Ahkam Hadislerini İhtiva Eden Kitaplar

Ana hadis kaynaklarından toplanmış ahkam hadislerini ihtiva eden kitaplardır. İsimlendirilmeleri farklı olmakla birlikte sünen ve musannef türlerinin benzeri özelliklere sahip olan bu eserler onlardan farklı olarak daha hususi ve sadece fıkha dair bir muhtevaya sahiptirler. Özellikle fıkıh mezheplerinin kendi delillerini ortaya koyma maksadına yönelik çalışmalarının çoğalmasıyla bu tür eserlerin sayısı da çoğalmıştır. Bu kitaplarda hadisler fıkıh bablarına göre tertip edilmişlerdir.

Bu kitapların en meşhurları şunlardır:

1. Abdullah b. Ali, İbnu’l-Carud en-Nisaburi (307/919)’nin el-Münteka. 1988’de Beyrut’ta basılmıştır.

2. Ahmed b. Muhammed et-Tahavi (321/933)’nin Şerhu Meani’l-Asar. 1988’de Beyrut’ta basılmıştır.

3. Ebu Muhammed Abdülhak İbni’r-Rahman el-İşbili (581/1185)’nin el-Ahkamu’l-Kübra ve el-Ahkamu’s-Suğra isimli kitapları.

4. Abdülgani b. Abdilvahid el-Makdisi (600/1203)’nin Umdetü’l-Ahkam an Seyyidi’l-Enam. Buhari ve Müslim’in Sahihlerinde ittifakla rivayet ettikleri muttefekun aleyh hadislerden seçme ahkam hadislerine dairdir. Muhammed Reşid Rıza edisyonu ile Kahire-1354; Muhammed Hamid el-Faki edisyonu ile Kahire-1372; Abdulkadir Arnaud edisyonu ile Beyrut-1988’de birkaç kez basılmıştır.

5. Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed el-Himyeri İbnu’l-Kattan (628/1231)’ninBeyanu’l-Vehm ve’l-İhamel-Vakıayni fi Kitabi’l-Ahkam. Eserde bahse konu olan Kitabu’l-Ahkam Abdülhak el-İşbili (581)’ye aittir. Eser, el-Huseyn Ayet Said’in tahkikiyle 6 cilt halinde (son cilti fihristtir) Riyad-1997’de basılmıştır.

6. Ebu’l-Izz Ebu’l-Mehasin Yusuf İbnu’ş-Şeddad el-Halebi el-Mevsıli eş-Şafii (632/1234)’nin Delailü’l-Ahkam min Ehadisi’r-Rasul. Muhammed eş-Şeyhani ve Zıyaeddin el-Eyyubi’nin tahkikiyle 4 cilt halinde Beyrut-1992’de basılmıştır. Rakamlanmış olarak 8893 rivayet bulunmaktadır.

7. Abdüsselam b. Abdullah b. Teymiye (652/1254)’nin el-Münteka min Ehadisi’l-Ahkam. Muhibbuddin el-Hatib edisyonu ile Kahire’de (tarihsiz) basılmıştır. Muhammed b. Ali eş-Şevkani (1250/1834) ise bu kitaba Neylü’l-Evtar isminde bir şerh yazmış, bu şerh de bir kaç kez basılmıştır.

8. Ebu Muhammed Izzüddin Abdülaziz b. Abdisselam es-Sülemi eş-Şafii’nin (660/1262) el-İmam fi Beyani Edilleti’l-Ahkam. Rıdvan Muhtar b. Garbiyye’nin tahkikiyle Beyurt-1987’de basılmıştır.

9. İbn Dakik el-‘İyd (702/1302)’in el-İmam fi Ehadisi’l-Ahkam ve bu kitabın muhtasarı olan el-İlmam bi Ehadisi’l-Ahkam isimli eserleri. Muhtasar niteliğindeki eser 1383 yılında Dimeşk’te basılmıştır.

10. Muhammed b. Ahmed b. Abdilhadi, İbn Kudame el-Makdisi (744/1343)’ninKitabu’l-Muharrer fi Beyani’l-Ahkami’ş-Şer’iyye.

Ahmed b. Hanbel’in Müsnedi, Sahihayn, Sünen-i Erbaa, es-Sünenü’l-Kübra, İbn Huzeyme ve İbn Hibban’ın Sahihleri ve el-Mustedrek gibi eserlerden derlenmiş olan ahkam hadislerini muhtevidir. Önsözünde verilen hadisin sıhhat durumuna işaret edildiği kaydedildikten sonra ravilerinin cerh ve tadiline gerektiğinde yer verildiği belirtilir. Kahire’de (tarihsiz) basılmıştır.

11. Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalani (852/1448)’nin Buluğu’l-Meram min Edilleti’l-Ahkam. Konusunda en tanınmış eserlerden biris olup, Kahire ve Beyrut’ta olmak üzere bir kaç kez basılmıştır.

Rical Kitapları

1. Sahabe Ricali

1. Ebu Nuaym el-İsfehani(430),

2. İbn Abdilberr(463),

3. İbnu'l-Esir(630),

4. İbn Hacer(852),

2. a. İbn Sa'd(230),

b. Ebu Nuaym el-İsfehani(430),

c. Zehebi(748),

3. Hadis Ravilerinin Geneline Tahsis Edilmiş Kitaplar

a. Yahya b. Main(158),

b. Buhari(256),

c. İbn Ebi Hatim er-Razi,

d. Zehebi,

4. Bazı Hadis Kitaplarının Ricali Hakkında Hazırlanan Hususi Eserler

a.

Buhari'nin Ricali Üzerine Yapılan Çalışmalar

b.

Müslim'in Ricali Üzerine Yapılan Çalışmalar

c.

Buhari ve Müslim'in Ricali Üzerine Yapılan Çalışmalar

d.

Muvatta'nın Ricali Üzerine Yapılan Çalışmalar

5. Kütübü Sitte ve Benzeri Mecmuaların Ricali Üzerine Yapılan Çalışmalar

a. Abdulğani el-Makdisi,

el-Kemal fi Marifeti Esmai'r-Rical

b. el-Mizzi,

c. ez-Zehebi,

d. İbn Hacer,

e. el-Ensari,

Hülasatu Tezhibi Tehzibi'l-Kemal

f. İbn Hacer,

6. Sika Ravilerin Biyografilerine Tahsis Edilmiş Eserler

a. el-İcli,

b. İbn Hibban,

c. İbn Şahin,

7. Sadece Zayıf Ravilere Tahsis Olunmuş Eserler

a. el-Buhari,

b. en-Nesai,

c. el-Ukayli, Ebu Cafer Muhammed b. Amr,

d. İbn Hibban, el-Büsti,

Kitabu'l-Mecruhin mine'l-Muhaddisin

e. İbn Adiyy, Ebu Ahmed Abdullah,

f. ed-Darekutni, Ebu'l-Hasan Ali b. Ömer,

g. ez-Zehebi,

Mizanu'l-İtidal fi Nakdi'r-Rical

h. İbn Hacer el-Askalani,

8. Hususi Belde Ricali Hakkında Yazılmış Olan Kitaplar

a. Ebu Nuaym İsfahani,

b. Hatib el-Bağdadi,

c. İbn Asakir,

Hadis Metinleri

I. Ale'r-Rical Tasnif Edilen Kitaplar:

A. Müsnedler:

1. Zeyd b. Ali(122), Müsned

2. Ebu Hanife(150),

3. Abdullah b. Mübarek(181), Müsned

4. Ebu Davud et-Tayalisi(204), Müsned

5. İmam Şafii(204), Müsned

6. Abdullah b. Zübeyr el-Humeydi(219), Müsned

7. Ahmed b. Hanbel(241),

8. Abd b. Humeyd(249), Müsned

9. Bezzar(292), Müsned(el-Bahru'z-Zehhar)

10. Ebu Ya'la(307), Müsned

B. Mu'cemler: Hadisleri sahabe, müellifin hocaları, coğrafi bölge ve diğer kriterlere göre derleyen eserlerdir.

1. İbn Kani'(351), Mu'cemu's-Sahabe

2. Süleyman b. Ahmed et-Taberani(360), Mu'cemu's-Sağir

_______________________, Mu'cemu'l-Evsat

_______________________, Mu'cemu'l-Kebir

3. İbn Lal el-Hemedani(398), Mu'cemu's-Sahabe

4. Ebu Ya'la(307), Mu'cemu's-Sahabe

C. Etraf Kitapları: Etraf kitapları genelde alfabetik sahabe isimlerine göre derlenmiştir. Bu kitaplarda müellifler hadis metninin tamamını değil, hadisin tamamına işaret etmeye yetecek kadar kısmını verip o hadisin isnadlarını zikrederler.

1. Yusuf b. Abdurrahman el-Mizzi(h.742), Tuhfetu'l-Eşraf

2. Abdulğani en-Nablusi(h.1143), Zehairu'l-Mevaris

II. Ale'l-Ebvab Tasnif Edilen Kitaplar:

A. Musannefler: Konularına göre tasnif edilen eserlerdir. Sünen ve Camiilerden farkı merfu hadislerin yanında mevkuf ve maktu' hadisleri de ihtiva etmeleridir.

1. İmam Malik(179),

2. Abdurrezzak b. Hemmam(211), el-Musannef

3. İbn Ebi Şeybe(235), el-Musannef

B. Camiiler

1. İmam Buhari(256), el-Camiu's-Sahih

2. İmam Müslim(261), Sahihu Müslim

3. İbn Carud(306), Sahih(el-Münteka olarak ta bilinir)

4. İbn Huzeyme(311), Sahih

5. İbnu's-Seken(353), Sahih

6. İbn Hibban(354), Sahih

7. Tirmizi(279), el-Cami'

C. Sünenler

1. Ebu Davud, Sünen

2. en-Nesai(303), Sünen(el-Mücteba): Nesai'nin ayrıca Sünenu'l-Kübra'sı vardır. Ancak Kütübü Sitte içinde yer alan, el-Mücteba isimli Sünenu's-Suğra'sıdır.

3. İbn Mace, Sünen

4. Darimi, Sünen

5. Darekutni, Sünen

6. Beyhaki, Sünenu'l-Kübra

III. Müstedrek ve Mustahrecler

1. el-Hakim, el-Müstedrek

IV. Halk Dilinde Meşhur Olan Rivayetleri Toplayan Kitaplar

1. Sehavi,

2. Acluni,

3. Muhammed b. Derviş, Esna'l-Metalib

4. Abdurrahman b. Ali eş-Şeybani, Temyizu't-Tayyib mine'l-Habis

V. Hadisleri Harf Sırasına Göre Tertipleyen Kitaplar

1. Suyuti,

2. Suyuti,

3. Yusuf en-Nebhani,

4. Ahmed Ziyauddin el-Gümüşhanevi,

5. el-Münavi,

İMAM BİRGİVİ'NİN USUL-U HADİS RİSALESİ

Değerli talebe, şunu bil ki, hadis âlimlerinin tabirlerini anlamak isteyen kişinin bilmesi gereken bir takım terimler vardır.

Muhakkak şarih “ŞERH’UL-MUHADDİSÎN” de onların bir kısım terim (ıstılah)lerine işaret etmiştir. Ama biz onu biraz daha genişletmek istiyoruz. Şimdi söyleyeceklerime kulak ver.

Hadis âlimlerinin kullandıkları terimlerden;

HADÎS: Rasul-ü Ekrem (S.A.V)’in sözleri, hareket ve davranışları ve takrîridir.

TAKRÎR: Bir şahsın Rasul-ü Ekrem (S.A.V)’in huzurunda veya huzur-u saadette bulunan bir mü’mine karşı bir davranışta bulunması veya bir söz söylemesi halinde Resul-ü Ekrem (S.A.V) de buna muttali olduğu halde reddetmeyip sükût ve takrîr buyurmasıdır. Ve bu da yine hadis (kısımlarına) dahildir.

MA’RÛF HADÎS: Rasul-ü Ekrem (S.A.V)e dayandırılan her hadis “MA’RÛF”tur.

Bu dayandırma bazen açık olur. “Rasul-ü Ekrem (S.A.V) şöyle dedi, şöyle yaptı veya takrîr buyurdu” denilmesi gibi.. veya sarîh hükmünde olur. Sahabe ve tabiînden nakledilen ve fakat akla yol bulunmayan şeyler gibi. Âhirete ait haller, geçmiş ve geleceğe dair haberler bu kısma girer.

MEVKUF HADİS: (Ravîler zinciri) sahabede son bulan hadistir.

MAKTU’ HADÎS: Tabiîne dayandırılan hadîse maktu’ hadis denir.

Hadis âlimleri arasında meşhur olan görüşe göre maktu’ hadîse de “mevkûf” denilmiştir.

Değerli talebe, biliyorsun ki:

SENED: Hadis âlimlerine göre “SENED” hadisi rivayet eden şahıslardan ibarettir.

İSNÂD: “İsnad” ta “SENED” manasınadır. Bazen de “SENED”i söylemek manasına gelir.

HADÎSİN METNİ: Senedin sonu kendisine varan söz demektir.

Bu genel kaideleri kavradıktan sonra şunu bil ki, hadisler MUTTASIL ve MUNKATI’ olmak üzere ikiye ayrılır.

MUTTASIL HADİS: Rivayet edenlerden (ravî) hiçbirisi atlanmamış olan hadistir.

MUNKATI’ HADÎS: Ravîlerden birisi atlanmış olan hadistir.

Munkatı’hadis, muallâk ve mürsel (mu’dal, müdelles) gibi kısımlara ayrılır.

MUALLAK HADÎS: Senedinin baş tarafından bazı ravîleri atlanmış olan bir münkatî’ hadîstir.

MÜRSEL HADÎS: Senedinin sonunda bazı ravîleri atlanmış olan munkatı’ hadîstir.

Bazı hadis âlimlerine göre, -geniş manasile- mürsel, munkatı’ manasına gelir. Fakat meşhur olan birinci manadakidir. (Yani mürselin munkatı’ hadîsin bölümlerinden olmasıdır).

Bazı hadis âlimlerine göre MU’DAL HADİS: Atlanan ravîler birden fazla olur ve birbirlerini takip ederlerse bu hadîse mu’dal adı verilir.

MUNKATI’ HADİS: Atlanan ravîler bir veya birden fazla olup ta, biribirlerini takip etmiyorlarsa buna “MUNKATI’ HADİS” denilmiştir.

Bu dar manadaki münkatı’ geniş manadaki munkatı’ hadisin bir bölümüdür.

“Tasavvur” geniş manasile –tasavvur ve tasdik diye- bölümlere ayrılan ilim ile eş manada ve dar manasile o ilimden bir bölüm olan tasdik karşılığında kullanıldığı gibi munkatı’ da her iki manaya gelir.

MÜDELLES HADÎS: (Geniş manadaki munkatı’ın bölümlerinden olan müdelles) Bir ravînin hadisi rivayet ettiği şeyhini (hocasını) bırakıp şeyhinin üstündeki bir şeyhten işitmiş gibi bir his vermek süretile rivayet edilen hadîstir.

Yapılan bu işe de TEDLÎS adı verilir.

İsnâddaki bu tedlis, önemli bir maksada dayanmadıkça (meselâ, şeyhi dinleyenler nazarında bilinmeyip hadis hafızları tarafından SİKA kabul edilmiş olan bir zat gibi) kabul görmeyen ve hoş karşılanmayan bir şeydir.

MÜSNED HADÎS: Merfu’ hadîsin senedi muttasıl olursa buna “MUSNED HADÎS” denir ki muhaddislerce meşhur olan terim budur.

Bazı hadis âlimleri ise, -mevkûf ve maktu’ bile olsa- mutlak manadaki muttasaıl hadise MÜSNED; diğer bir kısmı ise- hadis mürsel, mu’dal veya munkatı’ olsa da- merfu’ olan hadise MÜSNED adını vermişlerdir. Fakat muhakkik alimler arasında bilinen ve sabit olan önceki terimdir.

Sonra ey talebe bilmen gerekir ki

MUZTARİP HADİS: Bir ravînin rivayet ettiği hadisin isnadında veya metninde takdîm ve te’hir (öne alma ve sonraya bırakma) yahut fazla ve eksik, veya bir râvînin yerine başka bir ravî veyahut bir metnin yerine başka bir metin getirmekle farklılık gösteren hadîse “muztarıp hadis” denilir.

MÜDREC HADÎS: Ravî muhim bir maksada ve büyük bir maslâhata (hikmete) binaen hadisin ifadeleri arasına kendi sözlerini eklerse bu hadîse “müdrec hadîs” denir.

ŞÂZ, MÜNKER ve MUALLEL HADÎS:

ŞÂZ HADÎS: Şâz, sözlükte cemaatten ayrılmış olan bir ferd anlamındadır. Hadis âlimlerinin dilinde ise: (yani terim olarak) sika (adl ve zapt sıfatlarını taşıyan, kendisine itimad edilir) ravîlerin rivayetlerinden farklı olarak rivayet edilen hadistir.

MERDUD HADÎS: Ravî sikadan olmazsa bu şaz hadîse “MERDUD (kabul görmeyen) HADÎS” adı verilir.

Ravî sikadan olursa, kuvvetli hafıza, zapt veya hadisin bir çok ravîsinin olması gibi tercih sebepleri dikkate alınarak yapılacak olan tercih, burada takip edilecek yoldur.

MAHFÛZ HADÎS: Burada tercih edilen durumda olan hadîse “MAHFÛZ”; tercih edilmemiş olana da “ŞAZ” adı verilir.

MÜNKER HADÎS: Zayıf bir ravînin, diğer zayıf bir ravîye zıt olarak rivayet ettiği hadistir ki ikinci ravînin zayıflığı birincisinden daha az olur.

MARUF HADİS: “MÜNKER HADÎSİN” mukabili maruf hadistir. Münker ve maruftan her ikisi de zayıf hadislerdir. Fakat münker hadis, maruf hadisten daha zayıftır.

“ŞÂZ” ve “MÜNKER” hadisler mecruh (üzerine başkası tercih yapılmış); “MAHFUZ ve MA’RÛF” ise racih (üstün olan) hadîslerdir. Ancak mahfuz hadiste zayıflık yoktur. Ma’ruf hadîs ise zayıf bir hadis olup ancak “münker”e göre râcih (=üstün) sayılmıştır.

Bazı hadis âlimleri şâz ve münkerde muhalefet kaydını nazara almamışlar ve bunun için “ŞÂZ HADİS” sika bir ravînin tek başına rivayet ettiği hadîstir” demişlerdir.

Yine bazı muhaddisler (hadis âlimleri) şâz hadîste ravînin sikadan olmasını şart koşmamışlardır.

Diğer bazı muhaddisler ise “münker hadîs”te ravînin zayıf olmasını nazara almamışlardır. Bunlara göre münker hadîs, açıklanan şekillere mahsus değildir. Bunun için fisk (dînî emirlere uymamak), dikkatsizlik ve çok hata yapmak gibi sebeplerle ta’na uğrayan (kusurlu bulunan) hadîste bu manaya göre münker hadîse dahildir.

Bu ıstılâhlarda (terimlerde) müzahame yoktur. (Yani her biri sikadan olan bu raviler, kitap ve sünnete aykırı olmadıkça diğerlerinin terimlerini reddetmezler).

MUALLEL HADÎS: Hadis âlimlerinin ıstılahında (hadis terimi olarak) ta’lîl: Kendisinde kusurlar ve sahih olmasına engel olan sebepler bulunan isnâddır. Bunları ise hadiste geniş bilgisi ve uzmanlığı olanlar anlayabilir.

Ey talebe şunu da bil ki: Hadîs (geçen bütün hadîs bölümlerini içine alacak şekilde), üç kısma ayrılır:

1- SAHÎH,

2- HASEN,

3- Zayıf.

SAHÎH HADİS: Senedi sonuna kadar, yani Rasûl-ü Ekrem (S.A.V)e veya tabiîne kadar, muttasıl (kesintisiz) bir sened ile adalet ve zapt sıfatını taşıyan ravîlerin rivayetleri ile sabit olan hadîstir.

SAHÎH LİZATİHİ: Bu sıfatlar eksiksiz olursa o hadise “sahih lizatihî” denir.

SAHÎH LİGAYRİHİ: Bu sıfatlarda kusur ve eksiklik olur da bunlar birçok yollarla giderilmiş olursa “sahih ligayrihi” denir.

HASEN LİZATİHİ: Var olan eksiklik birçok yollarla reddedilmiş olmazsa bu hadîse “Hasen Lizâtihî”,

HASEN LİGAYRİHİ: Zaîf hadisin zaifliği birçok yollarla reddedilmiş ise o hadîse “Hasen Ligayrihî” denir.

Hadis âlimlerinin sözlerinden açıkça anlaşılan şudur ki, hâdîs-i hasen yukarıda geçen bütün sıfatlarda eksiği bulunan hadîstir. Fakat gerçekte “hasen lizatihî” olan hadîsteki eksiklik ancak “zapt” sıfatında bulunur. Diğer sıfatlar ise oldukları gibi kalır.

“Zaif” ile “Hasen Ligayrihî” olan hadislerdeki eksiklik ise bütün sıfatlardadır. Sonra bu kısımların manalarının araştırılması gerekir.

ADALET: Adalet öyle bir meleke (bilgi ve yatkınlık)dir ki sahibini mürüvvet ve takva sahibi yapar.

Takvadan maksat, Allah’a ortak koşmak, günah işlemek ve bid’at olan bir şeyi yapmak gibi kötülüklerden kaçınmaktır. Küçük günahlardan kaçınmakta ise görüş ayrılıkları vardır. Kabul gören görüşe göre, devam ve ısrar bulunmadıkça küçük günahlardan uzak kalmak şart değildir; aksi takdirde o da büyük günahlardan sayılır.

Mürüvvetten maksat, umumi yerlerde küçük abdestini yapmak, sokakta yiyip içmek gibi insanı küçük düşürecek hareketlerden sakınmaktır.

Şurası açıktır ki, rivayet hususundaki adalet, şahitlikteki adaletten daha geniş bir mana taşır. Çünkü hadîs rivayetindeki adâlet-şahitlikteki adaletin aksine olarak köleleri de içine almaktadır.

ZAPT: Ravînin istediğini hafızasında yerleştirmek suretile duyduklarını ve rivayet ettiklerini zayi olmaktan korumaya çalışmasıdır.

ZABT SIFATI (tutup koruma): İkiye ayrılır.

1- ZABT-I SADR: Hatırlamak ve zihni unutmaktan korumak suretile olan zabttır.

2- ZABT-I KİTAP: Yazdığını ezberlemek ve nakledinceye kadar muhafaza etmek şeklindeki zabttır.

Bu kısımları ve zaîf hadisin bölümlerini iyice kavramak için adalet ve zaptla ilgili olan sebepleri açıklamak gerekir.

Hadis âlimleri adâlet sıfatındaki ta’n yani kusurlu bulma sebeplerini beş bölümde incelemişlerdir.

1- KİZBÜ’R-RAVÎ: (Ravînin yalan söylemesi),

2- İTHAMÜ’R-RAVÎ BİL-KİZBİ: (Ravînin yalanla suçlanması).

3- Fisku’r-ravî, (Ravînin günah işleyen bir kimse olması)

4- Cehaletü’r-ravî (ravînin cahil veya tanınmayan bir kimse olması)

5- Ravînin mübtedi’ olması (Bid’at uyduran bir kişi olması)

(Kizbü’r-ravî) demek, ravînin peyğamber (S.A.V)in hadîsinde kasden yalanının sabit olmasıdır. Ravînin hadîs-i şerîflerden herhangi bir hadîste yalanı sabit olursa o ravî yalancılıkla ta’n edilmiş (lekelenmiş) olur. Yalancılıkla ta’n edilen ravînin yalanı ister o hadiste isterse başka bir hadîste bulunsun, onun rivayet ettiği hadîse MEVZU’ veyaMUHTELAK (uydurulmuş) hadis denilir.

İşte muhaddislerin ıstılahında “mevzu’” ile kasdedilen şey budur. Hadîsin mevzu’ sayılması için uydurmanın bizzat o hadiste olması da şart değildir.

Resûl-ü Ekrem (S.A.V)in hadîsinde kasden yalan söyleyen bir ravî -isterse tek bir hadîste, hayatında bir defaya mahsus olarak bu yalanı söylemiş bulunsun- tevbe edip durumunu düzeltmiş bile olsa, onun rivayet ettiği diğer hadîsler de kesinlikle kabul edilemez. Yalancı şahitlik ise böyle değildir; tevbe ederse şahitliği kabul edilir. Hadis âlimleri meseleyi böyle açıklamışlardır.

Ravînin yalanla suçlanması:

Ravînin Allah Rasûlünün (S.A.V) hadîsinde yalanı sabit olmamakla beraber, diğer sözlerinde yalancılıkla şöhret yapmış olmasıdır.

Yalancılıkla ta’n edilen (suçlanan) ravînin rivayet ettiği hadîse “onun hadisi metrûktûr”denildiği gibi, bu hadîse METRÛK HADÎS adı verilir.

Böyle bir şahıs yalanından tevbe edip, sîmasında iyilik ve takva izleri görülecek şekilde durumunu düzeltirse onun hadisini dinlemek caiz olur.

(Fısku’r-ravî): Hadîs âlimlerine göre buradaki fısk (=doğru yoldan çıkmak)tan maksat inançta değil, amelde olan fısktır. Çünkü inançta olan fısk (doğru yoldan sapma) bid’ata dahildir. Yalan fıskmasının içine girse de, yalan ile suçlanma daha ağır ve peygamberin (S.A.V) hadîsine zıt olduğundan muhaddisler bunu fısktan ayırmışlardır.

Cehâletü’r-ravî: Bundan maksat ravînin isminin bilinmemesidir. Ravînin isminin bilinmemesi bir ta’n sebebidir. Çünkü ismi bilinmeyen bir ravînin sikadan olup olmadığı da bilinmez. Meselâ, “Bir adam veya bir şeyh bana haber verdi” denilmesi gibi. Bu hadîse“mübhem hadis” tabir edilir ki makbul bir hadis değildir. Ancak mübhem olan zat sahabî olursa o takdirde kabul edilir. Çünkü bütün sahabe-i kiram âdildir.

Belirsiz (müphem) olan şahıs, “Bana âdil ve sika olan birisi haber verdi” tarzında adâlet belirten bir ifade ile bunu söylerse, burada farklı görüşler vardır. Sahih olan görüşe göre, ismini açıklayıncaya kadar bu da makbul sayılmaz. Meğer ki bunu cerh ve tadil (bir hadîsi red veya doğruluğunu tesbit hususunun) sebeplerini bilmekte uzman olan bir imam söylemiş olsun.

Bid’atü’r-ravî: Ravînin bir nevi şüphe ve te’vil ile Allah Rasûlünden (S.A.V) geldiği belli olan bir şeyin aksine bir inanca sahip olmasıdır. Bu îtikad, inat ve inkâr yoluyla olmayacaktır. Çünkü böyle bir i’tikad küfürdür. Mübtedi’in (dine zarar veren bid’atları çıkaran kişinin) rivayet ettiği hadîs, şüpheden ve günahtan korunma dolaysiyle kabul edilmemiştir.

RAVÎNİN ZABT SIFATI İLE İLGİLİ TA’N SEBEPLERİ:

Bu da yine beş kısımdır.

1- Fartu’l-gaflet (dikkatsizlik),

2- Kesretü’l-ğalat (çok yanılma),

3- Muhalefetü’s-sikât (i’timad edilen ravilere aykırılık),

4- Vehim,

5- Sûü’l-hıfz (hafıza bozukluğu).

FART-I GAFLET (aşırı derecede dikkatsizlik) ile KESRETÜ’L-GALAT (çok yanılma) birbirine yakın tabirlerdir.

Gaflet, hadisi dinlemek ve nakletmekte;

Galat, hadisi dinlemek ve edâ etmekte olur.

MUHALEFETÜ’S-SİKÂT, ya isnadda veya metinde olur. Ve bunların birçok çeşitleri vardır. Sika olan ravîlere aykırılık, hadîsin şâz olmasını gerektirir. Ve onu zabt sıfatına bağlı olan ta’n sebeplerinden yapar. Çünkü muhalefet zapt ve hıfzın bulunmamasından ve onu bozup değiştirmeden koruyamamaktan doğmuştur.

Vehim; Ravînin rivayetini vehmine dayandırmasıdır. Bu çok defa isnâdda ve nadiren de hadisin metninde olur. Fakat bunun farkına varmak hadîs ilminin en ince ve en derin tarafıdır. Bunu hadis ilminin eski otoriteleri gibi metn ve isnâdda derin bir anlayış, geniş ve sağlam bir hafızaya sahip, ravî silsileleri, metin ve isnadlar hakkında tam bilgi sahibi olan zatlardan başkaları anlayamaz.

SÛÜ’L-HIFZ (hafıza bozukluğu): Bu da doğru olanı, yanlış olanından fazla, hıfz ve nakıl ettikleri, unuttuklarından ve yanıldıklarından daha çok olmaması demektir.

Sehiv ve nisyan da böyledir. Kötü hafızadan kurtulmanın çaresi, mutlak surette hata yapmamak ile veya doğru olanının yanlış olanından çok olmasile mümkündür. Yanılma ve unutma da böyledir.

SAHÎH HADİSTE RAVÎNİN DURUMU:

Garip Hadîs: Baştan sona kadar veya bazı yerlerde ravî bir kişi olursa bu hadîse “garîb”,

Aziz Hadis: Ravî iki kişi olursa bu hadîse “aziz hadîs” denir.

Meşhur ve Müstefîz: Ravî iki kişiden daha çok olursa “meşhur ve müstefîz hadîs” denir.

Mutevatir: Her tabakadaki ravîler, yalan üzerinde birleşmelerini aklın kabul edemiyeceği kadar çoğunlukta olurlarsa bu hadîse “mütevâtir hadîs” denir.

Ferd Hadîs: Garîp hadîse ayni zamanda “Ferd Hadîs”de denilir.

Bundan anlaşılıyor ki, ravî sayısı bütün tabakalarda tek olursa buna “Ferd Hadîs” denir.

Ferd-i Nisbî: Eğer bir yerde ravî bir tek olup, diğer tabakalarda birden fazla olursa buna “Ferd-i Nisbî” denir.

Hadîsin garîp ve ferd olması için ravînin çok yerde birden fazla olmakla beraber yalnız bir yerde tek olması yeterlidir.

Hadîs-i azîzde ise, ravînin sarîh (açık) olarak (meselâ, baştan sona kadar hep iki kişinin iki kişiden rivayeti gibi) veya zımmen (meselâ baştan sonuna kadar iki kişinin üç, dört, beş kişiden rivayet etmesi gibi) her tabakada iki kişi olması lâzımdır.

Meşhur Hadîste ise: Bütün tabakalardaki ravilerin hepsi sarih olarak iki kişiden çok olması lâzımdır.

Ravî bazı yerlerde bir, diğer yerlerde iki, veya daha çok olursa hadis garîp olduğu gibi, bazı yerlerde iki, bazı yerlerde ikiden çok olursa bu hadis azîze dahildir.

Bundan anlaşılıyor ki, hadis-i azizde bütün tabakalarda ravînin iki kişi olmasının manası -bir kısım ravîlerin bazı tabakalarda sarih olmasından sonra- sarih veya zımnî olmasından daha umumîdir.

Bu açıklamalar ile hadis ilmi erbabının, “Az çoğa galip gelir.” (yani azda kül hükmü vardır.) sözlerinin manası anlaşılmıştır.

Bu inceleme ve araştırmalardan anlaşılıyor ki, bir hadîsin garîp olması sahîh olmasına engel değildir. Çünkü ravîlerin her birisi sika olan şahsiyyetlerdir.

“Şâz”, “münker” ve “muallel” hadîslerin açıklamasında geçtiği gibi, birçok hadîs alimine göre bazen hadisteki garîplik ile ta’n sebeplerinden olan “şaz” olması kasdedilmiştir. Bazen da şaz olması garîp olması yani ravînin bir tek olması manasına gelmektedir.

Garîp olması hadîsin sahih olmasına engel olmadığı gibi, bu manadaki şâzlık ta hadisin sıhhatine mani’ değildir.

Sahîh lizatihi, sahîh ligayrihi, hasen lizatihi, hasen ligayrihi’nin ne demek olduğunu bildikten sonra zaîf, sahîh ve hasen hadislerde aranan geçerli şartların bulunmadığı hadis demek olduğunu hatırdan çıkarmamalıdır.

İşte -açıklandığı gibi- zaîf hadisin pek çok çeşitleri vardır.

Ayni şekilde sahih lizatihi, sahîh ligayrihi ile hasen lizatihi ve hasen ligayrihî hadisler sıhhat ve hasenliğin aslında ortak olmakla beraber tercih, amel etme ve delil olma hususlarında aralarında sıfat ve derece farkları vardır.

Bu risalede kaydettiklerimiz güvenilir kitaplardan hadîs bölümleri hakkında yapabildiğimiz araştırmalardır.

Bunları açıklamak memleketimizde fazla ihtiyaç duyulan bir şey değil ise de, bu zamanda hadis kitaplarındaki müşkülleri çözerek doğruyu bulmaya çalışan ve fakat bu isimleri duydukları zaman şaşırıp kalan ve bizden bu konuda açıklamalarda bulunmamızı isteyen din kardeşlerimizin ve yardımcılarımızın bu şaşkınlıklarını ortadan kaldırmak için bu açıklamaları yaptık.

Allah’a hamd-ü senalar olsun ki bizi hidayeti ile buna muvaffak kıldı. Allah Taâla Hz.leri bize hidayet etmeseydi bu nimete mazhar olamazdık.

Tercüme: İsmail Hakkı Zeyrek

İLMİ ARAŞTIRMALAR TR.GG
.

Usul-i Hadis - Belgelerle İslam

www.belgelerleislam.com/usul-i-hadis.html

Usul-i Hadis. Muhammed b. Ali el-Birgivî (ö.981/1573). “Rahmetüllahi aleyh”. 1. Ey talebe, bil ki; hadis ehlinin

.

Usul-i Hadis

Muhammed b. Ali el-Birgivî (ö.981/1573)

“Rahmetüllahi aleyh”

1. Ey talebe, bil ki; hadis ehlinin bu ilime ait ifâdelerle onların neyi kasdettiklerini anlamak isteyenlerin bilmesi gereken bazı ıstılahlar/terimlervardır.

2. Buhari şârihi muhakkik (İbn Hacer el-Askalânî) Şerhu’l-Muhaddisîn‘de bu terimlerin bir kısmına işaret edince, biz de onları biraz tafsil etmek istedik. Öyleyse söyleyeceklerimizi iyi dinle!..

3. Muhaddisler ıstılahında hadîs; Resülullah (sallallahu aleyhi ve sellem)Efendimizin sözü, fiili ve takrîri anlamına gelir. Takrîrin manası şudur. Bir kişinin Resülüllah’ın – Allahü teâlânın salâtı onun ve yanındakilerin/eshâb-ı kirâmınüzerine olsun- huzurunda bir iş işlemesi veya bir söz söylemesi durumunda, Resülullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) ondan haberi olup, reddetmeyerek susup kabul etmesidir. Bu tür takrirler de hadîs tarifine girmektedir.

4. Bazılarına göre yukarıdaki üç kısım (söz, fiil ve takrir), sahâbe ve tâbiînden “ridvânüllahi aleyhim ecma’în” olduğunda da hadistir. Buna görehadisler, dokuz kısım olur.

5. Resülullah (sallallahu aleyhi ve sellem) Efendimize isnâd edilen hadislerMerfû’ diye isimlenir. Raf’ (hadisin Resülullah’a (sallallahu aleyhi ve sellem) isnâd edilişi) bazen açık bir ifade ile olur. “Resülullah (sallallahu aleyhi ve sellem)efendimiz şöyle dedi, şöyle yaptı veya şunu tasdik etti” denmesi gibi. Bazen deraf’ açık ifade hükmünde olur. Sahâbe ve tâbiînden, âhiret hâlleri, geçmiş veya gelecekte olan işlerle ilgili haberler türünden akılla elde edilemeyecek bir takım sözlerin nakledilmesi gibi.

6. Sahâbe-i Kirâm’a isnâd edilen haberler, Mevkûf diye isimlenir. Tâbiîne isnâd edilen haberler de Maktû’ diye isimlenir. Meşhur olan maktû’ için de mevkûf isminin kullanılmasıdır.

7. Sakın şu nokta sana karışık gelmesin ki, sened; Muhaddisler ıstılahında hadisi rivâyet eden kişilerdir. İsnâd da bu manadadır. Fakat isnâd senedin (râvilerin) -hadisin başında- sayılması manasında kullanılır. Hadisin metni ise; isnâdın (râvilerin zikredilmesi işinin) bitmesiyle başlayan kelâmdır ki (bu hadisin kendisidir).

8. Sen buraya kadar anlattıklarımızı öğrendiysen, şunu bil ki; bazen hadis,Muttasıl ve Munkatı’ olmak üzere iki kışıma ayrılır. Muttasıl; senedindeki râvilerinden hiçbiri düşmeyen hadistir.

9. Munkatı’ hadis, râvilerinden biri düşen hadis-i şeriflerdir.

10. Munkatı’ hadisin Mürsel ve Muallak gibi kısımları vardır. Muallak, senedinin baş taraflarında, ister bir, ister daha fazla râvi düşen munkatı’ hadislerdir.

11. Mürsel hadis; senedin sonunda düşüş bulunan (yani sahâbînin düşürüldüğü) munkatı’ hadislerdir. Bazı muhaddisler (ve usulcülerin genelin)e göreMürsel hadis, genel anlamda munkatı’ hadis demektir. Fakat birinci kullanım daha meşhurdur.

12. Bazı muhaddisler dediler ki; eğer senedden hazfedilen râviler birden fazla olup peş peşe olurlarsa, bu hadis Mu’daldır.

13. Eğer senedde düşürülen râvi bir veya birden fazla olup, başka başka tabakalardan olmak suretiyle, peş peşe olmazlarsa, bu senedle rivâyet edilen hadîs-i şerîf, Munkatı’dır. Bu manada kullanılan munkatı’, genel manada kullanılan munkatı’ hadisin bir kısmıdır. Demek ki, Munkatı’ lâfzı, tasavvur gibi iki manaya kullanılır. Tasavvur lâfzı, genel manada, tasdik ve tasavvur diye kısımlanan ilimmefhumunun, mürâdifı olarak kullanıldığı gibi, hususi manada ilim mefhumunun bir kısmı olan tasdikin zıttı olarak da kullanılır.

14. Müdelles, umumi manada munkatı’ hadisin kısımlarındandır. Bu tedlîsise râvinin, şeyhinin ismini bırakıp, kendisinden işitmediği hâlde, sanki kendisinden işitmiş zannını verecek bir ifade getirerek, şeyhinin üstündeki şeyhten hadis rivâyet etmesidir. İşte bu işe tedlîs denir. Bu iş, doğru bir maksat içermedikçe çirkin ve mekruhdur.

2. sayfa

15. Merfû’ hadis, senedi muttasıl olursa ona Müsned denir ki meşhur olan da budur. Bazıları (Hatib-i Bağdâdî gibi) muttasıl hadisi, Mevkûf veya Maktû’ olsa bile, her hâlükârda müsned diye isimlendirirler. Bazıları da (İbn Abdi’l-Berr gibi)Merfû’ hadisi, Mürsel, Mu’dal, veya Munkatı’ olsa bile herhalûkarda müsned diye isimlendirirler. Fakat muhakkikler arasında en çok bilinen birinci görüştür.

16. Sen bil ki; hadisi rivâyet eden râviden, başka yollarla gelen aynı hadise,isnâdında veya metninde, öne almak sonraya bırakmak, bir şey eklemek, bir şey eksiltmek veya bir râvinin yerine diğer bir râvi, bir metnin yerine diğer bir metin getirmek sebebiyle, muhalefet vaki olsa, bu hadis, Muzdarib diye isimlenir.

17. Râvi, doğru bir maksat ve maslahattan dolayı, hadis sözleri arasına kendi sözünü katsa, bu hadis, Müdrec diye isimlendirilir.

18. Şâz, Münker ve Muallel, hadis kısımlarındandır. Şâz, lûgatta ‘cemaatten ayrılan fert‘ demektir. Hadis ıstılahında ise, sika/güvenilir râvilerin rivâyet ettiği hadisin (metnine veya senedine) muhalif olarak rivâyet edilen hadîs-i şerîflerdir. Eğer (muhalif hadisi rivâyet eden) râvi, sika değilse, bu hadis, Şâzz-ı Merdûddur. Eğer râvi sika ise, bunun çözümü, iki hadisin râvilerinden birinin diğerine hıfz, zabt veya râvi fazlalığı ve diğer tercih sebepleri yoluyla, tercih edilmesine bağlıdır. Tercih edilen hadis, Mahfûz, tercih edilmeyen diğer hadis de Şâzz-ı Makbûl diye isimlenir.

19. Münker, zayıf râvinin diğer bir zayıf râviye muhalif olarak rivâyet ettiği hadistir. Fakat ikinci râvinin za’fı birincisinden azdır. Münkerin karşıtı Ma’rûftur.Münker ile Ma’rûfun her ikisi de zayıftır. Ama Münkerdeki za’f, Marûftaki za’ftan daha fazladır. Şâz ile Münker mercûhtur. Mahfûz ile Ma’rûf râcihtirler. FakatMahfûzda za’f yok iken, Ma’rûf, Münkere nisbetle râcih olup zayıftır.

20. Bazı Muhaddisler Şâz ve Münkerde muhalefet kaydını itibara almamışlar ve Şâz; sika bir râvinin, tek başına rivâyet ettiği hadistir demişlerdir. Bazı muhaddisler de Şâz hadiste muhalif râvinin sika olmasını itibara almamışlardır. Yine bu gruba göre Münker hadis, kitapta anlatılan tarifle sınırlı olmayıp, fısk, gaflet ve aşırı yanılgı ile tenkit edilen râvilerin rivâyet ettiği hadisler de Münkerdir. Netice de bütün görüşler, birer ıstılahtır ki ıstılahlarda tartışma olmaz.

21. Bu bahis -ismi meful kalıbında olan- Muallel bahsidir. Muhaddisler nezdinde ta’lîl; içerisinde, sıhhatine zarar verecek sebep ve illet bulunan isnâddır ki, bu illet ve sebepleri hadis ilminde maharet sahipleri bilir.

22. Bundan sonra bil ki, hadisler üç kısımdır. Sahih, Hasen, Zayıf.

Sahih; senedi sonuna kadar bitişik olarak, adâlet ve zabt sahibi râvilerin nakliyle sabit olan hadistir. Eğer bu vasıflar kemal derecesinde olursa, buna Sahîh li-zâtihi denir. Eğer bu vasıflarda (zabt vasfında) bir nevi kusur bulunursa bakılır, şayet bu kusur, hadisin başka tariklerle (senedler) rivâyet edilmesi sayesinde telâfi edilmişse, bu hadis, Sahîh li-gayrihidir.

23. Söz konusu eksiklik, sened çokluğuyla denklenmezse, bu hadis Hasen li-zâtihidir. Eğer zayıf hadis, zayıflığı senedlerinin çokluğuyla denklenirse, bu hadis,Hasen li-gayrihidir. Muhaddislerin sözlerinden açığa çıkan şudur ki: Hasen hadis, kendisindeki noksanlık, sahihteki vasıfların tümünde bulunandır. Fakat araştırma gösterdi ki; Hasen li-zâtihideki noksanlık, sadece zabt vasfında olup, diğer vasıflar sahih hadisteki hâli üzeredir. Zayıf ve Hasen li-gayrihi hadislerdeki noksanlık ise, sahih hadisteki tüm sıfatlardadır.

24. Bundan sonra Adâlet ve Zabt mefhumlarını incelememiz gerekir. Taki bahsedilen hadis kısımlarının mahiyeti anlaşılabilsin.

Adâlet; sahibini takva ve kişiliğe sarılmaya sevkeden bir meziyettir.Muhaddisler nezdinde takvadan maksat

3. sayfa

şirk, fısk, ve bid’at gibi kötü işlerden sakınmaktır. Bu hususta küçük günahlardan sakınma konusunda ihtilaf vardır. Seçilen görüşe göre, küçük günahlardan sakınmak takva için şart değildir. Fakat küçük günahlara ısrar da büyük günahtır. Kişilikten maksat, sokakta yemek-içmek, umumi yollardabevletmek ve benzeri düşük işlerden sakınmaktır. Şu hususu da belirtmek gerekir ki, râvilerde aranan adâlet, şâhitlikte aranan adâletten daha umumidir. Zira şâhitlikte aranan adâlet köleleri de içine alır.

25. Zabt; râvinin işittiği ve rivâyet ettiği hadisi dilediğinde okuyabilecek derecede unutmaktan ve karıştırmaktan muhafaza etmesidir. Zabt iki türlü olur:Zabt-ı sadr; hadisi unutmaktan korumak ve hatırda tutmakla olur. Zabt-ı Kitâbet; hadisleri not aldığı bir defter sayesinde rivâyet edeceği vakte kadar yanında saklamasıyla olur.

26. Bundan sonra gerek hadislerin genel olarak kısımlarının bilinmesi gerekse, hususen zayıf hadislerin kısımlarının bilinmesi için adâlet ve zabtla ilgili tenkit sebeplerini beyan etmek gerekir. Bil ki hadis alimleri adâlet noktasından tenkit sebeplerini beş maddede toplamışlardır:

1- Râvinin yalan söylemesi.

2- Râvinin yalanla itham edilmesi.

3- Râvinin fâsık oluşu.

4- Râvinin bilinmemesi.

5- Râvinin bid’at ehli olması.

27. Râvinin yalancı olması; bir hadiste yalanının tesbit edilmiş olmasıdır. Buna göre herhangi bir hadiste yalanı tesbit edilen râvi yalancılıkla tenkit edilmektedir. Yalancılıkla tenkit edilen râvinin rivâyet ettiği hadisler (yalanı ister bu hadiste, ister başka hadiste olsun) Mevzû’/uydurma diye isimlenir. Muhaddislerin Mevzû’ hadis sözünden kastettikleri işte budur. Ayrıca Mevzû’hadiste yalan ve uydurma işinin söz konusu hadiste olması gerekmez. Başka bir hadiste yalanı tesbit edilen kimsenin rivâyet ettiği tüm hadisler Mevzû’dur.

28. Râvinin bir hadiste ömründe bir kere dahi yalanı vaki olsa, tevbe edip halini düzeltse bile, o kimsenin hadisi artık kabul edilmez. Yalancı şâhitlik ise böyle değildir. Zira yalancı şahit, tevbe etse, fıkıhçıların beyanına göre şehâdeti kabul edilir.

29. Râvinin yalanla itham olunmasına gelince; bu, râvinin hadîs-i şerîfte yalanı sabit olmasa bile, günlük konuşmalarında yalancılıkla tanınmış olmasıdır. “Yalan ithamıyla tenkit edilen râvinin hadisi, hüccet olmayıp terk olunur.” ve o hadis Metrûk diye isimlenir. Bu gibi kimseler yalandan tevbe edip, dış hâllerinden düzelme izleri görülecek kadar hâllerine çeki düzen verseler, artık hadislerinin dinlenmesi caizdir.

30. Râvinin fıskına gelince; bundan maksat amelde olan fısktır, itikatta olan fısk değildir. Zira itikatta olan fısk, bid’at sayılır. Râvinin yalan söylemesi fısk ise de, ondan dolayı yapılan tenkit daha şiddetli ve hükmü farklı olduğu için muhaddisler onu müstakil bir kısımda ele alırlar.

31. Râvinin bilinmeyişine gelince; bundan maksat râvinin isminin bilinmeyişidir. Râvinin kim olduğu bilinmedikçe, âdil olup olmadığı bilinemiyeceği için, isminin bilinmeyişi râvide tenkit sebebi olmaktadır. Bunun misali müsnidin ‘bir adam rivâyet etti ki’ şeklindeki rivâyetlerdir. Bu tür hadisler, ‘Mübhem’ ismini alırlar. İsmi bilinmeyen râvi sahâbî değilse -sahâbîlerin tümü âdil olup, isimlerinin bilinmeyişi bir şey değiştirmeyeceğinden- bu tür hadisler makbul değildir.

Eğer adı bilinmeyen râvi, adâlet sahibi olduğunu bildiren bir ifadeyle -‘âdil veya sika biri rivâyet etti‘ gibi- andırsa, bunda tafsilat vardır. Eğer bu ifadeyi kullanan kişi hâzik/güvenilir mütehassıs bir imam ise hadis kabul edilir. Eğer böyle biri değilse, ismini belirtmedikçe hadis kabul edilmez.

32. Râvinin bid’atine gelince; bu, râvinin Resülullah’tan (sallallahu aleyhi ve sellem) bilinen dinî esaslara muhalif bir inanca şüphe ve tevil yoluyla sahip olmasıdır. Eğer inanç inkâr ve inad sebebiyle olursa, bu küfür olur ki, konumuzun dışında kalır. Bid’at ehlinin hadisi ihtiyaten makbul değildir.

33. Zabtla ilgili tenkit sebeplerine gelince; bunlar beş tanedir:

Birincisi; aşırı dalgınlık.

İkincisi; çok yanılmak.

Üçüncüsü; sikalara muhalefet.

Dördüncüsü; evham sahibi olmak.

Beşincisi; kötü hafızalı olmak.

34. Aşırı dalgınlık ve yanılgıya gelince; bunlar birbirlerine yakın şeylerdir.Dalgınlık hadisi, dinleme ve alma esnasında olur. Yanılgı ise, hadisi, hem dinleme, hem de rivâyet esnasında olur.

4. sayfa

35. Sikalara muhalefete gelince; bu, isnâdda veya metinde olur. Bunların her ikisi de birkaç neviye ayrılır ki, genelde hadisin şâz olmasına yol açarlar. Sikalara muhalefetin zabtla ilgili tenkit sebeplerinden sayılması, râviyi muhalefete sevkeden şeyin kendisini (hadisi) değiştirmekten alıkoyamaması ile zabt ve hıfzyokluğu sebebiyledir.

36. Vehme gelince; bu, râvinin rivâyetinin yanlış zannı üzerine bina edilmesidir Bu ise genelde senedde olurken bazen de metinde olur. Fakat vehmi tesbit edebilmek, hadis ilimlerinin en zor ve en ince yönlerindendir. Bu kabiliyet ise ancak kendisine, hadis senedleri ve metinleri üzerinde geniş hıfz, keskin anlayış ve râvilerin mertebeleri, sened ve metinlerin hâlleriyle ilgili -bu ilmin erbâbı eski âlimlerde olduğu gibi- tam bilgi bahşedilmiş kimselerde bulunur.

37. Hıfzı zayıf olmaya gelince; bu, râvinin isabetinin hatasından, hıfz vehatırlama gücünün de yanılgı ve unutkanlığından fazla olmaması demektir. Buna göre, hatasının isabetine, yanılgı ve unutkanlığının da hatırlama ve hıfzına galip gelmesiyle birbirlerine denk olmaları arasında fark yoktur. Zayıf hıfz tenkidinden kurtulmak ancak, hadisin rivâyetinde hiç hata yapmamakla veya genelde hatasız biçimde hadis rivâyet etmiş olmasıyla mümkündür. Yanılgı ve unutkanlıktenkidinden kurtulmak da aynı ölçüye göredir.

38. Sonra bil ki, Sahîh hadiste râvi bir tabakada veya bütün tabakalarda tek kalırsa, bu hadis ‘Garîb‘ diye isimlenir. Aynı şartlarda râviler iki tane olursa, Azîz, ikiden fazla olurlarsa Meşhûr ve Müstefîd diye isimlenir.

39. Senedin râvileri tüm tabakalarında, aklın yalan üzerine söz birliği edebileceklerine ihtimal veremeyeceği kadar kalabalık olursa, bu hadiseMütevâtir denir.

40. Garîb hadis Ferd diye de isimlenir. Şu nokta sana karışık gelmesin ki, râvi senedin tüm tabakalarında bir kişi olursa, buna Ferd-i Mutlak denir. Eğer bir tabakada tek kalırsa, buna da Ferd-i Nisbî denir.

Hadisin Ferd veya Garîb olabilmesi için -diğer tabakalarda birden fazla olsa bile- bir tabakada râvinin tek kalması yeterlidir.

Hadisin Azîz olabilmesi için de râvilerin bütün tabakalarda sarahaten veya zımnen iki kişi olması gerekir.

Hadisin Meşhur olabilmesi için de râvilerin tüm tabakalarda sarahaten ikiden fazla olması gerekir. Buna göre bir tabakada iki, diğer tabakalarda ikiden fazla olursa, bu da Azîzdir. Tıpkı bir tabakada tek, diğerlerinde de fazla olması durumunda hadisin Garîb olması gibi.

Bu anlatılanlardan bilinmiştir ki, Azîz hadiste râvilerin tüm tabakalarda iki kişi olmasından maksat, en az bir tabakada sarahaten iki kişi olduktan sonra, diğer tabakalarda sarahaten veya zımnen iki kişi olmalarıdır.

Şu izahtan sonra bu ilimde Muhaddislerin azınlık çoğunluğa hükmedersözünün manasını anlamışsındır.

41. Bu incelemeden bilmişsindir ki, hadisin Garîb olması, Sahîh olmasına mani değildir. Zira seneddeki râvilerden her biri sika olabilir. Bazen de Garîbten, çoğuna göre, hadiste tenkit sebeplerinden biri olan Şâz kastolunur. -Nitekim bu kullanım- Şâz, Münker ve Muallel hadisler bahsinde geçmişti. Bazen Şâz, Garîb -râvinin tek kalması- manasında kullanılır.

Bu durumda garâbet, hadisin sıhhatine mani olmadığı gibi, bu manadakişâzlık da hadisin sıhhatine mani değildir.

42. Şunu unutma ki, li-zatihî ve li-gayrihî olmak üzere tüm Sahîh ve Hasenhadis kısımlarının manasını bildiğinde, kendisinde; Sahîh ve Hasen hadislerde muteber olan şartların biri veya hepsi bulunmayan hadislerin Zayıf hadis olduğunu da bilirsin. Zayıf hadislerin kısımları çoktur. Sahîh ve Hasen hadisler de, tercih ve amel konusunda biri diğerinin fevkinde olan farklı farklı mertebelere sahiptir. Hadislerin hüccet olarak kullanılması, Sahîh ve Hasen olabildikten sonra, bu vasıfların ve derecelerin farklılığına göredir.

5. sayfa

43. Bu anlattıklarımız, muteber kitaplardan hadis çeşitlerinin incelenmesi sadedinde bize nasip olanlardır. Bu meseleleri bilmek, burada o kadar gerekli olmasa da, ne zaman ki din kardeşlerimiz ve yakîn tahsilindeki yardımcılarımız, bu sıralar, bazı hadislerin müşkilâtını çözmekle meşgul olunca, ayrıca bu terimlerin isimlerini duyduklarında hayrete düşüp bizden açıklama isteyince, biz de bunları açıkladık.

Allahü teâlâya hamd olsun ki, bizi, hidâyeti ile buna kavuşturdu. Eğer yüce Allah bize hidâyet vermeseydi, kendiliğimizden bunun yolunu bulamazdık. [A’râf, 7/43 ]

Usul-ü Hadis - İnce Meseleler

Bu kısımda “Kitabetü’l-Hadis”, “Tedvîn” ve “Tasnîf” tabirlerinin kısa izahları yapılacak ve tasnif usulleri ile alakalı hulasa olarak ma’lûmât verilecektir.

İlm-i Hadîs’te “Kitâbetü’l-Hadîs” tabiri ile, Peygamber Efendimiz (s.a.v.) ve Sahabe-i Kirâm devrinde hadis-i şeriflerin mücerred yazılması ve cemedilmesi kasdedilir. Asr-ı Saadet’te Sahabe-i Kirâm’ın bazıları Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’in hadis-i şeriflerini yazarak “sahîfe” adını verdikleri küçük risaleler vücuda getirmişlerdir. Abdullah İbn-i Amr İbni’l-Âs (r.a) Hz.’nin “Sâdıka” ismini verdikleri sahifesi ile; Hemmam İbn-i Münebbih (r.a.) Hz.’nin, Ebû Hureyre (r.a.) Hz.’nden yazmış oldukları “Sahîha” isimli sahifesi bunların arasında en meşhur olanlarıdır.

Tedvîn lügatte, cemetmek manasınadır. Bu kelime ile, “yazılı sahifeleri cemederek iki kapak arasında kitap haline getirmek” manası ifade edilir.

Hadîs İlmi Istılâhı’nda ise Tedvîn, Sahâbe-i Kirâm tarafından yazılmış olan yahut hafızalarda tutulan hadîs-i şerîfleri toplayarak bir kitap meydana getirmek manasına gelir.

Tedvîn devrinin ne zaman başladığı hakkında kat’î bir tarih vermek mümkün değildir. Ancak bu mevzû ile alakalı olarak gelen rivayetlerden, tedvîn devrinin Sahâbe Asrı’ndan sonra, yani birinci asrın sonları ile ikinci asrın ilk çeyreğinde başladığı anlaşılmaktadır.

Tedvîn faaliyetine ilk başlayan ise Hilyetü’l-Evliyâ’da bildirildiğine göre İbn-i Şihâb ez-Zührî Hz.’dir.

Bu tabir “Kitâbetü’l-Hadis” ve “Tedvîn” tabirlerinden daha farklı bir manayı ifade eder. Hadîs-i şerîfleri tedvîn eden kimse (müdevvin), kitabını hazırlarken, içine aldığı hadîs-i şerîfleri sınıflandırır ve meselâ salât ile alakalı olanları bir bölümde; zekat ile alakalı olanları bir bölümde zikrederse “tasnîf”“musannaf” ismi verilir. yapmış olur. Bu şekilde hazırlanan eserlere de

Hadîs Tarihi’inde evvelâ “Kitâbetü’l-Hadîs”, ardından “Tedvîn”, ondan sonra da“Tasnîf” devreleri teşekkül etmiştir.

Hicrî ikinci asırda tedvîn ve tasnîf edilmeye başlanan hadîs eserleri Sünenler, Câmîler, Müsnedler, Müstedrekler gibi kısımlara ayrılmaktadır. Şimdi bu kısımlarla alakalı olarak kısaca ma’lûmât verelim.

Ahkâm Hadîslerini ihtivâ eden ve fıkıh bablarına göre tanzîm edilmiş olan hadîs kitaplarına “sünen” ismi verilmiştir. Bu kitaplarda sadece merfû’ olan hadîs-i şerîfler yer alır ve “ibâdât , ukûbât ve mu’amelât” olmak üzere üç başlık altında toplanır. Bu başlıklara ait fıkhî mevzular da “kitab” ismi altında zikredilir. Kitablar ise “bablar”şeklinde tasnif edilir.

Bu sınıf hadis kitaplarında ise “Sünenler” gibi ibâdât , ukûbât ve mu’âmelât’a dair hadîs-i şerîfler toplanmıştır ancak, sadece bunlara değil bunlara ilaveten çok daha değişik mevzûlardaki hadîs-i şerîflere de yer verilmiştir.

Mesela Câmîler’de bulunan Kur’ân-ı Kerîm’in faziletleri, tefsiri; menâkıb, Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’in sîret ve megâzîsi, Sahâbe-i Kirâm’ın faziletleri gibi mevzûlara sünenler’de temas edilmez. Bu itibarla Câmîler, her türlü müşkilin halli için başvurulabilecek mufassal hadis eserleridir.

Bu sınıf hadis eserleri Hicrî üçüncü asırda ortaya çıkmıştır. Bu eserlerde hadîs-i şerîflerin mevzûları dikkate alınmamış, fakat hadîs-i şerîfler onları rivayet eden sahâbî’nin ismi altında cemedilmiştir. Mesela Ebû Hureyre (r.a.) Hz.’nin rivayet ettiği hadîs-i şerîfler, mevzûları ne olursa olsun, bu isim altında cemedilir.

Sahâbe-i Kirâm’ın isimleri de İslam’a giriş sırası esas alınarak veyahut da neseblerine göre sıraya konmuştur.

Bir müellifin kendi şartlarını taşıdığı halde eserine almadığı hadîs-i şerîfleri, başka bir müellifin cemetmesiyle meydana gelen kitaplara “müstedrek” ismi verilir.

En meşhur müstedrek, İmam Hâkim en-Neysâbûrî Hz.’nin, Sahîh-i BuhârîSahîh-i Müslim için (bu ikisine ilm-i hadîs’te -sahîhayn- ismi verilir) telif etmiş olduğu “el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn” isimli eseridir. ve

Bu kısımda İlm-i Hadis’te “Kütüb-i Sitte” ismiyle meşhur olan en muteber altı eser ve musannıfları ile; bu altı eserden sonra en muteber diğer üç eser ve musannıfları hakkında kısaca ma’lûmât verilecektir.

Hadis eserleri içinde en meşhur ve en muteber eser İmam-ı Buhârî Hz.’nin telif ve tasnif etmiş olduğu el-Câmi’u’s-Sahîh isimli eseridir. Bu eser “Sahîh-i Buhârî” ve “Buhârî Şerîf” isimleriyle de meşhurdur. İmam-ı Buhârî Hz.’nin asıl ismi, Muhammed bin İsmâil bin İbrâhim’dir. On yaşlarında bile yokken hadîs ezberlemeye başlamış, binden fazla şeyhten hadîs yazmış; yüz bin sahîh, iki yüz bin de sahîh olmayan hadîs-i şerif ezberlemiştir.

el-Câmi’u’s-Sahîh isimli eseri Kur’ân-ı Kerîm’den sonra yeryüzündeki en sahîh kitaptır. Bu kitabı on altı senede tamamlamıştır.

Bu eseri ile alakalı olarak kendisi şöyle söylemiştir: “Sahîh’i 600.000 hadîs-i şerîf içerisinden seçerek yazdım. Hiçbir hadîsi iki rekat namaz kılmadıkça içerisine koymadım”

Talebesi Firebrî de İmam-ı Buhârî’nin şu sözünü nakleder: “el-Câmi’u’s-Sahîh’i Mescid-i Haram’da tasnif ettim ve iki rekat namaz kılıp Allah-ü Teâlâ’ya istihâreye vararak doğruluğunu tesbit etmedikçe hiçbir hadisi içine koymadım” İmam-ı Buhâri Hz. bu eserinde mükerrerlerin haricinde takrîbî 7400 hadîs-i şerîf rivayet etmiştir. Mükerrer olanlarla birlikte 9000 hadîs-i şerîf mevcuttur.

Keşfü’z-Zünûn’da bildirildiğine göre Sahîh-i Buhârî’in seksen iki adet şerhi yapılmıştır. Bunların içinde en meşhur olanı ise İbn-i Hâcer el-Askalânî’nin yazmış olduğu Fethu’l-Bârî isimli eserdir.

Kütüb-i Sitte içerisinde Sahîh-i Buhârî’den sonra en muteber hadîs eseri olan bu kitabın müellifi Ebû’l-Hüseyn Müslim ibnu’l-Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî’dir. İmam-ı Müslim Hz., “Sahîh-i Müslim” ve “Müslim-i Şerîf” isimleriyle de meşhur olan bu eserini mükerrerler hariç 4000 hadîs-i şerîfi bir araya getirerek telif etmiştir.

İmam-ı Nevevî Hz. Sahîh-i Müslim’i bablara ayırmış ve başlıklar koymuş, bu suretle ondan daha kolay istifade etme imkanı hâsıl olmuştur. İmam-ı Müslim Hz. de (Allah’ın ihsan ettiği bu nimeti ikrar için) kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Bütün yeryüzü halkı hadis yazmaya çalışsalardı, ancak bunun seviyesine ulaşabilirlerdi. Mutlaka bir huccete dayanmadıkça bu kitaba ne bir hadis yazdım, ne de bir hadis çıkardım”

Sahîh-i Buhârî ve Sahîh-i Müslim için “Sahîhayn” tabiri kullanılır. Yine ikisinin birden rivayet ettiği hadîs-i şerîflerin sonunda “Ravâhü’ş-Şeyhân” ve “Müttefekun aleyh” ibareleri yer alır.

Sahîhayn’da "haddesenâ” tabiri “senâ” rumuzu ile, “ahberenâ” tabiri de “enâ”rumuzu ile gösterilir. Bu rumuzlar ihtisar için kullanılan birer ıstılahtır. Bil-hassa Sahîh-i Müslim’de sık sık ( ح ) harfi kullanılır. Bu işaret senedlerin değiştiğini gösterir.

Ebû Abdirrahman Ahmed İbn-i Şuayb en-Nesâî Hz.’nin telif etmiş olduğu bu eser Kütüb-i Sitte içinde Sahihayn’dan sonra en muteber eserdir.

İmam-ı Nesâî Hz. Sünen-i Kübrâ isimli bir kitap telif etmiş ve bazı ma’lül hadisleri de bu kitaba almıştı. Kendisinden bu ma’lül hadisleri ayıklaması istenince de Sünen-i Kübrâ’yı ihtisar etmiş ve el-Müctebâ ismini verdiği ikinci süneni hazırlamıştır. İçinde ma’lül hadis bulunmayan ve Sünen-i Nesâî diye meşhur olan bu muhtasar, Kütüb-i Sitte içinde üçüncü sıraya yerleşmiştir.

İmam-ı Hâkim en-Neysâbûrî Hz. şöyle demiştir: “Ebû Abdurrahman’ın (İmam-ı Nesâî) hadis fıkhı üzerindeki izahları sayılamayacak kadar çoktur. Onun Kitâbü’s-Sünen’ini tetkik eden kimse izahlarının güzelliği karşısında hayrete düşer.”

Bu eserin müellifi Ebû Dâvûd Süleyman İbni’l-Eş’as es-Sicistânî Hz.’dir. Hadis öğrenmek için küçük yaşta seyahatlere çıkan Ebû Dâvûd Hz. Horasan, Irak, Suriye ve Hicaz muhaddislerinden hadis yazmış; topladığı 500 bin hadîs-i şerîf içinden de ahkamla alakalı 4800 hadîs-i şerîf’i seçerek Sünen-i Ebî Dâvûd’u meydana getirmiştir.

Bu eser hakkında İbnü’l-A’râbî şöyle söylemiştir: “Bir kimsenin elinde ilim olarak Allah’ın kitabı ve bir de Ebû Dâvûd’un Sünen’i bulunsa o kimse, başka bir şeye muhtaç olmaz.” Ebû Süleyman el-Hattâbî ise “Ebû Dâvûd’un Sünen’i, İslamî ilimler sahasında benzeri yazılmamış kıymetli bir eserdir. Mezhepleri farklı olduğu halde, bütün insanlar tarafından hüsn-ü kabul görmüştür. Bu sebeple ulema ve fukaha arasında bir hakem olmuştur.” diye söylemiştir.

Ebû Îsâ Muhammed ibn-i Îsâ et-Tirmizî Hz. küçük yaştan itibaren hadis öğrenmeye merak sarmış ve bu maksatla bir çok seyahatlere çıkmıştır. İmam-ı Buhârî Hz.’nin talebelerindendir.

Sünen-i Tirmizî de hadis eserleri arasında “Sünen” sınıfına dahildir. Çünkü bu eser de fıkıh bablarına göre tanzim edilmiştir. Ancak başka mevzulardaki hadîs-i şerîfleri de hâvî olduğu için “el-Câmi’u’s-Sahîh veya Câmi’u’t-Tirmizî” isimleriyle de şöhret kazanmıştır.

İmam-ı Tirmizî Hz. tasnif etmiş olduğu bu eseri için şöyle söylemiştir: “Bu kitabı tasnif ettiğim zaman, onu Hicaz alimlerine arz ettim, beğendiler; Irak ulemasına arz ettim, beğendiler; Horasan ulemasına arz ettim, onlar da beğendiler. Her kimin evinde bu kitap bulunursa sanki o evde konuşan bir Nebi vardır.”

Ebû Abdillah Muhammed İbn-i Mâce el-Kazvinî Hz. de hadis öğrenmek için bir çok seyahatlere çıkan; hafıza ve itkan cihetinden hadis imamlarının medh-ü senâ ettiği; sika ve huccet olduğuna dair ittifak bulunan büyük bir muhaddistir.

Bu eserini 32 kitap ve 1500 bab olmak üzere, fıkıh bablarına göre tasnif etmiştir. Bu babların tamamında, muhtelif sayılarla, toplam 4000 hadîs-i şerîf mevcuttur.

Mezkür altı eser için İlm-i Hadîs’te “Kütüb-i Sitte” tabiri isti’mal olunur. Ancak 6. kitabın hangisi olduğu hususunda ihtilaf vardır. Şöyle ki;

· Bir kısım âlimler 6. kitap olarak İmam-ı Malik Hz.’nin, el-Muvattâ isimli eserini;

· Aralarında İbnü’s-Salah, İmam-ı Nevevî ve İbn-i Hâcer el-Askalânî Hz.’nin de bulunduğu diğer bazı âlimler ise ed-Dârimî’nin, “Sünen-i Dârimî” isimli kitabını kabul ederler.

Muvattâ, Sünen-i Dârimî ve Ahmed İbn-i Hanbel Hz’nin Müsned’i hakkında malumat vermeden önce, yukarıdaki altı hadis eseri ile alakalı olan bazı tabirleri kısaca izah edelim:

· Sahîh-i Buharî ve Sahîh-i Müslim ile birlikte İmam-ı Malik Hz.’nin Muvattâ isimli eseri için “Kütüb-i Selâse” tabiri kullanılır. (Bu, Kütüb-i Sitte içine İmam-ı Mâlik Hz.’nin bu eserini dâhil edenlere göredir. Bu âlimler Sahihayn’dan sonra 3. sırada Muvattâ gelir görüşündedirler.)

· Sünen-i İbn-i Mâce’den önceki beş esere “Kütüb-i Hamse” ve “Usûl-i Hamse” denir.

· Kütüb-i Sitte’ye Sünen-i Dârimî’nin dahil edilmesiyle yedisine birden“Kütüb-i Seb’a” denir.

· Kütüb-i Sitte içindeki dört sünen için ise “Sünen-i Erba’a” tabiri kullanılır. Bazı rivayetlerde kullanılan “Sünen Sahipleri” ifadesi ile de bu dört sünen kasdedilir.

Şimdi Kütüb-i Sitte’den sonra en meşhur ve muteber olan diğer üç eser hakkında ma’lûmât verelim. Kütüb-i Sitte’ye bu üç eser de dahil edilerek tamamına birden “Kütüb-i Tis’a” denir.

Dârimî Hz. hilm, dirayet, zekâ, hıfz, ibadet ve zühd bakımından darb-ı mesel olacak şekilde son derece zekî ve dindar bir kimse idi. Hadis toplamak için pek çok seyahatlere çıkmış, bu sebeple Mısır, Şam, Irak ve Haremeyn’i ziyaret etmiştir. Semerkand’da uydurma hadislere kaşı mücadele vermiştir. Daha önce de zikrettiğimiz gibi İbnü’s-Salah, İmam-ı Nevevî ve Hafız İbn-i Hacer el-Askalânî gibi bazı alimler altıncı kitap olarak Sünen-i Dârimî’yi kabul etmişlerdir. İmam-ı Nevevî Hz. onun hakkında şöyle demiştir:“Dârimî zamanındaki Müslümanların hafızlarından bir tanesidir. Fazilet ve hafızasına çok az insan yetişebilirdi.”

İmam-ı Mâlik Hz. malum olduğu üzere Mâlikiyye Mezhebi’nin kurucusu ve Sahâbe-i Kirâm’dan Ebû Âmir (r.a.) Hz.’nin torunudur. Kendisi Abdurrahman ibn-i Hurmuz başta olmak üzere Medine’nin diğer alimlerinden ilim öğrenmiştir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’in hadîs-i şerîfleri ile beraber Sahâbe-i Kirâm Hazerâtı’nın sözleri ve fetvalarına da kitabında yer veren İmam-ı Mâlik Hz. bu eserini şeyhlerine arzetmiş, onlar da muvafakat göstermişlerdir.

Ebû Abdillah Ahmed ibn-i Muhammed ibn-i Hanbel Hz. de malum olduğu üzere mezheb imamlarımızdandır ve ilim öğrenmek için küçük yaşlardan itibaren seyahatlere çıkmıştır. 40 yaşına kadar hadîs-i şerîf toplamakla ve ilmini ziyadeleştirmekle meşgul olmuş; 40 yaşından sonra da hadis rivayet etmeye ve ilim öğretmeye başlamıştır. 750.000 hadis içerisinden seçerek yazdığı Müsned’i dînî mevzûlarda ihtiyaç duyulan tüm meselelerin halli için başvurulabilecek kıymette bir eserdir.

Böylece “Kütüb-i Tis’a” ismiyle meşhur olan en muteber 9 hadis eseri ile alakalı kısa malûmât vermiş olduk. Daha sonraları bu eserler için birçok şerhler, hulasalar yapılmış; bunlardan istifade ile başka eserler meydana çıkmıştır. Bu hususla alakalı olarak mufassal eserlerde izahat bulunabilir.

C- “İLM-İ USÛL-İ HADÎS” İLE ALAKALI ISTILAHLAR VE HADÎS-İ ŞERÎFLERİN TAKSÎMÂTI

Bu kısımda İlm-i Usûl-i Hadis’te müsta’mel olan ıstılahlar ve ehl-i hadisin mertebeleri kısaca izah olunup, hadis-i şeriflerin muhtelif itibarlarla taksîmâtı yapılacak; ardından sıhhat dereceleri ( makbul veya merdüd olmaları ) beyan edilecektir.

1. İlm-i Rivâyet-i Hadîs: Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’in akvâl ve efâlini bilmeye ve bunların rivayet, zabt ve tahrîrine mahsus olan ilimdir. Bu ilme Fürû-u Hadîs ismi de verilir.

2. İlm-i Dirâyeti-i Hadîs: Rivâyetin şart, nevî ve hükümleri; Râvî’ninMervî’nin(rivâyet olunan haber) nevîleri kendisiyle bilinen ilimdir. hali ve şartları;

Tabîr-i âharla: Râvî ve Mervî’nin hallerinden, kabul veya red haysiyetiylebahs eden ilimdir. Bu ilme Usûl-i Hadîs ismi de verilir.

Nasıl ki Usûl-i Fıkıh, Furû-u Fıkh’ın esası ve temelidir, aynen bunun gibi, Usûl-i Hadîs de Furû-u Hadîs’in esası ve mebnâ aleyh’idir.

Sünnet, lügatte iyi olsun (medhe layık), kötü olsun (zemme layık) yol (tarîk) ve gidişât (siret) manalarına gelir. Istılahta ise bu manaları muhafaza etmekle beraber Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’in tarîk ve sîreti için tahsis edilmiş ve kelimenin “mezmüm yol” manası kaldırılmıştır. Hulasa sünnet, Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’in, tamamen Allah (c.c.)’nun ahkamıyla amil olarak ihtiyar buyurduğu söz, fiil ve takrîrinden ibarettir. Bu itibarla sünnet üç kısımdır:

· Kavlî Sünnet (Sünnet-i Kavliyye) : Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’in sözleri

· Fiilî Sünnet (Sünnet-i Fiiliyye) : Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’in fiilleri

· Takrîrî Sünnet (Sünnet-i Takrîriyye) : Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’in asr-ı saadetlerinde mü’minler tarafından bir fiil yapıldığını gördükleri veya işittikleri halde nehiy ve inkara dâir hiç bir şey buyurmamaları

Hadîs ise lügatte (kadîm-eski) kelimesinin zıddı olan, (cedîd-yeni) manasına gelir. Yine az veya çok olsun “söz” manasını da ifade eder. Hadîs İlmi Istılâhı’nda ise Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’in sözlerine ıtlak olunur.

Bazı alimler Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’in sadece sözleri için değil, fiil ve takrîrleri için de (hadîs) tabirini kullanmışlar; diğer bazı alimler de Sahâbe-i Kirâm’ın söz, fiil ve takrîrlerini de bu kelimenin manasına dahil etmişlerdir.

Ashâb ve Sahâbe kelimeleri, arkadaş, dost, yâr-i hemdem manalarına gelen "Sâhib" kelimesinin cemîleridir. Sahâbî ise Sahâbe’den bir ferd manasınadır.

Sahâbî, İslam Istılâhı’nda, Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’i mü’min olarak gören (veya Peygamber Efendimiz (s.a.v.) tarafından görülen) ve mü’min olarak vefat eden kimsedir. Sahâbe-i Kirâm Hazerâtı’nın tamamı âdalet sahibidir (udûldür).

Tâbiî (cemîsi : Tâbi’în) ise -ekseriyetin kavlince- Sahâbe-i Kirâm’dan birine veya birkaçına mülâkî olmuş zâttır.

Muhadram, hem câhiliye devrine, hem de asrı saadete vasıl olarak Peygamber Efendimiz (s.a.v.)’i görmeksizin imana nail olan kimsedir. İmam-ı Müslim Hz.’nin 20 nakîb olduğunu bildirdiği ve İmam-ı Nevevî’nin adetlerini daha da ziyadeleştirdiği bu zâtlar, tâbiîn’dendir.

Sened, hadîs-i şerîfin ricâlini yani hadîs-i şerîfi rivayet eden şahısları ifade eder. Senedin “ibtidâsı” o hadîsi rivayet eden şahıstır, “intihâsı” ise hadîsin sahibi olan zâttır.

İsnad, lügatte "dağın zirvesine tırmanmak ve bir şeyi yükseltmek" manalarına gelir. Hadîs Istılahı'nda ise haberin aracılar vasıtasıyla asıl sahibine yükseltilmesidir.Bu sistem başka milletlerde bulunmayan, Müslümanlara has bir sistemdir.

İsnad, Âlî İsnad ve Nâzil İsnad olmak üzere iki kısımdır. Şöyle ki:

Hadîs-i şerîfi sahibine daha az râvî ile yani daha kısa bir yolla ulaştıran isnadlaraÂlî İsnad denir. Bunun aksi hallerde ise, yani haberi sahibine çok râvî ile ve daha uzun bir yolla ulaştıran isnadlara ise Nâzil İsnad ismi verilir.

Âlî İsnad ile rivâyet edililen hadîs-i şerîfler, Nâzil İsnad ile rivâyet edilenlere nisbetle daha makbuldür. Çünkü râvî sayısı çoğaldıkça hata yapma ihtimali de artar.

Sünnet-i Senniyye’yi nakil ve rivâyet eden Ehl-i Hadîs’in dereceleri, aşağıdan yukarıya doğru, şu şekildedir:

Tâlib : İlm-i Hadîs’de mübtedî olan kimselerdir. Ehl-i Hadîs arasında mevkîi yoktur.

Râvî veya Müsnid: Hadîs-i şerîfi senedi ile nakleden kimse demektir. (Muhric, senedi zikretmeden metni nakleden kimsedir.)

Muhaddis: Senedleri hıfz etmekle beraber, senedin ricâlinin ne dereceye kadar âdil veya mecrûh olduğunu da bilen şahıstır. Şeyh ve İmam da denilen Muhaddis, İlm-i Hadîs’de, Üstâz-ı Kâmil mertebesini bulan zâttır.

- Eğer Muhaddis, yüz bin hadîs-i şerîfi metinleriyle ve senedleriyle bilir; ayrıca senedin ricâlini hal tercümeleri ve cerh-ta’dîl noktasından halleriyle tanırsa o muhaddise Hâfız denir.

- Eğer aynı şekilde üç yüz bin hadîs-i şerîfi bilirse o kişiye Huccet ismi verilir.

Haber, râvîlerinin adedine göre ya Mütevâtir olur ya da Haber-i Vâhid olur (cemîsi: Haber-i Âhâd). Haber-i Vâhid, lügatte yalnız bir şahsın rivâyet ettiği habermanasına gelse bile ıstılahta, Mütevâtir mertebesini bulmayan haber demektir. Râvîsi ister bir, ister iki, ister daha ziyâde olsun.

Haber-i Vâhid ise Meşhûr, Azîz ve Garîb olmak üzere üç kısımdır. Şimdi bu kısımları kısaca izah edelim:

Her üç asırda da (Sahâbe, Tâbiîn ve Tebe-i Tâbiîn) yalan üzerine ittifakları adeten muhal olan kalabalık bir topluluğun verdiği haberlerdir ki verilen o haber hakkında zarûreten ilm-i yakîn ifade eder. Mütevâtir olan haber-i Rasûl’ün münkiri kâfir olur. Çünkü böyle bir haberi inkar etmek tekzîb-i Rasül’e varır ki, şüphesiz bu küfürdür. (el-ıyâze billâh)

Haber-i Mütevâtir’de sened aranmadığı gibi, râvîlerin adâlet ve zabt gibi sıfatları da aranmaz. Böyle bir haber ilm-i yakîn ifade eder ve hemen o haberle amel vâcib olur.

Her tabakada en az üç ve daha fazla râvî tarafından rivayet olunup tevâtür derecesine ulaşmayan haberlerdir (Bu tarife göre Haber-i Meşhûr'un diğer adı da Müstefîz'dir)

Başka bir tarife göre ise Haber-i Meşhûr; Sahabe Asrı'nda bir veya iki râvî tarafından rivâyet olunup, ikinci ve üçüncü asılarda tevâtür derecesine bâliğ olan haberdir. Ayrıca halk arasında şöhret bulmuş olan haberlere de -aded ne olursa olsun- meşhûr ismi verilir.

Haber-i Azîz ibtidâsından intihâsına kadar her tabakada iki râvî tarafından rivâyet edilen haberdir.

Haber-i Garîb ise her tabakada yalnız bir tek şahsın rivayet ettiği haberdir. BunaFerd ismi de verilir. İki kısımdır: 1- Ferd-i Mutlak, 2-Ferd-i Nisbî

Haber-i Vâhid'in üç kısmı da zan ifade eder. Râvîlerinde adâlet ve zabt şartları aranır ve buna göre makbul veya merdüd olabilir.

Bir hadîs, râvî silsilesinden (senedinin ricâlinden) hiç biri sâkıt olmaksızın rivâyet edilmişse, o hadîse muttasıl veya mevsûl ismi verilir. İsterse o hadîs merfû veyamevkûf veyahut da maktû olsun (bunlar biraz sonra izah olunacaktır).

Senedinin ricâlinden bazısı sâkıt olan hadîse munkatı' ismi verilir. (Bu isim kelimenin lügat manası dikkate alınarak verilmiştir. Yani bu mana umumîdir. Biraz sonra göreceğimiz üzere bazı hadislere de kelimenin ıstılah manası dikkate alınarak munkatı' ismi verilir ki bu mana daha hususîdir. Şöyle ifade edelim: Umumî olan munkatı'başlığının altında bir de, ondan daha hususî olan munkatı' başlığı vardır.)

İşte munkatı' hadisler, senedin ricalinde meydana gelen bu sükûtun sayısına göre veyaisnadın başında, ortasında ya da sonunda olmasına göre değişik isimler altında zikredilir. Buna göre Munkatı' hadisler beş kısımdır: Muallâk, Mürsel, Mu'dal, Munkatı' ve Müdelles. Bunlardan ilk dördünde sükût-u râvî (râvînin düşmesi) zahirdir. Yani herkesin anlayabileceği şekilde açıktır. Beşinci de ise hafîdir. Şimdi birer cümle ile bu beş kısım hadisi izah edelim:

1. Muallâk: Senedinin başından bir râvî veya birbirini takip etmek üzere (ale't-tevâlî) birkaç râvîsi hazf edilmiş olan ve en son hazfedilen râvînin şeyhine isnad edilen hadis.

2. Mürsel: Sahâbe-i Kirâm'ın çoğunu gören ve onlarla sohbette bulunan Tâbiîn âlimlerinin hadis rivâyet ederken, kendilerinden hadis işittikleri Sahabe'leri zikretmeden "Kâle Rasülullah" diyerek rivâyet ettikleri hadîs-i şerîflere bu isim verilir.

3. Mu'dal: İsnadının ortasından birbirini takip eden iki veya daha fazla râvîsi düşmüş olan hadislere Mu'dal denir.

4. Munkatı': İsnadının ortasından birbirini takip etmeksizin bir veya daha fazla râvîsi düşmüş olan hadislere -hususî manası ile- Munkatı' denir.

5. Müdelles: Bir râvînin, görüştüğü şeyhten işitmediği halde işitmiş gibi veyahut da muasırı olmakla beraber görüşmediği şeyhten işitmiş gibi rivâyet ettiği hadislere Müdelles ismi verilir.

Haber, müsnedün ileyh'e yani haberin sahibine, onu söyleyene itibarla Merfû',Mevkûf ve Maktû' olmak üzere üç kısımdır.

İster muttasıl olsun ister munkatı' olsun bi'l-hâssa Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e muzaaf kılınan hadîstir. Bu hadîs kavlî, fiilî veya takrîrî olabilir. İki kısımdır: Ya tasrîhan olur. Bu Peygamber Efendimiz (s.a.v.) 'şöyle buyurdu', 'böyle yaptı' veya 'takrîr etti' ifadelerinin açıkça zikredilmesiyle olur. Ya da Hükmen olur. Bu ise kavl, fiil ve takrîrin Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e aidiyeti açıkça beyan edilmese bile, nakledilen haberin mahiyetinden, O'na ait olduğunun anlaşılmasıyla olur.

Sahâbe-i Kirâm (r.anhüm) Hazerâtı'nın kavl, fiil ve takrîrlerine ait olan, muttasıl veya munkatı' nakillerdir ki bunlarda rivayet Sahâbî'ye dayanıp orada kalır. Ve Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e ref' olunmaz. Mevkuf hadisler yalnız tasrîhan mevkuf olabilirler. Hükmen olmazlar.

İsnadı Tâbiîn'de son bulan ve Tâbiîn'in kavl ve fiillerinden ibaret olan haberlerdir.

Haber, sıfatı itibarıyla yani sıhhatine göre Sahih, Hasen ve Za'îf olmak üzere üç kısımdır. "Sıfatına itibarla" ifadesi, "râvîlerin sıfatlarına ve senedin haline göre"demektir. "Râvilerin sıfatları" sözü ile râvilerin adalet, hıfz ve itkanı başka bir tabirle kendilerine olan itimad mertebesi kasd olunur. "Senedin hali" ifadesinden maksad isemuttasıl veya munkatı' olmasıdır.

Bu üç kısmın izahından önce şöyle bir taksimat yapmak faideli olacaktır: Daha önce "Râvîlerin Adedine İtibarla" başlığı altında Hadîs-i şerîflerin Mütevâtir ve Haber-i Vâhid olarak ikiye ayrıldığını görmüştük.

Haber-i Mütevâtir için sened aranmadığı ve senedsiz olmakla beraber ilm-i yakîn ifade ettiği malumdur. Haber-i Vâhid ise ya Makbul olur ya da Merdüd olur.

Makbul olanlar da sıfat-ı kabulün en yüksek derecesini haiz olursa buna Sahîhdenir. O derecede değilse Hasen ismini alır. Sıfat-ı Kabulü haiz değilse buna da Za'îf (veya Merdüd ya da Sakîm) ismi verilir. Şimdi bu kısımları kısaca izah edelim:

Adalet ve zabt şartlarını hâiz olan râvilerin muttasıl isnadla rivâyet ettikleri, şaz vemuallel olmayan hadislerdir. Bu tariften de anlaşılacağı üzere bir hadisin sahih olabilmesi için şu beş şartı toplamış olması lazımdır:

· Râvîlerin adâlet sahibi olması: Adalet, insanı takvâ ve mürüvvet sahibi yapan bir melekedir. Sahâbe-i Kirâm'ın haricindeki diğer râvilerin adalet hususunda za'fiyyeti ma'lum ise, yine kim olduğu ya da adil olup-olmadığı meçhul ise, o hadis sahih olmaz. Sahâbe-i Kirâm'da adalet şartları araştırılmaz. Onların cümlesi âdildir.

· Râvîlerin zabt şartlarını taşımaları: Zabt râvînin rivayet ettiği veya kitabına aldığı hadiste fazla hata yapmayacak derecede hafız, dikkatli ve titiz olmasını sağlayan bir melekedir. Buna göre rivâyetinde çok hata yapan râvîlerin bulunduğu hadisler sahih değildir.

· Senedinde ittisal olması: İttisal, isnadda yer alan her râvînin, hadisi aldığı şeyhine mülâkî olması ve hadisi bizzat ondan almasıdır. Yani rivâyette inkıta' olmamasıdır. Bu itibarla Munkatı' başlığı altında yukarıda zikredilen hadisler sahih hadis kısmına girmezler. Ancak Buhârî ve Müslim'deki bütün hadîs-i şerîflerin sahih olduğu hususunda, muhaddisler ittifak etmişlerdir. Bu sebeple onlarda mevcud olan munkatı' hadisler dahi muttasıl sayılır ve sahihtir.

Bu şartlar müttefekun aleyh şartlardır. Şu iki şart ise muhtelefün fîh şartlardır:

· Hadisin şâz olmaması: Şaz hadis, sika (güvenilir) olan bir râvînin, kendisinden daha güvenilir diğer râvîye muhalif olarak rivayet ettiği hadistir. Bu halde daha güvenilir olan râvînin rivayeti tercih olunur, diğer rivâyet ise sıhhat vasfını kaybeder.

· Hadisin muallel olmaması: Muallel hadis, metin veya isnadında illeti bulunan hadistir. İllet, hadisi za'fa uğratan gizli bir kusurdur. Böyle bir kusuru olan hadis sahih hadis olmaz.

1. Sahih li-zâtihî: Mezkür şartlara alâ vechi'l-kemal yani tam olarak, en üst seviyede sahip olan hadislerdir.

2. Sahih li-gayrihî: Yukarıda zikredilen şartlarda, sika bir kimsenin malumu olan bir nevî kusur mevcud olur ve bu kusur, sağlam olan başka isnadlar ile ortadan kalkarsa bu hadise Sahih li-gayrihî ismi verilir.

Hadis alimlerimiz "sahih li-zâtihî" olan hadîs-i şerîfleri, a'lâdan esfele doğru, yedi dereceye ayırmışlardır:

ü Birincisi, İmam-ı Buhârî ve İmam-ı Müslim Hz.'nin ittifak ettikleri hadîs-i şerîflerdir ki bunlar için (ravâhü'ş-şeyhân veya müttefekun aleyh)tabirleri kullanılır.

ü İkincisi, yalnız İmam-ı Buhârî Hz.'nin rivayet ettiği hadîs-i şerîflerdir.

ü Üçüncüsü, yalnız İmam-ı Müslim Hz.'nin rivayet ettiği hadîs-i şerîflerdir.

ü Dördüncüsü, İmam-ı Buhârî ve İmam-ı Müslim Hz.'nin şartlarını hâiz olduğu halde, her ikisinin de kitaplarına almadıkları hadîs-i şerîflerdir. (Bu şekildeki hadîs-i şerîfleri İmam-ı Hâkim, el-Müstedrek ale's-Sahîhayn isimli eserinde bir araya getirmiştir.)

ü Beşincisi, yalnız İmam-ı Buhârî Hz.'nin şartlarını hâiz olan hadîs-i şerîflerdir.

ü Altıncısı, yalnız İmam-ı Müslim Hz.'nin şartlarını hâiz olan hadîs-i şerîflerdir.

ü Yedincisi ise Şeyhayn'ın şartlarını taşımadığı halde diğer ulemâya göre sahih olan hadîs-i şerîflerdir.

Hadîs-i Hasen'in tarifinde çok zahmet çekilmiştir. Mahmud Es'ad Usul-i Hadîs isimli eserinde şöyle bir tarif zikrediyor: "Mezkür şartlar hususunda kendisinde bir noksanlık olup, bu noksanlığın, kesret-i turuk gibi bir cihetle ortadan kalkmadığı hadislerdir."

Eğer bu noksanlık kesret-i turuk gibi bir cihetle ortadan kalkarsa buna da Hasen li-gayrihî ismi verilir.

7. Kütüb-ü Tis’a CD’si-(Mevsû’atü’l-Hadîsi’ş- Şerîf li-Şirketi Sahr)

8. Hadîs Külliyâtı CD’si-(Mektebetü’l-Elfiye lis-Sünneti’n-Nebeviye)

ADİS DUALAR ZİKİRLER-NEVEVİ EL-LU´LUU VE´L-MERCAN ESBÂB-U VURUDİ´L-HADIS HADİS KİTAPLIĞI HADİS TARİHİ KÜTÜBÜ SİTTE

İLMİ ARAŞTIRMALAR.TR.GG TEFSİR USULU

1- Ebu Ca'fer Muhammed ibn Cerir et-Taberî(310) ,

Camiu'l-Beyan an Tefsiri'l-Kur'an

2- Ebu'l-Leys es-Semerkandî (373), Tefsiru Kur'ani'l-Azîm

3- Sa'lebî(427), el-Keşf ve'l-Beyan an Tefsiri'l-Kur'an

4- Ebu’l-Hasen Ali b. Ahmed el-Vâhidî (468),el-Vecîz fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîz

5-Hüseyin b. Mes‘ûd Beğavî(516), Maalimu't-Tenzil

6-İbn Atiyye(546), el-Muharreru'l-Veciz fi Tefsiri'l-Kitabi'l-Aziz

7-İbnu'l-Cevzî(597), Zadu'l-Mesir

8-Kurtubî(671), el-Cami'u li Ahkami'l-Kur'an

9-İbn Kesir(774), Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim

10- Sealibî(876), el-Cevahir'ül-Hisan fi Tefsiri'l-Kur'an

11-Suyutî(911), ed-Dürrü'l-Mensur fi't-Tefsiri'l-Me'sur

12- Cemâleddîn Muhammed b. Muhammed Kâsımî (v. 1332/1914), Mehâsinu’t-Te’vîl

Dirayet Tefsirleri

1-Zemahşerî(538),

el-Keşşaf an Hakaik

ADİS

DUALAR ZİKİRLER-NEVEVİ

EL-LU´LUU VE´L-MERCAN

ESBÂB-U VURUDİ´L-HADIS

HADİS KİTAPLIĞI

HADİS TARİHİ

KÜTÜBÜ SİTTE

İLMİ ARAŞTIRMALAR.TR.GG

TEFSİR USULU