.
Çamlıca'da Yatan Sır ve Çamlıca Câmiî
Çamlıca, kadim İstanbul'u ve eskilerin "Nehr-i Azîz" dedikleri Boğaziçi'ni seyretmek için en sık ziyâret edilen mekânlardan birisi... Doğrusu; yüzünüzü, kıvrıla kıvrıla akan Boğaz'a dönüp dumanı tüten sohbete, demli bir bardak çayla eşlik etmenin günün tüm yorgunluğunu alıp götüreceği inkâr edilemez.
İstanbul'u seyredebilmek için son derece elverişli olan bu tepe; yüzyıllar boyu nice şâirin şiirlerine, yazarın romanlarına, ressamın tabloları ile gravürlerine ilham vermiştir. Günümüzde de İstanbulluların akınına uğrayan bu şirin yer, hepimizin gözünün önünde bulunmasına rağmen çoğumuzun farkına varamadığı bir sır taşımaktadır bağrında. İşte o sır; tepedeki iki servi ağacının arasında yatmaktadır.
Yahyâ Kemâl'in "İstanbul'un fethini gören Üsküdar" diye bayraklaştırdığı kutlu belde, Fâtih henüz İstanbul'un surlarını aşmadan çok önce Türk varlığıyla tanışmıştı. Fetihten yaklaşık bir asır önce Orhan Gazi döneminde, Bizans'ı gözetlemek üzere Üsküdar sırtlarında yer alan tepeye yerleşen Âhi şeyhlerinden Çamlıca Baba, buraya ismini vermiştir. Reşad Ekrem Koçu, Çamlıca Baba'nın tepede kurduğu tekkeden bahsederken Mehmed Nermi Haskan ise; Osmanlı Devleti'ni yıkılmaktan kurtaran Çelebi Sultan Mehmed'in, şeyhi İvaz Fakih'e, iki Çamlıca arasını temlik ettiğini yazmaktadır. İşte günümüzde mesire alanı olan Çamlıca'daki Osmanlı Kahvehânesi'nin hemen yanı başında yer alan servi ağaçlarının arasında; sultanın şeyhi İvaz Fakih yatmaktadır.
İvaz Fakih'in türbesi meraklı gözler tarafından kolayca görülebilecektir. Fakat aynı yerde bulunan ve meşhur seyyâhımız Evliyâ Çelebi'nin de Seyâhatname'sinde zikrettiği tekke, ne yazık ki kısa bir süre sonra ortadan kalkmıştır.
Önümüzdeki yıl açılması plânlanan Çamlıca Câmiî, kısmen bu tekkenin yerini tutacaktır. İstanbul Boğazı'na hâkim bir noktada yapımı devam eden câminin minâreleri Boğaz'dan görünmeye, silüeti oluşmaya başlamıştır. İyi bir peyzaj düzenlemesi yapılması şartıyla mâbedin Çamlıca ile birbirini tamamlayacağına kuşku bulunmamaktadır. Oluşturulacak park ve seyir terası vasıtasıyla tâ Rumeli Hisarı'na kadar Boğaziçi'nin, 262 rakımlı bu tepeden daha iyi temâşa edilmesi mümkün hâle gelecektir. Bu işi başarıyla tamamlayabilmek içinse, Çamlıca'yı İstanbul'un sosyal hayâtına kazandıran Sultan II. Mahmûd'dan bile daha gayretli olmak gerekmektedir.
Yaptığı reformlar ile devletin çehresini değiştiren pâdişâh, Çamlıca'yı, buraya şiir yazacak kadar çok sevmiştir. Zaten hastalığının son demlerinde kız kardeşinin Çamlıca'daki sarayına gitmek istemiş ve gözlerini dünyâya burada yummuştur. Sultan II. Mahmûd'un ardından Batı kültürüne daha çok açılan Osmanlı münevveri de Çamlıca'yı eserlerinde sıklıkla işlemişlerdir. Özellikle İstanbul'u ziyâret eden yabancı seyyâhlar, Çamlıca'ya çıkıp Boğaziçi'ni ve İstanbul'u seyretmeden seyâhatnamelerini tamamlamamışlardır...
Çamlıca denilir de; Yusuf İzzeddin Efendi'nin köşküne değinilmeden geçilir mi hiç? Osmanlı tahtının vârisi iken tartışmalı bir şekilde 1916 yılında hayâtını kaybeden şehzâdenin Çamlıca'da bulunan köşkü, günümüzde harap bir durumda bulunmaktadır. Son yıllarda târihimize ve târihî eserlerimize sahip çıkmada gösterilen hassasiyet adına yetkililere teşekkürü borç biliriz. Fakat bunu daha ileri seviyeye taşıyabilmek için mîmârî ve peyzajda da büyük bir sıçrama yapmak ve "kültür hamlesi" başlatmak zorundayız. Bu yüzden imparatorluk kültürünü sinesinde barındıran bu tür eserlere, geçmişimizle barışmak adına sahip çıkmalıyız. Şehzâde Abdulmecid Efendi'nin Nakkaştepe'de bulunan konağı bu noktada Yusuf İzzeddin Efendi'nin köşkü için de güzel bir örnek olabilir.
Yirminci yüzyıla damgasını vuran iki büyük şâirimizin dizeleriyle bitirelim. Sultanü'ş Şuarâ Necip Fâzıl; Cânım İstanbul şiirinde:
Boğaz gümüş bir mangal, kaynatır serinliği;
Çamlıca'da, yerdedir göklerin derinliği
derken yüreği İstanbul sevdasıyla atan Yahyâ Kemâl Çamlıca'dan baktığı İstanbul'a hasret makamında şu dizeleri yazar:
Sana dün bir tepeden baktım azîz İstanbul!
Görmedim gezmediğim, sevmediğim hiçbir yer
Ömrüm oldukça, gönül tahtıma keyfince kurul!
Sâde bir semtini sevmek bile bir ömre değer.
hasanerenulu@gmail.com
16.11.2015
Nereden çıktı bu yemin?
1 Kasım seçim sonuçlarının YSK tarafından resmen açıklanmasının ardından Meclis’te yapılan “Yemin Töreni”nde, HDP’nin Ağrı Milletvekili Leylâ Zana’nın sözleri geçen haftaya damgasını vurmuştu. Zana, yemin metnini okumadan önce Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın töreni izlediği locaya dönerek Kürtçe “Onurlu ve kalıcı bir barış umuduyla” dedikten sonra, yemin metninde yer alan “Türk milleti” ifâdesini de “Türkiye milleti” şeklinde söylemiş; bunun üzerine geçici TBMM Başkanı Deniz Baykal, Zana’nın yeminini, metne sâdık kalmadığı gerekçesiyle, geçersiz saymıştı.
Ankara’da siyasetin üzerine kara bulutları toplayıp âdeta fırtına kopartan Zana’nın bu eylemi, başkalaşım geçirerek bir anda yemin metni üzerine tartışmalara dönüştü. Peki “yemin” kavramı Osmanlı bürokrasisinde nasıl ortaya çıkmıştı?
***
Osmanlı Devleti’nde yaşanan yenileşme hareketlerinde önemli bir yeri olan Sultan II. Mahmûd, modern bir bürokrasi kurup yönetim örgütünü Batı bürokrasisi esaslarına uydurmaya çalışmıştır. Ardından bayrağı devralan Sultan Abdülmecid döneminde ilân edilen Tanzimat Fermanı ile devlet idâresinde çeşitli düzenlemelerin yapılacağı bildirilmiştir. Bununla birlikte, devlet memurları için fermana ve hükümlerine sâdık kalınacağına dâir “yemin etmek” bir zorunluluk hâline getirilmiştir. Nitekim Sultan Abdülmecid, fermanın ilânından bir gün sonra Kur’ân-ı kerim üzerine yemin etmiştir. Ardından başkent İstanbul’dan başlayarak en küçük yerleşim birimlerine varıncaya kadar tüm devlet memurları, fermana ve hükümlerine sâdık kalacaklarına dâir yemin etmişlerdir.
Yemin merasiminden sonra hemen çalışmalara başlanmış, “eski tas eski hamam” düşüncesinin önüne geçilebilmesi amacıyla çeşitli düzenlemeler yapılmıştır. Toplumu kemiren rüşvet hastalığını yok etmek, halkın can ve mal güvenliğini sağlamak Sultan Abdulmecid’in öncelikli amaçları arasında yer almıştır. Kendilerine maaş bağlanmasına rağmen kanunları tanımak istemeyen paşalar ve devlet görevlileri ise cezalandırılmışlardır. Buna en iyi misâl, Sultan Abdulmecid’in saltanatının ilk yılında kısa bir süre sadrâzamlık görevinde de bulunan Hüsrev Paşa’nın yemin metnine sâdık kalmayarak rüşvet aldığı gerekçesiyle yargılanması ve daha sonra kürek cezasına çarptırılmasıdır.
“Devlet” yemin ediyor!
Tanzimat Fermanı ile kulvar değiştiren Osmanlı idâre sistemi, yapılan düzenlemelerle, devlet memuriyetinde bulunacak olanların görevlerine yemin ederek başlamalarını da şart koşmuştur. Böylece Osmanlı devlet sisteminin üzerinde yükseldiği mülkiye, ilmiye ve askeriyede vazife alanlar yemin ritüeli ile tanışmışlardır. Bu sâyede her üç sınıfın temsilcisi de görevlerine başlamadan önce; devlete ve pâdişâha sadakatten ayrılmayacakları, kanunlara uyacakları, devleti zarara uğratmayacakları ve rüşvet almayacaklarına dâir yemin etmeye başlamışlardır.
23 Aralık 1876’da ilân edilen Meşrutiyet ve ardından hazırlanan Anayasa’yla, Osmanlı halkı yönetime katılma hakkı elde etmiştir. Oluşturulan iki kamaralı Meclis’te, vekiller görevlerine başlamadan önce Anayasa’da yer alan hüküm gereğince pâdişâha ve vatanına sâdık kalacaklarına, Anayasa’ya uyacaklarına ve vazifelerini yerine getireceklerine yemin etmişlerdir.
Yemin sonrasında toplanan Meclis-i Mebusan’da yaşanan bir olay günümüzdeki tartışmaların “ilk kez” yaşanmadığını göstermesi açısından oldukça önemlidir. Meclis’te Vasiliki Efendi’nin “Pâdişâhlarımız şimdiye kadar salt mezhep ve milliyeti muhafaza ile kalmadılar. Her milletin lisânını da himâye ettikleri ilâve olunsun” önerisine karşılık Meclis Başkanı Ahmed Vefik Paşa “Bir heyette bir lisan olur, iki lisan olmaz. Kendi reyim olarak söylerim. Eğer böyle bir rey var ise kanun cihetine gitmeli. Bu ise mutabık-ı Kanun-i Esasî olmadığından [Anayasa’ya uygun olmadığından] câiz olamaz.”
23.11.2015
Şâirin Sopası
Aralık ayı denilince her ne kadar soğuk hava ve kar akla geliyorsa da; böylesi bir kış mevsiminde doğan büyük şâirimiz Yahya Kemâl, şiirleri vasıtasıyla, Türk târihinin sıcaklığını olanca güzelliği ile bizlere hissettirebilmiştir. Dile kolay, 2 Aralık 1884 yılında Üsküp’te dünyâya gelen şâirin doğumunun üzerinden tam 131 yıl geçmiş…
Târihçi İlber Ortaylı, Zaman Kaybolmaz başlıklı söyleşi kitabında, ilticâ edenlerin daha ulusçu olduğunu söylemektedir. Çocukluğunu Bursa’nın devamı olarak gördüğü Üsküp’te geçiren Yahya Kemâl, gençlik döneminde İstanbul’a gelmiş buradan da 1903 yılında hayâtının dokuz yılını geçireceği Paris’e firar etmiştir. Şâir 1912 yılında İstanbul’a dönmüş fakat aynı yıl patlak veren I. Balkan Harbi’nde, Üsküp’ün Osmanlı egemenliğinden çıkmasıyla âdeta mülteci durumuna düşmüştür. Çünkü onun hayâtında çocukluğunun geçtiği Üsküp’ün çok özel bir yeri vardır ve Üsküp ki artık Türk toprağı değildir…
Şâirin Paris yılları, hayâtındaki en önemli kırılma noktasını oluşturmuştur. Yahya Kemâl, hocası Albert Sorel’in fikirlerinden etkilenmiş ve “Târih içinde Türklüğü arayarak” kendi kimliğini inşâ etme sürecine girişmiştir. Ona göre 1071 yılındaki Malazgird zaferi, Anadolu’da Türklüğün başlangıcıdır ve yazdığı “Sultan Alparslan’ın Rûhuna Gazel” bu başlangıcı bayraklaştırmaktadır.
İklim-i Rûm’u tuttu cihangîr savleti
Târih o işde gördü nedir şir savleti
Titretti arş ü ferşi Malazgird önündeki
Cûş ü hurûş-ı rahş ile şemşir savleti
Yahya Kemâl’in hayâtında İstanbul’un apayrı bir yeri vardır. Paris dönüşü küçümseyici bakışlar ile burun kıvırdığı İstanbul, zamanla onun sevdası olmuştur. Kuşkusuz bunda onun İstanbul’u adım adım gezmesi etkili olmuştur. Ahmed Hamdi Tanpınar ile Nihad Sâmi Banarlı’nın eserlerinde İstanbul’u incelikle işleyebilmeleri, zannediyorum Yahya Kemâl’in bu gezilerine katılmış olmaları ile açıklanabilir.
Bugüne kadar genellikle şiirleri ile tanıdığımız Yahya Kemâl Beyatlı, şâirliğinin yanı sıra târih, mîmâri ve güzel sanatlar ile de ilgilenmiştir. İstanbul’un peyzajı onun estet yönünü her zaman tahrik etmiştir. Bu yüzden gururla “Türklüğün meydana getirmiş olduğu bütün şehirler arasında İstanbul, beşeriyetin hayâlinde sihirli bir yer tuttu. Beşeriyet durdukça hayâlinden Türk İstanbul silinmeyecektir. Türklüğün ne emsalsiz bir peyzaj oluşturduğunu hiçbir şey göstemese, yalnız beş yüz senelik İstanbul göstermeye kifâyet eder” demiştir.
Yahya Kemâl’in 74 yıl süren hayâtının hâtıraları, Bayezid’de bulunan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Medresesi’nde yaşamaya devam etmektedir. Medresede yer alan Yahya Kemâl Müzesi’nde şâirin nüfus cüzdanı, pasaportları, not defterleri, el yazısı ile bazı kartpostal ve mektup örnekleri, kullandığı yazı masası ve koltuğu ile golf sopaları ve kıyâfetleri sergilenmektedir. Benim müzede ilgimi en fazla çeken konu Yahya Kemâl’in golf sevgisi ve ona âit golf âletleri olmuştur.
Vâlâ Nûreddin Bey, Yahya Kemâl’in elçilik göreviyle İspanya’da bulunduğu yıllarda sık sık golf oynadığından bahsetmektedir. İspanya Kralı Alfonso ile arasının çok iyi olduğu bilinen Yahya Kemâl estet yönü ve bilgi birikimiyle de kralı kendisine hayran bırakmıştır. Kim bilir, belki de İspanya; bir şâir diplomat ile bir kralın golf müsabakasına bile tanıklık etmiştir...
01.12.2015
Sırada toprak talebi mi var?
24 Kasım’da Türk hava sahasını ihlâl eden Rus jetinin düşürülmesinin üzerinden neredeyse iki hafta geçti. Bu süreç içerisinde Türk tarafının gerilimi azaltma girişimlerine karşın Rus tarafı, Türkiye’yi zor durumda bırakmak amacıyla “ekonomik yaptırım” kartını oynayarak tansiyonu yükseltme yolunu seçti. Dün de; İstanbul Boğazı’ndan geçen Rus savaş gemisi Caesar Kunikov’un güvertesinde bulunan Rus askerlerinden birisinin omzunda füze olduğu hâlde görüntülerinin ortaya çıkması, Rusya’nın gerilimi çok farklı noktaya taşımak istediğinin ipucu gibi görünmektedir. Emir komuta zincirinin çok sıkı şekilde uygulandığı askerî sistemde, bir askerin herhangi bir bahaneyle güverteye çıkıp füze ile poz vermesi olacak iş değildir! İstanbul Boğazı’nda yaşanan bu son hâdise, akla Rusların 70 yıl önceki politikasını getirmektedir.
I. Dünyâ Savaşı’nın ardından oluşan yeni dünyâ sisteminde; Osmanlı Devleti, Rus Çarlığı, Avusturya-Macaristan gibi imparatorluklar tasfiye olmuş yerlerine yeni devletler kurulmuştur. Lozan Andlaşması’na ek olarak 1923 yılında düzenlenen “Boğazlar Sözleşmesi” o dönemde Türkiye’nin Boğazlar’a istediği gibi asker yerleştirmesini engelliyor; ayrıca 10 devletin temsilcisinin oluşumuyla kurulan Boğazlar Komisyonu’nu, Boğazlar’ın suları üzerinde yetkili kılıyordu. Türkiye; 1936 yılında imzalanan Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile Boğazlar bölgesinin Türk ordusu tarafından askerileştirilmesi hakkına sahip olmuştur. Ayrıca “pek yakın bir savaş tehdidi” durumunda savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçişi konusunda Türkiye’nin dilediği gibi davranabileceği de sözleşmede düzenlenmiştir. Üstelik tehdit durumunun ortaya çıkıp çıkmadığının takdiri, Türkiye’ye bırakılmıştır. Türkiye’nin “pek yakın bir savaş tehdidi” şartlarının oluştuğu ve buna göre Boğazlar’dan geçişleri düzenleyeceğini ilân etmesi durumunda; ancak Milletler Cemiyeti Konseyi’nin üçte iki çoğunluğu ve Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ne imza atan tarafların çoğunluğunun karşı çıkması şartıyla Boğazlar’da geçiş serbestliği yeniden sağlanabilecektir. II. Dünyâ Savaşı’nın ardından kurulan Birleşmiş Milletler’in, Milletler Cemiyeti Konseyi’nin bu yetkisini kullanıp kullanamayacağı üzerinde henüz bir görüş birliğinin bulunmaması ise, olayı biraz daha karmaşık hâle getirmektedir.
1939 yılının Eylül ayında patlak veren II. Dünyâ Savaşı’nın henüz başında Moskova’ya dâvet edilen Türk Dışişleri Bakanı Şükrü Saracoğlu, burada sık sık Sovyet Dışişleri Bakanı Molotov’un Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin değiştirilmesine dâir baskısı ile karşılaşmıştır. Ruslar bu hamle ile Boğazlar üzerinde söz sahibi olmak için fırsat kollamışlar fakat başarılı olamamışlardır.
1945 yılında savaşın sonuna yaklaşılırken eli güçlenen Sovyetler Birliği; öncelikle 1925 yılında Türkiye ile imzaladıkları Dostluk ve Tarafsızlık Andlaşması’nı feshettiklerini ilân etmiş, ardından Boğazlar’da üs ile toprak talebini dile getirmişlerdir. Buna göre Ruslar Türkiye’nin egemenlik alanını Boğazlar’da kendileri ile paylaşmasının yanı sıra Kars ve Ardahan’ı da talep etmişlerdir. II. Dünyâ Savaşı’na girmeyerek ayakta kalan Türkiye, savaşın ardından Rus tarafının isteklerine iki kutuplu dünyâ düzeni ortaya çıkana kadar tek başına direnmiştir.
Târihçi Ahmed Cevdet Paşa’nın “Târih bilmeyen diplomat pusuladan anlamayan kaptana benzer. Her ikisinin de karaya oturmak tehlikesi vardır” vecizesini yeniden dillendirme zamanı… İstanbul Boğazı’ndan geçen Rus savaş gemisinden şehre füze gösterilmesi, Rusya’nın Montrö Boğazlar Sözleşmesi üzerinde de bir “çalışması” olduğunu akla getirmektedir. Rusların gerilimi en üst noktaya çıkartmak adına bir sonraki hamlesi toprak talebi mi olacaktır, onu da bekleyip göreceğiz...
hasanerenulu@gmail.com
07.12.2015
Sayın Cumhurbaşkanı’na açık mektup
Cumhurbaşkanlığı Kültür ve Sanat Büyük Ödülleri, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın da katıldığı bir programla sahiplerine verildi. Ödül alanların hepsi de birbirinden kıymetli isimler… Törenin ana fikri ise Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın şu sözlerinde saklı:
“Ülke ve millet olarak bizim için ne siyasî ne ekonomik krizler yıkıcı bir tehdittir. Bizim için asıl tehlike, coğrafyamızla ve milletimizle ilgili vizyonu kaybetmemizdir...”
Bundan epey süre önce okuduğum Emin Nihad Bey’in Müsâmeretnâme başlıklı eserinin ön sözünde yazılı olan şu ibâre, beni derinden etkilemişti:
“Millet olabilme vasfını kazanmış her topluluğun bir târihi ve bir edebiyâtı vardır. Bu iki ilim, millet hayâtının mâzisini istikbale aksettiren aynasıdır.”
Gündelik siyaset toplumun tüm enerjisini sömürürken milleti bir arada tutan unsurların temeli ne yazık ki dinamitlenmeye devam edilmektedir. Cenk meydanında kaybedilen savaşlar dünyânın sonu değildir fakat bir milletin asimile olması; dönüşü olmayan bir yoldur, intihardır…
Cumhurbaşkanlığı Külliyesi’nde düzenlenen törende, adına ödül verilenler arasında birisi var ki; millet hayâtının mâzisini istikbâle aksettirmek için ellerini kaldırıp asimilasyona “dur” diyenler arasında en ön safta yer almıştır. Kim midir o? Bugün doğum gününü kutladığımız Cemil Meriç…
Geçtiğimiz hafta edebiyât alanında ismi geçen bir büyüğümüz ile yaptığımız görüşmede; Cemil Meriç’in yaklaşık 15 yıl yaşadığı Fethi Paşa Korusu’ndaki evin müze hâline getirilmesi için ne gibi çalışmalar yapabileceğimizi kendisine sordum. Malûm; 19. yüzyılın ortasında Fethi Ahmed Paşa’dan kalan korudaki köşklerden ikisi de günümüzde İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından sosyal tesis olarak hizmet vermektedir. Oysa 1946-1960 yılları arasında, bu köşklerden bir kuğuyu andıran beyaz renkli olanında, Türk düşünce dünyâsına mührünü vurmuş mütefekkirlerden Cemil Meriç yaşamıştır. Bu yüzden onun yaşadığı bu köşkün, tüm hâtıraları ile Türk milletinin istifâdesine sunulması gerektiğini muhatabım olan büyüğümüze aktardım. Kendisi bana Cemil Meriç’in kızı Ümit Meriç ile de görüştüklerini ve bu “hayâlin” onun da ukdesi olduğundan bahisle “Eğer Cumhurbaşkanı’na ulaşabilirseniz bir sonuç alabilirsiniz” diyerek cümlelerini bağladılar.
Bu yıl, Cumhurbaşkanlığı Kültür ve Sanat Vefâ Ödülü merhum Cemil Meriç adına kızı Ümit Meriç’e takdim edildi. Vefâtının üzerinden 28 sene geçmesine rağmen Cemil Meriç’in fikirleri ve eserleri hâlâ toplumu aydınlatmaya devam etmektedir. Merhum Ergun Göze, Cemil Meriç’in kendi tasnifine göre hayâtının Fethi Paşa Korusu’ndaki köşkte geçen yıllarını, “Âraf” dediği kuluçka devri olarak nitelendirdiğini söylemiştir. Peki ne anlama geliyor bu? Özellikle 1960 yılından sonra eserleri vasıtasıyla Türk milletinin mâzisi ile arasındaki çatlağın giderilmesi için çalışan Cemil Meriç, “fikir çilesini” işte bu köşkte çekmiştir. Fikir çilesi, ızdıraba dönüşmüş ve büyük mütefekkir bu uğurda gözlerini de yine bu köşkteyken kaybetmiştir.
Devletin zirvesinin Cemil Meriç adına “Vefâ Ödülü” vererek aydınına sahip çıktığını göstermesi, gerçekten çok önemlidir. Mâzi ile aramızda köprü olan Cemil Meriç’in Fethi Paşa Korusu’nda yaşadığı evin müze hâline getirilmesi ona verilebilecek en güzel doğum günü hediyesi olacaktır. Böylece Türk milleti “hür düşünce” kalesini fethe çıkmak için bu şanlı mütefekkirinin hâtıraları arasında kendisine yol bulabilecektir.
hasanerenulu@gmail.com
12.12.2015
Haremde pâdişâh, mâdişâh...
Son yıllarda târih temalı filmler ve diziler ile târih konu başlıklı kitapların revaçta olması, mâziye duyulan merakın somut göstergelerinden birisi. Bundan bir süre önce Hürrem Sultan konuşuluyordu, şimdi gündem Kösem Sultan. İsimler değişse de merak edilen tek bir konu var; o da harem…
Hafta sonu, İstanbul Şehir ve Kültür Araştırmaları mensuplarınca düzenlenen “Topkapı Sarayı’nda Harem” başlıklı gezi programına katıldım. Yalnızca mekânı gezmek elbette harem hayâtını anlamak için yeterli olmaz fakat Osmanlı medeniyetinin kullandığı simgeler burada yaşanılması istenilen hayâtın kilidini açmaya yeterli gelmektedir.
Harem’de yer alan her kapı âdeta bir ders… Her birinin üzerinde yer alan duâlar, edebi cümleler okuyanların içine hayât üflüyor. İçlerinde, birçok kapının üstünde yazılı olan şu duâ, benim en çok dikkatimi çekeni oldu: “Ey kapılar açan Allah’ım, bize hayır kapılarını aç”
Osmanlı medeniyetinin inceliği, haremde kendisini belirgin bir şekilde gösteriyor. Her bir noktadaki ince zevk, dekorasyondaki mütevazılık ile taçlanmış. Gösterişten uzak, göze hoş gelen bu estetik zevke dört bir yanda eşlik eden su sesi; huzuru zirveye çıkartıyor. Gerçi su sesi, konuşulanların dışarıya sızmaması için etkili bir çözüm olarak düşünülmüş fakat suyun dinlendirici etkisi asla unutulmamalı. Özellikle III. Murad Has Odası’nda bulunan 19 lüleli selsebilden taşan su sesi, tüm yorgunluğu hattâ huzursuzluğu bile giderecek kadar etkili.
Haremin hiç kusuru yok mu peki? Olmaz olur mu hiç… Ben gezerken dondum! Zaten rutubetin olduğu Topkapı Sarayı’nda, bir de dönemin ısıtma şartları düşünülecek olursa, üşümemek için kat kat giyinmekten başka çâre bulunamayacaktır. Haremi bize gezdiren rehberimiz, burada meydana gelen vefâtların büyük kısmının soğuk hava nedeniyle yaşanılan hastalıklardan kaynaklandığını özellikle belirtti. Haremdekilerin ellerinin sıcak sudan soğuk suya girmediğini söyleyenler haklı olabilir fakat soğukla mücâdele ettikleri de kesin.
Harem bilindiği üzere pâdişâhın evi. Gündelik mevzulardan sıkılan ya da bunalan sultan, zaman zaman, kendisinin seçmiş olduğu bilgili, kibar, nüktedan kişiler ile sohbet ederdi ki bunlara musahip denilirdi. Haremin hemen dışında yer alan Musahip Dâiresi’nde ikamet eden bu sohbet ehli arasında hazırcevaplığı ile sivrilenler de bulunmaktaydı.
Bir gün devlet işlerinden bunalan sultan sohbet etmek için musahibini çağırtır ve konuya girer. “Yemek, memek derler; söyle bakalım yemek nedir memek nedir?” Musahip hemen cevap verir:
“Sultanım, yemek siz hünkârımızın sofrasındaki binbir türlü leziz yiyeceklerdir. Memekse biz fakirlerin yediği kuru yavan şeydir.”
Pâdişâh tekrar sorar: “Kürk, mürk derler. Kürk nedir mürk nedir?” Musahip yine cevap verir:
“Sultanım, kürk hünkârımızı soğuktan koruyan kıymetli giysidir. Mürk ise bizim sırtımızdaki yırtık, yamalı elbisedir.” Pâdişâh musahibini terletmeye kararlıdır. “Söyle o zaman; pâdişâh, mâdişâh derler. Pâdişâh nedir, mâdişâh nedir?” Musahip kem küm eder, hık mık der ve cevap vermek istemez. Sultan ısrarcıdır ve “Söyle söyle” der. Musahip günâh benden gitti diyerek Fâtih Sultan Mehmed, Yavuz Sultan Selim, Kanunî Sultan Süleyman’ı kast ederek “Sultanım, pâdişâh sizin büyük atalarınıza denirdi, mâdişâh da yüce zâtınız” der...
Sultan, musahibinin verdiği bu cevap karşısında gülümser ve ona ihsanda, ikramda bulunur.
Harem hayâtı dört duvar arasında yaşandığı için elbette merak edilesi fakat haremin, gündelik hayâtın pek dışında sadece taht mücâdelesine sahne olarak resmedilmesi büyük resmin görünmesinin önündeki en büyük engeldir.
hasanerenulu@gmail.com
28.12.2015
Muhteşem Yüzyılın da Vinci’si
“16. Yüzyıl Dâhisi Matrakçı Nasuh” Sergisi Dolmabahçe Sarayı Sanat Galerisi’nde sanatseverlerle buluşmaya hazırlanıyor. Osmanlı Devleti’nin en parlak zaman dilimi olarak kabûl edilen Kanûnî Sultan Süleyman döneminin önemli isimlerinden Matrakçı Nasuh’un çini panolara aktarılan eserleri, Saraybosna ve Belgrad’ın ardından 15-30 Ocak târihleri arasında İstanbul’da sergilenmek için gün sayıyor. Cumhurbaşkanlığının himâye ettiği, “İstanbul Kültürlerarası Sanat Diyâlogları Derneği” tarafından hazırlanan serginin ev sahipliğini de “Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu” üstlenmekte…
Osmanlı Devleti’nin İstanbul’u ele geçirmesinden sonra âdeta köşeye sıkışan Batı dünyâsı, içine düştüğü çıkmazdan kurtulmak için 1500’lü yılların başında “Rönesans” ile ilk adımı atmıştır. Aynı dönemde altın çağını yaşayan Osmanlı Devleti, hem askerî gücü ile Batı’yı daha fazla hırpalamayı düşünmüş hem de eriştiği bilimsel ve kültürel nokta ile dünyâyı dönüştürecek merkez olma iddiasını dile getirmiştir. Bu konuda sesi en gür çıkanlardan birisi olan Matrakçı Nasuh, Doğu’nun Leonardo da Vinci’si olarak gösterilen önemli bir şahsiyettir. Matrakçı, on parmağında on mârifet olan ve tek bir yönü ile ele alınamayacak kadar sıra dışı bir sanatçıdır. O; silâhşördür, târihçidir, matematikçidir, nakkaştır, hattattır ve şâirdir…
Sultan II. Bayezid zamanında İstanbul’a gelen Matrakçı Nasuh, Osmanlı sisteminde “seçkin eğitimi” olarak adlandırılan enderûn eğitiminden geçmiş önemli bir sanatçıdır. Nasuh’un henüz yirmili yaşlarının başında yazdığı hesap işlemlerine dâir matematik kitabı, Yavuz Sultan Selim’in dikkatinden kaçmamıştır. Kanûnî Sultan Süleyman’ın çocuklarının sünnet düğününde düzenlenen şenliklerde kullanılmak üzere hazırladığı, duvarları nakışlarla süslü tekerlekli iki büyük kale dekoru, pâdişâhın ilgisini çekmiştir. Doğu Roma döneminde kıyasıya yarışlara sahne olan hipodrom, Osmanlı döneminde “At Meydanı” olmuş ve Matrakçı Nasuh’un karşı karşıya getirdiği kalelerde harp teknikleri sergilenmiştir. Bir kaleden diğerine sızmaya çalışan askerler ile onların savaş gösterilerini, Kanûnî başta olmak üzere Osmanlı devlet büyükleri ile İstanbul halkı keyifle seyretmiştir.
Matrakçı Nasuh yine aynı dönemde kaleme aldığı savaş sanatına dâir eserde, harp sanatını krokilerle anlatmıştır. Kendisi de iyi bir silâhşör olmakla beraber günümüzde eskrim sporuna benzer matrak oyunundaki başarısından dolayı matrakçı lâkabı ile anılmıştır. Öte yandan Kanûnî tarafından yayımlanan fermanda, Nasuh’un İslâm dünyâsında ve sanatlarında biricik olduğu, herkesin onu “üstad” olarak tanıması ve kendisine saygıda kusur edilmemesi gerektiği emredilmiştir.
Yetenekleri ile 16. asrı aşan Matrakçı Nasuh’u günümüze taşıyan eserleri arasında öne çıkanları; Arapçadan Türkçeye çevirdiği “Taberi Târihi” ile buna ek olarak kaleme aldığı Sultan II. Bayezid ile Yavuz Sultan Selim târihidir. Nasuh’un; Kanûnî Sultan Süleyman’ın Doğu ve Batı seferlerinde ordunun güzergâhı ile konaklama noktaları ve geçtiği önemli merkezler ile limanları büyük bir dikkatle çizdiği eserleri, günümüzde araştırmacılar için önemli bir arşiv belgesi özelliği taşımaktadır. Bu minyâtürler; dikkatli gözlerin o dönemin mîmârî özelliklerini, yol boyunca değişen coğrafî şartlar ile bitki örtüsünü incelemesine imkân tanıyacak kadar detaylıdır.
Başta da söylemiştim; Matrakçı Nasuh’un on parmağında on mârifet bulunmakta... Şu dizeler şiirlerinde, dünyânın geçiciliğine sık sık vurgu yapan Nasuh’a âittir:
“Cihandan ol gider bir gün yerini
Biri dahi tutar anın yerini
Hakikat bu, cihan bir reh-güzerdir
Giden gitti, kalan da gidüserdir”
Yaklaşık iki hafta boyunca İstanbul’da ziyâretçilerini ağırlayacak olan Matrakçı Nasuh Sergisi, İstanbul durağından sonra üç kıtanın altı şehrinde daha, târihin 16. yüzyıl sayfasından yapraklar sunacaktır. Macaristan’da Zigetvar’a düzenlediği sefer sırasında vefât eden Kanûnî Sultan Süleyman anısına Budapeşte’deki organizasyon ile yolculuğuna son verecek olan sergi, Batı’nın isminin önüne “muhteşem” sıfatını eklediği Kanûnî ile Matrakçı Nasuh’u bir kez daha buluşturmuş olacaktır.
11.01.2016
Başlamak bitirmenin yarısıysa…
Ankara’da geçen öğrencilik yıllarımda, başkent ile İstanbul’un karşılaştırıldığı birçok sohbet meclisine katılma imkânım olmuştu. Demli çayların eşliğindeki bu sohbetlerde, Boğaziçi’nin insanın tüm dertlerini giderecek tesire sahip olduğunu söyler dururdum.
Yakın zaman önce, Kuzguncuk’a giderken birden Ankara’daki hâtıralarım canlandı ve yolumu Nakkaş Burnu’na düşürdüm. Derin derin nefes aldım ve Boğaziçi’ni seyretmeye başladım. Bir tarafta karşı kıyının ardında yükselen gökdelenler diğer tarafta hemen yanı başımdaki Uryânîzâde Câmiî…
Büyüklüğün mutlak mânâda güzellik anlamına gelmediğini göstermeye, leb-i deryâ olan bu ufacık mâbed yetti de arttı bile…
Sultan II. Abdulhamid döneminde şeyhülislâm olarak da görev yapmış olan Uryânîzâde Ahmed Es’ad Efendi tarafından 40 günde yaptırılan bu câmi, minâresi ve kayıkhânesi ile dikkat çekmektedir.
Boğaziçi buharlı vapurlar ile tanışana kadar yolcu taşımacılığı kayıklar ile yapıldığından, Boğaz’daki birçok yalının kayıkhânesi bulunmaktaydı. Kayıkhâne; kayıkların güvenli bir şekilde bağlandığı, yalının denizle bağlantısı olan kapalı ve korunaklı kısmına denilmektedir ki; günümüzdeki otoparklar ile aynı işlevi gördüğü söylenebilir.
Uryânîzâde Câmiî, Boğaz’da kayıkhânesi olan tek câmi olduğu için kültür hazinemizin kıymetli eserlerinden birisidir. Ahmed Es’ad Efendi’nin yanı sıra Boğaz’da gezintiye çıkanlar ya da acelesi olanlar, namaz vaktinde kayıklarını bu kayıkhâneye bırakarak kolayca câmiye geçerlerdi.
Kuzguncuk’ta doğup burada yaşayan Mîmâr Sinan Genim, dışarıdan görünmek istemeyen kadınların ve yüzme öğrenmek isteyen çocukların bu kayıkhânede yüzdüklerinden bahseder ki; bu bile yakın târihimizin Kuzguncuk’a dâir tatlı anılarının küçücük bir kısmını oluşturmaktadır.
Ahmed Es’ad Efendi’nin 40 günde yaptırdığı bu kıymetli eserin restorasyonuna 2013 yılında başlanmasına rağmen aradan geçen yaklaşık 3 yıl boyunca çalışmalar bitirilememiştir. Üstelik uzunca bir süredir câmide herhangi bir çalışma yapılmadığı gibi; mâbedin, kültür hayâtımızın Boğaziçi sayfasında önemli bir yeri olan kayıkhânesi de ne yazık ki kapatılmıştır. Başlamak bitirmenin yarısı olarak düşünülebilir; fakat bu restorasyonun üç sene daha beklemeye tahammülü olmadığı açıktır. Kuzguncuk’a yolu düşenler, Kuzguncuk halkı ve İstanbullular hem restorasyonun hızlandırılarak sonuçlandırılmasını hem de Boğaz’da bir başka örneği olmayan “câmi kayıkhânesi”nin titizlikle korunmasını istemekte sonuna kadar haklılardır.
Cemil Molla Köşkü
Ahmed Es’ad Efendi’nin torunu Cemil Molla’nın Nakkaştepe’de yaptırdığı köşk, onun ince zevkinin en somut göstergesidir. İstanbul’daki sivil mîmârî içinde kalorifer, elektrik ve telefonun ilk kez kullanıldığı bu köşk, muhteşem Boğaz manzarası ile de görenleri kendisine hayran bırakmaya devam etmektedir. Yemyeşil koruda beyazlar içinde parlayan bu yapının güzelliğine farklı bir boyut katan yanı ise, küçük bir kule şeklinde yapılmış olan seyir köşküdür.
Uryânîzâde ailesinden dede ile torununun günümüze ulaşan bu eserleri, onların ne kadar ileri görüşlü ve zevk sahibi olduklarını göstermeye yeten örneklerden yalnızca ikisidir. Zamanın hızla aktığı şehir hayâtında çevremizdekileri yeter ki dikkatli gözlerle incelemeyi istemiş olalım…
hasanerenulu@gmail.com
19.01.2016
Kanûnî’nin kalbi Sigetvar’da atmaya devam ediyor!
Mehmet Emin Yılmaz, İstanbul Fetih Cemiyeti tarafından yayımlanan “Sigetvar’da Türk Mîmârîsi” başlıklı yeni kitabında; Kanûnî’nin son seferinin izini sürerek Sigetvar’daki Türk varlığının peşine düşmüş. Kitapta, 123 yıl süren Osmanlı egemenliğinde Sigetvar’a vurulan Osmanlı mührü ile hayâtını burada kaybeden Kanûnî Sultan Süleyman’ın kalbinin gömülü olduğu makam türbesi üzerinde çalışmalar yer almakta…
Sultan Süleyman 1520 yılında Osmanlı tahtına çıktıktan sonra; kargaşa içinde bocalayan Avrupa’yı Türk siyasal birliği içinde eritmek için Viyana’ya kadar ulaşmaya çalışmış fakat başarılı olamamıştır. Zihni berrak, kalemi kıvrak, tam bir İstanbul hanımefendisi olan Sâmiha Ayverdi; bu seferlerin basit bir toprak kazancı anlamına gelmediğini ifâde ederek fethin ardından kurulan Türk idâresine dikkat çekmek amacıyla, bu yönetim tarzına “Türk patronajı” demektedir. Buna göre saltanat merkezi İstanbul’a sıkı sıkıya bağlı olan yönetici kadro, halkın huzuru ve mutluluğu için gece gündüz demeden çalışmak zorunda kalırken bir yandan da başkent tarafından sıkı bir şekilde tâkip edilmekteydi.
Yarım asra yakın Osmanlı tahtında oturan Kanûnî Sultan Süleyman, bu süre içinde 13 sefere çıkmıştır. Onun son seferi de tıpkı ilk seferi gibi Macaristan’a olmuş; fakat hayâtı pahasına çıktığı bu son seferde, Sigetvar Kalesi’nin alındığını göremeden 1566 yılında vefât etmiştir. Hammer; Kanûnî’nin vefât etmeden hemen önce Sokollu Mehmed Paşa’ya “Bu ocak hâlâ yanmakta devam edecek mi? Muzafferiyet davulu hâlâ sesini işittirmeyecek mi?” diye çıkışarak bir an önce Sigetvar Kalesi’nin ele geçirilmesi tâlimatını verdiğini yazmaktadır.
.jpg)
Kalenin kapılarının Osmanlı askerine açıldığını göremeyen bu kudretli pâdişâhın ölüm haberi; askerin cesaretinin kırılmaması, herhangi bir karışıklığa meydan verilmemesi amacıyla Sokollu Mehmed Paşa tarafından gizlenmiştir. Bu yüzden pâdişâhın kalbi ve iç organları otağına defnedilmiş, cesedi de çürümesinin engellenmesi için tahnit edilmiştir.
Sigetvar bataklık üzerindeki adalara kurulmuş olan ve birbirlerine asma köprülerle bağlı olan üç kaleden oluşmaktaydı. 123 yıl süren Osmanlı egemenliğinde buraya 63 mîmârî eser kazandırılmasına rağmen ne yazık ki günümüze bunların çok az bir kısmı ulaşabilmiştir. Yitip giden bu eserler arasında Kanûnî Sultan Süleyman’ın kalenin dışında yer alan "makam türbesi" de bulunmakta…
.jpg)
1678 târihli Sigetvar Gravürü
1912 yılında Osmanlı Devleti’nin Budapeşte Başkonsolosu olan Fahreddin Bey görev yaptığı süre içerisinde Macaristan’daki Türk eserleriyle yakından ilgilenmiştir. Sigetvar’daki izlenimlerini de kaleme alan Fahreddin Bey, Kanûnî’nin kalbi ile iç organlarının Türbek diye isimlendirilen yerde gömülü olduğunu ve buradaki makam türbesinin bakımsızlıktan harap olduktan sonra Katolik rahipler tarafından kiliseye dönüştürüldüğünden bahsetmiş ve “O büyük pâdişâhın mübârek kabrini olduğu gibi terk etmek, asırlarca aramamak, orada bir memur görevlendirmemek, türbenin tâmirine yardımcı olmamak acaba affedilecek kabahatlerden midir? En büyük pâdişâhlarımızdan birinin kalb-i pâki bir kilisede medfun olsun, o büyük pâdişâhın türbesi kiliseye dönüştürülsün de bundan Osmanlının haberi olmasın! Ne büyük vefâsızlık!” diyerek hayretini dile getirmiştir. Başkonsolos bu yakınmayla yetinmemiş, Türbek Kilisesi’nin içinde kazı çalışması yapmak için Piskopos Monsinyor Kont Ziçi nezdinde girişimlerde bulunarak kilise içinde kazı yapmak üzere izin almış olmasına rağmen maddî imkânsızlıklar nedeniyle ne yazık ki bu çalışmayı başlatamamıştır. Neyse ki Fahreddin Bey’in sitemkâr cümlesi, aradan geçen bir asrın ardından duyuldu da harekete geçildi.
Kanûnî’nin 500. doğum yılı anısına Sigetvar’da Macar-Türk Dostluk Parkı 1994 yılında açılmış; 2012 yılında da TİKA ile Sigetvar Belediyesi arasında imzalanan bir protokol ile Sultan Süleyman’ın Sigetvar’daki "makam türbesi"nin bulunması için çalışmalara başlanılmıştı. Geçen aralık ayında, Kanûnî’nin kalbinin defnedildiği makam türbesinin bulunduğuna dâir haberler basına yansımasına rağmen özellikle Türk tarafınca bu çalışmalara ihtiyâtla yaklaşılmıştır. 2016 yılı Kanûnî’nin vefâtının 450. yıl dönümü olduğundan makam türbesinin bulunması için çalışmalara hız verilmiş durumda.
Mehmet Emin Yılmaz; Evliyâ Çelebi’nin Seyahatnâme’de verdiği bilgiler ile Pal Esterhazy’nin 1664 târihli türbe plânına göre; içinde câmi, türbe ve tekkenin bulunduğu “Türbe Palankası”nın üç boyutlu çizimini yapmıştır. Darısı türbenin yerinin bulunup “Kültür Merkezi” olarak ihyâ edilmesine...
Sigetvar Türbe Palankası Restitüsyon Denemesi
Not: Yazıda kullanılan görseller Mehmet Emin Yılmaz arşivinden te’min edilmiştir.
hasanerenulu@gmail.com
26.01.2016
Üsküdar’ın kedileri, velileri, sultanları...
Geçen sene düzenlenen Üsküdar Sempozyumu’nda konuşan Ümit Meriç Hanımefendi ile Uğur Derman Beyefendi, doğum yerlerinin Üsküdar olduğunu sık sık dillendirince; oturumu yöneten Mehmed Âkif Aydın Bey, “Siz Üsküdar’da doğmuşsunuz. Oysa benim gibi çoğu kişi, Üsküdar’da doğmadığı hâlde burada yaşamayı tercih etmiştir” diyerek lâtife yapınca salondan büyük bir alkış almıştı.
Nereli olduğumu soranlara “Eş tarafından Üsküdarlıyım” diyerek cevap veriyorum. Nüfus cüzdanımda, doğum yeri hânesinde bambaşka bir yer yazıyor olabilir; fakat Üsküdar’da yaşamayı seçtiğimi gururla söyleyebilirim…
Son günlerde Üsküdar’ın önemli isimlerinden Azîz Mahmud Hüdâyi’nin ismi; hem Muhteşem Yüzyıl Kösem dizisinde hem de adı, "kedi babası"na çıkan Mustafa Efe ile ilgili haberlerde sık sık geçmekte.
Uzun sayılabilecek bir süredir televizyonlarda, gazetelerde hattâ sosyal medyada; Üsküdar’daki Azîz Mahmud Hüdâyi Câmiî’nin imamı Mustafa Efe’nin mâbedin kapısını kedilere açtığı haberi yer almakta. Hoca, câminin içindeki kedilere dokunulmamasını tembihlemekle kalmıyor; onları öyle güzel seviyor ki aramızda sevgiyi unutan çoğu kişi birbirini ne yazık ki bu şekilde sevememekte.
Azîz Mahmud Hüdâyi, Üsküdar’ı geçmişten geleceğe taşıyan çok önemli isimlerden birisi. 87 yıllık hayâtı bir yana; vefâtının üzerinden geçen neredeyse 400 yıla rağmen ismi gök kubbede çınlamaya devam edip Üsküdar’a kalkan olmakta…
Yaşadığı dönemde İstanbul’u en iyi bilen kişi olarak ünlenen Reşad Ekrem Koçu, İstanbul Ansiklopedisi’nde Üsküdarlı Vâsıf Hoca’ya atfen şu şekilde yazmaktadır:
“Azîz Mahmud Hüdâyi Bursa’dan İstanbul’a teşrif edince hamile olan eşiyle bir câmi köşesine sığınmışlar. Biçâre kadın yoksulluktan şikâyet ede dursun; Sultan I. Ahmed bir tavsiye üzerine gördüğü rüyâyı tâbir etmesi için bir kese altınla birlikte bir mektup vererek harem ağalarından birisini hazrete göndermiş. Aziz Mahmud Hüdâyi, mektubu bile açmadan, zarfın üstüne cevabını yazıp ağaya vermiş. Neye uğradığını şaşıran harem ağası, I. Ahmed’in gönderdiği keseyi Hazret-i Hüdâyi’ye, o da yoksulluktan yakınan eşine teslim etmiş…”
Sultan I. Ahmed’in bu hâdise karşısında küçük dilini yutacak duruma geldiğini söylemeye gerek bile yok. Pâdişâhın kalbi bu olaydan sonra Azîz Mahmud Hüdâyi’ye o kadar sıkı bağlanmış ki sultan, fırsat buldukça Üsküdar’a geçerek Hazret-i Hüdâyi’yi görmeye gider olmuş. Hattâ Sultan I. Ahmed bir ara devlet işlerinin Üsküdar’daki saraydan yürütülmesini istemiştir; fakat pâdişâhı bu kararından Osmanlı geleneklerine vurgu yapan devlet adamları vazgeçirmesini bilmişlerdir.
Üsküdar asırlar boyunca mistik havasıyla anlatılır, durur… Kuşkusuz bunda Azîz Mahmud Hüdâyi’nin çok önemli bir yeri vardır. Yaşadığı dönemde kapısına gelenler, kendisiyle görüşmek isteyenler o kadar fazladır ki; âdeta onun şöhreti ile Üsküdar yeniden imâr edilmiş, asıl kimliğine kavuşmuştur.
Doğrusu; onun kapısını ziyâret edenler arasında düşkünler de vardır devlet adamları da… İşi rast gitmeyen, bir lokmaya muhtaç olan ya da yalnızca konuşarak arınmak isteyenler çekinmeden hazretin kapısına gider, derdini anlatabilirdi. İstanbul’a, dünyânın hayranlıkla seyrettiği Sultan Ahmed Câmiî’ni hediye eden I. Ahmed; câminin temelinin atılışından açılışına kadar Azîz Mahmud Hüdâyi’nin yardımını gözlemiştir. IV. Murad taht sırası kendisine gelince, Hazret-i Hüdâyi’nin yalnızca elinden kılıç kuşanmakla kalmamış; tahta oturduktan sonra da sohbetinden istifâde etmiştir.
Üsküdar’ın en büyük sırlısı diyeceğimiz Azîz Mahmud Hüdâyi, ömründe bir kez dahi olsa kendisinin türbesini ziyâret edenlerin denizde boğulmamaları, âhir ömürlerinde fakirlik çekmemeleri ve îmanlarını kurtarmadıkça ölmemeleri için duâ etmiştir. Bu duâyı öğrendikten sonra Hazret-i Hüdâyi’nin türbesini mi merak ettiniz? Çok kolay efendim; Üsküdar’a geçtiğinizde kedileri tâkip edin, doğruca türbeye çıkarsınız...
02.02.2016
Angela Merkel’in merakı!
Almanya Başbakanı Angela Merkel son dört ayda Türkiye’ye beşinci ziyâretini gerçekleştirdi! Başbakan Davutoğlu’yla görüşen Merkel’in Cumhurbaşkanı Erdoğan’la buluşması da samimi bir ortamda gerçekleşti. Bu ziyâretin siyasal analizi pek çok isim tarafından detaylı olarak yapılacaktır. Fakat benim ilgimi çeken; Cumhurbaşkanlığı koridorlarında Angela Merkel’in dikkatinden kaçmayan hat tabloları oldu. Hat konusunda Cumhurbaşkanı Erdoğan’dan bilgi alan Merkel’in merakı artmış olacak ki “Siz de yazabiliyor musunuz?” diye sorma ihtiyâcı hissetmiş olmalı…
Günümüzde, iletişimin ve devletlerarası ilişkilerin geldiği nokta, uzmanlaşma ile birlikte zamanla yarış mecburiyetini doğurmuştur. Oysa bundan birkaç asır öncesine kadar Osmanlı tahtında oturanlar, büyük siyasal krizlerle boğuşsalar dahi, kendilerini dinlendirecek işlere imza atabiliyorlardı. Osmanlı tahtının vârislerinin henüz çocukluk yıllarında, eğilimlerine göre herhangi bir sanat dalında yetiştirilmeleri önemli bir âdetti. Bu yüzden tahta çıkanlar arasında hattatlar, şâirler ve farklı sanat dallarında kendilerini yetiştiren isimler çıkmıştı.
Merkel’in sorusuna Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın cevabı “O bir sanat” olmuştu… Gelin o hâlde sanatın peşinde koşalım…
İstanbul’da târihî yarımadanın merkezi sayılabilecek Sultan Ahmed bölgesinde, Topkapı Sarayı’nın meydana açılan kapısının önünde görenleri kendisine hayran bırakan bir çeşme vardır. Bu, öylesine güzel bir çeşmedir ki; gösterişine ancak bir pâdişâh hattı yakışırdı. Lâle Devri olarak bilinen dönemde Osmanlı tahtında oturan III. Ahmed, bu çeşmenin kitâbesini kendisi yazmıştır.
Târih-i Sultan Ahmed’in câri zebanı lüleden
Aç besmeleyle iç suyu Han Ahmed’e eyle duâ
Topkapı Sarayı’nın önündeki III. Ahmed Çeşmesi
III. Ahmed bununla yetinmemiş, Üsküdar’da yaptırdığı meydan çeşmesinin kitâbesini de yine ustaca yazmıştır.
Dedi Han Ahmed ile bile İbrâhim târihin
Suvardı âlemi dest-i Muhammed’le cevâdullah
Üsküdar’daki III. Ahmed Çeşmesi
Zannetmeyin ki pâdişâhın yazı yazması, gelip geçici bir hevesti… Kitaba, kültüre çok önem verdiği için sarayda kendi adı ile anılan bir kütüphâne de yaptıran Sultan III. Ahmed, fırsat buldukça Topkapı Sarayı’nı yazıları ile süslemişti.
Osmanlı tahtında oturanlar arasında, III. Ahmed’in dışında hattat olmadığını düşünmeyin. Özellikle Topkapı Sarayı’ndaki yazıları ile dikkat çeken II. Mahmud ve adı modernleşme ile anılan Sultan Abdulmecid, hat sanatında önde gelen isimlerdendir.
İsmi hattat sultanlar arasında yer alan II. Mustafa, hat sanatında yeni bir devir açan Hâfız Osman’ın öğrencilerinden birisidir. Hâfız Osman yazı yazarken hocasının hokkasını elinde tutan II. Mustafa, yazının mükemmelliği karşısında hayranlık duyarak “Artık bir Hâfız Osman Efendi daha yetişmez!” der. Hocasıysa tebessüm ederek “Hünkârım gibi hocasına hokka tutan sultanlar oldukça daha çok Hâfız Osmanlar yetişir” karşılığını verir.
Herhangi bir sanat dalında zirveye ulaşmak için yılların emeğini vermek gerekmekte… Doğrusu; zamanın oldukça hızlı aktığı modern dünyâda yıllarını verip de Hâfız Osmanlar ya da III. Ahmedler gibi yetişmek isteyenler çıkar mı, bilemiyorum.
Siz ne dersiniz?
hasanerenulu@gmail.com09.02.2016
Bakış açınızı değiştirin
Habertürk’ten Murat Bardakçı hafta sonu yayımlanan yazısında dil devrimi denilen “Öz Türkçe” ya da sâdeleştirme hevesine değindikten sonra “Resmen var olmayan ama hâlâ devam eden ve devam ettikçe de Türkçeyi daha berbat ve takır-tukur hâle getiren dil devriminden ileride uzun uzun bahsedeceği” sözünü vererek yazısını noktalamış.
Bardakçı’nın yazısını okuyunca tüylerim diken diken oldu; kaybedilen değerimizin yalnızca Türkçe ile sınırlı olup olmadığını düşünmeye başladım…
Doğrusu 20. yüzyıl Türk kültüründe büyük bir kırılmanın yaşandığı çağ olarak târihe geçti. Bir yandan “medeniyet kulvarı değişikliği” yapılarak asrî hayat tarzı Türk insanına sunuldu diğer yandan “estetik değer yargılarımız” her nasılsa toprağa gömüldü…
Özellikle şehircilik ve mîmârî kültür bakımından sınıfta kaldığımızı söylememe gerek var mı acaba? Teknolojinin ilerlemesi ile daha fazla tüketme hedefine odaklandığımızı kim inkâr edebilir ki? Şehirlerimizin görünen yüzü ortada… Modern mîmârî, gönlünüze ferahlık veriyor mu? Kaç âbidevî yapı göz zevkinizi okşuyor?
Bu sorulara belki “Böylesi büyük ölçekli projelere ben mi imza atıyorum” diyerek cevap verebilirsiniz. Peki ya güzel yazı, ses tonu veya diksiyona ne dersiniz? Kaçımız derdini düzgün bir Türkçe ile anlatabiliyor? Sahi; kaçımızın el yazısı gözlerden gönüllere akıyor? Çekinmeyin lütfen, söyleyin; kaçımız muhataplarımızla “şiir” gibi konuşabiliyoruz? Kaçımızın diksiyonuna hayran kalındı da “Nasıl bu kadar düzgün konuşabiliyorsun” sorusu yöneltildi?
Yıllar boyu eski kültürün önemli temsilcisi din adamları kendilerini yetiştiremediği için eleştirilmişti. Doğrusu ben de çoğunu kendime yakın bulmazdım. Ne konuşacağım ki deyip işin içinden çıkardım. Tâ ki Beylerbeyi Hamîd-i Evvel Câmiî’nde görevli bir güzel insanı tanıyana kadar…
Eskiler “İstanbul’un en güzel yeri Boğaziçi, Boğaziçi’nin en güzel yeri Beylerbeyi, Beylerbeyi’nin en güzel yeri Hasip Paşa Yalısı” derlermiş… Ramazan Kutlu Hoca da Hasip Paşa Yalısı’nın komşusu Hamid-i Evvel Câmiî’nde görev yapan din adamlarından birisi… Onu diğerlerinden farklı kılan husûsa gelince; hoca mûsıkîye vâkıf, diksiyonu düzgün, alanına hâkim ve insan ilişkileri sıcacık… Türk futbolunun “Şeytan” lakaplı oyuncusu Rıdvan bile cuma günleri Ramazan Kutlu Hoca’nın sesini duymak için Beylerbeyi’ne gelir, ardında namaza durur…
Beylerbeyi Câmiî ve İskelesi
Hoca, cuma günleri coştukça coşar… Ezan okuduğunda Beylerbeyi Dâvûdî bir sesle yankılanır, cemaate hitâp ederken hem kulakların pasını siler hem de gönülleri titretir… İskele civârında toplananlarla sohbet ederken edebiyâta da değinir târihten de bahis açar, yüreğinde şüphe tohumu olanların sorularını da tatlı dille cevaplar…
Yahyâ Kemâl demiş ya;
“Çok insan anlayamaz eski mûsıkîmizden
Ve ondan anlamayan bir şey anlamaz bizden
Açar bir altın anahtarla rûh ufuklarını
Hemen yayılmaya başlar seda ve nûr akını”
Ramazan Hoca eski mûsıkî de bilir, makam da… Altın anahtarı cümleleridir; o konuşur, kalpler ardına kadar açılır, o seslenir ve Beylerbeyi dinler…
Reşad Ekrem Koçu İstanbul Ansiklopedisi’nde Câbi Said Efendi’den aktarıyor: “Sultan II. Mahmud Ramazan ayında bir gece kayık ile Beşiktaş’taki İbrâhim Bey’in yalısının önünden geçerken yalıda terâvih namazı kıldıran imamın sesini işitti. Hocanın sesi pâdişâha pek tatlı, pek halâvetli geldi. Ertesi gece Beylerbeyi’ne giden pâdişâh, terâvih namazını kıldırmak üzere hocayı buraya getirtti. II. Mahmud sesini beğendiği hocanın arkasında namaza durup zevkten zevke erecekti; fakat Beylerbeyi Hamîd-i Evvel Câmiî imamı “Ben bu câminin imamı iken ehli olduğum vazifemden çıkarılmadıkça burada pâdişâhımıza başkası namaz kıldıramaz!” diyerek itiraz etti. Pâdişâhın yakınındakiler ne dedilerse de hocayı iknâ edemediler ve o gece pâdişâha terâvih namazını Beylerbeyi Câmiî’nin imamı kıldırdı.”
Amadeo Preziosi, Beylerbeyi Câmiî
II. Mahmud’un kulakları çınlasın! Beylerbeyi’nde Hamîd-i Evvel Câmiî bir güzel insanın sesi ile yankılanıyor… Boğaziçi’nin dalgaları hocanın sesine fon oluyor; Beylerbeyi İskele Meydanı, hocanın sohbeti ile zevkten zevke erenlerle dolup taşıyor…
İstanbul’un en güzel yeri Boğaziçi, Boğaziçi’nin en güzel yeri Beylerbeyi, Beylerbeyi’nin en güzel sesi…
Bir diğer güzel insan
Süheyl Ünver Beyefendi’yi ebediyete uğurlayalı 30 sene olmuş. Çoğu kişinin ismini dahi duymadığı Süheyl Hoca, tam bir hezarfendi. On parmağında on mârifet derler ya; daha ötesi… Süheyl Hoca tıp fakültesi mezunu, uzmanlığını da Fransa’da tamamlamış; fakat Güzel Sanatlar Akademisi’nde ders verecek kadar da sanata yatkın… Hoca, sulu boya tabloları ile mâzideki İstanbul’u resmetmiş ve hafızalarımızda bıraktığı tatlı anılar ile sessiz sedasız ayrılmıştır aramızdan.
Süheyl Ünver Hoca’nın Uğur Derman Beyefendi’ye yazdığı “Lâle motifli mektup” kültür târihimiz açısından eşsiz bir çalışmadır. Hoca; vapur yolculuğu sırasında günde üç beş dakika ayırarak yaklaşık iki haftada bu mektubu yazmıştır. Mektuba düştüğü not bile bir ders: “Azîz dostum, sen gel bunu kimseye gösterme. ‘Ne güzel akletmişler’ demezler de ‘Allah akıllar versin’ diye hasedlerini izhâr ederler; onları günâha sokarız, akılsızlıkla itham ederler”
Cem Yılmaz’ın “Av Mevsimi”nde sarf ettiği cümleyi tekrarlamanın tam zamanı... Hayâtı daha yaşanılır kılmak için “bakış açınızı değiştirin!”
Süheyl Ünver’in Uğur Derman’a yazdığı mektup
16.02.2016
Antalya’daki açık hava müzesi kime emânet?
Hafta sonu, Yeni Dünyâ Vakfı’nın 20. Yıl Çalıştayı’nda konferans vermek üzere Antalya’daydım. “Osmanlıdan Günümüze Şehir Kültürü” başlıklı konuşmamda özellikle İstanbul merkezli Osmanlı kültür ve medeniyetine değindim.
Henüz çok genç sayılabilecek olan vakıf 20. yılını kutlamasına rağmen son derece olgun ve ayağı yere basan projelere imza atıyor. Bunlar arasında “Kayıp Mîrâsımız Balkanlar” projesi, benim dikkatimi en fazla çekeni oldu.
Balkanlar coğrafyasına bizi ısındıran Yahyâ Kemâl ile Ekrem Hakkı Ayverdi olmuştur. Hakikaten eskiden Rûmeli-i Şâhane denilen Balkan coğrafyası, Osmanlı kültür ve medeniyetinin ateşleyici unsuru olduğu için Yahyâ Kemâl’i daha dikkatli okumak, Balkanlar’daki Türk varlığının peşine düşen Ekrem Hakkı Ayverdi’yi anlamak gerekiyor. Ekrem Hakkı Bey ve beraberindeki heyet, Avrupa’daki Osmanlı eserlerini incelemek üzere burayı adım adım dolaşmış ve “Avrupa’da Osmanlı Mîmârî Eserleri” başlığında 4 ciltlik müthiş bir esere imza atmışlardır.
Her devrin bir dertlisi bulunur! Ekrem Hakkı Bey’in çabasıyla unutulmaktan ve yok olmaktan kurtarılan Avrupa’daki Osmanlı mîmâri eserlerinin ardından, Balkanlar’daki Türk kültürüne vurgu yapacak yeni dertlilere ihtiyâcımız olduğu kesin!
Antalya’nın simgesi
Konferansın ardından Antalya’yı gezme imkânına sahip oldum. Şehrin “Kale İçi” olarak adlandırılan ve eski şehir kültürümüzün izlerinin capcanlı göründüğü bu bölge, mîmârî ile doğanın iç içe ve uyumla nasıl yaşadığını gösteriyor.
Günümüzde Antalya’nın simgesi Yivli Minâre’dir. Denize doğru inen eğimli bir arazi üzerinde yükselen Yivli Minâre, farklı mîmârisiyle dikkat çekmektedir. Bu minâre, yaklaşık 800 yıl öncesine âittir ve limandan bakıldığında târihî kale surları ve Antalya evleri ile o kadar güzel bir görüntü vermektedir ki… Bu yüzden Antalya’nın eski gravürleri ya da yakın târihimizde çekilen fotoğraflarda, şehrin merkezinde Yivli Minâre yer almaktadır.
Antalya Kale İçi
800 yıllık su kanalı!
Antalya, ticâretin yoğun olarak yaşandığı önemli bir liman kenti olduğu için asırlar boyunca pek çok kez el değiştirmiş. Bu yüzden Yivli Minâre Külliyesi onlarca yılda ancak tamamlanabilmiş. Külliyenin merkezinde yer alan câmi ise, eski bir Roma mâbedi üzerine oturmakta. 2010 yılında tamamlanan restorasyonda, câminin zemininde su kanalları ortaya çıkarılmış. Külliyenin bir parçası olan hamamdan gelen sıcak su, bu su kanallarından geçerek câmi ile medresenin ısınmasında kullanılmış.
Restorasyonun ardından üzeri camla kapatılan su kanalları, ne yazık ki henüz yeterince tanıtılamadığı için insanlar tarafından bilinmiyor! Oysa bu konu üzerinde ciddî araştırmaların yapılması ve su kanallarının şehrin târihi ile birlikte anlatılması gerekiyor.
Açık hava müzesi kime emânet?
Yivli Minâre Câmiî ve avlusu 1972 yılına kadar müze olarak kullanılmış. Neyse ki hatâdan dönülerek câmi 1972 yılında ibâdete açılmış fakat câminin avlusunda yer alan Roma dönemine âit eserler bir köşede “öylesine” bırakılmış. Avluda yer alan sütunlar ile sütun başlarını inceledim. Bunların üzerinde ne bir numaralandırma ne de herhangi bir kayıt var! Her türlü tahrip teşebbüsü ile çalınma tehlikesine açık!
Antalya’da turistlerin yoğun olarak ilgisini çeken Hadrianus Kapısı, Roma İmparatoru Hadrianus’un Antalya’yı ziyâreti nedeniyle yapılmış ve neredeyse 2000 yıldır ayakta. Antalya Müze Müdürü Mustafa Demirel’den aldığım bilgiye göre şehrin doğu kapısı ise yıkılmış ve avluda sergilenen eserler, bu kapıdan geriye kalan parçalarmış. 1972 yılından bu yana geçen 44 yılda avluda sergilenen Roma eserlerinin envanterini çıkartmak, onları kayıt altına almak kimsenin aklına gelmedi mi? Böylesine büyük bir tarihî mirasa sahip olup da bu kadar kayıtsız kalmak nasıl açıklanabilir, bilemiyorum. Gerçekten şaşırılacak bir durum…
Eski Antalya
Ahmed Hamdi Tanpınar “Beş Şehir” başlıklı kitabında, ele aldığı şehirlerin tarihi ile kültürünü ustalıkla yansıtmıştır. Tanpınar, Evliyâ Çelebi’den alıntı yaparak “Bursa sudan ibârettir” der. Zannediyorum “Eski Antalya” için de “Antalya minâreden ibârettir” denilebilir.
Zaman hızla akıp geçiyor; 21. yüzyılda şehirlerimizin modern mîmâri ile ne kadar değiştiği ortada… Bu yüzden Tanpınar’ın izinde giderek şehirlerimizin geçmişini ustalıkla anlatacak kalemlere ihtiyâç olduğu kesin!
Antalya’nın limandan görünen tarihî dokusu ile işe başlanılması gerekiyor…
Antalya Limanı’nın surların ardından görünüşü
01.03.2016
Türkler târihi yeniden yazdı!
Yahyâ Kemâl bir gün Ziyâ Gökalp’i çok düşünceli bulup sebebini sorar. Gökalp “Târihi araştırıyorum. Biz büyük hükümdarlar, cihangirler yetiştirmişiz. Büyük amirallerimiz, şâirlerimiz, mîmarlarımız var fakat târihimizde büyük bir filozof bulamıyorum! Bununla birlikte aramaya devam ediyorum. Onu da bulacağım!” der. Yahyâ Kemâl bu endişeyi nükte dolu şu cümle ile cevaplar: “Ziyâ Bey, boşuna aramayınız. Biz fâtih bir milletiz. Felsefe yapmamışız ama fetih yapmışız. Eğer fetih yapacağımız yerde felsefe yapsaydık şimdi hâlâ Sibirya’daydık.”
Doğrusu Türk milletinin 1071 yılında Malazgird’in kapılarını zorlayarak Anadolu’ya girmesiyle başlayan sürecin zirve noktası İstanbul’un fethi olmuştur.
Fâtih Sultan Mehmed’in İstanbul’u almasıyla bir çağ kapanıp yeni bir çağ açılmıştır. Yahyâ Kemâl’in ‘fetih ordusu’ vurgusu, bir zamanlar Viyana önlerine kadar giden Türk ordusunun misyonu için oldukça anlamlıdır. Fakat dehâ sahibi olan Fâtih’in hamlelerini acaba yeterince kavrayabiliyor muyuz?
Profesör Semavi Eyice ile azîz dostum A. Sefa Özkaya’nın birlikte kaleme aldıkları makalenin Askerî Târih Araştırmaları Dergisi’nde yayımlanmasıyla, târih yeniden yazıldı! Böylece Fâtih’in hamlelerinden birisi daha Türk milletinin dünyâya hediyesi olarak literatüre girmiş oldu.
Sultan II. Mehmed İstanbul’u ele geçirdikten sonra, bilindiği üzere Bizans denilen Doğu Roma’nın da mîrâsına sahip olmuştu. Fâtih, savaş sonrasında, ele geçirilen ganimet ile silâhların Aya İrini’de bir araya getirilmesi emrini vermişti. Buraya toplanan ganimet arasında; günümüzde Topkapı Sarayı’nda sergilenen Hazreti Yahyâ’nın kafatası ve kol kemiği ile gemilerin Haliç’e girmesini engellemek üzere gerilmiş olan zincir, Bizans imparatorlarına âit birçok eşyâ, üzerinde Hazreti Îsâ’nın adının sırma ile yazılmış olduğu bayrak ve çeşitli savaş araç gereçleri bulunmaktaydı.
Aya İrini
Bu demek oluyor ki Fâtih Sultan Mehmed İstanbul’da bir askerî müze kurmuş! Üstelik Fâtih’in bu hamlesini ne yazık ki biz dünyâya anlatamamışız!
Neyse ki Semavi Eyice Hoca’mız ile A. Sefa Özkaya’nın çalışması, dünyânın ilk askerî müzesinin Fâtih Sultan Mehmed tarafından kurulduğunu ortaya koymuş oldu. Askerî teşkilâtın temelini oluşturan onlu sistem ile askerî bandonun çekirdeği sayılan mehterden sonra, askerî müzenin de Türkler tarafından kurulduğu tescillenmiş oldu.
Harbiye’deki Askerî Müze’nin kuruluş târihi günümüze kadar 1846 olarak kabul ediliyordu. Yayımlanan bu son çalışma Genelkurmay Başkanlığının da dikkatini çektiği için müzenin kuruluş târihi, yaklaşık dört asır öncesine götürülerek önümüzdeki günlerde 1453 olarak değiştirilecek. Yarın öbür gün, Askerî Müze’nin giriş kapısında ya da müzeyi caddeden ayıran parmaklıklar üzerinde 1453 târihini görürseniz “Ne kadar câhiller” demeyin; çünkü “Türkler târihi yeniden yazdı!”
Çöplükten “medeniyet” toplayan adam
Doksan yıllık hayâtını, Osmanlı medeniyetinin hoyrat ellerden kurtarılmasına adayan kıymetli bir insanın dün vefât yıl dönümüydü. Neden bilmiyoruz diye boşuna sormayın! Çünkü popüler bir kültür malzemesi değildi. Televizyonlarda kendisine yer ayrılsa ya da basında vefât yıl dönümüne dâir haber verilse, gerçekten çok şaşırırdık.
Kim midir bu isim? Nûri Arlasez…
Bu kıymetli insan, Osmanlının târih sahnesinden çekilmesine çok az bir süre kala İstanbul’da dünyâya geldi ve hayâtını kültür hazinelerimizi korumaya vakfetti. 1928 yılında yapılan harf devriminin ardından yaşanan büyük kültürel kırılmadan sonra; büyük hattatların hat levhaları, fermanlar, birbirinden kıymetli tezhip ve ebrû örnekleri, el yazması kitaplar çöpe kadar düşmüştü. Neden mi? Çünkü rağbet görmüyordu!
Nûri Arlasez; Sultan II. Bayezid’in dönemin ünlü ismi Şeyh Hamdullah tarafından yazılan vakfiyesi gibi birçok değerli eseri yok olmaktan kurtardı.
Ömrü boyunca topladıklarını elinden çıkartmadan üç devlet kurumuna bağışlayan Nûri Arlasez’i Ekmeleddin İhsanoğlu “Pâdişâhlardan sonra en kıymetli koleksiyonu bağışlayan kişidir” ifâdesiyle tanıtmaktadır.
Târih, kendisini milletine vakfeden insanları altın harflerle yazar. Türk yurdunu düşmana çiğnetmemek için toprağın altına seve seve giren yiğitler gibi Türk kültür ve medeniyetini unutulmaktan kurtaran Nûri Arlasez’e sadece yerin üstündekiler değil yerin altındakiler de müteşekkirdir.
08.03.2016
Çanakkale geçildi, İstanbul basıldı! (1)
Üzerinden henüz bir asır bile geçmedi ama çabuk unuttuk! Neyi mi? Karakol baskınını…
Osmanlı Devleti’ni İttihadçılar bir oldubitti ile 1. Dünya Savaşı’na soktu, ardından Türk askeri cepheden cepheye koştu durdu… Osmanlıyı saf dışı bırakmak isteyen İtilâf Devletleri Çanakkale’ye yüklendi; niyetleri İstanbul’a ulaşıp ‘Osmanlının boğazını sıkmak’ idi…
Müttefiklerin ‘turistik seyahat’ olarak gördükleri ilerleyiş 18 Mart 1915’te Çanakkale’de durduruldu. Donanma aylarca İstanbul’a ulaşmak için hamle üstüne hamle yaptı, ardından karadan çıkarmalar denendi; fakat nafile…
Çanakkale geçilmez diyoruz, ama bir dakika! Savaşın sonunda ne oldu? Osmanlı ordusu yenilmişti!
30 Ekim 1918’de yapılan Mondros Mütarekesi ile Osmanlı devleti yenilgiyi resmen kabûl etti. Üstelik mütarekenin ünlü 7. maddesi, İtilâf Devletleri’nin güvenliklerini tehlikede gördüğü her yeri işgal etme imkânı vermişti.
Güvenlik tehlikesi, belki de işgal politikası demeli… İstanbul da; işgal edilen diğer yerler gibi güvenlik politikasından nasibini aldı. Fâtih’in emâneti İstanbul’a, 13 Kasım 1918’de yabancı postallar ayak bastı! 465 yıl sonra İstanbul, siyasî çözümsüzlüğün bedelini ödüyordu.
Oysa bu daha başlangıçtı. İşgalin de resmîsi olur… Bahsetmeye çalıştığım henüz ‘ısınma turları’ yalnızca…
16 Mart 1920’de İstanbul resmen işgal edildi. Osmanlının 19. yüzyılı için ‘imparatorluğun en uzun yüzyılı’ denilir. Mütarekenin de en uzun günü var; 16 Mart 1920…
Başımızı kuma gömmekten vazgeçmenin zamanı geldi de geçiyor. Siyasî çekişmelerin koca bir devleti nasıl alaşağı ettiğini biliyor muyuz? Târih tekerrürden ibârettir desek bir ders vermiş olabilir miyiz?
Karakol baskını
16 Mart 1920 günü sabahı saat 5:45’te bir İngiliz müfrezesi, iki yük otomobili ile Şehzâdebaşı’ndaki 10. Kafkas Fırkası Karargâhı’na gider. Otomobillerden birisi Saraçhânebaşı’na kadar giderek gözetleme yapmak üzere yerini alır, diğeri ise karargâh civârına yanaşır. Yaklaşık 60 silâhlı İngiliz askerinden oluşan bir müfreze, başlarında bir İngiliz subayı olduğu hâlde karargâha girmek üzere davranır.
Kapıda nöbet tutan Reşadiyeli Veli oğlu Mehmed, bir yandan İngiliz askerlerine karşı koymaya çalışırken diğer yandan nöbetçi onbaşısından yardım ister. Müfrezenin başındaki İngiliz subayı, yardıma koşan nöbetçi onbaşıyı silâhını çekerek yaralar. 10. Kafkas Tümen Yâveri Üsteğmen Cemil Efendi de açılan ateş sonucunda yaralanır. Reşadiyeli Veli oğlu Mehmed ise şehid olur…
Reşadiyeli Veli oğlu Mehmed
Şehzâdebaşı Karakolu’nda nöbet tutarken İngiliz askerlerince şehid edilmiştir.
Koğuşa giren İngiliz askerleri, Türk askerlerine saldırarak henüz uykuda bulunan ve o sırada yataklarından kalkmak isteyenlerin üzerine ateş etmeye başlar. Karargâhın üst kat koğuşlarında kalan ‘Karargâh Mızıka Askeri’ de 15 kadar silâhlı İngiliz askerinin saldırısına uğrar. İngilizler, mızıka askerlerini önce koridorlara çıkartıp iki sıra hâlinde dizer. Mızıka çavuşunun kendilerinin mızıkacı olduklarını söylemesi, mızıka âlet ve edevatını göstermesine rağmen İngiliz subay, silâhsız bu askerleri vurmak üzere ateş emri verir.
Zileli Çavuş İbiş oğlu Abdullah
Bununla da yetinilmez… Karargâh Komutanı Nâil, Hesap Memuru Arslan ile Alay Kâtibi Bekir Zeki Efendi tutuklanırlar.
İngilizler Şehzâdebaşı Karakolu’nu terk ettikten sonra yaralılardan ikisi Gümüşsuyu Hastahânesi’ne kaldırılır, diğer yaralılarla şehidler ise henüz karargâhtadır ve onları kaldırmak için araç beklenmektedir. Olayı haber alan Tevhid-i Efkâr Gazetesi’nin muhabiri, Şehzâdebaşı Karakolu’na gider ve şehidlerin fotoğraflarını çeker.
Tevhid-i Efkâr Gazetesi’nin muhabiri tarafından çekilen fotoğraflar, İngilizlerin şiddetli baskısı nedeniyle yayımlanamaz. Gazetenin sahibi Velid Ebuzziya olayın ertesi günü İngilizler tarafından tutuklanır, bir sonraki hafta da Malta’ya sürgün edilir. Velid Ebuzziya’nın gazetesi ve matbaası didik didik aranır; fotoğrafların asılları da bu süreçte kaybolur.
İstanbul’daki yoğun baskıya rağmen bir kopyası alınabilen fotoğraflar, o sıralarda İstanbul’da bulunan İtalyân Gazeteci G. Filipucci Guistiniani’ye ulaştırılır. Roma’ya dönen Guistiniani, fotoğrafları Osmanlı Devleti’nin İtalya’daki gayr-i resmî temsilcisi Galip Kemalî Bey’e verir; o da, Sevr Andlaşması’nın imzalanmasının ardından Fransızca olarak “L’assassinat d’un peuple” başlığıyla yayımladığı kitabında bu fotoğrafları kullanır.
.jpg)
Balıkesirli Ahmed oğlu Nasuh
Galip Kemalî Bey’in yayımladığı bu kitapta Sevr Andlaşması’nın ne gibi haksızlıklara neden olduğu nüfus istatistiklerine varıncaya kadar Avrupa kamuoyunun yüzüne çarpılır. Ayrıca; Şehzâdebaşı Karakolu’na düzenlenen baskın sonucunda şehid olan askerlerin fotoğrafları da Avrupa’nın insaf sahibi insanlarının gözlerinin önüne serilir.
13 Kasım 1918’de İstanbul’a çıkan İtilâf Devleti askerleri 16 Mart 1920’de baskılarını artırarak İstanbul’u resmen işgal etmiş ve şehri tahliye edecekleri 2 Ekim 1923’e kadar Türk milletini sindirmek için şiddete başvurmaktan geri durmamışlardır.
Millî Mücâdele’nin zafere ulaşmasının ardından İstanbul’a gelen Galip Kemalî Bey, kendisine ulaştırılan fotoğrafları Velid Ebuzziya Bey’e teslim etmiştir. İstanbul’un işgalinde yaşanan bu acı olayın karelerini gazetesinde yayımlayarak millî uyanışa vesile olmak isteyen Velid Ebuzziya Bey, ancak yabancı askerî güçlerin İstanbul’dan ayrılmasından sonra fotoğrafları yayımlama imkânına sahip olmuş ve Şehzâdebaşı Karakolu şehidlerini rahmetle anmıştır.
Rahmet ve minnetle anılanlar!
Şehidler: Onbaşı Veli oğlu Mehmed (Reşadiye), Çavuş İbiş oğlu Abdullah (Zile), Kadir oğlu Ömer Osman (Şarkışla), Ahmed oğlu Nasuh (Balıkesir), Halil oğlu Osman (Ödemiş)
İngiliz askerlerinin karakol saldırısında yaralanan 8 Türk askerinin yanı sıra bir de kayıp Türk askeri bulunmaktadır ki yaralı askerlerin iyileşip iyileşmediği, kaybolan askerin de nerede olduğuna dâir herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.
Şehidler unutuldu mu?
16 Mart 1920’deki baskının ardından şehid olan Türk askerleri, İngilizlerin baskısı nedeniyle sessiz sedâsız bir şekilde Bahariye yolu üzerindeki mezarlığa defnedilmiştir. 1947 yılına kadar bu mezarlıkta düzenlenen anma törenlerinin adresi, şehidlerin, Edirnekapı Sakızağacı Şehidliğine defnedilmesinden sonra değişmiş kısa bir süre sonra da bu anma törenleri yapılmaz olmuştur.
Vefâ…
Vefâ’nın İstanbul’da yalnızca bir semt adı olmadığını göstermenin tam zamanı!
İşgal kuvvetlerinin 16 Mart 1920’deki tek saldırısı bu olmamıştır. Bir sonraki yazıda ‘işgalin en uzun günü’nü anlatmaya devam edeceğim.
15.03.2016
Çanakkale geçildi, İstanbul basıldı! (2)
16 Mart 1920’de İngiliz askerleri tarafından Şehzâdebaşı Karakolu’nun basılarak 5 Türk askerinin şehid edildiğine dair yazımı okuyanların büyük kısmı, hayretlerini, “Bunu ilk kez duyuyoruz” diyerek dile getirdiler. Târih kitaplarına yalnızca “İstanbul işgal edildi” diye giren bilgi, yaşananları anlamamız için ne yazık ki yeterli değil…
Elbette ‘Çanakkale’yi unutmayacağız… Elbette Çanakkale’de şehid olan askerlerimizi rahmetle anacağız; fakat orada vatan toprağını korumak için kalkan olan ordunun parlak subayları ile yetişmiş insan gücü eksikliğini bir asır boyunca hissettiğimizi de unutmayacağız…
Bugün, Çanakkale’nin birkaç yıl sonrasını, İstanbul’da ‘mütarekenin en uzun günü’nde yaşananları anlatmaya kaldığımız yerden devam edeceğiz...
İngiliz askerlerinin saat 5:45’te Şehzâdebaşı Karakolu’nu basmalarıyla işgalin fitili ateşlenmişti. İtilâf Devletleri’nin her biri, kendi sorumluluk sahalarında âdeta sıkı yönetim ilân etmişlerdi. İstanbul’un önemli noktalarına yerleştirilen makineli tüfeklerle donatılmış askerler, geleni geçeni korkuya düşürmeyi amaçlamışlardı.
“Askeriye” işgal ediliyor
Gece yarısı hazırlıklarını tamamlayan İngilizler, Şehzâdebaşı Karakolu’nu bastıktan sonra Osmanlı askerî teşkilâtının belkemiği olan Harbiye ve Bahriye Nezâretlerini abluka altına aldı. Öncelikle Harbiye Nezareti’ne (Millî Savunma Bakanlığı) giren İngiliz askerleri, burayı işgal edip Harbiye Nâzırı (Millî Savunma Bakanı) Fevzi Paşa’yı (Çakmak) silâhların gölgesinde makamından çıkarmıştı. Bununla da yetinmemiş, dalgalanan Türk bayrağını indirerek parçalamışlar fakat bu bile İngiliz askerlerini kesmemişti!
Harbiye Nezâreti’nin kapısında görünen birlik, idâreyi ele almak için ‘uygun adım’ ilerliyor
Bahriye Nezâreti’ne de (Deniz Kuvvetleri) asker çıkartan İngilizler, tersanelere el koyarak fiilen Osmanlı Devleti’nin askerî teşkilâtını ortadan kaldırmışlardır.
Trajikomik olan ise; işgal ordularının şafakla birlikte İstanbul’da bir bakıma terör estiren bu eylemlerini, ancak öğleye doğru Osmanlı hükûmetine bildirmesidir. İstanbul’daki Fransız Yüksek Komiserliğinin Baş Tercümanı M. Ledoux, Sultan Vahideddin’e, İngiliz Yüksek Komiserliğinden Andrew Ryan ise Sadrazam Sâlih Paşa’ya başlayan işgaller hakkında bilgi vermişlerdir. Her şey olup bittikten sonra verilen bilgiye acaba ne denilir?
İtilâf Devletleri, bu yoğun askeri faaliyet esnâsında halkı bilgilendirmekten de geri durmamıştır.
Halka, işgallerin izahı yapılırken, “İtilaf Devletleri’nin niyetinin Türkleri İstanbul’dan mahrum etmemek” olduğu fakat “yaşanacak herhangi bir karışıklıkta bu kararı yeniden gözden geçirecekleri” söylenerek millete kocaman bir sopa gösterilmiştir…
Harbiye Nezâreti’nin önüne konuşlandırılan tanklardan birisi
“İletişim” yasak!
Askerî birlikleri tek tek ele geçiren İtilâf Devletleri, haberleşmeyi de denetimlerine almak maksadıyla, Posta ve Telefon Müdürlüğünü işgal etmişlerdir. İstanbul’daki postaneler ile telgrafhânelerin ele geçirilmesiyle İstanbul’un hem Anadolu hem de dünyâ ile ilişkisi kesilmiş oluyordu. Bir ülke düşünün ki başkentinde yaşananları dünyâya duyurma imkânından mahrum bırakılmış olsun…
İngiliz ordusundaki Sih askerler Posta ve Telefon Müdürlüğü önünde nöbet tutuyor
“Meclis” tutuklanıyor
İtilâf Devletleri, başladıkları işi yarım bırakmak istemedikleri için bir sonraki durak olarak Meclis-i Meb’usanı seçmiştir. Çünkü halkın yönetime dâhil olması amacıyla temelleri atılan ve demokrasiye giden süreçte çok önemli bir yeri olan Millet Meclisi, İngiltere’nin duymak istemeyeceği sesler çıkarmaktadır.
Son Osmanlı Meclis-i Meb’usanı’nın kabûl ettiği ‘Misak-ı Millî’ prensipleri, Türk topraklarının bölünmez bütünlüğünü cihana duyurduğu için başta İngiltere olmak üzere İtilâf Devletleri’nin tepkisini çekmişti.
Yüzbaşı John Godolphin Bennet’in otomobillerle gönderdiği İngiliz polisleri, Millet Meclisi’ne girerek Hüseyin Rauf (Orbay), Vasıf (Kara Vasıf), Ahmed Şeref (Aykut) ile Ahmed Faik (Kaltakkıran) Beyleri tutuklamak istemişlerdi.
Rauf Bey, “Müzakere hâlinde bulunan Meclisten Rauf Bey’i zorla aldık” ibâresi yazılı, imzalı bir belge aldıktan sonra diğer arkadaşları ile birlikte teslim olmuştur.
İtilâf Devletleri bu dört vekil ile yetinmeyip Meclistekilerin tamamını tutuklamak konusunda kararlı olmalarına rağmen havanın aleyhlerine dönmeye başladığını hissettikleri için bu işi Meclis-i Meb’usan’da yapmayı göze alamamışlardır.
İngilizler bu sefer Ermenileri piyon olarak kullanmış ve Taşnaksutyun Cemiyeti’nin üç yüz fedaisi tarafından evleri sarılan vekiller tutuklanmış daha sonra da Malta’ya sürgüne gönderilmişlerdir.
Ders çıkarmak
Mehmed Âkif Ersoy’a “Allah bir daha bu millete İstiklâl Marşı yazdırmasın” dedirten ufka gerçekten ihtiyâcımız var…
Bugün aynı zamanda Çanakkale Deniz Savaşı’nın 101. yıl dönümü… 18 Mart 1915’te Çanakkale’yi geçip Osmanlı Devleti’nin başkentini ele geçirmek isteyen İtilâf Devletleri, çok değil, birkaç yıl sonra amaçlarına ulaşıp İstanbul’a asker çıkarmışlardı…
Doğrusu İstanbul’un savunması Çanakkale’den geçiyordu fakat Çanakkale’nin savunması nereden geçiyor, bunu dikkatli bir şekilde yeniden düşünmeliyiz.
Başkentin işgalinin yalnızca bir gününde yaşananlardan bahsettiğimiz şu satırlar bile askerî yenilmişliğin ne gibi sonuçlar doğurabileceğini göstermeye yetmektedir.
Ne diyelim; Allah bir daha bu vatan toprağını yabancı asker postallarıyla çiğnetmesin!
Not: Bu konu hakkında daha detaylı bilgi almak isteyenler şu kaynakları inceleyebilir:
* Galip Kemalî Söylemezoğlu, Yok Edilmek İstenen Millet, Selek Yayınları
* Doç. Serpil Sürmeli, Şehzâdebaşı Karakolu Baskını ve Olay Mahalline Giren İlk Gazete Tevhid-i Efkâr
* Gürkan Fırat Saylan, İstanbul’un Resmen İşgali
18.03.2016
Soner Yalçın yanıldı
Türk basınında; yazdıkları ses getiren, düşünceleri millete yön veren birbirinden kıymetli kalemler “Kütüphâneler Haftası” münâsebetiyle çok değerli yazılar kaleme aldılar. Soner Yalçın da hafta sonu yayımlanan yazısında bu konuyu ele almaya çalışmış…
Fakat nasıl ele almaya çalışmak…
Osmanlının henüz ilk yüzyılında, kitaba verilen önemin tabiî bir sonucu olarak kurulan kütüphânelerden bahisle başlayan yazı, Fâtih Sultan Mehmed’in sıra dışı kişiliği ve kitap kurdu olmasıyla devam etmiş fakat hemen ardından yazarın sağ gösterip sol vurma gayretiyle bambaşka bir hâl almış…
Sadrazam Ali Paşa tarafından İstanbul dışına kitap çıkarılmasının yasakladığı, kütüphânelerde aklî ilimlere dâir kitapların yer almasının fetva yoluyla engellendiği, halkın bu girişimlerin ardından kitaptan ve kütüphâneden soğuduğu ve daha neler neler…
Bektâşi fıkrası gibi…
3. Ahmed dönemi sadrazamlarından Ali Paşa, yabancılara kitap satışını ve İstanbul dışına kitap çıkarılmasını yasaklamıştı. Fakat meraklı birisi, bunun sebebini sormaz mı?
“Yabancılara kitap satılmayacak”
Sadrazam Ali Paşa tarafından yabancılara kitap satışı ve İstanbul dışına kitap çıkartılması, İstanbul’da yaşayan yabancıların çok kıymetli el yazması eserleri satın alıp Batı’ya götürmeleri nedeniyle yasaklanmıştı.
Doğu’nun hikâyelerini “1001 Gece Masalları” başlığıyla Fransızcaya çeviren Antoine Galland, 1672-1673 yılları arasında İstanbul’da bulunmuştur. Galland “İstanbul’a Âit Günlük Hâtıralar” başlıklı kitabında, başkentte gördüğü çok kıymetli el yazmalarından bahsettikten sonra kendisinin de bu eserlerden satın aldığını ve Fransa’ya gönderdiğini yazmaktadır.
Osmanlılar tarafından henüz matbaa kullanılmadığı ve kitaplar el emeği ile çoğaltıldığı; ayrıca asırlık el yazmalarının İstanbul’dan çıkartılmasının başkentin prestijine darbe vuracağı düşünüldüğü için, sadrazamın bu konuda tedbir almaya çalışmasından daha doğal ne olabilir?
Fetva meselesi
1716 yılında Osmanlı ile Avusturya arasında meydana gelen Petrovaradin Savaşı’nda şehid olan Ali Paşa, ardında oldukça geniş bir kütüphâne bırakmıştı.
Soner Yalçın; Şeyhülislâm Ebû İshak İsmâil Efendi’nin, Ali Paşa’nın vakfettiği kitaplar arasında yer alan felsefe, târih ve edebiyata dâir eserlerin kütüphânelere konulmasına fetva vermediğini söyledikten sonra Osmanlıda bir daha kitaba ve kütüphâneye ilginin eskisi kadar olmadığını ifâde ederken tamamen yanılmıştır.
Her şeyden önce şeyhülislâmın verdiği fetva, Ali Paşa’nın vakfettiği kitaplar arasında yer alan felsefeye dâir kitapların teşhirine engel olmak içindi. Bu fetva, diğer kütüphânelerdeki kitapların ortadan kaldırılması için bir dayanak da teşkil etmemiştir. Üstelik gözden kaçan nokta; Ebû İshak İsmâil Efendi’nin edebiyâta meyilli olması ve “Naim” mahlasıyla şiirler yazmasıdır.
18. ve 19. yüzyılda yetişen Osmanlı münevverinin Doğu ile Batı’yı yakından tanıma gayreti, kitaba düşkün olması ve sözlü kültürün halkı aydınlatıcı etkisi, Osmanlı toplumunun kitap ve kütüphâne ile ilişkisinin kesilmediğini göstermeye yeterlidir.
Dar bir bakış açısı ile değerlendirilebilecek herhangi bir eylem, koca bir devleti tamamen suçlamak ve “İşte bu yüzden geri kaldık” demek için yeterli sebep değildir. Nitekim Ebû İshak İsmâil Efendi de yaklaşık bir buçuk yıl görev yaptıktan sonra azledilmişti.
Kütüphâneler
Osmanlı Devleti tarafından 18. yüzyılda modernleşme yolunda ilk girişimlerde bulunulmuştur. Batı’nın üstünlüğü ele geçirmeye başladığının anlaşılmasıyla modern eğitim kurumlarının temeli atılmış, burada eğitim verecek uzmanlar da İstanbul’a dâvet edilmiştir.
Bu çabaların doğal bir sonucu olarak 18. yüzyılda yalnızca İstanbul’da 17 kütüphâne açılmıştır. Üstelik bu kütüphâneler arasında Batılı gezginlerin sık sık ziyâret ettikleri ve eserlerinden faydalandıkları kütüphâneler de vardır.
Buralarda yalnızca İslâm dîniyle alâkalı kitapların bulunduğu safsatasını da bu seyyahların eserleri çürütmektedir.
Elbette kütüphânelerde İslâm’a dâir kitaplar da bulunmaktaydı. Bununla birlikte Osmanlı târihi üzerine önemli çalışmalara imza atan Joseph von Hammer ile Toderini, Ubicini, Mouradge d’Ohsson gibi isimler Hamidiye Kütüphânesi’nde yer alan İncil, Tevrat ve Zebur örnekleri ile târih ve edebiyat kitaplarını hayranlıkla anlatmaktadırlar.
Hamidiye Kütüphânesi
Zannetmeyin ki bu örnekler yalnızca Hamidiye Kütüphânesi ile sınırlı… Ayasofya, Râgıp Paşa, Âtıf Efendi Kütüphâneleri ve diğerleri de zengin ve çeşitliliği olan bir koleksiyona sahipti.
En iyisi yıllardır zihnimize şırınga edilen klişelerden sıyrılıp objektif ve eleştirel değerler ile fakat zamanı da anlamaya gayret ederek târihi okumaya çalışmak…
Yoksa geri kalmamızı, yalnızca bir fetvaya bağlayacak hâle düşeriz…
05.04.2016
Mîmar Sinan’ın kafatasından daha önemli bir şey var
Hafta sonu Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından Süleymaniye Câmiî avlusunda düzenlenen “Mîmar Sinan’ı anma” programına üst seviyede katılım oldu. Başbakan Davutoğlu’nun ‘manifesto’ olarak değerlendirilebilecek konuşması, ‘iç muhasebe’ yapılması gerektiğine dâir işâretler de taşımaktaydı.
Başbakanın “İstanbul’da taş üstüne taş koyarken bin kere düşünüp bir kere koyacağız” cümlesi, İstanbul’un yaşadığı korkunç değişime âdetâ isyân bayrağı açma anlamına geliyor.
Yalnızca İstanbul’da mı peki? İtiraf etmekten korkmamalıyız, ne yazık ki şehirler inşâ ederken ters yöne saptık! Atalarımızın 20. yüzyıla eriştiğinde kendilerini içinde bulduğu medeniyet ile 21. yüzyıla kavuşan bizlerin inşâ ettiği medeniyet arasında dağlar kadar fark var...
Başbakan Davutoğlu, konuşmasının bir yerinde de Mîmar Sinan’ın kayıp kafatasının bulunması için gerekli girişimlerde bulunulacağının müjdesini verdi. Sinan’ın etnik kökeninin araştırılması amacıyla 1935 yılında açılan kabrinden alınan kafatası, ne hikmetse daha sonra yerine konulmamış ve kaybolmuştu!
İbrâhim Hakkı Konyalı “Mîmar Koca Sinan” başlıklı eserinde Mîmar Sinan’ın bıraktığı vakfiyeleri inceleyerek onun devşirme olduğunu ifâde etmiş ve büyük bir ihtimâl ile kendisinin Rum olduğunu yazmıştır. Oysa Mîmar Sinan’ın dünyâya geldiği Ağırnas, o dönemde Karaman’a bağlı bir yerleşim birimiydi ve burada yaşayan Karamanlı Hristiyan Türk nüfusunun varlığını da gözden kaçırmamak gerekiyor.
Mîmar Sinan’ın etnik aidiyeti, açıkçası, bizim için herhangi bir sorun teşkil etmiyor. Osmanlı düşünce sistemi, hizmet verenlerin etnik kökenine bakarak değerlendirme yapmaktansa liyâkati esas alan olgun bir medeniyetti.
Mîmar Sinan da yalnızca bir devrin tanığı değil, aksine muhteşem bir medeniyeti inşâ eden isim… Yurt dışında Türk kültür ve medeniyeti denilince akla gelen isimler arasında ilk sırada yer aldığını söylememiz yanlış olmaz.
Atik Vâlide Külliyesi
Koca mîmar, Osmanlı medeniyetinin incelmiş rûhunu verdiği eserlerde ustaca yansıtmıştır. Devletin dört bir tarafındaki inşâ sürecinde kendi ekolünü başarıyla uygulaması, onun dehâsını göstermeye yeter de artar bile…
Süleymaniye nasıl ki İstanbul için çok kıymetlidir, Üsküdar’ın yüksekçe bir tepesinde İstanbul’u selâmlayan Atik Vâlide de öyle…
Rivayet odur ki; 2. Selim’in eşi Nurbânû Sultan, yaptıracağı külliyenin yeri için kesin bir karar veremez. Bir gece rüyâsında aksakallı ve nur yüzlü bir ihtiyâr kendisine “Yaşmağını Beşiktaş İskelesi’nden esen rüzgâra bırak, câmini rüzgârın yaşmağı götüreceği yerde yap” der. Nurbânû Sultan da rüyâsındaki bu işârete uyarak yaşmağını iskeleden bırakır. Rüzgâr vâlide sultanın yaşmağını Beşiktaş İskelesi’nden alıp Üsküdar’da Toptaşı Tepesi’ne götürür ve Atik Vâlide Külliyesi buraya yapılır.
Mîmar Sinan ince ince işler külliyeyi, Selimiye ya da Süleymaniye’den aşağı kalmayan bir eser ortaya çıkar. Koca Mîmar Sinan’ın Üsküdar’a bıraktığı en büyük hediyedir bu külliye…
Yahyâ Kemâl, muhteşem bir medeniyetin destanını “Süleymaniye’de Bayram Sabahı” ile yazdı. Üsküdar’ın o tatlı, uhrevî havasına da “Atik Valde’den İnen Sokakta” ile hepimizin dikkatini çekti.
Bunun adı restorasyon mu?
2015 yılının ilk günlerinde Atik Vâlide Külliyesi’ndeki restorasyon rezaleti kamuoyu gündemine gelmişti. Fâtih Sultan Mehmed Vakıf Üniversitesi tarafından kullanılan külliyenin çeşitli bölümleri, sanki modern bir iş merkezi gibi yeniden düzenlenmiş ve âdetâ bir restorasyon nasıl yapılmamalı başlıklı bir çalışma ortaya çıkmıştı.
Geçen yıl bu zamanlar Vakıflar Genel Müdürü Adnan Ertem de, Koruma Yüksek Kurulu’nun vereceği kararla restorasyondaki bu yanlıştan dönüleceğini ifâde etmiş ve yüreğimize su serpmişti. Fakat üzerinden bir sene geçmesine rağmen henüz bir arpa boyu yol alınamadı…
Mermer görünümlü kartonpiyer!
Bugüne kadar gözlerden kaçan bir detay ise câminin içinde sanki bir film setinde olunduğu izlenimini veren mermer görünümlü kartonpiyerler… Mîmar Sinan’ın Osmanlı zevkini incelikle işlediği câmiye kartonpiyer kemer de hiç yakışmıyor!
Vakıf kültürüne sahip çıkmak için elimizden gelen her şeyi yapmalıyız fakat iyi niyetle dahi olsa, bize bırakılan emânetlere verilen zararın önüne geçmek için artık daha dikkatli olmalıyız.
Mîmar Sinan’ın kayıp kafatasından önce onun kıtaları inşâ eden estet rûhuna ihtiyâcımız olduğu apaçık ortada…
12.04.2016
Oysa bayrak namustur
24 Nisan’da, her yıl olduğu gibi, “basmakalıp gösteriler” düzenlendi. Yine ‘lâf olsun torba dolsun’ kabilinden konuşmalar yapıldı.
Bu sefer Türk bayrağı, Azerbaycan bayrağı ile birlikte ateşe verildi…
Nerede mi?
Erivan’da…
Ermenistan Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan da, Azerbaycan ile aralarında ‘her an savaş çıkabileceği’ ifâdesini dün bir kez daha kullandı.
Oysa ne bayrak yakmaya ne de efelenmeye gerek var!
Gelin hep birlikte bir yolculuğa çıkalım.
“Modern” terörizm
1789 yılında meydana gelen Fransız İhtilâli, “özgürlük, eşitlik, kardeşlik” ilkelerinin yanı sıra modern anlamda “terör” kavramını da dünyâya hediye etmiş oldu!
İşte; başımızın belâsı “modern” terörizm…
Osmanlı Devleti yıllardır Ermeniler ya da diğer azınlık milletlerine zulmetmekle suçlandı durdu.
Nedense “Osmanlı coğrafyasını nasıl bir yangın yerine çevirebiliriz” sorusunun ortaya nasıl çıktığı hakkında yeterince konuşulmadı.
İngiliz siyaseti
Sırp ve Yunan isyânı, 19. yüzyılın ilk yarısında bağımsız devlet olma arzusuna ulaşmak için epeyce yol katetmişti. Yüzyılın ikinci yarısındaysa Ermeniler, kendi ulus devletlerini kurmak için modern terörizm yöntemlerine bel bağladılar.
1877-1878 yılları arasında meydana gelen Osmanlı-Rus Harbi’nin ardından imzalanan önce Ayastefanos sonrasında Berlin Andlaşması neticesinde, Ruslar Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışma hakkına sahip olmuştu.
İngiltere, bu ayrıcalığın yalnızca Ruslar tarafından kullanılmasını kendi politikası açısından zararlı bulduğundan dolayı, Ermeni kartını oynamak için gerekli politik manevraları yaptı. Başbakan Gladstone’nun Doğu’daki danışmanlarından olan Fitzgerald, Ermeni toplumunun önde gelen isimlerinden Mihran Damadyan ile İstanbul’da özel bir görüşme gerçekleştirdi.
Mihran Damadyan
Fitzgerald, bu görüşmede, İngiltere’nin Ermenileri desteklemeye hazır olduğu mesajını Mihran Damadyan’a iletirken akıl vermekten de geri durmadı. İngiltere, Ermeni komitecilerin İstanbul’da ses getirecek büyük eylemlere imza atmaları hâlinde, Avrupa kamuoyunun dikkatini “Ermeni sorununa” çekeceğini vadetmişti.
Bombalı siyaset
Günümüzde “eş zamanlı saldırılar” şeklinde duymaya alıştığımız haberlerin geçmişi ne yazık ki 1897 yılına kadar uzanıyor…
Ermeni komiteciler; Osmanlı Bankası, Sadâret (Başbakanlık) ve Galatasaray Karakolu’na 1897’de “eş zamanlı” bombalı saldırılar düzenledi. Bu saldırılar aynı anda, birden çok hedefe yönelik terör saldırılarının ilk örneği de sayılabilir.
Saldırılar arasında en çok dikkat çekeni, Osmanlı Bankası’nı havaya uçurma girişimi oldu. Komiteciler, eylemin daha büyük ses getirmesi ve Avrupa’nın da dikkatini İstanbul’a çekmek amacıyla birbiriyle ilişkili üç ayrı plân hazırladı. İlk sıraya yerleştirileni de Osmanlı Bankası olmuştu.
Banka baskınını plânlayan Ermeni komiteciler
Bankaya gelen Ermeni komitecilerden Boğos, yanında taşıdığı dinamit paketini, elindeki yaprak sigara ile yakmaya çalışırken uyanık güvenlik güçleri tarafından yakalanmış ve koca bir banka, içindekiler ile birlikte havaya uçmaktan kurtulmuştu.
Peki bombalı siyasetin cezası mı olur yoksa ödülü mü?
Osmanlı Bankası, Ermeni komiteciler tarafından ilk kez 1896 yılında işgal edilmişti. Bu eylemin elebaşısı Karekin Pastırmacıyan, tam 12 yıl sonra ilân edilen 2. Meşrûtiyet’in ardından Osmanlı Meclisi’nde Erzurum’u temsil etmek üzere ödüllendirilmişti!
Karekin Pastırmacıyan
Pastırmacıyan’ın ödülü, Erzurum’un cezası olsa gerek…
1897 yılındaki saldırının elebaşısı Boğos’a da hiçbir şey olmadı.
Yalnızca dikkatli olalım, rûhu aramızda geziyor…
26.04.2016
Halil Paşa’yı nasıl tanırsınız?
Ülkemizdeki eğitim ve öğretim sistemi bir garip…
Târih yazımının ne kadar sorunlu olduğunu hepimiz biliyoruz. Buna ilkokuldan üniversiteye kadar öğrencilere ‘verilmeye çalışılan’ târih bilgisini ekleyince hangi sonuca ulaşılıyor dersiniz?
Doğrusu Kut’ül Amare’yi ilk kez detaylı bir şekilde, lise öğretmenimizden dinlemiştim. O da müfredâtın dışına çıkarak anlatmıştı konuyu… Kitaba bağlı kalsaydı “Kut’ül Amare, savaş cephelerinden birisidir” bilgisini vermekle yetinecekti!
Hiç unutmuyorum; “zafer kazandık” demişti. Oysa biz 1. Dünyâ Savaşı’nın kaybedenleri safında olduğumuzdan, hangi zaferi kazandığımızı anlamakta zorlanıyorduk…
Aradan yıllar geçti ve bugünlere gelindi…
Bu yıl devletin zirvesi Kut’ül Amare’de kazanılan zaferi kamuoyuna duyurmayı başardı. Târih dergilerinde Kut’ül Amare’de Osmanlı ordusunun İngiliz askerlerine karşı kazandığı savaş anlatıldı, sosyal medyada bile konu ile alâkalı olarak birçok bilgi paylaşıldı. Türk basını belki de ilk kez bu kadar yoğun bir şekilde Kut’ül Amare üzerine eğildi.
Fakat ortada bir terslik var…
Kut’ül Amare’de savaşı yöneten Halil Paşa üzerine konuşanlar ne yazık ki azınlıkta kaldı. Son yıllarda 2. Abdulhamîd dönemi üzerine konuşulurken konunun düğümlendiği nokta, konuşanların lehte ya da aleyhte olup olmadığının dinleyenler tarafından anlaşılmaya çalışılması oluyor.
Safahat’ın dizeleri arasına inancını ilmek ilmek işleyen İstiklâl Marşı Şâiri Mehmed Âkif Ersoy bile; Sultan 2. Abdulhamîd döneminde muhalif kaldığı için, günümüzde bir kesim tarafından şiddetle eleştiriliyor.
Oysa aynı kesim, henüz Halil Paşa’yı tanımadığı için “Kut’ül Amare’nin muzaffer komutanı” diyerek paşayı çok rahatça övüyor…
Ne demeye çalıştığımı merak ediyor olabilirsiniz.
O hâlde şimdi Halil Paşa’nın hâtıralarına göz atalım…
Halil Paşa
Halil Paşa’nın koca bir hâtıratı vardır ki hemen her sayfasına ‘ittihadçılık rûhu’ sinmiştir. Paşanın gurur duyduğu iki yanı vardır. Birisi asker olması diğeriyse İttihad ve Terakkî’ye mensup olması…
Paşa, hâtıratının henüz başında Yıldız Sarayı’nda kendisi ile geleceğin “Başkomutan Vekili” Enver’in (Enver Paşa) nasıl sorgulandığından bahseder. Sorgunun nedeni elbette Sultan 2. Abdulhamîd’i devirmeye çalışan gizli oluşumlar içinde, bu iki öğrencinin de bulunduğu istihbaratının alınmış olmasıdır. Harp Okulu’nun ele avuca gelmez bu iki öğrencisi, aynı zamanda akrabadır ve “Kut’ül Amare’nin muzaffer komutanı” Halil Paşa, Enver Paşa’nın amcasıdır.
Her iki genç Harp Okulu’nu bitirip Balkanlar’da görev aldıklarında devletin kurtuluşuna dâir plânlar yapmaya başlar.
Günlerden bir gün; geleceğin Halil Paşa’sı, Selânik’te arkadaşı İsmâil Hakkı tarafından İttihad ve Terakkî üyeliğine dâvet edilir. Her iki arkadaş da Osmanlı Devleti’nin ayakta kalmasını, Sultan 2. Abdulhamîd’in tahttan uzaklaştırılmasında ve örgütün devlet idâresini ele almasında görmektedir.
“Sultanı vuracağım!”
İttihad ve Terakki, gün geçtikçe büyümüş ve artık İstanbul’da idâreyi ele almak için hazırlanmaktadır. Halil Bey’in önerisi, bir saray darbesi ile Sultan 2. Abdulhamîd’i öldürmektir. Üstelik bu saldırıyı da kendisi yapmayı plânlamaktadır. Fakat örgütün çekirdek kadrosu bu plâna karşı çıkar. Sultanın öldürülmesinin ülkede büyük karışıklıklar çıkaracağını hesaplamışlardır.
Taht el değiştiriyor
1909 yılına gelindiğinde Sultan 2. Abdulhamîd tahttan indirilip Selânik’e sürülmüş ve böylece devletin karar organları İttihad ve Terakkî’nin denetimi altına girmiştir. Örgütün çekirdek kadrosu taht değişikliği ile yetinmeyip ‘hanedanı dönüştürmek’ için örgütün önde gelen subaylarının hanedana mensup kızlar ile evlenmelerini ve kaleyi içten fethetmeyi plânlamıştır.
Mustafa Kemâl Paşa’nın Nâciye Sultan ile evlenip Harbiye Nâzırı olmak ve bir darbe ile devleti ele geçirmeyi düşünmesinin altında da işte bu karar yatmaktadır. Ne var ki; Nâciye Sultan ile Enver Paşa evlenmiş ve ‘dâmad-ı hazret-i şehriyâri’ yâni ‘pâdişâhın dâmadı’ iltifâtına da Enver Paşa nâil olmuştur…
Halil Paşa’ya gelince…
Halil Paşa, örgütün önde gelen isimlerinden birisi olmasına rağmen aklını bu oluşuma satmamıştır. Kendi düşüncesi ile örgütün aldığı karar uyuşmadığında, öncelikle kendisinin iknâ edilmesini beklemiş eğer iknâ edilemezse, bildiğini okumaktan da çekinmemiştir.
İttihad ve Terakki’nin çekirdek kadrosu, Halil Paşa’nın Osmanlı hanedanına mensup bir sultan ile evlenmesini istemesine rağmen paşa “Kendilerine karşı ayaklandığımız bir hanedandan kız almayı ben doğru bulmuyorum. Arkadaşlarımın da evlenmelerine karşıyım” diyerek düşüncesini açıklamıştır. Gerçekten de bir oldubittinin önüne geçmek için kendisine bu fikir açıldığı gün, hemen bir başkasıyla evlenmiş ve hanedana dâmad olmaktan son anda kurtulmuştur.
Halil Paşa bu; yıllar boyu cephede savaşmış durmuş…
1. Dünyâ Savaşı’nın en zor zamanlarında Kafkaslar’da, Irak’ta, İran’da savaşmış… Uzun zaman boyunca eşini ve çocuğunu görememiş hattâ ona müthiş bir şöhret sağlayan Kut’ül Amare’de İngilizlerin kendisine rüşvet olarak teklif ettiği 1 milyon sterlini, ihtiyâcı olmasına rağmen reddetmiş fakat “ittihadçı kişiliğine” kara leke sürdürmemiştir.
Paşa, bu teklifleri, İngiltere’nin Orta Doğu coğrafyasını hallaç pamuğu gibi atan casusu “Arabistanlı Lawrance”ın iknâ çabalarına rağmen reddetmiştir…
Şimdi yeniden yazının başına dönme zamanı…
Halil Paşa’nın Sultan 2. Abdulhamîd’e taraftar olmaması onun Kut’ül Amare’de sevk ve idâre ettiği ordunun başarısını gölgelemiyor. Koca bir zaferi, millet olarak sahiplenmesini nasıl biliyorsak, kişilerin politik eğilimleri üzerinden ‘târih okumasını’ da reddetmesini bilmeliyiz...
Sakın Halil Paşa’nın ‘ittihadçı damarını’ göz önüne alarak Kut’ül Amare gibi bir zaferi boşlukta bırakmayalım!
03.05.2016
En ‘baba’ ders
Gece yarısı ya da sabahın erken vaktinde telefonumun çalması beni her zaman korkutmuştur. Yıllar boyunca, bu korkumu depreştirecek ve o an aklımı kaybetmeme neden olabilecek şekilde acı acı çalan o kadar çok telefon aldım ki…
Bu sefer karanlıkta değil de gün içinde altüst oldum…
Öğleye doğru aldığım mesaj, şûurumu az kalsın kaybetmeme sebep oluyordu!
Aldığım mesajda, babaannemin felç olduğu ve yoğun bakımda yattığı yazıyordu.
Hemen telefon açıp durumu anlamaya çalıştım. Fakat o kısacık sürede ‘üzülmemem için yoğun bakımda olduğu yazılmış olabilir mi’ sorusu, zihnimi kemirmeye çoktan başlamıştı…
Neyse ki doktorların erken müdâhalesinin işe yaradığını ve babaannemin bilincinin açık olduğunu öğrendim.
Ardından böylesi bir haberin neden kuru bir mesajla verilmek istendiğini öğrenmek için sorduğumda, aldığım cevap beni yerin dibine soktu…
“Çok yoğun olduğunu biliyoruz. Bu yüzden telefon açarak seni telâşlandırmak istemedik”
Modern bahaneler
Doğru mu?
Ne yazık ki doğru…
Bahsi geçen bu konuşmayı yaparken, sağım solum kitaplarla ve araştırma notları ile doluydu.
Bin kilometre ötedeki yakınlarımla konuşurken ne kadar sıklıkla “yoğunum” kelimesini kullandığımı anımsadım.
Haksızlar mı?
Elbette değiller...
İstanbul’da kullanılan bahaneler arasında ilk iki sırayı ‘trafik’ ve ‘çok yoğunum’ alıyor.
Hayâtı ıskalayacak kadar, beşerî iletişimi sınırlandıracak kadar yoğunuz.
Yaşamdan anladığımız yalnızca iş ve siyaset…
Oysa zarif şâir “Burası dünyâ, ne çok kıymetlendirdik! Oysa bir tarla idi, ekip biçip gidecektik” diyerek ne de güzel ifâde etmiş. Nedir bu hırs, nedir bu koşturmaca diye sormanın zamanı değil mi?
Telefonun hakkını vermek
En son şubat ayında babaannem ile konuştuğumuzu hatırlıyorum. Artık kulakları çok ağır işittiği için bağıra bağıra konuşmak zorunda kalmıştım.
Yaşı 80’i geçti ama zihni berrak. Geçmişi de konuştu günümüzü de…
Çocukluk yıllarıma gitti; bana, beni anlattı hiç üşenmeden…
Dedikleri de doğru, uyarıları da kıymetli. Eee, ne de olsa eski toprak…
Peki siz yakınlarınızı en son ne zaman aradığınızı, onları en son ne zaman sevindirdiğinizi hatırlıyor musunuz? Eğer düşünmeye başladıysanız, aradan epey zaman geçmiş demektir. Sakın benim gibi mazeret üretip durmayın. Telefonunuzu hemen elinize alın ve ‘sevindirin’ sevdiklerinizi…
Târih merakının kaynağı
Son zamanlarda bana yöneltilen sualler arasında ilk sırada yer alanı, târih merakımın nereden geldiğine dâir sorulan soru oluyor.
Cevabı ise çok basit; sözlü kültür…
Yetiştiğim çevrede Osmanlı târihine karşı büyük bir ilgi vardı. Akşamları çay eşliğinde yapılan sohbetleri bir köşede keyifle dinlerdim.
Okuma yazmayı öğrenince, Türkiye Çocuk Dergisi ile tanıştım. Daha sonrasında Tercüman ve Türkiye Gazetesi’nin köşelerinde yer alan târih sohbetleri ile çizgi romanları okumaya başladım.
Bir yandan da sık sık evlerinde misafir olduğum dedem ve babaannemin anlattığı hikâyeleri, ilk torun olmanın avantajıyla, tadını çıkartarak dinledim. İtiraf etmeliyim, merakımı zinde tutan unsurlardan birisi de babaannemin çantasında bulunan ve çocuklara ikram ettiği şekerler oluyordu.
Demek ki onların tatlı sohbetleri, beni ince ince işlemiş ve merakımı mâzîye yöneltmiş…
Târih bilincimizin yerle bir oluş sebeplerinden birisi de işte bu sözlü kültür geleneğini kaybetmemiz oldu. Uzun zamandır eksikliğini fazlasıyla hissediyoruz. Günümüzde bu geleneği ihyâ etmek için usta köşe yazarları ve ‘İstanbul beyefendileri’ dört bir yanda çalışıyor.
Târihi; akademik soğukluğundan arındırıp sıcacık bir şekilde halka anlatmak, gündelik hayâtın renklerini nüktelerle süslemek, bir koca kitabın mesajını sunmak için yeter de artar bile…
Neyse ki bu işi yapmaya çalışan dedeler ve nineler de hâlâ yaşıyor!
10.05.2016
Sebiller, medeniyet çiçekleri
Su, hayâttır…
Sebiller de; Çelik Gülersoy’un ifâdesi ile medeniyet çiçekleri…
Üsküdar Belediye Başkanı Hilmi Türkmen, günümüzde unutulmaya yüz tutan Osmanlı medeniyetinin inceliklerinden birisinin daha paslı kilidini açmaya muvaffak oldu.
18. yüzyılın başlarında (1703-1730) Osmanlı tahtında oturan 3. Ahmed’in annesi Gülnûş Emetullah Sultan tarafından Üsküdar’da yaptırılan sebil, vâlide sultanın arzusuna uygun olarak yeniden hizmet vermeye başladı.
Sanki birkaç kişinin bildiği yeni bir keşiften, buluştan bahsediyor değiliz…
Yüzyıllar içinde ‘medeniyet çiçekleri’ ya da ‘su güzelleri’ olarak adlandırılan bir ruh inceliğini tanıtmaya çalışıyoruz.
Sebil; gelene, gidene, susayana Allah rızası için su dağıtılan yer anlamına geliyor. Dikkatinizi çekmiştir; kilit nokta Allah rızası…
Kerbelâ’da bir yudum suya hasret çekerek dünyâya vedâ eden Peygamber Efendimiz’in torunlarının yaşadığı ızdırap, sonra gelenlerin yüreğinde büyük bir acı duymasına neden olmuştur. Belki onların susuzluğunu giderir gibi, “Allah rızası için su!” diyenlere su ikram etmek, Müslümanlar tarafından en büyük sevap kapısı olarak görülmüş ve birçok yerde çeşme, sebil yaptırılarak sevap kapısı aralanmaya çalışılmıştır.
Üstelik ikram edilen yalnızca su değildi…
İslâm takvimine göre mübârek gün ve geceleri ifâde eden “Kandil günleri” ile bayramlarda bu sebillerden halka, Osmanlının dünyâca takdir edilen damak tadına uygun şerbetler hazırlanıp ikram edilirdi.
Ömer Fâruk Şerifoğlu ‘Su Güzeli İstanbul Sebilleri’ başlıklı kitabında, Fransız Sanat Târihçisi Andre Raymond’un sâdece Kahire’de Osmanlı döneminde yapılmış 308 sebil tespit ettiğini aktarmaktadır.
Evliyâ Çelebi de, 17. yüzyılda kaleme aldığı Seyahatname başlıklı eserinde, yalnızca İstanbul’da 200 sebilin olduğunu ifâde etmektedir ki bu sayı sonraki yüzyıllarda katlanarak artmıştır.
Üsküdar Belediye Başkanı Hilmi Türkmen konuşmasında Üsküdar’da, Osmanlı döneminde yapılmış 21 sebilden ancak 8’inin günümüze ulaştığını vurguladı. Açıkçası “Bu gidiş nereye?” diye acı acı sorulması gereken bir mesele…
Belki birtakım işgüzarlara, gereksiz çaba dedirtecek bir hassasiyet…
Hayır efendim; hiç de gereksiz hattâ amaçsız değil…
İngiltere’nin geleneklerine bağlılığı ve ‘târihî sürekliliğe’ yaptığı vurgu her zaman ilgimi çekmiştir. Düşününüz ki İngiltere’nin hâlâ yazılı bir anayasası yoktur. Toplumu düzenleyen çatı kurallar, kuşaktan kuşağa gelenekler vasıtasıyla aktarılmaktadır. İngiltere’de hâlâ kullanılan eski kırmızı otobüsler dikkatinizi ne kadar çekiyor? İşte bu bile, geleneklerin toplumda ne kadar baskın bir yeri olduğunu göstermeye yetmektedir. İngilizler bu tür sembol değerlerin, geçmişleri ile kurdukları sıkı bağın bir yansıması olduğunu düşündükleri için hiç de gocunmamaktadır.
Oysa bizler 17 yüzyıl boyunca aralıksız başkentlik yapan İstanbul’un simgelerini bile arzu edildiği derecede koruyamıyoruz.
Çok şükür, son yıllarda büyük bir uyanış yaşanıyor da medeniyetimizin referans değerlerini tanımaya başlıyoruz.
Sebildir, sudur, ramettir…
Gülnûş Emetullah Sultan, kendisinden önce gelen vâlide sultanlar kadar ‘devlet idâresine’ karışmak arzusunda olmadığı için Osmanlı yenileşmesinde önemli çabaları olan isimlerden birisi olmuştur.
Üsküdar’ı göz alıcı bir güzellikle süsleyen diğer hanım sultanlar gibi, o da İstanbul’u Anadolu’dan gözleyen bu şirin beldeye bir büyük eser kazandırmak istemiştir.
Suya hasrettir Gülnûş Emetullah Sultan…
Kendisinin yaptırdığı külliyede bulunan türbesinin üstü açıktır ki yeryüzüne düşen yağmur damlalarının rahmet olmasını, toprağını ıslatmasını dilemiştir…
Türbesinin hemen yanı başında bulunan sebilden bir bardak su içenlerin de kendisine duâ etmelerini ümit etmiştir…
Ahmed Hamdi Tanpınar ‘Beş Şehir’ başlıklı kitabında, Arabistan’da tanıdığı ihtiyâr bir kadının sık sık hastalandığı ve “Çırçır, Karakulak, Şîfâ Suyu, Hünkâr Suyu, Taşdelen, Sırmakeş” diye sayıkladığından bahseder. Öğrendiğine göre kadıncağız İstanbul’un hepsi birbirinden lezîz sularını tatmış ve rahatsızlandığı zaman bu su kaynaklarını sayarak iyileşiyormuş.
Günümüzde gurme dediğimiz insanlara benzer bunlar…
Nasıl yemeğin tadını alıp zevkten zevke erenler var; suyun da tadına varıp şîfâ bulanların olması, akla uzak gelmese gerek…
Sâmiha Ayverdi ile Ahmed Yüksel Özemre, İstanbul’dan eski sayfaları karıştırırken ‘su konesörleri’nin varlığından haber verirler.
Geçmiş asırlarda evlere bağlı şebeke suyu bulunmadığı için, halk çeşmelerden su doldurarak evlerinde bu suyu kullanırdı. Çeşmeler, muhtelif kaynak sularına bağlı olduğu için suların lezzeti de birbirinden farklı olurdu. Bu yüzden damak tadına güvenenler arasında suyun kaynağını tahmin etme konusunda rekabet yaşanırdı.
Ağzına bir yudum su alan kişiler arasında, bu suyun hangi kaynaktan olduğunu bir çırpıda söyleyenlerin sayısı azımsanmayacak kadar fazlaydı.
Suyun tadına bakıp da kaynağını söyleyen damak tadı gelişmiş bu kişilere, ‘su konesörü’ denilirdi.
Her zaman ifâde ediyorum; atalarımız keyif ehli ve damak tadı olan insanlardı. Bu yüzden böylesi zevklerinin olması son derece doğal…
Her ne kadar evlerimizde şebeke suyu kullanılsa da günümüzde yine bu kaynak sularından içerek şîfâ bulma imkânı var. Bunların arasında en lezîz olanı ise Çamlıca’da bulunan ‘Tomruk Suyu’ olsa gerek…
Fakat ben sizi öncelikle önümüzdeki cumartesi günü Gülnûş Emetullah Sultan Sebili’nden ikram edilecek olan bal şerbetini tatmaya çağırıyorum.
17.05.2016
Miskinler Tekkesi ya da İnsanlığın Şefkat Evi
Hayâta ‘merhaba’ diyen her canlının ölümle nişanlandığı söylenir… Baştan sona kadar sihirli bir yolculuktur yaşam… Üstelik yolu hastalıklarla kesişen her kim olursa; tadı da kalmaz tuzu da…
İnsanoğlu, hayâtını kolaylaştırmak için karşılaştığı her zorluğu aşmak adına çeşitli çözüm yolları aramıştır. Bu çabaların belki en kıymetlisi, adına “sağlık” denilen ve insan hayâtı üzerine olanıdır.
Asırlar boyu Doğu ile Batı’nın mukayesesi yapılırken tıp târihinden de örnekler verilmiştir. Bu karşılaştırmalar arasında dikkatimi en fazla çekeni, insan hayâtına verilen değerin yanı sıra onun psikolojisine vurgu yapılan yaklaşım olmuştur.
Doğrusu insan hayâtı kutsaldır; ama daha önemlisi hayâtı yaşanabilir kılmaktır. Tedâvi yolu bulunamamış herhangi bir rahatsızlığa yakalanan bir insanın toplum tarafından kaba davranışlara maruz kalması, onun sinir sistemini de psikolojisini de etkileyerek istenmeyen sonuçlara yol açabilir.
Günümüzde teknolojinin baş döndürücü seviyeye ulaşması, hastalıkların kolayca tedâvi edilmesine imkân sağlamakta… Fakat ‘çağdaş’ toplumun hastaya bakış açısı ne yazık ki yer yer arzulanan ölçünün çok gerisinde…
Peki ya geçmişte durum nasıldı?
Sizlere yalnızca; cüzzam denilen lepra hastalığından bahsetmek istiyorum…
Türk Dil Kurumu’nun “Sinir sistemi ve deri başta olmak üzere birçok sistem ve organı etkileyebilen bulaşıcı bir hastalık” olarak tanımladığı cüzzam hastalığını Kubbealtı Lügati “İnsan vücûdunda yer yer lekeler veya çıbanlar ve yaralar şeklinde beliren çok bulaşıcı iyileşmesi güç bir deri hastalığı” olarak açıklamaktadır.
Cengiz Özbesler lepra ile ilgili en eski, kesin kaydın (milâttan sonra) 5. yüzyılda görüldüğünü; hastalığın klinik belirtileri, tedâvisi ve etiyolojisine dâir bilgilerin kısmen (milâttan önce) 6. yüzyılda yazılan bir Hind eseri Sushruta Samhita’da yer aldığını yazmaktadır.
Doğrusu; Orta Çağ’ın çok korkulan rahatsızlıklarından birisidir cüzzam…
Haçlı Seferleri sırasında epeyce yaygınlaşan bu hastalık, Avrupa kamuoyu tarafından kendilerinin cezalandırıldıklarına dâir bir işâret olarak görülmüştür. Üstelik bununla da yetinilmemiş, cüzzam hastalığına tutulanlar ne yazık ki ‘büyücü’ olarak kabûl edilmiştir.
Büyücülerin korkunç sonu ise hepimiz tarafından bilinmekte…
Batı’da, cüzzamın bir rahatsızlık olduğu fikri ancak 1403 yılında Venedik’te kabûl görmüştür. İbrâhim Refik; cüzzam hastalarının hapsedildiği yer sayısının yalnızca Fransa’da 2 bin olduğunu, 7. Louis’nin vasiyetine dayanarak yazmaktadır.
Miskinhâne veya Miskinler Tekkesi
Miskinhâne, Osmanlılar zamanında cüzzamlıların karantina altına alındıkları yerleri ifâde etmekteydi. Bu karantina yerleri ise; Endülüs, Selçuklu ve Osmanlı döneminde hep şehir dışında oluşturulmuştu.
Aslında doğrudan doğruya tembelliği tanımlayan miskinlik, aynı zamanda lepra hastalığına yakalananların zamanla güçten düşmesi ve kolunu dahi kıpırdatamayacak hâle gelmesini de ifâde etmektedir.
Cüzzam rahatsızlığına yakalananların tedâvi edilmesi gerektiği fikri Doğu toplumunda öteden beri bilinmesine rağmen Osmanlının bu sürece en büyük katkısı, hastaların psikolojilerini de düşünmeleri olmuştur.
Nuran Yıldırım, Osmanlı Devleti döneminde ilk olarak 2. Murad tarafından Edirne’de yaptırılan Miskinhâne’nin 1627 yılına kadar faaliyette bulunduğunu yazmaktadır. Daha sonra İstanbul, Bursa, Lefkoşa, Kandiye ve Sakız’da da yaptırılan cüzzamhânelerin içinde en önemlisi, İstanbul’da hizmet vereni idi.
Yavuz Sultan Selim döneminde 1514 yılında İstanbul’da yaptırılan ‘Miskinler Tekkesi’ aynı zamanda Osmanlı zarafetinin bir yansımasını da göstermektedir.
.jpg)
Süheyl Ünver’in ‘Miskinler Tekkesi’ni gösteren sulu boya resmi
Bulaşıcı bir hastalık olduğu düşünülen lepra rahatsızlığına yakalananlar karantina altına alınırken, hastaların onurlarının kırılmaması için ihtiyâçlarının karşılanması ve onlara en iyi şekilde bakılması amacıyla her türlü önlem düşünülmüştür.
Karantinaya alınanların toplum tarafından dışlanmaması için toplandıkları yere ‘tekke’ isminin verilmesi hastaların psikolojik çöküntüye uğramalarının önünde bir engel olmuştur. Süheyl Ünver, halkın merhametini uyandırmak için buraya “tekke” denildiğini ileri sürmektedir. Ercan İnal ise; cüzzamhânelerin, insanların müstakil bir grup olarak yaşadıkları tekkelere benzediğini; hastaların topluma karışmadığı, âdetâ inzivaya çekilmiş gibi bir hayât yaşadıklarından dolayı bu adın verildiğini ifâde etmektedir.
Miskinler Tekkesi’nin giderleri Kanûnî Sultan Süleyman’ın gelini Nurbânû Sultan’ın yaptırdığı Atik Vâlide Sultan Külliyesi tarafından karşılanmıştır. Modernleşme çabalarının hız kazandığı 19. yüzyılda ise; kurulan Evkaf Nezâreti (Vakıflar Bakanlığı) Miskinler Tekkesi’nin giderlerini karşılamak için ödenek ayırmıştır.
İstanbul’daki bu miskinhâneye, Atik Vâlide Sultan İmâreti tarafından her gün akşamları çorba, pilâv ve et, haftada iki kere de zerde gönderilirdi.
Tekkenin önünde bulunan sadaka taşına bırakılan yardımlar, hastalarca bölüşülür ve hep bir ağızdan, kendilerine yardım edenlere hayr duâlar edilirdi…
Miskinler Tekkesi’nin sonu
Osmanlı Devleti’nin yıllar içinde dünyâ siyasetini belirleme gücünü yitirmesi, ekonomik darboğaz, elbette her şeyi tepetaklak ettiği gibi Miskinler Tekkesi’nin de sonunu getirmiştir.
Özellikle 20. yüzyılın ilk çeyreğinde meydana gelen 1. Dünyâ Savaşı’nın ardından Türk milletinin verdiği mücâdele yeni bir devletin, yeni bir sistemin ve daha modern bir yönetim anlayışının organize edilmesi ile sonuçlanmıştır.
Miskinler Tekkesi’nde barınan hastalar öncelikle Toptaşı Hastahânesi’ne, 1927 yılında da Bakırköy’de açılan Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastahânesi’ne nakledilmiştir.
1938 yılında tamamen yanan tekke daha sonra kullanılamayacak hâle gelmiş, 1960 yılında da yıkılmıştır.
Geçmişten gelen ses, gök kubbede hoş bir sedâ bıraktı…
Tıp, her ne kadar ilermiş ve ‘mekanik’ hâle gelmiş olsa da; insan rûhuna dokunan bir yanı olmalı...
Tıpkı şefkat gibi…
25.05.2016
Osmanlının fetih kutlamasından İstanbul’un fâtihine…
İstanbul’un fethinin yıl dönümleri, son dönemlerde büyük bir coşku ile kutlanmaya başlandı. Yenikapı’da hafta sonu toplanan yüz binler, 21. yüzyılın fetih kutlamalarından bir sayfayı daha târihe not düştü.
Burada size, tüm ayrıntıları medyada yeterince yer alan ‘modern kutlamalar’ hakkında bilgi vermeyeceğim.
Aksine…
Benim bahsetmek istediğim, Osmanlı döneminde, fethin yıl dönümlerinde nelerin yaşandığı ile ilgili…
Gerçi fetih kutlamalarının mâzisi çok da eski değil. Kaynaklarda bu kutlamaların başlangıcının 1910 ya da 1911 yılı olduğu yazılı. Hattâ bu programlara ‘kutlama’ değil de ‘ihtifâl’ denilmekte.
Kuebbaltı Lügatı, ihtifâlin kelime anlamını “büyük bir kalabalıkla düzenlenen anma töreni” olarak vermekte.
Kelime, fethin rûhuna da çok uygun. İçe dönüşe kapı aralıyor...
21. yüzyılın ‘kutlama’ kültüründen ‘tefekkür’ denilen düşünme ahlâkına yöneltiyor insanı…
Osmanlı döneminde bu ihtifâller, milâdî değil de o dönemin resmî takvimi olan rûmî takvime göre yapılırdı. Bu yüzden anma merâsimleri her sene yaklaşık iki hafta gecikmeyle 11 Haziran’a denk gelirdi.
Üstelik Ayasofya’nın bu programlarda çok özel bir yeri bulunurdu.
Coşkun Yılmaz’ın ‘Düşten Fethe İstanbul’ başlıklı derleme kitapta dönemin gazetelerinden verdiği örnekler, günümüzdekilere göre çok daha anlamlı olsa gerek…
Bundan yaklaşık bir asır önce düzenlenen törenlerde; Ayasofya, programın merkezinde yer alıyordu.
Fâtih Sultan Mehmed İstanbul’u fethettikten sonra, ilk cuma namazını Ayasofya’da kılmış ve şehrin en büyük mâbedi, fethin sembolü olmuştu.
Bu yüzden ‘ihtifâllerde’ Fâtih’in emâneti diye Ayasofya’ya ayrıca önem verilirdi. 1914 yılında yapılmış olan törenin Ayasofya’da başlayıp Fâtih’in türbesinde devam ettiği bilgisi, dönemin gazetelerinden birisi olan ‘Tasvir-i Efkâr’da yer almıştı.
Üstelik yalnızca 1914 yılında değil…
Daha öncesinde ve sonrasında yapılan anma törenlerinde de, merâsimin kalbi hep Ayasofya ile Fâtih Sultan Mehmed’in türbesinde atmıştır.
Fâtih nerede yatıyor?
Yeri gelmişken Fâtih Sultan Mehmed’in türbesinden de bahsetmeli…
Fâtih, İstanbul’u fethettikten sonra Ayasofya’yı câmiye çevirmiş, daha sonraki yıllarda da kendi adı ile anılacak bir külliye yaptırmıştı.
Osmanlı döneminde İstanbul’u yerle bir eden birçok yer sarsıntısı olmuş ve 1766 yılındaki büyük depremde Fâtih’in kendi adına yaptırdığı câmi yıkıldığı için yeniden inşâ edilmişti.
İstanbul’un tanıklarından ve kulağı deliklerinden birisi olan Reşad Ekrem Koçu, Yahyâ Kemâl’den naklen Fâtih’in nerede yattığından bahseder.
Sultan 2. Abdulhamîd’in saltanat yıllarında Fâtih’te geniş bir sahayı su basar ve burada yaşayan birkaç kişi de rüyâsında Fâtih Sultan Mehmed’in “Boğuluyorum, beni kurtarın” dediğini görür.
O dönemde kahvehâne sohbetleri günümüzün sosyal medyası gibi etkili olduğu için, konuşulanlar bir anda yayılır ve Sultan 2. Abdulhamîd’in kulağına kadar gider.
Pâdişâh, Fâtih İtfâiye Kumandanı Mehmed Paşa’yı görevlendirerek Fâtih Sultan Mehmed’in kabrini açtırmaya karar verir. Bu işte görev alacaklara, gördüklerini hiçbir yerde söylemeyeceklerine dâir yemin de ettirilir.
Nihayet çalışmalara başlanır ve türbede bulunan sanduka kaldırılarak kabir açılır. Birkaç metre derinliğe inilmesine rağmen Fâtih’e âit herhangi bir ize ulaşılamaz. Biraz daha çalışılınca, karşılarına demir bir kapak çıkar. Kapak kaldırılıp ardında ne olduğu gözlenince, büyük bir mahzene inen merdivenler görülür.
Şimdi herkes heyecan içindedir…
Çünkü mahzende mermerden büyük bir lâhit bulunmaktadır.
Lâhdin kapağı heyecanla açılır ve Fâtih’in mumyalanmış cesediyle karşılaşılır.
Durum Sultan 2. Abdulhâmid’e arz edilir. Pâdişâh, mahzen yolunun bir daha girilemeyecek şekilde kapatılmasını emreder.
İki kişinin arasında konuşulanlar bile sır kalamazken böylesi bir bilgiyi insanlar nasıl içlerinde tutsun?
Sonunda Mehmed Paşa dayanamaz ve bu sırrı Şerîf Paşa’ya, o da Yahyâ Kemâl’e anlatır.
İyi ki de anlatırlar…
Neden mi?
Çünkü toplumumuz sır dolu olayları sever, târihin koridorlarında dolaşırken de sırları avlar…
Belki bu “sır” da Fâtih’i ziyâret etmemiz için bir anlam ifâde eder…
31.05.2016
|
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.PNG)
