RASI Hz. ÖMER S E M P O Z Y U M U Editör Ali AKSU SİVAS/2018 1. Cilt ONUR KURULU İsmet YILMAZ Milli Eğitim Bakanı Davut GÜL Sivas Valisi Sami AYDIN Sivas Belediye Başkanı Prof. Dr. Alim YILDIZ Cumhuriyet Üniversitesi Rektörü Recep Şükrü BALKAN Sivas Müftüsü DÜZENLEME KURULU Prof. Dr. Ali AKSU Prof. Dr. Ünal KILIÇ Prof. Dr. Yusuf DOĞAN Doç. Dr. Mehmet TIRAŞCI Doç. Dr. Yusuf YILDIRIM Arş. Gör. Sena KAPLAN Arş. Gör. Maruf ÇAKIR Arş. Gör. Alper AY Arş. Gör. Sema TOMBUL Arş. Gör. Salime Bera KEMİKLİ BİLİM KURULU Prof. Dr. Abdullah KAHRAMAN Marmara Üniversitesi Prof. Dr. Adem APAK Uludağ Üniversitesi Prof. Dr. Adnan DEMİRCAN İstanbul Üniversitesi Prof. Dr. Ahmet ÖNKAL Necmettin Erbakan Üniversitesi Prof. Dr. Ali ÇELİK Osmangazi Üniversitesi Prof. Dr. Bayram Ali ÇETİNKAYA İstanbul Üniversitesi Prof. Dr. Bünyamin ERUL Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Cemal AĞIRMAN Cumhuriyet Üniversitesi Prof. Dr. Galip YAVUZ Marmara Üniversitesi Prof. Dr. Hasan KESKİN Cumhuriyet Üniversitesi Prof. Dr. Hüseyin YILMAZ Cumhuriyet Üniversitesi Prof. Dr. İbrahim SARIÇAM Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Kadir ÖZKÖSE Cumhuriyet Üniversitesi Prof. Dr. Kasım ŞULUL Harran Üniversitesi Prof. Dr. M. Mahfuz SÖYLEMEZ Yakın Doğu Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet Ali KAPAR Necmettin Erbakan Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet Bahaüddin VAROL Aksaray Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet ÖZDEMİR Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet Salih ARI Yüzüncü Yıl Üniversitesi Prof. Dr. Metin BOZKUŞ Cumhuriyet Üniversitesi Prof. Dr. Metin İZETİ Makedonya Prof. Dr. Mustafa Doğan KARACOŞKUN Kilis 7 Aralık Üniversitesi Prof. Dr. Mustafa FAYDA Marmara Üniversitesi Prof. Dr. Numan ARUÇ Makedonya Bilimler ve Sanatlar Akademisi Prof. Dr. Ömer Faruk YAVUZ Cumhuriyet Üniversitesi Prof. Dr. Ramazan ALTINTAŞ Necmettin Erbakan Üniversitesi Prof. Dr. Rıza SAVAŞ Dokuz Eylül Üniversitesi Prof. Dr. Sabri ERTURHAN Cumhuriyet Üniversitesi Prof. Dr. Sayed Kazem TABATABEİ Meşhed Üniversitesi İran Prof. Dr. Seyfettin ERŞAHİN Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Şefaeddin SEVERCAN Erciyes Üniversitesi Doç. Dr. Ali AVCU Cumhuriyet Üniversitesi Doç. Dr. Ali Osman KURT Sosyal Bilimler Üniversitesi Doç. Dr. Dursun Ali AYKIT Cumhuriyet Üniversitesi Doç. Dr. Ömer ASLAN Cumhuriyet Üniversitesi Dr. Abdulhalim b. Sallah Malezya İslam Üniversitesi Dr. Bakıt MURZARAIMOV Kırgızistan Dr. Tarık Abdulcelil Mısır Öğr. Gör. Abdurrahman Hasan Ahmad Cumhuriyet Üniversitesi Öğr. Gör. Ahmad Said Öğr. Gör. Safaa Sawsak Cumhuriyet Üniversitesi Öğr. Gör. Salman Mallayahi Cumhuriyet Üniversitesi KATILIMCI LİSTESİ Prof. Dr. Abdullah KAHRAMAN Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Adem APAK Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Adnan DEMİRCAN İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Ahmet ÖNKAL Necmettin Erbakan Üni. İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Ali AKSU Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Alim YILDIZ Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Cemal AĞIRMAN Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Hayri ERTEN Necmettin Erbakan Üni. İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. İsrafil BALCI Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Kadir ÖZKÖSE Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Levent ÖZTÜRK Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Mehmet AZİMLİ Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Mehmet Salih ARI Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Metin BOZKUŞ Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Metin ÖZDEMİR Ankara Yıldırım Beyazıt Üni. İslami İlimler Fak. Prof. Dr. Metin YILMAZ Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. M. Hanefi PALABIYIK Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Mustafa FAYDA Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Mustafa KILIÇ Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Nasi ASLAN Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Ömer Faruk YAVUZ Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Özcan HIDIR İst. Sabahattin Zaim Üni. İslami İlimler Fak. Prof. Dr. Recep TOPARLI Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Prof. Dr. Rıza SAVAŞ Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Sabri ERTURHAN Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Salih ÇİFT Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Selim ÖZARSLAN Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Şamil DAĞCI Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Ünal KILIÇ Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Yusuf DOĞAN Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Doç. Dr. Ahmet GÜZEL Necmettin Erbakan Üni. Edebiyat Fakültesi Doç. Dr. Bedia KOÇAKOĞLU Akdeniz Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Doç. Dr. Cahit KÜLEKÇİ İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Doç. Dr. Hanifi ŞAHİN Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Doç. Dr. İbrahim YILMAZ Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üni. İlahiyat Fak. Doç. Dr. İhsan ARSLAN Recep Tayyip Erdoğan Üni. İlahiyat Fakültesi Doç. Dr. İsmail PIRLANTA Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Doç. Dr. Kenan AYAR Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Doç. Dr. Mehmet AKBAŞ Mardin Artuklu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Doç. Dr. Muharrem ÖNDER Yalova Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Doç. Dr. Mustafa ÖZKAN Ankara Yıldırım Beyazıt Üni. İslami İlimler Fak. Doç. Dr. Ömer ASLAN Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Doç. Dr. Ömer ÖZPINAR Necmettin Erbakan Üni. İlahiyat Fakültesi Doç. Dr. Şaban ÖZ Kahramanmaraş Sütçü İmam Üni. İlahiyat Fak. Dr. Öğr. Üyesi Abdulhalim OFLAZ Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Abdurrahman DEMİRCİ Mardin Artuklu Üniversitesi İslami İlimler Fak. Dr. Öğr. Üyesi Adem ÇİFTCİ Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Ahmet EKŞİ Kocaeli Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Ali KARAKAŞ Mardin Artuklu Üniversitesi İslami İlimler Fak. Dr. Öğr. Üyesi Arif ATALAY Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi İlahiyat Fak. Dr. Öğr. Üyesi Ayhan HIRA Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Eid Fathi Abdellatif Abdelaziz Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Fatih OĞUZAY Çanakkale Onsekiz Mart Üni. İlahiyat Fak. Dr. Öğr. Üyesi Feyza Betül KÖSE Kahramanmaraş Sütçü İmam Üni. İlahiyat Fak. Dr. Öğr. Üyesi Gökhan ATMACA Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Hafel ALYOUNES Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üni. İlahiyat Fak. Dr. Öğr. Üyesi Halit ÇİL Kahramanmaraş Sütçü İmam Üni. İlahiyat Fak. Dr. Öğr. Üyesi Hasan TÜRKMEN Ömer Halisdemir Üni. İslami İlimler Fak. Dr. Öğr. Üyesi Hatice ACAR ÇINAR Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi İskender ŞAHİN İzmir Katip Çelebi Üni. İslami İlimler Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi İsmet EŞMELİ Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Mahmut KELPETİN Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Mehmet GÖKTAŞ Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Mehmet ŞİMŞİR Necmettin Erbakan Üni. Eğitim Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Zülfi CENNET Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Muammer BAYRAKTUTAR Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Mustafa GÖREGEN Karabük Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Mustafa KIRANATLIOĞLU Ömer Halisdemir Üni. İslami İlimler Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Mustafa Necati BARIŞ Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Mustafa SAFA Ağrı İbrahim Çeçen Üni. İslami İlimler Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Nadir KARAKUŞ Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Nurullah YAZAR Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Osman AYDINLI Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Ömer SABUNCU Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Ramazan ÖNAL Erzincan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Sezayi BEKDEMİR Ağrı İbrahim Çeçen Üni. İslami İlimler Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Sezgin GÜÇLÜAY Fırat Üni. İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Tahsin KOÇYİĞİT Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Tecelli KARASU Muş Alparslan Üni. İslami İlimler Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Tuğrul TEZCAN Karabük Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Vehbi ÜNAL Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Yılmaz ÇELİK Ömer Halisdemir Üni. İslami İlimler Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Yusuf EŞİT Muş Alparslan Üni. İslami İlimler Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Yüksel GÖZTEPE Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dr. Öğr. Üyesi Zekiye SÖNMEZ Afyon Kocatepe Üni. İslami İlimler Fakültesi Dr. Mehmet Nur AKDOĞAN Diyanet İşleri Bşk. Din İşleri Yüksek Kurulu Dr. Musab HAMOD Sinop Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğr. Gör. Cuma KARAN Karadeniz Teknik Üni. İlahiyat Fakültesi Arş. Gör. Dr. Fuat İSTEMİ Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Arş. Gör. Halil İbrahim YILMAZ Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Arş. Gör. Korkut DİNDİ Ağrı İbrahim Çeçen Üni. İslami İlimler Fakültesi Arş. Gör. Mahmut OLGAÇ İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arş. Gör. Osman AYDIN Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Arş. Gör. Ramazan ÖGTEM Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Arş. Gör. Sema TOMBUL Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Arş. Gör. Vahdettin YAĞMUR Bitlis Eren Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Fatma ŞİMŞEK Takdim Prof. Dr. Ali Aksu 11 Sunuş Prof. Dr. Alim Yıldız 13 Protokol Konuşmaları Prof. Dr. Ali Aksu 15 Prof. Dr. Yusuf Doğan 17 Prof. Dr. Alim Yıldız 19 Sami Aydın 21 Açılış Konferansı / Hz. Ömer Prof. Dr. Mustafa Fayda 23 Hz. Ömer'in İslam Öncesi Hayatı Arş. Gör. Korkut Dindi 45 Hz. Peygamber Döneminde Hz. Ömer Prof. Dr. Ali Aksu 57 Hz. Ebu Bekir'in Hilafeti Zamanında Hz. Ömer Prof. Dr. Muhammet Hanefi Palabıyık 71 İlk Dönem Siyer Merviyâtında Hz. Ömer Profilleri Doç. Dr. Şaban Öz 85 Hz. Ömer'in Müslüman Olmasını Geciktiren Sebepler ve Müslüman Olmasıyla İlgili Nakledilen Rivayetlerin Değerlendirilmesi Dr. Öğr. Üyesi Ramazan Önal 121 Hz. Ömer'in Müslüman Olmasıyla İlgili Mütearız Rivayetlerin Hadis Metodolojisi Açısından Değerlendirilmesi Arş. Gör. Fuat İstemi 137 İslam Tarih Yazıcılığının Sorunları ve İmkanları Bağlamında Hz. Ömer'in Müslüman Oluşu ile İlgili Rivayetler Arş. Gör. Mahmut Olgaç 153 İÇİNDEKİLER Hadîs ve Tarih Kaynaklarındaki Hz. Ömer'in Hicretiyle İlgili Rivayetlerin Tahlili Doç. Dr. Ömer Özpınar 195 Devlet Adamlarına Örneklik Teşkil Etmesi Yönüyle Siyasetnâmelerde Hz. Ömer Dr. Öğr. Üyesi Nurullah Yazar 219 Halife Ömer'in Liderlik ve Yönetim Anlayışı Dr. Öğr. Üyesi Halit Çil 235 Hz. Ömer Döneminde Diplomasi Prof. Dr. İsrafil Balcı 255 Hz. Ömer Dönemi Kurumsallaşma Faaliyetleri Dr. Öğr. Üyesi Ömer Sabuncu 277 Evveliyyâtu Ömer - İlk Defa Hz. Ömer Tarafından Yapılan Dini ve Sosyal İcraatlar Prof. Dr. Mustafa Kılıç 293 Hz. Ömer Dönemi İç Güvenliğin Teminine Yönelik Kurumsallaşma Teşebbüsleri Prof. Dr. Metin Yılmaz 305 Hz. Ömer Döneminde Adlî Teşkilat Dr. Öğr. Üyesi Mustafa Necati Barış 331 Hz. Ömer'in Devlet Yönetiminde Sosyal Hizmet Uygulamaları Dr. Öğr. Üyesi Yılmaz Çelik 353 Hz. Ömer Dönemi Recm Uygulamaları Prof. Dr. Mehmet Azimli 375 Hz. Ömer Döneminde Mâli Sistem Dr. Öğr. Üyesi Mahmut Kelpetin 381 Hz. Ömer Dönemi ve Öncesi Dîvân Teşkılatı Konusundaki Gelişmeler ya da Hz. Ömer Dönemı Dîvân Teşkılatı; Tecdid mi? İthal mı? Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Şimşir 391 Hz. Ömer ve Şûrâ Anlayışı Dr. Öğr. Üyesi Tuğrul Tezcan 405 Hz. Ömer Dönemi Fetihleri Doç. Dr. Mehmet Akbaş 421 Hz. Ömer Dönemi Irak Fetihleri Dr. Öğr. Üyesi Mahmut Kelpetin 463 Hz. Ömer Döneminde Müslümanların Mısır'ı Fethi Prof. Dr. Âdem Apak 475 Hz. Ömer Döneminde (13-23/634-644) Anadolu Fetihlerine Giden Yolda El-Cezire Futuhatı Öğr. Gör. Cuma Karan 501 Kaysâriyye'nin (Caesarea Maritima/Caesarea Palestinae) Fethi Arş. Gör. Halil İbrahim Yılmaz – Prof. Dr. Levent Öztürk 515 Hz. Ömer Döneminde Kudüs'ün Müslümanlar Tarafından Fethi Dr. Öğr. Üyesi Mustafa Göregen 523 Hz. Ömer Döneminde Askeri Teşkilat Doç. Dr. İsmail Pırlanta 533 TAKDİM Prof. Dr. Ali AKSU Sempozyum Düzenleme Kurulu Başkanı İnsanın elindekilerinin kıymetini bilmesi ve onlardan gerektiği gibi yararlanabilmesi, onları çok iyi tanımasıyla mümkündür. Çünkü tanımak, öğrenmek, bilmek, sevmek ve sahiplenmek demektir. Tanımanın birçok yolu ve yöntemi vardır. Bunlardan biri ve en önemlisi de, sempozyumlar gibi bilimsel çalışmalar gerçekleştirmektir. Olayın bütün yönleriyle, kaynaklarıyla değerlendirmeler yapılarak ortaya konulması, tarihin doğru bir şekilde anlaşılması demektir. İslam tarihinde başta Hz. Peygamber olmak üzere onun yanında yetişmiş seçkin sahabilerin yaşantılarının bilimsel yöntemlerle bilinmesi ve değerlendirilmesi oldukça önemlidir. Bu sahabilerden biri de hiç şüphesiz, adaleti ve yöneticiliği ile temayüz etmiş olan Hz. Ömer’dir. 1990’lı yıllara kadar İslam tarihinde ciddi ve yeterli çalışmaların yapıldığını söylememize imkan yoktur. Ancak o yıllardan sonra gerek lisansüstü tezlerle gerekse bilimsel makale, kitap çalışmaları ve sempozyum gibi bilimsel faaliyetlerle oldukça güzel çalışmalar ortaya konulmuştur. Bu sempozyumlardan biri de, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nin öncülüğünde Türkiye’de ilk defa düzenlenen ‚Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu‛dur. İlerleyen süreçte Hz. Ebu Bekir, Hz. Osman ve Hz. Ali ile ilgili de sempozyum gerçekleştirerek Hulefa-yi Râşidin dönemini böylelikle tamamlamış olacağız. Sempozyum duyurusu yapıldıktan sonra tebliğleriyle katılmak isteyen yaklaşık 400 kadar bilim insanımız bu bilgi şölenine teveccüh gösterdiler. Takdir edersiniz ki bu kadar sayıda tebliğin sunulması hem maddi anlamda hem de fiziki anlamda mümkün olamazdı. Kaldı ki bu tebliğlerden bir kısmı konuları itibariyle birbirine çok yakın hatta aynı konulardı. Sempozyumumuzda Hz. Ömer, başta İslam Tarihi olmak üzere, İslam Hukuku, Tefsir, Hadis, Tasavvuf, İslam Edebiyatı, İslam Mezhepleri Tarihi, Dinler Tarihi, Sosyoloji ve Psikoloji gibi açılardan ele alındı. Maalesef bazı tebliğcilerimiz de tebliğ özetleri bilim kurulu tarafından kabul edilmesine rağmen sempozyuma katılamadılar. Sempozyum süresince yirmi yedi oturum gerçekleştirildi ve farklı bilim dallarında toplamda yetmiş dokuz tebliğ sunuldu. 12 • Hz. Ömer Sempozyumu Bildiriler kitaplaştırılırken öncelikle alan dikkate alındı. Alanlar içerisinde de konu ve kronoloji bakımından birbirlerine yakınlıkları düşünülerek sıralandı ve kitaba o şekilde yerleştirildi. Sonuç itibariyle Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu, Hz. Ömer’in hayatı, dönemi ve uygulamaları başta olmak üzere daha pek çok alanda yeni bilgileri ve belgeleri ortaya çıkarmış oldu ve bu alandaki önemli bir boşluğu doldurdu. Bu tebliğlerin kitap haline getirilmesiyle birlikte daha geniş kitlelerin istifadesine sunulması hedeflendi. Bu vesileyle özellikle davetimize olumlu cevap veren ve sempozyumun içeriğinin şekillendirilmesinde katkıda bulunan değerli hocalarıma, tebliğ göndermek suretiyle sempozyumumuza iştirak etmek isteyen ancak maalesef sayının fazla olması nedeniyle yer veremediğimiz hocalarımıza da buradan teşekkür ediyorum. Sempozyumun gerçekleşmesinde başından beri maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen Sayın Rektörümüz Prof. Dr. Alim Yıldız’a, Rektör Danışmanı Prof. Dr. Recep Toparlı’ya, fakülte dekanımız Prof. Dr. Yusuf Doğan’a, fakülte sekreterimiz Bedrettin Gündoğdu’ya, sempozyumumuza ülkemizin farklı şehirlerinden iştirak ederek tebliğleriyle bizlere en büyük desteği veren çok değerli hocalarıma ve sempozyumumuzun sekretaryasını üstlenen araştırma görevlilerimize ve emeği geçen herkese ayrı ayrı teşekkür ediyorum. SUNUŞ Prof. Dr. Alim YILDIZ Cumhuriyet Üniversitesi Rektörü İslam medeniyeti, dünya tarihinin şekillenmesinde ve insanlığın bugünlere gelmesinde en mühim müessirlerdendir. İslam'ın doğuşundan günümüze siyasi, ilmî, kültürel vb. birçok cihetten dünyaya yön veren Müslümanlar gerek buluş ve icatlar ile gerek kahramanlık, devlet idaresi ve siyasi başarılar gibi vasıfları ile tarihe isimleri altın harflerle yazılmış şahsiyetler yetiştirmiştir. Bu şahsiyetler arasında en müstesna yere sahip olan ashaptır. Ashaptan da Hz. Muhammed'e (SAV) en yakın isimlerden olan Hazret-i Ömer (RA) asr-ı saadetin en önemli mimarlarındandır. O, İslam'ın en kritik dönemi olan doğuş devresinde Müslüman olduktan sonra her daim Hz. Muhammed'in yanında olmuştur. Hz. Muhammed'in vefatından sonra Hulefa-i Raşidin'in ikincisi olarak İslam'a hizmetini sürdürmüştür. Hz. Muhammed'in övgüsüne layık olmuş ve "doğru ile eğriyi ayıran" anlamında Faruk lakabını almıştır. Hilafeti döneminde de devlet yönetimi ve adaleti ile nam salmıştır. İslam tarihinde böylesine müstesna bir yerde bulunan Hazret-i Ömer ile ilgili daha önce sempozyum düzenlenmemiş olması kanaatimizce büyük bir eksikliktir. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi olarak vizyonumuz; "Toplumun dini doğru bir şekilde anlama ve öğrenmesini sağlamak için evrensel etik değerlere bağlı kalarak din olgusunu disiplinler arası işbirliği ile temel kaynaklarından araştırmak, yeni gelişmeler ışığında değerlendirmek, toplumun ihtiyaç ve eğilimlerini takip ederek dinî konularda karşılaşılan problemlere çözüm yolları üretmek." olarak belirlenmiş ve bu vizyonun gereği olarak düzenlenen sempozyumlara bir yenisi daha eklenmiştir. Uluslararası Hazret-i Ömer Sempozyumu’na değerli bilim insanlarından yoğun katılım talepleri gelmiş ve maalesef süre sınırlaması nedeni ile bu taleplerin 300 kadarı Bilim Kurulumuzca elenmiştir. Elinizdeki bu çalışma, sempozyuma iştirak eden değerli bilim insanlarımızın sempozyum bildirilerinden oluşmaktadır. Son derece kıymetli bildiriler ihtiva eden bu eserin bilim dünyasına önemli katkılar sağlayacağını düşünüyorum. Bu vesile ile başta değerli hocalarımız olmak üzere sempozyumumuza maddi ve manevi katkıda bulunan herkese şükranlarımı sunarım. PROTOKOL KONUŞMALARI Prof. Dr. Ali AKSU Sempozyum Düzenleme Kurulu Başkanı Saygıdeğer Belediye Başkanım, Başkan Yardımcım, Sayın Rektörüm, Rektör Yardımcım, çok değerli protokol ve kıymetli misafirler, sevgili gençler, basınımızın değerli temsilcileri, İlahiyat Fakültemizin düzenlemiş olduğu Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu Düzenleme Kurulu adına hoş geldiniz diyor, hepinizi saygıyla selamlıyorum. İki gün sürecek olan sempozyumumuz bu binada üç salonda, yirmi dört oturum şeklinde gerçekleşecektir. Sempozyumumuzda doksan altı hocamız tebliğleriyle Hz. Ömer’i başta İslam Tarihi olmak üzere Hadis, Tefsir, İslam Hukuku, Edebiyat, Tasavvuf, Kelam, Sosyoloji ve Psikoloji gibi pek çok disiplinler içerisinde ele alacaklardır. Bu vesileyle öncelikle davetimize olumlu cevap veren ve sempozyumun içeriğinin şekillendirilmesinde katkıda bulunan değerli hocalarıma, tebliğ göndermek suretiyle sempozyumumuza iştirak etmek isteyen, ancak maalesef sayının fazla olması nedeniyle yer veremediğimiz hocalarımıza da buradan teşekkür ediyorum. Değerli misafirler, neden Hz. Ömer konusunu seçtik, bu konuda birkaç söz söyleyerek sözlerimi bitirmek istiyorum. Biz, İlahiyat Fakültesi olarak 2010 yılında Uluslararası Kerbela Sempozyumu’nu gerçekleştirdik. Ardından sayın rektörümüzün öncülüğünde Sivas Müftülüğümüzle Hz. Hasan; Sivas Belediyemizle birlikte Hz. Hatice, Hz. Fatıma ve Hz. Aişe sempozyumlarını gerçekleştirdik. Ülkemizde farklı üniversitelerimizce Hz. Ali ile ilgili pek çok sempozyumlar yapıldı. Biz Hz. Ali’yi de, Hz. Fatıma’yı da, Hz. Hatice’yi de, Hz. Ömer’i de severiz ve hepsine aynı şekilde saygı duyarız. Onlar arasında asla ayrım yapmayız. Onlar bizim için birer değerdir. Bu nedenle aramızda bulunan bazı hocalarımızla konuyu müzakere ettiğimizde, sağ olsunlar kendilerine teşekkür ediyorum, bizleri böyle bir sempozyum yapma hususunda cesaretlendirdiler. Sözlerime son verirken, en başta sempozyumumuza katılarak bizleri onurlandıran sayın belediye başkanımıza, başkan yardımcımıza ve değerli protokole, ve her zaman bu tür etkinliklerde maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen sayın rektörümüz Prof. Dr. Alim Yıldız’a, Rektör Danışmanı Prof. 16 • Hz. Ömer Sempozyumu Dr. Recep Toparlı’ya, fakülte dekanımıza, sekreterimize, sempozyumumuza ülkemizin farklı şehirlerinden iştirak eden çok değerli hocalarıma ve sempozyumumuzun sekreteryasını üstlenen araştırma görevlilerine, özellikle Sena Hanım’a, basınımızın değerli mensuplarına ve sevgili öğrencilerime ayrı ayrı teşekkür ediyor, sempozyumumuzun üniversitemize, ülkemize ve bilim dünyasına hayırlar getirmesini temenni ediyor, hepinizi tekrar saygıyla selamlıyorum. Prof. Dr. Yusuf DOĞAN İlahiyat Fakültesi Dekanı Sayın Belediye Başkanım, Belediye Başkan Yardımcım, Sayın Rektörüm ve Rektör Yardımcılarım, ilimizin çok değerli protokolü, İlahiyat Fakültemizin düzenlediği Hz. Ömer Sempozyumuna hepiniz hoş geldiniz. İlahiyat Fakültemiz Ali Hocamızın da ifade ettiği gibi, uluslararası sempozyumlara imzalarını atmıştır. Uluslararası olan bu sempozyumda da Hazreti Ömer’i ele almak üzere toplanmış bulunuyoruz. Allah Resûlü’nün Mekkelilerden en çok Müslüman olmasını istediği iki kişiden birisi ve Hulefa-i Raşidin’in ikincisi olan Hazreti Ömer, hilafeti boyunca adaleti ile bütün dünyaya örnek olmuştur. Yine hilafeti boyunca içerisinde Mısır’ın, Kudüs’ün, İran’ın olduğu fetihler kendisine nasip olmuştur. Yaptığı devrim gibi icraatlarla İslam Devleti’ni kurumsal hale getirmiştir. Çağ açıp, çağ kapatan bir halife olmuştur. Kaybettiğimizden bu yana seneler geçmesine rağmen, asırlar onu eskitememiş, üzerinde kitaplar, makaleler yazılmış, konferanslar, paneller düzenlenmiştir. Bu etkinliklerin devam edeceği konusunda da şüphe yoktur. Fakültemizde onu anlamak, yeni nesillere tanıtmak ve ilim dünyasının dikkatlerini tekrar üzerine çekerek onun engin görüş, düşünce, tecrübe ve uygulamalarını günümüze taşıyarak yeni ufuklara açılmasını hedeflemiştir. Bundan dolayı Hazreti Ömer ile ilgili bir sempozyum düzenlenmesine karar verilmiştir. Bu sempozyumumuzda emeği geçen başta Sayın Rektörümüz, genel sekreterinden danışmanına kadar bütün rektörlük personeline, organizede en büyük payı olan İslam Tarihi bölüm başkanımız sayın Ali Aksu’ya, özveri ile çalışan araştırma görevlilerimizden fakülte sekreterimize, sempozyum bilim ve düzenleme kurulu üyelerine, tebliğleri ile katılan çok değerli bilim adamlarına, hocalarımıza öğrencilerimize teşekkürü bir borç bilirim. Tekrar hoş geldiniz diyor, saygı ile selamlıyorum. Prof. Dr. Alim YILDIZ Cumhuriyet Üniversitesi Rektörü Saygıdeğer Belediye Başkanım, Başkan Yardımcım, Rektör Yardımcılarım, Vakıflar Bölge Müdürüm, Müftüm, Dekanlarım, Türkiye’nin pek çok şehrinden gelen saygıdeğer ilim adamları, hepinizi saygı ve muhabbetle selamlıyorum. İlahiyat Fakültemiz, daha önce de Kerbela ve İbn Rüşd gibi uluslararası sempozyumlar düzenledi. Bugün buna bir yenisini katıyoruz. Hazreti Ömer ile ilgili ben bir şey söylemeyeceğim. Çünkü iki gün boyunca konunun uzmanları bize Hazreti Ömer hakkında bilgi verecek. Sadece bir şey söylemek istiyorum. Hazreti Ömer aile fertlerini toplayarak, onlara şöyle derdi: ‘’Şunu ve şunu yasakladım. İnsanlar sizi yırtıcı kuşun eti gözetlediği gibi gözetlerler. Allah’a yemin ederim ki, herhangi biriniz bu yasaklara uymazsa, daha fazlasıyla cezalandırırım.’’ Kendi ailesine bile, bu şekilde uyarılarda bulunan Hazreti Ömer iki gün boyunca anılacaktır. Tekrar sempozyuma katılan bütün hocalarımıza şükranlarımı sunuyorum. Hepinizi saygıyla selamlıyorum. Sami AYDIN Sivas Belediye Başkanı Çok değerli Rektörüm, Rektör Yardımcılarım, Müftüm, kıymetli Vakıflar Bölge Müdürüm, mesai arkadaşlarım, çok değerli bilim adamları, hocalarım, kıymetli öğrenciler! Hepinizi saygıyla, hürmetle selamlıyor, böyle güzel bir sempozyumun düzenlenmesine vesile olan çok değerli hocalarımıza, dekanlarımıza sempozyuma katılarak bizleri ve gençlerimizi aydınlatacak olan misafirlerimize şükranlarımı sunuyorum. Hepiniz hoş geldiniz, sefalar getirdiniz. Değerli misafirler! Hz. Ömer, İslam’ın sembol isimlerinden bir tanesidir. Elbette burada çok kıymetli hocalarımız var, bu program İlahiyat Fakültesinin bir programıdır. Benim burada Hz. Ömer’i anlatmam, onunla ilgili cümleler sarf etmem belki de haddimi aşmak olur. Ancak şunları ifade etmek isterim: Günümüz dünyasında maalesef İslam’ın yeteri kadar anlaşılamadığı, yeteri kadar anlatılamadığı, yeteri kadar değerlerimizi tanımadığımız kanaatindeyim. Hz. Ömer sadece yöneticiliğinde değil, aile ortamında, günlük yaşamında, adalet adına o kadar hassas davranmış ve o kadar örnek davranışlar sergilemişlerdir ki, bugün duyduğumuz zaman herkesin tüyleri ürpermektedir. Böyle bir İslam’ın temsilcisi olmamıza rağmen, bugün İslam’ın hak etmediği şekilde anılması veya böyle bir çaba içerisinde bulunulması İslam’a karşı büyük bir haksızlıktır. İşte İslam’ın terör ile eşleştirilmesi, İslam’ın maalesef İslam ile alakası olmayan bir takım olaylarla eşleştirilmesi, İslam’a karşı yapılan en büyük haksızlıktır. Bu açıdan özellikle İlahiyat Fakültesi’nin programı olduğu için söylüyorum önce biz imamlarımızla, ilahiyat fakültesi mezunlarımızla İslam’ı da, İslam’ın değerlerini de çok iyi anlamalı ve özümsemeliyiz. İki gün devam edeceğini söyledi Sayın Rektörüm, benim burada âcizane iki teklifim var: Burada ki salon yaklaşık altı yüz-yedi yüz kişilik kadar. İlahiyat Fakültesinin öğrencileri bu programa katılsınlar, çünkü diğer dersler bir şekilde devam eder. Ancak burada hocalarımızın söyleyecekleri belki de öğrencilerin kulaklarına küpe olacak, burada çok güzel şeyler duyacakladır. Bu bilgileri kitaplardan veya farklı kaynaklardan öğrenmek her zaman mümkün olmayabilir. İkinci teklifim ise çok değerli Müftüme, mümkünse bu programa bütün imamlarımız da katılsın. Gönül ister ki hepimiz katılalım ancak ben faz- 22 • Hz. Ömer Sempozyumu la katılamıyorum çünkü dışarıdan gelen heyet var beni bekliyorlar. Ben herkesten özür dileyerek konuşmamdan sonra müsaade isteyeceğim. Ama fırsatım olduğunda da kesinlikle programa katılmaya çalışacağım. İlahiyat fakültesi öğrencileri dedim, imamlar dedim ama bu programa katılması gereken en önemli gruplardan biride yöneticilerdir. Yani bizleriz. Allah’a çok şükür, şunları samimiyetimle ifade ediyorum, 2004-2009, 2014 bugün 2017, dışarıdan nasıl görünür bilmiyorum ama ben kendi adıma Hz. Ömer’in yöneticiliğini kendime referans almaya çalışıyorum, onun adaletini muhafaza etmeye çalışıyorum. Rabbim, bu görevi tamamlayıncaya kadar da bana, onun dışında başka bir etki altında kalmayı nasip etmesin. Ne pahasına olursa olsun! İster adı makam olsun ister hayat olsun, Hz. Ömer’in adaletinden şaşmamak bu dünyada yöneticiler için en önemli iştir diye düşünüyorum. Bu bakımdan keşke mümkün olsa, bütün yöneticiler burada bulunabilselerdi. Tekrardan organizasyonu gerçekleştiren başta fakülte Dekanımız, çok değerli Rektörümüz olmak üzere, herkese ayrı ayrı şükranlarımı, teşekkürlerimi sunuyorum. Evet, öğrenci sayısı arttı, onlardan da şunu rica ediyorum, lütfen bu tür programları kaçırmayın. Bunlar öğrencilik yıllarınızda sık karşılaştığınız programlar olacak ancak daha sonraki dönemlerde fazla fırsatınız olmayacaktır. Bu yüzden, emin olun! Sizler, bizlerden daha büyük vebal altındasınız, çünkü biz yaşamakla mükellefiz, ama siz sadece kendiniz yaşamakla mükellef değil aynı zamanda anlatmakla mükellefsiniz. O yüzden kendi yaşamanız sizin için yeterli değil benim için yeterlidir. Bu sebepten sizin sorumluluğunuz ve vebaliniz daha büyük diye düşünüyorum, tekrar herkese saygılar sunuyor, bu sempozyumun gerek Cumhuriyet Üniversitesi’ne gerek burada bulunan öğrencilere gerekse de İslam dünyasına hayırlar getirmesini umut ediyor sizleri saygı ile selamlıyorum. AÇILIŞ KONFERANSI HZ. ÖMER Prof. Dr. Mustafa FAYDA Besmele, hamdele ve salveleden sonra. Hz. Ömer ile alakalı böyle bir toplantıyı tertip etmiş bulunmalarından dolayı Cumhuriyet Üniversitesi ve Rektörümüze, İlahiyat Fakültesi ve Dekanına, yardım ve destek olan müesseselerimize, tertip komitesine, tebliğ sahiplerine, hizmetleri sebkat edenlere, ayrıca şahsıma açış konuşması vazifesini veren Dekanımız Prof. Dr. Ali Aksu Bey’e teşekkürler ederek sözlerime başlamak istiyorum. Tevhîd akidesini temel gâye edinen İslâm dininin peygamberi Hz. Muhammed (SAV) Efendimizi, Yüce Allah, bütün insanlara beşîr ve nezîr olarak göndermiştir. ُوَن م َ َْؼل ََثَ إمنااِس ََّل ي نْ َ ِكان أ ٰ ـ َ م َ إ و ً ِذير هَ َ ِض ًريإ و لنااِس بَ ِّ اَّل ََكفاًة ن ِ َا َك إ ن ْ ْرَسل َ َما أَ و ﴿٨٢﴾ ‚Biz seni bütün insanlara ancak müjdeci ve uyarıcı olarak göndermişizdir; fakat insanların çoğu bilmez‛ (Sebe’ 34/28). O, aynı zamanda ‚Hâtemün’n-Nebiyyîn‛ yani peygamberlerin sonuncusudur (Ahzâb 33/40). Kendisinden başka bir peygamber daha gönderilmeyecektir. Buna göre Resûl-i Ekrem, son dinin kitabı Kur’an-ı Kerîm’in sûre ve âyetlerini okuyarak insanları, eşi ve benzeri olmayan bir tek Allah’a iman edip getirdiği dine göre bir hayat yaşadıkları takdirde ebedî hayatı kazanacaklarını müjdelemek; bunlara inanmayanların da ebedî hayatı kaybedeceklerini uyarmakla mükellef kılınmıştır. Kendisine düşen yalnızca bu hakikati tebliğdir; dileyen inanır, dileyen inanmaz. Esasen hidayet yalnızca Allah’tandır (Kehf 18/29). Buna mukabil Müslüman olmayı kabul edenlerle Resûlullah’ın vazifeleri ve konumu, tebliğden öteye yeni boyutlar kazanır. Huzuruna gelenler, kelimei şehâdet getirerek Allah’ın varlığına ve birliğine, kendisinin Allah’ın Elçisi olduğuna şehadet ederlerken, Allah’ın gönderdiği, Hz. Peygamber’in bildireceği dinin hükümlerine bağlı kalacaklarını, emir ve yasaklarda kendisine itaât edeceklerini taahhüt edip ona biat ederler. Bu biat esnasında, erkeklerden de kadınlardan da Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmamak, hırsızlık yapmamak, zina etmemek, çocuklarını öldürmemek, elleriyle ayakları arasında bir iftira uydurup getirmemek1 ve hiçbir iyi işte Hz. Peygamber’e karşı gelmemek hususunda 1 Bu biat şartının, kadının başkasına iftira etmemesi yanında başkasından peyda ettiği veya bulduğu çocuğu kocasına nispet etmemesi diye da anlaşılmıştır. 24 • Hz. Ömer Sempozyumu söz vermelerinin istendiği şart koşulmuştur.2 Kur’an’da yer alan, kadınlardan istenen bu biat şartları, Birinci Akabe Biatı’nda Yesrib’den (Medine) gelen Evs ve Hazrec kabilelerinden on iki erkekten alınan biat şartlarının aynısıdır. Bundan dolayı bu biata, aralarında hiç kadın bulunmamasından ve cihat ve savaşın henüz şart koşulmamasından dolayı, ‚Kadınlar Biatı‛ (Bey’atün’n-nisâ) adı verilmiştir. Mekke’nin fethinden sonra erkeklerden ve kadınlardan aynı şartlar üzerine biat alınmış olduğu da rivayet edilmiştir.3 Bu noktada, İslâmiyet’e girerken yapılması yasaklanan bu cahiliye adetleri yanında; müşrik Arapların kız çocuklarını istemedikleri, onları doğru dürüst insan saymadıkları, savaşa dayanaklı olmadıkları ve ömürlerini güzel görünmek için süslenmekle geçirdikleri (Zuhruf 43/15-18) şeklinde Kur’an’da tasvir edilen sapık kadın anlayışının da ortadan kaldırıldığına işaret etmek gerekir. Savaş mükellefiyeti dışında, kadın-erkek aynı şartlara riayet etmeleri gerektiğine işaret ederken, hicretten sonra Ensar’ın hanımlarından, Mekke’nin fethinden sonra da Kureyşli kadınlardan, Hz. Peygamber’in emri ve onun adına Hz. Ömer’in onlardan biat almış olduğunu hatırlamak gerekir. Cahiliye çağının bu kötü adet ve ahlâksız işlerinin hemen terkedilmesinin istendiği kadın-erkek, genç-yaşlı farklı seviyelerdeki bu insanlardan nasıl yeni bir toplum, yeni bir ümmet teşkil edilebilecekti? Resûl-i Ekrem’in omuzlarına yüklenen bu ağır ve çetin peygamberlik vazifesinin nasıl yerine getirilmesi gerektiğine dair Kur’an âyetlerini şimdi ele alabiliriz. Ümmet-i davet için beşîr ve nezîr olan Hz. Peygamber, Ümmet-i icâbete ise,-- onların ilk halkasını teşkil eden arkadaşlarına yani ashabına—‚okuyan‛ (yetlû), ‚öğreten‛ (yuallimü) ve ‚arındıran‛ (yüzekkî) fiilleriyle muvazzaf kılınmıştır. Onun bu vazifeleri, Kur’an-ı Kerim’de dört ayrı âyette şöylece ifade buyrulmuştur: ّ َ ُسوًَّل مِ ْ ر ِهيم َْؼ ْث فِ إب َ َا و ان ب ر َحِك َ ْ ُز إم َؼِزي ْ ها َم أَه َت إم ِ ۚ إ ْ ِهيم َُزنِّ ي َ ْ ِحْْكََة و إم َ ِكتَا َب و ْ إم ُ ُيُم م ِّ َُؼل ي َ َم و ِ ََيث أٓ ْ ِْهيم َ و ػَل ُ َتْل ي ْ ُمي ﴿٩٨١﴾ ْْنُم "Ey Rabbimiz! İçlerinden onlara senin âyetlerini okuyan, Kitabı ve hikmeti öğreten, onları her türlü kötülükten arındıran bir peygamber gönder. Doğrusu güçlü ve Hakîm olan ancak sensin" (Bakara 2/129). ِهي َُزنِّ ي َ و وِ ِ ََيث أٓ ْ ِْهيم َ و ػَل ُ َتْل ي ْ ْن أَهُف ِسيِم ّمِ َ ُسوَّلً ْ ر ِهيم ََؼ َث فِ ْذ ب ِ َني إ ِ ن ُؤمِ م ْ ََل إم لَ ْد َم ان إ ُّّلل ػَ َ م َ ْ ِحْْكََة و إم َ ِكتَا َب و ْ إم ُ ُيُم م ِّ َُؼل ي َ ْ و م ن ِ إ فِي َضالٍل ُّمِبني َ ُل م ْ ْ مِن كَب ََكهُوإ ‚Andolsun, Allah, Müminlere kendi içlerinden; onlara âyetlerini okuyan, onları her türlü kötülükten arındıran, onlara Kitabı ve hikmeti öğreten bir peygamber göndermekle büyük bir lütufta bulunmuştur. Oysa onlar, daha önce apaçık bir sapıklık içinde idiler‛ (Âl-i İmrân 3/164). 2 Mümtehine Sûresi 60/12. 3 İbn Hişâm, es-Sîretü’n-nebeviyye, (thk. M. Sakkâ ve dğr.), Kahire 1955, I, 431, 433-434; H. Karaman ve arkadaşları, Kur’an Yolu, Ankara 2008, V, 324-327 Hz. Ömer Sempozyumu • 25 ِكتَا ْ إم ُ ُيُم م ِّ َُؼل ي َ ْ و ِهيم َُزنِّ ي َ و وِ ِ ََيث أٓ ْ ِْهيم َ و ػَل ُ َتْل ي ْ ّ ْْنُم َ ُسوًَّل مِ ّ َني ر ِّي ُمِ ََؼ َث ِِف إْلْ اَِّلي ب إ ُىو ي َ فِ َ ُل م ْ ن ََكهُوإ مِن كَب ِ إ َ ْ ِحْْكََة و إم َ َب و َض ﴿٨﴾ َالٍل ُّمِب ٍني ‚Ümmîlere kendi içlerinden onlara ayetlerini okuyan, onları her türlü kötülükten arındıran, onlara Kitabı ve hikmeti öğreten bir Peygamber gönderen O'dur. Onlar, daha önce, şüphesiz apaçık bir sapıklık içinde idiler‛ (Cuma 62/2). َا فِ ن ْ ْرَسل أَ َمَك ُُك َ ْ ي َ و ػَل ُ َتْل ُ ُْك ي ّن َ ُسوًَّل مِ ُ ُْك ر ي ُوَنْ م َ ْؼل ُكوهُوإ ثَ َ َ ْ م َ ُُك اما م ُ م ِّ َُؼل ي َ ْ ِحْْكََة و إم َ ِكتَا َب و ْ ُ ُُك إم ُ م ِّ َُؼل ي َ ُ ُْك و ي َُزنِّ ي َ َا و ن ِ أٓ ﴿٩٥٩﴾ ََيث ‚Nitekim Biz size, âyetlerimizi okuyacak, sizi her türlü kötülükten arındıracak, size Kitabı ve hikmeti öğretecek ve bilmediklerinizi bildirecek aranızdan, bir Peygamber gönderdik‛ (Bakara 2/151). Peygamberimizin üç vazifesinden birincisi: Allah’ın âyetlerini okumasıdır. Resûlullah Efendimiz, peygamberlik hayatı boyunca nâzil olmaya devam eden Kur’an âyetlerini ashabın kadınlarına ve erkeklerine devamlı okumak suretiyle bu tebliğ vazifesini eksiksiz yerine getirmiştir. Âyetlerin okunması ilk tebliğ ile sınırlı kalmamış, namazlarında, sohbetlerinde, vaz ü nasihatinde ve sorulara verdiği cevaplar esnasında da okuyor, güzel Kur’an okuyanlara okutarak ashabın dinlemesini de sağlıyor, vahiy kâtiplerine de yazdırıyordu.4 İkinci vazifesi: Öğretmesi (لِّؼَُ ي (Allah’ın gönderdiği Kitabı, yani Kur’anKerim’i ve hikmeti (ةََكْْحِ ْ إم (öğretmesidir. Hz. Peygamber, Kur’an âyetlerini başka âyetler ile tefsir ediyor, mücmel olanlarını açıklıyor, muhtevalarını yaşanır halde ashabına öğretiyor ve gösteriyordu. Hz. Peygamber’in Kur’an yanında öğrettiği diğer konu ise hikmettir. Başta İmam Şâfiî olmak üzere hikmetin sünnet olduğu yaygın bir anlayıştır. Anlaşıldığına göre Kur’an’da yer almayan veya mücmel ifade edilmiş hususlarda Hz. Peygamber’in vahy-i gayr-i metlüv olarak telakki ettikleridir. Bir başka ifadeyle, Kur’an’ın hayata geçirilmesi esnasındaki tavır ve anlayışıdır ki aşağıdaki âyette, hikmetin de Allah tarafından Hz. Peygamber’e inzâl buyurulduğu açıkça ifade edilmiştir: ْ َسيُم َّلُّ َأهُف ِ وَنإ ُّ ِضل ُ َ َما ي وَك و ُّ ِضل ُ أَن ي ْ ُّمْْنُم َفةٌ ِ ات اطآٓئ يَم َ َْْحُتُو م َ َر َم و ْ ي َ ػَل ََّل فَ ْض ُل إ ّّللِ ْ و َ م َ َ َزَل َ و َما ي َ و أَن ُُضُّوهَ َم مِن ََشْ ءٍ و َم َغِظميًا ْ ي َ ػَل ََكَنفَ ْض ُل إ ّّللِ َ ْؼَلُ و ُك ْن ثَ َ َ ْ م َ َم َما م َ م ا َػَل ْ ِحْْكََة و إم َ ِكتَا َب و ْ َم إم ْ ي إ ُّّلل ػَل ﴿٩٩١﴾ َ ‚Ey Muhammed! Eğer Allah’ın sana lütuf ve merhameti olmasaydı, onlardan bir zümre seni saptırmaya çalışırdı. Hâlbuki onlar, ancak kendilerini saptırırlar, sana hiçbir zarar veremezler. Allah sana Kitabı (Kur’an) ve hikmeti indirmiş ve sana bilmediğin şeyleri öğretmiştir. Allah’ın sana lütfu çok büyüktür‛ (Nisâ 4/113). 4 Ümmeti de onun Kur’an tilâvetine verdiği değerin farkında olarak Kur’an okumayı, hıfzetmeyi, bunun için Dâru’l-Huffâz veya Dâru’l-Kurrâlar veya Kur’an Kursları gibi müesseseler kurup bu yolda yürümeye devam etmiştir. 26 • Hz. Ömer Sempozyumu Hz. Peygamber’e Kur’an dışında vahiy geldiğini kabul eden İmam Mâtürîdî vahyi üçe ayırır: 1- Kuran vahyi; 2- Beyan vahyi: Hz. Peygamber’e Cebrâil vasıtasıyla veya Allah’ın dilediği başka bir şekilde tebliğ edilip Kur’an’daki helâl ve haramları açıklayan vahiydir.3- İlham ve ifham vahyi. İnsanlar hakkında Allah’ın bildirdiği şekilde hüküm vermenin gerekliliğinden söz eden âyetin (Nisâ 4/105) işaret ettiği vahiydir. Resûlullah’ın dinî konularda yaptığı açıklamalara ilişkin olarak Allah’tan gelen ve doğruyu hissettiren ilhamlardan meydana gelir.5 Üçüncü vazifesi: Arındırması ( َُزِكّ ي( : Ashabının nefis terbiyesini de Resûl-i Ekrem üslenmiştir. Güzel ahlâk üzere yaratılan ve ‚Rabbim beni en güzel şekilde terbiye etti‛ buyuran Hz. Peygamber, ashabının güzel ahlâk üzere olmalarına da çalışmış, Allah’ın kendisine tevdi ettiği bu vazifeyi de hakkı ile yerine getirmeye çalışmıştır.6 Sahâbe nesli, Resûl-i Ekrem ile ilgili yukarıdakiler yanında, ona iman ve itaat etmeleri, canlarından daha fazla kendisini sevmeleri ve örnek almaları gerektiğini ifade eden âyetleri onun ağzından dinledi. Ayrıca onunla birlikte çeşitli meşakkatlere katlanıp çile çekti, birçok büyük başarıyı onun önderliğinde ve müstesna şahsiyetinin dirayeti altında, kendisiyle birlikte yaşamak şerefine nâil oldu. Daha da önemlisi bu nesil, Kur’an’a göre bütün sevgilerin üstündeki Allah sevgisine (Bakara 2/165) insanların ulaşabilmesini Yüce Yaradan’ın, insanların Habîbi’ne tâbi olmalarına (Âl-i İmrân 3/31) bağladığından, onun etrafında hâleleşerek Allah’ın kendilerini sevmesini hedefleyip, ‚Allah onları sever, onlar da Allah’ı severler‛ (Mâide 5/54) mertebesine ulaşmıştır. Bu kutlu neslin mümtaz bir şahsiyeti Hz. Ömer (RA)’dır. *** Hz. Ömer’in ele alınacağı bu sempozyum programında pek çok konunun ele alınacağını gördüm, biliyorum. Aynı anda üç oturum yapılacağından, ilgi duyduğum değerli tebliğ sahiplerinin hepsini dinlemeyeceğimden dolayı da çok üzgünüm. Tercihim nasıl olduğunun değerlendirilmesini sizlere bırakarak, Hz. Ömer ile ilgili bazı meseleleri sunmaya çalışacağım. Hz. Ömer Fil Vak’ası’ndan on üç yıl kadar sonra Mekke’de doğdu. Baba tarafından soyu Câhiliye döneminde Kureyş kabilesinin sefaret işlerine bakan Adiy b. Ka’b kabilesinden olup Ka’b. b. Lüy’de Hz. Peygamber’in nesebiyle birleşir. Annesi Hanteme bint Hâşim ise Mahzûm kabilesindendir. Müslüman olmadan önceki hayatı hakkında kaynaklarda sınırlı bilgiler yer almış bulunmaktadır; çocukluğunda deve çobanlığı yaptığı, iyi ata bindiği, 5 Yusuf Şevki Yavuz, ‚Vahiy‛, DİA, XXXXII, 442. Ümmeti de onun yolundan giderek Kur’an ilimlerinin tedris edildiği medreseleri kurmuştur. 6 Ümmeti de nefs terbiye ve tezkiyesi için dergâhlar, tekkeler ve ribatlar kurmuştur. Hz. Ömer Sempozyumu • 27 güreş yaptığı, iyi silah kullandığı, uzun boylu, gür sesli, sert bir mizâca sahip, heybetli ve pehlivan yapılı olarak tasvir edilmiştir. Şiire meraklı olduğu, güzel konuştuğu, okuma yazma bildiği, ticaret yaptığı ve bu maksatla Suriye, Irak ve Mısır’a gittiği bilinmektedir. Hilafet yıllarının birinde Mekke’ye gittiğinde Dacnân Dağı’nın (sonradan Ömer Dağı) eteklerinden geçerken çocukluk hatıralarını şu sözlerle dile getirmiştir: ‚Yünden yapılmış elbiselerin içinde şuralarda Hattâb’ın develerini güderdim; babam çok sert ve haşîn bir adamdı. Yaptığım her işte bir eksiğimi arayarak beni azarlar, bir kusur işlediğimde ise beni döverdi. Şimdi ise Allah ile yüz yüze bulunmaktayım.‛7 Hz. Ömer, Kureyş kabilesinin bazı ileri gelenleri gibi putperestliğe bağlı kalarak önceleri Hz. Peygamber’e ve İslâmiyet’e karşı düşmanlık göstermiş, bilhassa kabilesine mensup kimselerin köle ve cariyelerine işkenceler yapmış, onları dinlerinden döndürmeye zorlamıştır. Bir cariyeye İslâm’ı terk etmesi için işkence edip onu usanıncaya kadar dövmüş, sonra da ‚seni dövmekten usandığım için bırakıyorum‛ demiştir. Bunun üzerine cariye kendisine: ‚Allah da sana aynısını yapsın diye cevap vermiştir. Kabilesinin halîfi Âmir b. Rebîa el-Anazî’nin karısı Leyla bint Hasme, Habeşistan’a hicret edeceği günlerde, kendisinden çok şiddetli eziyet gördüğü Ömer’le yolda karşılaşır ve onun ‚Mekke’den ayrılıyor musunuz?‛ sorusuna muhatap olunca: ‚Evet! Vallâhi eziyetlerinizle bizi perişan ettiniz; bu topraklardan O’nun bize kurtuluş sağlayacağı topraklara çıkıp gidiyoruz‛ diye cevap vermiştir. Bu duruma üzülen Ömer’in: ‚Allah sizinle olsun‛ diye cevap vermesini Leyla, daha sonra yanına gelen kocasına nakletmiş, Ömer’in kendisinde daha önce görmediği bir üzüntü ve hassasiyet içerisinde olduğunu da söylemiştir. Karısının bu sözlerine: ‚Onun Müslüman olacağını mı umuyorsun!‛ diye karşılık veren Âmir, eşinden ‚evet‛ cevabını alınca, bunun imkânsız olduğunu düşünüp: ‚Senin gördüğün o adam, Hattâb’ın merkebi Müslüman oluncaya kadar Müslüman olmayacaktır‛ şeklinde ifade etmiştir.8 Âmir ise, onun köle ve cariyelere yaptığı işkenceleri, Hz. Peygamber’e ve Müslümanlara karşı gösterdiği katı tutum ve davranışları, ayrıca ağabeyi Zeyd b. Hattâb, kız kardeşi Fâtıma bint Hattâb ile kocası ve amcasının oğlu Saîd b. Zeyd’in Müslüman olduklarını ondan sakladıklarını biliyor ve haklı olarak bu değerlendirmeleri yapıyordu. Buna mukabil karısı Leyla’nın kadın hassasiyetiyle onun gözlerinde fark ettiği değişiklik de bir süre sonra doğru çıkacak ve Ömer, Habeşistan’a hicret edenlerden sonra, bi’set-i nebeviyyinin 6. yılının Zilhicce ayında Müslüman olacaktır.9 7 İbn Sa’d, III, 266 8 İbn Hişâm, I, 342-343 9 İbn Sa’d, III, 269-270 28 • Hz. Ömer Sempozyumu Sahabe Leyla’nın fark ettiği değişikliği yaşayan Hz. Ömer’in Müslüman oluşu ile Resûl-i Ekrem’in: ‚Yâ Rabbi! İslâmiyet’i Ömer b. Hattâb veya Amr b. Hişâm (Ebu Cehil) ile teyid eyle (veya aziz kıl)‛10 şeklindeki duasının kabul buyurulmasının arasında bir bağın bulunup bulunmadığını şimdilik bilemiyoruz. Bedir Gazvesi esirleriyle ilgili haberlerde kaynaklar Hz. Ömer’in esirler konusundaki tavır ve görüşlerine geniş yer ayırmışlardır. Bu konu, aynı zamanda Hz. Ömer’in görüşleri istikametinde nâzil olan bazı Kur’an âyetlerine, yani ‚muvâfakât-ı Ömer‛ konusuna girmektedir. Hz. Ömer, görüşlerine uygun nazil olan âyetlerle ilgili: ‚Rabbim bana uydu (muvâfakât etti)‛ şeklinde bir ifadeyi kullanmamış; onun yerine: ‚Rabbime uydum, muvâfakât ettim (Vâfaktü Rabbî)‛ ifadesini tercih etmiştir ki onun Allah’a karşı edebini göstermektedir. Bu noktada Hz. Ömer’in ‚muhaddesliği‛ meselesine temas etmemiz uygun olacaktır. Hz. Ömer’in diğer muvâfakatlar üzerine müstakil sunuşlar olacağından, burada, yalnızca onun ‚muhaddes‛liği konusunu ele almak istiyoruz. İmâm Müslim’in Sahîh’ini şerh eden en-Nevevî, muhaddis İmâm Müslim’in muvâfakatlara dair hadisten önce Hz. Ömer’in ‚muhaddes‛ olduğunu haber veren hadisi zikretmesine işaret ettikten sonra bu iki konunun arka arkaya gelmesinin uygunluk arz ettiğine dikkati çeker. Gerçekten Hz. Ömer’in şahsiyetini tanımak için muvâfakatları yanında, onun ‚muhaddes‛liğinin de ele alınması gerekir. Bilindiği üzere muhaddis, Hz. Peygamber’in hadislerini nakil ve rivâyet eden, açıklayan, bir kitap halinde toplayan, hadislerle ve hadis ilmiyle uğraşan kimseye denilir. Hz. Peygamber’in hadislerinde ‚muhaddis‛ kelimesinin kullanılmadığını görüyoruz. Buna mukabil haber vermek, konuşmak anlamındaki aynı kökten kelimenin ism-i mef’ûlü olan ‚muhaddes‛ (kendisiyle konuşulan, haber verilen) ise, Hz. Peygamber’den rivâyet edilen bazı hadislerde geçmektedir. Buhârî’nin eserine aldığı iki farklı sened ve metinle, her ikisi de Ebu Hüreyre’nin rivâyet ettiği iki hadis ile aynı konuda İmâm Müslim’in eserine aldığı Hz. Âişe’nin rivâyet ettiği bir hadisin tercümeleri şöyledir: ‚Ebu Hüreyre Resûlullah’ın şöyle buyurduğunu söyledi: Sizden önceki ümmetler arasında muhaddesûn (muhaddesler, kendileriyle konuşulanlar) olan bazı kimseler vardı. Şâyet benim ümmetimde böyle bir kimse bulunacaksa (ki muhakkak bulunacaktır), o Ömer’dir.‛ Buhârî’nin eserine aldığı ikinci hadisin anlamı da şöyledir: ‚Ebu Hüreyre Resûlullah’ın şöyle buyurduğunu söyledi: Sizden önce İsrâiloğulları arasında öyle kimseler vardı ki, onlar peygamber olmadıkları 10 Ahmed b. Hanbel, I, 456; Tirmizî, ‚Menâkıb‛, 17; İbn Hişâm, I, 345; İbn Sa’d, III, 267-269; İbn Şebbe, II, 657, 659 Hz. Ömer Sempozyumu • 29 halde kendileriyle konuşuluyordu. Şâyet benim ümmetimde böyle bir kimse bulunacaksa (ki muhakkak bulunacaktır), o Ömer’dir.‛ Bu ikinci rivâyette ‚muhaddes‛ kelimesi kullanılmamış, onun yerine ‚kendileriyle konuşulanlar‛ kelimesi yer almıştır. Ayrıca hadisten sonra Buhârî, İbn Abbâs’ın bir kırâat rivâyetine yer vermiştir ki bunun üzerinde ileride durulacaktır. Bu konuda muhaddis Müslim’in eserine aldığı hadisin anlamı da şöyledir: ‚Hz. Âişe’nin naklettiğine göre Hz. Peygamber şöyle buyururdu: Sizden önceki ümmetler arasında ‚muhaddesûn‛ olan kimseler buluna gelmiştir. Şâyet benim ümmetimde böyle bir kimse bulunacaksa (ki muhakkak bulunacaktır) Ömer b. el-Hattâb onlardandır. Hadisin senedinde yer alan râvî İbn Vehb, ‚muhaddesûn‛, ‚kendilerine ilhâm edilenlerdir‛ demiştir.‛11 Bu hadisler, Hz. Ömer’in ‚muhaddes‛ olduğunu gösterdiği gibi, ümmet-i Muhammed içerisinde bu seviyede insanların, yani evliyâullahın bulunabileceğine ve onların kerâmetinin kabul edildiğine açık bir delil teşkil ettiği ifade edilmiştir.12 Peygamber olmadıkları halde kendilerine Allah tarafından haber ilham olunduğu bildirilen bu zevâta bazı hadiseler ve vâkıaların ilhâm olunduğu ifade edilmektedir. Kendileriyle kimin konuştuğu hakkında Buhârî şârihi Aynî’nin Kirmânî’den naklettiğine göre meleklerin onlarla konuştukları; Müslim’in Sahîh’ni Türkçe’ye çeviren Mehmet Sofuoğlu ise kelimeyi Arapçasından sonra parantez içinde: ‚kendilerine Allah tarafından söz söylenen‛ kimseler şeklinde açıklamıştır.13 İbn Hacer, muhaddesliğin Hz. Ömer’e nispet edilmesinde esas sebebin Hz. Peygamber’in hayatında onun birçok muvâfakatının ortaya çıkmasının olduğunu; ayrıca Resûlullah’ın bu dünyadan ayrılmasından sonra da birçok isabetli görüşünün bulunduğunu vurgulamaktadır.14 Hz. Ömer’in ‚muhaddes‛ olarak vasıflandırılması, ‚kendisinin hiç yanlış yapmadığı veya görüşlerinde isabetsizlik bulunmadığı‛ anlamına gelmemelidir. Nitekim yukarıda Buhârî’nin eserinden aldığımız ikinci hadisin sonunda İbn 11 Buhârî, ‚Fedâilü’s-sahâbe‛, 6; Müslim, ‚Fedâilü’s-sahâbe‛, 23. Müslim, aynı metnin, eserine aldığı farklı bir sened ile de rivâyet edildiğini zikreder. 12 Nevevî, Sahîhu Müslim bi-Şerhi’n-Nevevî, XV, 166. Böyle olan ve hiçbir zaman iddia sahibi olmayan mâneviyât büyüklerinin her dönemde bulunageldiği kabul edilmektedir. Ancak bu kapıdan girip kendisini ‚hâşâ‛ peygamber ilan edenler de maalesef olmuştur. Buna bir örnek olmak üzere Gulam Ahmed’in iddiaları için bkz. Ethem Ruhi Fığlalı, Kâdîyânîlik, İzmir 1986, s. 150-151. 13 Aynî, Umdetü’l-kârî, XII, 269; Sahîh-i Müslim ve Tercemesi, İstanbul 1389/1970, VII, 295; ayrıca bkz. İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, VII, 62 14 İbn Hacer, Feth, VII, 63. Hz. Ömer’in muhaddes oluşuyla ilgili olarak zikredilen Sâriye olayını da hatırlamak gerekir. Bu konuyu ilmî bir usûlle ele alan Ahmet Önkal’ın ‚Sâriye Olayı Üzerine Bir Rivâyet Araştırması‛ adlı makalesine bakınız; İstem Dergisi ( Konya 2005 ), VI, s. 9-49. 30 • Hz. Ömer Sempozyumu Abbâs’ın Hac Sûresi’nin 52. âyetinde geçen ‚min resûlin ve lâ nebiyyin‛ kelimesinden sonra ‚ve lâ muhaddesin‛ kelimesini ekleyerek okuduğu nakledilmiştir. Âyetin meali şöyledir: ‚Senden önce hiçbir resûl ve nebî göndermedik ki, o bir temennide bulunduğunda şeytan ille de onun arzularına bir şeyler katmaya kalkışmasın. Fakat Allah şeytanın katmaya çalıştığını iptal eder. Sonra Allah kendi âyetlerini onun kalbine sağlam olarak yerleştirir. Allah hakkıyla bilendir, hikmetle yönetendir‛ (el-Hac 22/52). Şeytanın peygamberlere karşı olan bu gibi tavrını, ‚İsmet‛ sıfatının da gereği Yüce Allah, peygamberlerini murakabesi altında tutmak ve inzâl buyurduğu âyetleri öğretmek suretiyle şeytanın onlara karşı bu tavrını önlemiştir. İbn Abbâs bu âyette geçen ‚resûl ve nebî‛ kelimelerinden sonra ‚muhaddes‛ kelimesini kırâatine ekleyerek muhaddesleri de aynı anlayış içinde düşündüğünü göstermiştir. Bu noktada Hz. Ömer’in vahiyle uyarıldığına dair bir örnek vermek suretiyle kendisinin yanlış da yapabilmiş olduğunu göstermek uygun olacaktır. Buhârî’nin iki farklı metin ve sened ile eserine aldığı hadislere göre Hz. Peygamber ile görüşme yapmaya Temîmoğulları’ndan bir heyet gelmişti. Orada bulunan Hz. Ebu Bekir ile Hz. Ömer, kabileye kimin başkan olması gerektiği konusunda ihtilâfa düştüler; Hz. Ebu Bekir Ka’ka’a b. Ma’bed’in, Hz. Ömer ise Akra’ b. Hâbis’in başkan tayin edilmesini istiyordu. Bu sırada Hz. Ebu Bekir: ‚Sen bana muhâlefet etmek istiyorsun.‛ diye çıkışmış; Hz. Ömer de, ‚Sana muhâlefet etmeyi aslâ düşünmedim.‛ diye karşılık vermiştir. Onlar bu tartışma esnasında, Resûlullah’ın huzûrunda seslerini yükselttiler. Bunun üzerine Yüce Allah: ‚Ey İman edenler! Seslerinizi Peygamberin sesinden fazla yükseltmeyin; birbirinize bağırdığınız gibi ona bağırmayın; sonra farkında olmadan amelleriniz boşa gider‛ (el-Hucurât 49/2) âyetini inzâl buyurdu. Bu âyet inince her ikisi de çok pişman oldular, üzüldüler. Bundan sonra Hz. Ömer, Resûlullah’ın yanında o kadar alçak sesle konuşuyordu ki, çoğu kere Peygamber Efendimiz ona: ‚İşitemedim, tekrarlar mısın?‛ diyordu.15 Katıldığı seriyyeler dışında Resûl-i Ekrem’in yanından hiç ayrılmayan Hz. Ömer, kumandanlığını Hz. Peygamber’in yaptığı bütün savaşlarda, Hudeybiye Antlaşması, Umretü’l-kazâ ile Vedâ haccında bulundu. Hudeybiye Antlaşması’nda yer alan Resûl-i Ekrem’in ve Müslümanların o yıl umre yapamayacakları, Müslüman olup Hz. Peygamber’e sığınanların Kureyşliler’e iade edileceği gibi şartları içine sindiremedi. Bu antlaşmanın Fetih sûresinde ‚feth-i 15 Buhârî, ‚Tefsîr‛, 1, 2; Taberî, Tefsîr, XXVI, 76; bu konu ve Hz. Ömer’in vahiyle uyarılmalarına ait diğer örnekler için bkz. Gökhan Atmaca, Hz. Ömer’in Kur’ân Anlayışı, 65-70 Hz. Ömer Sempozyumu • 31 mübîn‛ olarak nitelendirilmesini de anlamakta güçlük çekti ve Medine’ye dönme kararını bir türlü kabul edemedi. Kendisini Hz. Ebu Bekir ikna etti; daha sonra antlaşmanın sonuçlarını görünce bu tavrından dolayı pişmanlık duydu. O, hayatı boyunca Hudeybiye’deki bu tavrından dolayı üzülüp eziklik hissetmiş, bağışlanması için oruç tutup sadaka dağıtmış, köle âzâd etmiştir. Tebûk Seferi’ne hazırlık yapılırken malının yarısını Hz. Peygamber’e getirdi; ordunun Tebûk’ten daha ileri gidilmesiyle ilgili olarak Hz. Peygamber’in yaptığı istişarede, Rumlar’ın oralarda çok kalabalık olacaklarını ileri sürerek dönülmesini teklif etti. Hz. Peygamber de onun bu görüşünü benimsedi.16 Resûl-i Ekrem onun hakkında: ‛Allah, gerçeği Ömer’in lisanı ve kalbi üzerine yarattı‛ (Tirmizî,‛Menâkıb‛, 18); ‚Allah’ın emirleri konusunda ümmetimin en kuvvetlisi Ömer’dir‛; ‚Muhakkak ki şeytan senden korkar, yâ Ömer!‛ demiş, ‚Ey Allahım! Ömer’in kalbinden haset ve hastalıkları çıkar ve onu imana tebdil et‛ şeklinde dua etmiştir (Ahmet b. Hanbel, Müsned, IV, 336; ayrıça bkz. Müslim, ‚İman‛, 69). Hz. Ömer, ‚Sana vâiz olarak ölüm yeter!‛ ifadesini mührüne kazıtmış, kendisini malıyla canıyla Hz. Peygamber’in yoluna adamıştır. *** Hz. Ebu Bekir’in hilafeti döneminde Kur’an-ı Kerim’in Mushaf haline getirilmesi kararının verilmesindeki gayretleri ve halifeyi ikna etmesi yanında, Medine’de kazâ işlerine bakmak ve halifenin veziri olarak kendisine yardımcısı olması zikre değer. Hz. Ebu Bekir’in halife olur olmaz maaşa bağlanmasının öncülüğünü yaparak halifenin beytülmalden kendisi için istediği gibi tasarruf yapabilmesi anlayışını başlatarak diğer anlayışın önünü kapattığı gibi, onun devletin en üst seviyedeki bir görevlisi gibi görülmesi anlayışını yürürlüğe koymuş oldu. Hilafeti (13-23/634-644): Hz. Ebu Bekir namaza çıkamayacak derecede hastalanınca imamlık görevini Ömer’e bıraktı ve onu yerine halef tayin etmek üzere Abdurrahman b. Avf, Saîd b. Zeyd, Osman b. Affân, Üseyd b. Hudayr gibi sahâbîlerle istişareye başladı. Bunlardan bazıları Hz. Ömer’in sert mizacını ileri sürerek çekincelerini dile getirdiler. Halife görüşmelerini tamamladıktan sonra Hz. Osman’ı çağırarak bu hususta bir ahit-nâme yazdırıp mühürledi; yanına Ömer ile Osman’ı alıp Mescid-i Nebevî’ye gitti ve halka şöyle dedi: ‚Sizin için halife seçtiğim kişiye razı olur musunuz? Bir yakınımı tayin etmedim. Allah’a and olsun ki bü- 16 Hz. Ömer’in, Resûlullah’ın rahatsızlığı, Vasiyet-nâme yazılması meselesi, vefatı, Hz. Ebû Bekir’in halife oluşu ile Ridde olaylarındaki görüş ve tavırları üzerinde tebliğ sahiplerini dinleyeceğiz. 32 • Hz. Ömer Sempozyumu tün gücümle düşünüp taşındım ve Ömer b. Hattâb’ı uygun buldum; onu dinleyin ve ona uyun‛ orada bulunanların hepsi olumlu cevap verdi. Hz. Ebu Bekir’in vefat ettiği gün (22 Cemâziyelâhir 13 / 23 Ağustos 634) Hz. Ömer Mescid-i Nebevî’de biat aldı. İlk iş olarak, kaybettikleri bölgeleri geri almak için harekete geçen Sâsânîler’e karşı halkı Irak cephesindeki mücahitlere yardıma çağırdı ve Ebu Ubeyd es-Sekafî’yi 1000 kişilik bir birliğin başında Irak’a gönderdi. Ebu Ubeyd’in Köprü Savaşı’nda şehid olması üzerine Sa‘d b. Ebu Vakkās’ı kumandan tayin etti. Kādisiye Savaşı’nı kazanan Sa‘d (15/636) Sâsânî ordusunu takip ederek Medâin’i ele geçirdi (Safer 16 / Mart 637). Sâsânî kuvvetleri Celûlâ Savaşı’nda da yenilgiye uğratıldı (16/637). Fetihlerin bu aşamasında Hz. Ömer, Sa‘d b. Ebu Vakkās’a Hîre yakınlarında Kûfe’yi, Utbe b. Gazvân’a da Basra’yı ordugâh şehir olarak kurmalarını emretti. Utbe b. Gazvân, İran’ın Ahvaz bölgesini fethetti (17/638); ancak bölge bir yıl sonra tekrar Sâsânî ordusunun eline geçti. Nu‘mân b. Mukarrin’e yardım için gelen ordu çetin bir mücadeleden sonra Tüster’i fethetti (20/641). Celûlâ ve Hulvân’ın ardından Sûs, Hûzistan ve Musul’u ele geçiren Müslümanlar Nihâvend zaferiyle Irak’ın fethini tamamladı(21/642). Hz. Ömer, Bizans İmparatorluğu’na karşı Suriye cephesindeki savaşlara da ara verilmeden devam edilmesini emretti. Hz. Ebu Bekir döneminde kazanılan Ecnâdeyn zaferinden (13/634) sonra Hz. Ömer devrinde yapılan Fihl Savaşı’nda Müslümanlar Bizans kuvvetlerine büyük zayiat verdirdiler (28 Zilkade 13 / 23 Ocak 635). Mercüssuffer’de yenilip Dımaşk’a sığınan Bizans askerlerini takip ederek şehri kuşatıp fethettiler (Receb 14 / Eylül 635). Aynı yıl Mercürrûm Savaşı’nı da kazandılar. Bu sırada Ba‘lebek, Humus ve Hama şehirleri de ele geçirildi. Müslümanların bu başarıları üzerine Bizans İmparatoru Herakleios Hıristiyan Araplar’ın ve Ermeniler’in katıldığı büyük bir ordu hazırladı. Ancak Bizans ordusu Yermük Muharebesi’nde ağır bir yenilgiye uğradı (12 Receb 15 / 20 Ağustos 636) ve bölgedeki bütün şehirler Müslümanların eline geçti. 16 (637) yılında Şeyzer, Kınnesrîn, Halep, ardından Antakya, Urfa, Rakka ve Nusaybin kısa aralıklarla Müslümanlara teslim oldu. Öte yandan Filistin’in fethine devam edildi ve Kudüs kuşatıldı. Patrik Sophronios şehrin anahtarlarını o sırada inceleme ve görüşmelerde bulunmak için Suriye’ye gelen ve Câbiye’de bulunan Hz. Ömer’e teslim etmek istediğini belirtti. Halife bizzat Kudüs’e giderek halka eman verip kendileriyle bir antlaşma yaptı (17/638). Daha sonra Filistin’in sahil şehirleri başta olmak üzere diğer yerleşim yerleri fethedildi. Hz. Ömer sahillere yakınlığı dolayısıyla tehlike oluşturan Kıbrıs’ın fethine deniz seferinin zorluğunu düşünerek izin vermedi. Ancak Suriye ve Filistin’de mağlûp olan bir kısım Bizanslı kumandan ve askerlerin Mısır’a kaçtığını Hz. Ömer Sempozyumu • 33 ve Mısır’ın fethinin gerekli olduğunu söyleyen Amr b. Âs’ın görüşünü benimseyerek Mısır’ın fethini emretti. Mısır’ın fethi üç yılda tamamlandı (19-21/640- 642). Bu arada Hz. Ömer diğer deniz seferlerine ve bunun için bir donanma kurulmasına müsaade etmedi. Onun bu kararında gemilerin batmasıyla sonuçlanan iki teşebbüsün etkisi bulunmaktadır. Sonuçta İslâm orduları onun zamanında Sâsânî İmparatorluğu’na tâbi Irak, İran ve Azerbaycan ile Bizans İmparatorluğu’na tâbi Suriye, el-Cezîre, Filistin ve Mısır’ı İslâm ülkesine kattılar. Gerçekleştirilen fetihler sonucu ele geçirilen ganimetlerde büyük bir artış oldu. Hz. Ömer, Müslümanlarla gayri müslimlere ait yeni ortaya çıkan çeşitli problemleri ve ihtiyaçları görerek bunların halledilmesi yolunda düzenlemelere teşebbüs etti. Bu düzenlemelere, kazanılan ganimetlerle İslâm’ın eline geçen bu çok büyük coğrafyada yaşayan başka dinden insanlar ve onların sahip oldukları toprakları ele alarak başladı. Ganimet ve toprak meseleleri yanında Müslümanların Suriye’de yerleşimi hususunu görüşmek üzere Safer 16 (Mart 637) tarihinde bazı sahâbîlerle birlikte Câbiye şehrine gitti. Suriye’deki bütün valilerin katıldığı toplantıda gelirlerin taksiminde göz önünde bulundurulacak esasları ortaya koydu ve Müslümanların gayri müslimlerle münasebetlerinde dikkat edecekleri hususlara işaret etti. Bu sırada Kudüs’ü teslim alan Hz. Ömer bütün kumandan-valilerle istişarelerde bulundu. Bizans’tan gelecek saldırıların önlenmesi için Câbiye’deki ordugâhın dağıtılarak iki ayrı cephede savunma hatlarının kurulmasını kararlaştırdı ve mevcut şehirlere yerleşilmesini istedi. 17 (638) veya 18 (639) yılında Amvâs’ta çıkan veba salgını buradan Suriye’nin çeşitli yerlerine yayıldı. Bu salgında başta Ebu Ubeyde b. Cerrâh olmak üzere birçok sahâbî ile 25.000’e yakınkişi öldü. 20 (641) yılında Hayber ve çevresindeki Yahudileri Arap yarımadası dışına çıkaran Hz. Ömer, daha sonra Hayber’e giderek bu bölgedeki toprakların durumunu inceledi. Barış veya savaş yoluyla alınmalarına ve Hz. Peygamber’in yaptığı taksimata göre bu toprakların sahiplerine verilmesini istedi. Topraklardan beytülmâl hissesi olarak Resûl-i Ekrem’in hanımlarına düşen paylar hususunda kendilerini serbest bıraktı; bir kısmı toprağı, bir kısmı gelirini almaya karar verdi. Fedek toprakları yarısı Hz. Peygamber’e ait olmak üzere barış yoluyla ele geçirilmişti. Hz. Ömer bu toprakların fiyatını tespit ettirdi. Yarısının karşılığını Fedekliler’e ödedikten sonra onları da diğerleriyle birlikte Suriye tarafına sürdü. Aynı tarihte Necranlı Hıristiyanları da Kûfe taraflarındaki Necrâniye’ye gönderdi. Mallarını satın alarak mağdur olmalarını önledi. Ayrıca gittikleri yerde kendilerine geniş topraklar verilmesini, bu topraklardan bir süre vergi alınmamasını, daha sonra Hz. Peygamber ile yaptıkları anlaşmaya uygun biçimde cizye vermeye devam edilmesini valilerinden istedi. 34 • Hz. Ömer Sempozyumu Hz. Ömer, 23 (644) yılı haccını eda edip Medine’ye döndüğü günlerde, Mugīre b. Şu‘be’nin Basra valisi iken edindiği kölesi Ebu Lü’lüe Fîrûz enNihâvendî efendisinin kendisinden fazla ücret aldığını söyleyerek bunun azaltılmasını istedi. Halife onun demircilik, marangozluk ve nakkaşlık yaptığını öğrenince Mugīre’nin kendisinden aldığı ücretin fazla olmadığını bildirdi. Bunun üzerine Ebu Lü’lüe ertesi gün sabah namazında hançerle Hz. Ömer’i yaraladı ve Müslümanların elinden kurtulamayacağını anlayınca kendini öldürdü. Halife ölüm döşeğinde iken kendisine yerine birini bırakması teklif edilince aşere-i mübeşşereden altı kişilik şûranın toplanarak üç gün içerisinde aralarından birini halife seçmelerini istedi; oğlu Abdullah’ı da halife seçilmemek şartıyla bu heyete dahil etti. Namazı kıldırmak üzere Suheyb b. Sinân’ı, şûra üyelerini toplamak üzere Mikdâd b. Esved’i, seçim gerçekleşinceye kadar heyetin rahatsız edilmemesini sağlamakla da Ebu Talha el-Ensârî’yi görevlendirdi. Oğlu Abdullah’ı Hz. Âişe’ye yollayarak Resûl-i Ekrem’in hücresine onun ayağının dibine defnedilmek için izin istedi. Hz. Âişe kendisi için düşündüğü bu yeri ona vermeyi kabul etti. Hz. Ömer üç gün sonra vefat etti (26 Zilhicce 23 / 3 Kasım 644). Cenaze namazını Suheyb b. Sinân kıldırdı. Hz. Ömer toplumu ilgilendiren bir konu ortaya çıkınca halkı Mescid-i Nebevî’ye çağırır, iki rek‘at namaz kılındıktan sonra minbere çıkıp konuyu halka açardı. Halkın soru sormasına ve haklarını aramasına imkân tanır, kendisinin eleştirilmesini isterdi. Emir bi’l-ma‘rûf nehiy ani’l-münker esasına bağlı kalarak halifelik vazifesini yerine getirmekte çok büyük hassasiyet gösteren Hz. Ömer bütün emir ve yasakları önce kendi şahsında uygular, halka verdiği emirleri aile mensuplarına da söyleyerek bunlara riayet edilmesini isterdi. Hz. Ömer namaz kıldırmak, hutbe okumak, fey ve zekâtları toplamak, mâbedlerin yapımı ve bakımıyla meşgul olmak, ramazan ayının başını ve sonunu ilân etmek, hac farîzasının yerine getirilmesi için tedbir almak ve haccın idaresini üstlenmek gibi görevleri de yerine getirirdi. Abdurrahman b. Avf’ı emîr-i hac tayin ettiği hilâfetinin ilk yılı hariç hac farîzasını bizzat kendisi idare etmiş, son haccında Resûl-i Ekrem’in hanımlarını da beraberinde götürmüş, halifeliği döneminde ayrıca üç defa umre yapmıştır. Hz. Ömer, divan defterlerini yanına alarak Medine çevresindeki insanların atiyyelerini evlerine gidip bizzat kendisi dağıtırdı. Gündüzleri çarşı pazarda, geceleri de Medine sokaklarında dolaşıp asayişi kontrol eder, ihtiyaç sahiplerini gördüğünde kendisi beytülmâlden yiyecek taşırdı. Her cumartesi günü Medine’nin dışında Âliye yöresine gider, güç yetiremeyecekleri işlerde çalıştırılan kölelerin yükünün hafifletilmesini sağlardı. Aynı şekilde hayvanlara fazla yük yükletilmesine müdahale ederdi. Valilerine yazdığı mektup ve emir-nâmelerden birer nüshanın saklanmasını is- Hz. Ömer Sempozyumu • 35 tediğinden Dîvânü’l-inşâ’nın kurucusu kabul edilmiştir. 18 (639) yılındaki kıtlıkta ihtiyaç sahipleri Zeyd b. Sâbit tarafından belirlenmiş ve beytülmâlde bulunan bütün hububat ve yiyecekler kendilerine dağıtılmıştır. Kendisi de her gün yirmi deve kestirerek ihtiyaç sahiplerine dağıtmış, kıtlık yılında ihtiyaç dolayısıyla hırsızlık yapmak zorunda kalanlara ceza uygulamamıştır. Züheyr, Nâbiga ve Abde gibi tanınmış şairlerin şiirlerini gençliğinden beri dikkatle dinlediği rivayet edilen Hz. Ömer’in bunları okuduğu, birçoğunu ezberlediği, halifeliği döneminde kabilelere ait divanların derlenmesini istediği bilinmektedir. Onun bu şiirlerden bestelenmiş şarkıları dinlemeyi sevdiği ve, ‚Şarkı yolcunun azığı cümlesindendir‛ dediği nakledilmektedir. Babasından ensâb bilgisini öğrenen Hz. Ömer güzel yazı yazar ve güzel konuşurdu. Onun Hz. Ebu Bekir ile birlikte Kureyş’in en fasih konuşanları arasında yer aldığı, Kur’an’ın kıraat ve imlâsına itina gösterilmesini, Arap dilinin iyi öğrenilmesini ve doğru konuşulmasını istediği kaydedilmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’in mushaf haline getirilmesi hususunda Hz. Ebu Bekir’i ikna eden Hz. Ömer, bütün İslâm beldelerinde valilere cami ve mekteplerde eğitim ve öğretime Kur’an’la başlanmasını emretmiş, bu maksatla çeşitli vilâyetlere Medine’den bazı sahâbîleri göndermiş, onlara maaş bağlamıştır. Kur’an’ın inanç esaslarına ait âyetlerinin doğru anlaşılması için çaba göstermiş, müteşâbih âyetlerle ilgilenenleri bundan menetmiş, kazâ ve kader konusundaki yanlış yorumları engellemiştir. İbrâhim b. Hasan, Hz. Ömer’in Kur’ân-ı Kerîm’in anlaşılması hususundaki görüşlerini Taberî, İbn Kesîr ve Süyûtî’nin tefsirlerinde yer alan rivayetlerden hareketle bir araya getirerek et-Tefsîrü’lmeʾsûr adıyla yayımlamıştır (Kahire 1983). Hz. Ömer hadislerin rivayetine çok dikkat eder, Resûl-i Ekrem’den bizzat duymadığı bir hadisi rivayet eden sahâbîlerden bunu Resûlullah’ın söylediğine dair şahit getirmelerini isterdi. Bununla birlikte onun Sa‘d b. Ebu Vakkās gibi seçkin sahâbîlerden doğrudan hadis aldığı da bilinmektedir. Hadisleri de bir araya getirmeyi düşünen Hz. Ömer’in konu etrafında çok düşündüğü ve sahâbîlerle istişare ettikten sonra, ‚Size bir sünen kitabı yazmaktan bahsetmiştim. Fakat sonradan düşündüm ki sizden önce Ehl-i kitap Allah’ın kitabından başka kitaplar yazmış ve o kitaplar üzerine düşerek Allah’ın kitabını terk etmişlerdi. Yemin ederim ki Allah’ın kitabını hiçbir şeyle gölgelemem‛ diyerek bundan vazgeçtiği rivayet edilir. Diğer taraftan onun Irak yöresinde görevlendirdiği Karaza b. Kâ‘b’a, gittiği yerde az hadis rivayet etmesini ve insanları Kur’an okumaktan alıkoymamasını söylediği ve çok hadis rivayet eden birkaç sahâbînin Medine dışına çıkmasını yasakladığı kaydedilir. Bu rivayetlerin mürsel olduğunu tespit eden Muhammed Mustafa el-A‘zamî, Kur’an nüshala- 36 • Hz. Ömer Sempozyumu rının henüz çoğaltılmadığı dönemde Hz. Ömer’in hadislerin yazılmasına öncelik tanımış olacağına inanmanın mümkün görünmediğini söyler. Hz. Ömer’in, içtihatlarının haber-i vâhide muhalif olduğunu gördüğünde bundan vazgeçip Resûlullah’ın görüşünü yansıtan haber-i vâhidi benimsediği bilinmektedir. Ayrıca bazı kimselerin rivayette gevşeklik göstermesi yüzünden yanlış anlaması muhtemel kişilerden hadis alınmasına karşı çıkmıştır. Kütüb-i Sitte’de rivayet ettiği 539 hadis bulunmaktadır; bunların çoğu fıkha dairdir. Buhârî ve Müslim’in eserlerinde toplam seksen bir rivayeti yer alır. Buhârî ve Müslim bunların yirmi altısında ittifak etmiş, Buhârî otuz dört, Müslim yirmi bir hadisi ayrıca eserine almıştır. Diğer hadis kitaplarında da rivayetlerine yer verilmiştir. Bazı muhaddisler Hz. Ömer’in rivayet ettiği hadisleri bazı müsnedlerde toplamışlardır: İbn Şeybe, Müsnedü emîri’l-müʾminîn ʿÖmer b. el-Ḫaṭṭâb (nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût, Beyrut 1405/1985); İbn Cerîr et-Taberî, Tehẕîbü’l-âs âr ve Tafṣîlü’s - s âbit ʿan-Resûlillâhi mine’l-aḫbâr (Müsnedü ʿÖmer b. el-Ḫaṭṭâb, nşr. Mahmud Muhammed Şâkir, Kahire, ts.); Ebu Bekir Ahmed b. Selmân b. Hasan en-Neccâd el-Bağdâdî, Müsnedü ʿÖmer b. el-Ḫaṭṭâb (nşr. Mahfûzurrahman Zeynullah, Medine 1415/1995); Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûḳ emîri’l-müʾminîn Ebî Ḥafṣ ʿÖmer b. el-Ḫaṭṭâb ve aḳvâlühû ʿalâ ebvâbi’l-ʿilm (nşr. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî, Mansûre 1412/1992). Hz. Ömer fetihleri yönetip yönlendirmesi, ortaya çıkan problemlerin çözümü, esirler ve gayri müslimler hakkındaki kararları, yeni şehirlerin kurulması ve fâtih askerlerin İslâm’a açılmış çok geniş coğrafyaya yerleştirilmesi, İslâmiyet’in tebliğ ve öğretilmesi gibi birçok konuda ilk uygulamaları (evâil) gerçekleştirmiştir. Hz. Ali’nin teklifi üzerine 16 yılı Rebîülevvelinde (Nisan 637) hicrî takvimin kullanılmaya başlanması kararlaştırılmış ve muharrem ayı hicrî takvimin ilk ayı olarak kabul edilmiştir. Onun devlet idaresindeki dirayetini gösteren bu uygulamalara kaynaklarda geniş yer verilmiş ve bunlar bazı teliflere konu olmuştur (meselâ bk. Gālib b. Abdülkâfî el-Kureyşî, Evveliyyâtü’lFârûḳi’s-siyâsiyye; Evveliyyâtü’l-Fârûḳ fi’l-idâre ve’l-ḳażâʾ). Beytülmâl gelirlerinden olan zekâtı Tevbe sûresinin 60., humusu da Enfâl sûresinin 41. âyetine göre Müslümanlara dağıtmış, İslâm devleti hâkimiyetine giren gayri müslimlerin barış zamanında verdikleri, fey ismi altında toplanan vergiler (cizye, haraç ve öşür) sayesinde artan beytülmâl gelirlerini Müslümanlara dağıtmak üzere bir düzenlemeye gitmeyi kararlaştırmıştır. Fey gelirlerinden cizyenin alınmasını emreden âyette (et-Tevbe 9/29) bu verginin sarf yeri belirtilmemiştir. Hz. Ömer, hilâfetinin ilk yıllarında Resûl-i Ekrem’in ve Hz. Ebu Bekir’in yaptığı gibi cizyeyi Medine’deki Müslümanlara dağıtmıştır. Haraç ve ticaret malları vergilerini ise kendisi koymuş, ganimet topraklarının da- Hz. Ömer Sempozyumu • 37 ğıtılmamasına ve bu topraklardan alınan haraç vergisinin vakıf olarak kalmasına karar verirken bunlardan elde edilecek fey gelirlerinin Haşr sûresinin 7-10. âyetleri gereği bütün Müslümanlara dağıtılması için 15 (636) veya 20 (641) yılında divan teşkilâtını kurmuştur. Medine’den başlanarak Kûfe, Basra, Suriye ve Mısır’da yaşayan bütün Müslümanlar, Araplar’ın nesebini çok iyi bilen üç kişilik bir heyet tarafından Hz. Peygamber’in mensup olduğu Kureyş kabilesinin Benî Hâşim kolundan hareketle divan defterlerine kaydedilmiş, beytülmâl gelirlerinin ve sarf yerlerinin bir düzene bağlanması sağlanmıştır. Hz. Ömer, feyden hisse alacak Medine halkını divan defterlerine kaydettirirken bunlara Arap asıllı olmayan bir kısım mevâlîyi de dahil etmiştir. Divan defterlerine köleler hariç şahıs isimleriyle birlikte yılda bir defa verilecek atiyye (atâ) miktarları ile köleler dahil herkese ayda bir verilmesi kararlaştırılan iki cerîb (burada hacim ölçüsü 132 litre) erzak kaydedilmiştir. Yıllık atiyye miktarları tesbit edilirken İslâm’a giriş önceliği, İslâmiyet’e yapılan hizmetler ve Resûl-i Ekrem’e yakınlık göz önüne alınmıştır. Müslümanlarla bütünleşmeyen ve cihada katılmayanlara fey ve ganimetten pay verilmemiştir. Hz. Ömer fey gelirlerini Müslümanlara vermek için kurduğu divan teşkilâtını Medine’de bizzat kendisi yönetmiş, taşrada ise dağıtım işi valiler veya onların görevlendirdiği âmiller tarafından yapılmıştır. Halife, savaşarak ele geçirilen yerlerde yaşayan halkın da barış yoluyla ele geçirilenler gibi zimmî statüsüne dahil edilmesine, kendi dinlerinde kalmak istedikleri takdirde cizye ödemelerine, ayrıca ziraata elverişli topraklarının ödeyecekleri haraç vergisi karşılığında kendilerine bırakılmasına karar vermiştir. Haşr sûresinin 6-10. âyetlerine dayanarak, ganimet statüsüne göre (el-Enfâl 8/41) gaziler arasında dağıtılan veya Medine’ye gönderilen beşte bir nisbetindeki beytülmâl hissesi esirleri de serbest bırakmış ve toprakları eski sahiplerine iade etmiştir. Başta insan unsuru olmak üzere ganimet ve toprak meselelerini içine alan bu çok yönlü konuda Suriye Valisi Ebu Ubeyde b. Cerrâh’a gönderdiği tâlimatın son kısmında, bu arazilerin sahipleriyle birlikte Müslümanlara paylaştırılması halinde geriden gelecek Müslümanların ve zimmîlerin konuşacak bir insan bulamayacaklarını, emeklerinin ürünü kazançlarından faydalanamayacaklarını, arazileriyle birlikte taksim edilen insanların Müslümanlar sağ kaldığı sürece sömürüleceklerini, sonraki nesillerin de onların çocuklarını sömürmeye ve köle olarak kullanmaya devam edeceklerini, böylece bu insanların İslâm dini hüküm sürdükçe Müslümanların kölesi kalacağını söyleyip buna asla razı olmadığını ifade etmiştir. Fetihle ele geçirilen toprakları eski sahiplerine bırakan Hz. Ömer bu topraklarda tarıma devam edilmesini, arazilerin ekilip verimli hale getirilmesini, üç yıl üst üste ekilmeyen 38 • Hz. Ömer Sempozyumu toprakların geri alınmasını istemiş, ziraatın gelişmesi için tedbirler almış, ölü toprağı ekip ihya eden kimsenin bu toprağa sahip olacağını belirtmiştir. 9 (630) yılında nâzil olan cizye âyeti (et-Tevbe 9/29) bu çok geniş coğrafyada yaşayan Yahudi, Hıristiyan ve Mecûsî gibi gayri müslim halka uygulanmaya başlanmış, ödedikleri vergi karşılığında kendilerine Allah ve resulünün zimmeti (himayesi) verilmiş; çocuklardan, kadınlardan, fakirlerden, mâbed gelirleriyle geçinen din adamlarından ve sonradan Müslüman olanlardan bu vergi alınmamıştır. Bu verginin gereğinin yerine getirilememesi söz konusu olduğunda iade edilmesi cihetine de gidilmiştir. Nitekim Suriye Valisi Ebu Ubeyde b. Cerrâh, cizye aldığı Humus halkını Bizans’a karşı koruyamayacağını anlayıp şehri terk etmek zorunda kalınca onlardan topladığı vergiyi geri vermiştir. Aynı uygulamanın Suriye’nin diğer şehirlerinde de yapıldığı bilinmektedir. Humus halkı, Müslümanların bu güzel davranışını gördükten sonra Müslümanların lehine casusluk yapmış ve topladıkları Bizans ordusuyla ilgili bilgileri kendilerine vermiştir. Hz. Ömer, cizye için belirlenmiş sabit bir miktar söz konusu olmadığından meselâ Sevâd bölgesinde üç ayrı seviyede (12, 24 ve 48 dirhem), Suriye ve Mısır’da önceleri 2 dinar, sonraları 4 dinar (40 dirheme eşit) para ile bir miktar yiyeceği kişi başı yıllık vergi miktarı olarak kararlaştırmıştır. Hz. Peygamber ve Ebu Bekir dönemlerinde olduğu gibi bazı yerlerde müşterek cizye diye isimlendirilen toptan yıllık vergi alındığı da olmuştur. Cizye ödemek istemediklerini söyleyen Hıristiyan Benî Tağlib kabilesinden bu vergi yerine iki kat zekât vermeleri istenmiştir. Cizye miktarlarının belirlenmesinde her bölgede tedavülde olan para birimi esas kabul edilmiş, zaman zaman nakdî vergi yanında aynî vergiler de alınmıştır. Hz. Ömer, Suriye’ye seyahati esnasında cizye ödeyebilmek için dilenen yaşlı bir Yahudi'yi cizyeden muaf tutmuş, ‚Sadakalar ancak fakirler ve miskinler içindir...‛ (et-Tevbe 9/60) âyetindeki ‚miskinler‛in Ehl-i kitap’tan olan fakirler olduğuna hükmederek beytülmâldeki zekât gelirlerinden kendisine pay verilmesini emretmiştir. Câbiye’ye giderken gördüğü cüzzamlı Hristiyanlara da zekât verilmesini istemiştir. Hz. Ömer, fethedilen toprakları haraç vergisi karşılığında ziraatı iyi bilen eski sahiplerine bırakmıştır. Ekilebilir arazilerin alanına ve yetişen ürünün cinsine göre ister ekilsin ister ekilmesin yılda bir defa alınan bu vergi (harâc-ı vazîfe) ilk defa Sevâd (Irak), Suriye ve Mısır topraklarında uygulanmıştır. Bu uygulamayla hem tecrübesiz kimselerin mülkiyeti altında ortaya çıkabilecek verim düşüşü engellenmiş, hem toplanan haraç vergisi Müslümanlara diğer fey gelirleriyle birlikte dağıtılmak suretiyle âdil bir gelir dağılımı sağlanmıştır. Bazı eski kaynaklarda savaşla ele geçirilen topraklardan alınan bu vergiye ‚task‛ adı verildiği görülmektedir. Ziraata elverişli olmayan topraklardan ve Hz. Ömer Sempozyumu • 39 mesken alanlarından haraç alınmamıştır. Halife, haraç miktarlarının ve hangi topraklardan vergi alınacağının tesbitinden önce Sevâd arazilerinin tahriri, ölçülmesi ve vergi miktarlarının belirlenmesi için Osman b. Huneyf ile Huzeyfe b. Yemân’ı görevlendirmiştir. Ekime elverişli olmayan yerlerin hesaba katılmadığı tahrir işlemleri sonucunda Sevâd’ın 36.000.000 cerîb (bir cerîb 1366 m2 ’dir) olduğu belirlenmiştir. Sâsânî vergi sistemi hakkında bilgi toplayan Hz. Ömer haraca esas birim alan ölçüsü olarak Irak ve Suriye’de cerîbi kullanmış, Mısır’da feddânı esas almış, vergi miktarlarının belirlenmesinde toprakların verimliliği, sulanabilirliği, tüketim merkezlerine ve pazarlara olan yakınlığı, ürünün cinsi gibi unsurları göz önüne alarak farklı miktarlarda vergi alınmasına karar vermiştir. Önce buğday, arpa ve hurma, Vali Mugīre b. Şu‘be’nin buğday ve arpadan daha kıymetli ürünlerin bulunduğunu bildirmesi üzerine üzüm, zeytin, mercimek, susam, pamuk, yonca ve şeker kamışı yetiştirilen topraklara haraç koymuştur. Mısır’da da ekime elverişli alanlarla bunların verimlilik derecelerinin tespit edildiği belirtilmektedir. Ebu Yûsuf, Hz. Ömer’in vefatından bir yıl önce Sevâd’dan toplam 100 milyon dirhem haraç vergisi alındığını zikreder. Vergileri tespit eden Osman b. Huneyf ile Huzeyfe b. Yemân’a araziyi işleyenlere güçlerinin üstünde vergi yüklememelerini tembih eden Hz. Ömer bu vergileri toplamak üzere Kûfeliler, Basralılar ve Suriyelilerden en güvendikleri birer kişi göndermelerini istemiş, ayrıca her yıl bu bölgelerden Medine’ye çağırdığı onar kişiye toplanan vergilerin haksız yere alınmadığına şahitlik etmelerini istemiştir. Hz. Ömer, fetihlerden sonraki bazı gelişmeler üzerine zimmîlerden ve İslâm toprakları dışında yaşayanlardan (harbîler) ticaret malları vergisi (öşür) alınmasını kararlaştırmıştır. Basra Valisi Ebu Mûsâ el-Eş‘arî’ye yazdığı mektupta harbîlerin tüccarlarından onların Müslümanlardan aldıkları onda bir nisbetinde vergi almasını, aynı vergiyi yirmide bir nisbetinde zimmîlerden, kırkta bir nisbetinde Müslümanlardan almasını emretmiş, Müslümanlardan tahsil edilen öşrün zekât gelirlerine, harbî ve zimmîlerden alınan öşrün ise fey gelirlerine dahil edilmesini istemiştir. Medine’de merkezî bir idare kuran Hz. Ömer, sınırları çok geniş bir coğrafyaya yayılan devleti ‚emîrü’l-ceyş‛ (emîrü’l-cünd) adı verilen kumandanvaliler veya ‚emîr‛ (âmil) denilen valiler eliyle yönetmiştir. Valiler, savaşları sevk ve idare etmeleri yanında gayri müslimlerle ilgili yukarıda anlatılan düzenlemeleri uygulamaya koymuşlar, Müslüman askerlerini İslâm’a açılan bu yeni merkezlere yerleştirmişler, böylece onların buralardaki gayri müslimlerle birlikte yaşamasını ve bu yerlerin İslâmlaşmasını sağlamışlardır. Hz. Ömer ele geçirilen yerleşim merkezlerinde öncelikle cami yaptırılmasını emretmiş, bu- 40 • Hz. Ömer Sempozyumu nun yanında bazen, fethedilen şehirlerdeki eski mâbedler tamamen veya kısmen camiye çevrilmiştir. Nitekim Dımaşk şehrinin ortasında bulunan Yuhannâ Kilisesi’nin yarısı Hıristiyanlara bırakılmış, yarısı camiye dönüştürülmüştür. Kudüs’te olduğu gibi barış yoluyla ele geçirilen yerlerde ise eski mâbedlere dokunulmamıştır. Mescid-i Aksâ’nın yeri tesbit edilmiş ve buraya büyük bir cami yaptırılmıştır. Genellikle camilerin yanına emîr evi ve çarşı inşa edilmiştir. Bu şehirlere Arabistan’ın çeşitli yerlerinden gelerek fütuhata katılmış olan askerler yerleştirilmiş, daha sonra aileleri getirilip mahalleler kurulmuş, bu mahallelerde mescidler açılmış, böylece iki ayrı şehir profili ortaya çıkmıştır. Kudüs, Dımaşk, Antakya, Medâin ve İskenderiye gibi gayri müslimlerin de yaşadığı şehirler dinlere göre mahallelere bölünürken Basra, Kûfe ve Fustat gibi yeni kurulan şehirlerde Arap yarımadasından fütuhat için gelen Müslüman Araplar kabilelerine göre yerleştirilmiştir. Hz. Ömer görev yerlerine gitmeden önce valilerin bütün servetlerini kaydettirir, servetlerinde aşırı miktarda artış olanların durumlarını araştırır, gerekirse servetlerinin bir kısmına el koyardı. Valilerinin ve diğer görevlilerinin teftişine çok önem veren Hz. Ömer, hakkında şikâyet bulunanlar için soruşturma açmış, bu iş için genellikle Ensar'dan Muhammed b. Mesleme’yi görevlendirmiştir. Her yıl hac mevsiminde valileri Medine’ye çağırır, halktan bazı kimseleri de yanlarında getirmelerini ister, onlardan vilâyetlerinin durumuna, halkın şikâyetine, fiyatlara, zayıf ve güçsüzlerin valilerin yanına girip giremediklerine, valilerin hastaları ziyaret edip etmediğine dair sorular sorardı. Ayrıca teftiş maksadıyla tanınmayan kimseleri gizlice vilâyetlere gönderirdi. Savaşta nasıl davranılacağıyla ilgili prensipler ortaya koyan Hz. Ömer savaştan önce karşı tarafla temasa geçilmesini, onlara elçilik heyeti gönderilmesini, bu heyetin onları İslâm’a davet etmesini, kabul etmedikleri takdirde cizye ödemelerinin teklif edilmesini, bunu da kabul etmezlerse savaşılacağının kendilerine bildirilmesini istemiş, insanlık dışı tecavüzlerde bulunulmamasını, tenkil yapılmamasını, kadın ve çocukların öldürülmemesini tembih etmiştir. Orduların durumunu yakından takip edebilmek ve merkezle taşra arasındaki irtibatı sağlayabilmek için haberleşmeye büyük önem vermiş, bu maksatla yollara menziller yaptırmış, valilerinden devamlı raporlar istemiştir. Hicaz, Yemen, Bahreyn, Ecnâdüşşâm (Suriye garnizonları), Kûfe, Basra (Irak) ve Fars ile Mısır Hz. Ömer zamanındaki büyük vilâyetlerdi. Bunlara bağlı birçok şehir veya bölgenin merkezlerin valilerine bağlı yahut bizzat halife tarafından tayin edilen kumandan-valileri veya âmilleri bulunuyordu. Halife ordunun asker, levâzım ve hayvan ihtiyacını kendisi Medine’de karşılıyordu. Bu dönemde askerlerin adları divan defterlerine yazılmak suretiyle âdeta zorunlu Hz. Ömer Sempozyumu • 41 askerlik ve düzenli orduların kurulmasına adım atılmış, ziraata elverişli toprakların sulanması için bent-kanal sistemleri kurulmuş, su ihtiyacının karşılanması için yerleşim merkezlerine kanallar açılmıştır. Hz. Ömer devletin başşehri Medine’ye vali tayin etmemiş, idaresini bizzat kendisi üstlenmiştir. Devlet idaresinde âdil olunması (el-Mâide 5/8), işlerin ehline havale edilmesi (en-Nisâ 4/58) gibi Kur’an esaslarına ve bilhassa istişareye (Âl-i İmrân 3/159; eş-Şûrâ 42/38) büyük önem vermiştir. Adalet işlerine önceleri valiler bakarken Hz. Ömer Kûfe, Basra, Dımaşk, Filistin, Humus, Ürdün, Mısır ve Bahreyn’e kendisine bağlı kadılar tayin etmiştir. Ebu Mûsâ el-Eş‘arî’ye gönderdiği, İslâm hukuk tarihinde önemli bir yeri olan mektubunda kadının tarafsızlığı, tarafların delil getirme yükümlülüğü, anlaşıp barışma ve kadının hatalı kararından dönmesi gibi yargılama usulünün temel meselelerine temas ederken Kitap ve Sünnette bulunmayan hususlarda kıyas yapılması, aksi sabit oluncaya kadar bütün Müslümanların dürüst birer şahit olarak kabul edilmesi, tarafsızlığa, doğru ve kanunî delillere önem verilmesi, keyfî delillerin reddedilmesi, delilin bulunmadığı durumlarda yemine başvurulması gibi esaslara yer vermiştir. Kaynaklarda onun benzer esasları ihtiva eden başka mektupları da yer almaktadır. İslâm tarihinde ilk hapishane Hz. Ömer zamanında kurulmuş ve bunun ardından cezalarda bazı değişikliklere gidilmiştir. Kara yoluyla Medine’ye erzak sevki zor olduğu için Mısır Valisi Amr b. Âs, Hz. Ömer’den izin alarak Nil nehri kenarındaki Babilon şehriyle Kızıldeniz sahilindeki Külzûm (Süveyş) Limanı’nı birbirine bağlayan, firavunlar döneminde yaptırılmış ve zamanla kapanmış olan kanalı açtırmış, ‚Halîcü emîri’lmü’minîn‛ adını verdiği su vasıtasıyla Kızıldeniz üzerinden Medine’ye erzak gönderilmesini ve Mısır, Haremeyn ile Yemen ve Hindistan arasında deniz ticareti yapılmasını sağlamıştır. Kızıldeniz’i Akdeniz’e bağlamak üzere bir kanal açılabileceğini halifeye bildiren Amr, hacca gelenlerin gemilerini Rumlar’ın yağmalayacağı endişesini ifade eden Hz. Ömer’den izin alamadığı için bu tasavvurundan vazgeçmiştir. Hz. Ömer, Medine nüfusunun giderek artması üzerine Mescid-i Nebevî’yi genişletmiş (17/638), Hz. Peygamber’in hücre-i saâdetleriyle mescidin arasına duvar yaptırmış, kuzey duvarını biraz geriye çektirmiş ve ön duvar mevcut sütunların aralığı kadar ileri alınarak yanlara üçer, batı tarafından ön duvara dik ikişer sütun ilâve ettirmiştir. Çevre duvarını ve tavanı yükseltip kapı sayısını altıya çıkartmış, zemini Akīk vadisinden getirilen küçük çakıl taşlarıyla kaplatmıştır. 14 (635) yılında Mescid-i Nebevî’de ilk defa cemaatle teravih namazı kılınmasını emretmiş, kadın ve erkeklere iki ayrı imam tayin etmiştir. Mescid-i Harâm’ı da çevredeki bazı evleri istimlâk ederek genişletmiş, etrafını göğüs hi- 42 • Hz. Ömer Sempozyumu zasında bir duvarla çevirtmiş ve meşalelerle aydınlatmış, bazı rivayetlere göre sel sularının Kâbe’nin duvarına kadar sürüklediği Makām-ı İbrâhim’i eski yerine koydurmuştur. Diğer bazı rivayetlerde, aslında Kâbe’ye bitişik olan bu makamın etrafında namaz kılanların tavafı engellediğini görerek yerini değiştirdiği kaydedilmektedir. Seli önlemek için iki bent yaptırmış, Harem bölgesinin sınırlarını taş direkler (ensâb) koydurarak yeniden belirlemiştir. 17 (638) yılındaki umresi esnasında Mekke-Medine arasındaki su kaynaklarında misafirhane yapmak, yeni kuyular açmak ve mevcutları temizlemek isteyen kabilelere hac ve umre yolcularının öncelikle faydalanmaları şartıyla izin vermiş, ŞamHicaz arasında da benzer tedbirleri almıştır. Medine’de bir misafirhane yaptırmış, Kûfe-Hîre arasındaki bir konağın misafirhane olarak kullanılmasını istemiştir. Medine’de çocukların eğitimi için görevliler tayin eden Hz. Ömer çocuklara Kur’ân-ı Kerîm, okuma yazma ve Arap dili kaidelerinin yanında ensâb bilgisi, şiir, darbımesel, yüzme, binicilik ve atıcılığın öğretilmesini istemiş, bu konuda valilere emirler göndermiştir. Kur’ân-ı Kerîm öğrenen çocuklara beytülmâlden maaş bağlamıştır. Bu öğretim faaliyetlerinden hür veya köle bütün çocuklar faydalanıyordu. Bu dönemde hemen her yerdeki fetihleri kitleler halinde İslâm’a gönüllü katılmalar takip etmiş, hiç kimse İslâmiyet’i kabule zorlanmamıştır. Hz. Ömer gayri müslimlerle yapılan antlaşmalara gerekli hassasiyetin gösterilmesini sağlamış, din farkı gözetmeksizin insanlara iyi davranılmasına dikkat edilmesini istemiştir. Bundan son derecede memnun olan Suriye bölgesindeki gayri müslim Cürcüme (Cerâcime), Sâmirîler, Dülûk ve Ra‘bân kabileleri casuslar vasıtasıyla Bizans’ın durumunu öğrenip Müslümanlara haber vermiş, buna karşılık kendilerinden cizye alınmamıştır. Öte yandan bu zümrelerin kadın ve çocuklarının her türlü tehlikeye karşı korunması, öldürülmemeleri, sürülmemeleri ve esir edilmemeleri devlet tarafından garanti altına alınmış, devlet aynı garantiyi onların malları için de vermiştir. Gayri müslimlere tam bir inanç hürriyeti sağlanmış, âteşkedeleri, kilise ve havraları korunmuştur. Hz. Ömer’in Kudüs’ün fethi esnasında kilisede namaz kılmaması yanında bu din anlayışının bir başka delili Mısır fethine şahit olan Nikou Piskoposu Jean’ın ifadelerinde görülür. Jean, Amr b. Âs’ın kiliselerden bir şey almadığını, onları yağma etmediğini, emlâkine el koymadığını ve Müslümanların Hıristiyanların işlerine karışmadığını açıkça dile getirmiştir. Diğer taraftan Hz. Ömer gayri müslimlerin uyacakları bazı esasları da belirlemiştir. Ebu Yûsuf’un eserinde Hz. Ömer’in gayri müslimlerin bellerine zünnar takmaları, başlarına çizgili kalensöve giymeleri gibi kıyafetle ilgili bazı hususları da emrettiği, maksadının Müslümanlarla zimmîlerin ayırt edilmesi olduğu şeklindeki bilgiler yer almaktadır. Ancak Hz. Ömer Sempozyumu • 43 gayri müslimlerle yapılan antlaşma metinlerinde görülmeyen bu şartların Hz. Ömer’e nisbeti tartışmalı bir konudur. Gayri müslimlerin devlet hizmetinde çalışıp çalışamayacakları hususunda da antlaşmalarda bir hüküm bulunmamaktadır. Ancak onun zamanında ve daha sonraki dönemlerde zimmîlerin devlet hizmetinde çalıştıkları bilinmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’de Müslüman erkeklerin zimmî kadınlarla evlenmelerine izin verilmesine karşılık (el-Mâide 5/5) Hz. Ömer, Medâin Valisi Huzeyfe b. Yemân’dan Yahudi asıllı karısını boşamasını istemiş, o da halifeye bir mektup yazarak Ehl-i kitap kadınlarla evlenmenin hükmünü sormuştur. Hz. Ömer cevabî mektubunda bu evliliğin helâl olduğunu, ancak ecnebi kadınların tatlı dilleriyle Müslüman hanımlara üstün geleceklerine dair endişesini bildirmiştir. Bunun üzerine Huzeyfe’nin hanımını boşadığı kaydedilir. Hz. Ömer bu uygulamasıyla fetihlerden sonra yaygınlaşan bu çeşit evliliklerin önüne geçmek istemiş olmalıdır. Bu sebeple onun bu kararının zimmîlere cephe almak şeklinde değil geçici bir tedbir olarak anlaşılması gerekir ve bu şekildeki müdahalelerinin, Kur’an’ın haram veya helal konularından ziyade, mübah sahasına giren hususlar olduğu unutulmamalıdır. Hz. Ömer dönemi tatbikatına ait hususları da içine alan ‚eş-Şürûtü’l- Ömeriyye‛ adlı belge çoğu zimmîlerin aleyhine olan değişiklik ve ilâveleri ihtiva etmektedir. Bu belgedeki şartlarla antlaşma metinlerinde yer alan şartlar karşılaştırıldığında bu metnin uydurma olduğu anlaşılmaktadır. ‚Ahidnâme-i Ömer‛ diye de isimlendirilen bu belge, Abdurrahman b. Ganm tarafından rivayet edilen ve Suriye Hıristiyanları tarafından Hz. Ömer’e yazılan bir mektuptan ibarettir. Bu metnin Hz. Ömer’e ve onun valilerine nisbet edilmesi doğru değildir; ehl-i kitabın elinde bulunan bazı metinler bunlardandır. HZ. ÖMER’İN İSLAM ÖNCESİ HAYATI Korkut DİNDİ* GİRİŞ Bu çalışmada, özelde İslam öncesi Hz. Ömer’in Mekke’de Kureyş kabilesi içinde yeri ve konumu; genel manada ise Müslüman olmadan önceki hayatı incelenecektir. Bilhassa Hz. Ömer’in cahiliye dönemi sosyal statüsü, iktisadi ve siyasi hayatı, dini ve ahlaki durumu ana hatlarıyla ortaya konulacaktır. Ayrıca Hz. Ömer’in, özel olarak Müslüman olmasının temenni edilmesinin, kabilesi içerisindeki siyasi ve dini konumuyla bir alakasının bulunup bulunmadığı tespite çalışılacaktır. İslamî literatürde ‚Allahım! İslam’ı Ömer b. Hattâb ile müeyyed kıl!‛ şeklinde Hz. Peygamber’e nispet edilen sözün; gerçeği belirtip belirtmediği, vakıayla örtüşüp örtüşmediği ve İslam sonrası halife Hz. Ömer’e nispetle İslam öncesi Ömer’i öven bir ifade olup olmadığı irdelenecektir. 1. Ömer b. Hattâb’ın Kabilesi Hz. Ömer’in mensup bulunduğu Adî b. Kâ‘b kabilesi, Kureyş’in önemli alt kollarından biridir. Kureyş’in ilk meliki olarak adlandırılan Kusay,17 Kâbe’nin yönetimini ele geçirdikten sonra Mekke’yi Kureyş’in boyları arasında taksim etmiş, Mahzûmoğulları’na Ecyadeyn’i, Cumahoğulları’na Mesfele’yi, Sehmoğulları’na Küdâ/Küddâ denilen Seniyye’yi, Adîoğulları’na ise Cumahoğulları ile Sehmoğulları arasında kalan Seniyye’nin aşağı kısmını vermiştir.18 Kâbe’nin yapımı ve onarımı konusunda görevi bulunan Benî Adî, Abduddâr ile beraber Hicr/Hatîm kısmının inşasından sorumluydu.19 Benî Adî’nin Kâbe’nin yakınında Safâ ile Kâbe arasında toplandıkları bir konakları (ribâ‘, * Arş. Gör., Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi İslam Tarihi Ana Bilim Dalı. 17 Halil Abdulkerim, Kureyş mine’l-Kabileti ile’d-Devleti’l-Merkeziyye, Müessesetü’l-İntişâri’l-Arabî, Beyrut 1997, s. 38. 18 Fâkihî, III/260; Bekrî, I/258; M. Fatih Duman, Kureyş Kabilesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2015, s. 94-96. Bazı rivayetlere göre Adîoğulları günümüzde ‚cebelü Ömer‛ diye adlandırılan Âkır dağı eteklerinde ikamet etmekteydi. İbn Sa‘d, III/266; İbn Şebbe, I/346; Belâzürî, III/389; İbrahim Sarıçam, Hz. Ömer, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 2017, s. 13. 19 İbn İshâk, s. 31; İbn Hişâm, I/195; Taberî, I/525-526; Kelâî, I/119; İbn Kesîr, II/369. 46 • Hz. Ömer Sempozyumu dâr) vardı.20 Sözü edilen durumlarından ötürü Benî Adî, Mekke’nin merkezinde, Kâbe etrafında meskûn bulunan kabilelerden yani Kureyşu’l-Bitâh’tan kabul edilir.21 Kabilenin adı, Mekke ve çevresinde cahiliyeden İslamî döneme kadar varlığını ve şöhretini sürdüren Hâşim, Ümeyye, Nevfel, Abduddâr, Esed, Teym, Mahzûm, Cumah ve Sehm gibi şeref ve itibar sahibi on büyük Arap boyu/kabilesi arasında zikredilir.22 Benî Adî, cahiliye döneminde Kureyş’in diğer büyük kollarıyla birlikte Mekke yönetiminde söz sahibi kabilelerden biri olup sefaret/dış ilişkiler görevini yürütüyordu.23 Kusay b. Kilâb’dan sonra Kâbe’nin yönetimi ve görevlerini kimin üstleneceğiyle ilgili Benî Abduddâr ile Hz. Peygamber’in ataları Benî Abdumenâf arasında çıkan anlaşmazlıkta (Ahlâf-Mutayyebûn çekişmesinde) Benî Abduddâr’ı destekleyen Benî Adî, Kâbe’nin yapımı/tamiri sırasında Hacerülesved’in yerine konulması hususunda çıkan ihtilafta da yine müttefikleri Benî Abduddâr ile iş birliği (hilf) yapmıştı. Hilfu’l-Mutayyebîn’e karşı Abduddâroğulları ve müttefikleri Adî, Sehm, Cumah ve Mahzûmoğulları, kan dolu bir kaba ellerini koyarak ölünceye dek birbirlerini desteklemek üzere ant içmişlerdi. Hilf töreninde ellerini kana batırıp yalamalarından ötürü bunlara -özellikle eylemin sahibi Adîoğullarına- ‚kan yalayanlar (leaka/lü‘kati’d-dem)‛ adı verilmiştir.24 Dolayısıyla Hz. Peygamber’in, Ömer b. Hattâb’ın Müslüman olmasını temenni etmesini, hem İslam öncesi Benî Abdumenâf ve Benî Abduddâr arasındaki ilişki bağlamında hem de Ömer b. Hattâb’ın Mekke’deki siyasi yetkinliği çerçevesinde değerlendirmek gerekmektedir2. Ömer b. Hattâb’ın İktisadi ve Siyasi Durumu Malum olduğu üzere Hz. Peygamber’in ‚Allah’ım! İslam’ı Ömer b. Hattâb’la ya da Ebu’l-Hakem Amr b. Hişâm (Ebû Cehil) ile aziz kıl‛ veya ‚Bu iki adamdan hangisi sana sevimliyse İslam’ı onunla kuvvetlendir.‛25 şeklinde dile getirdiği arzusunun İslam sonrası Hz. Ömer’i yüceltme amacıyla uydurulup uydurulmadığı tartışma konusudur.26 Kanaatimizce bu tartışmanın sağlam zeminde yürütülebilmesi ve Hz. Peygamber’e nispet edilen sözün doğruluğu veya vakıaya mutabık olup olmadığı ancak ve ancak Hz. Ömer’in İslam öncesi mevkiini tespit etmekle mümkün olacaktır. Mekke’de doğan27 Ömer b. Hattâb, çocukluk yıllarını ailesinin ve akrabaları/dayılarının develerini/sürülerini güdüp onlara yardımcı olarak geçirmiş,28 risalet öncesi Mekke’de siyasi ve dini hareketliliğin yaşandığı bir kabile ortamında yetişmiştir.29 Ömer b. Hattâb, daha sonraları Arap yarımadasının dini ve ticari merkezi Mekke’de diğer Kureyşliler gibi ticaret yapmaya başlamış, günümüz tabiriyle ithalât ve ihracât işleriyle uğraşmış,30 cahiliye Mekke toplumunda bariz bir konuma ulaşmıştır.31 Onun cahiliye döneminde deri ve kumaş (bezz) ticareti yaptığı, Hireli Ka‘b b. Adî’yle ticari ortaklık kurduğu,32 Şâm (Filistin/Gazze),33 Mı- 25 İbn İshâk, s. 62, 64; İbn Hişâm, I/346; İbn Sa‘d, III/267-269; Belâzürî, III/389; Makdisî, s. 286; İbn Seyyidinnâs, I/160. 26 Hz. Ömer’in İslam öncesinde güçlü ve etkili bir lider olmadığı, onu öven anlatıların yüceltme amacıyla uydurulduğu iddiaları hakkında bkz. Azimli, s. 21-22. 27 Kaynaklarda doğum tarihiyle ilgili birbirinden çok farklı rivayetler serdedilse de genel olarak Fil Vak‘ası’ndan on üç yıl sonra, diğer bir rivayete göre ise son büyük (dördüncü) Ficâr savaşından dört yıl önce veya dört yıl sonra Mekke’de doğduğu ifade edilmektedir. İbn Sa‘d, III/269; İbnü’lEsîr, Üsdü’l-Ğâbe, s. 814; Nevevî, s. 498; Safedî, VII/141; İbn Hacer, IV/588; Mustafa Fayda, ‚Ömer‛, DİA, 2007, XXXIV/44; Sarıçam, s. 21. 28 İbn Sa‘d, III/266; İbn Şebbe, I/346; Belâzürî, III/389; İbn Asâkir, XLIV/314-315; Muhammed Ali Sallâbi, Hz. Ömer, Çev. Mehmet Akbaş, Ravza Yay., İstanbul 2008, 19-20. Hz. Ömer hatıralarını anlatırken Mekke’ye 25 mil uzaklıkta olan Dacnân dağında çok sert/katı/kaba biri olan babasının sürülerini otlattığı bilgisini aktarır. İbn Sa‘d, III/266-267; İbn Şebbe, I/346-347; Sallâbî, s. 19; Sarıçam, s. 15. 29 Ömer b. Hattâb’ın dedesi Nüfeyl b. Abduluzzâ, Kureyş’in hâkim/hakemlerindendi. İbn Habîb, Muhabber, s. 132-133, 173. Mekke’de yeni din arayışının ve hanîfliğin/İbrahim dininin en önemli temsilcilerinden sayılan, cahiliye dönemi bazı anlayış ve uygulamalarına muhalefet eden, putları açıktan yeren, Kâbe’de tebliğ faaliyetine izin verilmeyen Zeyd b. Amr b. Nüfeyl ile de amca çocuklarıdır. Zeyd b. Amr, kavminin dinini bozduğu gerekçesiyle Hz. Ömer’in babası Hattâb tarafından işkenceye tabi tutulmuştur. İbn İshâk, s. 36-37; İbn Hişâm, I/231; İbn Habîb, Muhabber, s. 171-172; Süheylî, I/389; Kelâî, I/148; Halit Özkan, ‚Zeyd b. Amr‛, DİA, XLIV/316-317. 30 Cahiliye ve Hz. Peygamber döneminde Hz. Ömer gibi ithalât ve ihracâtla iştigal eden diğer tacirler hakkında geniş bilgi için bkz. Elnure Azizova, Hz. Peygamber Döneminde Çalışma Hayatı ve Meslekler, İSAM Yay., İstanbul 2011, s. 359-363. 31 Sallâbî, s. 21. 32 Hz. Ömer, hilafeti zamanında Ka‘b b. Adî’yi Mukavkıs’a (İskenderiye’ye) elçi olarak göndermiştir. İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, s. 937; İbn Kesîr, V/300; İbn Hacer, V/603; Şâmî, XII/268; Cevâd Ali, XIV/96. 48 • Hz. Ömer Sempozyumu sır ve Irak’a (Medâin) çeşitli ticari seyahatler gerçekleştirdiği, hatta bu ticari faaliyetleri sırasında gümrük vergisi (meks, uşûr/öşür) ödediği kaydedilmektedir.34 Tacir olmasının yanında Hz. Ömer’in alıcı ve satıcılar arasında aracılık yaptığı (mubertış, simsar), müşteri ve tacirler için deve ve eşek temin ettiği ve bunun karşılığında hayvan başına komisyon aldığı rivayet edilmektedir.35 Ayrıca Hz. Ömer’in, hicret sırasında Kubâ’da konakladıklarında Medine’ye birlikte hicret eden fakat kardeşlerinin ısrarı üzerine Mekke’de kalan bir miktar malını almak düşüncesiyle tekrar Mekke’ye dönmek isteyen yol arkadaşı Ayyâş b. Ebî Rabîa’ya , ‚Bildiğin gibi ben Kureyş’in zenginlerindenim. Malımın yarısını sana veririm. Yeter ki sen onlarla Mekke’ye dönme‛36 şeklindeki teklifi de onun servetine işaret etmektedir. Dolayısıyla Hz. Ömer’in Hz. Peygamber gibi o dönemin üst düzey tabakasını oluşturan tüccar sınıfından olması,37 kısmen buna bağlı olarak gelişen nüfuz ve otoritesi, Hz. Peygamber ve Müslümanların Ömer b. Hattâb’ın Müslüman olmasını arzulamalarında önemli ölçüde etkili olmuştur. İslam öncesi Mekke’ye tacir ve zenginler hâkim olup yönettiği gibi yeni İslam devletinin Hz. Peygamber ve ilk üç halife gibi bizzat ticaret yapmış idarecilerce yönetildiği gerçeği38 gözardı edilmemelidir. Zira o dönemde tacir ve reisler, sosyal statüsü yüksek insanlar olarak kabul edilirdi. Öyle ki Kureyş’ten tacir olmayanın, onların nezdinde hiçbir değeri yoktu.39 Dedesi Nüfeyl gibi Arap hâkimlerinden olan40 Hz. Ömer’in cahiliyedeki konumunu gösteren hususlardan biri de kuşkusuz diğer kabilelere elçi olarak görevlendirilmesidir. Kaynakların nakline göre cahiliye döneminde sefâret/sefirlik (tam yetkili siyasi temsilcilik ve elçilik) görevi,okuma yazma bi- 33 Ömer b. Hattâb’ı, Hicaz halkının geçiş noktasında bulunan Gazze ticari seferlerinin zenginleştirdiği hakkında bkz. İstahrî, s. 23; İbn Havkal, s. 113; Saîd el-Efgânî, s. 31, 131. Bir seyahat esnasında Şam’da bir patriğin onu esir ederek bir müddet çalıştırdığı; ancak bir fırsatını bulup bu patriği gafil avlayarak öldürüp kaçtığı da ifade edilir. Sarıçam, s. 23. 34 Şeybânî, s. 41; Câhız, s. 107; Belâzürî, III/390; Askerî, s. 3; İbn Manzûr, VIII/262; İbn Kesîr, V/300; İbn Hacer, II/569; V/602-603; Şâmî, XII/268; Zebîdî, s. 5460; Cevâd Ali, VII/248, XIV/167; Saîd el-Efgânî, s. 31; Fayda, ‚Ömer‛, DİA, XXXIV/44. Askerî’nin aktardığı bir rivayette Hz. Ömer’in Kureyşli bir grup tacirle Irak bölgesine ticari sefere çıktığından, Medâin yakınlarında kafilenin baskına uğrayıp bazı mallarının gasp edildiğinden, durumu krala bildiren Hz. Ömer’in zararının kral tarafından tazmin edildiğinden bahsedilmektedir. Askerî, s. 3; Elnure Azizova, s. 353. 35 İbnü’l-Esîr, en-Nihâye, I/302; Zebîdî, s. 4208; Saîd el-Efgânî, s. 31. 36 İbn Hişâm, I/473-474; Süheylî, II/298; Kelâî, I/256. 37 Saîd el-Efgânî, s. 116; Sallâbî, s. 21. 38 Saîd el-Efgânî, s. 31, 116; Cengiz Kallek, ‚Ticaret‛, DİA, XLI/134-144; Elnure Azizova, s. 359. Halife iken de Hz. Ömer’in Şâm’a bir ticaret kafilesi sevkettiği nakledilir. İbn Sa‘d, III/278; Belâzürî, III/395; İbn Asâkir, XLIV/345. 39 Kelâî, I/114; Şâmî, II/158; İbn Seyyidinnâs, I/70; Elnure Azizova, s. 356. 40 Sallâbî, s. 21. Hz. Ömer Sempozyumu • 49 len41 nadir kişilerden biri olan Ömer b. Hattâb’a tevdi edilmişti. Kureyşliler, kendileri ile yabancılar arasında düşmanlık veya bir savaş çıkması durumunda42 elçi olarak yahut da başka bir kabile ile münâfere ve müfâhare yapmak, yani nesep, şeref ve itibar konusunda karşılıklı övünmek üzere kabileyi temsilen Ömer b. Hattâb’ı gönderir ve neticede onun kararlarına rıza gösterirlerdi.43 Rivayetlerde böyle genel bilgilerin dışında Ömer b. Hattâb’ın kime, ne zaman gönderildiğiyle ilgili veya elçiliğin konusu, sonuçları ve karşı tarafın cevabı hakkında herhangi bir malumata rastlanılmamaktadır.44 Ancak İslamî dönemde de elçi olarak tayin edilmesi, belli bir diplomatik deneyime sahip olduğunu göstermektedir. Hz. Peygamber, daha önceden Mekke şehir devletinin elçilik/sefaret işlerini yürüten Hz. Ömer’i, bu kez Kureyş’e elçi olarak görevlendirmiştir. Bazı kaynaklarda Resûlullah’ın, onu, Bedir harbi vuku bulmadan önce ‚savaş yapılmaksızın barış ve güven içerisinde Mekke’ye dönmelerini‛ isteyen bir haberle Kureyş ordusuna elçi olarak gönderdiği kaydedilir.45 Ayrıca hicretin altıncı yılında Hudeybiye’de Hz. Ömer’in Mekke’ye gitmek üzere elçi olarak görevlendirildiği fakat Mekke’de Kureyş’e karşı, kendisini himaye edip koruyacak Adîoğulları’ndan kimsenin bulunmaması gerekçesiyle affını isteyerek bu görevi kabul etmediği rivayet edilir.46 Bilindiği gibi gerek Arap yarımadasında gerekse de o dönemde diğer coğrafyalarda yaşayan toplumlarda kabile veya boy reisinin teslim olmasıyla bü- 41 İbn İshâk, s. 63; İbn Hişâm, I/344; Belâzürî, III/385; Şâmî, II/372; Sarıçam, s. 22. Abdurrezzâk’ın Musannef’inde ise Ömer b. Hattâb’ın okuma bildiği fakat yazma bilmediği ifade edilir. Abdurrezzâk, V/321. 42 İslam öncesinde diğer kavim ve kabilelerle münasebetler konusunda köklü bir geçmişe sahip olan Kureyşliler, aralarında savaş hali ve soğukluk bulunan Arap kabilelerinin yanı sıra siyasi, iktisadi maksat ve maslahat gereği Bizans, Sâsânî, Habeş, Himyer vb. devletlere de elçiler gönderirlerdi. Bu elçiler, devleti veya kabileyi temsil kabiliyeti yüksek kişilerden seçilirdi. Hamidullah, İslâm Peygamberi, s. 849; Mahmud Şît Hattâb, Süferâu’n-Nebî, Müessesetü’r-Reyyân, Beyrut 1996, s. 26-30; İpşirli, ‚Elçi‛, DİA, XI/3; İsrafil Balcı, Hz. Ömer Döneminde Diplomasi, Ankara Okulu Yay., Ankara 2006, s. 46-53. 43 İbn Abdirabbih, I/376; İbn Abdilberr, s. 354; İbn Asâkir, XXIV/118, XLIV/258-259; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, s. 814; Nevevî, s. 498; Safedî, VII/141; Cevâd Ali, IX/248-249; Hamidullah, s. 701; Balcı, s. 53, 72; Mahmud Şît Hattâb, s. 30. 44 Hz. Ömer’in Kureyş’in -son- elçisi olduğu, diğer kabilelerle münâfere ve müfâhare yaptığı dışında bir bilgi yoktur. Ayrıca Arap kabileleri arasında mı yoksa Bizans, Sâsânî ve Habeş gibi diğer yabancı devletlere mi elçi gönderildiği belli değildir. Mahmud Şît Hattâb’ın da belirttiği gibi, sefâret vazifesinin Arap yarımadası (mahalli) sınırlarını aşmadığı anlaşılmaktadır. Mahmud Şît Hattâb, s. 30. Azimli de bu konudaki rivayetlerin Hz. Ömer’in diplomasi ustası olarak düşünülmesine yetecek bir veri sağlamadığını söylemektedir. Azimli, s. 18. 45 Belâzürî, I/127; Hamidullah, s. 191. 46 Vâkidî, II/600; İbn Hişâm, II/314; Taberî, II/121; Kelâî, II/148; Halebî, II/700; Hamidullah, s. 191; Fayda, ‚Ömer‛, DİA, XXXIV/44. 50 • Hz. Ömer Sempozyumu tün tebaa boyun eğerdi. Bu tarihi vakıayı çok iyi bilen Hz. Peygamber, nübüvvet vazifesinin ilk yıllarından itibaren, özellikle hac mevsiminde Mekke’ye gelen diğer yabancı kabile başkanlarını çadırlarında ziyaret edip onları İslam’a çağırıyor ve onlardan himaye ve siyasi destek talep ediyordu.47 Aynı zamanda İslam’ın yayılmasına yardımı olur düşüncesiyle bazı nüfuzlu kişilerin Müslüman olup hidayete ermeleri için Allah’a yakarıyordu.48 Dolayısıyla Hz. Peygamber’in bilhassa hemen her konuda çok bilgili bir kişi olduğu için Ebu’lHakem künyesiyle tanınan, kabile asabiyeti sebebiyle Hz. Peygamber ve Müslümanların azılı düşmanlarından biri olan Benî Mahzûm’un lideri Amr b. Hişâm’ın49 veya Benî Adî’nin önderi Ömer b. Hattâb’ın Müslüman olmasını arzu etmesi, o günkü konjönktür açısından gayet normal bir durumdu. Nitekim risaletin ilk yıllarında Hz. Ömer başta olmak üzere,50 Hz. Peygamber’in tebliğine karşı düşmanca bir tutum sergileyen Benî Adî kabilesi, kabilenin ileri gelenlerinden biri olan51 Ömer b. Hattâb’ın Müslüman olmasıyla bu tavrını değiştirmek zorunda kalmıştı.52 Bu değişimin bir tezahürü olarak Adîoğulları, Bedir Savaşı’nda müşriklerin safında yer almamış,53 hatta Mekke’nin fethinden önce kabilede Müslüman olmayan hiç kimse kalmamıştı. Kabilenin sahip olduğu bu iki haslet, daha sonraları bizzat Hz. Ömer tarafından övünç vesilesi olarak dile getirilmiştir.54 Muhammed Hamidullah gibi bazı müellifler de Bedir savaşında Mekke ordusunda Adî kabilesinden hiç kimsenin bulunmaması ve fetihten önce tamamının Müslüman olması gibi hususları, Hz. Ömer’in nüfuzuna ve kabilesi üzerindeki etkisine bağlamışlardır.55 Zaten kaynaklarda da Mekke’de Hz. Peygamber’e ve inananlara aşırı muhalifler arasında ne Hz. Ebûbekir’in kabilesi Teymoğulları’ndan ne de Hz. Ömer’in kabilesi Adîoğulları’ndan herhangi bir ferdin ismi anılmamaktadır.56 47 İbn Hişâm, I/422-425; İbn Sa‘d, I/216; Belâzürî, I/102-103; Süheylî, II/236-237; Şâmî, II/451. 48 M. Ali Kapar, ‚Ebû Cehil‛, DİA, 1994, X/117. 49 M. Ali Kapar, ‚Ebû Cehil‛, DİA, 1994, X/117-118. Hz. Ömer’in annesi, Benî Mahzûm’dan Ebû Cehil’in kız kardeşi, başka bir rivayete göre Ebû Cehil’in amcasının kızı Hantame binti Hişâm/Hâşim’dir. İbn Abdilberr, s. 354; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, s. 814; İbn Hacer, IV/588; Sallâbi, s. 18; Sarıçam, s. 12, 14-15. 50 Belâzürî, III/384; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, s. 814; İbn Hacer, IV/588. 51 İslam öncesi Hz. Ömer’in Kureyş’in eşrâfı olarak tavsifi hakkında bkz. İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, s. 814; Nevevî, s. 498; Safedî, VII/141. 52 Önkal, ‚Adî b. Kâ‘b (Benî Adî b. Kâ‘b)‛, DİA, I/380; Sarıçam, s. 13. 53 Rivayetlerin aktardığına göre Adîoğulları savaşa iştirak için yola koyulmuş fakat kervanın kurtulduğu haberi üzerine Left denilen yerden Mekke’ye dönmüşlerdir. Vâkidî, I/45; İbn Sa‘d, II/14; Belâzürî, I/126; Şâmî, IV/29. 54 Vâkidî, I/45; Belâzürî, I/126; Sarıçam, s. 13. 55 Hamidullah, s. 191. 56 Sami Kilinçli, s. 83. Hz. Ömer Sempozyumu • 51 3. Ömer b. Hattâb’ın Dini ve Ahlaki Durumu Hz. Ömer’in Kureyş’in geleneklerine/âdetlerine bağlı olduğunu, kavminin dini üzere bulunduğunu gösteren çok sayıda rivayete rastlamaktayız.57 Hatta Kureyş’in aklını/düşüncesini ve putlarını yeren/eleştiren Hz. Peygamber’i öldürmeye teşebbüs etmesi,58 onun Kureyş’in yoluna ve putlara/tanrılara bağlılığını göstermesi açısından önem arzetmektedir. Bu nedenle Hz. Peygamber gibi Hz. Ömer de atalarının dinini/yolunu terk etmesinden dolayı müşrikler tarafından sâbiî/subât (dönmek, meyletmek, değişmek anlamında dininden dönenler) olarak itham edilmiştir.59 Böyle bir niteleme Hz. Ömer’in İslam öncesinde müşriklerin âdet ve teâmülleri, dini/geleneği üzere yaşam sürdüğünü ibraz etmektedir. Ayrıca Hz. Ömer, kâhin Sevâd b. Kârib’le diyaloğunda özel olarak ‚künnâ fi’l-câhiliyye‛ şeklinde İslam öncesine vurgu yaparak cahiliye döneminde ‚putlara taptıklarından ve vesenlere yüz sürdüklerinden‛60 bahseder. Kız çocuklarını diri diri toprağa gömdüğüne dair anlatılarda61 olduğu gibi rivayetlerin dili Hz. Ömer’in, İslam’ın ve Resûlullah’ın üzerlerindeki nimetini ve kazandırdıklarını anlatma adına genel manada böyle bir üslup kullandığı imajını verse de rivayetlerin geneli Hz. Ömer’in müşrik/şirk üzere olduğunu gözler önüne sermektedir. Kimi kaynaklarda İslam öncesi Ömer b. Hattâb’ın Allah adına kesilmeyen hayvan etleri (meyte) yediği,62 içki ve eğlenceye, kadına çok düşkün olduğu, onları sevdiği ve onlarda huzur bulduğu,63 hatta İslam sonrası da nebizin/içkinin64 en çok hoşlandığı içecekler arasında yer aldığı ifade edilir.65 Ancak başka rivayette Hz. Ömer, bizzat kendi ifadesiyle kendisinde çok eşlilik, kadın- 57 İbn İshâk, s. 61-64; İbn Hişâm, I/341-348; Kelâî, I/190-194; Sallâbî, s. 21-22. 58 İbn İshâk, s. 62; İbn Sâ‘d, III/267-268; İbn Asâkir, XLIV/36. 59 İbn İshâk, s. 64; İbn Hişâm, I/348; Buhârî, Menâkibu’l-Ensâr 35; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, s. 816-817; Kelâî, I/193; İbn Seyyidinnâs, I/161. 60 İbn Hişâm, I/209; Kelâî, I/127; Halebî, I/322; Sarıçam, s. 23. 61 Hz. Ömer’in kızını gömerek öldürdüğüne dair eski kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanılmamaktadır. Demircan’ın da ifade ettiği gibi bu anlatıların, geç bir dönemde İslam’ın cani(!) insanları nasıl birer erdem abidesi haline getirdiğini anlatmak amacıyla uydurulmuş olması muhtemeldir. Hz. Ömer’e nispet edilen hadisenin ayrıntılı bir değerlendirmesi için bkz. Adnan Demircan, ‚Câhiliyye Araplarında Kız Çocuklarını Gömerek Öldürme Âdeti‛, İSTEM, Yıl: 2, Sayı: 3, 2004, ss. 9-29, s. 24-26. Ayrıca bkz. Azimli, s. 19-20. 62 Abdurrezzâk, V/321. 63 İbn Hişâm, I/346; Kelâî, I/192; Süheylî, II/119; Heykel, s. 238; Fayda, ‚Ömer‛, DİA, XXXIV/44. Hz. Ömer, halifeliği döneminde, belli oranda celdenin uygulandığı içki içenlere seksen değnek had cezasını veren ilk kişidir. İbn Sa‘d, III/281; Askerî, s. 44. 64 Diyanet İslam Ansiklopedisi’nde de nebiz maddesi, içki terimiyle karşılanmaktadır. 65 İbn Sa‘d, III/319; Belâzürî, III/425. 52 • Hz. Ömer Sempozyumu lara aşırı ilgi duyma, şehvet ve eş seçimi dışında cahiliye ahlakı ve âdetlerinden bir şeyin kalmadığını belirtir.66 Hz. Ömer’in İslam öncesi ibadet hayatı hakkında detaylı bilgi bulunmasa da bazı rivayetlerden özellikle Kâbe’ye bağlı görevleri yerine getirdiğini çıkarmak mümkündür. Nitekim tercihe şayan görülen rivayetlerde Ömer b. Hattâb’ın, bir gece şarap içmek için arkadaş ve meclis aradığı, beytin hemen yanı başında şarabı ve eğlenceyi sevenlerin mekânı Hazvere’de kimseyi bulamayınca Kâbe’yi tavaf etmeye gittiği, o gece Kâbe’nin örtüsü altında Hz. Peygamber’den dinlediği Kur’an’dan etkilenerek Müslüman olmaya karar verdiği ifade edilmektedir.67 Yine bazı kaynaklarda Hz. Ömer’in cahiliye döneminde Mescid-i Haram’da bir gece veya bir gün başka bir görüşe göre bir ay itikâfa girme nezrinde bulunduğu, Müslüman olduktan sonra cahiliyedeki nezrinden sorumlu olup olmayacağını sorduğunda Hz. Peygamber’in ‚Git itikâfa gir, nezrini/adağını yerine getir.‛ dediği rivayet edilmektedir.68 Gerek cahiliye gerekse de İslam literatüründe itikâfın genellikle oruç ve ramazan ayıyla birlikte zikredilmesi, kanaatimizce Hz. Ömer’in oruçla ilişkisini ortaya koymaktadır. Kureyş’in bazı ileri gelenleri gibi putperestliğe bağlı kalarak önceleri Hz. Peygamber’e, kendi ifadesiyle Muhammed’in dinine69 ve Müslümanlara karşı en sert davranan, düşmanlık gösteren, bilhassa kabilesinden Müslüman olan zayıf ve güçsüzlere baskı ve işkence yapan70 Ömer b. Hattâb, bi‘setin 6. yılında 26 yaşında Müslüman olmuştur.71 Onun Müslüman oluşu, Hz. Peygamber’in ‚Allahım! İslam’ı Ömer b. Hattâb veya Ebu’l-Hakem Amr b. Hişâm (Ebû Cehil) ile teyit et‛ temennisinin bir tezahürü olarak telakki olunmaktadır.72 4. DEĞERLENDİRME Kaynaklarda Hz. Ömer’in Müslüman olmadan önceki hayatı hakkında, İslam sonrasına oranla, çok detaylı bilgiler bulunmamaktadır. Ancak konuyla 66 İbn Sa‘d, III/289, 325; İbn Ebî Şeybe, IV/418; Belâzürî, III/404. Hz. Ömer’in ailesi, evlilikleri ve çocukları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Sarıçam, s. 14-20. 67 İbn Hişâm, I/346; İbn Sa‘d, III/267-370; Süheylî, II/119; Halebî, II/17-18; Fayda, ‚Ömer‛, DİA, XXXIV/44. 68 Buhârî, İtikâf 16, Eymân ve’n-Nüzûr, 29; Fâkihî, III/432; Zehebî, II/608; Şâmî, IX/103, 305; Dindi, s. 38. 69 İbn Hişâm, I/348; Belâzürî, III/386; Süheylî, II/127; İbn Kesîr, III/102. 70 İbn Hişâm, I/341-342; Abdurrezzâk, V/321; Belâzürî, III/384; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, s. 814, 816; Heykel, s. 238-239. 71 İbn İshâk, s. 61; İbn Sa‘d, III/269-270; Fayda, ‚Ömer‛, DİA, XXXIV/44. Bazı müelliflere göre 30-35 yaşlarında Müslüman olmuştur. Heykel, s. 238. 72 Fayda, ‚Ömer‛, DİA, XXXIV/44. Hz. Ömer Sempozyumu • 53 alakalı mevcut rivayetlerin mahiyetleri tartışmalı olsa da onun şahsiyetini, ailevi ve iktisadi durumunu gerçekçi bir biçimde belirlemeye yetecek nitelikte delil ve işaretler barındırdığı açıkça görülür. İslam öncesi Ömer b. Hattâb’ın Arap toplumunda sosyal, siyasi ve iktisadi yönden güç, kuvvet, şeref ve fazilet sahibi biri olduğu,73 İslam sonrası nüfuz ve otoritesini, siyasi gücü ve imtiyazını korumasında; hatta devlet başkanı (halife) olmasında İslam öncesi durumunun önemli rol oynadığı tayin ve tespit edilmiştir. Onun yüksek statüsü ve annesi vasıtasıyla Mekke’nin en güçlü kabilelerinden Mahzûmoğulları ile yakın akrabalığı ve Benî Adî-Benî Mahzûm ittifakı, muhtemelen politik olarak onu Ebû’l-Hakem’le beraber Müslüman olması istenen/özlenen kişi haline getirmiştir. Hz. Ömer, bir kısım rivayetlerde İslam öncesi cahiliye erdemlerinden yoksun biri olarak takdim edilse de aslında onun hayatı, ‚cahiliye döneminde insanların en hayırlısı olanların İslam’da da en hayırlı olduklarını‛74 bildiren söze/hadise tamamen mutabıktır. Onun ahlaki meziyetlerden yoksun olduğunu gösteren kimi rivayetler, bilhassa kız çocuklarını diri diri gömdüğüne dair haberler, İslamî dönemi yüceltme ve cahiliye ile İslam arasındaki farkı Hz. Ömer üzerinden anlatma/kavratma amacına matuf olarak üretilmişlerdir. KAYNAKÇA Abdurrezzâk, Ebû Bekr Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî, el-Musannef I-XI, Tahk. Habîburrahman A‘zamî, el-Mektebetü’l-İslamî, Beyrut 1983. Ahmet b. Hanbel,Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî, el-Müsned I-VI, Tahk. Şuayb el-Arnaûd, Müessesetü Kurtuba, Kahire tsz. Askerî,Ebû Hilâl, Evâil, (Şâmile 3.23). Azimli, Mehmet, Dört Halifeyi Farklı Okumak Hz. Ömer, Ankara Okulu Yay., Ankara 2012. Azizova, Elnure, Hz. Peygamber Döneminde Çalışma Hayatı ve Meslekler, İSAM Yay., İstanbul 2011. Balcı, İsrafil, Hz. Ömer Döneminde Diplomasi, Ankara Okulu Yay., Ankara 2006. Bekrî, Ebû Ubeyd Abdullah b. Abdulazîz b. Muhammed el-Endelüsî, Mu‘cem Mesta‘cem min Esmâi’l-Bilâdi ve’l-Mevâdı‘ I-IV, Tahk. Mustafa es-Sekkâ, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 1982. 73 Rivayetlerde siyasi gücünün yanı sıra Hz. Ömer; iyi ata binen, iyi silâh kullanan, sırtı yere gelmeyen, sert, güçlü, uzun boylu, cesur, pehlivan yapılı biri olarak tanıtılmaktadır. İbn İshâk, s. 64; İbn Hişâm, I/341; İbn Sa‘d, III/325; Makdisî, s. 286; İbn Abdilberr, s. 354; Süheylî, II/119; Şâmî, II/377; Heykel, s. 238; Fayda, ‚Ömer‛, DİA, XXXIV/44. 74 Vâkidî, II/547, III/1095; Ahmed b. Hanbel, II/257, 260; Buhârî, Enbiyâ 8, 19; Müslim, Fadâil 44; Şâmî, II/95, IX/224-225. 54 • Hz. Ömer Sempozyumu Belâzürî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ, Ensâbu’l-Eşrâf I-IV, (Şâmile 3.23). Buhârî, Muhammed b. İsmail, Sahîhu’l-Buhârî I-XXIV, (Şâmile 3.23). Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr, el-Mehâsin ve’l-Ezdâd, Mektebetü’l-Hancî, Kahire 1994. Kallek, Cengiz, ‚Ticaret‛, DİA, XLI/134-144. Cevâd Ali, el-Mufassal fi Tarihi’l-Arab Kable’l-İslam I-XX, Dâru’s-Sâkî, yy. 2001. Demircan, Adnan, ‚Câhiliyye Araplarında Kız Çocuklarını Gömerek Öldürme Âdeti‛, İSTEM, Yıl: 2, Sayı: 3, 2004, ss. 9-29. Dindi, Emrah, Kur’an’da İslam Öncesi Kültürün İzleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2014. Duman, M. Fatih, Kureyş Kabilesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2015. Ezrakî, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Abdillah, Ahbâru Mekke vemâ câe fîhâ mine’l-Asâr I-II, Tahk. Ali Ömer, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Kahire tsz. Fâkihî, Ebû Abdillah Muhammed b. İshâk, Ahbâru Mekke fi Kadîmi’d-Dehr ve Hadîsihi IVI, Tahk. Abdulmelik b. Abdullah Dehîş, Dâru Hadr, Beyrut 1993. Fayda, Mustafa, ‚Ömer‛, DİA, 2007, XXXIV/44-51. Halebî, Ali b. Burhaniddîn İbrahim, es-Sîretu’l-Halebiyye fi Sîreti’l-Emîni’l-Me’mûn IIII, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut 1980. Halil Abdulkerim, Kureyş mine’l-Kabileti ile’d-Devleti’l-Merkeziyye, Müessesetü’l-İntişâri’lArabî, Beyrut 1997. Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, Çev. Mehmet Yazgan, Beyan Yay., İstanbul 2004. Heykel, M. Hüseyin, Hz. Muhammed’in Hayatı I-II, Çev. Vahdettin İnce, Yöneliş Yay., İstanbul 2000. İbn Abdilberr, Yusuf b. Abdullah b. Muhammed en-Nemerî, el-İstîâb fi Ma‘rifeti’lAshâb,(Şâmile 3.23). İbn Abdirabbih,Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed el-Endelüsî, el-İkdu’l-Ferîd I-III, (Şâmile 3.23) İbn Asâkîr,Ebu’l-Kasım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh, Tarihu Medîneti Dımeşk I-LXX, Tahk. Muhibbuddîn Ebî Saîd Ömer b. Ğarâme, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1995. İbn Ebî Şeybe,Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed el-Kûfî, el-Musannef I-XV, Tahk. Muhtâr Ahmed en-Nedvî, Dâru’s-Selefiyye, Bombay 1979. İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed el-Bağdâdî, Kitâbu’l-Muhabber, Tahk. Ilse Lichtenstadter, Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, Beyrut tsz. İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed, el-Münemmak fi Ahbâri Kureyş, Tahk. Hurşid Ahmed Fâruk, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 1985. İbn Hacer, Ebu’l-Fazl Ahmed b. Ali el-Askalânî, el-İsâbe fi Temyîzi’s-Sahâbe I-VIII, Tahk. Ali Muhammed el-Becâvî, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1992. İbn Havkal, Ebu’l-Kâsım, Kitâbu’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, Ed. M. J. De Goeje, Brill Yay., Leiden 1873. Hz. Ömer Sempozyumu • 55 İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdulmelik el-Basrî el-Himyerî, es-Sîretü’n-Nebeviyye I-II, (Şâmile 3.23). İbn İshâk, Ebû Abdillah Muhammed b. İshâk b. Yesâr,es-Sîretu’n-Nebeviyye, (Şâmile 3.23). İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail, el-Bidâye ve’n-Nihâye I-XIV, (Şâmile 3.23). İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim el-Efrîkî, Lisânu’l-Arab I-XV, Dâru Sâdır, Beyrut tsz. İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed el-Basrî, et-Tabakâtu’1-Kübrâ I-VIII, Tahk. İhsan Abbas, Dâru Sâdır, Beyrut 1968. İbn Seyyidinnâs, Ebu’l-Feth Muhammed b. Muhammed el-Ya‘murî, Uvûnu’l-Eser fi Funûni’l-Meğâzî ve’ş-Şemâil ve’s-Siyer I-II, Müessesetü İzzeddîn, Beyrut 1986. İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe en-Nümeyrî, Tarihu’l-Medîneti’l-Münevvere I-II, Tahk. Ali Muhammed Dandal-Yasin Sa‘düddin Beyân, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1996. İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed el-Bağdâdî, Kitâbu’l-Muhabber, Tahk. Ilse Lichtenstadter, Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, Beyrut tsz. İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed, el-Münemmak fi Ahbâri Kureyş, Tahk. Hurşid Ahmed Fâruk, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 1985. İbnü’l-Esîr,Ebu’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed, Üsdü’l-Ğâbe, (Şâmile 3.23). İbnü’l-Esîr, Ebu’s-Saâdât Mecdüddîn el-Mübârek el-Cezerî, en-Nihâye fi Ğarîbi’l-Hadîs ve’l-Eser I-V, Tahk. Tahir Ahmed ez-Zâvî-Mahmud Muhammed et-Tanâhî, elMektebetü’l-İlmiyye, Beyrut 1979. İstahrî, Ebû İshâk İbrahim b. Muhammed,el-Mesâlik ve’l-Memâlik, (Şâmile 3. 23). Kapar, M. Ali, ‚Ebû Cehil‛, DİA, 1994, X/117-118. Kelâî, Ebu’r-Rebî‘ Süleyman b. Musa, el-İktifâ bimâ tedammenehu min Meğâzî Resûlillah ve’s-Selâseti’l-Hulefâ I-IV, Tahk. Muhammed Kemâlüddîn İzzüddîn Ali, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 1997. Kilinçli, Sami, ‚İslam Öncesi Arap Toplumunda Kabileler Arası Rekabetin İslam Davetine Yansımaları‛, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, Cilt:12, Sayı: 1, 2012, ss. 57-87. Mahmud Şît Hattâb, Süferâu’n-Nebî I-II, Müessesetü’r-Reyyân, Beyrut 1996. Makdisî, Mutahhar b. Tâhir, el-Bed’ ve’t-Tarih, (Şâmile 3.23). Nevevî, Ebû Zekeriyya Yahya, Tehzîbu’l-Esmâ,(Şâmile 3.23). Önkal, Ahmet, ‚Adî b. Kâ‘b (Benî Adî b. Kâ‘b)‛, DİA, 1988, I/380. Özkan, Halit, ‚Zeyd b. Amr‛, DİA, XLIV/316-317. Safedî, Ebu’s-Safâ Salahuddîn Halil b. İzziddîn Aybeg, el-Vâfî bi’l-Vefeyât I-VII, (Şâmile 3.23). Saîd el-Efgânî, Esvâku’l-Arab fi’l-Cahiliyye ve’l-İslâm, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1974. Sallâbi, Muhammed Ali, Hz. Ömer, terc. Mehmet Akbaş, Ravza Yay., İstanbul 2008. Sarıçam, İbrahim, Hz. Ömer, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 2017. 56 • Hz. Ömer Sempozyumu Süheylî, Ebu’l-Kasım Abdurrahman b. Abdullah, er-Ravdu’l-Unuf I-IV, (Şâmile 3.23). Şâmî, Muhammed b. Yusuf es-Sâlihî, Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fi Sîreti Hayri’l-İbâd IXII, Âdil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muavvaz, Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut 1993. Şeybânî, Muhammed b. Hasan, el-Kesb, Tahk. Süheyl Zekkâr, yy., Dımeşk 1980. Taberî, Muhammed b. Cerîr, Tarihu’t-Taberî-Tarihu’l-Ümem ve’l-Mülûk I-V, Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1987. Vâkıdî, Muhammed b. Ömer b. Vâkıd, Kitâbu’l-Meğâzî I-III, Tahk. Marsden Jones, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 1984. Zebîdî, Muhammed b. Muhammed el-Murtazâ, Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, (Şâmile 3.23). Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman, Tarihu’l-İslam ve Vefayâtü’l-Meşâhîr ve’l-A‘lâm I-LII, Tahk. Ömer Abdüsselam Tedmürî, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabi, Beyrut 1987. HZ. PEYGAMBER DÖNEMİNDE HZ. ÖMER Ali AKSU* 1. Mekke Döneminde Hz. Ömer 1.1. Doğumu, Kabilesi ve Cahiliye Dönemindeki Hayatı Hz. Ömer Fil Vak‘ası’ndan on üç yıl kadar sonra, diğer bir rivayete göre ise Büyük (Dördüncü) Ficâr savaşından dört yıl kadar önce Mekke’de doğmuştur. Baba tarafından soyu Cahiliye döneminde Kureyş kabilesinin sefâret işlerine bakan Adî b. Kâ‘b kabilesine ulaşır ve Kâ‘b b. Lüey’de Hz. Peygamber’in nesebiyle birleşir. Annesi Mahzûm kabilesinden Hanteme bint Hâşim’dir. Müslüman olmadan önceki hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Babasının develerini güttüğü, içkiye ve kadına çok düşkün olduğu, iyi ata bindiği, iyi silâh kullandığı ve pehlivan yapılı olduğu belirtilmektedir. Şiire meraklı olduğu, güzel konuştuğu, okuma yazma bildiği, ensâb bilgisini öğrendiği, ticaret yaptığı, bu maksatla Suriye, Irak ve Mısır’a gittiği, Kureyş kabilesi adına elçilik görevinde bulunduğu rivayet edilir. Hz. Ömer’in cahiliye döneminde kız çocuğunu gömerek öldürdüğüne dair rivayetler bulunmaktadır. Hatta bu bağlamda yaygın olan rivayete göre Hz. Ömer’in cahiliye döneminde kız çocuğunu öldürmesini hatırladığında ağladığı, elleriyle helvadan putlar yaptıklarında da güldüğünü söylediği belirtilmektedir. Hâlbuki bu tür rivayetlerin incelenmeye muhtaç olduğu âşikardır. Konuyla ilgili çalışma yapan Adnan Demircan böyle bir olayın kabul edilemeyeceğini şu cümlelerle belirtmektedir: ‚Hz. Ömer’in kızını gömerek öldürdüğüne dair eski kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlayamadık. Bu anlatılanların geç bir dönemde İslam’ın cânî(!) insanları birer erdem âbidesi haline getirdiğini anlatmak amacıyla uydurulmuş olması muhtemeldir.‛75 1.2. Müslüman Oluşu Kureyş’in bazı ileri gelenleri gibi putperestliğe bağlı kalarak önceleri Hz. Peygamber’e ve İslâmiyet’e karşı düşmanlık gösteren, bilhassa kabilesinden Müslüman olanlara işkence yapan Hz. Ömer bi‘setin 6. yılında (616) Müslüman oldu. Hz. Ömer’in Müslüman oluşuna dair kaynaklarda iki farklı rivayet * Prof. Dr., Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi. 75 Adnan Demircan, ‚Cahiliye Araplarında Kız Çocuklarını Gömerek Öldürme Adeti‛, İstem Dergisi, Yıl:2, Sayı:3, Konya 2004, s. 9-31. 58 • Hz. Ömer Sempozyumu bulunmaktadır. Birincisi, hemen hemen bütün kaynaklarda yer alan meşhur rivayete göre Hz. Hamza’nın Müslüman olmasından sonra Hz. Ömer, Hz. Peygamber’i öldürmek için yola çıkmış, yolda karşılaştığı Nuaym b. Abdullah’tan kız kardeşi Fatıma ile kocası Said b. Zeyd’in Müslüman olduğunu öğrenmesi üzerine onların evine gitmiştir. Burada Müslüman olmuştur. İkinci rivayet ise, bir gece şarap içmek için içki arkadaşlarını aramış, kimseyi bulamayınca Ka’be’ye gitmiş ve orada Hz. Peygamber’i namaz kılarken görmüştür. Kâbe'nin örtüsünü saklanmış ve gizlice Resûlullah’ın okuduğu ayetleri dinlemiş (Hakka, 41-46) ve Müslüman olmaya karar vermiştir76 . Kaynaklarımızda Hz. Ömer’in, Resûlullah’ın ‚Ya Rabbi! İslamiyet’i Ömer b. Hattâb veya Amr b. Hişam (Ebu Cehil) ile güçlendir‛ duasının bir sonucu olduğu hususu da işlenmektedir. Yine Hz. Ömer’in Müslüman olduktan sonra Ebu Cehil’in evine gittiği, burada ona kendisinin İslamiyet’i kabul ettiğini, ayrıca Cemil b. Ma’mer el-Cühanî vasıtasıyla Müslüman olduğunu bütün Kureyşlilere duyurttuğu ve ilk defa Ka’be'de toplu namazın kılındığı da belirtilmektedir 77 . Hz. Ömer’in Müslüman olmasından Medine’ye hicretine kadar geçen altı yıllık süre hakkında kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Sadece Hz. Ömer’in Mekke döneminde Hz. Ebu Bekir ile kardeşleştirildiği belirtilmektedir78 . 1.3. Hz. Ömer’in Hicreti Hz. Ömer, II. Akabe biatından sonra hicret etti. Hz. Ömer, diğer sahabenin aksine Medine’ye hicretini gizli tutmamış açıktan hicret edeceğini belirtmiştir. Kılıcını kuşanmış, yayını, mızrağını ve oklarını alarak önce Ka’be’ye gitmiştir. Orada namaz kılıp tavaf ettikten sonra Kureyş’in ileri gelenlerine medya okuyarak kendisinin açıkça hicret edeceğini ilan etmiştir. et-Tenâdıb denilen yerde toplanan Hz. Ömer, kardeşi Zeyd, eniştesi Said b. Zeyd ve beraberinde yirmi kişilik bir kafileyle birlikte Medine’ye hicret etti. 2. Medine Döneminde Hz. Ömer Hz. Ömer ve beraberinde bulunan Müslümanlar Medine’ye hicret ettiğinde Ümeyye b. Zeyd oğullarına misafir oldu. Burada yaklaşık üç ay kadar kaldı. Hz. Peygamber’i hicret esnasında karşılayanlar arasında Hz. Ömer de vardı. Kuba Mescidi’nin inşasında ilk taşı Hz. Peygamber sonra da sırasıyla Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer koymuşlardır79 . 76 İbn Hişam, 160-163; İbn Sa’d, III, 267-269. 77 İbn Sa’d, III, 269-270. 78 İbn Habib, el-Muhabber, thk., Eliza Lichten-Stadter, Haydarabad1942, s. 71. 79 Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, çev., Salih Tuğ, İstanbul 1993, I, 175. Hz. Ömer Sempozyumu • 59 2.1. Ensar Kadınlarından Biat Alması Hz. Peygamber, bir evde toplanan Ensar'ın erkeklerinden biat alırken kadınların başka bir evde toplanmasını ve onlardan kendisi adına Hz. Ömer’in biat almasını emretti. Hz. Ömer de Hz. Peygamber adına Ensar kadınlarından biat aldı80 . 2.2. Muahatta Hz. Ömer Hz. Peygamber, Hz. Ömer’i Medine’de Benî Sâlim kabilesinden İtbân b. Mâlik ile (bazı rivayetlerde Uveym b. Sâide, Muâz b. Afrâ veya Evs b. Havlî) kardeş ilân etti. Gerçekten de Ensar, kardeşleri olarak kabul ettikleri muhacirler ile zaman dâhil her şeyi paylaşmışlardır. Hz. Ömer, ahdî kardeşi ile her şeyi paylaştıklarını ve bir gün kendisinin hurma hasadı işinde çalıştığını ve aynı gün kardeşinin Resûlullah’ın yanına vardığını, ertesi gün bahçede çalışma sırasının diğerine geldiğini ve her günün akşamı ise buluştuklarında Resûlullah'ın yanında bulunanın diğerine öğrendiği şeyleri naklettiğini anlatmaktadır81 . 2.3. Gazve ve Seriyyelerde Hz. Ömer Katıldığı seriyyeler dışında Resûl-i Ekrem’in yanından hiç ayrılmayan Hz. Ömer kumandanlığını Resûlullah’ın yaptığı bütün savaşlarda, Hudeybiye Antlaşması, Umretü’l-kazâ ile Vedâ haccında bulundu. 2.3.1. Bedir Gazvesinde Hz. Ömer Hz. Peygamber, Ebu Süfyan idaresinde zengin bir kervanın Suriye’ye gittiğini öğrendiğinde üç yüz kişilik bir birlik oluşturdu. Takip edildiğinden şüphelenen Ebu Süfyan Mekke’den yardım istedi. Mekkelilerin gönderdiği ordu ile Müslümanlar Bedir’de karşılaştı. Hz. Peygamber, savaş öncesi düşman ordusuna savaş yapılmaksızın Mekke’ye geri dönebileceklerini söyledi; ancak Ebu Cehil bunu kabul etmedi ve savaş kaçınılmaz hale geldi. Hz. Ömer’in Bedir Savaşındaki rolüne gelince şunları söyleyebiliriz. Hz. Ömer, kabilesi Adiyyoğullarından hiçbir kimsenin müşriklerin safında yer almadığını belirtmiş ve bununla övünmüştür. Hz. Peygamber, Bedir’de savaşmaya karar vermeden önce Kureyş kervanını takip etmek ya da Kureyş ordusunu karşılamak konusunda sahabilerle istişare etti. İstişarede Hz. Ömer, Kureyş ordusunun karşılanması yönünde görüş bildirdi ve şu konuşmayı yaptı: ‚Ya Resûlullah! Vallahi işte Kureyş ve onun gücü! Onlar şimdiye kadar zelil olmadılar, hep aziz oldular. Kâfir oldu- 80 İbn Sa‘d, VIII, 7. 81 Buhârî, İlim‛, 27; İbn Hişâm, I, 474-477, 505; Hamidullah, İslam Peygamberi, I, 81. 60 • Hz. Ömer Sempozyumu lar, iman etmediler. Allah’a yemin olsun ki onlar güçlerini asla teslim etmeyecekler ve seninle savaşacaklardır. Savaşa hazırlan!‛ Hz. Peygamber, savaştan önce Hz. Ömer’i düşman ordusuna elçi olarak gönderdi. Hz. Ömer onlara savaşılmadan geri dönülmesi mesajını götürdü; ancak müşrikler bunu kabul etmediler82. Kaynaklarımız Bedir Gazvesinde Hz. Ömer’in Ebu Cehil’in kardeşi As (Asî) b. Hişam’ı öldürdüğünü belirtmektedirler. Yine bu şahsın Hz. Ömer’in dayısı olduğu; hatta Hz. Ömer’in dayısı olduğu; Hz. Ömer’in de bunu teyit ettiğini ve onu öldürdüğünü ifade ettiğini belirtmektedirler. Ancak Hz. Ömer’in annesi, Ebu Cehil’in kardeşi değildir. Bu nedenle Hz. Ömer’in Bedir’de öldürdüğü şahıs, Ebu Cehil’in kardeşidir. Kaynaklarımızda Hz. Ömer ile ilgili Bedir Gazvesinde önemli başka detaylar da bulunmaktadır. Bunlardan biri de şudur: Bedir Savaşında esir alınan Süheyl b. Amr yaralı olduğu halde kaçmaya çalışmıştı. Hz. Ömer, Allah Resulünden onun dişlerini sökmeyi ve ir daha Hz. Peygamber hakkında olumsuz bir şekilde konuşmamasını söyledi. Hz. Peygamber bunu ‚Ben dişlerini söktürerek ona işkence yapamam. Allah da beni peygamber olduğum halde dahi aynı azaba uğratır‛ diyerek reddetmiştir. Gerçekten de Süheyl b. Amr Mekke’nin fethinde Müslüman olmuştur. Hz. Peygamber, Bedir’de alınan esirlerin nasıl bir muameleye tutulması konusunda sahabe ile durumu istişare etti. Hz. Ebu Bekir esirlerin fidye karşılığında serbest bırakılmasını söylerken Hz. Ömer aksine esirlerin öldürülmeleri gerektiği görüşünü savundu. Hatta Hz. Ömer, esirlerin yakınları tarafından öldürülmelerini istedi. Kendi akrabalarından olan esirleri kendisini öldüreceğini vurguladı. Ancak Hz. Peygamber çoğunluğun da görüşü olan Hz. Ebu Bekir’in görüşünü kabul etti. Hz. Peygamber, Hz. Ebu Bekir’in görüşünü kabul etmesine rağmen ayetler, Hz. Ömer’in görüşünün kabul edilmesinin daha doğru olacağını belirtti: ‚Yeryüzünde ağır basıp küfrün belini kırıncaya kadar hiçbir peygambere esirleri bulunması yaraşmaz. Siz geçici dünya malını istiyorsunuz. Allah ahireti istiyor. Çünkü Allah azizdir, hâkimdir. Allah’tan bir yazı geçmemiş olsaydı, aldığınız fidyeden dolayı size mutlaka bir azap dokunurdu. Artık elde ettiğiniz ganimetten helal ve temiz olarak yiyin. Allah’tan korkun. Şüphesiz Allah bağışlayan, merhamet edendir‛. (Enfal, 67-69) Allah Resulü ‚Eğer Bedir Gazvesinde fidye alındığından dolayı Allah’ın azabı inseydi, o azaptan Ömer’den başkası kurtulmazdı‛ dediği de belirtilmektedir. 82 Hamidullah, İslam Peygamberi, I, 224. Hz. Ömer Sempozyumu • 61 Bedir Gazvesi dönüşünde Hz. Ömer’in kızı Hafsa’nın kocası Huneyf b. Huzâfe hastalanmış ve ardından da Medine’de vefat etmişti. Çocuğu olmayan Hafsa dul kalmıştı. Hz. Ömer, kızı Hafsa’yı evlenmesi için önce Hz. Osman’a, onun kabul etmemesi üzerine de Hz. Ebu Bekir’e teklifte bulundu. Her ikisi de kabul etmediler. Bunun üzerine Hz. Ömer, 3/625 yılında Hz. Ömer’in teklifi üzerine Hafsa ile evlendi. 2.3.2. Uhud Gazvesinde Hz. Ömer Bedir Gazvesinde mutlak bir yenilgiye uğrayan Mekkeliler, ertesi yıl Müslümanlara karşı büyük bir savaş hazırlığı içerisine girdiler ve Uhud Savaşı meydana geldi (3/625). Mekkelilerin savaş hazırlığı içerisinde bulunduklarını öğrenen Hz. Peygamber, her zaman yaptığı gibi sahabesi ile istişare yaptı, konuyu müzakere etti. Hz. Ömer, Uhud Savaşına da iştirak etti. Hz. Ömer, Hz. Ebu Bekir ile birlikte Hz. Peygamber’in evine gitti ve onun savaş hazırlığına yardım etti. Uhud Savaşında çarpışmanın şiddetlendiği esnada Hz. Peygamber, hakkını vermek üzere kılıcını kimin almak istediğini sorduğunda Hz. Ömer de kılıcı almak isteyenler arasında idi. Fakat Hz. Peygamber kılıcı Hz. Ömer’e değil de meşhur savaşçı Ebu Dücane’ye verdi. Hz. Ömer de Uhud Savaşında savaşmıştır. Ancak onu, bu savaştaki savaşçılıklarıyla ön plana çıkmış Hz. Hamza, Hz. Ali ve Ebu Dücane gibi kahramanlığı yoktur. Uhud Savaşında Mekkeliler ‚Muhammed öldürüldü‛ diye etrafa asılsız bir haber yaydılar. Hz. Peygamber’in sağ olduğunu öğrendiklerinde Hz. Ebu Bekir, Hz. Ali ve Hz. Ömer ile bir grup sahabi onun etrafında toplandılar. Sonra da birlikte Uhud Dağına sığındılar. Ebu Süfyan ve arkadaşları Hz. Peygamber ve beraberindekilerin bulunduğu dağa tırmanmak istediler. Hz. Ömer de dahil beraberinde bulunan sahabiler Mekkelilerin üzerine taşlar atarak onları dağdan aşağıya indirdiler. Hz. Ömer, Allah Resulünün izniyle burada Ebu Süfyan’ın sorduğu sorulara cevap verdi. Ebu Süfyan, savaş bölgesinden ayrılmadan önce Hz. Peygamber’in sağ olup olmadığını öğrenmek için ‚Aranızda Muhammed var mı?‛ diye üç kez sordu. Hz. Peygamber ihtiyaten cevap verilmemesini istedi. Cevap alamayan Ebu Süfyan bunun üzerine ‚İçinizde Ebu Bekir var mı? Ömer var mı?‛ diye sordu. Cevap alamayınca Ebu Süfyan ‚Eğer sağ olsalardı cevap verirlerdi‛ dedi. Bunun üzerine dayanamayan Hz. Ömer ‚Yalan söyledin Allah düşmanı! Sorduğun şahısların hepsi de yaşıyor. Allah seni zelil ve hakir etmek için onları sağ bıraktı‛ diye karşılık verdi. Ebu Süfyan bunun üzerine ‚Savaş Savaş sıray- 62 • Hz. Ömer Sempozyumu ladır. Bu gün Bedir Savaşına bedeldir‛ dedi. Hz. Ömer de ‚Evet ama eşit değiliz. Çünkü bizim ölülerimiz cennette, sizin ölüleriniz ise cehennemdedir‛ dedi. Ebu Süfyan, Hübel ve Uzza adlı putlarını övdü. Hz. Ömer de ‚Allah bizim mevlamızdır, sizin mevlanız yoktur‛ dedi. Ardından Ebu Süfyan ertesi yıl yine Bedir’de karşılaşmayı ve savaşmayı talep etti. Hz. Ömer de Hz. Peygamber’in emriyle ‚Olur, inşallah‛ diye karşılık verdi83. Bu konuşmalardan anladığımız kadarıyla Hz. Peygamber cevap verilmemesini başta istememesine rağmen Hz. Ömer’in sonra karşılık vermesine tepki de göstermemiştir. Hz. Ömer, Hz. Ebu Bekir, Hz. Ali ve Zübeyr b. el-Avvam ile birlikte Uhud Savaşında şehit düşen Hz. Hamza’yı kabrine indirmiştir. Hz. Peygamber ve Hz. Ebu Bekir’in yaptığı gibi Hz. Ömer de halifeliği döneminde Uhud şehitlerini ziyaret etmeyi sürdürmüştür. Uhud Savaşı sonrasında Medine’de yaşayan Yahudiler ve münafıklar, Hz. Peygamber ve Müslümanlar aleyhinde ileri geri konuşmaya başladılar. Hz. Ömer, onları öldürmek için Hz. Peygamber’den izin istedi. Hz. Peygamber de Yahudilerin zimmeti altında olduklarını, münafıkların da La ilahe İllallah Muhammedün Resûlullah dedikleri için öldürülmelerine izin veremeyeceğini belirtti. Hz. Ömer, Uhud Savaşı sonrasında Ebu Süfyan’ın talebi üzerine gerçekleştirilen Bedrül Mev’ıd gazvesine de katılmıştır84. Ancak bilindiği üzere Ebu Süfyan savaşa çıkmamıştır. Hz. Peygamber, Medine’de yaşayan Benî Nadir’den Amr b. Ümeyye edDamrî’nin öldürdüğü Benî Amir’den iki şahsın diyetini istemek üzere yanında Hz. Ebu Bekir, Hz. Ali ile birlikte Hz. Ömer de bulunuyordu. 2.3.3. Hendek Savaşında Hz. Ömer Hz. Ömer, Hendek Savaşında Hz. Peygamber gibi o da kazı işlerinde çalıştı ve nöbet tuttu. Ayrıca Hz. Ömer, kuşatma süresince gelişmeleri yakından takip etti. Hz. Peygamber, Hz. Ebu Bekir ile birlikte çadırındayken Hz. Ömer, Beni Kureyza’nın anlaşmayı bozduğu haberini ulaştırdı. Hz. Peygamber, Hendek kuşatması sırasında savaştan çekilmeleri karşılığında Gatafan kabilesine Medine hurmalarının üçte birini vermeyi düşünmüştü. Bu düşüncesini ashabı ile paylaştı. Hz. Ömer ile birlikte bir grup sahabi bunun vahiy ya da kendi görüşü olsa da uygulamasını kendilerinin buna itaat edeceklerini söylediler. Hz. Peygamber de ‚Eğer bu vahiy olmuş olsaydı bu hususta size danışmazdım. Bu benim görüşümdür‛ dedi. 83 İbn Sa’d, II, 47-48. 84 İbn Sa’d, II, 59. Hz. Ömer Sempozyumu • 63 2.3.4. Beni Mustalik (Müreysi) Gazvesinde Hz. Ömer Huzaa kabilesinin bir kolu olan Beni Mustalik’in Müslümanlar üzerine harekete geçeceği istihbaratını alan Hz. Peygamber onla üzerine yürüdü. Çatışmayı başlatan Mustalik oğulları, İslam ordusu karşısında yenildi. Savaş sonrasında pek çok esir ve ganimet ele geçirildi. Hz. Ömer de Beni Mustalik Savaşına iştirak etmiştir. Savaştan önce müşrik casuslardan birini sorguya çekti ve onu Hz. Peygamber’in huzuruna getirdi. Hz. Peygamber onu İslam’a davet etti ancak o kabul etmedi. Bunun üzerine Hz. Ömer, casusun boynun vurmak için Hz. Peygamberden izin istedi. İzni aldıktan sonra adamı öldürdü. Hz. Peygamber, Mustalik oğullarını İslam’a davet için Hz. Ömer’i gönderdi. Fakat onlar davete olumsuz karşılık verdiler. Savaş dönüşünde Hz. Ömer, Ensar ile muhacirler arasında bozgunculuk ve fitne çıkarmaya çalışan Abdullah b. Übeyy’in boynunu vurmak için Allah Resûlünden izin istedi. Ancak Resûlullah ‚Muhammed arkadaşlarını öldürüyorlar‛ demelerini engellemek için izin vermedi. 2.3.5. Hudeybiye’de Hz. Ömer Hz. Peygamber, hicretin 6. Yılında umre yapmak amacıyla beraberinde bulunan 1500 sahabi ile birlikte Mekke’ye hareket etti. Mekke’ye yaklaştıklarında Hudeybiye denilen yerde konakladılar. Hz. Ömer de bu sefere iştirak edenlerdendir. Hz. Peygamber ve beraberindekiler silah almamış sadece birer yolcu kılıcıyla yola çıkmışlardı. Zülhuleyfa’ya gelindiğinde Hz. Ömer’in Hz. Peygamber’e silahlı olarak Mekke’ye girilmesi yönünde tavsiyede bulunduğu, Hz. Peygamber’in de bunun üzerine adam göndererek Medine’den silahları ve atları getirttiği kaynaklarda belirtilmektedir. Bunun yanında ‚Ben sadece umre için niyetlendim; dolayısıyla silah taşımayı sevmem‛ dediği de belirtilmektedir. Hz. Peygamber Mekke’ye niçin geldiklerini bildirmek üzere Hz. Ömer’i elçi olarak göndermek istedi; ancak Hz. Ömer ‚Ya Resûlullah! Ben Kureyş'ten kendim için korkuyorum. Mekke’de Adiyyoğullarından beni koruyacak kimse yok. Kureyş benim kendilerine olan düşmanlığımı ve sertliğimi biliyor. Yine de göndermemi isterseniz giderim‛ dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber Hz. Ömer’i gönderme konusunda ısrar etmedi, Hz. Osman’ı elçi olarak gönderdi. Hz. Osman’ın Mekke’de öldürüldüğü haberi Müslümanlar arasında yayılmaya başladı. Hz. Ömer savaş için hazırlanmaya ve silahlarını kuşanmaya başlamıştı. Hz. Peygamber, Hz. Ömer’den kendisine biat etmelerini emretti. Hz. Ömer de bunu Müslümanlara duyurdu. Müslümanlar Hz. Peygamber’e biat ederlerken Hz. Ömer de destek olmak için onun elini tutuyordu. 64 • Hz. Ömer Sempozyumu Hz. Peygamber, Hudeybiye’de Kureyşlilerle görüşmek üzere Hz. Ömer’i Mekke’ye göndermek istedi. Ancak o Kureyşlilerin kendisine karşı büyük bir düşmanlık beslediğini ve orada kabilesinden kendisini koruyacak kimsenin bulunmadığını söyleyerek Hz. Osman’ın gönderilmesini teklif etti. Hudeybiye Antlaşması’nda yer alan, Resûl-i Ekrem’in ve Müslümanların o yıl umre yapamayacakları, Müslüman olup Hz. Peygamber’e sığınanların Kureyşlilere iade edileceği gibi şartları içine sindiremedi. Bu antlaşmanın Fetih sûresinde ‚feth-i mübîn‛ olarak nitelendirilmesini de anlamakta güçlük çekti ve Medine’ye dönme kararını bir türlü kabul edemedi. Bu konuda önce Hz. Ebu Bekir ile tartıştı. Aralarında şu konuşmalar geçti: Hz. Ömer: Muhammed Allah’ın Resulü değil midir? Hz. Ebu Bekir: ‚Evet, Allah’ın Resulüdür‛. Hz. Ömer: ‚Biz Müslüman değil miyiz?‛ Hz. Ebu Bekir: ‚Evet Müslümanız‛. Hz. Ömer: ‚Onlar müşrik değiller mi?‛ Hz. Ebu Bekir: ‚Evet, müşrikler‛. Hz. Ömer: ‚O halde dinimiz yolunda ne diye zillete düşüyoruz?‛ Hz. Ebu Bekir: ‚Onun (Muhammed) emrine güven. Şehadet ederim ki o Allah’ın elçisidir‛. Hz. Ömer: ‚Ben de şehadet ederim ki o Allah’ın Resulüdür‛. Hz. Ömer, Hz. Ebu Bekir’e sorduğu soruları Hz. Peygamber’e de sordu. Sonuçta ikna oldu. Hz. Ömer’in bu kadar ısrarcı olmasında Hz. Peygamber’in Ka’be’yi tavaf etmek üzere yola çıkması ancak bunun müşrikler tarafından engellenmiş olmasıydı. Hudeybiye anlaşması sonrasında Ebu Cendel ile babası Süheyl b. Amr arasında yaşanan olaylar esnasında da Hz. Ömer’i görmekteyiz. Anlaşma gereği babası Süheyl, Müslüman olan oğlu Ebu Cendel’i zorla Mekke’ye götürdü. Hz. Peygamber, Ebu Cendel’i ikna etmeye çalıştı. Hz. Ömer de Ebu Cendel’e sabır tavsiye etti. Hz. Ömer daha sonra ‚Kılıcı alıp da babasının boynunu vurmasını bekledim ama Ebu Cendel bunu yapmadı‛ demiştir. Hz. Ömer’i Hudeybiye Anlaşmasında Müslümanları temsil eden dokuz şahit arasında görmekteyiz. 2.3.6. Hayber’in Fethinde Hz. Ömer Hz. Ömer, Hayber’in Fethine de katılmıştır. Allah Resûlü, Hayber’in fethinde beyaz sancağı Hz. Ebu Bekir’e vererek bazı kalelerin fethi için gönderdi. Fakat fetih gerçekleşemedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber, ertesi gün sancağı Hz. Ömer’e verdi. Fetih yine gerçekleşemedi. Hz. Ömer arkadaşlarını onlar da Hz. Ömer’i korkaklıkla suçladılar. Hz. Peygamber sancağı ertesi gün Hz. Ali’ye verdi. Hz. Ömer Sempozyumu • 65 2.3.7. Hz. Ömer’in Hevazinlilerin Üzerine Gönderilmesi Resûlullah, Hayber’in fethinden sonra 7. yılın Şâban ayında (Aralık 628) Hevâzinlilere karşı gönderdiği otuz kişilik müfrezenin başına Hz. Ömer’i kumandan tayin etti ve Türebe denilen yere gönderdi85 . 2.3.8. Amr b. As Seriyyesinde Hz. Ömer Hz. Peygamber, hicretin 8. Yılında Amr. B. As komutasında Zatüsselasil seriyyesi için gönderdi. Bu seriyyede Hz. Ebu Bekir ile Hz. Ömer de bulunuyordu. Bu sefere iştirak edenler ısınmak için ateş yakmak istediler, ancak Amr buna engel oldu. Hz. Ömer, Amr’a tepki gösterdi. Aralarında çıkan anlaşmazlığı Hz. Ebu Bekir giderdi. 2.3.9. Îlâ Olayında Hz. Ömer Allah Resûlü hicretin 9. Yılında eşlerinin bazı istekleri nedeniyle üzülmüş ve onlardan bir ay kadar uzak kalmıştır. Hz. Ömer’i bu olay kızı Hafsa’dan dolayı ilgilendirmektedir. Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in eşlerini boşadığı haberleri yayılır. Bunun üzerine Hz. Ömer durumu önce Hz. Aişe’ye sonra da kızı Hafsa’ya sorar. Yaşananlardan dolayı Hz. Ömer kızı Hafsa’ya çıkışır. Ardından da Hz. Peygamber’in yanına gider. Hz. Peygamber’in huzuruna vardığında öncelikle buraya kızını savunmak için gelmediğini söyler. Hz. Peygamber’in mütevazı durumu Hz. Ömer’i etkilemiştir ve sonuçta Hz. Ömer dayanamaz ağlar. Hz. Peygamber niçin ağladığını sorduğunda Hz. Ömer, Bizans ve Sasani hükümdarlarının debdebeli yaşantıları ile Allah Resûlü'nün yaşantısını karşılaştırdığını ve bundan çok etkilendiğini belirtir. Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in eşlerini boşamadığını, sadece üzüldüğünü öğrendikten sonra oradan ayrılır. 2.3.10. Mekke’nin Fethinde Hz. Ömer Mekke’nin fethi öncesinde Hudeybiye anlaşmasını yenilemek için Ebu Süfyan Medine’ye geldi. Önce Hz. Peygamber’in evine geldi, ancak ondan yüz bulamadı. Hz. Peygamber’e aracı olması için Ebu Süfyan Hz. Ömer’in yanına geldi. Hz. Ömer de aracılığı kabul etmedi. Hz. Peygamber, Mekke’nin fethinin gizli bir şekilde yapılmasını istemiş ve bunun için gerekli tedbirleri almıştı. Bu tedbirlerden biri de Mekke yolunun tutulması idi. Bu işle görevlendirdiği kimselerin başında Hz. Ömer bulunmaktaydı. Mekke’nin fethinin gizili tutulmasına rağmen Hâtıb b. Ebî Belteâ bir mektupla durumu Mekkelilere bildirmek istemişti. Ancak gönderdiği şahsın yaka- 85 İbn Sa‘d, II, 117. 66 • Hz. Ömer Sempozyumu lanması üzerine Hâtıb, Hz. Peygamber’in huzuruna getirildi. Hz. Ömer, Hâtıb’a ‚Sen Peygamber’in Mekke’ye giden yolları tuttuğunu gördüğün halde Kureyş’e haber vermek amacıyla nasıl mektup yazarsın?‛ dedi. Sonra da Hz. Peygamber’den onun hainlik yaptığını belirterek boynunun vurulması için izin istedi; ancak Hz. Peygamber onun Bedir Ehlinden olduğunu belirterek Hz. Ömer’in isteğine müsaade etmedi. Mekke’nin fethi için ilerleyen İslam ordusu Merru’z-Zehran’da konakladığında Hz. Ömer muhafız olarak görevlendirilmiştir. Ebu Süfyan, Hz. Abbas tarafından alınıp Hz. Peygamber’in yanına götürüldüğünde Hz. Ömer, Hz. Peygamber’den Ebu Süfyan’ın boynunun vurulması için izin istemiştir. Hz. Abbas, Hz. Ömer’e ‚Ey Ömer! Eğer bu Adiyy oğullarından biri olsaydı böyle söylemezdin. Çünkü o Abdümenafoğullarındandır‛ şeklinde cevap verdi. Yine Mekke’nin fethi öncesinde Hz. Peygamber’in Ebu Süfyan ile yaptığı görüşmede Allah Resulü onu İslam’a davet etti. Ancak Ebu Süfyan ‚Uzza’yı ne yapacağım? Ondan nasıl vazgeçeceğim‛ şeklinde cevap verdi. U esnada Hz. Ömer çadırın arkasında bulunmaktaydı. Ebu Süfyan’ın cevabını işiten Hz. Ömer, ‚Eğer çadırın dışında olsaydın bu sözü ağzına alamazdın‛ şeklinde cevap verdi. Mekke’nin fethi esnasında İslam ordusu şehre doğru ilerlerken Sa’d. Ubade ‚Bugün savaş günüdür. Bugün haram helal kılınır‛ şeklinde sözler sarf etti. Bunu Hz. Ömer duyduğunda hemen Hz. Peygamber’in yanına gitti ve durum iletti. Mekke’nin fethi gününde Hz. Peygamber, Ka’be’nin anahtarını Osman b. Talha’dan aldı ve Hz. Ebu Bekir ile Hz. Ömer’i görevlendirdi. Ayrıca Allah Resulü Mekke’nin fethi gününde Hz. Ömer’e Ka’be’nin içindeki tüm resimleri imha görevini verdi. Hz. Peygamber, Mekke’nin fethi sonrasında erkeklerden biat aldı. Hz. Ömer de Hz. Peygamber adına kadınlardan biat aldı. Mekke’nin fethinde İslâm ordusu henüz şehre girmeden Hz. Peygamber’in çadırına gelen Kureyş reisi Ebu Süfyân’ın putları övdüğünü duyunca karşı çıktı ve onun Müslüman olmasında rol oynadı. Fetihten sonra erkeklerden biat alan Resûl-i Ekrem kendisi adına Kureyşli kadınlardan biat almasını ona emretti. Ayrıca Kâbe’deki resimleri imha vazifesini de yerine getirdi86 . 2.3.11. Huneyn Savaşı ve Taif Muhasarasında Hz. Ömer Hz. Peygamber, Mekke’nin fethinden sonra Taif civarında oturan Hevazin kabilesi üzerine yürüdü. Çünkü Hevazinliler çoktan Sakif kabilesiyle birle- 86 İbn Sa’d, II, 142. Hz. Ömer Sempozyumu • 67 şerek Müslümanlarla savaş hazırlığını başlatmışlardı. Hevazinliler, Huneyn Vadisinde pusu kurarak Müslümanları zor duruma sokmuşlardı. İslam ordusu bozguna uğramıştı. Bu savaşta Hz. Peygamber, muhacirlerin sancaklarından birini Hz. Ömer’e verdi. Müslümanlar bozguna uğrayıp da dağıldıklarında Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in yanından ayrılmayan onu koruyan az sayıdaki Müslümanlardan biridir. Hz. Ömer, Taif muhasarasına da iştirak etti. Kuşatma esnasında Hz. Ömer Uyeyne b. Hısn, Taiflileri İslam’a davet etmek için Hz. Peygamber’den izin almıştı. Ancak o Taiflilere giderek direnmelerini, teslim olmamalarını söylemiştir. Yaptığı yanlış anlaşılınca Hz. Peygamber’den özür dilemiştir. Hz. Ömer diğer hususlarda olduğu gibi bu konuda da Uyeyne’yi öldürmek için Hz. Peygamber’den izin istemiş, ancak Hz. Peygamber izin vermemiştir. Hz. Peygamber, Taif muhasarasının kaldırılması kararını ve Müslümanların geri dönüş hazırlığı içerisinde olmalarını Hz. Ömer’e ilan ettirdi. Bazı Müslümanlar Taif’in tamamen teslim alınmadan kuşatmanın kaldırılmasının doğru olmadığını önce Hz. Ebu Bekir’e sonra da Hz. Ömer’e bildirdiler. Hz. Ömer Hudeybiye anlaşmasında kendisinin böyle bir itirazda bulunduğunu, Allah Resûlü'nün görüşünü dikkate almadığını ve daha hayırlısının gerçekleştiğini söyledi. Böylelikle itirazda bulunanları da ikna etmiş oldu. Hz. Peygamber, Huneyn gazvesinde elde edilen cariyelerden birini Hz. Ömer’e verdi. Hz. Ömer de onu oğlu Abdullah’a verdi. Yine Hz. Peygamber, Huneyn Gazvesi sonrasında elde edilen ganimetlerin dağıtımı esnasında Zü’l-Huveysira et-Temîmî, Hz. Peygamber’e adaletli olmasını söyledi. Allah Resûlü de ‚Ben adil olmazsam kim adaletli olacak‛ şeklinde karşılık verdi. Bunun üzerine Hz. Ömer, Hz. Peygamber’den onun boynunu vurması için izin istedi, ancak diğerlerinde olduğu gibi Hz. Peygamber bu sefer de müsaade etmedi. 2.3.12. Tebük Seferinde Hz. Ömer Hz. Peygamber, 9 (630) yılında Gassanilerin Müslümanlara karşı savaş hazırlığında bulunduklarına dair bir haber aldı ve bunun üzerine bir ordu hazırladı. Hz. Ömer, Tebük Gazvesi öncesinde ordunun teçhizi için malının yarısını bağışladı. Kaynaklarımız Hz. Ömer’in yüz ukıye gümüş (dört bin dirhem) verdiğini belirtmektedirler. Hz. Ebu Bekir’in malının tamamını bağışladığını duyduğunda ‚Hayır yolunda yaptığımız her yarışta o beni geçti‛ diyerek cevaplamıştır. Tebük Seferinde Gassanilerin karşılarına çıkmamaları sonucu savaş yapılamamış, Tebük denilen yerden itibaren geri dönülmüştür. Hz. Peygamber, Şam tarafına doğru daha ileriye gidilip gidilmemesi konusunda ashabı ile isti- 68 • Hz. Ömer Sempozyumu şare etti. Bu konuda Hz. Ömer, Hz. Peygamber’e ‚Ya Resûlullah eğer yürümekle emrolundunuz ise yürüyün‛ dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber ‚Eğer emir almış olsaydım (vahiy inmiş olsaydı) bu konuda size danışmazdım‛ dedi. Hz. Ömer bu sefer de Bizans’a yaklaşıldığını, onların yeterince korkutulduğunu belirterek geri dönülmesi yönünde görüşünü bildirdi. 2.4. Umretü’l-Kaza’da Hz. Ömer Müslümanlar, bilindiği üzere Hudeybiye anlaşması ile birlikte o yıl umre yapamamışlar ertesi yıl gerçekleştirebilmişlerdi. Müslümanlar Mekke’de üç gün kalmışlar, Ka’be’yi tavaf etmişlerdi. Ka’be’yi tavaf esnasında şair sahabilerden Abdullah b. Revaha, Resûlullah'ın bineğinin yularından tutmuş bir vaziyette çekerken bir taraftan da Allah Rasûlü'nü övücü şiir okuyordu. Hz. Ömer, İbn Revaha’ya daha dikkatli olmasını, şiir okumamasını söyledi. Ancak Hz. Peygamber, Hz. Ömer’i Abdullah b. Revaha’nın şiir okumasını engellememesini söyledi. Bunun üzerine Hz. Ömer sustu. 2.5. Veda Haccında Hz. Ömer Hz. Ömer, Hz. Peygamber ile Veda Haccına da katıldı. Hatta bu hac esnasında Hz. Peygamber, Hz. Ömer’i Hacerü’l-Esved’i dokunarak istilam (elle selamlama) hususunda insanlara zarar vermemesi için uyarmış ve istilamı uzaktan yapmasını istemiştir. 2.6. Üsame Ordusunda Hz. Ömer Hz. Peygamber, Mute Savaşındaki şehitlerin kanlarının yerde kalmaması için bir ordu göndermeye karar vermiştir. Ordunun başına da o sırada 18 veya 19 yaşında olduğu belirtilen Mute şehitlerinden ve komutanlarından Zeyd’in oğlu Üsame’yi getirdi. Hz. Ömer de bu orduya katıldı. Bazıları Üsame’nin oldukça genç olduğunu dile getirdiler. Hz. Ömer de bunu dillendirenlerin tercümanı oldu ve Hz. Peygamber’e iletti. Hz. Peygamber orduyu gönderdi, ancak ardından hastalandı. Hz. Peygamber’in hastalanması üzerine Hz. Ömer de Hz. Peygamber’in yanına döndü. Hz. Ebu Bekir halife olduğunda Üsame ordusunu göndermek ilk icraatı oldu. Hz. Ebu Bekir, Üsame’den ordusunda asker olarak bulunan Hz. Ömer’in kendisine yardım için Medine’de kalmasına izin vermesini istedi. Üsame de halifenin bu isteğini kabul etti. 2.7. Hz. Peygamber’in Vefatı Esnasında Hz. Ömer Hz. Peygamber’in hastalığı esnasında Hz. Ömer’i zaman zaman Allah Resûlü'nün hastalığının artması sebebiyle namazı kıldıramaması üzerine gündeme gelmektedir. Allah Resulünün namazı Ebu Bekir’in kıldırmasını isteme- Hz. Ömer Sempozyumu • 69 sine rağmen Hz. Aişe’nin namazı Hz. Ömer’in kıldırmasını istediği87; ancak Hz. Peygamber’in Hz. Ebu Bekir üzerinde ısrarcı olduğunu kaynaklarımız belirtmektedirler. Muhammed Ebu Zehra, Hz. Peygamber’in Hz. Ebu Bekir’i namaz kıldırmakla görevlendirmesinden halifenin onun olması gerektiği düşüncesinde bulunanları eleştirmektedir. Namaz imamlığı ile Müslümanların yöneticiliğinin aynı şeyler olmadığını ifade etmektedir. Biz de Hz. Ömer’e namaz kıldırmadığı şeklindeki rivayetlerin kabul edilmesinin doğru olamayacağı kanaatindeyiz. Muhtemeldir ki buradaki namaz imamlığı hilafet anlamında yorumlanmıştır. Bu da doğru değildir. Hz. Ömer’in namaz kıldırması onun halife olacağını göstermediği gibi Hz. Ebu Bekir’in namaz kıldırması da yine onun halife olacağını göstermez. Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in vefatı sonrasında daha çok gündeme gelmektedir. Rivayetlere göre Hz. Peygamber vefat edince Hz. Ömer bunu kabullenememiş ve Allah Resulünün ölmediği yönünde konuşmalar yapmıştır. Hatta rivayetlere göre Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in ruhunun Hz. Musa gibi gökyüzüne uruc ettiğini, bir gün geri geleceğini söylemiş ardından da öldüğünü söyleyenlerin ellerini ve ayaklarını keseceğini söylemiştir. Olaya Hz. Ebu Bekir müdahil olmuş ve Allah Resûlü'nün vefat ettiğini bildirmiştir. Hz. Peygamber rahatsızlığı sırasında oluşturduğu orduya Üsame b. Zeyd’i kumandan tayin etti ve Ömer’i onun emrinde görevlendirdi. 11. yılın Safer ayının son haftasında (Mayıs 632) namaza çıkamayacak kadar rahatsızlığı artınca namazı Hz. Ebu Bekir’in kıldırmasını emretti. Bir rivayete göre Hz. Aişe, babasının zayıf sesli ve çok hassas olup Kur’an okurken ağladığını söyleyerek namazı Hz. Ömer’in kıldırmasını istemiş, hatta bunu Ömer’e söylemiş, o da namaz kıldırmaya başlamış, ancak Resûl-i Ekrem buna engel olmuştur88 . Hz. Peygamber, hastalığının şiddetlendiği bir sırada kâğıt ve kalem getirilip söyleyeceklerinin kaydedilmesini istemişti. Hz. Ömer’in de aralarında bulunduğu bazı sahâbîler buna gerek olmadığını, Resûlullah’ın rahatsızlığının şiddetlenmesi yüzünden böyle bir talepte bulunduğunu, Allah’ın kitabı ve Hz. Peygamber’in sünnetinin yeterli olduğunu söylemiş, bazıları ise aksi kanaat belirtmiş, bunun üzerine Resûl-i Ekrem, yanında tartışmamalarını söyleyerek kendisini yalnız bırakmalarını bildirmiştir. Tarihe ‚Vasiyetnâme‛ veya ‚Kırtâs Vak‘ası‛ diye geçen bu olay bilhassa Şiîler tarafından Hz. Ömer aleyhine kullanılmıştır. Böyle bir olayın gerçek olması mümkün değildir. Eğer Hz. Peygamber’in böyle bir talebi olmuş olsaydı bunu daha önceki zamanlarında ya da en azından Veda Hutbesini sunarken yapabilirdi. Hz. Ömer de dahil saha- 87 İbn Sa’d, II, 220. 88 İbn Hişâm, II, 652; İbn Sa‘d, II, 217-226; III, 178-180. 70 • Hz. Ömer Sempozyumu bilerin, Allah Resulünün isteğini geri çevirmeleri söz konusu olamaz. Dolayısıyla böyle bir olayın gerçekleşmiş olabileceğini mümkün görmemekteyiz. Resûlullah'ın vefatı sahâbîler arasında büyük bir üzüntü ve şaşkınlık meydana getirmiştir. Bu doğaldır. Hz. Ömer’in ayağa kalkarak bazı münafıkların Allah Resulünün öldüğünü söylediklerini, ancak Resûlullah’ın ölmediğini, onun Hz. Musa gibi rabbine gittiğini, bu sebeple de kavmi arasından ayrıldığını ileri sürerek peygamberin öldüğünü söyleyenlerin ellerini ve ayaklarını kestireceğini söylediği ifade edilmektedir. Hz. Ömer’in bu tepkisini öğrenen Hz. Ebu Bekir’in Zümer 30 ve Al-i İmran 144. ayetleri okuyarak onu ikna ettiği ve ‚Kim Muhammed’e tapıyorsa bilsin ki o ölmüştür. Kim Allah’a tapıyorsa bilsin ki Allah diridir, ölmez.‛ şeklinde konuştuğu bunun üzerine de Hz. Ömer’in, Hz. Peygamber’in vefatını kabullendiği belirtilmektedir89 . Bu olayın daha dikkatli bir şekilde değerlendirilmesi gerektiği kanaatindeyiz. Şia ve Rafiziler bu olayı Hz. Ömer’in bilgisizliğine yorumlayarak oradan da halifeliğe layık olmadığı sonucunu çıkarmaktadırlar. Bu kesinlikle doğru değildir. Hz. Ömer de dahil sahabilerin tamamının Hz. Peygamber’in de diğer insanlar gibi öleceğini bildiklerini ve bunun Kur’an’da90 açıkça belirtildiğini ifade edelim. Dolayısıyla Hz. Ömer’in Hz. Peygamber’in vefatı üzerine gösterdiği iddia edilen tepkinin doğru olamayacağını düşünmekteyiz. 2.8. Hz. Ebu Bekir’in Halife Seçilmesinde Hz. Ömer Hz. Peygamber’in vefatı üzerine Ensar’ın Beni Sakife’de toplanmaları bilgisi Hz. Ömer’e ulaştı. Hz. Ömer de bunun üzerine Hz. Ebu Bekir’le birlikte oraya hareket etti. Hz. Ebu Bekir’in halife seçilmesi sürecinde Hz. Ömer etkili oldu. Hz. Peygamber’in vefatı üzerine Ensar’ın Sakifetü Benî Sâide’de toplanarak halife seçimi konusunu görüştüğünü öğrenen Ömer yanına Ebu Bekir ile Ebu Ubeyde b. Cerrâh’ı da alıp oraya gitti. Hz. Ebu Bekir onlara Ömer’i veya Ebu Ubeyde’yi halife seçmelerini teklif etti. Ancak Ömer ve Ebu Ubeyde, o varken bu görevi üstlenemeyeceklerini belirterek Ebu Bekir’e biat ettiler. Hz. Ömer ertesi gün Mescid-i Nebevî’de bir konuşma yaparak Müslümanlardan Kur’ân-ı Kerîm’e sarılmalarını ve Ebu Bekir’e biat etmelerini istedi91 . 89 Buhârî, ‚Feżâilü aśĥâbi’n-nebî‛, 5; İbn Hişâm, II, 655-656; İbn Sa‘d, II, 266-272; Tecrid Tercemesi, XI, 26-28. 90 Zümer, 30; Enbiya 34; En’am, 162, Al-i İmran, 144, 185, Ankebut, 57. 91 İbn Hişâm, II, 660. Konuyla ilgili detaylı bilgi için bkz. Cem Zorlu, İslam’da İlk İktidar Mücadelesi, Konya 2002. HZ. EBU BEKİR’İN HİLAFETİ ZAMANINDA HZ. ÖMER Muhammet Hanefi PALABIYIK* ÖZET Ardı ardına çalışılmasını gerekli gördüğüm konulardan biri de Raşit Halifelerin her birinin zamanında diğerlerinin yaptıklarıdır. Bu bağlamda ilk halife olan Hz. Ebu Bekir’in zamanında Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali’nin durumları ve faaliyetleri; Hz. Ömer’in halifeliği zamanında da, Hz. Osman ve Hz. Ali’nin durum ve faaliyetleri vs. ele alınmalıdır. Yapmayı düşündüğümüz bu başlıklarla ilgili çalışmanın ilk aşamasını burada sunarak daha sonra bu konuları tamamlayıp kitaplaştırmayı hedeflemekteyiz. Buna göre tebliğde ele alacağımız başlıklardan bazıları şunlardır: 1. Hz. Ömer’in Hz. Ebu Bekir’in halifeliğine desteği 2. Hz. Ali’den biat alması ile ilgili çabası ve muhaliflere tavrı 3. Kur’an’ın toplanması ile teklifi ve desteği 4. İrtidat harplerinde destek ve faaliyetleri 5. Tayin ve görevlendirme ile dâhili uygulamaları Bu başlıklar vd. altında konuları açmaya çalışacağız. Hz. Ebu Bekir’in yanında Hz. Ömer, her zaman ve her durumda önceliklidir. Hz. Peygamber’in vefatının ardından halife olan Hz. Ebu Bekir, Resulullah’ın komutan tayin ettiği Usâme’yi ordusunun başında sefere gönderirken, Hz. Ömer de ordunun bir neferi olarak sefere çıkmıştı. Hz. Ebu Bekir bir halife olarak, komutan Usâme’den Ömer’i kendisine yardımcı olarak bırakmasını istemiştir. O da izin vermiştir. Bu hadise Hz. Ömer’in Ebu Bekir nezdindeki mevkiinin önemli bir göstergesidir. Anahtar kelimeler: Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer, İslam Devleti, Hilafet, Ridde, Kur’an GİRİŞ Bilindiği üzere tarihin en önemli zaaflarından biri de olayların olup bitmesinden sonra yani geriye doğru yazılmasıdır. Olaylar bilinen sonuçlardan * Prof. Dr., Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi. 72 • Hz. Ömer Sempozyumu ve bazı kabullerden dolayı geriye doğru yazıldığı için olayların kurgulanması, biçimlendirilmesi, şekillendirilmesi bir kaç türlü de olabilmektedir. Bu yüzden ben de bir kaç türlü tarih anlatısının mümkün ve doğru olabileceğine inananlardanım. Yine bu yüzdendir ki, Hz. Peygamber, bir kaç türlü anlatılabilmektedir. Bunlardan birinin mutlak doğru, diğerinin de mutlak yanlış olduğunu söylemeyi doğru bulmuyorum. Kişi bu kurgu biçimlerinden hangisini benimsiyorsa, o biçimde anlatabilmektedir. Allah Resulü gibi, Hz. Ebu Bekir de Hz. Ömer de böylesi bir anlatıdan/yazımdan müstağni kalabilmiş değillerdir. Şu anda fakültemizde yapılmakta olan bir doktora tezi, ‚Siyer Metinlerinde İdeoloji‛ başlığını taşımaktadır. Çünkü anlatılara/metinlere ideolojilerin, siyasal/ mezhepsel görüşlerin, etnik görüşlerin, kültürlerin, mitlerin ve uydurmaların girmesi ya da başka türlü unsurların yansıması kaçınılmaz olarak kendini göstermektedir. Bu yüzden Hz. Ebu Bekir, ama bilhassa Hz. Ömer gibi isimlere ait anlatılarda, bu ideolojilerin kendini gösterdiğini görmekteyiz. Bu hususta Hz. Ali’den söz etmeye bile gerek yoktur, çünkü Şii ve Alevî unsurların bu hususta çok zirvede olduklarını söyleyebiliriz. Yıllar önce doçentlik çalışması yaparken, ‚Hz. Ebu Bekir’in Halife Seçimiyle Oluşan İslam Devlet Paradigması‛ diye bir konu çalışmak istemiştim. Bazı sebeplerle bu çalışmayı bir kenara bıraktım. Bu çalışmayı yapıyorken, Hz. Ebu Bekir’in halife seçilmesinde ve sonrasında oluşan bazı problemlere ve bunların delillendirilmesine ilgi duymuştum. Mesela Hz. Ebu Bekir’in iki yıllık olan halifelik döneminde cereyan eden olaylara ayrılan sayfalara nispetle, halifelik seçilmesine verilen önemin ve bunun için ayrılan sayfaların çok daha fazla olması ve önemsenmesi dikkat çekicidir. Dolayısıyla o zamandan beri problem olarak bu yazımların, ideolojilerle ne kadar iç içe olduklarını, resmi ideolojinin metne ne kadar yansıdığını birçok açıdan görmekteyiz. Aşağıda vereceğim örneklerde, ele aldığım konularla ilgili bilgileri uzun uzadıya derlemek yerine, başlıklardan ve onun açılımından kısmen bahsetmeyi tercih edeceğim. Çünkü anlatacaklarımı siyer ve Hz. Ebu Bekir dönemi üzerine ve ayrıca konuları bilen muhataplarımın bilgileri üzerine inşa edeceğim. Bu hususta bilhassa iki çalışmanın ismini vermek istiyorum: Mehmet Azimli ve İsrafil Balcı’nın Hz. Ebubekir ile ilgili çalışmaları.92 Genellikle akademide eleştirel düşünce esas ve en önemli bir şey olmasına rağmen, rivayetlere eleştirel yaklaşımlar maalesef azdır. Bu, ya ilahiyatçılığımızın getirdiği tutuculuktan ya da muhtemelen tarihçilik misyonumuzun azlığından / yetersizli- 92 Mehmet Azimli, Dört Halifeyi Farklı Okumak-1: Hz. Ebu Bekir, Ankara Okulu Yay., Ankara 2011; İsrafil Balcı, Sadık Halife Hz. Ebu Bekir, Ankara Okulu Yay., Ankara 2016 Hz. Ömer Sempozyumu • 73 ğinden kaynaklanmaktadır. Yine rivayetlere eleştirel bir yaklaşımla Hz. Peygamber dönemi hakkında konuşmak da oldukça zordur. Aynı şekilde Allah Resulü’nün arkadaşları söz konusu olunca, ister istemez bundan da etkileniyoruz. Tüm bunlarda ilahiyat akademisinde eleştirel düşüncenin gelişmemesinin önemli bir etkisinin olduğunu düşünüyorum. Bu nedenle de konu başlıklarından ve rivayetlerden bahsederken yer yer eleştirilere temas etmeye de çalışacağım. 1. Kardeşleştirme Hz. Ebu Bekir ile ilgili yapılan çalışmaların baş tarafında onun çocukluğu, gençliği ve Müslümanlığı ile ilgili anlatıların hemen sonrasında, onun Hz. Ömer ile kardeş yapılmasından bahsedilir. Bu münasebetle Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer’in kardeşleştirilmesiyle ilgili rivayetlerden başlamak istiyorum.93 Bu rivayetlerin diğer sahabeyle ilgili olanları da çoktur. Hz. Peygamber’in Hz. Ali ile kardeşleştirilmesi gibi. Kardeşleştirmenin ruhuna ve mantığına aykırı olduğu için bu tür rivayetleri uygun/sahih görmüyorum. Elbette ki Hz. Ebu Bekir deyince Hz. Ömer; Hz. Ömer deyince Hz. Ebu Bekir’in akla gelmesi gayet tabiidir. Bunlar, ayrılmaz ikili olarak hepimizin zihninde çok iyi bir yer etmiştir. Ancak bunun kardeşleştirme rivayetine yerleştirilmesi/yansıtılması sıkıntılı ve kardeşleştirmenin amacına da uygun düşmemektedir. Allah Resulü’nün; Müslümanları, Mekke ile Medine’yi buluşturma, uzlaştırma ve bir araya getirme siyasetine çok uygun görmediğim için bu rivayetin sonradan üretilmiş olduğunu düşünmekteyim. Yoksa ikisinin bir arada zikredilmesine karşı değilim. Burada, Hicret sonrası muâhat olayının dışında, maalesef kabul edilmesi mümkün olmayan ve Şia’ya karşı üretildiğini düşündüğüm ‚Birinci Kardeşleştirme Olayı‛ olarak anlatılan rivayeti de, ciddiye almayı ve ondan bahsetmeyi bile doğru bulmuyorum. Ayrıca her ne kadar vezaret sistemi Abbasiler zamanına hasredilse de, başka bir örnek, kaynaklarda vezirlikle ilgili bölümlerde zikredilen şu rivayetin94 gözümüzden kaçmamasıdır. ‚Hz. Peygamber’in veziri -kurumsal anlamda değil- kimdir‛ diye sorulduğunda sahabe Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer’i görmekte ve göstermekteydi.95 Zira Hz. Peygamber’in en önemli yardımcıları bunlardı ve onun yükünü çoğunlukla bu iki sahabe alırdı. Hz. Ömer herhangi 93 İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed, et-Tababâtu’l-Kubrâ, Dâru Sâdır, Beyrut 1985, s. III,160 94 Buhari, es-Sahih, Çağrı Yay., İstanbul 1992, Tefsiru Hucrat, 1, 2; Meğazi, 67; İ’tisam, 16 95 Geniş bilgi için bkz. Fatih Yahya Ayaz, ‚Vezâret, Vezirlik, Sadrazamlık‛, İslam Kurumları Tarihi-El Kitabı, ed. Eyüp Baş, Grafiker Yay., Ankara 2013, ss. 73-92 74 • Hz. Ömer Sempozyumu bir yerde olmadığı zaman Hz. Ebu Bekir orada bulunurdu. Bu yüzden vezir kelimesini kullanarak durumu tahkiye etmişlerdir. Dolayısıyla bu iki ismin Allah Resulü’nün veziri olarak görülmesi veya sahabe tarafından böyle nitelendirilmesiyle ilgili rivayetin problemsiz olarak kabul edilmesi gerektiği kanaatindeyim. 2. Namaz İmamlığı Hz. Ebu Bekir’in Allah Resulü’nün hastalığı esnasında namaz kıldırması,96 Sakife’deki en önemli tartışmalardan ve Hz. Ebu Bekir’in hilafetine delil getirilen hususlardan biridir. Ancak burada konumuzla ilgili olarak söylememiz gereken husus, bu rivayetlerin bazısında Hz. Ömer’in de isminin öne çıkarılmasıdır. Hz. Peygamber’in namaz kıldırması için Hz. Ömer’i teşvik ettiği de görülmektedir. Aslında imamlıkla ilgili rivayetlerin Hz. Ömer üzerinden de söylenmiş olması, Hz. Aişe ve Hz. Hafsa’nın ikisinin birlikte babalarını Hz. Peygamber’in yerinde görmek istemiş olmalarıyla ilgili de olabilir. Bu rivayetlerden bir kısmının sonradan sokuşturma olduğunun düşünülmemesi için hiçbir neden yoktur. Bunun sebebi de, hiç şüphesiz Hz. Ali’nin Şia tarafından Hz. Peygamber’in yerine bırakıldığına dair olan rivayetlerin çürütülmesine yönelik olmasıdır.97 Hz. Ebu Bekir’le ilgili rivayetler anlaşılabilir durumdadır. Ama bazı rivayetlerde Hz. Ömer’in imam olarak görülmesi, Hz. Peygamber’in buna rıza göstermemesi, hanımlar arasındaki tartışmaların anlamı bence şudur: Burada Hz. Ömer’in Hz. Peygamber’in yerine imam olmaya layık olarak gösterilmemesi, Ömer’in küçümsenmesi veya ötelenmesi değil, Ebu Bekir’in öne çıkarılması anlamındadır. 3. Hz. Peygamber’in Vefatı Sırasında Hz. Ömer Yine Hz. Peygamber’in vefatı esnasında Hz. Ömer’in gösterdiği bir taşkınlığından bahsedilir.98 Resulullah’ın ölümünü kabul edememesiyle ilgili olarak ‚Hz. Peygamber ölmemiştir, göğe çıkmıştır. İsa’nın geri geleceği gibi o da gelecektir.‛ şeklinde bir söz söylemesi gerçekten çok gariptir. Hz. Ömer’in ağzından söyletilen bu uydurma söz, gerçekte İslam düşüncesi açısından çok problemlidir. Fakat Hz. Ömer’in o taşkınlığının arkasında üst düzey bir duygusallık 96 Buhari, Ezan, 46; İ’tisam, 5; Ebu Davud, es-Sünen, Çağrı Yay., İstanbul 1992, Sünne, 11 97 İlgili tüm tartışmalar için bkz. Balcı, s. 32-33 98 Buhari, Meğazi, 84; Tirmizi, es-Sünen, Çağrı Yay., İstanbul 1992, Şemail, 182; İbn Mace, es-Sünen, Çağrı Yay., İstanbul 1992, Cenaiz, 65 Hz. Ömer Sempozyumu • 75 olduğunu birçok şeyden anlayabiliriz. Zaten duygusallık o tip insanlarda daha yoğundur. Ani ölümle muhatap olunan ilk anlarda bu tip tepkilerin gösterilmesi normaldir. Bazı müellifler bunu Hz. Ömer’e, yiğitliğine ve dini bilgilerine yakıştıramıyorlar. Sonuçta, ‚her nefis ölümü tadacaktır.‛ Fakat onun davranışının psikolojik ve geçici bir tepki olduğu kanaatindeyim. Dolayısıyla Hz. Ömer’in böyle bir tepki göstermesi ne kadar mümkünse, Hz. Ebu Bekir’in metanetiyle olayları ve diğer sahabeleri ve bu arada Hz. Ömer’i de, yatıştırmasının mümkün olduğunu görüyoruz.99 4. Hz. Peygamber, Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer’in Ölüm Yaşları Yine Hz. Ebu Bekir dönemini okuyup taradığımızda Resulullah’la ilişkili rivayetlerden birisinin de, ölüm yaşlarının eşitliği meselesi olduğunu söyleyebiliriz. Hz. Ebu Bekir’in ölümünden bahsedildiği yerde yaşı 63 olarak veriliyor. Sanki Hz. Peygamber’in 63 yaşında öldüğü kesinmiş gibi Hz. Ebu Bekir’in ölüm yaşının da 63 olmasında ısrar gösteriliyor. Ancak çok ilginç Hz. Ömer’in de 63 yaşında vefat ettiği söylenmektedir.100 Literatürde üçünün birbirinden ayrılmaz bir bütün olarak takdim edilmesi aslında hoşumuza giden güzel bir anlatı örneğidir. Rivayetin doğruluğundan şüphe etsek bile bunun mantığını anlayabiliriz. Üçünün birbiriyle özdeşleştirilmesinin ve Hz. Peygamber’in vefat yaşından sonra bunların da yaşamamış gibi gösterilmesinin, ümmetin zihninde nasıl bir düşünceye yol açtığını ifade etmesi bakımından önemlidir. Ancak Hz. Ömer’in 63 yaşında vefat ettiğini hesaplamak oldukça zordur. Çünkü gerek Hz. Peygamber, Ebu Bekir ve Ömer’in yaşı ile ilgili diğer rivayetler gerekse de Araplardaki geriye doğru yapılan takvim kurgusu, üçünün yaşlarının tayin ve tespitinde engel teşkil etmektedir.101 5. Kırtas Hadisesinde Hz. Ömer Kırtas olayıyla ilgili literatüre/rivayetlere bakıldığında -Resulullah’ın vefatının hemen öncesinde- kırtas olayına benzer üç olay anlatılır. Bunlardan biri Allah Resulü’nün ‚Osman’la ilgili bir şey yazacağım, bana kâğıt kalem getirin‛ demesidir. Diğeri ise ‚Bana kâğıt kalem getirin, Ömer’le ilgili bir şey yazdıracağım‛ demesidir. Diğer bir rivayette ise isim verilmiyor ama -Şia’nın iddiasına göre- Hz. Peygamber’in Hz. Ali hakkında bir şeyler yazdırmayı düşündüğü ifade edilmektedir. Şia’nın (Şiilerin) böyle bir iddiasına karşın Hz. Ömer ve Hz. Osman ile ilgili de rivayetlerin de üretilmiş olması muhtemeldir. Zira Hz. Pey- 99 İlgili tartışmalar için bkz. Balcı, s. 33-37 100 Tirmizi, Şemail, 175 101 Yaş tartışmaları için bkz. Balcı, s. 40-41 76 • Hz. Ömer Sempozyumu gamber’e iftira için değil, fakat bir tarih kurgulaması ve bir kimlik oluşturması açısından bunların yapıldığını düşünebiliriz. Fakat bizim tarafımızdan bunların doğru/sahih kabul edilmesini yanlış bulduğumu belirtmek istiyorum. Bu konuyla alakalı çok sayıda rivayet var. Kimi rivayetlerde Hz. Peygamber’in Hz. Ebu Bekir’in oğlu Abdurrahman’a veya Hz. Aişe’ye yahut da başkalarına seslenerek Ebu Bekir ile ilgili bir şeyler yazdırma isteğinden söz edilir.102 Resulullah’ın, ‚Kâğıt kalem getirin, Ebu Bekir’le ilgili bir şeyler yazdıracağım‛ demiş olması da problemlidir. Bu tür problemli rivayetlerin tedavülünde Şii eğilimli olanlar son derece önemli rol oynamaktadır. Hz. Ömer birçok yerde son noktayı koyduğu gibi, bu durumda da son noktayı koyarak Abdurrahman’ın hareket etmesine izin vermez ve akabinde şöyle der: ‚Dur otur, kalkmana gerek yok, Allah ve Resulü ile müminler Ebu Bekir’in halifeliğine yani idareye geçmiş olmasına itiraz etmez.‛ Söz konusu rivayetlerde Hz. Ömer, hem son noktayı koyan bir kişi/prototip olarak gösterilmeye çalışılmakta, hem de Hz. Ebu Bekir’in halifeliğinin de Allah ve Hz. Peygamber tarafından onaylanıp tasdik edildiğinin belgelenmesi amaçlanmaktadır. Bu açıdan son derece önemlidir. Yeri gelmişken Hz. Osman ile ilgili rivayetin detayını da aktarmak istiyorum. Hadis kaynaklarında/kitaplarında geçen bir rivayete göre Hz. Peygamber, hastalığı sırasında -ki o esnada Allah Resulü çok hasta ve halsizdir- Hz. Osman’a, ‚Gel senin kulağına bir şeyler söyleyeceğim.‛ diyor. Hz. Osman yanına yanaşıyor. Allah Resulü diyor ki, ‚Hilâfet gömleğini giydiğin zaman sakın çıkarma, münafıklar istese de.‛103 Rivayette münafık sözüyle kim kastediliyor? Elbette bu sözle, Hz. Aişe başta olmak üzere Hz. Osman’a muhalif olan diğer sahabiler ‚münafık‛ tiplemesiyle ifade edilmektedir. Dolayısıyla bu rivayetlerin, Hz. Ali’nin halife gösterilmesine karşı uydurulmuş rivayetler olduğu rahatlıkla anlaşılabilir. Bilindiği gibi zaten Hz. Osman da, muhaliflerinin ‚hilafeti bırakmasına yönelik isteklerini‛, ‚Allah’ın bana giydirdiği hilafet gömleğini çıkarmam‛ diyerek cevaplandırması, rivayetlerin dengeli olarak üretildiğini de göstermesi bakımından önemlidir. Çünkü biz biliyoruz ki, ona bu gömleği Allah giydirmemiş, Abdurrahman b. Avf giydirmiştir. Rivayetlere böyle yansımasını daha başka açılardan da tartışmamız mümkündür. 6. Beni Saide Sakifesi’nde Hz. Ömer ve Muhalefet Sakife’deki tartışmalarda Hz. Ebu Bekir’in, Medineli küçük kabile Evslileri yanına alarak Hazreclilerin gücünü kırdığı, onlarla beraber hareket ederek 102 İbn Sa’d, s. III,165 103 İbn Sa'd, s. III,49, 66;İbn Mace, Mukaddime, 112-113; Tirmizî, Menakıb, 3705 Hz. Ömer Sempozyumu • 77 muhacirleri öne çıkardığını söyleyebiliriz. Bu toplantıda Hz. Ebu Bekir’in Ebu Ubeyde b. Cerrah ile Hz. Ömer’i teklif etmesi son derece önemlidir.104 Bu tür rivayetlere çok menfi bakan/yaklaşan bir kimse, şunu söyleyebilir: ‚Beni Sakife’de Hz. Ebu Bekir ilk önce Hz. Ömer’i öne çıkardı, fakat Ömer hilafet işini üstlenmeyince bu kez Ebu Bekir’i destekledi. Daha sonra Ömer’e karşı vefa borcu olan Ebu Bekir de yerine Ömer’i bıraktı.‛ Rivayetlere tamamen eleştirel bakacak olursak, olayları bu şekilde yorumlayabiliriz; ama gerek Hz. Ebu Bekir’in gerekse Hz. Ömer’in hilafet işine Hz. Ali kadar istekli olmadıkları rivayetlerden anlaşılmaktadır. Hatta bana sorarsanız Hz. Ali fazlasıyla hilafetin derdindedir. Fakat ne Hz. Ebu Bekir’in ve ne de Hz. Ömer’in böyle bir derdi olmuştur. Onları hilafete sürükleyen olaylar kendiliğinden gelişmiştir. Birbirlerine topu atarcasına ‘önce ben olayım sonra sen ol’ gibi bir şey yaptıklarını ortaya koymak çok daha zordur. Ne yazık ki dışardan bu tip eleştirilerin bilhassa ateistler tarafından dile getirildiğini görmekteyiz. Sözü edilen çevreler, her iki halifenin hilafete gelişini, ‚Ömer, Ebu Bekir’i iktidara sürükledi, Ebu Bekir de vefat edeceği zaman arkasından Ömer’i halife tayin etti.‛ şeklinde nitelendirmektedirler.105 Diğer yandan Hz. Ebu Bekir halife olduktan sonra ona muhalefet edenlerin olduğunu da görüyoruz. Muhaliflerden zikredilmesi gereken ilk isim Sa’d b. Ubâde’dir. Sa’d b. Ubâde’nin muhalefeti sert olmuştur. Çünkü Sa’d, Hazreclilerin lideri, Medine’de ilk Müslümanlardan ve siyasi yönden iyi bir konuma sahip birisiydi. Hatta Hz. Ömer ile karşılaşınca zaman zaman, ‚Sen bu işi gasb ettin, benim elimden aldın‛ gibi tepkilerini görüyoruz. Sa’d’ın bu tepkisi gayet normal ve beşeri bir tepkidir. Nitekim Sa’d b. Ubâde, Mekkelilerin/Kureyş’in öne çıkarılmasını da kendileri için tehlikeli görmüştür. Onun, ‚Siz hicret edip buraya geldiniz, biz de hicretten sonra sizin kardeşlerinizi yani Mekkelileri öldürdük; dolayısıyla Mekkeliler bizi daha sonra sıkıntıya sokar. Bu yüzden hilafetin Medinelilerden birinde olması gerekir.‛ şeklindeki ifadeleri de Sa’d b. Ubâde ve arkadaşlarının endişelerinin gayet yerinde olduğunu göstermektedir. Bu tip düşünceler, onların gelenekleri açısından gayet normaldir. Bu nedenle Hz. Ömer, Sa’d’ın bu endişesine karşılık ‚istersen öl, yapacak bir şey 104 Buhari, Muharibîn, 30, 31; İ’tisam, 16; Mezalim, 19; Menakıbu’l-Ensar, 46; Meğazi, 11; Vakıdî, Muhammed b. Ömer, Kitabu’r-Ridde ve Nebze min Fütuhi’l-Irak, thk. M. Hamidullah, Paris 1989, s. 23; etTaberi, Muhammed b. Cerîr, Târihu’l-Umem ve’l-Mulûk, Beyrut tsz.,s. III,201; Mevlânâ Şiblî, Asr-ı Saadet (İslâm Târîhi), çev. Ö. R. Doğrul, İstanbul, 1977, IV,33-39; Azimli, Ebu Bekir, s. 53, 62; Azimli, Dört Halifeyi Farklı Okumak-2: Hz. Ömer, Ankara Okulu Yay., Ankara 2012, s. 33; Balcı, s. 50; Süleyman Muhammed et-Temmavi, Hazreti Ömer ve Modern Sistemler, çev. M. Vesim Taylan, Kayıhan Yay., İstanbul 1993, s. 209-221 105 Ebu Bekir ve Ömer’in halife olacaklarına dair rivayetler hakkında bkz. İbn Mace, Sünne, 11-12; Tirmizi, Menakıb, 16; İbn Sa’d, s. III,193 78 • Hz. Ömer Sempozyumu yok, artık şansına küs‛ demiş ve Sa’d’dan zorla biat alınması konusunda Hz. Ebu Bekir’i teşvik etmiştir. Hz. Ömer’in ısrarlı tutumuna ve Sa’d b. Ubâde’yi biate zorlamasına karşın Hz. Ebu Bekir’in bunu çok da problem etmediğini söyleyebiliriz. Onun, ‘önemli değil, muhalif olsun, biat etmezse etmesin’ sözü de, Medineli muhalifleri ciddi bir problem teşkil edecek düzeyde görmediğinin göstergesidir.106 Yine Hz. Ömer, Hz. Ali’nin biatının zorla da alınmasını istemiş, ancak Hz. Ebu Bekir buna razı olmayıp onun gönlünü almayı önermiş ve bunu da yapmıştır.107 Yine Zübeyr b. Avvam’ın, ‚ben Ali’ye biat edilmedikçe kılıcımı kınına sokamayacağım‛ demesine, Ömer sert tepki göstermiştir.108 Hz. Ömer, Ebu Süfyan’ın muhalefetinin kırılması için, ona zekât mallarından bağışta bulunmayı önermiş, Ebu Bekir de bunu kabul etmiştir. Bu tekliften memnun olan Ebu Süfyan’ın biati gecikmemiştir.109 Halid b. Sa’id, Hz. ebu Bekir’e muhalif olmasına ve Ali’den sonra biat etmesine rağmen, Ebu Bekir onu komutan tayin etmiş, Ömer de onun muhalefetini hatırlatarak, karşı gelmiştir. Ebu Bekir buna aldırmamıştır. Cephedeki hatası nedeniyle görevden alınınca, yerine bir başka muhalifin oğlunu Yezid b. Ebi Süfyan’ı atamıştır.110 7. Ridde Savaşlarında Hz. Ömer İslam tarihinde mürtedlerle yani dinden dönenlerle ve zekât/vergi vermeyenlerle ilgili yapılan harpleri iç isyanlar olarak değerlendirmek/kabul etmek gerekir. Zira o dönemde zekât vergi ile aynı pozisyondadır. Buna göre devlete vergi vermeyenlerin hain ve devlet düşmanı olarak ilan edilmesinden daha tabii ne olabilir? Çünkü Allah Resulü’nün uygulamalarında, zekâtın vergi olarak alındığı açıktır. Hz. Peygamber’in vefatını müteakiben bazı kabileler, devlete bağlılığın göstergesi olan vergiyi vermemekte ısrar etmişlerdir. Hz. Ebu Bekir ise, devlet başkanı olarak, ‚namaz ve zekâtın arasını kesinlikle ayırmayacağını‛ yani ‚Müslüman olduğunu iddia edip namaz kılan bir insanın, devlete vergi vermekten kaçınmasını isyan olarak telakki edeceğini‛ beyan etmiştir. 106 Bkz. İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim, el-İmame ve’s-Siyase, thk. T. M. ez-Zeyni, Kahire 1967, s. I,17; Taberi, s. III,10; Azimli, Ebu Bekir, s. 51-55 107 Buhari, Meğazi, 30; Vakıdi, s. 29, Taberi, s. III,202 108 İbnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Târîh, thk. U. A. Tedmurî, Beyrut 1417, s. II,325 109 İbrahim Sarıçam, Emevi-Haşimi İlişkileri-İslam Öncesinden Abbasilere Kadar, TDV Yay., Ankara 1997, s. 226-227; Azimli, Ebu Bekir, s. 70-71 110 Belazuri, Fütuhu’l-Buldân, Beyrut 1978, s. 114; Taberi, s. IV,28. Muhalefet ve diğer tartışmalar için bkz. Mevlana Şibli, IV,43-50; Balcı, s. 50-120 Hz. Ömer Sempozyumu • 79 Hz. Ömer, ridde harpleri sırasında Müslümanların içinde bulunduğu kritik ve zor süreci göz önüne alarak, kabilelerle savaşılmamasını istemişti. Çünkü henüz devlet oturmamış, merkez dışında birçok yerde ayaklanma başlamıştı. Böylece durumun belirsizliği temkinli hareket etmeyi gerektiriyordu. Diğer yandan Hz. Ömer, namaz kıldıkları yani Müslüman oldukları halde, vergi vermeyenlere karşı, Ebu Bekir’in çok sert tavır takınmasını önceleri doğru bulmamış, ancak daha sonra bunun çok yerinde olduğunu ifade etmiştir. Bundan sonra da Hz. Ebu Bekir’in hilafetinin ilk yılında vergi vermeyenler ile mücadele etmesinde Hz. Ömer’in önemli teşviki ve rolü olmuştur.111 İsyanların bastırılmasının ardından kontrol sağlamak vb. amaçlarla, Hz. Ebu Bekir’in valilerinin mal varlığını sorguladığı,112 bu uygulamanın Hz. Ömer tarafından da aynen devam ettirildiği görülür. Aslında bu uygulamanın Resulullah’ın uygulaması olduğu ve her iki halifenin de bu işi, Allah Resulü’nden öğrendiği göz ardı edilmemelidir.113 8. Kur’an’ın Toplanmasında Hz. Ömer Malum olduğu üzere Kur’an’ın toplanması teklifi, Hz. Ömer’e aittir.114 Rivayetlere göre, Yemame’deki savaşta 70 civarındaki hafızın ölümü üzerine Hz. Ömer, Kur’an metinlerinin bir araya getirilip bir metin oluşturulmasını yani toplanmasını tavsiye etmiş, Hz. Ebu Bekir önce ‚Resulullah’ın yapmadığı işi nasıl yaparız!‛ diye itiraz etmişse de, sonraları konuya aklı yatmış ve gönlü ısınmıştır. Bunun üzerine Zeyd b. Sabit başkanlığında Ubey b. Ka’b, Muaz b. Cebel ve Ebu Zeyd’den oluşan bir komisyonu görevlendirerek Kur’an’ın toplanmasını sağlamıştır. Bu heyet, başta kendileri olmak üzere herkesin elindeki nüshalardan, yazılı metinlerden ve ezberlerinde olanlardan, hiç kimseyi ve hiçbir şeyi dışarda bırakmayacak şekilde bir titizlikle Kur’an’ı toplamış ve tek bir metin oluşturmuşlardır.115 Bu konudaki rivayetleri116 biraz farklı yorumluyorum. Her ne kadar rivayetlerde aksi edilse de, kanaatime göre Hz. Ebu Bekir 111 Vakıdi, s. 31; Buhari, İ’tisam, 2; Müslim, es-Sahih, Çağrı Yay., İstanbul 1992, İman, 32; Tirmizi, İman, 1; Taberi, s. III,123; İbnül’l-Esir, s. II,344. Ridde Savaşları hakkında daha geniş bilgi için bkz. M. Salih Arı, Hz. Ebu Bekir ve Ridde Savaşları, Beyan Yay., İstanbul 1996; Mevlana Şibli, IV,55-67; Balcı, s. 167-212; Azimli, Ebu Bekir, s. 84-128 112 Hz. Ebu Bekir’in Yemen’e vali olarak gönderdiği Muaz b. Cebel’i sorguladığı ve hesap istediği malumdur. Bu sorgulama üzerine Muaz istifa etmiştir. Bkz. İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim Dîneverî, Uyunu’l-Ahbar, Kahire 1925, s. I,60 113 Vali sorgulamaları için bkz. et-Temmavi, s. 250-266 114 Buhari, Fedailu’l-Kur’an, 3-4; Azimli, Ebu Bekir, s. 144 115 Yakubi, Ahmed b. İshak b. Ca'fer, Tarihu'l-Ya’kûbî, Beyrut, tsz., s. II,135; Buhari, Fedailu’l-Kur’an, 3, 4, Ahkam, 37; Tirmizi, Tefsiru’l-Kur’an, 9; İbnü’l-Esir, s. II,336; Suyutî, Abdurrahman b. Ebî Bekr, Tarihu’l-Hulefâ, Mısır 1952, s. 77 116 Bkz. Mevlana Şibli, IV,87-98; Balcı, s. 148-155 80 • Hz. Ömer Sempozyumu Kur’an’ı bu şekilde toplamamıştır. Zira -kanaatime göre- herhangi birinin topladığı Kur’an’a iman etmemiz, onu mutlak doğru kabul etmemiz, benim için elbette düşünülemez. Kaynaklardan edindiğimiz malumata göre Hz. Peygamber hayatta iken Kur’an’ın tamamını kâtiplerine yazdırmıştır. Hz. Ebu Bekir’in oluşturduğu şura, kanaatimce sadece şunu yapmıştır: Kimin elinde veya ezberinde bir metin/vahiy parçası veya kimde özel Kur’an sahifeleri varsa, onları komisyona getirmişler, komisyondakiler de, o metni Allah Resulü’nün yazdırmış olduğu metnin şehâdetine tâbi tutmuşlardır. Yani getirilen metinler, ‚Allah Resulü’nün yazdırdıklarında da bulunuyor ve ‚işte burada da var‛ denmek suretiyle, insanların, komisyonun elindeki Resulullah’ın yazdırdığı metne herhangi bir şekilde itirazları engelleniyordu. Benim iddiam, literatürün sunduğu malzemeyi okuma biçimim, bu şekildedir. Dolayısıyla Hz. Ebu Bekir’in yaptığı iş, -tabir caizse- Resulullah’ın yazdırmış olduğu metni bir araya getirmek/cemetmek yani zımbalayıp ciltlemekten ibarettir. Nitekim Hz. Peygamber’in çok sayıda kâtibi vardı ve vahyi anbean yazdırıyordu. Önceki kitapların başına gelenin Kur’an’ın da başına gelmesinden korktuğu için Kur’an’ı metne geçirme hususunda titiz davranıyordu. O halde Hz. Peygamber’in Kur’an’ı hayatta iken bizzat kendisinin yazdırdığına, söz/ayet diziminin Allah tarafından yapıldığına dair onlarca rivayet varken, Kur’an’ın nasıl/neden Zeyd b. Sabit’e toplattırıldığı iddia edilebilir? Veya niçin/niye falan ve filanın ezberden getirdiklerinin yazıya geçirildiğini düşünelim? Benim düşünceme göre öyle değildir: Hz. Ebu Bekir, Allah Resulü’nün yazdırmış olduğu metinlere herkesi şahit tutup onaylarını alarak ve en önemlisi çatlak seslerin çıkmasını da engelleyerek metni derlemiş ve lafız/metin ile alakalı vuku bulan/bulacak pek çok ihtilafı da önlemiştir. 9. Hz. Ebu Bekir’in Vefatı Sırasında Hz. Ömer Hz. Ebu Bekir’in, yerine Hz. Ömer’i bırakmasına sahabenin tepkisini görüyoruz. Öyle anlaşılıyor ki Hz. Ebu Bekir bilhassa önde gelen sahabeyi ikna etmiş ve ‚Ben bu iş için Ömer’den daha uygun birini görmüyorum.‛ demiştir. ‚Ömer’i başımıza neden musallat ediyorsun?‛ veya ‚Allah’a Ömer’le ilgili nasıl hesap vereceksin?‛ diyenlere de, ‚‚Rabbim! Ümmetin içinden bu işe ondan daha layık birini bulamadım.‛ diye cevap veririm.‛ sözüyle mukabele etmiştir.117 Aslında aynı endişeyi Hz. Ömer’in de taşıdığını görüyoruz. Vefatı öncesinde Hz. Ömer de ümmete bakıp o makamı dolduracak kimseyi göremediği 117 İbn Sa’d, s. III,182-183; Taberi, s. IV,51-54; İbnü’l-Esir, s. II,292. Ayrıca bkz. Mevlana Şibli, IV,128- 131; Balcı, s. 155-160; Azimli, Ebu Bekir, 185-188; ; Azimli, Ömer, s. 35-44; et-Temmavi, s. 225-229 Hz. Ömer Sempozyumu • 81 için işi şûrâya havale etmiştir. Kaldı ki bazı rivayetlerde Hz. Ebu Bekir’in şûrâsından da bahsedilir. Bu şûrâda en başta Ömer bulunmakta; sonra Osman, Ali, Zeyd b. Sabit, Abdurrahman b. Avf ve Muaz b. Cebel gelmektedir.118 Dolayısıyla Hz. Ebu Bekir’in yanında Hz. Ömer, her zaman ve her durumda önceliklidir. Hatta Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in komutan tayin ettiği Usâme’nin ordusunda bir nefer olarak sefere çıkarken, Hz. Ebu Bekir halife olunca, komutan Usâme’den Ömer’i yardımcı olarak kendisine bırakmasını istemiştir.119 Bu hadise de, onun Ebu Bekir nezdindeki mevkiini ifadeye kâfidir. 10. Hz. Ömer’in Görevlendirilmesi Hz. Ömer’in Hz. Ebu Bekir döneminde hicri 11. ve 12. yılda hac emiri olarak görevlendirildiğine dair bazı rivayetler vardır.120 Yine Hicretin 12. yılında Hz. Ebu Bekir umreye gittiği zaman yerine vekil olarak Hz. Ömer’i bırakmıştır.121 Kaynaklarda bu dönemde Hz Ömer’in kadılık yaptığından, fakat kendisine hiçbir davanın gelmediğinden söz edilir. Bu tür rivayetlerin abartılı olduğunu düşünüyoruz. Bazı rivayetlere istinaden Hz. Ömer’in Medine kadılığını gönüllü olarak istediğini/üstlendiğini, bir kaç tane basit de olsa davaların kendisine geldiğini söyleyebiliriz.122 Hz. Ebu Bekir’in hastalanıp 15 gün yattığı, Hz. Ömer’in bu esnada -kaç vakit namaz kıldırdığına dair açık bir şey olmasa da- Hz. Ebu Bekir’in yerine imamlık yaptığı ve Hz. Ebu Bekir’in cenaze namazını onun kıldırdığı ifade edilir.123 11. Hz. Ömer’in Hz. Ebu Bekir’e Öneri ve Muhalefetleri Ebu Bekir’e yani halifeye/devlet başkanına maaş teklif edilmesi Hz. Ömer vasıtası ile olmuştur.124 Hz. Ömer’in Hz. Ebu Bekir zamanında birçok şeye müdahale ettiğine, insanların bundan rahatsızlık duyarak Hz. Ebu Bekir’e şikâyette bulunduklarına dair bir takım rivayetler mevcuttur. Kimi zaman Hz. Ebu Bekir’e serzenişte bulunarak, ‚Emir, sen misin, yoksa Ömer mi, anlayamıyoruz.‛ diyenlere Hz. Ebu 118 Yakubi, s. II,133 119 Taberi, s. III,212-213; Vakidi, s. 32; Mevlana Şibli, IV,53; Balcı, s. 214 120 İbn Sa’d, s. III,161; Halife b. Hayyat, et-Tarih, thk. E. Diyâ el-Umerî, Beyrut, 1977, s. 145, 147, 152; Taberi, s. IV,27 121 Halife b. Hayyat, s. 147 122 İbn Sa’d, s. III,168; Taberi, s. III,276-277; Balcı, s. 230-231; et-Temmavi, s. 297 123 Balcı, s. 41-43 124 İbn Sa’d, s. III,169; Taberi, s. IV,50, 54 82 • Hz. Ömer Sempozyumu Bekir, ‚O emirdir; ama bana itaat edilir‛ şeklinde cevap verir.125 Zımnen ‚Ömer bunları yapıyor olsa da onlara benim onayım ve rızam vardır.‛ mealinde bir yanıt verilmiştir. Mevzu bahis rivayet, bir idarecinin emrindekilerle idarî uyuşum, paylaşım ve anlaşmasının iyi bir örneğidir. Hz. Ömer’in, Hz. Ebu Bekir’e bilhassa biat etmeyenler hususunda muhalefet yaptığını görüyoruz. Hz. Ebu Bekir’e biat etmeyenler arasında Hz. Ali’nin de ismi zikredilmektedir. Hz. Ali biatini geciktirmiş isimlerin başında gelmektedir. Bu nedenle Hz. Ömer onun da zorla biat ettirilmesini istemiştir. Çünkü başta Ebu Süfyan ve Halid b. Saîd olmak üzere bilhassa Ümeyyeoğulları, halifeliğin, peygamberin varisi olması hasebiyle Ali’nin hakkı olduğunu iddia ederek onu halife olmaya, daha doğrusu Ebu Bekir’den hilafeti almaya zorluyorlardı. Veraset iddiaları hem Hz. Ali’nin hilafeti hem de ridde harplerinde gündeme getirilmiştir. Ancak Hz. Ebu Bekir bu veraset iddialarına kulak asmadığı gibi bu konuda gerekli tedbirleri de elden bırakmamıştır. Şiiler Hz. Ali’den zorla biat alındığını, hatta Ali’nin kapısının tekmelenip biat alındığını, bunu da Ömer’in yaptığını iddia ederler. Bu iddialar kısmen Sünni kitaplarda da yer almaktadır. Fakat konuyla alakalı bazı rivayetler var ki onlar gayet makul görünmektedir. Kaynaklarda Hz. Ebu Bekir’in ‚Önemli değil, ben Ali’nin gönlünü yaparım‛ dediği, halife olduktan bir kaç hafta veya bir ay sonra gidip gönlünü aldığı, ‚Ben bu işe çok hevesli değildim. Bu iş bana kaldı. Senin yerine göz koymuş veya senin hakkın olan bir şeyi almış değilim‛ gibi sözler sarf ettiği ifade edilmektedir. Ne var ki İbnü’l-Esir de Hz. Ali’nin gönlünün razı edilmesi noktasında geçen ‚İstiyorsan gel ben sana halifeliği vereyim, ben bunun meraklısı değilim.‛ mealindeki sözün, makuliyetten uzak olduğunu düşünmekteyiz. Hz. Ebu Bekir’e nispet edilen bu söz, hem onun karakteriyle hem de biat uygulamaları ile örtüşmemektedir. Zaten böyle söylerse o aldığı beyatların bir anlamı kalmaz. Ne yazık ki bu tür anlatılarla Ali’ye ve Şiaya yakınlaşma adına Ebu Bekir küçük düşürülmektedir. O yüzden Şiiler, Ali’nin halifeliğinin Sünni kaynaklarca da tescillendiğini iddia etmektedirler. Aynı şekilde Zübeyr b. Avvam’ın da ilk başlarda biat etmediği, ‚Ben Ali’ye biat edilmediği sürece kılıcımı kınına sokmayacağım‛ dediği haber verilir. Hz. Ömer, buna karşı da çok sert çıkmakla beraber, Hz. Ebu Bekir’in yumuşak davrandığı görülür. Bu yönüyle tıpkı Hz. Peygamber gibi davranan ve büyük bir feraset sahibi olan Hz. Ebu Bekir, bütün sert tutum ve davranışları, kırıcı sözleri tolere etmiş bir isim olarak karşımıza çıkmaktadır. Hz. Ebu Bekir’e biat etmeyip muhalefet edenlerden birisi de ilk Müslümanlardan ve Ümeyyeoğullarından olan Halid b. Saîd’dir. Bu da muhalefetini 125 Taberi, s. II,271; Azimli, Ebu Bekir, s. 34, 188; Azimli, Ömer, s. 34 Hz. Ömer Sempozyumu • 83 çok sert gösteriyor. Medine sokaklarında gezerek bu işin Ali’nin hakkı olduğuna dair propaganda yapıyor. Her zaman olduğu gibi onun bu tavrına çok sert tepki göstermiş ve Hz. Ebu Bekir’e ‚Müsaade et şunun hesabını göreyim, onu biate zorlayayım‛ demiştir. Hz. Ömer’in müsamahasız görüşüne rağmen Hz. Ebu Bekir onu da tolere etmiş, hatta onu ordu komutanlığına getirmiştir. Hz. Ömer, Hz. Ebu Bekir’e Halid’in muhalefetini ve aleyhindeki davranış ve sözlerini hatırlatsa da Hz. Ebu Bekir bunu dikkate almamıştır. Gerçekten Hz. Ebu Bekir’in bu tavrı son derece yapıcı olmuş ve muhaliflerin gücünü kırmada mühim rol oynamıştır. Nitekim bir müddet sonra başarısızlığından dolayı onu görevinden almış, hemen yerine başka bir muhalifi Ebu Süfyan’ın oğlu Yezid’i, daha sonra da Muaviye’yi komutan tayin etmiştir. Onun bu uygulamaları muhalefete karşı tahammül edilmesi ve hakkının teslim edilmesi gerektiği konusunda önemli mesajlar vermektedir. Bir diğer muhalif ise Ümeyyeoğullarından Ebu Süfyan’dır. Hz. Ömer ona karşı da katı bir tutum sergilemesine rağmen onun otoritesini biraz daha farklı gördüğü için Hz. Ebu Bekir’e, ‚ona müellefe-i kulubdan pay verilmesini‛ teklif etmiştir. Bu teklif, Hz. Ebu Bekir’in hoşuna gitmiştir. Ona pay verince gerçekten de bir süre sonra sesini kesilmiş, akabinde biat etmesi sağlanmıştır.126 Hilafetin Kureyşliliğiyle ilgili rivayetlerin yanı sıra Usâme’nin komutanlığına itiraz noktasında Ebu Bekir ile Ömer’in ismi beraber anılmaktadır. Bazı sahabe Hz. Peygamber’in Usâme’yi komutan tayin etmesine itiraz ettiği gibi Hz. Peygamber’in vefatının ardından Usâme’nin görevden el çektirilmesiyle ilgili Hz. Ömer’i aracı kılarak Hz. Ebu Bekir’e teklif götürmüşlerdir. Ebu Bekir bunu kabul etmediği gibi ridde hareketlerinin başlamasından dolayı Hz. Ömer’in başlarında bulunduğu bir grubun ‚Bu zor durumda ordu sefere çıkmasın‛ tembih ve tekliflerini de reddetmiştir. Hz. Ebu Bekir ısrarla bu görüşe ‚Allah Resulü bu orduyu harekete geçirdi, ben buna mani olmam‛ diyerek orduyu sefere gönderiyor ve Usâme’nin ordusu başarı ve ganimetlerle geri dönüyor.127 Bunları Hz. Ömer’in Hz. Ebu Bekir'e muhalefet örneği olarak sayabiliriz. SONUÇ Hz. Ömer’in Allah Resulü nezdindeki yeri ve öneminin bir benzerinin de Hz. Ebu Bekir için olduğunu söyleyebiliriz. Her ikisinin de ilk Müslümanlardan olması, baştan beri İslam’ın birçok çilesini birlikte çekip sıkıntılara katlanmaları, Resulullah’a hizmet ve yardımları, sahabenin gözündeki konum ve du- 126 Sarıçam, s. 226-227 127 Halife b. Hayyat, s. 126; Taberi, s. III,212, 226; İbnü’l-Esir, s. II,335; Azimli, Ömer, s. 33 84 • Hz. Ömer Sempozyumu rumları birbirlerine yakındır ve bu da herkesçe bilinmektedir. Bu durumda olan birilerinin birbirlerini ne kadar tanıdıkları ve birbirlerine olan kefaletleri anlaşılır bir durumudur. Hz. Ömer, halifeliği boyunca Hz. Ebu Bekir’in dostu, sağ kolu, danışmanı ve en önemli yardımcısı olmuştur. Birçok konuda Hz. Ömer’in yol göstermeleri ve fikirleri, Hz. Ebu Bekir’in önünü görmesine sebep olmuş, isabetli kararlar almasını sağlamış ve devletin selametine yol açmıştır. Bununla birlikte biz, Hz. Ebu Bekir’in Hz. Ömer’in bazı teklif ve kararlarına uymadığını da görmekteyiz. Mesela, bazı muhalifleri biat etmeye zorlaması, komutan Halid b. Velid’in görevden alınması, Usâme’nin komutanlıktan azledilmesi, Halid b. Said’e görev verilmemesi ve mürtetlerle öncelikle barış yapılmasını teklif etmesi, Hz. Ebu Bekir tarafından ısrarla reddedilmiştir. Hz. Ömer’in ruhi yapısı, heyecanı ve atılganlığı sebebiyle Halife Ebu Bekir’in önüne çıkarak bazı olay ve kararlara müdahil olması, ashabı rahatsız etmiş ve hakkında şikâyete yol açmıştır. Mesela, Hz. Ebu Bekir’in müellefe-i kulub ve bazı zenginlere toprak dağıtılması hakkındaki izin kararına gösterdiği tutuma ve ilgili itirazlara rağmen, Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer’in arkasında durmuş ve nihayetin de, Hz. Ömer’in de kendi tâbi olduğunu, halifelik otoritesini ayakta tuttuğunu göstermiştir. İLK DÖNEM SİYER MERVİYÂTINDA HZ. ÖMER PROFİLLERİ Şaban ÖZ* GİRİŞ Tebliğimizin kaynak çerçevesini ilk dönem siyer kaynakları; içerik sınırını da Hz. Peygamber’in hayatı oluşturmaktadır. İlk dönem siyer merviyâtında Ömer profillerini ele alacağımız bu tebliğimizde mümkün mertebe Hz. Ömer ile ilgili bütün rivâyetleri bir araya toplayıp değerlendirmeye çalıştık. Ancak çalışmanın hacmini artırmamak için sadece örneklik teşkil eden metinleri verip diğerlerine içerik olarak temas ettik. 1. Siyer Merviyâtında Hz. Ömer Hz. Ömer’in İslâm tarihinin en önemli üçüncü ismi olmasına binaen siyer anlatılarında kendisine olan ilginin fazla olduğunu öncelikle belirtmeliyiz. Bu bölümde en çok gündeme getirilen belli başlı konuları incelerken, isminin geçtiği diğer haberleri de en azından bir fikir vermesi veya başka araştırmacılara yardımcı olması için kaydettik. Şunu hatırlatmalıyız ki, çalışmadaki amacımız Hz. Ömer’in Resulullah dönemindeki hayatı değil, siyer metinlerindeki Ömer profillerini tespittir. 1.1. Müslüman olması Hz. Ömer denilince akla gelen ilk haber, onun İslâmiyet’i nasıl kabul ettiğini konu alan rivâyetlerdir. Müslüman olma ihtimalinin babası Hattâb’ın eşeğiyle kıyaslanan128 Hz. Ömer’in Nübüvvetin altıncı yılında129 İslâmiyet’i kabul etmesi hiç şüphesiz son derece önemli bir hâdisedir. Hz. Ömer’in nasıl Müslüman olduğuyla ilgili üç rivâyet aktarılmaktadır. Hz. Peygamber’in Müslüman olmaları için dua ettiği Ebû Cehil ile beraber ‚iki kişiden biri‛130 veya sa- * Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Siyer-i Nebi ve İslâm Tarihi Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi. 128 İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdulmelik b. Eyyûb el-Hımyerî (218/833), es-Sîretu’n-Nebeviyye, thk., şrh: M. es-Sekkâ - İ. el-Ebyârî - A. Şelbî, I-IV, Kahire tz., I, 342-343. 129 İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed (230/845), et-Tabakâtu’l-Kübrâ, I-IX, tkd: İhsân Abbâs, Dâru Sâdır, Beyrut tz., III, 269-270. 130 İbn İshâk, Muhammed b. Yesâr (151/768), Sîretu İbnİshâk, thk, tlk: Muhammed Hamidullah, Konya 1981, 165. 86 • Hz. Ömer Sempozyumu dece kendisi131 olduğu aktarılan Hz. Ömer’in Müslüman olması konusunda Medinelilere ait olduğu belirtilen132 rivâyete göre, Hz. Peygamber’i öldürmesi için Kureyş tarafından gönderilen133 veya kendi tasarrufuyla134 giden Hz. Ömer, yolda kız kardeşine yönlendirilir. Orada ele geçirdiği Kur’ân sayfalarını okuyunca etkilenir ve Müslüman olur.135 İbn İshâk’ın Atâ ve Mücâhid veya daha başkaları kaynaklı136 naklettiği ikinci rivâyete göre Hz. Ömer, bir akşam Ka’be’nin örtüsünün altına gizlenerek Hz. Peygamber’in Kur’ân okuyuşunu dinler. Dinleme esnasında kafasındaki sorulara cevap bulması üzerine Hz. Peygamber’in peşinden giderek İslâmiyet’i kabul ettiğini söyler.137 Üçüncü rivâyete göre ise, önce kız kardeşinden aldığı Kur’ân’ı dinler –ki bu rivâyete göre okuma yazma bilmiyordur–, sonra Ka’be’nin avlusunda Resulullah’ın namaz kılarken okuduğu Kur’ân’ı dinleyip onun peşinden giderek Müslüman olur.138 Sonraki süreçte ise Hz. Ömer’in Müslüman olduğunu Kureyş’e duyurmak için çaba içerisine girdiği, dayısı Velîd b. el-Muğîra’ya,139 Ebû Cehil’e,140 Cemîl b. Ma’mer el-Cumahî’ye141 gidip haber verdiği; kendisinin de Kureyş’in meclisinde tekrar ettiği;142 Kureyş’in, ‚ileri gelenlerinden‛ olan Ömer’in din değiştirmesine sessiz kaldığı143 ancak sonradan Ömer’in ciddi şekilde dayak yediği,144 onlarla çatıştığı145 ve hatta kendisini Âs b. Vâil es-Sehmî’nin kurtardığı146 veya Hz. Ömer ve arkadaşlarının Ka’be’ye çıkıp mescide oturunca Kureyş’in üzüldüğü147 rivâyetlerde konu edilmiştir.Çağdaş araştırmacılarda Hz. Ömer’in Ka’be’nin avlusunda Kur’ân’ı dinleyerek Müslüman olduğunu konu edinen rivâyeti kabul etme eğilimi görül-

 

131 Zührî, Muhammed b. Müslim b. Şihâb (124/741), Kitâbu’l-Meğâzî, cem: Süheyl ez-Zekkâr,Dâru’lFikr,  47; İbn İshâk, 164.

142 Zührî, 47.

143 Zührî, 47.

144 Zührî, 47; İbn İshâk, 164.

145 İbn İshâk, 164; İbn Hişâm, I, 348-349.

146 İbn İshâk, 164; İbn Hişâm, I, 349-350.

147 İbn İshâk, 164.

Hz. Ömer Sempozyumu • 87

mektedir.148 Onların bu kabulde hareket noktalarını, Hz. Ömer’in suikasta gitmesinin ‚imkânsızlığı‛ iddiası oluşturduğu anlaşılmaktadır.

Açıkçası biz, meseleye usûl açısından yaklaşmak taraftarıyız. Bir tarihçinin, olayın olabilirlik imkânını değerlendirmesi ve ulaştığı imkân ölçüsü üzerine fikir bina etmesi gayet doğaldır. Tarihçinin, herhangi bir olayı değerlendirirken ‚Bu olayın gerçekleşmiş olmasını, şu şu nedenlerden dolayı imkân dâhilinde görmüyoruz‛ sonucuna ulaşmasında da eleştirilebilecek bir husus yoktur. Ancak aynı tarihçi, ulaştığı sonucu; ‚Bu olayın gerçekleşmiş olması, şu şu

nedenlerden dolayı imkânsızdır‛ şeklinde ifade ederse, işte o zaman ciddi eleştirilere muhatap olacaktır. Bir metnin tenkidinde ‚hâdisenin olabilirliliği/imkânı‛ önemli bir ölçü verse dahi, ‚kesin bağlayıcılık‛ atfetmemek, ‚mutlak sonuç‛ olarak değerlendirmemek gerekir. Çünkü mutlak kesinliğin tartışıldığı sosyal bilimlerde özellikle de konu olarak ‚geçmişi‛ ele alan ve daha

çok ‚rivâyetler/anlatılar‛ çerçevesinde hareket etmek durumunda olan ‚tarih(çi)‛ için, ‚olayın olabilirliği/imkânı‛ aslında sadece ve sadece bir ihtimaldir.

İşte Hz. Ömer’in Müslüman olması haberinde onun Hz. Peygamber’i öldürmeye tek başına gitmesini veya Kureyş’in onu gönderme olasılığını/imkânını tartışabiliriz. Sonuçta neye ulaşırsak ulaşalım Hz. Ömer’in bireysel

tutumunu değerlendirirken ‚insan‛ faktörünü hesaba kattığımızda olasılık

oranları birden bire değişecektir. Çünkü her insanın, hayatının birçok safhasında neden yaptığını bilmediği davranışları, fevri hareketleri vardır ki,

Ömer’in de bundan müstağni olduğunu söylemek mümkün değildir. Aynı şekilde Kureyş’in gönderme ihtimalinde de benzer bir durum söz konusudur.

Normal şartlar altında Kureyş’in böyle bir teşebbüse girişme ihtimali düşüktür.

Ancak onların bundan çok daha tuhaf denilebilecek girişimlerini düşündüğümüzde, hâdisenin imkânı bir o kadar artacaktır. Nitekim Ebû Tâlib’e yeğenini

değiştirme teklifini götüren bir topluluğun, akıl-mantık sınırlarını zorlamada

pek sıkıntı çekmediklerini söyleyebiliriz. Akraba değiştirmeyi teklif eden insanların, içlerinden birini Hz. Peygamber’i öldürmeye göndermiş olmalarında

da yadırganacak bir şey olmasa gerekir.149

Her üç rivâyette de Hz. Ömer’in Kur’ân sayesinde Müslüman olduğu

vurgulanmaktadır ki,bu üç rivâyetten birincisinde okuma, ikincisinde ve

üçüncüsünde dinleme neticesinde Müslüman olduğu işlenmektedir. Dolayısıyla her üç rivâyette de Kur’ân vurgusu eşit düzeydedir. Bununla beraber üç rivâyette de tartışmalı hususlar olduğu (kız kardeşinin abdestsiz Kur’ân okut-

 

148 Konuyla ilgili bkz., Palabıyık, M. Hanefi, ‚Hz. Ömer’in Müslüman Oluşu‛, EKEV Akademi Dergisi –

Sosyal Bilimler, (2008), XII/37, 137-148, 145.

149 Öz, Şaban, Farklı Siyer’i Okumak, Araştırma Yay., Ankara 2014, 34-35.

88 • Hz. Ömer Sempozyumu

maması, Allah ile Ömer’in karşılıklı konuşması, okuma yazma bilmemesi vs.)

açıktır. Bu rivâyetler arasında tercihimizin Hz. Ömer’in suikasta giderken yoldan geri dönmesi, kız kardeşine uğraması ve Müslüman olmasını konu alan

rivâyet olduğunu belirtmeliyiz.150

Bu rivâyetlerde işlenen ‚sinirli‛, ‚fevri‛, ‚heyecanlı‛, ‚sert‛ Ömer profili

neredeyse onunla ilgili bütün metinlerde karşımıza çıkmaktadır. Kronolojik

açıdan siyerde Hz. Ömer haberlerinin ilki kabul edebileceğimiz bu anlatının

devamında gelen bütün hâdiselerde Ömer’in bu karakteristik özellikleri bir şekilde vurgulanmıştır.

1.2. Hicreti

Hz. Ömer’in hicretiyle ilgili farklı haberler gelmekle birlikte ilk dönem siyer kaynaklarında iki rivâyet dikkat çekmektedir. Bunlardan birincisi kendisine atfedilen şu metindir:

‚Medine’ye hicrete çıkmak istediğimizde ben, Ayyâş b. Ebî Rebîa ve

Hişâm b. el-Âs b. Vâil sözleştik. Dedik ki, ‚Kim orada olmasa arkadaşları devam edecek. Ben ve Ayyâş b. Ebî Rebîa orada buluştuk. Hişâm gelemedi. Dininden döndürülmeye çalışıldı ve dinden çıktı.‛151

İbn Sa’d’da yer alan başka bir rivâyette ise Hz. Ömer’in yirmi kişilik bir

grupla birlikte hicret ettiği aktarılmaktadır. Ancak rivâyetin içeriğine baktığımızda metnin sorunlu olduğu görülmektedir:

Berâ b. Âzib, ‚Bize muhacirlerden ilk gelen Musab b. Umeyr idi< Sonra

İbn Ümmi Mektûm geldi< Sonra Ömer b. el-Hattâb yirmi kişilik binekli bir

grupla geldi.‛ Ona, ‚Resulullah ne yaptı?‛ dedik. O, ‚O, peşimde‛ dedi. Sonra

Resulullah ve beraberinde Ebû Bekr geldi.‛152

Bu iki rivâyet dışındaki konuyla ilgili üçüncü rivâyet olan Hz. Ömer’in

açıktan Kureyşlileri tehdit ederek hicret ettiği haberi ise153 ilk kaynaklarda bulunmadığı gibi, yine sıhhat açısından da tartışmalıdır.154 İleride mevcut Hz.

Ömer algısı konusunda hicretine tekrar temas etmekle beraber mevcut rivâyetler arasında birinci rivâyetin daha makul olduğunu söyleyebiliriz.

 

150 Öz, Farklı Siyer’i Okumak, 145-147.

151 İbn Hişâm, II, 474-475. Bkz., İbn Sa’d, III, 271-272. Hz. Ömer’in Ayyâş ile hicret ettiği konusunda

ayrıca bkz., Urve, Ebû Abdillah el-Esedî el-Kureşî (94/713),Kitâbu’l-Meğâzî, thk., cem: Muhammed

Mustafa A'zamî, Mektebü't-Terbiyyeti'l-Arabî, Riyad 1981, 127-128; Musâ b. Ukbe (141/758), elMeğâzî, cem: Muhammed Bâkşîş Ebû Mâlik, Memleketu’l-Mağribiyye Câmiatu İbn Zuhr 1994, 100.

152 İbnu’l-Esîr,Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed (630/1232), Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe, I-VI, Dâru’lFikr, Beyrut 1414-1415/1993-1995, III, 649.

153 İbnu’l-Esîr,III, 648-649.

154 Söz konusu rivâyetin tenkidi için bkz., Özpınar, Ömer, ‚Hz. Ömer’in Medine’ye Hicretiyle İlgili

Rivayetlerin Değerlendirilmesi‛, İSTEM: İslam Sanat, Tarih, Edebiyat ve Musikisi Dergisi, (2012), X/20,

11-39, 19, 25, 27, 29.

Hz. Ömer Sempozyumu • 89

1.3. İstişare Meclisinde Hz. Ömer

Hz. Ömer, birçok kez Hz. Peygamber’in istişare meclisinde yer almış ve

görüşünü bildirmiştir. Onun katıldığı istişareler olarak şunları kaydedebiliriz:

-Bedr öncesinde ne yapılması gerektiği konusunda,155

-Bedr esirlerinin ne yapılacağı konusunda,156

-Hamrâu’l-Esed’de düşmanı takip konusunda,157

-Sözleşilen Bedr öncesinde çıkılıp çıkılmaması konusunda,158

-Hendek Savaşı esnasında Nuaym b. Mesud el-Eşcaî’nin gelip görüşmesi

üzerine Resulullah’a tavsiyede bulunması,159

-Benî Kureyza’nın anlaşmayı bozup bozmadığını öğrenmek için kimin

gönderileceği konusunda,160

-Hudeybiye öncesinde Ebû Süfyân’ın baskın yapma tehlikesine işareti,161

-Hudeybiye’de Osman’ın gönderilmesi teklifi,162

-Hayber’e giderken hangi yolun seçileceği konusunda,163

-Huneyn öncesi Abdullah b. Ebî Hadred’in getirdiği haber konusunda,164

-Ğatafânlıların Ci’râne’de Hz. Peygamber’e ve etrafına saldırmak için toplandıkları haberi gelince kimin gönderileceği konusunda,165

-Tebük Seferi esnasında yapılan istişare.166

Hz. Ömer’in bu tür istişarelerin içeriğine bağlı olarak savaşmayı,167 öldürmeyi168 kısacası ‚sert tedbirleri‛ teklif ettiğini kaydetmeliyiz. Başka hususlarda olduğu gibi, istişarelerde de bazen Hz. Peygamber ile ihtilafa düştüğü

oluyordu. Ancak sonuç itibariyle Hz. Peygamber’in kararına teslimiyetini ifadeyle kendi görüşünden vazgeçiyordu.

Bunlara ek olarak gelen heyetlerin Hz. Peygamber ile görüşmelerinde de

Hz. Ömer’in ya yer aldığını ya da kendisinin dışarıdan müdâhil olduğunu görmekteyiz. Hiç şüphesiz onun katıldığı ve sonucuna büyük tepki gösterdiği kay-

 

155 Zührî, 63; Musâ b. Ukbe, 127-128; Vâkıdî, Muhammed b. Ömer b. Vâkıd (207/822), Kitâbu’l-Meğâzî,

I-III, thk., tkd: Marsden Jones, Âlemu’l-Kütüb, III. Bsk., Beyrut 1984, I, 48; İbn Hişâm, II, 614-615.

156 Vâkıdî, I, 107-109.

157 Vâkıdî, I, 326.

158 Vâkıdî, I, 386-387.

159 Zührî, 80; Vâkıdî, II, 486-487.

160 Vâkıdî, II, 457.

161 Vâkıdî, II, 573.

162 İbn Hişâm, III, 315.

163 Vâkıdî, II, 640.

164 Vâkıdî, III, 893; İbn Hişâm, IV, 440.

165 Vâkıdî, II, 728.

166 Vâkıdî, III, 1019.

167 Bkz., Musâ b. Ukbe, 127-128; Vâkıdî, I, 48; 386-387.

168 Vâkıdî, I, 107-109.

90 • Hz. Ömer Sempozyumu

dedilen görüşme Hudeybiye görüşmesidir. Hz. Ömer, Hudeybiye görüşmelerine katılmış; iş, anlaşmanın yazılması aşamasına geldikten sonra169 veya imzalandıktan sonra170 itiraz etmiş, Hz. Peygamber’e ve Hz. Ebû Bekr’e giderek anlaşmayı sorgulamıştır.171 Onların cevaplarına rağmen Hz. Ömer’in o an için ikna

olmadığını söyleyebiliriz. Bununla beraber Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh’ın uyarısıyla

da sakinleşmiş,172 karşı çıktığı anlaşmaya şahitlik etmiştir.173

Hz. Ömer’in bu anlaşmayı sorgulamaya başlamasına gerekçe olarak Ebû

Cendel’in iade edilmesi gösterilmiştir.174 Dönüş yolunda kendisini zemmeden

bir ayetin inmesinden korkan175 Hz. Ömer, sonraki yıllarda bu itirazındanşüphesinden dolayı bağışlanmak için çok amel yaptığını söylemiştir.176

Vâkıdî’deki bir rivâyette ise bu itirazın sadece Ömer’den değil onunla beraber

olan diğer bazı ashabtan geldiği konu edilmiştir.177 Ancak Ka’be’nin anahtarlarının verilmesi unsurunun yer alması ve dahası Hz. Peygamber’in Uhud’da

onların kaçmalarını hatırlatması gibi nedenlerden ötürü bu rivâyetin sıhhatinin

sorgulanması gerekmektedir.

Hz. Ömer’in söz konusu anlaşmaya bu kadar tepki göstermesini izah bağlamında; onun bu anlaşmayı İslâm egemenliğine karşı bir engel olarak gördüğü,178 aklıyla hareket edip körü körüne bağlılık göstermediği, anlaşma maddelerini taviz olarak görüp haksızlığa karşı çıktığı, doğruyu bulma arayışı179 şeklinde değerlendirmeler yapılmıştır. Bu değerlendirmelerin haklılık tartışmasına girmeksizin bizim esas üzerinde durmak istediğimiz; gerçekten Ömer’in bu

şekilde itiraz edip etmediği meselesidir. Öncelikle ifade edelim ki, Hz. Ömer’in

sorgulamaya gitmiş olması mümkün olmakla birlikte onun ‚Müslüman olduğundan beri ilk kez şüpheye‛180 düşecek kadar bir itiraz mevkiine sahip olduğunu

söylemenin biraz ‚abartılı‛ olduğu kanaatindeyiz. Zira hem elçilik yapma tek-

 

169 İbn Hişâm, III, 316.

170 Zührî, 55.

171 Zührî, 55-56; Vâkıdî, II, 606; İbn Hişâm, III, 317.

172 ‚Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh, ‚Ey Hattâb’ın oğlu Resulullah’ın ne dediğini işitmiyor musun? Şeytandan Allah’a sığın ve görüşünü itham et‛ dedi. Ömer, ‚Bunun üzerine kovulmuş şeytandan Allah’a

sığınmaya başladım‛ dedi.‛ Vâkıdî, II, 606.

173 Vâkıdî, II, 612; İbn Hişâm, III, 319; İbn Sa’d, II, 97.

174 Zührî, 55.

175 Vâkıdî, II, 617.

176 Zührî, 56; Vâkıdî, II, 607; İbn Hişâm, III, 317.

177 Vâkıdî, II, 608-609.

178 Bkz., Demirci, Abdurrahman, ‚Hz. Muhammed’in Öfke Kontrolü (Hz. Ömer’le Diyalogları Bağlamında)‛, Mukaddime:Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (2014), V/2, 113-

139, 125.

179 Bkz., Özkan, Mustafa, ‚Hudeybiye Antlaşması Özelinde Hz. Ömer’in Kişilik Tahlili Denemesi‛,

İSTEM (İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi), (2010), VIII/15, 43-59, 51-52.

180 Zührî, 55.

Hz. Ömer Sempozyumu • 91

lifini kabul etmeyip hem işin başından beri durumun farkında olup hem görüşmelerin tamamına katılıp hem anlaşmaya da şahitlik edip hem de böyle bir

tepki gösterdiğini kabul etmek –tabi ki samimiyet sorgulamasına girmeksizin–

tek kelimeyle tutarsızlıktır. Şahsî görüşümüz; râvilerin bu sorgulamayı bir parça abarttığı yönündedir. Burada Hz. Ömer’in suikasta gitme haberinde olduğu

gibi anlık gelişen bir davranış içerisinde olduğunu söylemek de biraz zor görünmektedir. Zira Hudeybiye Anlaşması anlık değil, kendisinin de içerisinde

yer aldığı bir sürecin neticesinde gerçekleşmiştir. Görüşümüzü destekleyecek

bir diğer husus ise kendisine atfedilen şu sözlerdir:

<İbn Abbâs, ‚Ömer b. el-Hattâb dedi ki, ‚Resulullah (sav), Mekkelilerle

sulh yaptı ve onlara bir şeyler verdi. Şayet Allah’ın Nebisi, üzerime bir emir

tayin etseydi ve o da Allah’ın Nebisi’nin yaptığını yapsaydı, onu ne dinlerdim

ne de itaat ederdim. Onlara verdiklerinden biri; kâfirlerden kim Müslümanlara

sığınacak olursa iade edilecek, kim kâfirlere sığınırsa iade edilmeyecekti.‛181

Hz. Ömer’in hazır bulunup müdahil olduğu diğer görüşmeler ise, Ebû

Süfyân’ın ve Sakiflilerin Müslüman olma görüşmeleridir. Rivâyetlerde Hz.

Ömer’in Ebû Süfyân182 ve Sakiflilerle183yapılan görüşmelerde söze girdiği ve

aslında pek de beklemediği tepkiler aldığı işlenmiştir. Ebû Süfyân, ‚Sen kötüsün. Sana gelmedim ey Hattâb’ın oğlu. Ben amcamın oğluna geldim ve onunla

konuşuyorum‛184 derken Sakifliler de ‚Biz sana gelmedik ey Hattâb’ın oğlu‛185

diyerek neredeyse benzer tepkiyi vermişlerdir. Görüşmeler esnasında sahabenin sık sık konuşmalara karıştıklarına dair rivâyetlere binaen Hz. Ömer’in bu

müdahalelerinin de anormal olmadığını belirtmeliyiz. Burada Hz. Ömer’e atfedilen sözlerin de tehdit içerikli veya ağır ifadeler taşıdığını ayrıca eklemek

durumundayız.

1.4. Hz. Peygamber’e Sorduğu Sorular

Hz. Ömer’in isminin çok geçtiği bir diğer rivâyet grubu da Hz. Peygamber’e sorduğu sorulardır. Özellikle kimsenin cesaret edemediği durumlarda

Hz. Ömer’in Resulullah’a herkesin merak ettiği soruları yönelttiğini görmekteyiz. Onun Resulullah’a sorduğu sorular bağlamında şunları kaydedebiliriz:

-Resulullah’ın Bedr kuyularına atılanlara hitap etmesi üzerine onların işitip işitmeyeceğini sorması,186

 

181 İbn Sa’d, II, 101.

182 Zührî, 88-89; Vâkıdî, II, 817-818.

183 Musâ b. Ukbe, 310; Vâkıdî, III, 967.

184 Zührî, 89.

185 Musâ b. Ukbe, 310; Vâkıdî, III, 967.

186 Musâ b. Ukbe, 139.

92 • Hz. Ömer Sempozyumu

-Hz. Peygamber’in ‚Kardeşlerimi özledim‛ demesi üzerine, ‚biz kardeşlerin değil miyiz?‛ diye sorması,187

-Yeni Müslüman olan birinin yüksek sesle Resulullah’ın kapısında Kur’ân

okumasını sorması.188

Bu konuyla ilgili şunu eklememiz gerekir ki, râviler bu tür haberlerde kimin sorduğu belli olmayan durumlarda da ‚soran‛ olarak Hz. Ömer’in ismini

eklemiş gibidirler. Olur olmaz soruları sorma konusunda Ömer ismine modellik vasfı kazandırılmış, soru sormada cesaret örneği olarak gösterilmiştir. Nitekim mevzû haberlerde de Hz. Ömer’in bu profili kullanılmıştır. Hz. Peygamber’in annesinin mezarını Mekke’de gösteren bir haberde Hz. Ömer için ‚İnsanlar içerisinde ona karşı (soru sormada) en cüretli olandı‛189 denilmiştir. Kıssacı

üretimine benzeyen başka bir haberde ise bu sefer Hz. Ömer, Resulullah’a

‚neden ağladığını‛ sormaktadır.190 Hz. Ömer’in soru sormadaki cesareti, enteresan bir şekilde kıssalarda da karşılığını bulmuş, Hz. Ömer, Hz. Süleyman’ın

ashabından birine benzetilmiştir:

<Onun (şeytanın) yanında Süleyman’ın arkadaşlarından (sahabe) biri

vardı. Güç ve kuvvette Ömer b. el-Hattâb’a benziyordu. Dedi ki, ‚Ben sizin

için sorarım‛ ona geldi ve dedi ki, ‚Ey Allah’ın Nebisi<‛191

Hz. Ömer’in soruları konusunda karşımıza çıkan bir diğer mesele de

onun sorularına Allah tarafından cevap verilmesidir.192Öyle ki, sanki bazen Allah ile Ömer karşılıklı konuşturulmuş gibidir.193Mamafih bu tür hâdiselerin

abartıldığı kadar olmadığı kanaatindeyiz. Âdeta Hz. Ömer, vahiyden önce konuş(turul)maktadır ki, bu tür merviyâtın birçok sorunu beraberinde getirdiği

açıktır. Nitekim Muminûn Sûresi nazil olduğunda Hz. Peygamber onu okurken daha Resulullah tamamlamadan, Hz. Ömer, ‚Yaratanların en güzeli Allah ne

yücedir‛ (23/Müminûn, 14) deyince Hz. Peygamber de ‚Öyle indi ey Ömer‛

demiştir.194 Oryantalist düşüncenin bu tür rivâyetleri nasıl kullandığına dair

sanırım bir örnek vermemiz meselenin anlaşılmasına katkı sağlayacaktır:

 

187 İbn İshâk, 264.

188 İbn İshâk, 274.

189 İbn Sa’d, I, 117.

190 İbn Sa’d, I, 466.

191 Zührî, 129.

192 Bkz., Atmaca, Gökhan, ‚Nüzûl Sürecinde Bir Muhatab Olarak Hz. Ömer ve Muvâfakatları‛, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (2010), 21, 43-67, 44-46.

193 Vahyin Hz. Ömer’in sorularını izah ettiği, Hz. Ömer’i uyardığı ve onayladığı konusunda özel bir

makale olarak bkz., Atmaca, Gökhan, ‚Nüzûl Sürecinde Bir Muhatab Olarak Hz. Ömer ve

Muvâfakatları‛, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (2010), 21, 43-67.

194 Mukâtil b. Süleyman, Ebu'l-Hasan Mukâtil b. Süleyman b. Beşîr el-Ezdî (150/767), Tefsîru Mukâtil b.

Süleyman, thk. Ahmet Ferit, I. Bsk., Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003, II, 393.

Hz. Ömer Sempozyumu • 93

Kur’ân’daki ancak üç ayetin vahyedilmesinde onun tesiri olduğunu gösteren rivayetin doğru olması çok mümkün olduğu gibi, Ömer’in telkinlerinin

Peygambere vahy gelmesini te’min ettiği pek az hâlleri zikretmiş olması da

mümkündür.195

Açıkça ifade etmek gerekirse, muvafakât-ı Ömer türü bu merviyâtın son derece problemli olduğunu ve bunda Zındık katkısının fazla olduğu düşüncesindeyiz.

1.5. Görevlendirmelerde Hz. Ömer

Hz. Peygamber’in Ömer’i görevlendirmelerinin neredeyse tamamı askerî

alanla ilgilidir. Sivil alanla ilgili sadece bir kez Hz. Peygamber’den görevlendirmeyi umduğu kaydedilmiştir. O da, Necrânlıların aralarında hakemlik

yapması için birini görevlendirmesini istemeleri üzerine Resulullah’ın, görevlendireceği kişiyi ‚sağlam güvenilir‛ olarak tanımlaması sebebiyledir. Ancak

Resulullah onu değil, Ebû Ubeyde’yi görevlendirmiştir.196 Sivil anlamda görevlendirme sayılıp sayılmayacağının tartışılabileceği bir diğer görev ise, Medine’ye hicretle birlikte Hz. Peygamber’in kadınlardan biat alması için onu göndermesidir. Hz. Ömer, bir evde toplanan kadınlara giderek onlardan biat almıştır.197

İslâm öncesinde Kureyş’in elçilik görevini yürüttüğü belirtilen Hz.

Ömer’in198 Müslüman olduktan sonra Bedr ve Hudeybiye’de olmak üzere iki

elçiliği gündeme gelmiştir. Bedr öncesinde Hz. Peygamber, onu Kureyş’e göndererek dönmelerini söylemesini istemiş, Ömer de bu görevi yerine getirmiştir.199 Hz. Ömer’in burada herhangi bir hayatî çekince dile getirmediğini kaydetmeliyiz. Hz. Peygamber, Hudeybiye’de de Hz. Ömer’i Kureyş’e göndererek

savaşmak için değil, sadece Ka’be’yi ziyaret etmek için geldiğini haber vermesini istemiş ancak Hz. Ömer, Mekke’de kabilesinden kendisini koruyacak kimsenin olmadığını ve Kureyş’e karşı düşmanlığını bildiklerini ileri sürerek kabul

etmemiştir.200 Onun Kureyş’te askerî elçilik yaptığını201 düşündüğümüzde Hz.

 

195 Vida, G. Levi Della, ‚Omar b. Hattab‛, İA, Eskişehir 1997, IX, 468-471, 469.

196 İbn Hişâm, II, 584. Benzer bir beklenti haberi askerî görevlendirme için de gelmiştir: ‚<Hayber’de

Resulullah (sav) dedi ki, ‚Yarın sancağı Allah’ı ve Elçisini seven; Allah ve Elçisinin de onu sevdiği

birine vereceğim. Fetih onunla olacak‛ Ömer, ‚O günden önce hiç idarecilik istememiştim. Ancak

onu bana vermesi şerefine nail olmak için boynumu uzattım‛ dedi. Bir sonraki gün Ali’yi çağırdı<‛ İbn Sa’d, II, 110.

197 İbn Sa’d, VIII, 7.

198 Fayda, Mustafa, ‚Ömer b. el-Hattâb‛, DİA, İstanbul 2007, XXXIV, 44-51, 44.

199 Vâkıdî, I, 61.

200 Konuyla ilgili bkz., Urve, 192; Vâkıdî, II, 600; İbn Hişâm, III, 315. Bazı rivâyetlerde Hz. Ömer’in

‚Hz. Peygamber isterse yine de gidebileceği‛ ifadesi yer almaktadır. Vâkıdî, II, 600.

94 • Hz. Ömer Sempozyumu

Peygamber’in bu görevlendirme isteğinin son derece yerinde bir tercih olduğunu ifade etmeliyiz. Bedr’de üstelik savaş halinde iken bu görevi yerine getiren ve genel itibariyle hakkında son derece cesur bir profil çizilen Ömer’in bu

elçilik görevini kabul etmemesini izah etmek açıkçası oldukça zordur. Burada

şunu ifade etmeliyiz ki, İslâm öncesi Arap geleneğinde elçilerin dokunulmazlığının olduğuna dair bir bilgiye sahip değiliz. Hatta bu görev için Kureyş’e

gönderilen Osman’ın öldürüldüğü haberine inanıldığını kabul edecek olursak,

elçilerin böyle bir haklarının olmadığını dahi söylemek mümkündür. Mamafih

Hz. Ömer’in her ne kadar heyecanlı, anlık tepkilere sahip biri olarak resmedilmesine karşın zamanı geldiğinde tedbirli davrandığı görülmektedir. Ancak

bu reddetmeye, onun duygusallıktan uzak, ileri görüşlü, mevcut toplumu doğru okuyan, olayları bir bütün olarak değerlendiren202 vb. şekilde aşırı bir anlam

yüklenmesine de katılmadığımızı belirtmeliyiz. Zira unutmamak gerekir ki,

ona bu görevi vermek isteyen Hz. Peygamber idi. Bu reddetmeye o kadar anlam yüklenmesi, söz konusu görevlendirme isteğine de tam tersi anlamlar yüklenmesini gerektirecektir ki, bunu kabul etmek de takdir edileceği üzere pek

sağlıklı olmayacaktır.

1.6. Gazve ve Seriyyelerde Hz. Ömer

Hz. Ömer, Resulullah ile bütün gazvelere katılmış, bunlarda farklı görevler

üstlenmiştir. Bu gazve ve seriyyelerde Hz. Ömer’e verilen görevler şunlardır:

-Hendek’te gece nöbeti,203

-Türbe tarafına gönderilen seriyyenin komutası,204

-Hayber’e çıkışta sancağı taşıması,205

-Hayber’de altıncı gecede karargâh üzerine atanması,206

-Mekke’nin fethi öncesi akşamında nöbetçiler üzerine atanması,207

-Mekke’nin fethinde Ka’be’nin içindeki resimleri silmesi,208

-Huneyn’de bayrak taşıyanlardan olması,209

-Tâif’ten ayrılma (hareket) emrini duyurması.210

 

201 İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillah b. Muhammed b. Abdilber el-Kurtubî (463/1071), elİstîâb fî Ma’rifeti’l-Ashâb,I-IV, thk, tlk: Ali Muhammed Muavvıd - Âdil Hamîd Abdilmevcûd,

Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1995, III, 235; İbnu’l-Esîr, III, 642.

202 Bkz., Özkan, 47-48.

203 Vâkıdî, II, 466.

204 Musâ b. Ukbe, 333; Vâkıdî, I, 5; II, 722; İbn Sa’d, III, 272.

205 İbn Sa’d, III, 273.

206 Vâkıdî, II, 647.

207 Vâkıdî, II, 815; İbn Sa’d, II, 135.

208 Musâ b. Ukbe, 276; Vâkıdî, II, 834; İbn Sa’d, II, 142.

209 Vâkıdî, III, 895; İbn Sa’d, II, 150.

210 İbn Sa’d, II, 159.

Hz. Ömer Sempozyumu • 95

Bu görevlendirmeler esnasında Ömer’in emirlere sıkı sıkıya bağlılık gösterdiğini söylemeliyiz. Nitekim Türbe üzerine seriyye komutanı olarak gönderildiğinde gittikleri kabilenin kaçması üzerine rehberin baskın için başka bir

kabileyi gösterebileceği teklifini, ‚Resulullah (sav), onları emretmedi. Bana

Türbe’deki Hevâzin ile savaşı emretti‛ diyerek reddetmiştir.211

Hz. Ömer’in gazve ve seriyyelerdeki haberlerine dair birçok anekdota

ulaşmak mümkündür. Bu haberler arasında şunları zikredebiliriz:

-Bedr’e giderken deveye Ebû Bekr ve Abdurrahman b. Avf ile nöbetleşe

binenlerden olduğu,212

-Bedr öncesinde Hz. Peygamber’in ona Ebû Hafs diye seslenmesi, Hz.

Ömer’in Ebû Huzeyfe’nin nifak gerekçesiyle öldürülmesini talep etmesi,213

- Bedr’de ilk öldürülenin Ömer’in mevlası Mihce olduğu,214

-Bedr’de Resulullah’ın okuduğu ayetleri işitmesi,215

-Uhud öncesinde Ebû Bekr ile beraber Resulullah’ı giydirdiği,216

-Uhud’da Resulullah’ın teklif ettiği kılıcı almak istemesi,217

-Uhud’da Hz. Peygamber’in öldüğü gerekçesiyle savaşmayı bırakması,218

-Uhud’da ordunun dağılmasından sonra Resulullah ile beraber vadiye

çekilenler arasında olduğu,

219

-Hamza’nın kabrine Ali, Zübeyr ve Ebû Bekr ile beraber inenlerden olduğu,220

-Ölmek istediği şeklin müsleye uğramış Vehb b. Kâbûs el-Müzenî’nin

ölümü gibi olduğunu söylemesi,221

-Enes b. en-Nadr hakkında tek kişilik ümmet olarak diriltileceğini umduğunu söylemesi,222

-Benî Nadîr’den diyet istemeye Resulullah ile beraber gidenler arasında

olduğu,223

-Resulullah’a Benî Nadîr mallarından ganimet dağıtıp dağıtmayacağını

sorması,224

 

211 Vâkıdî, II, 722.

212 Vâkıdî, I, 24.

213 İbn Hişâm, II, 629.

214 Zührî, 65.

215 İbn Sa’d, II, 25.

216 Vâkıdî, I, 213; İbn Sa’d, II, 38.

217 Musâ b. Ukbe, 192; Vâkıdî, I, 259.

218 İbn İshâk, 309; İbn Hişâm, III, 83.

219 İbn İshâk, 309-310.

220 Vâkıdî, I, 311.

221 Vâkıdî, I, 275.

222 Vâkıdî, I, 280.

223 Vâkıdî, I, 364; İbn Hişâm, III, 190.

96 • Hz. Ömer Sempozyumu

-Asmâ bnt. Mervân’ı öldüren Umeyr b. Adiyy hakkındaki sözü,225

-Hendek’te Ebû Bekr ile beraber çalıştığı,226

-Hendek’te çalışırken Resulullah uyuyunca Ebû Bekr ile birlikte insanları

ondan uzak tuttuğu,227

-Benî Kureyza Gazvesinde Sa’d b. Ubâde’nin gönderdiği hurmadan Hz.

Peygamber ve Ebû Bekr ile beraber yediği,228

-Sa’d b. Muâz’a ağıt yakan annesini uyardığı, Resulullah’ın da kendisini

uyardığı,229

-Rıdvân Biatinde insanlar biat ederken Resulullah’ın elini tuttuğu,230

-Ebû Basîr’e katılmaları için Müslümanlara mektup yazdığı,231

-Benî Müstalik Gazvesi esnasında yaşanan tartışmada taraflardan birinin

Hz. Ömer’in ücretle tuttuğu şahıs olduğu,232

-Zâtü’s-Selâsil Gazvesine destek birliğinde katıldığı,233

-Abdurrahman b. Avf komutasında Dûmetu’l-Cendel Seriyyesine katıldığı,234

-Ebû Ubeyde komutasındaki Habat Seriyyesinde bulunduğu, Kays b. Sa’d

b. Ubâde ile borca deve alıp kesmesi yüzünden tartıştığı,235

-Mekke’nin fethinde Osman b. Talha’dan Ka’be’nin anahtarını almak için

Ebû Bekr ile beraber gittiği,236

-Huneyn’de ordu dağılınca Resulullah ile beraber kalanlardan olduğu,237

-Huneyn’de dağılmanın sebebini soran Ümmü’l-Hâris el-Ensâriyye’ye238

veya Ebû Katâde’ye,239 ‚Allah’ın işi‛ dediği,

-Tâif kuşatmasında üzüm bağlarının sökülmesi hakkında konuştuğu,240

-Hâlid b. el-Velîd’in Benî Cezîme Seferinde yaptıklarına karşı çıkanların

kim olduğunu Resulullah’a aktardığı,241

 

224 Vâkıdî, I, 377.

225 Vâkıdî, I, 173.

226 Vâkıdî, II, 449.

227 Vâkıdî, II, 453.

228 Vâkıdî, II, 500.

229 Vâkıdî, II, 527.

230 Vâkıdî, II, 603; İbn Sa’d, II, 100.

231 Vâkıdî, II, 627.

232 Musâ b. Ukbe, 230.

233 Musâ b. Ukbe, 267; Vâkıdî, II, 770; İbn Hişâm, IV, 623; İbn Sa’d, II, 131.

234 Vâkıdî, II, 560.

235 Vâkıdî, II, 775.

236 Vâkıdî, II, 833.

237 Vâkıdî, III, 900.

238 Vâkıdî, III, 904.

239 Vâkıdî, III, 908.

240 Vâkıdî, III, 928. Ayrıca bkz., Vâkıdî, III, 935.

Hz. Ömer Sempozyumu • 97

-Hâlid b. el-Velîd’i Benî Cezîme’de yaptıklarından dolayı eleştirmesi,242

-Tebük Seferi için malının yarısını getirmesi, Ebû Bekr’in hayırda hep onu

geçtiğini söylemesi,243

-Tebük Gazvesi esnasında vefat eden Abdullah Zü’l-Bicâdeyn’in defninde

Ebû Bekr ile birlikte bulunduğu,244

-Resulullah’ın Eslem heyetine yazdığı anlaşmaya şahitler arasında olduğu,245

-Veda Haccında Resulullah ile beraber Ka’be’nin içerisine girenlerden olduğu,246

-Üsâme ordusunda bulunduğu.247

Bütün bu haberlerden de anlaşılacağı üzere Hz. Ömer, gazve ve seriyyelerde aktif olarak yer almıştır. Bu da onun askerî idareyi bildiğinin göstergesidir. Fakat ne enteresandır ki, bu kadar faal olan Hz. Ömer’in savaşlarda çatışıp,

insanlar öldürdüğüne dair son derece sınırlı bilgiler bulunmaktadır.

1.7. Hz. Ömer’in Öldürmek veya Öldürülmesini İstedikleri

Bugün Hz. Ömer denildiği zaman neredeyse herkesin zihninde âdeta

elinde kılıçla öldürülecek adam arayan bir profil oluşmaktadır. Onun, Müslüman olmadan önce kendi kabilesinden İslâmiyet’i kabul eden bir cariyeye işkence ettiği nakledilmiştir.248 Müslüman olduktan sonra da bazen işkence yapılmasını istediği veya tavsiye ettiği görülmektedir. Nitekim kendisi bir daha

Resulullah aleyhine konuşamaması için Süheyl b. Amr’ın ön dişlerinin sökülmesini teklif etmiş, Resulullah ise müsle yapmayacağını ifadeyle onun bu teklifini reddetmiştir.249 Ancak onun gündeme geldiği birçok haberde, birilerini öldürmek veya öldürülmesi talebi konu edilmiştir. Bu rivâyetlerdeki Ömer’e göre her yanlışın karşılığı ölümdür ve imkânı olsa bunların hiçbirine hayat hakkı

tanımayacaktır. Onun öldürmek veya öldürülmesini istedikleri ve gerekçeleri

şunlardır:

Öldürmek veya öldürülmesini istediği/Gerekçe/Sonuç:

1. Bedr esirleri/Müşrik olmaları, eziyet etmeleri, zelil olmaları için / Dokunulmadı.250

 

241 İbn Hişâm, IV, 429-430.

242 Bkz., Vâkıdî, III, 880-881.

243 Vâkıdî, III, 991.

244 Vâkıdî, III, 1014; İbn Hişâm, IV, 527-528.

245 İbn Sa’d, I, 354.

246 İbn Sa’d, II, 178.

247 Zührî, 151; Vâkıdî, III, 1118-1119; İbn Sa’d, II, 190, 249.

248 İbn Hişâm, I, 319.

249 Vâkıdî, I, 107; İbn Hişâm, II, 649.

250 Vâkıdî, I, 108-110.

98 • Hz. Ömer Sempozyumu

2. Hakem b. Keysân/Müslümanlığı kabul etmemesi/Müslüman oldu.251

3. Abdullah b. Übeyy b. Selül/Benî Müstalik Gazvesindeki sözleri / Dokunulmadı.252

4. Ebû Huzeyfe/Bedr’de Resulullah’ın Abbâs’a dokunmayın emrine itiraz

etmesi, Ömer’in nifakla suçlaması/Dokunulmadı.253

5. Süheyl b. Amr/ Ebû Cendel’i alıp götürmesi üzerine babasını öldürmesi

için ona kılıç yaklaştırması, Ebû Cendel’in ‚sen öldürsene‛ demesi üzerine Resulullah’ın izin vermediğini söylemesi/Dokunulmadı.254

6. Hâtıb b. Ebî Beltea/Mektubundan dolayı nifak suçlaması / Dokunulmadı.255

7. Ma’bed b. Vehb/ Ebû Bürde b. Niyâr’ın Bedr esirlerinden. Hz. Ömer öldürmeye teşvik etmesi üzerine Ma’bed’in Lat ve Uzzâ’ya yemin ederek kendilerini yenemediklerini söylemesi/Hz. Ömer veya Ebû Bürde tarafından öldürüldü.256

8. Yahudi ve münafıklar/Uhud’dan sonra olumsuz propaganda yapmaları/ dokunulmadı.257

9. Benî Müstalik’ten bir adam/Müreysi Gazvesinde Resulullah’ın İslam’a

davet etmesi, onun kabul etmemesi/Öldürüldü.258

10. Hayber’de Eşca’ kabilesinden bir bedevi/Yahudilere casusluk yaparken yakalanması/ Müslüman oldu.259

11. Hayber’de yakalanan Simâk isimli bir Yahudi/Ömer öldürülmesini

emrediyor, o Nebi ile görüşüp Hayber hakkında bilgi veriyor/Müslüman oldu.260

12. Ebû Süfyân/Fetih yolculuğunda Abbâs tarafından karargâha getirilince/Müslüman oldu.261

13. Abdullah b. Sa’d b. Ebî Serh/Fetihte Hz. Osman getirince öldürmek

için işaret beklemesi/Dokunulmadı.262

 

251 Vâkıdî, I, 15.

252 Musâ b. Ukbe, 231; Vâkıdî, II, 418; İbn Hişâm, III, 291.

253 İbn Hişâm, II, 629.

254 Vâkıdî, II, 608-609; İbn Hişâm, III, 318-319.

255 Vâkıdî, II, 798; İbn Hişâm, IV, 399.

256 Vâkıdî, I, 105.

257 Vâkıdî, I, 317-318.

258 Vâkıdî, I, 406.

259 Vâkıdî, II, 641.

260 Vâkıdî, II, 647-648.

261 Vâkıdî, II, 817.

262 Vâkıdî, II, 856.

Hz. Ömer Sempozyumu • 99

14. Uyeyne b. Hısn/Tâif kuşatmasında Sakiflilere direnmelerini söyleyip

geri dönünce Resulullah’a teslim olmalarını söyledim şeklinde yalan söylemesi/Dokunulmadı.263

Bunlara ek olarak, Hz. Peygamber’in Ömer’e yakalayıp öldürmesini emrettiği kişi sayısının da bir (Hâris b. Süveyt) olduğunu kaydetmeliyiz. Ancak

Hz. Ömer ilgili şahsı yakalayamamıştır.264

Hz. Ömer’in savaşçı, kavgacı265 karakterde biri olarak gösterilmesine karşın kendisinin savaşlar dâhil olmak üzere öldürdüğü insan sayısı ise yukarıdaki tartışmalı rivâyeti de sayarsak ikidir. Ma’bed b. Vehb haricinde kendi ifadesine göre Bedr’de dayısı Âs b. Hişâm b. el-Muğîra’yı öldürmüştür.266 Hz.

Ömer’in öldürülme teklifi kabul edilen ve öldürülen kişi sayısı da Ma’bed ve

Benî Müstalik’ten bir Müşrik olmak üzere sadece ikidir. Söz konusu rivâyet,

Müreysi Gazvesi esnasında Benî Müstalik’ten bir Müşriğin yakalanıp kabilesi

hakkında bilgi verdikten sonra Hz. Peygamber’in İslâm’a daveti üzerine onun,

kavmi Müslüman olması halinde Müslüman olacağını söylediğini konu alan

bir haberdir. Haberin sıhhatinin son derece tartışmalı olduğu açıktır. Zira Hz.

Peygamber’in uygulamasında İslâm’a davet edip de kabul etmeyen veya kavminin Müslüman olmasını şart koşanları öldürdüğüne dair başka haberlere

sahip olmadığımız gibi, nebevî misyon itibariyle de böyle bir durumun olmadığını biliyoruz.

1.8. Hz. Peygamber’in Hastalığı ve Vefatında Hz. Ömer

Hz. Peygamber’in hastalığı esnasında Ömer’in konu edildiği vasiyet yazma (Kırtâs) haberine ileride değineceğiz. Bu dönemde Ömer’in isminin geçtiği

diğer haber ise, onun namaz kıldırmasıdır. Rivâyete göre Hz. Peygamber iyice

hastalanıp namaza çıkamayacak hale gelince Ebû Bekr’e namaz kıldırmasını

söylemelerini ister.267 Bazı rivâyetlerde Hz. Âişe’nin268 veya Hz. Hafsa’nın269

Hz. Peygamber’i bundan vazgeçirmeye çalıştığı anlatılmaktadır. Hz. Ömer’in

namaz kıldırma haberinde ise Resulullah, ‚İnsanlara söyleyin namaz kılsınlar‛

emrini verir. Abdullah b. Zem’a emri bildirmek üzere çıkar. Karşılaştığı

Ömer’e insanlara namaz kıldırmasını söyler. Ömer, namaza başlayınca onun

sesini işiten Hz. Peygamber bundan rahatsız olur ve ‚Allah da müminler de

 

263 Vâkıdî, III, 932-933.

264 İbn Hişâm, II, 520-521; III, 89.

265 Benî Kaynuka pazarında Zeyd b. es-Sayt ile kavgası. Kavganın sebebi hakkında herhangi bir bilgi

bulunmamaktadır. İbn Hişâm, II, 527.

266 Vâkıdî, I, 92, 150; İbn Hişâm, II, 636-637.

267 Zührî, 132.

268 Zührî, 132; Musâ b. Ukbe, 329; İbn Sa’d, II, 217, 219, 225.

269 İbn Sa’d, II, 221.

100 • Hz. Ömer Sempozyumu

buna razı olmazlar‛ der.270 Başka bir rivayette ise Ebu Bekr, Ömer’e insanlara

namaz kıldırmasını söyler ancak Ömer, ‚Sen buna daha layıksın‛ diyerek kabul etmez.271 Şunu ifade etmeliyiz ki, Hz. Peygamber’in Ebû Bekr’i imam olarak atamasında herhangi bir ihtilaf veya tartışma yoktur. Ancak hem Hz. Aişe’nin itirazlarında gündeme getirilen ayrıntılar hem de bu rivâyetteki açıkça

hilâfeti ima eden sözler rivâyetlerdeki tartışmalı hususlardır.

Hz. Peygamber’in vefatı haberinde ise Hz. Ömer’in ismi, vefatı inkâr etmesinde geçmektedir:

<Ömer kalktı ve ‚Resulullah ölmedi. Fakat Rabbi tıpkı Musâ’yı çağırdığı

gibi onu da çağırdı< Vallahi umarım ki, Resulullah, ‘Resulullah öldü’ diyen

münafıkların ellerini ve dillerini kesinceye kadar yaşayacak‛ dedi.272

Hz. Ömer’in bu tavrını Resulullah’ı kaybetmenin verdiği üzüntü ve şuur

kaybına,273 henüz kalbi İslâm’a ısınmamışların dinden dönebileceği endişesine274 ve vefat üzerine içine düşülen şaşkınlığa275 bağlayanlar vardır.276 Hz.

Ömer’in bunları üzüntüden yaptığını ima eden bir takım rivâyetler de bulunmaktadır.277 Ancak bu üzüntünün Hz. Ömer’i Kur’ân’ın nassıyla çelişkiye götürdüğünü söylemek ve yine Hz. Peygamber’in gaybeti fikrini nereden edindiğini anlamak mümkün değildir. Hele aynı Ömer’in Uhud Savaşında Resulullah’ın öldürüldüğünü kabul ettiğini düşünürsek278 şimdiki tepkisini anlamak

daha da zorlaşacaktır. Hz. Ömer’in bu davranışını, insanların irtidat etmelerinin önüne geçmek gayesiyle yaptığını söylemek de tutarsızlıktır. Çünkü her

halükârda Medine’de ve ileri gelen sahabîler arasında iman zafiyetinin olabileceğini söylemek, akl-ı selimin kabul edebileceği bir izah tarzı değildir.

Bu rivâyetin sıhhatinin tekrar sorgulanması konusunda ise pek tatminkâr

bir gerekçemizin olmadığını ifade etmeliyiz. Haddi zatında Hz. Ömer’in

Kur’ân nassıyla çelişen bir açıklama yapması –unutmuş olma ihtimaline

binâen– bir haberin mutlak reddi için gerekli müsebbip olabilir mi tartışılır.

Kanaatimiz, Hz. Ömer’in burada anlık bir davranışla, karmaşanın önüne geçme arzusu içinde olduğu yolundadır. Başka bir deyişle tarih boyunca birçok

 

270 Zührî, 131-132; İbn Sa’d, II, 220.

271 İbn Sa’d, II, 218.

272 Zührî, 132; İbn Hişâm, IV, 655-656; İbn Sa’d, II, 266-272.

273 Dehlevî, Ebû Abdilazîz Ahmed b. Abdirrahîm, Muhtasar et-Tuhfetu’l-İsnâ Aşeriyya, Arp. çev: Muhammed b. Muhyiddin b. Ömer el-Eslemî, thk: Muhibuddîn el-Hatîb, Mısır 1373, 279.

274 Seblinî, Muhammed, Ali b. Ebî Tâlib ve’l-İslâm, Beyrut tz., 54.

275 Fığlalı, E. Ruhi, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, Ankara 1991, 30.

276 Buradaki tavrından dolayı Hz. Ömer’e getirilen eleştiriler için bkz., Akdoğan, Mehmet Nur, ‚Şîî Literatürde Hz. Ömer’in Bazı Hadiselerdeki Rolü‛, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, (2014), VII/12,

86-116, 94-95.

277 Bkz., Zührî, 133; Ya’kûbî, Ahmed b. Ebi’l-Ya’kûb b. Cafer b. Vehb b. Vâdıh (292/905), Târîhu’lYa’kûbî, I-II, Dâru Sâdır, Beyrut 1412/1992, II, 115.

278 Bkz., İbn Hişâm, III, 85.

Hz. Ömer Sempozyumu • 101

devlet ricâlinin uygulaması arasında görülen, devlet başkanın ölüm haberinin

belli bir vakte kadar gizlenmesi vakıasını İslâm’da ilk olarak Ömer uygulamıştır. Karmaşanın önüne geçmek, insanların sakinleşmesini sağlamak ve hatta

Hz. Peygamber’den sonra toplumun önderi olarak kabul ettiği Ebu Bekr’in

gelmesi için Ömer, bilinçli bir şekilde böyle davranmıştır.279

1.9. Diğer Siyer Haberlerinde Hz. Ömer

Hz. Ömer’in isminin geçtiği diğer siyer haberleri olarak şunları kaydedebiliriz:

-Kızı Hafsa ile evlenmeleri için Ebû Bekr ve Osman ile konuşması,280

-Hendek zamanı dönen Habeş muhâcirlerini eleştirmesi,281

-Zeyd b. Amr’a dua etmek için Resulullah’tan izin alması,282

-Hz. Peygamber’in kevseri anlatması üzerine onun nimet olduğunu söylemesi,283

-Ezanı rüyasında görenler arasında olduğu,284

-Resulullah’ın onunla Ebû Bekr’i285 veya Uveym b. Sâide’yi286 veya Itbân

b. Mâlik’i287 veya Muâz b. Afrâ’yı288 kardeşleştirdiği,

-Hassan b. Sâbit’i Hind’e karşı hiciv yapması için teşvik etmesi,289

-Her zaman Ebû Bekr ile beraber olduğu,290

-İçki içen birine lanet okuması, Resulullah’ın onu uyarması,291

-Esir olarak Medine’ye getirilen Hakem b. Keysân’ı Resulullah’ın İslâm’a

davet konusunda ısrarına itirazı,292

-Mekke’deki Hişâm b. el-Âsî’ye mektup yazması,293

-Hz. Peygamber’in Hafsa’yı boşaması hakkında kızıyla konuşması.294

 

279 Öz, Şaban, ‚İslâm Siyaset Geleneğinde Bir Şâz –Şiî-Sünnî Yol Ayrımında Sakîfe Hâdisesi–‛, İSTEM

(İslâm San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikî Dergisi), XI, (2008), 79-91, 83-84. Ayrıca bkz.,Boyacıoğlu, Ramazan, ‚Hz. Muhammed’in Hastalığı Sırasında Hz. Ömer’in Tavrı ve Halife Seçimi‛, Cumhuriyet

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (2002), VI/1, 85-92, 89.

280 Musâ b. Ukbe, 178; İbn İshâk, 237.

281 Zührî, 105.

282 İbn İshâk, 99.

283 İbn İshâk, 253.

284 İbn İshâk, 277-278; İbn Hişâm, II, 509; İbn Sa’d, I, 247-248.

285 İbn Hişâm, IV, 561; İbn Sa’d, III, 272.

286 İbn Sa’d, III, 272.

287 İbn Hişâm, II, 505; İbn Sa’d, III, 272.

288 İbn Sa’d, III, 272.

289 İbn Hişâm, III, 92-93.

290 Bkz., Vâkıdî, II, 449, 614, 813; İbn Sa’d, I, 185.

291 Vâkıdî, II, 665.

292 Vâkıdî, I, 15.

293 İbn Hişâm, II, 475-476.

294 İbn İshâk, 240.

102 • Hz. Ömer Sempozyumu

Hz. Ömer’in isminin geçtiği bu hâdiselerde konu edilen Ömer profilinin

tek bir çerçevede olmadığını, hâdiseler karşısında onun farklı tavırlar gösterdiğini ancak genel tutumunun sertlikten yana olduğunu söyleyebiliriz.

2. Siyer Merviyâtında Hz. Ömer Profilleri

2.1. Mevcut Algı

Hz. Ömer’in, aynı haberin farklı varyantlarında farklı kimliklerle karşımıza çıkıyor olması dikkat çekicidir. Öyle ki, özellikle siyer yazıcılığı bağlamında

metin üzerindeki değişimleri Ömer kimliğinden takip etmek mümkündür. Nitekim Hz. Ömer’in hicreti haberinde bu değişimleri görebiliyoruz. Hz. Ömer’in

hicretini aktaran Urve ve Musâ b. Ukbe’nin metninde;

Ömer b. el-Hattâb, Ayyâş b. Ebî Rebîa, kendi arkadaşlarıyla birlikte çıktılar. Benî Amr b. Avf’a indiler. Ebû Cehil b. Hişâm, Hâris b. Hişâm, Âs b.

Hişâm, Ayyâş b. Ebî Rebîa’nın peşinden Medine’ye geldiler. Onların anne bir

kardeşiydi. Ona, annesinin üzüntüsünü anlatıp ‚Seni görünceye kadar eve

girmeyeceğine, başını yağlamayacağına dair yemin ettiğini‛ anlattılar. ‚Böyle

olmasaydı, senin peşinden gelmezdik. Allah için anneni düşün‛ dediler. O,

annesine düşkün biriydi<295 denilmekte ancak Hz. Ömer’in müdahalesinden

söz edilmemektedir. İbn İshâk’ın metninde ise Ömer’in Ayyâş’ın onlarla gitmemesi için yoğun çaba harcadığı aktarılmaktadır:

<Medine’ye gelince Kubâ’da Benî Amr b. Avf’a indik. Ebû Cehil b.

Hişâm ve Hâris b. Hişâm, Ayyâş b. Ebî Rebîa’ya geldiler. O, ikisinin amcaoğlu

ve anne tarafından kardeşleriydi. Resulullah, Mekke’deydi. Onunla konuşup

‚Annen, seni görünceye kadar başına tarak sürmeyeceğine, gölgede oturmayacağına yemin etti. Ona acı‛ dediler. Ben, Ayyâş’a, ‚Ey Ayyâş, Vallahi onların

tek istedikleri seni dininden ayırmak, onlardan sakın. Vallahi bitler annene

eziyet vermeye başlayınca saçını tarar. Mekke’nin sıcağı ona vurunca gölgelenir‛ dedim. O, ‚Annemi yemininden kurtarmalıyım. Orada benim param da

var, onu da alırım‛ dedi. Ben, ‚Vallahi biliyorsun ki, Kureyş’in en çok parası

olanlardanım. Paramın yarısı senin olsun. O ikisiyle gitme‛ dedim. O, bunu

reddederek onlarla gitmeye karar verdi. Bunun üzerine ona ‚Madem illa gideceksin o halde bu devemi al. O güçlü bir deve. Sırtına tutun. Onlardan bir şeyde şüphelenirsen, bununla kurtulursun< dedim‛296

 

295 Urve, 127-128; Musâ b. Ukbe, 100. Bazı rivâyetlerde sonraki dönemde Hz. Ömer’in Ayyâş’a mektup yazdığı, onun da Medine’ye geldiği aktarılırken (İbn Hişâm, II, 475-476), bazı rivâyetlerde ise

Ayyâş b. Rebîa ile Hişâm b. el-Âsî’yi Velîd b. el-Muğîra’nın kurtarıp Medine’ye getirdiği anlatılmaktadır (İbn Hişâm, II, 476).

296 İbn Hişâm, II, 474-475. Bkz., İbn Sa’d, III, 271-272.

Hz. Ömer Sempozyumu • 103

Anlaşılacağı üzere Hz. Ömer’e burada ayrı bir konum verilmiştir. Birçok

haber metninde benzer durumu görmek mümkündür. Konuyla ilgili verebileceğimiz bir diğer örnek Uhud Savaşı sonrasında Ebû Süfyân ile konuşmasıdır.

Bu konuşmanın nasıl cereyan ettiği ise içerik itibariyle olmasa da şekil itibariyle birbirlerinden farklıdır.

I. Hz. Ömer’in kendinden cevaplar vermesi:

<Ebû Süfyân, ‚Ölülerinize müsle yapılmış bulacaksınız. Bu bizim görüş

sahiplerimizden veya ileri gelenlerimizden değil‛ dedi. Sonra tekrar ‚Yüce

Hubel‛ dedi. Ömer b. el-Hattâb, ‚Allah daha yüce daha büyüktür‛ dedi. Ebû

Süfyân ‚Gözü aydınlattın. Ölüler Bedr ölüleridir‛ dedi. Ömer, ‚Ölüler eşit değil. Bizim ölülerimiz cennette, sizin ölüleriniz cehennemde‛ dedi.297

II. Hz. Peygamber’in cevapları Ömer’e söyletmesi:

a) Ebu Süfyân ‚Bugün Bedr’e karşılıktır. Harb dönüşümlüdür. Ancak siz

ölülerinize müsle yapıldığını bulacaksınız. Ben bunu emretmedim de yasaklamadım da‛ dedi ve sonra ‚Yüce Hubel‛ diyerek ilahlarıyla iftihar etti. Ömer

dedi ki, ‚Ey Allah’ın Elçisi, Allah düşmanının ne dediğini duy‛ Resulullah,

‚Ona seslen ki, Allah en yücedir ve en büyüktür. Ölülerimiz de eşit değildir.

Bizim ölülerimiz cennette onların ölüleri cehennemde‛ dedi.298

b) Ebû Süfyân ayrılmak istediğinde dağa çıkarak yüksek sesle bağırdı,

‚Güzel nimetler oldu. Savaş dönüşümlüdür. Bedr’e karşı bugün. Yücel Hubel!‛ Yani dinin yücelsin. Resulullah, Ömer’e ‚Kalk cevap ver ve Allah daha

büyük ve yücedir. Savaşlar eşit değil. Bizim ölülerimiz cennette, sizin ölüleriniz cehennemdedir, de‛ dedi. O, Ebû Süfyân’a cevap verince ‚Bana gel ey

Ömer‛ dedi. Resulullah, ‚Ona git‛ dedi. O da gitti. Ömer, ‚Ne oldu?‛ dedi.

Ebû Süfyân, ‚Allah için ey Ömer, Muhammed’i öldürdük mü?‛ dedi. O, ‚Vallahi hayır. Şimdi seni işitiyor‛ dedi. Ebû Süfyân, ‚Vallahi sen yanımda İbn

Kamia’dan daha doğru sözlüsün‛ dedi. Sonra Ebû Süfyân, ‚Ölülerinize müsle

yapıldı. Vallahi ne memnun oldum ne de kızdım. Ne emrettim ne de yasakladım‛ dedi. Yanındakilerle beraber ayrılınca ‚Gelecek yıl buluşmamız Bedr’de‛

diye seslendi. Resulullah (sav) ashabından birine ‚Evet, sizinle bizim aramızda

söz, de‛ dedi.299

III. Hz. Ömer’in izin alarak cevap vermesi:

<En yüksek sesiyle bağırdı. ‚Yüce Hubel‛ sonra ‚İbn Ebî Kebşe nerede?

İbn Ebî Kuhâfe nerede? İbn Hattâb nerede? Bu, Bedr’e karşılıktır<‛ dedi.

Ömer, ‚Ey Allah’ın Elçisi ona cevap vereyim mi?‛ dedi. Resulullah ‚Ver‛ dedi.

 

297 Zührî, 77-78.

298 Musâ b. Ukbe, 189.

299 İbn İshâk, 312-313; İbn Hişâm, III, 93-94.

104 • Hz. Ömer Sempozyumu

Ebû Süfyân ‚Yüce Hubel‛ deyince Ömer, ‚Allah en yüce ve en büyüktür‛ dedi< Ebû Süfyân, ‚Nerede İbn Ebî Kebşe? Nerede İbn Ebî Kuhâfe? Nerede İbn

Hattâb?‛ deyince Ömer, ‚Bu Resulullah, bu Ebû Bekr ve bu Ömer‛ dedi. Ebû

Süfyân, ‚Bu, Bedr’e karşılıktır. Günler döner. Harb dönüşümlüdür‛ deyince

Ömer, ‚Eşit değil. Ölülerimiz cennette ölüleriniz cehennemdedir‛ dedi. Ebû

Süfyân, ‚Siz bunu mu diyorsunuz? Öyleyse kaybettik ve hüsrana uğradık‛

dedi. Ebû Süfyân, ‚Bizim Uzzâmız var, sizin Uzzânız yok‛ dedi. Ömer, ‚Allah

bizim sahibimizdir (mevlâmız). Sizin sahibiniz yok‛ dedi. Ebû Süfyân, ‚Şüphesiz o (Uzzâ) nimetlendirdi. Ey Hattâb oğlu yanıma gel konuşalım‛ dedi.

Ömer onun yanına gidince Ebû Süfyân, ‚Dinin adına Muhammed’i öldürdük

mü?‛ dedi. Ömer, ‚Vallahi hayır. O şimdi senin sözünü işitiyor‛ dedi< Ebû

Süfyân meydan okuyunca Ömer, Resulullah’ın ne diyeceğini bekledi. Resulullah ‚Evet‛ deyince Ömer ‚Evet‛ dedi.300

IV. Hz. Ömer ve sahabîlerin ortak cevap vermesi:

*Ebû Süfyân gelip ‚Muhammed içinizde mi‛ diye üç defa soruyor. Resulullah ona cevap vermeyi yasaklıyor. Sonra Ebu Süfyân yine üç defa ‚İbn Ebî

Kuhâfe içinizde mi‛, üç defa ‚İbn Hattâb içinizde mi‛ deyip adamlarının yanına dönüyor+. Onlara ‚Bunların hepsi öldürülmüş, onlara yettiniz‛ dedi. Ömer

nefsine sahip olamadı ve ‚Vallahi yalan söyledin ey Allah düşmanı! Saydıklarının hepsi yaşıyor<‛ dedi. Ebû Süfyân, ‚Bugün Bedr’in karşılığıdır. Harb dönüşümlüdür. Siz ölülerinize müsle yapıldığını göreceksiniz bunu ben emretmedim. Beni kötülemeyin‛ dedi ve ‚Yüce Hubel, Yüce Hubel‛ dedi. Resulullah (sav) ‚Ona cevap vermeyecek misiniz?‛ dedi. Onlar, ‚Ey Allah’ın Elçisi, ne

diye cevap verelim?‛ dediler. O, ‚Allah daha yüce ve büyüktür‛ deyin‛ dedi.

Ebu Süfyân, ‚Uzzâ bizimle, sizin Uzzânız yok‛ dedi. Resulullah, ‚Cevap vermeyecek misiniz?‛ dedi. ‚Ne diye cevap verelim‛ dediler. ‚Allah sahibimiz,

sizin sahibiniz yok‛ deyin‛ dedi.301

Konuyla ilgili beş metin de birbirinden farklıdır ve açıkçası Ömer’e biçilen

rol de haliyle farklılık arz etmektedir. Burada Ömer profillerindeki değişimde

kronoloji kadar ideolojik yaklaşımların da ciddi etkili olduğu görülmektedir.

Özellikle sonraki dönem dinî/siyasî mücadeleler, metinleri ve metinlerde konu

edilen şahıslara yüklenen misyonları etkilemiştir.

2.2. Değişen Konumlar

Siyer merviyâtında Hz. Ömer ile ilgili en dikkat çekici husus; aynı konuda

birbirinden zıt rivâyetlerin varlığıdır. Buna bağlı olarak Hz. Ömer’in kim ol-

 

300 Vâkıdî, I, 296-297. Ayrıca bkz., İbn Sa’d, II, 59.

301 İbn Sa’d, II, 47-48.

Hz. Ömer Sempozyumu • 105

duğu meselesinde siyer rivâyetlerinde bir karmaşa olduğunu söyleyebiliriz. Bu

konuda bazı örnekler vermemiz sanırım kastımızı ifade açısından önemli olacaktır.

Hz. Ömer’in Kureyş içerisindeki mevkisi:

a) Zübeyr dedi ki, ‚Ömer b. el-Hattâb, Kureyş’in eşrafındandır.‛302 ve

‚Kureyş ona bir şey demedi. Ömer, kavminin ileri geleniydi (seyyidi)‛.303

b) Ömer, zırhlar içerisindeydi< Ebû Süfyân, ‚Ebu’l-Fadl, bu kim?‛ dedi.

O, ‚Ömer b. el-Hattâb‛ dedi. Ebû Süfyân, ‚Benî Adiyy’in işi iş olmuş. Vallahi

az ve zayıftılar‛ dedi. Abbâs, ‚Ey Ebû Süfyân, Allah dilediğini yüceltir. Ömer,

İslâm’ın yücelttiklerindendir‛ dedi.304

Hz. Ömer’in Kureyş’e duruşu:

a) *Kureyş’in anlaşmayı bozması akabinde Ebû Süfyân’ın anlaşmayı yenilemek için Medine’ye gelerek Resulullah ile görüşmesi+ <Resulullah’ın yanından çıktı. Ebû Bekr’e gelip ‚Anlaşmayı yenile, süreyi artıralım‛ dedi. Ebû Bekr,

‚Himayem Resulullah’ın himayesidir. Vallahi sizinle savaşacak karıncalar bulsam onlarla sizin üzerinize gelirim‛ dedi. Sonra onun yanından çıkıp Ömer b.

el-Hattâb’a gidip onunla konuştu. Ömer dedi ki, ‚Yeminimizde yeni bir durum yok ki, Allah onu bozsun; ondan daha sağlam yok ki, Allah onu kessin,

onda kesilen yok ki, Allah onu birleştirsin‛ dedi. Ebû Süfyân, ‚Akrabalık haklarını gözettin‛ dedi.305

b) *Aynı görüşme+ <Ebu Bekr ile karşılaştı. Ona, ‚Muhammed ile konuşsan ve insanlara emân versen?‛ dedi. Ebû Bekr, ‚Himayem Resulullah’ın himayesidir‛ dedi. Sonra Ömer ile karşılaştı. Ebû Bekr’e dediğinin aynısını ona

da dedi. Ömer, ‚Vallahi, sizinle savaşacak karıncalar bulsam, size karşı onları

üzerinize sürerdim‛ dedi. Ebû Süfyân, ‚Akrabalığı gözetmedin‛ dedi.306

c) *Aynı görüşme+ <Resulullah’ın yanına gelip onunla konuştu. Resulullah ona cevap vermedi. Sonra Ebû Bekr’e gitti. Onunla Resulullah ile konuşması için görüştü. Ebû Bekr, ‚Yapmam‛ dedi. Sonra Ömer b. el-Hattâb’a geldi.

Onunla konuştu, ‚Ben sizin için Resulullah (sav)’e aracı mı olacağım? Vallahi

destek olarak zerre kadar karınca bulsam sizinle mücadele ederim‛ dedi<*Ebû Süfyân görüşmeleri anlatırken+ ‚<Sonra Ebû Kuhâfe’ye gittim. Onda

bir iyilik bulamadım. Sonra Ömer b. el-Hattâb’a gittim. Onu düşmanlığın en

yakınında buldum‛ dedi.

307

 

302 Zührî, 46; İbn Abdilber, III, 235; İbnu’l-Esîr,III, 642.

303 Zührî, 48.

304 Vâkıdî, II, 821.

305 Musâ b. Ukbe, 270.

306 Vâkıdî, II, 793.

307 İbn Hişâm, IV, 396-397.

106 • Hz. Ömer Sempozyumu

Hz. Ömer’in Okuma Yazma Bilmesi:

a) *Müslüman olma haberi+ < Bunun üzerine Ömer, onu itti veya dövdü.

Sonra kalkıp evde kemiği aradı. Sonunda buldu. Bulunca, ‚Bana, benim yediğimden senin yemediğin de anlatıldı‛ dedi ve kemikle vurup yaraladı. Sonra

kemikle dışarı çıktı. Okuyucu çağırdı. Ona okuttu. Ömer yazamıyordu. Kendisine okunup kalbi Kur’ân’ı işitince sarsıldı.308

b) *Müslüman olma haberi+ Ömer, kız kardeşinden akan kanı görünce

yaptığına pişman oldu. Geri döndü. Kız kardeşine ‚Az önce okuduğunuzu

işittiğim sayfayı bana ver. Muhammed’in ne getirdiğine bakayım‛ dedi. Ömer

okuma yazma biliyordu. Bunu deyince kız kardeşi ‚Ona zarar vermenden

korkuyoruz‛ dedi.309

Hz. Ömer’in Savaşması:

a) *Uhud’da+ <Vadide o haldeyken ve yanında ashabından bir topluluk

varken, bir grup Müşrik dağa tırmanmaya başladı. Resulullah, ‚Onların üst tarafımıza geçmemeleri gerek‛ dedi. Bunun üzerine Ömer bazı muhacirlerle beraber onlarla çatıştı. Onları dağdan indirdiler.310

b) *Aynı Haber+ Şeytan ‚Muhammed öldürüldü‛ diye bağırınca dağa

çıkmaya başladım. Nebi (sav)’e ulaştım. O, ‚Muhammed ancak elçidir‛ (3/Âl-i

İmrân, 144) ayetini okuyordu. Ebû Süfyân dağın alt tarafındaydı. Resulullah,

‚Allah’ım onlar üst tarafımıza çıkmasınlar‛ dedi. Bunun üzerine dağıldılar.311

Hz. Ömer’in Künyesinin Kaynağı:

a) Aişe’ye, ‚Ömer’i, Faruk diye kim isimlendirdi?‛ diye sordular. O, ‚Nebi‛ dedi.312

b) İbn Şihâb, ‚Bize Ehl-i kitabın ilk olarak Ömer’i, Faruk olarak isimlendirdikleri ulaştı. Müslümanlar onların bu sözlerinden etkilendiler. Bize Resulullah’tan bu konuda bir şey ulaşmadı. İbn Ömer, Ömer’in menkıbelerini anlatıp onu övdüğü zamanlarda bunu zikrediyordu<‛313

Bütün bunlar Hz. Ömer özelinde siyer metinleri üzerindeki genişleme,

daralma ve değişimi net bir şekilde göstermektedir. Açıkçası bu tür değişimlerin gerekçesi olarak mutlak anlamda ideoloji, hıfz, kurgu şeklinde bir karar

vermek oldukça güçtür. Ancak bir gerçek vardır ki, o da; ister Hz. Ömer olsun,

ister başka bir tarihî şahsiyet olsun tek bir rivâyete dayanarak hakkında hüküm vermenin son derece hatalı olacağıdır.

 

308 Zührî, 47.

309 İbn Hişâm, I, 344.

310 İbn İshâk, 311.

311 Vâkıdî, I, 295.

312 İbn Sa’d, III, 271.

313 İbn Sa’d, III, 270.

Hz. Ömer Sempozyumu • 107

2.3. Değişen Kimlikler

Hz. Ömer’in sahip olduğu veya ona atfedilen karakter özelliklerinde ‚değişen/değiştirilen kimliklerini‛ görmek mümkündür. Bunlar birbirine ters olmakla birlikte genel itibariyle Hz. Ömer’in şahsında bir araya toplandığını müşahede etmekteyiz. İşin ilginç yanı ise, bu karakteristik özelliklerinin nihai anlamda birbiriyle çatışma içerisine girmemeleridir.

2.3.1. İtirazları

Hz. Ömer’in isminin sıkça görüldüğü rivâyet konuları arasında Hz. Peygamber’in uygulamalarına karşı dile getirdiği itirazların ayrı bir yeri vardır.

Hz. Ömer’in bir parça da karakterine uygun olarak dizayn edildiği görüntüsü

veren bu sorgulama ve itirazlarına en güzel örnek hiç kuşku yok ki, içeriğinde

sıhhatini sorgulayacak unsurlar da barındıran İbn Übeyy b. Selül’ün cenaze

namazında olanları konu alan rivâyettir:

Ömer b. el-Hattâb, ‚Abdullah b. Übeyy ölünce namazını kıldırması için

Resulullah çağrıldı. Ona gitti. Namaz için onun başında durunca yer değiştirip

yanına gittim. Dedim ki, ‘Ey Allah’ın Elçisi, Allah’ın düşmanı Abdullah b.

Übeyy b. Selül’e namaz mı kıldıracaksın? Şu gün şunu, şu gün şunu diyen?

Tek tek günleri sayıyordum. Resulullah tebessüm ediyordu. Ben uzatınca dedi

ki, ‚Ey Ömer, geri dur. Ben muhayyer kılındım ve bunu seçtim. Bana ‚Onlar

için ister bağışlanma dile ister dileme. Onlar için yetmiş defa bağışlanma dilesen dahi

Allah onları affetmeyecektir‛ (9/Tevbe, 80) denildi. Bilsem ki, yetmişi artırınca affedilecek, o zaman artırırdım‛ dedi. Sonra onun namazını kıldırdı ve kabrine

kadar yürüdü. Onu tamamlayınca ben kendime Resule karşı cüretimden dolayı şaşırdım. Vallahi çok geçmeden şu ayet nazil oldu: ‚Onlardan ölen kimsenin

namazını kılma, mezarı başında durma‛ (9/Tevbe, 84).‛314

Hz. Ömer, sadece Hz. Peygamber’in uygulamalarını değil aynı zamanda

başkalarına karşı da sorgulayıcı bir tavır içerisinde olmuştur. Nitekim Hz.

Peygamber’in haberleri araştırması için gönderdiği Abdullah b. Ebî Hadred’in

getirdiği Hevâzinlilerin toplandığı haberi karşısında onu yalancılıkla suçlamıştır.315

 

314 İbn Hişâm, IV, 552. Ayrıca bkz., Vâkıdî, III, 1057-1058; 1070.

315 ‚<Mâlik ve Hevâzin’i işitti. Onların niyetlerini öğrendi. Sonra Resulullah’a geldi. Haber verdi. Resulullah, Ömer b. el-Hattâb’ı çağırıp ona anlattı. Ömer, ‚İbn Ebî Hadred yalan söyledi‛ dedi. İbn

Ebî Hadred, ‚Beni yalanlıyorsan, belki de gerçeği yalanlıyorsun ey Ömer. Sen, benden daha hayırlı

birini de yalanlamıştın‛ dedi. Ömer, ‚Ey Allah’ın Elçisi. İbn Ebî Hadred’in ne dediğini işitmiyor

musun?‛ dedi. Resulullah, ‚Sen dalaletteydin Allah seni hidâyete erdirdi ey Ömer‛ dedi.‛ İbn

Hişâm, IV, 440. Ayrıca bkz., Vâkıdî, III, 893.

108 • Hz. Ömer Sempozyumu

2.3.2. Teslimiyeti

Hz. Ömer’in başlangıçta itiraz ettiği veya karşı çıktığı konularda sonradan

pişmanlık duyduğu, teslimiyet gösterdiği anlaşılmaktadır. Yukarıda geçen

Hakem b. Keysân’ı öldürme talebi ve itirazı konusunda onun, ‚Benden daha

iyi bildiği bir konuda Nebi (sav)’e nasıl cevap verdim, diye düşündüm. Sonra

dedim ki, bununla ancak Allah ve Resulü için nasihat etmek istedim‛316dediği

aktarılmıştır. Aynı şekilde Resulullah’a suikast için gelen Umeyr b. Vehb elCumahî’nin Müslüman olması üzerine ‚Nefsim elinde olan Allah’a yemin ederim ki, o geldiği zaman domuz bana Umeyr’den daha sevimliydi. Şimdi ise bazı çocuklarımdan bana daha sevimli‛317 demiştir. Ancak Hz. Ömer, her seferinde pişman olsa da bir sonraki hâdisede yine itirazını dile getirmekten geri

durmamış veya geri durmamış gibi gösterilmiştir.

Hz. Ömer’in itiraz ettiği konularda Resulullah’ın uygulamalarına teslimiyet gösterip kendi itirazlarına pişman olduğu gibi, vahiy karşısında da tam bir

teslimiyete sahip olduğunu ifade etmeliyiz. Nitekim ‚<inkârcı kadınları nikâhınızda tutmayın<‛ (60/Mümtehine, 10) ayeti nazil olunca Ömer b. el-Hattâb

müşrik karısı Kureybe bnt. Ebî Ümeyye b. el-Muğîra’yı hemen boşamıştır.318

Hz. Ömer’in helal-haram noktasında da ciddi anlamda hassas davrandığı

görülmektedir. Bir sefer esnasında kendilerine sunulan etin kaynağını öğrendikten sonra Hz. Ebû Bekr ile beraber, yediklerini kustukları rivâyetlerde konu

edilmiştir.319

2.3.3. Merhameti

Della Vida, Hz. Ömer’in sertliği konusunda, ‚Bütün büyük mühtedîlerde

olduğu gibi, orta bir had tanımadığı için, sadâkatte olduğu gibi, kinde de aynı

şiddetli kesâfeti taşıyan, aynı inhisarcı ve uzlaşmaz tutumun kutuplaşmasındaki değişme bahis mevzuudur‛320demek suretiyle meseleyi karakterle izah

etmeye çalışmaktadır. Bu konuda onun haksız olduğunu söylemek pek kolay

değildir. Hz. Ömer’in rivâyetlerde çizilen profilinin son derece sert, katı bir

çerçeveye oturtulduğu açıktır. Ancak onun merhametinin üstelik daha Müslüman olmadan önce merhamet sahibi olduğunu işleyen bir rivâyetin mevcudiyeti kayda değer bir husustur. Kabilesinden Müslüman olanları yoruluncaya

 

316 Vâkıdî, I, 15.

317 Musâ b. Ukbe, 177; Vâkıdî, I, 127. Rivâyet içerisinde Hz. Peygamber’in gaybten haber vermesi gibi

bir takım tartışmalı hususların bulunduğunu da ayrıca kaydetmeliyiz.

318 İbn Hişâm, III, 327. İsminin Zeyneb bnt. Ebî Ümeyye olduğu; Vâkıdî, II, 632-633; İbn Sa’d, III, 265.

319 Bkz., Vâkıdî, II, 773; İbn Hişâm, IV, 625-626.

320 Vida, 469.

Hz. Ömer Sempozyumu • 109

kadar dövdüğü aktarılan Ömer, bu rivâyete göre hicrete çıkan bir aileye dua

etmiştir:

<Ümmü Abdillah bnt. Ebî Hasme, ‚Vallahi biz, Habeş’e göç ediyorduk.

Âmir (b. Rebia-kocası) bazı ihtiyaçlarımız için gitmişti. Ömer b. el-Hattâb gelip

yanımda durdu. O şirk üzereydi. Biz ondan sıkıntı, eza görüyorduk. Bize karşı

şiddetliydi. O, ‚Ümmü Abdillah, yolculuk mu?‛ dedi. Ben de ‚Vallahi evet.

Allah bize bir kurtuluş verinceye kadar Allah’ın arzına çıkacağız. Bize eziyet

ettiniz, sıkıntı verdiniz‛ dedim. Bunun üzerine, ‚Allah yardımcınız olsun‛ dedi. Kendisinden daha önce görmediğim incelik ve şefkat gördüm. Sonra ayrıldı. Anladığım kadarıyla çıkışımız onu üzmüştü.‛321

Açıkçası bu rivâyet, mevcut Ömer profiline uymamakla birlikte, onun

hakkındaki ‚aynı konuda farklı anlatımlar bulunması‛ şeklindeki rivâyet literatürüne son derece uygundur.

2.3.4. Feraseti

Özellikle bazı şerî uygulamalarda Hz. Ömer’in ferasetine dair örnekler aktarılmakla beraber burada biz, siyer merviyâtında konu edilenlere temas edeceğiz. Hiç şüphesiz bunlar arasında en dikkat çekici olanı, Hz. Peygamber’e suikast düzenlemek için gelen Umeyr b. Vehb el-Cumahî konusunda takındığı

tavırdır. O, Umeyr’in hal ve hareketlerinden şüphelenmiş Resulullah’a dikkatli

olması konusunda uyarıda bulunmuştur.322 Kendi hilâfet dönemindeki yönetimiyle feraset sahibi olduğunu fazlasıyla ispat eden Hz. Ömer için bu tür anlatılarda şaşılacak bir hususun olmadığını belirtmeliyiz. Ancak bununla yetinilmemiş, ferasetini ispat için de haberler üretilmiştir. Nitekim kendisi, Resulullah’ın Abdullah b. Ravaha’ya ‚Allah’ım ona rahmet et‛323 ve Âmir b. Sinân’a324

‚Allah, sana rahmet etsin‛ sözlerinden onların şehit olacağını anlamıştır.325

3. Mevzû Siyer Haberlerinde Hz. Ömer

Diğer birçok sahabî, halife hakkında uydurmalar olduğu gibi, Hz. Ömer

ile ilgili de birçok uydurma haber üretilmiştir. Özellikle Hz. Ömer’in aynı zamanda ikinci halife olması hem Şiî hem de Sünnî literatürü etkilemiş, bir taraf

onun hakkı olmayanı gasp ettiğini; diğer taraf da söz konusu makama liyakatini ispat için haber imaline girişmişlerdir.

 

321 İbn Hişâm, I, 342-343. Ayrıca bkz., İbn İshâk, 160.

322 Musâ b. Ukbe, 176-177; Vâkıdî, I, 126-127; İbn Hişâm, II, 662.

323 Vâkıdî, II, 639.

324 Vâkıdî, II, 638.

325 Ayrıca bkz., İbn Hişâm, III, 329.

110 • Hz. Ömer Sempozyumu

3.1. İdeolojik Haberler

İdeolojik hedeflerin gözetildiği uydurmalara konu itibariyle bir sınır çizmek son derece güçtür. Çünkü bu yaklaşımın, ideolojik kabullerini yerleştirmek için müdahale edemeyeceği hiçbir haber yok gibidir. Hz. Ömer’in Müslüman olması için Hz. Peygamber’in ettiği iddia edilen dua bu konuda oldukça

ilginç bir örnektir:

<Nebi, ‚Allah’ım İslâm’ı Ömer b. el-Hattâb veya Ebû Cehil b. Hişâm’dan

hangisi sana daha sevimliyse onunla güçlendir‛ dedi. Ona ikisinden en sevgili

geleni Ömer b. el-Hattâb idi.326

Bu rivayete göre Şîa’nın tekfir etmekten çekinmediği kişi haliyle Allah’ın

sevdiği Ömer olmaktadır ki, Sünnî ideoloji için oldukça önemli bir vurgudur.

Bununla yetinilmediğini aynı zamanda Hz. Ömer’in cennetlik olarak kaydedildiğini de hatırlatmalıyız:

Resulullah dedi ki, ‚Cennet ehlinden biri size gelecek‛<Ebû Bekr geldi.

Kalkıp onu Resulullah’ın sözüyle müjdeledik< Sonra Resulullah, ‚Size cennet

ehlinden biri gelecek‛ dedi< Ömer b. el-Hattâb geldi. Nebi’nin dediğiyle onu

müjdeledik<327

Hz. Ömer’in Müslüman olması tebliğ tarihinde önemli bir dönüm noktasıdır. Rivâyetlere göre Hz. Ömer’in Müslüman olmasıyla Ka’be’de açıktan namaz kılınmış, Mekke’de İslâmiyet’e açıktan çağrılmaya başlanmıştır.328 Bu durum rivâyet literatürüne; İbn Mesûd’un dilinden ‚Ömer’in İslam’ı fetih, hicreti

zafer, yönetimi rahmet idi. Biz Ka’be’de namaz kılamıyorduk. Ta ki Ömer

Müslüman oldu, onlarla çatıştı ve onlar da bizi bıraktılar. Böylece namaz kıldık‛329 şeklinde yansımıştır. Ancak anlaşılan o ki, bu kâfi gelmemiş, onun Müslüman olduğu haberi Hz. Peygamber’e Cebrail tarafından da müjdelendirilmiştir:

‚<Ömer, Müslüman olunca Cibrîl inerek, ‚Ey Muhammed, göktekiler

Ömer’in Müslüman olmasıyla sevindiler‛ dedi.‛330

Müslüman olmasının karşı tarafta yansımasına da doğal olarak el atılmıştır. Buna göre Hz. Ömer’in Müslüman olması Kureyş’te büyük bir korkuya sebebiyet vermiştir:

 

326 İbn Sa’d, III, 267.

327 Vâkıdî, I, 330.

328 Bkz., İbn İshâk, 164-165; İbn Hişâm, I, 342; İbn Sa’d, III, 269-270. İslâm’da gizli davetin Hz. Ömer’in

Müslüman olmasına kadar sürdüğü şeklindeki bir kabulü onaylamadığımızı ayrıca kaydetmeliyiz.

Çünkü Hz. Ömer’in Müslüman olmasından çok daha önce Mekke’de İslâmiyet’i duymayan kalmamıştı.

329 İbn İshâk, 165; İbn Hişâm, I, 342; İbn Sa’d, III, 270.

330 İbn Sa’d, III, 269.

Hz. Ömer Sempozyumu • 111

Hastalığı esnasında Ebû Tâlib’in ağırlaştığı haberi Kureyş’e ulaştı. Birbirlerine, ‚Hamza ve Ömer Müslüman oldu. Muhammed’in işi bütün Kureyş kabilelerine yayıldı. Ebû Tâlib’e gidelim. Kardeşinin oğlundan bizim için söz alsın. Biz de ona verelim. Vallahi işimize hâkim olacağımızdan emin değiliz‛

dediler.331

Kureyş için ‚etkili ve güçlü bir mevkie sahip Ömer‛ profili oluşturma çabasındaki râvilerin, hâdiseler arasındaki kronolojik bağlantılara ve mevcut

malzemeye pek iltifat etmedikleri anlaşılmaktadır. Zira siyer kaynaklarında

İslâm’a açıktan davet ettiğine dair bir rivâyet332 dışında, Müslüman olmasından Medine’ye hicretine kadar geçen altı yıllık süre zarfında Hz. Ömer veya ne

yaptığı hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.333

Hz. Ömer’in güçlü ve Hz. Peygamber döneminin önde gelen şahsiyetlerinden biri olduğu vurgusu, Hendek Savaşı esnasında mübareze için çıkan

meşhur savaşçı Amr b. Abd’in Hz. Ali’ye hitaben söylediklerinde de karşılığını

bulmuştur:

‚< Sen genç bir çocuksun. Geri dön. Ben Kureyş’in iki şeyhini Ebû Bekr

ve Ömer’i istiyorum.‛334

Bu konuda sadece Kureyş değil çevre Araplar da devreye sokulmuştur.

Öyle ki, bir bedevi, Resulullah’ın haberini işitince şöyle tepki verir:

‚Uzun boylu, kel adam ne yaptı? O hangi tarafta? Allah’a yemin ederim

ki, kimin tarafındaysa orayı hayırla ve şevkle doldurur‛ dedi. Yani Ömer b. elHattâb.335

Hz. Ömer’in güçlü kuvvetli bir şahsiyet olduğu konusunda eldeki mevcut

malzeme yetersiz bulunduğundan olsa gerek, Sünnî çevrelerin bu türden uydurmalara yöneldiklerini söyleyebiliriz. Mamafih bunda Şiî literatürün ona

saldırmasının da ciddi rolü olduğu muhakkaktır. Nitekim Hayber’de Hz.

Ali’ye sancağın verilmesi haberinde teşeyyünün bu konudaki tazyikini görmekteyiz:

<Hz. Peygamber önce Ebû Bekr’i gönderdi. Savaştı. Geri döndü, fetih

olmadı. Sonraki gün Ömer b. el-Hattâb’ı gönderdi. Savaştı. Geri döndü, fetih

olmadı. Resulullah dedi ki, ‚Yarın sancağı Allah’ı ve Resulünü seven birine vereceğim. Allah, onun eliyle fethi gerçekleştirecek. O, kaçan değildir‛ dedi<

 

331 İbn Hişâm, II, 417.

332 İbn Sa’d, I, 200.

333 Fayda, 44.

334 Vâkıdî, II, 471.

335 İbn İshâk, 164-165.

112 • Hz. Ömer Sempozyumu

Resulullah, Ali’yi çağırdı. Onun gözü hastaydı. Gözüne tükürdü. Sonra ‚Bu

bayrağı al onunla git. Allah sana fethi verecektir‛ dedi.‛336

Hz. Ömer’in konu edildiği ideolojik uydurmalar arasında hiç şüphesiz

Kırtâs ve Zu’l-Huveysira haberlerinin ayrı yeri vardır.

3.1.1. Kırtâs Haberi

Kırtâs hâdisesi ideolojik haberler kategorisinde değerlendirebileceğimiz

haberler arasında en önde gelenlerden biridir. Rivâyete göre, Hz. Peygamber

hastalığı esnasında ümmetinin kendisinden sonra dalalete düşmemesi için bir

vasiyet yazdırmak ister. Ancak Ömer veya Ömer’in de aralarında bulunduğu

bazı sahabîler buna itiraz ederek vasiyetin yazılmasını engellerler.337

Şîa’ya göre, Resulullah (sav)’in burada yazdırmak istediği şey; Hz. Ali’nin

hilâfetiydi.338 Yine bu iddia sahiplerine göre, Hz. Ömer bunu anlayınca söz konusu vasiyetin yazılmasını engellemiştir. Şiîlerin ileri sürdüğü bu iddiaya Sünnî

müelliflerden farklı cevaplar gelmiştir. Bu bağlamda vasiyet yazımının Hz.

Abbâs tarafından teklif edildiği için karşı çıkıldığı,339 yazdırılmak istenenin sünnet olduğu,340 Hz. Ömer’in karşı çıkmasındaki gayenin, Resulullah’ın rahatını

düşünmesi olduğu341 şeklinde görüşler serdedilmiştir. Her şeyden önce şunu

ifade edelim ki, Resulullah böyle bir vasiyet yazdırmak istemiş olsaydı, sahabenin bu isteğe karşı çıkması –gerekçesi ve niyeti ne olursa olsun– o kadar da kolay

değildir. Sünnî müelliflerin yukarıda zikrettiğimiz engelleme gerekçelerini, hâdisenin sahihliği ihtimali üzerine bina ettikleri anlaşılmaktadır. Ne var ki, söz konusu haberin sıhhatinden bahsetmek pek mümkün görünmemektedir.342

Kırtâs hâdisesinin râviler açısından olmasa bile, içerisinde barındırdığı

ifadelerin başta Kur’ân ve Resulullah’ın şahsiyeti, sonra da tarihin bize tanıttığı

sahabe kavramıyla tenakuz halinde olması hasebiyle tarihî gerçekliğinden

bahsetmek son derece güçtür. Rivâyetin işlenişi ve kullanımı açısından olaya

baktığımızda da, haberin Şîa tarafından imal edildiğini, değişik dönemlerde

tadilata tabi tutulduğunu söyleyebiliriz.343

 

336 İbn Hişâm, III, 334; İbn Sa’d, II, 110.

337 Metinler için bkz., İbn Sa’d, II, 243-244.

338 Musevî, Abdulhüseyin Şerefuddin, el-Muracaât, çev: S. Sonay, Adana tz., 283; Muzaffer, Muhammed Rıza, es-Sakîfe, Beyrut 1993, 78-81; Tavîl, Muhammed Emîn Gâlib, Târihu’l-Aleviyyîn, Lazkiye

1924, 65-66.

339 Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, I-II, çev: Salih Tuğ, İstanbul 1991, II, 1098.

340 Hatib, Muhibuddin, ‚İslâm Mezheb ve Fırkalarının Birbirine Yaklaştırılması Konusu‛, AÜİFD, çev:

M. Hayri Kırbaşoğlu, XXII, (1978), 149.

341 Dehlevî, 275.

342 Öz, Şaban, ‚Kırtâs Hâdisesi ve İlgili Rivâyetlerin Tenkidi –İbn Sa’d Özelinde–‛, Hikmet Yurdu,

(Ocak-Haziran 2009), II/3, 275-286, 276-277.

343 Öz, ‚Kırtâs Hâdisesi‛, 285-286.

Hz. Ömer Sempozyumu • 113

Konumuz açısından rivâyette dikkati çeken husus ise, vasiyeti kimin engellediğinin belli olmamasıdır. Her ne kadar Ömer’in ismi veriliyor ise de, Şeriati’nin de ifade ettiği gibi, bu husus belli değildir.344 Hâdiseye rivâyet malzemesi açısından bakıldığında Hz. Ali’nin yazı malzemesini getirmediğini konu

alan haberlerle bu haber arasında –isnâd da dâhil olmak üzere– herhangi bir

fark olmadığı görülecektir. Binaenaleyh neden tercihin Hz. Ömer’den yana

kullanıldığını açıklamak için elimizde mezhep tarafgirliğinden başka bir gerekçe bulunmamaktadır.345

3.1.2. Zu’l-Huveysira Haberi

Ümmetin, intikamını rivâyet yoluyla aldığı dikkat çekici metinlerden olan

Zu’l-Huveysira rivâyetinde ise, güya ganimet dağıtımında Hz. Peygamber’in

Müellefe-i Kulûb’a çok verip bazılarına hiç vermemesine içerleyen Zu’lHuveysira, Hz. Peygamber’i âdil olmamakla suçlamış, Hz. Ömer’in nifak suçlamasıyla ‚öldürülmesini‛ talep etmesi üzerine de Hz. Peygamber, onların

küfrünü ilân etmiştir.346

Hâricîlerle bağlantılı olarak aktarılan347 bu haberin mevzû olduğu açıktır.348 Ortaya çıkışlarından itibaren Müslüman halkın korkulu rüyası olan

Hâricîleri toplum nazarında küçültmek, halkı onlarla mücadeleye sevk etmek

ve hiç olmazsa manevî açıdan onlardan intikam alarak toplum vicdanını rahatlatma gayesiyle bu ve benzeri haberler üretilmiştir.349 Hz. Ömer’in buradaki rolü ise, genel siyer metinlerine yansımış olan ‚nifakla‛ suçladıklarının ‚boynunun vurulmasını‛ teklif eden birine duyulan ihtiyaçtan ibarettir.

3.2. Mucize Haberleri

Bazı mucizât haberlerinde Hz. Ömer’in ismini görmekteyiz. Hudeybiye350

veya Tebük dönüşünde351 veya bir sefer esnasında352 insanların kıtlıkla karşılaşması üzerine Resulullah’ın binekleri kesmelerine izin vermesine Ömer, itiraz ederek kalan yiyeceklerin bir araya toplanmasını ve Resulullah’ın bereket-

 

344 Bkz., Ali Şeriati, Muhammed Kimdir, çev: Ali Seyidoğlu, Ankara 1994, 357.

345 Öz, ‚Kırtâs Hâdisesi‛, 284.

346 Metinler için bkz., Vâkıdî, III, 948-949; İbn Hişâm, IV, 496-497.

347 Ebû Dâvud, Sünen’inde bu türden haberleri ‚Fî Kitâli’l-Havâric‛ başlığı altında zikretmiştir. Ebû

Dâvud, Süleyman b. Eşas b. İshâk b. Beşîr b. Şeddâd b. Amr b. İmrân el-Ezdî (275/888), Sünen, IV,thk., hşy., şrh: Bedreddin Çetiner, İstanbul 1992, V, 120-127.

348 Bkz., Öz, Şaban, Hz. Peygamber’in Sîretiyle İlgili Mevzû Haberlerin Tarihî Değeri, Neva Yay., İstanbul

2016, 119-121.

349 Öz, Mevzû Haberler, 120-121.

350 Bkz., Musâ b. Ukbe, 239-240; Vâkıdî, II, 616.

351 Vâkıdî, III, 1037-1038.

352 İbn İshâk, 259-260.

114 • Hz. Ömer Sempozyumu

lenmesi için dua etmesini önermesi neticesinde öyle yapılmış, böylece ordu yiyecek ihtiyacını karşılamıştır. Hz. Peygamber’in mucize izharı için Ömer’in

rehberliğini konu alan bu haberlerin sıhhatlerinin problemli olduğunu belirtmeliyiz.

Hz. Peygamber’in ehl-i kitap tarafından haber verildiğinden bahseden

delâil metinlerinde de Ömer’in ismine rastlanılmaktadır. Nitekim bu rivâyetlerden birinde alacağını Hz. Peygamber’den biraz saygısızca isteyen bir Yahudi’yi burnunu kırmakla353 tehdit eden Ömer, borcu ödemekle görevlendirilir:

Ömer onu götürdü. Resulullah’ın emrettiğini yaptı. Yahudi, Ömer’e

‚Musâ (as)’ın bize vasfettiklerinden kitapta bulduklarımızın hepsini Muhammed (as)’da gördük. Sadece hilm kalmıştı. Onu da şimdi gördük. Seni şahit tutuyorum ki, şehadet ederim ki Allah’tan başka ilah yoktur ve yine şehadet ederim ki, Muhammed, Allah’ın elçisidir. Ve yine seni şahit tutuyorum ki, sahip

olduklarımın yarısını Muhammed (sav)’e iman edenlere sadaka olarak bırakıyorum‛ dedi. <Sonra Yahudi öldü. Resulullah, onun cenazesine çıktı. Tabutu

taşıdı.354

Görüleceği üzere bu haberde Ömer’e biçilen rol, genel Ömer profiline uygun olarak tepkisel bir duruş sergilemesidir. Hikâyenin sıhhat derecesini artırmak için Ömer’in otoritesinden faydalanılması ise hikâyenin ilginç olan kısmıdır.

3.3. Diğer Mevzû Haberlerde Hz. Ömer

Daha başka mevzû haberlerde de Hz. Ömer’in ismi geçmektedir. Bu tür

haberlerin bir kısmı, sahih bir metin üzerine yeniden kurgulanmış anlatılardır.

Ezan konusunda nakledilen rivâyetlerden biri şu şekildedir:

Nebî ve ashabı namaza çağrı için çanı konuşmuşlardı. Ömer’e rüyasında

‚Çan almayın. Bilakis namaza çağırın‛ denildi. Ömer, Nebi’ye gördüğünü haber vermek için gitti. Nebi (sav)’e bu konuda vahiy gelmişti. Ömer, Bilal’in

ezan okuduğunu görünce, Resulullah ona ‚Bu konuda vahiy seni geçti‛ dedi.355

Ezan’ı vahiy ürünü yapan bu haberde Hz. Ömer’in vahiyle yarıştırılması

kayda değer bir husustur.

Kıssacı anlatılarına benzeyen bazı haberlerde de yine Ömer’in ismi sıkça

geçmektedir. Onun Hz. Peygamber ile görüşüp Kisra ve Kayser’i hatırlatması

haberini bu tür metinlere dâhil edebiliriz:

 

353 Başka bir rivâyette kafasını kesmekle. İbn Sa’d, I, 361.

354 İbn İshâk, 273; İbn Sa’d, I, 361.

355 İbn Hişâm, II, 509.

Hz. Ömer Sempozyumu • 115

Hasırın iz yaptığını görünce Ömer ağladı. Resulullah neden ağladığını sorunca, Kisra ve Kayser’in yaşantılarını anlatması üzerine Resulullah, ‚Size ahiret, onlara dünyanın olmasına razı değil misiniz?‛ dedi.356

Kıssacıların Hz. Ömer’in ismini kullandıkları bir diğer haberde ise inanma

konusunda dinleyicilerine modellik sunma çabası görülmektedir:

Ebû Hureyre; ‚(Bir adamın üstüne binmesi üzerine öküzün konuşmasını

konu alan kıssayı anlattıktan sonra) Resulullah dedi ki, ‚Ben buna inanıyorum.

Ebû Bekr ve Ömer de‛ dedi< (Bir kurdun çobanla konuşmasını anlattıktan

sonra) Resulullah, ‚Buna şaşırıyor musunuz?‛ dedi. ‚Evet‛ dediler. O, ‚Ben

buna inanıyorum. Ebû Bekr ve Ömer de (orada yokken) inanırlar‛ dedi.‛357

Yine kıssacı imalatına benzeyen bir başka haberde de, Hz. Ömer’in soru

sorma konusundaki cüreti metin içerisinde işlenmiştir:

<Mekke fethedilince Resulullah, bir kabrin başına geldi. Kendisi oturdu

insanlar da etrafına oturdular< Sonra kalktı. O ağlıyordu. Ömer onu karşıladı.

İnsanlar içerisinde ona karşı en cüretli olandı. ‚Annem babam sana kurban olsun ey Allah’ın Elçisi, seni ne ağlattı?‛ dedi. Resulullah, ‚Bu, annemin mezarı.

Rabbimden onu ziyaret için izin istedim bana izin verdi. Ondan bağışlanması

için dua etmek istedim. Bana izin vermedi. Bu rikkatime dokundu, ağladım‛

dedi< İbn Sa’d dedi ki, ‚Bu hatadır. Kabri Mekke’de değil Ebvâ’dadır.358

Hz. Ömer’in isminin geçtiği diğer mevzû haberler de şiirlerdir. Şiir konusunda siyer müellifleri arasında yaşanan tartışmaların yoğunluğu malumdur.

Nitekim bu hususta eleştirilere muhatap olan İbn İshâk, Hz. Ömer’in Müslüman olunca okuduğu bir şiiri nakleder ki,359 şiirin sonradan imal edildiği açıktır. Yine Abdullah İbn Ravahâ’nın okuduğu ve içerik itibariyle oldukça sorunlu

olan ‚Sizinle tevili üzerine savaştık. İnmesi üzerine savaştığımız gibi‛ şiirine

Hz. Ömer’in müdahale ettiği nakledilmiştir.360

3.4. Tarihçilerin Konuşturduğu Hz. Ömer

Burada doğrudan râvi veya müellifleri itham etmek gibi bir niyetimizin

olmadığını, sadece bütün merviyâta baktığımızda kaçınılmaz olarak böyle bir

algının oluştuğunu söylemeliyiz. Bu çerçevede vermek istediğimiz ilk örnek

Hz. Ömer’in Hudeybiye’de anlaşmaya tepkisinin gerekçesidir. Rivâyete göre

Taif’ten dönüş emrini alan ashaptan bazıları henüz kalenin fethedilmediğini

söyleyerek bu emri sorgulamışlar ve emrin geri alınması için önce Ebû Bekr’e

 

356 İbn Sa’d, I, 466.

357 İbn İshâk, 261-262.

358 İbn Sa’d, I, 117.

359 İbn İshâk, 163.

360 Vâkıdî, II, 735-736; İbn Sa’d, II, 121.

116 • Hz. Ömer Sempozyumu

gitmişler onun ‚Allah ve Resulü daha iyi bilir. Emir ona gökten iniyor‛ demesi

üzerine Ömer’e gelmişlerdir. O da kabul etmeyerek şunları söylemiştir:

‚Hudeybiye’yi gördük. Hudeybiye’de Allah’tan başka kimsenin bilmediği şüphe girdi nefsimize. Resulullah’a gidip o sözleri söyledim. Keşke hiç

yapmamış olsaydım da ailem ve malım gitseydi. Sonra Allah’tan bize hayır

geldi. Kılıçsız Hudeybiye sulhundan daha büyük bir fetih insanlara gelmedi.

Resulullah gönderildiğinden anlaşma yapılıncaya kadar Müslüman olanların

bir misli İslâm’a girdi. Görüşüm itham edildi. Resulullah’ın yaptığında hayır

vardır. Asla bir iş için bir daha böyle yapmayacağım. İş, Allah’ın işi. O Nebisine istediğini vahyeder‛ dedi.‛361

Burada Hz. Ömer, sadece bu işe karışmama sebebini değil, Hudeybiye’nin de yorumunu yapmış gibidir. Tekrar belirtelim ki, bu durum sadece bir

algıdır ve mutlak manada Ömer’in ağzından konuşturulduğunu söylemek

mevcut veriler çerçevesinde zordur. Ancak bu tür metinlere râvilerin kurgularıyla beraber bazen abartarak, bazen değiştirerek, bazen ekleyerek kendi renklerini kattıkları gerçeği de gözden uzak tutulmamalıdır.

Bu konudaki ikinci örneğimiz Hz. Peygamber’in hastalığı sırasında vukû

bulduğu iddia edilen şu hâdisedir:

Ömer, Resulullah’ın yanına girdi. Ateşi vardı. Elini onun üzerine koydu,

sonra sıcağın şiddetinden çekerek, ‚Ey Allah’ın Nebisi ateşin ne kadar şiddetli?‛ dedi. Resulullah, ‚Gece veya sabah, içinde yedi uzun sûrenin de olduğu

yetmiş sûre okudum‛ dedi. Ömer, ‚Ey Allah’ın Nebisi, Allah senin geçmiş ve

gelecek günahlarını affetti. Bu kadar nefsine yüklenmesen veya hafifletsen‛

dedi. O, ‚Şükreden bir kul olmayayım mı?‛ dedi.362

Bu başlıktaki üçüncü örneğimiz ise Hz. Ömer’in öldürülmesini istediklerini konu alan rivâyetlerdir. Açıkça söylemek gerekirse bu tür haberlerde kurgusal tarih anlatımının ciddi rolü olduğu kanaatindeyiz. Bu rivâyetler âdeta aslında bazılarının öldürülmesi gerekmesine rağmen neden öldürülmediğini

izah bağlamında tarihçiler tarafından dile getirilmiş gibidirler. Yahudilerin veya münafıkların veya Hz. Ömer’in nifakla suçladıklarının neden öldürülmediği sorusunun cevabı metinlerde kendisine yer bulmuştur:

(Uhud’dan sonra) Yahudiler kötü sözler söylemeye başladılar. Onlar,

‚Muhammed ancak krallık istiyor. Bir nebi asla buna uğramazdı. Kendisi yaralandı. Arkadaşları da öldürüldü‛ dediler. Münafıklar da ileri geri konuşmaya

başladılar. Onlar, Resulullah’ın ashabına ‚Sizden öldürülenler yanımızda olsalardı öldürülmezlerdi‛ diyorlardı. Ömer, bunları işitince Resulullah’a gelip bu

 

361 Vâkıdî, III, 936.

362 İbn Sa’d, II, 208-209.

Hz. Ömer Sempozyumu • 117

Yahudi ve münafıkları öldürmek için izin istedi. Resulullah, ‚Ey Ömer, Allah

dinini üstün kılacak, Nebisini izzetlendirecektir. Yahudiler için zimmet vardır.

Onları öldürmem‛ dedi. Bunun üzerine ‚Peki münafıklar ey Allah’ın Elçisi?‛

dedi. Resulullah ‚Allah’tan başka ilah olmadığına ve benim de Allah’ın Elçisi

olduğuma açıktan şahitlik etmiyorlar mı?‛ dedi. ‚Ediyorlar ey Allah’ın Elçisi.

Ancak bunu kılıçtan korunmak için yapıyorlar<‛ dedi. Resulullah, ‚Allah’tan

başka ilah yoktur ve Muhammed Allah’ın Elçisidir diyeni öldürmekten yasaklandım ey İbn Hattâb. Kureyş bir daha bugünkü gibi bir günü bize yaşatamayacak ta ki rüknü istilam edeceğiz‛ dedi.363

Bu rivâyetlerde Hz. Ömer’in çoğu zaman tek seçenek bazen de seçeneklerden biri olduğunu belirtmeliyiz. Tıpkı sorulan sorularda olduğu gibi, bu tür

haberlerde de Ömer’in ismi mutlaka seçenekler arasında yer almıştır:

<Resulullah ashabına dönerek, ‚Birinizin kalkıp bu köpeği öldürmesini

ne engelledi?‛ veya ‚fasık‛ dedi. Abbâd b. Bişr, ‚Bana işaret etseydiniz, ey Allah’ın Elçisi. Seni hakla gönderene yemin ederim ki, her yerden sana baktım.

Bana işaret edersin de boynunu vurayım diye‛ dedi. Denilir ki, bunu Ebu’lYeser dedi. Denilir ki Ömer b. el-Hattâb dedi. Bunun üzerine Resulullah ‚Ben

işaretle öldürtmem‛ dedi.364

Netice itibariyle Hz. Ömer’e atfedilen itirazları, öldürme talepleri, sorgulamaları, öneri ve tavsiyeleri mutlak surette onun hanesine yazmadan önce

dikkatli bir şekilde incelemek, fikrin üzerine bina edileceği rivâyetin sıhhatini

sağlama açısından önemlidir.

SONUÇ

Rivâyetlere yansıdığı kadarıyla Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in hayatı boyunca hiç heyecanını kaybetmeyen ve bu heyecanı neredeyse bütün sözlerini,

bütün eylemlerini etkileyen biri olarak görülmektedir. Bununla beraber bazen

kendisinden beklenilmeyecek kadar sakin, tedbirli, soğukkanlı bir profilde

karşımıza çıkmaktadır. Aslında siyer literatürüne dikkat ettiğimizde böyle ikili

davranış modelliğinin bütün ileri gelen şahsiyetler için geçerli olduğu kabul

edilecektir. Bunun sebebi de rivâyet literatürünün dinî, siyasî, iktisadî vb. sebeplerle devamlı surette aktif olması, bazen genişleme, bazen daralma, bazen

yeniden kurgu, bazen mevcudun imhası şeklinde bir dinamizme sahip olmasıdır. Hz. Ömer’in sahip olduğu veya ona biçilen; itiraz eden, sorgulayan, her

şeye karışan, son derece heyecanlı olarak tanımlayabileceğimiz profil, onunla

 

363 Vâkıdî, I, 317-318.

364 Vâkıdî, II, 856.

118 • Hz. Ömer Sempozyumu

ilgili birçok siyer metni üzerinde etkili olmuş, onun tavrı konusunda abartılı

haberlerin dizaynında rol oynamıştır.

Siyer merviyâtında örneklerini gördüğümüz ideolojik yaklaşımın önüne

geçip, metinlerdeki tarihî hakikatlere ulaşarak ‚Siyer’e dair gerçek‛ olarak

sunmamız neredeyse imkânsız düzeydedir. Zira Şiî bir tarihçi, inancının ve

inancının şekillendirdiği usulle bu metinlere yaklaşırken, aynı durum herhangi

bir Sünnî tarihçi için de geçerlidir. Geçmişte tebdil, tağyir, tahrif edenlerle aynı

zihin kodlarını paylaşan bugünün insanlarının geçmişlerine sahip çıkmaları da

son derece normaldir. Bu bağlamda bütün rivâyetleri bir araya toplayıp tek bir

profil oluşturup rivâyetleri bu profil üzerinden okumaya çalışmanın da bir

faydası olacağı kanısında değiliz. En nihayetinde o kimliği şekillendirirken de

yine metinleri seçmek durumundayız ki, bu durumda da neden hemen bir

sonraki veya bir önceki rivâyeti seçmediğimiz pekâlâ eleştiri konusu olacaktır.

Bütün bunlardan sonra Hz. Ömer’in Resulullah döneminde tek bir profile

sahip olmadığını, duruma göre tepkilerinin değiştiğini veya değişmiş şekilde

gösterildiğini söyleyebiliriz. Mamafih öldürülmesini talep ettiklerini veya Hz.

Peygamber’e sorularını veya her şeye itiraz etmesini konu alan rivâyetlere karşı daha dikkatli olunması gerekmektedir. Çünkü Medine’de onca münafık dururken ve Hz. Peygamber’in onlara dokunmadığını görüp bu suçlamayla öldürülmelerini istemesi takdir edileceği üzere, Hz. Ömer’den çok, başkalarının

(râvi, müellif) istekleri gibidir.

Hz. Ömer’in aynı zamanda siyasî bir kimliğe sahip olması da hakkındaki

merviyâtı etkilemiştir. Şiî literatürün onu gasıp idarecilerden gösterme çabası

karşısında Sünnî literatür sessiz kalmamış, cennetlik olduğundan tutun da

Cebrail’in Müslüman olmasını müjdelemesine kadar geniş bir yelpazede haberler üretmiştir. Ancak bu rivâyetlerin Hz. Ali hakkında üretilenlere oranla

oldukça sınırlı olduğunu da kaydetmeliyiz.

Son olarak mevzû haber kaynaklarının bilhassa da kıssacıların, uydurmalarında özellikle de ‚Hz. Peygamber’e her şeyi sorabilen biri‛ gerektiğinde

Ömer ismini kullandıkları anlaşılmaktadır. Ne var ki, onlar bu konuda aşırı gidememişlerdir. Zira onların başarıları gizli kalmalarına bağlıydı ve Ömer ismi,

söz konusu metne halktan çok, ilmî çevrelerin teveccühünü çekerek kendilerinin deşifre olmasına neden olabilirdi. Muhtemelen bu yüzden mümkün mertebe onun ismine çekinceli yaklaşmışlar, en azından siyerden çok, sonraki dönemlere dair haberlerine yönelmişlerdir. Fakat bu ihtimalden çok daha öte bir

gerçek de gözden uzak tutulmamalıdır ki, o da kıssacıların ilk dönem siyer

merviyâtı üzerinde çok etkili olamadıklarıdır. Zaten sınırlı olan kıssacı etkisi

Ömer özelinde daha da azalmıştır.

Hz. Ömer Sempozyumu • 119

KAYNAKÇA

Akdoğan, Mehmet Nur, ‚Şîî Literatürde Hz. Ömer’in Bazı Hadiselerdeki Rolü‛, eŞarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, (2014), VII/12, 86-116.

Ali Şeriati, Muhammed Kimdir, çev: Ali Seyidoğlu, Ankara 1994.

Atmaca, Gökhan, ‚Nüzûl Sürecinde Bir Muhatab Olarak Hz. Ömer ve Muvâfakatları‛,

Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (2010), 21, 43-67.

Boyacıoğlu, Ramazan, ‚Hz. Muhammed’in Hastalığı Sırasında Hz. Ömer’in Tavrı ve

Halife Seçimi‛, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (2002), VI/1, 85-

92.

Dehlevî, Ebû Abdilazîz Ahmed b. Abdirrahîm, Muhtasar et-Tuhfetu’l-İsnâ Aşeriyya, Arp.

çev: Muhammed b. Muhyiddin b. Ömer el-Eslemî, thk: Muhibuddîn el-Hatîb,

Mısır 1373.

Demirci, Abdurrahman, ‚Hz. Muhammed’in Öfke Kontrolü (Hz. Ömer’le Diyalogları

Bağlamında)‛, Mukaddime:Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Dergisi, (2014), V/2, 113-139.

Ebû Dâvud, Süleyman b. Eşas b. İshâk b. Beşîr b. Şeddâd b. Amr b. İmrân el-Ezdî

(275/888), Sünen, I-V,thk., hşy., şrh: Bedreddin Çetiner, İstanbul 1992.

Fayda, Mustafa, ‚Ömer b. el-Hattâb‛, DİA, İstanbul 2007, XXXIV, 44-51.

Fığlalı, E. Ruhi, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, Ankara 1991.

Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, I-II, çev: Salih Tuğ, İstanbul 1991.

Hatib, Muhibuddin, ‚İslâm Mezheb ve Fırkalarının Birbirine Yaklaştırılması Konusu‛,

AÜİFD, çev: M. Hayri Kırbaşoğlu, XXII, Ankara 1978.

İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillah b. Muhammed b. Abdilber el-Kurtubî

(463/1071), el-İstîâb fî Ma’rifeti’l-Ashâb,I-IV, thk, tlk: Ali Muhammed Muavvıd -

Âdil Hamîd Abdilmevcûd, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1995.

İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdulmelik b. Eyyûb el-Hımyerî (218/833), es-Sîretu’nNebeviyye, thk., şrh: M. es-Sekkâ - İ. el-Ebyârî - A. Şelbî, I-IV, Kahire tz.

İbn İshâk, Muhammed b. Yesâr (151/768), Sîretu İbnİshâk, thk, tlk: Muhammed Hamidullah, Konya 1981.

İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed (230/845), et-Tabakâtu’l-Kübrâ, I-IX, tkd: İhsân

Abbâs, Dâru Sâdır, Beyrut tz.

İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed (630/1232), Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe, IVI, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1414-1415/1993-1995.

Mukâtil b. Süleyman, Ebu'l-Hasan Mukâtil b. Süleyman b. Beşîr el-Ezdî (150/767),

Tefsîru Mukâtil b. Süleyman, thk. Ahmet Ferit, I. Bsk., Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,

Beyrut 2003.

Musâ b. Ukbe (141/758), el-Meğâzî, cem: Muhammed Bâkşîş Ebû Mâlik, Memleketu’lMağribiyye Câmiatu İbn Zuhr 1994.

Musevî, Abdulhüseyin Şerefuddin, el-Muracaât, çev: S. Sonay, Adana tz.

Muzaffer, Muhammed Rıza, es-Sakîfe, Beyrut 1993.

120 • Hz. Ömer Sempozyumu

Öz, Şaban, Farklı Siyer’i Okumak, Araştırma Yay., Ankara 2014.

-------------, ‚İslâm Siyaset Geleneğinde Bir Şâz –Şiî-Sünnî Yol Ayrımında Sakîfe Hâdisesi–‛, İSTEM (İslâm San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikî Dergisi), XI, (2008), 79-91.

-------------, ‚Kırtâs Hâdisesi ve İlgili Rivâyetlerin Tenkidi –İbn Sa’d Özelinde–‛, Hikmet

Yurdu, (Ocak-Haziran 2009), II/3, 275-286.

-------------, Hz. Peygamber’in Sîretiyle İlgili Mevzû Haberlerin Tarihî Değeri, Neva Yay., İstanbul 2016.

Özkan, Mustafa, ‚Hudeybiye Antlaşması Özelinde Hz. Ömer’in Kişilik Tahlili Denemesi‛, İSTEM (İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi), (2010), VIII/15, 43-59.

Özpınar, Ömer, ‚Hz. Ömer’in Medine’ye Hicretiyle İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi‛, İSTEM: İslam Sanat, Tarih, Edebiyat ve Musikisi Dergisi, (2012), X/20, 11-39.

Palabıyık, M. Hanefi, ‚Hz. Ömer’in Müslüman Oluşu‛, EKEV Akademi Dergisi –Sosyal

Bilimler–, (2008), XII/37, 137-148.

Seblinî, Muhammed, Ali b. Ebî Tâlib ve’l-İslâm, Beyrut tz.

Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr (310/922), Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk (Târîhu’tTaberî), I-VI, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1988.

Tavîl, Muhammed Emîn Gâlib, Târihu’l-Aleviyyîn, Lazkiye 1924.

Urve b. ez-Zübeyr, Ebû Abdillah el-Esedî el-Kureşî (94/713),Kitâbu’l-Meğâzî, thk., cem:

Muhammed Mustafa A'zamî, Mektebü't-Terbiyyeti'l-Arabî, Riyad 1981.

Vâkıdî, Muhammed b. Ömer b. Vâkıd (207/822), Kitâbu’l-Meğâzî, I-III, thk., tkd: Marsden

Jones, Âlemu’l-Kütüb, III. Bsk., Beyrut 1984.

Vida, G. Levi Della, ‚Omar b. Hattab‛, İA, Eskişehir 1997, IX, 468-471.

Ya’kûbî, Ahmed b. Ebi’l-Ya’kûb b. Cafer b. Vehb b. Vâdıh (292/905), Târîhu’l-Ya’kûbî, I-II,

Dâru Sâdır, Beyrut 1412/1992.

Zührî,Muhammed b. Müslim b. Şihâb (124/741), Kitâbu’l-Meğâzî, cem: Süheyl ezZekkâr,Dâru’l-Fikr, Dımeşk 1401/1981.

HZ. ÖMER’İN MÜSLÜMAN OLMASINI

GECİKTİREN SEBEPLER VE MÜSLÜMAN

OLMASIYLA İLGİLİ NAKLEDİLEN

RİVAYETLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ

Ramazan ÖNAL*

GİRİŞ

Ömer b. Hattâb, genel olarak insanlık tarihinde, özel olarak da İslam tarihinde gelmiş geçmiş en önemli şahsiyetlerden biridir. Onun Müslüman olması,

İslam’ın tebliği ve geleceği açısından ayrı bir önem arz ettiği ve İslam daveti

açısından yeni bir başlangıç olduğu gerçeğini bütün kaynaklar kaydetmektedirler.365 Bu nedenledir ki Hz. Ömer’in İslam’a girmesiyle Müslümanların güçlendiğine dair birçok rivayet nakledilmiş ve bu rivayetlerde onun Müslüman

olmasının, İslam davetinin geleceği için önemi vurgulanmıştır.366 Nitekim İbn

Mes’ud, Hz. Ömer’in Müslüman olmasını fetih, hicretini zafer, Hilafetini rahmet olarak ifade etmiş, Suheyb er-Rûmî ise İslam davasının açıktan tebliğ

edilmesi sürecinin onun Müslüman olmasıyla başladığını nakletmiştir. Hz.

Ömer’in hidayetinin Müslümanlar için büyük bir zafer, müşrikler için de büyük bir kayıp olduğu hususunu İbn Abbâs’ın rivayetinden öğreniyoruz. Buna

göre Hz. Ömer’in Müslüman olması Müşriklerin büyük tepkisine sebep olmuş

ve aynı zamanda onlar bu durumu kendileri için önemli bir kayıp ve büyük bir

hayal kırıklığı olarak görmüşlerdir. Müşrikler bu olay karşısında ‚Müslümanlar bizden alacaklarını aldılar‛367 demek zorunda kalmışlardır. Yine onun hidayeti hak ile batılı belirgin bir çizgiyle bir birinden ayırmış ve kendisine Hz.

Peygamber tarafından hak ve batılı bir birinden ayıran anlamına gelen ‚Faruk‛

sıfatı verilmiştir.368 Bu gelişme, inancı uğruna mazlum ve mağdur durumuna

 

* Yrd. Doç. Dr., Erzincan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Arap Dili ve Belagatı Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi.

365 İmaduddin Halil, Dirase fi’s-Sire, Daru’n-Nefai, Beyrut, 1425, s., 70.

366 Mehdî Rızkullah Ahmed, es-Sire’n-Nebeviye fi Dav’i’l-Mesadiri’l-Asliye, Merkezu’l-Melik Faysal li’lBuhusi ve’d-Dirasat’l-İslamîye, Rıyad, 1992, s., 215.

367 İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed (ö. 230/844), et-Tabakatu’l-Kübra, Daru Sadır, Beyrut 1966. III,

269-270.

368 ez-Zehebî, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, (ö. 748/1347) es-Sîretu’n-Nebevviye, thk.

Hüsamuddin el-Kudsî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, İkinci Baskı, Beyrut 1988, s., 179.

122 • Hz. Ömer Sempozyumu

düşenlere bir dönüm noktası olmuş, Habeşistan’da bulunan muhacirlerin bir

kısmı Hz. Ömer’in Müslüman olmasıyla geri dönmüştür.369 Hatta bu olaydan

sonra müşriklerin ezasının azaldığını düşünenler olmuş ve bundan cesaret kazanan birçok kabile mensubu İslam dinini benimsemişlerdir.370

Fıtri olarak cesaret, adalet, merhamet ve alçak gönüllülük gibi güzel seciyelere sahip olan bu büyük insanın (hidayet Allah’tandır kaydı baki kalmak

şartıyla) ebediyen dalalette kalması düşünülemezdi. Ondan önce kardeşleri

Zeyd b. Hattâb ve Fatma bint Hattâb da dâhil olmak üzere birçok insan Müslüman olduğu halde onun hidayeti geç kalmıştı. Onun hidayetinin maddi

plandaki geç kalmasının sebeplerini araştırıp ortaya koymak ve inanmasında

etkili olan en önemli faktör veya faktörleri tespit edip takdim etmek önemli bir

husus olduğu kanaatindeyiz.

Bu tebliğimizde Hz. Ömer’in İslam’a girmesine mani olan belli başlı sebepleri ve onun yeni dine karşı sert tepki göstermesine neden olan meseleleri

ele aldıktan sonra Müslüman olmasıyla ilgili nakledin farklı rivayetleri değerlendirmeye tabi tutacağız.

Hz. Ömer’in Müslüman olmasıyla ilgili nakledilen farklı rivayetler birçok

hadis, siyer, tarih ve tabakat eserlerinde yer almaktadır. Fakat özellikle ilk kaynaklarda bu rivayetlerin hangisinin daha isabetli olduğuna dair bir bilgiye veya tenkide rastlanılmamaktadır. Biz bu tebliğimizde özellikle Hz. Ömer’in hidayetinin gecikmesine sebep olan meseleler ile hidayetine vesile olan olayları

tespit etmeye gayret göstereceğiz. Ayrıca en az bu olay kadar önemli olan İslam’dan önceki hayatıyla ilgili klasik kaynaklarda yer alan bir kısım bilgileri

aktarmaya çalışacağız.

1. Hayatı

Hz. Ömer’in İslam’dan önceki hayatı, karakteri, maddi manevi vasıfları

bizim için merak uyandıran bir konudur. Hz. Peygamber, Ömer b. Hattab gibi

kaliteli şahsiyetlerin Müslüman olmasını çok arzuluyordu. Zira cahiliye döneminde kaliteli olan bu şahısların Müslüman olunca da aynı karakterlerini devam ettireceklerini371 biliyordu. Tarihçiler Hz. Ömer’in İslam’a girmeden önce

Müslümanlara verdiği eziyetin neredeyse bütün Kureyş kabilesinin verdiği

 

369 Heykel, Muhammed Hüseyin, Hayatu Muhammed, s., 113.

370 Heykel, Hayatu Muhammed, 113; el-Mursifi, Muhammed Said, el-Camiu’s-Sahih li’s-Sireti’nNebeviyye, Mektebetu İbn Kesir, 2009, IV, 981-984.

371 İnsanlar, aynen altın ve gümüş madenlerine benzerler. Cahiliyede hayırlı olanlar, İslam’a girip onda derinleşip (onu hazmettiklerinde) yine en hayırlıdırlar. Buharî, Muhammed b. İsmail Ebû Abdillah el-Buhârî (ö. 256/870), el-Cami’u’s-Sahih el-Müsnedü’l-Muhtasar Min Umuri Resulillah ve Sünenihi ve Eyyamihi, thk. Muhammed Züheyr b. Nasır, Daru Tavki’n-Necât, 1422, Feth, 13/161.

Hz. Ömer Sempozyumu • 123

eziyetlere denk geldiğini; İslam’a girdikten sonra da İslam’ı ve Müslümanları

savunması bütün Müslümanların savunması kadar önemli olduğunu kaydederler. Bu nedenle burada Hz. Ömer’in İslam’a girmeden önceki hayatına kısaca göz atmanın önemli olduğunu düşünüyoruz.

1.1. Doğumu, ailesi ve nesebi

Hz. Ömer, Fil Vakası’ndan takriben 13 yıl sonra372, kendisinden nakledilen

diğer bir rivayete göreise DördüncüFicar Savaşı’ndan dört yıl kadar önce

Mekke’de doğmuştur.373 Babası Hattab b. Nüfeyl olup nesebi Cahiliye döneminde Kureyş kabilesinin sefâret (elçilik, dış işleri) işlerine bakan Adî b.Ka’b

kabilesine ulaşmakta ve Ka’b b. Lüey’de Resulullah’ın nesebi ile birleşmektedir. Annesi, Hanteme bint Haşim bint Muğire b. Abdillah b. Ömer b.

Mahzûm’dur. Mahzum kabilesinden Ebû Cehlin amcasının kızıdır.374 Bazı

kaynaklarda Hanteme bint Hişam b. Muğire şeklinde geçmektedir ki bu durumda Hanteme Ebû Cehl’in kardeşi oluyor.375 Bu ikinci görüş fazla kabul

görmemektedir. Bazı Şii ve Rafızî kaynaklarda Hz. Ömer’in soyu ile ilgili öne

sürülen yakışıksız beyanatlar ciddiye alınmayacak derecede mesnetsiz olduğu

için burada onu tartışma konusu yapmaya lüzum görmüyoruz. Sadece şunu

belirtelim ki soy ve nesebin çok önem arz ettiği bu toplumda ve bu dönemde

özellikle Hz. Ömer gibi hem İslam’dan önce hem de Müslüman olduktan sonra

önemli vazifeleri üstlenmiş olan bir şahsiyetin nesebi ile ilgili bir şeyin gizli

saklı kalmış olması mümkün değildir.

1.2. İslam’dan önceki hayatı

Kaynaklar Hazreti Ömer’in Müslüman olmadan önceki hayatı hakkında

fazlaca bir şey söylemezler. Ancak küçüklüğünde, Mekke’de adet olduğu üzere kendilerine ait olan sürülere çobanlık ettiği, içkiye ve kadına çok düşkün olduğu, iyi bir binici olduğu, iyi silah kullandığı ve pehlivan yapılı olduğu belirtilmektedir. Ayrıca şiire meraklı olduğu, güzel konuştuğu, okuma yazma bildiği, ensâb ilminde uzman olduğu, ticaret yaptığı, ticari amaçla Suriye, Irak ve

Mısır taraflarına giden ticaret kervanlarına iştirak gittiği, Kureyş kabilesi adına

 

372 İbn Sa’d, Tabakât, III,269-270; Belazuri, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Yahya b. Cabir el-Belâzuri (ö.

279/892), Ensabu’l-Eşraf, thk. Suheyl Zekkar - Riyaz Zerkeli, Beyrut 1996, X, 293; Taberi, V,189.

373 Halife b. Hayyât,.Ebû Umer Halife b. Hayyat b. Halife eş-Şeybani el-Asferi el-Basrî (ö. 240/854), etTarih, thk. Ekrem Ziya, Daru’l-Kalem, Beyrut, 1397, İkinci baskı, et-Tarih, thk. Suheyl Zekkar, Beyrut 1993, I, 151.

374 İbnu’l-Esîr, Ebû’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Muhammed b., Abdilkerim b. Abdilvahid

eş-Şeybani el-Cezeri (ö. 630/1233), Üsdü’l-Ğâbe fi Ma’rifeti’s-Sahâbe, 1417 Beyrut, IV, 137, 138..

375 http://www.ahlalhdeeth.com, 17.09.2017.

124 • Hz. Ömer Sempozyumu

elçilik görevinde bulunduğu, kabilesini temsilen Daru’n-Nedve’de meclis üyeliği yaptığı rivayet edilmektedir.376

Ömer b. Hattab, Cahiliye döneminde Mekke eşrafı arasında yer almakta

olup, kabilesi adına Mekke şehir devletinin meclisinde bir sandalyeye sahip

olarak sifâre (elçilik) görevini üstlendiği, bir savaş çıkması durumunda karşı

tarafa elçi olarak Ömer b. Hattab gönderildiği ve dönüşünde onun verdiği bilgi

ve görüşlere göre hareket edildiği; ayrıca kabileler arasında çıkan anlaşmazlıkların çözümünde etkin rol aldığı ve verdiği kararların uygulandığı nakledilir.377

O, İslâm’dan evvel içinde sadece erkeklerden değil aynı zamanda kadınların da okuma-yazma bilenlerin bulunduğu önemli bir aile olan Benû Adîy

kabilesine mensuptu. Kendi soyunun başkanı olarak Mekke Site-Devletinin

meclisinde bir sandalyeye sahip ve bu Şehir-Devletin dış ilişkileri gibi önemli

bir görevle sorumlu bulunuyordu. Fiziki yapısı düzgün, karizmatik ve son

derce uzun boyluydu. Öyle ki başı Mecid-i Nebi’nin tavanına değiyordu. Ateşli bir mizaca sahip olup taşıdığı yeteneklerden dolayı gururluydu.378

2. Müslüman olması

2.1. Müslüman olmasını geciktiren bazı sebepler

Bilindiği gibi Hz. Ömer, Müslüman olmadan önce Hz. Peygamber’e ve

Müslümanlara karşı en katı davrananlardan biriydi. Onun İslam dinine karşı

bu aşırı düşmanca tutumunda ve Müslüman olmasına engel olmasında önemli

bazı sebepler vardı. Bu sebepler arasında annesinin Ebû Cehil ile olan akrabalığı en önemli etkendi. Hz. Ömer, bi’setin beşinci veya altıncı senesi Habeşistan

hicretinin akabindeyirmi beş yirmi altı yaşlarında iken Müslüman olduğu nakledilir. Kendisinden iki sene kadar önce kardeşi Zeyd b. Hattab Müslüman olmuştu.379 Hz. Hamza da ondan kısa bir süre önce Müslüman olmuştu. Hayat

serüvenine bakıldığında en büyük özelliğinin vicdan sorgulayıcısı ve adaletli

olmak olan bu dahi insanın inanmasına inattan başka bazı sebepler daha olmalıdır. İşte bu nedenle bazı kaynaklar Hz. Ömer’in geç Müslüman olmasının sebebini, başına gelen bir olaya da bağlamaktadırlar.

2.1.1. Ebû Cehil ile olan akrabalığı

Hz. Ömer, anne tarafından Ebû Cehl ile akraba olduğu kaynaklarda kaydedilir. Yukarıda ifade edildiği gibi annesi Hanteme bint Hâşim veya Hişâm

 

376 Fayda, Mustafa ‚Ömer‛, DİA, 34, İstanbul 2007, 44-51.

377 Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi, I, 105.

378 Hamidullah, İslam Peygamberi, I, 105.

379 ez-Zehebî, Siyeru A’lami’n-Nübela, thk. Şuayb el-Arnaut vd., Müessesetu’r-Risâle, Beyrut, 1985,

Üçüncü Baskı.I, 297; Ahlatlı, Erdinç, ‚Zeyd b. Hattâb‛, DİA, 44, İstanbul 2013, 320-321.

Hz. Ömer Sempozyumu • 125

Ebû Cehil’in kardeşi veya amcasının kızıdır. Asabiyet ve kabile taraftarlığının

yaygın olduğu bu toplumda işin içine yakın akrabalık da dâhil olunca aşırı taraf olma bir manada kendisi için kabilesi ve ailesi adına adeta zorunlu hale geliyordu. Kaynaklarda Ömer b. Hattâb’ın mensup olduğu sosyolojik çevrenin

telkinlerinden etkilendiği ve ister istemez kitle psikolojisiyle hareket etmek zorunda kaldığı bilgilerine rastlanılmaktadır. Yakın akrabalık nedeniyle ister istemez Ebû Cehil ile bir araya gelmek zorunda olan Ömer b. Hattab onun fikirlerinden ve kışkırtmalarından etkilenmesi sonucu İslam’la olan buluşmasını

geciktirmiştir.380 Bu nedenle hidayetiyle ilgili nakledildiğine göre birçok defa

Kur’an’ın belagatinden etkilendiği halde hemen İslam’ı kabul etmemiş ancak

bi’setin altıncı yılında Müslüman olabilmiştir.

2.1.2. Daru’n-Nedve’deki görevi ve Benî Adî kabilesinin temsilcisi olması

Benî Adî kabilesi, Mekke site devletinin sefâre (diplomasi-elçilik hariciye

nazâreti) görevini üstleniyordu. Ömer b. Hattab Benî Adî kabilesinin Daru’nNedve’deki temsilcisiydi. Bu nedenle o da bu meclisin diğer üyeleri gibi var

olan putperestlik düzeninin resmi savunucusu durumundaydı. Kabilesinin ve

diğer Mekkeli müşriklerin İslam dinine gösterdikleri tepki ve dirence ilave olarak; Mekke site devletini ve devletin resmi ideolojisi olan putperestlik düzenini

koruyup kollamayı kendine zorunlu bir görev olarak kabul ediyordu. Onun bu

konumu hidayetine bir manada engel teşkil ediyordu. Nitekim Ömer b. Hattab’ın Müslüman olmasıyla ilgili nakledilen birçok rivayet vardır. Bu rivayetler

onun defalarca İslam dinine yaklaştığını ve hidayeti bulma fırsatını bulduğunu

işaret etmektedir. Fakat hidayete her yaklaştığında kendisine görev, sorumluluk ve vefa bilinci olarak hissettiği Daru’n-Nedve’deki rolü koca bir engel gibi

karşısına çıkmaktaydı. Hal böyle olunca aslında o vicdanında her zaman hidayet arzusuyla asabiyet ve şirk düzenine olan vefa duygusunu çelişkili bir şekilde taşımak zorunda kalmaktaydı. Zira o üstlenmiş olduğu görev de küçümsenecek bir iş değildi. O Kureyş’in dış işlerinden sorumlu elçisiydi.381

2.1.3. Şam seferi sırasında başına gelen talihsiz bir olay

Kaynaklarda pek yer verilmediği fakat Belazurî’nin naklettiği rivayete göre Hz. Ömer’in geç Müslüman olmasının sebebi başına gelen bir olaya bağlanmaktadır. Kendisinden iki sene önce kardeşi Zeyd b. Hattab Müslüman olmuştu. Belazurî’nin el-Medâinî’yi kaynak göstererek aktardığı bilgiye göre

 

380 İbnu’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, IV, 137, 138..

381 Mansurfurî, Muhammed Süleyman, Rahmeten lil-Alemin, Daru’s-Selam, Riyad, ts. S., 59.

126 • Hz. Ömer Sempozyumu

Ömer b. Hattab bir Şam seferi dönüşünde yolu kesilmiş, malları alınmış ve ağır

yaralanmıştı. Şam’da Arap bir ailenin evine sığınmış ve burada tedavi edilmişti. Bu olay nedeniyle iki sene veya birkaç yıl Şam’da kalmak zorunda kalmıştı.382 Bu rivayetin devamında ‚Ömer Mekke’ye döndüğü sırada zulüm ve baskı

had safhaya ulaşmış Müslümanlar Habeşistan’a kaçmak zorunda kalmıştı‛

malumatına yer verilmiştir. Tam da bu sırada Ömer onlarla karşılaşmış ve bu

olaylara şahit olmuştur.383 Belazurî’nin naklettiği bu olayın hangi tarihte meydana geldiği ve olaya şahit şahısların kimler olduğu bilinmemektedir. Ancak

Ömer b. Hattab’ın Müslümanlara karşı acımasız davrandığı ve onlara eziyet ettiği bilindiği halde onun bu tutumunun süresi ve devamı konusunda malumat

bulunmamaktadır. Dolayısıyla Habeşistan hicretinden bir süre önce bu olay

gerçekleşmiş olma ihtimali vardır ki yalnız ve vicdanıyla baş başa kaldığı bu

dönemde İslam dinine olan bakışı da değişmiş olma ihtimali vardır. Daha önce

de defalarca Kur’an’ın belagatinden etkilenen Ömer b. Hattab, bu masum ve

savunmasız insanlara reva görülen zulme vicdanı razı olmamış ve fıtrî özelliği

olan adalet duygusuna kulak vermiş ve hidayet yolunu daha hararetli bir şekilde soruşturmuştur.

2.2. Müslüman olmasıyla ilgili nakledilen rivayetler

Ömer b. Hattab’ın Müslüman olmasıyla ilgili kaynaklarda nakledilen

farklı rivayetler bulunmaktadır. Bu rivayetlerin bir kısmında ‚evvelü ma esleme‛ ilk defa İslam’ı kabul etmesi ifadesinin kullanılması dikkat çekmektedir.

İlk defa Müslüman olma durumundan kastedilen nedir? Etkilenme mi yoksa

tercihini ortaya koyma mı? Orası bilinmemektedir. Aşağıda rivayetleri sıraladıktan sonra özellikle bu noktaya da dikkat çekmeye gayret göstereceğiz. Ana

hatlarıyla ve içerikleri bir bütün olarak dikkate aldığımızda konuyla ilgili nakledilen rivayetleri şöyle sıralayabiliriz.

2.2.1. Hz. Ömer, Müslüman olmadan önce Allah Resulünü aramaya çıkmış onun kendisinden önce Kabe’ye vardığını görmüş ve arkasında durup

beklemiştir. Hz. Peygamber, namazda Hakka suresini okuyunca Kur’an’nın

üslubuna hayran kalmış, bunun üzerine Kureyş’in dediği gibi bu bir şairdir

demiş. Bu sırada Allah Resulü ‚Hiç şüphesiz o (Kur’an) çok şerefli bir elçinin sözüdür.‛384 ayetini okuyunca Ömer, akabinde Kahindir demiş, O ‚O bir şairin sözü

değildir. Ne kadar az îmân ediyorsunuz? Ve bir kâhinin de sözü değildir. Ne kadar az

 

382 Belazûri, Ensâb, X, 301.

383 Belazûri, Ensâb, X, 301.

384 Hakka, 40.

Hz. Ömer Sempozyumu • 127

tezekkür ediyorsunuz. Âlemlerin Rabbi tarafından indirilmiştir. Ve eğer, bazı sözleri

Bize karşı uydurmuş olsaydı. Elbette onu sağından tutup alırdık (yakalardık). Sonra

mutlaka onun can damarını keserdik. Ayrıca sizden hiçbiriniz ondan men edici olamaz

(buna mani olamaz).‛385 ayetlerini okuyunca İslam tam olarak Ömer’in kalbine

yerleşmiştir.386

2.2.2. Bir gece şarap içmek için içki arkadaşlarını aramış, kimseyi bulamayınca Kabe'ye gitmiştir. Orada Kabe'yi önüne alan Hz. Peygamber'in Beytü’lMakdis'e doğru namaz kıldığını görünce Kabe'nin örtüsü altına saklanarak ona

yaklaşmış, Resul-i Ekrem'in okuduğu, Kureyşliler'in Kur'an için söyledikleri,

"Şairlerin, Kâhinierin veya Muhammed'in uydurmasıdır" şeklindeki sözlere cevaplar veren Hakka süresinin 41-46. ayetlerini duyunca Müslüman olmaya karar

vererek Hz. Peygamber'i takip etmiş, Hz. Peygamber, evine girmeden önce

onu fark edip "Ne var ya Ömer?" diye sorması üzerine, "Allah'a, resulüne ve

onun Allah katından getirdiği şeylere iman etmeye geldim" deyince Resulullah, "Ey Ömer! Allah sana hidayet nasip etti" diyerek göğsünü sıvazlamış ve

imanda sebat etmesi için ona dua etmiştir.387

2.2.3. Hz. Ömer, Ebû Cehil veya Şeybe b. Rebia ile beraber oturduğu bir

sırada Ebû Cehil Kureyşlilere şöyle seslenmiştir: Muhammed ilahlarınıza sövdü düşüncelerinizi, inançlarınızı saçmalık kabul etti. Geçmiş dedelerinizin cehennemde olduğunu söyledi. Kim Muhammed’i öldürürse benden ona yüz

kırmızı-siyah deve ile bin okka gümüş verme sözü vardır. Bunun üzerine

Ömer, Peygamberi öldürmek için kılıcımı kuşanmış vaziyette yola çıkmış, kesilmek üzere olan bir buzağıyı görmüş, içinden Hz. Muhammed’in peygamberliğini tasdik eden bir ses duyunca bunun kendisine bir hitap olduğunu düşünmüş, sonra bir koyuna rastlamış, ondan da benzer sesler duymuş ve bunun

kendisine bir uyarı olduğunu düşünmüş, daha sonra bir puta rastlamış ondan

da benzer uyarıları duymuştur. Hz. Peygamber'i öldürmek üzere yola çıkmış

olan Ömer b. Hattab yolda karşılaştığı Nuaym b. Abdullah'tan kız kardeşi Fatıma ile kocası Said b. Zeyd'in Müslüman olduğunu öğrenince onların evine

gitmiştir. Onları Tâhâ süresini okurken bulmuş, okuduklarını kendisine vermelerini istemiş, ancak bu isteği reddedilince kız kardeşini ve eniştesini dövmüş, kardeşi kendilerine Kur'an öğreten ve Ömer'den saklanan Habbâb b.

 

385 Hakka 41-47.

386 Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezi (ö.

241/855), el-Musned, (eş-Şâmile), 1/17; Dirase, 1/124-125.

387 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 17; İbn Hişâm, I, 346-348.

128 • Hz. Ömer Sempozyumu

Eret'i de çağırarak Müslüman olduklarını Ömer'in yüzüne karşı söylemiştir.

Bunun üzerine yumuşayan Ömer Müslüman olmaya karar vermiş,

Habbâb'dan Resülullah 'ın Erkam b. Ebü'l- Erkam 'ın evinde olduğunu öğrenip

oraya gitmiş ve kendisine biat ederek Müslüman olmuştur.388 İbn İshak bu rivayeti senetsiz bir şekilde ikinci rivayet olarak nakleder. Çağdaş araştırmacılardan Hüseyin Heykel yukarıdaki ön bilgileri aktarmadan Hz. Ömer’in böyle

bir girişiminden bahseder.389 Kaynakların büyük bir kısmı bu rivayetleri sorgulamadan nakleder.390

2.2.4. Bu rivayetin içeriği aynı sadece Hz. Ömer kardeşini dövdükten sonra

alıp okuduğu sayfada ‚Göklerde ve yerde bulunan her şey Allah’ı tesbih etmektedir. O,

çok güçlüdür, hüküm ve hikmet sahibidir. Göklerin ve yerin mülkü O’nundur. O, diriltir,

öldürür, O, her şeye kadirdir. O ilktir, sondur, zahirdir, bâtındır. O herşeyi bilendir.

O’dur ki gökleri ve yeri altı günde yarattı. Sonra arş üzerine istivâ etti (hükümran oldu).

Yere gireni, ondan çıkanı, gökten ineni, ona çıkanı bilir. Nerede olsanız O sizinle beraberdir. Allah yaptıklarınızı görmektedir. Göklerin ve yerin mülkü O’nundur. Bütün işler

O’na döndürülecektir Geceyi gündüzün içine sokar, gündüzü gecenin içine sokar. O, göğüslerin özünü bilir. Allah’a ve Resulüne iman edin. Sizi hâkim kıldığı, sizin yönetiminize verdiği şeylerden harcayın. Sizden, inanan ve harcayanlar için büyük mükafat vardır.‛Hadid suresi 1-7. ayetleri bulunduğu nakledilir.

2.2.5. Bu rivayetin de içeriği önceki iki rivayetle aynı sadece Hz. Ömer

kardeşinin evinde duyduğu seslerin Alak suresinden ayetler olduğu nakledilir.

2.2.6. Bu rivayete göre de Kureyş toplanıp Hz. Muhammed’i davasından

vazgeçirecek veya onu öldürecek birini aramışlar. Bu arada Ömer b. Hattab

kendisinin bu işi yapabileceğini söylemiştir. Olaya şahit olanlardan biri Hz.

Ömer’in bu niyetini Hz. Peygamber’e ulaştırmış ve dikkatli olmasını tavsiye

etmiştir. Akşam namazı vaktinde kılıcını kuşanmış vaziyette Hz. Peygamber’in

evine gelen Hz. Ömer’e kapıyı Hz. Hatice açmış ve gelenin Ömer olduğunu

söylemesi üzerine orada bulunan muhacir sahabe -ki dokuz kişiydi bunlarÖmer’in boynunu vurmak istemişler. Buna müsaade etmeyen Hz. Peygamber

Ömer’e dua etmiş ve orada Hz. Ömer Müslüman olmuştur. Daha sonra ona

banyo yaptırılmış ve o geceyi Hz. Peygamber ile geçirmiştir. Sabah olunca Hz.

 

388 İbn İshak, es-Sîre, s., 181-184; İbn Hişam, Abdülmelik b. Hişam b. Eyyub el-Hımyeri Ebû Muhammed Cemalüddin, (ö. 213/828), es-Siretu’n-Nebeviyye, thk. Mustafa es-Seka vd, İkinci Baskı, Şirketu

Mustafa el-Bâbi, Mısır 1975,I, 343-346; İbn Sa'd, III,267-269.

389 Heykel, Hayatu Muhammed, s., 110.

390 Mansurfurî, Muhammed Süleyman, Rahmeten lil-Alemin, Daru’s-Selam, Riyad, ts. S., 59.

Hz. Ömer Sempozyumu • 129

Ömer kılıcını almış vaziyette önde gitmiş arkasında da Hz. Peygamber ve sahabe onu takip ederek Kureyş’in meclisine gitmiştir. Onların yanında da kelime-i şahadeti getirince Kureyş meclisi de dağılmıştır.391

2.2.7. Hz. Ömer’den nakledilen başka bir rivayette İslam’la ilk tanışma

zamanını şöyle anlatır: Soğuk bir gecede kız kardeşi geceleyin doğum sancısına tutulunca Hz. Ömer evden çıkarılmış ve Kabe'nin örtülerinin altına sığınmıştır. O sırada Resûlullah ayakkabılarıyla Hicr'e (Kabe’ye) girip bir müddet

namaz kıldıktan sonra oradan ayrılmış, Hz. Ömer daha önce hiç duymadığı

Kur’an’ı Resûlullah'tan duymuş ve onu takip etmiştir. Resûlullah kendisini takip edenin kim olduğunu sorması üzerineHz. Ömer ‚Ben Ömer‛ deyince

Resûlullah: ‚Ne gündüz, ne de gece peşimi bırakmayacak mısın?" şeklinde onu

ikaz etmiştir. Hz. Ömer beddua etmesinden çekindiği için: "Allah'tan başka

ilah olmadığına ve senin de Allah'ın Resulü olduğuna şahadet ederim" diyerek

şahadet getirmiştir. Resûlullah, Ömer’e Müslüman olduğunu gizli tutmasını

tavsiye etmiş fakat Ömer müşrikliğimi gizlemediğim gibi Müslümanlığımı da

gizlemem demiştir.392

2.2.8. Hz. Ömer’in Müslüman olmasıyla ilgili İbn İshâk’ın senediyle naklettiği ve ilk sıraya koyduğu bir rivayet de şöyledir: Amir’in hanımı Leyla’dan

–Ümmü Abdillah- nakledildiğine göre, Habeşistan’a gitmek üzere hazırlık

yapmışlar. Amir bazı ihtiyaçları karşılamak için oradan ayrılmıştı. O sırada

henüz Müslüman olmayan Hz. Ömer onların yanına gelip ‚bir yere mi gidiyorsunuz‛ demesi üzerine Ümmü Abdillah ‚evet, bize çok eziyet verdiniz. Allah bize bir çıkış yolu gösterene kadar Allah’ın başka memleketine gideceğiz‛

demiş onlara acıdığı anlaşılan Hz. Ömer, ‚Allah yardımcınız olsun‛ deyip

oradan ayrılmıştır. Amir gelince bu olay kendisine anlatılmış o ‚yoksa Ömer’in

Müslüman olmasını mı ümit ediyorsun?‛ şeklinde şaşkınlığını ifade etmiştir.393

Bu rivayette onun Müslüman olduğuna dair bilgi verilmemektedir. Fakat o sırada Müslümanlara ve İslam’a karşı kalbinde bir sempati duyduğu ve bu

olaydan çok etkilendiği, Hz. Peygamber’in duasının da bereketiyle394 gelişen

olaylar üzerine İslam’dan yana tercihini kullandığı anlaşılmaktadır. Bu rivayeti

önemli tarafı İbn İshak tarafından birinci sırada ve senediyle beraber olayın

kahramanı ve tanığı olan sahabe bir hanımdan nakletmiş olmasıdır.

 

391 Ebû’l-Kâsım Ali b. el-Hasen b. Hibetullah b. Abdillah (ö. 571/1175), Tarihu Dımaşk, thk. Amr b.

Ğarâme, Daru’l-Fikr, 1995. (eş-Şâmile); 44/35; Abdüsselem, Dirase, I, 139.

392 İbn Ebî Şeybe, el-Musannef,Kitabu’l-Meğâzi, XX, 262.

393 İbn İshâk, Muhammed b. Yesâr(ö. 151/768), es-Sîretu’n-Nebevviyye, thk.Ahmed Ferid el-Mezîdî, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2004, s., 181; İbn Hişâm, es-Sîre, I, 423; Ahmed, Fedâilu’s-Sahabe, I, 279.

394 Ömer’i İslam’la şereflendir<..

130 • Hz. Ömer Sempozyumu

Hz. Ömer’in Müslüman olmasıyla ilgili nakledilen rivayetlerin içeriği incelendiğinde aşağıdaki gibi özetlenebilir:

* Hz. Ömer Müslüman olmadan önce kendi iradesiyle ve iyi niyetle Hz.

Peygamber’i bulup onu dinlemek ve onunla konuşmak amacıyla evden çıkmış

bu sırada Resulullah’ın kendisinden önce Ka’be’ye vardığını görmüştür.

Ka’be’de kılduğı namazda Hakka suresini okuyan Resulullah’ı dinlemiş ve

Kur’an i’cazının etkisinde kalarak Müslüman olmaya karar vermiştir. Bu bilgi

çağdaş siyer araştırmacılarının dikkatini çekmiş ve kanaatlerini bu rivayetten

yana kullanmışlar. Bunun haricinde anlatılan bilgileri senet ve içerik açısından

zayıf kabul etmişlerdir.395

* Bir gece şarap içmek için içki arkadaşlarını aramak üzere evden çıkmış,

kimseyi bulamayınca Ka’be'ye gitmiş, Hz. Peygamber'in Ka’be'yi önüne alıp

Kudüs’e doğru yönelerek namaz kıldığını görünce Kabe'nin örtüsünün altına

saklanarak ona yaklaşmış, onun okuduğu, Kureyşliler'in Kur'an için söyledikleri, "Şairlerin, Kâhinierin veya Muhammed'in uydurmasıdır" şeklindeki sözlere

cevaplar veren Hakka süresinin 41-46. ayetlerini dinleyince Kur’an’ın

i’cazından etkilenerek Müslüman olmuştur.

* Ebû Cehl’in ya da Kureyş meclisinin telkiniyle veya Habeşistan muhacirlerinin durumundan etkilendiği için veya herhangi bir şeyin etkisinde kalmadan kendi şahsi kararıyla Hz. Peygamber’i öldürmek üzere yola çıkmış,

yolda gayptan bir takım uyarılar almış, kız kardeşinin ve eniştesinin Müslüman olduğunu duyunca da hemen onların bulunduğu yer olan eniştesinin

evine gitmiştir. Yaşanan bazı olaylardan sonra Taha suresinden bazı ayetleri

veya Hadid suresi 1-7 ayetlerini veya Alak suresini dinlemiş ve bunun etkisinde kalarak Müslüman olmuştur.

* Kureyş’in toplanıp Hz. Peygamber’i kim öldürecek teklifleri üzerine

Ömer ben öldüreceğim demiş, ve Hz. Peygamber’in evine gitmek üzere yola

çıkmış, bu sırada Hz. Peygamber’e bu haberi bir şahıs ulaştırınca, Hz. Peygamber Ömer’in hidayeti için dua etmiş akşam namazı vakti Hz. Peygamber’i

öldürmek niyetiyle evine gelen Ömer aralarında geçen bir diyalogdan sonra

Hz. Peygamber’in duasının bereketiyle iman etmiştir. Bu rivayette muhacirlerden bahsedilir. Hangi muhacir ve kimler oldukları bilinmemektedir.

* Kız kardeşi geceleyin doğum sancısına tutulunca Hz. Ömer evden çıkarılmış soğuk bir gecede Kabe'nin örtülerinin altına sığınmıştır. O sırada

Resûlullah Hicr'e (Kabe’ye) girip bir müddet namaz kıldıktan sonra oradan ay-

 

395 İbrahim b. Muhammed b.Hüseyn el-Ali, Sahihu’s-Sire’n-Nebeviyye, Daru’n-Nefais, 1995, s., 79, 80;

Mehdi Rızkullah Ahmed, es-Sîre’n-Nebeviye fi Dav’i’l-Mesadiri’l-Asliye, Merkezu’l-Melik Faysal li’lBuhusi ve’dirasat’l-İslamîye Rıyad, 1992,s, 212-215.

Hz. Ömer Sempozyumu • 131

rılmıştır. Hz. Ömer o sırada daha önce hiç duymadığı Kur’an’ı Resûlullah'tan

ilk defa duymuş ve Ka’be’den çıkan Resûlullah'ı takip ederek ona ulaştıktan

sonra şahadet getirerek iman etmiştir. Burada bedduasından korktuğu bilgisi

bulunmaktadır. Henüz Müslüman olmamış bir insanın bedduadan korkma gibi bir endişeyi taşıması anlaşılması zor ve çelişkili bir ifade gibi geliyor.

Buraya kadar aktardığımız rivayetlerin içeriğine dikkat edildiğinde bir

kısmı bir birine zıt ve çelişkili bilgilerle kurgulanmış bir takım malumat gibi

karşımıza çıkmaktadır. Fakat bu rivayetlerin hepsinde göze çarpan iki temel

fikir vardır ki özellikle vurgulanmak istenmektedir. Bu fikirlerden ilki Hz.

Ömer’in Kur’a’nın i’cazından etkilenmiş olması, diğeri ise arayış ve vicdan

muhasebesi içerisinde yer almış olmasıdır. Netice itibarıyla Hz. Ömer, her ne

amaçla veya kimin etkisiyle olursa olsun bu arayışlarında Peygamber’i bulup

onunla konuşma ve Kur’an’ı dinleme arzusuyla bazı maceralara girdiği anlaşılmaktadır.

Hz. Ömer’in İslam’a girmesi sebebiyle ilgili ilk kaynaklar, nakledilen bu

muhtelif rivayetlerle hakkında bir tercih belirtme yoluna gitmemişlerdir. Ancak eserlerine aldıkları bu bilgileri belli bir sıralamaya tabi tutmaları daha sonraki âlimler tarafından bir niyet belirtme ve bir tercih kullanma işareti olarak

anlaşılmıştır. Mesela İbn İshak’ın ilk sırada naklettiği ve Habeşistan hicreti sırasında Hz. Ömer’in karşılaştığı muhacirlerin trajik durumlarını anlatan rivayeti İbn Hacer tarafından İbn İshak’ın tercihi olarak yorumlanmıştır.396 Ayrıca

Buhari’nin Hz. Ömer’in hidayeti babında onun güçlü sezgisini anlatan rivayeti

ilk sırada nakletmesi397, akabinden Hz. Ömer’in putların yanında yattığı sırada

orada kesilen bir buzağının içinden Hz. Peygamber’in nübüvvetini tasdik eden

bazı sesleri duyduğunu anlatan rivayetleri398 aktarması, Buharî’nin Hz.

Ömer’in Müslüman olmasının sebebi olarak bu olayları kabul ettiği ve Hz.

Ömer’in hidayetini bir mucize eseri olarak gerçekleştiğine inandığı şeklinde

yorumlanmıştır.399 Konuyla ilgili rivayetleri senet ve içerik açısından genişçe

tahlil eden İbn Hacer ve İbnu’l-Esîr’in görüşleri ise400 Hz. Ömer’in Hz. Peygamber’i öldürmek üzere yola çıktıktan sonra kardeşinin Müslüman olduğunu

öğrenmesi ve kardeşinin evinde karşılaştığı bazı olaylar ve orada okunan

 

396 İbn İshâk, es-Sîre, s., 181; İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, VII, 220. Geniş bilgi için bkz. Ebû Esama Muhammed b. Taha, el-Ağsanu’n-Nediyye Şerhu’l-Hulasati’l-Behiyye, Daru İbn Hazm, Kahire 2012,

s., 93,94.

397 ‚Sezgisi o kadar güçlüydü ki zan olarak öne sürdüğü her şey ortaya çıkardı.‛ Buhari, Menakıb,

3866.

398 Buhari, Menakıb, 3866.

399 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, VII, 220. Geniş bilgi için bkz. Ebû Esama Muhammed b. Taha, elAğsanu’n-Nediyye Şerhu’l-Hulasati’l-Behiyye, Daru İbn Hazm, Kahire 2012, s., 93,94.

400 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil,fi’t-Tarih, I, 679-682.

132 • Hz. Ömer Sempozyumu

Kur’an ayetlerinden etkilenerek Müslüman olması şeklindedir.401 Aslında bu

bilgi İbn İshak’tan nakledilen ve senedi bulunmayan bir rivayete dayanmaktadır. Fakat ilginç olan bu rivayet senetsiz olduğu halde birçok kaynakta yer almış ve adeta kabulü ammeye mazhar olmuş olmasıdır.402

İlk dönem tarihçiler ve hadisçiler bu rivayetlerin sıhhat durumunu ve kusurunu bildikleri halde tarihi malumat olması hasebiyle tamamen reddetmemişler mümkün olduğu kadar mesafeli ve insaflı yaklaşmaya gayret göstermişlerdir. Fakat son dönem siyer araştırmacılarından bazıları Ahmed b. Hanbel’in tercih ettiği ve ‚herhangi bir sebebe bağlı olmadan ve kötü niyet taşımadan Hz. Ömer’in görüşmek ve konuşmak amacıyla Resulullah’ı aramaya çıktığı‛ şeklindeki rivayeti403 hariç Hz. Ömer’in hidayetiyle ilgili nakledilen diğer

rivayetleri şaz, münker ve tenkit edilmiş rivayetler olarak kabul etmişlerdir.404

Buraya kadar aktarılan bilgiler doğrultusunda Hz. Ömer’in Müslüman

olmasıyla ilgili nakledilen rivayetlere bir bütün olarak bakıldığında onun tek

bir olaydan etkilenerek Müslüman olduğu görüşünü zayıflatmaktadır. Buna

mukabil İslam’ın onun kalbine tedrici bir şekilde yerleştiği hakikatini pekiştirmektedir. Esasında nakledilen bu bilgilerin hulasasına bakmadan önce Hz.

Ömer’in sahip olduğu mizaç, duygu ve düşüncelerine göz atmakta yarar vardır. Karakteri itibarıyla ateşli ve sert bir mizaca sahip olan ve aynı zamanda

haksızlığa tahammülü olmayan ve fıtratı itibarıyla adalete adeta tutkun olan

Ömer b. Hattab hidayetle şereflenmeden önce Müslümanlara türlü sıkıntılar

çektirdiği de rivayet edilir. Aslında O, Habeşistan muhacirlerine karşı gösterdiği tutumundan da anlaşıldığı gibi, tek suçları inanmak olan bu insanlara reva

görülen böylesi haksız muamelenin ve zulmün doğru bir tercih olmadığının

farkındaydı. Fakat öyle anlaşılıyor ki o İslam’dan önce içinde hep birtakım çelişkili duygular barındırmıştır. O bir yandan atalarının övdüğü ve yücelttiği

putperestliğe, örf adetlerine saygı göstermek, alışık olduğu eğlenceye ve içkiye

kendini vermekten vazgeçemiyordu. Diğer yandan kendilerine yapılan bunca

zulme rağmen Müslümanların inançlarındaki sağlam duruşları, bu uğurda

gösterdikleri fedakârlık onu hayrette bırakıyordu. Kendisinin de içinde bulunduğu Mekke müşrik kitlesinin güçsüz insanlara yaptığı haksızlığa karşı gizliden gizliye içinde bir nefret taşıyordu. İşte bu duygular sürekli onun içini rahatsız ediyor ve o dönemde yaşadığı o çalkantılı hayatından da anlaşıldığı gibi

bir çıkış yolunu arıyordu.

 

401 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, VII, 176. Geniş bilgi için bkz. Ekrem Ziya el-Ömeri, es-Sire’n-Nebeviyye’sSahiha, Mektebetu’l-Ulum, 1994, altıncı baskı, I, 177.

402 İbn Hişam, I, 423-427; el-Mursifi, IV, 971.

403 Ahmed, Müsned, 1/17; Dirase, 1/124-125.

404 el-Ali, Sahihu’s-Sire, s., 79, 80; Mehdi Rızkullah, es-Sîre’n-Nebeviye, s, 212-215.

Hz. Ömer Sempozyumu • 133

Hülasa olarak Hz. Ömer’in Müslüman olmasıyla ilgili nakledilen rivayetlerin kronolojik sıralamasının tespitinin zor ve hatta neredeyse imkânsız denebilecek bir durum olmakla beraber şöyle bir neticeye varıyoruz. Bir geceyi evinin haricinde geçirmek istemiş. Bunun üzerine Hz. Peygamber’in Harem’de

namaz kıldığı sırada oraya gidip Ka’be’nin örtüsünün altına girmiştir. Bu sırada namazda Kur’an okuyan Hz. Peygamber’i dinleyince ilahi kelamın üslubuna hayran kalarak ‚olsa olsa bu Kureyş’in dediği gibi bir şairdir‛ demesi üzerine Resulullah Hakka 40-41. ayetlerini okuyunca o kâhin olabilir demiştir. Bu

arada Resulullah da Hakka suresinin geri kalan ayetleri sonuna kadar okumasıyla H. Ömer’in kalbi ilk defa İslam dinine ısınmıştır.405 Bir gece vaktinde

meydana gelen bu hadise İslam’la ilgili muhtemelen Hz. Ömer’i etkileyen ilk

ve en önemli olaydır. Hak dinin tohumları bu esnada gönlüne ekilmiştir. Ne

var ki cahiliye döneminin hastalıkları olan asabiyet, taklit, ataların diniyle

övünme gibi saplantılar basiretini bir süre daha perdelemiş ve hakikati idrak

etmesine engel olmuştur. Bundan dolayı da Hz. Ömer’in İslam diniyle müşerref olması bir süre daha gecikmiştir.

Her halükarda bu durum onun hidayet sürecinin ilk basamağı olarak anlaşılabilir. Bu sürecin tamamlanması ve hidayetle sonuçlanması ise Habeşistan

muhacirleri ile karşılaştığı sırada muhtemelen bu trajik durumdan da etkilenerek kafasında henüz netleştiremediği, bir taraftan nefret ettiği, diğer yandan ilgisini çok çektiği Kur’an ve İslam dini hakkında Hz. Muhammed ile yüzleşerek ve kendince hesap sormak şeklinde olmuştur.

Onun ruhundaki bu fırtınalar ve bunların mizacına olan etkisi Ömer b.

Hattab’ı Peygamber’e öyle düşman yapmıştı ki o, gelişen olayların da etkisiyle

o toplumun örf-adetlerine göre çok zor ve hatta mümkün olmayan delice bir

girişime kalkışmış, gözünü kırpmadan kılıcını kuşanıp Hz. Peygamber’i öldürmeye gitmiş ve fakat o bu merhalede hiç beklemediği bir durumla da karşılaşarak hidayetinin son safhasını burada tamamlamaya muvaffak olmuştu.406

O bu aşamada hakikate biraz daha yaklaşmış ve daha önce nefret ettiği, korktuğu fakat i’cazını da inkâr edemediği Kur’an’a dokunmaktan ve onu okumaktan kendini alıkoyamamıştır. Böylece onun hidayeti için bütün sebepler hazır

hale gelince o Kur’an vahyinin hamili olan Hz. Muhammed’in bulunduğu yeri

öğrenmek istemiş ve yanına giderek içindeki küfür karanlığını iman nuruyla

tebdil etmiştir.

Hz. Ömer’in Müslüman olmasıyla ilgili bütün rivayetleri naklettikten sonra, tenkide tabi tutan Tarihu’l-Hamis yazarı ed-Diyârbekrî, Hz. Ömer’in Müslüman olmasıyla ilgili nakledilen en meşhur rivayetin Kureyş’in toplanıp Hz.

 

405 Safiyyurrahman Mübarekfûrî, er-Rahiku’l-Mahtûm, Daru’l-Hilâl, Beyrut, s., 90,91.

406 Safiyyurrahman Mübarekfûrî, er-Rahiku’l-Mahtûm, Daru’l-Hilâl, Beyrut, s., 90,91.

134 • Hz. Ömer Sempozyumu

Muhammed’in ölümüne karar verdikten sonra Hz. Ömer’in bu göreve talip

olması şeklindeki rivayet olduğunu kaydeder. Ayrıca bu olayda yolda karşılaştığı şahıs’ın Nuaym değil Sa’d b. Ebî Vakkâs olduğunu söyler.407 Çağdaş yazarlardan Abdüsselam b. Muhsin, konuyla ilgili haberlerin zayıf olduğunu vurgular. Ancak bütün rivayetlerin ortak yönünün Hz. Ömer’in Kur’an’ın i’cazından

etkilenerek Müslüman olduğu konusunu desteklediğini aktarır.408 Aynı şekilde

Hz. Ömer’in Müslüman olmasıyla ilgili meşhur kıssalar şeklindeki rivayetlerin

zayıflığına dikkat çeken es-Sire’n-Nebeviye fi Dav’i’l-Mesadiri’l-Asliye yazarı

Mehdi Rızkullah Ahmed, İbn İshâk’ın Habeşistan hicreti hazırlıklarıyla ilgili

naklettiği rivayetin Hz. Ömer’in hidayetine sebep olması daha isabetli olduğuna vurgular.409

Bütün bunların yanında bir de Hz. Ömer’in Müslüman olmasını birtakım

ekonomik sebeplere ve kabilesinin geleceğini garanti altına almak için böyle bir

yolu tercih ettiğini diyen bazıları müsteşrikler de olmuştur. Fakat bunların hiçbir dayanağı ve delili bulunmamaktadır.410

SONUÇ

Sonuç olarak kaynaklara baktığımızda Hz. Ömer’in Müslüman olmasıyla

ilgili nakledilen farklı rivayet ile muhtelif senetler bulunmaktadır.411 Aktarılan

bu rivayetlerde meydana gelen hadiseler değişik şekillerde anlatılsa da vurgulanmak istenen mesele bir noktada birleşmektedirler. Bütün rivayetlerde onun

Kur’an’ın i’cazından etkilenmiş olması meselesi vurgulanmıştır.

Özellikle çağdaş yazarlar Hz. Ömer’in İslam’a girmesiyle ilgili nakledilen

rivayetleri hadis ilmi açısından senedi zayıf, şaz veya münker rivayetler olduğunu iddia etmişlerdir. Fakat hadis kıstasları açısından zayıf olması tarihi malumat olarak bir değer taşımasına engel olmadığını da vurgulamışlardır.412

Hz. Ömer’in Müslüman olmasına engel olarak, İslam dininin azılı düşmanı olan ve ölünceye kadar da İslam’a karşı aktif mücadelesini sürdüren Ebû

Cehil ile yakın akraba olması, kabilesi adına Darünnedve’de üstlendiği görev

ve misyonun gereği onu bu dine karşı olumsuz bir tutum takınmasına zorlaması ve elinde olmayan bazı sebeplerden dolayı bir süre Mekke’nin dışında

kalmış olması gibi sebepler sıralanabilir.

 

407 Diyarbekri, Tarihu’l-Hamis, I, 295.

408 Abdüsselam b. Muhsin, Dirase, Nakdiye fi Şahsiyeti Umer b. Hattab ve Siyasetihi’l-İdariye, İmade’tu’lBahsi’l-İlmi bi’Camiati’-l-İslamîye, Medine, 2002, I, 132,

409 Mehdi Rızkullah Ahmed, es-Sîre’n-Nebeviye fi Dav’i’l-Mesadiri’l-Asliye, Merkezu’l-Melik Faysal li’lBuhusi ve’dirasat’l-İslamîye Rıyad, 1992,s, 212-214.

410 İmaduddin Halil, el-Müsteşrikun ve’s-Siretu’n-Nebeviyye, Daru İbn Kesir, Beyrut, 1426, s., 111.

411 el-Avşen, Muhammed b. Abdullah, Ma Şaa ve lem Yesbüt fi’s-Sire’n-Nebeviyye, Daru Taybe, ts., s., 54-

59.

412 Abdusselam b. Muhsin Âl İsa, Dirase Nakdiyye, İmadetu’l-Bahsi’l-İlmi, Medine 2002, I, 125,146.

Hz. Ömer Sempozyumu • 135

Hz. Ömer’in Müslüman olmasının sebepleri ise, Hz. Peygamber’in duası,

Kur’an’ın i’cazından etkilenmiş olması, vicdani muhasebe ve arayış içinde olması şeklinde özetlenebilir. Dolayısıyla Hz. Ömer Müslüman olmasını sağlayan gidişatta, Hz. Peygamber’in duası en önemli sebep kabul edilir. Habeşistan

hicreti sırasında karşılaştığı insanların mağduriyeti onun vicdanen ciddi etkilemiş ve bu olayların bir sebebi olarak güya Hz. Peygamber’i sorumlu tutmuş,

onu öldürmeye karar vermiştir. Fakat diğer yandan içinden bir ses de onun anlattıklarını dinlemeye mecbur bırakmıştır. Yakınları oldukları için tabii olarak

kardeşinin ve eniştesinin Müslüman olması da bu süreçte önemli bir sebep olmuştur.

KAYNAKÇA

Ahatlı, Erdinç, ‚Zeyd b. Hattâb‛ DİA,İstanbul 2013, 44, 262.

el-Avşen, Muhammed b. Abdullah, Ma Şaa ve lem Yesbüt fi’s-Sire’n-Nebeviyye, Daru Taybe,

ts.

Abdüsselâm b. Muhsin,Dhammed b. Ahmed b. Osman, (ö. 748/1347), es-Sîretu’nNebevviye, thk. Hüsamuddin el-Kudsî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, İkinci Baskı, Beyrut

1988.

---------------, Siyeru A’lami’n-Nübela, thk. Şuayb el-Arnaut vd., Müessesetu’r-Risâle, Beyrut,

1985, Üçüncü Baskı.

ez-Zührî, İbn Şihab, Muhammed b. Süleyman b. Abdillah, (ö. 124/741), el-Meğâzi’nNebeviyye, thk. Süheyl Zekkâr, Daru’l-Fikir, 1981.

HZ. ÖMER’İN MÜSLÜMAN OLMASIYLA

İLGİLİ MÜTEARIZ RİVAYETLERİN HADİS

METODOLOJİSİ AÇISINDAN

DEĞERLENDİRİLMESİ

Fuat İSTEMİ*

ÖZET

Müslümanların ikinci halifesi Hz. Ömer’in (RA) Müslüman oluşuyla ilgili

birbirleriyle çelişen rivayetlerin Hadis ve Tarih (Siyer/Megazi) kaynaklarımızda yer aldığını görmekteyiz. Bu rivayetlerin birinde Hz. Ömer, Resûlullah’ı

(AS) öldürmek üzere öfkeli bir şekilde evinden çıkmış, fakat kız kardeşi ve

eniştesinin Müslüman olduğunu öğrenince yolunu değiştirerek onların evine

yönelmiş ve dinlediği Kur’an’dan etkilenerek Müslüman olmuştur. İkinci rivayette ise Hz. Ömer içki içmek amacıyla dışarı çıkmış fakat içki bulamadığı için

tavaf etmek amacıyla Kâbe'ye gelmiştir. Kâbe'de Hz. Peygamber’in namaz kıldığını görünce, gizlice onu dinlemiş ve Hz. Peygamber’in okuduğu

Kur’an’dan etkilenerek Müslüman olmuştur. Üçüncü rivayette ise Hz. Ömer

Resûlullah'a eziyet etmek amacıyla onu takip etmiş ve Hz. Peygamber’in namaza durmasının ardından Hz. Peygamber’in okuduğu ayetleri dinlemiş ve

okuduğu ayetlerden etkilenerek Müslüman olmuştur.

Hz. Ömer’in Müslüman olmasına dair nakledilen bu rivayetlerden birincisi şöhret kazanmış ve geçmişten günümüze kadar yazılan siyer kitaplarının

hemen hemen tamamında yer almıştır. Diğer rivayetler ise zamanla önemini

kaybetmiş ve özellikle de son yıllarda yazılan eserlerde neredeyse hiç yer almamıştır. Hz. Ömer’in nasıl Müslüman olduğunu tespit etmek amacıyla bu rivayetlerden hangisinin sahih olduğunu, hadis usulü açısından inceledik. Yaptığımız araştırma neticesinde bu rivayetlerin daha çok siyer kitaplarında yer

aldığını hadis kitaplarından ise Kütüb-i Sitte’de yer almayıp daha tâli kaynaklarda yer aldığını müşahede ettik. Üç rivayeti de hadis usulüne göre incelediğimizde meşhur olan birinci rivayetin isnad açısından diğer iki rivayetten daha

sahih olduğu sonucuna ulaştık.

 

* Arş. Gör. Dr., Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Hadis Ana Bilim Dalı.

138 • Hz. Ömer Sempozyumu

GİRİŞ

Hz. Ömer’in Müslüman olması hiç şüphesiz Mekke’de maddi ve manevi

açıdan zorluklar yaşayan Müslümanlar için çok büyük bir olay olarak değerlendirilmiştir. Çünkü Hz. Ömer Mekkeliler arasında cesareti, güçlülüğü ve gözü karalığı ile tanınan bir şahsiyettir. Bu tür vasıflara sahip olan bir kişinin

Müslüman olması, diğer Müslümanları özellikle de moral ve motivasyon açısından olumlu yönde etkilemiş ve Müslümanlar ciddi anlamda psikolojik bir

rahatlama içerisine girmişlerdir.

İslam tarihindeki önemine binaen araştırma konusu yaptığımız Hz.

Ömer’in Müslüman oluşu ile ilgili bu tebliğimizde takip ettiğimiz yöntemi kısaca ifade edecek olursak, söz konusu rivayetleri hadis usulü kriterlerine göre

inceledik. Özellikle de hadis usulü açısından rivayetlerin sıhhatinin tespitinde

önemli bir yeri olan sened tenkidi üzerinde durduk. Çünkü konuyla ilgili yapılmış olan bazı çalışmalarda bu rivayetlerin metin ve muhteva tahlili yeteri

ölçüde yapılmış ve rivayetlerin içerisinde barındırdığı çelişkilere ve problemlere karşılaştırmalı olarak değinilmiştir. Bu alanda özellikle de Mehmet Azimli’nin ‚Hz. Ömer’in Müslüman Oluşuyla İlgili Rivayete Farklı Bir Yaklaşım‛ isimli

makalesi413 ve M. Hanefi Palabıyık’ın ‚Hz. Ömer’in Müslüman Oluşu‛ isimli

makaleleri414 konuyu metin tenkidi açısından ayrıntılı bir şekilde ele almışlardır. Bizim burada yeniden rivayetlerin metin tenkidini yapmamız, onların tespitlerini tekrardan ibaret olacağından bunun yerine onların hiç ele almadıkları

bir konuya değinmenin daha doğru olduğu kanaatindeyiz.

1. Hz. Ömer’in Müslüman Olmasına Dair Nakledilen Rivayetlerin Metinleri

1.1. Birinci Rivayet

Ümmü Abdullah bnt. Ebî Hasme Hz. Ömer’in Müslüman olması hâdisesini şöyle aktarmaktadır; Biz Habeşistan’a hicret etmek üzere hazırlanıyorduk,

kocam bazı işleri için bir yere gitmişti, bu esnada Ömer b. el-Hattâb yanımıza

uğradı ve ne yaptığımızı sordu. Ben de kendilerinden gördüğümüz zulüm ve

belalar yüzünden Allah’a daha rahat ibadet etmek amacıyla buradan ayrılacağımızı söyledim. Bunun üzerine Ömer, oldukça yumuşak bir şekilde ‚Allah

yardımcınız olsun‛, diyerek yanımızdan ayrıldı. Kocam Âmir geldiğinde durumu kendisine anlattım. O, ‚Ömer’in Müslüman olduğunu mu düşünüyor-

 

413 Mehmet Azimli, "Hz. Ömer'in Müslüman Oluşuyla İlgili Rivayete Farklı Bir Yaklaşım", İslamiyat,

cilt: VI, sayı: l (Ocak-Mart 2003), s. 172-183.

414 M. Hanefi Palabıyık, ‚Hz. Ömer’in Müslüman Oluşu‛, Ekev Akademi Dergisi, yıl: 12, sayı: 37 (Güz

2008), s. 137-142.

Hz. Ömer Sempozyumu • 139

sun‛, diye bana sordu. Ben de ‚Evet‛, dedim. Fakat kocam; ‚Vallahi Hattâb’ın

eşeği Müslüman olur oğlu Ömer Müslüman olmaz‛, dedi.

Yukarıdaki rivayetin devamında İbn İshak ‚Bana ulaştığına göre Ömer’in

İslam’a girmesi şu şekilde olmuştur‛, diyerek sözlerine devam etmiştir.

Ömer’in kız kardeşi Fatma ve kocası Said b. Zeyd b. Amr b. Nufeyl Müslüman

olmuşlar fakat bu durumu gizlemişlerdir. Ömer’in kabilesi Adiyyoğullarından

Nuaym b. Abdullah da Müslüman olmuş ve korkusundan dolayı bunu gizlemiştir. Habbab b. Eret ise Fatma ve Said’in evine gidip geliyor onlara Kur’an

öğretiyordu. Dâru’n-Nedve’deki konuşmalardan sonra Resûlullah'ı öldürmeye

karar veren Hz. Ömer kılıcını kuşanarak evinden çıktı. Bu esnada Hz. Peygamber’in Safa tepesinin eteğinde Hz. Ebubekir, Hz. Hamza, Hz. Ali ve Habeşistan’a hicret etmeyen yaklaşık kırk sahabi ile birlikte bir evde olduğunu öğrendi. Yolda Nuaym b. Abdillah en-Nehham ile karşılaştı ve ona; ‚Ey Ömer!

Nereye gidiyorsun?‛ diye sordu. Hz. Ömer; ‚Kureyş’in işlerini bozan, ilahlarına ve atalarına hakaretler eden Muhammed’i öldürmeye gidiyorum‛ yanıtını

verdi. Bunun üzerine Nuaym; ‚Şayet onu öldürecek olursan Haşimoğulları ve

Zühreoğullarından nasıl emin olacaksın‛ diye sordu. Ömer; ‚Senin yoldan çıktığını ve üzerinde bulunduğun dinini terk ettiğini görüyorum‛ dedi. Bunun

üzerine Nuaym; ‚Ey Ömer! Sana daha hayret verici bir şey söyleyeyim mi? Senin damadın ve kız kardeşin sapıttılar ve üzerinde bulunduğun dinini terk ettiler‛ dedi. Bunun üzerine Ömer homurdanarak oradan ayrıldı ve onların yanına vardı. Bu esnada onlarla birlikte muhacirlerden Habbab isimli bir kişi vardı.

Habbab, Ömer’in sesini duyunca evde bir yere gizlendi. Ömer içeri girince

‚Dışarıdan duyduğum bu fısıltı da nedir?‛ diye sordu. O esnada onlar Tâhâ

suresini okuyorlardı. İkisi; ‚senin duyduğun ses bizim aramızdaki konuşmamızdan başka bir şey değildir‛, dediler. Bunun üzerine Ömer; ‚sanırım siz

dinden çıkmışsınız‛, dedi. Damadı; ‚Ey Ömer! Ya hak senin dininden başka

bir din ise o zaman ne diyeceksin‛, dedi. Bunun üzerine Ömer damadının üzerine atıldı ve onu şiddetli bir şekilde tekmeledi. Kız kardeşi hemen kalktı ve

onu kocasından uzaklaştırdı. Ömer kız kardeşine de şiddetli bir tokat indirdi

ve yüzünü kanattı. Kız kardeşi öfkeli bir halde ona şöyle dedi: ‚Ey Ömer! Ya

hak senin dininden başka bir din ise?‛ Her ikisi de Müslüman olduklarını itiraf

ettiler ve ona da ‚Allah’tan başka ilah olmadığına ve Muhammed’in onun elçisi olduğuna şehadet et‛, dediler. Ömer ümitsizliğe düşünce, yanınızdaki şu kitabı getirin okuyayım, dedi. Ravi Enes b. Malik, ‚Hz. Ömer kitap okumasını biliyordu‛, demiştir. Kız kardeşi onun ayetlerin yazılı olduğu sayfaya zarar vereceğinden korktuğunu söyleyince Ömer zarar vermeyeceğine dair söz verdi.

Bunun üzerine Fatma; ‚ona yalnızca temiz olanlar dokunabilir, kalk guslet ya

140 • Hz. Ömer Sempozyumu

da abdest al‛, dedi. Hz. Ömer abdest aldıktan sonra sahifeyi eline aldı ve Tâhâ

suresinden ‚Muhakkak ki gerçek ilah benim. Benden başka ilah yoktur. Öyleyse sen de

yalnız bana ibadet et, beni anmak için namazı hakkıyla kıl.‛415 ayetine kadar okudu.

Ömer okuduklarından çok etkilenmişti. ‚Beni Muhammed’e götürün‛ dedi.

Habbab, Hz. Ömer’in sözlerini işitince saklandığı yerden çıktı ve şöyle dedi:

‚Ey Ömer! Sana müjdeler olsun. Resûlullah'ın Perşembe gecesi senin için yaptığı duaya mazhar olduğunu düşünüyorum.‛ Hz. Peygamber (SAV) şöyle dua

etmişti: ‚Ey Allah’ım İslam dinini Ömer b. el-Hattâb ya da Amr b. Hişam ile

yücelt‛ Habbab, Resûlullah'ın Safa Tepesinin eteğinde bir evde olduğunu söyledi. Hz. Ömer yola koyuldu ve nihayet eve ulaştı. Evin kapısında Hamza,

Talha ve Resûlullah'ın ashabından bazı insanlar vardı. Hamza insanların

Ömer’den korktuklarını görünce ‚Evet bu Ömer’dir. Eğer Allah onun için hayır dilemişse Müslüman olur ve Peygamber’e tabi olur. Yok, eğer Allah onun

için başka bir şey dilemişse onu öldürmek bizim için gayet kolaydır. –onu

kendi kılıcı ile öldürürüz-‛ dedi. Hz. Peygamber o esnada kendisine vahiy geldiği için içerdeydi. Resûlullah Ömer’in geldiğini işitince hemen dışarı çıktı,

Ömer’in yanına geldi, yakasından ve kılıcının askısından tutarak şöyle dedi:

‚Ey Ömer! Allah’ın Velid b. Muğire’ye indirdiği rezillik ve ibret verici cezayı

sana da indirmeden bu durumunu sonlandırmak istemez misin? Allah’ım bu

Ömer b. el-Hattâb’tır. Allah’ım dini Ömer b. el-Hattâb ile yücelt‛ Bunun üzerine Hz. Ömer; ‚Ben senin Allah’ın Resûlü olduğuna şahitlik ederim dedi ve

Müslüman oldu. Sonra Müslümanlar tekbir getirdi ve tekbir sesleri Mekke’nin

sokaklarında duyuldu. Ardından Hz. Ömer Resûlullah'a, ‚Korkmadan ve güvenle çık ey Allah’ın Resûlü‛ dedi.416

 

415 Tâhâ, 20/14.

416 Ebu Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni’ ez-Zührî İbn Sa’d, Kitâbu’t-Tabakâti’l-Kebîr, Ali Muhammed Ömer (thk.), Mektebetu’l-Hanci, Kahire 2001, III/248; Ebu Muhammed Cemaleddin Abdulmelik İbn Hişam, es-Sîretu’n-Nebeviyye, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1994, I/291-294; Ahmed b. Hanbel,

Fedâilu’s-Sahabe, Vasiyullah b. Muhammed Abbas (thk.), Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, Mekke 1983, I/279-

281; Muhammed b. Yesar İbn İshâk, es-Sîretu’n-Nebeviyye, Ahmed Ferîd el-Mezîdî (Thk.), Dâru’lKutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2009, s. 220-222; Ebu’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdulkerim

İbnu’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, Ebu’l-Fida Abdullah el-Kâdî (thk.), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiye, Beyrut

1987, I/602-603; Ebu’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdulkerim İbnu’l-Esir, Usdu’l-Ğâbe fi

Ma’rifeti’s-Sahabe, yayınevi yeri yılı yok, III/643-644; Ahmed b. el-Hüseyin el-Beyhâki, Delâilu’nNubuvve, Abdulmu’ti Kal’aci, (thk.), Daru’l-Kutubi’l-İlmiye, Beyrut 1985, II/216-222; İbn Kesir, elBidâye ve’n-Nihâye, birinci baskı, Mektebetu’l-Mearif, Beyrut 1966, III/79-82; Nureddin Ali b. Ebibekr el-Heysemi, Mecmeu’z-Zevâid ve Menbeu’l-Fevâid, Abdullah Muhammed ed-Dervîş (thk.),

Dâru’l-Fikr, Beyrut 1994, IX/58-59; Abdurrahman es-Süheyli, er-Ravdu’l-Unuf fi Şerhi’s-Sireti’nNebeviyye li İbn Hişam, Abdurrahman el-Vekil (thk,), Dâru’l-Kutubi’l-Hadisiyye, 1967, III/265-268;

Alaaddin Ali el-Muttaki b. Hüsameddin el-Hindî, Kenzu’l-Ummal fi Süneni’l-Akvâlve’l-Efal, Müessesetu’r-Risâle, Beyrut 1989, XII/547.

Hz. Ömer Sempozyumu • 141

1.2. İkinci Rivayet

Hz Ömer, Müslüman oluşuyla ilgili hâdiseyi şu şekilde aktarıyor: Ben İslam’dan uzak bir hayat sürüyordum. Cahiliye döneminde çokça içki içer ve içki içmeyi çok severdim. Hazvere denilen yerde Ömer b. Abd b. İmran elMahzûmî’nin ailesine ait evin yakınında Kureyş'ten erkeklerin toplandığı bir

yerimiz vardı. Bir gece arkadaşlarımla burada bir araya gelmek için çıktım, fakat onlardan kimseyi orada bulamadım. Bunun üzerine Mekke’de içki satan

kişinin yanına gider, onda içki bulur ve içerim diye düşündüm. Fakat o kimseyi de bulamadım. Bunun üzerine yedi veya yetmiş defa tavaf etmek düşüncesiyle Kâbe’ye gittim. Bu esnada Resûlullah'ın ayakta namaz kıldığın gördüm.

O namaz kıldığı zaman Şam’a doğru yönelirdi. Kâbe Şam ile onun arasında kalırdı. Namaz kıldığı yer ise Rüknü Esved ve Rüknü Yemani arasında bir yerdi.

Onu gördüğüm zaman şunları dedim: ‚Vallahi bu gece onun söylediklerini

işitmek için onu dinleyeceğim. Fakat onu dinlemek için yanına yaklaşacak

olursam, onu korkutabilirim‛, dedim. Hicr tarafına doğru gittim ve Kâbe’nin

örtüsünün altına girdim. Oradan yavaşça yürüdüm. Resûlullah ayakta namaz

kılıyor ve Kur’an okuyordu. Kendisi ile benim aramda Kâbe’nin örtüsü tek kalacak şekilde onun kıble cihetine geldim. Kur’an’ı dinlediğim zaman kalbim

ona karşı yumuşadı. Ağladım ve bu benim İslam’a girmeme vesile oldu. Hz.

Peygamber’in namazını bitirip çıkmasına kadar örtünün arkasında bekledim.

Resûlullah Kâbe’den ayrıldıktan sonra onun arkasından ben de çıktım ve onu

takip ettim. Resûlullah'a Abbas ile İbn Ezher’in evlerinin arasında yetiştim.

Resûlullah benim gürültümü duyduğunda beni tanıdı ve benim kendisine eziyet edeceğimi düşündü. Bana ‚Seni bu vakitte buraya getiren nedir ey İbnu’lHattâb!‛, dedi. Ben; ‚Allah’a, Resulüne ve Allah’tan getirdiği şeylere iman etmeye geldim‛, dedim. Bunun üzerine Resûlullah Allah’a hamd etti ve ey

Ömer! ‚Allah sana hidayeti nasip etti‛, dedi. Sonra göğsümü sıvazladı ve sebat

etmem için bana dua etti. Ardından Resûlullah'ın yanından ayrıldım, o da evine gitti.417

1.3. Üçüncü Rivayet

Hz Ömer Müslüman olması ile ilgili hâdiseyi şu şekilde aktarıyor: Müslüman olmadan önce Resûlullah'a eziyet etmek için evimden çıktım ve onu

mescide benden önce girerken gördüm. O namaz kılmaya başlayınca ben de

arkasında durdum, o Hâkka suresini okumaya başladı. Ben Kur’an’ın güzelliğine hayran kaldım. Kendi kendime Vallahi bu Kureyşlilerin söylediği gibi bir

 

417 İbn Hişam, es-Sîretu’n-Nebeviyye, I/294-295; İbn Kesir, el-Bidâye ve’n-Nihâye, III/81; Ahmed b. Hanbel,

Fedâilu’s-Sahabe, I, 283-284; es-Süheyli, er-Ravdu’l-Unuf, III/268.

142 • Hz. Ömer Sempozyumu

şairdir dedim. Resûlullah hemen ‚Görebildiklerinize ve göremediklerinize yemin

ederim ki, o (Kur'an), hiç şüphesiz çok şerefli bir elçinin (Allah'tan alıp tebliğ ettiği)

sözüdür. O, bir şâirin sözü değildir. Ne de az inanıyorsunuz!‛ ayetlerini okudu. Ben

bu sefer galiba bu bir kâhindir, dedim. Resûlullah bunun üzerine ‚Bir kâhinin

sözü de değildir. Ne de az düşünüyorsunuz O, âlemlerin Rabbi tarafından indirilmedir. Eğer (Peygamber) bize isnat ederek bazı sözler uydurmuş olsaydı mutlaka onu

kudretimizle yakalardık. Sonra da onun şah damarını mutlaka keserdik. Hiçbiriniz de bu cezayı engelleyip ondan savamazdı. Şüphesiz Kur'an Allah'a karşı gelmekten sakınanlara bir öğüttür. Şüphesiz biz, içinizden yalanlayanların olduğunu elbette biliyoruz. Şüphesiz Kur'an, kâfirler için mutlaka bir pişmanlık sebebidir. Şüphesiz Kur'an gerçek kesin bilgidir. O halde sen, yüce

Rabbinin adıyla tespih et.‛418 ayetlerini okudu. Bundan sonra İslam kalbime

tamamen yerleşti.419

2. Rivayetlerin İsnad Açısından İncelenmesi

Yukarıda üç farklı rivayeti aktardıktan sonra şimdi bu rivayetlerin isnatları ile ilgili bir inceleme yapacağız. Bu rivayetlerin hadis metodolojisine göre

sahih olup olmadığını tespit etmek amacıyla öncelikle isnattaki ravilerin güvenilir olup olmadığını ve isnadın herhangi bir yerinde inkıta bulunup bulunmadığını tespit etmek gerekmektedir. Bunun için muhaddislerin cerh ve ta’dil

olarak isimlendirdikleri metodolojiden yararlanmak durumundayız. Bu yöntemle rivayetleri aktaran ravilerin ne kadar güvenilir olduğunu tespit edip, rivayetlerin hadis usulüne göre sıhhat durumunu tespit etmiş olacağız.

2.1. Birinci Rivayetin İsnad Analizi

Birinci rivayetin hadis metodolojisi açısından durumunu incelemeden önce rivayetin isnad şemasını verip ardından rivayetin sıhhati ile ilgili bir değerlendirme yapmak istiyoruz. Birinci rivayetin isnad şeması aşağıdaki gibidir.

 

418 Hâkka, 69/38-52.

419 İbnu’l-Esir, Usdu’l-Ğâbe, III/644; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Şuayb el-Arnavût, Adil Mürşid

(Thk.), Birinci Baskı, Müessetu’r-Risale, Beyrut 1995, I/17; el-Heysemi, Mecmeu’z-Zevâid, IX/56.

Hz. Ömer Sempozyumu • 143

144 • Hz. Ömer Sempozyumu

Hadis ve tarih kaynaklarında yapmış olduğumuz araştırma neticesinde

bu rivayetlerden birincisinin diğer iki rivayetten farklı olarak çok daha yaygın

olduğunu ilk dönem kaynakları başta olmak üzere neredeyse bütün tarih kaynaklarında yer aldığını görmekteyiz.420 Sonraki dönemde yazılan siyer eserlerinde de bu rivayetin meşhur olduğunu ve Hz. Ömer’in Müslüman olması

hâdisesi ile ilgili olarak yalnızca bu rivayetin aktarıldığını diğerlerine ise neredeyse hiç yer verilmediğini görmekteyiz. Birinci rivayet Kütüb-i Tis’a olarak

bilinen hadis eserlerinde yer almazken, hemen hemen bütün tarih kaynaklarında yer almıştır.

Hz. Ömer’in Müslüman olması ile ilgili birinci rivayet üç farklı sahabi tariki ile gelmektedir. Bunar: Ömer b. el-Hattâb, Enes b. Malik ve Ümmü Abdullah bnt. Ebi Hasme (Leyla) isimli hanım sahabidir.

Birinci rivayetin isnadı ile ilgili yapmış olduğumuz incelemeden sonra

ulaştığımız sonuçları şöylece ifade edebiliriz:

İbn İshak, Hz. Ömer’in Müslüman olması ile ilgili hem birinci hem de

ikinci rivayeti aktarmakta ve bunlardan hangisinin doğru olduğunu Allah bilir, diyerek rivayetler arasındaki çelişkiye dikkat çekmektedir.

Birinci rivayette isnad ile ilgili bir başka problem ise Ahmed b. Hanbel’in

eserinde yer almaktadır. Ahmed b. Hanbel rivayetin senedinde ravilerden birinin ismini zikretmemiş onun yerine ‚İtham edilmeyen bir ravi‛ ifadesini kullanmıştır.421 Hadis usulüne göre bu tarz raviler her ne kadar müellif tarafından

güvenilir olarak kabul edilse de ravinin kim olduğu ve cerh ta’dil açısından

güvenilir olup olmadığı tespit edilemediğinden söz konusu ravi zayıf kabul

edilmekte ve onun naklettiği rivayet kabul edilmemektedir.422

İbn Sa’d ve Beyhaki’nin ortak ravisi olan el-Kasım b. Osman cerh ve ta’dil

alimleri tarafından zayıf ve münker bir ravi olarak kabul edilmiş, hadis naklinde hata yaptığı ifade edilmiştir.423 Bu nedenden dolayı bu ravinin rivayetine

 

420 Mehmet Azimli, ‚Hz. Ömer’in Müslüman Oluşuyla İlgili Rivayete Farklı Bir Yaklaşım‛, s. 177.

421 Ahmed b. Hanbel, Fedâilu’s-Sahabe, I/279-281.

422 Bu tür raviler için bkz: Fuat İstemi, Hicret Bağlamında Tarih ve Hadis Metodolojileri, Ankara Okulu

Yayınları, Ankara 2017, s. 98. Krş:, Seyfuddin Ebû’l- Hasan Ali b. Ali b. Muhammed Âmidî, elİhkam fî Usûli’l-Ahkam, Dâru’l-Kutûbi’l-İlmiyye, Beyrut 1985, II, 310; İbn Hacer el-Askalâni, Nüzhetü’n-Nazar fi Şerhi Nuhbeti’l-Fiker, Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut 2009, s. 83. Celaleddin es-Suyûti,

Tedrîbu’r-Ravi, Müessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiye, Beyrut 2003, s. 161. Meçhul ravinin rivayeti ile ilgili

tartışmalar için bkz: Emin Âşıkkutlu, Hadiste Rical Tenkidi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Yayınları, İstanbul 1997, s. 125-129.

423 Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail b. İbrahim b. Muğîre el-Cu’fi Buhari, Kitabu’t-Târihi’l-Kebir,

Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut trs, VII/165; Ebu Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris İbn Ebi Hâtim er-Râzî, el-Cerh ve’t-Tadil, Abdurrahman b. Yahya el-Muallimi el-Yemâni (thk.),

Dairetu’l-Maârifi’l-Osmaniyye, Haydarabad 1952, VII/114; Ebu Hâtim Muhammed b. Hibbân b.

Ahmed et-Temîmî İbn Hibban, Kitabu’s-Sıkât, Seyit Şerefuddin Ahmed, (thk.), Dâru’l-Fikr, Beyrut

Hz. Ömer Sempozyumu • 145

itibar edilmez. Ayrıca Beyhaki’nin ravilerinden olan Ebu Cafer Muhammed b.

Amr el-Bahterî er-Rezzaz ve Ebu’l-Hüseyin Ali b. Muhammed b. Abdullah b.

Bişrân hakkında cerh ve ta’dil kitaplarında herhangi bir bilginin yer almamış

olması bu ravilerin güvenilir olup olmadığını tespit etmenin mümkün olmadığını göstermektedir. Dolayısıyla güvenilirliği tespit edilemeyen ravilerin rivayetleri de sahih olarak kabul edilemez. Bu bilgilerden hareketle Enes b. Malik’ten gelen birinci rivayetin birinci tarikinin hadis usulüne göre sahih olmadığını söylemek mümkündür.

İbn İshak ve İbn Hişam’ın ortak ravisi olan Abdulaziz b. Abdillah b. Âmir

b. Rabia el-Anberî ile ilgili olarak Belazuri onun yalancılıkla itham edilen bir

ravi olduğunu söylemiştir.424 Fakat onun güvenilir olduğunu söyleyen alimlerimiz425 olduğu için cerh ve ta’dil ilminin ‚cerhin müfesser olması‛ ilkesi gereği

ravinin yalancılıkla itham edilmesi iddiasının yeterli olmadığını söyleyebiliriz.426

Ahmed b. Hanbel’in eserine aldığı birinci rivayetin ikinci tarikinde ‚itham

edilmeyen ravi‛ ifadesinin rivayetin zayıflığına delalet ettiğini daha önce söylemiştik. Söz konusu rivayet bundan dolayı inkıtaya uğramış ve munkatı bir

rivayet olması nedeniyle zayıf olarak kabul edilmelidir. Bunun yanı sıra İbrahim b. Sa’d isimli ravi de herhangi bir cerh ta’dil kitabında zikredilmediği için

onun da güvenilir olup olmadığını tespit etmenin mümkün olmadığını ve

bundan dolayı ravinin zayıf kabul edilmesi gerektiğini söylemek mümkündür.

Ayrıca Ahmed b. Muhammed b. Eyyüp el-Varrak isimli ravinin de pek de güvenilir olmayan bir ravi olduğunu söyleyebiliriz.427 Netice itibariyle Ümmü

Abdullah bnt. Ebi Hasme’den gelen rivayet isnat açısından hadis usulüne göre

munkatı olması ve bazı ravilerinin de zayıf olması nedeniyle birinci rivayetin

ikinci tarikinin de zayıf olduğunu söylemek mümkündür.

Hz. Ömer’den gelen birinci rivayetin üçüncü tarikinde yer alan Usame b.

Zeyd ile ilgiyi olarak cerh ta’dil alimleri münkeru’l-hadis ve zayıf bir ravi ifa-

 

1975, V/307; Şemseddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî,el-Muğni fi’dDuefa, Nureddin Itr (thk.), İhyau’t-Turasi’l-İslami, Katar 1987, II/110; ez-Zehebî Mîzânu’l-İ’tidal fi

Nakdi’r-Rical, Ali Muhammed el-Bicavî (thk.) Dâru’l-Fikr, Beyrut trs, III/375.

424 İbn Ebi Hatim er-Razi, el-Cerh ve’t-Tadil, V/385; Buhari, Tarihu’l-Kebir, VI/12; İbn Hibban, es-Sıkat,

VII/110.

425 İbn Hacer, el-Askalâni, Lîsanu’l-Mîzan, Abdulfettah Ebu Ğudde (Haz.), Mektebetu’l-Matbaati’lİslamiye, Beyrut 2002, IV/33.

426 Osman b. Abdurrahman eş-Şehrezûri İbn Salah, Mukaddimetu İbni’s-Salâh fi Ulûmi’l-Hadis, Nureddin Itr (Thk.), Dâru’l-Fikr, Beyrut 1998, s. 106.

427 Ebu Ahmed Abdullah el-Cürcani İbn Adî, El-Kâmil fi’d-Duafâi’r-Rical, Üçüncü Baskı, Dâru’l-Fikr,

Beyrut 1985, I/174: İbn Hibban, es-Sıkat, VIII/12; İbn Ebi Hatim er-Razi, el-Cerh ve’t-Tadil, II/70; İbn

Hacer el-Askalani, Takrîbu’t-Tehzib, Beşar Avâr Ma’ruf, Şuayp el-Arnavut (Haz.), Müessesetu’rRisale, Beyrut 2013, s. 49; İbn Hacer, Tehzibu’t-Tehzib, I/61; ez-Zehebî, el-Muğni fi’d-Duefa, I/53.

146 • Hz. Ömer Sempozyumu

desini kullanmış, rivayet ederken sıkça hatalar yaptığı mevkuf yani sahabiye

ait rivayetleri Hz. Peygamber (SAV)’e aitmiş gibi aktardığını ayrıca munkatı

rivayetleri de muttasıl olarak aktardığını söylemişlerdir.428 Bu tarikin bir başka

ravisi olan İshak b. İbrahim el-Hanînî’nin de zayıf bir ravi olduğu ifade edilmiştir.429 Bunların yanı sıra Beyhaki’nin rivayette bulunduğu Muhammed b.

Abdullah b. İbrahim ve Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed b. Ömer el-Mukri b. elHemmâmi ile ilgili herhangi bir bilginin cerh ta’dil kitaplarında bulunmayışı

bu ravilerin güvenilirliği tespit etmenin mümkün olmadığını dolayısıyla bu

ravilerin rivayetlerini de sahih kabul edemeyeceğimizi göstermektedir.

Netice itibariyle Hz. Ömer’in Müslüman olması ile ilgili üç farklı sahabiden nakledilen meşhur birinci rivayetin birinci ve üçüncü tarikinin, ikinci tarikin ise Ahmed b. Hanbel’in eserindeki rivayetin isnad açısından hadis usulü

kriterlerine göre sahih olmadığını söyleyebiliriz. Fakat İbn İshak ve İbn Hişam’ın isnadındaki Abdulaziz b. Abdillah b. Âmir b. Rabia el-Anberî’nin cerh

ta’dil alimleri tarafından güvenilir kabul edildiğini yalnızca Belazuri’nin onun

yalancılıkla itham edildiğine dair bir görüşü olduğunu söylemiştik. İbn Hacer

Belazuri’nin bu iddiasının doğru olmadığını ifade etmişti. Biz de yukarıda cerhin müfesser olması gerektiği ilkesinden hareketle bu ravinin güvenilir kabul

edilebileceğini söylemiştik. Bu itibarla Hz. Ömer’in Müslüman olması ile ilgili

birinci rivayetin ikinci tarikinin İbn İshak ve İbn Hişam’ın eserinde yer alan isnadının sahih olduğunu dolayısıyla birinci rivayetin de sahih olduğunu söyleyebiliriz.

2.2. İkinci Rivayetin İsnad Analizi

Hz. Ömer’in Müslüman olması ile ilgili nakledilen ikinci rivayet, birinci

rivayet kadar şöhret bulmamış, son dönemde yazılan İslam tarihi kitaplarında

neredeyse hiç yer bulmamıştır. İkinci rivayet İslam tarihi yani siyer eserlerinde

yer almış olup, muteber olarak kabul edilen hiçbir hadis kaynağında yer almamaktadır. Muhaddislerden yalnızca Ahmed b. Hanbel’in eserinde yer al-

 

428 Buhari, Târihu’l-Kebir, II/23; İbn Ebi Hatim er-Razi, el-Cerh ve’t-Tadil, II/285; Ebu Hatim Muhammed

b. Hibban b. Ahmed et-Temîmî İbn Hibban, el-Mecruhîn mine’l-Muhaddisin ve’d-Duafa ve’l-Metrukîn,

Mahmud İbrahim Zayed (thk.), Daru’l-Marife Beyrut 1996, II/179; Takiyuddin Ahmed b. Ali elMakrîzî, Muhtasaru’l-Kâmil fi’d-Duafâ, Eymen b. Arif ed-Dımeşkî (thk.), Mektebetu’s-Sunne, Kahire

1994, I/168.

429 İbn Hibban, es-Sıkat, VIII/115; İbn Ebi Hatim er-Razi, el-Cerh ve’t-Tadil, II/208; Ahmed b. Şuayb b.

Ali el-Horasâni En-Nesâi, Kitâbu’d-Duafa ve’l-Metrûkin, Bevran Sanavi, Kemal Yusuf el-Hût (thk.),

Müessesetu’l-Kutûbi’s-Sekafiye, Beyrut 1985, I/153; Ebû’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî

b. Muhammed Bağdâdî İbnu’l-Cevzi, ed-Duafa ve'l-Metrukin, I/97; Zehebi, Mîzânu’l-İ’tidal, I/179;

Ebu Muhammed Bedruddin Mahmud b. Ahmed b. Musa el-Hanefi el-Aynî, Meğani’l-Ahyar fi Şerhi

Esami Ricali Meani’l-Âsar, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiye, Beyrut 1971, I/36; el-Mızzî, Tehzîbu’l-Kemâl, II/396.

Hz. Ömer Sempozyumu • 147

masına rağmen söz konusu eser muteber olarak kabul edilen hadis eserleri içerisinde yer almamaktadır.

İkinci rivayetin isnad şeması aşağıdaki gibidir.

Hz. Ömer’in Müslüman olmasına dair nakledilen ikinci rivayet’in isnadında da birtakım problemler olduğunu söyleyebiliriz. Öncelikle bu rivayeti

İbn İshak’a aktaran Abdullah b. Ebi Nuceyh bu rivayeti kimden aldığını açık

bir şekilde ifade etmemiştir. Bu rivayeti arkadaşlarından, Atâ ile Mücahid’den

ya da onlardan rivayet eden başka birilerinden aldığını ifade etmiştir. Bu ifadelerden rivayetin hangi ravi aracılığıyla Abdullah’a geldiğini tespit etmek oldukça güçtür. Mücahid430 ve Atâ431’nın Abdullah’ın şeyhleri olduğu ve onlardan hadis rivayet ettiği bilinmektedir. Bundan dolayı bu rivayeti doğrudan onlardan aldığını kabul ettiğimiz takdirde bu rivayetin sahih olduğunu söyleyebiliriz. Fakat rivayetin isnadında geçen bu ifadeler yine de rivayete şüphe ile

yaklaşmamıza neden olmaktadır. İsnadda geçen ifadeleri dikkate almayıp Ab-

 

430 Mücahit b. Cebr Ebu’l-Haccac el-Mekki (103) için bkz:Buhari, Târihu’l-Kebir, VII/411; Zehebi,

Mîzânu’l-İ’tidal, III/439; İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzib, s. 733; İbn Ebi Hâtim er-Râzî, el-Cerh ve’t-Tadil,

VIII/319; İbn Hibban, es-Sıkat, V/419; Ebû’l-Velid Süleyman b. Halef b. Sa’d b. Eyyüp el-Mâliki elBâci, Et-Ta’dîl ve’t-Tecrîh limen Harrace anhu Buhârî fi Câmii’s-Sahîh, Ahmed Lübzar, (thk.), Vizaretu’l-Evkaf ve Şuûnu’l-İslamiyye, Mağrib 2010, II/828.

431 Ebu Muhammed Atâ b. Ebi Rabâh (114) için bkz: Buhari, Târihu’l-Kebir, VI/463; İbn Hibban, esSıkat, V/198; İbn Ebi Hâtim er-Râzî, el-Cerh ve’t-Tadil, VI/330; İbn Hacer el-Askalani, Takrîbu’t-Tehzib,

s. 537.

148 • Hz. Ömer Sempozyumu

dullah’ın Mücahit ve Atâ’dan hadis naklettiğini ve bu iki ravinin onun hocaları

olduğunu göz önünde bulundurursak, İbn İshak ve İbn Hişam tarafından rivayet edilen tarikin hadis usulü kriterlerine göre sahih olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca aynı ravilerle rivayeti eserlerine alan Süheyli ve İbn Kesir’in vefat

tarihi çok geç olmasına rağmen İbn İshak ve İbn Hişam’ın aynı ravileriyle rivayeti aktarmış olmaları ve kendilerine gelinceye kadar aradaki hiçbir ravi ismini

zikretmemeleri bu rivayetin muallak olarak aktarıldığını bize göstermekte ve

dolayısıyla bu iki müellifin rivayetlerini sahih kabul etmemiz mümkün değildir. Ahmed b. Hanbel’in Fedâilu’s-Sahabe, adlı eserinde naklettiği rivayetin isnadında ise İbrahim b. Sa’d meçhul bir ravi olması dolayısıyla, Ahmed b. Muhammed b. Eyyüp el-Varrak ise kendisi hakkında hem cerh hem de ta’dile dair

ifadeler kullanılmış olması nedeniyle rivayetin sahih olarak kabul edilemeyeceğini söyleyebiliriz.

Netice itibariyle Hz. Ömer’in Müslüman olması ile ilgili nakledilen ikinci

rivayetin kesin olarak sahih olabileceğini söylemek oldukça güçtür. Rivayetin

isnadında yer alan ifadelerden hareketle Abdullah b. Ebi Nuceyh’in bu rivayeti

kimden aldığını açıkça belirtmemiş olması rivayetin zayıf olarak kabul edilmesi için yeterli bir gerekçedir. Fakat Atâ ve Mücahid’in onun hocaları olmasından hareketle bu rivayeti doğrudan onlardan almış olduğunu iddia etmek de

mümkün olmakla birlikte şayet böyle bir durum olsaydı, Abdullah neden bunu açıkça belirtmeyip, şüpheli bir ifade kullanmıştır, sorusu akla gelmektedir.

Bundan dolayı böylesi bir iddiayı ileri sürerek rivayetin sahih kabul edilmesi

gerektiği düşüncesinin bilimsel bir duruş olmadığını söylemek isteriz.

2.3. Üçüncü Rivayetin İsnad Analizi

Hz. Ömer’in Müslüman olması ile ilgili nakledilen üçüncü rivayet de tıpkı

ikinci rivayet gibi şöhret bulmamış, hatta ikinci rivayetten bile daha az tanınmıştır. Bu rivayet yalnızca Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned, adlı eseri ile geç dönemde yazılmış olan İbnu’l-Esir’in Usdu’l-Ğâbe fi Ma’rifeti’s-Sahabe adlı eseri ile

el-Heysemi’nin Mecmeu’z-Zevâid ve Menbeu’l-Fevâid adlı eserlerinde yer almıştır. Bu eserlerden Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned adlı eseri Kutub-i Tisa olarak

isimlendirilen hadis kaynaklarından biri olarak kabul edilmektedir. Ahmed b.

Hanbel’in eserinde yer alan rivayetin isnad analizini yapmakla birlikte onun

eseri dışında kalan iki eserin isnad incelemesini yapma gereği duymadık.

Çünkü İbnu’l-Esir hicri 630 yılında, Heysemi ise hicri 807 yılında vefat ettiğinden onların isnadları hem çok uzun olması hem de isnatlarında yer alan bazı

ravilerin de hiçbir cerh ta’dil eserinde yer almaması zaten söz konusu iki eserdeki rivayetin problemlerinin olduğunu bize göstermektedir. Bundan dolayı

Hz. Ömer Sempozyumu • 149

biz de Ahmed b. Hanbel’in eserindeki rivayetin isnadını incelemeye karar verdik. Rivayetin isnadı şu şekildedir:

Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inde yer alan üçüncü rivayetin isnadında

yer alan bütün raviler cerh ta’dil kriterlerine göre güvenilirdirler. Bu durum rivayetin sahih olarak kabul edilmesi için yeterlidir. Fakat rivayeti Hz. Ömer’den

nakleden Şureyh b. Ubeyd b. Şureyh b. Abd b. Arîb el-Hadramî432 ile ilgili olarak Şuayp el-Arnavut bu ravinin Hz. Ömer’i görmediği ve dolayısıyla doğrudan ondan hadis nakletmesinin mümkün olmadığını ifade etmiştir.433 Bundan

dolayı onun Hz. Ömer’den naklettiği bu rivayetin munkatı olduğu ve zayıf bir

rivayet olduğunu ifade etmiştir.

SONUÇ

Hz. Ömer’in Müslüman olmasına dair rivayetlerin hadis kaynaklarından

çok biyografi ve megazi türü tarihi kaynaklarda yer aldığı tespit edilmiştir. Söz

konusu rivayetler, cerh-tadil ilmi açısından değerlendirilmiş, raviler arasında

muasarat olup olmadığı, ravilerin adalet ve zabt sıfatlarını haiz olup olmadığı

ve isnadda ittisal şartının yer alıp almadığı tespit edilmek üzere kaynaklar tetkik edilmiştir. Genel olarak Hz. Ömer’in Müslüman olmasının keyfiyeti ve tarihi kronolojisine dair rivayetlerin isnad bakımından sahih hadis seviyesine

ulaşmadığını bununla birlikte bazı tariklerde bulunan ravilerin güvenilir olduklarını belirtebiliriz.

Hz. Ömer’in Müslüman olması ile ilgili üç farklı sahabiden nakledilen

meşhur birinci rivayetin birinci ve üçüncü tarikinin yani Enes b. Malik ve Hz.

Ömer’den gelen rivayetlerin zayıf olduğunu söyleyebiliriz. Ümmü Abdullah

bnt. Ebi Hasme’den gelen ikinci tarikin ise Ahmed b. Hanbel’in eserindeki rivayetin isnad açısından hadis usulü kriterlerine göre sahih olmadığını fakat

 

432 Şureyh b. Ubeyd b. Şureyh b. Abd b. Arîb el-Hadramî için bkz: Buhari, Târihu’l-Kebir, IV/230; İbn

Hibban, es-Sıkat, IV/353; İbn Hacer,Takrîbu’t-Tehzib, s. 337.

433 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, (Şuayp Arnavut tahkikli), I/263.

150 • Hz. Ömer Sempozyumu

İbn İshak ve İbn Hişam’ın eserlerindeki isnadın sahih olduğunu söyleyebiliriz.

Bunu söylerken de her iki müellifin eserlerinde yer alan rivayetin isnadındaki

Abdulaziz b. Abdillah b. Âmir b. Rabia el-Anberî’ye yöneltilen cerhin doğru

olmadığından hareketle bu sonuca ulaştığımızı belirtmek isteriz. Söz konusu

ravi cerh ta’dil alimleri tarafından güvenilir kabul edilmekte ancak sadece Belazuri onun yalancılıkla itham edildiğini iddia etmektedir. Nitekim Belazuri’nin hem cerh ta’dil alimi olmayışı hem de İbn Hacer’in Belazuri’nin bu iddiasının doğru olmadığını ifade etmesi söz konusu ravinin güvenilir olduğunu

göstermektedir. Ayrıca cerhin müfesser olması gerektiği ilkesinden hareketle

de bu raviye yöneltilen cerhin herhangi bir gerekçesi olmadığından ravininin

güvenilir kabul edilebileceğini söyleyebiliriz. Bu itibarla Hz. Ömer’in Müslüman olması ile ilgili birinci rivayetin ikinci tarikinin İbn İshak ve İbn Hişam’ın

eserinde yer alan isnadının sahih olduğunu dolayısıyla birinci rivayetin de sahih olduğunu söyleyebiliriz.

Hz. Ömer’in içki içmek amacıyla çıktığı ve sonrasında Müslüman olduğuna dair aktarılan ikinci rivayetin sıhhati, Abdullah b. Ebi Nuceyh’in bu rivayeti doğrudan Atâ ve Mücahid’den alıp almadığı ile ilintilidir. Rivayette geçen

ifadelerde bunun açık olmadığını ve dolayısıyla Abdullah b. Ebi Nuceyh’in bu

rivayeti ismini zikretmediği başka kimselerden almış olabilme ihtimali olduğundan söz konusu rivayetin zayıf olduğunu söylemek mümkündür.

Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inde yer alan üçüncü rivayetin isnadında

yer alan bütün raviler cerh ta’dil kriterlerine göre güvenilirdirler. Fakat bu ravilerden Şureyh b. Ubeyd, Hz. Ömer’i görmediği halde ondan rivayette bulunduğu için söz konusu rivayet munkatı olarak değerlendirilmekte ve zayıf

olarak kabul edilmektedir.

KAYNAKÇA

Âmidî, Seyfuddin Ebû’l- Hasan Ali b. Ali b. Muhammed, el-İhkam fî Usûli’l-Ahkam,

Dâru’l-Kutûbi’l-İlmiyye, Beyrut 1985.

Askalâni, İbn Hacer, Lîsanu’l-Mîzan, Abdulfettah Ebu Ğudde (Haz.), Mektebetu’lMatbaati’l-İslamiye, Beyrut 2002.

<<<<<, İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzib, Beşar Avâr Ma’ruf, Şuayp el-Arnavut (Haz.),

Müessesetu’r-Risale, Beyrut 2013.

<<<<<, Nüzhetü’n-Nazar fi Şerhi Nuhbeti’l-Fiker, Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut 2009.

Âşıkkutlu, Emin, Hadiste Rical Tenkidi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1997.

Aynî, Ebu Muhammed Bedruddin Mahmud b. Ahmed b. Musa el-Hanefi, Meğani’lAhyar fi Şerhi Esami Ricali Meani’l-Âsar, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiye, Beyrut 1971.

Hz. Ömer Sempozyumu • 151

Azimli, Mehmet, "Hz. Ömer'in Müslüman Oluşuyla İlgili Rivayete Farklı Bir Yaklaşım",

İslamiyat, cilt: VI, sayı: l (Ocak-Mart 2003), s. 172-183.

Bâci, Ebû’l-Velid Süleyman b. Halef b. Sa’d b. Eyyüp el-Mâliki, Et-Ta’dîl ve’t-Tecrîh limen

Harrace anhu Buhârî fi Câmii’s-Sahîh, Ahmed Lübzar, (Thk.), Vizaretu’l-Evkaf ve

Şuûnu’l-İslamiyye, Mağrib 2010.

Beyhâki, Ahmed b. el-Hüseyin, Delâilu’n-Nubuvve, Abdulmu’ti Kal’aci, (thk.), Daru’lKutubi’l-İlmiye, Beyrut 1985.

Buhari, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail b. İbrahim b. Muğîre el-Cu’fi, Kitabu’tTârihi’l-Kebir, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut trs.

Heysemi, Nureddin Ali b. Ebibekr, Mecmeu’z-Zevâid ve Menbeu’l-Fevâid, Abdullah Muhammed ed-Dervîş (thk.), Dâru’l-Fikr, Beyrut 1994.

Hindî, Alaaddin Ali el-Muttaki b. Hüsameddin, Kenzu’l-Ummal fi Süneni’l-Akvâlve’l-Efal,

Müessesetu’r-Risâle, Beyrut 1989.

Iclî, Ebu’l-Hasan Ahmed b. Abdullah b. Salih, Marifetu’s-Sıkat, Abdulalim Abdulaziz elBestevî (thk.), Mektebetu’d-Dar, Medine 1985.

İbn Hanbel, Ahmed, Fedâilu’s-Sahabe, Vasiyullah b. Muhammed Abbas (thk.), Câmiatu

Ümmi’l-Kurâ, Mekke 1983.

<<<<, el-Müsned, Şuayb el-Arnavût, Adil Mürşid (Thk.), Birinci Baskı, Müessetu’rRisale, Beyrut 1995.

İbn Hibban, Ebu Hatim Muhammed b. Hibban b. Ahmed et-Temîmî, el-Mecruhîn mine’lMuhaddisin ve’d-Duafa ve’l-Metrukîn, Mahmud İbrahim Zayed (thk.), Daru’lMarife Beyrut 1996.

<<<<, Kitabu’s-Sıkât, Seyit ŞerefuddinAhmed, (Thk.), Dâru’l-Fikr, Beyrut 1975.

İbn Hişam, Ebu Muhammed Cemaleddin Abdulmelik, es-Sîretu’n-Nebeviyye, Dâru’lFikr, Beyrut 1994.

İbn İshâk, Muhammed b. Yesar, es-Sîretu’n-Nebeviyye, Ahmed Ferîd el-Mezîdî (Thk.),

Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2009.

İbn Kesir, el-Bidâye ve’n-Nihâye, birinci baskı, Mektebetu’l-Mearif, Beyrut 1966.

İbn Sa’d, Ebu Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni’ ez-Zührî, Kitâbu’t-Tabakâti’l-Kebîr,

Ali Muhammed Ömer (thk.), Mektebetu’l-Hanci, Kahire 2001,

İbn Salah, Osman b. Abdurrahman eş-Şehrezûri, Mukaddimetu İbni’s-Salâh fi Ulûmi’lHadis, Nureddin Itr (Thk.), Dâru’l-Fikr, Beyrut 1998.

İbnu’l-Cevzi, Ebû’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed Bağdâdî, edDuafa ve'l-Metrukin, Ebû'l-Fida Abdullah el-Kadı (Thk.), Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye,

Beyrut 1986.

İbnu’l-Esir, Ebu’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdulkerim Usdu’l-Ğâbe fi

Ma’rifeti’s-Sahabe, yayınevi yeri yılı yok.

<<<<, el-Kâmil fi’t-Tarih, Ebu’l-Fida Abdullah el-Kâdî (thk.), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiye,

Beyrut 1987.

İstemi, Fuat, Hicret Bağlamında Tarih ve Hadis Metodolojileri, Ankara Okulu Yayınları,

Ankara 2017.

152 • Hz. Ömer Sempozyumu

Makrîzî, Takiyuddin Ahmed b. Ali, Muhtasaru’l-Kâmil fi’d-Duafâ, Eymen b. Arif edDımeşkî (thk.), Mektebetu’s-Sunne, Kahire 1994.

Mızzî, Cemaleddin Ebû’l-Haccâc Yûsuf, Tehzîbu’l-Kemâl fi Esmai’r-Rical, Beşşar Avvad

Maruf (Thk.), Birinci baskı, Müessesetu’r-Risale, Beyrut 1980.

Nesâi, Ahmed b. Şuayb b. Ali el-Horasâni Kitâbu’d-Duafa ve’l-Metrûkin, Bevran Sanavi,

Kemal Yusuf el-Hût (Thk.), Müessesetu’l-Kutûbi’s-Sekafiye, Beyrut 1985.

Palabıyık, M. Hanefi, ‚Hz. Ömer’in Müslüman Oluşu‛, Ekev Akademi Dergisi, yıl: 12, sayı: 37 (Güz 2008), s. 137-142.

Râzî, Ebu Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris İbn Ebi Hâtim, el-Cerh ve’tTa’dil, Abdurrahman b. Yahya el-Muallimi el-Yemâni (thk.), Dairetu’l-Maârifi’lOsmaniyye, Haydarabad 1952.

Suyûti, Celaleddin, Tedrîbu’r-Ravi, Müessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiye, Beyrut 2003.

Süheyli, Abdurrahman er-Ravdu’l-Unuf fi Şerhi’s-Sireti’n-Nebeviyye li İbn Hişam, Abdurrahman el-Vekil (thk,), Dâru’l-Kutubi’l-Hadisiyye, 1967.

Zehebî, Şemseddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman, el-Muğni fi’d-Duefa,

Nureddin Itr (Thk.), İhyau’t-Turasi’l-İslami, Katar 1987.

<<<<<< Mîzânu’l-İ’tidal fi Nakdi’r-Rical, Ali Muhammed el-Bicavî (Thk.) Dâru’lFikr, Beyrut trs.

İSLAM TARİH YAZICILIĞININ SORUNLARI

VE İMKANLARI BAĞLAMINDA HZ. ÖMER’İN

MÜSLÜMAN OLUŞU İLE İLGİLİ RİVAYETLER

Mahmut OLGAÇ*

GİRİŞ

Hz. Ömer, İslam’ı kabul etmesiyle Müslümanların güç kazandığı çok

önemli bir şahsiyettir. Öyle ki pek çok rivayet onun Müslüman olmasıyla İslam’ın güçlü bir şekilde tebliğ edilebildiğine işaret etmektedir. Böylesine mühim bir şahsiyetin nasıl Müslüman olduğu ile ilgili rivayet farklılıklarının izahı

İslam tarih yazıcılığı açısından fevkalade zor bir meseledir. Zira pek çok sebepten bu rivayetler birbiriyle kimi yerde telif edilebilir kimi yerde de telif edilemez farklılıklara sahip bir görüntü sunmaktadır. Biz bu çalışmamızda rivayetlerin hangisinin daha doğru olduğunu değil konuyla ilgili farklı rivayetlerin

kaynaklara nasıl yansıdığını ele almaya çalıştık.

Tebliğde en erken dönemden itibaren Hz. Ömer’in Müslüman olmasına

dair hangi rivayetlerin hangi kaynaklar tarafından nakledildiğinin izini sürmeye çalıştık. Her bir farklı rivayeti en erken kimin naklettiğini daha sonra da

kimlerin bunu ilk nakleden kaynağa yahut aldığı kaynağa atıf yaparak veya

yapmaksızın kullandığını ve bu sürede rivayetlerin, değişikliğe uğrayıp uğramadığını tespit etmeye çalıştık.

Konuyla ilgili rivayetleri incelemeyi kolaylaştırmak için Hz. Ömer’in

Müslüman oluşunu sırasıyla, ne zaman Müslüman olduğu, Müslümanların

kaçıncısı olduğu, nasıl Müslüman olduğu ve Müslüman olduğunu nasıl duyurduğu başlıkları altında ele aldık. Rivayetlerin bir bütün olarak nakledildiği

durumlarda ise ilgili kısmı ilgili başlık altında zikretmeyi tercih ettik. Ancak

bazen rivayet bütünlüğünü zedelememek adına ilgili kısımda işaret edilmiş olsa bile başka bir kısımda aynı bilgi tekrar zikredilmiştir. Ayrıca Hz. Ömer’in İslam’ı kabul edişinin nasıl gerçekleştiğine dair rivayetler de daha sağlıklı değerlendirilebilmesi için kendi içinde farklı başlıklar altında ele alınmıştır. Bir kısım

kaynaklar konuya dair birden çok rivayet nakletmiştir. Böyle durumlarda her

bir rivayeti ilgili başlık altında zikretmeyi tercih ettik. Ayrıca kaynakları kronolojik bir tertiple ele aldık.

 

* Arş. Gör., İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Ortaçağ Tarihi Ana Bilim Dalı.

154 • Hz. Ömer Sempozyumu

Sonuç olarak tüm bu rivayetlerin ve kaynakların yaklaşımlarının İslam tarih yazıcılığı açısından bize sunduğu imkanları ve karşımıza çıkardığı sorunları tespit etmeye çalıştık.

Hz. Ömer’in Müslüman Oluşuyla İlgili Rivayetler

1. Hz. Ömer’in Müslüman Oluş Tarihi ve Müslümanların Kaçıncısı Olduğuna dair Rivayetler

1.1. Hz. Ömer’in Müslüman Oluş Tarihine dair Rivayetler

Erken dönem siyer müelliflerinden İbn İshâk (v. 151/768), Hz. Ömer’in

Müslüman oluş tarihine dair şu bilgiyi nakletmektedir: ‚Ömer, Rasûlullâh’ın

ashâbından Habeşistan’a gidenlerin yola çıkmasından sonra Müslüman oldu.‛434 Hemen peşinden de bu rivayeti güçlendirecek bir kıssaya yer vermektedir. Habeşistan hicreti için hazırlanmakta olan Ümmü Abdullah Leylâ ile Hz. Ömer arasında geçen bir diyaloğu konu alan kıssada Hz. Ömer’in Müslümanların o haline üzüldüğü vurgulanmış ancak Ümmü Abdullah’ın kocasına durumu haber

vermesi ve kocasının da ‚< Sen onun Müslüman olacağını mı zannediyorsun! Vallahi Hattab’ın eşeği Müslüman olur da Ömer Müslüman

İbn İshâk’ın eserini esas alarak es-Sîre’sini kaleme alan İbn Hişâm (v.

218/833), İbn İshâk’ın Hz. Ömer’in Habeşistan hicretinden sonra Müslüman

olmasına dair naklini aynı ifadelerle zikretmektedir.435 Ayrıca bu rivayeti

te’kid eden, Amr b. Âs ve Abdullah b. Rebîa’nın Habeşistan’dan eli boş

dönmelerinin ardından Hz. Ömer’in Müslüman olduğu şeklinde bir rivayet

daha nakletmektedir.436

İbn Saʽd (v. 230/845), Vâkıdî kanalıyla Hz. Ömer’in azatlısı Eslem’den Hz.

Ömer’in, ne zaman Müslüman olduğuna dair Tabakât’ta şunları nakletmektedir: ‚Ömer "Ben son büyük ficar savaşından dört sene önce doğdum." dedi. Nübüvvetin altıncı yılı zilhicce ayında ve 26 yaşındayken Müslüman oldu. İbn Ömer "Babam

Müslüman olduğunda ben altı yaşındaydım." dedi.‛437

Ahmed b. Hanbel’in oğlu Abdullâh’ın, ashâbın faziletine dair babasından

duyduğu hadisleri rivayet etmesiyle meydana gelen bir eser olan Kitâbü Fezâili’s-Sahâbe’de438 İbn İshâk’a atıf yapılarak onun konuyla ilgili yukarıda kaydedilen rivayetleri nakledilmektedir.439

 

434 İbn İshâk (v. 151/768), es-Sîretü’n-nebeviyye, thk. taʽlik ve thrc. Ahmed Ferid el-Mezîdî, I-II, Beyrut

1424/2004, I, 220.

435 İbn Hişâm, (v. 218/833), es-Sîretü’n-nebeviyye, thk. Mustafa es-Sekâ-İbrahim el-Ebyârî-Abdülaziz

Şiblî, I-II, [y.y.] [t.y.], I, 342.

436 İbn Hişâm, es-Sire, I, 342.

437 İbn Saʽd (v. 230/845), Kitâbü’t-tabakâti’l-kebîr, thk. Ali Muhammed Ömerî, I-XI, Kahire 1421/2001, III,

250.

438 Bkz. M. Yaşar Kandemir, ‚Ahmed b. Hanbel‛, DİA, II, 78.

439 Ahmed b. Hanbel (v. 241/855), Kitâbü Fezâili’s-sahâbe, thk. ve thrc. Vasiyyullâh b. Muhammed

Abbâs, I-II, Cidde 1403/1983, I, 278.

Hz. Ömer Sempozyumu • 155

İbn Şebbe (v. 262/876), Medine-i münevvere hakkında yazdığı şehir tarihinde Hz. Ömer’in ne zaman Müslüman olduğuna dair Eslem kanalıyla gelen

rivayeti, Vâkıdî’den (v. 207/823) almış ve İbn Saʽd’ın naklettiği gibi nakletmiştir.440

Belâzürî (v. 279/892-893), Ensâbü’l-eşrâf’ta Hz. Ömer’in ne zaman Müslüman olduğuna dair Vâkıdî’den İbn Saʽd’ın da naklettiği rivayeti nakletmektedir.441

Mesʽûdî (v. 345/956), Mürûcü’z-zeheb’de Hz. Ömer’in hicretten dört sene

evvel Müslüman olduğunu kaydetmektedir.442

Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî (v. 355/966), el-Bed’ ve’t-târîh adlı eserinde

isnadsız olarak ve herhangi bir kaynağa da atıf yapmadan Hz. Ömer’in bîsetin

altıncı yılında Müslüman olduğunu kaydetmektedir.443

Beyhâkî (v. 458/1066), Delâilü’n-nübüvve isimli eserinde Hz. Ömer’in Müslüman oluş tarihine dair İbn İshâk’ın rivayetine yer vermiştir.444

İbn Asâkir (v. 571/1176), Târîhu medîneti Dımaşk adlı eserinde Hz. Ömer’in

ne zaman Müslüman olduğuna dair iki müstakil rivayet nakletmiştir. Bu rivayetlerden birisi İbn Saʽd kanalıyla nakledilen Eslem rivayetidir.445 Naklettiği

diğer rivayet ise Yunus b. Bükeyr kanalıyla İbn İshâk’ta geçen rivayettir.446

İbnü’l-Cevzî (v. 597/1201), el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem adlı eserinde ‚Siyer âlimleri dedi ki<‛ diyerek Hz. Ömer’in bîsetin altıncı yılında Müslüman olduğunu ve Müslüman olduğu zaman yirmi altı yaşında olduğunu

kaydetmektedir.447

İbnü’l-Esîr (v. 630/1233), el-Kâmil’de isnadsız olarak Hz. Ömer’in Habeşistan hicretinden sonra Müslüman olduğu kaydına yer vermektedir.448Üsdü’lğâbe’de ise Hz. Ömer’in bîsetin altıncı yılında Müslüman olduğuna dair İbn

Sadʽın rivayetinin sadece ilgili cümlesini aktarmıştır.449

 

440 Bkz. İbn Şebbe (v. 262/876), Târîhu medîneti’l-münevvere, thk. Fehîm Muhammed Şeltût, I-IV, [y.y.]

[t.y.], II, 660-661.

441 Belâzürî (v. 279/892-893), Ensâbü’l-eşrâf, thk. Süheyl Zekkâr-Riyâz Zirikli, I-XIII, Beyrut 1417/1996,

X, 293.

442 Mesʽûdî (v. 345/956), Mürûcü’z-zeheb, haz. Kemal Hasan Merʽâ, I-IV, Beyrut 1425/2005, II, 252.

443 Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî (v. 355/966), el-Bed’ ve’t-Târîh, I-VI, [y.y.] [t.y.], V, 88.

444 Beyhakî (v. 458/1066), Delâilü’n-nübüvve, haz. Abdülmuʽtî Kalʽacî, I-VII, Kahire 1408/1988, II, 221.

445 İbn Asâkir (v. 571/1176), Târîhu medîneti Dımaşk, thk. Muhibbüddîn Ebû Saîd Ömer b. Ğarâme elÖmerî, I-LXXX, Beyrut 1417/1996, XLIV, 16.

446 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 43.

447 İbnü’l-Cevzî (v. 597/1201), el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, thk. Muhammed Abdülkâdir

Atâ-Mustafa Abdülkâdir Atâ, I-XIX, Beyrut 1412/1992, IV, 135.

448 İbnü’l-Esîr (v. 630/1233), el-Kâmil fi’t-târîh, thk. Ebi’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî, I-XI, Beyrut 1407/1987, I,

602.

449 İbnü’l-Esîr (v. 630/1233), Üsdü’l-ğâbe fî maʽrifeti’s-sahâbe, thk. Ali Muhammed Muavviz-Âdil Ahmed

Abdülmevcûd, I-VIII, Beyrut [t.y.], IV, 143.

156 • Hz. Ömer Sempozyumu

Kelâî (v. 634/1237), el-İktifâ’da İbn İshâk’tan naklen Hz. Ömer’in Habeşistan hicretinden sonra Müslüman olduğu kaydına yer vermektedir.450

Sıbt İbnü’l-Cevzî (v. 654/1256) Mirâtü’z-zamân adlı eserinde Hz. Ömer’in

Müslüman oluşunu bîsetin altıncı yılı olayları içerisinde zikretmektedir.451 Ayrıca Hz. Ömer’in Müslümanların kaçıncısı olduğu ile ilgili meseleyi tartışırken

orada da Hz. Ömer’in bîsetin altıncı yılında Müslüman olduğuna işaret etmiştir.452

Muhibbüddîn et-Taberî (v. 694/1295), aşere-i mübeşşere hakkında yazdığı

er-Riyâzu’n-nadire fi menâkıbi’l-aşere adlı eserinde Hz. Ömer’in ne zaman Müslüman olduğuna dair İbn İshâk rivayetine atıf yapmıştır.453 Ayrıca İbn

Hişâm’ın İbn İshâk’tan naklettiği Amr b. Âs ve Abdullâh b. Rebîa’nın Habeşistan’dan elleri boş döndükten sonra Müslüman olduğu rivayetine de yer vermiştir.454 Ancak bu rivayeti kullanırken sadece İbn İshâk’a atıf yapmıştır.

Ebü’l-Fidâ (v. 732/1331), el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer adlı eserinde Hz.

Ömer’in ne zaman Müslüman olduğuna işaret etmemiş ancak Hz. Hamza’nın

Müslüman oluşundan sonra ve Habeşistan hicretinden önce bu olayı nakletmiştir. Buradan onun Habeşistan hicretinden önce Hz. Ömer’in Müslüman olduğu kanaatini taşıdığı düşünülebilir.455

Nüveyrî (v. 733/1333), Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb, isimli eserinde Hz.

Ömer’in bîsetin altıncı yılında zilhicce ayında yirmi altı yaşındayken Müslüman olduğu bilgisini herhangi bir kaynağa atıf yapmaksızın ve isnadsız olarak

kaydetmektedir.456

Zehebî (v. 738/1348), Târîhu’l-islâm adlı eserinde İbn İshâk’ın rivayetini

Yûnus b. Bükeyr’den nakletmektedir.457

İbn Kesîr (v. 774/1373), el-Bidâye ve’n-nihâye’de ilgili rivayetleri İbn

Hişâm’dan almıştır.458 Ayrıca Abdullah b. Ömer’in, Hz. Ömer’in Müslümanlı-

 

450 Kelâî (v. 634/1237), el-İktifâ bimâ tezammenehû min megāzî rasûlillah, thk. Muhammed Kemâlüddîn

İzzedîn Ali, I-II, Beyrut 1417/1997, I, 250.

451 Sıbt İbnü’l-Cevzî (v. 654/1256), Mirâtü’z-zamân fî tevârîhi’l-âyân, thk. Muhammed Berekât-Ammâr

Tahâvî, I-XXIII, Beyrut 1434/2013, III, 114-115.

452 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirât, III, 115.

453 Muhibbüddîn et-Taberî (v. 694/1295),er-Riyâzu’n-nadire fi menâkıbi’l-aşere, haz. Abdülmecîd Tûme

Halebî, I-IV, Beyrut 1418/1997, II, 237.

454 Muhibbüddîn et-Taberî, er-Riyâzu’n-nadire, II, 243-244.

455 Bkz. Ebü’l-Fidâ (v. 732/1331), Muhtasar fî ahbâri’l-beşer, haz. Mahmûd Deyyûb, I-II, Beyrut

1417/1997, I, 176-177.

456 Nüveyrî (v. 733/1333), Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb, thk. Ali Muhammed Hâşim, Beyrut 1424/2004,

XVI, 182.

457 Zehebî (v. 748/1348), Târîhu’l-İslâm, thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî, I-LII, Beyrut 1410/1990, II,

181.

458 Bkz. İbn Kesîr (v. 774/1373), el-Bidâye ve’n-nihâye, thk. Abdullah b. Abdülhasan et-Türkî, I-XXI, [y.y.]

1417/1997, IV, 195,196.

Hz. Ömer Sempozyumu • 157

ğını ilan etmesine dair naklettiği ve yine İbn Hişâm’da geçen rivayeti aynı şekilde eserine aldıktan sonra şöyle bir değerlendirme yapmıştır: ‚O, Ömer’in geç

Müslüman oluşuna delil teşkil ediyor. Çünkü İbn Ömer, Uhud savaşına katıldığında

on dört yaşındaydı. Uhud savaşı ise hicretin üçüncü yılındaydı. Onun, Ömer Müslüman olduğunda mümeyyiz olması ancak Ömer’in hicretten yaklaşık dört yıl önce Müslüman olmasıyla mümkündür. Bu da bîsetten yaklaşık dokuz sene sonradır.‛459

Makrîzî (v. 845/1442), siyere dair İmtâu’l-esmâ adlı eserinde çok kısa yer

ayırdığı Hz. Ömer’in Müslüman oluşu bahsinde herhangi bir kaynak belirtmeden Hz. Ömer’in Habeşistan hicretinden sonra Müslüman olduğu kaydını

koymuştur.460

Suyûtî (v. 911/1505), Târîhu’l-hulefâ adlı eserinde İbn Saʽd’dan Eslem rivayetini almıştır.461

Kastallânî (v. 923/1517), Mevâhibü’l-ledünniyye’de Hz. Ömer’in Hz. Hamza’dan üç gün sonra Müslüman olduğunu Ebû Nuaym’a atıf yaparak aktarmaktadır.462 Ebû Nuaym ise konuyu müstakil olarak değil İbn Abbâs kanalıyla

Hz. Ömer’in Müslüman oluşunu aktardığı rivayetin içinde zikretmektedir. İlgili kısımda genişçe temas edilecektir.

Şâmî (v. 942/1536), Sübülü’l-hüdâ’da Hz. Ömer’in ne zaman Müslüman olduğuna dair İbn İshâk rivayetini ifade değişikliği ile nakletmektedir.463 Daha

sonra ez-Zehr dedi ki diyerek muhtemelen Moğultay b. Kılıç’ın el-İşâre ilâ sîreti’l-Mustafâ (ez-Zehrü’l-bâsim) adlı eserine atıf ile464 ‚O, bîsetin altıncı yılı zilhicce

ayında yirmi altı yaşındayken Müslüman olmuştur.‛ şeklinde bir rivayet kaydetmiştir.465 Ayrıca bu rivayetin İbn Saʽd’da İbnü’l-Müseyyeb’den nakledildiğini

kaydetmiştir. Öncelikle ez-Zehrü’l-bâsim’ de (el-İşâre) böyle bir ifadeye tesadüf

edemedik.466 Ancak burada, Hz. Ömer’in Müslüman oluşu ile ilgili bahiste Hz.

Ömer’in Hz. Hamza’dan üç gün sonra Müslüman olduğuna temas edilmiş,467

 

459 İbn Kesîr, el-Bidâye, IV, 202.

460 Makrîzî (v. 845/1442), İmtâu’l-esmâ bimâ li’n-nebiyyi mine’l-ahvâli ve’l-emvâli ve’l-hafedeti ve’l-metâʽ, thk.

Muhammed Abdülhamid en-Nümeysî, I-XV, Beyrut 1420/1999, I, 43.

461 Süyûtî (v. 911/1505), Târîhu’l-hulefâ, edt. Muhammed Gassân Nasûh Ğargûl Hüseynî, Beyrut

1434/2013, s. 215.

462 Kastallânî (v. 923/1517), Mevâhibü’l-ledünniyye, thk. Me’mûn b. Muhyiddîn el-Cennân, I-III, Beyrut

1416/1996, I, 125.

463 الحبشة الي االولي الهجرة عقب عمر اسالم كان و) Bkz. Şâmî (v. 942/1536), Sübülü’l-hüdâ ve’r-reşâd fî sîreti hayri’libâd, thk. Mustafa Abdülvâhid, I-XII, Kahire 1418/1997, II, 493.)

464 Şâmî’nin bu esere atıf yapması ile ilgili bkz. M. Yaşar Kandemir, ‚Moğultay b. Kılıç‛, DİA, XXX,

229.

465 Şâmî, Sübülü’l-hüdâ II, 493.

466 Bkz. Moğultay b. Kılıç (v. 762/1361), el-İşâre ilâ sîreti’l-Mustafâ (ez-Zehrü’l-Bâsim), thk. Muhammed

Nizâmüddîn el-Füteyyih, Dımaşk/Beyrut 1416/1996, s. 123-124.

467 Bkz. Moğultay b. Kılıç, el-İşâre, s. 123.

158 • Hz. Ömer Sempozyumu

Hz. Hamza’nın Müslüman oluşu bahsinde de Hz. Hamza’nın bisetin altıncı yılında Müslüman olduğu kaydedilmiştir.468 İbn Saʽd’a atıf yapılan noktada ise

İbnü’l-Müseyyeb rivayetine tesadüf edemedik469 ancak İbn Saʽd’ın Vâkıdî’den

Eslem rivayetinin ilgili bölümünü müstakil olarak naklettiği kısım ile Şâmî’nin

rivayeti birebir uymaktadır. Şâmî ayrıca İbnü’l-Cevzî’nin, Hz. Ömer’in beşinci

yılda Müslüman olduğu bilgisini verdiğini kaydetmiştir.470Ancak İbnü’lCevzî’nin altıncı yıla işaret ettiği daha önce kaydedilmişti. Son olarak Şâmî,

Ebû Nuaym rivayetini bir cümle ile nakletmiştir.471

Diyarbekrî (v. 990/1582), Târîhu’l-hamîs’de İbn İshâk rivayetini Kelâî’nin elİktifâ’sı aracılığıyla nakletmiş ayrıca Ebû Nuaym’ın Hz. Ömer’in Hz. Hamza’dan üç gün sonra Müslüman olduğuna temas ettiğine ve bu bilginin Moğultay b. Kılıç’ın siyerinde de geçtiğine yer vermiştir.472 İbnü’l-Cevzî’nin Sıfatü’ssafve’sinde (Sıfatü’s-safve Ebû Nuaym’ın Hilyetü’l-evliyâ adlı eserinin özeti mahiyetindedir.473) bu sırada kırk yaşında olduğu bilgisine de yer vermiştir.474

Halebî (v. 1044/1635), İnsânü’l-Uyûn’da Hz. Ömer’in yirmi altı yaşında ve

Hz. Hamza’nın Müslüman oluşundan üç gün yahut üç ay sonra Müslüman

olduğunu kaydetmiştir.475 Ayrıca Habeşistan hicretine çıkmak üzere hazırlanan Ümmü Abdullah ile Hz Ömer arasında geçen bir konuşmayı nakleden Halebî, bu rivayetin onun birinci Habeşistan hicretinden sonra Müslüman olduğunu delillendirdiğini iddia etmektedir.476

1.2. Hz. Ömer’in Müslümanların Kaçıncısı Olduğuna dair Rivayetler

İbn İshâk (v. 151/768), Hz. Ömer Müslüman olduğunda Müslümanların

sayısının kırk küsür erkek ve on bir kadından müteşekkil olduğuna Hz.

Ömer’in Müslüman oluşuna dair naklettiği rivayetin sonunda yer vermektedir.477

Abdürrezzâk es-Sanʽânî (v. 211/826-827) Musannef’inde Maʽmer b. Râşid

(v. 153/770) kanalıyla Zührî’den (v. 124/742) Hz. Ömer’in Müslüman oluşuna

 

468 Bkz. Moğultay b. Kılıç, el-İşâre, s. 114.

469 İbnü’l-Müseyyeb’den Hz. Ömer’in Müslümanların kaçıncısı olduğuna dair bir rivayet İbn Saʽd’da

yer almaktadır. İlgili kısımda temas edilecektir.

470 Şâmî, Sübülü’l-hüdâ II, 493.

471 Şâmî, Sübülü’l-hüdâ II, 493.

472 Diyarbekrî (v. 990/1582), Târîhu’l-hamîs fî ahvâli enfesi nefîs, I-II, Beyrut [t.y.], I, 295.

473 Bkz. Yusuf Şevki Yavuz-Casim Avcı, ‚İbnü’l-Cevzî‛, DİA, XX, 545.

474 Diyarbekrî, Târîh, I, 297.

475 Halebî (v. 1044/1635), İnsânü’l-uyûn fî sîreti Emîni’l-Me’mûn (es-Sîretü’l-Halebiyye), I-II, [y.y.]

1351/1932, II, 12.

476 Halebî, Sîre, II, 3.

477 İbn İshâk, es-Sîre, I, 223.

Hz. Ömer Sempozyumu • 159

dair uzun bir nakilde bulunmuştur. Bu naklin başında Hz. Ömer’in çok sayıda

kişi Müslüman olduktan sonra Müslüman olduğu bilgisi yer almaktadır.478

İbn Hişâm (v. 218/833), Hz. Ömer’in Müslüman oluşuna dair rivayetin

içinde, Ömer’in kılıcını kuşanmış vaziyette Hz. Peygamber’in bulunduğu yere

giderken Hz. Peygamber’in Safâ tepesi eteklerinde ashâbından yaklaşık kırk

kişi ile birlikte bulunduğunu hatta bunların önde gelenlerinin kimler olduğunu

naklederken, onların Habeşistan hicretine katılmayanlardan müteşekkil olduklarını vurgulamıştır.479

İbn Saʽd (v. 230/845), Tabakât’ta Maʽmer b. Râşid kanalıyla Zührîden yaptığı bir nakilde Hz. Ömer’in kırk yahut kırk küsür erkek ve kadından sonra

Müslüman olduğunu kaydetmektedir.480 Yine Zührî kanalıyla ancak Saîd b.

Müseyyeb’den (v. 94/713) gelen bir rivayette kırk erkek ve on kadından sonra

Müslüman olduğu nakledilmektedir.481 Saʽlebe b. Suayr rivayetinde ise kırk

beş erkek ve on bir kadından sonra Müslüman olduğu nakledilmektedir.482

İbn Ebû Şeybe (v. 235/849), Musannef isimli meşhur eserinde Hilal b.

Yesâf’tan gelen Hz. Ömer’in kırk erkek ve on bir kadından sonra Müslüman

olduğu rivayetini kaydetmektedir.483

Ahmed b. Hanbel (v. 241/855), Kitâbü Fezâili’s-sahâbe’de İbn Hişâm’ın Hz.

Ömer’in kız kardeşinin yanında Müslüman oluşunu naklettiği uzun rivayeti

kaydederken Müslümanların kaçıncısı olduğu ile ilgili kısmı da aynı şekilde

almıştır.484

İbn Şebbe (v. 262/876) Hz. Ömer’in Müslümanların kaçıncısı olduğu ile ilgili üç rivayet nakletmektedir. Her üç rivayet de İbn Saʽd tarafından nakledilmektedir. İbn Şebbe bunları İbn Saʽd gibi Vâkıdî’den almış ve nakletmiştir.485

Belâzürî (v. 279/892-893) Hz. Ömer’in Müslümanların kaçıncısı olduğu ile

ilgili İbn Ebû Şeybe’den onun Musannef’inde de nakledilen bir rivayetle486

Vâkıdî’den İbn Saʽd’ın da naklettiği Saîd b. Müseyyeb rivayetini nakletmektedir.487

 

478 Abdürrezzâk b. Hemmâm es-Sanʽânî (v. 211/826-827), el-Musannef, thk. Abdurrahman el-Âzamî, IXII, Mektebü’l-İslâmî, Beyrut 1392/1972, V, 325.

479 İbn Hişâm, es-Sîre, I, 343-344.

480 İbn Saʽd, Tabakât, III, 249.

481 İbn Saʽd, Tabakât, III, 249.

482 İbn Saʽd, Tabakât, III, 250.

483 İbn Ebû Şeybe (v. 235/849), el-Musannef, thk. Muhammed Avvâme, I-XXVI, Beyrut 1427/2006, XX,

263.

484 Ahmed b. Hanbel, Fezâil, I, 279-280.

485 Bkz. İbn Şebbe, Târîh, II, 659-660.

486 Belâzürî, Ensâb, X, 286.

487 Belâzürî, Ensâb, X, 289.

160 • Hz. Ömer Sempozyumu

Taberî (v. 310/923), Târîhu’l-ümem’de İbn Saʽd’ın Saʽlebe b. Suayr rivayetine dayanarak Hz. Ömer’in kırk beş erkek ve on bir kadından sonra Müslüman

olduğunu kaydetmektedir.488

Mutahhar b. Tâhir el-Makdisi (v. 355/966) el-Bed’ ve’t-târîh adlı eserinde

Müslüman olduğunda Hz. Ömer’in, Habeşistan hicretine çıkanlar haricinde

Mekke’de kalan Müslümanların kırkıncısı olduğunu kaydetmektedir. Bunun

gerekçesi olarak da onun bîsetin altıncı yılında Müslüman olmasını zikretmektedir.489

Taberânî (v. 360/971), Muʽcemü’l-Kebîr’de Saîd b. Cübeyr kanalıyla İbn

Abbâs’tan gelen şu rivayete yer vermektedir: ‚ Rasûlullah ile beraber otuz dokuz

erkek ve kadın Müslüman olmuştu. Ömer bunların kırkıncısı oldu. O Müslüman

olunca Allah "Ey Peygamber! Sana ve sana tabi olan mü'minlere Allah yeter."490 ayetini indirdi.‛491 Tespit edebildiğimiz kadarıyla bu ayetin iniş sebebi hakkında bu

rivayet ilk olarak Taberânî’de geçmektedir. Daha sonraki tefsirler de bahsedileceği üzere bu rivayete atıf yapmışlardır.

İbn Abdülber (v. 463/1071) siyere dair ed-Dürer fî’htisâri’l-megāzî ve’s-siyer

adlı eserinde sadece bir cümlelik bilgiyle yetinmiştir: ‚Ömer b. Hattâb kırk erkek

ve on iki kadından sonra Müslüman oldu. İslâm kuvvet kazandı. Hamza ve Ömer’in

Müslüman oluşuyla İslam açıkça ortaya çıktı.‛492el-İstiâb’da ise bu bilginin isnadına

yer verilmiş ve İbn Maîn’den geldiği belirtilmiş ayrıca ondan önce çok sayıda

kişinin Müslüman olduğu şeklinde yine bir cümlelik başka bir rivayet nakledilmiştir.493

Semʽânî (v. 489/1096) Tefsîrü’l-kurʽân’da "Ey Peygamber! Sana ve sana tabi

olan mü'minlere Allah yeter."494 ayetinin iniş sebebi hakkında Saîd b. Cübeyr kanalıyla İbn Abbâs’tan gelen ‚Ömer, otuz dokuz erkek ve yirmi kadın Müslüman olduktan sonra Müslüman oldu.‛şeklindeki rivayete yer vermektedir.495 Ancak bu

rivayetlere Mukâtil b. Süleyman496 (v. 150/767), yahut Taberî497 (v. 310/923) yer

 

488 Taberî (v. 310/923), Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk (Târîhu’t-taberî), thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim,

I-XI, Kâhire *t.y.+, IV, 200.

489 Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî, el-Bed’, V, 88.

490 Enfal 8/64 (http://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/enfal-suresi-8/ayet-64/diyanet-isleribaskanligi-meali-1, Erişim Tarihi: 24.08.2017.)

491 Taberânî (v. 360/971), Muʽcemü’l-Kebîr, thk. Hamdî Abdülmecîd es-Silefî, I-XXV, Kahire [t.y.], XII,

60.

492 İbn Abdülber (v. 463/1071), ed-Dürer fî’htisâri’l-megāzî ve’s-siyer, thk. Şevki Dayf, Kahire 1386/1966,

s.43.

493 İbn Abdülber (v. 463/1071), el-İstîâb fî esmâi’l-ashâb, I-II, Beyrut 1426-1427/2006, II, 75.

494 Enfal 8/64 (http://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/enfal-suresi-8/ayet-64/diyanet-isleribaskanligi-meali-1, Erişim Tarihi: 24.08.2017.)

495 Semʽânî (v. 489/1096), Tefsîrü’l-kurʽân, thk. Ebî Temîm Yâsin b. İbrâhim, I-V, Riyad 1418/1997, II,

277.

496 Bkz. Mukâtil b. Süleymân (150/767), Tefsîr, thk. Abdullah Mahmûd Şehâle, I-V, Beyrut 1423/2002,

II, 124.

Hz. Ömer Sempozyumu • 161

vermemiştir. Fakat sonraki pek çok meşhur tefsir bu rivayeti zikretmiştir. Ancak aynı isnada dayanılmasına rağmen sayılarda yahut ifadelerde değişiklikler

söz konusudur: Ferrâ498 (v. 516/1122), Zemahşerî499 (v. 538/1144), Fahreddin erRâzî500 (v. 606/1210), Kurtubî501 (671/1273), Beyzâvî502 (v. 685/1286) ve Ebû

Hayyân el-Endelûsî503 (v. 745/1344) Hz. Ömer’in otuz üç erkek ve altı kadından

sonra kırkıncı Müslüman olduğunu kaydetmektedirler. İbnü’l-Cevzî’de504 (v.

597/1201) ve Suyûtî’de505 (v. 911/1505) sadece otuz dokuz Müslümanın ardından kırkıncı olduğu aktarılmış kadın ve erkek Müslüman sayısına ayrıca değinilmemiştir. İbn Kesîr506 (774/1373) ise rivayeti aynı zamanda Saîd b. Müseyyeb’den de nakletmiş ve diğer başka sayılara hiç temas etmeden Hz. Ömer ile

beraber kırka tamamlandığını belirtmiştir. Ancak rivayetin sonunda bunun

şüpheli olduğunu pek çok gerekçeyle izah etme sadedinde açıklamalar yapmıştır.

İbn Asâkir (v. 571/1176), Târîhu medîneti Dımaşk’da Saîd b. Cübeyr kanalıyla İbn Abbâs’tan Enfal suresi 64. ayetin sebeb-i nüzûlü hakkında nakledilen

Hz. Ömer’in otuz dokuz erkek ve yirmi üç kadından sonra Müslüman olduğuna dair rivayeti kendisine ulaşan iki farklı isnadıyla birlikte kaydetmiştir.507

Ardından naklettiği üç rivayet İbn Saʽd’dan aldığı rivayetlerdir.508 Beşinci rivayet ise Hz. Ömer’in ağzından nakledilen ‚Ben Rasûlullah’la birlikte otuz dokuz erkekğin Müslüman olduğunu gördüm. Ben Müslüman olan kırk dördüncü erkektim<‛

şeklindeki rivayettir.509 İbn Asâkir’in naklettiği son rivayet Mûsâ b. Ukbe’den

gelen Zührî rivayetidir. Burada Hz. Ömer Müslüman olduğunda Mekke’de

 

497 Bkz. Taberî (v. 310/923), Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-kurʽân, I-XXVI, thk. Abdullâh b. Abdülmusin

et-Türkî, I-XXVI, [y.y.] 1422/2001, XI, 259-261.

498 Ferrâ (v. 516/1122), Meâlimü’t-tenzîl, thk. Selman Müslim el-Harş vd., I-VIII, Riyad 1409/1989, III,

374.

499 Zemahşerî (v. 538/1144), Keşşâf, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavviz, I-VI,

Riyad 1418/1998, II, 597.

500 Fahreddin er-Râzî (v. 606/1210), Tefsîrü’l-kebîr, I-XXXII, Beyrut 1401/1981, XV, 197-198.

501 Kurtubî (v. 671/1273), el-Câmî li ahkâmi’l-kurʽân, thk. Muhammed Rahûn Arkûsî-Mahir Habbûş, IXXIV, Beyrut 1426/2006, X, 67-68.

502 Beyzâvî (v. 685/1286), Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl, Muhammed Abdurrahmân Marʽaşlî, I-V,

Beyrut [t.y.], III, 66.

503 Ebû Hayyân (v. 745/1344), Bahru’l-muhît, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavviz vd., Beyrut 1413/1993, IV, 510.

504 İbnü’l-Cevzî (v. 597/1201), Zâdü’l-mesîr, thk. I-IX, [y.y.] [t.y.], III, 377.

505 Suyûtî (v. 911/1505), ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî,

I-XVII, Kahire 1424/2003, VII, 192-193.

506 İbn Kesîr (v. 774/1373), Tefsîru’l-kurʽâni’l-azîm, thk. Mustafa Seyyid Muhammed-Muhammed Seyyid Reşad vd., I-XV, [y.y.] 1421/2000, VII, 117-118.

507 Bu rivayetler arasında birinde yer alan ʺمنهم "ibaresi dışında fark yoktur. (Bkz. İbn Asâkir, Târîh,

XLIV, 39-40.)

508 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 40-41.

509 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 43.

162 • Hz. Ömer Sempozyumu

kadın ve erkek Müslümanların sayısının otuz dokuz olduğunu, Hz. Ömer’in

onları kırka tamamladığını kaydetmektedir.510

İbn Hişâm’ın es-Sîre’sini er-Ravzü’l-ünüf fî şerhi’s-sîreti’n-nebeviyye li’bni

Hişâm adıyla şerheden Süheylî (v. 581/1185), İbn Hişâm’ın rivayetlerini aktardıktan sonra problemli gördüğü yahut ilave veya açıklama yapmak istediği

hususlara ayrıca temas etmiştir. Süheylî Hz. Ömer Müslüman olduğunda Müslümanların sayısının kırk küsür erkek ve on bir kadından müteşekkil olduğu

rivayetini benimsemiştir.511

İbnü’l-Cevzî (v. 597/1201), el-Muntazam’da doğrudan İbn Saʽd’dan

Maʽmer ve Saîd b. Müseyyeb kanalıyla Zührî’den nakledilen iki rivayeti aynı

şekilde almıştır.512 Ancak tefsiri Zâdü’l-Mesîr’de kullandığı İbn Abbâs rivayetine burada yer vermemiştir.513

İbnü’l-Esîr (v. 630/1233) el-Kâmil’de, Hz. Ömer’in otuz dokuz erkek ve

yirmi üç kadından sonra Müslüman olduğunu isnadsız olarak belirttikten sonra şunlar da söylenmiştir diyerek iki görüş daha nakletmiştir: ‚<Kırk erkek ve

on bir kadından sonra, kırk beş erkek ve yirmi bir kadından sonra Müslüman olmuştur<‛514Üsdü’l-ğâbe’de ise kırk erkek ve on bir kadından sonra Müslüman olduğunu öncelikle zikretmiş ardından şu da söylenmiştir diyerek otuz dokuz

erkek ve yirmi kadından sonra Müslüman olduğunu ilave etmiştir.515 Daha

sonra dört ayrı rivayeti isnadlı olarak kaydetmiştir. Birincisi Saîd b. Cübeyr

kanalıyla İbn Abbâs’tan gelen ve Enfal suresi 64. Ayetin sebeb-i nüzûlü hakkında nakledilen rivayettir.516 İkincisi Saʽlebe b. Suayr rivayetidir ki bunu doğrudan Saʽlebe’nin oğlu Abdullah’tan nakletmektedir.517 Üçüncüsü Saîd b. Müseyyeb rivayetdir ki bunu doğrudan Saîd b. Müseyyeb’den nakletmektedir.518

Dördüncü rivayet ise İbn Saʽd’ın Tabakât’ta Maʽmer b. Râşid kanalıyla

Zührîden aldığı Hz. Ömer’in kırk yahut kırk küsür erkek ve kadından sonra

Müslüman olduğu rivayetidir. Ancak bu rivayeti ‚Zübeyr dedi ki‛ diyerek nakletmektedir.519

Sıbt İbnü’l-Cevzî (v. 654/1256) Mirâtü’z-zamân’da Hz. Ömer’in Müslümanların kaçıncısı olduğu ile ilgili meşhur görüşün kırkıncı olduğunu belirtip Hey-

 

510 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 51.

511 Süheylî (581/1185), er-Ravzü’l-ünüf fî şerhi’s-sîreti’n-nebeviyye li’bni hişâm, thk. Abdurrahman el-Vekîl,

I-VII, [y.y.] [t.y.], III, 271.

512 Bkz. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, IV, 134.

513 Bkz. İbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr, III, 377.

514 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, I, 601-602.

515 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, IV, 138.

516 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, IV, 139.

517 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, IV, 139.

518 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, IV, 139.

519 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, IV, 139.

Hz. Ömer Sempozyumu • 163

sem b. Adî’den naklen isimlerini de belirtmiş ancak bu durumun tuhaf olduğunu ifade etmiştir. Habeşisan hicretini gerekçe göstererek bu tarihe kadar

Müslümanların sayısının artmış olması gerektiğini belirtmiş, iddia edildiği gibi

Hz. Ömer’in kırkıncı Müslüman olmasının ancak bîsetin ikinci yılında Müslüman olması ile mümkün olabileceğini belirtmiştir.520

Muhibbüddîn et-Taberî (v. 694/1295), er-Riyâzü’n-nadîre adlı eserinde İbn

Abbâs’dan gelen ve Enfal suresi 64. ayetin sebeb-i nüzûlü olarak nakledilen rivayete sadece İbn Abbâs’a işaret ederek yer vermektedir.521

Nüveyrî (v. 733/1333), Nihâyetü’l-ereb’de İbn Saʽd’ın naklettiği rivayetleri

doğrudan Tabakât’a atıf yaparak nakletmiştir.522 Nüveyrî bu rivayetleri tartışmıştır. Hz. Ömer’in, ikinci Habeşistan hicretinden sonra Müslüman olması ve

bu sırada Müslüman erkeklerin sayısının seksenden fazla olması dolayısıyla

muhtemelen hicret edenler dışında Mekke’de kalanların sayısının *kırk civarında+ olabileceğini ifade etmiştir.523

Zehebî (v. 748/1348), Hz. Ömer’in Müslümanların kaçıncısı olduğuna dair

üç rivayet nakletmektedir. Naklettiği rivayetlerin ilki Vâkıdî’den Zührî kanalıyla Saîd b. Müseyyeb rivayetidir.524 İkinci rivayet yine Vâkıdî’den naklettiği

ancak Maʽmer kanalıyla Zührî’den gelen rivayettir.525 Üçüncü rivayet ise

Yûnus b. Bükeyr kanalıyla İbn İshâk rivayettir.526

İbn Kesîr (v. 774/1373), İbn Hişâm’ın rivayetinden hareketle Hz. Ömer’in

hicret edenler dışındaki Müslümanların kırkıncısı olabileceğini belirtmiştir.527

Makrîzî (v. 845/1442), İmtâü’l-esmâ’da Hz. Ömer’in Müslümanların kaçıncısı olduğuna dair birçok sayı vermiş ancak bunları kimlerden aldığına temas

etmemiştir. Bahsettiği sayılar şunlardır: Kırk dokuz erkek ve yirmi üç kadından sonra, kırk erkek ve on bir kadından sonra, kırk beş erkek ve yirmi bir kadından sonra, otuz üç erkekten sonra Müslüman olmuştur.528

Kastallânî (v. 923/1517), Mevâhib’de Hz. Ömer’in kırk küsür erkek ve on

bir kadından sonra Müslüman olduğunu belirtmiştir.529

Şâmî (v. 942/1536), Sübülü’l-hüdâ’da İbn İshâk rivayetiyle İbn Saʽd’ın Saîd

b. Müseyyeb’den naklettiği rivayeti almıştır.530 Bunların yanı sıra İshâk b.

 

520 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirât, III, 115.

521 Muhibbüddin et-Taberî, er-Riyâzü’n-nadire, II, 245.

522 Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb, XVI, 181.

523 Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb, XVI, 181.

524 Zehebî, Târîh, II, 180.

525 Zehebî, Târîh, II, 180.

526 Zehebî, Târîh, II, 181.

527 İbn Kesîr, el-Bidâye, IV, 196-197.

528 Makrîzî, İmtâu’l-esmâ, I, 43.

529 Kastallânî, Mevâhib, I, 125.

530 Şâmî, Sübülü’l-hüdâ, II, 493.

164 • Hz. Ömer Sempozyumu

Bişr’den İbn Abbâs rivayetini almış ancak İbn Abbâs’tan gelen rivayette geçen

otuz dokuz erkek ibaresi burada doksan dokuz olarak kaydedilmiştir. Muhakkik otuz olduğuna dair de dipnota kayıt koymuştur.531 Ancak müellif Moğultay b. Kılıç’ın şu değerlendirmeyi yaptığını ifade etmiştir: ‚Muhtemelen bu *sayı+

doğrudur. İbn İshâk’ın zikrettiğine göre Habeşistan’dakiler seksen üç kişiydi.‛532 İbn

Hişâm’daki bilgi bu sayı ile mutabıktır.533 Sonra kendisi de bir değerlendirme

yaparak İbn İshâk’ın seksen üç kişi olarak verdiği sayının tüm Habeşistan hicretlerindeki toplam sayı olduğunu İbn Abbâs’a atıf yaparak, Hz. Ömer’in bu

iki hicret arasında Müslüman olduğunu, kırktan sonraki artışın Hz. Ömer’in

Müslüman oluşu sonrasında olmuş olacağını, ondan gelen rivayeti naklettiği

İshâk’ın *b. Bişr+ güvenilmez bir ravi olduğunu, yani onun naklettiği sayıya

güvenilemeyeceğini ifade etmiştir.534 Dolayısıyla o, Hz. Ömer’in muhtemelen

kırkıncı Müslüman olduğuna işaret etmek istemiş olabilir.

Diyarbekrî (v. 990/1582), Târîhu’l-Hamîs’de Sıfatü’s-safve’den alıntı yaparak

kırk Müslümandan sonra Müslüman olduğu rivayetine, Umde’de otuz üç erkek ve altı kadından sonra Müslüman olduğu rivayetine, Saîd b. Müseyyeb ve

Abdullâh b. Saʽlebe rivayetlerine ve Mevâhib’e atıf yaparak Hz. Ömer’in kaçıncı

Müslüman olduğuna dair çeşitli bilgiler kaydetmiştir.535

Halebî (v. 1044/1635), İnsânü’l-uyûn’da Hz. Ömer’in kırkıncı Müslüman

olduğunu söyleyenler ile Habeşistan hicretinden sonra Müslüman olduğu için

daha geç sıralarda yer aldığını ileri sürenler olduğunu belirttikten sonra onun

Habeşistan hicretine çıkanlardan geriye kalanların kırkıncısı olabileceğini ifade

etmiştir.536

2. Hz. Ömer’in İslam’ı Kabul Edişinin Nasıl Gerçekleştiğine Dair Rivayetler

2.1. Hz. Ömer’in, Kız Kardeşinin Yanına Gitmesi ve Müslüman Olmasına Dair Rivayetler

İbn İshâk (v. 151/768), konuyla ilgili şu detaylı bilgiyi nakletmektedir:

‚Kureyş Ömer b. Hattâb’ı – o henüz müşrik iken- Rasûlullah’ı aramak üzere gönderdi. Rasûlullah safa tepesi eteklerinde bir evdeydi. Yolda Benî Adî b. Kaʽb’ın amca

çocuklarından olan Nuaym b. Abdullah b. Esed en-Nehhâm ile karşılaştı. O Müslüman olmuş idi. Bu esnada Ömer kılıcını kuşanmış vaziyetteydi. Nuaym: "Ömer! Ne-

 

531 Şâmî, Sübülü’l-hüdâ, II, 493.

532 Şâmî, Sübülü’l-hüdâ, II, 493.

533 Bkz. İbn Hişâm, I, 354.

534 Şâmî, Sübülü’l-hüdâ, II, 493.

535 Diyarbekrî, Târîh, I, 297.

536 Halebî, Sîre, II, 3.

Hz. Ömer Sempozyumu • 165

reye gidiyorsun?" diye sorunca Ömer: "Kureyş’in aklını bulandıran, ilahlarını akılsız gören, toplumunu bölen Muhammed’e gidiyorum." diye yanıt verdi. Nuaym:

"Vallahi bu çok kötü bir yürüyüş Ömer. Sen aşırı gidip Benî Adî b. Kaʽb’ın mahvını

istiyorsun. Diğer taraftan sen Muhammed’i öldürünce Benî Hâşim ve Benî Zühre’nin seni sağ bırakacağını mı zannediyorsun!" dedi. Bir süre daha konuştular ve

sesleri yükselmeye başladı. Ömer: "Ben öyle sanıyorum ki sen dinden çıktın. Şayet

ben bundan emin olmuş olsam önce senden başlardım."deyince, Nuaym bu işin sonunun kötü olduğunu anladı ve "Senin ailenin ve eniştenin Müslüman olduğunu

sana haber vermiş olayım. Sen daha yolunu şaşırma!" dedi. Ömer bunu duyunca

"hangileri?" diye sordu. Nuaym: "Amcanın oğlu olan enişten ile Kız kardeşin." diye

yanıt verdi. Ömer hemen ayrılıp kız kardeşine gitti."537 < ‚Ömer kendisine ulaşan

haberin doğruluğunu araştırmak için kızkardeşinin evine yöneldi. Bu sırada Habbâb

b. Eret Ömer’in kız kardeşinin yanında olup538 ona Tâhâ’yı *suresini+ ve إمضمس إذإ"

"هورت‘ı *Tekvîr suresini+ öğretiyordu. Müşrikler bu tilavete 539"منة

ىي"diyorlardı. Ömer

içeri girdi. Kız kardeşi onu çehresi değişmiş bir halde görünce hemen sahifeyi sakladı.

Habbâb gözden kaybolup başka odaya geçti. Ömer kızkardeşine "Evindeki bu anlaşılmaz sesler de neyin nesi?" dedi. Kızkardeşi: "Aramızda konuşuyorduk, duyduğun

bundan başka bir şey değil." dedi. Ömer onu azarlayıp, durumu anlamadan çıkmayacağına yemin etti. Eniştesi Saîd b. Zeyd b. Amr b. Nüfeyl ona "Eğer haklı değilsen

insanları, kendi arzuların istikametine sürükleyemezsin Ömer!" dedi. Ömer hışımla

eniştesine vurup üzerine çıktı. Kız kardeşi kocasını kurtarmak için hamle yapınca

ona da eliyle vurup yaraladı. Kız kardeşi kanı görünce "Ömer duyuyor musun? Senin ilahlarını bırakıp Lat ve Uzzâ’yı inkâr edişim hakkında işittiklerinin hepsi doğru.

Ben şehadet ederim ki Allah’tan başka ilah yoktur, Muhammed onun kulu ve elçisidir. Dilediğini yap!" dedi. O böyle deyince Ömer’in eli yanına düştü ve ona "O okuduğunuz şeyi bana ver. Söz veriyorum onu imha etmeyeceğim ve sana geri vereceğim." dedi. Kız kardeşi onun bu isteğini görünce Rasûlullah’ın duasının540 onun için

gerçekleşmesini umarak "Sen necissin 'Ona, ancak tertemiz olanlar dokunabilir. '541

sana itimat edemem. Cünüplük dolayısıyla gusül al *yahut güzelce yıkan+ ve bana

beni tatmin edecek bir söz ver." dedi. Ömer bunu yapınca sahifeyi ona verdi. Ömer

 

537 İbn İshâk, es-Sîre, I, 220-221.

538 Başka bir başlık altında Habbâb’ın orada bulunma sebebi olarak Hz. Peygamber’in ihtiyaç sahiplerini durumları iyi olanların yanına birer ikişer göndermesini anlatan küçük bir kıssa zikredilmiştir.

(Bkz. İbn İshâk, es-Sîre, I, 221.)

539 Anlaşılmayan sözler (bkz. Süheylî, Ravzü’l-ünüf, III, 278.)

540 İbn İshâk Hz. Peygamber’in duasını müstakil bir başlık olarak almış ve burada Perşembe gecesi

‚Allah’ım! İslâm’ı Ömer b Hattâb yahut Ebü’l-Hakem b. Hişâm ile güçlendir.‛ şeklinde niyaz ettiğini kaydetmiştir. (Bkz. İbn İshâk, es-Sîre, I, 221.)

541 "المطهرون اال يمسه ال) "Vakıa, 56/79.) (http://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/vakia-suresi56/ayet-79/diyanet-isleri-baskanligi-meali-1, Erişim T.: 24.08.2017)

166 • Hz. Ömer Sempozyumu

Kuran’ı okumaya başladı. Tâhâ’yı "Buna inanmayan ve nefsinin arzusuna uyan

kimseler seni ondan (ona hazırlanmaktan) sakın alıkoymasın, sonra helak olursun!"542ayetine kadar ve "Güneş dürüldüğü zaman"543 ayetinden "Herkes önceden

hazırlayıp getirdiği şeyleri bilecektir"544 ayetine kadar okudu ve bu esnada İslam’ı

benimsedi. Kardeşine ve eniştesine "Nasıl Müslüman olunur?" diye sordu. O ikisi

"Allah’ın ortağı olmaksızın tek olduğuna ve Muhammed’in onun kulu ve rasûlü olduğuna şehadet eder, Lât ve Uzzâ’yı inkâr edersin." dediler. Ömer bunu yaptı.

Habbâb çıkıp onların olduğu yere geldi. "Ömer, müjdeler olsun. Zira Rasûlullah, Allah’a, İslam’ı seninle yüceltmesi için dua etti." dedi. Ömer "Bana Rasûlullâh’ın bulunduğu yeri söyleyin." deyince Habbâb, Safâ eteklerinde Rasûlullâh’ın bulunduğu

yeri ona söyledi. Ömer Rasûlullah ile buluşmak için heyecanla buraya yöneldi.

Rasûlullah’a Ömer’in kendisini öldürmek üzere aradığı haberi ulaşmış ancak

Rasûlullah henüz Müslüman olduğundan haberdar olmamıştı. Ömer oraya varıp kapıyı çalınca ve Rasûlullâh’ın ashâbı onu silahlı bir şekilde görünce korktular.

Rasûlullah oradakilerin korktuğunu görünce "Ona kapıyı açın. Şayet Allah, Ömer

için hayır murat etmişse İslam’a girip Rasûlü doğrular, yok bunu arzu etmiyorsa

onu öldürmek bizim için kolaydır." dedi. Ashâb hemen koşturdu. Bu sırada Rasûlullah’a vahiy geliyordu. Ömer’in sesini duyunca Rasûlullah üzerinde entarisi olmaksızın hemen çıktı, Ömer’i entarisi ve gömleğinin birleştiği yerden yakaladı ve "Ömer,

Allah’ın Velîd b. Muğire’ye indirdiği musibet gibi bir musibet indirmeden duracağını sanmıyorum. Allahım! Ömer’e hidayet et!" dedi. Ömer gülümsedi ve "Ey Allah’ın elçisi ben şehadet ederim ki Allah’tan başka ilah yoktur ve Muhammed onun

kulu ve elçisidir." dedi. Müslümanlar bir defa tekbir getirdiler. Evin ötesinde de duyuldu. Müslümanlar o gün kırk küsür erkek ve on bir kadından müteşekkildi.‛545

İbn Hişâm (v. 218/833), Hz. Ömer’in Müslüman olması ile ilgili iki farklı

rivayet nakletmektedir. Bunlardan birincisi Sîretü İbn İshâk’ta da nakledilen rivayettir. Ancak bu rivayetin kurgusunda kısmi farklılıklar ile farklı ifadeler

mevcuttur. İbn Hişâm ‚İbn İshâk dedi ki‛ diyerek önce rivayette bahsi geçecek

kişileri tanıtmaktadır. Bu minvalde Hz. Ömer’in kızkardeşi ve kocasının Müslüman olduklarını ve onların Müslümanlıklarını gizlediklerini, ardından Nuaym b. Abdullah’ın da Adî oğullarına mensup olduğunu ve onunda Müslümanlardan olduğunu, Hâbbâb b. Eret’in Fatıma bint. Hattâb’ın evine sürekli

 

542 Taha, 20/16 (http://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/taha-suresi-20/ayet-20/diyanet-isleribaskanligi-meali-1, Erişim T.: 24.08.2017)

543 Tekvîr, 81/1 (http://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/tekvir-suresi-81/ayet-1/diyanetisleri-baskanligi-meali-1, Erişim T.: 24.08.2017)

544 Tekvîr, 81/14 (http://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/tekvir-suresi-81/ayet-1/diyanetisleri-baskanligi-meali-1, Erişim T.: 24.08.2017)

545 İbn İshâk, es-Sîre, I, 221-223.

Hz. Ömer Sempozyumu • 167

gelip gittiğini ve onlara Kuran’ı öğrettiğini546, Hz. Ömer’in silahlı olarak Hz.

Peygamber’e gittiğini, Hz. Peygamber’in bir grup arkadaşıyla Safa tepesi eteklerinde bir evde toplandıklarının Ömer’e söylendiğini, Hz. Peygamber ve arkadaşlarının kırk kişiye yakın olduklarını, bu kişilerin başlıcalarının Hz. Hamza, Hz. Ali ve Hz. Ebû Bekir olduklarını, burada toplanan kişilerin Habeşistan

hicretine katılmayanlardan müteşekkil olduğunu nakletmektedir.547 Akabinde

Nuaym ile Hz. Ömer arasında geçen diyaloğa temas etmekte ancak Ömer’in

Nuaym’ı din değiştirmiş olmakla suçladığına yahut bağrıştıklarına dair bir malumat vermemektedir.548 Hz. Ömer’in, kız kardeşinin evine gitmesi sırasında

Habbâb’ın orada olduğu ve Tâhâ suresinin yazılı olduğu bir sahifeyi okuduklarını İbn İshâk ile aynı minvalde nakletmektedir.549 Hz. Ömer’in kız kardeşinden okudukları şeyi istemesi üzerine kız kardeşinin ‚Ona temiz olanlardan başkası dokunamaz.‛ ayetini ileri sürerek Ömer’e necis olduğunu söylediğini yine

İbn İshâk ile aynı minvalde nakletmektedir. Ancak Habbâb’ın, saklandığı yerden, Hz. Ömer’in Kuran hakkında güzel ifadeler kullanmasından sonra çıktığını ve Hz. Peygamber’in duasını hatırlattığını, bunun üzerine Ömer’in ‚Bana

Muhammed’in bulunduğu yeri söyleyin, gidip Müslüman olayım.‛ dediğini naklettiği kısımda İbn İshâk’tan ayrışmaktadır. Nitekim kız kardeşinin evinde kelime-i şehadet getirmesi ile ilgili bir bilgi de söz konusu değildir.550 Aynı şekilde

Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in yanına geldiğinde ona kapının açılmasını söyleyen kişinin Hz. Hamza olduğunu ve ‚< Ona izin verin şayet iyi bir amaçla gelmişse ona ihsan ederiz. Niyeti kötüyse kendi kılıcıyla öldürürüz.‛ dediğini nakletmektedir.551 Yine İbn İshâk’tan farklı olarak Hz. Ömer’in Müslüman olduğunu

Hz. Peygamber’e ifade etmesinin ardından tekbir getirenin Hz. Peygamber olduğunu ve evdekilerin Hz. Peygamber’in tekbirinden sonra Ömer’in Müslüman olduğunu öğrendiklerini nakletmektedir.552

İbn Saʽd’ın (v. 230/845), Tabakât’ta naklettiği Enes b. Mâlik (v. 93/711-712)

rivayeti İbn İshâk rivayetleriyle ifade bakımından kısmen benzerlik ve kısmen

farklılık göstermektedir ancak kurgusu itibariyle büyük ölçüde aynıdır. Rivayetin kısmen farklılaştığı noktalar şöyledir. İbn Saʽd, Nuaym ile aralarında geçen konuşmalarda Hz. Ömer’in Nuaym’ı dinden dönmüş olmakla suçlaması

 

546 İbn İshâk, bu konuda Hz. Peygamber’in ihtiyaç sahiplerini durumları iyi olanların yanlarına yerleştirdiği, Habbâb’ın da Said b. Zeyd ailesinin yanına geldiği şeklinde bir rivayet aktarmaktadır.

(Bkz. İbn İshâk, es-Sîre, I, 221.)

547 İbn Hişâm, es-Sîre, I, 343-344.

548 İbn Hişâm, es-Sîre, I, 344.

549 İbn Hişâm, es-Sîre, I, 344.

550 İbn Hişâm, es-Sîre, I, 344-345.

551 İbn Hişâm, es-Sîre, I, 346.

552 İbn Hişâm, es-Sîre, I, 346.

168 • Hz. Ömer Sempozyumu

üzerine Nuaym’ın ‚Ben sana asıl şaşılacak şeyi söyleyeyim mi. Senin enişten ve kız

kardeşin senin dininden döndüler.‛ dediğini nakletmektedir.553 Buna göre sanki

Nuaym Müslüman olduğunu kabul etmektedir. Daha sonra Ömer’in, kız kardeşinin evine yöneldiğini, evde muhacirlerden Habbâb adında birisinin de olduğunu ve Habbâb’ın Ömer’in gelişini sezmesi üzerine evin içine saklandığını

aktarmaktadır.554 Nitekim İbn İshâk rivayetlerinde bunu sezen Hz. Ömer’in kız

kardeşidir. Hz. Ömer’in okudukları şeyi istemesi üzerine kız kardeşinin

‚<yıkan *boy abdesti+ yahut abdest al‛ dediğini Hz. Ömer’in kalkıp abdest aldığını nakletmektedir.555 İbn İshâk rivayetlerinde yıkandığı *boy abdesti aldığı+

nakledilmektedir. Hz. Ömer Kurʽan’ı okuyup ‚Bana Muhammed’in yerini gösterin‛ deyince Habbâb’ın saklandığı yerden çıktığını kaydetmektedir. Oysa İbn

İshâk Habbâb’ın, Hz. Ömer’in Kur’an hakkında güzel ifadeler kullandığını görünce hatta bir başka varyantta Ömer Müslüman olduktan sonra gizlendiği

yerden çıktığını nakletmektedir. İbn Saʽd, Hz. Ömer’in Hz. Peygamber’in bulunduğu eve geldiğinde kapıda Hz. Hamza, Hz. Talhâ ve Hz. Ünâs’ın bulunduğunu ve onu görünce Hz. Hamza’nın ‚Eğer Allah Ömer için hayır murad etmişse Müslüman olup Rasûlullah’a tabi olur, yok bundan başka bir şey amaçlıyorsa

onu öldürmek bizim için zor olmaz.‛ şeklindeki sözü söylediğini nakletmektedir.556 İbn İshâk rivayetlerinin birinde bu sözü Hz. Peygamber’in söylediği, İbn

Hişâm’ın naklettiği İbn İshâk rivayeti ile bu rivayette bu sözü burada Hz.

Hamzanın söylediği görülmektedir. Ancak burada Hz. Hamza’nın bizatihi onu

gören kişi olarak nakledilmesi ilgili rivayetten farklılaştığı hususlardandır.

Ahmed b. Hanbel’in (v. 241/855) Kitâbü Fezâili’s-sahâbe’sinde İbn İshâk’ın

İbn Hişâm’da nakledilen rivayeti isnadsız olarak ve İbn İshâk’a atıf yapılmaksızın aynen nakledilmiştir.557 Ayrıca Zeyd b. Eslem’in (v. 136/754) babasından (Eslem’den) Hz. Ömer’in ağzından naklettiği uzun bir rivayet mevcuttur Burada

Hz. Ömer yanındakilere nasıl Müslüman olduğunu anlatır: ‚Ben Rasûlullah’a en

sert karşı çıkanlardandım. Sıcak bir gün, Mekke sokaklarındayken bir Kureyşli yanıma

geldi. "Nereye gidiyorsun?" dedi. Ben de "Şunu şunu şunu yapmaya gidiyorum." dedim. "Şaşılacak iş, sen bunları yapmaya gidiyorsun ama bu iş senin evine kadar ulaştı."

Dedi. "Kime?" Deyince "kız kardeşin dinden çıktı." diye yanıt verdi. Kızgınlıkla geri

döndüm. Rasûlullah Müslüman olanlardan bir iki kişiyi onunla yemeğini paylaşabilecek

hali vakti yerinde bir Müslümanın yanına yerleştiriyordu. Kız kardeşimin kocasının yanına da iki kişiyi yerleştirmişti. Gidip kapıyı vurdum. "Kim o?" diye seslendiler. "İbn

 

553 İbn Saʽd, Tabakât, III, 248.

554 İbn Saʽd, Tabakât, III, 248.

555 İbn Saʽd, Tabakât, III, 248.

556 İbn Saʽd, Tabakât, III, 248-249.

557 Bkz. Ahmed b. Hanbel, Fezâil, I, 279-281.

Hz. Ömer Sempozyumu • 169

Hattâb" dedim. Yanlarında bulunan bir sahifeyi okuyorlardı. Benim sesimi işitince gizlenip sahifeyi de sakladılar. Kardeşim kapıyı açtı. "Canına susamış kardeşim, senin dinden

çıktığını duydum." dedim ve hemen elime geçen bir şeyle ona vurdum. Kan akmaya başladı. Kanı görünce ağladı ve "Hattab’ın oğlu, ne yapmak istiyorsan yap, ben Müslüman

oldum." dedi. Yatağın kenarına oturdum. O sırada evin bir köşesinde bir kitap gördüm.

"Bu nedir? Ver onu bana!" dedim. "O senin haddin değil, sen cünüp olunca yıkanıp temizlenmezsin. Ona ancak temiz olanlar dokunabilir." dedi. Onu alana kadar durmadım.

Onda ‚Bismillâhirrahmânirrahîm‛ yazıyordu. "er-Rahmâni’r-rahîm"e gelince ürperdim

ve sahifeyi attım. Sonra tekrar döndüm. "Göklerdeki ve yerdeki her şey Allah'ı tespih etmektedir. O, mutlak güç sahibidir, hüküm ve hikmet sahibidir."558 yazılıydı. Ne zaman

Allah’ın isimlerine denk gelsem ürperdim. Sonra kendi kendime düşündüm ve "Allah'a

ve Resülüne iman edin ve sizi üzerinde tasarrufa yetkili kıldığı maldan, (Allah yolunda)

harcayın. İçinizden iman edip de (Allah yolunda) harcayanlar var ya; onlar için büyük

bir mükâfat vardır."559[ayetine kadar] okudum ve "Ben şahitlik ederim ki Allah’tan başka ilah yoktur ve Muhammed onun elçisidir." dedim. Oradakiler bundan duydukları sevinçten çıkıp tekbir getirdiler. Allah’a hamd ettiler. Benim imanımı görünce "Sana müjdeler olsun!" dediler. Onlara "Bana Rasûlullah’ın yerini söyleyin." dedim. "Safa eteklerinde bir evde." dediler. Gidip kapıyı vurdum. "Kim o?" denildi. "İbn Hattâb!" dedim.

Benim Rasûlullah’a karşı sertliğimi biliyorlardı ancak Müslüman olduğumu henüz bilmiyorlardı. Hiçbiri kapıyı açmaya cesaret edemedi. Rasûlullah "Ona kapıyı açın. Şayet

Allah onun için hayır murat etmişse ona hidayet eder." dedi. Gelip bana kapıyı açtılar.

Bir adam koluma girdi ve Rasûlullah’a yaklaştım. "Onu bırakın." Dedi. Beni bıraktılar.

Yanına oturdum. Gömleğimin birleştiği yerden tutup beni kendine çekti. "Hattaboğlu!

Müslüman ol. Allah’ım ona hidayet et!" dedi. "Ben şahitlik ederim ki Allah’tan başka

ilah yoktur ve sen onun elçisisin." dedim. Müslümanlar tekbir getirdiler. Mekke sokakları

yankılandı. O zamana kadar bu gizleniyordu.<‛560 Rivayet Hz. Ömer’in Müslümanlığını nasıl duyurduğu ile devam etmektedir. Ayrıca aynı rivayetin farklı bir isnadla aynı şekilde geldiğine de işaret etmiştir.561

İbn Şebbe (v. 262/876), İbn Saʽd’ın naklettiği Enes b. Mâlik rivayetine yer

vermektedir.562 Ancak bu rivayeti doğrudan Vâkıdî’den aktarmıştır.

Belâzürî (v. 279/892-893), Ensâb’da konuya dair iki rivayet nakletmektedir.

Birincisi Vâkıdî’den aldığı rivayettir. Bu rivayetin, İbn Hişâm’ın naklettiği ri-

 

558 Hadîd, 57/1 (http://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/hadid-suresi-57/ayet-1/diyanetisleri-baskanligi-meali-1, Erişim T.: 24.08.2017.)

559 Hadîd, 57/7 (http://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/hadid-suresi-57/ayet-1/diyanetisleri-baskanligi-meali-1, Erişim T.: 24.08.2017.)

560 Ahmed b. Hanbel, Fezâil, I, 285-287.

561 Ahmed b. Hanbel, Fezâil, I, 288.

562 Bkz. İbn Şebbe, Târih, II, 657-659.

170 • Hz. Ömer Sempozyumu

vayetle, bilhassa ilk kısmı, çok büyük benzerlik içerisindedir. Geri kalan kısmında kurgusu aynı olup lafızlarında değişiklikler vardır. Ancak Nuaym ile

Hz. Ömer arasında geçen konuşmalarda bazı farklılıklar söz konusudur. Asıl

ayrışan hususlar ise; Nuaym’ın, Hz. Ömer’e kız kardeşi ve eniştesinin Müslüman olduğunu söyledikten sonra pişman olması ve Habbâb’ın yanındaki sahifede Tâhâ suresinin yazılı olduğu kısımlardır.563 İbn Hişâm bunu sadece Tâhâ

olarak kaydetmektedir. İkinci rivayet ise İbn Saʽd’dan aldığı Enes b. Mâlik rivayetidir.564

Bezzâr (v. 292/905), Müsned’inde Eslem rivayetini nakletmektedir.565 Burada nakledilen rivayet ile Ahmed b. Hanbel’in Kitâbu Fezâili’s-sahâbe’sindeki

rivayetin isnadı İshâk b. İbrâhim’de birleşmektedir. Her iki rivayet de hemen

hemen aynı olup bir kısım ifade ve cümlelerde değişiklikler vardır. Ancak Hz.

Ömer’in Hz. Peygamber’in yanında Müslüman olması, Müslümanların tekbir

getirmesi ve bu tekbirin Mekke sokaklarında yankılanması her ikisinde nakledildikten sonra Bezzâr ‚< Onlâr bundan önce yetmiş kişiydiler<‛ kaydını koymaktadır.566 Ahmed b. Hanbel’de ise ‚O zamana kadar bu gizleniyordu.<‛ kaydı

yer almaktadır.567

Ebû Yaʽlâ el-Mevsılî’nin (v. 307/919), Müsned’inde Hz. Ömer’in Müslüman oluşuna dair Enes b. Mâlik rivayetini naklettiği ifade edilmiştir. Eserde biz

bu rivayete tesadüf edemedik. Ancak İbn Hacer (v. 852/1449) Metâlibü’l-âliye

adlı zevâidinde Ebû Yaʽlâ’nın isnadına yer vererek açıkça rivayetin Enes b.

Mâlik’ten geldiğini Bûsirî (v. 840/1436) ise İthâfü’l-Hıyere adlı zevâidinde bu isnada yer vermeden568 rivayeti kaydetmişlerdir.569

İbn Hibbân (v. 354/965) es-Sîretü’n-nebeviyye’de konuya dair uzun bir nakilde bulunmaktadır. Bu naklin ilk kısmı İbn Hişâm’ın naklettiği rivayet ile

büyük ölçüde aynıdır. Ancak rivayetin iç kısmında kurgusu aynı kalmış olmakla birlikte bir kısım ifadelerin değişiklik gösterdiği bundan öte yeni bazı

ilaveler olduğu gözükmektedir. Hz. Ömer’in Hz. Peygamber’in yanına Safa

tepesinin eteklerindeki eve gidişi anlatılırken kapıyı vurduğunda birisinin kapının aralığından bakıp Ömer’i silahlı vaziyette gördüğü aktarılmaktadır.570

 

563 Bkz. Belâzürî, Ensâb, X, 286-289.

564 Bkz. Belâzürî, Ensâb, X, 289-290.

565 Bezzâr, Müsned (Bahrü’z-Zehhâr), thk. Mahfûzurrahmân Zeynullâh, I-XX, Beyrut 1409/1988, I, 400-

403.

566 Bkz. Bezzâr, Müsned, I, 402.

567 Bkz. Ahmed b. Hanbel, Fezâil, I, 287.

568 Bkz. Bûsirî (v. 840/1436), İthâfü’l-hıyereti’l-mehere bi zevâidi’l-mesânidi’l-aşere, edt. Ebû Temîm Yâsir b.

İbrâhim, I-IX, Riyad 1420/1999, VII, 166.

569 Bkz. İbn Hacer el-Askalânî (v. 852/1449), Metâlibü’l-âliye bi zevâidi’l-mesânîdi’s-semâniye, thk. Halid b.

Abdurrahman b. Sâlim el-Bekr, I-XIX, Riyad 1420/2000, XVII, 259-260.

570 İbn Hibbân (v. 354/965), Sîretü’n-nebeviyye ve ahbâru’l-hulefâ, thk. Saʽd Kerîm el-Fikâ, *y.y.+ *t.y.+, s.

48-49.

Hz. Ömer Sempozyumu • 171

Ayrıca Hz. Ömer Hz. Peygamber’in yanında Müslüman olunca Hz. Peygamber’in ondan, Müslüman olduğunu gizlemesini istediği ancak Hz. Ömer’in

tıpkı müşrikliğini ilan ettiği gibi Müslüman olduğunu da ilan edeceğini ifade

ettiği nakledilmektedir.571 Bu kısım İbn Ebû Şeybe’nin Hz. Ömer’in Kâbe’de

Müslüman oluşuyla ilgili rivayetinin son kısmında yer alan ifadedir. Öyle anlaşılıyor ki rivayetlerin içlerindeki detaylar birbirlerine dâhil olmuş.

Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî (v. 355/966), Hz. Peygamber’in Müslüman

oluşu ile ilgili herhangi bir kaynağa atıf yapmadan nakilde bulunmaktadır.

Aktardığı rivayetin ilk kısmında Hz. Ömer’in ne zaman Müslüman olduğunu,

Müslümanların kaçıncısı olduğunu, Hz. Peygamber’in duasını nakletmektedir.

Ardından Hz. Ömer’in kız kardeşinin Müslüman olduğunu, kocasının kim olduğunu, Habbâb’ın onlara Kur’ân öğrettiğini naklettikten sonra şunları aktarmaktadır: ‚< Kureyş Rasûlullah’ın durumunu Dâru’n-nedve’de müşavere etti. Hiç

iyi bir şey gündeme gelmedi. Ömer de kendine vazife addederek silahlı bir şekilde

Rasûlullah’ı aramak üzere çıktı<.‛572 Rivayetin devamında Nuaym ile Hz.

Ömer’in konuşmaları, Hz. Ömer’in kız kardeşinin evine gitmesi, orada kızkardeşini ve eniştesini dövmesi ve okudukları şeyi istemesi, geri vereceğini taahhüt etmesi, Ömer’in ancak yıkandıktan sonra sahifeyi alabildiği, Kuran’dan etkilendiğini belirten sözlerinden sonra Habbâb’ın yerinden çıkıp Hz. Peygamber’in duasını ona müjdelediği, Ömer Rasûlullâh’ın bulunduğu yere gelip kapıyı vurunca oradakilerden birinin kalkıp kapı aralığından baktığı, içeridekilere Ömer’in silahlı bir şekilde geldiğini haber verdiği, Hz. Hamza’nın Ömer’in

içeri alınmasına izin verdiği,573 Ömer’in içeri girip Müslüman olduğu, o Müslüman olduktan sonra İslam’ın açıktan ortaya çıktığı nakledilmektedir.574 Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî, Hz. Ömer’in Müslüman oluş kıssası ile ilgili çeşitli

kaynaklardan derlenmiş, birleştirilmiş bir kompozisyon sunmaktadır. Rivayet,

Hz. Ömer’in ne zaman Müslüman olduğundan başlayıp, Müslüman oluşunun

etkilerine kadar uzanmaktadır. Burada bir seçki yapılmış olsa da Kureyş’in Hz.

Peygamber’in durumunu dâru’n-nedve’de ele aldığı ve Ömer’in bunun üzerine silahlı olarak oradan ayrıldığı tespit edebildiğimiz kadarıyla ilk olarak onda

zikredilmiştir.

Taberânî (v. 360/971), Muʽcemü’l-Kebîr’de Hz. Ömer’in kız kardeşinin yanında Müslüman oluşuna dair isnadını uzun olarak naklettiği, Sevbân’dan575

gelen rivayetin başında Hz. Peygamber’in Ömer’in Müslüman olması için yap-

 

571 İbn Hibbân, es-Sîre, s.49.

572 Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî, el-Bed’, V, 88.

573 ‚<Eğer hayır murat etmişse ona onu veririz. Eğer şer murat etmişse onu kılıcıyla öldürürüz<‛

574 Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî, el-Bed’, V, 88-90.

575 Kim olduğu açıklanmamış. Ancak Hz. Peygamber’in azatlısı Sevbân olabilir.

172 • Hz. Ömer Sempozyumu

tığı ‚Allâh’ım İslâm’ı Ömer b. Hattâb ile güçlendir<‛ şeklindeki duaya yer verilmiş ve devamında şunlar kaydedilmiştir: ‚<Gecenin başında "Oku! Yaratan rabbinin adıyla oku" *ayetini+ okuyan kız kardeşine öyle bir vurdu ki ben onun öldüğünü

sandım. Sonra seher vakti kalkınca onun "Oku! Yaratan rabbinin adıyla oku" diyen sesini işitti. "Vallahi bu şiir ve mırıltı değildir." deyip Rasûlullâh’ın yanına geldi. Kapıda

Bilâl vardı. Kapıyı çalınca, Bilal "Kim o?" diye sordu. O da "Ömer b. Hattâb, Rasûlullah’ın yanına girmek için müsadeni istiyorum" diye yanıtladı. Bilâl ‚Yâ Rasûlallah

Ömer kapıda.‛ dedi. Rasûlullâh "Eğer Allah Ömer için hayır murat etmişse ona hidayet eder." dedi. Sonra da Bilal’e "Kapıyı aç." dedi. Rasûlullah Ömer’i pazularından tutup sarstı ve "Ne istiyorsun? Niçin geldin" diye sordu. Ömer "Çağırdığın o şeyi bana

anlat" deyince Rasûlullah "Allah’tan başka ilah olmadığına ve Muhammed’in onun

kulu ve elçisi olduğuna şehadet edersin." dedi. Ömer hemen Müslüman oldu ve

*Rasûlullah’a, İslam’ı açıktan anlatmak için+ "çık" dedi.‛576 Bu rivayetin kimin ağzından aktarıldığı anlaşılmamaktadır. Ayrıca Hz. Ömer’in, kardeşini nasıl

duyduğu, nerede olduğu da belirsizdir.

Cessâs (v. 370/981) Ahkâmü’l-kur’an isimli tefsirinde ‚Ona ancak temiz

olanlar dokunabilir.‛ (Vâkıa,56/79) ayetinin tefsirinde Hz. Ömer ile kız kardeşi

arasında geçen diyaloğu Enes b. Mâlik rivayetiyle nakletmiştir.577 Rivayetin sadece Hz. Ömer ile kız kardeşinin konuşmalarına dair kısmı zikredilmiştir.

Ebû Nuaym el-Isfahânî (v.430/1038) Maʽrifetü’s-sahâbe isimli eserinde Hz.

Ömer’in kız kardeşi Fâtımâ bint. Hattâb ile ilgili kısımda Hz. Ömer’in Müslüman oluşuna dair üç rivayete yer vermektedir. Bunlardan birisi İbn İshâk’tan

özetleyerek naklettiği rivayettir. Burada kısa bir girişin ardından sadece Fâtımâ

bint. Hattâb’ın evinde olan bitenler ele alınmıştır.578 İkinci rivayet Üsâme b.

Zeyd b. Eslem kanalıyla nakledilen Eslem rivayetidir ki bunda da aynı şekilde

bir özet söz konusudur.579 Üçüncü rivayete ise Hilyetü’l-evliyâ adlı eserinde de

yer vermiştir. Nitekim o, Hilyetü’l-evliyâ adlı eserinde de Hz. Ömer’in Müslüman oluşu bahsine yer ayırmış hatta burada rivayetleri daha geniş bir şekilde

nakletmiştir. Nitekim Eslem rivayetine burada daha detaylı yer verilmiştir.580

Ancak onun burada naklettiği bir rivayetle Maʽrifetü’s-sahâbe adlı eserindeki

üçüncü rivayet aynı isnadla nakledilmesine rağmen farklılıklar mevcuttur.

Şöyle ki rivayet her ikisinde de Mücâhid kanalıyla İbn Abbâs’tan gelmektedir.

 

576 Taberânî, Muʽcemü’l-kebîr, II, 97.

577 Cassâs (v. 370/981), Ahkâmü’l-kurʽân, thk. Muhammed Sâdik Kamhâvî, I-V, Beyrut 1412/1992, V,

300.

578 Ebû Nuaym el-Isfahânî (v. 430/1038), Maʽrifetü’s-sahâbe, thk. Âdil b. Yusuf el-Azâzî, I-VII, Riyad

1419/1998, VI, 3412.

579 Ebû Nuaym el-Isfahânî, Maʽrife, VI, 3411-3412.

580 Ebû Nuaym el-Isfahânî, Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-esfiyâ, I-X, Beyrut 1416/1996, I, 41.

Hz. Ömer Sempozyumu • 173

Fakat Maʽrifetü’s-sahâbe’de bu rivayet şöyledir: ‚Ömer’e Müslüman oluşunu sordum. O da şunları söyledi. Hamza’nın Müslüman oluşundan üç gün sonraydı, çıktım.

Mahzumoğullarından filanca oğlu filanca "Sen babanın dinini değiştirip Muhammed’in dinine mi girdin?" diye sordum. Sorduğum kişi "Ben bunu yapmışsam ne var?

Sana daha yakın olanlar da bunu yapmıştır." dedi<‛ Rivayetin devamında kız

kardeşi ve eniştesinin durumlarının kendisine haber verildiği, onların yanlarına gittiği ve diğer rivayetlerde de nakledildiği üzere kardeşini dövdükten sonra Kuʽan’ı okuduğu, Allâh’ın göğsünü genişlettiği ve ‚<en güzel isimler Allah’ındır<‛ dediği, Hz. Peygamber’in kendisine en kıymetli kişi haline geldiği,

nihayet Hz. Peygamber’in yanına gittiği nakledilmektedir. Ancak rivayette

Habbâb’dan hiç bahsedilmemekte hatta Hz. Ömer’e Hz. Peygamber’in yerini

tarif eden kişinin kız kardeşi olduğu ve hatta Hz. Ömer’in ‚<Rasûlullah nerede?‛ demesine güvenmeyip ona bir zarar vermeyeceği garantisini aldıktan sonra tarif ettiği nakledilmektedir.581 Aynı isnadla Hilyetü’l-evliyâ’da nakledilen rivayet ise şöyledir: ‚Ömer’e hangi sebeple Fâruk olarak isimlendirildiğini sordum. O

da şunu söyledi. Hamza benden üç gün önce Müslüman oldu. Sonra Allah göğsümü

genişletti. "En güzel isimler Allah’ındır " dedim. Yeryüzünde Rasûlullâh’tan daha sevimli biri benim için yoktu. Kız kardeşime "Rasûlullâh nerede?" diye sordum O da

"Safa eteklerindeki Dâru’l-Erkâm’ın evinde " olduğunu söyledi<‛ Rivayetin devamında Hz. Ömer’in buraya gidip kapıyı çaldığını, içerdekilerin toplandığını

Hz. Hamza’nın ‚Ne oluyor?‛ diye sorduğunu, oradakilerin ‚Ömer‛ diye yanıtladıklarını, Rasûlullah’ın çıktığını, Ömer ile konuştuğunu, Ömer’in Müslüman

olduğunu, orada bulunanların tekbir getirdiğini ve bu tekbirin Kâbe’den duyulduğunu nakletmektedir.582 Rivayetin devamında ise Hz. Ömer’in Müslümanlığını nasıl ilan ettiği anlatılmaktadır.

Beyhâkî (v. 458/1066), Delâil’de Hz. Ömer’in İslâm’ı nasıl kabul ettiğine

dair iki rivayet nakletmektedir. Birincisi Eslem rivayeti olup rivayeti detaylıca

aktarmıştır.583 Diğer rivayet ise Enes b. Mâlik rivayetidir.584

İbn Asâkir (v. 571/1176), Târîhu medîneti Dımaşk adlı eserinde Eslem rivayetini,585 birinde Beyhâkî’nin yer aldığı iki farklı isnadla Enes b. Mâlik rivayetini,586 Yunus b. Bükeyr’den gelen bir isnadla İbn İshâk’ın rivayetini587 ve iki rivayeti daha zikretmiştir. Bu son iki rivayetten biri İbn Abbâs kanalıyla gelen ve

 

581 Ebû Nuaym el-Isfahânî, Maʽrife, VI, 3411-3412.

582 Ebû Nuaym el-Isfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, I, 40.

583 Bkz. Beyhakî, Delâil, II, 216-219.

584 Bkz. Beyhakî, Delâil, II, 219-220.

585 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 31-33.

586 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 33-35.

587 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 35-38.

174 • Hz. Ömer Sempozyumu

Hz. Ömer’in niçin faruk olarak isimlendirilildiği ile ilgili kıssa üzerinden Müslüman olduğunun aktarıldığı rivayettir. Bu rivayete Ebû Nuaym, iki farklı eserinde iki farklı şekilde temas etmiş, İbn Asâkir ise bu ikisinden de farklı unsurlarla yer vermiştir. Burada öncelikle Hz. Hamza’nın Müslüman oluşu Hz.

Ömer’in ağzından nakledilmiş588 ardından Hz. Ömer’in kız kardeşinin yanına

gitmesi ve orada yaşananlara dair Ebû Nuaym’ın Maʽrifetü’s-sahâbe’de naklettiği kısım burada da bir iki ilave ve çok ufak değişiklikler dışında aynı şekilde

nakledilmiş,589 nihayet Hz. Ömer’in Hz. Peygamber’in yanına gittiği kısımdan

itibaren ise Ebû Nuaym’ın Hilyetü’l-evliyâ’da naklettiği kısım hemen hemen

aynı şekilde burada da yer almıştır.590 Ancak İbn Asâkir bu rivayeti kimlerden

aldığını belirttiği uzun isnadında Ebû Nuaym’a işaret etmemiştir. İbn Asâkir’in

Hz. Ömer’in kız kardeşinin yanında Müslüman olmasıyla ilgili naklettiği son

bir rivayet daha vardır. Buna göre Hz. Ömer, Kız kardeşinin evine girer. Bu sırada onlar Kur’an okumaktadır. Hz. Ömer ne yaptıklarını sorunca onlar korkuyla geçiştirmeye çalışırlar. Ancak Hz. Ömer ısrarcı olunca çıkarıp Kur’an’ı

ona okurlar. Bunun üzerine hemen Hz. Peygamber’in yanına gider, kapıyı vurur. İçerdekiler Hz. Ömer’in geldiğini anlayınca korkarlar. Hz. Peygamber ona

izin verilmesini ister o da kelime-i şehadet getirerek içeri girer. Bunun üzerine

Hz. Peygamber de sevinçle tekbir getirip ‚Allah’ım! İslâm’ı Ömer ile yücelt, Ömer

ile güçlendir!‛ diye dua eder.591

İbnü’l-Cevzî (v. 597/1201), el-Muntazam’da İbn Saʽd’ın naklettiği Enes b.

Mâlik rivayetinin konuyla ilgili kısmını aynı şekilde nakletmektedir.592

İbnü’l-Esîr (v. 630/1233), el-Kâmil’de Hz. Ömer’in Müslüman olması ile ilgili isnadsız olarak İbn Hişâm’ın naklettiği, Hz. Ömer’in kız kardeşinin yanına

gittiği, rivayetini İbn Hişâm’a yahut İbn İshâk’a atıf yapmaksızın tamamıyla

aynı kurgu içerisinde nakletmiştir. Sadece bazı cümlelerin yeri değişmiş, çıkarılmış yahut kelimelerde ufak değişiklikler söz konusu olmuştur. Rivayetin

devamında Hz. Ömer’in Müslümanlığını nasıl ilan ettiğine de yer vermiştir.593

Ayrıca ‚<Bunun haricinde de başka şeyler anlatılmıştır.‛594 kaydını koymuştur.

Ancak bu rivayetlere burada temas etmemiştir. Üsdü’l-ğâbe’de üç farklı rivayet

nakletmektedir. Rivayetlerden ikisi Hz. Ömer’in kız kardeşinin yanında İslâm’ı

benimsemesi ile ilgili olup üçüncü rivayet Hakkâ suresini dinleyerek Müslü-

 

588 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 29-30.

589 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 30.

590 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 30-31.

591 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 28-29.

592 Bkz. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, IV, 132-134.

593 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, I, 602-603.

594 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, I, 604.

Hz. Ömer Sempozyumu • 175

man olması ile ilgilidir. İbnü’l-Esîr Üsdü’l-ğâbe’de İbn Hişam’daki rivayete değil İbn İshâk’ın Yunus b. Bükeyr rivayetine ve sadece ilk kısmına yer vermiş

ardından ‚<bazı eksiklik ve fazlalıklarla İbn İshâk’tan gelen rivayet bu şekildedir.‛

kaydını koyarak rivayetin devamını nakletmemiştir.595 Eslem rivayetini de

Ahmed b. Hanbel’in Fezâil’de naklettiği ile sadece bir iki yerde ifade ekleme ve

çıkarma dışında aynı şekilde nakletmiştir.596 Ancak başka bir kaynaktan almıştır. Ayrıca sonunda Müslümanlığını ilan etmesi ile ilgili kısmı da nakletmiştir.

Kelâî (v. 634/1237) el-İktifâ’da İbn Hişâm’ın naklettiği rivayeti bir iki yerdeki küçük ifade farklılıkları dışında aynı şekilde nakletmiştir.597

Sıbt İbnü’l-Cevzî (v. 654/1256) Mirâtü’z-zamân’da Ebû Nuaym elIsfahânî’nin Hilyetü’l-evliyâ’da naklettiği İbn Abbâs rivayetine, sadece İbn

Abbâs’a atıf yaparak yer vermiştir. Ebû Nuaym’ın rivayetiyle farklılaştığı noktalar mevcuttur. Burada Hz. Peygamberin yerini, kız kardeşinden öğrenmediği

nakledilmiştir.598

Muhibbüddîn et-Taberî (v. 694/1295), er-Riyâzü’n-nadire’de Hz. Ömer’in

Müslüman olması ile ilgili çok sayıda rivayet nakletmektedir. Enes b. Mâlik rivayetini doğrudan Enes b. Mâlik’ten nakletmiştir.599 Diğer bir rivayet Eslem rivayetidir. Onu doğrudan Üsâme b. Zeyd’den nakletmektedir.600 Yer verdiği

son rivayet ise İbn Hişâm rivayettir. Ancak bunu özetlemiştir.601 Ayrıca yer

verdiği tüm rivayetlerin ardından yaptığı kısa şerhler ile bilinmeyen kelimeleri

açıklamıştır.

Ebü’l-Fidâ (v. 732/1331), Muhtasar fî ahbâri’l-beşer adlı genel dünya tarihinde Hz. Ömer’in Müslüman olmasına çok kısa da olsa yer ayırmış ve burada

kurgusu İbn Hişâm rivayetine benzer şekilde ancak ifade ve cümlelerde farklılıklarla isnadsız olarak Hz. Ömer’in Müslüman oluşunu kaydetmiştir.602

Nüveyrî (v. 733/1333), Nihâyetü’l-ereb’de Hz. Peygamber’in doğumu öncesinden risaleti sonrasına kadar müjdelenmesi ile ilgili rivayetleri ele aldığı kısımda Hz. Ömer’in Müslüman oluşuna dair ilginç bir rivayet nakletmektedir.

İbn Abbâs’tan nakledilen rivayete göre Hz. Ömer’in Kureyş adına Hz. Peygamber’i öldürme görevi üstlendiğini, yolda Huzaâlı bir topluluğa uğradığını,

bu topluluğun ihtiyaç duyduklarında onun hakemliğine başvurdukları bir putu olduğunu, bu topluluğun Ömer’e, kararını onaylatmak için putun yanına

 

595 Bkz. İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, IV, 142.

596 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, IV, 140.

597 Kelâî, el-İktifâ, I, 250-253.

598 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirât, III, 114.

599 Muhibbüddin et-Taberî, er-Riyâzü’n-nadire, II, 237-238.

600 Muhibbüddin et-Taberî, er-Riyâzü’n-nadire, II, 238-240.

601 Bkz. Muhibbüddin et-Taberî, er-Riyâzü’n-nadire, II, 240.

602 Ebü’l-Fidâ, Muhtasar, I, 176-177.

176 • Hz. Ömer Sempozyumu

girmesini söylediklerini, Hz. Ömer’in onlarla beraber putun yanına girdiğini,

putun yanına girdiklerinde putun karnından bir ses duyulduğunu, bu sesin bir

şiir ile Hz. Peygamber’i müjdelediğini, oradakilerin ayrıldıklarını, sonrasında

orada bulunan herkesin Müslüman olduğunu, Hz. Ömer’in de oradan kız kardeşinin evine geldiğini ve devamında Hz. Ömer’in Müslüman oluşunun diğer

rivayetlerdekine benzer şekilde olduğunu nakletmektedir.603 Bir başka benzer

rivayette de Benî Süleym’in putunun yanında benzer sesleri işittiği ve bundan

sonra kalbinin yumuşadığı nakledilmektedir.604 Ancak kız kardeşine gitmesine

dair bir bahis söz konusu değildir.

Nüveyrî, Hz. Ömer’in Müslüman oluşu başlıklı kısımda ise İbn Saʽd’ın

Tabâkât’ındaki rivayet ile İbn İshâk’ın rivayetini birbirine dâhil ederek naklettiğini zira aralarında uyumsuzluk olmayıp sadece bazı lafızlarda farklılıklar olduğunu ayrıca birinin zikrettiğini diğerinin zikretmemesi sebebiyle böyle yaptığını ifade etmektedir.605

İbn Seyyidünnâs (v. 734/1334), Uyûnü’l-eser’de Hz. Ömer’in Müslüman

oluşu ile ilgili dört rivayet nakletmiştir. Bunlardan üçü Hz. Ömer’in kız kardeşinin yanına gelmesi ile ilgili iken dördüncüsü Hakkâ suresini dinleyerek Müslüman olması ile ilgilidir. İbn Seyyidünnâs’ın naklettiği ilk rivayet Eslem rivayetidir. Bu rivayeti uzun bir isnadla ve detaylıca nakletmiştir.606 Ardından İbn

Hişâm’ın naklettiği İbn İshâk rivayetini özetlenmiş şekilde ve isnadsız olarak

ayrıca sadece İbn İshâk’a atıfla nakletmiştir.607 İbn Seyyidünnâs’ın naklettiği en

önemli rivayet İbn Âiz rivayetidir. Zira eseri günümüze ulaşmayan bir siyer

âlimi olan İbn Âiz’in (v. 233/847) rivayetlerinden çoğunlukla İbn Seyyidünnâs

aracılığıyla haberdar olmaktayız.608 Ancak bu rivayeti bütün olarak nakletmeyip muhtemelen diğer rivayetlerden farklılaştığı noktalara temasla iktifa etmiştir. Kız kardeşinin yanındayken Tâhâ suresinin yazılı olduğu sahife kendisine

getirilince on altıncı ayete kadar okuduğu ve kelime-i şehadet getirdiğini ve

Hz. Peygamber’in yanına gittiğinde sahâbîlerin Hz. Peygamber’e gelen kişinin

Hz. Ömer olduğunu haber verdiklerini Hz. Peygamber’in de ‚<Ona kapıyı

açın. Şayet Allah onun için hayır murat etmişse onu doğru yola ulaştırır, değilse Allah’ın izniyle siz ona yetersiniz.‛ dediğini, Ancak naklettiği rivayetin bu kısmına

İbn Âiz’in itiraz edip bunu söyleyenin Hamza olduğu kaydını koyduğunu

nakletmektedir.609

 

603 Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb, XVI, 116-117.

604 Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb, XVI, 117.

605 Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb, XVI, 179.

606 Bkz. İbn Seyyidünnâs(v. 734/1334), Uyûnü’l-eser fî fünûni’l-megāzî ve’ş-şemâil ve’s-siyer, thk. Muhammed el-Îʽd el-Hatrâvî-Muhyiddîn Mestû, I-II, Beyrut [t.y.], I, 216-218.

607 Bkz. İbn Seyyidünnâs, Uyûnü’l-eser, I, 219.

608 Bkz. Adil Bebek, ‚İbn Âiz‛, DİA, XIX, 300; M. Yaşar Kandemir, ‚İbn Seyyidünnâs‛, DİA, XX, 317.

609 İbn Seyyidünnâs, Uyûnü’l-eser, I, 219-220.

Hz. Ömer Sempozyumu • 177

Zehebî (v. 748/1348) Enes b. Mâlik rivayetine detaylıca yer vermekte,610

ayrıca Enes b. Malik rivayetinde adı zikredilmeyen Hz. Ömer’in eniştesinin

adını bu rivayeti naklettikten sonra Yûnus b. Bükeyr kanalıyla İbn İshâk rivayetinden alarak müstakil olarak zikretmektedir.611 Zehebî ayrıca Eslem rivayetine de detaylıca yer vermiştir.612 Hz. Ömer’in ‚Fâruk‛ olarak isimlendirilmesine dair İbn Abbâs’tan gelen rivayetin isnadını zayıf olarak nitelemiş ve zikretmemiş ama yine de bu rivayete göre Hz. Ömer’in Müslüman oluşunu uzun

bir şekilde nakletmiştir.613

Yâfiî (v. 768/1367), Mir’âtü’l-cinân ve ibretü’l-yakzân adlı tarihe dair eserinde sadece Hz. Ömer’in eniştesi Saîd’in vefatını anlatırken Hz. Ömer’in Müslüman olmasına temas etmiştir. Onun Hz. Ömer’in Müslüman olmasına vesile

olduğunu ifade eden bir cümlelik bir bilgi vermiştir. Burada Hz. Ömer’in kız

kardeşinin yanında Müslüman olduğu rivayetinin kastedildiği düşünülebilir.614

İbn Kesîr (v. 774/1373), el-Bidâye’de İbn Hişâm’ın rivayetini ondan aldığını

belirtmeden ancak onunla aynı şekilde kaydetmiştir.615

İbn Habîb el-Halebî (v. 779/1377), siyere dair Muktefâ min sîreti’l-mustafâ

adlı eserde secili bir dille, herhangi bir kaynağa atıf yapmaksızın ve isnadsız

olarak Hz. Ömer’in Müslüman oluşuna temas etmektedir. Sadece Hz. Ömer’in

kız kardeşine gittikten sonra Müslüman olması ile ilgili rivayeti çok özet bir

şekilde aktarmıştır. Eserin hem secili bir dili olması hem de özet olması itibariyle kurgu ve ifadeleri oldukça farklıdır. Naklettiği hususlar; Ömer’in, Hz.

Peygamber’i öldürmek için çıkması, yolda Nuaym ile karşılaşması, ondan kız

kardeşinin ve eniştesinin Müslüman olduğunu öğrenmesi, Habbâb’ın da onlara Kuran öğretmesi vs. gibi ilgili rivayetin temel noktalarıyla sınırlıdır.616

İbn Hacer el-Askalânî (v. 852/1449),birçok eserinde Hz. Ömer’in Müslüman oluşuna temas etmiş olsa da bunlar müstakil eserler olmayıp, zevâidler

yahut şerhler olduğu için bilgi tekrarı söz konusudur. Ancak el-İsâbe adlı

sahâbe tabakâtında iki rivayete temas etmiştir. Bunlardan birisi Hz. Ömer’in

kız kardeşinin yanına gidip Müslüman olmasına dair rivayet olup, bunun İbn

Abbâs’tan nakledilen Hz. Ömer’in niçin Fârûk olarak isimlendirildiği rivayet

 

610 Zehebî, Târîh, II, 174-175.

611 Zehebî, Târîh, II, 175.

612 Zehebî, Târîh, II, 177-178.

613 Zehebî, Târîh, II, 179-180.

614 Bkz. Yâfiî (v. 768/1367), Mir’âtü’l-cinân ve ibretü’l-yakzân, nşr. Halil el-Mansûr, I-IV, Beyrut

1417/1997, I, 101.

615 İbn Kesîr, el-Bidâye, IV, 197-200.

616 Bkz. İbn Habîb el-Halebî (v. 779/1377), Muktefâ min sîreti’l-mustafâ, thk. Mustafa Muhammed Hüseyin ez-Zehebî, Kâhire 1416/1996, s. 59-60.

178 • Hz. Ömer Sempozyumu

olduğuna işaret etmiş ve bu rivayeti Muhammed b. Osman b. Ebî Şeybe’nin

tahric ettiğini belirterek ona atıf yapmakla yetinmiştir.617

Suyûtî (v. 911/1505), Târîhu’l-hulefâ’da Enes b. Mâlik rivayetini, İbn Saʽd,

Ebû Yaʽlâ, Hâkim en-Nîsâbûrî ve Beyhakî’nin (Delâil) tahrîc ettiğini ifade edip

hangisinden aldığına işaret etmeden nakletmiştir.618 Aynı şekilde Bezzâr, Taberânî, Ebû Nuaym (Hilye) ve Beyhakî’nin (Delâil) Eslem rivayetini naklettiğini,619 Ebû Nuaym (Delâil) ve İbn Asâkir’den ise İbn Abbâs kanalıyla gelen Hz.

Ömer’in niçin Fâruk olarak isimlendirildiği ile ilgili rivayetini naklettiğini ifade

edip hangisinden aldığını belirtmeden nakletmiştir.620

Kastallânî (v. 923/1517), Mevâhib’de Eslem rivayetine herhangi bir kaynağa atıf yapmadan ve çok özet bir şekilde temas etmiştir.621

Şâmî (v. 942/1536), Sübülü’l-hüdâ’da Hz. Ömer’in nasıl Müslüman olduğunun ihtlifalı olduğunu ifade etmiş622 ardından konuyla ilgili rivayetlere yer

verenlerin; ‚İbn İshâk, İbn Saʽd, Ebû Yaʽlâ ve Hâkim, Enes *b. Mâlik+’ten, Bezzâr ve

Taberânî Eslem’den Ebû Nuaym da İbn Ömer’den gelen rivayetleri nakletti‛623 diyerek belirtmiştir. Ayrıca Bizim yukarıda zikredilen müelliflerin rivayetleri arasında tesadüf edemediğimiz ancak Nüveyrî’nin Hz. Peygamber’in müjdelenmesi başlığı altında yer verdiği rivayetin bir benzerini kaynak belirtmeden ve

Hz. Ömer’in ağzından aktarmıştır.624 Burada put yerine boğazlanmak istenen

bir öküzün karnından ses geldiği nakledilmektedir.

Diyarbekrî (v. 990/1582), Târîhu’l-hamîs’de, en meşhur rivayetin Hz.

Ömer’in kız kardeşinin yanına gitmesi olduğunu belirtmektedir. Baş kısmında

herhangi bir kaynağa atıf yapılmayan rivayet Kureyş’in Hz. Peygamber’i öldürmeye karar verdiğini, bu iş için Hz. Ömer’i görevlendirdiklerini anlattıktan

sonra çok ilginç bir şekilde Ömer’in yolda Saʽd b. Ebî Vakkâs ile karşılaştığını,

aralarında geçen konuşmaların ardından Saʽd’ın Müslüman olduğunu Ömer’e

söylediğini, karşılıklı kılıç çektiklerini, bu arada Saʽd’ın Ömer’e, kız kardeşinin

de Müslüman olduğunu haber verdiğini nakletmektedir. Rivayetin buradan

itibaren devamı Kastallânî’nin Mevâhib’ine ve İbnü’l-Cevzî’nin Sıfatü’s-safve adlı eserine atıf yapılarak nakledilmektedir.625 Diyarbekrî’nin naklettiği rivayette

 

617 İbn Hacer el-Askalânî (v. 852/1449), el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, I-IX, Beyrut [t.y.], IV, 280.

618 Süyûtî, Hulefâ, s. 210-211.

619 Süyûtî, Hulefâ, s. 211-212.

620 Süyûtî, Hulefâ, s. 213-214.

621 Kastallânî, Mevâhib, I, 126.

622 Şâmî, Sübülü’l-hüdâ, II, 493.

623 Şâmî, Sübülü’l-hüdâ, II, 493.

624 Şâmî, Sübülü’l-hüdâ, II, 494-496.

625 Diyarbekrî, Târîh, I, 295.

Hz. Ömer Sempozyumu • 179

dikkat çeken diğer bir husus şudur: Hz. Ömer ile birlikte Habbâb ve Saîd’de

Hz. Peygamber’in bulunduğu yere gelmişlerdir.626

Halebî (v. 1044/1635) Hz. Ömer’in kız kardeşinin yanına gitmesi ile ilgili

pek çok rivayete yer vermiştir. Evvela herhangi bir kaynağa işaret etmeden

‚<bazılarının aktardığına göre<‛ diyerek Eslem rivayetini baş kısmını nakletmiştir.627 Ancak bu rivayetin farklı varyantlarına yeri geldikçe temas etmiştir.628

Taberânî’nin Muʽcemü’l-evsât’ına ve Hâkim’e nispetle Hz. Ömer’in, kız kardeşinin evinden Hz. Peygamber’in bulunduğu yere gelmesinden itibaren Müslüman oluşuna kadar olan kısmı aktarmaktadır. Ayrıca İbn Hibbân’da geçen,

Hz. Ömer’i gördüklerinde ashabın kapı aralığından bakması hususu, burada

İbn Hibbân’a atıf yapılmaksızın yer almaktadır. Ancak burası aktarılırken de

farklı rivayetlere atıflar yapılmıştır. Ömer’i gördüklerinde kapı aralığından

bakmaları yahut Bilal ile konuşmalarını içeren farklı rivayetler gibi.629 Daha

sonra Halebî bu rivayetleri tartışmaktadır.630

Halebî, yukarıda zikredilenlere ek olarak Hz. Ömer’in Hz. Peygamber’i

öldürmek görevini alıp yola çıkmasından sonra boğazlanmış bir öküzün karnından sesler gelmesi ile ilgili rivayeti Şâmî’ye çok yakın bir şekilde ancak herhangi bir kaynağa atıf yapmadan nakletmektedir. Gerekli gördüğü bazı yerlere

ise açıklamalar koymuştur. Ardından da rivayetin Hz. Ömer’in Müslüman

oluşuna kadarki kısmını, genel kurgu içerisinde kaydetmektedir.631 Daha sonra

Hz. Ömer’in kız kardeşinin yanında Müslüman oluşu ile ilgili naklettiği rivayetlerdeki farklılıkları tartışıp tek bir rivayetin unsurları olduğu için aralarının

bulunabileceğini ileri sürmüştür.632

2.2. Hz. Ömer’in Hz. Peygamber’in Evine Onu Öldürmek Kastıyla Gelmesi ve Müslüman Olmasına dair Rivayet

İbn Asâkir (v. 571/1176) Târîhu medîneti Dımaşk’ta uzun bir isnadla İbn

Ömer’den şu rivayeti nakletmektedir: ‚Kureyş toplanıp " Kim gidip Bu sapkının

yaptığı işi engeller ve onu öldürür?" diye müşavere etti. Ömer "Ben!" dedi. Rasûlullah’ın casusu gelip "Yâ Rasûlallah, Ömer sana geliyor, ona karşı dikkatli ol." diyerek

haber verdi. Rasûlullah akşam namazını kılmıştı ki Ömer kapıyı çaldı. "Hatice, Kapıyı

aç!" diye seslendi. Hatice kapıya yaklaşınca "Kim o?" diye sordu. O da "Ömer" dedi.

 

626 Diyarbekrî, Târîh, I, 296.

627 Halebî, Sîre, II, 10-11.

628 Bkz. Halebî, Sîre, II, 11-13.

629 Bkz. Halebî, Sîre, II, 12-13.

630 Bkz. Halebî, Sîre, II, 13.

631 Bkz. Halebî, Sîre, II, 15-16.

632 Bkz. Halebî, Sîre, II, 17.

180 • Hz. Ömer Sempozyumu

Hatice "Ey Allah’ın elçisi, gelen Ömer." dedi. O sırada orada muhacirlerden633 oruçlu

dokuz kişi vardı. Hatice de onuncularıydı. Onlar dediler ki: "Yâ Rasûlallah şundan

hıncımızı alalım, boynunu vuralım." Rasûlullah "Hayır!" dedi ve sonra "Allah’ım İslam’ı Ömer ile güçlendir." diye dua etti. Ömer içeri girince "Muhammed, Ne söylüyorsun?" dedi. Rasûlullah da "Diyorum ki: Sen Allah’ın birliğine şehadet etsen, ona

ortak koşmasan, Muhammed’in Allah’ın kulu ve Rasûlü olduğuna da şehadet etsen,

cennete, cehenneme ve ölümden sonra dirilmeye iman etsen." dedi. Ömer, kabul edip

Müslüman oldu. Eline su döktüler ve abdest aldı. O gece Rasûlullah’ın yanında kaldı.

Onunla beraber namaz kıldı<‛634 Rivayetin devamında Hz. Ömer’in Müslümanlığını nasıl duyurduğu anlatılmaktadır.

2.3. Hz. Ömer’in Geceleyin Kâbe’de Namaz Kılan Hz. Peygamber’i Dinleyip Müslüman Olmasına dair Rivayetler

İbn Hişâm’ın (v. 218/833), Atâ ve Mücâhid kanalıyla Hz. Ömer’in ağzından naklettiği rivayet şöyledir: ‚Ben İslâm’a uzak birisiydim. İçkiye düşkündüm.

Hazvere’de, Ömer b. Abd b. İmrân el-Mahzûmîlerin evlerinin yakınında toplandığımız

bir işret meclisimiz vardı. Bir gece arkadaşlarımla buluşmak için çıktım. Her zaman

toplandığımız yerde kimseyi bulamadım. Bari filan şarapçıya gideyim. Belki onda biraz

şarap bulur da içerim, dedim. Çıkıp ona gittim fakat onu da bulamadım. "O zaman

Kâbe’ye gideyim de yedi veya yetmiş defa tavaf edeyim." Dedim. Tavaf için mescide

geldiğimde Rasûlullâh orada, ayakta ve namaz kılmaktaydı. Namaz için Şam tarafına

yöneliyordu. Kâbe’yi de kendisi ile Şam arasına alıyordu. Rukn-ü esved ve Rukn-ü

Yemânî arasında namaz kılardı. Onu görünce, gizlice söylediklerini dinlemek istedim.

Dedim ki "Şayet dinlemek için yaklaşırsam muhakkak onu korkuturum." Hicr tarafından geçip Kâbe’nin örtüsünün altına girdim. Yavaşça yürümeye başladım. Rasûlullah

ayakta ve namaz kılıyor, Kuran okuyordu. Tam karşısına geçtim. Aramızda sadece

Kâbe’nin örtüsü vardı. Kur’an’ı dinlerken kalbim ona karşı ısındı. Ağladım, İslam beni

derinden etkiledi. Rasûlullâh namazını bitirinceye kadar ben de bulunduğum yerde

kaldım. Sonra o ayrıldı, İbn Ebî Husayn’ın evi tarafına çıktı. Burası onun *evinin+ yolunun üzeriydi. Biraz mesafe kat ettikten sonra Abbâs b. Muttalib ile İbn Ezher b. Abdiavf ez-Zührî’nin evi arasından devam etti. Sonra da Ahnes b. Şerîk’in evinin yanından geçti. Nihayet evine vardı. Onun evi Rakta bölgesindeydi.-ki burası Muaviye b.

Ebî Süfyân’ındı.- Onu yol boyunca takip ettim, nihayet yanına yaklaştım. Sesleri duyunca birinin geldiğini anladı ve beni tanıdı. Rasûlullah, ona zarar vermek için onu takip ettiğimi zannetti ve beni durdurup "Seni bu saatte buraya getiren nedir ey İbn

Hattâb?" dedi. "Allah’a, Rasûlüne ve Allah’tan getirdiklerine iman etmek için gel-

 

633 Bununla kast edilenin kimler olduğu rivayetten anlaşılmamaktadır.

634 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 35.

Hz. Ömer Sempozyumu • 181

dim." Dedim. Rasûlullah Allah’a hamdetti ve "Ömer, işte Allah sana hidayet etti." dedi. Sonra Rasûlullâh’tan ayrıldım ve o da evine girdi.‛635

İbn Ebû Şeybe (v. 235/849), Musannef’inde Hz. Ömer’in Müslüman oluşu

hakkında Câbir’den *b. Abdullah+ (v. 78/697) ilginç bir rivayet kaydetmektedir:

‚Ömer’in Müslüman oluşu şöyleydi: Ömer dedi ki: Bir gece kız kardeşimi doğum sancısı tuttu. Beni evden çıkardılar. Karanlık gecede Kâbe’nin örtüsünün altına girdim.

Nebî gelip ayakkabılarıyla Hicr’e girdi. Dilediği kadar namaz kıldı. Sonra ayrıldı. O

güne kadar işitmediğim bir şey işitmiştim. Çıkıp onu takip ettim. "Kimdir o?" diye seslendi. "Ömer" diye yanıt verdim. "Ömer gece gündüz peşimi bırakmıyorsun." dedi.

Bana beddua eder diye korktum. "Ben şehadet ederim ki Allah’tan başka ilah yoktur ve

sen de onun rasûlüsün." Dedim. O da "Ömer bunu gizle!" deyince "Seni hak ile gönderene yemin ederim ki şirkimi duyurduğum gibi bunu da muhakkak duyuracağım."

diye yanıt verdim.‛636

Ahmed b. Hanbel’in (v. 241/855) Kitâbü Fezâili’s-sahâbe’sinde İbn Hişâm’ın

Atâ ve Mücâhid kanalıyla naklettiği rivayet aynısıyla nakledilmiştir. İbn

İshâk’a da isnadda yer verilmiştir.637

Ebû Nuaym el-Isfahânî (v.430/1038) Hilyetü’l-evliyâ adlı eserinde İbn Ebû

Şeybe’den Câbir b. Abdullah rivayetini almış üstelik aynı isnada da yer vermiştir. Ancak ifadelerde çok ufak değişiklikler söz konusudur.638

İbn Asâkir (v. 571/1176), Târîhu medîneti Dımaşk adlı eserinde, İbn Ebû

Şeybe’nin naklettiği Câbir rivayetini nakletmektedir. Ayrıca rivayetin isnadında İbn Ebû Şeybe’de bulunmaktadır. Hatta isnadın İbn Ebû Şeybe’den sonraki

kısmı, onun isnadıyla aynıdır.639

Kelâî (v. 634/1237), el-İktifâ’da İbn Hişâm’ın naklettiği rivayetlerden birisini Medine ehlinin rivayeti olarak nitelemiş ardından da yine İbn Hişâm’ın naklettiği Hz. Ömer’in Kâbe’de Hz. Peygamber’i dinleyerek Müslüman oluşu ile

ilgili rivayeti çok küçük ifade farklılıkları ve kısaltmaları dışında aynı şekilde

nakletmiş ancak bunun Medine ehli dışındakiler tarafından nakledildiğini ifade etmiştir. Ayrıca peşinden İbn Hişâm’ın ‚<hangisinin doğru olduğunu Allah

bilir.‛ kaydına da yer vermiştir.640

Muhibbüddin et-Taberî (v. 694/1295), er-Riyâzü’n-nadire’de İbn Hişâm rivayetini nakletmiş ve bunun ravilerinin Medîne ehli olduğunu belirtmiştir.641

 

635 İbn Hişâm, es-Sîre, I, 346-348.

636 İbn Ebû Şeybe, Musannef, XX, 262.

637 Bkz. Ahmed b. Hanbel, Fezâil, I, 283-284.

638 Ebû Nuaym el-Isfahânî, Hilyetü’l-evliyâ, I, 39-40.

639 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 29.

640 Kelâî, el-İktifâ, I, 253-254.

641 Muhibbüddin et-Taberî, er-Riyâzü’n-nadire, II, 240-241.

182 • Hz. Ömer Sempozyumu

Zehebî (v. 748/1348), İbn Ebû Şeybe’den onun naklettiği rivayeti nakletmiştir. Ancak bazı kelimelerde değişiklikler vardır.642

İbn Kesîr (v. 774/1373), el-Bidâye’de İbn Hişâm rivayetini aynı şekilde kaydetmiştir.643

Süyûtî (v. 911/1505), Târîhu’l-Hulefâ’da İbn Ebû Şeybe’den Câbir’den gelen

rivayeti almıştır.644

Şâmî (v. 942/1536), Sübülü’l-hüdâ’da İbn Hişâm rivayetini ona atıf yapmadan Mücahid rivayeti olarak nakletmektedir.645

Halebî (v. 1044/1635), Sîretü’l-Halebiyye’de ‚Sîretü’l-Hişâmiyye’de‛ diyerek

İbn Hişâm rivayetini arkadaşlarını bulamayıp mescide gitmeye karar vermesinden itibaren aktarmaktadır.646 Ayrıca İbn Ebû Şeybe’nin Câbir rivayetini

kaynak belirtmeden ‚<Bir rivayette<‛ diyerek aktarmaktadır.647

2.4. Hz. Ömer’in Önce Kız Kardeşine Gitmesi ve Akabinde Kâbe’de

Müslüman Olmasına dair Rivayetler

Abdürrezzak es-Sanʽânî, Maʽmer b. Râşid (v. 153/770) kanalıyla Zührî’den

(v. 124/742) İbn İshâk’ın nakillerini birleştiren bir nakilde bulunmaktadır. Ancak rivayet İbn İshâk’ın da hocası olan Zührî’den geldiği için onun rivayetlerinden daha erken tarihlidir. Baş kısmında Hz. Peygamber’in Hz. Ömer’e duasının ve Hz. Ömer’in ne zaman Müslüman olduğu bilgisinin yer aldığı rivayet

şöyledir : ‚<Anlatıldığına göre Ömer’in kız kardeşi Ümmü Cemîl bint Hattâb Müslüman oldu. Kendisinde üzerinde Kurʽân’dan ayetlerin yazılı olduğu bir kürek kemiği

vardı. Onu gizlice okurdu. Anlatıldığına göre o, Ömer’in yediği gibi ölü eti yemezdi.

Ömer yanına gelip "Kulağıma çalındı ki sende üzerinde İbn Ebî Kebşe’nin sözlerinin

yazılı olduğu ve onu okuduğunuz bir kürek kemiği varmış. Nedir Bu?" dedi. Kızkardeşi "Bende öyle bir şey yok." deyince Ömer ona vurdu. Sonra evde kürek kemiğini buluncaya kadar aradı. Bulunca "Duyuyorum ki benim yediklerimden yemiyormuşsun"

dedi ve kürek kemiğiyle vurup iki kez kafasını yardı. Sonra okuma bilen birini aramak

üzere kürek kemiğini de alarak çıktı. Ona okundu, Ömer’in okuma yazması yoktu,

Kendisine okununca Kurʽân kalbini titretti. İslam gönlüne düştü. Akşam olunca, o

namaz kılarken Rasûlullah’a yaklaştı. Rasûlullâh sesli okuyordu. Ömer onun "Sen şu

Kur'an'dan önce hiçbir kitap okumuyor ve onu sağ elinle yazmıyordun. (Okuyup yaz-

 

642 Bkz. Zehebî, Târîh, II, 173.

643 İbn Kesîr, el-Bidâye, IV, 200-201.

644 Süyûtî, Hulefâ, s. 210.

645 Şâmî, Sübülü’l-hüdâ, II, 496-497.

646 Halebî, Sîre, II, 15.

647 Halebî, Sîre, II, 15.

Hz. Ömer Sempozyumu • 183

saydın) o takdirde batıl peşinde koşanlar, şüpheye düşerlerdi."648 ayetinden başlayıp bir

sonraki ayetin sonuna kadar okudu. Ömer, daha sonra Rasûlullah’ın "İnkar edenler,

"Sen peygamber değilsin" diyorlar. De ki: "Benimle sizin aranızda şahit olarak Allah

ve bir de yanında kitap (Kur'an) bilgisi bulunanlar yeter."649 ayetini okuduğunu işitti.

Sonra Rasûlullah evine doğru gitti. Ömer de onu görünce aceleyle takip etti.

"Muhammed! Bana bak." diye seslendi. Rasûlullah da "Senden Allah’a sığınırım." dedi. Ömer "Bak bana ya Muhammed! Ya Rasûlallah!" diye seslenince Rasûlullah durdu. Ömer iman etti.‛650 Rivayetin devamında Hz. Ömer’in Müslümanlığını nasıl

duyurduğu yer almaktadır.

2.5. Hz. Ömer’in Hâkka Suresinden Etkilenerek Müslüman Olmasına

Dair Rivayetler

Ahmed b. Hanbel (v. 241/855), Müsned’de Şüreyh b. Ubeyd’den gelen ve

Hz. Ömer’in ağzından nakledilen şu rivayete yer vermektedir: ‚Ben Müslüman

olmadan evvel Rasûlullâh’a musallat olmak için çıktım. Onun benden önce mescide

geldiğini gördüm. Arkasında durdum. Hâkka suresini okumaya başladı. Kurʽân’ın yapısı beni hayrete düşürdü."Vallahi bu, Kureyş’in dediği gibi şair!" dedim. "O

(Kur'an), hiç şüphesiz çok şerefli bir elçinin (Allah'dan alıp tebliğ ettiği) sözüdür. O,

bir şâirin sözü değildir. Ne de az inanıyorsunuz!"651 dedi. "Herhalde kâhin," Dedim.

"Bir kâhinin sözü de değildir. Ne de az düşünüyorsunuz!"652 ayetinden surenin sonuna kadar okudu. Böylece İslam kalbimin tüm zerrelerine yerleşti.‛653

İbn Asâkir (v. 571/1176), Târîhu medîneti Dımaşk adlı eserinde, içinde Ahmed b. Hanbel’in oğlu Abdullah’ın da olduğu uzun bir isnadla ilgili rivayeti

Ahmed b. Hanbel’in Müsned’iyle aynı şekilde nakletmiştir.654

Süheylî (v. 581/1185), Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde yer alan rivayeti

nakletmektedir. Ancak rivayeti İbn Sencer’den almıştır. Lakin İsnadının İbn

Sencer’den sonraki kısmı Ahmed b. Hanbel’in isnadıyla aynıdır.655

 

648 Ankebût, 29/48 (http://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/ankebut-suresi-29/ayet48/diyanet-isleri-baskanligi-meali-1, Erişim T.: 24.08.2017).

649 Raʽd, 13/43 (http://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/rad-suresi-13/ayet-43/diyanet-isleribaskanligi-meali-1, Erişim T.: 24.08.2017).

650 Abdürrezzâk es-Sanʽânî, Musannef, V, 325-326.

651 Hâkka, 69/40-41 (http://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/hakka-suresi-69/ayet40/diyanet-isleri-baskanligi-meali-1, Erişim T.: 24.08.2017).

652 Hâkka, 69/42 (http://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/hakka-suresi-69/ayet-40/diyanetisleri-baskanligi-meali-1, Erişim T.: 24.08.2017).

653 Ahmed b. Hanbel (241/855), Müsned, thk. thrc Şuayb el-Arnaûd-Âdil Mürşid, I-L, Müessisetü’rRisâle, Beyrut 1416/1996, I, 262-263.

654 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 28.

655 Rivayetin isnadı ‚Süheylî-İbn Sencer-Ebü’l-Muğîre-Safvân b. Amr-Şüreyh b. Ubeyd-Ömer b.

Hattâb‛ şeklindedir. (bkz. Süheylî, Ravzü’l-Ünüf, III, 277.)

184 • Hz. Ömer Sempozyumu

İbnü’l-Esîr Üsdü’l-ğâbe’de Ebû Yâsir b. Ebî Habbe’den naklen Ahmed b.

Hanbel’in oğlundan ilgili rivayeti aynı şekilde nakletmektedir.656

Kelâî (v. 634/1237) el-İktifâ adlı eserinde Hz. Ömer’in Müslüman oluşu ile

ilgili İbn Hişâm’dan gelen rivayetleri nakletmesine rağmen orada zikredilmeyen ve İbn Sencer’den naklen Süheyli’nin yer verdiği rivayeti Süheylî ile aynı

şekilde nakletmektedir.657

Sıbt İbnü’l-Cevzî (v. 654/1256), Mirâtü’z-zamân adlı eserinde hiçbir isnad

zikretmeksizin Ahmed b. Hanbel’in naklettiği rivayeti kaydetmiş ancak rivayetin sonunda ‚İslam kalbime doldu ve Müslüman oldum.‛ ibaresine yer vermiştir.

Diğer rivayetlerde Müslüman olduğu açıkça kaydedilmemiştir.658

Muhibbüddin et-Taberî (v. 694/1295), er-Riyâzü’n-nadire’de, ilgili rivayeti

doğrudan Ömer b. Hattâb’dan nakletmiştir.659

İbn Seyyidünnâs (v. 734/1334), Uyûnü’l-eser’de İbn Sencer kanalıyla Şureyh b. Ubeyd’den ilgili rivayeti nakletmektedir.660

Zehebî (v. 748/1348), Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inden ilgili rivayeti nakletmiş ancak rivayetin son kısmında yer alan ‚"Herhalde kâhin, içimden geçeni

bildi." Dedim<‛ kısmını almamış ancak ‚<İslam kalbimin tüm zerrelerine işledi.‛

cümlesini nakletmiştir.661

İbn Hacer el-Askalânî (v. 852/1449), el-İsâbe’de Ahmed b. Hanbel’den aldığı ve İbn Hanbel’in isnadına da yer verdiği rivayeti ifadelerinde çok küçük değişikliklerle nakletmektedir.662

Süyûtî (v. 911/1505), Târîhu’l-Hulefâ’da Ahmed b. Hanbel’den ilgili rivayeti nakletmektedir.663

Halebî (v. 1044/1635), es-Sîretü’l-halebiyye’de ilgili rivayeti doğrudan Hz.

Ömer’den nakletmektedir.664

3. Hz. Ömer’in Müslüman Olduğunu Kureyş’e İlan Etmesi İle İlgili Rivayetler

İbn İshâk (v. 151/768), Hz. Ömer’in Müslüman olmasının ardından İslam’ı

açıktan duyurmaya karar verdiğini, arkadaşlarıyla beraber Mescid-i Haram’a

gidip oturduklarını ve Kureyş’in Hz. Ömer’in Müslüman olduğunu görünce

 

656 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ğâbe, IV, 139.

657 Kelâî, el-İktifâ, I, 254.

658 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirât, III, 114.

659 Bkz. Muhibbüddin et-Taberî, er-Riyâzü’n-nadire, II, 237.

660 İbn Seyydünnâs, Uyûnü’l-eser, I, 220.

661 Zehebî, Târîh, II, 173.

662 İbn Hacer, el-İsâbe, IV, 280.

663 Süyûtî, Hulefâ, s. 209-210.

664 Halebî, Sîre, II, 15.

Hz. Ömer Sempozyumu • 185

çaresizce kalakaldığını nakletmektedir.665 Nafi (v. 117/735) kanalıyla Abdullah

b. Ömer’den (v. 73/692) gelen bir başka uzun rivayette ise şunları nakletmektedir: ‚Ömer b. Hattâb Müslüman olunca ‚Mekke’nin en dedikoducusu kimdir?‛ diye

sordu. ‚Cemîl b. Maʽmer el-Cumahî’dir.‛ dediler. Ömer çıktı. -Ben de peşinden çıktım.

Ben o zamanlar gördüklerimi idrak edebilecek yaşta bir çocuktum.- Cemil’in yanına varınca Ömer, "Cemîl benim Müslüman olduğumu biliyor musun?" diye sordu. Vallahi

Cemil bu sözü duyar duymaz elbisesini sürükleyerek çıktı. Ömer de onunla çıktı. –Ben

de babamla birlikteydim.- Mescidin kapsına geldiğinde olanca kuvvetiyle ‚Ey Kureyş

topluluğu, Ömer dinden çıktı.‛ diye bağırdı. Ömer de ‚ Yalan söylüyorsun. Ancak ben

Müslüman oldum.‛ dedi. Hemen ona saldırdılar. O da onlara karşılık verdi. Nihayet

güneş tepelerine dikilinceye kadar kavga ettiler. Ömer yorulup, oturdu. Onlar da tepesine dikildiler. O ‚İstediğinizi yapın. Allah’a yemin ederim ki biz şayet üç yüz kişi olsaydık ya siz burayı bize bırakırdınız yahut biz çeker giderdik.‛ dedi. Onlar bu vaziyetteyken üzerinde Yemen işi bir elbise ve Kumsî666 bir gömlek olan bir adam geldi ve ‚ne

oluyor?‛ dedi. ‚Hayırlar*!+ Ömer dinden çıktı.‛ dediler. ‚Yani ne olmuş, adam kendi

arzu ettiği dini seçmiş. Zannediyor musunuz ki Benî Adî b. Kaʽb arkadaşlarını size öylece bıraksın.‛ Dedi. Yemin ederim ki tıpkı bir elbisenin vücuttan sıyrılması gibi ayrıldılar. Medine’ye geldiğimizde ‚Baba o gün o topluluktan seni kurtaran adam kimdi.‛

diye sordum. ‚O, Âs b. Vâîl’di.‛ Dedi.667

Abdürrezzâk es-Sanʽânî’nin (v. 211/826-827) naklettiği Zührî rivayeti Hz.

Ömer’in Müslüman oluşu kıssasındaki gibi diğer birçok rivayeti cem eder şekildedir: ‚Ömer Müslüman olunca dayısı Velîd b. Muğîre’nin668yanına gidip

"Dayıcığım, Allah’a ve rasûlüne iman ettim, Allah’tan başka ilah yoktur, Muhammed

onun kulu ve elçisidir. Bu dediğimi Kureyş’e söyle" dedi. Velîd "Yeğenim, dininden

dönme, insanlar seni tanırlar, akşam başka sabah başka olma!" deyince Ömer "Vallahi

benim için hakikat aşikâr olmuştur. Sen benim Müslüman olduğumu Kureyş’e haber

ver." diye yanıt verdi. Velîd bunun üzerine "Senin bu durumunu dile ilk getiren ben

olmayacağım." dedi. Ömer, Velîd’in kendi durumu hakkında bir şey konuşmadığını görünce Cemîl b. Maʽmer el-Cumahî’ye gitti. "Benim Müslüman olduğumu haber ver."

dedi. Cemîl aceleden elbisesini sürüyerek çıktı ve Kureyşlilerin toplandığı yere gitti.

"Ömer dinden çıktı!" dedi. Kimse dönüp bakmadı. Çünkü Ömer Kureyş’in saygın kişilerindendi. Onun hakkındaki bu sözü kabul etmediler. Onların rahatsız olmadıklarını

 

665 İbn İshâk, es-Sîre, I, 223-224.

666 ʺقومس "Taberistan taraflarında bir memleket. (Bkz. Yakut el Hamevî (v. 626/1229), Muʽcemü’l-büldân,

I-V, Dâru Sâdır, Beyrut 1397/1977, IV, 414.)

667 İbn İshâk, es-Sîre, I, 224.

668 Aslında burada ‚Hâlid b. Velîd b. Muğîre‛ ismi geçmektedir. Ancak muhakkik bunun muhtemel

bir hata olduğunu, olması gerekenin ‚dayısı Velîd‛ "الوليد خاله "olduğunu ifade etmiştir. Biz de bunu

râcih görüyoruz. Çünkü hemen aşağısındaki cümlede ‚dayıcığım‛ ibaresi geçmektedir. (Bkz. Abdürrezzâk es-Sanʽânî, Musannef, V, 327).

186 • Hz. Ömer Sempozyumu

görünce Ömer çıkıp yanlarına geldi. Hicr’e girip sırtını Kâbe’ye yasladı ve "Ey Kureyş

topluluğu! Biliyor musunuz ben Müslüman oldum" dedi. Hemen kalkıp üstüne çullandılar, o da onlara karşılık verdi. Bütün gün nihayet onlar çekilene kadar dövüştüler.

Ömer Müslüman olduğunu duyurdu. Yanlarında ileri geri gidip geliyordu. "Allah’tan

başka ilah yoktur, Muhammed onun kulu ve elçisidir." diyordu. Ona bu ilk hücumlarından sonra artık ilişmediler.‛669

İbn Hişâm (v. 218/833), Hz. Ömer’in Müslüman olduğunu Cemîl b.

Maʽmer’e söylemesi ve sonrasında yaşananlar ile ilgili rivayeti Sîretü İbn İshâk

ile aynı kurgu ve çok büyük oranda aynı lafızlarla kaydetmektedir.670 Ayrıca

bunun dışında Hz. Ömer’in ailesinden bazı kişilerden gelen şöyle bir rivayet

kaydetmektedir: ‚Ben, o gece Müslüman olunca Mekkelilerden Rasûlullâh’a en çok

kim karşı çıkar, gidip ona bu durumu haber vereyim diye düşündüm. Dedim ki "Bu kişi Ebû Cehil’dir." -Ömer’in annesi Hanteme bint Hişâm b. Muğîre idi.- Sabah olunca

gidip kapısını çaldım. Ebû Cehil çıktı."Merhaba, hoş geldin yeğenim. Niçin geldin?"

Dedi. Ben de "Allâh’a ve Rasûlü Muhammed’e iman ettiğimi ve onun getirdiklerini

tasdik ettiğimi sana haber vermek için geldim." dedim. Kapıyı yüzüme çarpıp " Allah

senin de onun getirdiklerinin de belasını versin!" dedi.‛671

Ahmed b. Hanbel’in (v. 241/855) Kitâbü Fezâili’s-sahâbe’sinde İbn İshâk’ın

Nâfî kanalıyla İbn Ömer’in ağzından naklettiği Cemîl b. Maʽmer kıssasına çok

küçük ifade farklılıkları dışında yer vermektedir.672 Ayrıca İbn Hişâm’da geçen

ve Hz. Ömer’in bazı akrabalarından nakledilen Ebû Cehil’in yanına gitmesi ile

ilgili rivayet de aynen alınmıştır.673 Hz. Ömer’in ağzından, azatlısı Eslem kanalıyla nakledilen nasıl Müslüman olduğu ile ilgili rivayet içerisinde Müslüman

olduktan sonra bunu nasıl duyurduğu da yer almaktadır: ‚< Benim dışımda

Müslüman olup da dövülmeyen yoktu. Bunu fark edince Müslümanların başına gelenlerin benim de başıma gelmesinden çok mutlu olacağım deyip dayıma gittim. O Mekke’nin ileri gelenlerindendi. Kapısını çaldım. "Kimdir o?" dedi. "Hattab’ın oğlu" dedim. Hemen çıktı ve ona "Ben *şirkten+döndüm" dedim. "Böyle yapma!" deyince

"yaptım bile." dedim. Tekrar "Yapma." deyip bir şey söylememe fırsat vermeden kapıyı

kapattı. Ordan çıkıp Kureyş’in önderlerinden birinin yanına geldim. Kapıyı çaldım.

Çıkınca "Ben şirkten döndüm." dedim."Böyle yapma!" deyince "yaptım bile." dedim.

Girip kapıyı kapattı. Ordan ayrıldım. Bir adam gelip "Sen Müslüman olduğunu duyurmak mı istiyorsun?" dedi. "Evet." deyince "İnsanlar Hicr’de oturuyorken filan

adama git, ağzında bakla ıslanmaz, ona 'ben şirkten döndüm' diye söyle. Hemen bağıra

 

669 Abdürrezzâk es-Sanʽânî, Musannef, V, 327-328.

670 Bkz. İbn Hişâm, es-Sîre, I, 348-350.

671 İbn Hişâm, es-Sîre, I, 350.

672 Ahmed b. Hanbel, Fezâil, I, 281-282.

673 Ahmed b. Hanbel, Fezâil, I, 284-285.

Hz. Ömer Sempozyumu • 187

çağıra ilan eder." dedi. İnsanlar Hicr’de toplanınca ona gittim. Kulağına eğilip "Ben

şirkten döndüm." dedim. "Döndün mü?" dedi. "Evet." dedim. Olanca gücüyle "Hey!

Hattab’ın oğlu dinden çıktı." diye bağırdı. İnsanlar dönüp bana vurmaya başladılar.

Ben de onlara vurdum. O sırada dayım geldi. "Bu kim" dedi. "Hattab’ın oğlu " dediler. Hicr’e çıkıp elbisesinin yenine işaret ederek "Dikkat edin! Ben kızkardeşimin oğluna eman verdim." dedi. İnsanlar benden uzaklaştılar. Müslümanlardan benden başka

eman bulan yoktu, dövülüyorlardı. Sadece ben dayak yemiyordum. Benim başıma gelenler, Müslümanların uğradıkları zorluk yanında hiç kalır, dedim. Biraz bekledim.

Hicr’e gelip oturunca dayımın yanına gidip ona "Dinle!" dedim. "Neyi dinleyeyim?"

Deyince "Himayen senin olsun." dedim. "Böyle yapma yeğenim." Dedi. "Bilakis bu

böyle." dedim. "Ne istiyorsun?" deyince "Allah bu dini kuvvetlendirinceye kadar dayak yemeye ve dayak atmaya devam edeceğim." dedim.‛674

Belâzürî (v. 279/892-893), Hz. Ömer’in Müslümanlığını ilan edişi ile ilgili

muhtelif rivayetler nakletmiştir. Cemîl b. Maʽmer kıssasını detaylı olarak nakletmiştir ve bunu İbn Saʽd’dan aldığını ifade etmiştir.675 Yine İbn Saʽd’dan aldığını ifade ettiği diğer bir rivayet Hz. Ömer’in Müslümanlığını Ebû Cehil’e

haber vermesidir.676 Üçüncü rivayet ise Vâkıdî’den olup, burada Hz. Ömer’e

birisinin dinden çıktığı ithamını yönelttiği, onun da bunu kabul etmeyerek

Müslüman olduğunu ifade ettiği, Sonra Velîd b. Muğîre ile karşılaştığını,

Velîd’in ona dinden çıkıp çıkmadığını sorduğunu, Hz. Ömer’in ona da Müslüman olduğu yanıtını verdiği, Velîd’in buna kızarak ‚<Git! Şayet baban hayatta olsa Muhammed’e tabi olmazdı. Oysa sen babanın dinini terk ettin.‛ diye mukabelede bulunduğu nakledilmektedir.677

Bezzâr (v. 292/905), Müsned’inde Hz. Ömer’in Müslüman oluşu ile ilgili iki

rivayet nakletmektedir. Bunlardan birincisi İbn İshâk rivayetidir.678 Ancak hem

İbn İshâk’taki hem İbn Hişâm’daki rivayetten farklılaştığı noktalar mevcuttur

ve bu farklılıklar sadece ifadelerde değil aynı zamanda aktarılan bilgidedir.

Bezzâr’ın kaydettiği rivayette Mekke’nin en dedikoducusu kimdir sorusuna

‚<falancadır...‛ dendiği yer almaktadır. Oysa aynı sorunun cevabı olarak İbn

İshâk rivayetlerinde Cemîl b. Maʽmer adı açıkça zikredilmektedir. Yine Bezzârda dedikoducu kişinin yani Cemîl’in yanına gittiğinde ona ‚< Ben Müslüman oldum. Bunu asla kimseye haber verme<‛ dediği nakledilmektedir. Oysa İbn

İshâk rivayetlerinde ‚< Cemîl! Biliyor musun ben Müslüman oldum<‛ dediği

yer almaktadır. İbn İshâk rivayetlerinde geçen‚<Nihayet güneş tepelerine diki-

 

674 Ahmed b. Hanbel, Fezâil, I, 285-288.

675 Belâzürî, Ensâb, X, 291-292.

676 Belâzürî, Ensâb, X, 292.

677 Belâzürî, Ensâb, X, 292.

678 Bkz. Bezzâr, Müsned, I, 260-261.

188 • Hz. Ömer Sempozyumu

linceye kadar kavga ettiler. Ömer yorulup, oturdu. Onlar da tepesine dikildiler. O ‚İstediğinizi yapın. Allah’a yemin ederim ki biz şayet üç yüz kişi olsaydık ya siz burayı

bize bırakırdınız yahut biz çeker giderdik.‛ dedi<‛ kısmına ise burada yer verilmemiştir. Bunun dışında ifade farklılıkları da mevcuttur.679 Bezzâr’ın naklettiği

diğer rivayet ise Hz. Ömer’in Müslüman oluşu ile ilgili Eslem rivayetinin son

kısımlarıdır.680 Ancak burada aktarılan bilgiler ile Ahmed b. Hanbel’in

Fezâil’indeki bilgiler arasında da farklılıklar mevcuttur. Fezâil’deki rivayetin

baş kısmında yer alan ‚< Benim dışımda Müslüman olup da dövülmeyen yoktu.

Bunu fark edince Müslümanların başına gelenlerin benim de başıma gelmesinden çok

mutlu olacağım deyip dayıma gittim. O Mekke’nin ileri gelenlerindendi.‛ ifadeler

Bezzar’da yer almamaktadır. Hatta ‚<dayıma gittim<‛ ibaresi yerine ‚<bir

adama gittim<‛ ifadesi yer almaktadır. Bunun dışında ise sadece ifade farklılıkları mevcuttur.681 Ayrıca rivayetin sonunda Bezzâr bu rivayeti Üsâme b.

Zeyd’den başka nakleden herhangi bir kimseyi bilmediğini (her hangi bir kimse olmadığını) ifade etmekte ve en iyi isnadın da bu rivayette olduğunu kaydetmektedir.682 Buradan hareketle onun Hz. Ömer’in Müslüman oluşu ile ilgili

neden Eslem rivayetini tercih ettiği anlaşılabilir.

İbn Hibbân (v.354/965), es-Sahîh’de İbn İshâk’ın Nâfî ve İbn Ömer kanalıyla naklettiği Cemîl b. Maʽmer kıssasına yer vermektedir. Bir iki cümledeki kelime değişimleri hariç metinleri aynıdır.683

Hâkim en-Nîsâbûrî (v. 405/1014), Muhammed b. İshâk ve Nâfî kanalıyla

İbn Ömer’in naklettiği Cemîl b. Maʽmer rivayetini müşriklerle Hz. Ömer’in

kavga ettiği kısımdan itibaren kaydetmektedir.684 Cümlelerdeki bir kısım kelime değişiklikleri hariç rivayet aynı şekilde nakledilmektedir.

Ebû Nuaym el-Isfahânî (v. 430/1031), Hilyetü’l-evliyâ’da Hz. Ömer’in Müslüman oluşu ile ilgili naklettiği İbn Abbâs rivayetinin sonunda bunu nasıl duyurduğunu da aktarmaktadır. ‚<Dedim ki "Ya Rasûlallah ölsek de kalsak da haklı

olan biz değil miyiz?" "Canımı elinde bulunduran Allah’a yemin ederim ki öylesiniz."

dedi. "O halde bu gizlenmek niye?" diye sordum<‛ Rivayetin devamında iki saf

halinde çıkıp mescide gittikleri safların birinde Hamza’nın birinde Ömer’in olduğu nakledilmektedir. Müşriklerin o güne kadar böyle bir üzüntü yaşamadıklarını ve bu sebeple Hz. Peygamber’in onu Faruk olarak isimlendirdiği nakledilmektedir.685

 

679 Bkz. Bezzâr, Müsned, I, 260-261.

680 Bkz. Bezzâr, Müsned, I, 402-403.

681 Bkz. Bezzâr, Müsned, I, 402-403.

682 Bezzâr, Müsned, I, 403.

683 İbn Hibbân, es-Sahîh, XV, 302-303.

684 Hâkim en-Nîsâbûrî (v. 405/1014), Müstedrek ale’s-Sahîhayn, thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ, I-V, Beyrut 1422/2002, III, 91.

685 Ebû Nuaym el-Isfahânî, Hilyetü’l-Evliyâ, I,40.

Hz. Ömer Sempozyumu • 189

Beyhakî (v.458/1066), Delâil’de naklettiği Eslem rivayetinin sonunda Hz.

Ömer’in Müslümanlığını duyurmasına dair kısma yer vermiştir.686

İbn Asâkir (v. 571/1176), İbn Hişâm’ın Hz. Ömer’in ağzından naklettiği rivayeti lafızlarında çok az değişiklik ve aynı kurgu ile nakletmiştir.687 Rivayetin

Zührî’nin yeğeni kanalıyla, Hamza b. Abdullah’ın babasından naklen geldiği

kaydedilmiştir.688 Ayrıca bu rivayetin yanı sıra aynı isnadla nakledilen diğer

bir rivayetin içindeki ufak bir değişiklik de nakledilmiştir.689 Yine İbn İshâk’tan

Cemîl b. Maʽmer’in yanına gitmesi ile ilgili rivayeti ufak değişiklikler hariç aynı kurguyla nakletmektedir. İbn Asâkir naklettiği rivayette Hz. Ömer’in, en

dedikoducu kişinin kim olduğuna dair sorusuna yer vermeden Hz. Ömer’in

doğrudan Cemîl’in yanına gittiğini nakletmektedir.690 Rivayetin ilk cümlesi

‚Ben babamın yanındayken, olup biteni anlayabiliyordum, *Babam+ Cemîl b. Maʽmer

el-Cümahî’nin yanına geldi<‛ de İbn İshâk’ın rivayetinden farklılık arz etmektedir.691

İbn Asâkir (v. 571/1176), Târîhu medîneti Dımaşk’da yukarıdakilerin yanı sıra naklettiğiEslem rivayetinin,692 İbn Abbâs rivayetinin693 ve sadece onda tesadüf ettiğimiz Hz. Ömer’in Hz. Peygamber’in evine onu öldürmek maksadıyla

gelmesine dair rivayetin son kısmında Hz. Ömer’in Müslümanlığını nasıl duyurduğuna da yer vermiştir. Bu son rivayetin ilgili kısmı şöyledir: ‚< Sabah

olunca, kılıcını kuşandı. Rasûlullah da onu takip etti. Muhacirler de arkalarında olduğu halde Kureyş’in karşısına çıktılar. Onlar toplanmıştı. Ömer: "Allah’tan başka ilah

olmadığına, Muhammed’in de onun kulu ve elçisi olduğuna şehadet ederim. Artık dileyen iman etsin, dileyen de inkâr etsin." dedi. O vakit Kureyşliler dağıldılar.‛694

İbnü’l-Esîr (v. 630/1233) el-Kâmil’de Hz. Ömer’in Müslümanlığını ilan edişi ile ilgili İbn Hişâm’da geçen iki ayrı rivayeti ifadelerdeki çok az özetlemeler

hariç aynı kurguyla nakletmiştir.695 Bu rivayetlerden birisi Hz. Ömer’in Ebû

Cehil’e gittiğini, diğeri de Cemîl b. Maʽmer’e gittiğini kıssa eden rivayetlerdir.

Üsdü’l-ğâbe’de ise iki rivayet nakletmektedir. Birincisi Hz. Ömer’in Müslüman

oluşu ile ilgili naklettiği Eslem rivayetinin sonundaki kısımdır.696 Diğeri de İbn

 

686 Bkz. Beyhakî, Delâil, 218-219.

687 En ciddi farklılık buradaki rivayette sabaha kadar beklediği nakledilmemiştir.

688 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 41.

689 ‚Kapıyı yüzüme kapattı‛ yerine ‚kapıyı kapattı, ‚haber vermeye geldim.‛ yerine ‚sana haber

vermeye geldim.‛ (Bkz. İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 41-42.)

690 Bkz. İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 42.

691 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 42.

692 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 33.

693 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 31.

694 İbn Asâkir, Târîh, XLIV, 35.

695 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, I, 603-604.

696 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, IV, 141.

190 • Hz. Ömer Sempozyumu

İshâk’taki Hz. Ömer’in Müslüman olması ile ilgili rivayetin devamında nakledilen kısmın büyük ölçüde aynısıdır.697

Kelâî (v. 634/1237), el-İktifâ’da İbn Hişâm’ın nakillerine bir iki yerdeki küçük ifade farklılıkları dışında aynı şekilde yer vermiştir.698

Sıbt İbnü’l-Cevzî (v. 654/1256), Mirâtü’z-zamân adlı eserinde Hz. Ömer’in

Müslüman oluşuna dair İbn Abbâs rivayetinin son kısmında Müslümanlığını

nasıl ilan ettiğine de yer vermiştir.699

Muhibbüddin et-Taberî (v. 694/1295), er-Riyâzü’n-nadire’de Hz. Ömer’in

Müslümanlığını ilan edişi ile ilgili Eslem rivayetini,700 Hz. Ömer’in bazı akrabalarından nakledilen İbn Hişâm rivayetini701 ve İbn Ömer’den nakledilen Cemîl

b. Maʽmer’in yanına gitmesi ile ilgili rivayeti702 kaydetmiştir. Ayrıca Hz. Aişe’den naklettiği bir rivayet daha vardır. Burada Hz. Ömer’in Müslüman olduktan sonra bunu duyurmak istediğini, Hz. Peygamber’in sayılarının azlığı

nedeniyle buna karşı çıktığını, Hz. Ömer’in de her yerde Müslümanlığını izhar

edeceğini söylediğini ve bunu yaptığını, daha sonra gelip Rasûlullah’a haber

verdiğini, Hz. Peygamber, Hz. Ömer ve Hz. Hamza’nın Kâbe’yi tavaf edip

açıktan öğle namazını kıldıklarını daha sonra Hz. Peygamber’in dâru’l-erkama

döndüğünü nakletmektedir. Ancak sonuna bu rivayetin garîb olduğu kaydını

koymuştur.703

Nüveyrî (v. 733/1333), Nihâyetü’l-ereb’de İbn Hişâm’da nakledilen Cemîl b.

Maʽmer kıssasını "إحساق إبن كال "diyerek İbn Hişâm’ın naklettiği gibi nakletmektedir.704

İbn Seyyidünnâs (v. 734/1334), Uyûnü’l-eser’de Hz. Ömer’in Müslüman

oluşuna dair Eslem rivayetinin son kısmında onun Müslümanlığını ilan edişi

kısmını da nakletmektedir.705 İbn Hişâm’daki rivayeti özetlediği gibi Cemil b.

Maʽmer’e de kısaca temas etmiş ve ‚Ömer’in Müslüman oluşunu duyuran Cemîl

b. Maʽmer’dir<‛ demiştir.706

Zehebî (v. 748/1348), Hz. Ömer’in Müslümanlığını ilan edişine dair üç rivayet nakletmektedir. Bekkâî’den İbn İshâk rivayetini müstakil olarak kaydetmektedir.707 İkinci rivayet Eslem rivayetinin Hz. Ömer’in Müslümanlığını

 

697 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, IV, 142.

698 Bkz. Kelâî, el-İktifâ, I, 254-255.

699 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mirâtü’z-Zamân, III,114.

700 Muhibbüddin et-Taberî, er-Riyâzü’n-nadire, II, 241-242.

701 Muhibbüddin et-Taberî, er-Riyâzü’n-nadire, II, 242.

702 Muhibbüddin et-Taberî, er-Riyâzü’n-nadire, II, 242.

703 Muhibbüddin et-Taberî, er-Riyâzü’n-nadire, II, 243.

704 Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb, XVI, 181-182.

705 İbn Seyyidünnâs, Uyûnü’l-eser, I, 218-219.

706 İbn Seyyidünnâs, Uyûnü’l-eser, I, 219.

707 Zehebî, Târîh, II, 176.

Hz. Ömer Sempozyumu • 191

ilan edişine dair kısmıdır.708 Üçüncü rivayet ise İbn Abbâs’tan nakledilen rivayetin son kısmıdır.709

İbn Kesîr (v. 774/1373), el-Bidâye’de Hz. Ömer’in Müslümanlığını ilan edişine dair İbn Hişâm’ın naklettiği İbn Ömer rivayetine yer vermiştir.710

Süyûtî (v. 911/1505), Târîhu’l-hulefâ’da Hz. Ömer’in Müslümanlığını ilan

edişiyle ilgili Eslem rivayetinin son kısmı711ile Ebû Nuaym’dan aldığı İbn

Abbâs rivayetinin son kısmını nakletmektedir.712

Kastallânî (v. 923/1517), Mevâhib’de Eslem rivayetinin son kısmını çok özet

bir şekilde nakletmiştir.713

Şâmî (v. 942/1536), Sübülü’l-hüdâ’da İbn Hişâm’ın naklettiği rivayetleri

hemen hemen aynı ifadelerle ancak İbn Hişâm’a atıf yapmadan nakletmiştir.714

Diyarbekrî (v. 990/1582), Târîhu’l-hamîs’de İbn Abbâs’tan gelen Hz.

Ömer’in faruk olarak isimlendirilmesi ile ilgili rivayetin son kısmında Müslümanlığını ilan edişi bahsini, Mevâhib’deki rivayeti ve ayrıca Müntekâ adlı bir

eserden Ömer’in, İslam’ın açıktan duyurulmasını istediğini, kılıcını çekip Müslümanların önüne düştüğünü ‚lâilâhe illallah Muhammedü’r-Rasûlullah‛ diyerek

Mescid’e girdiklerini, Kureyş’in buna çok büyük tepki gösteremediğini ve

Müslümanların tavaf yaptıklarını nakletmektedir.715

Halebî (v. 1044/1635), Sîretü’l-Halebiyye’de Hz. Ömer’in, Ebû Cehil’e gelip

Müslüman olduğunu haber verdiği rivayeti çeşitli varyantlarıyla nakletmektedir.716 Daha sonra Eslem rivayetini, kısmen değiştirerek aktarmaktadır.717 Nitekim Eslem rivayetinde Cemîl b. Maʽmer adı zikredilmiyorken burada Cemîl’in

kim olduğuna kadar detaylı bilgi verilmektedir.

DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

Hz. Ömer’in Müslüman olması sonuçları itibariyle Müslümanları Mekke

döneminde olumlu yönde etkileyen en önemli hususlardan biridir. Dolayısıyla

bu kaynaklara da yansımıştır. Ancak kaynakların bize anlattığı tek bir rivayet

söz konusu değildir. İşte bu farklılaşmanın izini sürüp hangi dönemde hangi

rivayetin ortaya çıktığını ve hangi döneme kadar bunların ulaştığını öncelikli

olarak tespit etmeye çalıştık.

 

708 Zehebî, Târîh, II, 178.

709 Zehebî, Târîh, II, 180.

710 İbn Kesîr, el-Bidâye, IV, 201-202.

711 Süyûtî, Hulefâ, s. 212-213.

712 Süyûtî, Hulefâ, s. 214.

713 Kastallânî, Mevâhib, I, 126.

714 Şâmî, Sübülü’l-hüdâ, II, 498-499.

715 Diyarbekrî, Târîh, I, 296.

716 Halebî, Sîre, II, 13-14.

717 Halebî, Sîre, II, 14.

192 • Hz. Ömer Sempozyumu

Hz. Ömer’in ne zaman Müslüman olduğuna dair kaynaklarda bîsetin altıncı yılına işaret edilmiştir. Bazılarında o sırada Hz. Ömer’in yirmi altı yaşında

olduğuna temas edilmiştir. Ancak onun Müslüman oluşunun bîsetin dokuzuncu yılı olduğu da zikredilmiştir. Diğer bir tarihlendirme de Hz. Hamza’nın

Müslüman oluşundan üç gün yahut üç ay sonra Müslüman olduğu şeklindedir.

Hz. Ömer’in Müslümanların kaçıncısı olduğu kaynaklarda ziyadesiyle

öne çıkmış hususlardandır. Özellikle meydana gelmesinde İslam tarihinin siyasi hadiselerinin önemli rol oynadığı ‚efdaliyyet‛ meselesi, Hz. Ömer’in bîsetin altıncı yılında Müslüman olduğunu söyleyen kaynaklar tarafından bile kırkıncı Müslüman olarak kabul edilmesine yol açmıştır. Ancak sayılar konusunda ağırlıklı görüş kırk ve kırk küsür şeklinde olsa da bazı kaynaklar çok sayıda

kişiden sonra Müslüman olduğunu kaydedip sayı vermemiş bazıları kırkın

üzerinde olduğu görüşünü benimsemiş bir kısmı da Habeşistan hicretine katılanlar haricinde geride kalanların kırkıncısı olduğunu iddia etmiştir.

Bugün de meşhur olan ve bilinen Hz. Ömer’in kız kardeşinin evinde Müslüman olmasına dair rivayetler kaynakların da kahir ekseriyeti tarafından zikredilmiştir. Ancak bu konuda tek bir rivayet söz konusu değildir. İbn İshâk,

Enes b. Mâlik, Eslem kanalıyla gelen rivayetler genellikle tercih edilmiş olsa da

bazı kaynaklar her hangi bir kaynağa atıf yapmadan doğrudan kız kardeşinin

yanına gitmesi ve Müslüman olması kıssasını nakletmiş bazıları da yukarıdaki

rivayetleri birleştirerek yeni bir metin inşa etmiştir. Hz. Ömer’in kız kardeşinin

yanında Müslüman olmasını anlatan ve ilk olarak İbn Saʽd’da (v. 230/845) tesadüf ettiğimiz Enes b. Mâlik rivayeti, ilk olarak Ahmed b. Hanbel’de (v.

241/855) tesadüf ettiğimiz Eslem rivayeti ve İbn İshâk (v. 151/768) rivayetleri

arasında küçük bazı farklılıklar mevcuttur. Ancak bunlar metnin ana gövdesini

etkilemeyen farklılıklardır.

Hz. Ömer’in geceleyin Kâbe’de namaz kılan Hz. Peygamber’i dinleyip

Müslüman olmasına dair en erken rivayeti İbn Hişâm’da (ö. 218/833) buluyoruz. O, bu konuya etraflıca yer vermektedir. Atâ ve Mücâhid kanalıyla naklettiği bu rivayet daha sonraki kaynaklar tarafından genellikle Atâ ve Mücâhid’e,

bazen doğrudan bazen de onlar Medine ehli diye tanıtılarak atıf yapılmaktadır.

Bazı kaynaklar ise hiç atıf yapmadan İbn Hişâm’ın rivayetini olduğu gibi kullanmaktadırlar. Aynı konuda Câbir b. Abdullah’tan gelen başka bir rivayet

daha vardır. İlk olarak İbn Ebû Şeybe’de (v. 235/849) tesadüf ettiğimiz bu rivayet İbn Hişâm rivayetinden oldukça farklı olsa da her ikisi de gece Kâbe’nin örtüsü altında Hz. Peygamber’i dinleyerek Müslüman olması konusunda benzeştiği için aynı başlık altında ele alınmıştır.

Hz. Ömer Sempozyumu • 193

Hz. Peygamber’in namazda okuduğu Hâkka suresinden etkilenerek, Hz.

Ömer’in Müslüman olmasına dair rivayeti en erken Ahmed b. Hanbel’de (v.

241/855) görüyoruz. Zaten bu rivayet diğer kaynaklara da ya Ahmed b. Hanbel

yahut da İbn Sencer vasıtasıyla nakledilmektedir. İbn Sencer’in 258/871 yılında

vefat ettiği kaydedilmiş olup ona bir Müsned atfedilmektedir. Ancak her ikisinin metni de kaynaklara yansıdığı kadarıyla aynı olsa da sonraki dönem müelliflerinden bazıları Ahmed b. Hanbel rivayetinde küçük bazı değişiklikler

yapmışlardır.

Yukarıda zikredilenler dışında sadece birer kaynakta yer verilen iki farklı

rivayet daha mevcuttur. Bunlardan birisi Hz. Ömer’in Hz. Peygamber’i öldürmek için doğrudan evine gitmesine dair rivayettir ki buna ilk olarak İbn

Asâkir’de (v. 571/1176) rastlıyoruz. Diğer rivayet de Hz. Ömer’in kız kardeşinin yanına gitmesi ile Kâbe’de Müslüman olmasını birleştiren bir rivayet görüntüsü vermektedir. Fakat Abdürrezzak es-Sanʽânî’de (v. 211/826-7) rastladığımız bu rivayet Maʽmer kanalıyla Zührî’den (v. 124/742) nakledilmektedir.

Hz. Ömer’in Müslüman oluşuna dair bu farklı rivayetler kaynaklarda

muhtelif şekillerde ele alınmıştır. Bir kısım kaynaklar konuya çok geniş yer

ayırırken bazıları da tek cümlelik bilgi kırıntılarıyla yetinmişlerdir. Bir kısım

kaynaklarda konu ‚Hz. Ömer’in Müslüman oluşu‛ yahut ‚Bâbu Ömer‛ başlıkları altında ele alınırken bir kısım kaynaklar farklı konular içerisinde buna temas etmişlerdir.

Kaynaklar Hz. Ömer’in Müslüman oluşuna dair muhtelif rivayetleri muhtelif şekillerde ele almışlar ve bir kısmı tek bir rivayet nakledip açıkça bunu

tercih ettiğini, bazıları birkaç rivayet nakledip en azından bunları tercih ettiğini

ifade ederken bazıları birden çok rivayet nakledip ya hiç tercihte bulunmamış

yahut ‚Hangisinin doğru olduğunu Allah bilir.‛ demekle yetinmiştir. Diğer bir kısım kaynaklar bir rivayet nakletmiş ancak diğer rivayetlere atıf yapmadığı gibi

ilgili rivayeti tercih etmiş olduğunu da belitmemiştir. Bu durumu örtük tercih

olarak tanımlıyoruz.

Geç dönem kaynakların konuya dair rivayetleri kimlerden nasıl aldığı

önemli bir meseledir. Zira bu sayede rivayetlerin izinin sürülebilme imkânı

yahut imkânsızlığı ortaya çıkmaktadır. Kaynaklar bu hususta çok farklı yöntemler kullanmışlardır. Bir kısmı, rivayeti aldığı kaynağı belirtmiş ve kaynakla

aynı şekilde kullanmış, bir kısmı kaynağa atıf yapmış ancak atıf yaptığı yerde

ilgili rivayete tesadüf etmek mümkün olmamış, bir kısmı rivayeti aldığı yeri

belirtmiş ancak burada geçtiği şekilde değil değiştirerek kullanmış, bir kısmı

nerden aldığını belirtmemiş bir kısmı da farklı rivayetleri birleştirerek yeni bir

metin ortaya çıkarmıştır.

194 • Hz. Ömer Sempozyumu

Kaynakların konuya yaklaşımlarında sorun olarak ortaya çıkan çoğu mesele aynı zamanda bir imkânı da bünyesinde taşımaktadır. Bunun tersi de söz

konusudur. Ancak bu durum meselelerimizi halletmekten çok uzaktır. Zira

ancak her bir eserin ayrıntılı olarak rivayet alma ve kullanma metotları ortaya

konulabilirse ve çok sayıda eser için bu sağlanabilirse daha sağlıklı değerlendirmeler yapılabilecektir.HADÎS VE TARİH KAYNAKLARINDAKİ HZ. ÖMER'İN HİCRETİYLE İLGİLİ RİVAYETLERİN TAHLİLİ Ömer ÖZPINAR* GİRİŞ Hz. Ömer (RA), hiç şüphesiz İslâm tarihinin ve medeniyetinin en önemli şahsiyetlerinden birisidir. Onun Kur’ân ve sünnet bilgisinden hareketle ortaya koyduğu ictihadları yanında, İslâm idari yapılanmasından samimi bir Müslüman olarak yaşantısının örnekliğine kadar pek çok alanda etkilerinden söz etmek mümkündür. Aynı şekilde Müslümanların peygamberliğin yaklaşık on ikinci yılında Mekke’den Medine’ye yaptıkları hicret de, hem İslâm tarihinin hem de insanlık tarihinin önemli olaylarından birisidir. Bu olayla birlikte İslâm tarihinde yeni bir dönem başlamıştır. Hicrette ve sonrasında yaşanan olaylar, tüm alanlarda İslâm tarihinin müstakbel seyrinde önemli tesirler ve izler bırakmıştır. İslâm’ın bir medeniyet projesi olarak tarih sahnesine çıkması bu süreçle birlikte gerçekleşmiştir. Bu bakımdan daha Hz. Peygamber (SAV) hayatta iken olayların tarihlendirilmesinde bir milât olarak kullanılmaya başlanmıştır. Sadece olaylar değil Müslümanlar da hicrete göre tarif edilmiş ve fazilet sıralamasına önce muhacirler kaydedilmiştir.Dolayısıyla hicret sadece bir mekân değişikliği boyutunda kalmamış; tarihî, içtimaî ve iktisadî yönden olduğu gibi dini, siyasî ve hukuki açılardan da bir takım sonuçları olmuştur. Bu bağlamda, başta Hz. Peygamber (s) olmak üzere muhacirlerin hicret esnasında yaşadıkları olaylar İslâm tarihi ve diğer rivâyet kaynaklarında detaylarıyla anlatılmıştır. Bu anlatılanlar sadece tarihi bir nakilden ibaret kalmamış, başta fıkhu’s-sire çalışmalarının da en önemli delillerini sunmuştur. Bu nakiller, fıkhî alanın dışında bir takım sosyolojik, psikolojik, kültürel, siyasî ve askerî çıkarımlarda da delil olarak kullanılmaktadır. Binâenaleyh hicrette Hz. Ömer (v.23/644)’in yaşadıklarıyla ilgili olaylar, yukarıdaki hususlar bağlamında önem arz etmektedir. Bir yanda İslâm tarihinin belki de en önemli olayı hicret, diğer yanda ise en İslâm tarihinin en önemli şah- * Doç. Dr., Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Hadis Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi. 196 • Hz. Ömer Sempozyumu siyetlerinden Hz. Ömer’in bu olayda yaşadıkları, öteden beridir insanların dikkatini çekmiştir. Ancak gerek hadîs ve gerekse İslâm tarihi kaynaklarında Hz. Ömer'in Medine'ye hicret etmesiyle ilgili farklı rivâyetler ve anlatılar bulunmaktadır. Bu bağlamda kaynaklarda Hz. Ömerin hicret zamanı, nasıl hicret ettiği ve hicret esnasında yaşadıkları gibi konular farklı şekilde ele alınmaktadır. İşte bu tebliğde, Hz. Ömer'in hicretiyle ilgili rivâyetlerin hadis ve siyer kaynaklarından toplanıp karşılaştırılması ve sıhhat değerlendirilmelerinin yapılması amaçlanmaktadır. Hz. Ömer’in hicretiyle ilgili rivâyetler, senet, metin ve geçtiği kaynaklar bağlamında değerlendirilecektir. Dolayısıyla rivâyetler, hem hadîs ilminin sıhhat değerlendirmelerine göre hem de rivâyet kaynaklarındaki durumu itibariyle değerlendirilerek bir sonuca ulaşılmaya çalışılacaktır. Zira tarih ve hadîs rivâyetlerinin asıl itibariyle haber olmaları sebebiyle ortak bir noktaları vardır. Hadîste olduğu gibi tarihi rivâyetlerin doğruluğunu tespitte hem muhtelif rivâyetlerin senet ve metin olarak tetkik edilmesi hem de tarihi bağlam dikkate alınarak tahlil edilmesi zarureti vardır. Bu konuyla ilgili olarak daha önce yayınladığımız718 bir makaleden de istifade ile konunun geliştirilmesine ve sonuca bağlanmasına çalışılacaktır. 1. Hz. Ömer’in Hicretinin Aleni ve Meydan Okuyarak Gerçekleştiğine Dair Rivâyet ve Senedinin Değerlendirilmesi Ömer b. el-Hattâb’ın annesi Hanteme, Ebû Cehil’in amcasının kızıdır. Dolayısıyla onun Ebû Cehil’le birlikte Hz. Peygamber’e ve Müslümanlara en katı davrananlardan birisi olmasında, bu akrabalığın rolü olduğu düşünülebilir. Nitekim Hz. Ömer’in, Müslüman olduğu gece Ebû Cehil’in evine giderek İslâm’ı kabul ettiğini bildirmesi719de bu bağlamda değerlendirilebilir. Hz. Ömer, Hz. Peygamber (s)'den 13 yaş küçüktür ve kendisi 33 yaşında peygamberliğin altıncı yılında Müslüman olmuştur. Hz. Ömer’in cahiliyye dönemindeki ve Müslüman olduktan sonra Mekke dönemindeki hayatı hakkında fazla bir bilgi bulunmamaktadır. Kaynaklarda uzun boylu, gür sesli ve heybetli bir kişi olarak tasvir edilir. Kureyş toplumu içinde sert mizaçlı, güçlü, cesur; şiire, kadına ve içkiye düşkün birisi olarak tanındığına dair rivâyetler nakledilmektedir.720 Onun sert, kızgın ve fevri hareket eden bir kişi olarak anlatıldığı kişiliğinin daha çok Medine dönemindeki haya- 718 Bkz. Özpınar, Ömer, ‚Hz. Ömer’in Medine’ye Hicretiyle İlgili Rivâyetlerin Değerlendirilmesi‛, İSTEM, Yıl:10, Sayı: 20, s. 11-39. 719 Fayda, Mustafa, ‚Hz. Ömer‛, DİA, XXXIV, 44-51, 44. 720 Bkz. İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik (v.218/833), es-Sîretü'n-nebeviyye, I-IV, thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî, Dâru’l-kitâbi’l-arabî, Beyrût, 1410/1990, 3. Bsk.; Fayda, a.g.m., 46. Hz. Ömer Sempozyumu • 197 tıyla ilgili rivâyetlere göre şekillendiği görülmektedir. Örneğin onun hakkında Hz. Peygamberin: ‚Ümmetimin içinde ümmetime en merhametli Ebû Bekir, Allah’ın emri konusunda en şiddetlisi Ömer’dir‛ buyurduğunun nakledilmesi ve buna benzer diğer rivâyetler bulunmaktadır. Ancak Hz. Ömer’in kişilik analizinin yapıldığı bir çalışmada, bu ‚geleneksel imajın‛, onun ‚reaslist kişiliği, uygulamaları ve dönemin toplumsal gerçeğiyle örtüşmediği‛, rivâyetlerdeki parçacı yaklaşımdan kaynaklandığı ve onun gençlik dönemindeki psikolojisinin tüm hayatına mal edilemeyeceği sonucuna varılmıştır.721 Hz. Ömer’in hayatıyla ilglili bir diğer ilginç bilgi de, hicretten sonra diğer bazı muhacirler gibi Kubâ’da oturmaya devam etmesidir. O, gün aşırı Medine’ye giderek Rasûlullah ile görüşürdü. Gitmediği günlerde kardeşleştirildiği İtbân b. Mâlik gider ve akşamları yeni nâzil olan ayetleri ondan alırdı.722 Hz. Ömer’in hicretiyle ilgili olarak tarih kitaplarında ve çağdaş yazılarda tek bir bilginin ve rivâyetin öne çıkarıldığı görülmektedir. Bu hususta öne çıkan rivâyetin ne olduğunu ortaya koymak için günümüzdeki bazı meşhur İslâm tarihi kaynaklarındaki anlatıma bakmak yeterlidir. Örneğin M. Asım Köksal’ın İslam Tarihi adlı eserinde Hz. Ömer’in hicretiyle ilgili bilgiler, şu rivâyete dayalı olarak nakledilmektedir: ‚Hz. Ali derki: "Muhacirlerden hiç kimse bilmiyorum ki, gizli olarak hicret etmiş olmasın. Ömer b. Hattâb, bundan müstesnadır. O, hicret edeceği zaman, kılıcını kuşandı, yayını omuzuna astı, oklarını ve mızrağını eline aldı, Kabe'ye vardı. Kureyş müşriklerinin ileri gelenleri, Kabe'nin yanında bulunuyorlardı. Ömer b. Hattab; Kabe'yi yedi kere tavaf ettikten sonra, halkın birer birer başuçlarına dikilip: 'Anasını ağlatmak, yahut çocuğunu yetim ya da karısını dul bırakmak isteyen varsa, şu vadinin arkasında gelip benimle karşılaşsın!' dedi. Hiç kimse, ardına düşüp onu takip edemedi."723 Yine ülkemizin seçkin akademisyenlerinden oluşan ilmi bir heyet tarafından Türkçe yazılmış çağdaş İslam tarihi kaynaklarından birisi olan Doğuştan Günümüzde Büyük İslam Tarihi isimli eserde de konu aynı rivâyete dayalı olarak anlatılmaktadır.724 Yine ülkemizin önemli ilmi birikimini yasıtan Diyanet İslam Ansiklopedisi’ne baktığımızda da Hz. Ömer’in hicret edişiyle ilgili bilgilerin farklı olmadığı görülmektedir: 721 Bkz. Özkan, Mustafa, ‚Hudeybiye Antlaşması Özelinde Hz. Ömer’in Kişilik Tahlili Denemesi‛, İSTEM, Yıl: 8, Sayı: 15, s. 43-59. 722 Buhârî, ‚İlim‛, 27; Fayda, a.g.m., 44. 723 Köksal, Mustafa Asım, İslam Tarihi (Hz. Muhammed (A.s) ve İslâmiyet) Mekke Dönemi, İstanbul, 1981, 396. 724 Komisyon, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Çağ. Yayınları, İstanbul, 1986-1989, I, 256. 198 • Hz. Ömer Sempozyumu ‚Hicret genellikle gizlice yapılmıştır; çünkü Mekkeliler ellerinden geldiğince engel olmaya çalışıyor, hatta yakaladıkları akrabalarını hapsediyorlardı. Yalnız Ömer b. Hattâb'ın, Kâbe'yi tavaf ettikten ve iki rek'at namaz kıldıktan sonra müşriklere meydan okuyarak alenen yola çıktığı bilinmektedir.‛725 Diyanet’in diğer yayınlarında da konu bu minval üzere işlenmektedir. Mesela İrfan Yücel’in kaleme aldığı Peygamberimizin Hayatı isimli eserde "Hz. Ömer, Mekke’den gizli ayrılmadı. Kılıcını kuşandı, Kabe’yi tavaf etti<" diyerek yukarıdaki benzer ifadelerle olay anlatılmaktadır.726 Dolayısıyla özellikle ülkemizde yazılan İslâm tarihi kitaplarında ve hicrete değinen gerek yazılı gerekse sözlü anlatımlarda öne çıkan ve bu sebeple de Hz. Ömer’in hicretiyle ilgili nakledilen tek bilgi, onun diğer herkesin aksine müşriklere meydan okuyarak ve alenen hicret ettiğidir. Bu hem kaynaklarda hem de okullardaki ilgili müfredatta da böyledir.727 İşin asıl ilginci ve önemli yanı, Hz. Ömer’in tek başına meydan okuyarak ve alenen hicret etmesiyle igili rivâyet, konuya hamaset, siyaset ve duygusal açılardan yaklaşılmasına ve bazen de istismar edilmesine kapı açmış olmasıdır.. Örneğin siyer ve hadîs bilgilerini yayımlayan akademik bir web sitesindeki konumuzla ilgili yazıda şöyle denilebilmektedir: "O kadar çok münferit hicret olmuştur ki, Efendimiz hicret ettiğinde Mekke’de pek az Müslüman kalmıştı. Mesela, bu münferit hicretlerden biri Hz. Ömer’in hicretidir. Kâbe avlusundaki müşriklerin içine dalıp: ‚Ben Medine’ye gidiyorum!Karısını dul, çocuklarını yetim bırakmak isteyenler, takip edip mani olmaya kalkabilirler!‛ diye meydan okuyarak hicret etmiştir."728 Bu kabil hamasî anlatım kendisini tercüme eserlerde de göstermektedir. Mesela Ramazan el-Bûtî’nin meşhur eseri Fıkhu’s-sîre’inin tercümesinde, kitabın asıl metninde olmadığı halde, Hz. Ömer'in müşriklere meydan okuduktan sonra "tek başına Mekke'den çıkıp gittiği" şeklinde bir ifade ilave edilmiştir.729 Mütercim böyle yapmakla olayın daha kahramanca ve ilgi çekici olacağını düşünmüş olmalıdır. 725 Önkal, Ahmet, "Hicret", DİA, XVII, 458-462, 460. 726 Yücel, İrfan, Peygamberimizin Hayatı, Diyanet İşl. Bşk., Yay, Ankara, 2006, 89. 727 Bkz. Algül, Hüseyin, İslam Tarihi, İstanbul, 1986, I-IV, I, 278; Ülkü, Hayati, Başlangıçtan Günümüze İslam Tarihi, Akit Gazetesi Yay., bsy., ty., I-III, I, 140; Kutluay, Abdülaziz, Siyer-u Sahabe (Sahabelerin Hayatı), İstanbul, 2005, I-IV, I, 140; el-Bûtî, M. Saîd Ramazan, Fıkhu's-sîre ( Hz. Muhammed (SAV)'in Uyguladığı İslamiyet), trc. Ali Nar, Orhan Aktepe, İstanbul, 2003, 193; İmam Hatip Liseleri (11. Sınıf)Siyer Ders Kitabı, Yazarlar: Ekrem Özbay; Eyüp Koç ve diğerleri; MEB., 2. bsk., Ankara, 2011, 75; İbrahim, Sarıçam, Hz. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Ankara, 2012, 118; a.mlf., Hz. Ömer, Ankara, 2010, 32. 728 Bkz. http://www.sonpeygamber.info/hicret-ten-alinacak-dersler[09.10.2017] 729 Bkz. el-Bûtî, a.g.e., 193. Hz. Ömer Sempozyumu • 199 Bu tür duygusal anlatımlarda sanki hicretin gizli ve âdeta kaçarak yapılmış olduğu intibaından kaçınılmak istenmektedir. Böyle gereksiz bir gayretle olayın anlatıldığı hedef kitlenin duygularının okşanması ve buna uygun bir kişilik olarak gördükleri Hz. Ömer nezdinde onlara moral aşılanması gibi bir gayenin güdüldüğü anlaşılıyor. Nitekim ‚Dünya siyer birinciliği ödüllü‛ bir eserdeki şu anlatıda bu durum daha bir açıklıkla kendisini göstermektedir: ‚Sâir Müslümanlar gizli gizli hicret ederken, Hz. Ömer, kılıcını kuşandı. Yayını, oklarını ve mızrağını alıp Kâbe’ye gitti. Açıkça Kâbe’yi yedi sefer tavaf etti. Orada bulunan müşrik elebaşlarına cesaretle şöyle seslendi: ‚İşte, ben de dinimi korumak için Allah yolunda hicret ediyorum! Karısını dul bırakmak, anasını ağlatmak, çocuklarını öksüz bırakmak isteyen varsa, şu vadide önüme çıksın!‛ Bu pervasızca seslenişten sonra, yirmiye yakın Müslümanla gündüz ortasında Medine’nin yolunu tuttu. Müşriklerden hiçbiri arkalarına düşme cesaretini gösteremedi.‛730 Yine bir başka internet sitesinde yayınlanan bir metinde Hz. Ömer, hicreti esnasındaki bu aykırı tavrı övülürken "ümmetin deli fişeği" ve "hicretteki deli fişek" gibi vasıflarla anılmaktadır. Hatta bu durum, sonraki nesillere benzer durumlarda izlemeleri gereken bir metotmuş gibi şu ifadelerle sunulmaktadır: "Sanki plan, program, proje yapmadan gelecek nesillerden çıkacak Ömer’leri ‚aklamak için‛ hicret eder."731 Hicretle ilgili sözlü anlatımlarda ise olayın daha duygusal, hamasi ve popüler bir uslupla anlatılmasının örnekleri ise sayılamayacak kadar çoktur. Binâenaleyh bu tür duygusal anlatımların, Hz. Ömer’in Medine’ye hicretinin aleni ve müşriklere meydan okuyarak gerçekleştiği şeklindeki mezkur rivâyetin daha şöhretli bir hale gelmesindeki en önemli etken olduğu değerlendirilebilir. Gerek yazılı eserlerde ve gerekse sözlü anlatımlarda öne çıkan bu anlatımların dayandığı bilginin rivâyet olarak aslı nedir ve hangi dönem kaynaklarında nasıl anlatılmıştır? Hz. Ömer’in aleni ve meydan okuyarak hicret ettiğine dair bilginin kaynağı olan rivâyetin isnadlı şekli şudur: "ٔأخربان ٔأبو بكر محمد بن غبد إمبايق ان ٔأبو محمد إجلوىري ٕإمالء أٔان ٔأبو إحلسن ػيل بن معر بن ٔأْحد إحلافظ ان ٔأبو روق ٔأْحد بن محمد بن بكر إميزإين ابمبرصة ان حدجنا إمزبري بن محمد بن خادلإمؼامثين مبرص س نة مخس وس تني ومائتني حدجنا غبد هلل بن إملا م إ ْٔلييل غن ٔأبيو غن غليل بن خادل غن محمد بن ػيل بن غبد 730 Suruç, Salih, Kainatın Efendisi Peygamberimizin Hayatı, ‚ http://www.resulullah.org/medineyehicretin-baslamasi (09.10.2017) 731 Bkz. http://www.hicrethaber.com/artikel.php?artikel_id=2131 [12.12.2012]. 200 • Hz. Ömer Sempozyumu هلل بن غباس غن ٔأبيو غن غبد هلل بن إمؼباس كال: كال يل ػيل بن ٔأيب طامب: ما ػلمت ٔأن أٔحدإً من إملياجرين ىاجر ٕإَّل خمتفيا دل س يفو وثنكب كوسو وإهتىض ِف ً ٕإَّل معر بن إخلطاب فٕاهو ملا مه ابميجرة ثل ً مث ٔأىت متكنا ً م وإخترص ػزنثو ومىض كبل إمكؼبة وإمل ٔل من كريش بفناهئا فطاف ابمبيت س بؼا يده أٔسيامً ً مث وكف ػَل إحللق وإحدة وإحدة وكال هلم: صاىت إموجوه َّل يرمغ هلل ٕإَّل ىذه متكنا إمللام فصَل م إملؼاطس من ٔأرإد أٔن ثثلكو ٔأمو ويومتودله ويرمل زوجتو فليللين ورإء ىذإ إموإدي. كال ػيل: مفا ثبؼو ٔأحدٕإَّل كوم من إملس تضؼفني ػلميم ؤأرصدمه ومىض موهجو." 732 Görüldüğü üzere bu rivâyetin senedi, Hz. Ali’ye dayandırılmaktadır. Ondan nakleden ise Abdullah b. Abbas’dır. Senet zincirindeki râviler şunlardan oluşmaktadır: Ebû Bekr Muhammed b. Abdülbâkî Ebû Muhammed elCevherî Ebu'l-Hasen Ali b. Ömer b. Ahmed Ebû Ravk Ahmed b. Muhammed b. Bekr el-Hizzânî Zübeyr b. Muhammed b. Halid el-Usmânî Abdullah b. el-Kasım el- Eylî (veya Üblî)733 babasından Ukayl b. Hâlid'denMuhammed b. Ali b. Abdullah b. Abbas babasından Abdullah b. el-Abbas Ali b. Ebî Tâlib. Buna göre, Hz. Ali ile haberi nakleden en mukaddem kaynak olan İbn Asâkir (v.571/1176) arasında on bir râvî bulunmaktadır. Bu rivâyeti İbn Asakir’i kaynak göstererek aynı isnad ile İbnü’l-Esîr de nakletmektedir. Hz. Ömer’in alenen ve meydan okuyarak hicret ettiğine dair bu rivâyetin isnadının ve râvilerinin tahlil edilmesinde özetle şöyle bir değerlendirmede bulunabiliriz: İbn Asarkir’in Târîhu Dımeşk isimli eserinde on bir râvîsi bulunan bu rivâyetin râvilerinden sekizi hakkında ricâl kitaplarında olumlu görüş bildirildiği veya ciddi bir cerhe rastlanmadığı görülmektedir. Ancak senedin 7., 8., ve 9. râvileri olarak peş peşe gelen Abdullah b. el-Kâsım el-Eylî, Zübeyr b. Muhammed b. Halid el-Usmânî ve Ebû Ravk Ahmed b. Muhammed b. Bekr el-Hizzânî (v.324/935, 325/936 veya 331/942) ismindeki üç râvî hakkında ricâl kitaplarında ve cerh ve tadil kaynaklarında hiçbir bilgi bulunmamaktadır. Dolayısıyla bu râviler hadîs usûlüne göre ‚meçhûl‛ kabul edilmektedir. Bilindiği üzere meçhûl râvînin rivâyeti zayıftır ve makbul değildir.734 Oysaki bu üç râvî, 732 İbn Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk, XLIV, 51-52. Krş. İbnü'l-Esîr, Izzüddin Ali b. Muhammed (v.630/1232), Usdü'l-ğâbefî ma'rifeti's-sahâbe, thk. Ali Muhammed Muavvıd, Adil Ahmed Abdulmevcud, Beyrût, Daru'l-kütübi'l-ılmiyye, I-VIII, IV, 144-145. 733 Buradaki "el-Eylî", İbn Asâkir'in senedindeki şeklidir. İbnü'l-Esîr'in kaydına göre ise "el-Ublî (األبلي "( şeklindedir. İbnü'l-Esîr'in bu zabtında tashîf olsa gerektir. Zira el-Mizzî'nin, verdiği bilgiye göre bir önceki râvî olan Ukayl b. Halid'in nisbesinin de el-Eylî şeklinde olması Bkz. el-Mizzî, Ebû'lHaccâcYusuf b. Abdirrahman (v.746/1345), Tehzîbu'l-kemâl fî esmâi'r-ricâl, thk. Beşşâr Avvâd Ma'rûf ve diğerleri, Beyrût, 1406/1985, 4.bsk., I-XXXV, XXVI, 153 (no: 5485), bu ihtimali güçlendirmektedir 734 Bkz. Aydınlı,Abdullah, Hadîs Istılahları Sözlüğü, İstanbul, 2006, 180; Aşıkkutlu, Emin, ‚Meçhul‛, DİA, XXVIII, 286-288. Hz. Ömer Sempozyumu • 201 mezkur rivâyetin senedindeki kilit râvileri oluşturmaktadır ve hadîs usûlündeki ifadesiyle medâr-ı hadîs735 olarak nitelenmektedir. Netice itibariyle burada kısaca ifade edilen söz konusu rivâyetin senet değerlendirmesinin neticesinde, isnadının sahîh olmadığı anlaşılmaktadır. İsnadındaki peşpeşe üç râvinin mechul olması, hem rivâyeti sahîh olmaktan çıkarmakta ve hem de onu zayıf bir rivâyet yapmaktadır.736 2. Hz. Ömer’in Hicretinin Gizli Olduğuna Dair Rivâyetler ve Senetlerinin Değerlendirilmesi Hz. Ömer’in hicretinin nasıllığıyla ilgili olarak yazılı kaynaklarda ve sözlü anlatımlarda belki de hiç değinilmeyen ve yukarıdaki meşhur bilgiye zıt muhtevaya sahip iki rivâyet daha bulunmaktadır. Vurgulamak gerekirse bu iki rivayet aynı muhtevada sahiptir ve yukarıda ele aldığımız Hz. Ömer’in hicretinin aleni ve meydan okuyarak gerçekleştiğini ifade eden rivâyetin aksine bir bilgiyi nakletmektedir. Ayrıca bu rivâyetler, yukarıdaki Hz. Ali kaynaklı rivayetten ayrı olarak bizzat Hz. Ömer tarafından yapılan anlatıma dayanmaktadır. Bu rivâyetle ilgili işaret edilmesi gereken hususlardan bir diğeri ise, rivâyetin mukaddem bazı hadîs ve siyer kaynaklarında geçiyor olmasıdır. Aynı bilgiyi aktaran söz konusu bu iki rivâyetin metinleri ve senet tahlilleri şöyledir: 2.1. Hz. Ömer’in Hicretinin Gizli Olduğuna Dair Birinci Rivâyet ve Değerlendirilmesi Hz. Ömer'in hicretinin gizli olduğuna dair farklı bilgiyi içeren İbn İshâk (v.151/768)’tan nakledilen söz konusu rivâyet şöyledir: " كال إبن ٕإحساق: حدجين انفع موىل غبد هلل بن معر غن غبد هلل غن أٔبيو معر ريض هلل غْنام كال : إثؼدت ملا أٔردان إميجرة ٕإىل إملدينة أٔان و غياش بن ٔأيب ربيؼة و ىضام بن إمؼاص بن وإئل إمسيمي إمتناضب من ميض صاحباه كال فآٔصبحت ٔأان و غياش ٔأضاة بين غفار فوق َ َِسف و كلنا : ٔأينا مل يصبح غندىا فلد حبس فل بن ٔأيب ربيؼة غند إمتناضب و حبس غنا ىضام و فنت فافتنت. فلام كدمنا إملدينة نزمنا ِف بين معرو بن غوف بلباء وخرج ٔأبو هجل بن ىضام وإحلارث بن ىضام ٕإىل غياش - وَكن إبن معيام وأٔخاىام َّلهمام - حىت كدما ٕإىل إملدينة ورسول هلل صَل هلل ػليو وسلمبكة فلكامه..." 737 735 "Medâru'l-hadîs: ‚Bir hadisin muhtelif senedlerinin veya genel olarak hadislerin senedlerinin kendisinde birleşltiği ve senedlerin ondan itibaren farklı yollara (tariklere) ayrıldığı râvî demektir.‛ Aydınlı,a.g.e., 181. 736 Geniş bilgi ve senet tahlili için bkz. Özpınar, a.g.m., 17-20.. 737 İbn Hişâm, a.g.e., II, 114-115; el-Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn (v.458/1066), es-Sünenü'lkübrâ, thk. Muhammed Abdülkâdir el-A'tâ, Dârul-kütübi'l-ılmiyye, Beyrût, 1423/2003, 3. bsk., I-XI, IX, 23 (no:17756), 24 (no:17758); a.mlf., Delâilü'n-nübüvve ve ma'rifetü ahvâli sâhıbi’ş-şerîa, thk. Abdu’lMu’tî Kal’acî, Dâru’l-kütübi’l-ılmiyye, Beyrût, 1408/1988, I-VII, II, 461. Ayrıca bkz. İbn Asâkir, a.g.e., XLVII, 242; İbnü'l-Cevzî, Ebû'l-Ferec Abdurrahman b. Ali (v.597/1200), Menâkıbu emîri'l- 202 • Hz. Ömer Sempozyumu "İbn İshâk dedi ki: Bana Abdullah b. Ömer'in mevlası Nâfi' Abdullah'dan, o da babası Ömer (RA)'den rivâyet ettiğine göre, Ömer şöyle dedi: "Medine’ye hicret etmek istediğimiz zaman ben, Ayyaş b. Ebî Rabia ve Hişâm b. el-As b. Vâil es-Sehmî beraber hicret etmek üzere sözleştik ve: "Yarın sabah, hangimiz Benî Ğıfar kabilesinin Serif738 semtindeki yağmur sularının toplandığı göletteki (edâe)739 ağaçlıkta (tenâdub)740 bulunmazsa, müşriklerin onu yakaladığı anlaşılacaktır. Diğer ikisi onu beklemeyip yollarına devam edecektir" dedik. Sabah oraya gittiğimizde Hişâm b. el-Âs’ı orada göremeyince, müşrikler tarafından engellendiğine hükmederek yolumuza devam ettik. Medine’ye vardığımızda, Beni Amr b. Avf oğullarının Kuba’daki yerlerine misafir olduk. Ebû Cehil b. Hişâm ile Hâris b. Hişâm da -Ayyâş onların amcalarının oğlu ve anabir kardeşleriydi- Hz. Peygamber daha Mekke’deyken geldiler ve Ayyâş’la konuşup<" İbn İshâk (v.151/768) mahreçli bu rivâyeti, ilk dönem tarihçilerinden İbn Hişâm (v.218/833) ve İbn Sa'd (v.230/844) da eserlerinde kaydetmektedirler. Ancak İbn Sa’d’ın rivâyeti farklı bir senet ve konumuz için önemli bir bilgi ayrıntısını da ihtiva etmektedir. Bu önemli ayrıntıya biraz sonra rivâyetin kaynakları başlığında temas edeceğiz. Anlaşıldığı üzere bu rivâyetin geçtiği en mukaddem tarih kaynağı İbn Hişâm'ın es-Sîretü'n-nebeviyye adlı kitabıdır. Burada İbn Hişâm bu rivâyeti İbn İshâk'tan aldığını ifade ederek kaydetmesi dikkat çekicidir. Fakat İbn İshak esSîretü'n-nebeviyye'sine baktığımızda, onun Habeşistan'a yapılan hicretler konusuna özel bir başlık ayırmasına rağmen, ne Hz. Ömer'in ne de diğer Müslümanların Medine'ye nasıl hicret ettiklerine dair bir bilgi ya da rivâyet kaydetmektedir. Dolayısıyla bu bilgi, İbn Hişâm’ın İbn İshâk’ın diğer ravilerinden alarak kitabına eklediği bir bilgi durumundadır.741 Binâenaleyh Hz. Ömer’in hicretinin diğer muhacirler gibi gizli olduğuna dair ilk bilgi İbn İshâk (v.151/768) kaynaklı olmaktadır. Yukarıda senedi ve metni verilen bu rivâyetin senedinde Hz. Ömer ile İbn Hişâm arasında üç râvî bulunmaktadır; mü'mîninUmer b. el-Hattâb, thk. Zeyneb İbrahim el-Kârût, Beyrût, Dâru'l-kütübi'l-ılmyye, ts, 20; İbnü'l-Esîr, a.g.e., IV, 145. 738 "Serif", Mekke ile Medine arasında, Mekke'ye altı (bazılarına göre on iki) mil uzaklıkta bir yerin adıdır. es-Sâlihî, a.g.e., III, 323 (ayrıca bkz. 4. dipnot). 739 "Edâe" kelimesi, yağmur sularının toplandığı gölet, dere, vadi gibi manalarda kullanılmaktadır. Bkz. el-Hamavî, Mu'cemu'l-büldân, I, 213; es-Sâlihî, a.g.e., III, 323. 740 "Tenâdub" kelimesi "tenâdıb" şeklinde de okunabilen "tendub (dikenli bir Hicaz ağacı)" kelimesinin çoğuludur. Burada bir yer ismi olarak kullanılmıştır. Bkz. el-Hamavî, a.g.e., II, 47; es-Sâlihî, a.g.e., III, 323. 741 Bu durum İbn Hişâm’ın İbn İshâk’ın es-Sîre adlı eseri üzerinde yaptığı ihtisar çalışması ve yaptığı bazı ila bilgiler ile açıklanabilir. Nitekim bu çalışmaları sebebiyle İbn İshâk’ın bu kitabı (Sîretü İbn Hişâm, Tehźîbü İbn Hişâm) adıyla anılır olmuştu. Bkz. Fayda, Mustafa, ‚İbn Hişâm, DİA, XXII, 71-73. Hz. Ömer Sempozyumu • 203 "İbn İshâk Nâfi' Abdullah b.Ömer" Buna göre Ömer b. el-Hattâb (v.23/644) ve ondan nakleden oğlu Abdullah (v.73/688)'ın ikisi de sahâbî olduklarınan zaten hadîs usûlüne göre cerh ve tadil dışında kalmaktadırlar ve sahâbî oldukları için sika râvilerdir. Tabiûndan olan en-Nâfi' (v.117/735) ise, İbn Ömer'in azatlısı ve meşhur sika râvisidir. Kaynaklarda "Mevlâ ibn Ömer" şeklinde geçen en-Nafi hakkında Zehebî: "Mutlak hüccet olduğu hususunda ümmetin icması vardır" demektedir. Ricâl alimleri de onun sika olduğunu söylemişlerdir.742 İbn İshâk (v.151/768)’a gelince, bilindiği üzere meşhur siyer ve meğazi müellifidir. Zehebî'nin "Önde gelen imamlardandır"743 diye takdim edip sonra, "Bir çok kimse sika olduğunu; başkaları da zayıf olduğunu söylemişlerdir" diyerek belirttiği üzere, ricâl alimleri onu farklı ve tezat ifadelerle değerlendirmişlerdir.744 Enes b. Malik'i gördüğünden745 tabiundan sayılmaktadır. Siyer ve meğazinin piri kabul edilmektedir. Buhârî (ta'likan) ve Müslim dahil sünen müellifleri ondan rivâyette bulunmuşladır.746 İbn İshâk kaynaklı olarak gelen Hz. Ömer’in hicretinin gizli olduğunu ifade eden bu rivâyetle ilgili sadece tarihçiler ilgilenmemeişler; Ehl-i hadîs de bu rivayetle ilgili değerlendirmede bulunmuştur. Mesela hicrî üçüncü asrın meşhur muhaddislerinden el-Bezzâr (v.292/905), İbn İshâk'dan gelen bu rivâyeti naklettikten sonra şöyle bir değerlendirmede bulunmaktadır: "Bu hadîsi Hz. Peygamber (s)'den Ömer'den başkasının naklettiğini bilmiyoruz. Ömer'den bu tarîk ve bu isnaddan başka muttasıl olarak rivâyet edildiğini de bilmiyoruz."747 Yine muteahhirun dönemi hadisçilerinden el-Heysemî (v.807/1405) de, bir nevi temel hadîs kaynaklarını karşılaştırdığı ve hadîsler hakkında sıhhat değerlendirmesi yapıtığı eserinde ilgili rivâyete yer vermektedir. O, "Kitâbü'lmeğâzî ve's-siyer, Bâbu'l-hicre ile'l-Medîne" bölümünde İbn İshâk’ın bu rivâyetini naklettikten sonra, Bezzâr (v.292/905)'ın da bunu tahriç ettiğini tespit etmektedir. Akabinde bu rivâyetin râvîlerinin sika olduğu şeklinde bir değerlendirmede bulunmaktadır.748 Buna göre hem Bezzâr hem de Heysemî, bu rivâyeti mut- 742 ez-Zehebî, Siyeru a'lami'n-nübelâ, V, 95, 101. Ayrıca Nâfi' ile ilgili müstakil bir çalışma olarak bkz. Aydemir, Halis, Rivâyetlerin olasılığı ışığındaNâfi' Mevla İbn Ömer, Bursa, 2008. 743 ez-Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed (v.748/1347), Mizânü'l-i'tidâl fî nakdi'r-ricâl, thk. Ali M. Muavvıd ve Âdil Abdulmevcûd, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrût, 1995, I-VIII, VI, 56 (no. 7203). 744 Bkz. ez-Zehebî, a.g.e., VI, 57-62.. 745 ez-Zehebî, a.g.e., VI, 56. 746 Bkz. el-Mizzî, a.g.e., XXIV, 405 (no:5057). 747 el-Bezzâr, a.g.e., I, 260. 748 el-Heysemî, Nureddîn Ali b. Ebi Bekr (v.807/1404), Mecmeu'z-zevâid ve menbeu'l-fevâid, thk. Hüsamüddin el-Kudsî, Kahire, 1414/1994, I-X, VI, 61 (no: 9918). 204 • Hz. Ömer Sempozyumu tasıl ve bu konudaki en sahih rivâyet olarak gödüklerini beyan etmiş olmaktadırlar. Binâenaley, İbn İshâk kaynaklı İbn Hişâm’ın bu rivâyetinin, senet bakımından muttasıl ve sıhhat bakımından da en azından hasen derecesinde olduğunu değerlendirmek mümkündür. 2.2. Hz. Ömer’in Hicretinin Gizli Olduğuna Dair İkinci ve Üçüncü Rivâyetler ve Değerlendirilmesi Hz. Ömer’in hicretinin her muhacir gibi gizli olduğunu ifade eden iki tarikli bir rivayet daha bulunmaktadır. Bu rivayeti İbn Sa’d, hocası el-Vâkıdî (v.207/822)’yi kaynak göstererek nakletmektedir. Vâkıdî bu metnin başında iki farklı isnad zincirini zikrttiği giçin hadîs usûlüne göre bu rivayet, iki farklı rivâyet kabul edilmektedir. Dolayısıyla bu tek metinli rivayet, Hz. Ömer’in hicretinin gizli olduğunu nakleden ikinci ve üçüncü rivayetler durumundadır. Bu iki isnadlı tek rivayetin konumuz için önemli bir ayrıntıyı ihtiva ettiğini vurgulamamız gerekmektedir. Bu önemli ayrıntı Hz. Ömerin kendisinin hicretinin gizli olduğuna işaret eden sözleridir. Söz konusu rivâyeti Abdullah b. Ömer babası Hz. Ömer’den dinlediğine işaret ederek şu şekilde nakletmektedir: "(Muhammed b. Sa'd) dedi ki: Bize Muhammed b. Ömer (el-Vâkıdî) haber verdi dedi ki: bize Muhammed b. Abdillah b. Müslim haber verdi, o da ezZührî'den, o da Sâlim'den o da babasından nakletti. Ve yine bize Muhammed b. Ömer haber verdi dedi ki: Bana Ömer b. Ebî Âtike ve Abdullah b. Nâfi', Nâfi'den o da İbn Ömer'den naklen dedi ki: "Rasûlullâh (s), insanlara Medine'ye hicret etmeleri için izin verdiğinde, Müslümanlar gruplar halinde, bir araya gelerek yola çıkıyorlardı." Ömer (b. Ebi Âtike) ve Abdullah (Abdullah b. Nâfi') dediler ki: "Biz Nâfi''e; Yaya olarak mı yoksa binekli olarak mı yola çıkıyorlardı?" diye sorduk. Nâfi' dedi ki: "Her iki şekilde de. İmkanı olan binekli olarak ve peş peşe, binek bulamayanlar ise yürüyerek." (Abdullah b. Ömer sözlerine devamla) Ömer b. el-Hattâb dedi ki: "Ben, Ayyâş b. Ebî Rebîa' ve Hişâm b. el-Âs b. Vâil ile, (beraber hicret etmek için) Benî Ğıfar kabilesinin göletindeki (edâe) ağaçlık (tenâdub) yerde buluşmak üzere sözleşmiştim. Biz hicret yolculuğuna ancak gizlice çıkıyorduk. Bu sebeple dedik ki: Kim söz verdiğimiz yerde ve zamanda bulunamazsa, sabahleyin su toplanan yerde bulunanlar (onu beklemeden) yola çıksın. Ömer dedi ki: Ben ve Ayyâş b. Ebî Rebîa' yola çıktık, zira Hişâm b. el-Âs hapsedilmişti<"749 749 İbn Sa’d,Muhammed b. Sa'd b. Menî' ez-Zührî (v.230/844), et-Tabakâtü’l-kübrâ, Mektebetü'l-hancî, Kâhire, 1421/2001, 1. bsk., I-XI, III, 251-252. Hz. Ömer Sempozyumu • 205 İbn Sa’d’ın bu rivâyetine dikkat edilirse aynı metnin iki farklı tarîk ile rivâyet edildiği görülmektedir. Buna göre Hz. Ömer’in gizli hicret ettiğini bildiren bu ikinci rivâyetin birinci tarikinde İbn Sa'd ile Hz. Ömer arasında beş kişi bulunmaktadır: "Muhammed b. Ömer Muhammed b. Abdillah b. Müslim ez-Zührî  Sâlim babasından (İbn Ömer)." İkinci tarikinde ise, yine İbn Sa’d ile Hz. Ömer arasında dört kişi bulunmaktadır: "Muhammed b. Ömer Ömer b. Ebî Âtike ve Abdullah b. Nâfi' Nâfi' İbn Ömer" şeklindedir. İbn Sa’d her iki tariki de hocası el-Vâkıdî (v.207/822)’den almaktadır. Bu her iki farklı tarik/isnadla aldığı rivâyetinde İbn Sa'd, İbn Hişâm'ın yukarıda ele aldığımız rivâyeti gibi Hz. Ömer'in kendi anlatımıyla hicretini nakletmektedir. Bu tariklerden ilkinin senedinin Abdullah b. Ömer'den sonraki râvîsi oğlu "Sâlim" dir. Sonraki ele aldığımız ikincisininki görüldüğü üzere İbn Ömer’in azadlısı "Nâfi’"dir. Binâenaleyh buradaki söz konusu ettiğimiz rivâyetleriin ikisi de olayı İbn Ömer'den nakletmiş olmaktadır. Hadîs usûlüne göre bu iki tarik/isnad birbirini teyit etmiş (mutâbi' ve şâhid) olmaktadır ve böylece rivâyet sıhhat bakımından kuvvetlenmektedir. Burada senetlerle ilglili özet750 olarak şöyle bir değerlendirme yapabiliriz: Birinci tarikteki ez-Zührî’nin yeğeni olan Muhammed b. Abdullah b. Müslim ez-Zührî (v.157/773)’ye gelinceye kadar senedin müntehasındaki isimler hakkında ricâl kaynaklarında herhangi bir cerh bulunmamaktadır. Muhammed ez-Zührî hakkında ise zayıf diyenler olduğu gibi, onu İbn İshâk'tan bile üstün tutanlar da vardır. Ahmed b. Hanbel'e göre "sâlihu'l-hadîs"; Ebû Dâvûd'a göre ise sikadır. Kendisinden hadîs rivâyet eden çoktur.751 İkinci tarikin isnadına gelince gelince bunun senedinde bulunan dört kişinden sadece Abdullah b. Nâfi' (v.154/770) ile Ömer b. Ebî Âtike (v.155/771),752 hakkında hafif cerh bulunmaktadır. Şöyle ki, Abdullah b. Nâfi', Yahya b. Ma'în, Buhârî ve Nesâî gibi ricâl alimleri tarafından, "zayıf", ve "münkeru'lhadîs" şeklinde cerh edilmiştir.753 Yahya b. Ma'în onun hakkında "hadisi yazılır" demiştir ve İbn Mâce kendisinden rivâyette bulunmuştur.754 750 Bu konuda geniş değerlendirme ve bilgi için bkz. Özpınar, a.g.m., 21-27. 751 Bkz. el-Mizzî, a.g.e., XXV, 554-559 (no:5375). 752 İbn Asâkir'in beyanına göre İbn Ebî Âtike'nin adının Ömer olarak zikredilmesinde tashif vardır. doğrusu Osmân b. Ebî Âtike'dir. Bkz. İbn Asâkir, a.g.e., XXXVIII, 394 (no:4606). 753 İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Hâtim er-Râzî (v.327/938), el-Cerh ve'ta'dîl, (Haydarâbâd baskısından ofset) Daru'l-kütübi'l-ılmiyye, Beyrût, 1371/1952, I-IX, V, 183 (no:854); İbn Hacer, Takrîbu't-tehzîb, thk. Mustafa Abdulkadir Atâ, Beyrût, 1415/1995, 2.bsk., I-II, I, 541. 754 el-Mizzî, a.g.e., XVI, 214 (no:3611). 206 • Hz. Ömer Sempozyumu Ömer b. Ebî Âtike hakkında ise, Ebû Hâtim er-Râzî, "lâ be'se bih"755 ve "hadisleri yazılır" demiştir.756 İbn Ma'în, "leyse bi kaviyy" ve "leyse bi şey"757 lafızlarıyla değerlendirmiştir. Hakkında İbn Hacer "Sadûktur derken, Buhârî (elEdebü'l-müfred ve Halku ef'âli'l-ıbâd'da), Ebû Dâvûd ve İbn Mâce, İbn Âtike'nin rivâyetlerini eserlerine almışlardır.758 İbn Sa’d’ın bu rivâyeti/rivâyetleri aldığı Muhammed b. Ömer el-Vâkıdî (v.207/822)’ye gelince, onun, İbn Sa'd'ın hocası olan meşhur siyer müellif olduğu malumdur. Tarih, siyer ve meğazi ilimlerinin piri olarak bilinen el-Vâkıdî, ricâl alimlerinin bir kısmı tarafından "yalancı" olduğuna varıncaya kadar çeşitli şekilde tenkit edilirken, bir kısmı tarafından ise özellikle siyer ve meğazide üstüne başka kimsenin olmadığı şeklinde övülmüştür. Çağdaşlarından Yezîd b. Harun (v.206/821) gibi hadîsçiler, onun sika olduğunu söylemişlerdir.759 Buhârî (ta'lik olarak) ve Müslim ile bazı sünen müelliflerinin ondan rivâyette bulunmuş olması,760 Vâkıdî’nin rivâyet ilimlerinde güvenilir kabul edildiğinin göstergelerindendir. Netice itibariyle İbn Sa’d’ın Vakıdî’den aldığı Hz. Ömer’in gizli hicret ettiğini ifade eden metin, yukarıda ifade edildiği üzere bu iki isnad/tarikle gelmektedir ve bunlar birbirlerini desteklemektedir. Böylece bu iki rivâyet mutabaat ederek kuvvet kazanmaktadır. Dolayısıyla râvileri hakkındaki bazı alimlerin cerh ifadeleri dikkae alınsa bile, bu rivâyetlerin en az hasen derecesinde olduğunu söylemek mümkündür. Nitekim Vâkıdî’nin bu rivâyeti daha sonra ilk siyer kaynaklarından İbn Hişâm (v.218/833) ve İbn Sa'd (v.230/844) tarafından da makbul görülerek nakledilmiştir. Hatta bu adı geçen ilk siyer kaynaklarındaki Hz. Ömer’in hicretiyle ilgili bilginin yegane kaynağının da bu rivâyet olduğu anlaşılmaktadır. Netice itibariyle Hz. Ömer’in hicretinin her muhacir gibi ve gizli olduğuna dair ele aldığımız bilgi, İbn İshâk ve İbn Sa’d kaynaklı olarak üç tarikten bize gelmiş olmaktadır. Bu rivâyetlerin senetlerinin bu konudaki en doğru ve sağlam isnadları oluşturduğu anlaşılmaktadır. Nitekim gerek hadîsçiler ve gerekse siyer müellifleri konuyla ilgili olarak bu rivâyetleri kullanarak meseleyi ele almışlardır. Mesela Beyhaki, Bezzâr ve Heysemi gibi muhaddisler bu isnad- 755 "Böyle bir râvinin rivâyet ettiği hadîs, başka bir senedinin olup olmadığını araştırmak ve ona göre değerlendirmek üzere yani itibar için alınır. Yahya b. Ma'în ve Ebû Zur'a ed-Dımeşkî bu sigayı sika manasında kullanırlar." Aydınlı, a.g.e., 170. 756 İbn Ebî Hâtim, a.g.e., VI, 163 (no:896). 757 "İbn Mâ'in bu cerh için de kullanmakla beraber bazan, râvinin az hadîs rivâyet etmiş biri olduğunu ifade etmek için kullanır ki, bu durumda cerh manası taşımaz." Aydınlı, a.g.e., 173. 758 el-Mizzî, a.g.e., XIX, 400. 759 Bkz. ez-Zehebî, Mizânü'l-i'tdâl, VI, 273-276 (no:7999). 760 Bkz. el-Mizzî, a.g.e., XXIV, 405 (no:5057). Hz. Ömer Sempozyumu • 207 larla gelen rivâyetleri eselerine almışlardır. Heysemi bu rivâyetlerin isnadlarını muttasıl ve sahîh olarak değerlendirmiştir.761 3. Hz. Ömer’in Hicretiyle İlgili Rivâyetlerin Senetleriyle İlgili Genel Değerlendirmesi Hz. Ömer'in aleni ve meydan okuyarak hicrete başladığını ifade eden meşhur rivâyet ile onun herkes gibi gizli hicret ettiğini bildiren rivâyetlerin senetleri karşılaştırıldığında, az önce ortaya konan bilgiler ışığında ikinci gruptakilerin daha sağlam ve sahih oldukları anlaşılmaktadır. Zira yukarıda değindiğimiz gibi Hz. Ömer’in hicretinin aleni ve meydan okuyarak gerçekleştiğini nakleden rivâyetin senedinde üç meçhul râvî bulunmaktadır. Bu durum hadîs usûlü bakımından bu rivâyetin en iyi ihtimalle zayıf hükmüyle değerlendirilmesini gerektirmektedir. İkinci gruptaki, yani Hz. Ömer’in her muhacir gibi gizli hicret ettiğine dair İbn İshâk (v.151/768) ve İbn Sa'd (v.230/844)'ın kaydettiği ve üç ayrı tarikten gelen rivâyet ise, senet bakımından daha sağlam ve birici rivâyete nispetle daha güvenilir râvîler tarafından rivâyet edilmişlerdir. Bu üç tarikin birbirini takviye ettiği; yani şâhid ve mütâbi durumunda oldukları aşikardır. Bu sebeple Bezzâr ve Heysemî gibi hadîs alimleri tarafından bu rivâyetler "muttasıl ve sahih" kabul edilmektedir.762 Ancak rivâyetlerin birici derecedeki hadîs kaynaklarında geçmemesi ve ravilerinden Vakıdî’nin bazı ricâl alimleri tarafından cerh edilmesi sebebiyle, bu rivâyetlerin hasen olarak değerlendirilmesinin daha uygun olacağı kanaatindeyiz. Hadis usulü terimiyle ifade edecek olursak, Hz. Ömer'in herkes gibi gizlice hicrete başladığını ifade eden ikinci gruptaki rivâyetler, aleni ve meydan okuyarak hicrete çıktığını ifade eden rivâyete göre daha "esbet"tir. Yani, râvîlerinin sikalıkları ve birbirleriyle münasebetleri bakımından, diğerlerine oranla üst derecede bulunan veya öyle kabul edilen senetlere763 sahiptir. Ayrıca Hz. Ömer’in aleni ve meydan okuyarak hicret ettiğini ifade eden rivâyetin ilk dönem siyer ve hadîs alimleri tarafından dikkate alınmamış olması da önemlidir. Kaynak değerlendirmesini bir sonraki başlık altında ele alacağımızdan burada kısaca ifade edersek, son dönemde yapılan kimi siyer çalışmalarında da bu rivâyetin hadîs usulü bakımından sahih sayılamayacağı ve ta- 761 Bkz. Abdüsselâm b. Muhsin, Âlü Î'sâ, Dirâse nakdiyye fi'l-merviyyâtı Umer b. el-Hattâb ve siyâsetihi'lidâriyye, Medine, 1423/2002, I-III, 158 (3.dipnot). 762 Bkz. Abdüsselâm b. Muhsin, a.g.e., 158 (3.dipnot). 763 Aydınlı, a.g.e., 88. 208 • Hz. Ömer Sempozyumu rihen de sabit olmadığı tespit edilmektedir.764 Bütün bu değerlendirme ve tespitler, Hz. Ömer’in gizli hicret ettiğini bildiren rivâyetlerin daha sahih ve tercihe şayan oldğunu söylememize imkan vermektedir. Nitekim İbn Sa’d’dan sonra yazılan siyer ve tarih alanındaki diğer ilk dönem eserlerinin de konuyla ilgili olarak bu rivâyeti esas almaları, bu rivâyetin bu konyla ilgili en sağlam ve makbul rivâyet olduğunu destkelemektedir. Rivâyetlerin senetleriyle ilgili bir başka değerlendirme de, râvî sayılarına göre yapılmalıdır. Senet bakımından İbn Asâkir'de geçen ve hicretinin aleni olduğunu ifade eden rivâyetin on bir râvîsi bulunurken, aksini ifade eden ikinci gruptaki rivâyetlerden birisinin dört, diğerinin beş râvisi bulunmaktadır. Yani ikinci gruptaki rivâyetler, âlî isnada sahiptir. Bu da rivâyet ilimlerinde sıhhat değerlendirmesinde dikkate alınacak en önemli tercih sebeplerindendir. Ayrıca, rivâyetlerin geçtiği kaynakların mukaddemliği ve rivâyetin kaynağına zaman olarak yakınlığı da yine değerlendirmede dikkat edilmesi gereken bir başka husustur. Buna göre Hz. Ömer’in herkes gibi gizli hicrete çıktığını ifade eden ikinci gruptaki rivâyetlerin hem ilk dönem hadîs ve siyer kaynaklarında, hem de ondan sonraki kaynaklarda geçmesi önem arzetmektedir. Biraz sonra üzerinde durulacağı üzere, Hz. Ömer’in hicretinin aleni olduğunu ifade eden birinci rivâyetin nispeten daha tali kaynaklarda geçtiğini ve en erken İbnü'sSemmân (v.445/1055)’ın el-Muvâfaka’sına kadar gidilebilindiğini ifade etmek durumundayız. Ancak bu kitap bile bugün için elimizde mevcut değildir. Dolayısıyla aleni hicret ettiğine dair rivâyetin, bugün için İbn Asâkir (v.571/1176)'den önceki bir kaynakta rastlanılması mümkün gözükmemektedir. Şimdi, Hz. Ömer’in hicretiyle ilgili bu rivâyetlerin geçtiği kaynakların değerlendirmesini ele alalım. 4. Rivâyetlerin Geçtiği Hadîs ve Tarih Kaynaklarının Değerlendirilmesi Buraya kadar anlatılanlardan Hz. Ömer’in hicret keyfiyetiyle ilgili birbirine aykırı iki farklı bilgiyi aktaran iki rivâyet gurubu bulunduğu anlaşılmış oldu. Bunlardan birinci grup rivâyet, Hz. Ali kaynaklı ve Hz. Ömer’in aleni ve müşriklere meydan okuyarak hicret yolculuğuna çıktığını ifade eden meşhur rivâyettir. Diğer grup ise, üç farklı tarikten gelen ve Hz. Ömer’in hicretinin diğer Müslümanlar gibi gizli olduğunu bizzat onun ifadesiyle bize aktaran rivâyetir. Bu iki farklı bilgiyi bize aktaran söz konusu rivâyetlerin kaynak değerlendirmesine bakıldığında ilk dikkat çeken husus, Hz. Ömer'in aleni ve meydan 764 Bkz. Ekrem Ziya el-Umerî, es-Sîretü'n- Nebeviyye es-sahîha, I, 206; el-Elbânî, a.g.e., 43; Abdüsselam b. Muhsin, a.g.e., 157, 161 (3. dipnot). Hz. Ömer Sempozyumu • 209 okuyarak hicrete başladığını ifade eden ve beynennâs meşhur olan birinci rivâyetin ilk dönem hadîs ve siret kaynaklarında geçmemesidir. Hadîs kaynakları bağlamında ifade edersek, Hz. Ömer’in hicretinin gizli mi aleni mi olduğuyla ilgili ne Kütüb-i Sitte’de ne de Kütüb-i Tis’a’da bir rivâyet bulunmaktadır. Hele Hz. Ömer’in hicretinin aleni ve meydan okuyarak gerçekleştiğine dair sonraki dönem yazılı kaynaklarda ve sözlü anlatımlarda meşhur olan rivâyete hiçbir erken ya da geçe dönem hadîs kaynağında rastlanılmadığını özellikle vurgulamak gerekir. Buhârî’nin Sahîh’inde Medineye ilk hicret eden Müslümanlar hakkında bilgi nakleden bir rivâyette, Hz. Ömer’in de yirmi kişi ile birlikte ilk hicret edenlerden olduğu bildirilmektedir.765 Buhârî’nin şayet sahîh olsa ya da biliniyor olsa idi onun sıradışı bir biçimde hicret ettiğine dair rivayete de burada mutlaka yer vermesi gerekirdi diye düşünüyoruz. Dolayısıyla Buhârî’nin bu tutumu, hem konuyla ilgili sahîh bir rivâyetin olmadığını hem de Hz. Ömer’in sıradışı ya da dikkat çekici bir hicret keyfiyeti olmadığını göstermektedir. Nitekim Hz. Ömer’in hicretinin her muhacir gibi gizli ve topluca gerçekleştiğine dair İbn İshâk (v.151/768) kaynaklı rivâyet, birinci el kaynaklarda olmasa bile bazı ilk dönem hadîs kaynaklarında nakledilmiş ve itibar görmüştür. Mesela Bezzâr (v.292/905), hocası Züheyr b. Muhammed’in Sadaka b. Sâbık’ın kendisine İbn İshâk'ın Nafi’den rivâyet ettiğini bildirerek, Hz. Ömer’in beraber hicret ettiği kimseleri ve nerede bulaşacaklarını kararlaştıklarını anlattığı rivâyeti nakletmektedir. Bu rivâyette Hz. Ömer, hicretini, yol arkadaşlarını ve sonrasında yaşadıklarını ayrıntılı bir şekilde anlatmakta, ancak belki de hicretin tek istisnası olan aleni ve meydan okuyarak hicret ettiğine dair en ufak bir imaya bile yer vermemektedir.766 Bezzâr’ın olayı anlatışından Hz. Ömer’in de diğer muhacirler gibi, bir grupla ve gizlilik ilkesine riayet ederek hicret ettiği anlaşılmaktadır. Şayet farklı bir tutum ve olay yaşansaydı, Hz. Ömer, nasıl hicret ettiğini bizzat anlatığı bu rivâyette bu hususa da mutlaka işaret ederdi diye değerlendiriyoruz. Nitekim Hz. Ömer’in beraber yola çıkmayı kararlaştığı arkadaşlarından Hişâm b. el-Âs’ın durumunun ailesi tarafından fark edilip alıkonulduğunu ve sabah kararlaştırılan yere gelemediğinden bahsetmektedir. O böylece hicret esnasında gizliliğe riayet ettiklerini ifade etmiş olmaktadır. Aksi takdirde böylesine detaylı bir anlatımda kendisinin herkesten farklı bir şekilde aleni ve meydan okuyarak hicrete çıktıması gibi müstesna bir olayı da anlatması gerekirdi. 765 Buhârî, Tefsîru'l-Kur’ân, 87 (VI, 82). 766 el-Bezzâr,Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdülhâlık (v.292/905), Müsnedü'l-Bezzâr (el-Bahru'z-zehhâr), thk. Mahfuzurrahman Zeynullah, Beyrût, 1409/1988, I-XV, I, 258-260 (no:155). 210 • Hz. Ömer Sempozyumu Ayrıca Bezzâr’ın, bu uzun rivâyetin sonunda şöyle bir değerlendirmede bulunması, konuyla ilgili en azından o dönemde başka bir rivâyetin bilinmediğini göstermektedir: ‚Bu hadisi Ömer’den başka birinin Hz. Peygamber’den rivâyet ettiğini bilmiyoruz. Yine bu rivâyetin Ömer’den bu isnattan ve bu vecihten başka muttasıl olarak rivâyet edildiğini de bilmiyoruz.‛767 Aynı şekilde Hz. Ömer’in biyogarafisini konu alan belki de ilk müstakil eserlerden birisinin müellifi İbnü'l-Cevzî (v.597/1200), kitabında onun gizlice hicret ettiğine dair İbn Sa'd'ın söz konusu rivâyetini ihtisaren nakletmekte; ama bu bilgiye aykırı olan başka bir bilgiye yer vermemektedir.768 Hadîs rivâyetinde müteşeddid olarak bilinen İbnü'l-Cevzî’nin bu tutumu, ya Hz. Ömer’in alenen hicret ettiğine dair rivâyetin sahîh olmadığı ya da bu rivâyetin ulema arasında malum ve makbul olmadığı şeklinde değerlendirilebilr.. Hem hadisçi hem de tarihçi olan İbnü'l-Esîr (v.630/1232), sahâbe biyografisine dair yazdığı Usdü'l-ğâbe’de, Hz. Ömer’in hicretiyle ilgili hem Hz. Ali’ye izafe edilen aleni ve meydan okuyarak hicret ettiğine dair rivâyete; hem de hem de onun gizli hicret ettiğine dair İbn İshâk’ın rivâyetine yer vermektedir.769 Böylece o, Elbânî'nin tespit ettiği üzere,770 pek emin olamadığı İbn Asâkir’den naklettiği aleni hicret ettiğine dair rivâyet ile İbn İshâk'ın rivâyetinin birlikte değerlendirilmesini ister gibidir. Ancak iki zıt mana içeren bu rivâyetler arasında bir tercih yapmaması ilginçtir. İslâm tarihi kaynaklarına gelince, bu alanın ilklerinde de Hz. Ömer’in hicretinin aleni ve meydan okuyarak gerçekleştiğine dair bilgiyi içeren bir rivayetin geçemediği görülmektedir. Örneğin İslâm tarihçileri tarafından "en sahih, en muteber ve siyerin en önemli kaynağı"771 gibi vasıflarla anılan İbn Hişâm (v.218/833)’ın es-Sîre’sinde Hz. Ömerin hicretinin aleni ve meydan okuyarak gerçekleştiğine dair bir bilgi bulunmamaktadır. Yine ilk dönem siyer ve İslâm tarihinin en önemli kaynağı durumundaki İbn Sa’d (v.230/844)’ın et-Tabakât’ın da bu içerikte bir rivâyet geçmediği gibi, tam tersine Hz. Ömer’in herkes gibi gizlice hicret ettiğine dair bilgi, iki farklı senetli bir rivâyet ile nakledilmektedir. Aynı şekilde İslâm tarihinin ilk kaynaklarından birisi olan İbn Şebbe (v.262/875)’nin Medine tarihine dair en eski kaynak eserinde de, İbn Sa'd'ın söz konusu Hz. Ömer’in gizlice hicret ettiğine dair rivâyetini aynen aktardığı gö- 767 Bezzâr, a.g.e., I, 260. 768 Bkz. İbnü'l-Cevzî, a.g.e., 20. 769 İbnü'l-Esîr, a.g.e., IV, 145. 770 Bkz.el-Elbânî, a.g.e., 43. 771 es-Sıbâî, es-Sîretü'n-Nebebiyye, 29 Hz. Ömer Sempozyumu • 211 rülmektedir.772 Bu konuda ne Hz. Ali’ye izafe edilen rivâyete ne de başkaca bir rivâyete ya da bilgiye yer vermektedir. Hz. Ömer’in hicretinin aleni ve meydan okuyarak gerçekleştiğine dair rivâyetin ilk ve dolayısıyla en mukaddem kaynağı olarak yukarıda merhum Köksal’ın da dipnotunda verdiği üzere genellikle İbnü'l-Esîr (v.630/1232)’in, Usdü'lğâbefî ma'rifeti's-sahâbe adlı eseri gösterilmektedir.773 Fakat bu konuda yaptığımız araştırmada bu rivâyetin mevcut en mukaddem kaynağının, İbn Asâkir (v.571/1176)'in Târîhu medîneti Dimeşk'i olduğunu tespit etmiş bulunmaktayız.774 Nitekim Suyûtî (v.911/1505) de Târîhu’l-hulefâ isimli eserinde bu rivâyetin ilk kaynağı olarak İbn Asakir’in söz konusu kitabını işaret etmektedir.775 Ancak bu tespit, bugün elimizde olan mevcut kaynaklara göre yapılmış bir tespittir. Oysa hicrî onuncu asır siyer müelliflerinden Muhammed b. Yûsuf es-Sâlihî (v.942/1535), söz konusu rivâyetin ilk kaynağı olarak İbnü's-Semmân (v.445/1055)'ın el-Muvâfaka adındaki bir kitabının olduğunu belirtmektedir.776 es-Sâlihî’den başka ez-Zürkânî (v.1122/1710) de, Kastallânî’nin elMevâhibu'l-ledünniyye’sine yazdığı ve siyer kaynaklarının en genişlerinden birisi olan şerhinde, bu rivâyetin geçtiği kaynaklara dair bilgi verirken: "İbn Asâkir ve el-Muvâfaka'da İbnü's-Semmân, Ali'den şu rivâyeti tahriç etmiştir<"777 demektedir. Dolayısıyla onun verdiği bu bilgi de, Hz. Ömerin hicretinin aleni olduğunu bildiren rivâyetin mümkün ilk ve en eski kayanağının İbnü's-Semmân ve ondan sonra da İbn Asâkir olduğunu teyit etmiş olmaktadır. ez-Zürkânî, belki de bu bilgiyi es-Sâlihî’de görerek nakletmektedir. Ancak burada önemli olan husus, bir hadîsçi olarak ez-Zürkânî’nin, bu ifadesiyle bu konuda başka bir rivâyet, bilgi ya da kaynağın bulunmadığını zımnen ifade etmiş olmasıdır. Burada belirtmek gerekir ki, Zürkani’nin kitabını şerhettiği el-Kastallânî (v.923/1517) de önemli bir hadisçi ve Buhârî şarihidir. Eserinde Hz. Ömer’in 772 İbn Şebbeh, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbeh en-Nemîrî el-Basrî (v.262/875), Tarîhu'l-Medîneti'lMünevvera (Ahbâru'l-Medînei'n-Nebeviyye), thk. Fehîm Muhammed Şeltût, Dâru't-turâs, Beyrût, 1410/1990, 1. bsk., I-IV, II, 663. 773 İbnü'l-Esîr, Izzüddin Ali b. Muhammed (v.630/1232), Usdü'l-ğâbefî ma'rifeti's-sahâbe, thk. Ali Muhammed Muavvıd, Adil Ahmed Abdulmevcud, Beyrût, Daru'l-kütübi'l-ılmiyye, I-VIII, IV, 144-145. 774 Bkz. İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. el-Hasen (v.571/1176), Târihu medîneti dımeşk, thk. Muhibbuddîn Ebû Saîd Umer, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1417/1996, I-LXXX, XLIV, 51-52. 775 es-Suyûtî,Celalüddin Abdurrahman b. Ebî Bekr (v.911/1505), Târîhu'l-hulefâ, Dâru İbn Hazm, Beyrût, 1424/2003, 95. 776 es-Sâlihî, Muhammed b. Yusuf (v.942/1535), Sübülü'l-hüdâ ve'r-reşâd fî sîreti hayri'l-ıbâd, thk. Mustafa Abdülhâdî-Abdülazîz Abdülhak el-Hılmî ve diğerleri, Kâhira, 1418/1997, 1. bsk., I-XII, III, 315- 316. 777 ez-Zürkânî, Muhammed b. Abdülbâkî el-Mısrî el-Mâlikî (v.1122/1710) Şehu'z-Zürkânî ala'lmevâhibi'l-ledünniyye bi'l-minehı'l-Muhammediyye li'l-allâme el-Kastallânî (v.923), thk. Muhammed Abdülazîz el-Hâlidî, Beyrût, 1417/1996, 1. bsk., I-XII, II, 92. 212 • Hz. Ömer Sempozyumu hicretiyle ilgili olarak sadece Müslümanların gruplar halinde hicret ettiklerini ve Hz. Ömer’inde beraberinde 20 binekli kişi ile hicret ettiğinden bahsetmektedir.778 O da başka bir bilgi ve rivâyete yer vermemektedir. Bu da bu konudaki doğru bilginin bundan ibaret olduğunu kabul ettiğini göstermektedir. İbnü's-Semmân (v.445/1055)’a gelince, tam adının Ebû Sa'd İsmail b. Ali es-Semmân olduğu kaydedilmektedir. Ricâl kaynaklarında "Mu'tezilenin imamı", "Mu'tezilî bir muhaddis"779 ve "Mu'tezilî hafız"780 gibi vasıflarla tanıtılmaktadır. Söz konusu kitabını ise, Ehl-i Beyt ile diğer sahabe arasındaki ilişkilerin olumlu olduğunu ispat için yazdığı kaydedilmektedir. Nitekim eserinin tam adı’nın el-Muvâfaka beyne Ehli’l-Beyt ve's-sahâbeve mâ ravâhu küllü ferîkın fî hakkı'l-âhar şeklinde olması da, muhtevası hakkındaki bilgiyi teyit etmektedir.781 Başlığının da ortaya koyduğu muhtevasıyla eserin, aynı zamanda Râfızilere reddiye olarak yazıldığı tespit edilmektedir. Zemahşerî'nin muhtasarını782 yaptığı bu kitabın bir nüshasının Mısır'da bulunduğu söylense de şu an için elimizde bulunmamaktadır.783 Binâenaleyh, Hz. Ömer'in aleni ve meydan okuyarak hicret ettiğini bildiren rivâyetin ilk geçtiği kaynak olduğu anlaşılan İbn Semmân’ın söz konusu eseri, günümüze ulaşmamıştır. Dolayısıyla siyer alanında yazılan ve ilgili rivâyete yer veren hemen hemen bütün eserler, mevcut en mukaddem kaynak olarak İbn Asâkir (v.571/1176)'in Târîhu medîneti Dımeşk’ını gösterebilmektedir. Onun da bu bilgiyi, daha mukaddem bir hadîs ya da siyer kaynağında geçmediğine göre, İbnü's-Semmân (v.445/1055)’ın el-Muvâfaka adlı eserınden aldığını değerlendirmek mümkündür. İbnü’s-Semmân’ın bu eserinin muhtevasının sahabenin ve özellikle de Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer’in Ehl-i Beyt hakkında söyledikleri güzel ve övücü sözlerin toplanmasıyla oluştuğu bilgisi,784 konumuz olan rivâyetin ilk defa bu eserde rastlanması açısında büyük önem taşımaktadır. Zira eserin muhtevası bir nevi sahâbe ve Ehl-i Beyt’in faziletlerine dair rivâyetlerden oluşmuş olmaktadır. Burada faziletler konusundaki rivâyetlerin sıhhat bakımından sıkıntılı 778 Bkz. A.y. 779 ez-Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed (v.748/1347), Tezkiratü'l-huffâz, Dâru ihyâi't-türâsi'larabî, byy., ty., I-IV, III, 1121-1122. 780 İbn Hacer, Ebu'l-Fadl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî (v.852/1448), Lisânu'l-Mîzân, thk. Abdülfettah Ebû Ğudde, Beyrût, 1423/2002, I-X, IX, 77 (no: 8875). 781 el-Kettânî, Muhammed b. Ca'fer (v.1345/1926), er-Risâletü'l-müstatrafe, Dâru'l-beşâiri'l-İslâmiyye, Beyrût, 1414/1993, 5.bsk, 59. 782 Zehmahşeri’nin bu muhtasarı matbudur: ‚ el-Muhtasar min Kitâbi’l-Muvâfaka beyne Ehli’l-beyt ve’s-sahâbe. (nşr. Yûsuf Ahmed, Beyrut 1999; nşr. Seyyid İbrâhim Sâdık, Kahire 2001)‛. Bkz. Öztürk, Mustafa-Mertoğlu, Mehmet Suat, ‚Zemahşerî‛, DİA, XLIV, 237. 783 Bkz. Kandemir, M. Yaşar, "Semmân, İsmâil b. Ali", DİA, XXXVI, 496-497. 784 Bkz. Kandemir, a.g.md., DİA, XXXVI, 496-497. Hz. Ömer Sempozyumu • 213 olduğunu ifade etmek durumundayız. Zira uydurma rivâyetlerin içinde fazail ve mesâlib muhtevalı olanların sayısı hiç de azımsanmayacak kadar çoktur. Özellikle ‚Fezâilu’s-sahâbe‛ ile ilgili uydurulan rivâyetlerin, Şiî-Sünnî uyuşmazlığının bir ürünü olduğu bilinmektedir.785 Dolayısıyla Şîa ve Ehl-i Sünnet arasındaki tartışmaların doruğa çıktığı bir zamanda yaşayan İbnü’s-Semmân’ın bu iki grubu yakınlaştırmak düşüncesiyle Rafızîlere reddiye amacıyla yazdığı786 eserine aldığı rivâyetlerin sıhhatiyle ilgili gereken özeni gösterip göstermediğini bilemiyoruz. Yine konumuzla ilgili tarih kaynaklarının değerlendirilmesi bağlamında ilginç bir tutum olarak, İbn Asâkir (v.571/1176)’in Hz. Ömer'in alenen hicret ettiğine dair bilgiyi aktardığı sayfalarında görmezden geldiği İbn İshâk’ın gizli hiret ettiğine dair rivâyetini, kitabının farklı yerlerinde hem de İbn İshak'ın adını vererek nakletmesini burada zikretmemiz gerekmektedir. Mesela Ayyâş b. Ebî Rebîa'nın hayatına dair bilgilere yer verdiği sayfalarda bu rivâyeti nakletmektedir. Ancak burada Hz. Ömer'in hicrete başlayış keyfiyetine dair bilgiye yer vermeden, yada görmezden gelerek sadece onun Ayyâş ve Hişâm ile birlikte hicrete çıktığına dair İbn Ömer kaynaklı İbn İshâk'ın rivâyetini senetli olarak aktarmakla yetinmektedir.787 Netice itibariyle Hz. Ömer’in hicretinin bilinenin aksine her muhacir gibi gizli ve topluca gerçekleştiğine dair bilgiyi içeren rivayetlerin geçtiği kaynaklar, aksini bildiren kaynaklara göre hem daha sağlam, hem daha ilk el ve hem de daha eski kaynaklardır. Yazılı kaynaklarda ve sözlü anlatımlardaki şöhretine rağmen Hz. Ömer’in alenen ve meydan okuyarak hicret ettiğine dair bilgiyi içeren rivâyetin en mukaddem kaynağının, bugün elimizde bulunmayan, İbnü's-Semmân (v.445/1055)'ın el-Muvâfaka’sı olduğu anlaşılmaktadır. Bu bilginin bulunduğu mevcut ilk kaynak olarak ise İbn Asâkir (v.571/1176)'in Târîhu Dimeşk’i gösterilebilmektedir. SONUÇ Bilindiği üzere hadîs ve İslâm tarihi ilimlerinin gerek konu ve gerekse metot bakımından birçok ortak noktaları ve çalışma alanları bulunmaktadır. Hz. Ömer'in hicretiyle ilgili olarak ele aldığımız bilgi ve rivâyetler de hem hadîs hem siyer/İslâm tarihi ilimlerinin orta meselelerinden birisidir. Hz. Ömer’in hicret ediş keyfiyetiyle ilgili bilgilerin ve rivayetlerin senet ve kaynaklarını tah- 785 Bu konuda bkz. Demir, Mahmut, ‚‚Sahabe-Ehl-İ Beyt‛ Ekseninde Şiî-Sünnî İhtilafının Hadis Rivâyetine Yansımaları‛, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı: VI, Kasım 2011, 90-111. 786 Geniş bilgi için bkz. Kandemir, a.g.m., DİA, XXXVI, 497. 787 İbn Asâkir, a.g.e., XLVII, 242-243. 214 • Hz. Ömer Sempozyumu lilini ele aldığımız bu çalışmamızda, her iki ilim dalına ait kaynaklarda temelde iki farklı bilgi ihtiva eden değişik rivâyetler bulunduğunu tespit etmiş bulunmaktayız. Bu rivâyetlerden birisi, Hz. Ali’den nakledilen ve bütün Müslümanlardan farklı olarak sadece Hz. Ömer'in alenen ve müşriklere meydan okuyarak hicrete çıktığını haber veren tek rivâyettir. Bu bilgiye aykırı bilgiler nakleden ikinci grup rivâyet ise, Hz. Ömer'in, bütün muhacirler gibi arkadaş ve akrabalarıyla beraber, sabahın erken bir vaktinde ve gizlice yola çıktığını bildiren İbn Hişâm ve İbn Sa’d’ın kitaplarında geçen rivâyetlerdir. Bu rivâyetlerden İbn Sa’d’ın etTabakât’ında geçeni aslında iki farklı tarikli olarak bize ulaşan ve Hz. Ömer’e dayanan bir haberden ibarettir. Hz. Ömer’in hicretinin her muhacir gibi gizli olduğunu ihtiva eden rivâyetin veya rivâyetlerin, bizzat Hz. Ömer kaynaklı olması ve onun bizzat: "Biz hicret yolculuğuna ancak gizlice çıkıyorduk"788 şeklindeki ayrıntılı ifadedisi konumuz açısından önemlidir. Hz. Ömer’in kendisini de dahil ederek bütün muhacirlerin hicrete çıkış keyfiyetinin aynı olduğunu açıklaması, aslında konuyla ilgili ihtilafı ortadan kaldıracak niteliktedir. Hz. Ömer’in hicrete çıkışıyla ilgili iki farklı bilgi içeren rivâyetlerin senet tenkidi neticesinde, özellikle günümüzdeki yazılı eserlerde ve sözlü anlatımlarda meşhur olmasına rağmen, onun aleni ve meydan okuyarak hicret ettiğine dair rivâyetin senedinin zayıf olduğu görülmektedir. Buna karşılık Hz. Ömerin hicretinin diğer her muhacir gibi gizli ve topluca gerçekleştiğine dair bilgiyi nakleden rivâyetlerin senetlerinin ise, ravileri bakımından daha sağlam ve isnad bakımından daha sahîh olduğu anlaşılmaktadır. İki grup rivâyetin kaynakları bakımından değerlendirilmesinde de şöyle bir sonuca ulaşılmaktadır: İlk dönem hadîs ve siyer alimleri, en ince detaylarına kadar Hz. Ömer'in ve beraberindekilerin hicretini yine Hz. Ömer ve ondan nakille onunla beraber hicret eden oğlu Abdullah’tan nakletmetmektedirler. Bu rivâyet, İbn İshâk (v.151/768), Vâkıdî (v.207/822), İbn Hişâm (v.218/833), İbn Sa'd (v.230/844) ve İbn Şebbe (v.262/875) gibi siyer ve İslâm tarihinin en eski ve ilk kaynaklarında bulunmaktadır. Ancak bu kaynaklarda gerek genel olarak hicretle ve gerekse özel olarak Hz. Ömer’in hicretiyle ilgili bölümlerde onun hicretinin aleni ve meydan okuyarak başladığına dair Hz. Ali’den nakledilen rivâyetle ilgili en küçük bir imada bile bulunulmamaktadır. Öte yandan Taberî (v.310/922), İbnü'l-Cevzî (v.597/1200), İbn Kesîr (v.774/1342), Zehebî (v.748/1347) ve İbn Hacer (v.852/1448) gibi gerek Hz. Ömer'in menakıbını müstakillen ele alan ve gerekse sahabe hayatını ve ilk dö- 788 İbn Sa'd, a.g.e., III, 251. Hz. Ömer Sempozyumu • 215 nem tarihi olaylarla ilgili rivâyetelere dayalı kitap yazan müdakkik ve muhakkik hadîs alimlerinin, Hz. Ömer’in herkesin aksine alenen ve müşriklere meydan okuyarak hicrete çıkmasıyla ilgili rivâyete itibar etmedikleri ve eseerlerinde buna yer vermedikleri görülmektedir. Buna karşılık Hz. Ömer’in hicretinin herkesin aksine aleni ve meydan okuyrak gerçekleştiğine dair Hz. Ali kaynaklı haberin mümkün en eski kaynağı olarak hicrî beşinci asır müellifi İbnü's-Semmân (v.445/1055)'ın el-Muvafaka'sı gösterilebilmektedir. Günümüze ulaşmayan bu eserden sonra bu haberi nakleden ikinci kaynağın ise İbn Asâkir (v.571/1176)'in Târîhu medîneti Dımeşk’i olduğu anlaşılmaktadır. İbnü's-Semmân’ın eserinin Ehl-i Beyt ile sahâbe arasındaki muhabbete dair rivayetleri toplayan bir konu ve muhtevaya sahip olması burada dikkat çekicidir. Rivayet ilimleriyle meşgul olan alimlerin fazail ve mesâlib türü rivayetlerin sıhhatlerine fazla güvenmedikleri malumdur. Bu bağladamda Hz. Ömer'in herkesin aksine müşriklere meydan okuyarak ve hicretini ilan ederek yola çıkması gibi olağanüstü bir olaydan, Hz. Ali dışında başka sahâbîlerin haberdar olmamaları da, bu konuda anlamlı ve bir okadar imkansız gözükmektedir. Ayrıca buna benzer başka tarihi ve aklî bağlam ile olayların ve rivâyetlerin metin tendkidi ile elde edilecek veriler de Hz. Ömer’in meşhur olanın aksine gizli olduğuna teyit eder niteliktedir. Hz. Ömer’in alenen ve meydan okuyarak hicret ettiğine dair rivayetin senet ve kaynak olarak sağlam ve sahîh olmamasına rağmen yazılı metin ve sözlü anlatımlarda meşhur olmasının ve kabul görmesinin sebebinin, ilmî olmaktan daha çok siyasî, hamasî ve duygusal sebepler olduğu anlaşılmaktadır. Netice itibariyle, ilgili rivâyetlerin gerek senet-metin tahlillerine ve gerekse tarihi bağlam değerlendirmelerine göre, Hz. Ömer'in gizlice hicret ettiğine dair rivâyetlerin daha sahih ve kabule şayan olduğunu değerlendirmekteyiz. KAYNAKÇA Abdüsselâm b. Muhsin, Âlü Î'sâ, Dirâse nakdiyye fi'l-merviyyâtı Umer b. el-Hattâb ve siyâsetihi'l-idâriyye, Medine, 1423/2002, I-III. Algül, Hüseyin, İslam Tarihi, İstanbul, 1986, I-IV. Aşıkkutlu, Emin, ‚Meçhul‛, DİA, XXVIII, 286-288. Aydınlı, Abdullah, Hadîs Istılahları Sözlüğü, İstanbul, 2006. el-Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn (v.458/1066), es-Sünenü'l-kübrâ, thk. Muhammed Abdülkâdir el-A'tâ, Dârul-kütübi'l-ılmiyye, Beyrût, 1423/2003, 3. bsk., IXI. 216 • Hz. Ömer Sempozyumu el-Bezzâr,Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdülhâlık (v.292/905), Müsnedü'l-Bezzâr (elBahru'z-zehhâr), thk. Mahfuzurrahman Zeynullah, Beyrût, 1409/1988, I-XV. el-Buhârî,Muhammed b. İsmâîl (v.256/869), el-Câmiu’s-Sahîh, İstanbul 1992. el-Bûtî, M. Saîd Ramazan, Fıkhu's-sîre (Hz. Muhammed (SAV)'in Uyguladığı İslamiyet), trc. Ali Nar, Orhan Aktepe, İstanbul, 2003. Demir, Mahmut, ‚‚Sahabe-Ehl-İ Beyt‛ Ekseninde Şiî-Sünnî İhtilafının Hadis Rivâyetine Yansımaları‛, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.comISSN: 1308-9633 Sayı: VI, Kasım 2011, 90-111. Ekrem Ziyâ el-Umerî, es-Sîretü'n-Nebeviyye es-Sahîha, Medine, 1425/1994, 6. bsk., I-II. el-Elbânî, M. Nâsıruddîn (v.1420/1999), Difâ' ani'l-hadîsi'n-nebevi ve's-siyer fi'r-redd alâ cehelât ed-duktûr el-Bûtî fi kitâbih "Fıkhu's-sîre", Dımaşk, ts., Fayda, Mustafa, "Ömer", DİA, XXXIV, 44-51. _______, ‚İbn Hişâm‛, DİA, XXII, 71-73. el-Hamavî, Ebû Abdillah Yakût b. Abdillah er-Rûmî el-Bağdâdî (v.626/1228), Mu'cemu'l-büldân, Dâru Sâdır, Beyrût, 1397/1977, I-V. Heyet, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul, 1986, I-XIV. el-Heysemî, Nureddîn Ali b. Ebi Bekr (v.807/1404), Mecmeu'z-zevâid ve menbeu'l-fevâid, thk. Hüsamüddin el-Kudsî, Kahire, 1414/1994, I-X. el-I'clî, Ebu'l-Hasen Ahmed b. Abdillah (v.261/875), Ma'rifetü's-sikât, thk. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî, Beyrût, 1405/1985 I-II. İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. el-Hasen (v.571/1176), Târihu medîneti dımeşk, thk. Muhibuddîn Ebû Saîd Umer, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1417/1996, I-LXXX. İbnü'l-Cevzî, Ebû'l-Ferec Abdurrahman b. Ali (v.597/1200), Menâkıbu emîri'lmü'mîninUmer b. el-Hattâb, thk. Zeyneb İbrahim el-Kârût, Beyrût, Dâru'l-kütübi'lılmyye, ts. İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Hâtim er-Râzî (v.327/938), el-Cerh ve'ta'dîl, (Haydarâbâd baskısından ofset) Daru'l-kütübi'l-ılmiyye, Beyrût, 1371/1952, I-IX. İbnü'l-Esîr, Izzüddin Ali b. Muhammed (v.630/1232), Usdü'l-ğâbefî ma'rifeti's-sahâbe, thk. Ali Muhammed Muavvıd, Adil Ahmed Abdulmevcud, Beyrût, Daru'l-kütübi'lılmiyye, I-VIII. İbn Hacer, Ebu'l-Fadl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî (v.852/1448), Fethu'l-Bârî, thk. M. Fuâd Abdulbâki-Muhibbuddin el-Hatîb, Dâru'l-Ma'rife, Beyrût, 1379, IXIII. ________,Lisânu'l-Mîzân, thk. Abdülfettah Ebû Ğudde, Beyrût, 1423/2002, I-X. ________, Takrîbu't-tehzîb, thk. Mustafa Abdulkadir Atâ, Beyrût, 1415/1995, 2.bsk., I-II. İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik (v.218/833), es-Sîretü'n-nebeviyye, thk. Umer Abdüsselâm Tedmürî, Dâru’l-kitâbi’l-arabî, Beyrût, 1410/1990, 3. bsk., I-IV. Hz. Ömer Sempozyumu • 217 İbn İshâk, Muhammed (v.151/768), es-Sîretü'n-nebeviyye, thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrût, Daru'l-kütübi'l-ılmiyye,1424/2004, I-II. İbn Sa’d,Muhammed b. Sa'd b. Menî' ez-Zührî (v.230/844), et-Tabakâtü’l-Kübrâ, Mektebetü'l-hancî, Kâhire, 1421/2001, 1. bsk., I-XI. İbn Şebbeh, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbeh en-Nemîrî el-Basrî (v.262/875), Tarîhu'lMedîneti'l-Münevvera (Ahbâru'l-Medînei'n-Nebeviyye), thk. Fehîm Muhammed Şeltût, Dâru't-turâs, Beyrût, 1410/1990, 1. bsk., I-IV. Kandemir, M. Yaşar, "Semmân, İsmâil b. Ali", DİA, XXXVI, 496-497. el-Kettânî, Muhammed b. Ca'fer (v.1345/1926), er-Risâletü'l-müstatrafe, Dâru'l-beşâiri'lİslâmiyye, Beyrût, 1414/1993, 5.bsk Koçak, Muhsin, "Ömer (Fıkıh)", DİA, XXXIV, 51-53. Köksal, Mustafa Asım, İslam Tarihi (Hz. Muhammed (A.s) ve İslâmiyet) Mekke Dönemi, İstanbul, 1981. Kutluay, Abdülaziz, Siyer-u Sahabe (Sahabelerin Hayatı), İstanbul, 2005, I-IV. el-Mizzî, Ebû'l-HaccâcYusuf b. Abdirrahman (v.746/1345), Tehzîbu'l-kemâl fî esmâi'r-ricâl, thk. Beşşâr Avvâd Ma'rûf ve diğerleri, Beyrût, 1406/1985, 4.bsk., I-XXXV. Önkal, Ahmet, "Hicret", DİA, XVII, 458-462. Özkan, Mustafa, "Hudeybiye Antlaşması Özelinde Hz. Ömer'in Kişilik Tahlili Denemesi", İSTEM, Yıl:8, Sayı.15, 2010, s.43-59. Özpınar, Ömer, ‚Hz. Ömer’in Medine’ye Hicretiyle İlgili Rivâyetlerin Değerlendirilmesi‛, İSTEM, Yıl:10, Sayı: 20, s. 11-39. es-Sâlihî, Muhammed b. Yusuf (v.942/1535), Sübülü'l-hüdâ ve'r-reşâd fî sîreti hayri'l-ıbâd, thk. Mustafa Abdülhâdî-Abdülazîz Abdülhak el-Hılmî ve diğerleri, Kâhira, 1418/1997, 1. bsk., I-XII. es-Sıbâî, Mustafa, es-Sîretü'n-Nebebiyye, durûs ve ı'ber, el-Mektebetü'l-İslâmî, Beyrût, 1405/1985, 8. bsk. es-Suyûtî,Celalüddin Abdurrahman b. Ebî Bekr (v.911/1505), Târîhu'l-hulefâ, Dâru İbn Hazm, Beyrût, 1424/2003. et-Taberî, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr (v.310/922), Târîhu't-Taberî (Târîhu'r-rusul ve'lmülûk), thk. Muhammed Ebû'l-Fadl İbrahim, Dâru'l-meârif, Mısır, 1968, 2. bsk., IXI. el-Ukaylî,Ebû Ca'fer Muhammed b. Umer (v.322/933), Kitâbu'd-duafâ, thk. Hamdî b. Abdülmecî b. İsmail es-Selefî, Riyâd, 1420/2000, I-IV. Ülkü, Hayati, Başlangıçtan Günümüze İslam Tarihi, Akit Gazetesi Yay., bsy., ty., I-III. Yücel, İrfan, Peygamberimizin Hayatı, Diyanet İşl. Bşk., Yay, Ankara, 2006. ez-Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed (v.748/1347), Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, thk. Şuayb el-Arnavût-Kâmil el-Harât, Beyrût, 1402/1982, I-XXIII ________, Târîhu'l-İslâm ve vefeyâtü'l-meşâhir ve'l-a'lâm,(el-Meğâzî), thk. Umer Abdüsselâm Tedmurî, Beyrût, 1410/1990, 3.bsk. 218 • Hz. Ömer Sempozyumu ________, Tezkiratü'l-Huffâz, Dâru ihyâi't-türâsi'l-arabî, byy., ty., I-IV ________, Mizânü'l-i'tidâl fî nakdi'r-ricâl, thk. Ali M. Muavvıd ve Âdil Abdulmevcûd, Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrût, 1995, I-VIII. ez-Zürkânî, Muhammed b. Abdülbâkî el-Mısrî el-Mâlikî (v.1122/1710) Şehu'z-Zürkânî ala'l-mevâhibi'l-ledünniyye bi'l-minehı'l-Muhammediyye li'l-allâme el-Kastallânî (v.923), thk. Muhammed Abdülazîz el-Hâlidî, Beyrût, 1417/1996, 1. bsk., I-XII. DEVLET ADAMLARINA ÖRNEKLİK TEŞKİL ETMESİ YÖNÜYLE SİYASETNÂMELERDE HZ. ÖMER Nurullah YAZAR* ÖZET Siyasetnâme türü eserler, genel itibariyle, hükümdarlara siyaset sanatının inceliklerine dair tavsiyeler içerirler. İlaveten deneyime dayalı devlet idaresi ile yöneticilerin görevlerinin tanımlanması ve sınırlarının belirlenmesini amaçlamaları hasebiyle, yazıldıkları dönemin pratik ahlakını da yansıtırlar. Bu yönüyle de bir anlamda idareciler için kaleme alınmış el kitaplarına benzerler. Siyasetnâme tür eserlerin ana başlıkları arasında devlet yönetimi, yönetim esnasında dikkat edilmesi gereken hususlar, yöneticide olması gereken vasıflar, devlet görevlilerinin tayininde dikkat edilmesi gereken özellikler sıralanabilir. Devrin siyaset anlayışını gözlemleyebileceğimiz siyasetnâme türü eserler incelendiğinde bazı isimlerin bir takım kavramlarla özdeşleştirildiği ve o kavramlar açıklanırken örnekliklerine sıklıkla başvurulduğu görülmektedir. Bu isimlerden birisi de İslam Tarihi’nin en geniş fetihlerini gerçekleştirmesine rağmen ‚fatih‛ unvanı yerine, idarede ön plana çıkardığı hususlar nedeniyle, haklı bir şekilde, ‚adil‛ unvanıyla vasıflandırılan Hz. Ömer’dir. Adalete verdiği önem, asabiyet yerine liyakat temelli bir yönetim anlayışına sahip olması, halk ile ilişkiler ve memurların denetlenmesi gibi özellikleriyle Hz. Ömer, birçok hükümdar ve idareciye örnek gösterilmiştir. Biz de bu çalışmamızda, siyasetnâme türü eserlerde Hz. Ömer’in hangi özellikleriyle ön plana çıkarıldığını, hayatından hangi kesitlerin nakledildiğini ve hangi bağlamda değerlendirildiği ortaya koyup siyasetnâmeler üzerinden bir Hz. Ömer okuması yapmaya çalışacağız. Özellikle siyasetnâme geleneğinin başlıca yapıtları olan Abdülhamid el-Katib (ö. 132/750)’in Ahdü Mervân, İbnü’lMukaffa (ö. 142/759)’nın İslam Siyaset Üslubu, Maverdî (ö. 450/1058)’nin Ahkâmu’s-Sultâniye, Yusuf Has Hacib (ö. 470/1077)’in Kutadgu Bilig, Nizâmülmülk (ö. 485/1092)’ün Siyasetnâme, Gazzâlî (ö. 505/1111)’nin Nasühatü’l-Mülûk, Turtuşî (ö. 520/1126)’nin Siracü’l-Mülûk, Sühreverdî (ö. 563/1168)’nin Nehcü’s- * Yrd. Doç. Dr., Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi. 220 • Hz. Ömer Sempozyumu sülûk fî siyâseti’l-mülûk adlı eseri olmak üzere İslam dünyasının farklı coğrafyalarından ve farklı altyapılarından gelen isimler tarafından değişik zaman dilimlerinde kaleme alınan görüşlere mukayeseli bir şekilde yer vermeye çalışacağız. GİRİŞ İslam siyaset düşüncesinde iktidar, aslolan insanların mutluluğunu, onların huzur ve güven içerisinde hayatlarını idame etmelerini, dinlerini özgürce yaşamalarını sağlamak için bir araçtır. Bu bağlamda idareciye son derece büyük sorumluluklar yüklenmektedir. Yönetici üzerine aldığı sorumluluğu, ana hatlarıyla adalet, istişare, liyakat, emanet ve meşruiyet ilkeleri çerçevesinde gerçekleştirmelidir. İslam medeniyetinde devlet yönetimini konu alan geniş bir külliyat kaleme alınmıştır. Bu tür eserlere, devlet başkanlarına tavsiyeler içerirlerse ‚nasîhatü’l-mülûk‛, ‚âdâbü’l-mülûk‛, ‚tuhfetü’l-mülûk‛, ‚ahlâku’l-mülûk‛ veya ‚enîsü’l-mülûk‛; vezir, emîr veya diğer devlet adamlarına öğüt vermek için yazıldıysalar ‚nasîhatü’l-vüzerâ‛, ‚tuhfetü’l-vüzerâ‛ veya ‚mir’âtü’lvüzerâ‛ başlıkları konulmuştur. Genel olarak siyasetnâme adı verilen bu eserler, siyaset sanatının inceliklerine dair tavsiyeler içerirken, aynı zamanda deneyime dayalı devlet idaresi ile yöneticilerin görevlerinin tanımlanması ve sınırlarının belirlenmesini amaçlamaları hasebiyle yazıldıkları dönemin pratik ahlakını da yansıtırlar. Bu yönüyle de bir anlamda idareciler için kaleme alınmış el kitaplarına benzerler. Bu tür eserlerde başlıca devlet yönetimine, yönetim esnasında dikkat edilmesi gereken hususlara, yöneticide olması gereken vasıflara değinilmiştir. Siyasetnâme türü eserlerde, verilen tavsiyenin önemi vurgulandıktan sonra, açıklama örneklerle zenginleştirilir. Bu örnekler Kur’anı Kerim ayetleri, Hz. Muhammed’in hadisleri, halife ve hükümdarların hayatı, eski İran geleneği, Hind, Çin ve Yunan kültürü, filozofların sözleri ve âlimlerin öğütlerinden seçilir. Siyasetnâmelerde öne çıkarılan unsurlar ve kullanılan örnekler yazıldıkları ortam ve müellifin durumuna göre değişiklikler göstermektedir. Örneğin, bir devlet adamı olan Nizâmülmülk’ün eserinde öne çıkarılan boyut siyasal örneklerdir ve uygulanabilir olan öğütlenmiştir. Bununla birlikte Endülüslü maliki fakih ve muhaddis Turtûşî, öğütlerini dinî unsurlarla temellendirmiştir. Gazzâlî ise, siyaset anlayışını ideal olan üzerine inşa etmiştir. Konumuza geçmeden önce belirtmek istediğimiz bir husus da, siyasetnâmeler bağlamında Hz. Ömer’i ele alırken yer verdiğimiz örneklerin tarihi gerçekliğidir. Esasen, Abbâsîler döneminde kurulan Bağdat’ta ayağı incinen koyunun hesabının Hz. Ömer’den sorulması gibi bazı örneklerin gerçekliği Hz. Ömer Sempozyumu • 221 imkânsızdır. Bununla birlikte burada yapmak istediğimiz örneklerin tenkidi değil, Hz. Ömer’in hangi özelliklerinin yöneticilere örnek gösterildiğidir. Bu bağlamda, Hz. Ömer’e ait olduğu kaydedilen sözlerin veya Hz. Ömer’e atfedilen olayların sıhhati çalışmamızın kapsamı dışında kalmaktadır. 1. Hz. Ömer ve Yönetici Tanımı Siyasetnâmelerde, idarecilerde olması gereken hasletler, üzerinde tek tek durulup açıklanmıştır. Sahip olunan her olumlu hasletin hükümdara katacakları veya olumsuz bir özelliğin ortaya çıkaracağı sıkıntılara değinilmekte ve sahip olunan görüş örneklerle desteklenmektedir. Bununla birlikte genel bir hükümdar tanımı da yapılmaktadır. Örneğin Turtûşî, bir sultanda bulunması gereken güzel hasletleri Muaviye b. Ebû Süfyan ve Sâ’saa b. Sühân arasında geçen bir diyalog üzerinden Hz. Ömer’i örnek göstererek anlatmıştır. Buna göre Muaviye’nin kendisinden Hz. Ömer’i anlatmasını isteyen Sâ’saa b. Sühân onun idareciliğini ‚Ömer yönettiklerini iyi tanırdı. Hüküm verdiği zaman adil davranırdı. Kibirli değildi. Özrü kabul eder, kendisine ulaşmak isteyenlere kapılarını açar, doğruyu araştırır, zayıfa dost olur, güçlüyü kayırmaz, çevresindekilere zulmetmezdi.‛789 sözleriyle özetler. İbn Abdirabbih de Hz. Aişe’nin ağzından Hz. Ömer’i, iyi ve kalıcı kararlar veren, işleri her yönüyle hesaplayan bir isim olarak tanımlar.790 Turtûşî, hükümdarın sahip olması gereken özelliklere dair Hz. Ömer’in bir idarecide dört özelliğin olması gerektiğini, bunlardan herhangi birinin eksik olması durumunda idarenin sağlıklı olmayacağını söylediğini belirtmiştir. Hz. Ömer’e göre idarecinin kanuna uygun yollardan mal toplamaya gücü yetmelidir. Aynı zamanda o topladığı meblağı doğru yerde kullanmalıdır. Tebaasına zorbalığa varmayan bir sertlikle muamele etmeli ve de gevşek ve laubali olmadan esneklik göstermelidir.791 Yöneten-yönetilen ilişkisini hem pragmatik hem de ahlakî açıdan ele alarak Fars yönetim sanatı ile İslam ahlakını birleştiren İbn Kuteybe, halkın cismini yönetmek ile kalplerinde yer etmeyi birbirinden ayırmıştır. Halkın kalbinde yer etmek isteyen hükümdar, adil halife Hz. Ömer gibi hastaları ziyaret etmeli, cenazelerine katılmalı, kapısını onlara açmalı, onların işleriyle meşgul olmalıdır. Çünkü hükümdar da halktan biridir, sadece Allah onun yükünü en ağır yük yapmıştır.792 789 Turtûşî, Ebû Bekr ibn Ebi Rendeka Muhammed b. Velid b. Muhammed, 520/1126, Sirâcu’l-Mülûk: Siyaset ahlakı ve ilkelerine dair, haz. Said Aykut, İnsan Yayınları, İstanbul 2011, s. 169. 790 İbn Abdirabbih, Hükümdar ve Siyaset Kitabı, trc. Erkan Avşar, Bordo Siyah Klasik Yayınlar, İstanbul 2004, s. 88. 791 Turtûşî, s. 192. 792 Black, Antony, Siyasal İslam Düşüncesi Tarihi, çev. Sevda Çalışkan & Hamit Çalışkan, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara 2010, s. 93. 222 • Hz. Ömer Sempozyumu İyi hükümdar ile kötü hükümdar arasındaki ayrım Hz. Ömer’in Muğîre b. Şu’be’yi Kûfe’ye vali tayin ettikten sonra söylediği ‚Ey Muğîre, iyiler sendan ezâ gelmeyeceğine emin olsun. Kötüler senden korksun.‛793 ifadeleriyle, hükmetmenin ne almana geldiği de ‚Bu yönetim işi ancak zafiyet ve gevşemeye dönüşmeyen bir esneklik, öfkeye dönüşmeyen bir kuvvetle mümkündür.‛794 sözüyle açıklanır. Yine Hz. Ömer iyi yöneticiyi, istenildiğinde veren, cehalet karşısında hikmet sahibi olan, sohbet edildiğinde güzel muamelede bulunan ve çevresindeki insanlara iyi davranan kişi olarak tanımlar.795 Hz. Ömer yöneticileri dört kısma ayırır. Birinci kısım, hem nefsine hem hizmetindekilere sıkıntı verir. İkinci kısım, Allah yolunda cihad edenler gibidir ve Allah’ın rahmetine layıktır. Üçüncü kısım, zaafları yalnız kendi nefsine sıkıntı verir, ama çalışanlarına müsamaha gösterir. Bazı hatalarından emin olamaz. Dördüncü kısım çalışanlarına zorluk çıkarır ama kendi nefsine sıkıntı vermez. Hz. Ömer dördüncü grubu haşinlik yapan çobana benzetmiştir.796 Yöneticilerin bazıları ne kendine ne de idaresi altındakilere sıkıntı verir. Bir kısım yönetici hem kendisini hem de çalışanlarını yanlışa düşürür. Yönetim hususunda sürekli Allah’tan yardım isteyen Hz. Ömer ‚Ey rabbim, sen bilirsin ki, bir dava için huzuruma gelen hasımlardan haklı olanın hakkını almaya gayret sarf ederim ve bu konuda zerre kadar taviz vermem. Sen de beni muvaffak et‛ diye dua ederdi.797 2. Kurumların İdaresi 2.1. Beytü’l-Mâl’in Yönetimi Hükümdarın beytü’l-mâl hususunda nasıl bir yöntem takip edeceğine dair tavsiyeler iki ana başlık altında verilir. Birincisi Tavaifü’l-mülûk, Hint, Çin, Sind ve bazı Hıristiyan kralların benimsediği yöntemdir. Diğeri ise Hz. Peygamber, Hulefâ-yi Râşidîn, Hz. Hasan ve Ömer b. Abdülaziz’in uygulamalarıdır. İkinci yönteme dair Hz. Ömer döneminde gerçekleşen bir olay örnek verilir. Buna göre Irak bölgesinde gerçekleştirilen fetihlerden elde edilen ganimetler Hz. Ömer’in huzuruna getirilmiştir. Beytü’l-mâl sorumlusu ganimetin beytü’l-mâl’e koyulup koyulmayacağını sorunca Hz. Ömer olumsuz cevap vererek, bir an önce taksim edilmesini ister. Ardından da mallar mescide götürülür. Ertesi gün Hz. Ömer, yanındaki kıymetli metallere bakarak ağlar. Bu du- 793 Turtûşî, s. 179. 794 Turtûşî, s. 188. 795 Turtûşî, s. 264. 796 Şeyzeri, Ebü’n-Necîp Celâleddin, Nehcü’s-Sülûk fî Siyâseti’l-Mülûk, Arapçadan çev. Nahîfî Mehmed Emin Efendi, haz. Ensar Köse, Büyüyenay Yayınları, İstanbul 2013, s. 294. 797 Şeyzerî, s. 295. Hz. Ömer Sempozyumu • 223 ruma şahit olan Abbas ve Abdurrahman, Hz. Ömer’e hüznünün sebebini sorunca o, ‚<, Allah’a and olsun ki şu gördüklerin bir kavimde çoğaldıkça aralarında daha çok pay edilmesi gerekir.‛ demiştir. Ardından da kıbleye dönerek ‚Allah’ım! ben ansızın düşürülenlerden olmak istemiyorum. Bu tehlikeden sana sığınırım. Çünkü ben senin ‚Biz onları bilmedikleri yerden yavaş yavaş azaba yaklaştıracağız.‛ dediğini işittim.‛ demiştir.798 Siyasetnâmelerde beytü’l-mâl’den harcamaların nasıl yapılacağı hususunda da örneklik Hz. Ömer’dir. Hz. Ömer, Allah’ın malı kabul ettiği beytü’lmâl hususunda kendisini yetim birinin velisine benzeterek ‚İhtiyacım yoksa hiç dokunmadım, almadım, eğer ihtiyacım varsa gerektiği kadar güzellikle yedim.‛ demiştir. Yine Hz. Ömer ‚Size Allah’ın malından helal kılınanı haber vereceğim. Bana Allah’ın malından iki türlüsü helal kılınmıştır, biri kışlık için, diğeri yaz sıcağı, haccetme ve umre yapmam için. Benim ve ailemin günlük azığı, Kureyşli olup ne çok fakir nede çok zengin denecek düzeyde orta halli birinin günlük yiyeceği kadardır. Sonra ben Müslümanlar arasında herhangi biriyim. Onların başına gelen benim de başıma gelir.‛ demiştir. Ayrıca Hz. Ömer’in yiyecek fiyatlarının artması sebebiyle arpa yediği, cübbesinin on ki yaması olduğu, elde edilen bütün değerli eşyaları beytü’lmâl’e kaydettiği, ziyafetlerden çekindiği, dünya malına meyleden Müslümanları eleştirdiği, Müslümanların mallarını yemeyi karnına ateş doldurmaya benzettiği aktarılır.799 Hz. Ömer’in beytü’l-mâl hususundaki hassasiyetini göstermek için hac esnasında harcadığı on sekiz dinar için ne kadar hayıflandığı aktarılır.800 Hz. Ömer, âmil tayin ettiğinde ihtiyaç duyduklarında hayvanlarını ve silahlarını satmalarını, Müslümanların beytü’l-mâl’ine dokunmamalarını ve Allah’a niyazda bulunmalarını istemiştir.801 2.2. Divânlar Divânlar ve erzak dağıtımı hususunda icraatlarından en fazla bahsedilen isim Hz. Ömer’dir.802 Turtûşî, divânları ilk kuran ve maaş bağlayan kişi olarak Hz. Ömer’i kaydeder. Hz. Ömer’in yönetim anlayışında İslam’a ilk girenlerin önceliği vardı. Bu anlayışını ‚Ben, Resûlullah’a karşı savaşanları Resûlullah’ın yanında savaşanlarla bir tutmam.‛ diyerek temellendirir.803 Bu bağlamda Hz. Ömer gelirlerin tahsisi için toplumu beş gruba ayırmıştır: 798 Kalem, 68/44 799 Turtûşî, s. 381-386. 800 Turtûşî, s. 384. 801 Gazzâlî, s. 57. 802 Turtûşî, s. 389-395. 803 Turtûşî, s. 389. 224 • Hz. Ömer Sempozyumu 1. Bedir Savaşı’na katılan muhacirler 2. Bedir Savaşı’na katılan ensar 3. Mekke’nin fethinden önce hicret edenler 4. Mekke’nin fethinden sonra Müslüman olanlar 5. Önceki grupların dışında kalıp Hz. Peygamber’in son günlerinde Müslüman olanlar804 Hz. Ömer erzak dağıtanlara da belirli miktarlarda maaş bağlamıştır. Onun maaş bağlama hususunda gözettiği kriter sütten kesilmeydi. Annesinin sütüyle beslenen bebeklere maaş vermezdi. Bir gece ağlayan bir bebek görünce annesine niçin emzirmediğini sorar. Kadının emzirirse maaş bağlanmayacağını söylemesi üzerine uygulamayı değiştirerek doğan her çocuk için yüz dirhem maaş bağlamaya başlamıştır.805 3. İdarecide Olması Gereken Özellikler 3.1. Adalet İslam siyaset düşüncesinde üzerinde en fazla durulan ve siyasetnâme türü eserlerde değişmeyen belki de tek nokta, adaletin tesisinin iktidarın sürdürülebilmesi için zorunlu olduğudur. Adalet, ordu ve toplumun selameti, iyiliğin de mihenk taşıdır.806İktidar sahipleri mevki, gelir seviyesi, neseb gibi özellikleri dolayısıyla kimseye ayrıcalık göstermemeli ve imtiyaz vermemelidir. Herkese eşit mesafede olmalı ve adalet ile hükmetmelidir.807Bir hükümdar sahip olduklarının kendisine Allah katından bir lütuf ve ihsan olduğunun bilincinde olmalı ve ona göre hareket etmelidir.808 Eğer nimetin kadr u kıymeti bilinmezse, Allah nimetini kulundan alır.809 Adil yönetici, tebasını zulüm ve fesattan sakındırandır.810 Devletin payidar olmasını sağlayacak ana etmen adalettir. Çünkü adalet, iyilik ve itaati doğurur. Ülfet peyda olur. Ayrıca adalet, diğer güzel hasletlerin gelişmesini sağlar.811 Otoritenin devamını sağlayan ve yöneticiler tarafından gözetilmesi gereken en önemli şart adalettir. Neticede adalet mülkün temeli, devletin varlığını sürdürmesinin en temel etkeni ve tüm devletlerin varoluşunun asıl sebebidir. Esasen Allah da önce adaleti emretmiştir.812 804 İbn Cemâa, Bedreddin, Adl’e Boyun Eğmek, trc. Özgür Kavak, Klasik Yayınları, İstanbul 2010, s. 72. 805 Turtûşî, s. 390. 806 Nizâmülmülk, Ebu Ali Kıvamüddin Hasan b. Ali b İshak et-Tusî,Siyasetnâme, çev. Mehmet Taha Ayar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009, s. 64. 807 Gazzâlî, s. 88. 808 Gazzâlî, s. 8-9. 809 Gazzâlî, s. 1. 810 Gazzâlî, s. 56. 811 Sühreverdî, s. 50. 812 Turtûşî, s. 147-148. Hz. Ömer Sempozyumu • 225 Adaletin önemi vurgulanırken, kanaatimizce az olmakla birlikte, ‚adil‛ halifeden örneklere de yer verilmiştir. Hükümdarlara adaletin önemi anlatılırken Hz. Ömer örnek gösterilmiş ve onun ‚Fırat nehri kenarında bir kuzu kaybolsa yarın hesap gününde ondan mesul olmaktan korkarım.‛ sözü hatırlatılmıştır.813 Nizâmülmülk’ün eserinde aktardığı rivayete göre, Hz. Ömer vefat etmeden önce oğlu Abdullah kendisini bir daha ne zaman göreceğini sorar. Ancak babasının ahirette cevabını beğenmez. Bunun üzerine Hz. Ömer, oğluna vefatının ardından üç gün içerisinde kendisini rüyasında göreceğini söyler. Bunla birlikte Abdullah babasını ancak vefatının üzerinden on iki yıl geçtikten sonra görür. Yaşanan gecikmenin sorulması üzerine Hz. Ömer oğluna ‚Sevgili oğlum, Bağdat civarında harap olmuş bir köprü vardı, memurlar onarımını ihmal etmişler, bir koyunun ayağı da oradaki bir deliğe denk gelmiş ve kırılmış. Şu ana kadar onun hesabını vermekle meşguldüm.‛ diye cevap verir.814 Adaletin önemine dair aktarılan bir başka rivayette, Hz. Ömer’in vefatının ardından ailesi ve oğlu Abdullah, Allah’a yalvararak Hz. Ömer’i rüyalarında görmek isterler. Abdullah, babasını ancak on iki sene sonra yüz yirmi dört bin peygamberle birlikte görür. Babasından bir saat kalmasını isteyince Hz. Ömer ‚Ey ciğer köşem oğlum, duracak vaktim yok. Hz. Peygamber bütün peygamberleri topladı, hesap yerine gideceğiz, bana şefaat edecekler. Bu şefaatle Allah’ın beni affedeceğini umuyorum.‛ dedi. Abdullah’ın geçen senelerde ne halde olmasını sorması üzerine Hz. Ömer ‚Allah’ın sorgusu altındaydım. Allah bende bütün halkın hesabını aldı. En sonunda bana ‚Şam’da bir köprü vardı. Bir yeri delinmişti ve yaşlı bir kadının keçisinin ayakları buraya takılıp kırıldı. Neden o köprüyü tamir ettirmedin, köprüyü tamir ettirsen keçinin ayakları zarar görmezdi.‛ dedi. Ben de ‚Ya Rab, ben Medine’deydim, o köprüden haberim yoktu.‛ dedim. O zaman Allah-u Teâlâ da ‚Ya Ömer, dünyada üstesinden gelebileceğin kadar işle uğraşsaydın.‛ deyince cevap veremedim. Bu yüzden peygamberler bana şefaat etmeye geldiler.‛ dediği kaydedilir. Bu rivayetin ardından Amasî hükümdarlara Hz. Ömer gibi bir halifenin hali buysa, her gün binlerce fakire ve garibe zulmeden zalimlerin hali nasıl olur diye sorar.815 Turtûşî de adaletin önemine dair örnekler verirken Hz. Ömer ve oğlu Asım arasında geçen bir diyaloga yer verir. Onun aktardığı rivayete göre, Hz. Ömer oğluna zekât memurluğu teklif eder. Asım ise bu görevi reddeder ve Hz. Peygamber’den işittiği şu hadisi aktarır: ‚Kıyamet koptuğunda Allah yönetim işle- 813 Şeyzerî, s. 292. 814 Nizâmülmülk, s. 16. 815 Amâsî, Abdüsselâm, Tuhfetü’l-Ümerâ ve Minhatü’l-Vüzerâ Siyaset Ahlâkı, haz. A. Mevhibe Coşar, Büyüyenay Yayınları, İstanbul 2012, s. 109-110. 226 • Hz. Ömer Sempozyumu rinde görevli olanın cehennem köprüsünden atılmasını emreder. Sonra köprünün harekete geçmesini ferman eder. O fışkırışla adamın tüm kemikleri yerinden oynar. Sonra yine rabbin emriyle kemikler toplanıp eski haline getirilir ve mesul kişi hesaba çekilir. Eğer rabbe itaat etmişse onu elinden tutar, rahmetini iki kat verir. Eğer rabbe isyan etmişse, köprüyü parçalar, dibine varışı yetmiş son bahar süren cehennem ateşine yuvarlar.‛ Hz. Ömer, bu sözleri daha önce duymadığı söyleyerek şaşkınlığını ifade eder. Yaşananlara şahit olanlardan Selman ‚Vallahi Ey Ömer, alevler içinde bir vadide yetmiş sonbahar!‛ deyince Hz. Ömer ‚Biz Allah’a aidiz ve biz O’na döneceğiz.‛ der ve ‚Bu kadar ağır mesuliyetiyle kim yüklenir bu vazifeyi?‛ diye ekler. Selman, Hz. Ömer’in bu sözüne ‚Allah’ın şerefsiz kıldığı, yüzünü yere sürttüğü kimseler‛ diye cevap verir.816 Turtûşî, adaletle hükmeden idarecinin rahatlığını da Hz. Ömer üzerinden açıklar. Aktardığı rivayete göre, Hürmüzân, Hz. Ömer’in huzuruna girdiğinde ne kapıcı ne de mabeyinci görür. Hz. Ömer’in mescitte olduğunu öğrenince doğrudan oraya gider. Halife’nin çakıl taşlarını kendisine yastık yaparak rahatça uyuduğunu görünce bu durumu adaletle hükmetmesi dolayısıyla duyduğu rahatlığa bağlar.817 Bir diğer rivayette de Bizans imparatoru Hz. Ömer’in nasıl biri olduğunu ve yaşam tarzını öğrenmek için bir elçi gönderir. Elçi Medine’ye gelince meliklerinin nerede olduğunu sorar. Medineliler melikleri olmadığı, emirleri olduğunu ve şehrin dışında olduğunu söylerler. Hz. Ömer’i arayan elçi onu Medine’nin dışında toprak üstünde, güneşin altında uyurken bulur ve onun bu durumundan çok etkilenir. Bu rahatlığı adaletle hükmetmesine bağlar ve eğer elçi olmasaydı İslam dinini kabul edeceğini söyler.818 Gazzâlî’nin yer verdiği bir kayda göre, halifeliği sırasında Hz. Ömer geceleri Medine sokaklarını dolaşarak kontrol ederdi. Bunun sebebi sokakta bırakılmış bir koyunun ve bağının dahi kıyamet gününde kendisinden sorulacağından korkmasıdır.819 Hz. Ömer, Amr b. As’a gönderdiği mektubunda da ‚Emir aldığın kimselerin sana nasıl davranmasını istiyorsan sen de yönettiklerine öyle davran.‛ demiştir.820 Hükümdar, kendi fiillerinden sorumlu olduğu gibi, idaresi altındaki devlet memurlarının icraatlarının adalete uygun olup olmamasından da sorumludur. Hz. Ömer, valisi Ebû Musa el-Eş’ârî’ye bu konuyla alakalı bir mektup yazarak ‚Valilerin hayırlısı, halkın kendisi sayesinde mutlu yaşadığı validir. En kötüsü de, halkın kendisi yüzünden sıkıntıda olduğu validir. Senin emrin altındakiler sana ba- 816 Turtûşî, s. 112. 817 Turtûşî, s. 151 818 Gazzâlî, s. 13 819 Gazzâlî, s. 13 820 Turtûşî, 328. Hz. Ömer Sempozyumu • 227 kıp senin yaptıklarını yaparlar. Senin misalin; merayı yeşil görerek çokça yiyen ve semiren bir hayvana benzer. Bu semirme, hayvanın ölümüne sebep olur, çünkü insanlar semirdiğinde onu kesip yerler.‛821 demiştir. Gazzâlî, Hz. Ömer’in adalet hususundaki hassasiyeti sebebiyle uyguladığı hadd cezasının oğlunun ölümüne sebep olduğunu kaydeder.822 Hz. Ömer’in adalete verdiği önem farklı eserlerde Zeyd b. Eslem’in anlattığı bir olay üzerinden aktarılır. Buna göre Hz. Ömer’le Zeyd b. Eslem bir gece Medine sokaklarında gezerlerken şehrin dışında taşlardan örülü, yıkılmak üzere olan bir duvarın dibinde ateş yandığını görürler. Gece yarısı ateş yakanın kim olduğunu merak eden Hz. Ömer, Zeyd’e gidip durumu anlamaları gerektiğini söyler. İkili duvarın yanına gittiklerinde yaşlı bir kadının ateşe bir kap koyduğunu, yanında iki yavrucağın toprağa kıvrılmış uyuduklarını görürler. Kadının, ‚Hakk Teâlâ hakkımı kendisi tıka basa yiyip bizi aç bî-ilaç koyan Ömer’den alıvere!‛ demesi üzerine Hz. Ömer’in dizlerinin bağı çözülür. Hz. Ömer, Zeyd’e ‚Bu kadın hakkın huzurunda cümle âlem namına beni itham ediyor, sen buracıkta kal da kadının yanına varıp meselesi neymiş bir öğreneyim.‛ der. Hz. Ömer kadının yanına gidince ‚Ey kadın, gecenin bir yarısında çölün ortasında ne pişiriyorsun?‛ diye sorar. Hz. Ömer’i tanımayan kadın hikâyesini anlatarak kendisinin fakir olduğunu, insanlardan utandığı için şehrin dışına çıktığını, yavrularının karnını doyuracak bir şeyi olmadığını, ateşin üstündekinin sadece su olduğunu, böylelikle çocuklarını avuttuğunu söyler. Duydukları karşısında çok üzülen Hz. Ömer, ‚Ömer’e bunca beddua edip onu Allah’a havale etmekte yerden göğe kadar hakkın var.‛ der. Ardından da geri geleceğini söyleyerek ayrılmamasını ister. Zeyd’in yanına gelen Hz. Ömer, yaşananları anlatır. Eve dönen Hz. Ömer, iki küfe alarak kadının yanına doğru yola çıkar. Küfelerden birini almak isteyen Zeyd’e olumsuz cevap vererek ‚Eğer bu gece şu küfeleri sen sırtlarsan yarın hesap gününde Ömer’in günah yükünü kim sırtlasın!‛ der. Kadının yanına dönen Hz. Ömer, kendi elleriyle yemek yapıp kadın ve çocukların karnını doyurdu. Ardından da bu aileyi Medine’deki evlerine götürdü. Kadın evine girince Hz. Ömer sırtındaki küfeleri yere indirip kadına ‚Büyüklük sende kalsın, bundan böyle Ömer’i Allah’a havale etme! Çünkü Ömer’in Hakkın azap ve azarına takati yoktur. Hem Ömer gaybı nereden bilsin de halkın ne hallerde olduğundan haberdar olsun. Şu getirdiğimi yiyiverin, bittiği zaman tekrar vermem için beni haberdar kılasın!‛ dedi.823 821 Amâsî, s. 101. 822 Gazzâlî, s. 57. 823 Nizâmülmülk, s. 210-212. Farklı bir rivayet için bkz. Gazzâlî, s. 58; Amâsî, s. 89-91; Şeyzerî, s. 115- 116. 228 • Hz. Ömer Sempozyumu Hz. Ömer bir gün hutbede yaptığı işlerin adaletin tesisine yönelik olduğunu ifade etmek için Hz. Peygamber döneminde insanların iyiliklerinikötülüklerini vahiyle bildiklerini, Hz. Peygamber sonrasında ise insanların niyetlerine baktıklarını ve zihinlerde olanı en iyi Allah’ın bileceğini, bu sebeple kimsenin haksızlık yapmaması gerektiğini söylemiştir.824 Abdurrahman b. Avf da Hz. Ömer’le yaşadığı bir anekdotu aktarmıştır. Buna göre Hz. Ömer bir gece Abdurrahman b. Avf’ı da yanına alarak Medine’nin girişinde konaklamış olan bir kafilenin mallarına zarar gelmesin diye bütün gece nöbet beklemiştir.825 Bir diğer rivayette de, Hz. Ömer’in toplumun işlerini doğrudan tetkik etmek istemesinden dolayı Medine’nin dış mahallerine kadar gidip kontrol ettiği aktarılır. Hz. Ömer zayıfların kendisinin yanına gelemeyeceğini, onlarla yüz yüze görüşmesi gerektiğine inanırdı.826 Hükümdarın adaletle hükmetmesine dair bir rivayete göre Hz. Ömer,Şam ziyareti sırasında etrafı dolaşıp halkın durumundan haberdar olduktan sonra, Humus’a gelerek şehirdeki fakirlerin ve çalışamayanların listesini ister. Kendisine getirilen listenin ilk sırasında Said b. Ömer ismini görür. Said’in kim olduğunu sorunca, şehrin valisi olduğunu öğrenir. Duruma şaşıran Hz. Ömer’e Humus halkı onun aldığı maaşın tamamını fakirlere dağıttığını anlatır. Bunu öğrenen Hz. Ömer son derece duygulanır ve zarurî ihtiyaçlarını karşılaması için Said’e bin dinar verilmesini emreder. Vali Said, parayı alınca evine döner. Hanımı vakitsiz gelmesine anlam veremez ve ‚Mü’minlerin emiri size kızdığı için mi eve döndünüz?‛ diye sorar. Said ise ‚Hayır, hayır değil, yalnız ben dünyadan kaçıyorum, dünya bana geldi, bu yüzden eve döndüm.‛ diyerek cevap verir. Hanımının paranın nereye sarf edileceğini kendisine bırakması üzerine Said, elindeki bin dinarı ertesi gün şehre gelen İslam birliğine dağıtır. Eşinin zarurî ihtiyaçlar için bir miktar ayırmamasını hatırlatması üzerine de ‚Allah bizleri yaratmış, doğru yolu bildirmiştir. Kabre dünyalık olarak götüreceğimiz tek şey kefenlerimizdir.‛ cevabını verir.827 Bir gün Hz. Ömer’in telaş içerisinde koşuşturduğunu görenler acelesinin sebebini sordular. Hz. Ömer, beytü’l-mâl’den kaçan bir koyunu aradığını söyler. Bir koyun için bu kadar telaşlanmasına hayret edenlere ‚Bir oğlak kaybolsa Allah benden hesabını sorarken bir koyun için koşuşturmamda ne var?‛ demiştir.828 824 Gazzâlî, s. 59. 825 Gazzâlî, s. 57. 826 Gazzâlî, s. 57. 827 Gazzâlî, Mülkün Sultanlarına< Nasihatü’l-Mülûk, çev. Osman Şekerci, Büyüyenay Yayınları, İstanbul 2016, s. 122-123. 828 Amâsî, s. 56. Hz. Ömer Sempozyumu • 229 3.2. İstişare Yönetimin olmazsa olmazlarından birisi istişare mekanizmasının sağlıklı bir şekilde işletilmesidir. İstişare, yönetimin sacayaklarından ve devletin dayanaklarından birisidir.829 İslam âlimlerine göre hükümdar her ne kadar konulara vakıf olsa da, akıl akıldan üstündür sözünden hareketle hüküm vereceği konu hakkında âlimlere ve salihlere danışmalı ve onlardan öğüt almayı eksik etmemelidir. Neticede ne kadar çok kişiye danışılırsa o kadar isabetli karar verilir. Hükümdar istişareden imtina etmemeli veya bu konuda çekingen davranmamalıdır. İdareci, ilim sahiplerine danışmadan hiçbir iş hakkında hüküm vermemeli, âlimlerle istişare yaptıktan sonra son kararını vermelidir.830 Turtûşî, istişarenin önemini açıklandıktan sonra Hz. Ömer’in ‚Tek kişinin görüşü zayıf bir ipe benzer. İki kişi iç içe geçmiş iki ip, üç kişi kopması mümkün olmayacak sağlam bir ip yumağıdır.‛831 ve ‚Benim kusurlarımı düzeltmeme yardım eden kimseye Allah merhamet etsin.‛832 sözleriyle konunun önemi vurgulamıştır. 3.3. Feraset Siyasetnâmelerde üzerinde durulan hususlardan birisi de idarecinin akıllı olması ve aldanmaması gerektiğidir. Hz. Ömer bu hususta kendisini kimseyi kandırmayan ve en kurnaz kişiler tarafından dahi kandırılamayan birisi olarak tanımlar. Muğîre b. Şu’be de Hz. Ömer’i, aldatmayı düşünmeyecek kadar faziletli, aldatılamayacak kadar da akıllı olarak tanımlar.833 3.4. Şefkat İdarecilerde olması gereken hususlardan birisi de şefkat ve merhamettir. İdareciler, dinin ahkâmını yerine getirerek halkın tamamını memnun etmeye çalışmalıdır.834 Şefkat, fıtrî bir erdemdir ve hükümdarlık bu huyla ahlaklanmayı gerektirir. Çünkü şefkat, bütün yönetilenleri korumayı, fakirlere karşı şefkatli, zayıflara karşı merhametli ve cömert olmayı, tebaaya karşı zulüm ve eziyetleri engellemeyi gerektirir. Bu konunun izahında kullanılan örnek şahsiyetlerden birisi de Hz. Ömer’dir. Rivayete göre Hz. Ömer, Şam’ın bazı şehirlerine vali tayin etmek için bir adamla görüştüğü sırada yanlarına gelen küçük bir çocuğu kucağına alıp öper. Bunu gören adam, şaşkınlığını ifade ederek kendisinin üç çocuğu olduğunu ve hiçbirini kucağına alıp öpmediğini söyler. Bunun 829 Seâlibî, Ebû Mansur, Hükümdarlık Sanatı (Âdâbu’l-Mulûk), çev. Sait Aykut, İnsan Yayınları, İstanbul 1997, s. 97. 830 Turtûşî, s. 151. 831 Turtûşî, s. 236. Benzer bir söz için bkz. Seâlibî, s. 97. 832 Turtûşî, s. 237. 833 Turtûşî, s. 208. 834 Gazzâlî, s. 40-41. 230 • Hz. Ömer Sempozyumu üzerine Hz. Ömer ‚Ey Adam! Sen madem ki evladına acımaz ve şefkat göstermezmişsin, diğer insanlara da merhamet ve şefkatin yoktur.‛ diyerek, bu şahsı vali tayin etmekten vazgeçer. Ardından da ‚Kendi evindeki zayıflara merhameti olmayan kimselerin bir vilayete vali olması doğru ve uygun değildir.‛ Sözünü ilave eder.835 3.5. Sabır Siyasetnâmelerde idarecide olması gerekli diye bahsedilen vasıflardan birisi de devleti ilgilendiren konularda acele edilmemesidir. Sultan bir konuda hüküm verirken acele davranmamalıdır. Esasen acelecilik güçlülüğün değil zayıflığın bir emaresidir.836 Sabır, tüm güzel huyların en iyisi, zaferin ve ganimetin sebebi olarak kabul edilir. Hayra sabırla ulaşılır.837 Turtûşî, Abdülhamid el-Katib’den rivayetle Hz. Ömer’in ‚Eğer şükür ve sabır iki binek olsaydı, hangisine bineceğim diye hiç aldırmazdım.‛838 dediğini kaydeder. Yine Hz. Ömer’in ‚Elden gideni hatırlayarak gözyaşlarını habire arttırmayın.‛ dediği ifade edilir.839 3.6. Ulaşılabilirlilik Halk ile arasına sınır koyan veya duvar ören hükümdarlar, halkın içerisinde bulunduğu durumdan bîhaber olacakları için sorunlara çözüm üretemeyeceklerdir. Ayrıca halk ile iletişim kanallarının kapalı olmasından istifade eden memurlar topluma zulmetmekten geri durmayacaktır. Halkın hükümdara kolay erişebilmesi hükümdara ülkenin bütün sorunlarından haberdar olma yolunu açarken, memurların da işlerinde özenli olmalarını sağlayacaktır.840 Bu konuya dair Hz. Ömer, idareciye ulaşmaktaki zorluğun devleti yıkıma sürükleyeceğini, bilakis halkın idareciye kolaylıkla erişmesinin devlet memurlarına önemli bir mesaj olduğunu belirtir. Halkın hükümdara kolaylıkla meramını anlattığını gören memurlar topluma zorluk çıkarmaz ve muayyen vergi dışında bir şey alamazlar.‛841 3.7. Kanaatkârlık Hükümdara verilen tavsiyelerden birisi de kanaatkârlıktır. Hükümdar arzularının esiri olmamalıdır. Kanaatsiz adalet olmaz. Konu açıklanırken Hz. Ömer’in bir salihle diyalogu aktarılır. Buna göre Hz. Ömer, Müslümanlardan birine davranışları hakkında ne duyduğunu sorar. O kişi, iki ekmek yediğini 835 Şeyzerî, s. 114-115. 836 Nizâmülmülk, s. 195. 837 Turtûşî, s. 283. 838 Turtûşî, s. 288. 839 Turtûşî, s. 297. 840 Gazzâlî, s. 85. 841 Nizâmülmülk, s. 79. Hz. Ömer Sempozyumu • 231 ve biri gece, biri de gündüz için iki farklı elbise giydiğini duyduğunu söyleyince Hz. Ömer, bir daha her ikisini de yapmayacağına dair yemin eder.842 3.8. Affetme Affetmek hükümdarlara yakışan üstün vasıflardan birisidir. Bu konuya dair Hz. Ömer ‚Suçluyu cezalandırabilecek güçteyken affetmenin fazileti, öfkeliyken adaletli davranmanın fazileti gibidir. Suçluyu ıslah etmeye gücü yeten kişinin, onu cezalandırması çok çirkindir.‛ demiştir.843 3.9. Hükümdarın Etrafındakiler Hakkında Bilgi Toplaması Câhız’a göre, hükümdarda olması gereken vasıflardan birisi de, etrafındakilerin amaçlarını ve iç yüzlerini bilmesidir. Hükümdar devlet adamlarının başına hususî, halka da umumî hafiyeler koymalıdır. Bu tavsiyesinin ardından Hz. Ömer’i örnek verir ve onun uzakta ki memur ve raiyyesinin durumunu aynı döşekte aynı yastıkta uyuduğu kişiyi bildiği gibi bildiğini ifade eder. Hz. Ömer, hangi bölgeye bir komutan veya vali göndermişse mutlaka peşinden yanından ayrılmayacak bir de casus göndermiştir. Doğu’daki ve Batı’dakilerin yaptıkları sabah, akşam onun kulağına gelirdi.844 3.10. Müslüman Olmayana Görev Verilmemesi Nizâmülmülk’e göre devlet kademelerinde görev alanlar din ve soy bakımından asil olmalıdırlar. Aksi takdirde toplum mutlu edilemeyeceği gibi, devlet gelirleri de boşa sarf edilir. Ona göre, Hanefî veya Şafiî ve Horasan kökenli olmayanlara devlet kademelerinde görev verilmemelidir. Bu fikrini temellendirirken de Hz. Ömer’i örnek verir. Nizâmülmülk’ün aktardığı rivayete göre, Hz. Ömer, Mescid-i Nebevî’de iken Ebû Musa el-Eş’arî, herkesin çok beğendi bir hatla kaleme alınmış bir yazı getirir. Hat, Hz. Ömer’in de dikkatini çeker ve yazının sahibinin yanına gelmesini ister. Ebû Musa el-Eş’arî’nin hattı kaleme alan kâtibinin Hıristiyan olduğu için mescide gelemeyeceğini söylemesi üzerine Hz. Ömer, Ebû Musa’ya çok şiddetli bir tokat atar ve ‚Meğer Hakk Teâlâ’nın ‘Ey inananlar! Yahudi ve Hıristiyanları dost edinmeyin. Onlar birbirlerinin dostlarıdırlar.’845 ayetini işitmiş değil misin?‛ der. Ebû Musa derhal kâtibini azleder, Hz. Ömer de onun makamına dönmesine izin verir.846 842 Gazzâlî, s. 24. 843 Şeyzerî, s. 45 844 Câhız, Ebû Osman, Saray Âdâbı Kitâbü’t-Tâc fî Ahlâki’l-Mülûk, çev. Ali Benli, Klasik, İstanbul 2015, s. 88 845 Mâide, 5/51 846 Nizâmülmülk, s. 237-238. 232 • Hz. Ömer Sempozyumu Konuya dair bir diğer örnekte, Sa’d b. Ebû Vakkas’ın görevli olduğu dönemde Bağdat’ın Sevad bölgesinde, Vâsıt ve Basra yöresi ile Hûzistân kapılarına kadar olan bölgede görevli Yahudi bir âmil görev yapar. Bölge halkı Hz. Ömer’e mektup yazarak âmilden şikâyetçi olur ve halifeden Müslüman bir âmilin tayinini ister. Hz. Ömer mektubu okur okumaz ‚Yeryüzü sathında kellesi hâlâ gövdesi üzerinde diye şükretmeyen bir Yahudi düşünün!‛ der ve Sa’d b. Ebû Vakkas’a mezkûr âmili derhal azletmesini emreder. Sa’d b. Ebû Vakkas, mektup eline ulaşır ulaşmaz, Yahudi âmil ile birlikte bölgedeki bütün Müslüman âmilleri Kûfe’de bir araya toplar. İncelemelerin ardından âmillik görevini Yahudi’den daha iyi yapacak kimseyi bulamaz. Hiç kimse vergi toplama konusuna onun kadar hâkim değildi. Aynı şekilde hiç kimse imaret hususunda Yahudi’deki birikime sahip değildi. Müslüman âmillerin yetersizliği karşısında çözüm üretemeyen Sa’d, Yahudiyi görevinin başına gönderdikten sonra Hz. Ömer’e bir mektup yazarak ‚Emrinize boynum kıldan incedir. Yahudiyi buraya emrederek bir meclis kurdum. Arap ve Acem’den tüm âmilleri topladım. Arapların Acemlerin işine vâkıf olanına rastlamadım. Acemlerden de bu iş için kifayet sahibi birini bulamadım. İşlerde bir aksama meydana gelmemesi ve gelirât kesilmesin diye ben de mecburen Yahudiyi işinin başına yolladım.‛ der. Sa’d’ın mektubuna sinirlenen Hz. Ömer ‚Şu hale bakın! Sa’d sözümün üstüne söz söylüyor!‛ diyerek aynı mektubun başına, ‚Yahudi öldü!‛ yazar ve geri gönderir. Hz. Ömer’in bu ifadesi görevi neden bir başkasına tevdi etmedin anlamına geliyordu. Sa’d, Hz. Ömer’in mektubunu eline alır almaz Yahudi’yi çağırarak Hz. Ömer’in kendisini azarlamasına karşılık veremeyeceğini söyleyerek Yahudi’yi azletti. Ardından da görevi Müslüman bir âmile verdi. Bir yıl sonra, Müslüman âmil, işini son derece mükemmel yaptığından halkın memnuniyeti kazandı. Bunun üzerine Sa’d b. Ebû Vakkas ‚Biz o Yahudi’nin vazifesi ve erdemini onca mübalağa ile dillendirmemize rağmen Emirülmü’mînin Ömer’in yüceliğine bakın ki bize sadece iki kelime ile cevap vererek azaptan kurtardı.‛847 demiştir. 4. Hükümdarın Huzurundan Ayrılma Usulleri Saray adabını kaleme alan Câhız’a göre, hükümdar esneme, eline yelpaze alma, uzanma veya yaslanma gibi yorgunluğunu ifade edecek bir hareket yaptığında huzurunda bulunanların ortamdan ayrılmaları gerekir. Her hükümdarın yorgunluğunu ifade etmek için kendine has bir ifade şekli mevcuttur. Örnek olarak, Abdülmelik elindeki asayı atardı. Velîd, ‚Allah’a emanet olun‛, Hâdî ‚Size selam olsun‛ derdi. Mu’tasım nalıncısına bakar, Vâsık yanlarını tutup es- 847 Nizâmülmülk, s. 244-247. Hz. Ömer Sempozyumu • 233 nerdi. Hz. Ömer ise ‚Namaz!‛ dediğinde yanında bulunanlar kalkarlardı. Ayrıca o, yatsı namazından sonra oturmayı yasaklamıştı.848 5. Ordu İstihdamı Devlet, temeli ordu olan bir binaya benzetilmiş ve temel ne kadar sağlam olursa devletin o oranda varlığını sürdüreceği kaydedilmiştir. Ayrıca güçlü ordunun yüce Allah’ın tavsiyesi ve Hz. Peygamber’in sünneti olduğu ifade edilmiştir. Ordu istihdamına dair örnekler verilirken de Hz. Ömer’in savaş için bir yılda kırk bin deveyi hazır tuttuğu rivayet edilir.849 6. Sahipsiz Arazilerin Tahsisi İbn Cemâa, sadaka ve cizye olarak alınan develerin, askerlerin atlarının ve mera talep edemeyecek kadar fakir ve ihtiyaç sahibi kimselerin hayvanlarının kullanımı için hükümdar sahipsiz arazilerin bir kısmını mera haline getirebileceğini söylemektedir. Bu uygulamanın dayanağı olarak da Hz. Peygamber’in en-Nakî’ adlı bölgeyi, Hz. Ebû Bekir’in Rebeze’yi, Hz. Ömer’in de es-Serif adlı yeri bu amaçla kullanmasını gösterir.850 SONUÇ İslam yönetim sanatının ilk örneklerinin verildiği dönem Hulefâ-yi Râşidîn devridir. Birçok uygulamanın temellendirilmesi bu dönemden örnekler üzerinden yapılır. Aynı şekilde ilk dört halifenin hayatları, kahramanlıkları, yönetim anlayışları, dönemlerindeki diplomatik olaylar, kurumsallaşma yönünde attıkları adımlar, devlet adamlarıyla ilişkileri, halifelikleri sırasındaki askerî ve iktisadî faaliyetler, icraatları, ilmî yönleri, hadis kaynaklarında nasıl geçtikleri, şahsiyetleri, diğer din mensuplarıyla ve farklı sosyal kesimlerle olan ilişkileri gibi hususlar birçok çalışmaya konu olmuş, bazı başlıklar için müstakil eserler kaleme alınmıştır. Bununla birlikte İslam medeniyeti içerisinde son derece önemli bir yer tutan siyasetnâme geleneği içerisinde Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ali’nin ismine nadiren rastlarken, Hz. Osman’ın ismi birçok çalışmada hiç geçmemektedir. Hz. Ömer’in faaliyetlerine ve kişiliğine ise diğer üç halifeye nisbeten daha fazla yer verilmiştir. Ancak onun örnekliği de döneminde ilk defa gerçekleştirilen, divan teşkilatı gibi, uygulamaların nasıllığı ve adalet gibi Hz. Ömer’le özdeşleşen kavramlarla sınırlıdır. Bu durumun sebepleri üzerinde farklı açıklamalar yapılabilir. Hz. Ebû Bekir döneminin kısalığı, Hz. Osman ve 848 Câhız, s. 68. 849 İbn Cemâa, s. 57-58. 850 İbn Cemâa, s. 70. 234 • Hz. Ömer Sempozyumu Hz. Ali dönemlerinde yaşanan iç karışıklıklar, Müslümanların siyasî tartışmalardan, öğüt vermek için olsa bile, Hz. Peygamber’in en yakınındaki isimleri uzak tutma hassasiyeti, siyasetnâme müellifinin itikadı gibi hususlar siyasetnâme kitaplarında Hulefâ-yi Râşidîn’in adlarına kısıtlı yer verilmesinin sebepleri olarak gösterilebilir. KAYNAKÇA Amâsî, Abdüsselâm, Tuhfetü’l-Ümerâ ve Minhatü’l-Vüzerâ Siyaset Ahlâkı, haz. A. Mevhibe Coşar, Büyüyenay Yayınları, İstanbul 2012. Black, Antony, Siyasal İslam Düşüncesi Tarihi, çev. Sevda Çalışkan & Hamit Çalışkan, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara 2010. Câhız, Ebû Osman, Saray Âdâbı Kitâbü’t-Tâc fî Ahlâki’l-Mülûk, çev. Ali Benli, Klasik, İstanbul 2015. İbn Abdirabbih, Hükümdar ve Siyaset Kitabı, trc. Erkan Avşar, Bordo Siyah Klasik Yayınlar, İstanbul 2004. İbn Cemâa, Bedreddin, Adl’e Boyun Eğmek, trc. Özgür Kavak, Klasik Yayınları, İstanbul 2010. Nizâmülmülk, Ebu Ali Kıvamüddin Hasan b. Ali b İshak et-Tusî, Siyasetnâme, çev. Mehmet Taha Ayar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009. Seâlibî, Ebû Mansur, Hükümdarlık Sanatı (Âdâbu’l-Mulûk), çev. Sait Aykut, İnsan Yayınları, İstanbul 1997. Şeyzerî, Ebü’n-Necîp Celâleddin, Nehcü’s-Sülûk fî Siyâseti’l-Mülûk, Arapçadan çev. Nahîfî Mehmed Emin Efendi, haz. Ensar Köse, Büyüyenay Yayınları, İstanbul 2013. Turtûşî, Ebû Bekr ibn Ebi Rendeka Muhammed b. Velid b. Muhammed, Sirâcu’l-Mülûk: Siyaset Ahlakı ve İlkelerine Dair, haz. Said Aykut, İnsan Yayınları, İstanbul, 2011. HALİFE ÖMER’İN LİDERLİK VE YÖNETİM ANLAYIŞI Halit ÇİL* ÖZET İki güçlü imparatorluk –Sâsânî ve Bizans- topraklarının kesişme noktasında bulunan coğrafyada ortaya çıkan İslam dininin, asli unsurlarıyla beraber kurumsallaşmasında en büyük pay ikinci halife Hz. Ömer’indir. Kurucu bir lider olarak Halife Ömer, dini kurumsal devlet gücüne kavuşturmuş, medeniyetin temelini oluşturan etmenlerin ortaya çıkmasını sağlayan kurumlaşma için önemli icraatlarda bulunmuş ve bu inkılâplar, sonraki zamanlar için de yol gösterici ve kalıcı olmuştur. Siyasi ve sosyal alanda, kısa zaman diliminde önemli işler başaran Halife Ömer’in yönetim anlayışı Hakk ve halk merkezlidir. Hakk’a kullukta sonuna kadar gittiği gibi, halkın rızasını kazanma ve menfaatini gözetme adına, kendisine kadar uygulanagelen ayet ve hadis yönlendirmelerini bile yeri geldiğinde esnetmiş ve yorumlamıştır. Halkı bürokrasiye kurban etmemiş ve anti-bürokratik anlayışını temellendirme adına her türlü devlet görevlilerini sıkı denetim altında tutmuştur. Bu tebliğde; Halife Ömer’in yönetim anlayışı, yönetim ve yönetici kavramlarına bakış açısı ele alınmaya çalışılacaktır. GİRİŞ Lider ve yönetici kavramlarının teknik ayrımlarına dalmadan, bu iki kavram arasında temelde metot ve misyon ayrımı olduğunu söyleyebiliriz. Buna göre şöyle özet bir ayrışım yapılabilir: Yöneticilik, yerine getirmek, sorumluluk taşımak ve yürütmektir. Liderlik ise etkilemek, yönlendirme konusunda rehberlik etmek, etkin faaliyet ve görünüştür. Buna göre örgütsel yapıda yöneticiler sisteme, denetime, belirlilik şartlarında hareket etmeye ve kurallara önem verirken, liderler yaygın bir iletişim, fikir üretimi ve bu fikirleri eyleme dönüştürmeyle ilgilenirler.851 Liderliğin üç temel anlamı vardır. Bunlar, belli bir makamı elinde bulundurmaktan elde edi- * Yrd. Doç. Dr., Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Siyer-i Nebî ve İslâm Tarihi Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi. 851 Bennis, s. 49-50. 236 • Hz. Ömer Sempozyumu len sıfat, bireyin kişilik özelliği ve bir davranış kategorisidir.852 İnsanların ait olmayı isteyecekleri bir dünya oluşturmayı başaranlar gerçek liderlerdir.853 İslam’da lider ve yönetici için aralarında önemli bir fark görülmeksizin ‚imam ve emir‛ unvanları kullanılmış ve bu pozisyon küçük bir seçkinler grubuna has kılınmayıp, zaman ve duruma bağlı olarak her insana açık olmuştur. Böylelikle sorumluluk üstlenen bireyler içinden, büyük sorumluluklar üstlenebilecek gerçek liderler çıkmıştır. Bu misyon Hz. Peygamber tarafından şöylece ifade edilmiştir: ‚Hepiniz çobansınız ve hepiniz sürünüzden mesulsünüz. Emir çobandır ve sürüsünden mesuldür. Erkek, ailesinin çobanıdır ve sürüsünden mesuldür. Kadın, kocasının evinde çobandır, o da sürüsünden mesuldür. Hizmetçi, efendisinin malından sorumludur ve sürüsünden mesuldür. Kişi babasının malında çobandır, o da sürüsünden mesuldür.‛854 Benzer bir cümleyi Hz. Ömer de kullanmıştır: ‚Her çoban güttüğünden mesuldür.‛855 Müslümanlar, hayatın çoğu durumlarında bir lider tespit etmek ve onu takip etmek durumundadırlar; seyahat boyunca bir lider belirlemek,856 cemaatle namazı eda etmek için bir imam tayin etmek ve diğer grup faaliyetleri için lider seçmek gibi.857 Hz. Muhammed’e göre liderin en temel görevi ‚hizmetçi‛ olmasıdır. ‚Bir kavmin efendisi, onlara hizmetkâr olandır‛858 şeklinde bir hadisle, bu durum prensipleştirilmiştir. ‚Mümin, insanların malları ve canları konusunda kendisine güvendiği kişidir‛859 ve ‚Müslüman, dilinden ve elinden Müslümanların selâmette kaldığı kimsedir. Muhacir de Allah’ın nehyettiğini terk edendir‛860 şeklinde Hz. Peygamber’in dilinde yer edinen güven unsuru, sıradan bir Müslüman için bile bu derecede hassas bir unsur iken, elbette lider için çok daha önemli bir kaide olacaktır. 852 Zel, s. 108. 853 Dilts, s. 3. 854 Buhârî, Ahkâm 1, Cum’a 11, İstikrâz 20, Vesâya 9, Nikâh 81, 90; Müslim, İmâret 20; Tirmizî, Cihâd 27; Ebu Davud, İmâret 1; Hindî, Kenzu’l-Ummâl, 14680. 855 Belazûrî, Ensâbu’l-Eşrâf, X, s. 344. 856 ‚Üç kişi yolculuğa çıktığı zaman içlerinden birini başkan seçsinler.‛ Ebu Davud, Cihad 80. 857 ‚Cemaatle birlikte kılınan namaz, kişinin kendi başına kıldığı namazdan yirmi beş kat daha üstündür. (Nesâi, Namaz 21:482.) Cemâatle kılınan namaz, yalnızın kıldığı namazdan yirmi yedi derece faziletli olur. (Buhârî, Ezan 30; Müslim, Mesâcid 272; Nesâi, İmamet 42.) Bir köy veya kırda üç kişi birlikte bulunur da namazı aralarında cemaatle kılmazlarsa, şeytan onları kuşatıp yener. Şu halde cemaate devam ediniz. Muhakkak ki sürüden ayrılan koyunu kurt yer. (Ebu Davud, Namaz 46; Nesâi, İmâmet 48.) 858 Deylemî, Müsned, II, 3473, s. 324. 859 Buhârî, İman 3; Tirmizî, İman 12. 860 Buhârî, İman 3-4. Hz. Ömer Sempozyumu • 237 Cahiliye döneminde Mekke’nin sefaret işlerini yürüten861 ve ender okuma yazma bilen862 kişilerden biri olan Hz. Ömer, Müslüman olduktan sonra Hz. Peygamber’in sıkı ve samimi bir takipçisi olmuş, önceki yönetim becerisini daha da geliştirmiştir. Özellikle halifeliği döneminde liderliğini çok boyutlu halde uygulama imkânı bulmuş ve ortaya ideal bir İslami liderlik anlayışı çıkmıştır. Bu tebliğde O’nun liderlik ve yönetim anlayışı hususunda bazı tespitlerde bulunacağız. 1. Yönetim ve Liderlik Anlayışı863 1.1. Nasıl bir yönetim ve yönetici? Halife Ömer’e göre; ‚Yönetim işi, ancak haksızlık ve zulümden uzak bir şiddet, zafiyetten öte bir yumuşaklık ile başarılı olur.‛864 Nasıl bir yönetici istediği sorusunun cevabı şu sözünde karşılık bulur: ‚Öyle bir kişi istiyorum ki, emir seçildiğinde sanki onlardan birisi gibi olsun. Emir seçilmediği takdirde de sanki onların emiriymiş gibi davransın.‛865 İdarecinin şiddet, zaaf ve cimrilikten uzak durması gerektiğini, hilafete geçtiğinde verdiği ilk demecinde yaptığı duada şu şekilde beyan etmiştir: ‚Allah’ım! Şiddetliyim, beni yumuşat! Zayıfım, beni güçlendir! Cimriyim, beni cömert kıl!‛866 Kimlerin yöneticilik yapabileceği konusundaki beyanatı oldukça mühimdir: ‚Bu işi ancak, zafiyet olmaksızın yumuşak, şiddet olmaksızın sert, israf olmaksızın cömert, cimri olmaksızın tutumlu olan bir zat yüklenir. Bu vasıflara da ancak şu kimseler sahip olabilir ki, haksızlığa göz yummaz, Allah’tan başkasına boyun eğmez, menfaat peşinde koşmaz, davranışlarında gösteriş bulunmaz, ağzıyla tek bir kelime yalan söylemez, fakat azminde sebat eder, kendinin ve yakınlarının aleyhine dahi olsa hak ile hükmetmekten ayrılmaz, kişiliğini korur ve hiddetine rağmen hakkı gizlemez.‛867 Ebu Musa el-Eş’arî’ye yazdığı mektupta, iyi ve kötü yöneticinin tanımını ironik bir tarzda şöylece dile getirmiştir: ‚Allah katında çobanların en mesudu, varlığıyla güttüklerinin saadet bulduğu kimsedir. Çobanların en kötüsü ise, güttüklerinin şekavetine sebep olandır. Kötülük etmekten ve dalalete düşmekten son derece sakın. Aksi halde 861 İbn Abdilber, s. 473. 862 Belazûrî, Futûhu’l-Buldân, s. 691. 863 Hz. Ömer’in liderlik özellikleri hakkında geniş bilgi için bakınız: Halit Çil, Ömer’ini Arayan Yüzyıl, Timaş Yay., İstanbul 2017. 864 Ebu Yusuf, s. 195; İbn Kuteybe, I, s. 9; Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, X, s. 344. 865 Hindî, s. 14311; Kandehlevi, II, s. 99. 866 Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, X, s. 306; Isfahânî, Hilyetu’l-Evliyâ, I, s. 53. 867 Ebu Yusuf, s. 43; Hindî, 14266; Kandehlevi, II, s. 82. 238 • Hz. Ömer Sempozyumu emrinde çalıştırdıkların da kötülüğe dalarlar. O zaman senin Allah yanındaki durumun, tıpkı yerin yeşil kısımlarına bakıp, beslenmeyi ve yağlanmayı isteyen ve oradan otlayan hayvanın durumu gibi olur. Hâlbuki onun ölümü semizliğine bağlıdır.‛868 Hz. Ömer, devlet başkanının başarılı olabilmesi için gerekli şartlar hususunda şöyle demiştir: ‚Devlet başkanı, şu dört şey olmadan başarı sağlayamaz: Meşru yollarla vergi toplama gücü, bunu gerekli şekilde harcama, zulme varmayan ölçüde sertlik, gevşekliğe varmayan ölçüde yumuşaklık.‛869Ayrıca Hz. Ömer, yöneticinin yapılan iyiliğe karşı teşekkür etmemesi ve yapılan kötülüğü hemen cezalandırmasını fakirlik olarak tavsif etmiştir.870 Devlet başkanı olarak valilerinden beklentileri, profesyonel bir yönetim anlayışını ortaya koyar şekildedir. Onlardan şunları istemiştir:871 Cebbar ve zalim olmamaları, Kendilerine tâbi olunan kişiler olmaları, Müslümanları dövmemeleri, aksi halde onların zillete düşecekleri, Lüzumundan fazla övmemeleri, Haklarına mani olarak zulmetmemeleri, Haklarının zamanında verilmesi, Halka dinlerini öğretmeleri, Haksızlığa uğrayanın hakkının kısas yoluyla alınması, Hastaları ziyaret etmeleri, zayıf ve kimsesizleri huzurlarına kabul etmeleri, Bunlar ve benzer emirleri ifa etmeyenlerin azledileceği. 1.2. İnsanı yücelt ki, devlet yücelsin Hz. Ömer’in yönetim anlayışının merkezinde insan vardır. Allah’ın rızasını kazanma amacıyla insana hizmet etmeyi, ona değer vermeyi, hakkını zamanında eksiksiz teslim etmeyi, onları devamlı Allah’ın rızasını kazandırıcı amellere sevk etmeyi gaye edinip bu uğurda çırpındığına şahit olmaktayız. Tüster’in fethinde irtidat eden (dinden dönen) birisinin öldürülmesi üzerine Hz. Ömer, ‚Niye hapsetmediniz, tekrar telkinatta bulunmadınız?‛ diye komutanını azarlamış, daha önce haberi olsaydı böyle bir şeye izin vermeyeceğini ifade ederek Allah’tan af dilemiştir.872 İslam’ın cevaz vermesine rağmen, öncelikle insanı kazanmayı amaç edinerek mürtede hemen ölüm cezası uygulan- 868 Ebu Yusuf, s. 43. 869 İbn Rıdvân, s. 427-28. 870 İbn Kuteybe, I, s. 3. 871 Ebu Yusuf, s. 42, 189-90, 192; Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, X, s. 364. 872 İbnu’l-Cevzî, s. 77. Hz. Ömer Sempozyumu • 239 masını hoş karşılamamıştır. İnsan odaklı hizmette mümkün olduğunca bürokrasiyi aradan kaldırmış, halkının işlerine direkt ve bizzat vâkıf olmuştur. Böylece hizmetçi yönetim anlayışının neticesinde etkili yönetim prensiplerine ulaşmıştır. Bu konuda şu örneklere bakabiliriz: Bir kadının cephedeki kocasına özlem dolu sözlerini duyunca, hanımın kocasından ne kadar süre ayrı kalabileceğini kızı Hafsa’ya danışıp karar verdikten sonra, askerin cephede kalış süresini 4 ay olarak sınırlamıştır.873 Gece devriyesi sırasında, bir kadının maaş bağlanması için çocuğunu sütten kesme çabaları sonucu ağlayan çocuğa şahit olmuş, sütten kesilen çocuklara maaş bağlanması yönündeki önceki uygulamasından derhal vazgeçip, doğan her çocuğa maaş bağlanması uygulamasını icraata geçirmiştir.874 Kolaylaştırma prensibini göz önüne alarak gerekli durumlarda toleranslı uygulamalara gitmiştir. Muhtaç durumdaki zimmî Yahudi bir ihtiyara maaş bağlatmış ve bu durumdaki zimmîlerden cizyeyi kaldırmıştır.875 Kendini halktan üstün ve ayrıcalıklı görmeyip, onlar gibi yaşamayı tercih etmiş, kıtlık yılında olduğu gibi halkın yiyemediği şeyleri kendisi de yememiştir.876 Kıtlık zamanlarında veya açlıktan dolayı hırsızlık yapan kimselerin ellerini kesmeyip onları affetmiştir.877 Böylece zorunlu hallerde hükümleri uygulamayarak insanı önplana aldığını görmüş oluyoruz. Toplumun ahlakını bozucu kimi davranışların yayılmasını önlemek için bazı cezaları artırmıştır. Yalancı şahitlere tazir cezası uygulaması,878 içki içenlerden bazılarını sürgün etmesi879 gibi... Halife Ömer, ekonomik olarak görevlilerini tatmin etmesiyle, onları ayrıca etkilemiştir. Maaşların yüksek olması hususunda Ebu Ubeyde, Hz. Ömer’e şöyle demişti: ‚İstihdam ettiklerini fazla ücret vermek suretiyle zengin et ki onları hıyanetten korumuş olasın.‛ Bunun üzerine Hz. Ömer de şöyle söyle dedi: ‚Onlardan birini bir vazifeye tayin ettiğim vakit, bir daha muhtaç olmayacakları kadar ücret veriyorum.‛880 Hz. Ömer’in sade ve etkin yaşam tarzı, görevlendirdiği kişilere de etki etmiş, onların kendilerini Halife Ömer’e benzetmelerine sebep olmuştur. 873 Suyûtî 133; Kureşî, Evveliyyâtu’l-Faruki’s-Siyasiyye, s. 288-89. 874 İbn Sa’d, III, s. 280-81; Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, X, s. 351; İbnu’l-Cevzî, s. 69. 875 Ebu Yusuf, s. 205-6. 876 İbn Kesir, VII, s. 148. 877 Kureşî, Evveliyyâtu’l-Faruki’s-Siyasiyye, s. 416, vd. 878 Kureşî, Evveliyyâtu’l-Faruki’s-Siyasiyye, s. 448-51. 879 Kureşî, Evveliyyâtu’l-Faruki’s-Siyasiyye, s. 428-33. 880 Ebu Yusuf, s. 185-86. 240 • Hz. Ömer Sempozyumu Utbe b. Gazvan, savaş sonrası askerlere yaptığı konuşmada nefis muhasebesi ve nereden nereye geldikleri hakkında şunları söylemişti: ‚Yemin olsun, bir zamanlar Hz. Peygamber ile birlikte bulunan yedi kişiden biri bendim. Biz uzun süre semür ağacının yaprağından başka yiyecek bir şey bulamıyorduk. Sonunda ağızlarımızın içi yaralarla dolmuştu. Bir gün elime bir elbise geçirmiştim. Bunu alıp Sa’d ile birlikte paylaşmıştık. Şimdi ise o yedi kişiden her birimiz mutlaka bir bölgenin valisiyiz. Bizden sonra da insanları deneyeceklerdir‛881 Hz. Ömer, her savaşta yapılması gereken İslam savaş hukukunun değişmez prensibi imana davet esasını, ehil ve etkili kişiler vasıtasıyla yapmış, böylece muhataplarının ikna sürecini kolaylaştırmıştır. Kadisiye başkomutanı Sa’d’a şöyle yazdı: ‚Fars ordusunun komutanına görüş ve rey sahibi güçlü adamlarını gönder ki, onu imana davet etsinler. Çünkü Allah, bu adamlarımızın dualarını Farslıların gevşemesine ve sizin zafer kazanmanıza vesile kılacaktır.‛882 Ayrıca gelen elçiler çok iyi karşılanmış ve ağırlanmış, onların Müslümanlar hakkında iyi intiba edinmeleri için ne gerekiyorsa yapılmıştır. Elçilerin ödülleri vardı. Onların ihtiyacı karşılanırdı. Nitekim Hz. Muhammed de elçilere bu şekilde muamele ederdi.883 1.3. İdarede vizyon, misyon ve sorumluluk Halife Ömer, devlet başkanları ve yönetim kadrosundakileri bir lider olarak görmüş, ‚İmam ve önderleri sapmadıkça insanlar istikametten ayrılmaz‛884 diyerek, onların her hal ve hareketlerinde dikkatli olmaları gerektiğine vurgu yapmıştır. Liderlerin yaşantı ve davranışlarına göre yönettiklerinin şekilleneceğinden hareketle, onları dört gruba ayırmıştır:885 a) Hem kendini hem de valilerini devlet malını yemekten engeller ki bu, Allah yolunda cihat eden kimse gibidir. Allah’ın eli ona rahmetle açılır. b) Zaaf sahibidir, kendisini engeller ama valileri onun zaafından dolayı oburca yerler. Bu, uçurumun kenarındadır, kurtuluşu Allah’ın rahmetine kalmıştır. c) Valilerini engeller, fakat kendisi oburca yer. Bu, Resûlullah’ın, ‚Güdücülerin en kötüsü, acımasız olandır (doymak bilmeyenidir)‛ dediği yöneticidir. Yalnız kendisi helak olur. 881 İbn Kesir, VII, s. 82. 882 Taberî, II, s. 389; İbn Kesir, VII, s. 65. 883 İbn Kesir, VII, s. 215. 884 Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, X, s. 343. 885 Şeyzerî, s. 730-731. Hz. Ömer Sempozyumu • 241 d) Hem kendisi hem de valileri yemeye doymaz. Bunlar hep birlikte helak olurlar. Hz. Ömer’in şahsî ve siyasî hayatına baktığımızda, kendisi ve bürokratlarının birinci gruba dâhil olduğunu görürüz. Çünkü hem kendisi hem de valileri devlet malı konusunda oldukça hassas davranmışlar, en küçük bir suistimali bile katı bir şekilde cezalandırmışlardır. Hz. Ömer Müslüman toplumun dertlerine bizzat kendisi vâkıf olmak istemiş, onların dertleriyle dertlenip çareler sunabilmek için halkın arasında dolaşmıştır. Hatta bu isteğini sadece hilafet merkezi Medine şehri ile sınırlı tutmak istememiş, genişleyen İslam devleti topraklarının her yanına gidip halkla görüşmek istemiştir. Bununla ilgili olarak tarihî kayıtlara Hz. Ömer’in arzusu şu şekilde girmiştir: ‚Eğer ben hayatta kalacak olsaydım, bütün İslam ümmeti içerisinde dolaşır, her türlü ihtiyaçlarını öğrenirdim. Çünkü bu ümmetin valileri onların bütün ihtiyaçlarını gidermemektedirler, biliyorum. Diğer taraftan ümmetin bu gibi fertleri bana ulaşamıyorlar. İşte ben ta Şam’a kadar gidip orada iki ay kalsam, sonra Cezire’de iki ay kalsam, sonra da Mısır, Bahreyn, Basra ve Kûfe’ye gidip de her birinde ikişer ay kalsam ve oradaki Müslümanların hallerini öğrensem... Vallahi böyle bir seyahat ne kadar mükemmel olurdu.‛886 Hz. Ömer’in bu vizyonunun devlet merkezi Medine’de gerçekleştiğini söylememiz mümkündür. O, pazarları gezer, geceleri yürür, halkın hangi şartlar altında yaşadığını iyi anlamak için kendisi de aynı şartlar içinde yaşar, devletin bazı bölgelerine bizzat intikal ederdi. Bunun sonucu olarak halkının problemlerini hissederdi. Eğer kendisi bunun üzerinde bizzat durmamış olsaydı, meselelere çözüm yolu bulması o kadar kolay olmayacaktı. Onun bu tutumu, halkın problemlerini koordine edip çözüm bulmasını sağlamıştır.887 Hz. Ömer’in yönetimdeki sorumluluk anlayışını ortaya koyan veciz ifadeleri, h. 17 senesinde Amvas taunundan sonra Şam’dan Medine’ye dönmek istediği zaman, kalkıp insanlara irad ettiği hutbesinde bulabilmekteyiz: ‚Ben, başınıza idareci olarak tayin edildim. Allah’ın sizin yönetiminizle ilgili olarak bana verdiği görevleri inşallah yerine getirmişimdir. Ganimetlerinizi, evlerinizi ve gazvelerinizi aranızda yaydık. Yanımızda bulunan şeyi size ulaştırdık. Sizin için ordular tertipledik. Yükselme yollarınızı hazırladık. Uğruna savaştığınız Şam’ınızı ve ulaşabildiğiniz kadar ganimetlerinizi genişlettik. Yiyeceklerinizi belirledik. Size maaş, erzak ve ganimet verilmesini emrettik. Yapılması gereken bir şeyi bileniniz varsa bunu bize bildirsin ki, inşallah o işi yapalım. Güç ve kuvvet ancak Allah iledir.‛888 886 Taberî, II, s. 565; İbnu’l-Esir, III, s. 61; İbn Kesir, VII, s. 128; Kettânî, I, s. 427. 887 Temmavî, s. 92. 888 Taberî, II, s. 490; İbn Kesir, VII, s. 131. 242 • Hz. Ömer Sempozyumu Kendini en tepede görüp makam mevki sevdasının ateşiyle istediğini yapan lider profilinden oldukça uzak bir duruş sergilemiştir. Hatta sorumluluk yükünün ağırlığını oldukça çok hissetmesinden dolayı, hilafet makamından ayrılması mümkün olsaydı, onu terk edeceğini ifade etmiştir.889 Bir hutbesinde kendini ve makamını şöyle açıklamıştır: ‚Allah kuşkusuz beni sizin işlerinize başkan yaptı. Ben de sizin için bunların en yararlı olanını bildim. Ve bunda bana yardım etmesini, diğerlerinde olduğu gibi bunda da beni korumasını, aranızda hak tevziinde emrettiği gibi, bana âdil olmayı ihsan etmesini diliyorum. Ulu ve yüce Allah’ın yardımı olmadıkça ben sadece güçsüz bir Müslüman kulum. ‚Sizlerin hilafet makamına gelmiş olmam benim davranışlarımdan hiçbir şey değiştirmeyecek inşallah. Azamet, yücelik ancak yüce ve ulu Allah’ındır. ‚Kullarda bundan hiçbir şey yoktur. Sakın biriniz ‘Ömer halife olduktan sonra durumu değişti’ demesin. Hakkı kendiliğimden anlar, işimi size takdim eder ve açıklarım. Herhangi bir şahsın ihtiyacı olur veya zulme uğrar yahut da bir davranıştan dolayı bize kızarsa, hemen bunu bana bildirsin. Ben ancak içinizden bir ferdim. Gerek gizli, gerek aşikâr hallerinizde, namus ve şerefleriniz konusunda Allah’tan korkmanız gerekir. ‚Hakkı kendiliğinizden teslim edin. Birbirinizi dava için bana sevk etmeyin. Zira insanlardan herhangi biriyle benim aramda bir kayırma söz konusu değildir. Doğruluğunuz, benim için memnuniyet vericidir. Günahkârlığınız ise bana zor gelir. Siz, tümünüz Allah’ın beldelerinde bulunan insanlarsınız ve Allah’ın verdiği dışında hem ziraatı ve hem de hayvanı olan bir beldenin halkı değilsiniz. ‚Aziz ve yüce Allah size birçok ihsan vaat etmiştir. Ben ise, üzerimdeki emanetten ve aranızdaki durumdan sorumluyum. Uhdemdekini kendim bilirim, onu kimseye bırakmam. Bu görevin uzaklara uzanan kısmına ise ancak içinizde, toplumun güvenini kazanmış hayırlı kişilerle erişirim. Üzerimdeki emaneti inşallah onlardan başkasına havale etmem.‛890 ‚Benim bu işten ne kâr ve ne de zararda olarak sıyrılmam yeterlidir. Ama başınızda kaldığım sürece aranızda hak ile hükmetmeye çalışacağım. Evinde bile otursa her Müslümana hakkı ve Allah’ın verdiği maldan nasibi verilecektir. Onun gelmesine bile gerek kalmayacaktır.‛891 Hz. Ömer’in uzak görüşlülüğünü, yönetim hususundaki üstün kabiliyetini, Arap toplumunun ruhî yapısını bilmekteki maharetini, halkın sorunlarını 889 Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, X, s. 302. 890 Taberî, II, s. 573. 891 Kandehlevi, III, s. 193-94. Hz. Ömer Sempozyumu • 243 kendisine aktaran İmran b. Sevâde ile yaptığı uzun konuşmanın sonunda söylediği sözler açık bir şekilde göstermektedir: ‚Ben, Muhammed’in arkadaşıyım. Vallahi yedirir doyururum, su verir suya kandırırım. Zorlukları göğüsler, engelleri aşar, ahlâksızlığa engel olurum. Şerefimi korur, adımımı sağlam atarım. İnatçıları ve tembelleri şiddetle yakalarım. Çok meneder, azarlarım; ancak az döverim. Sopayı gösterir, elle defederim. Böyle olmasaydı hatalı olduğumu kabul ederdim.‛ Onun bu sözlerini duyan Muâviye b. Ebi Süfyan, ‚Vallahi, Ömer halkını çok iyi tanıyordu‛ demiştir. Hz. Ömer bu siyasetiyle, adalet ve hakları korumakla halkının rahatını tam manasıyla sağlamak istiyor, sonra da azgınları ve müfsitleri cezalandırıyordu.892 1.4. İdarede ulaşılabilirlik, denetlenebilirlik ve şeffafiyet Halife Ömer, vali-halk ve halife-vali ilişkisini yönetiminde net olarak belirlemiş ve bu minval üzere icrasını da yapmıştır. Halife-vali-halk üçgeninin her bir unsuru, birbirlerinin ayrılmaz parçası olarak hem destekleme hem de denetim vazifesini yapar duruma gelmiştir. Halka irad ettiği bir hutbesinde şöyle demişti: ‚Ey insanlar! Ben memurlarımı, sizi dövmeleri, haksız olarak mallarınızı almaları için göndermiyorum. Bu valileri size dinlerinizi öğretsinler, Resûlullah’ın sünnetini size bildirsinler diye gönderiyorum. Şayet bir kimseye böyle bir yolun dışında bir zulüm isabet edecek olursa mutlaka bu zulmünü bize iletsin ve şikâyet etsin. Ömer’in nefsini kudret elinde tutan Allah’a yemin ederim ki böyle bir şikâyetle bana gelen birisinin sıkıntısını kısas yoluyla gideririm.‛893 Bunun üzerine; ‚Ey Müminlerin Emiri! Eğer senin valilerinden birisi Müslüman birini terbiye maksadıyla hırpalayacak yahut yönetirken herhangi birini dövecek olursa aynı şekilde ona kısas uygular mısın?‛ diye soran Mısır valisi Amr b. Âs’a kısas uygulayacağı cevabını vermiştir.894 Hac zamanı topladığı valilerini halkın huzurunda sorguya tâbi tutmuştur. Hatta haksız yere kendisine kırbaç atıldığını söyleyen bir adama, kendisinin de kalkıp valisini kırbaçlamasını istemiştir.895 Basra valisi Ebu Musa el-Eş’arî’ye şu tavsiyelerde bulunmuştur: ‚İnsanlarda yöneticilerine karşı nefret hissi vardır, sana ve bana bunun erişmesinden Allah’a sığınırım. Gündüzün bir vaktinde cezaları tatbik et. Sana biri ahiret, 892 Taberî, II, s. 579; Hasan, I, s. 320-21. 893 İbn Sa’d, III, s. 261; Hamidullah, el-Vesâiku’s-Siyasiyye, Vesika No: 302. 894 Ebu Yusuf, s. 190; İbn Sa’d, III, s. 261; İbn Hanbel, Müsned, I, 286, s. 384-85; Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, X, s. 308; Taberî, II, s. 567; İbnu’l-Esir, III, s. 62. 895 Ebu Yusuf, s. 190-91; İbn Sa’d, III, s. 274. 244 • Hz. Ömer Sempozyumu diğeri dünya ile ilgili iki iş arz edildiğinde, sen ahiretle ilgili olanı tercih et. Çünkü dünya fani, ahiret bakidir. Fâsık insanlardan kork ve dikkatli ol. Hastaları ziyaret et, cenazelere katıl, halka kapını aç, ihtiyaçlarıyla bizzat ilgilen. Sen sadece onlardan birisin; şu var ki, Allah seni onların yükü en ağır olanı kılmıştır. Sen ve ailenin yeme içmede ve giyim kuşamda, halkta benzeri görülmeyen bir gösterişe daldığınız haberi bana ulaştı. Seni hayvanlar seviyesine düşmekten sakındırırım. Hayvanlar otlak bir vadiye daldıklarında semizlenmekten başka kaygıları olmaz. Yönetici eğer saparsa, yönettikleri de sapar. İnsanların en kötüsü, halkın kendisi yüzünden saptığı yöneticidir.‛896 Hz. Ömer’in yönetim anlayışı tek taraflı değildir. Yöneticinin sorumluluğu kadar, yönetilenlere de sorumluluklar yüklemiştir. Böylece yöneten ve yönetilenler karşılıklı olarak birbirine yardımcı olduğu gibi, aynı zamanda birbirlerini denetleme görevini de ifa etmiş oluyorlardı. Ömer adına valileri denetleyebilen Muhammed b. Mesleme Hz. Ömer’e, ‚Biz seni istediğimiz vasıflarda buluyor ve senin için hayırlar diliyoruz. Devletin gelirlerini ve ganimetleri artırıyor ve onlardan yeme hususunda da çok dürüst ve namuslu davranıyorsun. Dahası, onları adaletli bir şekilde dağıtıyorsun. Eğer bunlardan ayrılacak olursan seni, okun ateşe tutularak düzeltildiği gibi düzeltiriz‛ dediğinde Hz. Ömer; ‚Beni, haksızlık ve yanlışlıklar yaptığımda düzeltecek bir kavmin başına getirdiğinden dolayı Allah’a şükürler olsun!‛ karşılığında bulundu.897 Yöneten ile yönetilen arasına suni mesafeler, bürokratik engeller koymamış, bunun yerine her iki tarafa da sorumluluklarını yüklemeyi tercih etmiştir. Bunun en güzel örneklerinden birisini şu ibretli hadisede görmek mümkün: Bir adam kendisine gelerek, ‚Allah’tan kork ey Ömer!‛ diye başlayıp sözünü oldukça uzatmıştı. Bunun üzerine orada bulunan birisi adama, ‚Sus! Müminlerin Emiri’ne karşı fazla konuştun!‛ deyip onu susturmak istedi. Halife Ömer, ‚Bırak onu, konuşsun. Eğer onlar bize öyle söylemezlerse, onlarda hayır yoktur. Eğer biz onların doğru sözlerini kabul etmezsek, bizde hayır yoktur‛ diyerek898 karşılıklı olması gereken lider-izleyici sorumluluğuna dikkat çekmiştir. 1.5. Kontrolsüz güç, güç değildir Bir komutanda veya yöneticide cesaret, bulunması gereken bir özelliktir; fakat kontrolsüz cesaret çoğu zaman zarar verir. Kontrolsüz güç, güç değildir prensibiyle hareket eden Hz. Ömer, bu bağlamda komutanlarını seçerken cesaretini kontrol altına alabilenleri tayin etmiştir. Hz. Ömer valilerine şöyle yazmıştır: 896 İbn Rıdvân, s. 425. 897 Hindî, 35763; Kandehlevi, II, s. 118. 898 Ebu Yusuf, s. 40; Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, X, s. 313. Hz. Ömer Sempozyumu • 245 ‚Bera b. Mâlik’i Müslüman ordulardan hiçbirine komutan tayin etmeyin. Çünkü kendisi onları tehlikenin üzerine üzerine götürür.‛ Berâ, Enes b. Mâlik’in kardeşi olup zühd hususunda Hz. Muhammed’in seçkin ashabından biriydi. Bununla beraber Hz. Ömer, tedbirsiz cesaretinden dolayı onun orduya komutan tayin edilmesinden sakındırdı. Çünkü o kadar gözü kara idi ki, her tehlikeye hiç aldırmadan yürürdü.899 Gücün kontrol altına alınamayabileceği veya kontrolden çıkabileceği en bariz durum savaş ânıdır. Bunun önüne geçmek için Hz. Ömer, komutanlarına sıkı tembihlerde bulunarak şöyle derdi: ‚Allah’ın ismiyle ve inayetiyle, Allah’ın ve zaferin yardımıyla yürüyün. İstikamet üzere harekette ve sabırda sebat edin. Allah yolunda, Allah’a inanmayanlarla savaşın. Bununla beraber haddi tecavüz etmeyin. Çünkü Allah, haddi tecavüz edenleri sevmez. Bir karşılaşmada korkaklık göstermeyin. Yapmak iktidarınızda olduğu zaman kulak, burun gibi uzuvları kesmeyin. Galip geldiğiniz zaman ifrata gitmeyin. İhtiyarları, kadınları, çocukları öldürmeyin. İki ordu karşılaştığında, savaşın hararetli zamanında ve bir hücumun beklendiği sıralarda onlara rast gelmemeye gayret edin. Ganimet üzerinde hile yapmayın. Cihadı dünya kazancından uzak tutun. Allah ile yaptığınız ahdin kazancıyla sevinin ve bu en büyük muvaffakiyettir.‛900 Hz. Ömer, geniş sınırlarda kazanılan zaferlerin sarhoşluğuna asla kendini kaptırmamış, Müslüman olsun yahut olmasın bütün halkın haklarını antlaşmalarla sonuna kadar korumuştur.901 Geniş topraklarda hareket halinde olan ordusunun, geçtiği veya fethettiği yerlerde yerleşik halkın malının izinsiz olarak kullanımını yasaklamıştır. Komutanlarına şu talimatı vermişti: ‚Bir kavimle antlaşma yaptığınızda, ordunun izinsiz yemelerinden dolayı meydana gelen zarardan onları kurtarın.‛ Hatta kimi zaman–eğer böyle bir zarar meydana gelirse–zararın tazmin edileceği antlaşma metinlerine de eklenmiştir.902 Halife Ömer, fethettiği yerler halkına gelişigüzel muamele yapılmasına asla müsaade etmemiş, insanlık onurunu rencide edici esir statüsünü mümkün olduğunca ikinci plana atmaya veya kaldırmaya çalışmıştır. Fethedilen yerlerin halkını esir almaktan ziyade, onları zimmî statüsünde haraca bağlamayı tercih ediyordu.903 899 Serahsî, I, s. 46. 900 İbn Kuteybe, I, s. 107-108; Hamidullah, İslam’da Devlet İdaresi, s. 461-62. 901 Ebu Yusuf, s. 223. 902 Taberî, II, s. 438. 903 Belâzurî, Futûhu’l-Buldân, s. 546. 246 • Hz. Ömer Sempozyumu Çiftçilerin toprakları ellerinde bırakılarak cizye ile birlikte onlardan ellerinde geldiğince yollar, köprüler, çarşılar, ziraî üretim yapmaları, imarete önem vermeleri ve yolcuları doyurmaları istenmiştir.904 1.6. Etkin ve kalifiye yönetim kadrosu Hz. Ömer’in siyasî ferasetinin en açık delillerinden biri, devlet çarkını döndürmek için seçtiği insanların istihdam edildikleri işe en layık kişiler olmalarıdır. Muaviye b. Ebu Süfyan, Amr b. Âs, Muğire b. Şu’be, Ziyad b. Semiyye gibi siyasi dehaların her biri yüksek memuriyetlerde bulunuyorlardı. Hiç kimse bu kişiler gibi Suriye, Mısır ve Kûfe’yi idare edemezdi. Iyad b. Ganem, Sa’d b. Ebi Vakkâs, Halid b. Velid, Numan b. Mukarrin ve benzerleri askeri seferleri idare etmek için seçilmişlerdi. Amr b. Ma’dikerib ve Talha b. Halid gerçekten daha büyük cengâverler oldukları halde, orduları sevk ve idare edemeyeceklerinden ikisine de yöneticilik vermemişti. Zeyd b. Sâbit ve Abdullah b. el-Erkam edebî sanatta temayüz ettiklerinden başkâtipliklere tayin edilmişlerdi. Kadı Şureyh, Ka’b b. Sûr, Selman b. Rebîa ve Abdullah b. Mes’ud adlî davaların hallinde kabiliyetli olduklarından hâkimliklere tayin olunmuşlardı. Özetle, seçilen her memur, layık olduğu memuriyete tayin edilmişti.905 Hz. Ömer, fethi tamamlanmış beldelere liyakatli yöneticiler tayin etmeye özen göstermiştir. Bazı durumlarda komutanları sivil teşkilatlanmada daha tecrübeli şahıslarla değiştirdi. Sözgelimi, askerî durumun gerektirdiği süre için Mısır’a Amr b. Âs’ı atamışken, şartlar uygun olur olmaz Abdullah b. Sa’d b. Ebi Serh’i tayin etti.906 Halife Ömer yöneticilerini seçerken bilgili, sağlam karakterli ve dinde sebat eden insanları özellikle tercih etmiştir. ‚Yönetici olmadan önce ilim tahsil edin!‛907 şeklinde tavsiyede bulunmuştur. Yerine göre Hz. Ömer, idareciliği daha iyi bilen insanı bulduğunda, ondan daha az bileni görevden alıp yerine tayin etmiştir. Şurahbil’i azledip yerine Muaviye’yi atadığında şu açıklamayı yapmıştır: ‚Seni ondan daha çok seviyorum, bir kusurdan dolayı seni azletmedim. Sadece adamdan daha güçlü bir adam istedim.‛908 Hz. Ömer, gönderdiği valilerini beğenmeyen Kûfe’nin problemini çözmek için sahabileri toplayarak onlarla istişare yaptı. Kûfelilere güçlü ve sert bir adamı mı, yoksa zayıf, takvalı bir adamı mı vali olarak ataması gerektiğini sordu. Muğire b. Şu’be, ona şöyle dedi: 904 Taberî, II, s. 472. 905 Şiblî, II, s. 261-62. 906 İslam Tarihi Kültür ve Medeniyeti, I, s. 79. 907 Buhârî, İlim 16. 908 Taberî, II, s. 490. Hz. Ömer Sempozyumu • 247 ‚Güçlü adamın gücü hem senin hem de Müslümanların lehinedir. Sertliği de kendi nefsine fayda verir. Zayıf ve takvalı kimseye gelince, onun zayıflığı senin ve Müslümanların aleyhine olur. Takvalı oluşu ise, kendi şahsına yarar verir.‛ Bunun üzerine Hz. Ömer, Muğire’nin görüşünü beğenip ona şöyle dedi: ‚Git, seni Kûfe’ye vali olarak atadım!‛909 1.7. İdarede güven ve adalet Etkili bir liderin temel nitelikleri çerçevesinde 54.000 kişi üzerinde yapılan bir ankette910 ‚dürüstlük‛ bariz farkla öne çıkmıştır. Dürüstlük, Hz. Ömer’in hayatının da ana direğini teşkil etmiştir. Yüklü miktarda kendisine gönderilen Medain ganimetlerini görünce, ordusunun güvenirliğinden mütehassis olmuştu. Bunu duyan Hz. Ali şu karşılığı vermişti: ‚Sen iffetli oldun. Dolayısıyla halkın da iffetli oldu. Eğer sen (devlet malını) bolca yiyip içseydin, halkın da yiyip içerlerdi.‛911 Hz. Ömer, yönetimde güven ve disiplini sağlamak için, çok değerli ve başarılı komutanını bile gerektiğinde azletmekten çekinmemiştir. Hz. Ömer bu konuda oldukça hassas davranmıştır. Halid b. Velid’in kendisine hesap vermede biraz gevşeklik göstermesi üzerine, derhal onu görevinden azlederek Ebu Ubeyde’nin emrine verdi.912 ‚Dinine yardım edenin Allah olduğunu öğrensin913 ve insanlar zaferin Allah’tan değil de Halid’den geldiğine inanmasınlar914 diye Halid’i azledeceğim‛ diyerek bu konudaki hassasiyetinin bir başka yönünü ortaya koymuştur. Halid’in, halkın nezdindeki itibarı ve girdiği savaşların çoğunluğundan zaferle çıkmış muzaffer bir komutan olmasına rağmen azli, her yöneticinin kolay kolay veremeyeceği bir karardır. Toplumsal barışın tesisi ve devamı için, iyilikleri emredip kötülüklere engel olmaya çalışmayı herkesin görevi olarak gören Hz. Ömer, böylece toplumun kendi kendine çekidüzen vermesini sağlamaya çalışmıştır. Bir gün insanlara, ‚Sefih ve edepsiz bir kimsenin, onun bunun namuslarına dil uzattığını gördüğünüzde sizi, onu engellemeye çalışmaktan alıkoyan şey nedir?‛ diye sordu. ‚Biz onun dilinden korkuyoruz!‛ dediler. O zaman Hz. Ömer şöyle buyurdu: ‚Ona engel olmaya çalışmanız sizlere en azından bir şehit sevabı kazandırır.‛915 909 İbn Kesir, VII, s. 208. 910 Covey, 8’inci Alışkanlık-Bütünlüğe Doğru, s. 169-70. 911 Taberî, II, s. 466; İbn Kesir, VII, s. 113-14. 912 Mâverdî, s. 43; İbnu’l-Esir, II, s. 391; Şiblî, I, s. 242-43. 913 İbn Hayyât, s. 150. 914 Taberî, II, s. 445; İbnu’l-Esir, II, s. 490-91; İbn Kesir, VII, s. 91. 915 Kandehlevi, III, s. 198-99. 248 • Hz. Ömer Sempozyumu 1.8. Yönetimde çözümcü ve yenilikçi olmak Halife Ömer’in yenilikçi (reformist) yönünü, ilk kez kendi döneminde gerçekleştirilen icraatlarda görebilmekteyiz. Hz. Ömer’in liderlik yönünü öne çıkaran önemli etmenlerden biri, mevcut ve gelecekte öngörülen ihtiyaçlara binaen çözümler üretmesi ve bunları da kısa sürede uygulamaya koymasıdır. Elbette o, ciddi muhalefet ve ithamlara muhatap olmuş, fakat bunların üstesinden gelmeyi de başarmıştır. Teravih namazını cemaatle kılmalarını valilerine yazdığı zaman, ‚Resûlullah’ın yapmadığı bir şeyi neden yapıyorsun? Bu bid’attir‛ şeklinde ağır bir suçlamaya maruz kalmıştı. Çünkü bid’at bir amel yapanın cehennemde olacağı ile ilgili Hz. Peygamber’in sözü916 vardı. Buna rağmen Hz. Ömer’in cevabı, yenilikçi yönüyle beraber aynı zamanda onun Sünnet anlayışını da ortaya koymuştur: ‚Bu bid’at ise ne güzel bir bid’attir.‛917 Takvim, bir milletin medenileşmesinde önemli bir etmendir. Hz. Ömer’in en önemli icraatlarından biri olan ve günümüzde de kullanılan hicri takvimin ihdası hususunda, Hz. Peygamber’in hicretinden itibaren başlayan bir tarih sistemi kurulmasını emretti ve yılbaşı olarak da Muharrem ayını belirledi.918 Halifeliği sırasında misafir evleri kurdu, yolda kalanlara ait olmak üzere buralara erzak sağladı; un, kavut, hurma ve ihtiyaç duyulan şeyleri koydurttu. Mekke ve Medine arasında yol boyunca, yolda kalanların ihtiyaçlarını karşılayacak imkânlar sağladı. İnsanların bir su sebilinden diğerine rahatlıkla ulaşabileceği mesafelerde sebiller kurdu. Şam ile Hicaz arasında da aynısını yaptı.919 Hz. Ömer’in yeniliklerinden bazıları şunlardır: 920 Beytülmalin kurulması Adli mahkemelerin tesisi Hicri takvimin kabulü Emirü’l-müminin unvanı Askerî teşkilatlanma Askerî maaş Divanın kurulması Nüfus sayımı Kanalların inşası Kûfe, Basra, Fustat, Musul şehirlerinin kurulması Yabancı sermayeye giriş izni Gece bekçiliği uygulaması 916 ‚Her bidat dalalettir, her dalalet de ateştedir.‛ Müslim, Cuma 43; Nesâi, Îdeyn 22. 917 Ya’kûbî, II, s. 118. 918 Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, X, s. 321; Ya’kûbî, II, 123; Taberî, II, 3-5, 476; İbn Kesir, VII, 122-23; İbnu’lCevzî, 61-2; Cahşiyari, 13. 919 İbn Sa’d, III, s. 263; Kettânî, II, s. 25. 920 İbn Sa’d, III, s. 262-63; Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, X, s. 322-23; İbn Abdilber, s. 473; İbnu’l-Esir, Usdü’lĞâbe, IV, s. 167; İbn Kesir, VII, s. 221; İbnu’l-Cevzî, s. 61-66; Şiblî, II, s. 395-97; Kureşî, Evveliyyâtu’lFâruk fi’l-İdare ve’l-Kadâ, II, s. 699-706. Askeri alandaki yenilikler için bakınız: Halit Çil, ‚İslam Tarihinde İlk Düzenli Ordunun Kuruluşu‛, İTOBİAD, cilt: 2, sayı: 3, 2013; Çil, ‚Halife Ömer'in Askeri Şehirleri (Ordugâhlar)‛, Dini Araştırmalar, cilt: 12, sayı: 35, 2009; Çil, ‚Hz. Ömer Döneminde Ordunun Silahları ve Lojistiği‛, AKBA, sayı: 37, 2013. Hz. Ömer Sempozyumu • 249 Şecereli at ayrımı Ordugâhların (askerî şehir) kurulması İstihbaratçı kullanma Teravih namazlarının cemaatle kılınması Kıyas esaslarının belirlenmesi İçki içene 80 kamçı cezası Misafirhane tesisi Vakıf hukukunu tesis Arazi keşif ve ölçümü Merkez ve vilayetlerde mektep tesisi Gümrük vergisi alma Fakir zimmîlere maaş bağlama Sınır karakolları Gözetleme kuleleri 2. Yönetim Prensipleri Hz. Ömer, siyaset alanına farklı açılımlar katmıştır. Burada bazı önemli noktalarını şöylece belirtebiliriz: 1. Yönetici olarak seçilmek, kişiyi daha iyi bir Müslüman veya birey yapmaz, fakat ona ağır bir sorumluluk yükler. ‚Allah, kuşkusuz beni sizin işlerinize başkan yaptı. Ben de sizin için bunların en yararlı olanını bildim. Allah’ın yardımı olmadıkça ben sadece güçsüz bir Müslüman kulum. Sizlerin hilâfet makamına gelmiş olmam benim davranışlarımdan hiçbir şey değiştirmeyecek inşallah. Sakın biriniz ‘Hz. Ömer halife olduktan sonra durumu değişti’ demesin.‛921 2. Liderle takipçileri arasında aktif ilişkiye dayanan bir yönetim olmalıdır. ‚İyi olanları size en güzel şekliyle yapar, kötü olanları ise sizden uzaklaştırırım.‛922 ‚Kim güzel bir şey yaparsa, ona en güzel şekilde karşılığını veririz. Kim de kötülük yaparsa onu cezalandırırız.‛923 ‚Doğru yaparsam bana yardım edin, yanlış yaparsam beni düzeltin‛ anlayışıyla hareket eden Hz. Ömer, yanlış yaptığında ‚okun ateşte düzeltilmesi misali düzeltileceği‛ mesajını kendisine veren kişiye, ‚Beni, haksızlık ve yanlışlıklar yaptığımda düzeltecek bir kavmin başına getirdiğinden dolayı Allah’a şükürler olsun!‛ şeklinde mukabelede bulunmuştur.924 Yapıcı eleştiri hususunda insanlara serbestiyet tanıyarak, kendilerini yönetenlere karşı hem ikaz hem de denetim mekanizmasını kullanmalarını öngörmüştür. Halife Ömer, ‚En sevdiğim insanlar, bana kusurlarımı söyleyenlerdir‛925 sözüyle onları cesaretlendirmiştir. Bu iştirak edici ilişki, önemli neticelere götürmüştür. Böylece vatandaşlar sadece yönetilen değil, aktif katılımcı olmuşlardır. 921 Taberî, II, s. 573. 922 İbn Sa’d, III, s. 255. 923 Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, X, s. 306. 924 Hindî, 14196; Kandehlevi, II, s. 118. 925 İbn Sa’d, III, s. 273; Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, X, s. 346. 250 • Hz. Ömer Sempozyumu 3. İdarenin temelinde, İslam’ın da temeli olan adalet olmalıdır. ‚Haksızlığa uğrayan kimsenin hakkını, zorla da olsa haksızdan alırız.‛926 ‚Zayıf Müslümanın hakkını güçlüden alıncaya kadar şiddetim kat kat artacaktır.‛927 Birisiyle arasında meydana gelen anlaşmazlığı çözmesi için gittikleri Zeyd’in, halife olduğundan dolayı kendisine ayrıcalık tanımasına oldukça kızan Hz. Ömer, ‚Zeyd, Ömer’le en sıradan bir Müslümanı bir tutmadıkça kadılık görevinde bulunamaz‛928 diyerek, adalet konusundaki hassasiyetini tezahür ettirmiştir. 4. Lider, otoritesini üst otoriteye uygunluğuyla sınırlandırmalıdır. ‚Allah ve Peygamberine uyduğum sürece bana itaat edin, eğer uymazsam bana itaate mecbur değilsiniz.‛929 Ebu Musa’ya yazdığı mektupta, ‚Ben, Kur’an’ın size emrettiğini emrediyorum. Muhammed’in size yasakladığını yasaklıyorum. Fıkha ve Sünnete tâbi olmanızı emrediyorum‛930 diyerek, otoritesinin kaynağını ortaya koymuştur. 5. Yönetici ve lider öncelikle güvenilir olmalıdır. Yaralandığı zaman kendisinden sonraki halifeyi tayin etmesi yönündeki ısrarlı taleplere net bir cevap vermemiş, bu işi altı kişilik kurula havale etmiştir. Fakat sağ olsalardı Ebu Ubeyde veya azatlı Salim’i seçeceğini belirtmiştir.931 Hz. Muhammed, Ebu Ubeyde hakkında ‚ümmetimin güvenilir adamı,‛ Salim hakkında ise ‚Allah’ı en çok seven kimse‛ dediği için932 Hz. Ömer, onları tereddütsüz hilafete layık görmüştü. 6. Lider veya göz önündeki insanlar, davranış ve sözleriyle örnek olmalı, yanlış anlamaya sebebiyet verebilecek tavırlardan uzak durmalıdır. İhramda iken Talha b. Ubeydullah’ın üzerinde boyalı bir elbise görüp onu ikaz edince Talha, ‚Ey Müminlerin Emiri! O kerpiç boyasıdır‛ dedi. Bunun üzerine Hz. Ömer, ‚Siz, ey halkın kendilerini lider kabul edip uyduğu kimseler! Eğer bilmeyen bir adam bu elbiseyi görse, muhakkak der ki, ‘Talha b. Ubeydullah ihramlı iken boyalı elbise giyiyordu.’ Onun için ey ileri gelenler! Böyle boyalı elbise cinsinden bir şey giymeyiniz‛ dedi.933 Yanlış anlamaya müsait davranışından dolayı aynı ikazı, ehl-i kitaptan bir kadınla evlenen Huzeyfe’ye de yapmış ve evlenmekten vazgeçirmiştir.934 7. Yönetici, Hz. Peygamber’in ‚güçleştirmeyip kolaylaştırma‛935 prensibine uygun olarak kararlarını tesis etmelidir. Abdullah b. Mes’ud’un şu sözü bunu teyit etmektedir: 926 Taberî, II, s. 383-84; İbn Kesir, VII, s. 62-63. 927 İbn Asâkir, 44:265. 928 Hindî, 14445; Kandehlevi, II, s. 137-38. 929 Âlu İsâ, II, s. 570. 930 Abdurrezzâk, Musannef, XI, s. 213. 931 İbn Sa’d, III, s. 318. 932 Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, II, s. 259. 933 Muvatta, Hac 4. 934 Abdurrezzâk, Musannef, VII, s. 178. Hz. Ömer Sempozyumu • 251 ‚Ömer bizi bir yola soktuğunda, onun kolay olduğunu görürdük.‛936 8. Karar için acele etme. Sıkı bir araştırma ve tarama sürecinden sonra karar ver. Yaralanıp ölüm döşeğine düştüğünde, ashabın kendisinden sonraki halifeyi belirlemesi yönündeki ısrarlı talepleri üzerine, kafasındaki isimleri teker teker kurmaylarıyla müzakere etmiş, sonunda altı kişilik istişare kurulunu bu işle görevlendirmiştir.937 Yönetimde vazgeçmediği temel prensiplerden biri ‚istişare‛dir. Onun bu husustaki hassasiyetini Ebu Hureyre, ‚Hz. Peygamber’den daha çok, arkadaşlarıyla istişare eden kimse görmedim!‛938 şeklinde ifade etmiştir. Hz. Ömer de bu konuda şöyle demiştir: ‚Resûlullah, yanlarında Ebu Bekir ve ben de bulunduğum halde Müslümanların meselelerini konuşmak için gece geç vakte kadar uyanık kalırlardı.‛939 9. Akrabalarını kayırma ve buna önce ailenden başla. Oğulları Abdullah ve Ubeydullah, babaları Ömer büyük bir devletin başkanı olmasına rağmen bir ordu ile Irak seferine çıktılar. Dönüşlerinde Basra valisi Ebu Musa el-Eş’arî’nin ganimet mallarından verdiği parayla ticaret yapıp kâr ettiler, anaparayı da devlet hazinesine ödemek istediler. Hz. Ömer buna çok kızdı ve onlardan zorla kârlarının yarısını da alıp hazineye koydu.940 Aile fertlerine şu ihtarı yapmıştı: ‚Şunu ve şunu yasakladım. Çünkü insanlar sizi, yırtıcı kuşun eti gözetlediği gibi gözetlerler. Allah’a kasem ederim ki, sizden birinizin bu yasakları yaptığını görürsem, onun cezasını kat kat veririm.‛941 Ölüm döşeğindeyken altı kişilik şûra üyelerinden biri olan Hz. Osman’a, yakınlarını kayırmaması yönünde tavsiyede bulunmuştur.942 Nitekim Hz. Osman’ın suikast sebeplerinden biri de bu yöndeki suçlamalar olmuştur. 10. Yönetimde elit kültürü oluşmasına karşı uyanık ol ve gerekli tedbirleri al. Kûfe valisi Sa’d b. Ebi Vakkâs’ın kendisi için özel olarak inşa ettirdiği köşkü yaktırması,943 Mısır valisi Iyâd b. Ganem’in ince elbiseler giydiğini ve hacipler (muhafız) edindiğini duyunca da derhal onu çağırtıp koyun güttürmesi944 gibi uygulamaları, yönetimde ayrıcalıklı bir konum istemediğini ortaya koymaktadır. 11. Yöneticilik sözleşmesi düzenle ve böylece yöneticilerini kontrol altında tut. Hz. Ömer, bir yere vali atadığı zaman ona bir sözleşme yazar, Muhacir ve Ensar’dan bir grubu ona karşı şahit tutardı. Beygire binmemesini, halis buğday ekmeği 935 ‚Müjdeleyin, nefret ettirmeyin; kolaylaştırın, zorlaştırmayın.‛ Müslim, Cihad 3. 936 Dârimî, Ferâiz 3. 937 İbn Sa’d, III, s. 314-17. 938 Tirmizî, Cihad 34. 939 İbn Hanbel, Müsned, I, s. 178 (311); Tirmizî, Salât 126; Belâzurî, Ensâbu’l-Eşrâf, X, s. 356. 940 Muvatta, Kırâz 1. 941 Taberî, II, s. 568; İbn Asâkir, 44:268; Hasan, I, s. 316; Kandehlevi, III, s. 202. 942 İbn Sa’d, III, s. 319. 943 Taberî, II, s. 480-81; İbn Kesir, VII, s. 125. 944 Ebu Yusuf, s. 191-92; Taberî, II, s. 568-69. 252 • Hz. Ömer Sempozyumu yememesini, ince dokunmuş kumaşlar giymemesini ve ihtiyaç sahiplerine kapısını kapalı tutmamasını şart koşardı.945 Ayrıca valiyi gönderirken mal miktarını yazar, görevden aldığında ise mallarını bölüp bir kısmını alırdı.946 SONUÇ On yıllık yönetiminde Hz. Ömer, Peygambersiz hayata yeni intibak etmiş ve Ridde Savaşları’nı henüz atlatmış olan bir toplumu motive ederek bu toplum vasıtasıyla İslam dininin Arap Yarımadası’nın sınırları dışına taşıp yayılmasını ve medeniyet oluşturacak derecede buralarda kalıcı köklere sahip olmasını sağlayabilmiştir. Yüzyılımıza liderlik edebilecek tarihi şahsiyetlerin başında Hz. Ömer’i görüyoruz. İslam’ın siyasal şekillenmesi ve medeniyet ufuklarında yol almasında O’nun eylemleri ve yönetimi rehberlik etmiş ve etmektedir. İslam’ın siyasi dinamiklerinden mahrumiyetimizin uzun zamandır sancısını çekiyoruz. Tüm dünya halklarının ve özelde Müslüman halkların modern zamanlarda çektikleri varlık buhranlarını, maruz kaldıkları insanlık dışılıkları, zihin-kalp eksenindeki parçalanmışlıkları bertaraf etmede rehber ve referans olabilecek bir tecrübedir Hz. Ömer’in yönetimi. Kısıtlı imkânlarla Müslümanları şahlandıran bir Ömer mantalitesine ne kadar çok ihtiyacımız var! Fırat kıyısında kaybolan koyunun sorumluluğu, her bir insanın problemine direkt vakıf olma ve en kısa sürede çözme mantığı kısa sürede geniş coğrafyada kalıcı fetihleri meydana getirmiştir. Hz. Ömer’in insanı yücelten şeffaf, adaletli ve yenilikçi yönetim anlayışı, 10 yıllık kısa sayılabilecek hilafeti döneminde, İslam’ın siyasi ve sosyal boyutlarda medeniyet boyutuna ulaşmasını sağlamıştır. O’nun yönetimini ‚Müslümanlıkta samimiyet, siyasette ehliyet‛ şeklinde özetleyebiliriz. O, insanların ait olmayı isteyecekleri bir dünya oluşturmayı başarmış gerçek bir liderdir. KAYNAKÇA Abdurrezzâk, İbn Hemmâm es-San’ânî (211:826), el-Musannef, thk. Habiburrahman elA’zamî, Beyrut 1970. Âlu İsâ, Abdusselam b. Muhsin, Dirâsetun Nakdiyyetun fi’l-Merviyyâti’l-Vârideti fi Şahsiyyeti Ömer b. Hattâb, el-Câmiatu’l-İslamiyye, Medine 2002. Belazûrî, Ahmed b. Yahyâ b. Cabir (279:892), Futûhu’l-Buldân, çev. Mustafa Fayda, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., 1. bs., Ankara 1987. ---------------, Ensâbu’l-Eşrâf, thk. Süheyl Zekkâr& Riyâd Zerkây, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1996. Bennis, Warren, Bir Lider Olabilmek, 4. bs., çev. Utku Teksöz, Sistem Yay., İstanbul 2003. 945 Taberî, II, s. 569; İbn Kesir, VII, s. 222. 946 Kettânî, I, s. 430. Hz. Ömer Sempozyumu • 253 Cahşiyarî, Muhammed b. Abdûs b. Abdullah el-Kûfî (331/942), Kitabu’l-Vüzerâ ve’lKüttâb, Kahire 1938. Covey, Stephen R., 8’inci Alışkanlık-Bütünlüğe Doğru, çev. S. Soner, Ç. Erendağ, Sistem Yay., İstanbul 2005. Çil, Halit, Ömer’ini Arayan Yüzyıl, Timaş Yay., İstanbul 2017. -------------, Hz. Ömer Dönemi Ordu ve Ordugâhlar, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, A. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları ABD, Ankara 1999. -------------, ‚İslam Tarihinde İlk Düzenli Ordunun Kuruluşu‛, İTOBİAD, cilt: 2, sayı: 3, 2013. -------------, ‚Halife Ömer'in Askeri Şehirleri (Ordugâhlar)‛, Dini Araştırmalar, cilt: 12, sayı: 35, 2009. -------------, ‚Hz. Ömer Döneminde Ordunun Silahları ve Lojistiği‛, AKBA, sayı: 37, 2013. Deylemî, Şireveyh b. Şehredâr b. Şireveyh el-Hemezânî (509/1115), Müsned (el-Firdevs bi Me’sûri’l-Hitâb), thk. Es-Saîd b. Beseyûnî Zeğlûl, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1986. Dilts, Robert B., Visionary Leadership Skills, Meta Publications, USA 1996. Ebû Yusuf, Ya’kûb b. İbrahim (182:798), Kitâbu’l-Harac, çev. Ali Özek, Hisar Yay., İst. 1973. Hamidullah, Muhammed, el-Vesâiku’s-Siyasiyye, Dâru’n-Nefâis, 6. bs., Beyrut 1987. -------------, İslam’da Devlet İdaresi, çev. Kemal Kuşcu, Nur Yay., Ankara 1979. Hasan, Hasan İbrahim, Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslam Tarihi, çev. İsmail Yiğit, Sadrettin Gümüş, Kayıhan Yay., 2. bs., İstanbul 1987. Hindî, Alaaddin Ali el-Muttakî b. Hüsameddin (975:1567), Kenzu’l-Ummâl, thk. Bekrî Hayyânî, Saffet es-Sakâ, Müessesetu’r-Risâle, 5. bs., Beyrut 1985. İbn Abdilber, Ebu Ömer Yusuf b. Abdullah en-Nemerî (463:1071), el-İstîâb fî Ma’rifeti’lAshâb, thk. Adil Mürşid, Dâru’l-A’lâm, Ürdün 2002. İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasan b. Hibetullah b. Abdullah eş-Şâfiî (571:1175), Tarihu Medineti Dımeşk, thk. Ömer b. Ğalâme el-Amrevî, Cilt: 44, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1996. İbn Hanbel, Ahmed (241:855), Müsned, thk. Şuayb el-Erne’vut, Adil Mürşid, Müesesetu’l-Risâle, Beyrut 1995. İbn Hayyât, Halife (240/854), Halife b. Hayyât Tarihi, çev. Abdulhalik Bakır, Ankara 2001. İbn Kesir, Ebû’l-Fidâ’ İmâduddin İsmail el-Hâfız b. Ömer (774:1372), Büyük İslam Tarihi (el-Bidâye ve’n-Nihâye), çev. Mehmet Keskin, Çağrı Yay., İstanbul 1994. İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dineverî (276:889), Uyûnu’lAhbâr, Dâru’l-Kütübi’l-Mısriye, Kahire 1996. İbn Rıdvân, Ebu’l-Kâsım el-Mâlikî (783:1381), eş-Şuhubu’l-Lâmia fî’s-Siyâseti’n-Nâfia, thk. Ali Sâmi en-Neşşâr, Dâru’s-Sekâfe, Mağrib 1984. İbn Sa’d, Muhammed b. Sa’d b. Menî’ ez-Zührî (230:845), Kitâbu’t-Tabakâti’l-Kebîr, thk. Ali Muhammed Amr, Mektebetü’l-Hâncî, Kahire 2001. 254 • Hz. Ömer Sempozyumu İbnu’l-Cevzi, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed (597:1201), Menâkibu Emirü’l-Müminin Ömer b. el-Hattâb, thk. Hilmî b. Muhammed b. İsmail, Dâr İbn Haldun, İskenderiye 1996. İbnu’l-Esir, İzzuddin Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed eş-Şeybânî (630:1232), İslam Tarihi (el-Kâmil fî’t-Tarih), çev. M. Beşir Eryarsoy, Bahar Yay., İstanbul 1985. İbnu’l-Esir, Usdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe, thk. A. Muhammed Muavvız ve A. Ahmed Abdulmevcud, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiye, Beyrut 1996. İsfahânî, Ebu Nuaym Ahmed b. Abdullah (430:1038), Hilyetu’l-Evliyâ ve Tabakâtu’lAsfiyâ, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiye, Beyrut 1988. Kandehlevi, M. Yusuf, Hayatu’s-Sahâbe, çev. Ali Arslan, Akçağ Yay., Ankara 2004. Kettânî, Muhammed Abdulhayy, Hz. Peygamberin Yönetimi, çev. Ahmet Özel, İz Yay., İst. 2003. Komisyon, İslam Tarihi Kültür ve Medeniyeti (The Cambridge History of İslam), çev. Komisyon, Hikmet Yay., İstanbul 1988. Kureşî, Gâlib b. Abdulkâfi, Evveliyyâtu’l-Fâruk fi’l-İdare ve’l-Kadâ, Müessesetu’l-Kütübi’sSakafiyye, Beyrut 1990. -----------, Evveliyyâtu’l-Faruki’s-Siyasiyye, Daru’l-Vefa, Mansûre 1990. Mâverdî, Ali b. Muhammed b. Habib (450/1058), el-Ahkamu’s-Sultaniye ve’l-Velâyâtu’dDiniyye, Kahire 1973. Serahsî, Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebi Sehl (483:1090), İslam Devletler Hukuku, çev. İbrahim Sarmış, M. Sait Şimşek, Eğitaş Yay., Konya 2001. Suyûtî, Celâluddin Abdurrahman b. Ebi Bekr (911/1505), Tarihu’l-Hulefâ, Beyrut 1974. Şeyzerî, Abdurrahman b. Abdillah b. Nasr b. Abdirrah-man (589/1193), el-Menhecu’lMeslûk fî Siyaseti’l-Mülûk, thk. A. Abdullah el-Musa, Mektebetu’l-Menâr, Ürdün 1987. Şiblî, Mevlana Numanî, Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, çev. T.Yaşar Alp, Hikmet Yay., İstanbul 1986. Taberî, Ebu Ca’fer Muhammed b. Cerîr (310/922), Tarihu’l-Ümem ve’l-Mulûk, Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1988. Temmâvî, Süleyman Muhammed, Hz. Ömer el-Faruk ve Modern Sistemler, çev. M. Vesim Taylan, İstanbul 2004. Ya’kûbî, Ahmed b. Ebi Ya’kûb b. Ca’fer b. Vehb (292:905), Tarihu’l-Ya’kûbî, Matbaatu’lGarî, Necef 1358 (1939). Zel, Uğur, Kişilik ve Liderlik, Nobel Yay., Ankara 2006. HZ. ÖMER DÖNEMİNDE DİPLOMASİ İsrafil BALCI* GİRİŞ Diplomasi, milletlerarası ilişkileri yürütme ve yönetme sanatı olarak tanımlanabilir. Diplomasinin hedefi ve gayesi devletlerarasındaki anlaşmazlıkları baskı veya askeri güce dayanmaksızın barışçı yollarla çözmektir. Bu yönüyle diplomasi adeta bir sanat olarak nitelenir. Günümüz devletleri, uluslararası arenadaki çeşitli oluşum veya organizasyonların yanı sıra, diğer devletlerde diplomat, büyükelçi veya maslahatgüzarı gibi resmi görevliler bulundurur ve bunlar vasıtasıyla temsil edilirler veya ilişkilerini yürütürler. Modern dönemdeki diplomatik ilişkiler devletler umumi hukukuna göre yürütülür. Eski çağlardaki devletlerarası ilişkiler günümüzde olduğu gibi daimi elçilik şeklinde değil, günübirlik elçilik heyetleri aracılığıyla yürütülürdü. Ayrıca ne devletler hukuk ne de diplomatik temsilci veya meslekten diplomatlar vardı. Bu nedenle kimi zaman doğrudan devleti veya siyasal idareyi temsil eden başkanlar karşılıklı görüşmeleri yürütürdü. Devletlerarasındaki ilişkilerin belli kurallara bağlanarak meslekten diplomatlar aracılığıyla yürütülmesi ve ilişkilerin daimi elçilikler statüsüne dönüştürülmesi, kabaca söylemek gerekirse XVI. yüzyıldan itibaren başlayan bir süreçtir ve daha çok Avrupa devletleri arasında şekillenmiştir. Siyasî tarih veya hukuk kitapları devletlerarası ilişkileri belirleyen hukukî kaidelerin yine bu dönemlerde ortaya atıldığını yazar. Örneğin 10 Nisan 1583-28 Ağustos 1645 tarihleri arasında yaşamış Hollandalı düşünür Hugo Grotius (Hugo de Groot), doğal hukuk teorisiyle uluslararası hukukun kurucusu olarak ün kazanmış ve ilk kez devletler hukukunun kurallarını belirleyen kişi olarak tanıtılmıştır. Bu nedenle devletler hukukunun babası olarak nitelenir. Modern diplomasi ve devletlerarası hukukun temellerinin Batı’da atıldığı tezi genel bir kabul olarak dile getirilse de, en az 6-7 asır önce bu bağlamdaki kaidelerin İslâm’ın erken döneminden beri fiili olarak var olduğunu ve bizzat uygulandığını belirtmek, bize göre hakkın teslimidir. Malum olduğu üzere Arap yarımadasındaki kabileler veya devletler İslâm’dan çok önceleri kendi * Prof. Dr., Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi. 256 • Hz. Ömer Sempozyumu geleneksel değer yargıları çerçevesinde birbirleriyle ilişkilerini sürdürüyordu. Hatta Hz. Peygamber’in beşinci göbekten dedesi Kusay’ın sefirlik (elçilik) görevi tahsis ettiği ve bunu Hz. Ömer’in kabilesi olan Adî b. Ka’b oğullarına verdiği söylenir. İslâm’dan sonra özellikle Medine dönemiyle birlikte Resûlullah'ın başta Kureyş olmak üzere, çeşitli kabile temsilcileri veya komşu devlet başkanları ya da onlara tabi olan yerel idarecilerle birçok temasının olduğunu görüyoruz. Hiç kuşku yok ki, bu ilişkiler belli kurallar çerçevesinde sürdürülmüş ve ana kaynağını hak, adalet, eşitlik, ahde vefa gibi vahyin belirlediği prensipler şekillendirmiştir. Siyer kavramı, genel anlamda Hz. Peygamber’in hayatını konu edinen bir terim olarak kullanılsa da, onun savaşları ve muhataplarıyla ilişkilerini de içine alan yönüyle aynı zamanda devletlerarası ilişkileri de ifade eden bir muhtevaya sahiptir. Nitekim onun vefatından kısa süre sonra başlayan siyer yazıcılığında bu bağlamda birçok kayıt nakledilir. Zaman içinde onun savaşları ve gayri müslimlerle ilişkilerinin mahiyet ve muhtevasını irdeleyen hukuk kitapları yazılmış ve ‚öteki‛ ile ilişkileri belirleyen çeşitli teoriler hem pratik uygulamalardan hem de teorik olarak hukuk kaidelerinden esinlenerek tanzim edilmiştir. Özellikle İmam-ı Azam’ın öğrencisi Muhammed b. Hasan eşŞeybânî’nin (189/805) siyeri büyük oranda devletlerarası ilişkileri tanzim eden veya bu ilişkilerin hangi esaslar çerçevesinde sürdürülmesi gerektiğini belirleyen açıklamalar içerir. Dolayısıyla her ne kadar devletlerarası hukukun temellerinin 15. yüzyılda Hugo Grotius tarafından atıldığı söylense de, çok daha önceden bu ilişkileri belirleyen hukukî kaidelerin Müslüman müellifler tarafından kaleme alındığını hatırlatmalıyız. Bu tebliğ Müslümanlar için örnek gösterilen ve idealize edilen Hz. Ömer dönemindeki diplomatik ilişkileri, bu ilişkilerin seyrini, hangi ilke veya esaslar çerçevesinde sürdürüldüğünü, yabancılarla ilişkileri düzenleyen esasların neler olduğunu ortaya koymayı hedeflemektedir. Hemen belirtelim ki, Hz. Ömer dönemindeki diplomatik ilişkilerin ana çerçevesini kuzeydeki iki güçlü komşu olan Bizans ve Sâsânîler’le yürütülen münasebetler veya mücadeleler oluştur. Dolayısıyla bu iki devletle ilişkilerin seyri üzerinden onun dönemindeki diplomasinin ana çerçevesini belirlemeye çalışacağız.1. Bizans’la İlişkiler

Hz. Ebu Bekir’den sonra idareye gelen Hz. Ömer, dahili problemleri büyük oranda çözülmüş bir siyasal iktidar devralmıştı, ancak iki ayrı cephede sı-

 

947 Geniş bilgi edinmek isteyenler ‚Hz. Ömer Döneminde Diplomasi‛ adlı eserimize müracaat edebilir.

Hz. Ömer Sempozyumu • 257

cak savaş devam ediyordu. Deyim yerindeyse elinde iki ateş topu vardı. Bu

yüzden öncelikli olarak devam eden mücadeleleri bir şekilde neticelendirmeyi

hedeflemiştir. Nitekim onun ilk icraatlarından birisi, Irak ve Şam cephelerine

ordu göndermek olmuştur. Her ne kadar kendisine özgü yönetim anlayışı sergilemiş ve bu cephelerdeki komutanları değiştirmişse de, selefi Hz. Ebu Bekir’in izinden gideceğini henüz ilk konuşmasında ortaya koymuştur. Dolayısıyla kendisinden önce açılan bu cephelerdeki mücadeleyi sürdürmek onun

öncelikli hedeflerinden birisi olmuştur.

Şam cephesi Resûlullah zamanında açılmıştır. Burada yaşayan Arap kabileleri veya yerel idarecilere gönderdiği İslâm’a davet mektupları ile başlayan

ilişkiler, Müslüman elçilerin öldürülmesi ve davetin engellenmesinden sonra

olumsuz sürece girmiş, Mu’te savaşı ve Tebûk seferi ile beraber fiili savaş durumu ortaya çıkmıştı. Bu süreç Üsâme b. Zeyd komutasında hazırlanan ordu

ile devam etmiş, ancak Resûlullah'ın vefatı üzerine onun hedeflerini Hz. Ebu

Bekir gerçekleştirmiştir. Onun zamanında sürdürülen mücadeleler Hz. Ömer

döneminde doğrudan Bizans’la mücadeleye dönüşmüştür.

Hz. Ebu Bekir’in gönderdiği ordular ilk kez 633 yılı sonlarıyla 634 yılı başlarında Filistin bölgesindeki el-Arabe’de küçük bir Bizans birliğini mağlup etmiş,948 ardından Dâsin’de (4 Şubat 634) ikinci bir çatışma yaşanmış949 ve İslâm

orduları Gazze bölgesini ele geçirmiştir.950 Ayrıca Belka’nın bir köyü olan

Meâb’da (Rabba) da, önemli bir başarı elde edilmiştir.951 Bu ordulardan önce,

Halife’nin Halid b. Said’i öncü birlik olarak gönderdiği, bu birliklerin mağlup

olduğu, bu nedenle onu görevden alıp yerine Yezid b. Ebî Süfyan’ı getirdiği

söylenir. el-Arabe, Dâsin ve Meâb ’da kazanılan başarılardan sonra en ciddi

mücadele Ecnâdeyn savaşında yaşanmıştır.952

Sözü edilen başarılardan sonra, Bizans’ın kapsamlı bir ordu hazırladığı

haberi alınınca, Filistin bölgesinde görevlendirilen Amr b. el-Âs yardım istemiş, Ebu Bekir de Irak bölgesine yeni gönderdiği Hâlid b. Velîd’i buraya sevk

etmiş ve ona başkomutanlık yetkisi vermiştir. Hâlid, Şam bölgesine varınca

Ebu Ubeyde b. el-Cerrâh, Şurahbîl b. Hasene ve Yezîd b. Ebî Süfyân gibi komutanlarla birleşip görevi devralmış ve Remle ile Beytü’l-Cibrin arasındaki

Ecnadeyn’de953 (28 Cemaziyelülâ 13/30 Temmuz 634) Bizans ordusunu mağlup

 

948 Belâzurî, Fütûh, 117; Taberî, IV, 39; İbn Asâkir, I, 130.

949 İbn Hişâm, II, 272; Belâzurî, Fütûh, 117; Taberî, IV, 39.

950 Theophanes, The Chronicle of Theophanes, Translated by Harry Turtledove, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1982, 37.

951 Taberî, IV, 39.

952 Theophanes, 37; Belâzurî, Fütûh, 117; Taberî, IV, 39.

953 Taberî buradaki Bizans ordusunun yaklaşık olarak 90 bin civarında olduğunu söyler. Taberî, IV,

31.

258 • Hz. Ömer Sempozyumu

etmiştir.954 İddiaya göre bozguna uğrayan Theodore, o sırada Hıms’da bulunan

Heraklios’un yanına kaçmıştır.955 Savaşın kazanıldığı haberi Medine’ye geldikten kısa bir süre sonra (22 Cemaziyelâhir 13/23 Ağustos 634) Hz. Ebu Bekir vefat etmiştir.956

Ecnâdeyn savaşından kaçan Bizans birliklerini takip eden Hâlid, önce

Yâkûsa’da küçük bir birliği kıstırmış ve burada bulunduğu sırada Hz. Ebu Bekir’in vefat haberini almıştır.957 Yâkûsa’dan sonra Fihl üzerine yürüyen Hâlid,

burada da önemli bir başarı kazanmıştır (Zilkade 13 /Ocak 635).958 Ardından

Dımeşk’ı muhasara etmiş, ancak kuşatma devam ederken görevden alma kararı yeni komutan Ebu Ubeye b. el-Cerrâh’a ulaşmıştır.959 Bu yüzden şehri fetheden komutan Hâlid iken, fethin sonunda halka emân veren komutanın adının

Ebu Ubeyde b. el-Cerrâh olduğuna dair rivayetler aktarılmıştır.960

Hz. Ömer’in komutan değişikliği Bizans’a yönelik politik hamlesinden

daha çok iç politikaya yönelik bir tercih gibi gözükse de, dış politikaya yönelik

de önemli bir karar niteliğindedir. Bir tarafta Hz. Ömer, diğer yanda ise orduyu başarıdan başarıya koşturan Hâlid gibi komutanın sıcak savaş devam ederken görevden alınması, birçok spekülasyona neden olmuştur. Ancak bu karar

daha çok yeni fethedilmiş Şam bölgesindeki ordunun içyapısıyla ilgilidir.961

Dolayısıyla Ebu Ubeyde, Bizans’la ilişkilerde veya bu ülkeye karşı yürütülecek

politikalarda en önemli aktör konumundadır ve Şam bölgesinin genel valisi/komutanı olmuştur.

Dımeşk’in fethinden sonra Bizanslı komutanlar kapsamlı bir mücadeleye

hazırlanınca, Ebu Ubeyde b. el-Cerrâh orduyu güçlendirmek amacıyla daha

önce alınan şehirlerde güvenlik için bulundurulan birlikleri geri çağırmış ve bu

yerleşim birimleri ile yapılan anlaşmaları karşılıklı rızaya dayalı olarak askıya

 

954 Taberî, IV, 45-46.

955 Heraklios’un onu başkente gönderip hapsettirdiği söylenir. Theophanes, 37.

956 Halîfe b. Hayyât, 147-148; Taberî, IV, 46; ayrıca bkn. Donner, Fred McGraw, The Early Islamic

Conquests, Princeton University Press, New Jersey 1981, 129; Kaegi, Walter Emil, Bizans ve İlk İslam

Fetihleri, çev. Mehmet Özay, Kaknüs Yayınları, 1. Baskı, İstanbul 2000, 153-54.

957 Belâzurî, Fütûh, 122; Taberî, IV, 55.

958 Halîfe b. Hayyât, 149, 155-56; Fesevî, el-Ma'rifetü ve't-tâarîh, nşr. Halil Mansur, (1. Baskı), Beyrut

1419/1999, III, 309; Taberî, IV, 55, 59.

959 Halîfe b. Hayyât, 154-55.

960 Belâzürî, Fütûh, 180; Taberî, IV, 55-59; İbn Asâkir, I, 147; İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, Beyrut 1966,

VII, 20-21; Zehebî, 132; İbn Tiktakâ, 76.

961 Hâlid, ridde savaşlarında birçok kabile mensubunu dize getirmiş ve ya babasını, kardeşini yakınını

veya kabile mensubunun öldürülmesinde rolü olan birisi konumundaydı. Asabiyet duygusu dikkate alınınca böyle bir komutanın emri altındaki kabilelerin ordu içinde çatlak olmasına yol açabilecek ihtimal söz konusuydu. Bu yüzden Ömer, bütün kabile mensuplarının kabul edeceği ve yıpranmamış bir isimle devam etmeyi tercih etmiştir. Dile getirilen bazı sebeplerin de kısmen etkisinden söz edilebilir, ancak bize göre en önemli nedenlerden birsi budur.

Hz. Ömer Sempozyumu • 259

almıştır. Uzun hazırlıklardan sonra iki taraf Yermûk vadisinde karşılaşmış (20

Ağustos 636) ve İslâm ordusu kendisinden oldukça üstün olan Bizans ordusunu mağlup etmiştir.962 Bu savaş Şam bölgesindeki hâkimiyet açısından her iki

taraf için de önemli bir dönüm noktası niteliğindedir. Kaçan birliklerin önemli

bir bölümü el-Cezîre ve Mısır’a kadar çekilmiştir.

Yermûk’tan sonra Hz. Ömer’in onayı doğrultusunda ilk hedef Dımeşk

şehri olmuş ve burası ikinci kez alınmıştır. Müteakiben Hıms, Kınnesrîn,

Ba’lbek, Lazkiyye, Kudüs ve Kaysâriyye gibi yerler alınarak Şam bölgesinin

merkezi şehirleri ele geçirilmiş ve buradaki Bizans varlığı sona ermiştir. Bu süreçten sonra Ebu Ubeyde bölgedeki yerel idareciler veya kabile şefleriyle baş

başa kalmıştır. Onlarla yapılan görüşmeler veya sürdürülen ilişkiler, Hz. Ömer

dönemi diplomasisi hakkında önemli ipuçları içerir. Örneğin Ebu Ubeyde güçlü konumda olduğu halde, yerel idarecilerle karşılıklı hukuka saygı, insanî ve

ahlâkî prensipler çerçevesinde görüşmeler yapmıştır. Hatta Kudüs’ün teslim

alınması örneğinde olduğu gibi, şehrin idarecisinin şartlı barış teklifi kabul

edilmiştir. Bunun yanı sıra Dımeşk halkıyla yapılan anlaşma şartları çerçevesinde anlaşma teklif eden Ba’lbek halkı ve diğer yerleşim birimlerinin talepleri

de kabul edilmiştir.963

Kaynakların verdiği bilgiye göre Ebu Ubeyde Bizans’ın Kınnesrîn valisi

ile görüşerek halka eman vermiştir.

964 Theophannes bu anlaşmanın John Kataias ile yapıldığını ve bir yıllık geçici anlaşma olduğunu söyler.965 Ancak Heraklios, Müslümanlarla anlaşma yapan vali John Kataias’ı görevden alıp yerine

Ptolemaious’u getirmiş, yeni vali anlaşmayı bozunca Ebu Ubeyde Halep'e yönelmişken dönüp tekrar şehri tekrar ele geçirmiştir.966 Bu nedenle anlaşmanın

bir yıl yürürlükte kaldığı söylenir. Hıms halkıyla da Kısnnesrîn’de yapılan anlaşmaya benzer bir mahede akdedilmiş ve vergilerini ödedikleri sürece halkın

can, mal ve kutsal mekânları teminat altına alınmıştır.967

Hıms ve Kinnesrîn gibi şehirlerin düşmesinden sonra, Bizans’ın kapsamlı

bir savaş hazırlığına girmesi üzerine, Ebu Ubeyde verdiği teminatı yerine getiremeyeceği gerekçesiyle karşılıklı rızaya dayalı olarak anlaşmaları askıya almış, buna mukabil halktan koruma karşılığı aldığı vergileri iade etmiştir. Daha

dikkat çeken husus ise Yermûk savaşından sonra, kimi yerleşim birimlerinin

 

962 Belâzürî, Fütûh, 192.

963 Belâzürî, Fütûh, 196.

964 Vâkıdî, Fütûhu’ş-Şâm, II, 69-71; İbn Hibban, es-Sîretü’n-nebeviyye ve Ahbâru’l-hulefâ, thk. Seyyid Azîz

Bek ve diğl. Beyrut 1987/1407, 476.

965 Theophanes, 39; ayrıca bkn. Vâkıdî, Fütûh, II, 71.

966 Belâzürî, Fütûh, 206-207.

967 Ezdî, 146; Belâzürî, Fütûh, 187-88.

260 • Hz. Ömer Sempozyumu

eski anlaşmaları devam etmek için teklifte bulunmalarıdır. Müslümanların yönetim anlayışından memnun olan yerli halkın Yermûk savaşının ardından

kendi rızalarıyla eski anlaşmalarını sürdürmek istediklerine dair haberler nakledilmiştir.

Dımeşk, Kınnesrîn ve Hıms gibi şehirlerin alınmasından sonra, Ebu

Ubeyde Kudüs ve Kaysâriyye şehirlerine yönelmiştir. Amr b. el-Âs’a haber

gönderip buranın muhasara altına almasını istemiş,

968 müteakiben kendisi de

gelip kuşatmaya katılmıştır. Kudüs idarecisi Sophronius Bizans’tan beklediği

yardımı alamaması üzerine, teslim olmaya mecbur kalmıştır. Ancak bizzat Hz.

Ömer’in gelip kendilerine eman vermesi şartlıyla savaşmayacaklarını bildirmiştir. Onun talebi üzerine Hz. Ömer Medine’den kalkıp Kudüs’e gitmiş ve

şehri teslim almıştır.969 Hz. Ömer’in Kudüs’e kadar gitmesi ve anlaşma yapması bölgeye verdiği önemi göstermesi bakımından dikkate değer olduğu gibi,

aynı zamanda barışa verdiği önemin de bir tezahürü olarak görülebilir. Kudüs’ün ardından Kaysâriyye de fethedilince Şam bölgesinin tamamı Müslümanların eline geçmiştir.970

Kaysâriyye’nin fethi (19/640) sırasında Abdullah b. Huzâfe’nin Bizans’a

esir düştüğü ve bu olayın iki taraf arasında diplomatik krize dönüştüğü iddia

edilir. Rivayete göre Hz. Ömer ile Bizanslı yetkililer arasında yapılan diplomatik yazışmalardan sonra Abdullah serbest bırakılmıştır.971 Kimi iddialara göre

Hz. Ömer esir düşen Abdullah’ın serbest bırakılması için Bizans İmparatoruna

tehdit içerikli bir mektup göndermiş, şayet salıverilmezse Şam bölgesindeki

Hıristiyanları kılıçtan geçireceğini söylemiş ve bu tehdit üzerine esir serbest bırakılmıştır.972 Böyle bir iddiadan bahsedilse de, bunun sadece hikâyeyi uyduranların kurgusundan başka bir şey olmadığı anlaşılmaktadır.

Bizans ve Sâsânîler’e karşı verilen mücadele ve özellikle bu iki ülkenin

nüfuz alanındaki kabilelerle sürdürülen ilişkilere bakılırsa, öncelikli hedefin

savaş olmadığına dair yeteri kadar veri bulunmaktadır. Savaş, bütün diplomatik yollar tükendikten sonra, son çare olarak görülmüştür. Ömer, Şam bölgesinin tamamen ele geçirilmesinden sonra daha fazla Bizans üzerine gitmek yerine eldeki yerleri kontrol altında tutmayı hedeflemiştir. Nitekim ordunun ku-

 

968 Belâzürî, Fütûh, 197; Ezdî, 248-49; İbn Kesîr, VII, 55.

969 Belâzürî, Fütûh, 197; Ya’kûbî, II, 147; Taberî, IV, 159, 160.

970 Halîfe b. Hayyât, 174; Ya’kûbî, II, 151; Ezdî, 246.

971 İbn Saʿd, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Saʿd b. Menīʿ (ö.230/845), et-Ṭabaḳātu'l-Kubrā, thk. ʿAlī

Muḥammed ʿOmer, I-X, Ḳāhire 1421/2001, IV, 177.

972 Abdullah esir düşünce onun dininden döndürmek için baskı yaptıkları, ancak kabul etmediği, hatta önüne domuz eti ve içki koydukları, ancak bunları da yiyip içmediği, sebebi sorulunca Müslüman olduğunu söylediği ve inancı nedeniyle yemediğini söylemiştir. Ebū İsḥāḳ el-Fezārī, Ebū

İsḥāḳ İbrāhīm b. Muḥammed, es-Siyer, thk. Fārūḳ Ḥammāde, Beyrūt 1987, 223-25.

Hz. Ömer Sempozyumu • 261

zeye doğru ilerlemesine müsaade etmeyip Anadolu ile Şam hudutları arasındaki Hatay, Antakya, Maraş ve Urfa gibi şehirleri doğal savunma hattı olarak

görmüş ve buralardaki geçişleri kontrol altında tutmuştur.973 Sınır bölgesi konumundaki geçişleri kontrol ederek hem buradan gelebilecek muhtemel saldırıları önlemeye çalışmış hem de bölgedeki Arap kabilelerinin Bizans’a ilticalarını önlemeyi hedeflemiştir. Nitekim Meysere b. Mesruk Anadolu ile Şam arasındaki geçitleri kontrol etmekle görevlendirmiştir. Meysere, Bağrâs geçidinden Bizans’a iltica etmek isteyen Gassânî, Tenûh ve Iyâd kabilelerine mensup

Araplara engel olmuştur.974 Halife’nin Şam topraklarını aşıp Anadolu içlerine

doğru ilerlemek istememesi, daha fazla toprak kazanma gibi bir amaçla hareket etmediğini göstermesi bakımından dikkat çeker. Muâviye’nin Kıbrıs’ı fethetme önerisini kabul etmemesi de benzer aynı tutumun yansıması gibidir.975

Bir iddiaya göre Yermûk bozgunundan sonra Gassânî lideri Cebele b. Eyhem yaklaşık otuz bin976 kişilik Arap nüfusuyla birlikte Rakka yolunu kullanarak977 el-Cezîre üzerinden Anadolu’ya geçmiştir.978 Ancak bu rakamın hayli

abartılı olduğu anlaşılmaktadır. İlticadan önce Cebele’nin Hz. Ömer’le görüştüğüne dair bazı iddialar vardır. Hatta bu görüşmenin Kâbe’yi ziyaret için

Mekke’ye geldiği sırada gerçekleştiği gibi romantik yorumlar bulunmaktadır.

Iyâd kabilesi mensup büyük bir gurubun da Bizans’a iltica girişiminden bahsedilir.979 Ayrıca Lahm, Kudaa ve Tağlib gibi kabilelerinden bazı gurupların da

taşınabilir mallarını alıp bu ülkeye göç etmeye çalıştıkları, ancak bu girişimin

Hz. Ömer tarafından engellendiği söylenir.980

Hz. Ömer, Bizans’a karşı mücadelesini bu ülkenin nüfuzu altındaki Arap

kabileleri üzerinden yürüttüğü için onlarla ilişkilere ayrı bir önem vermiştir. İlticaları önleme hedefi de aynı gayenin bir yansımasıdır. Bu kabileler Bizans’a

karşı verilen mücadelelerde tampon konum sağladıkları gibi, ortak tarih ve ortak ata geleneğini ön plana çıkararak onları yanına çekmeyi hedeflemiş ve bu

konuda başarılı olmuştur. Komutanlara talimat vererek onları küstürecek bir

davranışa girmemelerini özellikle hatırlatmıştır. Halife Bizans’a ilticaları engelleyip sınırların boşanmamasını sağladığı gibi, halkın bu bölgelere yerleşmesi

 

973 Ernst Honigman, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, çev. Fikret Işıltan, İstanbul 1970, 92.

974 Belâzürî, Fütûh, 235.

975 Belâzürî, Fütûh, 183.

976 Cebele’nin 30 bin askeri ile Anadolu içlerindeki Kapadokya yakınlarında yerleştiğinden bahsedilmektedir. Ya’kûbî, II, 147.

977 Belâzürî, Fütûh, 194; İbn Abdi Rabbih, Kitâbü’l-Ikdi’l-Ferîd, nşr. Ahmed Emîn-Ahmed Zeynî- İbrahim el-Ebyârî, Kahire 1956/1370, II, 56-57.

978 Vâkıdî, Kitâbü’l-Meğâzî, I, 72.

979 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, II, 532.

980 Ebu Abdillah Bekrî, I, 75.

262 • Hz. Ömer Sempozyumu

için teşvik edici tedbirler almıştır. Örneğin günümüz tabiriyle söylersek sınır

bölgelerinde yerleşecek halka kredi vermiş ve özel iskân politikası uygulamıştır. Hatta sınırlarda yaşayanlardan vergi almamıştır. Böylece Bizans’la arasına

tampon bir hat oluşturmaya çalışmıştır. Keza Arap kabilelerinin Bizans’la bağlarını koparıp onların gücünden yararlanmıştır. Dolayısıyla bölgedeki Arap

nüfusu kontrol altında tutmak, Hz. Ömer için büyük önem taşımaktaydı. Şunu

da hatırlatalım ki, Hz. Ömer’in oluşturduğu ordularda çok sayıda Hıristiyan

Arap birlikleri vardır ve bunlar Müslüman komutanların önderliğinde fetihlere katılmış ve süreç içinde İslâmlaşmışlardır. Dolayısıyla Şam ve Irak cephelerindeki başarıların arkasında bu kabilelerin önemli bir rollerinin olduğunu yeri

gelmişken hatırlatalım.981

Bizans’la ilişkilerin önemli ayaklarından birisi el-Cezîre bölgesinin fethi

veya bu bölge için açılan cephedir. Ada anlamına gelen cezîre kelimesi, Fırat ve

Dicle nehirleri arasında kalan bölgeye verilen isimdir ve büyük bölümü Irak

topraklarına aittir. Ancak dikkat edilirse Şam bölgesinden cephe açılmıştır.

Bunun nedeni Bizans’ın bu bölgeden Şam üzerine saldıracağı ve ordular sevk

edeceğine dair alınan istihbarattır. Şam’ın önemli şehirleri olan Hıms ve Kınnesrîn’in bu bölgeye açılan kapı konumunda olması, sözü edilen iddiayı destekler niteliktedir. Ayrıca el-Cezîre bölgesinde yaşayan Ermeni ve Araplardan

oluşan birliklerin Yermûk savaşında Bizans adına savaştıklarını ve bozgundan

sonra yurtlarına çekildiklerini unutmamak gerekir.982 Heraklios’un el-Cezîre

üzerinden Şam’a yönelik saldırı hazırlığı ve bu bölgedeki kabileleri el altından

desteklemesine dair haberler alınması üzerine, Hz. Ömer’in bu bölgeye ordu

sevk etmeye karar verdiği ve Iyâd b. Ğanm’i görevlendirdiği söylenir.983 Ayrıca

Irak üzerinden de birlikler gönderilerek bölgenin fethine yönelik adımlar atılmıştır.984 İki koldan sürdürülen mücadeleler, bölgenin kolayca fethini sağlamıştır. Fetihten sonra Hz. Ömer burayı Irak’a değil, Şam bölgesine bağlamıştır.985

Vefat ettiği zaman Umeyr b. Sa’d buranın valisiydi.986 Bir iddiaya göre Heraklios’un yerine geçen oğlu, yeniden el-Cezîre’ye ağırlık vermiş,987 ancak bölgedeki gelişmeleri yakından takip eden Muaviye, halifenin de onayını alarak

 

981 el-Batâyine,

982 Belâzürî, Fütûh, 192.

983 Belâzürî, Fütûh, 166; Ezdî, 150-52; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, II, 491; İbn Kesîr, VII, 73.

984 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, II, 491; İbn Kesîr, Bidâye, VII, 73; Muhammed Rıza, el-Fârûk Ömer b. Hattâb

Sâniyyi’l-Hulefâi’r-Raşidîn (r.a.), 4. Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1987, 180-83.

985 Ya’kûbî, II, 150; el-Mesʿûdî, et-Tenbîh ve'l-İşrâf, I, 165; İbnü'l-Ḳalânsî, Târîḫ Dimeşḳ, thk. Suheyl

Zekkâr, Dimeşḳ 1403/1983, I, 104.

986 Belâzürî, Fütûh, 252-53.

987 Belâzürî, Fütûh, 284.

Hz. Ömer Sempozyumu • 263

Habîb b. Mesleme el-Fihrî’yi İrminiyye üzerine göndermiş988 ve bu bölgeye

yönelik seferlerin kapsamını genişletmiştir.989

Hz. Ömer döneminde açılan önemli cephelerden birisi Mısır’dır. Bizans’ın

denetiminde olan bu bölge, Amr b. el-Âs’ın ısrarları üzerine açılmıştır. Halife

Kudüs’ü teslim almak için Şam bölgesine gelince, Amr onu Mısır’a ordu gönderme konusunda ikna etmiş ve böylece Mısır cephesi açılmıştır. Amr, Bizans’ın bir ayağının Mısır’da olduğunu, Şam bölgesinin kontrol altında tutulması için bu bölgenin mutlaka fethedilmesi gerektiğini söylediği ve bu gerekçe

ile Halife’yi ikna edip bölgeye cephe açıldığı söylenir. İddiaya göre Hz. Ömer

Medine’ye döndükten sonra, bu kararından caymışsa da, ordunun Mısır’a

ulaşması nedeniyle geri çağırmamış, hatta buraya yardımcı kuvvetler göndererek Mısır’ın fethi gerçekleşmiştir. Bununla birlikte İslâm ordusunun daha da

ilerlemesine izin vermemiştir. Böylece Şam ve el-Cezîre’den sonra Mısır’da da

Bizans hakimiyetine son verilerek askeri alanda önemli başarılar kazanılmış,

hatta bu başarılar diplomatik alana da yansımıştır.

Bizans’la ilişkiler genelde savaş hukukunun devam ettiği şartlarda seyretmişse de, kimi zaman iki taraf arasında karşılıklı elçilik heyetleri de gönderilmiştir. Örneğin Heraklios’un Medine’ye bir heyet gönderip, halifeye bazı sorular sorduğu ve hediyeler takdim ettiği söylenir. Heraklios halifeden tüm

ilimleri özetleyen bir söz söylemesini istemiş ve tüm varlıkların özünü oluşturan nesnenin ne olduğunu sormuştur. Ayrıca hak ile bâtılı ayıran sınırın ne olduğu ve yer ile gök arasında nesnelerle hakkında da bazı sorular sormuş, kendisine bilge kişilerin gönderilmesini istemiştir.990 Onun mektubuna Halife’nin

şu cevabi yazıyı gönderdiği söylenir:

Kendin için istediğin şeyleri başkaları için de iste, kendin hoşlanmadığın

şeyleri başkaları için de isteme ki, hikmeti yakalayasın.

991

Suyûtî’nin verdiği bilgilere göre Bizanslı elçiler dönünce Heraklios’a

edindikleri izlenim ve karşılaştıkları manzara hakkında bilgi vermişler. Bizanslı elçiler izlenimlerini anlatırken dikkatlerini çeken hurma ve hurma ağacından

bahsetmişler. Verilen bilgiler İmparator’un ilgisini çekmiş olacak ki, ağacın içe-

 

988 Sebéos, 145; Belâzürî, Fütûh, 282.

989 Belâzürî, Fütûh, 283; Rivayete göre Heraklios’un oğlu II. Constans, Theodore Resthuni’ye rütbe

verip onu Ermeni orduları başkomutanlığına getirmiştir. Bir taraftan da zaman kazanmak için Procopius’u Muaviye’ye elçi gönderip barış görüşmeleri başlatmıştır. Ancak İrminiye bölgesine askerî

sevkiyatı devam ettirmiştir. İki taraf arasında yapılan görüşmelerden sonra Muaviye rehine vermeleri koşuluyla anlaşma teklifini kabul etmiştir. Rivayete göre 38-41/650-53 yılları arasında bir anlaşma imzalanmış (Sebéos, 149) ve anlaşmanın güvenliği için Heraklios’un yeğeni Gregorius rehine olarak verilmiştir (Theophanes, 44).

990 Taberî, Târîh, V, 52; ayrıca bkn. Muhibuddin Taberî, II, 377; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, III, 9.

991 Taberî, Târîh, V, 52.

264 • Hz. Ömer Sempozyumu

riği hakkında halifeden ayrıntılı bilgi almak amacıyla şu mektubu gönderdiği

iddia edilir:992

Sana gönderdiğim elçilerim bana geldiler. Elçiler bir ağaçtan söz etti. O

ağaç eşek kulakları gibi yerden yükselip zümrüt gibi yeşilmiş. Sonra kızarıp

kırmızı yakut gibi olgunlaşan meyveler veriyormuş ve feluzec tatlısından daha

lezzetli bir tadı varmış. Olgunlaştıktan sonra meyveleri kuruyan bu ağaç, yolcular için azık ve koruyuculuk yapıyormuş. Şayet elçilerim doğru söylüyorlarsa sözü edilen ağaç cennet meyvelerinden birisiymiş.993

Heraklios’un mektubuna Hz. Ömer’in şu cevabı verdiği söylenir:

Allah’ın kulu, müminlerin idarecisi Ömer’den Rum Meliki Kayser’e. Elçiler doğru söylemiş. O ağaç Hz. Meryem’in Hz. İsa’yı doğuracağı zaman Allah’ın bitirdiği ağaçtır. Allah’tan ve İsa’yı Allah’ın dışında ilah edinmekten sakının. Zira Allah katında Meryem oğlu İsa’nın yeri, topraktan yaratılan Adem

gibidir.994

Sözü edilen mektuplaşmaların ne derece doğru olup olmadığı tartışılabilir, ancak iki taraf arasında bu tarz ilişkilerin kurulmuş olabileceğine dair fikir

verebilir. Karşılıklı iltifat ve iyi niyet dilekleri ise dikkat çeker. Özellikle hediyeleşmeler bu ilişkilerin diplomatik nezaket kuralları çerçevesinde sürdürüldüğünü gösterir. Hatta iki tarafın eşleri arasında da hediyeleşmelerin olduğu söylenir. Rivayete göre Bizans kraliçesi Hz. Ömer’in hanımına birtakım hediyeler

göndermiş, buna karşılık Ümmü Gülsüm de Medine çarşısına giderek hanımlara özgü koku ve eşyalar satın alıp elçilerle kraliçeye göndermiştir. İddiaya

göre kraliçe saraydaki kadınları davet edip kendisine gönderilen hediyeleri

göstermiş ve bunları Arap kralının hanımının gönderdiğini söylemiştir.995 Sözü

edilen iddiaların ne derece gerçek olduğu konusu tartışılabilir. Ancak iki taraf

arasında bu tür mektuplaşmaların olduğunu ve ilişkilerin diplomatik kaideler

çerçevesinde sürdürüldüğüne dair fikir verebilir.

Samimi görüşmelerin yanı sıra yeri geldiği zaman restleşmeye varan yazışmaların yaşandığından da bahsedilir. İddiaya göre Hıristiyan Iyâd kabilesi,

 

992 Maria, 105.

993 Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 140-41.

994 Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, 141; Hatırlanacağı gibi Hz. Meryem Hz. İsa’ya hamile iken Filistin’den Mısır’a gitmek üzere yola çıkmış ve bu yolculuk sırasında doğum sancısına yakalanmıştı. O, çölde

acılar içerisinde kıvranırken, Meleklerin etrafını sardığı bir hurma ağacına yaslanmış ve bebeğini

dünyaya getirmişti. Taberî, Târîh, II, 19. Bu konuya Meryem suresinde işaret edilmiştir. Meryem

19/23-25.

995 Taberî, Târîh, V, 52; Hz. Ömer Bizans kraliçesinin Ümmü Gülsüm’e gönderdiği hediyeleri resmi

devlet postasının getirdiğinden dolayı bunları hazine malı olarak değerlendirmiş ve bu hediyeleri

beytü’l-mala (hazine) aktarmıştır. Bunun yanında gönderilen gerdanlığı satın alarak hanımına vermiştir. Taberî, Târîh, V, 52.

Hz. Ömer Sempozyumu • 265

Bizans’ın destek ve kışkırtmaları sonucu anlaşmayı bozup yaklaşık 4.000 kişilik

bir grup halinde Bizans’a sığınmak isteyince, bu mesele iki taraf arasında krize

neden olmuştur. İddiaya göre Hz. Ömer, Heraklios’a haber gönderip Bizans’a iltica edenleri himaye etmesi durumunda kendi sınırları içindeki Hıristiyanlarla

yaptığı tüm antlaşmaları iptal edeceğini bildirmiş ve şu uyarıda bulunmuştur:996

Duyduğuma göre bir grup Arap aşireti bölgemizi terk edip sizin topraklarınıza sığınmış. Allah'a yemin olsun, onları iade etmezsen bizim hâkimiyetimizde yaşayan Hristiyanlarla yapmış olduğumuz tüm anlaşmaları ilga ederim

ve onları sürgüne gönderirim.997

Sözü edilen ifadelerin gerçek olup olmadığını bilinmiyoruz. Keza böyle

bir mektuplaşmanın yapılıp yapılmadığı da belli değildir. Örneğin Bizans kroniklerinde bu tür iddialar yer almaz. Ancak bu tür rivayetler Hz. Ömer'in bölgedeki Arap kabilelerini kontrol altında tutmaya yönelik hamlesini destekler

niteliktedir. Bunun yanı sıra şayet rivayetler doğruysa Heraklios’un da kendisini Hıristiyanlığın hâmisi olarak gördüğünü söyleyebiliriz. Dikkat edilirse

Araplar kabile yapısı dışına çıkamadıkları için ciddi bir siyasî güç olma vasfı

kazanamamıştır. Bu dağınıklık bir bakıma Heraklios'un işine gelmiş ve din faktörünü de ön planda tutarak onların koruyucusu gibi davranmıştır.998

2. Sâsânîler’le İlişkiler

Sâsânîler kuzeydeki iki güçlü devletten birisidir. Günümüzdeki İran ve

Irak topraklarından başlayarak Doğu Arabistan sahilleri boyunca Yemen’e kadar uzanan hattaki irili ufaklı Arap kabilelerini kontrol altında tutan geniş bir

hâkimiyet alanları vardı. Kaynaklar Arap Yarımadası’ndaki Arapların, Bizans

ve Sâsânîler’den gelebilecek muhtemel bir saldırı nedeniyle hayli çekindiklerinden bahseder. Hz. Ömer’in İran cephesine ordu göndermek için yaptığı çağrı sırasında halkın rağbet etmemesi de bu çekince ile ilişkilendirilir. Anlatılana

göre halife üç gün arka arkaya namazlardan sonra halkı teşvik eden konuşmalar yapmış, ancak kimse gitmek istememiştir. İddiaya göre o sırada yardım almak için Medine’ye gelen komutan Müsennâ b. Hârise, onları gözlerinde büyütmemeleri gerektiğini söylemiş ve yakın geçmişteki Zû Kaar savaşında kendilerinin büyük bir başarı kazandıklarını hatırlatmıştır.999

Rivayetler doğruysa Hz. Ömer’in de Sâsânîler’le karşılaşmak istemediğini

anlıyoruz. ‚Keşke onlarla aramızda ateşten dağlar olsaydı, keşke aramızda de-

 

996 Taberî, Târîh, V, 55; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, II, 533.

997 Ebu Abdillah Bekrî I, 75.

998 el-Batâyine, 40.

999 Taberî, Târîh, IV, 61; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, II, 433; Muhammed Hudarî Bek, Muhâdarat Târîhu’lİslâmiyye ed-Devletu’l-Umeviyye, Mısır 1969, 199.

266 • Hz. Ömer Sempozyumu

niz olsaydı da savaşmak zorunda kalmasaydık‛ veya ‚Keşke Sâsânîler ile aramızda aşılmaz bir engel olsaydı. Böylece ne onlar bize gelebilir, ne de biz onlara gitme gereği duyardık. Bizlere ziraat alanı olarak Sevâd toprakları yeter...‛1000 gibi sözler sarf ettiği söylenir. İran cephesi komutanı Sa'd b. Ebî

Vakkâs'ın şu sözleri de Arapların zihnindeki algı hakkında bilgi verir mahiyettedir: ‚<Biz büyük ve geniş dünyanın arkasında muazzam bir güçle karşı karşıyayız.‛1001

Hz. Ömer, Sâsânîler’le karşılaşmak istememişse de, var olan mücadeleyi

bir şekilde nihayetlendirmeye mecbur olduğunun farkındaydı. En azından ya

sürdürecek ya da geri çekilecekti. İkinci seçenek beraberinde daha büyük sorunları getireceğinden, savaşa devam kararı almıştır. Günlerce yakın dostlarıyla müzakereler yapmış ve Sâsânîler’e karşı verilecek mücadelenin stratejisini

belirlemeye çalışmıştır. Onun en önemli stratejilerinden birisi, bu ülkeye tabi

olan Arap kabilelerini yanına çekip onlar vasıtasıyla başarılı olmayı hedeflemesidir. Bu nedenle söz konusu kabilelere karşı özenli bir politika gütmüş, onların desteğini sağlamak için ortak tarih ve ortak ata geleneğine vurgu yapmıştır. ‚İran kisralarını Arap kabile şefleriyle çökerteceğim.‛1002 sözü, bu konudaki stratejisinin özeti niteliğindedir. Bölgeye gönderdiği komutanlara da özel talimatlar verip Arap kabileleri ile ilişkileri sıkı tutmalarını ve onları küstürecek bir

eylem içine girmemelerini istemiştir.

Gelişmelere bakılırsa Halife, bu stratejisinde hayli başarılı olmuştur. İran

yanlısı olan veya onların hâkimiyetinde bulunan kuzeydeki Arap kabilelerinin

çoğu bu ülkeden koparak Müslüman Araplarla ortak hareket etmiştir. Hatta

Kadisiye savaşının kazanılmasında, Sâsânî ordusunda bulunan Arapların saf

değiştirip Müslüman Araplarla ortak hareket etmesinin rolünden bahsedilir.

Malum olduğu üzere kuzeydeki kabilelerin bir kısmı Hıristiyanlaşmıştı. Bir

kısmı ise putperestlik geleneklerini sürdürüyordu. Hz. Ömer hem bu kitleleri

hem de çöl içlerinden gelip orduya katılan bedevileri aynı gaye uğrunda birleştirmeye çalışmıştır. Denebilir ki, onu dış politikada başarıya götüren temel

amillerden birisi bu stratejisiydi. Dikkat edilirse tertip ettiği ordunun çekirdek

unsurunu Müslüman komutan ve onun emrindeki komuta kademesi oluşturuyordu, ancak kahir ekseriyet çöl içlerinden gelen ve daha çok ganimet beklentisiyle hareket eden bedevilerle kuzeydeki Hıristiyan Arap kabileleridir.

Dolayısıyla onun oluşturduğu ordunun yapısı üç ana unsurdan müteşekkildi.

Buna göre komuta kademesi ve merkezi birlikler Müslüman Araplardı. Bunla-

 

1000 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, II, 521.

1001 Taberî, Târîh, IV, 91.

1002 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, II, 449; İbn Kesîr, Bidâye, VII, 63.

Hz. Ömer Sempozyumu • 267

ra ilaveten Hıristiyan Araplar ile çöl içlerinden gelen ve çoğu henüz İslâm’la

fazla teşriki mesaisi bulunmayan bedevilerdi. Halife bu üç ana unsuru bir arada tutmayı başarmış, aynı zamanda onların İslâmlaşmasında da önemli rol oynamıştır.

Malum olduğu üzere Hz. Ebu Bekir vaktiyle irtidat edip sonradan itaat altına alınan bedevilerin samimiyetine güvenmediği için onları orduya dahil etmemiştir. Ancak Ömer dönemine gelindiğinde bu unsurlar Müslüman Araplardan bir parça olmuştur. Bu nedenle Halife onları İslâm toplumuna dahil

edip Müslümanlarla aynı potada tutmayı başarmıştır. Keza kuzeydeki Hristiyanları da bu çatı altında toplamış ve İslâm toplumuna entegre olmalarının

önünü açmıştır. Dolayısıyla halifenin en önemli başarılarından birisi, farklı

inanç ve eğilimdeki Arap kabilelerini aynı gaye uğrunda birleştirmesi ve bu

şekilde rakiplerine karşı mücadele etmesidir.

Rivayetlere göre bi’setin başladığı dönemlerde Irak bölgesinde yaşayan

Arap kabileleri İranlı yerel idarecilerin keyfi tutumlarından rahatsız olduğu

için Bekr b. Vâil kabilesi önderliğinde örgütlenip direnişe geçmiş ve bu kabilenin su kuyusu olan Zû Ka’âr mevkiinde Arap kabilelerinin de içinde yer aldığı

Sâsânî ordusunu yenilgiye uğratmıştır. Bu çatışma süreci 627 yılında

Sâsânîler’in Ninevâ’da (Musul) Bizans’a karşı aldığı ağır mağlubiyetin ardından yeniden alevlenmiştir. Yenilgiyle birlikte İran’daki merkezi idare güç kaybedince doğan boşluktan yararlanmak isteyen Arap kabileleri yeniden direnişe

geçmişti. Tam bu süreçte Resûlullah vefat etmiş, Hz. Ebu Bekir başkanlığındaki idare de yeni iç savaştan çıkmıştı. Direnişin önderlerinden Müennâ b. Hârise, Hz. Ebu Bekir’den destek isteyince, Halife bu bölgeye ordu göndermiş ve

böylece Irak cephesindeki mücadele Müslüman Arapların mücadelesine dönüşmüş ve yeni bir cephe açılmıştır. Daha sonradan bu cephe Hz. Ömer döneminde genişleyerek İran topraklarının tamamının fethine kadar gelişen sürece dönüşmüştür. Dolayısıyla Hz. Ömer’in Sâsânîler’le ilişkisi veya mücadelesi

kendi tercihi değil, selefinin başlattığı bir mücadeledir ve bir anlamda onun

vasiyeti gereği bu bölgeye ordu göndermiştir.

Hz. Ömer İran cephesine ordu göndermek için çağrı yaptığı zaman sahabenin hayli çekinceli davrandığı ve başlangıçta gitmek istemediği söylenir.

Onun hararetli konuşmalarından sonra yavaş yavaş ordu toplanmıştır. Rivayete göre Halife bu birlikleri cepheye göndereceği zaman, sahabeden birisini değil, çağrısına ilk cevap veren ve gönüllü olarak bu cepheye gitmek isteyen Ebu

Ubeyd b. Mes’ûd es-Sakafî’yi komutan tayin etmiştir. Resûlullah'ın yakın arkadaşları varken genç bir delikanlının komutan tayin edilmesini doğru bulmayanlar Halife’nin bu tercihini eleştirmiştir. Eleştirilere rağmen Hz. Ömer Ebu

268 • Hz. Ömer Sempozyumu

Ubeyd’i komutan tayin etmiş ve cepheye gittiği zaman buradaki komutan Müsennâ’nın da onun emrine girmesini istemiştir. Böylece 20 yaşlarındaki bir

gençle yola çıkarak Sâsânîler’le mücadeleye girmiştir.

Müsennâ ile birleşen Ebu Ubeyd komutayı devraldıktan sonra Kesker,

Sakâtıyye ve Nemârık bölgelerindeki hatırı sayılır başarılardan sonra elCisr/Köprü savaşında ağır bir yenilgi almış ve peş peşe altı komutan şehit

düşmüştür. Yenilgi halk arasında büyük bir paniğe neden olmuştur. Halife

daha fazla infiale neden olmaması için bu hadisenin konuşulmamasını istemiştir. Bir süre sonra tekrar ordu toplamaya karar verince hem yenilginin etkisini

kırmak hem de halkın bu bölgeye gitmesini sağlamak için alınacak gelirlerin

yarısını beş yıllığına askere maaş olarak ödeyeceğini ilan etmiş ve bu yolla halkın bölgeye gitmesini sağlamaya çalışmıştır. Onun bu kararı üzerine Becîle kabilesinin ileri gelenlerinden Cerîr b. Abdullah el-Becelî, kabilesinden birçok kişiyi ikna ederek cepheye gitmek üzere Medine’ye gelmiştir. Onu diğer kabileler izlemiş ve yeteri kadar sayıya ulaşınca Halife, Cerîr önderliğinde ikinci kez

bu cepheye ordu göndermiştir. Bu ordu Büveyb’de önemli bir başarı kazanmış,

ancak ganimet taksimi nedeniyle bölgedeki kabilelerden oluşan ordunun başında bulunan Müsennâ ile problem yaşayınca her ikisini görevden almış ve

Sa’d b. Ebî Vakkâs’ı İran cephesi üzerine genel komutan atamıştır.

Sa’d b. Ebî Vakkâs önderliğindeki ordu Kadisiye’de büyük bir zafer kazanınca İran’la ilişkilerin bambaşka bir sürece dönüşmüştür. Müteakiben kazanılan Celûla, Ahvaz ve Nihavend savaşları ile beraber asırlarca devam eden

Sâsânî hanedanının iktidarı sona ererek Müslümanlar kadim İran kültürünün

vârisi olmuşlardır. Deyim yerindeyse İran’daki merkezi idare tamamen çökmüş, Müslümanların karşısında yerel yönetimler veya bölgesel liderler kalmıştır. Tıpkı Şam bölgesindeki gibi, İran cephesinde de komutanlar kendilerine

göre oldukça zayıf olan bölgesel liderlerle karşı karşıya kalmıştır. Bu süreç adeta sonucu baştan belli olan ilişkileri beraberinde getirmiştir. Diğer bir deyişle

üstünlük tamamen Müslüman komutanların eline geçmiştir. Böyle bir vasatta

verilen mücadele veya sürdürülen ilişkiler Hz. Ömer dönemindeki diplomasinin işleyişi veya hangi esaslara göre yürütüldüğü konusunda önemli ipuçları

içermektedir. Nitekim tıpkı Şam bölgesinde olduğu gibi burada da bölgesel liderlerle yapılan görüşmeler adalet, eşitlik, ahde vefa, ahlakî kaidelere riayet

gibi esaslar çerçevesinde yürütülmüştür. Komutanlar yeri gelmiş muhataplarını ikna etmeye çalışmış, yeri gelmiş bazı tavizler vererek ileri sürülen şartları

kabul etmiştir. Örneğin Sûs, Tüster ve Ramehürmüz gibi yerlerin bölgesel idarecilerinin şartlı barış teklifleri kabul edilmiş ve bu bölge idarecilerinin isteği

Hz. Ömer Sempozyumu • 269

doğrultusunda anlaşmalar yapılmıştır.1003Dolayısıyla Hz. Ömer, diplomatik

ilişkilerde güçlünün haklı olduğu bir anlayışla değil, muhatabın talep ve beklentilerini de dikkate alan bir anlayış benimsemiştir.

Ahvaz’daki savaşta esir alınıp Medine’ye gönderilen ünlü İranlı komutan

Hürmüzan ile Hz. Ömer arasında geçen konuşma, onun dönemindeki ilişkilerin bir başka yönünü gözler önüne serer. İddiaya göre Hz. Ömer, Hürmüzan

ile karşılaşınca ilk önce neden yapılan anlaşmaları ihlal ettiklerini sormuş, tatmin edici cevap alamayınca bu sefer onu getirenleri sorguya çekerek ‚Yoksa

siz mi anlaşmalarınızı bozup halka eziyet ediyorsunuz?‛ diye çıkışmıştır.1004

Hürmüzan’ı Medine’ye getiren heyette yer alan Enes konu ile ilgili şunları anlatır:

Tuster'i kuşatmıştık, Hürmüzan kaleden inip teslim oldu. Onu Ömer'e

ben götürdüm. Beni Ebu Mûsâ göndermişti. Ömer 'konuş' dedi.

Hürmüzan —Diriler gibi mi yoksa ölüler gibi mi konuşayım? dedi.

Ömer —'Konuş! Korku yok.' dedi.

Hürmüzan —Biz Acemler Allah’ın bizimle sizin aranıza girmediği sürece,

sizlere hakim olduk ve sizleri öldürdük. Şimdi Allah size yardım edince biz sizin karşınızda duramadık.

Ömer — 'Ey Enes sen ne diyorsun?' diye sordu.

Ben —Arkamda güçlü, kuvvetli ve gözü dönmüş bir düşman bıraktım.

Eğer sen onu öldürürsen Acemler hayattan ümitlerini keserler. Bu durum onların güç ve kuvvetlerini artırır. Eğer onu sağ bırakırsan yaşamayı ümit ederler.

Ömer —'Ey Enes! Subhanallah, Berâ b. Mâlik ve Mecze b. Sevr’in katilini

mi serbest bırakayım?' deyince,

Ben —Sen artık onu öldüremezsin dedim.

Ömer —'Niçin? Onu sana veririm sen de intikamını alırsın.' dedi.

Ben —Hayır, çünkü sen ona ‘korku yok’ dedin diye cevap verdim.

Ömer — 'Ne zaman? Sana şahitlik edecek birisini getirmelisin, aksi halde

seni cezalandıracağım.' dedi.

Bunun üzerine ben, Ömer'in yanında çıktım. Benim hatırladığım Ömer'in

sözüne tanık olan ez-Zübeyr b. Avvâm'a rastladım. O bana şahit oldu. Bunun

üzerine Ömer, Hürmüzan'ı serbest bıraktı. O, Müslüman oldu. Ömer de ona

maaş (atâ) bağladı.1005

 

1003 Taberî, Târîh, IV, 219; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, II, 552; ayrıca bkn. Belâzurî, Fütûh, 366, (çev. 540).

1004 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, II, 549; İbn Kesîr, Bidâye, VII, 87-88.

1005 Belâzurî, Fütûh, 374, (çev. 552-53); Ebu Ubeyd, 149-50; ayrıca bkn. Taberî, Târîh, IV, 211-12; İbnü’lEsîr, el-Kâmil, II, 545; İbn Kesîr, Bidâye, VII, 87-88.

270 • Hz. Ömer Sempozyumu

Rivayette de işaret edildiği üzere, Hz. Ömer Hürmüzan hakkında ölüm

kararı almış, ancak ‚korku yok‛ demesi üzerine onu öldürülemeyeceği ihtarı

yapılmıştır. Bir başka rivayete göre ise, hakkında ölüm kararı verilen Hürmüzan son istek olarak bir bardak su istemiş ve suyu içene kadar kendisine zarar

verilmeyeceğinin söylenmesi üzerine, kasıtlı bir şekilde suyu tüketmemiş ve

öldürülememesi gerektiğini söylemiştir. Neticede onun bu kelime oyunu canının kurtulmasını sağlamış ve suyu tüketmediği için öldürülmemiştir.1006 Görüldüğü kadarıyla bu tür iddialar, Hz. Ömer’in ne derece sözüne sadık birisi

olduğunu anlatabilmeye yönelik rivayetlerdir.

Şunu da hatırlatalım ki, Hz. Ömer Kadisiye gibi önemli bir başarıdan sonra hemen İran içlerine ordu göndermeyi doğru bulmamıştır. Ancak Yezidcerd’in baskı ve şantajları sonucu sık sık yerel idarecilerin anlaşmaları ihlal etmesinden sonra, bölgedeki komutanların verdiği bilgiler üzerine İran içlerine

ordu göndermeyi kararlaştırmıştır. Taberî, Ahnef b. Kays Yezdicird’in ortadan

kaldırılmadığı sürece Müslümanların bu bölgede sürekli savaşmak zorunda

kalacaklarını rapor etmiş ve ordunun İran içlerine ilerlemesinin kaçılmaz olduğunu bildirmiştir. Onun uyarısı üzerine halife söz konusu kararı almıştır.1007

İddiaya göre Hz. Ömer İran topraklarını yedi ayrı bölge olarak değerlendirmiş

ve her bir bölgeye ayrı ayrı birlikler göndermiştir. Buna göre Ahnef b. Kays’ı

(67/686-87) Horasan’a, Mücâşî b. Mes’ûd’u Erdeşir ve Sabûr’a, Osman b. Ebi’lAs Istahr’a, Sâriye b. Zen’îm’i Fesâ ve Dârebcerd’e,1008 Süheyl b. Adî Kirmân’a,

Asım b. Amr’ı Sicistân’a, Hakem b. Umeyr’i (50/670?) Mekrân’a ve Ebu Mûsâ

el-Eş’ârî’yi (42/662-63) Basra’ya gönderdiği söylenir.1009

Kadisiye savaşı ile Nihavend savaşları öncesinde yoğun bir diplomatik

faaliyet yürütüldüğü anlaşılmaktadır. Taraflar gönderdikleri elçilik heyetleri

ile birbirlerine karşı politikalarını kabul ettirmeye çalışmış, fakat ortak nokta

bulunamayınca, askerî mücadele zorunlu hale gelmiştir. Savaş öncesinde Sa’d

b. Ebî Vakkâs’ın Hz. Ömer’i bilgilendirdiği, onun da danışmanlarını toplayıp

durum değerlendirmesi yaptığı ve komutanına şu muhtevada bir mektup

gönderdiği söylenir:

 

1006 İmâdudîn İsmâ’il Ebû’l-Fidâ, el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer (Târîhu Ebî’l-Fidâ), Beyrut, t.y. I, 163; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, II, 550; İbn Kesîr, Bidâye VII, 87-88.

1007 Taberî, Târîh, IV, 246; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, III, 18; İbn Kesîr, Bidâye, VII, 145; Zehebî, Târih (Ahdu’lHulefâ), 227.

1008 Rivayete göre Dârebcerd’ın fethi sırasında halife hutbedeyken gözleri önünden perde kalkmış ve

komutan Sâriye’nin oldukça zor durumda olduğunu görmüş. Bir anda kendini kaybetmiş ve dağa çekilmesi için komutanına ‚Ya Sâriye ila cebel, ila cebel‛ (Ey Sâriye dağa, dağa) diye seslenmiş,

onu duyan Sâriye de orduyu bir dağın eteğine çekip büyük bir felaket önlenmiştir. Diyarbekrî, II,

243; Ya’kûbî, II, 156; Zehebî, Târih (Ahdu’l-Hulefâ), 249; İbn Hâcer, İsabe, III, 6.

1009 Taberî, Târîh, IV, 221-22; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, II, 553-54; Zehebî, Târih (Ahdu’l-Hulefâ), 249-50.

Hz. Ömer Sempozyumu • 271

Kisra’ya fikir ve görüş sahibi, fiziki yönden gösterişli ve etkileyici olan,

aynı zamanda Arapların asillerinden oluşan cesur ve yiğit insanların bulunduğu bir elçilik heyeti gönder. Elçiler Kisra’nın huzurunda rahat davransınlar.

Ayrıca diplomatik nezaket kurallarına riayet etsinler. Elçiler Kisra ile görüşmeye başladıkları zaman, ona öncelikle Müslümanların ülkesine geliş amacını

anlatsınlar. Daha sonra onu barışa ve dine davet etsinler. Elçilerin rahat tavırları ve ardından onu İslâm’a davet etmeleri Kisra’yı psikolojik olarak etkileyecek

ve bu yolla o, Müslümanların güçlü olduğu kanaatine varacaktır.1010

Halifenin isteği üzerine Sa’d b. Ebî Vakkâs görüş ve düşüncelerine itibar

edilen insanlardan oluşan bir elçilik heyeti tertip etmiştir. Bu heyette Nu’mân

b. Mukarrin,1011 Busr b. Ebî Ruhm, Hamâle b. Ceviyye el-Kinânî, Hanzala b.

Rebî’ et-Temîmî, Furat b. Adnân el-Iclî, Adiy b. Süheyl, Muğîre b. Zürâre b.

Nebbâş b. Habîb gibi ünlü isimler yer almıştır. Bunların ilaveten fizikî yönden

gösterişli ve cesaretleriyle ün salmış Utârîd b. Hâcib, Eş’âs b. Kays, Hâris b.

Hassân, Asım b. Amr, Amr b. Ma’dikerîb, Muğîre b. Şu’be ve ünlü komutan

Müsennâ b. Hârise’nin kardeşi Müennâ b. Hârise gibi Arap aristokratların da

heyette yer aldığı söylenir.1012 İsmi sayılanların bir kısmının İran sınırına yakın

bölgede yaşayan Arap kabile şeflerinden oluşması dikkat çeker. Oysa bunlar

henüz İslâm’ı benimsemiş veya içselleştirmemişti. Ancak Ömer, Sâsânîler’i tanıyan bu temsilciler görevlendirmede beis görmemiştir.

Rivayete göre elçilik heyeti Muğîre b. Şu’be başkanlığında gönderilmişti.

Heyet Medain’e varınca görkemli bir törenle karşılanmıştır. Ebu Yûsuf’un

(182/789) verdiği bilgilere göre Kisra başında altın bir taç bulunuyordu. Tahtında otururken sağ ve sol yanında altın küpeli ve süslü elbiseler giyinmiş muhafızların onu koruduğu ve heyetin sözcüsünü bu şekilde kabul ettiği söylenir.

Delegasyonun sözcüsü olan Muğîre b. Şu’be, huzura kabul edileceği zaman iki

muhafız koluna girmiş ve bu şekilde içeri alınmıştır. İddiaya göre Kisra’nın

makamına varan Muğîre elindeki mızrağı yerdeki halıya heybetli bir şekilde

saplamış ve yanına oturmuştur. Elçinin bu davranışına öfkelenen Kisra, onu

tahtından uzaklaştırmaları için muhafızlarına emir vermiş ve yaka paça tartaklanarak huzurdan kovulmuştur. Maruz kaldığı bu muamele üzerine

Muğîre’nin, ‚Ben elçiyim, elçiye ne biçim davranıyorsunuz? Biz sizin elçilerinize böy-

 

1010 Taberî, Târîh, IV, 92; İbn Kesîr, Bidâye, VII, 38. Taberî’nin verdiği bilgiye göre Kadisiye Savaşı’na

kadar Sa’d b. Ebî Vakkâs yaklaşık iki ayı aşkın bir süre bir taraftan hazırlıklar yaparken bir taraftan da İranlı yetkililerle bazı diplomatik görüşmeler yapmıştır. Taberî, Târîh, IV, 96.

1011 Ya’kûbî heyetin başkanının Nu’mân b. Mukarrin olduğunu söyler. Bkn. Ya’kûbî, II, 143.

1012 Taberî, Târîh, IV, 92; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, II, 456; Belâzurî, elçilik heyetini Amr b. Ma’dikerîb ezZübeydî ve Eş’âs b. Kays el-Kindî başkanlığında gönderildiğini söyler. Belâzurî, Fütûh, 257-58; İbn

Kesîr ise ayrıca Furat b. Hıbbân’ın da elçilik heyete yer aldığını belirtir. İbn Kesîr, Bidâye VII, 38-39.

272 • Hz. Ömer Sempozyumu

le mi davranıyoruz?‛ diye tepki gösterdiği söylenir.1013 Bir iddiaya göre elçi huzurdan kovulduktan sonra, Kisra Müslüman elçilerin üzerine toprak saçmış ve

bir miktar toprağı da heyette bulunanlardan birisinin sırtına yükleyip uzaklaştırmıştır.1014 Öncelikli olarak belirtelim ki, bu tür rivayetler büyük oranda hayal

ürünüdür. Dikkat edilirse Resûlullah'ın İslâm’a davet mektubunu Kisra’ya

ulaştıran Abdullah b. Huzafe’nin de aynı muameleye tabi tutulduğu söylenir.

Daha çok Müslüman elçileri prestijini abartmaya yönelik bu tür anekdotlara

fazla itibar edilmemesi gerektiğini düşünüyoruz. Öte yandan bu senaryonun

bir benzerinin bu sefer Muğîre’nin Rüstem’e gönderildiği görüşmeler sırasında

da yaşandığı söylenir.1015 Bu kayıtta da Muğîre'nin hükümdarın tahtına oturması ve elindeki kılıcını hızla halıya saplaması gibi hayali hikâyeler tekrar

edilmiştir.1016 Bu tür hikâyeleri anlatanlar veya eserlerine alanlar, Müslüman

elçinin Kisra’nın huzurunda elini kolunu sallayıp gövde gösterisinde bulunup

bulunmayacağını nedense hiç düşünmemişlerdir.

Nihavend savaşı öncesi yapılan görüşmeler de, Sâsânîler’le sürdürülen

diplomatik ilişkilerin mahiyetine ilişkin önemli ipuçları içerir. Savaş sonrasındaki gelişmeler ise ilişkilerin seyri açısından önemi dönüm noktalarından birisi

niteliğindedir. Zira savaşın ardından Yezdicerd tamamen edilgen konuma

düşmüş ve bir daha ordu toplama fırsatı bulamamıştır.1017 Nihavend savaşı

(21/642) öncesinde de Müslüman elçilerin benzer şekilde diplomatik nezaket

kurallarına aykırı muamelelere tabi tutuldukları iddia edilir. Anlatılana göre

Nihavend bölgesinin idarecisi olan Zû’l-Hâcibeyn, Nu’mân b. Mukarrin’e elçi

gönderip görüşme talebinde bulunmuş, bu istek üzerine Muğîre b. Şu’be elçi

gönderilmiştir. Ancak elçi huzura kabul edildiği zaman Zû’l-Hâcibeyn'in tahtına oturunca bu davranışı nedeniyle yaka paça dışarı atılmıştır. Muğîre kendisini tartaklayanları ‚Durun yapmayın, ben elçiyim.‛ gibi sözlerle uyarmaya çalışmıştır.1018

Aynı senaryonun hemen her görüşme öncesi veya sonrasında tekrarlanması tesadüf olamaz. Üstelik Müslüman elçilerin böylesine protokol kurallarını

hiçe sayan tutumlarından da söz edilemez. Özellikle Taberî, Sâsânîler’le ilişki-

 

1013 Ebu Yûsuf, 35; Taberî, Târîh, IV, 93-94; Mes’ûdî, Murûc, II, 332.

1014 İbn Kesîr, Bidâye, VII, 41.

1015 Ebu Yûsuf, 31.

1016 Bkn. Taberî, Târîh, IV, 55.

1017 Dîneverî, 134.

1018 Belâzurî, Fütûh, 301, Taberî, Târîh, IV, 232, 234, 248-49. İddiaya göre elçi Muğîre beraberinde ok ve

kılıcı ile huzura girmiş ve müzakereler sırasında onları yanına koymuştur. Muğîre huzura kabul

edilmeden önce, Zu’l-Cenaheyn onu karşılamak için neler yapılması gerektiği noktasında danışmanları ile değerlendirme yapmış, onların teklifi üzerine hükümdar görkemli elbiseler giymiş, başına tâcını takmış, elçiyi oldukça gösterişli bir ortamda karşılamak için bütün imkânları seferber

etmiş ve elçiyi huzuruna almıştır. Mes’ûdî, Murûc, II, 331.

Hz. Ömer Sempozyumu • 273

ler konusunda oldukça gizemli haberler nakleder. Onun aktardığı rivayetlere

göre Müslüman elçiler saray kapısına vardıklarında etrafta acayip şekilde süslenmiş ve kişneyen atlar üzerinde kendilerini bekleyen muhafızlarla karşılaşmışlar. Elçilerin geldiğini öğrenen halkın sokaklara dökülüp daha önce hiç tanımadıkları değişik kıyafetlerdeki insanları merak ve endişeyle izledikleri söylenir. Elçiler saraya girmek istediği zaman muhafızların engellemesiyle karşılaşmışlar ve bir müddet bekletilmişler. Nihayet gerekli izin alındıktan sonra

huzura kabul edilmiştir.1019

Elçileri karşılayacak olan ünlü İranlı komutan Rüstem’in de süs ve ziynet

eşyalarını taktığı, yerlere ipek halılar serip kendisi için altın süslemeli minderler ve yine altından bir taht hazırlattığı söylenir. Müslüman elçiler huzura kabul edildiği zaman kendileri için ayrılan altın süslemeli minderlere değil de,

daha sade bir yere oturmayı tercih edince, Rüstem’in bunun nedenini sorduğu

heyet sözcüsünün de süs ve ziynet eşyaları üzerine oturmaktan hoşlanmadıklarını söylediği iddia edilir.1020 Bütün bunlar yukarıda da işaret edildiği üzere

tamamen sonradan geriye dönük kurgu olarak anlatılan hikâyelerden başka

bir şey değildir. Oysa gidilecek ülkenin protokol kaidelerine uymak Hz. Ömer

dönemindeki diplomatik ilişkilerin temel ilkelerinden birisidir.

Hz. Ömer tarafından Mısır Mukavkısı'na gönderilen heyetle ilgili de yukarıdaki rivayetlere benzer anekdotlar anlatılır. Amr b. el-Âs’ın gönderdiği heyetin sözcüsü olan Ubâde b. Samıt’in uzun boyu ve esmer teni ile oldukça heybetli bir görünüme sahip olduğu söylenir. İddiaya göre elçiler huzura kabul

edilince Mukavkıs, Ubâde'nin esmerliğini bahane ederek dışarı attırmış ve bir

başkasıyla görüşebileceğini belirtmiştir. Onun bu yakışıksız tutumundan rahatsız olan elçiler şayet Ubâde kabul edilmeyecekse, görüşmeleri kesip döneceklerini bildirmişler. Bu tepki üzerine Mukavkıs tavrından vazgeçip Ubâdey’i

çağırtmış ve onunla müzakerelere devam etmiştir.1021

Vâkıdî’de (207/882) yer alan mevsukiyeti tartışmalı bir bilgiye göre

Kaysâriyye’nin fethi sırasında da şehrin valisinin, Amr b. Âs’a elçi gönderip

görüşme talebinde bulunmuştur. Amr ona Bilal’i (20/641) elçi göndermiş, ancak vali onun esmer tenli birisi olduğunu bahane ederek görüşme yapamayacağını belirtmiştir. Müslüman elçi kabul görmeyince Amr b. Âs bizzat kendisi

elçi olarak gitmiş, ancak huzura kabul edileceği zaman kendisine ayrılan yere

değil de, başka tarafa oturunca geçici bir tartışma yaşanmıştır. Geçici süre yaşanan diplomatik krizden sonra müzakerelere geçilmiştir.1022

 

1019 Taberî’nin rivayeti hakkında geniş bilgi için bkn. Taberî, Târîh, IV, 93-94.

1020 Taberî, Târîh, IV, 106-107; İbn Kesîr, Bidâye, VII, 39-41.

1021 İbn Tağriberdî, en-Nucûmu’z-Zâhire fî Mulûki’l-Mısr ve’l-Kahire, Kahire, 1963/1383, I, 12-13.

1022 Vâkıdî, Fütûhu’ş-Şâm, II, 11-12.

274 • Hz. Ömer Sempozyumu

Yermûk Savaşı öncesi Bizanslı komutan Theodor’a, gönderilen Dırâr b.

Ezver (13/634), Hâris b. Hişâm (18/639) ve Ebu Cendel’den (18/639) oluşan elçilik heyetinin de ipek halılarla bezenmiş görkemli taht önünde kabule zorlanmalarını heyetin kabul etmediği ve görüşme yapamadan döneceklerini bildirmeleri üzerine, Bizanslı komutanın elçilerin isteğini kabul ettiği iddia edilir.1023

SONUÇ

Hz. Ömer döneminde diplomasi, hile ve entrika yerine daha çok ‚olduğu

gibi görünme‛ anlayışına odaklı bir görüntü arz eder. Diğer bir deyişle diplomasi rakibi aldatma veya onun zaaflarından yararlanma gibi bir işlevselliğe

sahip değildir. Ayrıca onun dönemindeki mücadeleler daha fazla toprak kazanmak veya hedef seçilen kitlelerin zenginliklerini ele geçirmek gibi istilacı

zihniyet taşımadığını özellikle belirtmek gerekir. Hiç şüphesiz bu anlayışın özü

vahye ve Resûlullah'ın uygulamalarına dayanıyordu. Onun dönemindeki diplomatik ilişkilerin özünü ilke, kararlılık, tutarlılık, ahde vefa, ahlakî kurallar

çerçevesinde münasebetleri yürütme, zayıfın hak ve hukukunu gözetme, inanç

ve ibadet hürriyeti tanıma, Müslümanların çıkar ve itibarını korumak için gerektiğinde misliyle mukabele, temsil kabiliyeti yüksek diplomat veya elçiler

görevlendirme, anlaşma hukukuna bağlılık gibi prensipler oluşturur.

Diplomatik ilişkiler genelde kuzeydeki iki komşu olan Bizans ve

Sâsânîler’le sürdürülmüştür. Savaş şartları çerçevesinde başlayan ilişkiler, bazen dostane münasebetler çerçevesinde de seyretmiştir. Özellikle Bizans imparatoru ile Hz. Ömer arasındaki mektuplaşmalar, karşılıklı hukuka saygı çerçevesinde ‚öteki‛ ile ilişkiler kurulabileceği bakımından önemli bir veri niteliğinedir.

Hz. Ömer, Bizans ve Sâsânîler’e karşı verdiği mücadeleyi her iki ülkeye

bağlı Arap kabileleri üzerinden yürütmeyi hedeflemiş ve bu konuda oldukça

başarılı olmuştur. Kuzeydeki Arapları kendi safına çekebilmek için ortak ata ve

ortak tarihe dair vurgu dikkat çeker. Keza onları Müslüman Araplardan uzaklaştıracak tutumdan da özellikle kaçınılmasını istemiştir. Dikkat edilirse sözü

edilen kabileler ya Hıristiyan ya da putperest Araplardır. Ancak Hz. Ömer din

farklılığını dikkate almaksızın bu kabileleri kendi safına çekmeyi başarmış ve

bu yolla hem rakibin gücünü zayıflatmış hem de onların desteğini sağlayarak

kuzeydeki mücadelelerin alt yapısını veya zeminini sağlam tutmayı başarmıştır. Yerinde hamleler ve alınan tedbirlerle, sınır bölgeleri kontrol altına alınırken, aynı zamanda bu kabileler İslâm potası içine alınmış ve süreç içinde

 

1023 İbn Kesîr, Bidâye VII, 9-10.

Hz. Ömer Sempozyumu • 275

İslâm’a entegrasyonları sağlanarak farklı inançtaki kabilelerin İslâmlaşmasının

önü açılmıştır.

KAYNAKÇA

Batâyine, Muhammed Dayfallah, ‚Arap Kökenli Hıristiyanlar ve İslam Fetihleri ile Olan İlişkileri‛, çev. Abdulhalik Bakır, Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara 2004.

Bekrî, Ebu Abdillah b. Abdulazîz (öl.h.487), Mu’cem Me’sta’cem mine’l-Esmâi’l-Bilad ve’lMevadı’, Beyrut 1983/1403.

Belâzurî, Ebû’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir, (öl. 279/892), Fütûhu’l-Buldân, nşr. Rıdvân Muhammed Rıdvân, Beyrut 1978/1398; Türkçe çev. Mustafa Fayda, Fütûhu’lBuldân (Ülkelerin Fethi), Ankara 1987.

Dîneverî, Ebu Hanîfe Ahmed b. Dâvud (öl. 282/895), Ahbâru’t-Tıvâl, Kahire 1960.

Diyarbekrî, Huseyn b. Muhammed b. Huseyn, (öl. 990/1582), Târîhu’l-Hâmîs fî Ahvâli’lEnfesi’n-Nefîs, Beyrut, t.y.

Donner, Fred McGraw, The Early Islamic Conquests, Princeton University Press, New Jersey 1981.

Ebū İsḥāḳ el-Fezārī, Ebū İsḥāḳ İbrāhīm b. Muḥammed (ö.188/804), es-Siyer, thk. Fārūḳ

Ḥammāde, Beyrūt 1987.

Ebu Ubeyd, Kâsım b. Sellâm, (öl. 223/803), Kitâbu’l-Emvâl, Kahire 1975/1395.

Ebu Yûsuf, Ya’kûb b. İbrahîm, (öl.182/789), Kitâbu’l-Harâc, Kahire 1936.

Ernst Honigman, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, çev. Fikret Işıltan, İstanbul 1970.

Ezdî, Muhammed b. Abdillah, (öl. 231/845), Târîhu Futûhi’ş-Şâm, thk. Abdulmu’nîm

Abdullah Amîr, Kahire 1970.

Fesevî, el-Ma'rifetü ve't-tâarîh, nşr. Halil Mansur, (1. Baskı), Beyrut 1419/1999.

Halîfe b. Hayyât (öl. 240/854), Târîhu Halîfe b. Hayyât, thk. Ekrem Ziyâ el-Umerî Beyrut

1398.

İbn Abdi Rabbih, Kitâbü’l-Ikdi’l-Ferîd, nşr. Ahmed Emîn-Ahmed Zeynî- İbrahim elEbyârî, Kahire 1956/1370.

İbn Asâkir, Ebû’l-Kâsım Ali b. Hasen b. Hibbetullah (öl. 571/1175), Tehzibu Târîhu

Medîneti Dimeşkı’l-Kebîr, nşr. Abdulkadir Bedrân, Beyrut 1972/1407.

İbn Hâcer Şehâbuddîn Ahmed b. Ali b. Hâcer el-Askalânî, (öl. 852/1448), el-İsâbe fî

Temyîzi’s-Sahâbe, nşr. Ali Muhammed Becâvî, Kahire 1970.

İbn Hibban, es-Sîretü’n-nebeviyye ve Ahbâru’l-hulefâ, thk. Seyyid Azîz Bek ve diğl. Beyrut

1987/1407.

İbn Hişâm, Ebu Muhammed Abdulmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Hımyerî, (öl. 213/828),

Sîretü’n-Nebeviyye, nşr. Mustafâ Sakkâ ve diğ. Mısı, 1936/1355.

İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, Beyrut 1966.

İbn Saʿd, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Saʿd b. Menīʿ (ö.230/845), et-Ṭabaḳātu'l-Kubrā,

thk. ʿAlī Muḥammed ʿOmer, I-X, Ḳāhire 1421/2001.

276 • Hz. Ömer Sempozyumu

İbn Tağriberdî, en-Nucûmu’z-Zâhire fî Mulûki’l-Mısr ve’l-Kahire, Kahire 1963/1383.

İbn Tiktakâ, Muhammed b. Ali b. Tabâtabâ, (öl. 709/1309), el-Fahrî fî Adâbi’s-Sultaniyye

ve’d-Duveli’l-İslâmiyye, Beyrut, t.y.

İbnü’l-Esîr, İzzuddin Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed, (öl.630/1312), el-Kâmil fî Tarîh, nşr.

J. Tornberg, Beyrut 1965-66.

İbnü'l-Ḳalânsî, Ḥamza b. Esed b. ʿAlî et-Temîmî (öl.555/1160), Târîḫ Dimeşḳ, thk. Suheyl

Zekkâr, Dimeşḳ 1403/1983.

İmâdudîn İsmâ’il Ebû’l-Fidâ, el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer (Târîhu Ebî’l-Fidâ, Beyrut, t.y.

Kaegi, Walter Emil, Bizans ve İlk İslam Fetihleri, çev. Mehmet Özay, Kaknüs Yayınları, 1.

Baskı, İstanbul 2000.

Maria, Nadia, Byzantium Viewed by the Arabs, Harvard University, 1992, (Yayımlanmamış Doktora Tezi).

Mes’ûdî, Murûcu’z-Zeheb ve Meâdinu’l-Cevher, nşr. M. M. Abdulhamid, Mısır 1964.

Mesʿûdî, Ebû’l-Hasen Ali b. Huseyn, (öl. 346/957), et-Tenbih ve’l-İşraf, nşr. M.J. Goje, Brill

1967.

Muhammed Hudarî Bek, Muhâdarat Târîhu’l-İslâmiyye ed-Devletu’l-Umeviyye, Mısır 1969.

Muhammed Rıza, el-Fârûk Ömer b. Hattâb Sâniyyi’l-Hulefâi’r-Raşidîn (r.a.), 4. Baskı,

Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1987.

Muhibuddin Taberî, Ebu Ca’fer Ahmed (öl. 694/1295), er-Riyâdu’n-Nadıra fî Menâkıbi’lAşere, Beyrut, 1984/1405.

Sebéos, L’évéque, Hitore d’Héraclius, Traduite de L’Armenien et Annotee Frederic Macler, İmrimerie Nationale, Paris 1904.

Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân, (öl. 911/1505-6), Târîhu’l-Hulefâ, nşr. M.M. Abdulhamîd, Mısır 1952.

Taberî, Ebu Ca’fer Muhammed b. Cerîr, (öl. 310/992), Târîhu’l-Umem ve’l-Mulûk, Beyrut,

t.y.

Theophanes, The Chronicle of Theophanes, Translated by Harry Turtledove, University of

Pennsylvania Press, Philadelphia 1982.

Vâkıdî, Ebu Abdirrahmân b. Omer, (öl.207/882), Futûhu’ş-Şâm, I/III, Mısır 1935.

Ya’kûbî, Ahmed b. İshâk b. Ca’fer b. Vehb, (öl. 284/807), Tarîh, Beyrut 1960.

Zehebî, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, (öl. 748/1347), Tarihu’l-İslâm ve Vefeyâtu’l-Meşâhiri’l-A’lâm (Ahdu’l-Hulefâi Raşidîn), thk. Omer Abdusselâm etTedmurî, Beyrut 1987/1407.

HZ. ÖMER DÖNEMİ KURUMSALLAŞMA

FAALİYETLERİ

Ömer SABUNCU*

GİRİŞ

Hz. Peygamber’den (s.a.s.) sonra İslâm devletinin temelleri Hz. Ebû Bekir

tarafından atılmıştır. Hz. Ebû Bekir döneminde İslâm devleti ilk defa Allah

Resûlü olmadan yönetilecekti. Bu durumun getirdiği zorluklar ve hilafetin 2

yıl gibi kısa bir süre devam etmesi devletin kurumlarının oluşamamasının temel sebeplerindendir. Onun döneminde sağlam temeller üzerine bina edilen

devletin kurumsallaşması Hz. Ömer zamanında gerçekleşmiştir. Bu sebeple

erken dönem İslâm tarihinde, Hz. Peygamber (s.a.s.) döneminden sonra devletin yapısı ve işleyişi açısından üzerinde durulması gereken en önemli tarihî süreç h. 13-23/m. 634-644 yılları arasını içine alan Hz. Ömer’in halifeliği zamanıdır.

Bu tarihî süreç, hem bu yıllarda gerçekleştirilen fetihler bakımından hem

de ortaya konan icraatlar sebebiyle İslâm tarihinin en önemli dönemlerinden

biridir.

Hz. Ömer dönemi (634-644), Müslüman Arapların hızla Arabistan dışına

yayılmalarıyla dikkat çekmektedir. Bu dönemde ülke sınırları, başta İran olmak üzere Suriye ve Mısır topraklarının yanı sıra, güneyde Sind (bugünkü

Pakistan), Thama Çölü (Bombay-Gücerat), kuzeyde Ermenistan, Azerbaycan

ve Horasan’ı içine alan ve Afrika’nın bir bölümüne kadar uzanan geniş bir

alana ulaşmıştır.1024Hz. Ömer’in halifeliği döneminde, İslâm fetihleriyle beraber özellikle Sâsânî ve Bizans İmparatorluklarına karşı elde edilen askerî başarılar neticesinde Irak, İran, Cezîre, Suriye, Filistin ve Mısır toprakları Müslümanların hâkimiyetine girmiştir. Bu fetihlerle beraber İslâm Devleti bünyesine giren muhtelif milletlerin dinî, siyasî ve iktisadî statülerinin tespit edilmesi zarureti ortaya çıkmıştır. Ayrıca Arap Yarımadası sınırlarını aşarak

uzak ülkelere sefere çıkan, ardından buralara yerleşen Müslümanların siyasî,

iktisadî ve medenî hayatlarının yeni şartlara göre tanzimi gerekiyordu. Dev-

 

* Yrd. Doç. Dr., Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslâm Tarihi Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi.

1024 Taberi, Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerir, (ö. 310/992), Tarihu’l-Umem ve'l-Mülûk, Beyrut, t.y., IV,

225; Balcı, İsrafil, ‚Diplomat ve Devlet Adamı Yönüyle Hz. Ömer‛, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,16(2003): 185.

278 • Hz. Ömer Sempozyumu

letin, gerek Müslümanlarla, gerek gayri müslimlerle alâkalı olmak üzere ortaya çıkan farklı problem ve ihtiyaçlarını gören Hz. Ömer, bunların çözülmesi adına çeşitli düzenlemelere teşebbüs etmesinin neticesi olarak birçok yeni

müessesenin kuruluşunu gerçekleştirdi.1025 Hz. Ömer bu kurumlaşma faaliyetleri esnasında fethedilen ülkelerdeki Sâsânî ve Bizans İmparatorluklarının

iktisadî ve idarî tecrübelerinden de geniş bir şekilde istifade etmiş; buralarda

hazır bulduğu bazı müesseseleri de gerekli değişiklikleri yapmak suretiyle ıslah etmiştir.1026

Bir devletin insana müreffeh bir hayat sunması, herkes için adaleti sağlaması ve insanlara âdil davranmasıyla mümkün olur. Bunun için de herkes için

uygulanabilecek standartlar geliştirmek, karşılaşılan sorunları çözmek açısından çok önemlidir.

Bütün zamanını Müslümanların sorunlarıyla ilgilenmeye ayıran Hz.

Ömer, kurumsallaşmaya çok önem vermiştir. Hz. Ömer, standart oluşturma

açısından bir öncüdür.1027 Hz. Ömer’in tesis ettiği kurumlar ve standartlaştırma

uygulamaları çerçevesinde getirdiği yeniliklere baktığımızda şunları sıralamamız mümkündür:

1. Beytülmâl

2. Divan Teşkilatı

3. Adalet Teşkilatı

4. Liderlik Makamının İsmini Belirlemesi

5. Ortak Bir Takvim Başlangıcı Belirlemesi

6. Arazi Ölçümü Yaptırması

7. Cizye ve Haraç Miktarlarını Belirlemesi

8. Bir Kişinin Günlük Gıda Tüketimini Belirlemesi

9. Ticaret Mallarına Uşûr Vergisi Koyması

10. Mehire Üst Sınır Getirmek İstemesi

11. Kurulan Şehirlerde Sokak ve Caddelerin Genişliğini Tespit Etmesi

12. Kurulan Şehirlerde Yapılacak Evlerin Büyüklüğünü Tespit Etmesi

13. Ramazan’da Cemaatle Camide Teravih Namazı Kılınması

14. Asker Gönderme İle İlgili Uygulamaları

 

1025 Hz. Ömer’in devlet idaresine getirdiği yenilikler için bk. İbn Sa‘d, Muhammed ez-Zührî (ö.

230/844), Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr, Thk.: Ali Muhammed Ömer, Mektebetü’l-Hâncî, Kahire

1421/2001, III, 281-282. Ayrıca bk. Fayda, Mustafa, Hz. Ömer Devri Divan Teşkilatı, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, II, 107-108.

1026 Apak, Âdem, Anahatlarıyla İslâm Tarihi 2(Hulefâ-i Râşidîn Dönemi), Ensar Neşriyat, 4. Basım, İstanbul, 2010, s. 165-166.

1027 Demircan, Adnan, İslâm Tarihi’nin İlk Döneminde Önderler ve İhtilaflar, Beyan Yayınları, İstanbul,

2015, s. 56-54.

Hz. Ömer Sempozyumu • 279

1. Beytülmâl

Sözlüklerde, إملال خزينة) treasury- exchequer/hazine-maliye) olarak geçen ve

"mal evi, devlet hazinesi" anlamına gelen Beytülmâl bir terim olarak devlet

mallarının muhafaza edildiği fizikî mekânın adı olmasının yanı sıra, kamuya

mahsus taşınır taşınmaz malların bütününü ve bunların idaresiyle ilgili hukukî

kurumu da ifade etmektedir. Daha geniş manasıyla devlete ait her türlü mal

varlığının ve gelirlerin toplandığı, daha sonra da harcamaların planlandığı bağımsız bir kurum demektir.1028

Beytülmâl teşkilatının kuruluşu Hz. Ömer’e nispet edilmekle birlikte, esasında bu kurumun ilk adımlarının Hz. Peygamber (s.a.s.) tarafından atıldığı açıktır. Nitekim Allah Resûlü (s.a.s.) ganimet, cizye ve harac cinsinden devlet gelirlerini bir araya getirdikten sonra bekletmeksizin gerekli yerlere sarf etmiştir. Bununla birlikte ihtiyaç duyulduğunda Beytülmâl’e ait nakit paranın Hz. Peygamber’in (s.a.s.) evinde muhafaza edildiği ve bunun kısa bir sürede elden çıkarıldığı

bilinmektedir.1029 Bu dönemde ziraî mahsul nevinden olan devlet gelirlerinin

mescidin üst katındaki bir odada bekletildiği ve bu gelirlerin gerekli yerlere bu

işten sorumlu olan Hz. Ömer tarafından harcandığı da zikredilir.1030

Beytülmâl’in Hz. Peygamber (s.a.s.) dönemindeki yapısı ve işleyişi Hz.

Ebû Bekir’in kısa süren halifeliği zamanında da herhangi bir değişikliğe uğramadan devam etmiştir. Halifenin Sünh mevkiindeki evinin yanında bir Beytülmâl bulunuyordu. Buraya gelen mallar derhal gerekli yerlere sarf edilirdi.1031 Halife Sünh’ten Medine’nin merkezine taşındığında Beytülmâl’i de yanında getirdi. Hz. Ebû Bekir, hazineden yaptığı yardımlarda herkese eşit muamelede bulunmuş; hür-köle, erkek-kadın, büyük-küçük ayırımı yapmadan

eşit bir şekilde mal taksimi yapmıştır.1032 Nitekim Bahreyn valisi olan A‘lâ b. elHadramî topladığı malları Medine’ye ulaştırdığı zaman, halife ilk önce Hz.

Peygamber’in (s.a.s.) kendisine mal vermeyi vaat ettiği kimseler olup olmadığını sormuş, Câbir b. Abdullah, Rasûl-i Ekrem’in (s.a.s.) Bahreyn’den gelecek

mallardan kendisine bir avuç dolusu vaat ettiğini bildirince bunun üzerine Hz.

Ebû Bekir ona hakkını verdikten sonra malın geriye kalanını diğer Müslümanlara eşit bir şekilde bölüştürmüştür.1033

 

1028 Erkal, Erkal, Mehmet, ‚Beytülmâl‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 44 cilt, İstanbul:

Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1992, c. 6, s. 90.

1029 Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail (ö. 256/870), el-Câmiu’s-sahîh, 2. Baskı, 8 Cilt, İstanbul:

Çağrı Yayınları, 1992, Zekât 20.

1030 Buhârî, Zekât 60; Müslim, Zekât 161.

1031 İbn Saʻd, et-Tabakât, III, 213.

1032 İbn Sa‘d, et-Tabakât, III, 213.

1033 Ebû Yusuf, Ya’kub b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa`d Kûfî (182/798),Kitâbü’l-Harâc, Dârü’l-maʻrife, Beyrut 1399/1979, s. 45.

280 • Hz. Ömer Sempozyumu

Hz. Ömer döneminde Beytülmâl’in kurumlaşması ve İslâm devletinin

malî yapısını oluşturacak şekilde teşkilatlanmasına ihtiyaç duyulmuştur. Zira

gerek savaş ganimetlerinin gerekse anlaşmalardan dolayı başkente gelen malların miktarı çok artmıştı. Halife bu kurumda Abdullah b. Erkam ve Muaykıb

b. Ebû Fâtıma’yı görevlendirmiş, Abdurrahman b. Ubeydullah’ı da onların

yardımcılığına getirmişti. İran fetihleri sonucunda Medine’ye gelen ganimetler

mescidin üst kısmında toplanmış, onların muhafaza edilmesi için Abdurrahman b. Avf ile Abdullah b. Erkam görevlendirilmiştir.1034

Hz. Ömer, başkentteki Beytülmâl’in yanı sıra eyaletlerde de merkeze bağlı

Beytülmâl şubeleri kurdu. Kaynaklarda halifenin eyaletlere tayin ettiği valilerden ayrı olarak, devlet gelirlerini tahsil etmek ve ihtiyaç fazlasını merkez Beytülmâline göndermek üzere görevliler tayin ettiği haber verilir. Başlangıç döneminde bu görevi valiler yürütmüşlerdi. Meselâ Amr b. el-Âs Mısır’da valilik

yanında Beytülmâl amilliği görevini de deruhte etmiştir. Bazen kadılara Beytülmâl amilliği görevi de yüklenmiştir. Örnek vermek gerekirse Abdullah b.

Mes‘ûd Kûfe’de kadılığın yanında Beytülmâl sorumluluğunu da yürütmüştür.1035

Netice olarak ifade etmek gerekirse Beytülmâl’in, her ne kadar önceki dönemde görülse de Hz. Ömer döneminde bir kurum halini almış olması araştırmacıları Beytülmâl’in kurucusu olarak Hz. Ömer’i kabul etmeye sevk etmiştir.1036

2. Divan Teşkilatı

Beytülmâl teşkilatıyla doğrudan bağlantılı bulunan ve bu kurumun tamamlayıcısı mahiyetinde olan Divan, Beytülmâl’de toplanan mal ve paranın

düzenli bir şekilde hak sahiplerine dağıtılması ihtiyacından doğmuştur.

Divan, devlet idaresindeki çeşitli idarî, malî ve askerî hizmetlerin yerine

getirilmesinde kullanılan defterlere, ayrıca bu defter ve memurların bulunduğu resmî daireye verilen isimdir.1037 İslâm dünyasında divan teşkilatına ilk defa

 

1034 Ebû Yûsuf, Kitâbu’l-Harâc, s. 50-51; Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr eş-Şeybânî (ö. 240/854), et-Tarih, thk.

Süheyl Zekkar, Beyrut, 1993, s. 112.

1035 Ebû Yûsuf, Kitâbu’l-Harâc, s.39; Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ (ö. 279/892), Fütûhu'lbüldân (thk. Abdullah Enîs et-Tabbâ, Ömer Enîs et-Tabbâ), Beyrut 1407/1987, s. 376; Apak, s. 167-

168.

1036 Zeydan, Corci, İslâm Medeniyeti Tarihi, I-V, (çev. Zeki Meğamiz), İstanbul 1970, I, 154. Beytülmâl’in

kuruluşu ve işleyişi hakkında geniş bilgi için bk. Mısırlı, Murat, Hz. Ömer Döneminde Maliye Teştilatı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara ÜSBE, Ankara 2001; Erkal, Mehmet, ‚Beytülmâl‛,

DİA, VI, 90-94.

1037 Dûrî, Abdülaziz, ‚Divan‛,Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 44 cilt, İstanbul: Türkiye

Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1992, c. 9, s. 378; Apak, s. 168.

Hz. Ömer Sempozyumu • 281

ihtiyaç duyan Hz. Ömer, fetihler sonucunda elde edilen cizye, harac ve ticarî

vergilerden elde edilen gelirleri sistemli bir şekilde Müslümanlara dağıtabilmek amacıyla bu müesseseyi kurmuş, hazineden maaş alacakları burada tutulan defterlere kaydettirmiştir.1038

Hz. Ömer’in bu teşkilatı tanzim etmesine sebep olan olay kaynaklarda

farklı şekillerde rivayet edilir: Bunlar arasında Ebû Hureyre rivayeti yaygındır.

Buna göre Ebû Hureyre Bahreyn’den beş yüz bin dirhem parayı getirdiğinde

Hz. Ömer, malların nasıl dağıtılması gerektiği konusunda ashâbile istişare etmiş, orada bulunanlardan bir kısmı kendisine divan tesis etmesini ve gelen

malları divan kayıtlarına göre dağıtmasını tavsiye etmişler, halife de bu teklifi

uygun bularak divan defterlerinin tanzimine karar vermiştir.1039 Kaynaklarda

Hz. Ömer’e divan tesisini İranlı Fîruzân1040 veya Hürmüzân1041 isimli kişilerin

önerdiği zikredilir.

Bu konuda İbn Sa‘d’ın rivayetine göre ise Hz. Ömer, Beytülmâle gelen

malların nasıl dağıtılması gerektiği konusunda ashâb ile görüşmesi esnasında

Hz. Ali bunların tamamını hemen taksim etmesini teklif etmiş, ancak Hz. Osman ‚insanlara yetecek kadar mal görüyorum. Ancak alanla almayan bilinecek şekilde

tespit edilmezse, bu işin karışacağından korkarım‛ sözleriyle teklife itiraz etmiştir.

Bunun üzerine toplantıda bulunan Velîd b. Hişâm, kendisinin Şam’da bulunduğu esnada bölgenin Rum idarecilerinin divan tedvin ettiklerini ve ordularına bu suretle maaş verdiklerini bildirince, bu öneriyi benimseyen halife divan

kurmaya karar vermiştir.1042

Hz. Ömer, Velîd’in teklifini benimsemiş ve Akîl b. Ebû Tâlib, Mahreme b.

Nevfel ve Cübeyr b. Mutʻim’i çağırmıştır. Bunlar Kureyş’in içinde nesep bilgisi

iyi olan kimselerdi. Onlara, ‚İnsanları derecelerine göre yazın.‛ demiş, onlar

da Hâşimoğullarıyla başlayarak listeleri hazırlamışlardır. Onların arkasından

hilafet sırasına göre Ebû Bekir ve kabilesi Teymoğullarını, akabinde Ömer ve

kabilesi Adîoğullarını yazdılar. Ömer bu listeye bakınca şöyle dedi: ‚Vallahi

bu şekilde *Resûlullah’a yakınlığımın+ olmasını çok arzu ederdim. Ancak Hz.

Peygamber’e (s.a.s.) akrabalığı esas alarak başlayın. Önce en yakın akrabayı,

ardından da onu takip eden yakın akrabayı yazın. Sonunda böylece Ömer’i,

Allah’ın koyduğu sıraya koyarsınız.‛1043

 

1038 İbn Sa‘d, et-Tabakât, III, 295-296.

1039 Ebû Yûsuf, Kitâbu’l-Harâc, 323-325; İbn Sa‘d, et-Tabakât, II, 300; Belâzürî, Futûhu’l-Buldân, s. 635-636.

1040 Sûlî, Ebû Bekir Muhammed, Edebu’l-Kuttâb, Kahire 1341, s. 190.

1041 Nüveyrî, Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî etTeymî el-Kureşî (ö. 733/1333)Nihâyetü’l-Erebfî fünuni'l-edeb, I-XXVII, ts., (Dârü’l-Kütüb), 197.

1042 Ebû Yûsuf, Kitâbu’l-Harâc, s. 48-49; İbn Sa‘d, et-Tabakât, III, 295; Belâzürî, Futûhu’l-Buldân, s. 630;

Taberî, Tarih, IV, 209-210; Apak, s. 169-170.

1043 Demircan, s. 56-57.

282 • Hz. Ömer Sempozyumu

Divan teşkilatı kurulmadan önce de Müslümanlar arasında fey taksimi

yapılıyordu. Hz. Peygamber (s.a.s.) zamanında fey gelirlerinin miktarı çok az

olduğu için toplananlar Medine’deki Müslümanlara dağıtılıyordu. Hz. Ebû

Bekir zamanında bu uygulama aynı şekilde devam etmiş, başkente gelen mallar bekletilmeksizin hak sahiplerine dağıtılmıştır.1044 Halife dağıtımda herhangi

bir derecelendirmeye gitmeksizin herkese eşit miktarda mal takdir etmiştir.

Kendisine insanlar arasında eşit taksim yerine, iyi geçmişi ve Müslümanlıkta

önceliklere göre mal dağıtması tavsiyelerine de şöyle cevap vermiştir: ‚Söylediğiniz iyi bir geçmiş, fazilet ve İslâm'daki kıdem meselesini hepinizden iyi ben bilirim.

Bütün bunlar, sevabı Allah’a ait olan hasletlerdir. Dağıttığım şey ise geçim vasıtasıdır.

Bunda eşitlik, tercih ve takdimden daha iyidir‛.

1045

Hz. Ömer halifeliği döneminde divan sisteminde gelirlerin hak sahiplerine yılda bir defa dağıtılması, maaş miktarlarının sabit bir şekilde belirlenmesi

ve hazineden para almaya hak kazananların divan defterlerine kaydedilmesi

gibi yenilikler getirdi.1046 Onun gerçekleştirdiği yeniliklerden biri de divanda

maaş derecelendirmesi yapılması oldu. Halife bu uygulama değişikliğini şu

şekilde gerekçelendirir:

‚Ebû Bekir’in bu mallar hakkında bir görüşü vardı, benim de başka bir görüşüm

var. Ben, Resûlullah’a karşı savaşanlarla, onun safında savaşanları bir tutmayacağım...‛1047 ‚Bizler hepimiz, Allah’ın Kitabında ve Resûlullah’ın Sünnetinde beyan edilen ölçülere tabiyiz. Herkes, İslâm’daki özel durumuna, Hz. Peygamber’e yakınlığına

göre ecir ve sevap alır, İslâmiyet’e yaptığı hizmete, katlandığı sıkıntılara, erken Müslüman olmasına, zenginlik ve ihtiyaç durumuna göre hak sahibi olur.‛1048

Hz. Ömer divan defterlerinin hazırlanmasında o günkü Arap toplumunda varlığını canlı bir şekilde sürdüren kabile sistemini temel almış ve divandan

maaş alacakları bu esasa göre tertip etmiştir. Halife bunu gerçekleştirmek amacıyla hicretin 20. yılında (m. 641) nesep konusunda uzman olan Akîl b. Ebû

Tâlib, Mahrame b. Nevfel ve Cübeyr b. Mut‘im gözetiminde kabile şecerelerini

gösterir soy cetvelleri hazırlatarak insanları divana kaydetmiştir. Sistemde

maaş mertebesinin en üst kısmına Hz. Peygamber’in (s.a.s.) akrabası olan Benî

Hâşim yerleştirdikten sonra soyca onlara yakın kabilelere geçildi. Resûlullah’ın

(s.a.s.) kabilesine eşit uzaklıktaki kabile mensupları ise ihtida önceliğine göre

sıralandılar. Hz. Ömer, defterleri hazırlayan kâtiplere Benî Hâşim’den Bedir

 

1044 Buhârî, Cizye ve’l-Muvâdea 4, Meğâzî 73, Hıyel 3; Ebû Yûsuf, Kitâbu’l-Harâc, I, 307-310; İbn Sa‘d, etTabakât, III, 213.

1045 Ebû Yûsuf, Kitâbu’l-Harâc, s. 45-46; İbn Sa‘d, et-Tabakât, III, 296.

1046 Fayda, Mustafa, Hz. Ömer’in Divan Teşkilatı, s. 141.

1047 Ebû Yûsuf, Kitâbu’l-Harâc, s. 46; İbn Sa‘d, et-Tabakât, III, 296; Belâzürî, Futûhu’l-Buldân, s. 632.

1048 Taberî, Tarih, IV, 211.

Hz. Ömer Sempozyumu • 283

Gazvesi’ne iştirak edenler esas alınarak sıralamaya başlamalarını, daha sonra

da, yine Bedir’e iştirak edenler önce yazılmak suretiyle Hz. Peygamber’in

(s.a.s.) kabilesine yakınlıklarına göre diğer Kureyş ailelerini kaydetmelerini istemiştir.1049 Bu esaslar dâhilinde düzenlenen Divan defterlerinde, ilk önce Hz.

Peygamber’in (s.a.s.) kabilesinden Bedir Gazvesine iştirak eden Hz. Ali yazılmıştır. Hz. Ömer Divan kayıtlarını, Hz. Peygamber’in (s.a.s.) kabilesinden başlanmak suretiyle tanzim ettirmekle birlikte, verilen atıyyelerin miktarları, kabile esasına göre tespit edilmemiştir.1050 Örnekle açıklamak gerekirse Bedir Gazvesine iştirak eden Benî Hâşim’e mensup Hz. Ali ile Benî Ümeyye’den olan ve

Bedir Gazvesine iştirak etmiş kabul edilen Hz. Osman, farklı sıralarda yazılmış

olmalarına rağmen aynı miktarda para almışlardır. Divan listesinde Kureyşli

Benî Cumah soyundan olup Mekke fethinden sonra Müslüman olan Safvan b.

Ümeyye, Medineli olması sebebiyle Divan’a bütün Kureyş ailelerinden sonra

kayda geçen ancak Bedir Gazvesine iştirak etmiş bulunan Muhammed b. Mesleme’den daha az atıyye almıştır. Bu bakımdan kabilelerin sıralanışı tamamen

şeklî bir tercihten ibarettir. Dolayısıyla Hz. Ömer’in sisteminde atıyyede asıl

tercihin kabile değil, İslâm’a girmedeki öncelik olduğu anlaşılır.1051 Halife,

maaş ödeme sisteminde azat edilmiş köleleri (mevâlî), onları azat eden efendileriyle aynı seviyede kabul etmiştir. Bundan dolayıdır ki Hz. Peygamber’in

(s.a.s.) azatlısı Zeyd’in oğlu Üsâme hukuken Hâşimîler’den kabul edildiği için

Hz. Ömer’in oğlu Abdullah’dan hem önce yazılmış, hem de daha fazla atıyye

almaya hak kazanmıştır.1052

Hz. Ömer, divan sisteminde hak sahiplerine durumlarına göre dağıtımda

farklı maaş takdir etmiş olmakla birlikte, hayatının son döneminde bu uygulamayı kaldırmayı düşündüğünü, en alt düzeyde maaş alan ile en üst düzeyde

maaş alanı eşitleyeceğini belirtmiş,1053 fakat ömrü buna imkân vermemiştir.1054

Kısaca özetlemek gerekirse, devlet gelirlerinin Müslümanlar arasında sistemli bir şekilde dağıtılması için divan teşkilatını ilk oluşturan kişi Hz.

Ömer’dir. Divana kayıtlı olanların önemli bir kısmı askerlik hizmetini de ifa

ediyorlardı. Onun bu alandaki uygulamaları bir standart oluşturmuş ve asırlarca devam etmiştir. Hatta ünlü tarihçi Muhammed b. Saʻd Kitâbü’t-tabakâti’l-

 

1049 Buhârî, Menâkıbu’l-Ensâr 35; İbn Sa‘d, et-Tabakât, III, 282, 295-296; Belâzürî, Futûhu’l-Buldân, s. 630-

632, 641; Taberî, Tarih, III, 613-615, IV, 209-210.

1050 İbn Sad, et-Tabakât, III, 301

1051 Fayda, Mustafa, Hz. Ömer’in Divan Teşkilatı, s. 147-149.

1052 Ebû Yûsuf, Kitâbu’l-Harâc, I, 332; 295-302; bu konuda geniş bilgi için bk. Fayda, Mustafa, Hz.

Ömer’in Divan Teşkilatı, 107-176; Şimşir, Mehmet, ‚Râşid Halîfeler Döneminde İdare Sistemi ve

Divan Teşkilatı‛, İSTEM, yıl: 3, sy. 6, Konya 2005, s. 265-280.

1053 İbn Sa‘d, et-Tabakât, III, 302, 304.

1054 Apak, s. 166-169.

284 • Hz. Ömer Sempozyumu

kebîr adlı değerli eserini iki asır sonra yazarken ele aldığı kişilerin tasnifinde

Hz. Ömer’in divan tasnifini esas almıştır.1055

3. Adalet Teşkilatı

Kur’ân-ı Kerîm’de adalet kavramına geniş bir anlam yüklenerek bütün

Müslümanlar hayatın her alanında adaletli olmaya çağrılmış, kişinin kendine

ve başkalarına karşı haksızlık etmemesi emredilmiştir. Dinin dünyevî hüküm

koyması da bu adalet anlayışının bir yansıması olarak kabul edilir. Allah’ın elçisi olan peygamberler, insanlar arasında adaletle hüküm vermekle, müminler

ise verilen bu hükme itaatle emrolunmuşlardır.1056 Ayrıca dünyada yargılama

ve karar verme mevkiinde bulunan kişilerin dünyevî adaletin gerçekleşmesinde önemli bir role sahip olduklarına işaret edilerek, insanlardan kendi aralarında hükmederken adaletli ve hakkaniyetli davranmaları istenmiştir.1057 Hz.

Peygamber (s.a.s.), hâkimlik mesleğinin sorumluluğunun büyük olduğunu,1058

hâkimin adaletten sapmadığı müddetçe Allah’ın onunla birlikte olacağını ve

onun cennete gireceğini, gerçeği bildiği halde haksızlık edenlerin cehenneme

atılacaklarını haber vermiştir.1059

Allah Resûlü (s.a.s.) hicretten sonra Medine’de siyasî birliğin oluşturulması sürecinde birçok davayı bizzat karara bağlayarak adaletin tesisinde öncülük ve örneklik etmiş, yargılamaya ilişkin temel ilkeleri belirledikten sonra,

zaman zaman sahâbeden bazılarını kadı olarak görevlendirmiştir. Medine sözleşmesinde de şehir vatandaşlarının aralarındaki problemleri nihâî olarak Allah Resûlü’ne (s.a.s.) götürecekleri hususu karara bağlanmıştır.1060

Râşid Halifeler döneminde adalet hizmeti devletin temel görevlerinden

biri olarak kabul edilmiştir. Öyle ki, halifeler başşehir Medine’de yargı görevini

bizzat kendileri îfâ etmişlerdir. Hz. Ömer gerek Hz. Peygamber (s.a.s.) gerekse

selefi Hz. Ebû Bekir’i örnek almak suretiyle çarşı-pazarları denetlemesi esnasında kendisine intikal eden hukukî ihtilâfları ve şahsî husumetleri anında çözüme kavuşturmuştur.1061 Halife, zaman zaman görevlendirdiği şahıslar marifetiyle de bu vazifeyi yürütmüş, eyaletlerde ise sorumluluk daha ziyade valilere tevdi edilmiştir. Bununla birlikte hususî olarak görevlendirilen kadıların ta-

 

1055 Demircan, s. 56.

1056 Nisâ, 4/105; Mâide, 5/42, 49; Nûr, 24/48-51; Sâ‘d, 38/26.

1057 Nisâ, 4/ 58, 135; Mâide, 5/8, 42, 49.

1058 Ebû Dâvud, Süleymân b. Eş’as es-Sicistânî (ö. 275/889), es-Sünen, 2. Baskı, 5 Cilt, İstanbul: Çağrı

Yayınları, 1992, Akzıye 1; İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî (ö. 273/887), esSünen, 2. Baskı, 2 Cilt, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992, Ahkâm 1.

1059 İbn Mâce Ahkâm 3; et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa (ö. 279/892), Sünen, İstanbul

1413/1992,Ahkâm 1.

1060 İbn Hişâm, es-Sîre, II, 150.

1061 Taberî, Tarih, IV, 213.

Hz. Ömer Sempozyumu • 285

yiniyle birlikte yargının yürütmeden ayrıldığına şahit olunmuştur. Buradan

yola çıkarak valilikten müstakil hale gelen ilk kurumun kadılık teşkilatı olduğu

ileri sürülebilir. Diğer devlet teşkilatlarında olduğu gibi adalet kurumunun da

devlet sistemine yerleştirilmesinde Hz. Ömer öncülük yapmıştır.1062Valilerden

ayrı ve müstakil olarak kadılar tayin eden ilk halife Hz. Ömer’dir.1063 Nitekim

halife, yönetimi esnasında bu göreve Medine’de Ebu’d-Derdâ’yı, Kûfe’de Ebû

Kurre1064 ile Kâdı Şüreyh’i1065 getirmiştir. Mısır kadılığına Kays b. Ebu’l-Âs’ı,

sonra da onun oğlu Osman b. Kays’ı, Basra kadılığına Ebû Meryem elHanefî’yi, ardından da Ka‘b b. Sevr el-Lakîtî’yi1066 tayin etmiştir.

Hz. Ömer, eyalet kadılarının dışında savaş esnasında orduda bulunan askerler arasında çıkması muhtemel ihtilâflara bakmak üzere askerî kadılar istihdam etmiştir. Irak cephesine gönderilen Kâdisiye ordusunda bu görevi Abdurrahman b. Rebîa el-Bâhilî üstlenmiştir.1067 Hz. Ömer her hac mevsiminde

Mekke’de bir temyiz mahkemesi kurmak suretiyle vilâyetlerde kadılar tarafından verilen yargı kararlarını denetlemiştir. Onun Basra kadısı Ebû Mûsâ elEş‘arî’ye gönderdiği hukuk tâlimatnâmesi ise ilk kadıların uygulamaları ve

yargı usulü açısından zengin bir belge niteliğindedir:

‚Şunu bil ki, sana bir dava getirildiği zaman, tatbiki mümkün olmayan delillerin

faydası olmaz. İnsanlara karşı şahsî münasebetlerinde ve adaletinde eşit muamele yap ki,

kuvvetli senin nüfuzundan korksun, zayıf da adaletine sığınsın. Delil göstermek davacıya

aittir. İnkâr edene ise yemin etmek düşer. Bununla beraber, Müslümanlar arasında barış

yapmak da caizdir. Ancak helâli haram, haramı da helâl kılan sulh mümkün olmaz. Bir

davada hüküm verdikten sonra bu hükmün yanlışlığına kanaat getirdiğinde doğruya

dönmekte tereddüt etme. Çünkü asıl olan doğruya ulaşmaktır ve bu esas, yanlışta devam

etmekten daha hayırlıdır. Kur’ân ve Sünnet’te açık bir hüküm bulamadığın hallerde hüküm vermekte zorluk çekersen, önce buna benzer davalar ve örnekler ara ve önündeki dava ile aralarındaki ortak yanları tespit et. Ondan sonra Kur’ân ve hakka en yakın olduğunu umduğun fikre itimat et. Hak iddia edenlere bunu ispatlayabilmeleri için delil getirebilecekleri bir mühlet tanı. Bu süre zarfında delil getirebilirse lehte, aksi halde aleyhte hüküm vermen gerçeğe daha yakın ve şüpheden daha uzak olur. Müslümanlar, hukukî meselelerde birbirlerine lehte ve aleyhte şahitlik edip adaletin tecelli etmesine yardımcı olmalıdırlar. Ancak sabıkalı olanlar, yalancı şahitliği veya iftirası sabit olanlar ve soyu bilinmeyenler bu iş için makbul kişiler sayılmaz. Çünkü Allah, insanların vicdanlarında olanları bilir, şahitlik ve yemin gibi tamamen vicdanî faktörlerle adaletin tecellisini sağlar.

 

1062 İbn Sa‘d, et-Tabakât, III, 282.

1063 Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, c. 2, s. 176.

1064 Taberî, Tarih, IV, 39, 95.

1065 Taberî, Tarih, IV, 101.

1066 Halîfe b. Hayyât, Tarih, s. 111.

1067 Taberî, Tarih, III, 489.

286 • Hz. Ömer Sempozyumu

Davalara bakarken telâşa, çığırtkanlığa ve tarafların haysiyetini kırıcı davranışlara asla

müsaade etme. Çünkü adaletin yerini bulması için sükûnet ve ciddiyet şarttır. Hakkın tecelli etmesi ise ilahî adaletin itibar kazanmasına sebep olur. Bir Müslümanın niyeti iyi ise

Allah, onun insanlarla olan münasebetlerini ıslah eder. Ama içi başka dışı başka olursa,

Allah ona musibet verir. Bu durumda hâkimin görevi Allah’ın rızık ve rahmet hazinelerinin kulları arasında adaletle dağıtılmasını sağlamaktır.‛1068

Hz. Ömer’in halifeliği döneminde adalet sisteminin en önemli unsurlarından biri olan hapishaneler de kurumsal hale getirilmiştir. Hz. Peygamber

(s.a.s.) ve Hz. Ebû Bekir dönemlerinde bu amaçla geçici mekânlar kullanılırken

Hz. Ömer, Safvân b. Ümeyye’nin evini kamu adına istimlak etmek suretiyle

burayı hapishaneye dönüştürmüştür.1069 Medine’deki merkez hapishanenin

ardından vilayetler ve büyük yerleşim birimlerinde de hapishaneler kurulmuştur. İlk önceleri infazı beklenen hükümlülerin konulduğu hapishaneler, daha

sonraları borçlarını ödemeyenlerin tutuklanmasında da kullanılmıştır.1070

4. Liderlik Makamının İsmini Belirlemesi

Hz. Peygamber’den sonra halife olan Hz. Ebû Bekir için Resûlullah’tan

sonra geldiğini ifade etmek üzere ‚Halîfetü Resûlillah‛ deniyordu. Hz. Ebû

Bekir, bir defasında kendisine ‚Halîfetullah‛ olarak hitap edilince, ‚Ben Muhammed’in (s.a.s.) Halifesiyim ve bundan memnunum.‛ demişti.1071

Hz. Ömer halife olunca ona ‚Halîfetü halîfeti Resûlillah‛ denildi. Ömer’den

sonra gelecek kişiye, ‚Allah Resûlü’nün halifesinin halifesinin halifesi‛ denilecek

ve bu isimlendirme böyle uzayıp gidecekti. Sonraki dönemlerde de kullanılabilecek pratik bir isim bulmak için istişareler yapıldı. Allah Resûlü’nün (s.a.s.) bazı

sahabîleri, ‚Biz mümin kimseleriz, Ömer de bizim Emîr’imiz.‛ dediler. Böylece

ondan sonra Ömer ‚Emîrü’l-müminîn‛ *Mü’minlerin Emiri+ diye çağrıldı. O,

kendisine bu ismin verildiği ilk şahıstır.1072 Ondan sonra asırlarca bu hitap şekli

kullanılmıştır.1073

 

1068 Hamidullah, Muhammed, el-Vesâiku’s-Siyâsiyye, Beyrut 1985, s. 425-437. Bu konuda geniş bilgi için

ayrıca bk. Muhammed Hamidullah, ‚Hz. Ömer Devrinde Adli Teşkilat-Ebû Mûsa el-Eş‘arî’ye

Gönderilen Kazai Talimatnameler‛, (çev. Fahrettin Atar), İlim ve Sanat, Ankara 1989, sy. 23, s.45-

53; Arı, Abdüsselam, ‚Hz. Ömer’in Ebû Mûsâ el-Eşa‘rî’ye Gönderdiği Mektubun Yargılama Hukuku Açısından Analizi‛, İslâm Hukuk Araştırmaları Dergisi, Konya 2003, sy. 2, s. 85-99; Atar, Fahrettin, ‚Kaza‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 44 cilt, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1992, c. 25, ss. 113-115.

1069 Buhârî, Husûmât 8.

1070 Bardakoğlu, Ali, ‚Hapis‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 44 cilt, İstanbul: Türkiye

Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1992, c. 16, s. 54-55. Apak, s. 174-177.

1071 İbn Saʻd, III, 168; Belâzürî, Ensâb, II, 187.

1072 İbn Saʻd, III, 262; Belâzürî, I, 528.

1073 Demircan, s. 54.

Hz. Ömer Sempozyumu • 287

5. Ortak Bir Takvim Başlangıcı Belirlenmesi

Hz. Ömer’in önemli icraatlarından biri, bugün hala birçok İslâm ülkesinde

kullanılan hicrî takvim için standart başlangıç belirlemesidir. Ondan önce Müslümanlar tarafından farklı olaylar tarih başlangıcı olarak kullanılıyordu. Bazıları peygamberliğin başlangıcını, bazıları hicreti, bazıları Resûlullah’ın (s.a.s.)

vefatını esas alarak tarihlendirme yapıyorlardı. Ancak farklı tarih başlangıçları

kullanılması, bazı sıkıntılara sebep olabiliyordu. Nihayet Hz. Ömer durumu

ashâbla istişare ederek herkesin kabul edeceği bir tarih başlangıcı oluşturdu.

Seçilen başlangıç, hak ile batılın arasını ayırdığı ifade edilen hicretti. Bu uygulama h. 16. yılının Rebîülevvel (Nisan 637) ayında hayata geçirildi.1074 Takvim

reformu Hz. Peygamber (s.a.s.) zamanında yapılmıştı, ancak İslâm tarihinin

başlangıcı olarak hicret hadisesinin esas alınması Hz. Peygamber'in (s.a.s.) vefatından altı yıl sonra Hz. Ömer'in hilafeti zamanında benimsendi.1075

6. Arazi Ölçümü Yaptırması

Hz. Ömer döneminde Suriye, Irak ve Mısır gibi geniş bölgeler fethedildi

ve buradaki arazilere Müslümanlarda daha önce müstakil bir vergi olarak bulunmayan haraç vergisi kondu. Irak fethedildiğinde Sevâd bölgesi arazisinin

ölçümü için Osman b. Huneyf ve Huzeyfe b. el-Yemân görevlendirildi. Yaptıkları ölçüm sonucu tarıma elverişli arazinin 36.000.000 cerîb (yaklaşık 50.000.000

dönüm) olduğunu tespit ettiler.1076 Böylece Hz. Ömer, yıllarca kullanılan bu ölçümüyle Sevâd ve Cebel bölgesinin kadastro çalışmasını yapan ilk kişidir.1077

Daha sonraları Hz. Ömer döneminden seksen yılı aşkın bir süre sonra Emevî

halifesi Yezid b. Abdülmelik, Irak valisi Ömer b. Hübeyre’den Hz. Ömer döneminden sonra bir daha kadastro çalışması yapılmayan Sevâd arazisinin tekrar ölçülmesini istemiştir.1078

7. Cizye ve Haraç Miktarlarını Belirlemesi

Beytülmâl gelirlerinden olan haraç vergisinin alınmasına Hz. Ömer zamanında başlanmıştır. İslâm tarihinde bu vergi halifenin, fethedilmiş toprakları ve üzerinde yaşayan insanları taşınabilir ganimet mallarının aksine savaşa

katılanlar arasında dağıtması kararından sonra uygulanmıştır. Hz. Ömer’in bu

toprakları haraç karşılığında ziraatı iyi bilen eski sahiplerinin elinde bırakıp

 

1074 İbn Saʻd, III, 262; Demircan, s. 55.

1075 Muhammed Hamidullah, ‚Hicri Takvim ve Tarihi Arkaplanı‛, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9(2000):678.

1076 Belâzürî, Fütûh, s.375.

1077 İbn Saʻd, III, 262.

1078 Demircan, s. 55.

288 • Hz. Ömer Sempozyumu

kendi dinlerinde kalmak isteyen insanları da esir statüsü dışına çıkararak kendilerinden Tevbe sûresi 29. âyet gereğince cizye alınması emrini vermesi sonucunda ilk defa Irak’ta sonra Suriye ve Mısır’da uygulamaya konulmuştur.1079

Gayri müslimlerden alınan cizye vergisi ile ilgili en önemli düzenlemelerden biri Hz. Ömer döneminde yapılmıştır. Bu dönemdeki uygulamalar, daha

sonra mezheplerin bu konudaki görüşlerinin şekillenmesinde temel referanslardan biri olmuştur. Cizye vergisinin tahsilinde, toplu ya da ferdî, nakdî ya da

aynî alınması şeklinde farklı uygulamalar olmakla birlikte Halife’nin talimatıyla bir kişiden alınacak cizye miktarının belirlenmesinde zenginden kırk sekiz,

orta halliden yirmi dört ve fakirden de on iki dirhem alınması uygun görülmüştür.1080 Hz. Ömer, asgari sınırı belirlerken, çalışan fakir bir kişinin aylık bir

dirhemi rahatlıkla ödeyebileceğini ifade etmiştir.1081

8. Bir Kişinin Günlük Gıda Tüketimini Belirlemesi

Hz. Ömer devlet gelirlerini halka dağıtma çalışması çerçevesinde nakdî

ödemenin dışında aynî ödeme de yapıyordu. Bunun için şöyle bir standart

oluşturdu: (132 litre hacminde olan) bir cerîb un getirilmesini emretti. Önce

hamur yoğruldu, sonra ekmek pişirildi, ardından tirit yapıldı. Sonra bu tirite

otuz adam davet etti. Onlar da yemeği yediler. Daha sonra yatsı vaktinde de

aynı şeyi yaptı ve şöyle dedi: ‚Bir adama ayda iki cerîb *miktarı un+ yeter.‛

Bunun üzerine kadın, erkek ve kölenin her birine ikişer cerîb *un+ olmak üzere

insanlara her ay iki cerîb *unu+ rızık olarak verdi.1082

9. Ticaret Mallarına Uşûr Vergisi Koyması

Hz. Ömer, mütekabiliyet ilkesine önem verirdi. Müslüman tüccarlar başka memleketlere gittikleri zaman ticaret mallarından vergi alınıyordu. Rivayete

göre Basra valisi Ebû Mûsa el-Eşʻarî, Hz. Ömer’e bir mektup yazarak, ‚Buradaki bazı Müslüman tacirler düşman ülkesine ticaret için gidiyorlar. Onlardan

1/10 (onda bir) vergi alınıyor.‛ diye bildirdi. Bunun üzerine Hz. Ömer valiye,

‚Sen de onların tacirlerinden, Müslüman tacirlerinden aldıkları kadar vergi al!

Zimmîlerden nısfü’l-uşr (yirmide bir), Müslümanlardan ise kırk dirhemden bir

dirhem al. 200 dirhemden az olan mallardan bir şey alma.‛ şeklinde cevap

yazdı.1083

 

1079 Geniş bilgi için bkz: Fayda, Mustafa, Hulefâ-yı Râşidîn Devri, Dört Halife Dönemi, Kubbealtı Neşriyat, 2. Baskı, İstanbul, 2015, s. 305-315.

1080 Fayda, Hulefâ-yi Râşidin Devri, s. 302.

1081 İbn Saʻd, III, 262-263; Demircan, s. 56.

1082 İbn Saʻd, III, 284; Demircan, s. 61.

1083 Ebû Yusuf, s. 135; Fayda, ‚Uşûr *I+‛, 176; Demircan, s. 62.

Hz. Ömer Sempozyumu • 289

10. Mehire Üst Sınır Getirmek İstemesi

Hz. Ömer döneminde kadınların fazla mehir istemeye başlamaları evlenmek isteyen erkekleri sıkıntıya sokmaya başladı. Konuyu ele alan Hz. Ömer

mehir için bir üst sınır belirlemek istedi ve bunu mescitte yaptığıbir konuşma

ile Müslümanlara açtı.

Konuşmasında özetle şöyle söylemişti: ‚Kadınların mehirlerini çok yükseltmeyin. Mehirleri arttırmak bu dünyada bir şeref ve Allah katında takva ölçüsü olsaydı, Allah Resûlü buna hepinizden daha layık olurdu. Hâlbuki

Resûlullah’ın (s.a.s.) on iki ûkıyyeden (480 dirhem) fazla mehir karşılığında,

kadınlardan herhangi birisini nikâhladığını ve kızlarından herhangi birisini de

başkalarına nikâhladığını bilmiyorum.‛1084

Halife sonunda kararını şöyle açıkladı: ‚Kadınların mehirlerini kırk ûkıyyeden (1600 dirhem) fazla tutmayın. Bunu yapan olursa fazla kısmı Beytülmâle

alırım.‛

Bir kadın, ‚Bunu yapamazsın ey Ömer!‛ dedi. Ömer, ‚Niçin?‛ diye sorunca, kadın Nisa suresinin, ‚Eğer bir eşi bırakıp da yerine başka bir eş almak isterseniz, onlardan birine yüklerle mehir vermiş olsanız dahi ondan hiçbir şeyi geri almayın. Siz iftira ederek ve apaçık günah işleyerek onu geri alır mısınız? Vaktiyle siz birbirinizle haşir-neşir olduğunuz ve onlar sizden sağlam bir teminat almış olduğu halde

onu nasıl geri alırsınız?‛1085 âyetlerini okudu. Bunun üzerine Hz. Ömer, ‚Bir kadın Ömer’le tartıştı ve onu yendi!‛ diyerek bu kararından vazgeçti.1086

11. Kurulan Şehirlerde Sokak ve Caddelerin Genişliğini Tespit Etmesi

Hz. Ömer, Kûfe, Basra ve Fustat gibi şehirleri kurunca bunların şehir

planlarını kabilelere göre çizdirip Arapları buralara yerleştirdi.1087 Hz. Ömer

şehirlerin cadde ve sokaklarının genişliğinin ne kadar olacağı meselesiyle bizzat ilgilenmiş; cadde ve sokakların o günkü ihtiyaçları rahatlıkla karşılayacak

şekilde planlanmasına dikkat etmiştir. Seyf b. Ömer’in rivayetine göre Hz.

Ömer Kûfe’de ana caddelerin 40 (24 m.), daha küçük caddelerin 30 (18 m.), onlardan daha küçük caddelerin 20 (12 m.) ve sokakların 7 zira1088 (4 m.) yapılmasını emretmiş; ayrıca kabilelere ayrılan mahallelerin ortasına 60 zira2 büyüklüğünde (yaklaşık 1300 m2) bir meydan bırakılması uygun görülmüştür.1089 Basra

şehri kurulurken de şehrin ana caddeleri 60 zira (36 m.), ara caddeleri 20 zira

(12 m.), sokakları da 7 zira (4 m.) genişlikte tutulduğu nakledilir. Ayrıca kabile-

 

1084 Tirmizî, ‚Nikâh‛, 23.

1085 Nisâ 4/21-22.

1086 İbn Kesîr, III, 404; Demircan, s. 62-63.

1087 İbn Saʻd, III, 263; Demircan, s. 63.

1088 Yaklaşık olarak 64, 65 cm.’ye karşılık gelen bir uzunluk ölçüsü birimidir. Erkal, Mehmet, ‚Arşın‛,

DİA, c. 3, s. 411-413.

1089 Taberî, IV, 44.

290 • Hz. Ömer Sempozyumu

leri birbirinden ayıran sınırların ortasında, ölülerine mezar yapmak, hayvanlarını bağlamak için geniş alanlar bırakarak mahalleler birbirlerine tam olarak bitiştirilmemiştir.1090

12. Kurulan Şehirlerde Yapılacak Evlerin Büyüklüğünü Tespit Etmesi

Hz. Ömer, döneminde kurulan Basra ve Kûfe şehirlerinde evler önce kamıştan yapılmıştı. Bu konutların yangında yanması üzerine Halife’den kerpiçten evler yapmak için izin istediler. Hz. Ömer, Kûfelilerin kerpiçten konut

yapmalarına izin verdiğinde İslâm’ın genel yaklaşımına uygun olarak israfa

kaçınılmamasını istemiş; bu amaçla üç odadan büyük ve yüksek evler yapılmaması kaydıyla ev yapmalarına izin vermiş; ayrıca benzer bir talimatı Basralılara da göndermiştir.1091

13. Ramazan’da Cemaatle Camide Teravih Namazı Kıldırması

Teravih namazını başlangıçta cemaate bizzat kıldıran Hz. Peygamber

ümmetinin yükünü arttırabileceği düşüncesiyle bu uygulamadan vazgeçmiştir. Onun bu namazı iki veya üç gün mescidde kıldırdığı, cemaatin gittikçe çoğaldığını görünce mescide çıkmadığı ve bunu Allah’ın farz kılabileceği endişesiyle yaptığını söylediği rivayet edilir.1092 Teravihin tek başına kılınmasına Hz.

Ebû Bekir döneminde devam edilmiştir. Bu uygulamanın camide meydana getirdiği dağınıklığı, artık farz kılınma ihtimali bulunmadığını ve Resûl-i Ekrem’in konuyla ilgili sözünden çıkan anlamı dikkate alan Hz. Ömer, Übey b.

Kâ‘b’dan cemaate teravih namazı kıldırmasını istemiş ve bu uygulama günümüze kadar sürmüştür.1093

Dolayısıyla Hz. Ömer, Ramazan ayını ihya etme geleneğini sistemleştiren,

insanları bunun için cemaat halinde mescitte toplayan ve bu uygulamayı Medine dışındaki diğer beldelere de yazıp bildiren ilk şahıstır. Bu icraat, hicretin

14. senesindeki Ramazan (Ekim 635) ayında başlatılmıştır.1094

14. Asker Gönderme İle İlgili Uygulamaları

Hz. Ömer döneminde aylar süren yolculuklar gerektiren yerlere kadar gidilerek İslâm tebliğ edilmiş ve Müslümanlarla anlaşmayı reddedip savaşanlara

karşı cihat yapılmıştır. Mesafenin uzak olması, askerin cepheye gönderilmesi

için ciddi bir problem oluşturuyordu.

 

1090 el-Mâverdî, el-Ahkâmu’s-sultâniyye(çev. Ali Şafak), Bedir Yayınevi, İstanbul, 1976, s. 201.

1091 Taberî, IV, 44; Demircan, s. 63-64.

1092 Buhârî, ‚Teheccüd‛, 5, ‚Salâtü’t-terâvîh‛, 1.

1093 Köse, Saffet, ‚Teravih‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 44 cilt, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1992, c. 40, s. 482-483.

1094 İbn Saʻd, III, 262; Demircan, s. 64.

Hz. Ömer Sempozyumu • 291

Ömer, savaşanların bir kısmını alıkoyup diğer kısmını gönderiyor, ertesi

seferde ilkinde alıkoyduklarını gönderip diğerlerini dinlenmeleri için memleketlerinde bırakıyordu. O, böylece sıralı bir askerlik sistemi uyguluyordu.1095

SONUÇ

Hz. Ömer’in devleti kurumlaşmaya götürme fikri ve yeteneği büyük oranda onun adalet ve sistem anlayışını gösterir. İslâm devletinin yönetimi gibi büyük bir sorumluluğu yüklenmiş olan Halife’nin, devletin teşkilatlanmasındaki

hassasiyeti kendisinden sonrakilere de örnek olmuştur. O, adaleti sağlamak

amacıyla standartlar oluşturmaya özellikle dikkat etmiştir. Bu yönüyle de İslâm

tarihinde önemli bir yere sahiptir. O, fıtrî kabiliyeti ve teşkilatçılığı yanında, gelişmeleri basiretle takip eden mesuliyet duygusuna ve Kur’an ahlâkına sahiptir.

Devletin kurumsallaşması, hayata geçirdiği uygulamalar ve kurumların topluma

katkısı onun bu konudaki başarısını gözler önüne sermektedir.

Onun uygulamaları, sonraki dönemlerde âlimlere referans olmuş ve İslâm

medeniyetinde asırlar süren etkiler bırakmıştır.

KAYNAKÇA

Apak, Âdem, Anahatlarıyla İslâm Tarihi 2 (Hulefâ-i Râşidîn Dönemi), Ensar Neşriyat, 4.

Basım, İstanbul, 2010.

Atar, Fahrettin, ‚Kaza‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 44 cilt, Ankara:

Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1992, c. 25, ss. 113-115.

Balcı, İsrafil, ‚Diplomat ve Devlet Adamı Yönüyle Hz. Ömer‛, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,16(2003): 185.

Bardakoğlu, Ali, ‚Hapis‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 44 cilt, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1992, c. 16, ss. 54-

65.

Belâzürî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ (279/892), Fütûhu'l-büldân (thk. Abdullah Enîs etTabbâ, Ömer Enîs et-Tabbâ), Beyrut 1407/1987.

Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-sahîh (ö. 256/870), 2. Baskı, 8 Cilt,

İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.

Demircan, Adnan, İslâm Tarihi’nin İlk Döneminde Önderler ve İhtilaflar, Beyan Yayınları,

İstanbul, 2015.

Dûrî, Abdülaziz, ‚Divan‛,Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 44 cilt, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1992, c. 9, ss. 377-

381.

Ebû Dâvud, Süleymân b. Eş’as es-Sicistânî (ö. 275/889), es-Sünen, 2. Baskı, 5 Cilt, İstanbul:

Çağrı Yayınları, 1992.

 

1095 İbn Saʻd, III, 285; Demircan, s. 64.

292 • Hz. Ömer Sempozyumu

Ebû Yusuf, Ya’kub b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa`d Kûfî (ö. 182/798),Kitâbü’l-Harâc, Dârü’lmaʻrife, Beyrut 1399/1979.

Erkal, Mehmet, ‚Beytülmâl‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 44 cilt, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1992, c. 6, ss.

90-94.

Fayda, Mustafa, ‚Hz. Ömer ve Ticaret Malları Vergisi veya Uşûr‛, Ankara Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1981, cilt: XXV, s. 169-178.

Fayda, Mustafa, ‚Hz. Ömer ve Ticaret Malları Vergisi veya Uşûr II‛, Ankara Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1983, cilt: XXVI, s. 327-334.

Fayda, Mustafa, Hz. Ömer Devri Divan Teşkilatı, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, II, 107-108.

Fayda, Mustafa, Hulefâ-yı Râşidîn Devri, Dört Halife Dönemi, Kubbealtı Neşriyat, 2. Baskı, İstanbul, 2015.

Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr eş-Şeybânî (ö. 240/854), et-Tarih, thk. Süheyl Zekkar, Beyrut,

1993.

İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Kesîr ed-Dımaşkî (ö. 774/1372), Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm

(thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed vd.), 2. Basım, Beyrut 1408/1988.

İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî, es-Sünen, 2. Baskı, 2 Cilt, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.

İbn Sa‘d, Muhammed ez-Zührî (230/844), Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr, Thk.: Ali Muhammed

Ömer, Mektebetü’l-Hâncî, Kahire 1421/2001.

Köse, Saffet, ‚Teravih‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 44 cilt, İstanbul:

Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 1992, c. 40, ss. 482-483.

el-Mâverdî, el-Ahkâmu’s-sultâniyye (çev. Ali Şafak), Bedir Yayınevi, İstanbul 1976.

Mısırlı, Murat, Hz. Ömer Döneminde Maliye Teştilatı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi),

Ankara ÜSBE, Ankara 2001.

Muhammed Hamidullah, ‚Hicri Takvim ve Tarihi Arkaplanı‛, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9(2000):678.

Nasr b. Akil, Kadâ fi Ahdi Ömer el-Hattâb, I-II, Riyad 1994.

Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî etTeymî el-Kureşî (ö. 733/1333)Nihâyetü’l-Erebfî fünuni'l-edeb, I-XXVII, ts., (Dârü’lKütüb).

Sûlî, Ebû Bekir Muhammed, Edebu’l-Kuttâb, Kahire 1341.

Şimşir, Mehmet, ‚Râşid Halîfeler Döneminde İdare Sistemi ve Divan Teşkilatı‛, İSTEM,

yıl: 3, sy. 6, Konya 2005.

et-Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr (ö. 310/922), Târîhu’t-Taberî: Târîhu’r-rusül ve’lmülûk (thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim), 2. Basım, Dârü’l-maârif, Kahire

1969.

et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa (ö. 279/892), Sünen, İstanbul 1413/1992.

Zeydan, Corci, İslâm Medeniyeti Tarihi, I-V, (çev. Zeki Meğamiz), İstanbul 1970.

EVVELİYYÂTU ÖMER - İLK DEFA HZ. ÖMER

TARAFINDAN YAPILAN DİNİ VE SOSYAL

İCRAATLAR

Mustafa KILIÇ*

ÖZET

Hz. Ömer sadece fazileti (Evleviyyât), adaleti ve güçlü denetim mekanizması ile değil, ilk defa ortaya koyduğu icraatlarla da İslam tarihinin zirve ismidir. Evveliyyâtu Ömer ifadesi ile onun dini ve sosyal alanda ilk defa ortaya

koyduğu uygulamalar kastedilmektedir. Ordugâh şehirlerinin kurulması, teravih namazının toplu kılınması, kadı tayinleri ve Beytü’l-Mâl’in kurulması gibi ilk olarak onun başlattığı icraatlar devletin güçlenmesini ve gelişimini sağlarken İslam dininin ve toplumunun geleceğini de olumlu yönde etkilemiştir.

Bu tebliğde Hz. Ömer’in öncü olduğu icraatları verilerek İslam toplumuna etkisi üzerinde durulacaktır.

GİRİŞ

Hz. Ömer İslam Tarihi ve Medeniyetinin en önemli insanlarından biridir.

Hz. Peygamber sonrası dönemin siyasi ve sosyal olayları göz önüne alındığında varlığı İbn Mesud’un ifade ettiği gibi rahmettir. Hz. Ebu Bekir döneminde iç

problemler niteliğindeki Ridde hareketlerinin bastırılmasından sonra başlayan

fetihler, Hz. Ömer döneminde büyük bir hız kazanmıştır. İslam devletinin sınırlarını Horasan’dan Kuzey Afrika’ya, Yemen’den Kafkasya’ya ulaştıran Hz.

Ömer devlet düzeninin oluşması, kurumların tesis edilmesi ve toplumsal değişimin İslam’a uygun olarak yürütülmesi için bugün takdirle andığımız birçok

icraatın ve düşüncenin de sahibidir. Devlet teşkilatının kurulması, adaletin

sağlanması, dini ve sosyal yaşamın huzur içinde yürümesi, Hz. Peygamber’in

ortaya koyduğu kazanımların korunması ve devamının sağlanması düşüncesiyle yaptığı icraatlar yüksek zeka ve samimiyetin ürünü olmasının yanında İslam tarihinde ilk icraatlar olarak yerini almıştır. Evveliyyâtu Ömer litaratüre

girmiş bir ibare olarak olarak devlet teşkilatı, sosyal alan, İslam hukuku ve dini

hayatın devamı gibi geniş alanda ilk defa Hz. Ömer tarafından yapılan icraatları ifade etmektedir. Burada ilk defa Halife Ömer’in yapmış olduğu icraatların

 

* Prof. Dr., Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi.

294 • Hz. Ömer Sempozyumu

tamamını vermek bildiri boyutuyla mümkün olmadığı için önemli bazılarını

bölümler halinde sunmaya çalışacağız.

1. Sosyal ve İktisadi Alan

1.1. Medine’de gece devriyesi gezerek yanlışlıklara bizzat müdahale etmiştir.

Hz. Ömer yüklenmiş olduğu mesuliyetin ağırlığını her an zihninde taşımaktaydı. Halkın huzur ve güvenliğini sağlama mesuliyetinin kendisine ait

olduğunu biliyordu. Daha önce saldırı ihtimali veya Hendek savaşında olduğu

gibi muhasara anlarında gece devriye birlikleri çıkarılmıştır. Hz. Ömer ise Medine’de gece istirahat halinde olan insanların can ve mallarına her hangi bir

saldırı gelmemesi için bizzat devriye gezmeye başladı. Gece bekçiliği onun

bizzat yapması gereken bir görev değilken Hz. Ömer bu yönde kendine görev

çıkararak gönüllü yapmaya başladı.1096 Güvenliği tesis etmesi ve yanlış yapanlar üzerinde caydırıcı olması için taşıdığı anlaşılan Hz. Ömer’in dirresi için

onun vefatından sonra ‚Ömer’in değneği sizin kılıçlarınızdan daha etkiliydi‛

denilmiştir. Halife Ömer suça ve suçluya ya da kötülüğe engel olmak için böyle davranmayı göze almıştır. Bu mevzu ile alakalı olarak ilk hapishane de Hz.

Ömer döneminde açılmıştır. İnsanlara doğruyu göstermek, yanlışa düşülmesini ve tekrarlanmasını engellemek, hatanın yaygınlık kazanmasına ve toplumu

ifsat etmesine izin vermemek için Hz. Ömer sert görünmeyi göze alarak değnek taşımıştır. Dolayısıyla değnek taşımak veya hapishanenin açılması hoş görünmese de zulüm ve kötülüğün mağdurları cephesinden bakıldığında bu tavrın hukukun gereği olduğu anlaşılacaktır.1097. Sevad arazisini ölçtürmüş, bölgeye haraç, burada yaşayan zimmilere

durumlarına göre cizye vergisi koymuştur.

Hz. Ömer savaşla fethedildiği halde Sevad arazisini mücahitler arasında

paylaştırmadı. Bu toprakları eski sahiplerinin işletmesinde bırakarak kendilerine cizye, topraklarına haraç vergisi koydu. Haraç ve cizye vergisini toplamak

için ilk defa özel olarak memur atadı.1098 Sevad, Fırat ve Dicle havzasında, Tikrit-Basra-Bağdat ve Zağros dağları arasındaki bölge olarak tanımlanır. İlk defa

savaşla ele geçirilen araziyi dağıtmayan Hz. Ömer’in düşüncesi artık fetihlerin

mümkün olmamasından dolayı, kamunun özellikle savunmanın ihtiyaçlarının

karşılanmasına yarayacak kaynak oluşturmaktı. Diğer taraftan ise savaşta bulunmayan Müslümanların bu gelirde hakkı olduğunu düşünerek araziyi hazine arazisine dönüştürerek vergiye tabi hale getirdi. Araziyi dağıtması gerekti-

 

1096 Ğâlib Abdülkâfi el-Kureşî, Evveliyyâtu’l-Fârûkı’s-Siyâsiyye, Mansure, 1990, s. 79.

1097 Cemâleddin Ebu’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Tarihu Ömer b. el-Hattâb, by., ts., s. 80; Ebu Ömer Yusuf b.

Abdullah İbn Abdilber, el-İstîâb, Amman 2002, s. 474; Kureşî, Evveliyyât, s. 106

1098 İbrahim Sarıçam-Seyfettin Erşahin, İslam Medeniyeti Tarihi, Ankara, 2012, s. 112.

Hz. Ömer Sempozyumu • 295

ğini söyleyen sahabe Enfal suresi 41.ayetin hükmünü ileri sürüyorlardı. Hz.

Ömer ise Haşr suresi 6-7. Ayete göre amel edeceğini söyleyerek karar vermiştir. Bu karara varmadan önce Hz. Ömer sahabenin görüşünü sordu. Abdurrahman b. Avf, Zübeyr b. Avvam, Bilal b. Rebah taksim isterken Hz. Ali, Hz.

Osman, Talha, İbn Ömer ve Muaz b. Cebel taksime karşı çıktı. Ensar’dan ise

Evs’ten beş, Hazreç’ten beş insanla görüştü. Muaz b. Cebel mal ve mülkün şahıslar elinde toplanmasını ve kölelerin oluşmasını engellemek için Hz. Ömer’in

böyle yapmasını doğru buluyordu. Arazi sahiplerini bu şekilde bırakarak kendilerinden cizye topraklarından haraç alacağını söyledi. Zira Hz. Ömer Kisra’nın topraklarından başka fethedilecek toprak kalmadığını dolayısıyla gelir