 |
|
|
 |
|
| ABDULHAMİD HAN |
ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026 |
|
|
|
|
 |
ULUSLARARASI MEVLANA HALID-i BAGDADI SEMPOZVUMU BILDIRILERi INTERNATIONAL SYMPOSIUıvi ON MAVLANA KHALID AL·BAGHDADI PEAPERS EDiTÖRLER Doç. Dr. Erdal BAYKAN Yrd. Doç. Dr. Mehmet KESKiN Ankara 2012 VOZONCO YIL ONIVERSITESIILAHIYAT FAKOLTESI & VAN IL M0FT0L0GÜ YUZUNCU YIL UNIVERSITY FACULTY OF DIVINITY & MUFTI OF VAN PROVINCE ULUSLARARASI MEVLANA HALiD-I BAGDADi SEMPOZVUMU INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON MAVLANA KHALID AL-BAGHDADI ı!~t~t .WJ.:ö. Ulı',_o J~ ~~~ ,ı-i9Jt 11-13/06/2010 VAN/TÜRKIYE AÇillŞ 1 OPENING 1 ~ı.w.i)rt ll Haziran 2010 / 11 June 2010 / ll ı;ıt,..~ 2010 17.30-18.30 YER/ PLACE / .:ı~t KÜLTÜ R SARAYI OTURUMLAR / SESSiONS/.:.~1 12 Haziran 2010 / 12 June 2010 1 12 ı;ıı,..~ 2010 YER / PLACE / ı:ı~t M. E. B. HIZMET içi EGiTiM MERKEZI GEZi /TOUR/ 4..1 1 13 Haziran 2010 1 13 June 2010 /13 ı;ıt,..~ 2010 ileti im Adresi/Contact/ I....Aiıt t sempozyum.mhbagdadi@gmail.com Osmanlı'nın Modernleşme Sürecinde Haiidiler ve Diğer Müceddidiler Ahmet Calıid HAKSEVER1 Mubterem hocalanm, değerli dinleyiciler, Tebliğimizde ele alacağımız husus, Osmanlı' da ıslahatm kendisini yoğun bir şekilde hissettirdiği m. Selim döneminden II. Meşrutiyet'in ilanma kadarki süreçte Halidilerin ve Müceddidilerin devletle ilişk:ileridir. Öncelikle, başlıkta geçen "modernleşme", "Halidilik'' ve ''Müceddidi.lik'' kavramlanna kısaca değinmek istiyorum. Kavramlar . ''Modernleşme" teriminden kastunız, Batı dışı modernliktir. Yani, Batılı olmayan, ancak modernliğin etkisi altmda kalan yönetici ve aydınların, bunu kendi toplumlarında belirli kırılmalarla algılama ve uygulama biçimleridir. Bu zaviyeden yaklaşıldığında Osmanlı'yı eski ihtişamına kavuşturma yönündeki niyet ve çabaların tümü, "modernleşme" kavramı içinde değerlendirilebilir. Ancak bunun gerçekleştirilmesinde farklı algılama ve yaklaşımlar söz konusudur. Halidiler ve Müceddidiler şeklindeki ayrıma gelince ... Nakşbendiliğin temsilcilerinden öne çıkan şahsiyetlere nispetle anılmaları durumu, tarikatın tarihi boyunca bir vakıadır. Hacegan, .Ahrariyye, Kasamyye bu çerçevede değerlendirilebilir. Silsilede geçen ve daha ziyade imam-ı Rabbam mahlasıyla tanınan Ahmet Faruk-ı Sirbindi'den itibarenki kolada Müceddidiyye adı verilmektedir. Bu zaviyeden bakıldığında Halidiler de aslında Müceddidi silsileden gelmektedirler. Ancak Halid-i Bağdadi'den itibaren ki kol, ona nispetle anılmaya başlamıştır. Tebliğimizde Müceddidi ve Halidi şeklindeki ayının, Halid-i Bağdadi'nin halifeleri ile diğer Müceddidi temsilcilerinin modernleşme sürecinde yönetimle ilişkilerini ortaya koymada kolaylık olması bakımmdaodır. 1 Doç. Dr., Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Tasavvuf Anabilim Dalı 420 Uluslar Arası Mevlana Halid-i Bağdadi Sempozyumu II. Mahmut Devrinde (1807-I 839) Müceddidiler m. Selim'le birlikte ivme kazanan modernleşme hareketlerinin en önemli ayağını, ordunun yenilenmesi oluşturmaktadır. Bunun önündeki en büyük engel ise yeniçerilerdir. Konunun tarikatlada ilgili veehelerinden biri ise Bektaşilerin, yeniçerilerle birlikte hareket etmeleridir. Bu durum, 18. yüzyıl siyasal olaylan içinde daha da pekişmiştir. . . Yeniçeriler, Bektaşi tekkelerinden ve zaman zaman ulemadan aldıklan destekle isyan etmişler,2 padişahlan hal etmişlerdir ki 19. yüzyıla girildiğinde bunun son örneği, 24 Şubat 1793 'te Nizam-ı Cedid programıru yürürlüğe koyan m Selim'in tahttanindirilip (29 Mayıs 1807) öldürülmesi (29 Temmuz 1808) hadisesidir.3 m. Selim'in ardından tahta geçen II. Mahmut, m. Selim'e verdiği destekten ötürü4 Müceddidi şeyhi Muhammet Emin Kerküki'nin (ö. 1813)5 Bursa'ya sürgününe, bazı müritlerinin de idamına karar vermiştir.6 II. Mahmut'un bu karannda, hakim otorite konumundaki yeniçerilerin şüphesiz dalıli bulunmaktadır. Zira Sultan, 1807'deki bu karannın ardından 1817'de Muhammet Emin Kerküki'nin halifelerinden Ali Behçet Efendi'yi (ö. 1822) İstanbul'a davet etmiştir. Hz. Mevlana soyundan gelen Ali Behçet Efendi, Üsküdar'da m. Selim tarafından yaptırılan Selimiye Dergahı 'nda faaliyet göstermiş, burası daha sonra II. Mahmut tarafından genişletilmiştir. 2 M Esad, ilss-i Zafor, İstanbul1827, ss. 207 -208; Cengiz Gündogdu, Hacı Bektaş-ı velf, Öğr - tisi ve Takipçi/eri Hakkında Metodik Yeni Bir Yaklaşım, Aktif Yayınları, Ankara 2007, s. 300. 3 Mustafa Nuri Paşa, Netiiyicıl'l-vukuat, sad. Neşet Çagatay, T.T.K. Yayınlan, Ankara 1980, c. 3-4, ss. 208-214, 228; Yılmaz Öztuna, Başlangıcından Günümüze Kııdar Türkiye Tarihi, c. ll, ss. 110-128; Azmi Özcan, "Osmanlı Askeri Teşkilab", Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed. Ekmeleddin İhsano@u, IROCA, İstanbul1994, c. 1, ss. 357-359; Ahmet Akgündtiz- Said Öztürk, Bilinmeyen Osmanlı, 0SAV Yayınlan, İstanbul1999, s. 233; Suraiya Faroqhi, Osmanlı Kültiirü ve Gündelik Yaşam, çev. Elif Kılıç, Tarih Vakfı Yurt Yayınlan, İstanbul2000, s. 262. · 4 Bulrus Abu-Manneh, "The Naqshbandiyya-Mujaddidiyya in The Ottoman Lands in The Early 19th Century", Die Welt Islams, 1984, c. 22, 19-21; Ramazan Muslu, Osmanli Toplumunda Tasawuf, Insan Yayınları,lstanbul2004, 233; Melahat Haksever, Ali Behçet Efendi, Hayati, Eserleri ve Tasawuf Anlay1ş1 (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi), AÜSBE, Ankara 2001, ss. 18,44. 5 Gazzizade Abdüllatif Efendi' nin, Muhammet Emin Kerktiki'nin hayab ve sözlerine dair 500 sayfalık Kitabu'l-vakıat isimli eseri vardır. 6 Bu dönemde Müceddllige mensup olanlar arasında devlet erkarnndan önemli isi - ler de vardır. m. Selim, IV. Mustafa ve IT. Mahmut zamanlannda toplam 4 yıl 7 ay şeyhülislamlık yapan ömer Hulusi Efendi, Fatih Camj.i yakınlannda Kalenderhane yaptırmış, fakir dervişterin dayurulması için imarethane vakfetmiştir. Talebe-i ulum ayaklanmasında aziedilen Şeyhillislam Zeynelabidin Efendi (1239/1823-24) de Nakşbendiyye' den Beşiktaş Neccarzade Tekkesi şey hi Sırldık Efendi'ye müntesiptir. Abu Maxıneh, agm, Die Welt Islams, c. 22, ss. 19-21; Muslu, age, s. 233; Haksever, age, ss. 18,44; Yücer, age, ss. 748-749 Ahmet Cahid HAKSEVER 421 II. Mahmut, zaman zaman yeniçerilerle birlikte hareket eden ulemayı kendi yanına çekmiş, onların da desteğiyle Yunan İsyanı sonrası gelişmeleri değerlendirerek Yeniçeri Ocağt'ru ortadan kaldırmıştır. Sultan, bir ay sonra da yeniçerilerle birlikte tarihi-stratejik bağları olan Bektaşi tekkclerini kapatmıştır? Sultan'ın bu siyasetinde rolü olanlardan biri, MülkiyeNazın Pertev Paşa' dır. Pertev Paşa'nın devlet adaınlığı yanında tebliğimiz açısından bir diğer önemi, Ali Behçet Efendi'nin halifesi oluşudur.8 II. Mahmut'un bu evrede, başta Bektaşiler olmak ÜZere hemen tüm tarikat temsilcileriyle iyi ilişkileri söz konusudur. Her ne kadar Sultan, modernleşmenin beraberinde getirdiği merkezileşme dolayısıyla tarikatiara yönelik bir takım kısıtlayıcı uygulamalara gilmişse de bu kurumlara yönelik teveccühünün stratejik önemi de vardır. Zira Yunan İsyanı'nm doruğa çıktığı, yeniçerilerin askeri açıdan yetersizliğinin belirginleştiği 1236/1821 'deki bu isyanda,9 toplumu bir arada tutmak için dini inanca vurgu, Allah için cihat politikasında Müceddidiler de Sultan'a destek olmuşlardır.10 Saray, yeni kurulan orduda Bektaşiliğin üstlendiği manevi otoriteyi Mevleviliğe verirken yıktırıtmayan Bektaşi tekkclerine yönetici olarak genelde Nakşi, bazılarına da Halveti şeyhleri atamıştır.U Devletin Bektaşi tekkclerine atadığı şeyhler, daha ziyade Müceddidi koldandır. Bunun en dikkat çekici örneği, Hacı Bektaş-ı veli DergcTh.ı pasınişinliğine atanan Kayserili Mehmet Said Efendi' dir. Kendisi, İstanbul' a ilk geldiği sıralarda Pertev Paşa' da misafir kalmış, onun delaletiyle 1250/1234 'te Hacı Bektaş-ı veli Tekkesi'ne tayin olunmuştur.U Ali Behçet ·Efendi'nin halifelerinden Ahmet Hikmet ·Efendi (1263/1846) ise Bursa' da Zeyniyye şey hi Ramazan Baba (1 030/1622) tarafından kurulan, ancak zamanla 7 İrfan Gündüz, Osmanlılarda Devlet!Tekke Münasebetleri, Seha Neşriyat, İstanbulı989, ss. 68-69 K Bey dilli, "Küçük Kaynarca' dan Yıkılışa", Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed. Ekmeleddin İhsanog-lu, IROCA, İstanbulı994, c. ı, s. 89. 8 ll. Mahmut devri modernleşme hareketlerinin ar cimdaki isim olan Mülkiye N azın Pe - tev Paşa, ı837'de darbeyle Sultan Abdülmecit'i paclişah yapacak diye itharn edilmiş, Edirne'ye gönderilmiş ve orada bogdurulmuştur. Pertev Paşa, şairlig-i ile de bilinen bir sima olup Divan'ı vardır ve zamanının "Sultanu'ş-Şuara"sı olarak nitelendirilmiştir. Öztuna, Türkiye Tarihi, c. 11, ss. ı59-ı62; Abu-Manneh, agm, Die Welt Islams, c. 22, s. 27; .İlber Ortaylı, "19. Yüzyılda Osmanlı Hükümdarlan ve Saray", Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tan1ıi, ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, IROCA, İstanbul1994 c. ı, s. 359 9 İngiltere ı815 Kasımında müttefiklerle yaptıg-t bii: anlaşma ile Yediada'yı bag-ımsız cumhuriyet haline getirip, kendi himayesi altına almış ve Rusya'ya karşı ileri bir karakol kurmuştur. Böylece ı826' da Yunan Devleti kurulmuştur. Harniyet Sezer, "Mora İsyanı ve Yunanistan'ın Bag-tmsızlıg-t (ı821-ı929)", Osmanlı, c. 2, ss. 87-88, 92. ıo Abu-Manneh, agm, Die Welt Islams, c. 22, ss. 22-23, 3ı. 11 Gündüz, Devlef/fekke Münasebetleri, ss. 68-69, ı44; B. Kocadag, Şahkulu Sultan Dergtihı ve İstanbul Bektaşf Tekkeleri, Can Yayınları, İstanbul1998, 45; Gündogdu, Hacı Beletiiş-ı vel~ ss. 301-302. ı2 Mustafa Haki, Zerfat-ı Kemal fi Terceme-i Hal, s. 98. 422 Uluslar Arası Mevlana Halid-I Bağdadi Sempozyumu Bektaşiler'e geçen Ramazan Baba DergaJıı'na postnişin atanmıştır.13 n. Mahmut zamanında Müceddidilerin yönetim nezdindeki nüfuzunun tezahilrlerinden biri de Mehmet Nuri Şemseddin Efendi'nin, o dönem saray mülakatından sayılan Beşiktaş Yahya Efendi Dergahı türbedarlığına getirilmı;:şidir ki bunda da Pertev Paşa'nın etkisi vardır.14 ~ n. Mahmut Devrinde Halidiler n. Mahmut döneminde yıldızı yükselen bir diger Müceddidi kolu Hiilidilik'tir. Ancak n. Mahmut devrinde Halidiliğin devlet nezdindeki konumu iki devreye ayırmak mümkün görünmektedir. İlki, Halid-i Bağdadi'nin halifelerinin İstanbul'da irşat faaliyetlerine başladığı 1235/ 1819-1820'den 1242/ 1827 yılına kadarki devredir. Bu dönemde tarikata, ulema ve vüzera yanında halktan da bir hayli intisap eden vardır. Dini hassasiyet, teklee veya zaviye adına devlet erkiiıundan herhangi bir yardım talebinde bulunulmaması, tarikatın payitahtta kısa sürede etkili olmasının nedenleri arasındadır. Ancak en önemli sebep, Yunan İsyaru'dır. Zira bu isyana karşı toplumda ve devlette, Sünni İslam'ın ideallerine doğru bir eğilim oluşmuş ve Hiilidilik, devletin bu yöndeki politikasına desteğiyle çoğu elit zümre arasında kuvvetli taraftar bulmuştur.15 İkincisi ise aiidiliğin, özellikle yeniçeriliğin ilgasından sonra faaliyetlerinin gözlem altında tutulup temsilcilerinin sürgüne gönderildikleri devredir. Hiilidiliğe intisap edenlerin sayılarının hızla artması, Lütfi Tarihi'ne göre sürgüııe gönderilmelerinin de temel sebebid.ir6 ve bu, Bektaşiliğin ilgasından sadece iki yıl sonra meydana gelmiştir. Halidileri sUrgüne götüren süreç 1238 1 1823'lere kadar uzanmaktadır. Halid-i Bağdildi'nin İstanbul'da görevlendirdiği ilk halifesi Muhammed Salih, Hatm-i Hiicegan sırasında mescidin kapılannı kapattığı, namaz sonrasında mescide girmek isteyenlere izin vermediği ve tarikata mensup olmayanlan aralarına almadığı gerekçesiyle eleştirilmiştir. Bunun ÜZerine Halid-i Bağdiidi, Muhammed Salih'in yerine Abdülvehhiib es-Sı1si'yi görevlendirmiştir. es-Sfısi'nin hilafeti süresince tarikata, aralannda Şeyhülislam Meklôzade Mustafa Asım (ö. 1262/1846), Keçeciziide İzzet Molla (ö. 1245/ 1829) gibi üst dÜZey 13 Mehmet Şemseddin, Yadigtir-ı Şemsi, neşr. Mustafa Kara, Kadir Atlansoy, Bursa 1997, ss. 358-361; Yücer, Osmanlı Toplumunda TIIScruvııf, s. 509. 14 İlk intisabı, Abdtilfettah el-Akri'ye olan Mehmet Nuri Şemseddin, şeyhinin sürgünü sonrası sülfıkunu, ilerleyen dönemlerde üvey babası olan Mehmet Said Efendi'nin yanında tamamlamıştır. Yaklaşık 6 yıllık tasavvufi e& tim sonrası 1250/1834'te, 34 yaşında iken de şeyhinden hilafet icazeti almıştır. Mustafa Haki, Zerfat-ı Kemiil fi Terceme-i Htil, çev. Mustafa Aktan, Mehmet Nuri Şemseddiıı Efendi'nin Hayah, Eserleri ve Tasavvıifi Gönlşleri içinde, (basılmamış yüksek lisans tezi), MÜSBE, İstanbul2004, ss. 95-99. 15 Abu-Manneh, agm, Die Welt Islams, c. 22, ss. 23-24. 16 Ahmet Lütfi, Vak'anı1vls Alımed Lıltfi Efendi Tari/ı i, Yapı Kredi Yayınları, İstanbu.l1999, c.l, ss. 210-211. Ahmet Cahid HAKSEVER 423 devlet görevlileri yanında, Anadolu ve Rumeli'den de çok sayıda intisap eden vardır. Ancak es-Silsi, bir süre sonra mürltierin kendisine rabıta yapmasını isteyince tarikattan tard edilıniştir.17 ~un üzerine Abdülvehhab ve arkadaşı Muhammed Taif ed-Dağıstani, HMid-i ağdadi'ye ve İstanbul'da faaliyet gösteren halifelerine yönelik suçlamalarda bulunmuşardır. Dinin hükümlerine karşı geldiklerine ve Sultan'a karşı hareket edeceklerine dair saraya mektuplar göndenni erdir. II. Mahmut durumu Şeybülislam'a açmış, o da iki kişinin gizlice Şam'a gönderilmesini ve bu rapora göre hareket edilmesini padişaba arz etmiştir.18 Şam Valisi Salih Paşa, yapılan tahkikat sonrası saraya gönderdiği 1242/ 1827 tarihli mektupta; Halid-i Bağdadi'ye yönelik şikayetlerin asılsız olduğunu, onun şeriata riayet ~ttiğini belirtmiştir. Abdülvehbab es-Sfisi ve Taif Dağlstani'nin müfteri konumunda olduklarını, her iki şahsın bir daha bu tür yazılar neşeetmeme eri konusunda uyanlmalannı arz etmiştir. Söz konusu mektubun o dönem için etkili olduğu anlaşılmaktadır. Zira Halid-i Bağdadi, bir mektubunda kendisini sevindiren ve ferablatan meselelerden birinin; Sultan'ın kendisi hakkındaki sözleri dikkate almaması, diğerinin de Şeyhülislam Meklôzade'nin kendisine bağlılığını bildirmesidir. Bunların, Sultan'a daha fazla dua edilmesini gereklikıldığını da sözlerine ekler.19 Bu süreçte dikkat çekici bir diğer hadise, Abdülfettah el Akıi'nin sürülmesidir. Abdülvehhab es-Susi hakkında tahkikat yapmak üzere İstanbul'a gönderilen Akri, bazı mürltierinin batalı davranışından ötürü, yanındakilerle birlikte Suriye'ye sürülmüştür.20 Her ne kadar devletin iç politikasına yönelik tutumundan dolayı olmasa da Abdülfettab ei-Akri'ye yönelik sürgün, devlet ricaliyle Hatidiler arasındaki kırılgan yapıya ışık tutması açısından dikkat çekicidir. 17 Abdurrahman Memiş, Hiilid-i Bağdadive Anadolu'da Hlilidilik. Kitabevi, İstanbul2000, ss. 217-218; Rüya Kılıç, "Osmanlı Devleti'nde Yönetim-Nakşbendi İlişkisine Farklı Bir Bakış: Halidi Sürgünleri." Tasavvuf, yıl2006, sayı 17, ss. 106-107. 18 Abu-Manneh, "The Naqshbandiyya-Mujaddidiyya", Die Welt Islams, c. 22, ss. 2.5-26; Memiş, age, s. 218. 19 BOA Hatt-ı Hümayun No. 36137; Lütfi, age, c. I, ss. 210-211; Kılıç, agm, Tasavvuf, yıl 2006, sayı 17, ss. 108-111; Ahmet Cahid Haksev er," Osmanlı'nın Son Döneminde Isiahat ve Tarikatlar: Bektaşilik ve Nakşbendilik öme~", EKEV, sayı 38, ss. 36-60. 20 Bayezid Medresesi dershanesinde kalan AbdÜlfettah Akri'ye yönelik teveccüh kısa zamanda çok artmıştır. Bu durum Sultan II. Mahmut'un dikkatini çekmiştir. Tebdil-i kıyafet ile Abd tilfettah Efendi'yi ziyarete giden Sultan, kapıda karşılayan mürltierin kendisini tarumaması dolayısıyla içeri alınınamıştır. Bunun üzerine Abd tilfettah Efendi ve beraberindekiler Suriye'ye sUrgüne gönd~lerdir. Müceddidid şeyhi Mehmet Nuri Şemseddin'in de ilk intisa bı (ö. 1864) AbdUifettah el-Akri'yedir. Bu sürgün dolayısıyla Mehmet Nuri Efendi'nin şeyhiyle be.rabe.rlil9 uzun sürmemiştir. Abdülfettah el-Akti, Şam' da iken Hillid-i Bagdadi'nin halifelerinden Abdullah Herati'nin vefatı ile boşalan Şam Hiilidiyye Derga.Iu meşihatına tayin ed.il.miştir. Haki, Zeriat-ı Kem61 ji Terceme-i Hnl, s. 93; Memiş, Anadolu'da Halidilik, s. 181. 424 Uluslar Arası Mevlana Halid-i Bağdadi Sempozyumu Hiilidiler, üzerlerindeki şüphelerin yersizliğini çeşitli kanallarla iletınişlerse de bu çabalann yeterli olmadığı görülmektedir. Sayılannın İstanbul' da kısa zamanda hızla artması ve II. Mahmut'un uygulamaya koyduğu bazı ıslahatı eleştirmeleri dolayısıyla, 21 dönemin öneııili devlet adamlanndan ve Mevlevi kimliğiyle de biline.n Halet Efendi'nin etkisiyle Hiilidiler, 21 Ramazan 1243/6 Nisan 1828 gecesi kayık ile Kartal'a, oradan da Sivas•a topluca sürgüne gönderilmiş1erdir. İstanbul veya başka şehirlere halife göndermelerine . engel olunmak Uzere Şam valisine, Halidilerin hepsini Bağdat ve Süleymaniye'ye gönderip orada tutması ernredilmiştir. 1243/1828 sürgünü, tarikatın tarihindeki en kapsamlı sürgündür ve toplu olması sebebiyle kişileri hedef alan diğer uygulamalardan farklıdır 22 Devletin resmi kaynaklannda, Bektaşiterin ilga sürecinde olduğıı gibi Halidilerin sürgününde de dini gerekçeler öne sürülmüştür. Yönetimin gözünde Hiilidüerin amacı arşiv kayıtianna göre fesattan ibarettir ve ileride mehdilik davasına teşebbÜS etmeleri mubtemeldir.23 Ancak sürgünün asıl nedeni; Hiilidilerin, ıslahatın bazı sathi yönlerini eleştirmeleri, dönemin konjonktürü ve II. Mahmut'un kişiliğidir.24 Bu dönemde müntesipleri hızla artan bir tarikatın kıyama kalkışmasalar bile muhalefeti, yönetim tarafından kabul edilebilir bir durum değildir. Zira 13./ 19. yüzyılda, Osmanlı'nın geleneksel devlet tipinden modem devlete geçiş sürecini yaşadığı bir evredir. Bu, tüm yetkilerin merkezde toplanması anlamına da gelmekte, payitaht ile taşra arasındaki aracı otoriteterin ortadan kaldırılmasına çalışılmaktadır. Bu nedenle eyaletlerde eşraf, başkentte yeniçeriler ve dervişler başta olmak üzere, Sultan'ın iktidarını kısıtlayan herkesin üzerine gidilmiştir. Dolayısıyla II. Mahmut gibi otoriter bir yönetici, kısa zamanda etrafında geniş bir mürit kitlesi oluşturan ve kendisinin kontrol edemediği her~angi bir kamu etkinliğinden hoşlanmayacaktır.25 Bir dönem devletin politikalarını destekiemiş tarikatın mensuplannın sürgünlere mubatap olabilmesinin nedenleri, Osmanlı Devleti'nin resmi ideolojisi göz önünde bulundumlduğunda daha kolay anlaşılacaktır. Devletin iili menfaati her şeyden önce gelir ve merkezi otoriteye rakip olacak, mevcut dUzeni bozabilecek her tür eğilime, eyleme şer'i ve örfi hu.kukla derhal müdahalede bulunulur.26 · 21 Lütfi, Lutft Efendi Tarihi, c. I, ss. 210-211; GündÜZ, Devlef/I'ekke Münasebetleri, ss. 151- 152; muda~ "Halidiyye", DİA, c. 15, s. 297; Azmi Özcan," Isiahat Fermaru ve Din HUrriyetinin Sırurlan" Osmanlı Devleti'nde Din ve Vicdan Hürriyeti, derleyen Azmi Özcan, Ertsar Neşriyat, İstanbul2000, ss. 107-108; Algar, 1990: 140; Yücer, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, ss. 69, 665. 22 Lütfi, age, ss. 210-211; Gürıdüz, age, ss. 151-152; Süleyman muda~ "Halidiyye." D lA, c.15, s. 297; Kılıç, "Ha!.idiSürgürıleri" Tasavvııf, yıl2006, sayı 17, ss.108-111; Haksever, "Islahat ve Tarikatlar", EKEV, sayı38, ss. 38-58. 23 BOA Hatt-ı Hümayun, no: 34837. 24 Gürıdü.z, age, ss. 151-153; muda~ agm, DİA, c. 15, s. 297; Yücer, age, ss. 69, 665. 25 Bemard Lewis, Modem Türkiye'nin Doğuşıt, çev.: Metin Kıratlı, 1TK Yayınlan, Ankara 2007, ss. 81, 90; GürıdÜZ, Devlet(fekkt Münasebetleri, ss. 152-143; İlber Ortay lı, "Tarikatlar ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Yönetimi", OTAM, İstanbul1995, c. 6, s. 281. 26 Taha Akyol, Osmanlı'da ve İran'da Mezhep ve Devlet, Dogan Kitap Yayınlan, İsta - Ahmet Ca h id HAKSEVER 425 Bu açıdan bakıldığında sadece Bektaşi ve Halidi müntesiplerinin değil tüm tasavvuf erbabiDlD, n. Mahmut döneı:nlııde siyasi otoritenin müdahalesine maruz kaldığı söylenebilir. 122711811-1812 tarihli, tarikatiara dair hi1kümler de içeren ferman, bunun ömeklerindendir.27 Fermana göre her tarikatın pirinin mezannın bulunduğıı yer, merkez tekk:e kabul edilmiştir. Şeybin kendi halifesini atama yetkisi, merkez tekke şeyhliğine havale edilmiştir. EvkafNezareti kurulmuş, tekkelerin vakıf gelirlerinin yönetim ve denetimi hükümete bağla.nmıştır ıB · Tarikatiara yönelik kısıtlayıcı hiikümler bununla sınırlı değildir. 1252/1836'da dervişterin tekke ve zaviyeleri haricinde tarikatlaCIDlD geleneksel layafetleriyle dolaşabiimeleri için bağlı bulundukları tekkelerinden belge almaları zorunluluğu getirilmiştir. Ayrıca tekkelerdeki kudüm sancak ve mazharın, hacca gidenleri uğurtamak için bile olsa tekke dışına çıkarılmaması istenmiştir. 29 Devletin tekke ve zaviyelere yönelik kısıtlayıcı uygulamalan, tasavvuf erbabiDlD devlet içindeki otoritesinin zayıfl.amasiDlD da işaretleri olarak görülebilir. Neticede, gelişmelerden olumsuz sOfilerin, Sultan'a olan desteğinin azalması ise kaçınılmazdır. Sultan Abdülmecit Devri (I 839-I 861) Sultan Abdülmecit'in hükümdarlığı, n. Mahmut döneminde baskı ve sürgünlere maruz kalan Bektaşi ve Nakşi temsilcileri için nispeten takipten kurtuldukları hatta devletten himaye ve destek gördükleri bir evredir. Müceddidiliğe mensup Bezm-i Alem Valide Sultan'ın (<;>. 1269/1853)30 da desteğiyle bazı ektaşi tekketerine yine bu tarikattan temsilciler atanmıştır. Sultan n. Mahmut döneminden itibaren Ramazan Baba dergahına atanan Müceddidilerin son temsilcisi Yubul1999, ss. 149-151. 27 Muharrem 1208/ Agııstos 1793 tarihli bir hüküm belgesindeki bilgiler, tekkeleri ıslah yönünde ll. Mahmut döneminde başiablan uygulamanın geçmişinin oldugunu göstermektedir. Söz konusu belgede şeyhler ve onların mürltieri arasmda ilikadı bozuk olanların saraya bildirilmesi, izinsiz tekke açmanın önüne geçilmesi, EyUp Galata ve Üküdar'da tekke açıp zikir ayini yapmak isteyenlerin ancak o bölgedeki takva sahibi meşayıhm izniyle bu uygulamalan yapması emredilmektedir. İsmail Kara, "Meclis-i Meşayih, illema-Tarikat Münasebetleri ve İstanbul'da Şeyhlik Yapmış Beş Zatın Kendi Kaleminden Terceme-i Hali" Kutadgubilig, 2002, sayı 1, s. 186. 28 Vakıf gelirleri kontrol albna alman tekkelere taamiye ve maaş tahsis edilmiş, böylece tasavvuf erbabı adeta birer memur haline getirilmiştir. Ancak, tekke kuruculularınm gayr-i menkulleri ile gelen baj1;ışlar yüzyıllar içinde birbirine kanşmışllr. Dolayısıyla devletin vergilendircli~ mülkler ile dervişlerin kendilerine ait gayr-i menkulleri birbirinden ayırmak kolay de~dir. GündÜZ, Devlet/Tekke Münasebetleri, s. 155; Kara, agm, Kutadgubilig, 2002, sayı 1, s. 185. 29 GündÜZ, age, ss. 198-203; Yılmaz Soyyer, 19. Yüzyılda Bektaşilik, Akademi Kitabevi, İzmir 2005, s. 69; Abdurrahman Memiş, smanlı' da Tekkeler, Sosyal Fonksiyonlan ve İstanbul' da Halidi Tekkeleri", Osmanlı, c. 4, s. 514. · 30 Bezm-i Alem Valide Sultan, Abdullah-ı Dihlevi'nin halifelerinden Hintli Muhammet Can'a mllntesiptir. luda~, "Halidiyye•, DlA, c. 15, s. 297; Soyyer, age, s. 57. 426 Uluslar Arası Mevlana Halid-i Bağdadi Sempozyumu sufEfendi'nin vefatından sonra dergab bakımsız hale gelince Bektaşilik ve Sa'dilik'ten icazetli Süleyman Efendi, 1273/1856'dan sonra aldığı resmi izinle dergabı yeniden canlandınruşttr.31 Benzer durum, Şahkulu Sultan Tekkesi, Merdivenköy Bektaşi Derg3.h:ı, Nafi Baba ile Çamlıca dergabları için de geçerlidir. Bektaşilere yönelik bu nisbi serbestlik, yeniçerilik sorunun halledilmesiyle doğrudan alakalıdır. Baskıların azalmasının bir diğer önemli nedeni ise Sultan Abdülmecit'in ısla . hat teşebbüslerine Be~i1erin verdiği destektir.32 Yeniçeriliğin kaldınlmasından sonra yürürlüğe konan ıslahatı, şekli unsurtarla sınırlı kalması dolayısıyla eleştiren Halidiler'in fikirleri, Tanzimat Fermanı sonrasında da pek değişmemiştir. Buna rağmen Abdülmecit'in hükümdarlığında baskıların azalması durumu, onlar için de geçerlidir. Hatta Halidiliğe mensup olanlardan yüksek mevkilerde görev yapanlar bulunduğu gibi İstanbul dışındaki bazı Halidi tekkeleri de kurumsal bazda devletten himaye ve destek görmüştür.33 II. Mahmut tarafından Suriye'ye sürgün edilen Abdülfettab el-Akri, Sultan'ın öldüğü l, 1255/1839'da Üsküdar Nuh Kuyusu'ndaki Alaca Minare Tekkesi şeyhliğine tayin edilmiş ve vefatma (1281/1864) kadar buradaki görevine devam etmiştir.34 Gözlem altında tutulan kimi sılfilere yönelik haskılann Abdülmecit'in hükümdarlığında azalmasının nedenlerinden biri, Gülhane Hatt-ı Hümayunu ile gelen reformlara halkın desteğini sağlamada tarikatlardan yararlanma düşüncesidir. Zira Tanzimat'ın hazırlanmasında halktan gelen bir talep olmadığı gibi devlet erkanı arasında da görüş aynlıklan bulunmaktadır. Tanzimat sonrası Ali (ö. 1288/1871) ve Fuat Paşalar (ö. 1286/ 1869) gibi reformlarını destekleyenler ile ıslahatın şeriata ters düşmemesi ve devletin 31 Şemseddin, Yndigar, ss. 360-363; Yücer, Osmanlı Taplıımıındn Tnsnuvuf, ss. 509-510. 32 Enver Belınan Şapolyo, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, ·Türkiye Basımevi, İstanbul 1964, s. 344; J. K. Bir ge, The Bektashi Ord er of Dervishes, Luzac and Company London 1965, ss. 93-94; Gündüz, age, s. 147. · 33 Muhammed el-Hani'nin Şam' daki zaYiyesine devlet tarafından maaş verilmekte olup Halidlligin Şam' da yönetimin destegini alan üç merkezi daha vardır. Tahta geçtikten sonra Sultan'ın Hassa Ordusu'nda göreve tayin ettigi hoçası Şehri Hafız Efendi bir Halidi' dir. Şeyhtilislam Refik Efendi, Üskildar Alaca Minare Tekkesi'nde faaliyetleriıü yürüten Abdülfettah el-Akri (ö.l281/1864)'ye intisap etmiştir. Sultan, 1266/1850'lerde Şeyh Abdullah el-Mekki'nin halifes i olan ve Fatih Çarşamba' da 1270/1853-1854' de tekke açan Şeyh Mustafa İsmet Efendi'yi {ö.1289/1872) ziyaret etmiştir. İsmet Efendi'nin devlet ricali ile yakın ilişkiler kurdu&l, mürltieri arasında Memduh Paşa gibi ileri gelen devlet adamlarının olduğu bilinmektedir. Sultan Abdülmecit'in, Sultan Selim. Camii'nin avlusunda. inşa ettirdigi türbede Cuma günleri Şeyh İsmet ile on kadar dervişitarafından "Hatm-i Hacegan" okunm.ası vasiyeti, Sultan'ın Halidilige yaklaşınuru göstermesi açısından önemli olup bu vasiyet, tekkelerin kapatılmasına (1925) kadar devam etmiştir. Hüseyin VassM, Sefine-i Evliya, Çev.: Ali Yılmaz-Mehmet A.kkuş, Kitabevi Yayınları, İstanbul1999, c. 2, ss. 386-387; Abu-Manneh, "The NaqshbandiyyaMujaddidiyya", Die Welt lslams, c. 22, ss. 32-33. 34 Memiş, Anndolu'da Halidilik, s.181. Ahmet Cahid HAKSEVER 427 İslami temellerini yıkmaması gerektiğine inananlar arasında, etkileri günümüze kadar ulaşan ayrılmalar yaşanmıştır.35 1255/ 1839'da ve 1272/1856 ilan edilen Tanzimat ve Isiahat fermanlanyla Osmanlı Devleti'nde tebaanın eşitliği tartışmaları başlamıştır. Tanzimat Fermanı daha çok ticari, hukuki ve askeri alanlarla ilgili düzenlemeler öngörürken Isiahat Fermaru, özellikle dini inanış, din ve mezhep serbestiyeti, din de~ştirme konularında yoğunlaşmıştır. Halk arasında Isiahat Fermanı 'nın, "gavura gavur demek artrk yasa/C' şeklinde özetlenmesi, halkın tepkisini göstermesi açısından dikkat çekicidir. Tepkilerin artmasıyla, 1275/ 1859'da Sultan Abdülmecit'i tahttan indirmeye yönelik Kuleli Yakası meydana gelmiştir. Kuleli Yakası'nda yargılanan Şeyh Feyzullah Efendi'nin (ö. 129311876) silsilesi Muhammed Kudsi Bozkıri, Ödemişii Hasan Kudsi vasıtasıyla Halid-i Bağdadi'ye ulaşmaktadır. Mahkeme katipliğini Mithat Paşa 'nın yap tl ğı yargılama da, kırk beş elli kişiden oluşan diğer demek üyeleri arasında bazı şeyh, hoca, medrese öğrencileri ve halktan kişilerin olduğu anlaşılmış, hareketin sorumluları çeşitli cezalara çarptırılmışlardır. Şeyh Feyzullah Efendi, hareketin önemli ismi Şeyh Ahmet'in kendisiyle görüşrneğe geldiğini kabul eder. Bununla birlikte Şeyh Ahmet'le aralarında ittifak olduğu ve bin kadar müridiyle yardımda bulunduğu yönündeki iddiayı reddeder. Vaat ettiği yardımın, müritleriyle birlikte dua şeklinde olduğunu belirtir. Soruşturma sonucunda onun üçüncü derecede suçlu olduğuna karar verilir ve Midilli'de beş yıl kalebentlikle cezalandınlır.36 Sultan Ab~ülaziz Devri (1861-1876) Abdülmecit sonrası "tahta geçen Sultan Alıdülaziz döneminin tarikatları ilgilendiren önemli uygulamalarından biri, Meclis-i Meşayıh'tır. Abdülfettah el-Akri'nin mürltierinden ŞeyhUlislam Refik Efendi'nin girişimiyle Recep 1283/ Kasım l866'da faaliyete geçen meclis, payİtahtta Şeyhülislam'a, illerdeki temsilcileri müftünün başkanlığındaki Encümen-i Meşayıh'a baglıdırlar.37 Meclisin ilk başkanı, Müceddidi şeyhi İbrahim Hayrani'nin oğlu Feyzullah Efendi'dir ve bu görevini, vefat yılı olan 1869'a kadar sürdürmüştür. Halidiler de dahil olmak ÜZere tarikatların nispeten rahat nefes aldıkları bu dönemde bile, kısa zamanda etrafında birçok mürit kitlesi toplamak, yönetimin şilphesini üzerine 35 Özcan, "Din Hürriyetinin Sırurlan", Osmanlı Devleti'nde Din ve Vicdan Hürriyeti, ss. 107-108; Hami d Algar, "Political Aspects of Naqshbandi History", Naqshbandis (Der.) Marc Gaborieau, Alexandre Popovic, Thierry Zarcone, Institut Français d'Etudes Anatoliennes: İstanbul-Paris 1990, s.140. 36 Lewis, Modem Türkiye'nin Doguşu, s. 150; Şerif Mardin, Modem Türkiye'de Din ve Toplumsal Degişme-BediUzzaınan Said Nursi Olayı, Çev.: Metin Çulhaoglu.: İletişim Yayınları, İstanbul2003, s. 98; Kılıç, "HAlidiSUrgünleri" Tasavvuf, yıl2006, sayı 17, ss. 111-112. 37 Bilgin Aydın, "Osmanlı Devleti'nde Tekkeler Reformu ve Meclis-i Meşayih'in ŞeyhOlislamlık'a Baglı Olarak Kuruluşu, Faaliyetleri ve Arşivi", İstanbul Araşbrmalan, 1998, c. 7, ss. 93-101; Hülya Küçük, Kurtuluş Savaşı'nda Bektaşiler, Kitap Yayınlan İstanbul2003, ss. 37, 38. 428 Uluslar Arası Mevlana Halid-i Bağdadi Sempozyumu çekmek için yeterli bir sebep olabilmektedir ki bu dıırum, sadece payitaht için değil taşra için de tehlikedir. Halidi şeyhlerinden Ödemişii Hasan Kudsi Efendi'nin halifelerinden Beşkazalı Osman Zillıdü Efendi (ö. 1291/ 1874), Isparta'da irşat faaliyetleri yanında, Çinili Çami_i 'q9e çıjruttuğu Ruhu '/-Beyan Tefsiri sebebiyle etrafinda bir hayli mürit.topJamıştır. Sonuçta Şeyh Efendi'nin memleketi Fethiye'ye sürülmesine karar verilmiştir. Ancak sürmek isteyen görevli başka bir yere atanmıştır. Onun yerine gelen Çerkeş Ali .Necip Bey sürgün karannı uygulamak istemiş, o sırada hükümet binasının harem kısmının yanmasını Osman Efendi'nin küskünlüğüne yorarak sürgünden vazgeçmiştir.38 Sultan ll. Abdülhamit Devri (1876/1909) Murad-ı Buhari Dergahı postuişini ve Meclis-i Meşayıh Reisi Feyzullah Efendi'nin vefatı sonrası, Buharalı Seyyid Süleyman Beihi (ö. 1294/1877) postuişin olmuştur. Kendisi, II. Abdülhamit'in Orta Asya ile ilgili meselelerde danışmanıdır. Şeyh Efendi Afganistan, Hindistan, Türkistan, hatta İran' daki medrese ve dergah çevreleriyle zaman zaman tarikat boyutunu da aşan münasebetler kurup geliştirmiş, Osmanlı Devleti'nin bu bölgelerdeki dini ve siyasi yönelişlerini etkilemiştir.39 İttihad-ı İslam siyasetinde tarikatlardan yararlanan Sultan II. Abdülhamit'in hassas olduğu konulardan biri de sufilerin siyasi tercihleridir. Bu bakımdan sufi gruplar, iki farklı konumda şekillenmek durumundadırlar. Ya II. Abdülhamit taraftan ya da İttihat ve Terakki'nin yanında olmak ... Bu konumuyla II. Abdülhamit devri yalnız siyasi tarih açısından değil, tarikatlar açısından da çalkantılı dönemlerden biridir. Sultan, oluşturduğu güçlü hafiye teşkilatıyla içerden ve dışarıdan gelebilecek tehlikelere karşı tedbir alma amacı gütmüştür. Ancak söz konusu hafiye teşkilatı ve toplumun hemen her katmanma yayılanjumaller, bazı suiistimalleri de beraberinde getirmiştir. Sultan'ın, elinde kesin deliller olmadan şüphelendiği isimleri takip ettirmesi ve hatta sürgüne göıidermesi, aralarında Halidiler'in de olduğu bazı tarikat şeyhlerini İttihat ve Terakki'ye yakınlaştırmıştır.40 Nitekim II. Meşrutiyet'in ilanı sonrası Kastamonu mebusluğu yapan Halidiliğe müntesip Ahmet Mahir Efendi, II. Abdülhamit döneminde Sultan'a karşı isyan hareketi hazırlığında oldukları iddiasıyla jurnallendiklerini ve soruşturma geçirdiklerini şu ifadeler38 Yücer, Osmanlı Toplumunda Tasrruvuf, s. 666. 39 Şeyh Stileyrnan Belhi 1271/1855' de Belli'ten ailesi ve müritleriyle birlikte göçerek Konya'ya (1275/1859) oradan Bursa'ya ve nihayet İstanbul'a gelmiş (1284/1867) Türkistanlı bir şeyhtir. Aynı zamanda Melami şey hi olan Belhi, Meclis-i Meşayıh'm ısrarlı teklifieriyle İstanbul'daki Özbek/Buhara tekkesinden Eyüp Murad-ı Buhari Dergahı postnişinli~e getirilmiştir. İsmail Kara, Din ile Modernleşme Arasmda Çagdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri, Derg3.h Yayınları İstanbul2003, s. 408. · 40 Dönemin bazı Nakşbendi şeyhlerinin tehlike oluşturabileceklerine dair saraya gönd - rilen jumalle ilgili olarak bk. (BOA, 25 Ramazan 1302/8 Temmuz 1885, dosya no: 1347, gömlek no: 80, fon kodu: DH.MKT.; Hanioglu, 1985: 118; Lewis, Modem Türkiye'nin Doğuşu, ss. 404-405; YUcer, Osmanlı Toplumunda Tasauvuf, ss. 105, 120, 671; İsmail Kara, islamcılann Siyasi Görüşleri, İz Yayıncılık, İstanbul1994, ss. 74-75. Ahmet Ca h id HAKSEVER 429 le dile getirmektedir: "Devr-i Hamidiyye 'de tarikat-ı aliyyeye sa/ik olan Müslüman 'm, Hôlidiyye ye mensup olan dervişlin m adedi her yerde ta 'dôd olundu. Yedi milyon Müslüman olduğu tezahür etti. O zaman güyô bunlar huruc-ı ale's-sultan maksadryla toplanıyorlar şüphesi altmda bulunuyorlardı. Bunlar gün be gün çoğalryor/ar, bunlann tefriki lazımdtr, dağıtılması icap eder diye bir jumal verilmiş, o suretle tetkikat icra kılmmış".41 Bu dönemde sürgüne gönderilen isimlerden biri, Muhammed Es'ad Erbili'dir (ö. 1931). Kel§mi Dergahı postDişini Es'ad Erbili, bazı hadislerin tercümelerini yapıp neşrettiği Kenzü'I-İifan isimli eserindeki "stifirt1 tesihhrı" (seyahat ediniz ki sıhhat bulasınız) hadisine yaptığı şerhi, onun s\lrgün sebebidir. Şuaradan Harndi Bey adlı birisi, saraya verdiği jurnalde, "bu eserin gençlere hitaben yazıldığını, onların ejkôrmı tenvire meyl-i kelôm olunarak ecnebiye kaçmalarının teşvik edildiğint' ileri sürmüş, böylece Şeyh Efendi 1 Haziran 1316/ 1900'de sıla-i rahm adı altında memleketi Erbil'e sürgün edilmiştir.~ Kuleli Yakası'nda adı geçen Şeyh Feyzullah Efendi'nin oğlu Şeyh Sadık Efendi de (ö. 1334/ 1916), babasının ölümünden sonra bükilmeti devirmek için gizli bir toplantıda bulunduğu iddiasıyla bir süre Heybeliada'da nezaret altında tutulmuştur. Daha sonra Hadide'ye sürülmüş ve son olarak Hicaz'da ikamet etmek zorunda kalmıştır. İstanbul'a dönüşü ve babasının yerine postnişin atanması ancak 1908'de, II. Meşrutiyet'in ilanından sonra mümkün olabilmi~tir.43 Eyüp Bostan iskelesi'ndeki Hüsrev Paşa Dergab.ı şeyhi Seyfullah Efendi; müritleriyle beraber Kırım Savaşı'na katılan, Erzurum ve İstanbul'da ikameti sonrası Amasya'ya yerleşen ve 1500 kuruş maaşla Haıput'a sürülen Hamza Nigari (ö. 1303/ 1886);" yine mürit sayısının hızla artması ve şöhretini istirkab edenlerin ağrazı sonucuAnkara'ya, ardından da Trablusgarp 'a sürütüp Meşrutiyet'in ilanıyla İstanbul 'a dönenAhmetHüsameddin Dağıstani (ö. 1925), 45 ll. Abdülhamit döneminde sürgün edilen diğer Nakşbendi şeyhleridir. 41 "Millet MecliSinde Tekye Müzakeresi", Muhibban, sene 2, numara 6, 16 Cemaziy - lahir 1329- 1 Haziran 1327, ss. 149-151; Muhibban, 1 Haziran 1327-16 Cemaziyelahir 1329, sene 2, no 6, s. 151 42 İbnillemin Mahmut Kemal İnal, Osmanlı Devrinde Son Saclıazamlar, DergAh Yayın! - n, İstanbul 1982, c. 3, ss.1960-1988, 2155; H. Kamil Yılmaz, "Es' adErbill (1847-1931)", DİA, c. ll; ss. 348-349; Kara, "Meclis-i Meşayih, illema-Tarikat Münasebetleri, Kutadgubllig, 2002, sayı 1, s. 35. 43 Kara, İslamcıların Siyasi Görüşleri, ss. 75-76; Kılıç, "Halidt Sürgünleri" Tasavvuf, yıl 2006, sayı 17, s. 112; Yücer, age, s. 666. 44 Nig!ri'ninSultan Abdülhamit' ejumallenmesinde AmasyaMüftüsü Hacı lsa Efendi'nin etkisinin oldugu nakledilmektedir. Hacı İsa Efendi, müftülükten istifayla Nig!ri'ye intisap etmiş, sonrasında aralan açılmış ve Sultan'a Şeyh Efendi'nin İttihat ve Terakki ile ilişkisi vardır diye jurnalde bulunmuştur. Kara, İsiamaların Siyasi Görüşleri, ss. 75-76; M emiş, Anadolu' da Halidilik, ss. 166-167. 45 Bursa Hamidiye Medresesi/Dergahı kurucusu Şeyh Ahmet Büsameddin Dagıstani (ö.1343/1925), "şöhretini istirkAb edenlerin agtazı sonucu" iki yıl Ankara'da ikamete mecbur (1305/ m. 1887) edilmiştir. İki yıl sonra davetle Bursa'ya gitmiş, 1313/1895'e kadar egitim ve irşat ile meşgul olmuştur. Araplar Mahallesi'nde bii zaviye ve medrese inşa etmiş, zamanla müntesip!erinin sayısı artmış, Balıkesir ve Bandırma taraflarına 430 Uluslar Arası Mevlana Halid-i Bağdadi Sempozyumu Köstence Sancağı, Osman Fakih köyünde tekke açan Şevki Efendi ise Jön Türkler'e açık destek veren bir isimdir. İstanbul'da iyi bir medrese tahsili görmüş, II. Abdülhamit döneminde Jön Türkler'e katılm ş, hatta bu çerçevede Paris ve Avrupa'nın bazı merkezlerini gezmiştir.46 Bununla birlikte Sultan'ın tüm Halidi temsilcilerine aynı muamelede bulunduğunu . söylemek mümkün değildir. Kendisi, uyguladığı ittihad-ı İslam siyasetinde tarikatlardan da yararianmış olup onun bu siyasetinde aktif rol alan Halidiler de vardır. Bu konuda Abdülhamit'le yakın ilişkide olanlardan biri Ahmet el-Evradi (ö. 1274/l858)'nin balifesi Ahmet Ziyaeddin GümOşhanevi'dir (ö. 13 ı t ı 893).47 Sultan Abdülmecit, Abdiliaziz ve Abdülhamit' in, Şeyh Gümüşhanevi'nin sohbetlerine, derslerine katıldığı ve Abdülhamit ile özel bir yakınlığı olduğu nakledilmektedir. Her ne kadar Sultan'ın ittihad-ı İslam siyasetinde önemli yere sahip olsa da Halidi silsileden gelmek, II. Abdülhamit döneminde de yöneticilerin tereddütlerini çekmede yeterli olabilmektedir. Ahmed Ziyaeddin Gümüşhanevi'nin ilerleyen dönemlerde siyasi açıdan önemli bir yere sahip olması, bazı Osmanlı memurlarını endişelendirmiştir. Sadrazam Ali Paşa, Şeyhülislaın, Ferit Paşa ve Kıbnslı Mehmet Paşalar, Gümüşhanevi yi İstanbul'dan uzaklaştırmak için teşebbüste bulunmuşlar ancak başanit olamamışlardır. Sultan' ın, Ahmet Ziyaeddin Gümüşhanevi hakkındaki jurnallere rağmen onu sürgün e göndermemesiD.i, GümOşbanevi'nin Ahmet el-Evradi'den aynı zamanda Şazeli icazeti de bir hayli halife göndermiştir. Ancak mürltierinin çoklu~ yine şikayet konusu olmuş ve 1315/1897 tarihinde Sultan Abdillhaınit'in emriyle Trablusgarb'ta ikamete mecbur edilmiştir. Meşrutiyet'in ilarusonrası kendisine intisap eden Trablusgarp Valisi Recep Paşa ile birlikte İstanbul'a gelmiştir. Şeyh Ahmet Efendi' ye, II. Abdülhamit'in halefi Mehmet Reşat'ın da muhabbeti vardır. M$Jnet Reşat'ın evrad ii e.zlli arzusu üzerine ona yazdığı cevabi mektupta; hilafetin ağır bir mesuliyet oldu~u, sultanın halkın menfaalini gözetmesinin, maneviyat yolunda ilerlemekten daha evla oldu~u belirtmiştir. Sultan'ın ricası Uzerine vird olarak da günde yedi defa okunmak üzere, "subbtlhun kuddQsun rabbiina ve rabbü'lmelaiketi ve'r-ruh" ~vermiştir. Şemseddin, Yadigar-ı Şemsi, ss. 345-346; Turan Alptekin, "Ahmed Hiisameddin", DİA, c. 2, s. 91; Kara, "Meclis-i Meşayih, illemaTarikat Münasebetleri, Kutadgubllig, 2002, sayı 1, ss. 36-37, 74; Yücer, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, ss. 668-669. · 46 M. Ülküsal, Dobruca ve Türkler, Türk Kültürü Araşbrma Enstitüsü Yaymları, Ankara 1966, s. 142; Şükrü Hanioglu, Bir siyasal örgüt olarak. Osmanlı ittihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük:(1889-1902), Detişim Yaymları, Istanbul1985, s. 118. 47 1880'lerde II. Abdülhamit, ittihad-ı İs am düşüncesi çerçevesinde Komor Adaları'na Gümüşhanevi Dergclliı dervişlerinden göndermiştir. Zira II. Abdillhaınit, Şazell şeyhi Zafir Medeni'ye müntesiptir. Sultan, İstanbul Unkaparu ve Alibeyköy semtlerindeki iki Şazeli tekkesini tamir ettirmiş, Ebu Zafir Medeni için Ertugrul Tekkesi'ni yaptımuşbr. Sultan Abdülmecit gibi Sultan Abdillhaınit'in de öldükten sonra her Cuma gecesi on Halidi dervişinin türbesinde Hatm-i Ha ce okumasım vasiyet etmiştir. Gündüz, Devlet/Tekke Münasebetleri, ss. 67-69, 304; Kara, 1992: 66; YUcer, age, ss. 603-609, 667. Ahmet Ca h id HAKSEVER almasına bağlayanlar da bulunmaktadır.48 İttihat ve Terakki Yö~etimi 431 Meşrutiyetin ilanı, baskı ve kontrol altındaki sfıfiler için rahatlama evresi olmuştur. ll. Abqülhamit döneminde sUrgüne gönderilenlerin bir kısmı geri dönmüşler, cemiyet kurma ve süreli yayın faaliyetlerine girişmişlerdir. Sürgüne gönderilenlerden Ahmet M ahir Efendi me b us olurken Es' ad Erbili, İstanbul' a dönmüş, Cemiyet-i Süfiyye'iıin kuruluş çalışmalarını yürütmüştür. 1329/ 1911 'de faaliyete geçen cemiyetin başkanı, Ahmet Ziyaeddin Gümüşhanevi'nin halifesi Hasan Hilmi Efendi'ye rnüntesip Şeyhülislam Musa Kazım Efendi (ö. 1337 1 1919)'dir. Es'ad Efendi ikinci başkandır. Birinci aza, yine Nakşi dergiihından Hallac Baba postnişini Ali Efendi'dir. Es'ad Efendi, açılış konuşmasında meşrutiyet taraftarlarını öven, Abdülhamit dönemini eleştİren ifadeler kullanmıştır.49 n. Abdülhamit devrinde sürgüne gönderilen bir diğer Halidi şeyhi Ahmet Hüsameddin Dağıstani de Meşrutiyet'in ilanı sonrası İstanbul'a dönenler arasındadır.50 Sonuç m. Selim'le artan modernleşme hareketlerini desteklemede İstanbul'da faaliyet gösteren Halidiler ile diğer Müceddidilerin, yeniçeriliğin ilgasına kadar ortak hareket ettikleri görülmektedir. · Ancak n. Mahmut devrinde ıslahatın şekli unsurlannın b~ Halidi şeyhleri tarafından eleştirilmesi, yönetim açısından bir sorun olarak addedilmiştir. Zira o döneme değin, devletin bekasıyla bir tutulan uygulamalara en sert tepki, yeniçerilerden ve onlarla birlikte hareket eden Bektaşiler'den gelmekteydi. Kimi Halidilerin fiili bir başkaidırıda bulunmasa bile sözle tenkitleri, geçmişte yaşanan acı tecrübelerin tekrar meydana geleceği korkusunu tetiklemiştir ki bu, yönetimin müsamaha göstermeyeceği bir hı:ısustur. Neticede, Bektaşiliğin ilgasından iki yıl sonra Halidiler de Bektaşiler gibi dini gerekçelerle sürgün edilmişlerdir. 48 Gümüşhanevi, mürltieri arthkça Mahmut Paşa Medresesi'ndeki hücresi ihtiyacı ka - şılayarnadıgından Babıali.'nin karşısındaki Fatma Sultan Camii'nde bir tekke kurmak Ozere harekete geçmiştir (1275/1859). Caminin Cuma ve Salı günleri belli zamanlarda tarikat merısuplanna tahsisi, Gümüşhanevi hakkında şi.kayetlere sebep olmuş ve durum saraya intikal etmiştir. BOA Yıldız Evrak 14/174; Gündüz, age, ss. 42, 53, 69; Memiş, Anadolu' da Halidllik, s. 220. 49 Meşrutiyet'in ilanı sonrası İstanbul' a dönen Es' ad Efendi, önce Meclis-i Meşayıh azası, Mayıs 1330 /Mayıs 1914' de de reisi olmuştur. Yaşının ilerledij9ni öne sürerek Haziran 1331/Haziran 1915'de reisiikten aynlmışbr. Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı illeması, Medrese Yayınlan, İstanbul1980, ss. 201-202; İsmail Kara, "Tarikat Çevrelerinin İttihat Terakki ile Münasebetleri", Dergah, yıl 1993, sayı 43, s. 335; Kılıç, "Halidi SUrgünleri" Tasavvuf, yıl 2006, sayı 17, ss. 114-115; Memiş, age, s.151. · 50 Trablusgarb Valisi Recep Paşa, Dagtstani'ye intisap etmiş ve şey hi ile birlikte İstanbul'a dönmüştür. Vassaf, Sefine, c. 2, s. 142; Yücer, Osmanlı Toplumunda Tasauvuf, s. 298. 432 Uluslar Arası Mevlana Halid-I Bağdadi Sempozyumu Aslında, dini yaşayış ve algılayışta Halidiler ile diğer Müceddiler arasmda pek bir farklılık bulunmamaktadır. ll. Mahmut döneminde, aynı silsileden gelen bu iki ko la farklı tavır takınmasının ise bir takım sebepleri vardır. Bunlar: Halidilerin tepkilerini yüksek sesle dile getirmeleridir. Halidiler'in İstanbul'daki faaliyetlerinin 19. asrın ·ilk çeyreğinde başlamasma rağmen kısa zamanda çok fazla sayıda mürit edinmeleridir. Kısa zamanda mürit kitlesini genişletniek, yönetim kadernesi için huruc-ı ale's-sultan, yani sultan'a başkaldırı ihtimalini sürekli düşünmeyi beraberinde getirmiştir. Nitekim tarikatiara yönelik lasıtlamalar çerçevesinde, tekkelerdeki sancak ve mazharm dışarı çıkanlmaması karannm ardmda da aynı kaygı yatmaktadır. Müceddidilerin 11.117. yüzyılın sonlarmdan itibaren İstanbul'da faaliyet göstermeleri, dini hassasiyetleri dolayısıyla ulema ve devlet erkaru arasındarağbet görmeleri, de~let kurumlan arasındaki uzlaştıncı çizgileri, yönetim kademesinin Müceddidilere daha çok güveomelerinin nedenlerindedir. Bu çerçevede göz ardı edilmemesi gereken bir diğer husus ise modernleşme hareketlerinde önemli yere sahip MülkiyeNazın Pertev Paşa'nıiı aynı zamandaAli Behçet Efendi'nin halifesi olmasıdır. Devletin Müceddidiler'e güveninin tezahürlerinden biri, Bektaşi tekketerine daha ziyade bu koldan temsilciler atanmasıdır. Sultan Abdülmecit devrinde yaşanan Kuleli Vakası, aslında yönetimin teksir-i sevad konusundaki hassasiyetini de anlaşılır lalmaktadır. Halkın ıslahata desteğini sağlamada tarikatlardan istifade düşüncesiyle yardımlarm arttığı bir dönemde bu vakanın meydana gelmesi, sadece bazı Halidi temsilcilerinin bu başkaldında yer alması açısından değil, devletin sonıniarına yönelik çözüm arayışlan konusundaki noksanlıklan çerçevesinde de değerlendirilmelidir. Bu vaka çerçevesinde dikkat çekınek istediğimiz bir di~er husus, aynı koldan bile olsa siifilerin devlet kadernesiyle ilişkilerinde kolektif hareket etmemeleridir. Kuleli Vakası 'nda bazı Halidilerin isimlerinin geçmesi, o dönemdeki tüm Halidi temsilcilerinin aynı siyasi eğilimiere sahip olduğu şeklinde anlaşılmamalıdır. Bu noktada kişisel tercihler daima kendini göstermektedir. Nitekim II. Abdülhamit devrinde Gümüşhanevl, Sultan'a danışmanlık yaparken Es'ad Erbill sürgüne gönderilebilmektedir. Aralarmdaki temel fark, zaman zaman dini gerekçeler ileri sürülmesine rağırien Osmanlı sultanlannın öncülüğünde yürürlüğe konulan devlet politikasma destek vermeleri ya da eleştirmeleridir. Hepinize saygılar sunuyorum değerli dinleyenlerim. Ahmet Ca h id HAKSEVER 433 KAYNAKÇA Abdurrahman Memiş, "Osmanl 'da Tekkeler, Sosyal Fonksiyonlan ve İstanbul'da Halidi Tekkeleri", Osmanlı, c. 4 . .f\.bdurrahman Memiş, Hôlid-i BağdtJdi ve Anadolu 'da Halidilik Kitabevi, İstanbul 2000. Ahmet Akgündüz - Said Öztürk, Bilinmeyen Osmanlı, OSAV Yayınları, İstanbul 1999 Ahmet C ahi d Haksever, "Osmanlı 'nın Son Döneminde Isiahat ve Tarikatlar: Bekt§şilik ve Nakşbendilik Örneği", EKEV, sayı 38. Ahmet Lütfi, Vak'anüvis Ahmed Lutfi Efendi Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbull999. Azmi Özcan, "Islahat Fermanı ve Din Hürriyetinin Sırurlan" Osmanlı Devleti'nde Din ve Vicdan Hürriyeti, derleyen Azmi Özcan, Ensar Neşriyat, İstanbul2000. Azmi Özcan, "Osmanlı Askeri Teşkilatı", Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, IRCICA, İstanbul1994 B. Kocadağ, Şahkulu Sultan DergtJhı ve İstanbul Bektaşi Tekkeleri, Can Yayınlan, İstanbul1998. Bemard Lewis, Modern Türkiye 'nin Doğuşu, çev.: Metin Kıratlı, TTK Yayınlan, Ankara2007. · Bilgin Aydın, "Osmanlı Devleti'nde Tekkeler ·Reformu ve Meclis-i Meşayih'in Şeyhülislam.lık'a Bağlı Olarak Kuruluşu, Faaliyetleri ve Arşivi", İstanbiıı Araştırınalan, 1998, c. 7. Butrus Abu-Manneh, "The Naqshbandiyya-Mujaddidiyya in The Ottoman Lands in The Early 19th Century", Die Welt Islams, 1984. Cengiz Gündoğdu, Hacı Bektôş-ı veli, Öğretisi ve Takipçiferi Haklanda Metodik Yeni Bir Yaklaşım, AktifYayınları, Ankara 2007. Enver Belınan Şapolyo, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Türkiye Basımevi, İstanbul 1964. H. Kamil Yılmaz, ''Es'ad Erbili (1847-1931)", DİA, c. 1 l. Hamid Algar, "Political Aspects of Naqshbandi History", Naqshbandis (Der.) Marc Gaborieau, Alexandre Popovic, Tbierry Zarcone, Institut Français d 'Etudes Anatoliennes, İstanbul-Paris 1990. Harniyet Sezer, "Mora İsyanı ve Yunanistan'ın Bağımsızlığı (1821-1929.)", Osmanlı, Yeni Türkiye Yay, Ankara 1999. Hülya Küçük, Kurtuluş Savaşı 'nda Bektaşi/er, Kitap Yayınlan İstanbul2003. 434 Uluslar Arası Mevlana Halid-I Bağda di Sempozyumu Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliyô, Çev.: Ali Yılmaz-Mehmet Akkuş, Kitabevi Yayınlan, İstanbul1999, c. 2. · İbnülemin Mahmut Kemal İna , Osmanlı Devrinde Son Sadrazam/ar, Dergah Yayınlan, İstanbul1982, c. 3. . .. İlber Ortaylı, "19. Yüzyılda Osmanlı Hükümdarlan ve Saray", Osmanlı Devleti ve . Medeniyeti Tarihi, ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, IRCICA, İstanbul 1994 İlber Ortaylı, ''Tarikatlar ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Yönetimi", OTAM, İstanbul 1995, c. 6. İrfan GündÜZ, Osmanlılarda Devlet!Iekke Münasebetleri, Seha Neşriyat, İstanb l 1989. İsmail Kara, ''Meclis-i Meşayih, Ulema-Tarikat Münasebetleri ve İstanbul' da Şeyhlik Yapmış Beş Zatın Kendi Kaleminden Terceme-i Hali" Kutadgubilig, 2002, sayı 1. İsmail Kara, ''Tarikat Çevrelerinin İttihat Terakki ile Münasebetleri", Dergôh, yıl 1993, sayı 43. İsmail Kara, Din ile Modernleşme Arasında Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri, Dergab Yay. İstanbul 2003. J. K. Birge, The Bektashi Order of Dervishes, Luzac and Company London 1965. K. Beydilli, "Küçük Kaynarca'dan Yı.kılışa", Osmanlı Devleti ve Medeniye/i Tarihi, ed. Ekmeleddin İlısanoğlu, IRCICA, İstanbu11994. M. Esad, Üss-i Zafer, İstanbul1827. M. Ülküsal, Dobruca ve Türkler, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınlan, Ankara 1966. Mehmet Şemseddin, Yadigôr-ı Şemsi, neşr. Mustafa Kara, Kadir Atlansoy, Bursa 1997. Melabat Haksever, Ali Belıçel Efendi, Hayah, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı (Yaymlanmamış yüksek lisans tezi), AÜSBE, Ankara 2001. Mustafa Haki, Zeriat-ı Kemôl fi Terceme-i Hôl, çev. Mustafa Aktan, Mehmet Nuri Şemseddin Efendi'nin Hayatı, Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri içinde, (basılmamış yüksek lisans tezi), MÜSBE, İstanbul 2004. Mustafa Nuri Paşa, Netiiyicü'l-vukuat, sad. Neşet Çağatay, T.T.K Yayınlan, Ankara 1980. Ramazan Muslu, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, İnsan Yayınlan, İstanbul2004. - Rüya Kıliç, "Osmanlı Devleti'nde Yönetim-Nakşbendi ·ilişkisine Farklı Bir Bakış: Halidi Sürgün! eri." Tasavvuf, yıl 2006, sayı 17. Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, Medrese Yayınlan, İstanbul 980. Ahmet Cahid HAKSEVER 435 Suraiya Faroqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, çev. ElifKılıç, Tarih Vakfı Yurt Yayınlan, İstanbul2000. Süleyman Uludağ, ''Halidiyye", DİA, c. 15. Şerif Mardin, Modern Türkiye 'de Din ve Toplumsal Değişme-Bediüzzaman Said Nursi Olayı, Çev.: Metin Çulhaoğlu.: İletişim Yayınlan, İstanbul 2003. Şükrü Hanioğlu, Bir siyasal örgüt olarak Osmanlı ittihad ve Terakki Cemiye/i ve Jön Tiirklük:(1889-1902), İletişim Yayınlan, İstanbull985. Taha Akyol, Osmanlı 'da ve İran 'da Mezhep ve Devlet, Doğan Kitap Yayınlan, İstanbul 1999. Turan Alptekin, "Ahmed Hüsamed
.
|
| Bugün 723 ziyaretçi (1824 klik) kişi burdaydı! |
|
 |
|
|
