mekânlara götürüp gezdirir. Konuşacağı meclisi evvelce iyi bir analiz eder; zamana ve zemine göre konuşur; nabza göre şerbet verir. Bazen birine gözünü diker; sanki sözü ona söyler. Bu, meclisin dikkatini toplamasına yarar.
"Söyledikçe sergüzeşti verir bezme letâfet/Dinle imdi bende-i âcizden hoş bir hikâyet" gibi bir beyitle söze başlar. Anlattıklarının çok eski zamanda ve çok uzak bir mekânda geçtiğini vurgulayarak, o meclistekileri tenzih etmeyi de unutmaz. Mütevazıdır; sözünü bitirince "Bir sürç-i lisan ettikse [dilimiz sürçtü ise] affola!" diyerek dinleyicilerden özür diler. Lafını mutlaka bir neticeye bağlar; kıssadan hisse yi dinleyenlere bırakır.
Meddahlar, yalnız halkı eğlendiren şahıslar değildir. Hemen hepsi geniş umumi kültüre sahiptir. Şiirden, musikiden anlar; düzgün konuşur. Bir psikolog gibi, insan karakterini; bir sosyolog edasıyla, sosyal hâdiseleri tahlil eder. İnce alaylı nükteleriyle politik meseleleri dile getirir; icabında devlet ricâlini edepli bir şekilde tenkit eder. Bir nevi muhalefet vazifesi yapar. Kendilerine kızmak şöyle dursun; sanata kıymet ve hak söze kulak vermek âdet olduğundan cemiyette mühim bir yerleri vardır.
Son meddah Erol Günaydın
Meddahtan talk-show'a
Sultan III. Murad'ın Eğlence adında bir meddahı vardı. Sultan IV. Murad devrinde de İncili Çavuş meşhurdu. Aslen Diyarbekirlidir. Kabri İstanbul'da Edirnekapı'dadır. Fıkraları, nükteleri, bilhassa padişah ile sohbetleri çok meşhurdur. XVII. asırda Tıflî, Şair Medhî, XVIII. asırda Dilencioğlu, Şekerci Salih, Kör Osman, Âşık Hasan, Güzel Emin, Tesbihçioğlu Nazif, Musahip Nuri, Kız Ahmed gibi meddahlar yetişmiştir. Lale Devri şairi Nedim de şiirlerinde meddahlardan bahseder. Yakın zamanda Bal Mahmud namıyla anılan Mahmud Baler ve tiyatrocu Erol Günaydın bu işin son mümessillerindendir. Talk-Show işinin aslı da bir bakıma meddahlık geleneğine dayanır.
Sultan Hamid devrinin en meşhur meddahı İsmet Efendi idi. Bir de Aşkî vardı. Hikâyesindeki şahıslardan herhangi birinin taklidini yaparken, hemen yanındaki zembile uzanır; taklidini yapacağı kimsenin serpuşunu başına geçirirdi. Karamanlı Rum taklidinde kocaman bir fes ; Kürt'te poşu; Arnavut'ta keçe külah, Arap'ta kefiye, Çerkes'te kalpak, Acem'de, Ermeni'de ona göre bir serpuş takardı.
Meddah Sürûrî , Meşrutiyet devrinde yaşamıştır. Uzun hikâyeleri arasına sıkıştırdığı fıkralar çok hoşa giderdi. Hele bir harem ağasının ud dersi almasını, hem Ermeni usta, hem zenci taklidiyle öyle anlatırdı ki kahvehanenin içi kahkahadan çın çın öterdi. Gel zaman git zaman seferberlik oldu; Sürûrî askere alındı. Bayezid Kulesi dibinde talime başladı. Kumandan, erleri sıraya dizip, şişman Sürûrî'yi de en başa dikince, erleri bir asabi gülme alıyordu. Meğer daha evvel koğuşta taklitleri dinleye dinleye alışmışlar; yüzünü görseler gülüyorlardı. Sağa dönse bir acaip dönüyor, sola dönse bir acaip dönüyordu. Zâbit kızdı, ama Sürûrî düz de dursa, neferleri güldürüyordu. Başa çıkamayacağını anlayınca, okur-yazar olduğu için, kaleme aldılar, yazıcı yaptılar. Artık kalemdekiler ne yaptı, malum değil...
Münir Canar meddah rolünde...
23.07.2014.
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI'NIN 100. YILI
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
I. Dünya Savaşı filmleri neden II.Dünya Savaşı filmleri kadar tutmuyor? Hakikaten 100 tane iyi II.Dünya Savaşı filmine mukabil, I.Dünya Savaşı filmleri bir elin parmaklarını geçmez. Halbuki birincisi, ikincisinden çok daha mühim neticeler doğurmuş; yepyeni bir dünya düzeni inşa etmiştir. Hatta ikincisinin bile ana sebebidir.
Ne umdu, ne buldu!
Kavga tek taraflı olmaz. Ülkeler savaşıyorsa, bunda sadece birinin suçlu olması umumiyetle mümkün değildir. Fakat II.Dünya Savaşı'nda net olan bir şey vardır, o da Hitler ve Nazi Almanya'sının mutlak kötü olarak görülebileceğidir. I.Dünya Savaşı'nda böyle şeytanî bir ülke yoktur. Avusturya, Bulgaristan ve Osmanlı Devleti, güçlerinin doruğunda değildir. Almanya'nın kendilerini savaşa çekmesiyle kurban olmuşlardır. Sürgünde yaşayan eski padişah Sultan Hamid'in, İngiltere'yi kastederek, "Denizlere hâkim olan, dünya savaşının da gâlibi olur" sözü, büyük bir ileri görüşlülüktür. Gerçekten savaşın başlarda Almanya lehine seyreden gidişi, denizaltı muharebeleriyle aleyhine dönmüştür.
Savaşın kıvılcımı, o zaman Avusturya'nın elindeki Bosnasarayı'nı ziyaret eden Avusturya Veliahdi Arşidük Franz Ferdinand ve eşinin 28 Haziran 1914'te bir Sırp suikastçı tarafından "Güney Slavlarının birleşmesine engel olduğu" gerekçesiyle öldürülmesidir. Bunun üzerine Viyana, öteden beri kızdığı Sırbistan'a nota verdi. Rusya'ya güvenen şımarık çocuk aldırmayınca; 28 Temmuz'da Avusturya birliklerinin Sırbistan'a girmesiyle savaş başladı. İngiltere, tahkikat neticelenene kadar geçici olarak Belgrad'ı işgal etmesini teklif ettiği halde, Viyana dinlemedi. Almanya'nın tahrikine aldandı. İngiltere ve barışçı Rus Çarı Nikola, doğrusu, harbi önlemeye gayret ettiler. Savaşa en istekli, sömürgeler arzusuyla kıvranan Almanya idi. Viyana ve İstanbul'un, hele Sofya'nın ise böyle bir savaştan ne umduğu doğrusu meçhuldür. Osmanlı Devletini harbe, Alman hayranı, ihtiraslı ve hayalperest genç bir asker, Enver Paşa sürükledi. Savaş ilanından, sadrazamın bile haberi yoktu.
Esas cephe, tetikte bekleyen Almanya'nın 4 Ağustos'ta Belçika'yı geçip Fransa'yı işgale girişmesiyle açıldı. 10 Eylül'de Alman ilerleyişi durdu; savaş artık karşılıklı mevzilerde devam etti. 6 Eylül 1917'de Amerikalıların harbe girmesiyle denge tamamen bozuldu. Müttefikler, Almanya yerine, müttefiklerini saf dışı bırakmayı akıl ettiler. Sonra da Almanya'ya çullandılar. 18 Ağustos 1918'de "yenilmez" Alman ordusu, Batı cephesinde ağır bir mağlubiyete uğradı. Ülke karıştı; Bavyera'da sosyalistler iktidara geldi. Kayzer, 9 Kasım'da tahtını terk edip, tarafsız Hollanda'ya kaçtı. Berlin, barış istedi. 1871'de Fransızları yenen Prusya Kralı'nın Alman İmparatoru sıfatıyla taç giydiği Versay Sarayı'nda anlaşma imzalandı. Sömürge hayaliyle savaşa girişen Almanya; doğudaki Alman yurdunu, hatta Reich'in (imparatorluğun) esasını teşkil eden Prusya'yı, Polonya ve Rusya'ya terk etmek zorunda kaldı. Versay Barışı, bir savaşın sonu; başka bir savaşın sebebi oldu.
Bu savaşta 63 milyon insan seferber edildi. Bunun 8,5 milyonu öldü; 3 milyonu sakat kaldı. Maddî tahribatın ise haddi yoktu. Bin yıllık Avusturya İmparatorluğu, İtalya, Macaristan, Bohemya, Balkanlar, Ukrayna ve Polonya'daki topraklarını tamamen kaybedip; zorla yaşamaya mahkûm kılınan küçücük, tarafsız ve denizle irtibatı kesik Avusturya Cumhuriyeti'ne dönüştürüldü. Ülkenin hemen bütün fabrikaları, sınırların dışında kaldı. Doğu topraklarında Çekoslovakya kuruldu. Savaşı başlatan şımarık oğlan Sırbistan, çok büyük acılar çekip bir milyon evladını kaybettiyse de, savaş sonrasında büyük lokmaya kondu. Balkanlardaki Avusturya topraklarında Yugoslavya doğdu. Savaşa sonradan giren ve doğru ata oynayan Romanya ve Yunanistan da, Macaristan ve Bulgaristan'dan epey toprak kopardı. Hazırlıksız giriştiği savaştan zarara uğrayan Rusya, kaynamaya başladı. Savaş ortasında çıkan komünist ihtilâl, Çarlığı çökertti. Ülke iç savaşa sürüklendi. Bunun galibi, yarım asır insanlara kan kusturacak komünistler oldu. Başta Almanya'nın müttefiki olan İtalya, 1915'te karşı safta savaşa girdi ve Avusturya'dan toprak kopardı.
 |
 |
Cepheye giden asker, annesiyle vedalaşıyor.
Cihan harbinde Almanya, Avusturya ve Osmanlı'nın ittifakını gösteren kartpostal.
Çelik banyosu
Avusturyalı yazar Stefan Zweig, 1939'daki savaşın bir fikrî yönü olduğunu; hürriyet ve eldeki manevî değerleri korumak için savaşıldığını; 1914'te ise mantıklı bir sebebin bulunmadığını; daha iyi bir barış dünyasını gerçekleştirmek uğruna savaşa girişildiğini söyler. Buna rağmen, idarecilerin, 1939'dan farklı olarak savaşı önlemek için herşeyi yaptığını bildirir. Savaşın başladığı sırada halktaki heyecanı, caddelerden bando eşliğinde geçen pırıl pırıl üniformalı askerlere halkın tezahüratını tasvir eder. Filozofların, savaşı, halkı uyuşukluktan kurtaran bir "çelik banyosu" olarak lanse ettiğini; 50 seneden beri savaşa şahit olmayan ve çocukça temiz inançlara sahip 1914 neslinin, savaşı tanımadığını; kahramanlık ve romantizm dolu masalımsı bir şey gibi gördüğünü; bu sebeple Noel'de evde olacağı inancıya cepheye gittiğini anlatır. Freud, bu savaş çılgınlığını, şuuraltındaki kültüre nefret ve iptidai kan dökme içgüdüsüyle izah etmeye çalışır. O zaman bazıları, savaşı, "korkulan sosyalist ihtilâl için en güzel paratoner" görmüştür.
Mamafih bir sene içinde herkesin süngüsü düştü. Zira savaş uzadı. Cepheden gelen kötü havadisler, geri dönmeyen genç askerler veya hava değişimi için eve dönen yaralılar, hastaneye çevrilen bina, hatta tren vagonlarındaki kloroform kokusu, herkesi gerçekle karşı karşıya getirdi. Savaş, acı bir şeydi.
 |
Fransa cephesinde seyyar hastane.
Arşidüke suikast...
Bir asker alma afişi. İngiltere harbiye nazırı Lord Kitchener, "Ordunun sana ihtiyacı var" diyor.
30.07.2014.
Dostlarımız yenildiği için biz de yenilmiş sayıldık!
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Bazı yazarlar, I. Cihan Harbi'nin kopmasını yeni bir buluş olan telgrafa bağlar; o zamanki liderler, seferberlik öncesi müzâkereleri telgrafla yapmamış olsaydı, savaşın önlenebileceğini söyler. Zira devlet adamları, telgrafın, mektubun yerini almasıyla ortaya çıkan hızlı bilgi akışına alışık değildi. Gelen bilgileri doğru değerlendiremediler, acele ettiler. Âdetâ basiretleri bağlandı.
Hayal olan "Güzel Devir"
1914, sömürge imparatorlukları kulübünde geç de olsa yerini almak hayalleri kuran Almanya'nın sebebiyet verdiği iki kutuplu devrenin son senesidir. Avusturya veliahdinin Bosnasarayı'nda bir Sırb tedhişçi tarafından öldürülmesi ve bunun üzerine Avusturya'nın verdiği ültimatomu, Rusya'ya güvenerek reddeden Sırbistan'ın işgaliyle, tarihin en büyük felâketlerinden biri olan I. Cihan Harbi başlamıştır.
Muharib ülkelerde seferberlik ilan edilmiş; eli silah tutan bütün gençler orduya çağrılmıştır. Halkın araba ve hayvanlarına el konulmuştur. İngiltere'de mecburi askerlik ilk defa bu harbde getirilmiş; hatta binlerce kişi tarafından da protesto edilmiştir. I. Dünya Savaşı artık bir sanayi savaşıdır. Tayyare, tank, denizaltı, bombardıman, zehirli gaz ilk defa kullanılmıştır. Tarihte harblerin hep lokal yaşandığı Avrupa ahalisi, ilk defa topyekûn harb ile tanıştı.
I. Cihan Harbi, insanlık tarihindeki dönüm noktalarındandır. Dünyada çok şeyi değiştirmiş; ondan sonra hiçbir şey eskisi gibi olmamıştır. İmparatorlukların yerini, farklılıkların "azınlık" olarak yaşamasına müsaade edilen "ulus devlet" almıştır. Daha evvel ayıplanan milliyetçilik cereyanı güçlenmiştir. Habsburg, Hohenzollern, Romanov ve Osmanlı gibi kaç asırlık hanedanlar yıkılmış; rejimler değişmiştir. Eskiden "ayak takımının hâkimiyeti" olarak küçümsenen cumhuriyet, artık devrin gözde sistemidir.
Parlamentolar, tarih boyunca hükümetten bir şeyler kemirerek teşekkül etmiştir. Ama artık zaman eskisi gibi değildir. Teknoloji, yürütmenin güçlü ve çabuk olmasını gerektirmiştir. Parlamentolar, eskiden kralların düştüğü hâle düşmüştür. I. Cihan Harbi, âdetâ parlamenter hükümet devrini kapatmış; icranın güçlü olduğu bir devir açılmıştır. Kıta Avrupası'nın Amerika karşısında gerilemesi, güçsüz hükümetler ve koalisyonlarla izah edilmiştir. Bu da Almanya, İtalya, İspanya, Rusya ve Türkiye'de diktatörlükleri doğurmuştur.
I. Dünya Savaşı, cemiyetin düzenini altüst etti. İnsanlar fakirleşti. Aristokrasi ağır bir darbe aldı; bu da o zamana kadar hep aristokrasinin himayesinde yaşayan sanat ve estetik anlayışı değişti. Savaş bitince, hiçbir şey eskisi gibi güzel olmadı. Onun için bu harb öncesi yıllar, "Le Belle Epouqe" (Güzel Devir) diye hatırlanır.
Faturanın büyüğü
En büyük felâket, savaşta bir milyon evladını kaybeden ve iflâs eden Türklerin başına koptu. Osmanlı ülkesi parçalandı. Üretici ve tahsilli genç nüfus, cephelerde harcandı. Millet süpürge tohumundan yapılmış ekmeği bulamazken; karaborsa ve vagon ticareti sayesinde savaş zenginleri türedi. Anadolu'nun yerli halkı sürgün edildi. Binlerce insan yurtlarından oldu. Ağır ve meşakkatli göçler yaşandı.
Cepheyi genişleterek Almanya'yı rahatlatmak üzere harbe giren ve bunun için külliyetli bir yardım uman İttihatçı hükümetin, harbe bir de cihad-ı mukaddes ismini takması ayrı bir ironidir. Halbuki harb esnasındaki kötü idare, Arapları küstürmüş; İslâm kardeşliği mefhumu yaralanmıştı. Halifeliğin kaldırılmasıyla İslâm dünyasında otorite boşluğu çıktı. Bu da İslâmî marjinal grupların doğmasına sebep oldu.
Türklerin ödediği bedelin en büyüğü, bin yıllık bir kültürün yok oluşudur. Siyasî, sosyal ve dinî gelenekler tarihe karıştı. Daha evvel telaffuzu şöyle dursun, akla hayale gelmeyecek değişiklikler gerçekleşti. Osmanlı sosyal nizamı altüst oldu. Aileler parçalandı. Ahlâk dejenerasyona uğradı. Eski terbiye kayboldu. İnsanlar can derdine düştüler.
Sonradan Kemalist rejimin kurucularından olacak Rauf (Orbay) Bey'in 1918'de Limni adasında imzaladığı Mondros Mütârekesi ile bitmesi gereken savaş, Anadolu halkı için 1923'e dek sürdü. İplerin tekrar İttihatçılara geçmesinden korkulduğu için, Anadolu sınırları içinde askerden arındırılmış "barışçı bir Osmanlı Devleti" kurmayı esas alan barış müzakerelerinden netice çıkmadı. Müttefikler, "Bizim derdimiz Almanya ileydi. Sizin savaşta ne işiniz vardı? Cepheyi genişlettiniz ve savaşı uzattınız" dercesine, en ağır cezayı Osmanlı Devleti'ne kesti.
Müslümanların yaşadığı yüz binlerce kilometrekarelik Arap topraklarını kaybettiği gibi; Pâyitaht İstanbul ve Anadolu işgale uğradı. Sultan Kanuni devrinde fethedilen toprakları tekrar ele geçirme hayalini kuran İttihatçılar kaçmış; faturayı, geride kalanlara bırakmışlardı. Yediğinin parasını ödeyemeyen kimse, bulaşıkları yıkadığı gibi; Türkler de tarihlerinden vazgeçmek suretiyle kendilerine kesilen faturayı ödeyebildiler.
06.08.2014.
Cumhurbaşkanı necidir? Başbakan ne iş yapar?"
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Reisicumhur bir talimat veriyor; başvekil ayrı talimat veriyor. Ne yapacağımı şaşırdım" diyordu Hâriciye Vekili Tevfik Rüştü Aras 1937'de Nyon Konferansı'na giderken. Bu yüzden Atatürk ile İnönü arasında da ciddi bir gerginlik yaşanmıştır. Güçlü cumhurbaşkanının bulunduğu parlamenter sistemlerde bu, kaçınılmazdır. Sonradan Celal Bayar ile Adnan Menderes; Turgut Özal ile Yıldırım Akbulut ve Süleyman Demirel ile Tansu Çiller arasında da aynı partiden oldukları halde benzeri yaşanmıştır. Bayar ile Menderes karşılıklı restleşme ile meseleyi çözerdi; Özal çözememiş; Demirel, komplo kurarak çözebilmiştir.
Seçilmiş krallar
Parlamenter sistem, kralların otoritesini sınırlamak üzere ortaya çıkmıştır. İngiltere gibi memleketler kralı sembolik de olsa muhafaza etmiş; ama salahiyetlerini, seçilmiş parlamento ile bundan çıkan hükümete vermiştir. Kral olmayan veya kralı deviren ülkeler, kralın birleştirici rolünden faydalanmak için yerine sembolik cumhurbaşkanını koymuş; seçimini de halka veya meclise vermiştir. "Kral hata yapmadığı", yani yürütme gücü olmayıp, aldığı kararları alakadar bakan imzalayarak mesuliyeti üzerine aldığı gibi, cumhurbaşkanı da lâyüs'el (sorumsuz) bir pozisyondadır.
Parlamentolar, tarih boyunca yürütmeden bir şeyler kemirerek teşekkül etmiştir. Ama zaman değişmiştir. Teknoloji, yürütmenin güçlü ve çabuk olmasını gerektirmiş; artık parlamentolar, eskiden kralların düştüğü hâle düşmüştür. I. Cihan Harbi, parlamenter hükümet devrini kapatmış, icranın güçlü olduğu bir devri açmıştır. Kıta Avrupasının Amerika karşısında gerilemesi, güçsüz hükümetler ve koalisyonlarla izah edilmiştir. Bugün parti disiplini sayesinde, iktidar şahsîleşmiştir. Parlamenter sistemlerdeki başbakanlar için, "seçilmiş krallar" veya "diktatörün dik âlâsı" tabirleri kullanılmaktadır. Hele meclis ekseriyetine de sahipse, memleketin tek hâkimi odur.
Yürütme, seçilmiş hükümetin elinde ise, cumhurbaşkanı necidir? Bunu izah etmek için, "Cumhurbaşkanı devleti, başbakan hükümeti temsil eder" demişlerdir. Ama tarif, muammayı çözmemiştir. Gerçekte devlet ile hükümet ayrı değildir. Hükümet, devletin tecessüm etmiş, şekil almış hâlidir. Evet, sembolik mevkideki hükümdar, farklı halkları birleştirici bir rol oynar; köklü gelenekleri temsil eder. Kralın olmadığı yerde, tek vazifesi mecliste çoğunluğu almış parti liderine başbakan tayin etmek olan, kanunları bir defa daha görüşülmek üzere meclise göndermekten ve birkaç yüksek bürokratı seçmekten öte salahiyeti bulunmayan cumhurbaşkanı, kralın fonksiyonunu yerine getirebilir mi? Aslında cumhurbaşkanlığı, otoritede iki başlılıktan başka bir şeye yaramayan lüzumsuz bir makamdır. Hatta 6. Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk için "Çankaya Noteri" denirdi. İşler, başbakanın elindedir. Meclis, çoğunluk partisine mensup başbakanın ofisi gibi çalışır. Üstelik meclis bile seçse, cumhurbaşkanının tarafsız olmasını beklemek, eşyanın tabiatına aykırıdır.
Kız gibi meclis
İsviçre'de tatbik edilen meclis hükümeti sisteminde meclis her şeydir. Hükümet, bir nevi meclis komisyonudur. 1920-1960 arası Türkiye'deki rejim de kâğıt üzerinde böyleydi. Ama Atatürk'ün tabiriyle meclis "kız gibi" olursa, üst otorite ne derse onu yapar. Nitekim Atatürk süper taktiği ve bazen de imalı tehditleri ile gücü yavaş yavaş ele almış; yasama, yürütme ve yargı ile ordu kumandanlığını kendinde toplamıştı. Meclisin seçtiği sorumsuz bir cumhurbaşkanı idi; ama meclis, hükümet ve mahkemeler onun bir işaretine bakardı. Bu sebeple zamanında siyasî bir kriz yaşanmamıştır. En çok güvendiği İnönü, en uzun soluklu da başbakanı olmuştur.
Fransa'da De Gaulle'ün buluşu olan Yarı Başkanlık Sistemi, devekuşu misali bir sistemdir. Bir yanda seçilmiş cumhurbaşkanı ve öte yanda seçilmiş başbakan vardır. Salahiyetler bölüşülmüştür. Hükümet komünist veya faşist cereyanların eline geçmesin diye bir fren sistemi olarak düşünülmüştür. İkisi aynı partiden ise mesele yoktur; değilse, Fransa'da Mitterand ve Chirac zamanındaki gibi kaos çıkar. Rusya'da da bu sistem câridir. Putin, demir yumruğu ile istikrarı sağlıyor. Bizde 1982 anayasası bunun daha vahimini kurmuştur: Geniş salahiyetli, ama politik bakımdan sorumsuz cumhurbaşkanı; yanında sorumlu başbakan. Şimdi cumhurbaşkanı halkoyu ile seçileceğine göre bu sistem biraz yumuşamış ve Fransa'dakine yaklaşmış demektir.
Karizmatik liderler
Osmanlı Devleti 1908'den itibaren parlamenter demokratik monarşi idi. 1925'te demokrasi askıya alındı. Kâğıt üzerinde meclis hükümeti sayılmakla beraber, fiilen Latin Amerika modelinde ebedî/millî şeflik=partili başkanlık sistemi kuruldu. Demokrasiye geçildikten sonra 50'lerde Adnan Menderes, 60'larda Süleyman Demirel, 80'lerde Turgut Özal ve hâlihazırda Tayyip Erdoğan gibi karizmatik liderlerin varlığı, fiilen başkanlık sistemini andırır. Lider karizmasını kaybettiği zaman, meselâ 70'ler ve 90'larda, memleket kaosa sürüklenmiştir. Şu hâlde mantıklı görünen, mahzurlarına rağmen, ya başkanlık sistemini kabul etmek; ya da cumhurbaşkanını parlamenter sistemin gereklerine uygun şekilde salahiyetsiz hâle getirmektir.
Parlamentarizmin mahzurlarını bertaraf etmek üzere, başkanlık sistemi bizde 1960'dan beri konuşulur. Turgut Özal, Süleyman Demirel ve şimdi de Tayyip Erdoğan dile getirmiştir. Kenan Evren zamanında fiilen başkanlık sistemi yaşandı. Daha sonra güçlü cumhurbaşkanı ve seçilmiş başbakan arasında sistem devamlı kilitlendi. "Sorumsuz ama yetkili" cumhurbaşkanının, vaktiyle sistemi kuranlar tarafından, anayasa mahkemesi gibi aslında demokrasiye icabında ayar vermesi için getirildiği anlaşıldı.
13.08.2014.
Ateş hattında eksantrik bir topluluk: Yezidîler
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
İçine kapalı bir topluluk olan Yezidîlerin farkına, Türk amme efkârı, 80'lerdeki anarşi devrinde siyasî sebeplerle toplu halde İsveç'e iltica etmeye başladıkları zaman vardı. Gazeteciler Mardin'deki Yezidî köylerine gidip, "Şeytana Tapınanlar Arasında" başlıklı sansasyonel ve biraz aşağılayıcı röportajlar yapardı. Yezidîler, şimdi de yanlış olarak "Sünnî" diye lanse edilen, IŞİD katliâmları ile gündeme geldi. Dünya, buna diğer halklardan daha fazla alâka gösterdi.
Şeytanın gözyaşları
Yezidîlik, doğru adıyla Ezdîlik'in menşei hakkında açık bir bilgi yoktur. Dine adını veren Ezd (İzed, Yezdan), Eski Farsçada Tanrı'nın ismidir. Ezdî, tanrıya inananlar demektir. Emevî halifesi Yezîd ile bir alâkası bulunmamaktadır. Kürtçe Ezda (Yaratan) kelimesi veya İran'ın Yezd şehri ile de alâka kuranlar vardır. Bazıları, Ezdîliği, Kürtlerin ananevî dini ve Zerdüştlüğün orijinal hâline en yakın inanç olarak kabul ederek yüceltir; bunların zorla Müslümanlaştırıldığını söyler. Halbuki Ezdîlik, Mitra dinine yakındır; ama Zerdüştlük ile arasında esaslı zıtlıklar vardır.
Ataları, ME 6. asırda Pers zulmünden kaçarak Asurlular tarafından Doğu Anadolu'ya yerleştirilmiş eski İran kabileleri olduğundan, Kürtler, antik İran dinlerinde idiler. Zamanla coğrafya itibariyle Yahudilik, Hristiyanlık ve Müslümanlık tesirine girdiler. Hazret-i Ali ve Muaviye'ye karşı çıkan Hâricî mezhebine mensup Yezîd bin Enîse, Kürdistan mıntıkasında yerleşip mücadelesini burada sürdürmüştü. Bazı İslâm kaynakları, Ezdîliği buna bağlar. Tarih içinde Ezdîlerin, bu ismin de tesiriyle Halife Yezid'e sahip çıkmaları, iddiayı doğrular mahiyettedir.
Şeyh Abdülkâdir Geylânî'den ders alan ve Adeviye tarikatının kurucusu bir Sünnî evliyası olan Şeyh Adiy bin Müsâfir ile soyunu Ezdîlerin mukaddes bilmeleri, meseleyi iyice giriftleştirmiştir. Emevî soyundan gelen Şeyh Adiy'nin (v.1162) Musul'da Laleş vadisindeki kabri, Ezdîlerin mukaddes hac mekânıdır. Bazılarına göre, Ezdîlik, Şeyh Adiy'nin müridlerinin, zamanla Sünnîlikten uzaklaşarak büründüğü farklı bir inanç sistemidir. Görüldüğü kadarıyla Ezdîlik, Mitra, Manike ve Zerdüşt gibi antik İran dinleri ile, Yahudilik, Hristiyanlık ve Müslümanlıktan ciddi tesir görmüş senkretik (bağdaştırıcı) bir dindir.
Tarih içinde mıntıkaya hâkim olan İslâm devletlerinin zimmî (gayrımüslim vatandaş) statüsünde kabul ettiği Ezdîlerin büyük kısmı zaman içinde Müslüman olmuştur. XX. asır başlarında bile Müslümanlığa giren Kürt toplulukları vardır. Meşhur Kürt politikacı Ahmed Türk'ün dedesi Hasen Kanco, ihtida etmiş bir Ezdîdir. Kürtlerin bir kısmı, Arap fetihleri sırasında Müslüman olmuştu. Hamidiye alaylarında Yezidîler vardı. İttihatçılar zamanında, bilhassa Cumhuriyetin ilk yıllarında sıkıntı ve zulme uğramışlar; büyük kısmı Avrupa'ya iltica etmek zorunda kalmıştır. Nüfus kâğıtlarında din hanesi boş bırakılan Ezdîlerin sayısı Cumhuriyetin ilk yıllarında 18 bin iken, şimdi 500'e düşmüştür. İçine kapanık, farklı bir topluluk oluşları, hem alâka uyandırmış; hem de aşağılanmalarına yol açmıştır.
Az bilen rahat eder!
Ezdî inanç esaslarının ipuçlarına el-Cilve ve Mushaf-ı Reş adlı kitaplarda rastlanır. Yeri göğü yaratan mutlak kudret sahibi Hâdî isimli tanrının yardımcısı yedi melek vardır. En büyükleri, bütün varlıkların öncüsü olan ve tavuskuşu şeklinde sembolize edilen Azâzil (şeytan), varlıkları irşad etmiş; Tanrı'ya sadakatinden Âdem'e secde etmemiştir. Gözyaşları cehennemi söndürmüş; Tanrı bu samimiyeti sebebiyle Cennete çekilip, dünyanın idaresini kendisine vermiştir. Diğerleri İsrâfil, Mikâil, Cebrâil, Samuil ve Nureil'dir. Bu 7 melek, sonradan Ezdîlerin 7 imamı (Şeyh Adî, Hasen, Şemseddin, Ebû Bekir, Sâceddin, Sadreddin ve Fahreddin) şeklinde bedene girmiştir. Tavus resmi, Ezdîlerin mukaddes bir tasviridir. Kitabü'l-Cilve, Şeyh Fahreddin'e; Mushaf-ı Reş ise Şeyh Hasen'e nisbet edilir.
Ezdî cemiyeti, arasında geçiş bulunmayan ve birbiriyle evlenemeyen iki sınıfa ayrılır: Müridler ve ruhaniler. Müridlerin okuma-yazma öğrenmesi ve bilhassa dinî bilgiye ulaşması yasaktır. Çeşitli kısımlara ayrılan ve hususi elbise ile serpuş giyen ruhanilerden şeyhler, Şeyh Adiy'nin; pîrler de, Şeyh Adiy'nin talebelerinin soyundandır. Meleklerin temsilcisi sayılan şeyhler, dinî prensipleri tesbit ve bayramları ilan eder. Mukaddes yerlerin muhafazası bunlardadır. Evleri mabed sayılır. Halk, sıkıntılı zamanlarda bunlara müracaat eder. Pîrler, bunların vekilidir.
Ezdî cemiyetinin en başında, Yezîd'in soyundan ve hayat boyu maddî-manevî bütün iktidarı elinde tutan şeyhân emîri bulunur. Kendisine karşı geleni aforoz edebilir. 1960'larda emîr Laleşli Emâvî, Irak ordusunda albay idi ve sık sık Türkiye'ye gelirdi. Çeşitli işlere bakan başka ruhaniler de vardır. En renkli olanı, Şeyh Adiy şenliklerinde musiki icra eden ve hacca gidemeyenlere sancağa asılı tavus resmi gezdirip öptüren kavvallerdir. Karabaşlıkları ve upuzun sakallarıyla, sigara ve içki dâhil, dünya nimetlerinden uzak duran ve yılda üç ayı oruçlu geçiren bir nevi keşiştirler. Ezdîlerin %6 kadarı ruhanîdir. Bu dinden olmak için, Ezdî bir anne-babadan doğmak gerekir. Semavi dinlerdeki peygamber kıssaları burada da anlatılır.
Ezdîler, köylerde yaşamayı tercih eder. Bugün İran ve Kafkasya'da, Irak'da Şengal (Sincar) dağlarında, Mardin'in Midyat, Urfa'nın Viranşehir, Siirt'in Kurtalan, Beşîrî ve Batman köyleri ve Hakkâri'de; ayrıca Hindistan ve Avrupa'da yaşayan Ezdîlerin bütün nüfusları 300 ile 750 bin arasında verilmektedir. Refik Hâlid'in Yezid'in Kızı adlı romanının kahramanı bir Yezidî kızıdır. 1939 zarihli romanda "Bütün dinlerin Rus salatası" diye vasıflandırılan Yezidîlik hakkında doğru bilgiler verilir.
Geçen asırda Mardin'de Yezidiler...
Laleş Şeyh Adiy kabri...
Ezdîlerin inanç ve ibadetleri
Ezdîlikte, marul, bakla, lahana, balık, geyik ve horoz eti yemek; tavusun alâmeti koyu mavi giymek; bıyık kesmek yasaktır. Yılan, akrep, boğa gibi hayvanlar; beyaz, siyah, kırmızı, yeşil ve kahverengi mukaddestir. Şeytan, mel'un, lânet gibi kelimeler, Melek Tavus'u ima edebileceği için kullanılmaz. Melek Tavus, affedildiğinde, eliyle bir çember çizip, "işte benim halkım" dediği için, bir Yezidî'nin etrafına çember çizildiği zaman, içinden çıkamadığı hakkında bir rivayet vardır. Sünnetsiz birinin kestiği yenmez. Her Ezdî'nin bir âhiret kardeşi olmalıdır. Cenaze merasimi, bu kardeş bulunmadan yapılamaz. Her Ezdî, Laleş'de vaftiz olur; erkek çocuklar sünnet edilir. Her Ezdî boynunda toka şeklinde bir alâmet taşır.
Sabah ve akşam namazı, el ve yüz yıkanıp, kıbleye karşı, eller göğüs üzerinde çaprazvari tutulup, güneş duası okumaktan ibarettir. Öğle namazında Laleş'e dönülür. Aralık'ın ilk Salı, Çarşamba ve Perşembe günü Yezid orucu tutulur; sonra bayram yapılır. Ruhanilerin orucu yaz ve kış kırkar olmak üzere seksen gün sürer. Mürid, kazancının 1/10'unu şeyhlere, 1/20'sini pirlere, 1/40'ını da fakirlere zekât diye verir. Hac, her yıl 15-20 Eylül arası Şeyh Adiy'nin kabrini ziyarettir. Laleş'e girmeden (Yahudilikteki gibi) ayakkabılar çıkarılır.
Bayramları, Ezdîliğin diğer dinlerden uğradığı tesiri daha açık gösterir: Aralık başında İda Rosa; hemen sonra İda Sultan Ezd; 18 Şubatta İda Hızır-İlyas; Nisan'ın ilk çarşambası İda Serisale (Nevruz); Şeker bayramından bir gün sonra İda Ramazan; kurban bayramından bir gün evvel İda Heciya (Kurban); üç yıl nisan'da, üç yıl yazın; üç yıl da Aralık'ta kutlanan İda Dehiya (ölüler) ve İda İsa (Paskalya). Nisan ayında evlenilmez; alışveriş ve toprak işi yapılmaz. Nisan'ın ilk çarşambası yılbaşıdır; (Yahudilerin sept günü gibi) banyo da dâhil, hiçbir iş yapılmaz.
20.08.2014.
Deniz hamamından kadınlar plajına
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Vaktiyle erkeklerle kadınların ayrı ayrı denize girdiği deniz hamamları vardı. Yeni devirde denize karışık girmenin yaygınlaşmasıyla, bunlar birer ikişer ortadan kalktı. Yerini kadınlar plajı aldı. Muhafazakâr turizmcilerin açtığı kadınlar plajı, 28 Şubat hengâmında kapatılmıştı. Geçenlerde, Antalya'da "kadınlara pozitif ayrımcılık" için kurulan kadınlar plajının, böyle bir hayat tarzını kabul etmediklerini söyleyen kadınlı-erkekli bir grup tarafından basılması, hâdisesi medyaya aksetti.
"Namus elden gidiyor"Denize girme âdetinin, Tanzimat'tan sonra Avrupalılar tesiriyle girdiği söylenirse de doğru değildir. İslâm geleneğinde yüzmek makbuldür. Hazreti Peygamber yüzmüş; çocuklara yüzme öğretilmesini de tavsiye etmiştir. Sultan Fatih, Yavuz Sultan Selim, Sultan II. Selim, Sultan I. Ahmed ve Sultan Genç Osman'ın Boğaz'da yüzdüğünü; hatta sefer sırasında büyük nehirlere girdiğini biliyoruz. Osmanlı cemiyeti, denizlere meydan okuyan nice büyük denizci yetiştirmiştir.
Vaktiyle denize girme ihtiyacını, sahilden 15-20 metre ileride, etrafı tahta çevrili dışarıdan görülmesi imkânsız havuz şeklinde tahtadan deniz hamamları karşılardı. Denize girmeye müsait, akıntısız yerlerde, suya mukavemetli keresteden kazıklar çakmak suretiyle kurulurdu. Ortası havuz şeklinde olup, etrafı ızgaralarla kapatılırdı. Dışarıdan görülmemesi için de üzerine branda gerilirdi. Sahile iskeleyle bağlanırdı. Bu havuzun iç duvarlarına, yüzme bilmeyenlerin tutunması için boydan boya halat çekilirdi. Büyükleri 20x30; küçükleri ise 15x20 metre ebadındadır. Derinliği ise 1.5 metredir. Boğulma hâdiselerinin çokluğu sebebiyle, deniz hamamları dışında denize girmek yasaktı.
Evliya Çelebi, XVII. asırda Eyüp ve Langa'daki "derya hamamlarını" anlatır. İstanbul'da öteden beri Büyükdere, Bakırköy, Yeşilköy, Moda'da denize girilirdi. XIX. asırda ilki Galata Köprüsü ayağı, ikincisi Salıpazarı ve üçüncüsü de Kumkapı'da olmak üzere giderek arttı. Bu asrın sonunda 60 kadar hamam vardı. Hemen yarısı kadınlara aitti. Moda, Beylerbeyi, Salıpazarı, Paşabahçe'de yalnız kadınlara mahsus deniz hamamları vardı. Kadıköy, Büyükada, Büyükdere, Beşiktaş, Salacak, Bebek, Kabataş, Üsküdar, Çengelköy, Tarabya, Yeniköy, Çatladıkapı, Yenikapı, Ahırkapı, Üsküdar-Ayazma İskelesi, Heybeliada, Kuleli, Beykoz, Yenimahalle, İstinye, Kuruçeşme, Kumkapı, Samatya, Makriköy (Bakırköy), Ayastefanos (Yeşilköy), Ortaköy ve Davutpaşa'da, hem kadınlar, hem de erkekler için yan yana deniz hamamları vardı. Bunların arasında ses işitilmeyecek kadar, mesela 50 metre mesafe bırakılır; erkeklerin seyretmek maksadıyla yanaşmaması için polis sandalı bu arada devriye gezerdi. Büyükçesi erkeklere tahsis edilmekle beraber; kadınlar kısmı daha kalabalık olurdu.XX. asır başlarında artık İstanbul'un her iki tarafındaki sahillerde, çok deniz hamamı vardır. Sadece Pâyitahtta değil; İzmir, Antalya, Mersin, Beyrut, Lazkiye, Bingazi, Selanik ve bazı Karadeniz şehirlerinde deniz hamamlarına rastlanmaktadır. Meşrutiyet devrinde ilk defa İngilizler Tarabya'da kadınlı-erkekli denize girdiler. Bunları Beyaz Ruslar takip etti. İstanbul'un işgalinden sonra, işgal kuvvetlerinin askerleri, Yeşilköy'de aileleriyle denize girdiler. Halk, "namus elden gidiyor" diyedursun, ecnebilerin girdiği karışık plajlar yayıldı. Cumhuriyetten sonra Müslümanlar için de umumileştirildi. 1970'lerde deniz hamamları ortadan kalktı.
Her yerde denize girilmez
Bir deniz hamamının hangi hususiyetleri taşıması gerektiği, şehremaneti (belediye) tarafından tesbit ve ilan edilir; iki-üç seneliğine ihale olunurdu. Hamam ustaları gayrımüslim ise de, işletmecileri ekseri Müslümanlardandı. Hangi hamamın kime ihale edildiği, yaz başında gazetelerde ilan olunurdu. Buna rağmen, bazıları kaçak deniz hamamı kurar; belediyeyi uğraştırırdı. Bazı yalıların önünde ev halkına mahsus hususi deniz hamamları bulunurdu.
Deniz hamamları mevsimlikti. Yaz başında kurulur; yaz bitince sökülür; kerestesi bir yerde saklanırdı. Zira fırtınaya kapılabilir veya gemi çarpabilirdi. Sökülmeyenleri de sene boyu harab olduğundan, tamir edilir; boyanırdı. En büyük kaza, çivi çıkması veya kazık çürümesi sebebiyle yaşanırdı. Bu sebeple, belediye, dikkatli olmaları hususunda, işletmecileri ikaz ederdi. Giriş ücreti belediye tarafından tesbit edilir. Ekserisi Ermeni biletçiler ile hamam hademesi hizmet eder.
Deniz hamamının dışında, ücretine göre umumi veya hususi soyunma kabinleri, dinlenme yerleri, gazoz, kahve satılan bir büfe ve tuvalet bulunurdu. Cankurtaran çalıştırmak mecburi idi. Bazılarında yüzme hocası bile bulunurdu. İçki asla satılmaz; içkili kimse hamama alınmazdı. İşletmeci, havlu ile deniz kıyafetleri de bulundururdu: Erkekler için dizi örten peştamal veya "deniz donu"; kadınlar için boyundan diz altına kadar gecelik misali "denizlik" ile girmek mecburi idi.
Eskiden kibar hanımlar, denize girmeye ve güneşe çıkmaya alışık değildi. Bu sebeple deniz hamamlarına pek rağbet etmezlerdi. Buna rağmen, deniz hamamları yaz boyu bilhassa tatil günleri dolup boşalırdı. Buralar, sadece insanların serinleyip yüzdüğü değil, sosyalleşme imkânı da bulduğu mekânlardı. Kaç-göç geleneği, kadınların daha rahat hareket etmesine imkân verdiği için, bir bakıma "hürriyet" demekti. Kadınlar hamamı, kadınlar tuvaleti, kız mektepleri gibi, deniz hamamları da kadınların rahat hareket etmesi maksadına matuftu.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
27.08.2014.
'Hatalı olduğunu anlarsan, doğruya dönmekten çekinme!'
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Vaktiyle Avrupa'da dâvâlara soylular veya kralın tayin ettiği sıradan memurlar bakarken, İslâm İmparatorluğu'nda hukuk âlimleri hâkimlik yapardı. Hâkimlere ictihad hürriyeti tanınmış; bir ictihadın, bir başkasıyla bozulamayacağı hükmü getirilmiştir. Hâkim, önüne gelen davaya bakar; kendi ictihadına; müctehid değilse, mezhebine göre hüküm verir. Usulüne uygun verilmiş kararı, hükümdar bile bozamaz. Taraflar, hâkimin, hukuka aykırı karar verdiği kanaatinde ise, bu kararı, bir başka hâkime götürebilir. Karar gerçekten hukuka aykırı ise, bozulup, yeni bir hüküm verilir.
Kısasta halifenin imzası
Hazret-i Peygamber, tayin ettiği hâkimlerin hükmüne itirazı olanların davasına bakar; hüküm yanlış ise düzeltirdi. Amr bin Âs'ın baktığı bir dâvâyı kaybeden taraf, Hazret-i Peygamber'e itirazda bulunmuş; O da Amr'ın hükmünü tasdik etmiştir. Yemen'de muhtelif kabilelere mensup kimseler aslan avlamak maksadıyla çukur kazıp başında beklerken, içlerinden biri çukura düştü. Buna takılarak başka biri, derken tam dört kişi çukura düştü; aslan da bunları parçaladı. Bunun üzerine sonraki maktullerin kabileleri çukura ilk düşenin kabilesinden üç kişinin diyetini istedi. Onlar ise sadece buna takılanın diyetine razı oldular. Yemen Kâdısı Hazret-i Ali, ilk düşene -ona takılarak üç kişi daha helâk olduğu için- 1/4; ikinci düşene -ona takılarak iki kişi daha helâk olduğu için- 1/3; üçüncü düşene -ona takılarak bir kişi daha helâk olduğu için- 1/2; son düşene ise -onun yüzünden kimse helâk olmadığı için- tam diyete hükmetti. Hükme razı gelmeyenler, meseleyi hac mevsiminde Resûlullah'a arz ettiler. O da hükmü tasdik etti.
Râşid Halifeler de böyle hareket etmiştir. Hazret-i Ömer, her hac mevsiminde Mekke'de bir divan kurarak, hâkimlerin kararlarını burada tedkik ederdi. Kûfe Kadısı Ebû Mûsa el-Eş'arî'ye gönderdiği mektupta, "Bir hüküm verdikten sonra, bunun hatalı olduğunu anlarsan; doğruya dönmekten çekinme!" demiştir. Ayrıca hâkimlerin verdiği idam cezalarının kendi tasdiki olmaksızın yerine getirilmesini yasakladı. O zamandan beri İslâm âleminde, hükümdarın imzası olmadan kısas infaz edilemez.
Halifeler, ictihadı farklı olsa bile, kadıların, hatta önceki halifelerin verdiği hükümleri bozmazdı. Kâdı Ebu'd-Derdâ'nın verdiği bir hükümden mahkûm olan tarafın şikâyeti üzerine, Halife Ömer, "Onun yerinde olsaydım, senin lehine hükmederdim" dedi. "Buna engel nedir?" diye sorulunca, "Burada bir âyet veya hadîs bulunmamaktadır. Bir ictihadın ise diğerine üstünlüğü yoktur!" cevabını verdi. Hazret-i Ali ile Hazret-i Talha'nın ortaklaşa sahip bulundukları bir arazinin ortasındaki sulama seddinin kaldırılmasına dair mesele Halife Osman'ın önüne geldi. Ancak dâvâya daha evvel Halife Ömer'in bakıp Talha'ya hak verdiğini öğrenince çekildi. Talha da, hissesini Hazret-i Ali'ye bağışladı.
Yola çıkan bir kimse, arkadaşları döndüğü halde dönmeyince yakınları adamın arkadaşları tarafından öldürülmüş olduğu iddiasıyla Kâdı Şüreyh'in önüne geldi. O da bunlar delil gösteremediği için, zanlılara masum olduklarına dair yemin teklifinde bulundu. Yemin edilince de davayı reddetti. Dâvâcılar daha sonra dâvâyı Halîfe Ali'ye götürdü. O ise zanlıları ayrı ayrı dinleyip ifadelerindeki tutarsızlıklar üzerine hükmü bozup bunlar aleyhinde hükmetti. Bunun üzerine zanlılar suçlarını itiraf ettiler.
Bir kimse, dârülharbden bir köle satın aldı. Sonra bunun önceki sahibi ortaya çıktı ve kıymetini ödemek şartıyla kölesini geri istediyse de, Kûfe Kâdısı İbni Huleyde kendisini haksız buldu. Karşı taraf meseleyi sonraki kâdı Şüreyh'e götürdü. O da, "Bir kimsenin, düşman tarafından zapt edilerek dârülharbe götürülen malını, daha sonra bir Müslüman eline geçirse, ilk sahibinin kıymetini ödemek suretiyle bu malı alabilmesi Peygamber'in sünneti gereğidir" deyip aksi yönde yeni bir hüküm verdi.
LATİF BİR HİLE
Hâkim, hüküm verdiği dâvâda, sonradan daha güzel gördüğü bir hükme dönebilir. Kur'an-ı kerimde anlatıldığına göre, bir gece bir koyun sürüsü bir bağa girerek zarar verdi. Zarara uğrayan kimse Hazret-i Dâvud'a gelerek dâvâcı oldu. O da koyunların zarara uğrayan kimseye tazminat olarak verilmesine hükmetti. Hazret-i Süleyman ise, koyunların zarara uğrayan tarafa teslimine, bağlar yeniden yetişene kadar dâvâcının semerelerinden faydalanmasına; bağ yetişince koyunların tekrar sahibine iâdesine hükmetti. Hazret-i Dâvud oğlunun hükmünü beğendi. Kur'an-ı kerim her ikisinin de ilmini ve aklını över. Büyük tefsir âlimi Kurtubî der ki: "Eğer bu âyet olmasaydı, kadılar helâk olurdu."
Buna benzer bir hâdise daha vardır: İki kadın bir akşam yanlarında birbirine çok benzeyen birer oğlan çocuğu ile yolda giderlerken kurt, çocuklardan birini kaptı. Geride kalan çocuğun kime ait olduğu hususunda kadınlar ihtilafa düştü. Hazret-i Dâvud çocuğun büyük kadına ait olduğuna karar verdi. Hazret-i Süleyman, eline bir bıçak alıp çocuğu eşit iki parçaya ayırarak kadınlar arasında paylaştırmaya hükmedince, büyük kadının sessizliğine mukabil küçük kadın "Aman öyle yapma, çocuk büyüğün olsun!" diye telâş eseri gösterdi. Hazret-i Süleyman bu şefkatli hareketin ancak gerçek anneye ait olabileceğini düşünerek çocuğu küçük kadına verdi. Hazret-i Dâvud, oğlunun bu hükmünü kabul etti.
Fâtıma binti Kays, dul kalınca, Hazret-i Peygamber, Ümmü Şerîk'in evinde iddet beklemesine hükmetti. Ama onun çok gelen-gideni olduğunu nazara alarak, amcazâdesi Abdullah İbni Ümmi Mektûm'un evinde beklemesi istikametinde hükmünü değiştirdi. Bu hâdiseler, istinafa, yani bir dâvânın gerekirse tekrar görülmesine delil alınmıştır. Ama buna hükümdarın izin vermesi şarttır. Yoksa işler uzar ve kaos çıkar.
03.09.2014.
Cezalı şehirler
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Batı hukuk tarihinde, çocuklar ve deliler fiillerinden dolayı cezalandırıldığı gibi; ölülere, hayvanlara, hatta cansız varlıklara ceza verildiği olurdu. Daha da garibi, bir savaş kaybedildiği zaman, silahlara ceza verilirdi. Toplar, zincirlenir; kılıçlar, pantolonun içine sokulurdu. Cansızların cezalandırılması geleneğine, cezalı şehirlerle biz de katkıda bulunmuşuzdur. Çoklarından "bu vilâyet cezalı"; "şu kasaba cezalı" diye duyarsınız. Konya, Bursa, Yozgat, Bilecik, Kütahya, Kırşehir, Maraş, Rize, Tunceli, Düzce, Zile, Menemen gibi şehirlerin ismi bu meyanda anılır. Fransa ihtilâlinden sonra, kralcılara destek veren Vendée gibi şehirler, kara listeye alınmıştı. Bundan ilham alan bizimkilerin de, cezalı şehirler listesi hazırladığı kanaati halk arasında hâkimdir. Bu şehirlerin büyük kısmı, merkezî hükümete karşı isyan veya dikbaşlılık sebebiyle kara listeye alınmış; mesul görülenler, İstiklâl Mahkemeleri vasıtasıyla sindirilmiş; şehirler de yatırımlar engellenerek cezalandırılmıştır. Ancak bu bilgilerin çoğu rivayetlere, hatta şehir efsanelerine dayalıdır.
Şehre sırtı dönük heykel
Çapanoğlu isyanları sebebiyle Ankara'yı çok uğraştıran Yozgat, rivayete göre bir ziyaretinde halk zamanın reisicumhurunu protesto ettiği ve heykel yaptırmadığı için kara listeye alınmış; hiçbir yatırım yapılmadığı gibi; yol üzerinde olmasına rağmen demiryolu bile geçirilmemiştir. Nitekim Ankara-Sivas demiryolu, arazi müsait olduğu halde, Yerköy'den Kayseri'ye iner; sonra tekrar yukarıya çıkarak Sivas'a ulaşır. Yozgat, bugün bile milliyetçiliğin kalesidir.
İki defa patlak veren ve zor bastırılan Konya isyanı, bu şehrin kara listeye alınmasına sebebiyet vermiştir. Türkiye'nin en büyük vilâyeti Konya'da bulunmazken; Konya'nın kazâsı kadar şehirlerde sivil havaalanı vardır. Üstelik Konya'da devlete ait fabrika yok denecek kadar azdır. Yani devletten yeterince destek alamamıştır. Bugün bile Konya'daki fabrikaların tamamı hususi sektöre aittir. Sağ iktidarlar da, zaten Konya çantada keklik diyerek yatırım yapmamıştır. Yani Konya, Bursa gibi, kendi kendine zengin olmuştur. Ayrıca Konya'daki heykelin yüzünün istasyona, sırtının ise şehre dönük oluşu, bazılarınca Atatürk'ün şehre küskünlüğü olarak tefsir edilmiştir.
Rize ve Maraş gibi şehirler, şapka inkılâbına isyan (1925) sebebiyle kara listededir. Hatta Hamidiye zırhlısı, bu sebeple Rize'yi bombardıman etmiştir. Birkaç esrarkeşin Kubilay'ı öldürmesi şeklinde vuku bulan Menemen hâdisesinde (1930), kayıtsız kaldığı düşünülen halkın sürgünü bile akıldan geçmiştir. Tunceli ve Palu, malum isyanlar sebebiyle mimlidir.
Tek sebep isyanlar değildir. Denir ki Kütahya, Yunan Harbi sırasında büyük bir mağlubiyete sahne olduğu için kara listeye alınmış; bütün yatırımlar, Kütahya'dan çok küçük olan Eskişehir'e kaydırılmıştır. Böylece, eski bir eyâlet merkezi olan Kütahya sönerken; Eskişehir, onu defalarca katlamıştır. Isparta, Nurculuğun merkezi olarak görüldüğü için, kara listede iken; Demirel sayesinde zincirini kırmıştır.
Bizi köy de yapsanız...Güyâ reisicumhurun Kayseri'ye 1930'daki ziyaretinde, imam-müezzin maaşlarının çok düşük olduğundan şikâyet eden müftü Kızıklı Kasım Hoca'ya, "Sizin peygamberiniz, namaz kıldırırdı, maaş mı alırdı?" diye sorduğunda, "Bizim peygamberimiz devlet idare ederdi; maaş mı alırdı?" diye cevap vermesi, infiale sebep olmuş; Kayseri kara listeye alınmıştır. Kayserililer, 4 sene sonraki gelişinde Atatürk'ün çok beğendiği bir heykel dikerek ve Anıtkabir'in taşlarını taşıyarak kendilerini affettirdiler. Şehir, bez ve tayyare fabrikasına kavuştu.
Bursa'nın kara listeye alınmasını Rıza Nur hikâye ediyor. Rivayete göre, 1930'da Mudanya iskelesine doğru giden çok sayıda otomobilin hikmetini soran Atatürk, "Kaplıcaya gelen meşâyıhdan Esad Efendi'yi karşılamaya gidenlermiş" cevabını alınca; "Beni karşılamaya bu kadar araba gelmedi" diyerek üzüntüsünü belli ediyor. Esad Hoca ve ailesi kabahatin cezasını, ertesi sene vuku bulan Menemen hâdisesi vesilesiyle öderken; Bursa, başta demiryolu olmak üzere devlet yatırımlarından mahrum kalmıştır.
Osmanoğulları'nın anavatanı Bilecik, Yunan işgali sırasında tamamen yanmıştı. Derler ki, yeniden kurulurken, Ankara, yeni şehrin istasyon yakınında olmasını istemiş; halk ise buradaki tarlalar yerine, bir tepe yamacına kurulmasını tercih edince, ipler kopmuştu. Kiğı, Şebinkarahisar gibi şehirler ise, zelzele veya yangın sebebiyle yıldızı sönmüş şehirlerdendir. İki büyük şehir arasında kaldığı için gelişemeyen bazı şehirler ise, bu geri kalmışlığı, cezalı olmaya bağlar.
Kırşehir, 1954 seçimlerinde reylerin tamamını Millet Partisi kurucusu olan hemşehrisi Osman Bölükbaşı'na verdiği için kazâ hâline getirildi; üstelik vilâyet yapılan eski kazâsı Nevşehir'e bağlandı. Bunun üzerine Kırşehirliler, DP idaresine "Bizi köy de yapsanız, Osman'ı muhtar seçeriz" diye telgraf göndermişti. Ankara, hatasını çabuk anlamış; Kırşehir, 1957'de tekrar vilâyet hâline getirilirken, bu işten Nevşehir, kazançlı çıkmıştır.
"İstanbul'a bu küskünlüğünüz niye?"
Yunan Harbi esnasında İstanbul-Ankara arasındaki gergin hava, inkılâptan sonra da devam etti. Ankara'nın başşehir yapılması, bazılarında hayal kırıklığına sebep oldu. Hatta, meşhur muhalif Gümüşhane Mebusu Zeki Bey "İstanbul'a bu küskünlüğünüz niye?" diye başlayan bir konuşma yaptı. Ankara'nın başşehir olmasının esas sebebi, İstanbul'un muhalif tavrı ve Anadolu'nun bundan çekinmesinden ziyade, Lozan Anlaşması ile İstanbul'un bir bakıma milletlerarası idareye verilmesidir. İki şehrin birbirine soğukluğu bir müddet devam etti. İstanbul gazeteleri Ankara'yı küçümsemeye devam etti. 1925'te Şeyh Said hâdisesi vesilesiyle çıkarılan Takrir-i Sükûn Kanunu ile bu gazeteciler tevkif edilerek hizaya getirildi. İstanbul basını susturuldu. Bundan sonra iki şehir arasındaki münasebetler düzeldi. Öyle ki şehir meclisi, şehrin adının Kemalkent olarak değiştirilmesini bile teklif etti. Reisicumhur bile gitmeye çekindiği bu şehre, ilk defa 1927 senesinde gitme imkânı buldu ve bir daha da merasimler haricinde ayrılmadı. Sosyal hayattan mahrum mütevazı Ankara'ya; gençliğini geçirdiği canlı ve eğlenceli İstanbul'u; Çankaya'daki basit bağ evine de, Dolmabahçe Sarayı'nı haklı olarak tercih etti. Buna rağmen bozkırda Alman şehirlerine benzer mamur, fakat soğuk bir şehir inşa edilirken; eski payitahta bunun binde biri yatırım yapılmadığı için, İstanbul büyükçe bir köy hâline dönüştü.
10.09.2014
Bizde nüfus kayıtları...
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Son zamanlarda insanlar soyunu öğrenmeye merak sardı. Bunun için de nüfus kaydının bulunduğu ilçenin nüfus müdürlüğündeki kütükler ilk kaynaktır. Ancak bunlar çok da eski değildir. Hıristiyanlığa vaftiz ile girilip, vaftiz edilen her şahıs kilisenin mensubu sayıldığından, ayrıca nikâh ve ölünün takdisi de Hıristiyanlıkta mühim birer âyin olduğundan, bunlar Avrupa'da muntazaman kaydedilmiştir. Asırlar öncesine ait defterleri kilise arşivinde bulmak mümkündür. Kilise her zaman güçlü ve müstakil bir teşkilat olduğundan, bu kayıtlar günümüze kadar intikal edebilmiştir. İslâm dünyasında böyle bir şey söz konusu değildir. Gerçi İslâmiyetin daha ilk yıllarından beri nüfus sayımları yapılmış; hazineden ödeme yapılacak şahısların isimleri kaydedilmiştir. Ama bu kayıtlar muayyen bir zaman için muteber olmuş; günümüze intikal etmemiştir. Osmanlılarda da muntazam nüfus ve toprak sayımı yapılmıştır. Ancak bunda esas maksat vergi ve askerlik olduğu için, sistemli doğum ve ölüm kayıtlarından söz edilemez; yalnızca aile reisi erkeğin adı geçer.
ATEŞ, KÜTÜĞÜ YAKTI
İlk nüfus sayımı 1834-1844 arasında Sultan II. Mahmud zamanında yapılmıştır. Askerî maksadlarla yapıldığı için sadece erkek nüfus yazılmıştır. Bu sayımın defterleri İstanbul'da Başbakanlık Arşivi'ndedir. Çoğu tasnif edilmemiş bu defterler, millî güvenlik endişesiyle olsa gerek, incelemeye açık değildir. Modern nüfus sayımı Sultan Hamid devrinde, 1887 ve 1905 yıllarına aittir. Kadınlar da sayılmıştır. Bunlardan ancak 1905'te yaşayan dede/ninenin babası öğrenilebilir.
Her köy/mahallenin ayrı sicili vardır. Haneler buraya sırayla bir rakam verilerek işlenir. Her haneden doğanlar, kütük sıra numarası verilerek sicile alt alta yazılır. Kazâların bir kısmında, nüfus idaresi yandığı veya asker kaçaklarınca yakıldığı için, 1905 yerine, şifahî sayıma dayalı 1925 sicilleri vardır. Sözlü olması sebebiyle, bunlardaki doğum tarihleri şüphelidir.
Doğum, ölüm ve evlenmeleri nüfus siciline kaydettirmek mecburi olduğu halde; bilhassa kırlık yerlerde buna dikkat edilmemiştir. Erkekler (varsa) mektebe giderken; kız çocukları ise evlenirken, hatta evlenip doğan çocukları mektebe kaydolurken nüfusa yazılırdı. Bu sebeple, her sene nüfus idaresinden bir memur, köyleri gezip, doğup, ölenleri ve evlenenleri beyan üzerine elindeki deftere kaydederdi.
Sicillerde erkeklerin doğum tarihleri birkaç yıl küçük yazılıdır. Buna ketm (saklama) denir. Harplerin çok olduğu bir nesil için bunun izahı kolaydır: Askere geç gitsin; o zamana kadar hem evlenip çocuğu olsun; hem çalışıp aileye bir faydası olsun; hem de gücü kuvveti yerine gelsin ki askerlik meşakkatlerini göğüsleyebilsin. Kızlarda böyle bir problem olmadığı ve esasen nüfus sicilline evlenirken yazıldıkları için onların doğum tarihleri umumiyetle doğrudur.
Ölümlerin nüfus idaresine bildirilmesinde de benzeri problemler vardır. Miras taksimi veya mülk intikali bahis mevzuu olmadıkça ölümler tescil edilmemiştir. Öyle ki nüfus sicilline göre hâlâ hayatta görünen ve yüz yaşını geçmiş çok sayıda insan vardır. Küçükken ölen çocukların ölüm kaydı ekseriya verilmediği için, sonra doğan çocuklar, bu çocuğun ismiyle kaydedilir. Daha doğrusu nüfusa kaydedilmez; ölen çocuk yaşıyormuş gibi gözükür. Bir köyde, memur, geçen sene evliliğini kaydettiğini birine, çocuk var mı diye sormuş; o da yok manasına elini sallayıp "hava" deyince, memur, Havva diye bir kızı olduğunu zannedip kaydetmiş. Sonra gerçekten bir kız dünyaya gelince, kaydetme lüzumu görmemişler; olmayan çocuğun kaydı devam etmiş.
Memur çocuklarının yaş günü
1905'ten sonra yılla beraber ay/gün de yazılmaya başlanmıştır. Fakat bunlar da, en az yıllar kadar güvenilmezdir. Bu sebeple nüfus defterlerinde 01.01 doğum tarihine sahip çok kişi vardır. Çocuğu yıllar sonra nüfusa kaydettiren babanın veya muhtarın, bu tarihi doğru hatırlaması beklenemez elbette. Doğum günü kutlama âdeti olmadığından çok da önemsenmez.
Sicildeki şüpheli tarihlerin aslının öğrenilmesi çok zor çabalara ihtiyaç gösterir. Bir ahbabım, kasabada oturdukları halde, nüfus kâğıdındaki doğum günü, ayı ve yılının yanlış olduğunu, doğrusunu şöyle öğrendiğini anlattı: Anneannem dayımı okutmak üzere İstanbul'da kalır; yazları evine gelirdi. Ortaokulda iken kendisine doğum tarihimi bilip bilmediğini sordum. Anahtar verip sandığını açmamı ve oradan bir kutu tarif ederek getirmemi söyledi. Getirdim. İçini aç, orada bir doktor reçetesi bulacaksın dedi. Dediği gibi yaptım, reçeteyi buldum. "Bu reçeteyi ben Kadıköy'de yaptırdım. O gün yola çıktık. Buraya geldiğimiz gün, senin kırkın yeni çıkmıştı" dedi. Böylece oldukça dakik bir şekilde doğum günümü öğrenme imkânı buldum.
Memur çocukları umumiyetle doğru yazılıdır. Zira memurlara çocuk parası ödenmektedir. Cumhuriyetin ilk yıllarında ailesinin beşinci çocuğu olanlar günü gününe yazılmıştır. Çünki 1950 yılına kadar yol vergisi vardı. Herkes o zaman için mühim bir meblağ tutan 6-7 liralık bu vergiyi vermek, aksi takdirde her sene 15 gün yol yapımında amelelik yapmak mecburiyetindeydi. Ancak nüfusu artırma tedbirleri cümlesinden olarak beş çocuğu olanlar yol vergisinden muaf oluyordu. Bu mükellefiyetten düşmek için babalar beşinci çocuklarını hemen nüfus sicilline yazdırırlardı.
Nüfusa doğru kaydetme alışkanlığı ve imkânı olmadığı için, başka gelenekler teşekkül etmiştir. Evde okuma yazma bilen birisi varsa, yeni doğan çocuğun doğum tarihini ay, gün, hatta saat olarak evdeki mushaf veya çok okunan başka bir kitabın içine, kapağına, sonuna veya arada bir sayfanın kenarına kaydetmektedir. Ancak bu mushafın okunmaktan eskidiği için imha edildiğini veya mahalle câmiine vakfedildiği de rastlanan hallerdendir.
Hane (ev) esasına göre tutulan nüfus sicillerinde, o aileden kaç hane varsa umumiyetle peş peşe ayrı ayrı gösterilir. Ancak her aile kütüğünün başında o ailenin kütüğe kayıtlı ilk mensubunun isminin üzerinde ailenin lakabı da kaydedilir. Bu lakaptan farklı sıralardaki haneler arasındaki akrabalık tesbit edilebilir. Umumiyetle her ailenin soyadı aynıdır; ancak aynı aileden olduğu halde, farklı soyadı alanlar da vardır. Eskiden bazı aile reisleri, nüfus kaydını taşındığı yere naklederdi. Şimdi bu imkân kalkmıştır. Çünki son yıllarda herkese bir kimlik numarası verilerek, bütün kayıtlar merkezî kompütüre işlenmiş; araştırmacıların işi de kolaylaşmıştır. Nüfus sicillerinin tamamı 1978 yılında Latin harflerine çevrilmiştir. Bazı yanlış okumalara rastlanır. Bilhassa mahallî isimleri, yabancı nüfus memurları farklı okuyup yazmıştır. Dursunlar, Tursun; Mustafalar, Mıstafa; Mekkiler, Güllü olmuştur.
17.09.2014
İskoçya'nın 'etek'leri tutuştu
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
İskoçya'nın istiklâli için yapılan referandumdan, İngiltere ile beraberliğe devam kararı çıktı. Sterlin ve İskoç şirketlerinin hisseleri değer kazandı; borsa yükseldi. Birleşik Krallık, dünya politika ve ekonomisinde itibar tazeledi. İskoçya, fakir bir ülke değil. Siyasetten hukuka kadar, geniş bir otonomisi de var. Buna rağmen öteden beri ayrılma arzusu taşıyanlar vardır. 1970'deki referandum, iştirak % 40 barajının altında kaldığı için geçersiz sayılmıştı. Şu halde şimdiki, bir muvaffakiyet sayılır. Üstelik kaydını yaptıranların oranı % 97 idi. AB ve Londra, elbette ayrılığa karşıdır. Zenginlik ve demokrasinin, aşırı milliyetçiliği zayıflattığı bir defa daha ortaya çıktı.
Referandumdan manzaralar... Seçim sandığında kilt giymiş bir İskoç.
DUVARIN ÖTESİ
Fransa'nın kuzeyinde yaşayan Kelt kavmi Bröton lar, denizin öte yanındaki soğuk, nemli, karanlık ve ıssız adaya çıktıklarında, buranın yerli halkı Pikt leri kuzeye sürdüler. Adaya da bunlardan dolayı Britanya dendi. Romalılar, İngiltere'ye çıktılar; ama çok denemelerine rağmen, Kaledonya dedikleri İskoçya'yı işgal edemediler. Zira Piktler, devamlı baskınlar yapıyorlardı. Hatta İmparator Hadrianus, bunlara karşı 150 km'lik bir duvar inşa ettirdi. Romalılar 407'de geri çekilince; bu sefer Avrupa'dan Cermen kabileleri adaya geçti. Angllar, Saksonlar, Vikingler, Normanlar derken, ada bir Cermen ülkesi oldu. Brötonlar, adanın batısına sürüldü. Buraya Galler denir ki, Kelt ülkesi demektir. Adanın Cermenlerin hâkim olduğu kısmına, Angllardan dolayı İngiltere dendi.
İrlanda'ya göçen bir kısım Bröton'un şerrinden kaçarak Britanya'nın kuzeyine yerleşen Skotlar, buradaki Piktlerle birleşerek İskoçya'yı ve İskoç halkını meydana getirdi. Bu devirde, Prens Macbeth'in, teyzesinin oğlu Kral Duncan'ı öldürüp tahtı gasbetmesi, Shakespeare'in Macbeth adlı meşhur piyesine mevzu olmuştur. İskoçlar, V. asırda Aziz Patrick sayesinde Hristiyanlığa girdi. Bugün Birleşik Krallık bayrağındaki üç haçtan çapraz olanı, onu sembolize eder.
CESUR YÜREK
İskoçya tahtının vârisi kalmayınca, İngiltere Kralı Uzunbacaklı William, İskoçya'da hâkimiyet kurmak istediyse de, istiklâline düşkün İskoçlar, William Wallace reisliğinde ayaklandı. Ayaklanma bastırıldı; ama az sonra İskoçya müstakil oldu. Braveheart (Cesur Yürek) filmi bunun hikâyesini anlatır. Tahtın güçlü namzedi İskoç soylusu Stuart hanedanından Bruce kral oldu.
Altı defa evlenen ve Kilisenin boşanmaya izin vermemesi sebebiyle boşanabilmek için Roma'dan müstakil kilisesi kuran İngiltere Kral VIII. Henry'nin bir oğlu ve iki kızı peş peşe tahta çıktı; ama hiçbirinin çocuğu olmadı. Bâkire Kraliçe diye de bilinen kızı I. Elizabeth'in ölümüyle, Stuart Hanedanı'ndan İskoçya Kralı ile evli halasının torunu ve İskoçya Kralı VI. James, 1603'de I. James adıyla İngiltere tahtına oturdu. Böylece İngiltere ve İskoçya tacı birleşti; ancak iki devlet istiklâlini devam ettirdi. Şimdiki kraliçe, bu İskoç Kralı'nın 11. kuşaktan torunu ve tahtının vârisidir. İngiltere, İskoçya, Kuzey İrlanda ve Galler hep beraber Birleşik Krallık'ı teşkil eder. Devletin resmî adı budur.
Bununla beraber iki ülke parlamentoları arasında çatışma eksik olmamıştır. Bu sırada ekseriyetin Protestan olduğu ülkede Kral II. James'in Katoliklikten vazgeçmemesi problem doğurdu. Tahttan indirilen kral, Fransa'ya kaçtı; yerine Protestan vârisler geçti. Önceki kralın yanlıları, XVII. asırda Fransa destekli çok isyan çıkardı. İskoçya, fakir düştü; feodalitesi çözülmeye yüz tuttu. Fransa ile uzayan savaş, iki tarafı çözüme sevk etti. İskoçların ticaret serbestisi ve kralın Protestan olması şartıyla, iki ülke 1707'de birleşti. İskoç parlamentosu kaldırıldı. Büyük Britanya Krallığı kuruldu. İskoç hukuku ve kilisesi ise istiklâlini muhafaza etti. Böylece, Fransa'nın ve burada yaşayıp İngiltere tahtında hak iddia eden Katolik kralların, İskoçya'yı basamak olarak kullanma şansı ortadan kalkıyordu. O zaman da bu anlaşma kıl payı bir farkla kabul edilmişti. Britanya'nın artan refahı İskoçya'ya da aksetti ve istiklâl hevesi zayıfladı. Yine de halkın gelir seviyesi, İngiltere'den aşağıdır.
İskoçya'da, İngiltere'den istiklâl isteyen bir kesim her zaman olmuştur. Bunlar, İskoç Milli Partisi (SNP) olarak teşkilatlanmıştır. İskoçya'da zengin madenler ve denizinde petrol vardır. 1970'lerdeki petrol krizinde, bu petrol İngiltere için çok ehemmiyetliydi. SNP, bunu kullanarak bir istiklâl referandumu tertiplemiş; ama muvaffak olamamıştı. Şimdi iktidardaki SNP, petrol vergilerinden kendisine ayrılan %15'i arttırmak; hatta bu gelirleri (Norveç gibi) gelecek nesiller için bir fonda toplamak istiyor. Ayrıca ayrılsa bile sterlini para birimi olarak muhafaza etmeyi istiyor.
Başkalarına ilham verdi
Britanya adasının en kuzeyinde, 790 tane adaya sahip İskoçya'nın nüfusu 5 milyondur. Soğuk, yağışlı, tabiatıyla yeşildir. Nüfusu seyrek olan kuzey kesimi dağlık; güneyi ovalıktır. Başşehri Edinburgh'tur. Kraliçenin kocası Prens Philip, Edinburgh Dükü'dür. Avam Kamarası'nda 72 milletvekili ile temsil edilirler. İskoç soyluları, Lordlar Kamarası'nın âzâsıdır. İskoçya'dan mesul bakan vardır. Avam Kamarası'nda, İskoçya'yı alâkadar eden kanunlar, önce İskoç milletvekillerinin katıldığı komisyonda görüşülür. 1997'de tekrar kurulan İskoç parlamentosu, içişleri, sağlık, maarif, ziraat, ekonomik planlama ve kalkınma mevzularında müstakil karar merciidir. Londra, hiç de sıcak bakmadığı referandumun ardından, ayrılıkçıları teskin için İskoçya'nın otonomisini genişletme sözü vermiştir. İşin enteresanı, bu referandum başta İspanya'nın Katalunya otonom eyâleti olmak üzere, çoklarına, bu arada bizde de bazılarına ilham kaynağı olmuşa benziyor.
Kızıl saçlı ekose
İskoçya'da halkın çoğu İngilizce konuşur. Yerli dilleri bilen ancak dağlık yerlerde % 40'ıdır. İngiliz kültürü, memlekete derin tesirler bırakmıştır. Yine de erkeklerin (altında don olmaksızın) giydiği kilt adında kareli İskoç etekleri ve gaydaları ile İskoçlar geleneklerini devam ettirmeye çalışırlar. Her klanın (kabilenin) bizim Fransızca İskoç manasına ekose dediğimiz ayrı birer deseni vardır. Eski mahkeme kararlarından müteşekkil İngiliz hukukunun aksine, İskoç hukuku, yazılı Roma hukuku kaidelerine dayalıdır. Hâlâ en büyük Mason yapılanmalarından birisi, İskoç Riti'dir. Cimrilikleri, fıkralara mevzu olan İskoçların ekserisi Kalvenist Protestandır. İskoç viskisine, içkiciler rağbet eder. Shetland koyunlarının yünü, bir cinse adını vermiştir. Vaktiyle sığır hırsızlığı ve şantajın oldukça itibarlı bir meslek olduğu İskoçya'da, Robin Hood'a benzetilen Rob Roy (Kızıl Rob) gibi şöhretli haydutlar, romanlara, filmlere mevzu olmuştur. İskoçya'dan Amerika'ya başlarda hayli göç yaşanmıştır. Soyadında Mac ve O bulunanlar, hele bir de kızıl saçlı ise, rahatlıkla "İskoçtur" denir. İskoç asıllı çok İngiliz devlet adamı ve sanatçı vardır. Önceki başbakan Gordon Brown; Harry Potter'ın yazarı J. K. Rowling; şair Robert Burns; penisilini keşfeden Alexander Fleming; telefonu bulan Alexander Graham Bell İskoçtur. Kraliyet ailesinde bile, kim bilir ne kadar İskoç kanı bulunur.
24.09.2014
Tefrika romandan televizyon dizisine
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Televizyonlarda bir dizi furyasıdır gidiyor. Herkesin takip ettiği hususi diziler var. Dizi saatlerinin listesi bile tutuluyor. Gazeteler, dizilere ve oyuncularına dair çarşaf çarşaf haber neşrediyor. Bazısı tutuyor, senelerce konuşuluyor; bazısı alaka çekmiyor; bir iki hafta sonra sessizce kaldırılıyor. O kadar masraf çöpe gidiyor. Eskiden de, tefrika roman tutkusu vardı. Ardını radyo tiyatroları ve arkası yarınlar izledi. Televizyonun gelişiyle, önce Amerikan, sonra Brezilya, şimdi de Türk dizileri...
PARİS'E GİTMİŞ GİBİ
Eskiden uzun kış gecelerinde, soba ile ısınan odalarda, evin beyi, işten gelir; üzerinde entarisi, sırtında hırkası, başında takkesi, elinde gazete, sobanın ve lambanın yakınına otururdu. O zamanlar, gazete, hanım ve çocukların eline verilmez ; dışarıda olup bitenlerden haberdar olurlarsa üzülecekleri ve ahlâklarının bozulacağı düşünülürdü. Bu sebeple, baba, kendince sansürden geçirerek, lüzumlu kadarını aile efradına okurdu. En çok alâka çeken, tefrika romanlar olurdu. Herkes, nefesini tutarak, romanı dinlerdi. O devirde romanlar, gazetede tefrika edilirdi. Heyecan içinde, o günki tefrikanın sonu gelir; altında "mâbâdi (arkası) var" yazardı. Radyolardaki, "Arkası Yarın", bu geleneğin devamıdır. Roman eğer rağbet görürse, tefrika bittikten sonra kitap olarak basılırdı. Cihan Harbi sırasında bile, roman tefrikaları çıkardı. Hasan Bedreddin (Beybaba) gibi bazıları, Fransızcadan tercüme ettiği avantür romanları, kendi ismiyle neşredip şöhret kazanmıştır.
Roman, eski bir Fransız edebiyat türüdür. Latince romanice kelimesinden gelir ve halk diliyle, ilkçağ şövalye hikâyelerini (romans) ifade eder. Avrupalılar novella diyor ki, yeni demektir. İlk romanlar Fransızcadan tercümedir. İlk tercüme roman, Zeyneb-Kâmil hastanesinin bânisi Sadrazam Yusuf Kâmil Paşa'nın, 1862'de Fénélon'dan tercüme ettiği Telemaque romanıdır. Sırayla Hugo, Voltaire, Defoe, Chateaubriand, Bernardin de St. Pierre, Dumas (baba-oğul), Swift, Lamartine, Zola, Daudet gibi ekserisi Fransız meşhur yazarların romanları tercüme edildi. İsimleri ise bir âlemdi: Sefiller, Mağdurîn Hikâyesi adını almıştı. Millet, Fransa ve Fransız hayatını, adı gibi öğrendi. Şair "Âleme gelmiş sayılmaz, gitmeyenler Paris'e" demiş ya; gidemeyenler, romanlar sayesinde gitmiş gibi oluyordu. Sultan Hamid'in de roman okumaya düşkün olduğu; bilhassa ecnebi polisiye romanları, tercüme ettirip, her gece uyumadan evvel musahibine okuttuğu söylenir.
Orijinal ilk Türk romanı, Şemseddin Sami'nin Taaşşuk-ı Talat ve Fıtnat'tır (1872). İstemediği bir gençle evlendirilen genç kızın hikâyesi idi. Burada gelenekler tenkit ediliyordu. Romanların, sonra da dizi ve filmlerin misyonu, hep bu olmuştur: Cemiyete, kendince çeki düzen vermek. Sonra, züppeler (Araba Sevdası, Şık), bâtıl halk inanışları (Kuyruklu Yıldız Altında Bir İzdivaç), aile buhranları (Şıpsevdi, Aşk-ı Memnu), cemiyet yaraları (Sergüzeşt), taşra hayatı (Yaban) romanlara mevzu edilmiştir. Çoğunda edebî kaygı ve ahlâkî endişeler ön plandaydı. Halk, dünyaya bu romanların gözüyle bakardı. Ahmed Midhat, Hüseyin Rahmi, en çok tutulan tefrika muharrirleri idi. İnkılâp devrinde de roman, bir propaganda vâsıtası olarak kullanıldı: Âdetâ, Çalıkuşu, kadının çalışma hayatına alıştırmak; Sinekli Bakkal, Sultan Hamid devrini kötülemek; Nur Baba, tarikatları zararlı göstermek için yazılmıştı. Ama tefrika roman, her zaman canlılığını devam ettirdi. Okumayı sevmeyenler için bir ara fotoromanlar bile neşredildi.
Okumayı sevdiren adam
Ahmed Midhat Efendi, bizde okumayı sevdiren adam diye bilinir. Halkı okumaya alıştırmış; neşrettiği gazete, mecmua ve romanlarla, halk kültürünün neşrinde hizmetleri olmuştur. Aslında Mithat Paşa'nın yetiştirmesidir. Uzun zaman Jön Türkler arasında zaman kaybetmiş; sonra hatasını anlar gibi olup, nedamet getirmiş; padişahtan vazife istemiştir. Yazmadığı saha yoktur. Bazen boyundan büyük işlere kalkışmış; ihtisası olmayan işlerde ahkâm keserek, yanlışlara düşmüştür. Sathî, aceleci ve basittir. Romanlarında hem maceralarla merak uyandırır; hem nüktelerle eğlendirir; hem de okuyucuya bir şeyler öğretmek isterdi. Bu sebeple romanları, sanki birer ansiklopedi; halk kültüründen, dünya coğrafyasına kadar bir kırk ambar gibidir. Monte Cristo Kontu gibi ecnebi romanlara nazireleri de vardır: Hasan Mellah. Millî-manevî değerlere bağlı olanlar iyidir; iyiler, hep kazanır. Çok tutulan bir tefrikası, roman kahramanının ölümüyle bitmiş; okuyucular, gazete idarehanesinin önünde nümayiş yapıp, camları indirince, Ahmed Midhat Efendi, ertesi günü "Bizim dün öldü dediğimiz kahramanımız, meğer ölmemiş imiş; bayılmış imiş" diyerek ertesi günü tefrikaya devam etmiştir. Derler ki, o zamanlar çalıştığı sıhhiye dairesinden köprüye gidene kadar iki dakikalık mesafede aklına bir roman mevzuu gelir , Beykoz vapuruna bininceye kadar kafasında kemale getirir; vapura binince yazmaya başlar; Beykoz'a geldiğinde roman biter miş. Bastırdığı kitapları, depo kirası vermemek için, Beykoz'daki çiftliğinin ambarında muhafaza ederdi. Türkiye'de kimse, onun kitaplarından kazandığını kazanmamıştır. Neşrettiği kitapları, boyunu geçerdi.
Aşk Batağı
Hüseyin Rahmi, sonradan Aşk Batağı diye kitap hâlinde neşredilecek olan Bir Muâdele-i Sevda adlı romanını tefrika ettiği günlerden bir gün, son tefrikasını vermiş, Karaköy'de ada vapurunu bekliyor. Merhum, Heybeli'de otururdu malum. Yanına birisi yaklaşıp konuşmak istiyor. Adam, romandaki maceranın aynısını yaşadığını, roman nasıl biterse, öyle hareket edeceğini söylüyor. Romanda, koca, karısının kendisine hıyanet ettiğini öğrenip, onu öldürüyordu. Telaşa kapılan Hüseyin Rahmi, vapuru kaçırmak ve gece Karaköy'de bir otelde gecelemek pahasına, gazeteye dönüp, tefrikanın sonunu değiştiriyor; koca, karısını boşuyor. Bir cinayet, böylece önleniyor.
01.10.2014
Âkif'in Sultan Hamid'e husûmeti nereden geliyor?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Epey oluyor, bir gazete, Âkif'in Safahat'ını promosyon vermiş. Önsözünde de adeta bir mukaddes kitap gibi ballandıra ballandıra övmüş. Yeri geldikçe de, "bu mısralarda kast edilen Sultan Hamid'dir" diye de not düşülmüş. Güler misin ağlar mısın dedim içimden. Mehmet Âkif Ersoy (1873-1936), İslâmcı vasfına rağmen, Sultan Hamid ile yıldızı hiç barışmamış bir şairdir. Her ikisini de, delicesine sevenlere rastladıkça, iki zıt şey nasıl bir araya gelir, diye düşünüyor insan.
"İnkılâb istiyorum ben de!"
Arnavut müderris İpekli Tahir Efendi'nin oğlu olarak Fatih'te doğdu. Adını Ragîf koymuşlardı; ama Âkif kolay geldi; ismi öyle kaldı. Sultan Hamid'in yaptırdığı baytar mektebinde okudu. Memuriyete girdi. Cami derslerinden biraz dinî kültür elde etti. Edirne'de hükümet baytarı iken tanıyıp sevdiği Alliance Mektebi muallimi Talat Paşa vesilesiyle İttihatçılara karıştı. Ölene kadar da öyle kaldı. Ateşli nutukları ve şiirleri ile davalarını destekledi. Teşkilat-ı Mahsusa (istihbarat) ajanı olarak çalıştı; bu uğurda diyar diyar gezdi. Halifenin tahttan indirilmesinde rol oynayarak, İslâm dünyasında bugün bile sönmeyen yangını ateşleyenler arasında yer aldı. 1913'den sonra Ziya Gökalp'in Türkçülük fikri yörüngesine giren arkadaşlarını tenkit edince, bu sefer onların gazabına uğradı; işinden oldu ve mecmuası da kapatıldı. Hempâları, imparatorluk gemisini batırdıktan sonra, Anadolu'ya geçerek Yeni-İttihatçı hareketin içinde yer aldı. Burdur mebusu oldu. Taceddin Tekkesi şeyhi, evini kendisine tahsis etti. Burada Sebilürreşad'ı çıkarttı. Bir yandan İstanbul'u ağır dille zemmederken; öte yandan Ankara'yı destekleyen vaazlar verdi; destanlar yazdı. Bunlardan biri, dostu Hamdullah Suphi sayesinde millî marş kabul edildi. Sultan Hamid'e kükreyen şair, saltanatın ve hilâfetin kaldırılmasına sesini çıkarmadı.
İslâm dünyasında modernizmin lideri ve İngiliz siyasetinin destekçisi Cemâleddin Efgânî ve talebesi Mısır Müftüsü Abduh ile tanışması, Âkif'in hayatını değiştirmiştir. Bu iki mason biradere medhiyeler yazmıştır: "Çıkarıp gönderelim hâsılı şeyhim yer yer/Oradan âlem-i İslâma Cemaleddinler". Âsım adlı şiirinde de şöyle der: "Mısır'ın en muhteşem üstadı Muhammed Abduh/Konuşurken neye dairse Cemâleddinle/Der ki Tilmizine Afganlı; Muhammed dinle/İnkılâb istiyorum hem çabucak/Öne bizler düşüp İslâm'ı da kaldırmazsak/Nazariye ile bir şeyler olur zannetme/O berâhini de artık yetişir dinletme/İnkılâb istiyorum ben de, fakat Abduh gibi". Merhum Ahmed Davudoğlu, "Berâhini (burhanları, âyetleri) dinlemek istememek, doğrudan kelâm ilmine ve teselsülün butlanına [yaratılışın başı bulunduğuna, yani Allah'ın kadîm, başka her şeyin yaratılmış olduğuna] itirazdır ki, maazallah dine dokunur" der.
Efgânî ve Abduh'un, Sultan Hamid'in gelenekçi siyasetine şuurlu düşmanlığı, kendisine de sirâyet etti. Londra'nın, sömürgeciliğin en parlak olduğu o zamanki dış politikası, Sultan Hamid'i ve onun otoriter halifelik siyasetini bertaraf etmek üzerine kuruluydu. O gitmedikçe, İslâm dünyasında modernizmin yerleşemeyeceğini iyi biliyordu. Yerli gafiller sayesinde, bu emeline kavuştu. Böylece Âkif'in de, emsalleri gibi, hiç sevmez göründüğü İngilizlere büyük hizmeti geçti; İstanbul'un işgalinde tutuklanmayıp, Ankara'ya gidişine göz yumulması da, muhtemelen yeni ufuklara yelken açması içindi. İttihatçılar, Sultan Hamid'in "istibdadına"; hakikatte ise, onun sahip çıktığı Ehl-i sünnet vurgulu dindar hayata karşıydı. Hürriyetten kast ettikleri, dinî geleneklerden âzâde, alabildiğine serbest bir hayattı. Âkif dindardı; ama fikriyat itibarıyla modernistti. Sultan Hamid'e düşmanlığı bundan ileri gelir; siyasî sebeplerden değil. Dolayısıyla, pişmanlık mevzubahis olmamıştır; olması da beklenmez.
Sultan Hamid'i sık sık edebli! tabirlerle anar: "Ortalık şöyle fenâ, böyle müzebzeb [karışık] işler/Ah o Yıldız'daki baykuş ölüvermezse eğer"; "Çoktan beridir vardı benim bir derdim/Gideyim zâlimi îkaz edeyim isterdim/Kafes ardında hanımlar gibi saklıydı Hamid/Âl-i Osman'dan bu korkaklık edilmezdi ümid"; "Ah efendim o ne hayvan, o nasıl merkepti!"; "Ah efendim o herif yok mu, kızıl kâfirdi"; "Yıkıldın gittin amma ey mülevves devr-i istibdad/Bıraktın milletin kalbine çıkmaz bir mülevves yâd/Düşürdün milletin en kahraman evlâdını ye'se/Ne mel'unsun ki rahmetler okuttun ruh-i İblis'e"; "Gölgesinden bile korkup bağıran bir ödlek/Otuz üç yıl bizi korkuttu şerîat diyerek".
Midesi bulanıyormuş
"Kardeşim" dediği Mithat Cemal (Kuntay) anlatıyor: Âkif, üç padişahtan Reşad'a kızıyor, Hamid'den iğreniyor, Vahdettin'e hem kızıyor, hem iğreniyordu... Eşref'in "Besmele gûş eyleyen şeytan gibi/Korkuyorsun höt dese bir ecnebi/Padişahım öyle alçaksın ki sen/İzzet-i nefsin Arab İzzet gibi" kıtasına bayılırdı. Abdülhamid'den yalnız mânen değil, maddeten de iğreniyordu. 1908 Meşrutiyeti'nde Meclis-i Meb'usan'ın açılacağı gündü. Âkif'le Büyük Reşid Paşa türbesinin önünden geçiyorduk. Halk koşmaya başladı. İzdihamın koşması sâridir; biz de koştuk. Âkif beni bıraktı, kalabalığı yardı; yarmasıyla beraber geri kaçtı; sapsarıydı. "Bir cinayet mi var?" dedim. "Aman dur, midem bulanıyor" dedi. Midesinin bulanması ifade tarzı değildi; bütün safrası yüzündeydi. "Hasta mısın yoksa?" dedim. Hasta filan değildi; ömründe ilk defa Abdülhamid'in yüzünü görmüştü. Padişah açık bir arabada Meclis-i Meb'usan'ın küşad resmine [açılış merasimine] gidiyordu. Âkif: "Boyalı sakalı ile suratı birdenbire karşıma çıktı; fena oldum" dedi. Halk geçip giden arabayı hâlâ alkışlıyordu. Âkif: "Aman yarabbi, otuz üç sene bu! Hâlâ alkışlıyorlar, kaçalım. Bir sokağa sapalım!" dedi. Bu alkışların duyulamayacağı bir yer arıyordu. Bir müddet sonra Sultan Hamid mebuslara Yıldız köşkünde bir akşam yemeği verdi. Yemekten sonra bazı meb'uslar Abdülhamid'in ellerini öptüler. Âkif buna haftalarca kızdı... [Mehmet Akif, İst. 1939, s. 242-243]
Ha gayret!
Medine-i Münevvere'de kalırken, ailesiyle burada yurt tutmuş ve Şeyhülislâm Ârif Hikmet Bey kütüphanesi müdürlüğü yapmış Ali Ulvi Kurucu ile ahbablık kurmuştum. Konyalı Hacıveyiszâdenin yeğeni idi. Çok fazla ilmi yoktu; ama saf ve temiz bir insandı. Hicaz'a giden Türklere yardımı çoktu. En bariz hususiyeti, inkılâpçılara reaksiyonun lideri sandığı Âkif'e aşırı hayranlığı idi. Onunla oturur, onunla kalkardı. Onun gibi konuşur; onun üslûbuyla şiir yazma kudretine sahip idi. Birgün evinde sohbet ederken, söz Âkif ve Sultan Hamid'e geldi. Ben bilmez gibi, buna şaşırdığımı söyledim ve Âkif'in pişman olup olmadığına sordum. Bu mevzuyu çok araştırdığını, ama pişmanlık eserine rastlamadığını üzülerek itiraf etti. Sonra şunu anlattı: "Ben bu hadiseyi temize bağlamak için, Âkif'in ağzından Sultan Hamid'i öven ve pişmanlık gösteren bir şiir yazmak istedim. Bunu Âkif'in dostu Fuad Şemsi'ye verip, neşrettirecektim. Güya Âkif vefat etmeden evvel bu şiiri yazıp, ona vermişti. Nitekim böyle yaptığı başka şiirleri vardı. Ancak kendisine danıştığım, Âkif'in yakın dostlarından rahmetli Mahir İz mâni oldu. Sakın yapma, iş ortaya çıkar, daha da kötü olur, dedi."
Mehmet Âkif Ersoy, edebiyatçı arkadaşlarıyla (sağdan ikinci)... Arkasında ayakta Mithat Cemal bulunuyor.
08.10.2014.
ÂKİF'İN GELGİTLİ DÜNYASI
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Ankara hareketi muvaffak olup da, dinî-millî kimliğini üzerinden atınca, Âkif'in modernist kişiliği bile kâfi gelmedi. 1923'te meclisten tasfiye edildi. Âkif, parasız ve kırgın, 1926'da Mısır'a gitti. Prens Abbas Halim'in misafiri olarak yaşadı. Üniversitede Türk edebiyatı dersi verdi.
Bu sefer yeni rejim tarafından şapka giymemek için Mısır'a kaçmakla itham edildi. Dostu Ruhi Naci anlatıyor: "Şapka, yalnız memurlar için resmi serpuş ittihaz edilmiş; halka henüz teşmil edilmemişti. Âkif, 'Umumu beklemeye hacet yok. Şapka için artık icmâ-i ümmet var. Tabii hep giyeceğiz' dedi". Kemalist inkılâbın ileri gelenlerinden Yusuf Hikmet anlatıyor: "1928'de büyükelçi olarak Afganistan'a giderken, Kâhire'de kendisini gördüm. Çok duygulandı. Saatlerce konuştuk. Şapka kanunu yüzünden yurttan ayrıldığının sanıldığını söylemem üzerine, 'Yok canım, öyle şey olur mu? Müslümanlık, fes veya şapkayla mıdır sanki?' dedi." Mithat Cemal der ki: "Âkif, muaşeret kaidelerine aldırmayarak başı açık otururdu. Sonradan öğrendim ki, festen rahatsız oluyordu." Nitekim 1936'da başına şapkayı geçirerek yurda dönmekte tereddüt etmedi. Zira Âkif, serbest düşünceli bir insandı. Her şeye rağmen Ankara'ya kırgın olmadığını; vefat ederken, "Gazi Hazretleri olmasa, zafer kazanılamazdı" sözüyle göstermiştir.
1935'de Abbas Halim vefat etti. Âkif de hastalanıp İstanbul'a döndü. Prens'in kızının tahsis ettiği Beyoğlu'ndaki Mısır Apartmanı'ndaki odasında unutulmuşluk içinde sirozdan vefat etti. Resmî makamların alâkadar olmadığı cenazesi, üç-beş talebenin sırtında Edirnekapı'ya kaldırıldı. Kızını evlendirdiği dostu Ömer Rıza Doğrul, 1925'te Mason olmuş; İngilizlerin Hindistan'da kurduğu Kâdıyânî fırkasının tahrif ettiği Kur'an'ı "Tanrı Buyruğu" adıyla tercüme etmiştir. Oğlu Mehmet, acıklı bir hayat yaşamış; alkol ve uyuşturucu tesiriyle, bir araba teknesinde ölü bulunmuştur.
"Âkif Efsânesi!"
Hüzünlü bir tabiatı vardı. Midhat Cemal, "Hayatında nikbin (iyimser) olduğu günlerin yekûnu birkaç haftayı geçmez" der. Nitekim, kendi resminin altına şöyle yazmıştı: Dış yüzüm ağardıkça ağarmakta fakat/Sormayın iç yüzümün rengini: Yüzler karası/Beni kendimden utandırdı şimdi hakikat/Bana hiç benzemeyen suretimin manzarası. Bu tabiatı, eserlerine de aksetmiştir. Bir nebze bile gönüllere ferahlık verecek ifade bulunmayan şiirlerini okuyanları kasvet basar. Spora düşkündü. Hem Şark, hem Garb musikisini sever ve anlardı. Ney üflerdi. Udî Şerif Muhiddin Targan'ı çok beğenirdi. Mısır'da iken bile, plaklarını yanından eksik etmezdi...
Gelgitleri bol bir insandı. "Milletim nev-i beşerdir, vatanım rûy-i zemin" diyenlerden rahatsız olur; ama bunlarla aynı cemiyette bulunmaktan gocunmazdı. Fikret'i "Bir gün Allah'a söver; sonra bir az bol para ver; hiç utanmaz Protestanlara zangoçluk eder" diye hicveder; ama halifeye karşı beraber hareket etmekte mahzur görmezdi. "Alınız garbın ilmini, san'atını" der; ama garbın kültürü ile sanatının birbirine geçmiş olduğunu düşünmezdi. "Gidin saffet-i İslâmı Japonlarda görün" der; ama Japonların, ilim ve fen alacağız derken, nasıl garplılaştıklarından habersiz görünür. "Hele ilmiye, bayağıdan da aşağı bir turşu/Bâbı fetvâ denilen daire ümmî koğuşu" mısralarıyla ulemayı aşağılar. "Böyle âvâre düşünceyle yaşanmaz, heyhât/Mültekâ fıkhınızın nâmı, usûlün "Mir'ât"/Yaşanır, zannediyorsan, Baba Câferliksin [hapishaneliksin]" diyerek, Hanefî fıkhının esasını teşkil eden Mültekâ ve Mir'at'a hakaret eder.
"Ey bunca zamandır bizi te'dib eden Allah/Ey âlem-i İslâmı ezen, inleten Allah!/Nur istiyoruz, sen bize yangın gönderiyorsun/ Yandık diyoruz boğmaya kan gönderiyorsun/Madem ki ey adl-i ilâhi, yakacaktın/ Yaksaydın ya mel'unları, tuttun bizi yaktın/Yetmez mi musâb olduğumuz [uğradığımız] bunca devâhi [belâ]?/Ağzım kurusun yok musun adl-i ilâhi?/Yakmaz mı bu tufan bu duman gitgide Arş'ı/Hissiz mi kalır lücce-i rahmet [rahmet denizi] buna karşı?" diyerek sıfat-ı ilahîyi şüphe ile karşılar. Hatta "Cânileri, kâtilleri meydana süren sen/Cânideki, kâtildeki cür'et yine senden" diyerek şüphesini Cebrîliğe kaydırır. Öte yandan "Böyle bir şehidin mükâfatı ancak zaferdir/Vermezsen ilahi dökülen hunu hederdir" diyerek, zât-ı ilahîyi mecbur tutar.
Sözlerinde Vehhâbî tesiri sezilir: "Bu hakkı ne taştan ne de leşten istemeli?", "Hakkın bu veli kulları taş türbeye girmez." Modernizmin izi en çok şu iki meşhur mısraında görülür: "Doğrudan doğruya Kur'andan alıp ilhamı/Asrın idrakine söyletmeliyiz İslam'ı"; "Bu Kur'an inmemiştir, ne fal bakmak için/Ne de kabirde okumak için". Çanakkale için yazdığı şiirdeki, "Bedr'in arslanları ancak bu kadar şanlı idi" mısraı, Sahâbe'nin en faziletlilerini aşağıladığı için tenkit edilir.
Mütevâzı, perhizkâr, sözünde inatla duran ve haksızlığa tahammülsüz mizacı sebebiyle çoklarında hürmet telkin ederdi. Şiiri müsabakaya sokulmadan millî marş olarak kabul edildiği için, verilen mükâfatı almamıştır. Öldüğü zaman geride bir kat elbise, bir şapka, bir mavzer, bir istiklâl madalyası, yastığı altında birkaç lira ve meşin kordonlu bir fakfon saat kaldı. İnsanlar, böyle yaşayanlara gayrı ihtiyarî hürmet duyarlar. Halbuki bazılarının nefsi, tevâzudan, fakirâne yaşamaktan beslenir. Efgânî'nin ağına düşürdüğü yegâne saf Müslüman elbette Âkif değildi; ama cemiyette oynadığı rol fazla oldu. Büyük âlim, hatta (tasavvufa uzaklığına rağmen) evliyâ olarak tanındı. Kemalistlerle sonradan ters düşer göründüğü için, geniş bir muhalif kitle tarafından (tıpkı Fevzi Çakmak gibi) sembolleştirildi. İnkılâp fırtınasından kaçanların sığınmaya çalıştığı bir liman olarak görüldü. Mekteplerde "Atatürk Köşesi"ne alternatif "Âkif Köşesi"; "Nutuk"a karşı "Safahat"... Bilen bilmeyen herkesi saran, şuursuzca bir hamasete dayalı "Âkif Efsânesi" doğdu. Buna, İbrahim Sabri, Ahmed Davudoğlu ve Kadir Mısıroğlu dışında hiç kimse itiraza cesaret edememiştir.
Kur'an tercümesi
Ankara'nın Kur'an'ı ücreti mukabilinde tercüme ve tefsir ettirip, halkı "aydınlatma" projesinde yer aldı. Tercüme işi Âkif'e; tefsir ise, yine bir Sultan Hamid muhalifine, hal' fetvâsını yazan Elmalılı Hamdi Efendi'ye verildi. Tercümede çok zorlandı; hatta "Tercüme bitti; ama tashihi bitmedi. Beni tatmin etmiyor" derdi. Hamdi Efendi, müsveddeleri, "cezâlet (edebî güzellik) yok" deyip beğenmeyince, Âkif, "artık sadelik arıyorum" cevabını vermişti. Bu sebeple, tercüme işi Âkif'den alınarak, ücreti ile beraber Hamdi Efendi'ye verildi. Aldığı 1000 lira avansı, harcadığı için iade edemedi. Âkif, tercüme müsveddelerini, ölümünden sonra yakılmak üzere, Kahire'deki yakın dostu müderris Yozgatlı İhsan Efendi'ye bırakmıştı. Ölünce, İhsan Efendi, bir kopyasını alıp, bunları yaktı. Vicdanı rahatsız olmuş ki, o da ölürken, bu kopyaları yakmasını oğluna vasiyet etti. Oğlu Ekmeleddin Bey, Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi'nin oğlu müderris İbrahim Sabri Efendi'ye danışarak kopyaları yaktı. Âkif'in bu tercümeyi yaktırması, Türkçe ibâdet korkusuna bağlanır. Halbuki bu tarihte, artık Türkçe ibadet meselesi gündemden kalkmış idi. Zaten Âkif, bu mevzularda ilerici düşüncelere sahipti. Yakında "Âkif'in Meâli" diye basılan, Türkiye'ye gönderilmiş birkaç parça müsveddeden ibarettir.
Mehmet Akif Ersoy ve oğlu Mehmed Emin.
Semerci
Bazıları gayretkeşlik edip, Âkif'in Semerci şiirini bir pişmanlık eseri olarak göstermeye çalışsa da, burada yeni gelenlerin, eskisinden de kötü olduğunu söylemekten başka bir şey yapmış değildir. Süleyman Nazif, Rıza Tevfik gibi pek dinle alâkası bulunmayan İttihatçılar bile hakikati anlayıp, pişmanlıklarını şiirleriyle dile getirmiş; ancak Âkif ve bazı emsâli bundan kaçınmıştır. Alenî kabahatin tövbesi de alenî olur, derler. Yüzlerce mısrada padişahı, ismini anarak kötüledikten sonra; isim vermeden yazdığı bir şiirle pişmanlığa hükmetmek ne kolay! Kaldı ki, Müslümanların halifesini tahtından iteleyip, koca bir İslâm medeniyetini yerle bir edenler, tövbe etseler, makbul olur mu; helâllik dileseler, kimden dilenir; bu da ayrı bir meseledir. Evet, herkes hata yapar; ama büyük hata işleyenleri de kimse âlim, hele evliyâ görmez. Hele "Zamanının halifesini inkâr eden, câhiliye ölümüyle ölür" hadîsindeki tehdit dururken...
15.10.2014.
Selefîlerle Osmanlı da mücadele etmişti...KADIZADELİLER
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Osmanlı Devleti, bir dinî devlet olmasına rağmen, halkın inanç ve amellerine, devletin resmî inanç sistemine aykırı bile olsa müdahale etmezdi. Bir başka deyişle insanların evini ve kafasını takibat altında tutmaz; ancak cemiyet nizamını bozacak bir hâl alırsa, hiç acımazdı. Bu yolda kimsenin gözünün yaşına bakılmamıştır. Şer'î prensipler, zaten bunu icap ettirir.
SELEFİLERİN SELEFLERİ
Günümüzde Vehhâbîlik/Selefiyye diye anılan cereyanın esasları, önceleri Hanbelî mezhebine mensup olan İbni Teymiyye (1328) adlı Harrânlı bir âlimin fikirlerine dayanır. İlim ve dindarlığının çokluğu ile meşhur bu âlim, tasavvuf, kerâmet, şefaat, kabir ziyareti gibi mefhumları, dinde sonradan ortaya çıkmış bid'atlar olarak görüp reddetmişti. Dini, ilk asırdaki saflığına döndürme iddiasıyla ortaya atılmıştı. Ancak Allah'ın cisim olduğunu söyleyen Mücessime ve insana benzerliğini savunan Müşebbihe fırkasını andırır inançları; Sahâbe hakkındaki menfi sözleri; bazı hukukî meselelerde de öncekilerin söz birliğine uymayan, marjinal görüşleri sebebiyle Şam ve Kâhire'de mahkûm olmuştu. O ve talebeleri daha hayatta iken çok şiddetli tenkidlere maruz kalmışlar ve bid'at (sapkınlık), hatta ilhad (dinsizlik) ile itham edilmişlerdi.
XVII. asırda İstanbul'da kopan Kâdızâdeliler hareketi de doktrin olarak İbni Teymiyye'ye ulaşır. Hâdiseyi, Küçük Kâdızâde diye tanınan vâiz Balıkesirli Mehmed Efendi, Halvetî Şeyhi Abdülmecid Sivâsî ile münâzara ederek başlattı. O ve Kâdızâdeliler denilen mensupları, semâ ve devrân gibi tasavvufî ritüellere, pozitif ilimlerin tahsiline, Kur'an-ı kerim, ezan ve mevlidin makamla okunuşuna, cemaatle nafile namaza, kabir ziyaretine, tütün ve kahveye, musafahaya karşı çıkmışlardır. Hazret-i Hızır'ın hayatta olmadığı, Hazret-i Peygamber'in anne ve babasının imansız öldüğü, İbnül-Arabî'nin küfrü, firavunun imanının muteber olmadığı, Yezid'e lânetin cevazını müdafaa etmişlerdir.
Kâdızâde, Birgivî'yi görmedi; talebelerinden biraz okudu. Eserlerini Türkçeye tercüme edecek kadar İbni Teymiyye'ye yakındı. Tarikata girdi; ancak tasavvufu mizacına uygun bulmayarak ayrıldı. Fatih ve Ayasofya kürsüsündeki vaazlarıyla dikkat çekti. Onun dışındaki Kâdızâdelilerin ciddi tahsili yoktu. Sivâsîler diye anılan karşı taraf ile münazaralarında ortaya attıkları fikirler de cehaletlerini ortaya koyuyordu. Ama hemen hepsi cerbezeli kişilerdi.
BARDAĞI TAŞIRAN SON DAMLA
Sultan IV. Murad, denge adına Kâdızâdelilere müsamaha ile yaklaştı. Kâdızâde'nin 1635'de ölümüyle, hareketin 1. perdesi indi. Sultan İbrahim ve Sultan IV. Mehmed zamanında Kâdızâdelilerin başına öncekinin talebesi Üstüvânî Mehmed Efendi geçti. Halk içinde ve devlet kapısında da çok taraftar bulan Kâdızâdeliler, tayin ve azillerde rol oynar hâle geldi. Sivâsîlerin lideri Abdülehad Nuri Efendi'nin yazdığı eserler, Kâdızâdelilere ağır darbe vurdu. Bu sefer ilmî münazaralarda muvaffak olamayan Kâdızâdeliler, uzayan harbler ve Celâlî isyanları sebebiyle bozulan iktisadî ve sosyal şartlardan istifade ederek işi meydana döktüler. Tekkeleri basıp şeyhlere tâcizde bulundular. Dervişlerden ölenler oldu. Kendisi de tarikat ehli olan Şeyhülislâm Bahâî Efendi'yi tehdit edip, devrânın haram olduğuna fetvâ aldılar. Sivâsî tekkesi şeyhine, tekkesini basıp, kendisini ve müridlerini öldüreceklerini, tekkeyi temellerine kadar yıkıp, toprağını denize dökmedikçe, burada namaz kılınmayacağını beyan eden mektup gönderdiler. Şeyh, şeyhülislâma müracaat etti; liderleri Üstüvânî çağrıldı ise de gelmeyip, devlet içindeki nüfuzlu adamlarının himayesine sığındı.
Venedik donanması, Çanakkale Boğazı önlerinde iken halkı isyana tahrik ettiler. Sultan Fatih Câmii'nde Peygamberi öven na't okunmasını menetmek bahanesiyle ayaklandılar. Burada, sokaklara dökülüp, rastladıkları müridleri ölümle tehdit ederek tecdid-i imana zorlamaya; selâtin câmilerinin minarelerini yıkmaya karar verdiler. Bardağı taşıran bu son damla üzerine, sekiz günlük Sadrıâzam Köprülü Mehmed Paşa , ulemâyı toplayıp, Kâdızâdelilerin katline fetvâ aldı. Padişahın fermanıyla Üstüvânî ve avanesi yakalandı; cezaları sürgüne çevrildi (1656). Kâdızâde hareketinin 2. perdesi böylece kapandı.
Nihayet birkaç sene sonra şehzâde hocası Vânî Mehmed Efendi, saraydaki nüfuzundan cesaret alarak Kâdızâde hareketini hortlatmaya teşebbüs etti. Mevlevî tekkelerini kapattırdı; kabir ziyaretini ve tütünü yasaklattı. Karşısına çıkan meşhur mutasavvıf Niyazi Mısrî'yi Limni'ye sürdürmeye muvaffak olduysa da, sonunda kendisi de gözden düşüp Kestel'e sürüldü ki, Kâdızâde hareketinin 3. perdesidir (1683). O zaman yalısının bulunduğu Vaniköy, bunun adını taşır. Kur'an-ı kerim kıssalarını mevzu edinen Arâis, kıymetli bir eseridir. Lügatçı Vankulu başkadır. Damadı Şeyhülislâm Feyzullah Efendi, Edirne Vak'ası'na yol açarak padişaha tahtını kaybettirmiştir. Mamafih her zaman cemiyette, cehaletlerine bakmayarak, olur olmaza haram diyen, önüne geleni bid'at ve küfre nisbet eden (Şeyh Abdülhakîm Arvasî'nin tabiriyle) ham sofu-kaba yobazlar var olagelmiş; bazıları, dini, bunlara bakarak değerlendirmek yanılgısına düşmüştür.
İmam Mâlik der ki: "Fıkıh öğrenmeyip tasavvuf ile uğraşan zındık olur (dinden çıkar). Fıkıh öğrenip tasavvuftan haberi olmayan sapıtır (bid'at sahibi) olur. Her ikisini edinen, hakikate varır."
Osmanlılarda, medrese ve tasavvuf erbabı her zaman iç içedir. İlmiye sınıfının haylisi, tarikata mensup olduğu gibi, Bâtınî ve Hurufîlerden ders alan Osmanlılar, tasavvufun şer'î çerçevede yürümesine hep dikkat ve itina etmiştir. Bu bakımdan Kâdızâdeliler hâdisesi, bir ulema-tekke çatışması değildir. Her zaman her yerde kendisine rastlanan bir gürûhun taassubundan ibarettir. Osmanlı cemiyet ve hükümeti, el birliği ile bu taassubu söndürmeye çalışmıştır. Tarihçi Nâima ve Kâtib Çelebi , o günleri tafsilatlı anlatır. Avrupalıların da alâkasını çeken bu hâdise üzerine çok sayıda çalışma yapılmıştır.
Hangi Kâdızâde
Osmanlılarda Kâdızâde adıyla anılan çok âlim vardır. Kâdızâde Şemsüddîn Ahmed (1580), Ebussuud Efendi'nin talebesi ve Osmanlı şeyhülislâmlarındandır. Matematik âlimi Kâdızâde-i Rûmî (1440) başkadır. Birgivî Vasıyyetnâmesi Şerhi ile Âmentü Şerhi yazarı Kâdızâde Emin (1783) vardır. Kâdızâde Mehmed (1759) ile Yeniçeri ocağının kaldırılmasına fetvâ veren şeyhülislâm Kâdızâde Tâhir Efendi (1838) de başkadır.
22.10.2014..
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
CUMHURİYET NİÇİN ve NASIL İLAN EDİLDİ?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Ankara hükümeti, hiç değilse, saltanatın kaldırılmasından beri zaten cumhuriyetti. Şu halde cumhuriyetin 29 Ekim 1923 tarihinde ilanı neyi ifade ediyor?
Osmanlılar, Cihan Harbi adındaki 4 sene süren bir hengâmenin ardından, asırlardan beri uğramadıkları ve hiç beklemedikleri bir felâkete uğradılar. Pâyitaht İstanbul işgal edildi. O sıralar Osmanlı rejimi, taçlı demokrasi idi. Bu enkaz senesinde tahta çıkan Sultan Vahîdeddin, bu hâdiselerden mesul gördüğü Meclisi feshetti. İttihatçı ileri gelenler, müsait vasatta tekrar dönmek üzere yurt dışına kaçtılar. Geri kalanların bir kısmı Anadolu'ya geçti. Bir kısmını ise İngilizler Malta'ya sürdü.
Devletin reisi kim?
Mukavemet hareketlerini teşkilatlandırıp, İstanbul'un müttefiklere karşı elini güçlendirmek üzere ordu müfettişi sıfatıyla Anadolu'ya gönderilen Mustafa Kemal Paşa, Ankara'da muvakkat bir hükümet kurdu. Seçimler yapıldı ve Osmanlı Meclisi, 1920'de İstanbul'da tekrar toplandı. Mustafa Kemal Paşa, mebus seçildiği halde, istikbalde olacakları bilircesine gitmedi. O, meclisin Ankara'da ve kendi kontrolünde olmasını istiyordu. Yine de mebusların ekseriyeti, Ankara'nın desteklediği şahıslardı. Bunlar, Ankara'nın süfle ettiği Misak-ı Millî denilen ve ülkenin sınırlarına dair bir kararı kabul edince, İngilizler meclisi dağıttı. Mebuslar, Ankara'ya geçti ve yeni meclis 23 Nisan 1920'de burada toplandı. Mustafa Kemal'in istediği oldu. Ankara, adeta bu meclisin dağıtılması için elinden geleni yapmıştı.
Bekle-gör siyaseti çerçevesinde İngilizler, Ankara'nın yıldızının parladığını görünce, Malta esirlerini serbest bıraktılar. Bunlar Ankara'ya katıldı. İngilizler, Meclisin Ankara'da toplanmasını ellerinden geldiği halde, engellemediler. Böylece Ankara'da, bir Yeni-İttihatçı hareketi meydana geldi. İngilizler, saltanatın defterini çoktan dürmüştü. Dünyanın dörtte birine hâkim bulunan ve ehemmiyetli Müslüman nüfusa sahip İngiltere, 19. asırda politikasını halifeliğin gücünün azaltılması ve kaldırılması üzerine yoğunlaştırmıştı. Siyasî ibre Ankara'ya dönünce de, Londra, artık desteğini gizlemez oldu.
Bu devirde Ankara'daki rejim, meclis hükümeti sistemidir. Kabine ve yargı, doğrudan meclise bağlıdır. Mustafa Kemal, İsviçre'de cari bu sistemi, o zamanın şartları çerçevesinde kabullenmiş; ancak bu sistemin otoritesini sınırlayan prensiplerini, çeşitli fırsatları değerlendirerek genişletmiştir. Saltanat kaldırıldığında, Mustafa Kemal Paşa, hem başkumandan, hem de Meclis reisi olarak en güçlü adamdır. Bir yandan Fransız, İtalyan, Rus ve İngilizlerle diyalog yürüterek, cepheyi daraltmış; bir yandan da fırsat düştükçe, muhalif kitleyi tesirsiz hâle getirmeye muvaffak olmuştur.
1 Kasım 1922 tarihinde saltanatın ilgâsıyla saltanat ve hilâfet birbirinden ayrılarak icrâî salâhiyeti bulunmayan sembolik halifelik tesis edildi. Veliahd Abdülmecid Efendi Ankara'daki Meclis tarafından bu makama getirildi. Meclis tarafından hıyânetle suçlanan ve ülkeden ayrılmak zorunda kalan Sultan Vahîdeddin, neşrettiği deklarasyonla anayasa değişikliği sayılan bu kanunun padişahın tasdiki olmaksızın yürürlüğe giremeyeceğini, bu sebeple anayasaya aykırı olduğunu, üstelik saltanat ile hilâfetin birbirinden ayrılamayacağını beyan etti. Böyle bir makamı kabul ettiği için de amcazâdesini kınadı. Artık Ankara, İngiltere ve müttefiklerin tek muhatabı idi. Sulh müzâkerelerine de tek başına katıldı. Ancak halkın, hatta milletvekillerinin nazarında, devletin reisi, İstanbul'daki Halîfe Abdülmecid Efendi idi. Zira İslâm-Osmanlı anayasa hukukuna göre, halife, ruhanî bir makam değil; aynı zamanda devletin reisidir.
Paşalar komplosu
Öte yandan Mustafa Kemal Paşa'nın giderek tek otorite olduğunu gören ve vaziyetten şikâyetçi olan bazı arkadaşları, bir arayış içine girdiler. Mustafa Kemal, milletvekilliğinde iki vazifenin birleşmesini mahzurlu gördüğünü söyleyerek, hem kumandan, hem milletvekili olan arkadaşlarının vazifelerinden istifa etmelerini istedi. Bir kısmı askerliği bırakırken; Kâzım (Karabekir), Ali Fuad (Cebesoy) ve Cevad (Çobanlı) Paşaların ordu kumandanlığını tercih etmesi, M. Kemal'i kendine karşı bir askerî komplo kurulduğu vehmine sevk etti. Bunlar sonra kumandanlığı bırakıp, milletvekilliğine dönünce, bu sefer siyasî bir komplo kurulduğuna hükmetti. Zira o zamana kadar hep Gazi'nin namzetlerinin bakan seçildiği Mecliste, bu defa Gazi'nin namzetleri kaybetti. Hele muhalif kanattan Rauf ve Sabit Beylerin kazanması, Gazi'yi çok kızdırdı. Muhalifler, giderek güç kazanıyordu. 1923'te seçim yapılmış; ilk Meclisteki muhalifler ayıklanarak, Gazi'ye sadık milletvekilleriyle toplanmıştı. Meclis cumhuriyetçi idi; yine de çatlak sesler çıkıyordu. Rauf (Orbay), Refet (Bele) ve Adnan (Adıvar) Beylerin 19 Ekim'de halifeyi ziyareti, bardağı taşırdı.
Nutuk'ta bu hâdiseden hayli tedirgin olduğunu anlatan Gazi, kendisiyle ahenkli çalışacak bir hükümet kurulabilmesi için bir kriz planladı. Önce hayli yıpranan başvekil Fethi Bey'in ve Fevzi Paşa dışındaki bakanların istifasını aldı. İleri gelen muhaliflerin şehir dışında olduğu 28 Ekim gecesi, Çankaya'da kendisine sadık yedi kişiyle toplandı. Ertesi günü hükümetin kurulmasını engelleyici konuşmalar yapmalarını istedi. Hepsi dağılınca, İsmet Paşa kaldı. Ona, cumhuriyetin ilanına dair kanun teklifini yazdırttı. 29 Ekim sabahı, olup bitenlerden habersiz Meclis toplandı. Ama bir türlü ekseriyetin desteğini alabilecek bir hükümet listesi hazırlanamadı. Kime gidildiyse, önceden tenbihli oldukları için kabul etmediler. (O zaman bakanları, Meclis seçerdi.) Meclis, son çare Gazi'ye müracaat etti. O da, kanun teklifini Meclise verdi. Buna göre, rejimin adı cumhuriyet olarak konuluyor; başvekili seçme salahiyeti reisicumhura; vekilleri (bakanları) seçme salahiyeti de başvekile veriliyordu. Meclis, teklifi geceleyin düşük bir oyla kabul etti; 264 mebustan, 158'i evet demişti. Anayasa değişikliğinin mutlak ekseriyetle yapılabilmesi hükmü, burada da tatbik edilmemişti. Yakub Kadri'ye göre, mebusların derdi cumhuriyet değil; otoriterleşme ile idi. Basın, cumhuriyetin alelacele ilanına şaşırmıştır. Ancak böylece hem muhalifler sindirilmiş; hem de halifeye haddi bildirilmiştir. Birkaç ay sonra halifelik tamamen kaldırılacak; rejim teminat altına alınacaktır.
Gazi, reisicumhur seçilerek kendisine istisnaî salâhiyetler tanındı. Artık, padişahları bile kıskandıracak şekilde, devlet, hükümet, meclis ve parti reisi olarak, memleketin en yüksek iktidarına sahip pozisyona geldi. Gerçi zihnindeki sistemin öteden beri cumhuriyet olduğu söylenir. Bir Enver Paşa gibi, harbiye nâzırı ve padişah damadı olma teşebbüsleri nazara alındığında, buna pek ihtimal verilemezse de, 1923'de ilan edilen rejimin demokratik bir sistem olduğu da söylenemez. Sultan Hamid istisna edilirse, son asırdaki Osmanlı padişahlarının rolü, modern dünyadaki siyaset üstü devlet reislerinden ileri geçmez. Halbuki cumhuriyet hükümetleri, hep sınırsız güce sahip olmuşlar; şatafatlı hayatlarıyla, padişahları gölgede bırakmışlardır...
28.10.2014
Suudî Arabistan kraliyet ailesinin serüveni
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Osmanlı Devleti, bir şeriat devleti olmasına rağmen, halkın inanç ve amellerine, devletin resmî inanç sistemine aykırı bile olsa müdahale etmez; bir başka deyişle insanların evini ve zihniyetini gözetlemeye kalkmaz; ancak cemiyet nizamını bozacak bir hâl alırsa, hiç acımazdı. Şer'î prensipler, zaten bunu icap ettirir. Gerek Şeyh Bedreddin, Oğlan Şeyh, İsmail Ma'şukî; gerekse, Alevî veya Vehhâbî mezhebleri, aksiyona dönüşünce, fiilî müdahale ile karşılaşmıştır.
Kaymakamlıktan krallığa
Bu cereyanlardan Vehhâbîlik, tesirlerini, Tâlibân, el-Kâide, IŞİD gibi teşkilatlar vasıtasıyla günümüze dek sürdürmesi bakımından mühimdir. XVIII. asır sonlarında Arabistan'ın doğusundaki Necd havâlisinde ortaya çıkan mezhebin kurucusu Muhammed bin Abdilvehhâb'dır. Esasları, önceleri Hanbelî mezhebine mensup olan İbni Teymiyye (1328) adlı Harrânlı bir âlimin fikirlerine dayanır. İbni Teymiyye, Allah'ın cisim olduğuna inanan Mücessime fırkasını andırır görüşleri ve Sahâbe hakkındaki menfi sözleri sebebiyle Şam ve Kâhire'de mahkûm olmuştu. İlim ve dindarlığının çokluğu ile meşhur bu âlim, tasavvuf, kerâmet, şefaat, kabir ziyareti gibi mefhumlara karşı çıktığı gibi; bazı hukukî meselelerde de önceki âlimlerin söz birliğine uymayan, aşırı görüşler ileri sürmüştü. O ve talebeleri daha hayatta iken çok şiddetli tenkidlere maruz kalmışlar ve bid'at [dinde reformculuk]; hatta ilhad [dinsizlik] ile itham olunmuşlardı.
Abdülvehhâb, Uyeyne Kadısı ve Sünnî inancında idi. Ancak oğlu Muhammed, İbni Teymiyye ve takipçilerinin görüşlerine taassupla bağlandı. İslâmiyet'i, ilk zamanlarındaki saflığına döndürme iddiasıyla ortaya atıldı. Kabir ziyaretini, türbe yapılmasını, mevlid okunmasını, duada evliyaları aracı yapmayı, tasavvufu, câmilerde minber ve minâreyi, namazlardan sonra tesbih kullanılmasını bid'at, hatta küfr olarak görüyordu. Bağlıları, Ehl-i sünnetin Mâtüridî ve bilhassa Eş'arî mezhebini reddederek, yanıltıcı bir şekilde, Selefiyye adını almışlar; bu inanca uymayanları Sûfî diye vasıflandırmışlardır. Selef-i sâlihin, ilk Müslümanlar demektir. Halbuki Selefîlerin inanç ve amelleri bunlara da benzemez.
Hindistan yolundaki Basra Körfezi ticaretini ele geçirmek isteyen İngiltere'nin mıntıkadaki istihbarat memurlarıyla yakın temas hâlindeki İbni Abdilvehhâb 1791'de öldü. Başta kardeşi Süleyman olmak üzere, çok sayıda âlimin reddiyelerine rağmen, fikirleri bilhassa bedevîler (göçebe Arablar) arasında yayıldı. Şimdiki Arabistan kraliyet ailesinin atası, Der'iyye Emîri Muhammed bin Suud, İbni Abdilvehhab'ın kızıyla evlenerek 1744'de bu mezhebi kabul etti. Vaktiyle Müseyleme el-Kezzâb'ın peygamberliğine inanan Benî Hanîfe kabîlesindendi. 1765'te öldü. Yerine geçen oğlu Abdülaziz, 1811'de Hicaz'a saldırdı. Medine düştü. Buradaki mübarek türbeler yıkıldı. Mukavemet edenler öldürüldü. Sultan II. Mahmud'un emriyle, Mısır Vâlisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa ordusuyla Hicaz'a geçti. Para ile bedevî ve köylüleri elde ederek zafer kazandı. Medine ve Mekke'yi geri aldı.
Abdülaziz'in torunu Suud, İhvan (kardeşler) adını verdiği bedevî süvarilerle 1812'de tekrar Hicaz'a saldırdı. Mısır askeri bunları tekrar yendi. Elebaşıları İstanbul'a gönderilerek idam edildi. Suud'un oğlu Abdullah da 1818'de yenildi. Der'iyye düştü ve yerle bir edildi. Bugün burası (Suudîlerin tarihî eserlere karşı tavrının aksine) bir açık hava müzesi hâlinde aynen korunmaktadır. İstanbul'a gönderilen Abdullah, oğulları ile beraber Sultanahmed Meydanı'nda asıldı.
Boyun eğen Suudî emirleri, Riyad kaymakamı sıfatıyla Osmanlı tâbiyetini kabul ettiler. 1918'den itibaren yaşanan otorite boşluğunu iyi değerlendirip İngiliz desteğiyle Hicaz ve Arabistan'a hâkim oldular. 1924'de Mekke ve Medine düştü. Mekke Şerifi Hüseyn Paşa, Hicaz'dan çıkarıldı. Suudî Arabistan Krallığı kuruldu. Bir asır önce başkaldıran Abdülaziz'in, aynı isimdeki torununun torunu kral ilan edildi. Böylece 100 yıl önce İstanbul'da asılan büyük atasının intikamını kendince almış oluyordu.
İbnü's-Suud diye de anılan Abdülaziz, otonomi tanıdığı Hicaz'ın, Müslümanların seçtiği bir komite tarafından idare edileceğini ve bir anayasa hazırlanacağını va'detti. Ancak bu, hiçbir zaman gerçekleşmedi. O zaman müstakil Müslüman devlet azdı. Bu oldu-bittiye Ankara aldırmadı; bir tek Tahran karşı çıktı. Amerika'nın da desteğini alan kral, petrolün bulunmasıyla büsbütün güçlendi. Bugün Suudi Arabistan'da Selefîlik resmî mezhebdir. Tedrisat, vaazlar ve fetvalar, bu mezheb üzeredir. Ilımlı olanlar Hanbelî olduklarını söyler. Diğer üç Sünnî mezheb resmen tanınmaz.
Suudi Arabistan'ın kurucuları... Geleceğin Kralı Abdülaziz Bin Suud, İngiliz diplomat Sir Percy Cox ve onun politik danışmanı Gertrude Bell ile Basra'da. (1916)
Suudi ailesinin çöllerdeki mücadelesi...
12.11.2014.
VAKTİYLE HÜKÜMET ADAMLARI EN ÇOK KİMDEN ÇEKİNİRDİ?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Önceki hukukumuz, insanların fikirlerini serbestçe açıklamalarına izin vermiştir. Herkes siyasî otoritenin icraatları hakkındaki kanaatlerini, dedikodu, iftira, tezvir gibi gayrımeşru yollara varmadan, serbestçe beyan edebilir. Hazret-i Peygamber, idarecilere karşı doğruyu söylemeyi cihâdın en faziletlisi olarak över; Kur'an-ı kerîm de, işlerinde meşvereti emreder. Kötülük yapanları eliyle engellemek; gücü yetmezse diliyle ikaz etmek; buna da kâdir olmazsa, kalben o işi beğenmemek mükellefiyeti herkese yüklenmiştir. El ile engellemek hükûmet adamlarının; dil ile ikaz etmek de ulemânın işi olarak görülmüştür. Ulemâ, siyasete karışmamış; ancak idarecilerin yanlışını gördükleri zaman ikazdan da geri durmamıştır. Yavuz Sultan Selim gibi celâlli padişahlara bile şeyhülislâmların serbestçe fikir beyan ettikleri; padişahın buna karşı çıkmak şöyle dursun, hüsni kabul gösterdiği meşhurdur.
Hazret-i Ebûbekr, halife seçildiğinde, "Allah'a itaat ettikçe, bana itaat edin. Aksi halde böyle bir borcunuz yoktur" buyurmuştu. Kûfe mescidinde oturan bir grubun, idaresini açıkça tenkit ettiği Hazret-i Ali'ye bildirildiği zaman, "fiilî tecavüze geçmedikçe kendilerine bir şey yapmayız" buyurmuştu. Bir kimse, Hazret-i Muaviye'nin huzuruna gelerek ağır tenkitlerde bulunduğunda, bir şey dememiş; "Buna müsamaha mı göstereceksin?" diyenlere, "Saltanatımıza saldırmayanların sözüne ilişmeyiz" buyurmuştu. Osmanlı ulemâsı, gerek doğrudan idarecilere karşı, gerekse umumî yerlerde vaaz yoluyla siyasî icraatlar hakkındaki fikirlerini söylemiş; bundan dolayı bir takibata uğramamışlardır. Mesela Kanunî Sultan Süleyman zamanında, bir Ayasofya vâizi, Cuma vaazında, Malta Şövalyelerinin hacıları taşıyan gemileri taciz ettiklerinden bahisle, korsanları takipte ihmal gösterildiği gerekçesiyle hükûmeti tenkit etmişti.
Müsamaha
Osmanlı cemiyetinde, henüz siyasî muhalefet ve basın gibi mefhumların mevcut bulunmadığı zamanlarda, çok enteresan kimselerin bu işin yerini tuttuğu görülür. Şairler, meddahlar, ortaoyuncuları, hayalîler (Karagözcüler), bulundukları kahve, çarşı veya ev meclislerinde, mizahî bir dille politik ve sosyal hayattaki aksaklıkları dile getirirlerdi. Hükümet bunu müsamaha ile karşılar; zira halkın nabzını tutmakta ve gazını almakta faydalı görürdü. Fransız yazar Castellan, 1812'de der ki: "Osmanlı halkı, hükümeti alaylı bir şekilde tenkit edebilir; hatta onları gülünç düşürecek kıyafetlerle taklit edebilir. Zabıta memurları, halkın eğlence esnasında yaptığı tenkitlere müdahale etmez."
1823'de Osmanlı Devleti'ni ziyaret etmiş olan İngiliz Charles MacFarlane, "Meddahlar, bizdeki gazetelerin yerini tutar" diyor. Seyahat notlarını 1855'de neşreden Ubicini der ki: "Türkiye'de amme efkârı tahmin edilmeyecek kadar kuvvetlidir. Hiç kimse, Karagöz'ün elinden kurtulamaz. Paşalar, ulema, dervişler, bankerler, tacirler, yüksek zümre ve bütün meslek erbabı, hayal perdesinde dikkatle gözden geçirilir ve her birinin hususiyeti ortaya konur. Hatta devlet erkânı Karagöz sansüründen mahrum olmadığı için, bazen tebdil-i kıyafetle bu gibi temsilleri seyretmeye giden sadrazam, birçok acı hakikatleri dinlemek mecburiyetinde kalır."
Sultan Mecid zamanında İstanbul'a gelen Fransız edib Gerard de Nerval anlatıyor: "Yeni oyunlarda Karagöz muhalefet cephesindedir. Ya alaycı bir burjuva, veya aklıselimle devlet adamlarını tenkit eden bir halk adamı pozisyonundadır. Polis nizamnamesi, ortalık karardıktan sonra, fenersiz sokağa çıkma yasağı getirmişti. Karagöz, mumsuz bir fenerle perdeye çıktı. Fenerlerde mum bulunmasına dair nizamnamede hüküm bulunmamasını tenkit etti. Kavaslar yakalayıp, sözünde haklı olduğu için serbest bırakılınca, bu defa yanmayan mumlu bir fenerle perdeye çıktı. Karagöz her zaman açık sözlüdür. Kazığa, kılıca ve ipe karşı gelmiştir."
Ayrılıkta rahmet...
İslâm dininin kâideleri, Kur'an ve sünnetten ictihad yoluyla çıkarılır. Bu salâhiyet, müctehid ulemâya verilmiştir. Bu ictihadlar birbirinden farklı olabilir. Ama hiçbiri yekdiğerini hataya nisbet edemez. Çünki Hazret-i Peygamber "Ümmetimin âlimlerinin dinî hükümlerdeki ayrılığı, rahmettir" buyurarak; her âlimin, ictihadında isabet etmese bile, doğruyu bulmak hususundaki iyi niyetinden dolayı sevap kazanacağını bildirir. Halîfe Harun er-Reşîd, Muvatta isimli eserini Kâbe'ye asıp, herkesin onunla amel etmesini emredeceğini söylediği zaman, İmam Mâlik bunu fikir hürriyetine aykırı bularak reddetmişti. İslâm halîfeleri, ulemânın ilmî faaliyetlerine müdahale etmemiş; memleketin her köşesinde farklı ictihadlar doğup gelişmişti.
Kantarın topuzu
1876 tarihli Osmanlı anayasası Kanun-ı Esasî'nin 12. maddesi, matbuatın kanun dairesinde serbest olduğunu söyler. Sansürle anılan Sultan Hamid zamanında bile, dine ve ahlâka aykırı, isyana teşvik edici olmadıkça, siyasî yazılara müdahale edilmemiştir. O devirde, kişi başına düşen gazete, mecmua ve kitap nisbeti, şimdikinden az değildir. 1909 tarihinde bu maddede yapılan bir tâdilatla, gazetelerin basılmadan evvel teftiş edilemeyeceği hususu eklenmişti. Daha önceleri bilhassa dinî mevzulardaki kitaplar, zamanın meşhur bilginlerinin katıldığı Maarif Encümeni'nce tedkik olunur; ilmî esaslara aykırı düşmeyenlerin basılmasına ruhsat verilirdi. 24 Temmuz 1908'den sonra bu usul lağvedilmiştir. Bugün Basın Bayramı olarak kutlanır. Mamafih bu tarihten itibaren bilhassa dinî neşriyatta bir kaos yaşanmış; öte yandan gazeteler; tenkit sınırlarını aşarak, bilhassa padişaha o zamana kadar akla gelmeyen hakaretlerde bulunmuşlardır.
Şeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi, Yavuz Sultan Selim'i Edirne'ye uğurlarken, yolda bir elleri bağlı bir grup görüp; bunların İran'a ipek ticareti yasağına uymadığı için idam edilecek tacirler olduğunu öğrendi. Derhal padişahın huzuruna çıkıp, itiraz etti. "Bunlar emrinize karşı gelmiş sayılmaz. Zira sizin ipek emîni tayin etmeniz, ipeğin alınıp satılmasına cevaz bulunduğunu gösterir" dedi. Padişah, "Saltanat işlerinde söz söylemek, sizin vazifeniz değildir!" deyince, "Bu, âhiret işidir. Buna karışmak benim vazifemdir" diyerek huzurdan ayrıldı; ama padişahı teskine muvaffak oldu. Padişah, meseleyi düşünüp, tacirlerin serbest bırakılmasını emretti. Zenbilli'ye, müftülük yanında, başkadılık makamını verdiyse de, kabul etmedi.
Hâkimler, Karagöz'e borçlu
Yıldırım Sultan Bayezid, taraflardan hediye aldıkları gerekçesiyle, Bursa kadılarını azletmişti. O gece padişah huzurunda oynanan hayal oyununda, Hacivat, Bizans'a yolculuk hazırlığındaki Karagöz'e gidiş sebebini sordu. O da "İmparatordan kırk tane papaz isteyeceğim" dedi. Hacivat şaşırınca, "Duymadın mı, padişahımız bütün kadıları azletti. Bari papaz getireyim de, şeriatı onlar tatbik etsin" cevabını verdi. Padişah, mesajı aldı; kadıları affetti. Bunların maaşları olmadığı için hediye almak zorunda kaldığını anlayınca, mahkeme harçlarını, kadılara maaş olarak takdir etti.
17.11.2014.
İRAN'DA BİR CEVELAN
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Vizesiz gidilebilecek, dolu dolu rahatça gezilebilecek ve ucuza mâl olacak bir yer İran. Elbruz dağı eteklerindeki 14 milyonluk genç şehir Tahran'da, Şah'ın mütevazı Gülistân (kışlık) ve Sâdâbâd (yazlık) sarayı halka açık (biletle tabii). Şahların asırlardır biriktirdiği emsalsiz mücevherler, merkez bankası mahzeninde muayyen gün ve saatlerde gezilebiliyor. Dünyanın en büyük elmaslarından pembe renkli Derya-i Nur'u, Nadir Şah Hindistan seferinden getirmiş.
Müze-i Milli'de en alâkamı çeken, Hamurabi Kanununun bulunduğu çivi yazılı sütun ile bir tuz madenine düşüp ölen bir köylünün asırlarca çürümeden kalmış cesedi oldu. Selçukluların payitahtı Rey, şimdi Tahran'ın bir mahallesi. Tuğrul Bey'in kabri burada. Hanefî mezhebinin büyük imamı Muhammed bin Hasen'in Rey'deki muhteşem kabri de, Şah Abdülazim adıyla bir Şiî türbesi olarak görülüyor.
İran'da Aşure sebebiyle her yer kapalı. Siyahlar giymiş insanlar, sokaklarda öbek öbek toplanmış; ağıtlara eşliğinde ellerindeki zincirlerle dövünüyor. Zinciri olmayan elini göğsüne vuruyor. Her öbek farklı bir ağıt, farklı bir tempo. Hazret-i Hüseyn'e yardım etmeyip kaçanlara ah ediyor. Sokaklarda ve televizyonlarda her an Kerbelâ faciası anılıyor. Bizde millî günlerde bayrak asıldığı gibi, burada da evlere, dükkânlara, işyerlerine, direklere, arabalara, her yere Aşure'ye dair bayrak, afiş, slogan, resimler asılıyor. Sokaklarda tezgâh kurup gelip geçene sevabına çay, şerbet, çorba, hatta yemek dağıtıyorlar. Gelen geçen "Allah acımızı arttırsın" diye dua ediyorlar.
İran'da, Hazret-i Hüseyn ve 12 İmam üzerine kurulmuş bambaşka bir din var sanki. Beş vakit namaz, üç vakitte birleştirilerek kılınıyor. Ezanda "eşhedü enne aliyyen veliyyullah" ve "hayye alâ hayre'l-amel" ilâvesi var. Secdeyi, taş üzerine yapıyorlar. Bu sebeple câmi girişlerinde yüzlerce küçük yuvarlak taş var. İmamın namaz kıldırdığı yer, yarım metre aşağıda. Abdestte ayakları yıkamıyor, üstüne meshediyorlar. Şiî misiniz, Sünnî mi diye soruyorlar. Hanefîyim diyorum. Bâlâter (daha yukarı) veya bihter (daha iyi) diyorlar, Vehhabilerle kıyaslayarak. Çay içtiğimiz bir kafenin sahibi, İstanbul câmilerinde Ali, Hasan ve Hüseyn'in isimlerini görüp şaştığını anlatıyor. Ben, hutbelerde de okunur diyorum. İyice şaşıyor. "Osmanlı sultanları büyük adamlarmış. İslâm birliği siyaseti işte bu!" diyor. Tabii Amerika, İsrail ve Arabistan baş düşmanları.
"Hicab-ı şerî mecburî", fakat, tam örtülü kadın Türkiye'den de az. Herkesin başında mendil gibi bir eşarp; makyaj yerinde. Son moda kıyafet, daracık pantolon, hemen herkesin burnu yapılı. Erkek arkadaşının elini tutmuş genç kızlar, gülüp oynaşıyorlar. Kadın, sosyal hayatın her yerinde. Araba sürüyor, memuriyet yapıyor, erkeklerle rahatça görüşebiliyor. "Türkiye, İran mı oluyor?" yerine; "İran, Türkiye mi oluyor?" dense yeri var.
Resim ve heykel serbest. Câmilerde bilhassa Humeyni ve Hamaney'in posterleri asılı. Meydanlar heykellerle dolu. Ebu'l-Hasen türbesinin bahçesinde bile iki heykel, türbede de büyük boy resim var. Hâfız ve Sâdi Şirazî, Harkanî, Feridüddin Attar, Ömer Hayyam gibi Sünnîler, aynı zamanda Fars şairi sayıldığı için itibar görüyor. Bunun dışında bir Sünnî izi bulmak mümkün değil. XVI. asra kadar büyük bir Sünnî devleti olan İran'da, Şah İsmail ve Abbas, Sünnîlerin tamamını katletmişti. Bugün İran'ın 4 yanındaki sınır mıntıkası hemen hep Sünnîdir. Sünnî nüfus resmen %10; ama Sünnîler, nüfusun üçte birini teşkil ettiklerini söylüyor. Bu mıntıkalarda Sünnî câmi ve mektepleri var; ama Sünnî kadısı yok.
Otomobillerin % 80'i Fransız Peugeot (Pejo). Azı da Kore ve Japon arabası. Arabalar tabiî gazla çalışıyor; evler bununla ısınıyor. Bu sebeple ortalıkta kesif bir gaz kokusu var. Bisiklet ve motosiklet gayet yaygın. Motosiklet taksiler var. Halktan kişiler de ek gelir namına taksicilik yapıyor. Bilhassa Tahran'da trafik bir keşmekeş. Şoförlük, ustalık istiyor.
Rey şehrinde Şeyh Abdülazim Türbesi, yerdeki mezarlara dikkat!
24.11.2014.
ISFAHAN, NISF-I CİHÂN
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
İran'da gezecek şehir çok. Aralardaki mesafeler de uzun. Kimine tayyare, kimine otobüs, kimine otomobil ile gitmek lâzım. Isfahan, bence İran'ın en güzel şehri. Nısf-ı Cihân (Cihanın Yarısı) diye meşhur. Bir ara Selçukluların merkezi idi. Sultan Melikşah ve veziri Nizâmülmülk'ün kabirleri burada. Tabii bakımsız bir halde. İran'ın hâlâ kullandığı günü güneşe, yılı hicrete göre sayılan Takvim-i Celâlî, Melikşah'ın yâdigârı. Dünyanın en büyük meydanlarından biri Nakş-ı Cihân burada. Şehrin içinden geçen nehir üzerindeki Siesopol (Otuz Gözlü Köprü) ile Floransa'yı andırıyor.
Şiraz, üzümü, eriği ve şairleri ile meşhur. İrem bağları, şimdi botanik bahçesi. Bir ara pâyitaht olmuş. Kerim Han Sarayı'nın eğri burcu dikkat çekiyor. Darius'un şehri Persepolis harabeleri, buraya yakın.
Yezd, Zerdüşt dininin merkezlerinden. Asırlardır yanan mukaddes ateşleri burada. Ölülerini akbabalara tevdi ettikleri Dahme şimdi bomboş. İnkılâptan beri gömüyorlar. Çölün ortasında sıcak bir şehir olduğu için, her evde, rüzgârı alıp eve ve evin mahzenine ileten klima teşkilatı var. Bâdgir deniyor. Böylece dışarıda hararet 35° derecenin üzerinde iken, evin içini 21° dereceye sabitlemişler. Halıları ve ipekli dokumaları enfes. Tarihî şehir, tamamen toprak rengi tuğladan inşa edilmiş. Kervansarayları da otel yapmışlar. Uzaktan getirtilen su, yeraltındaki şebekeyle şehre dağıtılmış. Yezd, dünyanın sayılı su medeniyeti merkezlerinden. Memleketin 4 bir tarafına su ustaları buradan gidermiş. Bir de Müze-i Âb (su müzesi) var.
Meşhed, dinî merkez. Burada 8. İmam Ali Rıza hazretlerinin türbesi var. Bizim Eyüp Sultan gibi. Ama Mescid-i Nebevî'den bile daha büyük. Ha bire de büyüyor. Şiîlerin hac yerlerinden biri. Hacca giden hacı olduğu gibi; Kerbelâ'ya giden, Kerbelâî; buraya gelen de Meşhedî oluyor. Şehrin dışında muayyen yerlerde ziyaretçilerin âdeta ihrama gireceği Mîkat-ı Rıza var. Türbenin vakfı çok zengin. Onlarca şirketi, yüzlerce hademesi, sayısız gayrımenkulü var. Halife Harun Reşid'i kabri de burada, ama yeri belirsiz edilmiş. İmam, buraya onunla gelmişti. Abbasîlerin veliahdı idi; erken vefat etti. İran'ın hemen her şehrinde, halkın rağbet ettiği bir "imamzâde" türbesi vardır.
Meşhed'e yakın Tus, tarihî bir merkez. İmam Gazalî, Ebu Ali Farmedî, Firdevsî türbeleri burada. İlki harabe hâlinde. Sonuncusunun ihtişamına ise diyecek yok. Bistam'da Bayezid Bistamî'nin kabri, İmam Cafer'in oğlunun türbesinde. İlhanlı yapısı. Yakınında Ebu'l-Hasen Harkanî türbesi Selçuklulardan kalma.
İran'da Koka Kola var; ama McDonalds yok. Yemekleri Türklere uygun. Bizim Adana kebaba benzer çello veya cûce dedikleri tavuk, üzeri tepeleme yağsız pirinç. Isfahan'ın büryanîsi meşhur. Yağırt dedikleri ayran, naneli.
Yüksek binaya rastlanmıyor. Binalar betonarme yerine, çelik konstrüksiyon ile iskelesi çatılıp, sarı tuğla ile duvarları örülüyor. Hemen her şehirde hoş parklar nefes aldırıyor. Yollarda sadaka kutuları var. İstasyon gibi umumi yerlerde telefon şarjı için bedava prizler. Helâlar alaturka. Taharet musluğundan sıcak su akıyor. Evlerde, merkezî sıcak su var. Sabun, umumi bir hazneden bütün sabunluklara geliyor.
İranlılar cana yakın, yardımsever. Yol sorsanız, dil bilmiyor, ama uzun uzun şiir gibi bir Farsça ile cevap veriyor. Mamafih Tahran ve Meşhed'de Türkçe bilen çok. Halkın yarısı zaten Azerî. Aşağılara indikçe, Şiraz, Isfahan'da ne Türkçe var, ne İngilizce. Ne de olsa dilimizde Farsça kelime çok, güzelce anlaşıyoruz. Kavga eden kimseye rastlanmıyor. Emniyet problemi yok. Neredeyse hiç polis görmüyorsunuz. AVM yok, ama küçük esnaf bol. Kredi kartı geçmiyor. Taksiden otele, pazarlık payı yüksek. İran bizim 80'leri yaşıyormuş gibi geliyor, ama yine de muayyen bir refah seviyesine sahip.
Câmilerin hemen hepsi Selçuklu tarzında. Avlulu, dört eyvanlı. Mavi çiniler. Yekpare mermer mihrab. İmamın yeri, cemaatten yarım metre aşağıda. İran'da din ulularının yanına gömülmek maddî güç isteyen bir imtiyaz. Kabirler, yer seviyesinde, üzerine basılıp geçiliyor...
Isfahan'ın gece manzarası da nefis Siesopol Köprüsü
Isfahan'da Nakş-ı Cihan Meydanı; dünyanın en büyük ve meşhur meydanlarından biridir
Narencistan; Şiraz'ın eski köşklerinden biri
Sadi Şirazi'nin türbesi 
İmam Ali Rıza türbesinin kapısı 
Şiraz'da Kerim Han Sarayı'nın eğri burcu
Bayezid Bistami kabri
Yezd'de Ateşgede ve Zerdüşt dininin asırlardır yanan 'mukaddes' ateşi
Yezd'de Zerdüştlerin ölülerini akbabalara tevdi ettiği sessizlik kuleleri
İran'da en fazla rastlanan dükkan; baharatçı
Isfahan büryanisi; kuzu eti, akciğer ve tahin ile yapılıyor
01.12.2014.
KAZAN DEVRİLDİ, SÖNDÜRDÜ OCAĞI!
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Tarihin en parlak ordularından yeniçeri ocağı, ateşli silahların yayılmasından sonra fonksiyonunu kaybetti. Zamanla da bozuldu. Nice padişahları harcayan ocağı tarihten silmek, Sultan II. Mahmud'a nasip olmuştur.
Osmanlı kara ordusu, kapıkulu ve eyalet askerleri olmak üzere iki sınıftı. Eyalet askerleri, tımarlı sipahilerin yetiştirdiği hafif süvari birlikleri idi. Kapıkulu askerleri ise profesyonel, ücretli atlı ve piyade hassa ordusu idi. Piyadelerine yeniçeri adı verilirdi. Asırlarca, nice zaferlerde büyük payı olan, parlak yeniçeri ocağı, XVI. asır sonlarından itibaren bir bozulmaya maruz kalmıştır. Rivâyete göre, kuruluşunda Hacı Bektaş'a mensup bir velî, dua ederek bu orduya yeniçeri adını vermiştir. Yeniçeri ocağında Bektaşî kültürünün hâkimiyeti buna bağlanır. Zamanla bazı Bektaşî tekkelerinde, İran ajanlarının faaliyeti neticesinde meydana gelen dejenerasyon, ocağa da aksetmiştir.
Padişah kanının tadı
Zamanla, ehli olmayanlar ocağa alınmış; askerlikle alâkalı olmayanlar, yeniçeri sıfatıyla gezmeye başlamıştır. Kuruluşunda sayısı 4000 olan bu profesyonel hassa askerinin sayısı, XVII. asır ortasında 100 bini bulmuştur. Kışlalarda oturmayanlar; yasak olduğu halde evlenip esnaflık yapanlar az değildir. Sefere gitmemiş, gittiklerinde de firar etmişlerdir. Ölmüş yeniçeriler bile sicilde hayatta gösterilip maaşları tahsil olunmuştur. Devlet içinde devlet hâline gelmiş; hükûmet, söz geçiremez olmuştur. Sultan II. Osman'dan itibaren bu durumu gören padişahlar yeniçeri ocağını ıslâh etmek, bu kâbil olmazsa kökünden kaldırmaya teşebbüs etmişlerse de, her seferinde ocak isyan edip bu teşebbüsleri akim bırakmıştır. Bazen bürokratları ve bazen de ilmiye sınıfını yanlarına almak suretiyle hükûmet darbeleri yapmış; padişahların tahttan indirilmesinde; hatta katledilmesinde mühim bir rol oynamıştır. Ancak padişah kanının tadını alan yeniçerilerin, artık kimseden pervâsı kalmamış; Bulundukları şehirlerde ordugâhı bile yağmaladıkları görülmüştür. Esnaf, haraca bağlanmış; halk, sokağa çıkamaz olmuştur. Asker şerrinden hiç İstanbul'a gelmeyip, Edirne'de hüküm süren padişahlar vardır.
Ocağın, Rus harblerindeki aczi üzerine, Sultan III. Selim, Nizam-ı Cedid adıyla yeni bir ordu kurdu. Avrupa'nın en güçlü ordusuna sahip Fransa'dan talim ve topçu subayları getirtti. Bu askerler, Napolyon'u Akkâ önünde yenerek rüşdünü ispatladı. Ancak âkıbetlerinin iyi olmadığını hisseden yeniçeriler, yeni usul talimin "gâvur âdeti" olduğu yaygarasıyla ayaklandı. Ardında Rus tahriki bulunan bu isyan neticesinde, padişah tahttan indirildi ve katledildi. (Enteresandır ki, sonraları da asker, her rahatsız olduğunda, "rejim tehlikede" sloganıyla darbeye kalkışmıştır.) Bu padişahın yetiştirdiği Sultan II. Mahmud, tahta çıkınca, sessizce zamanı kolladı. Yeniçeri ocağı kaldırılmadıkça, memleketin selâmet bulamayacağını anladı.
Sancak-ı şerif çıkarılıyor
Önce ocak içinden bazı subayları elde etti. Kendine sâdık Hüseyin Ağa'yı ocağın başına geçirdi. Nihayet beklenen gün geldi. Yeniçeriler, ayaklandı. Padişah, devlet erkânını şeyhülislâmın konağında topladı. Sultan III. Selim'in başına gelenler, herkesi iknâya yetti. Şeyhülislâmdan fetvâ alındı. Sancak-ı şerif çıkarılarak, zorbalara karşı cihad ilan edildi. Padişaha sadık topçu, lağımcı ve kalyoncu birlikleri kışlaları topa tuttu. Diğer yandan medrese talebeleri ve asırlardır yeniçerilerin elinden bîzar olmuş halk, eline geçirdiği silahlarla bu cihada iştirak etti. 3 bin kadar yeniçeri katledildi; bazılarının cesetleri denize atıldı. Yeniçerilere ait mezartaşları bile kırıldı; bugün Aksaray meydanının yerindeki kışlalar, yerle bir edildi. 15 Haziran 1826'da vuku bulan hâdiseye Vak'a-i Hayriyye (Hayırlı Vak'a) adı verilir. Sapına bir değnek geçirilmiş yemek kazanını sırtladıkları için, yeniçeri isyanlarına "kazan kaldırma" denirdi. İzzet Molla da, "Kazan devrildi söndürdü ocağı" mısraıyla hâdiseye tarih düşürdü.
Ocak ile birlikte anılan Bektaşî tekkeleri kapatılarak, babalar "tashih-i akâid" (itikat düzeltmek) üzere ilim merkezlerine sürüldü. Tekkeleri, tarihi silsile itibariyle en yakın tarikat olan Nakşibendîlere verildi. Bu hâdise, bazı Bektaşîlerdeki, Nakşî kininin sebebidir. Sultan Mahmud'a "gâvur padişah" diyen de bunlardır. Ocağı hatırlatan her şeye alerji duyulduğu için, kaç asırlık Mehterhâne lağvedildi. En üzücü taraf, budur. Padişahı desteklediği halde sipahi ocağı da lağvedilmiştir. Henüz muntazam bir ordu kurulmadan yeniçeri ocağının kaldırılmasını bazıları tenkit eder ve 1828 Rus mağlubiyetini delil gösterirler. Halbuki ocak kaldırılmadan evvel vuku bulan harblerin hepsi felâketle neticelenmiştir. Ocak kalsaydı da değişen bir şey olmayacaktı. Nitekim isyana katılmayan sâdık birliklerden, hemen "Asâkir-i Mansure-i Muhammediyye" adıyla yeni bir ordu kurulmuştur. Sultan II. Mahmud, memleketi uçurumun kenarından alan çok büyük bir padişahtır. Bu muvaffakiyeti sebebiyle, "Devletin İkinci Kurucusu" diye anılmıştır. Islahatı, millî bünyeye uygundur. Padişah, elbette bundan başka bir yol bulamamıştır. Nitekim bir uzuv iltihaplanınca, ilaç verilir. Kangrene çevirirse, o uzuv kesilir; yoksa bütün vücudu mahveder. Bu hâdisenin benzerine bir asır evvel Rusya'da da rastlanır. Çar Büyük Piyotr, Yeniçeri Ocağı'na çok benzeyen ve streltsiy (tüfekçi) denilen askerî sınıfı ortadan kaldırmıştı. Yeniçeri ocağı kaldırılmış; ama elinde silah tutan gücün, siyasete müdahale etme geleneği bitmemiş; Sultan Abdülaziz ve Sultan II. Abdülhamid, askerî komplolarla tahttan indirilmiştir...
08.12.2014
OSMANLICA MI? TÜRKÇE Mİ?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Osmanlıca, Türkçe'dir. Bu coğrafyada yaşayan Türklerin ata lisanıdır. Bugünkü lisandan farkı, harfleridir. Bir de uydurukça kelimelerin bulunmaması...
Türklerin, Müslümanlığı kabul etmeden evvel, iki çeşit alfabe kullandığı malumdur. Birisi, 38 harfli Göktürk alfabesidir. Sağdan sola yazılır. Runik harflerden müteşekkildir. 8. asırdan kalma Orhun Kitâbeleri bu harflerle yazılıdır. Bu millî Türk alfabesi, sadece elitler tarafından kullanılmış değildir. Nitekim Talas vadisinde, bir Türk köylüsünün taş üzerine yazdığı bir kitâbe bugüne kadar gelmiştir. Diğer Türk boylarına göre daha fazla yerleşik hayat yaşayan Uygurlar, 16 harflik bir alfabe kullanmışlardır. İranlı Mani'nin (215-256) tertip ettiği bu alfabe, Uygurlarca geliştirilerek kullanılmıştır. Bugün Uygur alfabesi olarak bilinen 16 harflik bu yazı, Göktürk alfabesi kadar gelişmiş değildir. Ancak kâğıt ve matbaayı bildikleri için, bu alfabe ile günümüze çok sayıda eser intikal etmiştir.
"Kargacık burgacık!"
Sâmi/Arab yazısı, dünyanın en eski yazılarındandır. Bu hâliyle ilk kez Hazret-i İsmail'in kullandığı rivayet edilir. Hiyeroglif ve çivi yazısı dışındaki bütün yazıların menşei, bu alfabeye dayanır. Türkler, Müslüman olduktan sonra, Arab/İslâm yazısını kullandılar. İranlılar gibi, bunu lisanlarına adapte ettiler. Arapça'da bulunmayan pe, çe ve je harfleri, bu iki kavmin alfabesinde mevcuttur. Asırlarca Arabî ve Fârisî kelimelerin de tabiî bir şekilde girişi sebebiyle, Arap yazısı, Türkçe'nin doğru bir şekilde yazılmasına imkân veren millî bir alfabe hâlini almıştır.
1 Teşrinisani (Kasım) 1928 tarihli ve 1353 sayılı Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun, Arap alfabesi denilen bin yıllık Türk harflerinin kullanılmasını yasaklamış; bu yasağa aykırı hareket edenlere cezâ getirilmiştir. Eski harflerle kitap, gazete, dergi, ilan, tabela yasaklanmıştır. Kraldan çok kralcılar, kütüphanelerden, şahısların ellerinden eski Türkçe eserleri toplayıp imha etmek suretiyle coşkularını göstermiştir. Milyonlarca kitap ve vesika, Peyami Safa'nın tabiriyle "inkılâp yobazları"nın gaddar ellerinde yok edilmiştir. "Kargacık burgacık" diye alay edilen Arap yazısının aksine, Latin alfabesi, Türkçe'deki pek çok sesi, meselâ sağır nun diye bilinen nğ harfini vermez; kaf ve kef ile ha, hı, he harfleri, yalnızca birer harf ile yazılır. Böylece zengin Türkçe hayli gerilemiş; yazıldığı gibi konuşulan fakir ve basit bir lisan olmuştur.
Kanunda bahsedilen Türk harfleri, Göktürk veya Uygur değil, düpedüz Latin harfleridir. Türk milletinin gönül rızasıyla benimsediği bin yıllık Arap alfabesi, Türk harfleri sayılmamış; ama halkın "kilise harfleri" diye andığı, hatta "Lâdin harfleri" diyerek aşağıladığı Latin harfleri, bir gecede Türk harfleri sayılmıştır. Osmanlı Devleti bir imparatorluktur; çeşitli halklar kendi lisanlarını konuşur. Ama devletin yazışma lisanı, Türkçedir: Lisân-ı Türkî. 19. asırda doğan Osmanlıcılık cereyanı mensupları, buna Lisân-ı Osmânî adını vererek dil birliğini müdafaa etmişlerdir. İnkılâpçıların, Osmanlıca adını vererek, güya eski rejimin diğer unsurları gibi aşağılamak istediği Arap/İslâm yazısına yaşlılarımız, Eski Türkçe derlerdi.
Osmanlıcanın, Latin harflerine göre zorlukları vardır, avantajları da vardır. Bazı harfler yazılır, ama okunmaz; bazıları yazılmaz, ama okunur. Alışan bir kimse için matematik gibidir. Bazı formüller kafaya yerleştirildiği zaman iş kolaylaşır. Harfler birbirine bağlı olduğu için stenografiktir; hızlı not tutmaya uygundur. Aziz Nesin'den Kenan Evren'e, umulmayacak kimseleri bu harflerle not tutarken gördük. Harfler yuvarlaktır, gözleri yormaz. Bu sebeple eskilerde gözlük takan sayısı azdı. Çeşitli yazı türleri çıkarılabilir, sanata elverişlidir. Şifreli yazı yapılabilir. Sağdan sola yazıldığı için insan dengesine uygundur. İbrani, Süryani, Hind, Göktürk, Uygur, Japon ve Çin alfabeleri de sağdan sola yazılır. Bir tek Latin alfabesi soldan sağadır. Yemen'de, okuma ve yazmanın beraber öğretildiği bir usul sayesinde, okur-yazar olmayan yok gibiydi. 1862'den sonra kurulan ilkmekteplerde bu usul tatbik olundu.
Okur-yazar nisbeti
Cumhuriyet istatistikleri 1927'de okur-yazar nisbetini % 8,1 verir. Fakat 1903 Maarif Salnamesi'ne (yıllığına) göre, nüfusun %5'i ilkmektebe devam etmektedir. Şu halde yeni rejimin verdiği nisbet, sadece ilkmektebe devam edenler kadardır. Geriye kalan nüfusun yarısının daha evvel mektebe gittiği düşünülecek olursa, okur-yazar nisbeti %50'den aşağı olamaz. 1890'da okur-yazar nisbeti, Rusya'da % 17'dir. İspanya, %39; İtalya, %45; Belçika, %74; Fransa, %78; Amerika'da %89,3; İngiltere, %92 okuryazara sahiptir. Bizde okumuşların, 1911-1922 arası cephelerde eritilmesi bir yana; harf inkılâbı sayesinde "okur-yazar" kitle, bir günde "okumaz-yazmaz" hâle gelmiştir.
Türkiye'de okur-yazarların nüfusa nisbeti, 1935'de %15; 1960'ta %32; 1970'te %46'dır. Bu da yeni harflerin okur-yazar nisbetini arttırmakta yetersiz kaldığını gösterir. Nisbetin düşük olmasının sebebi, Arap alfabesinin zorluğu ve imkânsızlıklar değil; okuma-yazma istek ve ihtiyacının bulunmamasıdır. Zira normal zekâlı bir insan 3 ayda okuma ve yazmayı öğrenir. Arap alfabesinde bu müddet, Latin alfabesindekinden daha uzun değildir.
Osmanlılar zamanında câmi olan her köy ve mahallede bir hoca, dolayısıyla bir ilkmektep vardır. Erkek ve kız çocukların buraya gönderilmesi mecburidir. Osmanlı yâdigârı binlerce yaşlı insan ile görüştüm; okur-yazar olmayana rastlamadım. Osmanlı coğrafyasında okur-yazarlık nisbetinin düşük olduğu iddiası, inkılâbı haklı göstermek için yapılmış normal bir propagandadır. Ama böyle diyen tarihçinin, devletçe neşredilen ve kendisinin de editörlerinden olduğu resmî istatistik kurumu verilerine bir daha göz atması tavsiye edilir.
15.12.2014.
HAZRET-İ İSA'YA HÂİNLİK EDEN KİM?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Havarilerden Yahuda, Hazret-i İsa'yı ele veren kişi olarak bilinir. Bütün bir Hristiyan inancı bunun üzerine kurulmuştur. Acaba gerçek böyle midir? Yahuda bir hâin mi? Yoksa kendisini feda eden bir kahraman mı?
Hazreti İsa Filistin'de tebliğe başladığında, kendisine putperest Romalılardan ziyade, tek tanrılı bir dine mensup Yahudiler karşı çıktı. Gerçi Yahudiler, kurtarıcı bir peygamber bekliyorlardı. Ama lütufkâr ve merhametli İsa, onların beklediği sert kurtarıcıya benzemiyordu.
Son Yemek
Hazreti İsa, Davud aleyhisselâm soyundan bir hahamdı. Çoğu Yahudilerin, Musa şeriatından uzaklaşmalarına karşı çıktı. Haram kılınmış olmasına rağmen, Bet-Makdis'de tefecilik yapanları dağıttı. Bu, bardağı taşıran son damla oldu. Filistin'deki Roma Vâlisi Pontius Platus'a şikâyet ettiler. Vali, kendisi ile görüştü ve söylendiği gibi biri olmadığı gerekçesiyle şikâyeti ciddiye almadı. Bunun üzerine bir plan düşünen Yahudiler, valiyi endişelendirmek için onu "Yahudilerin Kralı" iddiasında olmakla suçlayıp mahkûm ettiler. Bu siyasî bir suç demekti. Yahudilerin kendi mahkemeleri vardı; ama cezalandırma salahiyeti yoktu. Vali, Hazreti İsa'nın cezalandırılmasına izin verdi. Hahambaşının askerleri onu almaya geldiler. Buraya kadar tarihî hâdiselerde bir problem yoktur.
Hristiyanlar, Hazreti İsa'nın havarileriyle yemek yerken, içlerinden birinin kendisine hıyanet edeceğini haber verdiğini söyler. Bu Son Yemek çok meşhurdur ve komünyon âyini bunun hatırasına yapılır. Yemekten sonra havarilerden (Mesih'in yakın çevresinden) Yahuda İşkaryot, 30 dirhem gümüş karşılığında Mesih'i Yahudilere teslim etti. Hazreti İsa, çarmıha gerilerek öldürüldü. Bu arada Yahuda pişman olup aldığı parayı iade etti ve kendisini bir ağaca astı. Müminlerden birkaç kadın, İsa'ya benzer birinin çarmıhta öldüğünü uzaktan gördü ve havarilere haber verdi. Havariler, üç gün sonra Hazreti İsa'nın diri olarak göğe ağdığını gördüler. Bu sırada Yahudiler de yanıldıklarını anlayıp mezarı açtılar. Buradakinin Hazreti İsa olmadığını anlayınca cesedi yaktılar. Havariler, kabre gelince, boş olduğunu gördüler. Şu halde "İsa çarmıhta öldü; gömüldü; sonra dirilip göğe ağdı" zannettiler. Yahuda figürü, hadiseye sonradan sokuldu.
Kim feda eder?
Müslüman inancına göre, İsa Mesih çarmıha gerilmiş ve ölmüş değildir. Kıyamete yakın, diri olarak yeryüzüne inecektir. İslâm tefsir ve tarih âlimi Taberî, Hristiyan tarihçilerin sözlerini aynen naklederek, onu ele verenin bir havari olduğunu nakleder; ama isim zikretmez. Sahabeden İbni Abbas der ki: Yahudi hâkiminin adamı Filtiyabus, İsa'yı yakalamak üzere bulunduğu yere girince, melekler İsa Mesih'i göğe kaldırdı. Arkadan gelenler Filtiyabus'u İsa'ya benzetip çarmıha gerdiler. Tefsir âlimi Kurtubî, ihbarcı Yahuda'nın, havarilerden değil; oradaki âdi Yahudilerden biri olduğunu ve İsa'ya benzetilerek çarmıha gerildiğini söyler. Yahuda (Judas), o zaman yaygın bir isimdir. Şu halde, çarmıha gerilen bir başkasını Hazreti İsa zannetmişlerdir.
Tâbiîn âlimlerinden tarihçi Dahhâk'ın enteresan bir rivayeti vardır. Buna göre, Hazreti İsa, bulunduğu yer Yahudilerce basıldığı sırada, Rabbinin göğe yükseltme iradesi kendisine bildirilince "Bu gece kim kendisini benim için feda eder de cennette yanımda olur?" diye sordu. Havarilerin en cesuru olduğu anlaşılan Yahuda öne atıldı. Hazreti İsa, kaftan, sarık ve asasını ona verdi. Yahuda'yı, İsa sanıp çarmıha gerdiler. Hazreti İsa, göğe yükseltildi.
Katil mi? Arslan mı?
1970'lerde Mısır'da bulunan Yahuda İncili'nde hâdise klasik Hristiyan teolojisinden farklı anlatılır. Buna göre Yahuda'nın yardım istemeye gittiği bir dost, kendisini takip edip İsa'nın yerini öğrenmiş ve Yahudilere ihbar etmiştir. Yahuda, çarmıha gerilerek idam olunmuştur. Peki Hristiyanlıktaki Yahuda telâkkisi nasıl ortaya çıkmıştır? Hristiyanlığı başka forma sokuşu ile tanınan Paulus, Yahuda'yı tanımış olsaydı, rahatça bu bilgiyi yayan odur denebilirdi.
Yahuda, muhtemelen İsa'yı tanıyan ve yerini ihbar eden bir Yahudi idi. Sonradan bu kimse ile Havari Yahuda birbirine karıştırıldı. Bütün Hristiyanlık inancı da bu temelsiz bilginin üzerine kurulmuştur. Yahuda'nın kendini astığı erguvan ağacı bile kötülüğün sembolü sayılmıştır. Havari Yahuda, soylu bir Yahudi ailesindendi. Entelektüel olduğu, kendi adını taşıyan İncil'in üslûp ve ifadesinden anlaşılmaktadır. İşkaryot, Latince "kâtil" (sicario); İbranice "arslan" veya "Keryot'lu Adam"; Aramice, "kızıl renkli" veya "asılmış kimse" kökünden gelen bir kelimedir. Keryot, Filistin şehirlerindendir. İhtimal, kelimenin Latince manası, sonradan bu hikâyenin yakıştırılmasına sebep olmuştur.
Kudüs'te Hazreti Mesih'in tevkif edildiğine inanılan Getsemane bahçeleri ve ikibin yıllık zeytin ağaçları.
Kudüs'te Hristiyanların Hazreti İsa'nın geçici kabrinin bulunduğuna inandığı Kıyamet Kilisesi.
Kudüs'te Hazreti İsa'nın çarmıha gerilmek üzere yürüdüğüne inanılan Via Dolorosa (elemler yolu)... Sembolik çarmıh taşıyan Hristiyanlar.
Yahuda'nın hıyanetini tasvir eden bir tablo. Hazreti İsa'yı öperek askerlere işaret veriyor.
Yahuda'nın hayatını anlatan 2004 tarihli bir sinema filmi.
Kudüs'te son yemek sahnesinin geçtiğine inanılan yer.
Kudüs'te Kıyamet Kilisesi'nde Hristiyanların Hazreti İsa'nın naaşının bir müddet kaldığına inandığı mermer lahid.
Kudüs'te Kıyamet Kilisesi'nde Hristiyanların Hazreti İsa'nın geçici kabri olduğuna inandıkları yer.
Uğursuz 13
13 sayısının uğursuz olduğuna dair inanç, bir çeşit korku hastalığıdır (triskaidekaphobia). İskandinav ışık ve güzellik tanrısı Balder'in ziyafetine, yalan ve hile tanrısı Loki, davetli olmadığı halde, zorla 13. kişi olarak katılmak ister. Çıkan nizada Loki, Balder'i öldürür. Bu efsane, İsa'nın son yemeğine tatbik edilir. Balder'in yerini İsa; Loki'nin yerini de Yahuda almıştır. Yemekten 24 saat sonra İsa'nın çarmıha gerilerek öldürüldüğüne inandıkları için, Hıristiyanlarda akşam yemeğinde 13 kişi bir araya gelirse bunlardan birinin başına bir felâket geleceği inancı yaygındır.
22.12.2014.
Padişah olacaktı, mezarı bile yok: ŞEHZÂDE ORHAN EFENDİ
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Geçenlerde, aidatı ödenmediği için, Fransa'daki mezarı açılıp, kemikleri umumi bir çukura atılan Osmanlı şehzâdesinin haberi medyaya düştü. 15 yaşında sürgüne çıkan ve sıkıntılı bir hayat yaşayan Orhan Efendi'yi acılar öldükten sonra da rahat bırakmadı.
"Harbiye Mektebi'nden eve döndüğüm bir gün, evde bir komiser ve iki polis beni karşıladı. Komiser ağlayarak bana bir kâğıt imzalattı. Bu kâğıtta, 24 saat içinde memleketi terk edeceğime dair taahhüd vardı..." Böyle anlattı sürgünün nasıl başladığını Osmanlı hanedanı reisi Şehzâde Orhan Efendi... Padişahlık devam etseydi, Sultan II. Orhan adıyla Osmanlı tahtına oturacak şehzâdenin, bugün dünyada bir kabri bile yoktur.
Orhan Efendi'nin kemiklerinin atıldığı çukur.
Hamallıktan şoförlüğe
Şehzâde-i Civanbaht Mehmed Orhan Efendi, Sultan II. Abdülhamid'in torunlarındandır. Dedesi tahttan indirildiği sene dünyaya geldi. 5 yaşında iken, babası Abdülkadir Efendi annesinden ayrılmıştı. Orhan Efendi, anne ve dayısıyla büyük müşkilat içinde yaşardı. Galatasaray Lisesi'ne tramvay pasosu ile gider gelirdi.
Üç günlük mülâzım iken gelen acı haberin ertesi günü, Orhan Efendi, babası ve kardeşleriyle beraber Sirkeci'den bindiği Simplon Ekspresi ile sürgüne çıktı. Böylece 67 sene devam edecek sürgün hayatı Budapeşte'de başladı. Beyrut'ta amcasının, Nice'de halasının yanında yaşamaya çalıştı. Buradan 2,5 sene yaşayacağı Buenos Aires'e geçti. Vapurdan indiğinde 21 yaşında ve cebinde 8 frank vardı. Burada teneke fabrikası sahibi Kayserili bir Türk, şehzâdeye kucak açtı. 8 peso gündelikle fabrika işçiliği, hamallık, şoförlük yaptı. Burada Lübnanlı bir ailenin kızıyla evlenmek istedi. Aile, deniz aşırı bir memleketteki bu gencin hüviyetini tahkik için Halife Abdülmecid Efendi'ye mektup yazdılar ise de, cevap gelmeyince, evlilik işi yattı.
Orhan Efendi, artık bir yerde devamlı duramaz olmuştu. Arjantin'den Kâhire'ye geçti. İstanbul'dan tanıdığı Mısırlı Prens Yusuf Kemal Bey'den 100 lira borç alıp Plymouth marka bir otomobil edindi. Plakasında Arabî harflerle Prens Mehemmed Orhan yazan otomobiliyle Beyrut-Şam arasında 2,5 sene şoförlük yaptı. Burada "Hafîd-i Sultan Hamid" (Sultan Hamid'in torunu) olarak anıldı ve herkesten alâka gördü. Gazeteler, "Abdülhamid'in torunu şoförlük yapıyor" diye haberler yazar; polisler, gelip geçerken kolaylık gösterirlerdi.
1933'te otomobili satıp Nice'e geldi. Mısır hanedanından Nâfia Yeğen ile evlendi. Kızı Neclâ Sultan dünyaya geldikten sonra anlaşamayıp ayrıldı. Arnavutluk'a geçti. Burada pilot ve Kral Ahmed Zogu'nun yaveri oldu. İstanbul'da okuyan Kral, Sultan Hamid'in çok ihsanlarını gördüğü için, aileye yakınlık duyardı. Hatta kızkardeşi Seniyye'yi Şehzâde Âbid Efendi ile evlendirdiği gibi; diğer kızkardeşi Müzeyyen'i de Orhan Efendi'ye vermek istedi. Ancak nişan kısa zamanda bozuldu. Orhan Efendi, Kral Zogu'nun İtalyan işgaline uğrayan Arnavutluk'tan, ardından da Alman işgaline uğrayan Paris'ten kaçmasını organize etti. Paris'te zengin, dul ve hâmile bir hanım ile evlendi. Mehmed Selim ismi verilen çocuğu, Orhan Efendi evlat edindi ve Müslüman olarak yetiştirdi. Ancak bu evlilik de yürümedi.
Harbin ardından ülke ülke gezdi. Nice'de sürgündeki Kral Zogu'nun şoförlüğünü yaptı. 1960'dan sonra Avrupa'da otomobil dağıtıcılığı yaptı. 1966'dan sonra Paris'teki Amerikan askerî mezarlığında 4 seneşoförlük ve sonra bekçilik yaptı. 1974'de 190 dolar (1500 frank) aylıkla tekaüde ayrıldı. Asgari ücretin 3200 frank olduğu bir zamanda Nice'te mutfak ve banyosu müşterek 30 m2 lik bir apartman dairesinde mahrumiyet içinde yaşadı.
Cenazede 4 kişi
Haymatlos (vatansız) yaşadı. Fransızların hanedan mensuplarına verdiği pasaportu taşırdı. 1983'te Şehzâde Ali Vâsıb Efendi'nin vefatıyla hanedan reisi oldu. 1991'de Marsilya Konsolosluğu tarafından kendisine nüfus kâğıdı ve Türkiye pasaportu verildi. 1992'de İstanbul'a geldi. 2 haftalık ziyareti amme efkârında çok alâka uyandırdı. Gençliğinde tanıdığı yerleri dolaştı. Gözleri iyi göremediği için, buraları çok hislenerek gezdi.
Orhan Efendi, serbest tavırlı, şakacı, kalender idi. 8 lisan bilirdi. Son zamanlarında anfizemiden muzdarip idi. Günde bir öğün yer; ama hâlini kimseye açmaz, kimseden yardım istemezdi. Haysiyetiyle yaşayıp, yüzünde tebessümle 1994'te Nice'de vefat etti. 6 kişilik bir cemaatin iştirakiyle defnolundu. Namazını, şehrin kenar mahallerinden parayla iknâ edilerek getirtilen 4 Tunuslu kıldı. 6 ayda bir ödenmesi gereken 200 Euro aidat ödenmediği için, kabri birkaç sene evvel açılarak kemikleri umumi bir çukura atıldı. Sağlığında kendisine reva görülen onca eziyetin yanında, şehzâdenin na'şının başına gelenler hiç mesabesinde olmakla beraber, bir ibret levhası teşkil eder.
Kabına sığmayan baba
Şehzâdenin babası Mehmed Abdülkâdir Efendi (1878-1944), Sultan II. Abdülhamid'in 2. oğludur. Almanya'da askerî tahsil görmüş; Kayzer'den madalya almıştı. Sürgünde parasız kalınca, Budapeşte'de bir orkestrada kemancılık yaparak hayatını kazandı. 1940'da harb yüzünden Sofya'ya geldi. Sultan Hamid'i tanıyan Kral Boris'in yardımıyla belediyede kantarcı olarak çalıştı. Eline geçen üç-beş kuruşla, Sofya'da Bâli Efendi türbesini tamir ettirdi. Bir hava hücumu sırasında sığınakta kalb sektesi geçirdi. İzdiham esnasında ezilerek vefat etti. Yakışıklı, cömert ve serbest tavırlıydı. Bu sebeple "hanedanın yaramaz çocuğu" olarak tanındı. Orhan Efendi'den başka Alaaddin, Ertuğrul, Neslişah ve Bîdâr adında çocukları vardır. 2 aylıkken sürgün edilen Bîdâr Sultan, hanedanın yaşça en küçüğü idi. Trende soğuk almış, Budapeşte'ye varır varmaz hayata gözlerini yummuştur. Gülbaba türbesindedir. Hanedandan sürgünde ilk ölen de budur.
Orhan Efendi askerî mektepte talebe iken...
29.12.2014
.
|
| Bugün 722 ziyaretçi (1823 klik) kişi burdaydı! |
|
 |
|
|
