Herkesin Birbirine Titizlendiği Bir Demokrasi

25.02.2011 - Bu Yazı 2747 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

“Yirmi birinci yüzyıl asıl şimdi başlıyor.” Son on yıl içinde bu söz farklı bağlamlarda birkaç kez dile geldi. En sonuncusu Barack Obama Amerika’ya başkan seçildiğindeydi. Ama ne yazık ki hiçbir seferinde gerçek bir yeni başlangıç yaşanamadı. Oysa Başkanlık yemin töreninde ve hele birkaç ay sonra Kahire’de yaptığı konuşmalarda Obama nasıl da umut vermişti herkese.

Şimdi, diye düşünüyor insan, acaba birkaç on yıl sonra tarihçiler 25 Ocak 2011’i dünya çapında yeni bir başlangıcın tarihi olarak mı kabul edecekler, dünya gelişmesi ele alınırken Tahrir öncesi ve Tahrir sonrası diye mi konuşuluyor olacak? (Tahrir’in Arapça Özgürlük demek olması ne güzel bir rastlantı!)

Mısır’da Mübarek sonrası nasıl bir rejim ortaya çıkacak, kimse bunu öngörebilecek durumda değil. Ancak öyle şeyler yaşandı ve yaşanıyor ki, ne olursa olsun, sadece Mısır değil bir bütün olarak Ortadoğu, dolayısıyla tüm küresel gelişim geri dönüşü olmayan yeni bir sürece adım atıyor gibi görünüyor.

25 Ocak 2011 sadece “Mübarek sonrası bir Mısır’ın başlangıcı” olarak kalacak gibi değil. Tahrir Meydanında asıl yepyeni bir halk hareketi boy attı. Eşi benzeri sadece Doğu’da değil, Batı’da görülmedik bir hareket bu. Tarih bu kadar geniş ve bu kadar barışçıl ve bu kadar kararlı bir eyleme daha hiç tanık olmadı. Hemen her sınıftan insanlar, işçiler, küçük işletmeciler, gençler, erkekler-kadınlar, özellikle kadınlar, başı örtülü-başı açık kadınlar, İslamcı kadınlar-feminist kadınlar, Müslümanlar-Kipti Hıristiyanlar, liberaller, solcular, Marksistler, Müslüman kardeşler, genç demokratlar; günlerce hep birlikte özgürlük ve adalet, sivil ve demokratik bir rejim talebinin ardında durdular ülkeleri için, tüm halk için. Hiçbiri sadece kendisi için bir şey istemedi, hiçbiri öne çıkmaya, kendi hegemonyasını dayatmaya çalışmadı. Hepsi de belki hayatlarında ilk defa bu kadar farklı kesimlerle, değişik kimliklerle bir araya geliyordu. Eylem içinde birbirlerini anlamaya başladılar, karşılıklı empatiden aralarında benzersiz bir dayanışma oluştu. Daha birkaç hafta önce İskenderiye’de birbirlerini telef eden Müslümanlarla Kiptiler, şimdiTahrir Meydanında birbirlerinin ibadetine muhafızlık yapıyordu. Mısır halkı – temsilcileri değil – ülkesinin tarih yapıcı aktörü olarak rol almaya başladı.

Uzun yıllardır, otoriteye ve dine boyun eğmeye alışmış, Amerika’nın kuklası diktatörlük rejimlerinin kölesi, geri, tembel ve uysal bir halk olarak aşağılanan Araplar şimdi başı dik ve gururlu, kararlı ve dayanıklı bir halk olarak ayağa kalkıyor. Ve Tunus ve Mısır’daki gelişmeler tüm Arap dünyasında geniş yankı buluyor. Çünkü herkes bunun Arapların kendi içlerinden besleyip geliştirdiği bir başkaldırı olduğunu görüyor. Evet, tarihte ilk kez Batı’nın desteği olmadan, hatta bir yerde Batı’ya rağmen demokratik bir hareket yükseldi.

1990’larda Soğuk Savaşın sona ermesiyle tüm dünyada onlarca yıl tarih sahnesinden uzak kalmış halklar art arda kendi kaderlerini ellerine almak için ortaya çıkmaya başladılar. Son on yıldır Türkiye’de yaşanan demokratikleşme gibi şimdi Mısır da başlayan gelişme de bu sürecin bir parçasıdır. Bütün bu gelişmeleri, Batı’nın iki yüz yıllık hegemonyasının sona ermesi, gücün Doğu’ya ve Güney’e doğru kaymaya ve merkezlerden çeperlere doğru dağılmaya (ya da asimetrik küreselleşmenin simetrikleşmeye) başlaması süreçleri içine de yerleştirebilirsiniz.

Batı - ve sadece ABD yönetimi değil, AB de - Mısır’da hiçbir önemli etkide bulunamadı. ABD başkan yardımcısı Biden, Dışişleri Bakanı Clinton ve Savunma Bakanı Gates batının çıkarını Mısır halkının demokratik taleplerini desteklemekte değil, demokratik bir Mısır’ı kendi işgalci ve uzlaşmaz politikası için bir tehdit olarak gören İsrail yönetiminin (ve Suudi rejiminin) müttefiki Mübarek’i ayakta tutmakta gördüler. Beyaz Saray’daki daha genç danışmanların kendisine sürekli Kahire konuşmasını hatırlattıkları ve tarihin yanlış tarafında yer almaktan uzak tutmaya çalıştıkları Başkan Obama ise “tarihin gelişmesine tanıklık etmenin” ötesine pek geçemedi. “ AB’nin üzerine ise sanki ölü toprağı serpilmiş gibiydi.

Oysa tüm dünyanın televizyonlardan an be an izlediği Tahrir Meydanından ne onlarca yıl Mübarek rejimine arka çıkmış olan ABD’ye karşı ne de Filistin halkına karşı Mübarek’le uzlaşmış olan ve şimdi ona destek çıkmaya çalışan İsrail’e karşı tek bir ses, tek bir protesto yükseldi. Arap sokaklarında hiç görülmedik bir şeydi bu, Mısır halkının olgunluğunun ve sadece kendi ülkesini özgür ve demokratik görmekten başka bir şeyin peşinde olmadığının açık bir göstergesiydi. O nedenle bu kadar sahici ve hakiki bir özgürlük talebinin sağa sola çekiştirilmesi, saptırılarak yorumlanması da mümkün olmadı.

Türkiye’de 2000’li yıllarda İslam ile demokrasinin buluşmasından sonra, şimdi 2010’larda Mısır’da başlayan süreçle, İslam ile demokrasi kendine özgü yeni bir tarzda ve bir daha geri döndürülemez biçimde iç içe geçecek gibi görünüyor. İslam siyaseti değiştirmeye devam ederken, siyaset de İslam’ı değiştiriyor. Ve Tahrir meydanındakiler bir yandan böyle mutlu bir doğuma ebelik yaparken bir yandan da El Kaide vb.’nin mezarını kazıyorlar.

Yalnız onların mı? Demokratik bir Mısır koşullarında artık Mısır halkının iradesini de dikkate almak zorunda kalacak olan İsrail yönetimi Siyonist politikalarını nasıl sürdürülebilir? “İslam ile demokrasi bir arada var olamaz” safsatasını yerle bir edecek olan demokratik bir Mısır koşullarında, Lübnan’da Hizbullah’ı, Filistin’de Hamas’ı bahane ederek Arap-İsrail barışını zora sokanlar ve onlara destek olanlar daha ne kadar dayanabilir? Mısır’da askeri diktatörlüğün barışçı yollardan yıkıldığı koşullarda diğer bazı Arap ülkelerindeki diktatörlük rejimleri ne kadar ayakta kalabilir? Ve Batının yeni bir soğuk savaş başlatmak peşindeki gerici güçleri İslam’ı bir tehlike olarak göstermeye daha ne kadar devam edebilir? Ya kendi halkının Mısır’daki ayaklanmayı desteklemek için gösteri yapmasını engelleyen İran yönetimi şimdi ne yapacak?

2011 Tahrir Meydanının sonuçları ne 1979’un Tahran’ına ne 1989’un Berlin’ine benzeyecektir. O meydanda ve tüm Arap sokaklarında şimdi yepyeni bir halk demokrasisinin temelleri atılıyor. Başarının elde edilmesi kuşkusuz zaman alacak, acılı ve sancılı, belki de gelgitli olacaktır, ama artık Mısır ve Ortadoğu bir daha hiçbir zaman 25 Ocak 2011 öncesinin Mısır’ı ve Ortadoğu’su olmayacaktır.

Ve dün Ortadoğu’da her bir önemli politik gelişmenin arka planında Amerikan petrol şirketleri yer alırken (ya da Latin Amerika’daki her bir darbeye Şili’de A&TT’nin olduğu gibi Amerikan şirketlerinin adı karışırken), bugün Mısır’da ağızdan ağza dolaşan “Amerikan” markaları Facebook, Twitter, iPhone ve Google oluyor. Silahlar susuyor, internet konuşuyor. Çağ gerçekten değişiyor.

Mısır’daki gelişmelerden biz Türkiyeliler ne gibi bir sonuç çıkarmalıyız? Kimisi bu gelişmelerin ekonomik olarak Türkiye’ye büyük fırsatlar sunacağını, bölgede ekonomik gücümüzün artacağını, kimisi bu ülkelerden kaçacak yabancı sermayenin Türkiye’ye akacağını söylüyor, kimisi de Türkiye’nin bölgedeki politik gücünün çok daha artacağını belirtiyor. Olabilir de olmayabilir de. Mısır’ın ve diğer Arap ülkelerinin kendilerine Türkiye’yi model almalarını tavsiye edenler de yok değil. Oysa onlar Tahrir Meydanında kendi modellerini kurdular bile. Ve bizler de gözlerimizi asıl Tahrir Meydanındaki insanların yaşadığı dönüşüme dikmeliyiz. Onu kendimize örnek almalıyız.

Çok farklı kimliklere, geçmiş deneyimlere ve çıkarlara sahip insanlar arasında orada bir empati oluşuyor, insanlar birbirlerini tanımaya başlıyorlar, özlemlerini paylaşıyorlar ve birlikte geleceklerini müzakere ediyorlar. Bu sayede birlikte yeni bir halk demokrasisinin temelini atıyorlar. Müslüman Kardeşler, “Bizim özel bir gündemimiz yok, gündemimiz Mısır halkının gösterilerde dile gelen gündemi” diyor. Cumhurbaşkanlığı için aday çıkarmayacaklarını açıklıyorlar. Eylemleri başlatan ve geliştiren yeni genç demokratlar hiçbir şekilde liderlik peşinde koşmuyor. Liberal Baradey her konuşmasında bütün tarafları dikkate alıyor. Herkes birbirine titizleniyor.

Türkiye’nin de asıl böyle bir yaklaşıma ihtiyacı var. Türkiye’de demokrasi isteyenler ile askeri vesayet rejimi sürdürmek isteyenler arasındaki çelişki aslında çoktan çözüldü. Kaybeden kaybetti, kazanan kazandı. Önümüzde artık böyle bir ikilem yok. İktidar ile muhalefetin niçin sanki hâlâ bir geri dönüş olasılığı varmış gibi kamplaştığını ve ağız kavgasını sürdürdüğünü anlamak mümkün değil. Bunun kimseye bir yararı yok. Olsa olsa bilinçteki ataletin bir sonucu olabilir bu.

Anlayışlarımız, yaşam tarzlarımız, inançlarımız, kimliklerimiz ne kadar farklı olursa olsun, bizim şimdi birlikte yeni bir rejim kurmamız gerekiyor. Demokratik bir rejim herkesi dikkate alan, ama kimsenin damgasını taşımayan bir rejimdir. Bunun iç in yapıcı diyaloga, karşılıklı anlayışa ve müzakereye ihtiyacımız var. İşte şimdi hep birlikte yeni ve sivil bir Anayasa yapmak hedefi bize böyle bir müzakere için büyük bir fırsat sunuyor. Ve inanır mısınız, hiçbir şey, Türkiye’nin sadece Ortadoğu’daki değil, tüm dünyadaki etkisini böyle bir müzakereyi başarıyla sonuçlandırmaktan daha çok artıramaz.

.

.

Misâk-ı Millî sınırları efsanesi

22.03.2011 - Bu Yazı 3284 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Siz hâlâ Misâk-ı Millî sınırlarımız içinde mi yaşadığımızı düşünüyorsunuz? Yanıtınız evetse, bir efsaneye kurban gitmişsiniz demektir. Misâk-ı Millî, ezberlenen şekliyle sadece bir efsanedir. Hazır yıldönümünü de henüz geride bırakmışken, efsanelerden uzaklaşmaya hazır mısınız?

Bir anket yapılsa ve Misâk-ı Millî’nin ne olduğu sorulsa, millî eğitimin süzgecinden geçmiş olanların bu soruyu yanıtsız bırakmaları düşünülemez. Yanıt hazırdır; elbette bugünkü sınırlarımızı işaret eden ulusal andımızdır. Tam olarak tarihini çıkarmakta zorlananlar olacaktır. Ezberleri yeterince güçlü olanlar için bu da bir sorun oluşturmaz. Daha zor bir soru, Misâk-ı Millî’nin ne zaman değil de, kimler tarafından hazırlanarak kabul ve ilân edildiğidir. Bu sorunun yanıtını doğru bilenler azınlıkta kalabilir.

Siz hâlâ Misâk-ı Millî sınırlarımız içinde mi yaşadığımızı düşünüyorsunuz? Yanıtınız evetse, bir efsaneye kurban gitmişsiniz demektir. Misâk-ı Millî, ezberlenen şekliyle sadece bir efsanedir. Hazır yıldönümünü de az bir zaman önce geride bırakmışken, efsanelerden uzaklaşmaya hazır mısınız?

Misâkı Milli olarak kutsanan metin

Misâk-ı Millî metni, 17 Şubat 1920 tarihinde İstanbul’da toplanan (son) Osmanlı Meclisi Mebusanı tarafından ilân edildi. Aslında 28 Ocak’ta çoktan kabul edilmişti. Metin daha önce Ankara’da da tartışılmış ve formüle edilmişti. Ne var ki, nihai metin Ankara’dakinden farklı olacaktır. Bugün Misâk-ı Millî olarak sözü edilen ve kutsanan metin, 17 Şubat tarihli metindir.

Soru: İçinizde bu metni gören var mıdır? Yoksa sadece size anlatılan ve ders kitaplarında aktarılan kadarıyla mı biliyorsunuz? Elinizin altında bulunan ve kolayca erişilebilecek kaynaklardaki metin ile orijinal metin arasında fark olabileceğine ihtimal veriyor musunuz? Sorulardan işin içinde bir iş olduğunu anlamaya başladınız. O halde metni biraz açalım mı?

Aslında metnin resmi başlığı “Ahdi Millî”dir. Metin mecliste okunmazden evvel Edirne milletvekili Mehmet Şeref Aykut, yaptığı konuşmada, “Ortaya şu Peymânı Müebbeti Millî çıktı. Bu bir Misâk-ı Millî’dir” demişti. Meclis, müstakbel barış anlaşması için katlanılabilecek en yüksek fedakârlık sınırını belli eden bir metin yayınladığını açıklıyordu. Osmanlı saltanatının devamı ancak bu çerçevede mümkün olabilirdi. Buna göre, Osmanlı devletinin Arap çoğunluğunun bulunduğu ve 30 Ekim 1918 tarihli Mondros mütarekesi imzalandığı sırada düşman ordularının işgali altında bulunan kısmının geleceği o yörede yaşayan halkın serbest oyuyla tayin olunacaktı.

İçinde mi, dışında mı?

Elinizin altındaki hemen hemen bütün metinlerde “dışında” kelimesi çıkarılmıştır. Bu konuda ayrıntılı bilgi almak isteyenler, çok yıllar önce Mete Tunçay’ın kaleme aldığı “Misâk-ı Millî’nin birinci maddesi üstüne” adlı yazıya bakmalıdırlar (Birikim: sayı: 18-19; 1976). Bunu da nereden çıkarıyorsunuz diyecek olan koroya: Lütfen, yani zahmet olmazsa, Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi’nin 17 Şubat 1920 tarihli celsesine bir göz atıveriniz.

Kars, Ardahan ve Batum livaları için de plebisit talep ediliyordu. Buna göre, özgürlük günleri geri gelince, Birinci Dünya Savaşı sonlarında yeniden Osmanlı’ya katılmış olan bu topraklarda yaşayanların gerekirse serbest oyuna başvurulması öngörülmüştü ama bu oylama asla gerçekleşmedi.

Batum’un karşılığında Kars ve Ardahan’ın alınması, Misâk-ı Millî’ye aykırı olduğu gerekçesiyle mecliste hayli eleştiriye uğradı. Bazı milletvekilleri, içlerinde beş yıl sonra 1926 yılında İzmir suikastı davası sonucunda asılacak olan Lazistan milletvekili Ziya Hurşit de vardı, Batum’un terk edilemeyeceğini ve gerekirse savaşarak alınması gerektiğini ileri sürüyorlardı. (Ya; milli mücadele yıllarında mecliste Lazistan temsilcisi de vardı! İnanmayanlar, TBMM Vakfı’nın yayını olan Türk Parlamento Tarihi kitabının 1919-1923 cildine bakmalıdırlar.)

Misâk-ı Millî metninde belki daha da garip olan Batı Trakya için de plebisit talebidir. Hatırlanacağı gibi, Birinci Dünya Savaşı öncesinde Balkan savaşı ile yitirilen topraklar için de talepte bulunuluyordu. Bu da Balkanların kaybının yarattığı travmanın ne denli derine işlediğini göstermesi bakımından anlamlıdır. Batı Trakya da özgürce kaderini belirlemeliydi. Bu madde de sonuçsuz kaldı. Lozan antlaşmasında yer almadı.

Azınlık hakları, sınır ötesindeki diğer İslâm halkların da özdeş haklara sahip olmaları karşılığında güvence altına alınacaktı. Milli ve ekonomik gelişmeyle çağdaş bir yönetim için bağımsızlık esası kabul ediliyor; diğer yandan, kapitülasyonların kaldırılması karşılığında saptanacak olan borçların ödeneceği taahhüt ediliyordu. (Oysa Sovyetler Birliği’nde Bolşevikler, Çarlık borçlarını ödemeyi reddetmişlerdi).Devam edelim mi? Ama edemeyiz, çünkü metin burada bitiyor. Hepsi bu kadar. İşte Misâk-ı Millî’yi öğrendiniz. İçinizden peki sınırlar ne oldu diyenleri duyar gibiyim. Maalesef sınır mınır yok. Bu metinde öyle bir şey yok. Yazılanlar da uygulanamadı zaten. Lozan’da son iki husus hayata geçirildi sadece.

Misâk-ı Millî ve Lozan

Elbette Lozan’da Misâk-ı Millî elde edilemedi. Hele Musul meselesinin tamamen muallakta bırakılmış olması ve sonuç alınması neredeyse imkânsız bir yola girilmesi üzerine pek çok üye bu konuyu gündeme getirmeten kaçınmadı. Bu yüzden mecliste kızılca kıyamet koptu. İş, görüşmeleri yürüten İsmet Paşa’nın başkanlığındaki heyetin ve bu heyetin dayandığı hükûmetin ihanet içinde olduğunu söylemeye kadar vardı. Ne var ki, Lozan anlaşmasına karşı muhalefet sadece birinci meclise özgü kalmadı; bu meclisin yerine gelen ikincisi de, eleştiride ilkinin gerisinde kalmadı.

Ama hatırlanması gereken sadece muhalefetin konumu değildir. Aksine önderliğin ve siyasetin ne demek olduğunu hatırlamak isteyenler de, aynı kaynakta Atatürk’ün anlaşmayı nasıl savunduğunu okuma imkânı bulabilecekledir. Atatürk, meclis başkanı olarak, anlaşmanın Misâk-ı Millî’ye aykırı olduğunu söyleyenlere karşı şunları açık bir dille şunu belirmek ihtiyacını duyacaktır.

“Efendiler; arazi meselesi ve hudut meselesi, Misâk-ı Millî’nin, malumu âliniz, birinci maddesin”de yer almaktadır. Ancak “Misâk-ı Millî, şu hut, bu hat diye hiçbir vakitte hudut çizmemiştir. O hududu çizen şey, milletin menfaati ve heyeti celilenin isabeti hazarıdır. Yoksa, bu haritası mevcut bir hudut yoktur.”

Böylece Atatürk de Misâk-ı Millî’nin ne olduğunu ve olmadığını tekrar etmek zorunda kalmıştı. Siyaset tam olarak bu konuşmanın kalbinde yatıyordu; çünkü sadece üç sene önce yine Atatürk, müstakbel güney sınırının ne olacağını mecliste şöyle açıklamıştı:

“Hep kabul ettiğimiz esaslardan birisi ve belki birincisi olan hudut meselesi tayin ve tesbit edilirken, hududu millimiz, İskenderun’un cenubundan [güneyinden] geçer, şarka [doğuya] doğru uzanarak, Musul’u, Süleymaniye’yi, Kerkük’ü ihtiva eder [içerir]. İşte hududu millimiz budur dedik.”

Ankara yönetimi, Misâk-ı Millî gibi bir efsanenin ardına takılmayacak kadar gerçekçiydi ve politik yeteneğe sahipti. Sınırların ve alınabilecek olan herşeyin güç dengeleri temelinde gerçekleşebileceğini bilecek tecrübeye de sahipti. Bunda hiç tereddüt etmedi; eleştirileri göğüsledi ve böyle yaptığı için de kazandı. Atatürk’e göre, bundan fazlasını istemek macera ve risk anlamına geliyordu. Barışı kazanmak çok daha acil ve mühim meseleydi.

Bugünkü sınırlarımız nasıl oluştu

BUGÜNKÜ sınırlarımız nasıl mı oluştu? Bugünkü Sovyet sınırımız Moskova anlaşmasıyla (1921) saptandı. Sonra Stalin 1945’de bundan memnun kalmadığını açıklayacak ve ilişkiler hızla bozulacaktır. Hani şu meşhur boğazlarda üs ve Kars ve Ardahan’ın yeniden iadesinin talep edildiği dönem. Suriye sınırı yine Fransızlarla aynı yıl yapılan anlaşma ile saptanacak ve bugün de geçerli olan sınır Lozan’da teyit edilecektir. Yunanistan sınırı Lozan’da saptanırken, Irak sınırı sinir bozucu aşamalardan geçerek Musul’un yitirilmesiyle sonuçlanacak olan Milletler Cemiyeti’nce alınan karar uyarınca ortaya çıkacaktır. Bütün bunların tabiî ki Misâk-ı Millî ile ilgisi bulunmuyordu. Bu sınırlar saptanırken mecliste pek çok üyenin Misâk-ı Millî’yi hatırlatarak, Ankara’da iktidarı şiddetle eleştirdiği de hatırlanacak olursa, tablo gerçekçi bir şekilde tamamlanır.

Tarihsel Metinler ve Kutsal Ruhlar

TARİHSEL metinlerin kutsal ruhlar olduğunu düşünenler için tarihsel ve politik açmazlar burada yatar işte. Zaman değişir, metinler de değişir! Metinler üzerinde tahrifat yapılmak zorunda kalınır. Siyasal koşullar bunu gerektirir çünkü. Sonraki nesiller orijinal metni değil, değiştirilen bu metinleri kutsar. Aslında olmayan metinlere kutsallık atfeder. Hazindir, fakat politika değişince tarih de değişir. Yeniden yazılır. Yeniden ezberlenir.

Misâk-ı Millî metninin yeni Türkiye’nin sınırlarını kazdığı efsanesine gelince; efsaneler öyle kolay ölmez. İnançlar öyle derin kazınır ki, gerçeklerin anlatılması ile bu derin hendeklerin doldurulması imkânı yoktur. Hatta gerçeklik karşısında inançları sarsılanlar, efsanelerini korumak üzere her yola teşebbüs edebilir. Ezberlerini ardı ardına sıralayarak savunmaya geçerler. Savunduklarının ne olduğunu anlayamazsınız; çünkü söyleyebilecekleri Misâk-ı Millî’nin kendisi değil; kutsalın dokunulamaz olduğu ve dokunanın nasıl yanması gerektiğine ilişkindir, sadece...

Okuma listesi

MUSTAFA Budak’ın Misâk-ı Millî’den Lozan’a başlıklı akademik çalışması özellikle önerilmesi gereken bir kitaptır. Okuyucu bu alanda geniş bilgi edinmek istiyorsa, muhakkak bu kitabı okumalıdır. Lozan’ı öven klasik metinler olarak Ali Naci Karacan’ın Lozan Konferansı ve İsmet Paşa ile Cemil Bilsel’in Lozan kitaplarına bakılmalıdır. İsmet Paşa aleyhtarlığının klasik metni olarak Kadir Mısırlıoğlu’nun Lozan: Zafer mi, Hezimet mi? adlı kitabına bakılmazsa, İnönü ve Lozan’ın muhafazakar kesimler tarafından neden ve nasıl eleştirildiği eksik kalır. İşi daha da ileriye götürmeye kararlı ve vakti olanlara Bilâl Şimşir’in hazırladığı Lozan Telgrafları adlı çalışmayı öneririm. Lozan heyetinin Ankara ile olan irtibatının telgraflar aracılığıyla ete kemiğe büründüğü bu metin, araştırmacılar açısından başvuru kaynağıdır. Kendisini Lozan’a vakfetmeye kararlı okuyuculara ise, Seha Meray’ın hazırladığı ciltler dolusu Lozan Barış Konferansı (Tutanaklar ve Belgeler) serisini öneririm. Lozan’daki görüşmelerin tutanaklarını burada bulabilirsiniz. Her iki kitabı birlikte tetkik edecek olanlar görüşmelerin arka planını daha kolay anlayabilirler.
 

.

18 Mart’ta ne oldu NEDEN OLDU?

27.03.2011 - Bu Yazı 1714 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Düşmanı ‘güçlü’ kendimizi ‘zayıf’ göstermek son günlerin modası... 1915’te Çanakkale Boğazı’na 300 gemilik donanmayı getirenler biraz araştırsalar, orada kaç geminin olduğunu isimleriyle birlikte öğrenebilirler.

18 Mart’ı her zamanki gibi Çanakkale deniz savaşının yıldönümü vesilesiyle bir kez daha hatırladık ve andık. Çanakkale’nin neden hedef olduğunu pek de dikkate almadan. Birinci Dünya Savaşı, Almanya açısından zaman kısıtı olan bir mücadeleydi. Alman genelkurmayı, uzayacak bir savaşın asla kazanılamayacağının farkındaydı. Almanya, denizaşırı sömürgeleri pek olmayan, güçlü bir donanması olmakla birlikte, İngiliz ve Fransız donanmaları ile karşılaştığında geri kalacağı âşikâr olan bir kara devleti olarak, kendi kendine yeterliği kısıtlı bir ülkeydi. Olası bir savaşta İngiliz donanmasının muhtemel ablukası altında dışarıdan lojistik destek sağlaması hem çok güçtü, hem de bu desteğin yetersiz kalacağı açıktı. Bu bakımdan Schlieffen planı iki ana noktaya dayanıyordu:

(a) Almanya’nın asla aynı anda iki cephede (hem batıda, hem de doğuda) birden savaşmaması gereği;

(b) savaşın birkaç ayda bitirilmesi ilkesi.

Bunun için Almanya saldırı inisiyatifini elinde tutmalıydı. Önce Fransa’ya saldırdı. Ne var ki, Alman saldırısı durduruldu. Plan sekteye uğramıştı. Almanya siperde vakit kaybediyordu. Ardından Rusya seferberliğini tamamladı. Rus ordusu ilerlemeye başladı; Almanya savunmaya döndü. Sonra karşı saldırıyla ilerledi. Fakat bu defa da Ruslar onları durdurdu.

Almanya açısından savaş kilitlenmişti; üstelik daha en başta en çok korkulan senaryo gerçekleşmiş ve Almanya açısından çok kıymetli olan zaman yitirilmişti. Almanya kum saatini dehşet içinde izlemekteydi. Savaşın nirengi noktası batı cephesiydi; fakat bu kilit açılamadığından, yeni cepheler açılması acil ihtiyaç haline gelmişti. Sarıkamış ve Kanal harekâtları bu ihtiyacı gidermek için düşünüldü; fakat başarılı olamadı.

Müttefikler bir defada birkaç kuş avlamak istedi

Tıkanan satranç oyununu çözebilecek hamle sırası karşı taraftaydı. Bir vuruşta birkaç kuş birden avlamak için masaya haritalar yayıldı. İşte Çanakkale boğazı saldırısı bu amaca uygun olarak hazırlandı. Eğer Çanakkale boğazından geçen donanma İstanbul önlerine kadar gelirse;

(a) Bulgaristan savaştan uzak kalmaya devam ederdi;

(b) Osmanlı Almanya ile kara bağlantısını yitireceğinden bu ağır yenilgiden sonra savaşa artık devam etmezdi;

(c) modern bir savaşı daha ne kadar kaldırabileceği belli olmayan Rusya’ya en kısa ve kolay yoldan her türlü yardım yapılabilir ve Rusya’nın doğu cephesinde Almanya’yı yenmesi sağlanabilirdi. Bütün bu ihtimaller sonucunda Almanya’nın da teslim olmaktan başka çaresi kalmazdı.

18 Mart sabahı muharebe nasıl başladı

Donanma komutanlığı, zaten en başından beri boğazın geçilebileceği konusunda derin kuşkular içinde olduğundan, plana soğuk bakıyordu. Hele ikinci sınıf zırhlılarla iyi tahkim edildiği düşünülen kara hedeflerinin imhasını amaçlayan bir deniz harekâtının başarılı olması imkânını zayıf görüyordu. Ne var ki, Churchill’in fikrini değiştirmeye güçleri yetmedi.

Donanmanın planı basitti: Kıyıdaki ağır ve hafif topçu bataryalarını tahrip ederek ilerlemek ve donanmanın önünde yer alan ve görevi boğaza girişi kapatan mayın sahalarını temizlemek olan küçük teknelerin açacakları yoldan geçip gitmek. Karşılıklı topçu düellosunun bütün gücüyle sürdüğü saatler boyunca mayın hatları temizlenmeden donanmanın boğazı geçmesi imkânsızdı. Bir başka kahramanlık örneği de, sıkı topçu ateşine maruz kalan korunmasız mayın temizleyen küçük teknelerindi. Zaten kıyı savunmasında yer alan az sayıdaki Alman menşeli Krupp ağır topçu bataryalarının görevi, zırhlıları vurmak iken, savunmanın hafif ve kolay yer değiştirebilen topçularının yegane hedefi, öndeki bu küçük savunmasız ve kolay batabilecek tekneleri imha etmekti. Mayınlar yerinde kaldığı sürece, zırhlıların ilerlemesi mümkün değildi çünkü. Savunma planı Alman donanma subaylarınca düzenlenmişti.

Plana uygun olarak zırhlılar, uzun menzilden savunmadaki ağır topçu bataryalarını vurmaya başladı. Hemen girişte Seddülbahir’deki batarya ilk isabet alandı. Bugün de yerinde durmakta olup, ziyaretçilerine bu cehennemi ateşi hatırlatmaya devam etmektedir. Krupp topları zırhlıları delebilecek güce sahipti; ne var ki, cephane bol değil, aksine kısıtlıydı. Nitekim topçu düellosu sırasında neredeyse zırh delici mermilerin çoğu kullanıldı. İsabetli atışlar da yapıldı.

Ama asıl patırdı, öğleden sonra oldu: Tam olarak ne zaman döküldüğü hayli tartışmalı olmakla birlikte, Erenköy koyu içine yerleştirilmiş olan ve donanmanın her nasılsa temiz raporu verdiği bölgede ilk mayın patlamaları görüldü. İlk sırada yer alan zırhlılar, plana göre lojistik destek almak üzere geriye dönerek manevra yapmaya başladığı sırada, mayına rastgeldiler. Arka arkaya infilak sesleriyle koca zırhlılar ne olduğunu anlayamadan ya hemen battılar ya da ağır yara aldılar. Bunun sonucunda sahildeki ağır topçu bataryalarının kolay hedefi oldular. Sadece birkaç dakika içinde zayiat miktarı korkunç boyutlara ulaşmıştı.

Donanma, zırhlılarını topçuların mı, torpillerin mi, yoksa mayınların mı batırdığından o karışıklıkta emin olamadı ve geri çekilme emri verdi. Temiz raporu verilen sularda acaba başka nerelerde mayın vardır sorusuna kesin yanıt verilmeden operasyona devam edilmesi, infilaklardan sonra artık düşünülemezdi bile.

Savunmanın hasarı o kadar azdı ki, yok bile denebilirdi. Fakat elde neredeyse zırh delici mermi kalmamıştı. Cephane ikmali için zaman yoktu. Eğer donanma ertesi sabah da zorlarsa, bu kez belki de geçebilirdi. Bu nedenle İstanbul’a kentin tahliyesi için öneride bulunuldu. Herkes için zor kararların verilmesini gerektiren bir geceydi. İstanbul, kentin tahliyesini planlarken, kıyı savunması ertesi sabahki muhtemel düelloyu bekliyordu. Donanma, operasyona son verirken; ertesi sabah donanmanın gelmediğini gören savunma grubu, derin bir nefes aldı. Bu kadar büyük bir tehlike pek az hasarla atlatılmıştı. Donanma geri çekilmişti; fakat kısa bir süre sonra piyadeler 24/25 Nisan’da sahile ayak bastılar. Aylarca sürecek başka bir cehenneme adım atmak üzere...

Sinemadan esinlenmiş ‘Tarihçilik’

Bir de sinemadan esinlenmiş ‘tarihçilik’ çıktı karşımıza...

Odatv’den Sinan Meydan, Çanakkale’yi yazarken dayanamamış ve Çanakkale’de savaşmaya gelmiş tam 300 düşman gemisinden de söz etmiş. Bu 300 rakamı nereden aklına gelmiş acaba diye düşündüm:

(a) “300 Ispartalı” filminden aklında kalmış olabilir;

(b) “Truva” filminde kıyıya yanaşan ve kamera tarafından yukarıdan çekilmiş yan yana yüzlerce teknenin olağanüstü görüntüsü aklında kalmış olabilir; ya da

(c) “Er Ryan’ı Kurtarmak” filminin girişinde Normandiya sahillerine çıkarma yapan Amerikan ve İngiliz birliklerinin tam sahile adım attıkları andaki, kameranın yukarıdan ve uzaktan çektiği çıkarma gemilerinin ve piyadelerin sahildeki konumlarının etkisinde kalmış olabilir. Her ne ise, sinemasal görüntülerden esinlenerek ‘tarih’ yazmaya kalkanların kaçınılmaz âkıbetiyle karşılaşmış. Oysa, 18 Mart’ta İngiliz ve Fransız savaş gemilerinin toplam sayısı, hatta gemilerin isimleri kolayca erişilebilecek bütün kaynaklarda yazılıdır.

Son zamanlarda tuhaf bir eğilim belirdi; zaferi taçlandırmak adına, “düşman”ı olduğundan daha kuvvetli göstermek ve “biz”i de olabildiğince zayıflatmaya çalışmak. Elbette tarihsel gerçeklere aykırı rakamlara belbağlamak ne ölçüde etik bir yöndür, bunun tartışması ayrı; fakat bugün bütün dünyanın bildiği ve askerî tarihin neredeyse yüzlerce araştırma ve kitapla katkıda bulunduğu bu alanda, nasıl olsa kimse bilmez diyerek, uydurmasyona başvurmak, tarih adına utanç vericidir. Çanakkale’yi de yüceltmez; olsa olsa yazanların yüzünü kızartır!

Seddülbahir’deki büyük anıttan bakınca, deniz savaşının geçtiği bütün alanı görmek mümkün: Gözlerimizin önünde boğaz girişi ile mayına çarparak batacak olan zırhlıların manevra yaptığı Erenköy koyu da uzanıyor. Bu denli dar bir bölgede bu kadar çok zırhlının birlikte, yan yana, ard arda bulunmasının ne denli güç olacağını düşünmeye çalışabiliriz. Hemen yakında boğazın girişinde bulunan ilk Osmanlı savunma topçu bataryalarını da görme fırsatımız var. Büyük boy bir Krupp topu hâlâ orada; yıkık dökük.. Her iki yanda donanma ateşinden korunmak için içine girilen ve topçular ile piyade açısından hayatta kalmanın biricik koşulu sayılan kazumatlara bir göz atmadan geçmek olmaz.

Meraklısı için kaynaklar

Tarihsel gerçeklik tartışmalarının sonu gelmez münakaşalara dönüşmesini engelleyecek yegane yöntem, herkesin kaynağını açık etmesidir. Sadece 18 Mart gününde olup bitenlerle ilgili olarak mesela Genelkurmay Başkanlığı’nın yayını “Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi” serisinin “Çanakkale Cephesi Harekâtı”na (üç cilt-ama özet kitabı da var) bakılabilir. Yine Genelkurmay Başkanlığı’nın Thozi’den bir tercümesi de zikre değerdir: “Çanakkale Deniz Savaşı”. Yeni iki tercüme daha vardır: Victor Rudenno’nun “Gelibolu: Denizden Saldırı” ve Hans Kannengiesser’in “Çanakkale Cehenneminde 500 Alman”. Her mevsimde sayıları hızla artan ticari amaçlı Çanakkale kitaplığına ise pek bel bağlamamayı öneririm.

Çanakkale ve Gelibolu savaşlarına ilişkin okunmaya değer olan Gürsel Göncü ile Şahin Aldoğan’ın Siperin Ardı Vatan kitabıdır. Görsel olarak Tolga Örnek’in Gelibolu belgeselini seyretmenizi öneririm. Çanakkale Savaşları Bibliyografyası adı altında çok kısa süre önce yayınlanan ve 500 sayfayı aşkın ortaklaşa hazırlanmış bir kitap, sadece bu alanda binlerce kaynak olduğunu göstermesi bakımından zikre değer olmakla birlikte; diğer yandan, bir tarihçinin yalnızca tek bir konuda dahi nasıl uğraş vermesi gerektirdiğini göstermesi bakımından da iyi bir örnektir.
 

.

Kemal Atatürk öte alemden seslenirken

03.04.2011 - Bu Yazı 3310 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Atatürk ile doğrudan temas kurmak mümkün müdür? Necla Çarpan’ın kitabını görünceye kadar bu soruya tereddütle cevap verebilirdim. Ancak Necla Çarpan’ın ‘Öte Alemden Atatürk Sesleniyor: İlâhî Nutuk’ kitabını okuyunca konuyu düşünmeye değer buldum!

SON zamanlarda özellikle ulusalcı çevrelerde “Atatürk yaşasaydı ne derdi; ne yapardı?” sorusu daha sık dile getirilir oldu. Günümüzde yaşanan tüm sorunların çözüm yolunun yine Atatürk’ten esinlenerek çözülebileceğine ilişkin derin inanç, bu soruyu neredeyse kaçınılmaz kılıyor. Tüm siyasal alanın ancak Atatürk ve Atatürkçülükten beslenebileceğine ve ancak bu sayede meşruluk kazanabileceğine yönelik önkabul, ister istemez bu soruyu dile getiren çevrelerin düşünce ufkunu daraltıyor. Eğer günümüzün sorunlarına ilişkin sihirli bir çözüm formülünüz varsa, bu türden bir formülün patentinin sadece sizin adınıza kaydedilmiş olması muhtemelen yeterli olmayacağı gibi, heyecan verici de olmayacaktır. Ancak formülün patentinin Atatürk’e ait olmasıdır ki, çözüm önerisinin meşruluğunu ve doğruluğunu sağlayacak yegane ögedir ve bu nedenle belirli bir kitle açısından talep edilendir de.

Atatürk’le doğrudan irtibat kuranlar var

Acaba Atatürk ile doğrudan temas kurmak mümkün müdür? Elbette Anıtkabir ziyaretlerinden söz etmiyorum. Atatürk bizimle doğrudan iletişim kurabilir mi sorusuna yanıt arıyorum. Bazılarımız bunun mümkün olmadığını düşünebilir; bazılarımız hayli şüpheyle yaklaşabilir. Ne var ki, hiçbir konuda kesin yargıyla hareket etmemek gerekir.

Ben de Necla Çarpan’ın kitabını görünceye kadar bu konuda tereddütlü yanıt vermeye yatkın olabilirdim. Fakat yazarın “Öte Âlemden Atatürk Sesleniyor: İlâhî Nutuk” kitabını görüp de okuyunca, doğrusu bir miktar yeniden düşünme ihtiyacını duydum. Kitabın ilk basımı 1973 tarihli. Elimdeki metin ise, genişletilmiş ikinci basım olup, muhtemelen 1975 yılında yayınlanmıştır. Kitabın daha sonra yeniden ve genişletilerek 1976 yılında bir kez daha basıldığını saptayabildim.

Üç yıl kadar hapiste kaldığını açıklayan yazar, kitabında Atatürk’ün kendisine “öte âlemden” seslendiğini belirtmektedir: “1959 yılından beri Atatürk’ümüzün mübarek ruh varlığından aldığım mesajlar dolayısıyla görülüyor ki, Atatürk (...) ölümsüzlük âleminden sesleniyor.” Yazar, Atatürk’ün elyazılı mesajlarını yayınlamıştır: “Okuduğunuz mesajlar, kendileri tarafından verilen ve hiçbir kelimesi ve satırı değiştirilmemiş, hatta yaşantısındaki el yazısının aynı olan tebliğlerdir.”

Yazarın öyküsü şöyle başlıyor: 1959 yılının noel gecesinde medyum olduğunu öğrenmiştir. O gece başlayan ruh çağırma seansı sırasında Atatürk’e de seslenmiştir. Atatürk de kendisine. 27 Mayıs öncesinde Atatürk yazara bütün olacakları aktarmış ve “büyük vazifeler ve emirler vermeye” başlamıştır.

Atatürk’ün sesi; daha doğrusu kalemi

1960 yılında Atatürk milliyetçilik konusunda şöyle demektedir: “Türkler, açık yürekli, sevimli insanlardır, istila ettikleri kavimlerin kızlarıyla evlenmişlerdir. Buna rağmen, Türk kadınları en mükemmel erkek olarak kendi erkeklerini beğendiklerinden ve bu bir anane olduğu için diğer milletlerin erkekleri ile evlenip çoluk çocuk yapmadıkları için de erkekten gelen nesli Türkü bilhassa muhafaza etmişlerdir.”

1968 yılında Atatürk gençlere seslenmekte ve aralarında kavga etmekten vazgeçmelerini istemektedir. Sağ-sol diye ayrılmak doğru değildir. Hep birlikte çalışmak varken, ideolojilerin taassubu altında kalmak da yanlıştır. 1971 yılında ise “materyalist ve maddeci” genç kuşaklara karşı uyarılarda bulunmakta ve “sapık ideolojiler”den söz etmektedir. Pek çok okuyucunun da hatırlayacağı gibi, bu yıllar “anarşi”nin hakim olduğu dönemdir ve sonradan 68 kuşağı olarak tanımlanacak devrimci gençlerin eylemlerine tanık olmaktadır. Ordunun iktidara el koyduğu bu sırada Atatürk’ün de 12 Mart askeri cuntasıyla aynı görüşlere sahip olduğunu öğrenmek ilginçtir. Atatürk’ün 1972 yılında televizyon yayınlarının yurt çapında genişletilmesi ve çift kanal sağlanması yolunda uyarısı vardır. Ve tabii ki komünizmin mutlaka önüne geçmek lazımdır. Üniversite sınavı kaldırılmalı, öğrenciler fakültelere yetenekleriyle alınmalıdır. Çeşitli illerde fakülteler açılmalı; kampüsler yaygınlaştırılmalıdır. Yabancı dil eğitimi veren “ecnebi kolejler”e artık ihtiyaç kalmamıştır. Çünkü “orada yetişenler şimdi Türklüğünü, ananesini, dinini unutturmak için birer misyon haline getirilmiş misyonerlerin memlekete soktukları nifakçılar”dır. 1975’de Atatürk’ün Kıbrıs’ta ABD ile SSCB’den bağımsız politika izleyen bir Türkiye’den yana olduğunu görüyoruz. Ancak Türkiye’nin eninde sonunda İslâm âleminin liderliğini üzerine alacağından da emindir. Zaten Allah da “kâfirlerle çarpışın” demektedir. Fakat kâfirler, dinsiz ve Allahsız olan komünistlerdir. Bu bakımdan yanlış anlamaları önlemek isterim. Komünizmle mücadele edebilecek yegane güç İslâmiyet ve Müslümanlıktır. Bu bakımdan Amerika’ya ve Rusya’ya, bu arada İsrail ve siyonizme karşı İslâm birliği kaçınılmazdır. Emperyalistler de siyonistlerin planı doğrultusunda Ortadoğu’yu ele geçirmeye çalışmaktadır.

Atatürk, Türkiye’nin geleceğini dizayn edecek “Devrim Konseyi” kurulmasından yanadır. “Askeri bir millî güvenlik tezi plan ve programı” hazırlanmalıdır. Ülke “cahil bir zümrenin siyaset ve politika yaptığı ortamdan kurtarılmalı”dır. “Değerli fikir adamlarının konseyler halinde özgür anlayış içinde kalkınma programlarını benimsettiği, fikir ortamını geliştirdiği bir büyük yapıcı çağ” açılmalıdır.

Atatürk, Türk milletinin bariz özelliğinin ırsî ve “kromozon vasfı” olduğunu belirtmektedir. Türk milleti, “İslâmiyetten evvel de Müslüman olarak yaşamış ve İslâm törelerini milletçe benimsemiştir.” Atatürk, gençlerin sol eğilimli olmasına karşı da tekrar uyarılarda bulunuyordu: “Güzel ahlâkı benimsemeyenler anarşist” oluyordu.

Atatürk, Kıbrıs harekâtının yapıldığı gecenin ilerleyen saatlerinde şöyle seslenmiştir: “Eğer bir hava akımı ile çıkartma yapılabilirse, ada kurtarılır.” Yazar soruyor, “Ne olacak Atam?”. Yanıt: “Ada etrafında hep mayın, torpil döşediler; çıkartma yapılacak limanları kestiler. Karadan, yani deniz yoluyla karadan geçmek mümkün değil, ancak hava indirmesi yapılır.” Atatürk, o zamana kadar hazırlık yapılmamasından ötürü sorumluları eleştirmektedir. Hatta bu eleştirilerden bizzat İsmet İnönü’nün de payını aldığı görülmektedir. Fakat yazar, aynı gece Atatürk’ün genelkurmaydaki toplantıya katıldığını da belirtmektedir. Nitekim hava indirmesinin tercih edilmesi Atatürk’ün ikâzı üzerine gerçekleşmiştir. Bir gün sonra ise Atatürk, Kıbrıs davasının nedenini açıklamıştır: “Yassıada davaları ihdası ve neticeleri Yunan kopiline bu arsızlığı vermiş”tir. Zaten Ecevit de yeterli değildir: “Ordumu Ecevit çok müşkül duruma” sokmuştur. Gerekirse 12 adalar, Dedeağaç, Karaağaç, Selanik geri alınmalıdır.

Yazarın daha sonraki tarihlerde yeni yeni tebliğler yayınlayıp yayınlamadığını saptayamadım; fakat günümüzün ulusalcılarının pek çok tezinin bu tebliğlerle örtüştüğünü görünce bir kıyak yapmak istedim. Belki bu kitabın yeni baskılarını yaptırıp dağıtmak isteyebilirler. Yakışır.

Meraklısı için not

İNTERNET üzerinden minik bir araştırma yaptım; yazarın tutuklu kaldığı sürede bulunduğu yer, iddialara göre Bakırköy akıl hastahanesi imiş. Galiba şizofreni tedavisi görmüş. Tabii kendisine yönelik hain bir komplonun varlığını da gözardı etmemek gerekir. Atatürk düşmanlarının Atatürk ile irtibatımızı kesmek için her türlü komplonun içinde yer aldığı günümüzde elbette gözümüzü açık tutmalıyız. Bu bakımdan yazar hakkındaki iddiaları ben şahsen kuşkuyla karşıladım; yani henüz ikna olmadım. Zamanında, yani ülkenin henüz Atatürkçülükten kopmadığı o eski güzel günlerde kendisine gösterilen resmî yakınlık da zaten bu kuşkuma hak vermektedir.

Övünç duyulan bir başka kitap

JANDARMA Genel Komutanlığı, 1967 yılında resmî bir yazıda, yazarın bir başka eseri olan “Yeni Mesnevi” kitabıyla ilgili olarak, bu faydalı eserden isteyenler olursa ilgili adresten edinilebileceğini hatırlatıyordu. Genelkurmay Başkanlığı da, 1970 yılındaki resmi yazısında, eserin yetkili kurulca incelendiğini ve askerî okullar ile askerî kütüphanelerde bulundurulması için silahlı kuvvetlere salık verildiğini açıklıyordu. (Merak edenler resmî yazışmaları kitabın içinde bulabilirler) Milli Eğitim Bakanlığı Yayımlar ve Basılı Eğitim Malzemeleri Genel Müdürlüğü de, Sinop Boyabat Lisesi Müdürlüğü’ne hitaben kaleme aldığı tarihsiz bir yazısında, bakanlıkça satın alınan “Öte Âlemden Atatürk Sesleniyor” kitabının lise kütüphanesinde yerini almasının sağlanmasını istiyordu. Kitap okuyucuların istifadesine sunulmalıydı. (İlgili resmî yazı, tesadüfen kitabın içinden çıktı)


.

Karabekir’in anıları yakılırken

10.04.2011 - Bu Yazı 3169 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Kâzım Karabekir’in ‘İstiklâl Harbimizin Esasları’ adını taşıyan millî mücadele anıları 1933’ün Mayıs ayı sonunda basıldı. Ancak anılara matbaada iken el konuldu ve yakıldı. Son yıllarda basılan aynı adlı eser, 1933 metnine kıyasla çok daha kapsamlıdır.

NUTUK, 1927 yılından bu yana millî mücadele ve erken cumhuriyet tarihinin resmî anlatımı olarak tarihyazımına damgasını vurmuştur. Elbette o sırada da, daha sonra da Nutuk’ta ortaya konulan iddialara karşı savunmalar ve karşı iddialar da gündeme gelmekte gecikmemiştir. Ancak erken bir savunma ve Nutuk’un alternatif metni olarak Kâzım Karabekir’in anıları önemlidir.

Karabekir anılarını yazıyor

Kâzım Karabekir, 1926 yılında İzmir’de Atatürk’e suikast davasından dolayı yargılandığı Ankara İstiklâl Mahkemesi’nde beraat ettiğinden beri İstanbul’da halen müze olan Erenköy’deki köşkünde polis gözetiminde yaşıyordu. Nutuk’ta çok sert şekilde eleştirilmişti. Karabekir’e karşı kamuoyu nezdinde yeni bir polemik, 1933 yılının Mart ayında bir yazı dizisiyle Siirt milletvekili Mahmut Soydan’ın sahibi ve başyazarı olduğu Milliyet gazetesinde başlatılmıştı. Bu, iktidarın Karabekir’e ve onunla birlikte daha sonra gözden düşmüş olan millî mücadelenin önder kadrosuna karşı siyasî saldırısı anlamına geliyordu. Tefrikanın kimin tarafından kaleme alındığı belirsizdi. Konu, bir süre sonra millî mücadele yıllarında Karabekir’in ve daha sonra onunla siyasî işbirliği yapacak olan arkadaşlarının rolüne de gelmişti. Dizi, bu rolü yeniden tartışma konusu yapıyordu. Karabekir de, dizide anlatılanları aynı gazetede yayınlanan mektuplarıyla tekzip etmeye başlamış; ancak polemik kısa sürede bitirilmişti.

Anıların basılması ve yakılması

Polemiğin ardından Karabekir’in “İstiklâl Harbimizin Esasları” adını taşıyan millî mücâdele anıları Mayıs ayı sonunda basılır. Gelişmeler, anıların daha önceki bir tarihte yazılmış ve hazırlanmış olduğunu, basın polemiğinin ise yayın tarihini hızlandırmış olabileceğini düşündürtüyor. Anılara matbaada iken el konulmuş; basılan bütün nüshalar toplatılarak yakılmıştır. Elde örnek kalmaması ve vesikaların orijinallerine de el konulabilmesi için Karabekir’in köşkü de aranacaktır. Evde bulunan bütün evraka el konulmuştur.

Öyküyü Karabekir’in anılarından daha geniş bir şekilde okumak mümkündür. Karabekir, polemik sırasında anılarını bastırmaya karar verdiğini ve emekli general Cafer Tayyar Eğilmez’in kendisinin yegane yardımcısı olduğunu açıklıyor. Üçbin adet basılan eseri Eğilmez teslim almaya gitmiştir. Eserin yayını iki cilt olarak planlanmıştı. Basımı biten yalnızca ilk ciltti. İkinci cilt ise hiçbir zaman basılamayacaktır. Karabekir, baskının sona ermekte olduğu sırada, basılan nüshalara el konulmasından çok kısa bir süre önce, matbaanın sahibi Sinan Omur’dan tehdit edildiğini öğrenir. Bunun üzerine Başbakan İsmet İnönü’ye, meclis başkanlığına, İstanbul savcılığına durumu anlatan yazılar yazar.

Son zamanlarda köşkteki polis gözetimi de yoğunlaşmıştır. Nihayet köşk aranır. Köşkün aranması sırasında Cafer Tayyar Eğilmez de köşkte misafir kalmaktadır. Onun ve Karabekir’in yakınlarının da evleri aranacaktır. Karabekir, olaydan doğrudan doğruya Cumhurbaşkanı Atatürk’ü sorumlu tutma eğilimindedir. Olayın tertipçileri olarak Karabekir Ali Çetinkaya’nın, Kılıç Ali’nin ve Recep Zühtü’nün isimlerini vermektedir. Fakat “Gazi’nin gizli pençesi” adını verdiği bu grubun talimatlarını Çankaya’dan aldığı kanısındadır. Karabekir, İnönü’yü ve hükûmetin büyük kısmını ise olaydan habersiz olarak görmektedir. El konulmuş olan evrakının ancak küçük bir kısmı Karabekir’e iade edilecektir. Evrakın genelkurmay başkanlığı ile dışişleri bakanlığı tarafından da incelenmesine ihtiyaç duyulmuştu. Karabekir’in itibarının iade edilmesinden sonra evrakını yeniden geri aldığını tahmin edebiliriz; belki de meclis başkanı olduğunda. Karabekir’in anıları, Atatürk’ün ölümünden sonra, İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı döneminde, hatta kendisi CHP milletvekili ve meclis başkanı olduktan sonra dahi, ölümüne kadar (1948) ve daha sonraki yıllarda da serbestçe yayınlanamadı.

Anılar, ancak 1960 yılının Temmuz ayında, yani 27 Mayıs’ın hemen ertesinde yeniden yayınlanabilecektir. Muhtemelen yayının DP iktidarı dönemine denk gelmesi arzu edilmişti. Aradaki bu küçük tarih farkı, beklenmeyen bir gelişme olarak değerlendirilmelidir. Anıların bu son ve kapsamlı versiyonunun bu dönemde serbestçe satılabileceği düşünülmüş olmalı. Ne var ki, kitap hakkında dava açılacak, dava uzun sürecek ve 1968 yılının sonlarında sona erecek; yeni basım ancak 1969 yılında gerçekleşebilecektir. O günden beri anılar serbestçe satılmaktadır.

Değişik baskılar üzerine notlar

Karabekir’in bugün satışta olan “İstiklâl Harbimiz” adlı devasa boyutlu anıları ile 1933 yılında toplatılan anıları aynı ya da benzer değildir. Anıların 1933 yılında yakılan orijinal baskısını hiç görme imkânım olmadı. Elde var mıdır, bilemiyorum. İmha edilen anıların görebildiğim en eski yeniden basımı 1951 tarihlidir. Bu baskı, imha edilen anıların aynısı olmak gerekir. Elimde bulunan aynı tarihli iki farklı basımda da yalnızca 1951 tarihi yer almamış, aksine 1933 ve 1951 tarihleri birlikte yanyana yer almıştır. Bu da, 1951 yılında yeniden basılan anıların 1933 yılında basılan orijinalinin aynısı olduğu izlenimini vermektedir. Ancak Mustafa Armağan, bir yazısında bu iki metin arasında fark olduğunu belirtmekte ve örnek de vermektedir.

1951 yılında iki farklı edisyon halinde basılan bu “ikinci nesil” anıların başına ne geldiği konusunda kaynaklarda bilgiye rastgelmedim. Anıların özellikle 1951 yılında yeniden basılmış olması, DP iktidarının getirdiği yeni siyasî atmosferden kaynaklanmış olmalıdır. Anıların bu basımı da toplatıldı mı, yoksa serbestçe satılabildi mi bilmiyorum.

Üzerinde iki farklı tarih barındıran bu baskıya özellikle dikkat çekmek istedim: Elimde her iki baskı da mevcut... Bir kere iki baskının da içeriği aynı olmakla birlikte, ön ve arka kapakları tamamen değişiktir. Birinin ön kapağında Karabekir’in el çizimi, üniformalı, fakat kendisinin sadece baş kısmını gösteren bir resmi yer almaktadır. Kapak amatörce ve acemicedir. Arka kapakta ise, “Şark Fâtihi Büyük Serdar Kâzım Karabekir Paşanın Yazdığı ve Toplatılıp Yakılan İstiklâl Harbinin Esasları” kitabının reklâmı yapılmaktadır. Daha büyük puntolarla dizilmiş bir baskıdır.

Diğer versiyon ise şeklen değişiktir. Öncelikle daha küçük punto ile dizilmiştir. Bu da kitabın iki farklı şekilde ve dolayısıyla da iki kere ayrı ayrı dizildiğini göstermektedir. Farklı baskının ön kapağı değişiktir ve bu sefer kapakta Kâzım Karabekir’in muhtemelen yaşamının son günlerinde çekilmiş bir fotoğrafı yer almaktadır. Fotoğraf renklidir ve Karabekir’i yine muhtemelen köşkünün çalışma odasında/çalışma masasında ve ardında eski yazı “Türk Yılmaz” tablo yazısı altında ve yine ardında eski tarihli ve eski yazı bir Türkiye haritası önünde resmetmektedir. Karabekir, sivil giyimlidir. Kitabın arka kapağında Karabekir’in bir başka fotoğrafı yer almaktadır. Bu kez fotoğraf daha eski tarihlidir ve Karabekir’in at üzerinde çekilmiş üniformalı bir resmidir. Bu baskıda bir de hata-sevap cetveli vardır. Bu farklı iki baskının satış fiyatları da farklıdır. Bu da baskıların farklı tarihlerde satışa sunulduğunu gösteriyor olabilir.

Son olarak, 1933 tarihli orijinal anıların yeni bir başka baskısından daha söz etmek istiyorum: Nihat Uzcan tarafından hazırlanmış olan “İstiklâl Harbinin Esasları. Kâzım Karabekir Paşanın Hatıratı”, Basın Kitabevi, İstanbul, 1981. (Ancak bu baskıda son vesika yarım sayfa tamamen eksiktir.)

Karabekir diyor ki...

“İSMET   Paşa ile yazışmıştık, samimiyetten bahsediyordu, fakat tedhiş siyaseti hâlâ devam ediyordu. Çünkü İstanbul valisi ve emniyet müdürü, hem İsmet’in başvekil olduğu hükûmetin, hem de kızıl pençenin emrinde idiler. Kızıl pençe düzeninde İsmet yoktu. Buna doğruca Gazi emir verir, meclis reisi, Kılıç Ali gibi en mutemetleri vasıtasıyla hükûmet mekanizması gizli oyunlara başlarlardı.” (Kâzım Karabekir: “Bir Düello ve Bir Suikast”).

İsmet Paşa diyor ki...

“ŞAHSî vasıfları temiz bir ruhun ve cesur bir karakterin bütün faziletlerini göstermiş, fikir ve hükümlerinde daima kendine güvenir ve sebatlı olmuştur. Kuvvetli bir iradenin muvaffakiyetlerini hak ettiği gibi, güçlüklerini de hayatının her devrinde metanetle karşılamıştır. Tarihimiz Kâzım Karabekir’in millî mücadeledeki hizmetlerini vefalı sayfalarında daima iftihar ile yad edecektir.” (1948)

Hatırlatma

KARABEKİR’İN  anıları ile günlükleri ikişer büyük cilt olarak Yapı Kredi yayınlarınca basıldı; şimdiye kadar yayınlanmış ve yayınlanmamış olan bütün eserlerinin yayınına ise devam ediliyor.

Bugün artık satışta olmamakla birlikte Feridun Kandemir tarafından 1964 yılında yayınlanmış “Kâzım Karabekir’in Yakılan Hatıraları: Meselenin İçyüzü” kitabı anıların yakılma sürecini hayli ayrıntılı ve ilk elden anlatan önemli bir kaynaktır. Tahsin Demiray’ın 1969 yılında basılan “İstiklâl Harbimiz’in Müdafaası” kitabı da, 1960 yılında hakkında Atatürk’ün hatırasına yayın yoluyla hakaretten dava açılan kitap hakkındaki iddianameyi ve mahkemede yapılan savunmayı içermektedir.
 


.

Einstein’ın mektubu

17.04.2011 - Bu Yazı 2268 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Basında zamanında ünlü fizikçi Albert Einstein’ın da Türkiye’ye iş başvurusunda bulunduğuna dair haberler yayınlandı. Gerçekten de ortada bir mektup vardı; lakin öykü öyle anlatıldığı gibi değildi.

1933 yılının eylül ayında Sami Günzberg, başbakanlığa yazdığı bir yazıda, Yahudi yardım kuruluşu sayılabilecek bir örgütün kendisine müracaatta bulunduğunu ve Almanya’da artık çalışma imkânı kalmayan pek çok doktorla bilim adamının Türkiye’de çalışmak istediğini haber verdiğini açıklamıştı. Günzberg, muhataplarına doğrudan Türk hükûmetine başvurmakta yarar olduğunu söylemiş; fakat bu gibi “yüksek insanî müracaatlar”ın Türkiye tarafından “din farkı” dikkate alınmadan değerlendirildiğini de eklemişti. Kendisi “Almanya’daki siyasî buhrandan dolayı insaniyet namına Türk hükûmeti nezdinde vasıta olabileceği”ni de belirtmişti ve bunun üzerine Albert Einstein’ın başkanlığını yaptığı kuruluş, bizzat Einstein’ın imzasıyla ve Günzberg’i yine aracı kılarak başbakanlığa resmî yazıyla başvurmuştu. İngilizce metin Günzberg tarafından tercüme edilmiş ve onun aracılığıyla başbakanlığa sunulmuştu. Günzberg, yanıtın doğrudan verilebileceği gibi, yine kendi aracılığıyla da verilebileceğini bildirmişti. Eğer hükûmetin başka arzu ya da koşulu olursa, Günzberg bunları bildirmekten de kaçınmayacağını hükûmetine hizmet edeceğinden emin olarak açıklıyordu. Yazısının ekinde otuzbir Alman bilim adamı ile doktorunun isimlerini ve iş tecrübelerini de eklemişti. Yani başvuru sahiplerinin önemli bir kısmı belli olmuştu bile. Günzberg, ayrıca yazdığı özel bir mektupla bu girişimden Cumhurbaşkanı Atatürk’ü de haberdar etmişti. Dönemin bazı gazeteleri bu başvurudan söz ediyordu, bundan yaklaşık seksen sene önce. Yani Einstein’ın mektubu sır değildi, hiç olmamıştı ki.

Einstein’in dilekçesinde kırk doktor ve bilim adamının Türkiye’de çalışmasının mümkün olup olmadığı soruluyordu. Enteresan nokta, iş başvurusunda bulunanların hiçbir ücret talep etmeksizin bir sene müddetle çalışmak arzusunda bulunmakta olmasıydı.

Yanıt mektubu atamadan sonra!

İsmet İnönü, okuduktan sonra mektubu Millî Eğitim Bakanlığına vekâlet eden Refik Saydam’a iletti. Reşit Galip çok kısa süre önce görevinden ayrılmıştı ve yerine yeni bir atama henüz yapılmamıştı. Yanıt mektubu ise Hikmet Bayur’un atanmasından sonra hazırlanacak ve hayalkırıklığı yaratacaktır. Öneri nâzik fakat kesin bir dille reddedilmişti. Zaten kısa süre önce Türkiye’de kırka yakın yabancı bilim adamı ve doktor işe yerleştirilmişti ve daha fazlasının kabulüne imkân yoktu. Bu bakımdan başvuru kabul edilemiyordu. Yazının altında İsmet İnönü’nün parafı bulunuyordu.

İmzadan hareket ederek Einstein’ın İnönü tarafından reddedildiğini, buna karşılık daha sonra Atatürk’ün girişimiyle Alman hocaların davet edildiğini söylemek de gerçekçi değildir. Zaten mektupta da belirtildiği gibi, kırk civarında hoca çoktan işe yerleştirilmiş ve İstanbul Üniversitesi sadece birkaç gün önce reform sonrasında eğitime yeniden başlamıştı. Reform ve bütün süreç bizzat Atatürk tarafından dikkatle ve yakından özenle izleniyordu; ardından yeni hocaların da gelişi sürecektir. Cumhuriyet tarihinin bu erken döneminde olan bütün olumsuzlukları İnönü’ye, geri kalanları da Atatürk’e aitmiş gibi göstermek, tarihçilik değil, olsa olsa politik bir gelenektir!

Sarayın diş hekimi Sami Günzberg

Sami Günzberg, enteresan bir kişilikti; sadece sarayın diş hekimliğini yapmakla kalmamış, cumhurbaşkanının da diş hekimi olmuştu. Yani önde gelen yöneticilere ulaşmak için kritik önemdeydi. Belgelerle Heyeti Mahsusalar kitabımda yazdığım gibi, millî mücadeleye karşıt ve mücadeleye davet edilip de katılmamış olan askerlerin tasfiyesi amacıyla kurulmuş olan Bursa askerî heyeti mahsusası’nın kararı ile emekli bahriye subayı olarak askerlikle ilişkisi daha 1925 yılında kesilmişti bile. Kararın nedeni, mondros’tan sonra İngiliz karargahında İngiliz subaylarıyla ilişki kurmak, Damat Ferit Paşa’nın sadrazamlığı sırasında sarayın adamı olmak, Vahdettin’in amacına hizmet etmek, İtalyanlar adına casusluk ve siyonizm propagandası yapmaktı. Buna rağmen Atatürk’ün çok yakınında bulunabilecektir.

Basındaki meşhur efsaneler

Basında yer aldığının aksine, Einstein Türkiye’de çalışmak için herhangi bir talepte bulunmamıştı! O işsiz kalmış olan meslekdaşlarını işe yerleştirmek konusunda yalnızca aracıydı. Murat Bardakçı’nın Hürriyet gazetesinde (29 Ekim 2006) yazdıkları ise, sadece gönlünden geçenlerden ibaret. Sonradan hikâye edileceği gibi Einstein’ın ülkeye gelmesi için bir davet söz konusu olmadığı gibi; sözü edilen bakan da Reşit Galip değildi. O kısa süre önce 13 Ağustos’ta görevinden ayrılmıştı ve yerine 27 Ekim’de Hikmet Bayur gelecektir. Bardakçı, yazısında iftiharla sözünü ettiği şekilde resmî yazıda yer alan el yazısı düzeltmelerden bakanın kim olduğunu keşfetmeye çalışacağına, basitçe dönemin hükûmet atamalarına baksa idi, bu türden amatörce yanlışa düşmezdi. Einstein’ın mektubu geldiğinde bakanlığa Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı Dr. Refik Saydam vekâlet ediyordu. Yanıt mektubu ise 14 Kasım tarihlidir ve

Bayur’un döneminde kaleme alınmıştır.

Bardakçı, kendisine anlatılan ve iletilenle yetinmese ve arşivdeki belgelere bir zahmet erişse, belki de doğru şeyler yazabilirdi. Anlaşılan bir başka yazısında (28 Mart 2011) olduğu gibi Cumhuriyet tarihçilerini tembellikle suçlamak kolay; ama orijinal kaynaklara ulaşmak ise hayli zor! Oysa kendisine

bilgi veren Mesut Ilgım’ın yazısında bütün

bu bilgiler gayet doğru bir şekilde sıralanmaktadır. Kulaktan kulağa bilgi aktararak oynanan çocukların telefonculuk oyununun komik sonuçları Bardakçı’nın gazete yazısına kadar ulaşmış.

Ama Ilgım da kantarın topuzunu kaçırmakta kararlı: Toplam bin Alman hocanın Türkiye’ye geldiğinden söz ederken.

Almanca konuşan ve Türkiye’ye gelen

bütün hocaların isimleri hayli ayrıntılı yaşam öyküleri ile birlikte ilgili literatürde bulunmaktadır. Ayrıca arşivdeki dosyada Ilgım’ın bulamadığından şikâyet ettiği isim listesi de vardır. Sanırım Ilgım bu dosyayı hiç görme fırsatı bulamamış.

Bardakçı’nın 2006 tarihli yazısında

yer alan ve Mesut Ilgım’ın Fritz Neumark’ın 1980 yılında yayınlanan almanca Türkiye anılarını tercüme etmekte olduğu yolundaki bilgi de talihsiz olmuş; çünkü Bardakçı’nın yazısından tam 24 yıl önce anılar çoktan Türkçe’ye çevrilmişti bile: Şefik Alp Bahadır’ın İstanbul Üniversitesi tarafından

yayınlanan 1982 tarihli Boğaziçi’ne Sığınanlar tercümesi masamda duruyor! Nitekim Bardakçı da anıların daha önce yayınlanmış, fakat az sayıda basılmış olduğunu

belirtiyor. Arka arkaya iki cümlenin böylesine birbiriyle tezat oluşturması yazarın

okuyucuda uyandırmak istediği merak

hissinden olsa gerekir!

Tarihten esinlenmiş romanlar

ZÜLFÜ Livaneli son romanı Serenad’da yakın tarihimizden esinlenmiş; Bardakçı’nın yazısından yola çıkarak olayları kurgulamış. Fakat sadece bir gazete yazısından tarihsel roman yazılırsa, sonuç böyle olur tabii. O yazıdaki yanlışları aynen yineliyor: Bakan Reşit Galip değil tabii ki. Yabancı bilim adamlarının gelişi çoktan başlamış, ilgili anlaşmalar çoktan imzalanmış iken, nasıl olur da başbakan ve hükûmeti bu süreçte olumsuz bir tutum takınabilir? Mantık hatası var. Livaneli’yi de Bardakçı yanıltmış; tarihsel romanların araştırmasında da ciddi özen göstermek gerekir. Üstelik romanda tutarsızlıklar da göze çarpıyor. Önce doğru olarak mektubun başbakana yazıldığı belirtiliyor; sonra Einstein’ın Atatürk’e mektup yazmasından gurur duyuluyor!

On yıl sonra

(ON yıl sonra yazılacak bir kitaptan alıntı:) Livaneli bu romanında akademisyen genç bir kızın iftiraya uğraması sonucunda hayatının nasıl karartıldığını hayli kritik ederek anlatıyor. Ne var ki, genç kuşaklar 2010 yılı sonlarında Sabancı Üniversitesi’nde bir profesörün iftiralara maruz kalarak hakkında kirli bir kampanya açıldığında, Livaneli’nin de bu kampanyaya katılmakta hiç tereddüt etmediğini hatırlatıyorlar. Romanlarında kahraman yaratan yazarların gerçek hayatta romanlarındaki kötü kişiliklerden etkilenebildiğini belirtiyor ve belki de yazarın romanlarının artık basılmamasını bu basit gerçeğin sonucu olarak görüyorlar.

Okuma önerisi

RIFAT Bali’nin Sami Günzberg kitabıyla başlayıp; Horst Widman’ın Atatürk ve Üniversite Reformu kitabıyla devam etmek yararlı olur; anılarla ilgilenenler Ernst Hirch’in Anılarım kitabını kaçırmamalıdır (TÜBİTAK’ta yayınlar daire başkanlığı yaparken anıların yeniden basılmasını sağlamıştım); Neumark’ın Boğaziçi’ne Sığınanlar yeniden basıldı. Emre Dölen’in devasa yeni kitabı Türkiye Üniversite Tarihi 4 İstanbul Üniversitesi (toplam beş ciltlik bir seridir) bu alanda meraklılar için dahi yeterli gelecektir.
 


.

23 Nisan'ı Atatürk hediye etmedi'

25.04.2011 - Bu Yazı 2994 Kez Okundu.
Yorum : 1 - Onay Bekleyenler : 0

 

Her yıl 23 Nisan'da çocuk bayramını hatırlıyoruz da; bayramın meclisin (yeniden) açılışını, yani hâkimiyeti millîyeyi simgelediğini unutuyor muyuz?

Çocukluk şarkımızı hatırlamayan var mıdır acaba:

Bugün 23 Nisan;

neşe doluyor insan

Kamutay bugün doğdu;

saltanatı boğdu...

Şarkıda meclis nerede derseniz, efendim o sırada meclise artık meclis değil, kamutay denildiğinden, şarkı da böyle kaldı. İlk iki satır için diyecek bir şey yok; fakat son iki satır bayağı sorunlu. Neden mi? Resmî eğitimden gelen bilgilerimizi bir an için unutmaya hazırsanız, anlatacağım.

İlk Meclis ne zaman açıldı

Meclis, 23 Nisan'da doğmadı ki, sadece yeniden açıldı. İlk meclis tâ Osmanlı zamanında açılmıştı bile. Hem de daha 1877 senesinde. Ama haklısınız, teokrasinin ve şeriatın geçerli(!), üstelik saltanat ve hilâfetin olduğu bir ülkede nasıl olur da meclis olabilir diye soruyorsunuz haliyle. Çünkü, size şarkıdaki gibi her şeyin 'o zaman' başladığı anlatıldı. Evet, ilk Osmanlı anayasası 1876 yılı sonunda kabul edildi ve hemen ardından seçim yapıldı. Ne? Osmanlı'da seçim mi? Şu geri ve ortaçağ karanlığındaki ülkede mi? Evet, iki dereceli seçimden söz ettiğimiz doğru, fakat bu sistem tâ 1946 yılına kadar sürdü. Anayasaya göre meclisin pek bir yetkisi yoktu; buna rağmen II. Abdülhamit'e kök söktürdü. Bu nedenle de ömrü kısa sürdü. Sultan, anayasanın kendisine verdiği yetkiye dayanarak meclisi feshetti; üstelik yeniden seçim de yaptırmadı. Sultanın istibdadı da işte böyle başladı.

Yeni(den) Meclis

İkinci Jön Türk kuşağı, yani İttihatçılar, ordunun vurucu gücüyle, 23 Temmuz 1908'de sultana meclisin yeniden açılacağını ilân ettirdiğinde, aradan epey zaman geçmişti. II. Meşrutiyet'in on yılı boyunca meclis açık kaldı; iki kez de (1908 ve 1912) seçim yapıldı. Sonra meclisin ayakta kaldığı diktatörlüğe dönüştü rejim. Anayasal monarşinin ilk durağı demokratik gelişmeler açısından hayli zengin geçmişti; biraz da bu nedenle İttihatçılar muhalefete tahammül edemediler. Çünkü elleri kolları bağlanıyordu. Abdülhamit'i örnek almaya karar verdiler; zararın neresinden dönülürse kârdı. 1912 sopalı seçimleri bu sürecin başlangıcı oldu. Bâbı Âli baskını süreci tamamladı.

Son Osmanlı Meclisi Mebusanı

Ama savaşı kaybettiler. Hâkim oldukları meclis yeni sultan Vahdettin tarafından lağvedildi. O da yetkisini anayasadan alıyordu. (Anayasa yapımcılarına not: İttihatçılar meclise hâkim olunca, sultanın meclisi feshetmek konusundaki anayasal yetkisini kaldırdılar; sonra sultanın kendilerinden olduğunu varsayınca bu yetkiyi yeniden tanıdılar; olur da mecliste hâkimiyetlerini yitirirlerse bu yetki gerekebilirdi; ne var ki, son sultan artık onlardan değildi ve kendisine sunulmuş olan bu yetkiyle İttihatçıların hâkimiyetindeki meclisi kolayca ortadan kaldırdı-aman konjonktüre göre hazırlanmış anayasal yetkilerden kaçınmaya çalışın!) Hükûmet seçime gitmekte nazlandı. Oysa ülkenin barış anlaşması yapması ve barış anlaşmasının da tıpkı bugün olduğu gibi meclisten geçmesi gerekiyordu. Erzurum ve Sivas kongrelerinde yeni seçim talebi ağır bastı. Anadolu hareketi yeni bir seçimle meclisin toplanmasını istiyordu. Sonunda İstanbul hükûmeti değişti de, bu talep benimsendi ve yeniden seçim yapıldı. Son Osmanlı Meclisi Mebusanı bu şekilde toplandı. Fakat 1920 martında İstanbul'un bu kez hukukî işgale uğraması üzerine ve üyelerinden bazıları da İngilizlerce üstelik meclisten alınıp götürülünce, faaliyetlerine ara verme kararı aldı. Bu şartlarda özgürce çalışma imkânı kalmamıştı.

Birinci Meclis saltanatı boğdu mu?

Bunun üzerine Mustafa Kemal Paşa, heyeti temsiliye adına meclisi Ankara'da toplantıya çağırdı. Meclisler olağanüstü koşullarda başkentin dışında toplanabilirdi. Tarihte bunun örnekleri vardı. Son meclisten Ankara'ya gelmek isteyenler geldi, fakat çoğu İstanbul'da kalmayı ya da katılmamayı seçti. Bunun üzerine üye sayısını yükseltmek amacıyla seçime pek de benzemeyen yöntemlerle adeta atamalar yapıldı. Meclis üye sayısı zaman içinde yükseldi. İşte şarkıdaki kamutay, bu meclistir. 23 Nisan'da doğdu, fakat yeniden doğdu demek gerekir. Hatta İstanbul'daki son meclisin o kadar devamıydı ki, başkanının kim olacağı epey tartışma çıkardı. Atatürk Nutuk'ta eski meclis başkanının nasıl Ankara'da da yine başkan olmak istediğini ve hatta olamayınca meclis başkanlık maaşında direttiğini hayli kızgın anlatır. Ankara'daki meclis de, İstanbul'daki meclisin gündem maddesinin kaldığı yerden çalışmalarına başladı: Hayvan vergisini artırarak. Hayvanlardan da vergi mi alınır diye soran olursa; bu vergi dönemin önemli gelir kaynağıydı ve tâ 1962 yılına kadar geçerli kaldı. Eski maliyecilerin anılarında hala yer eder. Geçmiş gözlerden saklanırsa, ki resmî eğitim esas olarak bunu yapıyor, şarkılarla oyalanmak mümkün olabilir.

Peki, saltanatı boğdu mu? Evet, ama hemen değil. İki yıldan daha uzun bir zaman sonra. Aslında toplanma amacı, saltanatı ve hilâfeti düşman elinden kurtarmaktı. Bu bakımdan onu boğması o sırada düşünülemezdi bile. Hani Amerikan filmlerinin klişe lafı vardır ya: aklından bile geçirme. Bunu aklından geçirenler varsa da, asla ifade edemezlerdi. Tâ ki, 1922'nin sonbaharı gelinceye kadar. O zaman da saltanatı boğarken, onun ayrılmaz ikizi hilâfete dokunulmadı.

Evet, sanıldığının aksine, bizde meclis, yani tâ Nâmık Kemal kuşağından, Yeni Osmanlılar'dan bize çok önemli bir armağan olan hâkimiyeti millîye kavramı, Cumhuriyetten çok daha önce zaten vardı. Osmanlı'dan Cumhuriyete geçişte süreklilikler daima silinmiş; araya çin duvarı örülmüş gibi gösterildiğinden, hep bu önemli gerçeği gözden kaçırıyoruz. Elbette millî eğitim de zaten bunu yapmak üzere kurgulandığından, amacına gayet güzel ulaşıyor. Meclisi Atatürk'le doğmuş bir kurum sayma yanlışlığı, temel eğitimin cahilliği sürdürme politikası gereğince ayakta kalıyor.

23 Nisan Bayramı

Mehmet Ö. Alkan, 23 Nisan'ın Gayri Resmî Tarihi adlı makalesinde; 23 Nisan'ın ilk kez 1921 yılında millî bayram olarak kutlandığını, ardından bugünkü Çocuk Esirgeme Kurumu'nun aynı günü çocuk günü ilan etmesiyle örtüşmenin başladığını ve 1927'de aynı kurumca çocuk bayramına dönüştüğünü açıklıyor. Ancak sadece bir sonraki yıl yetim ve öksüz yavruların bayramı olarak kutlanmıştır. 23 Nisan, 1935 yılına kadar bir yandan millî hakimiyet bayramı, bir yandan da çocuk haftası olarak kutlanır; o yıl resmen ulusal egemenlik bayramı olarak benimsenir. Bu iki ismin fiilen birleşmesi ise orta okul ve liselerdeki kutlamalar dolayısıyla olacaktır. Fakat Atatürk'ün bayramı çocuklara armağan ettiği tamamen bir efsanedir. Armağan öyküsü ilk kez 1957 yılında duyulmaya başlamış olup, 27 Mayıs sonrasında yaygınlaşmıştır. 23 Nisan'ın resmi olarak ulusal egemenlik ve çocuk bayramı olarak kabul edilmesini ise 12 Eylül yönetimine borçluyuz! Bu arada; 23 Temmuz da 1935 yılına kadar hürriyet bayramı olarak kutlanmaya devam edildi desem, acaba bana inanır mısınız?

Okuma parçaları

BAŞLANGIÇ olarak Modern Türkiye'de Siyasal Düşünce serisinin ilk cildi Tanzimat ve Meşrutiyet'in Birikimi ile başlanabilir. Kenan Olgun'un 1908-1912 Osmanlı Meclisi Mebusanı'nın Faaliyetleri ve Demokrasi Tarihimizdeki Yeri'ni öneririm. Aliyar Demirci'nin İkinci Meşrutiyet'te Âyan Meclisi kitabı ile devam edilebilir. Tarık Zafer Tunaya hocamızın bu alandaki bütün eserleri muhakkak okunmalıdır. Ahmet Demirel'in Birinci Mecliste Muhalefet: İkinci Grup kitabı dönemin atmosferini öğrenmek için kaçırılmaz fırsattır. Bol ve güzel fotoğraflar ve görüntülerle ilgilenenler İkinci Meşrutiyet'in İlk Yılı ile Sacit Kutlu'nun Didar-ı Hürriyet'ine ve Osman Köker'in Yadigar-ı Hürriyet'ine bakabilirler.

Birinci meclisin açılışı

ANKARA'DA meclisin Osmanlı'da rastlanmayan şekilde dinî törenlerle açıldığını hatırlamak gerekir. Açılış günü özellikle cumaya denk getirilmişti; önce Hacı Bayram Camii'nde Cuma namazı kılınmış, ardından ilahiler ve kurbanlar eşliğinde meclis binasına kadar gelinmişti. Meclis de dua ile açılmış ve kürsünün arkasına Kur'andan âyet asılmıştı. Her şeyin dini ritüellere uygun olmasına ve dini duygulara seslenilmesine özen gösterilmişti.

Birinci mecliste içki yasağı

GÜNÜMÜZDE alkolle mücadele pek bir tartışma konusu; ne var ki, birinci meclisin men'i müskirat kanunu ile içki yasağı koyduğunu biliyor muyuz? Meclisin açılmasından sadece beş gün sonra içki (müskirat) üretiminin, satışının ve içilmesinin yasaklanmasına ilişkin yasa tasarısı gündeme gelmişti bile. İthali de yasaklanacaktı. Yasağa uymayanlar için para cezası ve şer'i cezalar düşünülmüştü. Sonuncu ceza kamçılanmayı gerektiriyordu. Sonunda tasarı yasalaştı: İçki imal ya da ithal edenler, nakledenler ve satanlar her okka için elli lira ceza ödeyeceklerdi. Alenen içki içenler ya da gizlice içip de sarhoşluğu görülenler ise şer'i ceza ya da elli ila ikiyüz lira para cezası ödeyecekler ya da üç aydan bir yıla kadar hapis cezası ile karşılaşacaklardı. Memur olanların meslekten ihracı da kararlaştırılmıştı.

.

Che'nin çantası

01.05.2011 - Bu Yazı 3516 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

İnternet ortamıyla birlikte ‘şehir efsaneleri’nin önünü almak neredeyse imkansız hale geldi. Tıpkı, geçenlerde odatv’den Sinan Meydan’ın, Che’nin yakalandığında sırt çantasından Nutuk çıktığını yazıvermesi gibi. Che’nin çantasında neler varmış, okuyalım, anlayalım.

SON zamanlarda ‘şehir efsanesi’ deyimi çok kullanılır oldu. Bu ifadeden maksat, gerçek olmayan, fakat herkesin ağzına yerleşmiş anlatılardır. Böylece anlatı, defalarca ve sık tekrar edilerek, ağızdan ağıza, kulaktan kulağa yayılır ve inanç haline gelir. Hele günümüzde internet ortamı da buna eklenince, efsanelerin önünü almak artık neredeyse imkânsız. İşte uyduruk tarihçilik de benzer bir gelişme içinde. Hani neredeyse, ‘tarihçilik mi, uydur uydur söyle’ sloganı duyulur hale geldi bile.

Che, Atatürk ve Nutuk

Geçende odatv’den Sinan Meydan, Che’nin yakalandığında sırt çantasından Nutuk çıktığını büyük bir iftiharla kayıtlara geçirdi. Sene 1967. Yer Bolivya dağları. Kaynak... Ama durun, acele etmeyin, çünkü işin eğlenceli tarafı daha yeni başlıyor.

Meydan’ın yazdığına göre; Nâzım Hikmet, Che’nin gerilla yoldaşı ve Küba devriminin efsanevi isimlerinden halen hayatta bulunan Fidel Castro’ya 1961 yılında Havana ziyareti sırasında Atatürk’ü anlatmış ve bunun üzerine Fidel de, o sırada Havana’da bulunan genç Türk diplomatı Bilâl Şimşir’e Nutuk siparişi vermiş; üstelik bu isteğinin çok gizli tutulmasını rica ederek. Bu talepten Amerikalıların kesinlikle haberi olmasın demiş. (Bundan sonra “Operation Nutuk” olarak geçecektir; kod adı: ON). Meydan’ın haber kaynağı bizzat Şimşir’in anıları...

Eminim Amerikalıların ON operasyonundan hiç haberi olmamıştır; nitekim Amerikan belgelerinde izini bulamıyoruz! Zaten soğuk savaşın bu yakıcı döneminde NATO üyesi ve Amerika’nın en yakın müttefiki Türkiye’nin Havana Büyükelçiliği’nde görevli genç diplomatı, elbette Fidel’in bu ricasını hemen kabul edecek ve isteğini gizli tutacaktır! Fidel’in Nutuk operasyonu için seçtiği isim gerçekten de her bakımdan güven telkin etmektedir! Küba nükleer füzeleri krizinin başaktörlerinden Türkiye’yi hatırlamazsanız tabii. Hani Doğu Anadolu’dan sökülen Jüpiter füzelerinin sahibi olan Türkiye’den söz ediyorum. Yani Fidel, Şimşir’in nesine güvenerek, Amerika’dan habersiz iş çevirmeye kalkışmış, meraka değer! İnsan bu satırları okuyunca, Fidel yıllarca CIA’nın suikast girişimlerinden nasıl korunmuş anlayamıyor. Kimbilir, belki Nâzım, Fidel’e bir de nazarlık armağan etmişti de, Fidel’i ve Küba’yı nazarlık korumuştu. Tarihin bu önemli hediyesini bakalım kim bulup çıkaracak?

Fakat o da ne? Bilâl Şimşir meslek hayatında hiç Havana’da bulunmamış mı? Hatta konunun tartışıldığı televizyon programına da bağlanarak, Amerika’da bile bulunmadığını açıklamamış mı? Hay Allah. Üstelik Şimşir, bulunmadığı Küba anılarını da yazmamış mı? Hay bin kunduz! (Bu deyim, çizgi roman kahramanı Kaptan Swing’e ait olup, belki de burada copyright ihlali söz konusudur).

Tek tanığımızın mahkemedeki yeminli ifadesi her ne kadar Meydan’ı yalanlasa da; neyse efendim, burayı artık daha fazla karıştırmayın diyenlere kulak verelim ve ON’un bir sonraki aşamasına geçelim: Yine Şimşir’in yazılmamış anılarından Meydan’ın aktardığına göre, kendisi, Ankara’ya geldiğinde yabancı dilde Nutuk aramış, ama bulamamış. O tarihte de, bugün de İspanyolca Nutuk olmadığından, Fidel’e olsa olsa bir başka dilde, İngilizce ya da Fransızca ya da Almanca metin bulunmalıdır. Fidel’in yabancı dil bildiğini varsayıyoruz tabii. Fakat Şimşir Ankara’da yabancı dilde Nutuk bulamaz; uzun aramalardan sonra ancak Millî Kütüphane’de, fakat Fransızcasını bulabilir.

Fakat o da ne, Meydan aynı konudaki ikinci yazısında fikrini değiştiriyor ve bu kez İngilizce Nutuk’tan söz ediyor. Canım, ha Fransızca, ha İngilizce; kısaca gavurca işte; hepsi aynı! Sonra bir adım daha ileri gidiyor: Che’ye Nutuk’un İspanyolcasını okutuyor. Ne var ki, o tarihte kendisine özel bir tercüme yapılmış olmalı; çünkü günümüzde bile böyle bir çeviri hala sırasını beklemektedir. Yani Meydan, Che’ye olmayan bir İspanyolca Nutuk okutuyor! Soru hala ortada: Che ne okumuş olabilir? Ya Amerikan emperyalizmi ona CIA operasyonu ile Nutuk adı altında başkaca şeyler okutmuşsa. Düşünmesi bile insanın tüylerini diken diken ediyor. Acaba Bolivya’daki dramatik yenilginin ardında ON operasyonuna karşı CIA komplosu mu yatıyor? İşte araştırılacak yepyeni bir konu daha!

Bu arada ON sürüyor: Şimşir, Fidel’in bütün ısrarlarına rağmen işi gizli tutamıyor ve kitabı Türk Dışişleri Bakanlığı aracılığıyla ona iletiyor. Dahası, Şimşir televizyon programında o sırada Ankara’da bulunduğunu ve dışişlerinden kitabın bulunmasını talep ettiklerini söylüyor. ON’un bu aşamasında ABD’nin kitaptan haberdar olup, metni tahrif etmiş olabileceği ihtimalini ise düşünmek bile istemiyorum. Fidel kitabı Che’ye verir; o andan itibaren Che de Marksizmin dar ufkundan kurtulur ve tabii Kemalist olur. Che’nin de Fransızcasının kuvvetli olduğu anlaşılıyor. Olmayan İspanyolca baskıyı okuma ihtimalini de tabii tamamen yok sayamayız! Fidel’in olsun, Che’nin olsun anadillerinden başka lisan bilmediklerini kim söyleyebilir?

Sırt Çantası Operasyonu

Meydan, bu derin operasyonun dramatik sonuçlarını da anlatıyor: Dağda yakalandığında Che’nin sırt çantasından Nutuk çıkmış. Onu okurmuş. Gerçi Che’nin Nutuk’ta ne aradığını ve bulduğunu anlamak da zordur: Metinde Amerikan emperyalizminden söz edilmez; gerilla savaşının temel ilkeleri de yoktur. Sosyalizm kelimesi de geçmez. Marksist bir dünya tahlili de görülmez. Acaba Che Nutuk’tan ne öğrenmiş olabilir? Belki de Türk gençleri gibi asil kana sahip olmadığını görüp biraz üzülmüştür. Belki de bu nedenle morali bozuldu ve o sırada yanlış karar verip yakalandı. Kimbilir belki bir gün son anlarında asil kana sahip bir Türk genci olduğunu Amerikalıların yüzüne tükürerek haykırdığı gerçeğini görgü tanıklarının ifadesiyle gün ışığına çıkaracak gençler de yetişecektir. Meydanlar onları beklemektedir. Sabırsızlıkla.

Fakat Meydan fikrini çabuk değiştiren bir yazar; bir sonraki yazısında Che’nin sırt çantasından Nutuk’un çıkmasının sadece bir ihtimal olduğunu belirterek, hepimizi hayal kırıklığına uğratıyor. Oysa kısa süreliğine de olsa Che’yi bizden biri olarak bağrımıza basmıştık bile.

Che neden Kemalist olmak zorunda?

68/78 kuşağının devrimcileri, tabii onlardan önceki eski tüfekler de enternasyonalistti. Günümüzde ulusalcılık, enternasyonalizmden nefret ettiğinden, millî sıfatına sarıldı ve nasyonalizme yöneldi. Kendisine “sol” etiketini taksa dahi, nasyonalizmi öne çıkardı. Diğer yandan, Che’nin olası etki gücünün de farkında. Hatta ülkemizde hayatını bürokraside geçirmiş eski bir genel müdürden dahi devrimci Che yaratma ütopyası geçenlerde yaşandı. Bunun için gerçekten de geniş ötesi bir hayal gücü gerekiyor. Nasyonalizm, ulusalcılık, sol değerlerin önüne geçtiğinde ya da onun yerini aldığında, sadece kendisine döner ve dünyaya sırtını çevirir.

Che gibi bir marksist asla önder modeli sayılmamalıdır. Ama niçin? Sadece yabancı olduğundan. Hatta bizzat o yabancı dahi

Atatürk’ten esinlenmiştir; böylece Che’nin dahi Kemalizme teslim olduğu bir dünyada, başkaca rol modellerine ihtiyaç kalmaz. Yani Kemalizm sosyalizme bile ilham kaynağı olmuştur. Atatürk’ü yüceltmenin yolu, bu mantık silsilesinde Che’den geçmektedir. Yani; o bile... Che posterleri yırtılıp atılmayabilir; ama yeni Che posterinde Che’nin tişörtünün üzerinde kalpaklı bir Mustafa Kemal yer almalıdır. Zaten Che’nin bütün özellikleri Atatürk’te bulunmaktadır, çok daha fazlası da vardır. Tam bu noktada ulusalcılığın Kemalizm ile solu harmanlama gayretini görüyoruz. Bu öyle bir karışımdır ki, hiçbir tutarlılık kaygısı hissetmez. Ulusalcılığın geldiği nokta işte bu: Uyduruk bir geçmiş ve bu temelde gerçeklerle bağını koparmış bugün.

Ernesto Che Guevara

Che, Ernesto Guevara’nın lakabıdır. Kendisi Arjantilidir, lakin katıldığı Küba devrimi dolayısıyla neredeyse Kübalı sayılır. Bu yakışıklı genç, 1960’ların başından itibaren sosyalist devrimin simgesi olacak; gerilla lideri olarak devrimci gençlerin, ama özellikle de genç kızların yatak odalarının değişmez poster kahramanı haline gelecektir. Onunla aşık atabilecek başka gerilla kahramanları da vardı; neredeyse aynı zaman diliminde aynı mücadeleyi vermekteydiler: Kuzey Vietnam’da gerilla savaşının önderi Ho Chi Minh (Ho amca) mesela. Ne var ki, Tanrının Che’ye bağışladığı yakışıklılık ondan esirgenmiş olduğundan, poster kahramanı olarak pek hatırlanmaz. Dahası Vietnam halk ordusunun komutanı Giap da anılardan silinirken, posterlerde de pek görülememiştir.

Che’nin sadece posterleri değil, fakat askerileştirilmiş politik savaş (focoluk), yani öncü ve küçük bir gerilla grubunun kırsalda başlattığı silahlı mücadelenin yoksul halkın, özellikle de köylülerin katılımıyla zafere ulaşması anlayışı, pek çok ülkedeki gençlik gruplarına aktarıldı. Küba devriminin tecrübesi, Latin Amerika dahil bir daha hiçbir yerde yinelenemedi. Bizzat Che, önce Kongo’da ve daha sonra yaşamına mal olacak Bolivya’da aynı mücadeleyi yinelemek istedi; ama başaramadı. Romantik ve kahramanca başkaldırısı, ardından trajik ölümü, onu devrimci bir aziz haline getirdi. O zamandan bu yana romantik bir isyankârlığın ve başkaldırışın idolüdür.

CHE, ülkemizde de devrimci gençliği derinden etkiledi. 60’larda ve 70’lerde arka arkaya iki devrimci gençlik kuşağı içinde pek çok militan, bu romantik ve destansı savaş rüyasının ardında yitirildi. Kent ve kır gerillası anlayışı, karmakarışık duygu ve düşüncelerin ardında tarihe gömüldü. Fakat maalesef beraberinde çok sayıda gencin hayatını da aldı götürdü. Bugünden geriye dönüp bakıldığında, neredeyse bütün eski devrimcilerin hayatında bir travma olarak kaldı. Duygularla gerçeklerin trajik karşılaşmaları, eski devrimcilerin beraber yaşamayı bizzat öğrenmek zorunda kaldıkları ayrı bir tecrübe olarak galiba hala sürüyor.

Okumalar

68’LİLERLE 78’lilerin hala hafızalarında olduğunu sandığım bazı kitaplardan söz etmenin zamanıdır: Fidel’le Che’nin gerilla hocası Alberto Bayo’nun zamanında Türkçeye de çevrilen Gerilla Nedir adlı kitabında, mükemmel bir gerilla grubunda bulunması gereken malzemeleri sıralarken hiç kitaplardan söz etmemesi dikkate değerdir. Demek ki, öğrencisi onu ciddiye almamış ve hayli kalın ve ağır Nutuk’u sırt çantasında taşımaya devam etmiş. Gerçi kitabın kalınlığı arkadan gelecek bir kurşunu belki engelleyebilirdi; ancak yine de tecrübeli bir gerillanın yanında bulundurması gereken malzemeler ortada iken, onları bırakıp da epey yer kaplayan Nutuk’u yanında dağda bayırda koşarken ve çatışırken taşıması göz yaşartıcıdır. Che’nin Savaş Anıları’nda olsun, Gerilla Günlüğü’nde olsun Nutuk’tan hiç söz etmemesi de doğrusu rencide edicidir. Che’nin kanının bulaştığı Nutuk eğer bir gün müzayedeye düşerse, ağırlığınca para da eder! Koleksiyonculara duyurulur.
 

.


.

Ne zamandır şapkamızın altındayız?

08.05.2011 - Bu Yazı 1454 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Çocukluğumda rahmetli Öztürk Serengil’in meşhur ettiği bir motto vardı: “Şepkemin altindayim.” Bir film sahnesinden kalan bu motto uzun bir dönem dillere pelesenk olmuştu. Bir anlamı yoktu; fakat hayli revaçtaydı. Şapka meselesinin uzun bir geçmişi vardı aslında.

ANAYASA tartışmalarının gündemin en önünde yer alacağını umduğumuz yeni bir döneme girerken, gerek 1961 ve gerekse 1982 anayasalarında “İnkılâp Kanunlarının Korunması” başlığı altında düzenlenen hükme yakından bir göz atmanın zamanıdır. Bu hükme göre, “Anayasanın hiçbir hükmü Türk toplumunu çağdaş uygarlık seviyesinin üstüne çıkarma ve Türkiye Cumhuriyeti’nin niteliğini koruma amacını güden aşağıda gösterilen inkılâp kanunlarının anayasanın halkoyu ile kabul edildiği tarihte yürürlükte bulunan hükümlerinin anayasaya aykırı olduğu şeklinde anlaşılamaz ve yorumlanamaz.”

Sayılan yasalar arasında şapka iktisası hakkında yasa da bulunmaktadır.

3 Kasım 1925 tarihli yasaya göre; TBMM üyeleri, yani milletvekilleri, genel ve özel idare ile yerel idareye ve her türlü kuruluşlara bağlı memur ve çalışanlar bu tarihten itibaren şapka giymek zorundaydılar. Yasaya göre; Türk halkının da ‘umumi serpuşu’ şapka idi ve buna karşıt bir alışkanlığın devamını hükûmet engellerdi. Buna göre; bugün öncelikle bütün milletvekillerinin şapka takması zorunludur; dahası devlet memuru ya da çalışanı olan kişilerin de şapka giymesi zorunluluğu vardır.

‘Bilumum müessesata mensup memurin ve müstahdem’ deyiminden değişik sonuçlar çıkarılabilir:

(a) sadece devlet (kamu) kuruluşlarındaki memur ve çalışanlar için zorunluluk getirilmiştir; devlet (kamu) dışında çalışanlar açısından bir zorunluluk yoktur;

(b) tüm kuruluşlar denilmekle, aslında herhangi bir yerde çalışan herkes kast edilmiştir; dolayısıyla kamuda olsun olmasın çalışan herkesin şapka giymesi zorunludur. Bu hüküm nasıl yorumlanırsa yorumlansın, en azından maaşlı ya da ücretli çalışanlar dışında kalanlara şapka giyme zorunluluğu getirilmediği anlaşılmaktadır. Yani esnaf, tüccar, çiftçi, emekli, öğrenci gibi.

Ya kadınlar?

Eğer meseleye kadın-erkek eşitliği açısından yaklaşırsak, metinde sadece erkeklerden söz edilmediğine ve halk denildiğine göre,

şapka zorunluluğu kadınlar için de geçerlidir demektir! Nitekim, Çetin Altan’ın anlattığı

gibi; dedesi Tatar Hasan Paşa’nın Erzurum’da şapka kanununa muhalefetten astırdığı Şalcı bacı bu yorumu desteklemektedir. Yasa, önce belirli gruplar için şapka zorunluluğu getirmekte, ardından daha geniş bir kitle için

sadece eski başlıkların takılmasını yasaklamaktadır. İsteyenler şapka giymeyebilirdi;

fakat bu takdirde başı açık gezmek zorundaydı.

Ya cezalar?

Aksine bir davranış hükûmetçe engellenecekti; fakat nasıl? Yasada buna dair bir hükme yer verilmemişti. Dolayısıyla Türk Ceza Kanunu bu aşamada devreye girmeliydi; çünkü yasada yer almayan bir suç olamazdı. Pek çok kişi şapka giymeyi reddettiği ya da yasayı protesto ettiği için idam edildi. Elbette suçları şapka giymemek değildi; çünkü bu suçun cezası bu kadar ağır değildi. İdam nedeni, irtica ve ayaklanmaydı. Bunun için hıyaneti vataniye kanunu yürürlükteydi ve İstiklâl Mahkemeleri ile sıkıyönetim mahkemeleri bu konuda görevliydiler.

Kaldırılmalı mı?

Şapka kanunu da anayasaya aykırılığı ileri sürülemeyecek yasalar arasında sayıldığından, ancak toptan bir anayasa değişikliği ile kaldırılabilir. Peki kaldırmaya kalkanların başına neler gelebilir? Elbette kimin kaldıracağına bağlı olarak değişir bu sorunun yanıtı. Eğer günümüz iktidarı bunu yapmaya kalkarsa, Atatürkçü cenah, bunu kesinlikle Atatürk ilke ve inkılâplarına karşı girişilen topyekûn bir saldırı sayacaktır.

Garip olan, kimsenin uymadığı bir inkılâbın korunmaya çalışılmasıdır. İlginç olan ise, inkılâbı korumaya çalışanların da yasanın gereğini yerine getirmek gibi bir tutum içinde olmadığıdır. Herhalde bu gariplikler dünyasının bir yansıması olmalı. Yaşanan, gerçekte çoktan terk edilmiş bir inkılâbın sadece ideolojide sürdürülmesinin istenmesinin sonucudur. Böylece ideolojik dünyada var olmaya çalışan, fakat gerçek dünyada bir karşılığı bulunmayan inkılâpçı ruhun canlı kalması sağlanmak istenmektedir. Peki ama bu mümkün olabilir mi? Elbette hayır.

Fakat ideolojiler böyledir; gerçek dünyada karşılığı kalmasa bile, bazı kesimler üzerinde gerçeklik duygusu yaratır ve ideolojik yeniden yaratılış süreci, duygunun asıl gerçeğin yerini almasını sağlar. Böylece gerçekten kopmuş bir ideoloji, gerçeğin yerini almaya çalışır. Bundan sonraki süreçte ise, ideolojinin kendisi ve onun yarattığı ideolojik gerçeklik ayakta kalmalıdır. Bu nedenle var olmayan bir gerçekliğin kutlanması ve kutsanması öne çıkar. Kutlamalar ve törenler, ideolojik gerçekliğin yegane yansıması haline gelir. Gariplikler burada da bitmez. İdeoloji, çoktan tükenmiş bir geçmişin yeniden ihyasının aracı haline getirilir. Unutulmuş ve geride kalmış olan, semboller, kutlamalar ve törenler aracılığıyla hafızalarda yaşatılmaya çalışılırken, diğer yandan buradan bir ileri adım atılarak, bu ideolojik kamuflajın yeniden hayat bulabileceği bir siyasal ortamın yaratılmasına geçişkenlik sağlanması öngörülür. Çember böylece tamamlanır. Çemberin kendisi yeni gerçekliği oluşturmuştur. Böylece belirli bir kesim için hayat bu ideolojik çemberin içine hapsedilir. Oradan dışarısı güvenli ve güvenilir olmadığından, hiçkimsenin gerçekle temas etmemesi sağlanmaya çalışılır. Törenlerin, kutlamaların ve nihayet ideolojik tekrarın gerçek bir karşılığının olmamaması, sadece kendi kesimine yönelik bir seslendirmeden ibaret kalması, bu dünya açısından önemli değildir; çünkü zaten bütün dünya bundan ibarettir. Geri kalanlar ise, zaten bu dünyayla temas etmesi zararlı görülenlerdir.

Ya Günümüzde?

Günümüzde bu suçun cezası iki aydan altı aya kadar hapis cezasıdır. Ayrıca yüksek düzeyde para cezası da söz konusudur. Yaklaşık beş yıl önce şapka kanununa muhalefetten gözaltına alınan yaşlı bir kişinin haberi basına intikal ettiğinde bunun pek de şaşırtıcı bir tarafı bulunmuyordu. Savcıların sarık taşıyan bir kişiyi adliyeye sevk etmesi tabiidir; şaşırtıcı olan bu tutumun haber niteliği taşımasıdır. Bunu nasıl yorumlamak gerekir? Toplumun geniş bir kesimi için yasa ile sosyolojik gerçeklik arasındaki fark ve çelişki burada başlamaktadır.

Şapka giymeyen kamu görevlilerinin de benzer şekilde suç işlediklerinin farkında olup olmadıkları belirsizdir. Yani şapka kanununa muhalefetten soruşturma açan savcıların da başkaca savcılar tarafından soruşturulabilir olduğu gerçeği yanıbaşımızda durmaya devam etmektedir. Başta milletvekilleri olmak üzere bütün devlet memurlarının ve çalışanlarının daha sabah kapıdan çıkar çıkmaz suç işliyor oldukları gerçeği karşısındayız. Dahası, günümüzde Amerikan beyzbol şapkası takanlarla sıradan bere takanlar da aynı yasadan dolayı kovuşturmaya uğrarlarsa kimse şaşırmamalıdır! Mevzuat böyle kardeşim. Daha ne diyeyim? Sanıldığının aksine, zamanında ne erkekler ne de kadınlar için, ama özellikle de kadınlar için yasalarla kılık kıyafet düzenlemesi yapılmamıştır.

Kutlamalar

Yine günümüzde şapka inkılâbı kutlamalarının ekseriyetle kadınlar tarafından gerçekleştirildiği basında yer bulan haberlerden görülmektedir. Tuhaf olan nokta, daha ziyade erkekler için düşünülmüş gibi görünen inkılâbın günümüzde neredeyse sadece kadınlar tarafından kutlanmasıdır. Aslında yasaya göre kadınların da şapka takması gerekmektedir, fakat şimdiye kadar şapka giymediği için hakkında soruşturma açılan bir kadın duymadım. Şapka meselesi de sanırım laiklikle ilgili bir konu olarak algılanmakta ve bu nedenle laiklik hassasiyeti yüksek kadınların gündeminde yer almaktadır. Kutlamalarda genellikle şapka takan kadınların gündelik hayatta bunu neden yapmadıkları sorusu ise güme gitmektedir.

Ah Mahmut ah!

BUGÜN de günlük hayatta sık sık karşımıza çıkan kılık kıyafet meselesi II. Mahmut ile başladı aslında. Modernleşmenin sadece ordu ile sınırlı kalmaması, aksine devleti ve toplumu da kapsamına alması gerektiği yönündeki ilk görüşler ve çabalar tam bu dönemde filizlendi. Ve Mahmut, kılık kıyafete el attı. O günden sonra kimin ne giyeceği, bir zevk ya da moda ya da gelenek olmaktan çıktı ve devletin belirlediği bir nitelik taşımaya başladı. 19. yüzyılın başında böyle oldu işte. Nizam-ı Cedit sonrasında yeni kurulan modern orduya fes giydirilmesi ile başladı her şey. Cezayir ve Tunus’ta Müslümanların giydiği, fakat İstanbul’da Hıristiyanların da taktığı fes, İslâma aykırı olduğu gerekçesiyle epey direnişle karşılandı. Setre pantolon da yine bu sırada giyildi. İstanbulin denildi. Ardından da mevzuat hazretleri çıkıp geldi: kıyafet nizamnamesi. Önce ordu mensuplarına, ardından da memurlara zorunlu kılık kıyafet böyle başladı.
 


.

14 Mayıs mitolojisi

15.05.2011 - Bu Yazı 1230 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

14 Mayıs sadece bir mitolojidir dersem, bilmem bana ne kadar kızarsınız? Kızacağınızdan eminim de, derecesini tam tutturamıyorum. 14 Mayıs hakkında şimdiye kadar duyduklarınızla yetinmeyi tercih etmezseniz, yazıyı okumaya devam edebilirsiniz.

14 MAYIS’IN sürprizi seçimi DP’nin kazanması değildir; şimdiye kadar üzerinde hiç demeyeyim ama pek az durulmuş olan nokta, CHP’nin ağır bir seçim yenilgisi almamış olmasıdır. Çarpıcı rakamlarla siyasal değerlendirmelerde bulunmak, bazen aysbergin altını görememek anlamına gelir ve 14 Mayıs için genellikle de yapılan bu olmuştur. Şimdi aysbergin altını görmeye hazır mısınız? İtirazlarını anlıyorum: DP’nin meclisteki milletvekili sayısına bakarak ezici bir seçim zaferinden söz etmeyi uygun görüyorsunuz. Fakat maalesef yanılıyorsunuz. Yirmi yıldan uzun sürmüş bir tek-parti iktidarından sonra CHP’nin 1950 seçimlerini kazanma ihtimali hala vardı. Şimdi ayrıntılar.

Seçim öncesi

1946 seçiminin ağızlarda bıraktığı ekşi tat hiç unutulmamıştı. Güvenli bir seçimin sağlanması muhalefet açısından seçim propagandasından daha önemliydi. Öncelikle açık oy-gizli sayım gibi her türlü hileye dönüşebilecek yöntemlere son verilmesi isteniyordu. İdarenin seçmen üzerindeki ağırlığının kaldırılması gerekiyordu. Serbest bir seçimin sonucuna herkesin saygı göstermesi gerekirdi. Meclis 24 Mart’ta seçimlerin 14 Mayıs’ta yapılacağına karar verecek ve muhalefetin taleplerini büyük ölçüde karşılayan son seçim yasası değişikliğini gerçekleştirecektir. Seçmenler oylarını gizli kullanma hakkına kavuşmuşlardı. Oylar herkesin gözü önünde sayılacaktı.

1946’nın aksine, muhalefet iktidardan yana şikâyetçi değilmiş gibi görünüyordu. Celâl Bayar, Nisan ve Mayıs aylarında yaptığı konuşmalarda, “Şu dakikaya kadar seçim cihazının idaresinden şikâyetimiz olmadığını söyleyebiliriz” diyordu. “Şimdilik büyük bir haksızlık göreceğimize işaret yoktu.” Hatta “bu defa kabul edilen kanun, milletin hakkını kullanmak hususunda emniyet vericiydi.” Bayar, şu güvenceyi dahi verebiliyordu: “Acaba 1946 zihniyeti yerinde durmakta mıdır? Bu zihniyet yıkılmıştır. (...) Hiç olmazsa yıpranmıştır. (...) 1946 tahakkümü asla olmayacaktır. Bunu bize resmen ifade etmektedirler.” Bayar, muhtemel bir yenilgi için de özür bulmaya çalışmıyordu: “Bütün bu şartlar içinde seçimleri kaybedersek, mesuliyetin bir kısmı bizlerindir. Çünkü, vazifemizi yapmanın yolunu bulamamışız demektir.”

1950 Seçimi

Maalesef seçim sonuçlarına ilişkin resmî rakamlar dahi doğru değildir; ama bazı yaklaşık sayılardan hareketle seçim röntgenini inceleyebiliriz. Ahmet Demirel’in on yıldan uzun bir süre önce kaleme aldığı 50. Yıldönümünde 1950 Seçimleri başlıklı yazısı bu konuda bilgilendiricidir. DP’nin seçim zaferini oluşturan şey, meclisteki milletvekili sayısıdır ki, 400 kadardır. CHP’ninki ise sadece 70 kadar.

Bu orantısızlık, seçim sisteminin küçük bir cilvesinden ibaretti. Muhalefet yılları boyunca DP, nisbi temsil yöntemi için çok dil dökmüştü; fakat iktidar partisi çoğunluk sisteminin kendisine avantaj sağladığını düşünüyordu. Son seçim yasasında da bu konu en çok tartışılan husus olmuş; fakat CHP’nin birinci parti olacağına ilişkin öngörüsü, muhalefetin talebini görmezden gelmesiyle sonuçlanmıştı. DP’nin nisbi temsilde ısrarı aslında onun iktidara yönelik beklentisinin de sınırını gösteriyordu. Belki önemli bir seçim başarısı olabilirdi, fakat ikinci parti olarak kalırsa, hiç olmazsa mecliste cüssesi daha geniş bir parti grubu olarak kalmayı tercih ederdi. Seçim çevresi olan ilde birinci olan parti, bütün milletvekillerini kazanacaktı. Oyunun kuralı böyle belirlendi.

Zafer kazananlar, mağlup olmayanlar

Şimdi de aleni matematiksel gerçekler: Yaklaşık 9 milyon seçmen vardı ve 8 milyonu oy kullanmıştı. DP’nin alabildiği oy yaklaşık 4.400.000 kadarken, CHP’nin 3.150.000 kadardı. DP oyların yaklaşık % 55’ini kazanırken, CHP yaklaşık % 40’ını almıştı. Aslında DP’nin zaferinden söz etmek, söz konusu rakamlar açısından değerlendirildiğinde, pek de mümkün değilmiş gibi görünmektedir. Çünkü DP, CHP’den sadece yaklaşık bir milyon daha fazla oy almıştı. Bu oyun toplam seçmenler içindeki payı yüzde % 14 idi. Oy kullanan seçmenler içindeki payı ise % 15 idi. Yani 600.000 seçmen, oy kullanan seçmenlerin sadece % 13’ü oylarının istikâmetini değiştirmiş olsaydı, seçim sonuçları nerede ise tam yarı yarıya çıkacaktı. İki partili bir seçim sisteminde bu ihtimalin hiç de azımsanmaması gerektiği açıktır. Bununla birlikte, Millet Partisi’nin ve bağımsız adayların da muhalefet kanadını temsil ettiği göz önüne alındığında, bu rakamlar da değişir. Bu takdirde, muhalefetin iktidar partisi karşısındaki toplam oyu yaklaşık 4.800.000 ve oy kullanan seçmenler içindeki payı da % 61’dir. Muhalefetin iktidar karşısındaki oy farkı, bu hesaplama yöntemi ile 1.700.000’e yaklaşır ki, bu hayli yüksek bir oy rakamı olarak kabul edilmelidir.

DP’nin seçimi kazanmış olması başlı başına bir öneme sahiptir. Fakat DP’nin oy oranının daha yüksek olması beklenirdi. Nihayet CHP, 27 yıl süren bir iktidar partisiydi ve ilk kez serbest bir seçimde şansını deniyordu. Kanımca, DP’nin aldığı oylardan çok CHP’nin aldığı oylar üzerinde dikkatle durulmalıdır. Görüşüm, CHP’nin beklenebileceğin de üzerinde yüksek bir oy oranına erişmiş olduğudur. Bu bakımdan CHP’nin oyu dikkate şayandır. Sonuçlar, iktidar ve muhalefet açısından incelendiğinde ise, iktidarın üç milyondan biraz daha fazla oyuna karşılık, muhalefetin yaklaşık 4 milyon 875 bin’lik oyu, muhalefetin iktidar karşısında açıkça tercih edildiğini göstermektedir. Bu açık tercih, herşeye karşın kendisini DP’de kristalize edememiştir. Bu açıdan bakıldığında DP’nin muhalefetin tamamını temsil edemediğini ve simgeleyemediğini söyleyebiliriz. CHP ise, serbest bir seçimde seçmenlerin çok önemli bir bölümünün onayına sahip olduğunu göstermiştir. Bu desteğin göz ardı edilmemesi ve tek-parti döneminin bütün eleştirilerine karşın toplumsal karşılığı olan parti hüviyetini muhafaza edebildiğini göstermesi açısından CHP “ağır seçim mağlubiyeti”ni tattığında bile hala yüzde 40 oy alabiliyordu.

Bir yorum

HÜRRİYET gazetesi, 16 Mayıs günü seçim sonuçlarını şöyle yorumluyor: “Dün yapılan seçim neticesinde Cumhuriyet Halk Partisi’nin iktidarı kaybetmesi hadisesi, memleket dahilinde ve haricinde büyük akisler yaratmıştır. Yirmiyedi yıl iktidarı elinde tutan ve memleketi tek başına sorgusuz sualsiz idare eden bir partinin böyle beklenmedik bir şekilde âni olarak işbaşından çekilmesi, bütün vatandaşlar arasında tam bir sürpriz tesiri bırakmıştır. Memleketin siyasî hayatında emsaline çok nadir rastlanan bir hadisenin ehemmiyeti ve memleket şümûl mahiyeti üzerinde bilhassa durulmakta, bu vaziyet bir nevi ‘silâhsız ihtilâl’ olarak vasıflandırılmaktadır.”

DP’nin iktidar güvencesi

DP, iktidar değişikliği ihtimalini gündeme getiriyor ve bu takdirde bir siyasî buhran yaşanmayacağına ilişkin güvenceler vermeye çalışıyordu: “Bir iktidar değişikliğinin memlekette maddî ve ruhî hiçbir sarsıntıya meydan vermeyeceği ve bilhassa bir devri sâbık yaratmak gibi meşûm temayülleri kat’i surette önleyeceği hususunda kâfi teminat teşkil eder. Öyle ki, hiçbir vatandaş, hiçbir sınıf veya zümre, iktidar değişmesinden zerre kadar sıkıntıya maruz kalmayacak, aksine olarak memleket, millet iradesine ve ileri fikirlere dayanan bir iradenin nimetlerinden faydalanmaya başlayacaktır. Bundan başka, iktidara geldiği takdirde partimizin millete malolmuş inkılâplarımızı ve geçirmekte olduğumuz son demokratik inkılâbın elde edilmiş neticelerini mahfuz tutmayı ilk ve en mühim vazife sayması pek tabiîdir.” Bizzat Celâl Bayar, “Dünü milletçe unutmaya hepimiz hazırız” diyecektir.

DP’nin yeni anayasa taahhüdü

DP’NİN  seçim beyannamesi, bir anayasa değişikliği projesini de gündeme getiriyordu: “Bu maksatla anayasada vatandaş hak ve hürriyetlerini ve millet iradesine dayanan istikrarlı bir devlet nizamını teminat altında bulunduracak esaslı tadiller yapmak kararındayız. Çünkü, bugünkü anayasamız, millet hâkimiyetini kabul etmesine rağmen, kuvvetler birliği esasına dayandığı ve vatandaş hak ve hürriyetlerini kâfi [miktarda] teminat altında bulunduracak müeyyidelerden mahrum olduğu için, millet hâkimiyeti yerine tek-parti ve zümre hâkimiyetine mani olmamıştır.”

Okuma parçaları

UZUN yıllar önce oğlu Tektaş Ağaoğlu’nun teslim ettiği günlüklerini yayına hazırladığım Samet Ağaoğlu’nun Siyasi Günlük: Demokrat Parti’nin Kuruluşu adlı günlüğü, günü gününe tuttuğu bu notlar, DP’nin muhalefet devresine ait müthiş ve mükemmel bir kaynaktır. Ayrıca, 1947-1950 dönemi DP genel idare kurulu tutanakları da kitaba eklenmiştir. Samet Beyin lezzetine doyulmaz üslûbunu sevenler için DP’nin Doğuş ve Yükseliş Sebepleri ile Arkadaşım Menderes adlı anılarını da zikretmek isterim. Aynı öyküyü iktidarın gözünden okumak isteyenler, yine benim yayına hazırladığım Haldun Derin’in Çankaya Özel Kalemi’ni Anımsarken adlı anılarına bakabilirler. Akademik yönden aşılması güç bir eser olan Kemal Karpat’ın Türk Demokrasi Tarihi raflarda okunmayı bekliyor. Daha kolay okunabilir, dönemin ruhunu yansıtan Metin Toker’in Tek Partiden Çok Partiye kitabını da tavsiye ederim. Özel olarak 1950 seçim sonuçlarının tahlil edildiği Erol Tuncer’in 1950 Seçimleri araştırması ise son derece önemli.


.

Millî Mücadele ne zaman başladı?

22.05.2011 - Bu Yazı 6174 Kez Okundu.
Yorum : 2 - Onay Bekleyenler : 0

 

Sorunun kendisinin bile abes olduğunu düşünen ne kadar çok kişi olabileceğini hayal bile edemiyorum. Bizzat Atatürk Nutuk’un daha ilk cümlesinde 19 Mayıs’ın önemini ve anlamını belirttikten sonra artık bu soruyu sormanın ne anlamı olabilir ki?

AYNI soruyu Kâzım Karabekir’e soracak olsaydık, anılarında belirttiği üzere bize tam bir ay öncesini, 19 Nisan 1919 tarihini verirdi. Paşanın Trabzon’a çıktığı tarihtir bu. Elbette o dönemden kalan pek çok kişisel tarih de verilebilir. Ama biz bir başka yöntem izleyelim ve Millî Mücadele’nin politik meşruiyet kaynağı ve yürütücüsü meclise bu soruyu soralım; bakalım ne gibi bir yanıt alacağız?

Heyeti Mahsusalar

Heyeti Mahsusalar kitabımda da yazdığım üzere, Millî Mücadele’nin başlangıç ve bitiş tarihi, yasa hükmü haline geleceğinden mecliste görüşüldü ve tartışıldı. 1923 yılı sonbaharında gündeme gelen yasa tasarısı, Millî Mücadele’ye düşmanca tavır almış veya Millî Mücadele’ye katılması yönünde Ankara Hükûmeti’nden çağrı alsın almasın harekete katılmamış veya Lozan Antlaşması ile saptanan Türkiye’nin yeni sınırları dışında kalan ülkelerin “ahalisi”nden olup, söz konusu ülkelere giden ve geri dönmeyen veya aynı “ahali”den olup Ankara Hükûmeti’nce oluşturulan “millî ordu”da görev almakla birlikte artık kendi ülkelerine dönmek isteyen subaylara ilişkindi ve bu subayların yeni oluşturulacak olan ordu kadrosundan tasfiye edilmesini öngörüyordu. Tasarı, kısaca orduda tasfiyeyi hedeflemişti. Recep Peker’in ifadesiyle bin ilâ binbeşyüz kadar subay ordudan çıkarılacaktı. Millî Savunma Bakanı Kâzım Özalp ise, halen ordu kadrosunda üçbin kadar subay ile binbeşyüz kadar da askeri personelin varlığından söz ediyordu. Orduda toplam 5.000 kişilik bir kadro vardı. Ankara, Osmanlı subaylarının tamamını üzerine almıştı; fakat aslında almak istemiyor ve geniş bir tasfiyeye gitmeyi amaçlıyordu.

Meclisteki tartışmalar

Tasarıyla ilgili tartışmaların ilginç bir başka noktası da, yine Millî Mücadele ile ilgili olanıydı. Bu tartışma da Millî Mücadele’nin başlangıç tarihine ilişkindi. 1923 yılının sonbaharında ikinci mecliste yapılan görüşmeler sırasında, Millî Mücadele’nin başlangıç tarihi olarak İzmir’in işgal tarihi olan 15 Mayıs 1919’un kabul edilmesi talep ediliyordu. Recep Peker, bu konunun önemine dikkat çekiyor ve subaylar açısından savaşta geçen her yıl için çift kıdem alınmakta olduğunu belirttikten sonra, Millî Mücadele’ye katılan subaylar açısından hangi tarihten itibaren her savaş yılı için çift kıdem almaya başlayacaklarının hesabında, bu başlangıç noktasının önemini açıklıyordu. Peker, Millî Mücadele’nin başlangıç ve bitiş tarihlerinin bu bakımdan saptanması gerektiğini vurguluyor ve Millî Savunma Bakanlığı’nın subayların kıdem ve emeklilik haklarının hesabında bu nedenle güçlük içinde kaldığını gözlediğini bildiriyordu. Örneğin, mecliste İstanbul’un işgali olan 16 Mart 1920 tarihi de, bir görüşe göre, Millî Mücadele’nin başlangıç tarihi olarak söz konusu edilmişti. Peker, Millî Mücadele’nin sona eriş tarihi olarak da Mudanya Mütarekesi’nin esas alınmasını istiyordu. Mütarekenin imzasından sonra dahi Anadolu’ya gelmiş ve çift kıdem hakkından yararlanmak isteyen subaylar bulunuyordu ve bunlara bu hakkın tanınması hiçbir şekilde doğru olmazdı.

Bir milletvekili de 26 Ağustos 1922 tarihini önermişti. Bu tarihten sonra Anadolu’ya geçen subayların kıdemleri sayılmamalıydı. Bir başka görüş ise, İzmir’in işgalinden önce Erzurum Kongresi’nden evvel Erzurum’da yapılan kongrenin başlangıç sayılması yönündeydi. Bu görüşün ana fikri, kongrelerin başlangıç olması yönündeydi. Aslında kongreler meselesi de mecliste epey tartışıldı; Erzurum kongresinden önceki vilâyeti şarkiye kongresinden başlayarak, Batı Anadolu’daki müdafaai hukuk kongrelerine kadar geniş bir yerel kongre ağının başlangıç tarihi olamayacağı ifade edildi. Bir başkası ise, “bu mücadelei millîye tarihini daha evvele götürmek” istiyordu. Bir başka önergeye göre, “cidali millî”nin başlangıcı 16 Mart 1920 olarak gösterilmişti. Oysa bir başka önergede İzmir’in işgal târihi olan 15 Mayıs kabul edilmişti ki, Peker’e göre, bu gayet doğruydu. Meclis de 15 Mayıs’ı tercih ediyor gibiydi. Peker’e göre de, “İzmir’in işgal tarihi ki, hakikaten milleti heyecana getirecek, bütün milleti cidali millîye sevk ve tahrik edecek hâdisattandı.”

Millî Savunma Bakanı Kâzım Özalp, Millî Mücadele’nin başlangıç tarihi belirsiz kalmıştır şeklinde konuşuyor ve ardından soruyordu: “Acaba 23 Nisan mıdır, yoksa İzmir’in tarihi işgali midir?” Paşanın konuşmasından ilk meclisin konuyu bir komisyona havale ettiğini ve komisyonun İzmir’in işgal tarihini başlangıç ve Lozan anlaşmasının meclisçe onay tarihini de son olarak kabul ettiğini anlıyoruz.

Bu tarihler niçin önemliydi? İki nedenden dolayı. Birincisi, Millî Mücadele’ye katılan ve katılmayanların tesbiti açısından gerekliydi; ikincisi katılanların savaş kıdemlerini tayin edebilmek açısından. İster orduda kalsın, ister emekliye ayrılsın, subayların kıdemlerinin ve emekliliklerinin hesabında bu tarihler çok önemliydi. Sonunda yasada 15 Mayıs 1919 tarihi geçerli kılınacaktır. Meclis Millî Mücadele’nin sonu olarak da 26 Ağustos’u belirleyecektir. Bir diğer seçenek ise Mudanya mütarekesi idi.

Herhalde açıkça fark edilmiştir ki, mecliste hiç kimse Millî Mücadele’nin başlangıç tarihi olarak 19 Mayıs’ı ifade etmemişti! Henüz hiçbir meclis üyesi, yani Millî Mücadele’nin içinden gelenler, bu tarihin öneminin farkında değildi. Oysa ikinci meclis üyelerinin neredeyse tamamı CHP üyesiydi. Ancak 1927 yılında okunacak olan Nutuk’tan sonra 19 Mayıs zikredilecektir. Ama o da ancak uzun yıllar sonra yeniden hatırlanacaktır. Atatürk’ün ölümüne yakın bir tarihte bile 19 Mayıs yerel düzeyde ve silik hatırlanıyordu. Hatta Atatürk doğum gününü bile sembolik olarak 19 Mayıs olarak ifade ederken, yanındakilerin bu tarihi hiç hatırlamayacak olmaları manidardır.

Milli Mücadele ve subaylar

Rüştü Paşa mecliste yaptığı konuşmada böyle diyordu: “Harekâtı millîyeyi de kısımlara ayırmak lâzımdır. Birincisi mütarekenin iptidasından Erzurum-Sivas kongresine kadar olan zaman, sonra Sivas Kongresi’nden itibaren Sakarya zaferine kadar olan zaman, sonra Sakarya zaferinden son zamana kadar olan zaman... Harekâtı millîye zabitanının yaptıkları hizmetler ki, bu zamana göre taksim etmek lâzım gelir ki, derecesi anlaşılsın... Söylediğim gibi, mütarekenin bidayetinden son zamanlara kadar kolordu kumandanları, erkânı harb reisleri, hepsi bıraktılar gittiler. Erzurum’da kolordu kumandanları yoktu. Bıraktı, savuştu... Mevki kumandanı yok... Ahzı asker şube reisi yok, kalem reisleri yok... Kimse kalmadı. Kolordu kumandanları da savuştu. (“Allah selâmet versin” sesleri)... Sonra zaferler başladı. Sarıkamış, Kars alınınca, anlaşıldı ki, rütbe var, para var, bilmem ne var. Hepsi Erzurum’a doğru koşmaya başladılar. O vakitten evvel kimse gelmiyordu. Sonra kâmilen Erzurum’a gelmek istediler. Eşya var, filan var, para var... Hepsi Erzurum’a doğru gelmek istiyorlardı. Kimse garb cephesine gelmiyordu. Garb cephesinde ordu teşkil ediliyordu. Zabitana lüzum var. Şark cephesinden istiyor. Şark cephesi, cephesinden garb cephesine zabit gönderemiyordu. Sakarya zaferi olduktan sonra hepsi garb cephesine koşmak istediler. İstanbul’da bulunan ümera, erkânı harb vesaire müracaat ettiler. ‘Bana kolordu kumandanlığı veya erkânı harbiye reisliği verirseniz geleyim.’ Hepsi böyledir. Anadolu’ya gelenler hizmet için gelmedi. Bir rütbe kapayım, bir makam kapayım diye geldiler. İngiliz Muhibler[i] Cemiyeti’ne girenler, Amerika[n] mandasını isteyenler de hepsi koştu geldi. (Alkışlar)... Bunların hepsi oldular şimdi mücahit... Bir zamanlar mevkiini terk edip, rütbesini terk edip, işe iştirâk etmeyenler, şimdi bir taraftan tekaüde sevk ediliyor. (“Çok doğru” sesleri)...”

19 MAYIS BAYRAMI

19 Mayıs uzun yıllar boyunca sadece Samsun’da yerel bir gün olarak anıldı ve kutlandı. 1935 yılında kabul edilen resmî bayramlar arasında da sayılmadı. Uzun yıllardan sonra Atatürk, en yakınlarına bugünün önemini sorduğunda, arzu ettiği yanıtı alamayacaktır. Oysa Birinci Dünya Savaşı yıllarından beri kutlanan bir idman bayramı vardı. Cumhuriyetin ilânından bir süre sonra bu idman şenlikleri yeniden hatırlandı ve eskisi gibi kutlanmaya başlandı. Nevin Yurdsever Ateş’in araştırmasında, yıllar sonra 1935 yılında daha sonra üç büyükler olarak anılacak olan İstanbul’un futbol kulüplerinin öncülüğünde Mayıs ayında bir günün Atatürk spor günü olarak kutlanmasının gündeme geldiği hatırlatılmaktadır. İlk kez 24 Mayıs 1935 tarihinde Atatürk Spor Günü (bayramı) adı altında kutlama gerçekleşti. Bu tarihten itibaren kutlamalar devam etti. Bir sonraki yıl tarih değiştirildi ve 19 Mayıs’ta jimnastik bayramı adı altında kutlandı. Böylece eski bir gelenek, yeni bir öneriyle 19 Mayıs tarihini birleştirmiş oldu. 1937 senesinde nihayet Atatürk, 19 Mayıs, Samsun, gençlik ve spor bir araya gelebildi. Kutlamalar yaygınlık kazandı; ama bir yandan da jimnastik şenlikleri hala devam ediyordu. 1938 yılında dahi Atatürk’ün bizzat izlediği şenliklerin hala bayram adına kavuşamadığına dikkat edilmelidir. Bayramla ilgili yasa ancak 20 Haziran 1938’de benimsendi. Atatürk’ün ölümünden sadece birkaç ay önce; Atatürk bu bayramı hiçbir zaman göremedi. Bugünkü bayramın adını ise 12 Eylül yönetimine borçlu olduğumuzu yazarsam, bilmem bazı hatıraları canlandırabilir miyim? 

.


.

İkinci Cumhuriyet 27 Mayıs’ta ilan edilmişti bile

29.05.2011 - Bu Yazı 1668 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

İKİNCİ Cumhuriyet deyimi, aslında Fransa örneğinden esinlenerek, 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra kurulması öngörülen yeni cumhuriyete verilen isim olarak bir anlamda yeniden ortaya çıktı. Çünkü, gerçekte İkinci Cumhuriyet deyimini ilk kullanan kişi, 11 Ağustos 1950 tarihinde Birinci Adnan Menderes Hükûmeti’nde Ulaştırma Bakanlığı’na getirilen emekli albay Seyfi Kurtbek idi. Kurtbek, 15 Nisan 1950 tarihinde, Zafer gazetesinde yayınlanan bir yazısında, müstakbel İkinci Cumhuriyet’ten DP’nin iktidarı olarak söz ediyordu. Kurtbek, 1946 sonrasında kurulan ilk cuntanın da önemli bir üyesiydi. 27 Mayıs’tan sonra Kurucu Meclis üyesi ve sonra da Cumhuriyet Senatosu üyesi olan Hıfzı Oğuz Bekata da, artık baskısı tükenmiş olan Birinci Cumhuriyet Biterken adlı kitabı ile bu deyimi yeniden kullandı. Hemen hemen aynı sırada İsmet Giritli de, 27 Mayıs’tan İkinci Cumhuriyete adlı kitabını yayınlamıştı. Haziran 1960’dan sonra bu deyim artık sık sık kullanıldı. Bu sırada İkinci Cumhuriyet deyimi, ona karşı çıkanlar olmakla birlikte, hayli revaçta idi. Örneğin, Basın-Yayın ve Turizm Bakanlığı da, Salute to the Second Turkish Republic isimli 45’lik İngilizce bir plâk yaptırmıştı.
İkinci Cumhuriyet kimin eseri?

Birinci Cemal Gürsel Hükûmeti’nin programında ‘kurulacak İkinci Cumhuriyet’ten söz ediliyordu. Yeni hükûmetin programında da “hür basın, kurulacak İkinci Cumhuriyet’in başlıca mesnetlerinden biridir” deniliyordu. Cumhuriyetin bir kırılma noktasında bulunduğunu açıkça belirten bu tanımlama hızla yaygınlaşacak ve bugünden bakıldığında hayli hayret verici olsa da, döneme İkinci Cumhuriyet adını vermek olağanlaşacaktır. Bugünden bakıldığında cumhuriyete numara vermenin 27 Mayıs darbesi ile başladığını hatırlamak hayli şaşırtıcı gelebilir. O sırada iktidarda bulunan asker-sivil bürokratik siyasal elitin cumhuriyetin yeni bir ruha ihtiyacı olduğu iddiasında bulunması yaygın bir eğilimi temsil ediyordu. Eğer 27 Mayıs darbesinden itibaren hükûmet programının açıklandığı güne kadar İkinci Cumhuriyet tanımı telaffuz edilmemişse, bu tanımı ilk kullananın bizzat 27 Mayıs’ın ilk hükûmeti olduğunu söyleyebiliriz. Hükûmetin bu tanımı kullanmış olması, kendisinden önce kullanılmış olsun ya da olmasın, bu tanıma sahip çıktığını gösterir. 27 Mayıs darbesi, kendisini İkinci Cumhuriyet olarak tanımlamayı tercih etmiştir. Bu iddia, ileride, eski DP iktidarının, 27 Mayıs darbesini Atatürk’ün yolundan tamamen ayrılmak olarak görmesine ve İkinci Cumhuriyet’e karşı birinci cumhuriyetin taraftarı olarak konumlanmasına neden olacaktır. Ayrıca, hükûmetin kendisini tanımlarken kullanmayı tercih ettiği “İnkılâp Hükûmeti” deyimi de dikkat çekicidir. Nitekim Bakanlar kurulu toplantısında Ticaret Bakanı Cihat İren, bunu özellikle vurgulamıştır.

Saidi Nursi’nin mezar yeri

27 Mayıs dönemi ile ilgili olarak son zamanlardaki en önemli tartışmalardan biri de Saidi Nursi’nin mezar yeridir. Pek çok söylenti, efsanelerle karmakarışık olarak günümüze kadar gelmiştir ve maalesef devam etmektedir. Elbette bu konudaki en önemli havadisler, kulaktan kulağa yayılmış söylentilerdir. Aslı esası olmayan pek çok rivayet hala inanılmayı beklerken, yeni yeni söylentilerin ortaya çıkmasına şaşmamak gerekir. Son zamanlarda gerek Soner Yalçın, gerekse Murat Bardakçı, ortada gezinen tevatürlere dayanarak, kulaktan kulağa aktarılan söylentileri gerçekmiş gibi sunmaktan kaçınmadılar. İşin tuhaf tarafı, her konuda belgen var mı diyen soranların, kendi yazdıklarını kulaktan dolma bilgilerle süslemekte bir sakınca görmemesidir.

Bakanlar Kurulu toplantı tutanaklarından, Saidi Nursi’nin mezar yerinin değiştirilmesinin gerçek nedenleri, mezarın siyasî bir merkez olma ihtimali karşısında mezar yerinin değiştirilmesi planı ve planın uygulanması ile mezar yeri de anlaşılmaktadır. Görünen, planın fikir babasının başbakan Cemal Gürsel olduğudur. Öyle anlaşılıyor ki, uygulama içişleri bakanına düşmüştü. Cenazenin nakil senaryosu tamamen tertiptir. Günümüze kadar yeri hayli tartışmalara neden olan mezarın Isparta’da olduğu artık açıkça anlaşılmaktadır.

Aşağıda ilgili Bakanlar Kurulu toplantısında konuyla ilgili olarak yapılan konuşmaları alıntılıyorum; dahasını bilemiyorum.

Bakanlar Kurulu toplantısındaki görüşmelerden açıkça anlaşılmaktadır ki, Saidi Nursi’nin Isparta’da ölmesi ve Urfa’da defnedilmesi rahatsızlık yaratmıştı. Başbakana göre, Urfa bu nedenle ve bu vesileyle Kürtlüğün merkezi haline gelebilecekti. Saidi Nursi’nin mezarının dinî açıdan değil de Kürtçülük açısından merkez olacağı beklentisi, bu bakımdan ilginçtir. Başbakan, Saidi Nursi’nin Isparta’da defnedilmesinden yanadır ve bunu da kamuoyuna dinî ve ruhanî bir atmosferde sunmayı tercih etmektedir. Güya bizzat Saidi Nursi, defin yeri olarak Isparta’yı tercih ettiğini açıklayacaktır!

Bakanlar Kurulu’nun 20 Haziran tarihli toplantısından:

- Millî Savunma Bakanı Fahri Özdilek: Bu Nurcular meselesi de mühimdir. Bu sebeple soruyorum: Acaba Urfa’ya bu Sait Nursi’nin gömülmesini doğru buluyorlar mı?

- Başbakan Cemal Gürsel: Bunun hikâyesi vardır. “Niçin oraya gömdünüz?” diye sordum. “Orada öldü, gömdük” dediler. Ben “hayır” dedim, “Isparta’da öldü, Urfa’da gömüldü. Orası yarın Kürtlüğün merkezi haline gelecek... Siz büyük günah yaptınız.” dedim. Hatta dedim ki, “ben sizin yerinizde olsam, bir rüyada bu adam kendisinin Isparta’ya naklini istemiş” der ve oraya naklederim. Bu yapılmış bir hatadır. İşlerimiz rahatladıktan sonra bunu düşüneceğiz.

Bakanlar Kurulu’nun 8 Temmuz tarihli toplantısından:

- İçişleri Bakanı İhsan Kızıloğlu: Meselelerimizden bir tanesi, bilindiği üzere, şeyh Saidi Nursi’nin nakli kubur davasıdır. Bu zatın kardeşi, şöyle bir istida ile müracaat ediyor. ([Saidi Nursi’nin kardeşi] Abdülmecit Ünlükul’un mektubunu okuyarak) Konya Valiliği’ne yazılan bu istidada, naaşın Emirdağı’na veya Isparta’ya nakli istendiğine göre, ikisinden birisinde karar kılmak lâzım geliyor. Bence Emirdağı daha emindir. Isparta’da Nurcular fazladır.

- Cemal Gürsel: Burada da epeyce Kürt köyleri vardır. Bu hususta maruzatta bulunmuştum. Konya Valisi’ni çağırdım; kendisine talimat verdim. O da becerdi; işi bu hale getirdi. Şimdi ben Dahiliye Vekili’nden [İçişleri Bakanı’ndan] bir de hava kuvvetlerinden istifade için Millî Müdafaa Vekili’nden [Millî Savunma Bakanı’ndan] şunu rica ediyorum: Bunu öyle tertibi zarifane ile yapmalı ki, bir gecenin içinde önce Diyarbakır’a; sonra Isparta’ya getirilmiş olsun...

- İhsan Kızıloğlu: Bu işle meşgul arkadaşlar, Emirdağı’nı uygun buluyorlar.

- Ulaştırma Bakanı Sıtkı Ulay: Madem ki, istidada Isparta’yı istiyorlar, Isparta uygundur.

- Ticaret Bakanı Cihat İren: Bunu gizli yapmak faideli olur mu? Yoksa desek mi ailesine: “Sen istersen hükûmetçe mahzur yoktur. Isparta’ya defin için biz de yardım edelim...” Cenazesini ailesi defnetsin... Gündüz tertibat alırız.

- İhsan Kızıloğlu: Nakli kuburda böyle bir şey yok. En yakın aile efradıyla olur. Kardeşi olan zatı da göndereceğiz. Nakli kuburda bulunacak... Tayyareye bindiği zaman matbuata da vereceğiz. Bu adamlar nihayet vatandaştır.

- Cemal Gürsel: Matbuata hiç haber vermeyin... Matbuat sonradan haber alırsa, “Kardeşi öyle istedi. Isparta’ya nakledildi.” deriz. Herhalde bütün hazırlığı yapacaksınız. Oraya gidilecek... Urfa’daki kıt’alar hazır olur ve bu iş yapılır.

Bakanlar Kurulu’nun 11 Temmuz tarihli toplantısından:

- İhsan Kızıloğlu: Saidi Nursi’nin önce tayyare ile Diyarbakır’a ve oradan da Isparta’ya naaşının nakli muamelesi ikmal edilmiştir. Arz ederim...

Okuma parçaları

ORHAN Koloğlu’nun Numaracı Cumhuriyetçiler kitabı ile başlamak mümkündür. Elbette benim yayına hazırladığım 27 Mayıs Bakanlar Kurulu Tutanakları adlı iki ciltlik belgeseli zikretmeden olmaz. Okuyucular bu kapsamlı yayında, 27 Mayıs hükûmetinin kayıtlara geçmiş olan bütün görüşmelerini ve tartışmalarını bulacaktır; en başta da benim bu konudaki geniş değerlendirmelerimi ve yorumlarımı. Millî Birlik Komitesi’nin tutulan görüşme tutanakları da birkaç sene önce TBMM tarafından basıldı. Ne var ki, yayın haline gelmediğinden kamuoyunun bilgisine sunulamadı. Epey kapsamlı ve birkaç cilt tutabilecek olan bu görüşme tutanaklarının da geniş okuyucu yığınlarına ulaşmasını sağlayacak bir tıpkıbasımını yapabilecek mali yapısı kuvvetli ve misyon sahibi bir yayınevi makbule geçecektir.

27 Mayıs’a ilişkin literatür raflar dolduracak kadar geniştir; ayrıca buradaki tartışma konumuz hayli sınırlı olduğundan, bu literatüre henüz dokunmayacağım. Yine de yeni basımı geçenlerde yapılan Abdi İpekçi ile Ömer Sami Coşar’ın 27 Mayıs’ın hemen ertesinde kaleme aldıkları döneme ilişkin ilk ve paradoksal bir şekilde en güzel anlatıma sahip İhtilâlin İçyüzü’nü tavsiye ederim. Maalesef kitap tamamlanamamıştır. Başlangıç noktası olarak polemikçi yaklaşımlardan uzak kalmaya çalışan Walter Weiker’in 1960 Türk İhtilâli akla gelebilir. Maalesef sadece sahaflarda bulunabilir.

Siyasi kısıtlamalar

BAKANLAR Kurulu’nda siyasî partilerin ocak ve bucak örgütlerinin kaldırılmak ve siyasete katılacaklar için de eğitim kısıtı konulmak istenmesi dikkat çekicidir. Ancak yeterli eğitimden geçmiş kişilerin politika yapabilecekleri görüşü, bu türden elitist bir yaklaşım, bir kez daha açığa çıkmaktadır. Görüşmelerin seyrinden anlaşıldığı kadarı ile ancak lise mezunu olan kişilere politika yapma hakkı tanınmak istenmektedir. Seçmen olabilmek için ise herhangi bir eğitim derecesinin aranmasına gerek görülmemişti. Fakat bu görüş de yabana atılmamalıydı ve dikkate alınan bir görüştü. Hükûmetin asker kanadından Sıtkı Ulay’ın Vehbi Koç’un da eğitiminin yetersizliğine dikkat çekip, bu koşullarda onun da
politikaya katılamayacağını hatırlatması, bu konudaki kısıtların bazı sonuçlarına dikkat çekmek bakı-

mından anlamlıdır.

Politikaya katılma yaşı olarak, üniversite öğrencilerinin de politika dışında kalabilmelerini sağlamak üzere, 22 yaşın gündeme getirilmesi dikkate değerdir. 27 Mayıs darbesinin esas destekçisi olarak kabul edilen ve ihtilâlin ateşleyicisi olan üniversite gençliğinin, bu kez artık politikadan soyutlanmaya çalışılıyor olması mânidardır. Oysa, eski iktidâra karşı çıktığında ve yönetime karşı direnç gösterdiğinde, aynı gençlik, politik konumundan dolayı, ihtilâlciler tarafından yere göğe sığdırılamamıştı. Oysa artık politika dışında tutulmak isteniyordu ki, bu tam bir çelişki idi.

Siyâsî parti başkanlığı için üniversite mezuniyetinin talep edilmesi de, benzeri bir eğilimi ortaya çıkarmaktadır. Ayrıca, parti kapatılmasının kolaylaştırılması tercih ediliyordu. Yargıya parti kapatmak için geniş yetkiler tanınması talep ediliyordu. İktidarın parti kapatabilme imkânını suistimâl edebilme olasılığı da akla gelmişti. Bu takdirde, iktidar partisinin muhalefet partisini, üstelik yargı kararı ile kapatabilmesine de imkân hazırlanmış olabilirdi. Yani çok dikkat edilmesi gereken bir karardı. Kaş yapalım derken göz çıkarılabilirdi.

.

 

DP’ye giden yolda Dörtlü Önerge’nin anlamı

05.06.2011 - Bu Yazı 1450 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Belki garip gelecek ama, Dörtlü Önerge sunulduğunda basının bu gelişmeyi kamuoyuna duyurmasına gerek görülmemiş, yani izin verilmemişti. Önergeden kimsenin haberi yoktu.

Kısaca tarihte başlangıç noktası ile varış noktası farklı olan pek çok süreç görürüz. DP’nin kuruluş öyküsünün ayrılmaz bir parçası olan ve siyasî literatürümüzde Dörtlü Önerge (Takrir) olarak bilinen sürecin de benzer âkıbeti paylaştığını biliyor muyuz?

DP’nin müstakbel kurucularının 7 Haziran 1945 tarihli dörtlü önergesini kim hatırlamaz? CHP Meclis Grubu’nca tartışılması istenen talepler, bazen sanıldığının aksine, bir muhalefet partisinin kuruluşunu değil de, CHP içinde bir iktidar değişimini amaçlıyordu. Yaklaşık altı ay sonra yeni bir partinin kurucusu olacak olan heyet, bu önergede parti iktidarının değiştirilmesini ve yeni politikayı uygulayacak grup olarak kendilerinin parti yönetimine alınmasını gündeme getirmişti. Öykünün çıkış noktası, paradoksal bir şekilde, dörtlerin CHP yönetimine gelme isteğiydi.

Önergenin ilk isteği milli hakimiyet

Dörtler, önergelerinde, CHP’nin kuruluşundan bu yana esas ilkesinin demokrasi olduğunu hatırlatıyorlardı. Atatürk adının özellikle vurgulanması da dikkati çeken bir başka noktaydı. Önergeye göre, Atatürk’ün ideali demokratik bir rejim yaratmaktı. Ancak buna imkân bulamamıştı. Nitekim Cumhuriyetin kuruluşunda da demokratik ruh esas tutulmuştu. Nedense Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası tecrübesinden hiç söz edilmiyordu. Bunun yerine daha ılımlı bir örnek olan SCF deneyiminden söz etmek belki de daha uygun görülmüştü.

Diğer yandan, İnönü dönemi de ihmal edilmemiş ve milletvekili genel seçiminde bağımsız aday gösterilmiş olmasına da gereken önem verilmişti. Oysa konunun abartıldığı da gözden kaçmıyordu. Çünkü bağımsız milletvekili adayları da nihayet CHP aday listesinde yer alıyorlardı. İnönü dönemine bir atıfta daha bulunuluyor ve savaş yıllarının pek doğal olarak “siyasî hürriyetleri bir kat daha tahdide sebep” olduğu belirtiliyordu. “Bu suretle Teşkilâtı Esasîye Kanunu’nun demokratik ruhundan biraz daha uzaklaşılmıştı.” İnönü döneminde oluşturulan CHP Müstakil Grubu da zikredilerek, bu organın da beklenen sonuca ulaşamadığına işaret edilmişti. İnönü’nün de “demokratik ülküleri taşıdığından şüphe” edilemezdi. Halkın yüksek siyasî bilincine işaret ediliyor ve siyasî özgürlüklere ilişkin bilinç seviyesinin son yirmi yılda bir hayli yükseldiğine dikkat çekiliyordu.

Önergede üç temel istek vardı. İlk istek, “millî hâkimiyet”in fiilen gerçekleşmesini sağlamak üzere özgür meclis çalışması ve denetimiydi. Bu, üzerinde herhangi bir tartışma açılmayan anayasanın demokratik ruhuna hem bir geri dönüş olacaktı, hem de anayasanın uygulanmasını sağlayacaktı. İkinci istek, “siyasî hak ve hürriyetler”in genişçe kullanılması imkânıydı. Üçüncü istek de, parti örgütünde ve faaliyetlerinde aynı görüşler doğrultusunda yeni bir organizasyondu. Bütün bunların önerilmesinde, İnönü’nün 19 Mayıs konuşmasının itici gücü de özellikle vurgulanmıştı.

Metni imzalamak istemeyince dışlandı

Samet Ağaoğlu, anılarında önergeyi CHP eski milletvekili Refik Şevket İnce’nin de imzalamak istediğini, ancak Refik Koraltan ile Fuat Köprülü’nün bu öneriyi İnce’nin milletvekili olmadığı gerekçesiyle kabul etmediklerini de hatırlatıyor. Metin Toker de İnce’nin milletvekili olmadığı için önergeye imza atamadığını belirtiyor. Toker’e göre, İnce “dörtler”dendi. Bizzat Celâl Bayar da bu durumu teyit edecektir. Refik Şevket İnce, Atatürk döneminde milletvekilliği ve bakanlık yapmıştı. İnce’nin kısa bir süre önce Yeni Asır gazetesinde yayınlanan yazısı hatırlanacak olursa, bu girişimin içinde yer almak istemesi doğal görünüyor. İnce’nin talebine rağmen önergenin dışında tutulması, önergenin açık muhalefet deklarasyonu olarak görülmediğini, aksine bir parti içi mesele olarak algılandığını da hissettiriyor.

Toker’e göre, CHP içinde önde gelen muhaliflerden Hikmet Bayur, metni imzalamakta tereddüt edince dışlanmıştı. Cumhuriyet gazetesi, birkaç yıl sonra muhalefet partisi içinde başgösterecek olan anlaşmazlıklar ve çatışmalar sırasında, Bayur’un önergeyi imza etmekten kaçınmasını yeniden hatırlatmak ihtiyacını duyacaktır. Gazetenin haberine göre, önerge Bayur’a iletilmiş ve Bayur da önergeyi incelemek için zamana ihtiyacı olduğunu belirtmişti. Bunun üzerine Bayur’un önergeyi hemen ertesi günü imza etmesi istenmiş, Bayur ise metni inceledikten sonra belki imza edebileceğini belirtmişti. Köprülü, imzanın hemen atılmasında direnmiş ve Bayur da bundan çekinmişti. Bayur, konuyla ilgili toplantılara da katılmamıştı. Bayur’un imzasının önergede bulunması muhtemelen hiçkimseyi şaşırtmazdı. Bayur’un muhalif kimliği hatırlanacak olursa, bu girişime katılması doğaldı. Fakat onun “dörtler”le ilişkisi, bir grup yakınlığı değildi ve önergenin dışında tutulması da, bu yaklaşımının doğrudan bir sonucu olmalıdır.

Ağaoğlu’na göre, önergenin sunuluşu sırasında Menderes’in “ilk düşüncesi, belki de sadece” CHP “içinde yeni bir havayı kuvvetle estirmekti.” Ağaoğlu, bir başka kitabında şöyle yazıyor: “Vardığım sonuca göre”, CHP “içinde murakabeyi kuvvetlendirmek, anayasanın yalnız şekil olarak değil, ruh ve mana olarak da uygulanmasını önce bu yoldan sağlamak, ilk akla gelen tedbir olmuştur. Dörtlü Takrir, bu düşüncenin eseri olarak meydana çıkıyor.” Abdi İpekçi’nin bir gazete sohbetinde, “aslında bir yeni parti kurma düşünceniz yok muydu, o zaman?” şeklindeki sorusunu, Bayar şöyle yanıtlayacaktır: “O vakit yoktu... Ben kendi hesabıma söylüyorum. Diğer arkadaşlar hesabına söyleyemem.” CHP’yi “normal bir parti hâline getirmek için mücadele edecektik, parti içinde.”

Bayar, yine aynı paralelde şunları da söyleyecektir: “Çok partili sisteme gitmeden önce de, tek-parti içinde yapılabilecek bazı demokratik denemeler, düzeltmeler vardı. CHP içinde bazı kimseler bunun vaktinin geldiğine inanıyorlardı. Ben de buna inanlardan biri idim.” Celâl Bayar, Nazlı Ilıcak’a da, “[Dördümüz, Cumhuriyet] Halk Partisi içinde bir ıslâhat yapmanın lüzumuna inanıyorduk” diyecektir. Fevzi Lütfü Karaosmanoğlu da aynı kanıdadır. Karaosmanoğlu’na göre, girişim “kendi içinde bir ıslâh, bir reform” amacı taşıyordu. Tıpkı Toker’in dediği gibi: “Gerçi bugün dahi ‘Dörtlü Takrir’in dört imza sahibinden hayatta bulunanlar, o günkü gayelerinin, ‘parti [CHP] içinde reform’dan ileri olmadığını söylemektedirler. (...) Ve ancak takrirleri reddedildiğinde, ‘başka alternatifler’i düşündüklerini ileri sürmektedirler.”

Vesayetçi ideoloji

Önerge gerek CHP içinde ve gerekse siyasî sistemde şeflik geleneğini sona erdirmek yolunda atılmış bir adımdı. Yeni dönemin hemen başlangıcında, “yeni” siyasî kadrolar, bu hizmet için yönetime adeta kendilerini öneriyorlardı. Önergenin parti içi mesele olarak görüldüğü ve dörtlerin bu aşamada henüz ve sadece parti içi mücadeleyi gündeme getirdikleri açıktır. Haziran ayı başında yeni bir parti, “ikinci parti” kurma düşüncesi muhtemelen hiç kimsenin aklının ucundan dahi geçmiyordu. Amaç, yeni bir dönemin eşiğinde, gerek parti içinde ve gerekse siyasî sistemde bir yönetim değişikliğinin gündeme gelmesinin kaçınılmaz olduğu bu kritik anda, yeni dönemi temsil edebilecek nitelikte “yeni” bir siyasî kadronun suyun üzerine çıkabilmesinin sağlanmasıydı.

Önergenin CHP’nin tek-parti yönetimini ve

sayetçi tek-parti rejimi olarak tanımlayan teorisinin resmî planda ilk kez dile getirilmesi şeklinde ele alınması da mümkündür. Buradaki paradoks ise şudur: İleride CHP’nin tek-parti dönemini diktatörlük olarak suçlayacak olan muhalefet grubu, henüz bu aşamada, partilerinin ve yönetimlerinin tarihini değerlendirmekte ve yorumlamakta farklı bir temele yaslanmayı tercih etmişti ve bunun sonucunda da, partinin ileride resmî görüşünü oluşturacak olan vesayetçi tek-parti rejimi teorisi savunusunu kaleme alarak, resmen deklare etmişti.

“Dörtler”in muhalefetinin siyasî meşruluğunun bulunması gerekiyordu. Vesayetçi tek-parti rejimi teorisi kendiliğinden bu meşru temeli yaratan gerekçe olarak ortaya çıkıyor ve her bakımdan ve her yönden herkesin siyasî pozisyonunu güçlendiren bir yaklaşımı içeriyordu. Şu nedenle: Tek-parti iktidarına geçmişini yeniden yorumlama ve değerlendirme imkânı sağlıyor ve bu kritik aşamada rejimin dönüşümünü meşru ve tarihsel bir siyasî temele oturtmayı başarıyordu. Tek-parti iktidarını siyasî ve tarihî temelde beraat ettiriyor ve rejimin dönüşümü için gerekli olan ideolojik meşruluk alanını yaratıyordu. Geçmişe de haklı ve meşru bir bakış açısı kazandırıyordu. İktidar açısından hem geçmişe ilişkin siyasî sorumluluklarından kaçınmayı ve hem de yeni rejime geçişin siyasî elâstikiyetini ve meşru ideolojik ve siyasî zeminini kazanmayı mümkün kılıyordu. Muhalefet açısından ise, tek-parti iktidarının siyasî geçmişini temize çıkarmak bakımından ilk bakışta olumsuz bir yaklaşımın ürünü olarak görülebilirdi. Fakat muhalefeti oluşturan siyasî kadroların tek-parti yönetiminin siyasî sorumluluklarına katıldıkları hatırlanacak olursa, bu takdirde bu türden bir yaklaşımın muhalefet açısından da yararlı ve gerekli olduğunu kabul etmek gerekir. Belki de tek şaşırtıcı olan husus, teorinin iktidarca değil de, muhalefetçe icat edilmesidir! Lâkin iktidarın da bu teoriye iltifat etmesi için çok zaman geçmeyecektir.

Önergenin âkıbetini 13 Haziran tarihli gazetelerden öğrenmek mümkündür. Önerge 12 Haziran’da CHP Meclis Grubu’nda görüşülmüş ve reddedilmişti. Kamuoyunda ve basında ise önergenin içeriğinden ve metninden haberdar olmak hâlâ mümkün değildi. Basında yapılan resmî açıklamada, sadece bir önergeden söz ediliyor ve kısa açıklama ile birlikte önergenin reddine ilişkin bilgi veriliyordu.

Meraklısı için açıklama

ÖNERGENİN metni pek çok kaynakta bulunmaktadır. Lâkin metinde bir kelime değişikliği de söz konusudur: Elimizde bulunan orijinal bir metinde bir kelimenin farklı olduğu görülüyor: “Millî hâkimiyetin en tabiî neticesi ve aynı zamanda dayanağı olan meclis murakabesini anayasamızın yalnız şekline değil ruhuna da tamamiyle uygun olarak tecellisini sağlayacak tedbirlerin alınması” cümlesinin son kelimesi pek çok kaynakta “aranması” şeklinde yer almaktadır; bu kelime çok daha geniş ve ılımlı bir siyasal ifade taşımakta iken; “alınması” kelimesi çok daha sert ve kesin bir istikâmeti göstermektedir. Elimdeki metinde ikinci kelime kullanılmıştır. Buradan hareketle, Dörtlü Önerge sahiplerinin siyasî istikâmetlerini ne ölçüde tayin ettikleri, tercih ettikleri üslûpla da yakından alâkadardır. Bu kelimenin hangi aşamada değiştirilmiş olduğunu saptayamadım. Elimizde bulunan daktilo edilmiş önerge metni, CHP Meclis Grubu’na sunulan orijinal metin midir sorusuna kesin bir yanıt vermek mümkün değilse de, en azından metnin bir aşamasında kelime değişikliği yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu bakımdan metnin son halinde hangi kelimenin tercih edildiğini kesin olarak belirtmem mümkün değildir. Dörtlü Önerge”nin orijinal bir metni Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğü kataloğunda bulunmakta olup, katalog numarası: 030 10/53 315 4’dür.

Okuma parçaları

Yakın zaman önce yayınlanan İkinci Parti kitabımda 1945 yılındaki gelişmeleri bütün ayrıntıları ile ve genişçe anlattım. Serinin devamını da hazırladım; yakında yeni cildi de baskıya vereceğim. Rıfkı Salim Burçak’ın Türkiye’de Demokrasiye Geçiş kitabı klasik metinlerden biridir; tıpkı Mahmut Goloğlu’nun Demokrasiye Geçiş kitabı gibi. Ne var ki, kendi kitabımda bu kitapların isimlerini dahi eleştirdiğimi hatırlatmalıyım. Ben kitabımda dönemi “iki partili siyasî sistemin kuruluş yılları” olarak isimlendirdim. Demokrasi kelimesini hiç kullanmadım. Nilgün Gürkan’ın Türkiye’de Demokrasiye Geçişte Basının Rolü kitabı dönemin basınının siyasal gelişmeler karşısındaki tutumunu aksettirmesi bakımından yararlıdır. Süleyman İnan’ın Muhalefet Yıllarında Adnan Menderes kitabı da dönemin muhalefetini yakından tanımamıza yardımcı olmaktadır.

.

.

Tarih anılarla da yazılır anılar da tarihle sınanır

12.06.2011 - Bu Yazı 2770 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Tarih yazımında anıların önemi üzerinde durmak gereksiz bir çaba olurdu. Anılar, önemli ve değerli bir kaynaktır. Zaman zaman da paha biçilmez malzeme niteliğindedir.

ASOLAN anılardan tarihsel malzeme olarak yararlanma aşamasında ortaya çıkan yöntem sorunlarının üstesinden gelebilmektir. Bir tarihçi için anılardan yararlanmak, ele aldığı tarihsel dilime/zamana ve mekâna göre değişiklik gösterir. Anılarda ortaya konulan bilgiler, arşiv malzemesinin sunduğu bilgilerle rahatça karşılaştırılabilir. Kaynaklar karşılaştırılarak test edilebilir. Resmî kayıtlarla kişisel ve özel olanın karşılaştırılmasından söz ediyoruz. Bu, o kadar da kolay değildir, çünkü kime güvenileceği belirsizdir. Muhtemelen her ikisine de tam anlamı ile güvenilemez. Yine de araştırmacının anılardan çok belgelere başvurmasını öneririm. Bir başka yöntem de, üçüncü kişilerden kalan malzeme ile bu iki kaynağı denetlemeye çalışmak olabilir. Arşiv bilgileri ile anılar çelişebilir. Tarihçiler, sadece anılara dayanarak gerçeği asla ifade edemeyeceklerdir.

Anılar ve biz

Yakın dönem siyasî tarihimizle ilgilenenlerin ilk sorunu, yeterli sayıda anı bulmaktır. Sayıca az olmak malzemenin darlığını ortaya koyar. Bu nedenledir ki, genellikle kaynaklarda belli isimler yer alır. Yeni bir anı keşfetmek bile başlı başına önem arz eder. Bu aşamada; (a) daha önce hiçbir yerde yayınlanma fırsatı bulamamış anıları keşfetmek, onları bulup çıkarmak, elyazması ya da daktilo halinde iken onlara hayat vermek, yayınlamak, (b) daha önce bir gazetede ya da dergide tefrika edilerek yayınlanmış, fakat aradan geçen uzun yıllar sonrasında gazete de, dergi de, anılar da unutulmuş iken, koleksiyon taraması sırasında bu anılarla yeniden buluşmak, onların yeniden yayınlanmasını sağlamak, (c) zamanında kitap olarak yayınlanmışsa da, zamanın dönüşümü içinde artık yeniden basılmayan anıları hatırlamak gerekir. Yine de belirtmek isterim ki, son yıllarda anıların yayını yoğunlaştı. Bu sevindirici.

Anıların ne zaman yazıldığı çok önemlidir. Yazılmaktan kastım, ne zaman kaleme alındığı, anlatıldığı ya da banda kaydedildiğidir. Yayınlanmaktan söz etmiyorum henüz... Anıların ne zaman ortaya çıktığı, ne kadarlık bir süreyi içerdiği, anıların yazılma yeri ve zamanı, tek bir hamlede mi yoksa uzun zaman aralıkları için de mi kaleme alındığı, bütün bunlar, anıların değerlendirilmesinde epistemolojik ve metodolojik sorunlara yol açar. Olup bitenlerin hemen hafızalarda taze iken kaleme alındığı anılar kadar, aradan çok uzun zaman geçtikten sonra, mesela elli yıl sonra kaleme alınmış olan anılar da vardır ve bunların yarattığı yöntem sorunları farklıdır. Sıcağı sıcağına kaleme alınmış olan anılar, hafızanın nispeten kuvvetli olduğu bir zamana denk geldiğinden, çok daha ayrıntılı olabilir. Yerler, isimler, tarihler, mekânlar konusunda yazar, nispeten yakın tarihli hafızasına güvenerek, güvenilir bilgiler verebilir. Görüşmeler daha ayrıntılı bir şekilde nakledilebilir. Bütün bunlar, yazılanların tamamen doğru olduğunu göstermeyeceği gibi, her şeyin anlatıldığı anlamına da tabiî ki gelmez.

Anılar ve insanlar

Anıların kaleme alınma süresi de önemlidir. Çok uzun ve farklı konjonktürlerde yazılmış metinler içinde farklılıklar ve çelişkiler olabileceği unutulmamalıdır. Uzun yıllara yayılmış bir anı metni içinde aynı olayın farklı anlatımları ile karşılaşmak mümkündür. Hafızanın yanılgıları, bu çelişkilerde ya da farklılıklarda kendisini gösterebilir. Ya da işin esasında hafıza ile ilgili bir sorun bulunmamaktadır. Bizzat yazar, geçmişi, aradan zaman geçtikten sonra artık farklı hatırlamaya başlamış olabilir. Ya da artık farklı hatırlamayı tercih etmektedir. Ama ister onu hafızası yanıltmış olsun, ister geçmişe ilişkin duygu ve düşüncelerini gerçekten değiştirmiş olsun, isterse duygu ve düşüncelerini kalbinin en derin yerine gömmek pahasına tutumunu en azından okuyucuya daha farklı duyurmayı tercih etsin, bütün bunlar da araştırmacı için değerli ipuçlarıdır. Hele araştırmacı, metnin bu farklılık arz eden noktalarının hangi farklı zamanlarda kaleme alındığını biliyor ya da tahmin edebiliyorsa, bu ipucu mekanizması daha da önem kazanır. Anılar, sanıldığının aksine, hep aynı kalmazlar, ama değişirler ya da değişebilirler. Geçmişin yeniden hatırlanması süreci, esas olarak hatırlandığı zamana bağlı ve bağımlıdır. Bu bağımlılık ilişkisi, geçmişi bugünün kırılmasına uğratabilir. Yazar, geçmişini ne zaman anlattığına bağlı/bağımlı olarak farklı anlatabilir. Uzun zamana yayılmış anı metinleri, bu bakımdan içinde bazı tuhaflıkları barındırabilir. Eğer yeniden sıkı bir şekilde gözden geçirilmemişse...

Sıcağı sıcağına yazılan anıların genellikle baş etmesi gereken, fakat baş etmesi de bir o kadar da zor olan bir açığı vardır: Öznelliğin ve duygusallığın göreli olarak artma riski ve tehlikesi... Her anı, özneldir, duygusaldır ve neredeyse kaçınılmaz olarak savunmaya yöneliktir. Savunmacı anı anlayışını yıkabilmek imkânsızdır, çünkü, anılarını kaleme alanlar, bir bakıma kendilerine, fakat daha çok bugüne ve geleceğe hesap verme psikolojisi içinde davranırlar. Pek az anı sahibi, duygu ve düşünceleri ile birlikte, geçmişinin tamamını, hele karanlık olan kısımlarını okuyuculara açma konusunda hevesli davranır. Anı sahipleri, kendilerinin hep haklı olduğunu ya da haklı çıktığını anlatma hevesindedir. Nadiren bu eğilimi kırdıklarında da, bu durum ayrıntıda kalan bir çaba hüviyetindedir. Bu elbette anlayışla karşılanması gereken bir çabadır. Ama anlayış göstermek, yazarı haklı kılmak ile eşdeğer değildir ve olmamalıdır da.

Anıların öyküleri

Anı metni, sıcağı sıcağına yazılmış olabilir. Sonra, aradan zaman geçtikten sonra, yani yayınlanmadan önce, yeniden gözden geçirilmiş, eklemeler ve çıkarmalar yapılmış da olabilir. Aslında metnin yayından önce başına gelenleri bilmek, ancak şanslı kullara nasip olabilir. Okuyucu ve araştırmacı, genellikle metnin yayın öncesinde başından geçenleri ilk elden bilemez, ancak ona yansıtıldığı kadarı ile bilebilir. Ona yansıtılanların ise gerçeklerle ne ölçüde örtüştüğü bilinemez. İşte bu noktada, anıların güvenirliği sorunu da gündeme gelir.

Hemen uyarayım: Bazı anılar yoktan var edilmiş olabilir. Türkçesi: uydurulmuş olabilir. Hiç anılarını yazmayan bir beyefendinin, hanımefendinin, komutanın, politikacının anılarını okumak, ancak böyle mümkün olabilir. Hayal gücü zengin olanların kaleminden çıkan bu türden metinler, aradan zaman geçtikçe kalıcı ve gerçek bir niteliğe de bürünebilir. İlk yapılması gereken, anıların sahih olup olmadığını, gerçekten de yazarı tarafından kaleme alınmış olup olmadığını saptamaktır. Sahte anıları dikkatle ayıklamak sanıldığından daha zor olabilir. Sahteliğini keşfetmek de ayrı bir dikkat ve uzmanlık ister. Neyse ki ülkemizde bu türden yayınlar ekonomik olmadığından, ancak siyasî amaçlarla sahte anı üretimi söz konusu olabilir. Sahte anı üretmek için tek alan, gerçekten de çok bilinen, tanınmış bir şahsiyetin ismini kullanmaktır. Yine de bu alanda yol kat edildiğini söyleyebiliriz. Araştırmacıların anıların gerçekliğini sorgulamaları ilk anda çok önemlidir. Herhalde bu konuda en ilk akla gelen örnek, II. Abdülhamit’in anılarıdır. Her baskısında daha da uzayan anılar, yadırgatıcı olduğu kadar, uyarıcı da olmalıdır!

Bu arada, gerçekten de kaleme alınmış ve yazarın hayatında yayınlanma fırsatı bulamamış çok sayıda anı metni de bulunmaktadır. Bazen anı sahibi, anılarını yayınlamak için bir kişi ya da kuruma teslim edebilir ve hayatta iken yayınlanmasını da talep edebilir. Ne var ki, koşullar ya da bilemediğimiz nedenlerle bu iş bir türlü gerçekleşmez. Yazarın ölümünden sonra ise, metni, artık kimin ya da kimlerin elinde kaldıysa, bir başka macera beklemektedir. Metnin olduğu gibi yayınlanması gerekir, ama bunu kim denetleyecektir? Anıları yayına hazırlayanların işi oldukça güçtür. Bir yandan, ellerinde bitmiş ya da yarım kalmış, notlar hâlinde bırakılmış ya da bütünüyle yayına hazır bir metin vardır, diğer yandan metnin içeriği... Aslında yapılması gereken, anı sahibinden geride kalanı olduğu gibi ve eğer gerekiyorsa (ki sık sık gerekecektir) açıklamalarla ve notlarla okuyucuya sunmaktır. Bunu yaparken de, yayına hazırlayanların nerede ne yaptıklarını açık seçik anlatmaları beklenir. Yazar ile yayına hazırlayanın karışmaması esastır.

Bu süreçte zaman zaman garipliklere rastlayabiliriz. Bir anı metni, olduğu gibi yayınlanmak yerine, yayına hazırlayan(lar)ın kendi üslûbuna ve siyasî/ideolojik duruşuna göre de adeta yeniden şekillendirilebilir. Metin uzayabileceği gibi, kısaltılabilir de... Şöyle ki, yayına hazırlayanlar, hiçbir açıklamada bulunmadan, metinle istedikleri gibi oynayabilirler. Beğenmedikleri yerleri çıkarabilirler, metinde bulunmayan, ama bulunsa iyi olur düşüncesi ile metne eklemelerde bulunabilirler. Bu türden sorunlu metinleri bulup çıkarmak ve ayıklamak ancak meslekten ustalar gerektirir. Bu bakımdan mimlenmiş metinlerden prensip olarak uzak durulmalıdır.

Anıların âkıbeti

ANILARIN ne zaman yazıldığı kadar ne zaman yayınlandığı da çok önemlidir. Yayın tarihine çok önem verilmelidir. Bu tarihler pek çok noktaya ışık tutabilir. Anıların yazım tarihi ile yayın tarihi arasında fark olabilir. Pek az anı yazılır yazılmaz yayınlanma imkânına kavuşabilir. Bu bakımdan yayın tarihi, yazarın metnini yayın aşamasında bir kez daha ve yeniden gözden geçirmesine imkân sağlar ve gerçekten de bu aşamada metinler yeniden değişebilir ya da değiştirilebilir. Yazarın hayatta olması, ona bu imkânı sağlayacaktır. Her anı metni, genellikle yayınlandığı günün havasına uygun bir şekilde düzenlenme imkânına sahiptir. Bunu her zaman yazarlar yapmazlar. Hatta yazarların hayatta olmadığı bir zamanda, metnin yeni sahipleri, editörler, yayına hazırlayanlar da, bu yeni imkândan yararlanmak isteyebilirler. Okuyucular ve araştırmacılar, genellikle orijinal metni hiç görme fırsatına sahip değillerdir. Bu bakımdan özgün metinle yayınlanan metin arasında bir karşılaştırma imkânı mümkün değildir.

Dahası, özgün metin üzerinde bizzat yazar tarafından değişiklikler yapılmış olabilir. Eklemeler, çıkarmalar, düzeltmeler tabiîdir. Yayına hazırlayanların, bu değişiklikleri de bir şekilde metinde göstermeleri beklenir. Üzeri çizilmiş olan bir cümle, bir isim, karalanmış bir sayfa, değiştirilmiş sözcük ya da sıfat, yazılmış, fakat sonradan vazgeçilmiş bir anlatı, bir konuşma, bunlar hep, okuyucuya yazarın kafasından geçenler olarak mutlaka sunulmalıdır. Okuyucu, metin içinde yazarın bütün düzeltmelerini görebilmelidir. O, elbette yazarın son metnini okuyacaktır, fakat düzeltmeleri görmek de hakkıdır.

Anıların üzerinde genellikle değişiklikler yapılır. Okuyucu bunları bilemez. Bu türden değişiklikler, ancak el yazmasının ya da hazırlık notlarının taranması ile anlaşılabilir. Önce yazılmış ve sonradan çıkarılmış olan kısımlar, sonradan eklemeler, değiştirilmiş fikirler, hatta kelimeler, sıfatlar, inceltilmiş ya da vurgulanmış kısımlar, çıkarılmış isimler, dikkate alınmalıdır. Tarihçinin bu metni görebilmesi nadirdir. O son hâli ile karşılaşır, ama belki de bu metnin bir öncesi olduğunu düşünmesi, ona ışık tutabilecektir. Eğer şanslı olarak eski metni görebilirse, bir karşılaştırma imkânı doğabilir. O zaman malzeme, sadece bu metinlerle sınırlı olmaz; bir karşılaştırma her zaman malzemenin içeriğini ve derinliğini zenginleştirir.

Lâkin bu çok sık rastlanan bir durum değildir. Çünkü, yazar hayatta olduğu sürece ilke olarak özgün metin yayınlanacağından, yazarın metninde yer alan bu türden farklılıkları ve düzeltmeleri görmek ve değerlendirmek imkânı hiç olmaz. Ancak belki yazarın ölümünden sonra, eğer büyük bir şans eseri özgün metin hâlâ hayatta kalır ve bir şekilde bir arşivde koruma altına alınabilirse, araştırmacıların bu karşılaştırmayı yapma imkânı doğabilir. Bu türden nadir şansların araştırmacılar tarafından mutlaka kullanılması gerektiğini, bilmem yazmaya gerek var mı?

Anılar tarihçilerin vazgeçilmez kaynaklarıdır; ancak anılardan yararlanma aşamasında tarihçilerin pek çok noktaya dikkat etmeleri gerekir; aksi halde yazılan her şeyin doğru olduğu tuzağına düşülür. Tarihçiler, ne her yazılana, ne de her söylenene inanırlar. Her şeyi kontrol etmek zorunda olduklarını bir an için bile unutmazlar. Tarihçi ile amatörü birbirinden ayıran önemli ve ince çizgi buradadır işte.


.

Hâkim parti, geldiysen ÜÇ DEFA VUR!

19.06.2011 - Bu Yazı 1646 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Siyasal bilim literatürü “hâkim parti” kavramını Duverger’e borçlu. Şimdiye kadarki seçim sonuçları, Türkiye’de hâkim parti yaratmaktan hep uzak kalmıştı. Ya şimdi?

Önce “hâkim parti” kavramını tanımlamak lâzım gelir: Çoğulcu ve demokratik bir siyasal sistemde, seçim sisteminin bir azizliği olmaksızın, her defasında seçmenlerin çok ağırlıklı desteğini kazanarak iktidar olan parti, hâkim parti olma yoluna girmiş demektir. Hiç olmazsa üç kez seçimi açık ara önde kazanan partinin hâkim parti olduğu söylenebilir. Burada önemli olan, söz konusu partinin seçmen desteği oranının kendisinden sonra gelen diğer partilerle karşılaştırıldığında asla kapatılamayacak mesafede bulunmasıdır. Ancak baş farkıyla kazanabilen partiler asla hâkim parti tanımına giremezler. Buradaki çıta; hâkim partinin her seçimde seçmenlerin ağırlıklı bir kesiminin desteğini alabilmesi; kendisinden sonra gelen muhalefet partilerinin ise, bu orana yetişmelerine asla imkân olmaması; seçim yarışında iktidarın ve muhalefetin daha seçimden önce kesinlikle belli olması; seçmenlerin bu beklentiyi korumaları; muhalefetin açık arayı kapatamayacağının kesinleşmesi ve hâkim partinin uzun zaman için bu avantajını kullanabilmesidir. Seçmenler, hangi eğilimde olurlarsa olsunlar, aslında ne yönde oy kullanıyor olurlarsa olsunlar, kimin iktidar ve kimin muhalefet olacağı konusunda seçim öncesinde farklı bir beklenti içine girmeyeceklerdir; muhalefet ise konumuna razı olarak hayatını sürdürebilecektir. Acaba bu modele Türkiye de katılıyor mu?

DP neden hâkim parti olamadı?

Elbette üç kez üst üste seçim kazanan DP’nin de çok daha eski bir tarihte hâkim parti olduğu ileri sürülebilir; fakat doğru olmaz. Şunun için: DP, 1950 seçimini kazandığında % 55 oy oranını yakalamıştı. Ardından gelen CHP % 40 idi. 1954 seçimlerinde oran % 57’ye 35’e kadar yükseldi. DP, hâkim parti olma yolunda hayli ileri bir virajı dönmüştü. Fakat 1957 seçimleri bu imkânı ortadan kaldırdı; muhalefet partileri bu kez iktidarı burun farkıyla geçmişti: % 48’e 49. Oy paylaşımı neredeyse eşitti ve CHP % 41’i yakalamıştı yeniden. DP, ilk hâkim parti olma fırsatını böylece yitirdi. Muhalefet kazanma şansını geri almıştı ve bu ihtimal söz konusu olduğunda; seçmen kitlesinin çok önemli bir kısmı bu ihtimali geçerli saydığında, hâkim parti modelinden söz edilemezdi.

Ya Adalet Partisi (AP)?

1961 seçimleri olağanüstü koşullar altında gerçekleşti ve DP’nin seçmen tabanı parçalandı. AP ile aynı siyasal çizgideki partilerin oy oranı, muhalefet olarak tanımlanabilecek partilerinki ile neredeyse eşitti. Fakat bir sonraki seçimde AP % 53 civarındaki oy oranı ile muhalefeti açık ara ile geçmeyi başardı. Kendisinden sonra gelen CHP’nin oy oranı yalnızca % 29’du. 1969 seçiminde de % 56’ya karşılık CHP’ninki ancak % 27 kadardı. AP de ikinci seçimde hâkim parti olma yoluna girmişti bile. Ne var ki, sonraki seçim bambaşka siyasî gelişmelerden sonra gerçekleştiğinde artık böyle bir modelden söz etmek imkânsızdı. Bütün 70’li yıllar boyunca da aynı eğilim sürdü.

Anavatan Partisi

Anavatan Partisi hiçbir zaman hâkim parti modelinde yer alamadı. Yine de 1983 yılındaki seçimde % 45 oy oranı kendisinden sonra gelen ile karşılaştırıldığında, ki sadece % 30’du, açık ara öndeydi. İkinci seçimde ise sadece % 36 oranla birinci geldiğinde, artık böyle bir iddiası kalmamıştı.

Adalet ve Kalkınma Partisi

AKP, ilk seçimde sadece % 34’tü; arkasından gelen ana muhalefetin oranı % 20 dahi değildi. Yine de kapanabilir bir ara vardı. Sadece bu seçim sonucuna bakarak AKP’nin hâkim parti olacağını söylemek kehanet olurdu. İkinci seçimdeki % 47 oranı, ardından gelen parti yine aynı oranda kaldığından, hâkim partiye gidişte çok önemli bir viraj anlamına gelmişti. Bu kez kritik önemdeki virajın alındığını görüyoruz. Almış olduğu oy oranı çok yüksek; fakat daha önemlisi ardından gelen ana muhalefetin olsun, diğer muhalif partilerin olsun, kazanabildikleri oy oranı ile bu açık arayı kapatabileceklerini öngörmek mümkün değil. Evet; doğru bildiniz; siyasal tarihimizde ilk kez bir parti, hâkim parti modelini gerçekleştiriyor, gerçekleştirebilir. AKP, bundan sonra da oy oranını o denli açık ara tutabilir ki, bir dahaki sefere de muhaliflerinin de başından kabulleneceği kesin iktidar adayı olarak ortaya çıkabilir.

2011-2015: Neler olabilir?

Siyasette psikolojik üstünlüğü yakalamış bir AKP var karşımızda; % 36 oranı bir an için sadece küçük bir yol kazası olarak görülmüş ve ardından önlenemeyen yükselişine başlamış olan bir parti. Sadece bir parti de değil; Türkiye’nin her alanında görülen, izlenmesi ve değerlendirilmesi dahi güç olan başkalaşımın hem ittirdiği, hem de itici gücü olan bir hareket.

Peki, geleceğe bakalım: Önce yerel seçim çıka gelecek. Hâkim parti modeli bir kez daha sınanacak. Sonra da cumhurbaşkanı seçimi yolumuzu gözlüyor. Muhtemelen 2014 yazında. İlk kez cumhurbaşkanının doğrudan seçilecek olması partiler arasındaki rekabetin daha da sert ve canlı olmasına neden olabilir. Dahası, iddialı her partinin bir cumhurbaşkanı adayı ileri sürmesini gerektirir ki, aday belirlemek bile muhalefet partilerini dara sokabilir, eğer hâkim parti modelinin yarattığı psikolojik baskı ve ağırlık sürüyorsa. Kaybedilmesi muhtemel ve belki de kaçınılmaz bir siyasî rekabete girecek isimler bulmak, muhalefet arasında daha da sıkıntılı süreçlere neden olabilir. İktidara gelince; hep kazanabilecek olma duygusu, onun elini rahatlatır. Hâkim parti olmanın bütün avantajlarından yararlanır. Ona karşı olanlar da yayılan bu kaderci havanın etkisinde kalabilirler ve nihayet siyasî rekabetten çekilmeler ya da uzaklaşmalar başlayabilir. Eğer iktidara gelinmeyecekse, niçin insanlar politikayı muhalefet çevrelerinde arasınlar ki? Bu basit ve sıradan soru, iktidar partisinin kadrolarının dolmasına neden olurken, muhalefet yeterli ve donanımlı kadro bulmakta daha da zorlanmaya başlayabilir. Bu psikolojik darlık, muhalefetin cumhurbaşkanlığı seçiminde seçmen desteğini kazanması mümkün adayları bulmasında da güçlük yaratabilir. Olağan koşullarda rekabete girmekte sakınca görmeyecek pek çok potansiyel aday, kazanılmasına imkân görmediği bir yarışa hiç katılmamayı tercih edebilir ki, bu da şaşırtıcı sayılamaz.

Yeni seçimden çıkan bir ülkede dört yıl sonrasının seçimine geldik bile. 2015 yazında yeni bir seçime varıldığında, dört yıl içinde anlattığım süreçte devamlı kaybeden olursa, muhalefetin bir sonraki seçimde de hâkim parti modelinin yarattığı eziklikten kurtulabileceğini düşünmek iyimserlik olur. Hele geniş seçmen kitlesinde ne olursa olsun iktidarın değişmeyeceğine yönelik kuvvetli bir beklenti yaratılmışsa, muhalefetin bu beklentiyi ve psikolojiyi dağıtması için çok çaba ve gayret harcaması lâzım gelir; sonuç alınıp alınamayacağı ise ayrı bir tartışma konusu olmak üzere.

Evet; hâkim parti modeli bir kez kurulunca, bunun yaratacağı siyasal etkilerden ve sonuçlardan kurtulmak öyle kısa vadede mümkün olamayabilir; muhtemelen de olmayacaktır! Belki de sanılan tersine, bütün bu başarı aslında AKP’nin değildir. Başarı, daha doğrusu başarısızlık, çok uzun yıllar boyunca mevcut sistemin bütün imkânlarından yararlanarak şişirilmiş bir balonu sahiciymiş gibi uçurmaya çalışan o sistemin gerçek sahiplerinindir. Yani sivil ve asker bürokrasi, yüksek yargı, üniversiteler, siyasal sistemin payandaları olan siyasal partilerin tümü, hepsi birden kredi kartlarını özellikle de son yıllarda o kadar cömertçe harcadılar ki, AKP bütün bunların üstünde yükseldi. Sistemin bütün dayanak noktaları, ellerinde kalan son kredileri de o kadar fütursuzca ve siyasî meşruluktan uzak olarak harcamaya kalktılar ki, kadrolarının da yeteneksiz ve yetersiz olmasıyla birlikte, tamamen berhava olmaya yöneldiler. Aslında topluma geleceğe ilişkin hiçbir ümit sunamadılar. Geçmişleri ise pek de övünebilecekleri başarılardan kurulu değildi. Hızla meflûç hale geldiler ve kırıldılar. Dahası aralarındaki dayanışma duygusunu da yitirdiler. Kendilerine olan güven sona erdi. Muktedir olmanın verdiği güç, pek çok kadroyu kendilerine çekmeye yetiyordu; o olmayınca yeni yeni kadrolar bulmak bir yana, eski kadrolarını bile yanlarında tutmakta zorlanmaya başladılar. Psikolojik siyasî yenilgi, ağır travmalara da yol açtı. Geleceğe ilişkin hiçbir umut vaat etmeyen bir sürece kimler, niçin katılsın ki?

Havada bulut, yeni anayasayı unut!

Seçim sonuçları, eğer gönülden geçenleri bir kenara bırakırsak, yeni anayasa ümidinin de sonuna gelindiğini göstermektedir. AKP, bu süreçte tamamen yalnız kalmıştır; elindeki üye sayısı da yetersizdir. AKP, 1977 yılında seçim zaferi kazanan Ecevit’in konumunu hatırlatmaktadır; eli kolu bağlıdır; muhalefetin onunla anlaşması ve uzlaşması için hiçbir neden yoktur; bu yöndeki beklentiler, iyi niyetli bazı çağrılardan ibarettir ve öyle de kalacaktır. Aksine, CHP ile MHP parti içi iktidar mücadelesinde siyasî iktidara karşı olan hasmane tutumlarını daha da sertleştirerek ayakta kalmak isteyecektir. İç iktidar kavgaları onları dışarıya karşı taviz vermez politikaya zorlayacaktır. AKP de bu nedenle ya da gerekçeyle anayasa değişikliğini gerçekleştiremediğini söyleyerek bu defteri kapatabilir. 2007 seçimleri sonrasında AKP’nin eline geçen yeni anayasa hazırlama imkânını kullanamadığını hatırlayacak olursak, tarihin bir daha aynı fırsatı ne zaman vereceğini asla bilemeyiz. Tabiî eğer verirse.

Muhalefetin imkânları

Yine de muhalefetin bir çıkış yolu bulması gerekir. İmkânlar az olabilir; fakat önemli olan politikada ele geçen fırsatların değerlendirilebilmesidir. Fırsat değerlendirmek ise, öncelikle ele geçenin bir fırsat olduğunu kavramakla başlar. Pek çok gelişme olabilir: Küresel ölçüde patlak veren ve etkilerinden kaçınılamayacak bir ekonomik kriz, ardından sosyal sıkıntılar ve ardından bütün bunların yaratacağı siyasal çatışmalar, iktidarın yıldızlarını kısa sürede söker, sökebilir. Hele bir de siyasal şiddet kendisini gündelik hayatta gösterirse. Sınır ötesindeki olası çatışmalar da buna eklenmelidir. İktidarın beceriksizliklerini beklemek; dahası skandal nitelikte olabilecek ve ortalama seçmenin gözünde fiyasko olarak belirebilecek gelişmelerden de yararlanmak gerekir. Ancak iktidarın yıpranması da yetmez; muhalefetin de onun yerini alabileceğini göstermesi gerekir. İşler kötüye de gitse, muhalefetin işleri daha da arapsaçına çevirebileceğine yönelik bilinçaltı güdülerin seçmen kitlesinden uzaklaştırılması kaçınılmaz bir zorunluluktur.

Evet, muhalefet açısından bir çıkış yolu daha vardır: O da Erdoğan’ın 2014 yazında cumhurbaşkanı olmasıdır. Erdoğan, AKP’nin muhtemelen en önemli tutkalıdır. Bu tutkal gittiğinde, AKP’nin bütünlüğünü koruyabilmesi ne ölçüde mümkün olacaktır sorusunu bence muhalefet gerçekçi bir şekilde değerlendirmeye başlasa iyi olur. AKP’nin bugünkü devasa yapısıdır ki, ona hâkim parti vasfını kazandırmıştır. AKP parçalanmadan muhalefetin oran olarak ona yaklaşması güç görünüyorsa, o halde ilk yapılması gereken iktidar partisinin parçalanmasına çalışmaktır. Bu bakımdan belki de Erdoğan’ın adaylığını desteklemekte yarar vardır! Sonrasında AKP, belki de kendini hiçbir zaman toparlayamayacağı parçalanma sürecine girebilir ki, bu onun psikolojik üstünlüğünün sonu anlamına gelecektir. Siyasî tarihimiz parçalanan ve bu şekilde güç yitiren partilerle doludur. Neden AKP bu kaderden uzak kalsın ki? Tam ortadan ikiye ayrılması muhteşem olurdu; lâkin önemli bir kesiminin dahi ayrılması yeterli olabilir. Yeter ki bu ayrılık partinin karizmasını çizsin; onu kaybedebilir bir parti görüntüsüne büründürsün.

Bu da olmazsa, hep söylüyorum, Ergenekoncular haklıdır diye, benim de aklıma askeri bir darbeden başka bir çözüm gelmiyor. O halde, sokakların dilinin sertleşmesi ve bağırtısının yükselmesi öncelikli hedef olur; ardından sokak çatışmaları; sonra dinsel-mezhepsel çatışmalar ve onun paralelinde de etnik çatışmalar başlar; bütün bunlar nihayet bir kaos ortamı sağlayabilir; bir darbenin önü açılabilir. Daha seçimlerden önce bu yönde bazı hazırlıkların yapıldığı hissedildi bile. Şimdi bu oluşumların sonuç vermesi sağlanmaya çalışılacak. Yine mi diyecek olanlara sadece şunu hatırlatmak isterim: Çare kalmazsa, evet yine... Bu bakımdan gelecek dört yılın geçmişle kıyas edilebilecek derecede sert siyasal mücadelelere sahne olmayacağını söylemek sanırım aşırı iyimserlik olacaktır.

.


.

Herkesin bildiği sır 1921 Anayasası’ndaki özerklik, Atatürk ve Kürtler

26.06.2011 - Bu Yazı 6207 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Yaklaşık beş yıl önce verdiğim bir röportajda herkesin bildiği sır olarak düşündüğüm Kürt özerkliği meselesine de değinme fırsatı bulmuştum. O günden bu yana tarihsel kaynaklar konusundaki tartışmalarla politik/ideolojik kavgalar birbirine karıştı. Ayırmanın zamanıdır.

Konunun tarihsel kaynaklarına yeniden dönmek gerekiyor. Bu konu ilk kez Heyeti Temsiliye ile İstanbul Hükûmeti’ni temsilen Bahriye Nazırı Salih Paşa arasındaki görüşmelerde gündeme gelmişti. Millî Mücadele’nin henüz başında 20 Ekim 1919’da iki taraf arasında imzalanan protokolün ilk maddesi bu konuya ayrılmıştı. Genellikle Amasya prokotolü olarak bilinir.

 

1919 tarihli protokol

Protokolde 11 Eylül tarihli Sivas kongresi beyannamesine atıfta bulunuluyor ve ardından öngörülen yeni sınırların içinde özellikle Türklerle Kürtlere yer veriliyordu. Tasavvur ve kabul edilen sınır, Türklerle Kürtlerin bulunduğu araziydi. Tabiî o sırada hiç kimsenin aklına nedense Kürtlerin aslında Türk olduğunu belirtmek gelmemişti! Demek ki neymiş? O tarihte Kürtler varmış. Protokole göre; Kürtler Osmanlı camiasından asla ayrılamazlardı ve bu sınır asgarî talepti. Protokol bununla da yetinmemiş ve Kürtlerin serbestçe gelişmelerini sağlayacak şekilde etnik haklara kavuşmalarına sosyal açıdan izin verilmesini desteklemek gerektiğini vurgulamıştı. Dahası, bütün bunlar “millî sır” olarak gizli tutulmayacaktı. Kürtlere bağımsızlık verileceğine ilişkin yapılan propagandalara karşı onların bu türden vaatlerin arkasına takılıp gitmelerini önlemek üzere bu kararların Kürtlere özellikle bildirilmesi kabul edilmişti. Protokolün altında Mustafa Kemal Paşa ile birlikte Bekir Sami Beyin ve Rauf Orbay’ın da imzaları vardı.

Bu arada kısaca bir başka konuya daha değinmek gerekir: Bu tarihte Osmanlı Hükûmeti’nin temsilcileri ile Anadolu’da kongreler tarafından seçilen heyeti temsiliye karşılıklı görüşebiliyor ve hazırladıkları ortak metnin altını beraberce imzalayabiliyorlardı. Yani şimdi iç savaşta tarafların ortak bir metin altına imza atmaları mümkün müdür? Bu nasıl bir iç savaş? Bir tüyo vereyim mi? Belki de iç savaş yok; iki taraf arasında anlaşma söz konusu.

Nutuk’ta da sözü edilen bu protokolün metni orada da sansüre uğramış ve metin itinayla temizlenmiştir. Yani Nutuk’ta yayınlanan belgelere itimat caiz değildir; muhakkak orijinali ile karşılaştırılması gerekir! Bahse konu özgün metin Faik Reşit Unat tarafından Tarih Vesikaları dergisinde 1961 senesinde yayınlanmıştır. Buna rağmen sansür devam etti. Meselâ Mazhar Müfit Kansu’nun Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber kitabında da aynı sansür görülmektedir.

 

Atatürk’ün 1923 İzmit basın toplantısı

Atatürk’ün 1923 yılında gerçekleşen İzmit basın toplantısında Ahmet Emin Yalman’ın sorusuna verdiği ve hep sansür edilen yanıtı da meseleye ışık tutmaktadır. Atatürk şöyle diyordu: “Kürt sorunu, bizim yani Türklerin çıkarlarına olarak da kesinlikle söz konusu olamaz. Çünkü bildiğiniz gibi, millî sınırlarımız içinde var olan Kürt unsurlar o şekilde yerleşmişlerdir ki, pek az yerlerde yoğundur. Fakat yoğunluklarını kaybede kaybede ve Türk unsurunun içine gire gire öyle bir sınır doğmuştur ki, Kürtlük adına bir sınır çizmek istersek Türklüğü ve Türkiye’yi mahvetmek gerekir. (…) Dolayısıyla başlı başına bir Kürtlük düşünmektense bizim Teşkilât-ı Esasiye Kânunu gereğince zaten bir türlü özerklik oluşacaktır. O hâlde hangi livanın halkı Kürt ise, onlar kendi kendilerini özerk olarak idare edeceklerdir. Bundan başka Türkiye’nin halkı söz konusu olurken, onları da beraber ifade etmek gerekir. İfade olunmadıkları zaman, bundan kendilerine ait sorun yaratmaları daima mümkündür. Şimdi Türkiye Büyük Millet Meclisi, hem Kürtlerin ve hem de Türklerin yetki sahibi vekillerinden oluşmuştur ve bu iki unsur, bütün çıkarlarını ve kaderlerini birleştirmiştir.”

Atatürk, “bir nevi mahallî muhtariyetler”in 1921 Teşkilât-ı Esasîye Kanunu’nda öngörüldüğünü söylerken ne demek istemişti acaba? Yasanın 11. maddesi şöyleydi: “Vilâyet mahalli umurunda manevî şahsiyeti ve muhtâriyeti hâizdir. Hâricî ve dâhilî siyâset, şer’i, adlî ve askeri umur, beynelmilel iktisâdî münâsebet ve hükûmetin umûmî tekâlifi ile menâfii birden ziyâde vilâyâta şâmil husûsat müstesnâ olmak üzere, Büyük Millet Meclisi’nce vâz edilecek kavânin mûcibince Evkaf, Medâris, Maarif, Sıhhiye, İktisat, Ziraat, Nâfiâ ve Muâveneti İçtimâiye işlerinin tanzim ve idâresi vilâyet şûrâlarının salâhiyeti dâhilindedir.”

Yani: Her il, yasalar çerçevesinde, vakıf, medrese, eğitim, sağlık, ekonomi, tarım, bayındırlık ve sosyal yardım konularında yerel düzeyde idari yetkiye sahipti. Yasada buna özerklik deniliyordu. Bu konuların yönetimi il şuralarının yetkisine bırakılmıştı. Şura lâfı da (ayıptır söylemesi) Sovyet’in karşılığıydı!

Bu şuralar lâkırdısı da nereden çıktı diye soranlara hemen 12. madde: “Vilâyet şûrâları, vilâyetler halkınca müntehap âzâdan mürekkeptir” ve 14. madde: “Vilâyette Büyük Millet Meclisi’nin vekili ve mümessili olmak üzere vali bulunur. Vali, Büyük Millet Meclisi hükûmeti tarafından tâyin olunup, vazifesi devletin umûmî ve müşterek vezâifini rüyet etmektir. Vali, yalnız devletin umûmî vazâifile mahallî vazâif arasında teâruz vûkuunda müdahale eder.” (Kaynak: A. Gözüyübük ve S. Kili: Türk Anayasa Metinleri, SBF Yayınları, 1982, s. 94-95).

Yani: şuralar il halkınca seçilecekti ve valiler TBMM tarafından (İçişleri Bakanlığı’nca değil) atanacak olup, eğer merkez yönetimi ile il yönetimi arasında anlaşmazlık çıkarsa, ancak bu takdirde valilerin il yönetimine müdahale yetkisi doğacaktı.

 

İzmit konuşması 1969’da sansür edildi

Ayşe Hür, bir yazısında öyküyü güzel bir şekilde özetlemiştir: Mahmut Soydan Milliyet gazetesinde 1929/1930 yıllarında uzun süren bir yazı dizisinde bu konuşmanın tamamını yayınlamış olmakla birlikte; ardından sansür çıktı geldi ve İsmail Arar 1969 yılında İzmit Basın Toplantısı kitabında metni sansür etti. Şimdi siz bakmayın bu konuşmanın serbestçe yayınlanmasına; meselâ Arı İnan’ın TTK tarafından 1982 yılında (yani 12 Eylül yönetiminde) yayınlanan Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 1923 Eskişehir-İzmit Konuşmaları adlı kitabında metnin bu kısmı yoktur, sansür edilmiş ve koparılıp atılmıştır! İnan, Arar’ın metninin eksik olduğunu, yayınladığı metnin ise tam olduğunu ileri sürüyordu! Bütün bu sansür çabaları 2000’e Doğru dergisinin 1987 yılındaki yayını ile ortaya çıktı. Dergi tabiî toplatırıldı ve mahkemeye verildi. Beraat kararından sonradır ki, Arı İnan, bir röportajında, henüz meselenin çözülmediği bir sırada metne yer vermeyi doğru bulmadığını söylerken; TTK başkanı Yücel Tanay da, ayrılıkçı akımların eline doküman vermemek gerektiği düşüncesiyle böyle davrandığını açıkladı

Tarihi böyle bir mantıkla inşa etmeye kalkışanlara karşı kaynaklar elimizdeki en güçlü argümanlardır. Bu nedenle yazımda metinlerin orijinallerine de yer verdim; herkes kendisi okusun ve değerlendirsin diye.

 

Özerklik tartışması: Önce sansür, sonra inkâr, en sonunda itiraf ve tevil

Şimdi belki bir miktar açıklığa kavuşmuştur; Atatürk’ün basın toplantısında Kürt meselesine ilişkin sözleri niçin sansüre uğramış olabilir? Dün bu sözleri sansür edenler; geçmişte böyle sözler söylenmediğini, bunun yalan olduğunu ileri sürenler, bugün artık bu sözleri tevil etmenin dışında bir başka yol bulamıyorlar. Geçmişi itinayla temizlemeye çalışanlar için acınası bir durum. Önce sansür ve inkâr; sonra inkârdan bir fayda görülemeyince zorunlu itiraf ve hemen ardından da tevil. Ne varmış canım; “bir nevi mahallî muhtariyet” sözünden özerklik sonucu çıkar mıymış? Vallahi çıkmazmış. O halde bu sözler zamanında niçin sansür edilmek zorunda kalındı acaba? Bilen varsa, çıksa da açıklasa; biz de öğrensek. Çıkmaz sokaklarda dolaşmayı tercih edenlere sormak gerekir: Bu sistemi bugün önermek Atatürkçülük müdür, yoksa vatana ihanet midir? Yoksa ikisi birden midir? Atatürk’ü dahi sansür eden, etmek zorunda kalan sıkı Atatürkçülere sorun bakalım, ne yanıt alacaksınız?

 

DİKKAT! DİKKAT! İTİNAYLA METİN TAHRİF EDİLİR

İŞİN zor kısmına geldik; çünkü genellikle metinler yeni Türkçeye çevrilirken, tahrifata uğramakta ve üstelik sanki tam metinmiş gibi tırnak içinde gösterilmektedir. Söylenene, okuduğunuza, gördüğünüze sakın inanmayın. Pek çok “yazar” ve “tarihçi”, orijinal metni kendi gönlünden geçirerek değiştiriyor. Hiçbirinde orijinal metni görmüyorsunuz; sadece onların yaptığı çeviriyi okuyorsunuz. O çeviri ki, sansür edilmiş, değiştirilmiş, çıkarılmış ve hatta ekleme yapılmış, yani itinayla elden geçirilmiştir. Üstelik bir de kendi yazdıklarını tırnak içinde sunarlar ki, sanki orijinalinden aynen alınmış gibi yaparlar. Kimler mi? Canım artık her şeyi de ben söylemeyeyim; şöyle etrafınıza bir bakın bakalım. Ya, işte onlar! Bırakın onlar özerklikle “bir çeşit özerklik” arasındaki farkı bulmaya çalışsınlar. Meselâ, odatv’den Sinan Meydan’a sorarsanız eğer; yasada sözü edilen “muhtariyet” gerçek anlamda özerklik değildir; sadece belediye işlerine has güçlü yerel yönetim anlamına gelmektedir. Soru: o halde yeni anayasaya özerklik sözünü yazmakta sakınca yoktur, değil mi?

 

Son Osmanlı Meclisi Mebusanı’nda Kürtler

26 Şubat 1920 tarihli meclis oturumunda “Kürtlerin camia-i İslâmiyye ve Osmaniyye’den ayrılmak fikrinde olmadıkları”na ilişkin açıklamalar yapılıyordu. Diyarbekir Müdafaa-i Hukuk-u Millîye Cemiyeti aşağıdaki telgrafı meclis başkanlığına çekmişti:

“Vatan haini, din düşmanı Şerifnâm şahsın Boğos Nobar ile teşrik-i mesaî ederek, Kürtlerin mukadderat-ı âtiyyesi hakkında beyan-ı mütâlaa ettiğini istihbar ettik. Kürtlük ve Türklük birdir. Yekdiğerinin özkardeşi ve din kardeşidir. Her iki millet için vatan müşterektir. (…) Kürtler vatanlarının istihlâsı uğrunda şimdiye kadar Türklerle ilk saf-ı harbde kanlarını akıtmışlar ve âtiyen de hükûmetimizin bekâ ve saadeti için aynı surette hareket edeceklerdir. Camia-i Osmaniye ve İslâmiyye’den hiçbir zaman ayrılmak, fikir ve hayallerinden geçmez. Dünyanın sonuna kadar bu camia-i İslâmiyye ve Osmaniye dahilinde yaşamak azmindedirler.” (Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi: 26 Şubat 1920)

 

Amasya Protokolü’nün orijinal metni

“BEYANNâMENİN birinci maddesinde Devlet-i Osmaniye’nin tasavvur ve kabul edilen hudûdu Türk ve Kürtlerle meskûn olan arâziyi ihtivâ eylediği ve Kürdlerin câmi’a-i Osmâniye’den ayrılması imkânsızlığı îzâh edildikten sonra, bu hudûdun en asgarî bir taleb olmak üzere te’mîn-i istihsâli lüzûmu müştereken kabûl edildi. Ma’a-hâzâ Kürdlerin serbestî-i inkişâflarını te’mîn edecek vech ve sûretde hukûk-ı ırkıye ve ictimâ’iyece mazhar-ı müsâ’adât olmaları dahi tervîc ve ecânib tarafından Kürdlerin istiklâli maksad-ı zâhirîsi altında yapılmakda olan tezvîrâtın önüne geçmek için de bu husûsun şimdiden Kürdlerce ma’lûm olması husûsu tensîb edildi.” (Kaynak: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü-Belgelerle Mustafa Kemal Atatürk, 2003, s. 99).

 

İzmit basın toplantısının orijinal metni

“KÜRT meselesi, bizim yani Türklerin menfaatine olarak da kat’iyyen mevzubahis olamaz. Çünkü mâlumu âliniz, bizim hudut-u millîyemiz dahilinde mevcut Kürt anasır o surette tavattun etmiştir ki, pek mahdut yerlerde haiz-i kesafettir. Fakat kesafetlerini kaybede ede ve Türk anasırının içine gire gire öyle bir hudut hâsıl olmuştur ki, Kürtlük nâmına bir hudut çizmek istersek, Türklüğü ve Türkiye’yi mahvetmek lâzımdır. (…) Binaenaleyh başlı başına bir Kürtlük tasavvur etmektense, bizim Teşkilât-ı Esasiye Kanunu mucibince zaten bir nevi mahallî muhtariyetler teşekkül edecektir. O halde hangi livanın ahalisi Kürt ise, onlar kendi kendilerini muhtar olarak idare edeceklerdir. Bundan başka Türkiye’nin halkı mevzuu bahis olurken, onları da beraber ifade etmek lâzımdır. İfade olunmadıkları zaman, bundan kendilerine ait mesele ihdas etmeleri daima variddir. Şimdi Türkiye Büyük Millet Meclisi, hem Kürtlerin ve hem de Türklerin sahibi salahiyet vekillerinden mürekkebdir ve bu iki unsur bütün menfaatlerini ve mukadderatlarını tevhid etmiştir. Yani onlar bilirler ki, bu müşterek bir şeydir. Ayrı bir hudut çizmeye kalkışmak doğru olamaz.” (Kaynak: Mustafa Kemal-Eskişehir-İzmit Konuşmaları (1923), Kaynak Yayınları, 1993, s. 104).


.

Tek parti döneminin ‘irtica merkezleri’nden biri de türbelerdi

03.07.2011 - Bu Yazı 4247 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Türbe ziyaretleri gündelik yaşamın alışılagelmiş ritüellerinden biridir. Fakat türbelerin, tek parti iktidarı döneminin sonuna kadar, ‘Din ruhu ile alakası olmayan batıl itikatın yeni rejime karşı irtica merkezi’ gösterilerek kapatıldığı bilmem şaşırtıcı gelir mi?

Kapatılmasının ardından yirmi yıldan uzun bir zaman geçtikten sonra rejimin değişmeye başlaması ile birlikte laiklik anlayışı iktidar açısından da yeniden gözden geçirilmesi gereken bir konu olmuştu.

CHP ve türbelerin yeniden açılması

1947 yılının Kasım ayında toplanan CHP yedinci kurultayı, parti içindeki laiklik konusunda farklı tutum alan tarafları ortaya koyması bakımından da ayrıca ele alınmayı gerektirir. Daha önceleri de parti içinde CHP’nin klasik laiklik anlayışından farklı görüşleri gündeme getiren Hamdullah Suphi Tanrıöver, kurultayda türbelerin yeniden açılmasına ilişkin olarak şu görüşleri ileri sürecektir:

“Uzun senelerden beri, 1925’den beri tarihimizi yapmış olanların türbeleri kapalıdır. Ben bu husustaki fikrimi 25 sene evvel müdafaa ettiğim gibi, bir parti içtimaında da söylediğim gibi, İstanbul Üniversitesi’nde de söyledim. Gazeteler yazdılar. O vakit söylediğim gibi şimdi burada soruyorum: Milliyetçi kurultay, Türk gençliğinin yetişmesi mevzuu bahis olduğu zaman, Türk tarihini yapanların türbelerinin niçin böyle bırakılmış olduğunu bir dakika düşünmek istemez mi? (...)

Bundan 25 sene evvel Büyük Millet Meclisi’nden İcra Vekilleri Heyeti’ne intikal eden bir teklifi kanuni dolayısıyla türbelerin kapatılması mevzuu bahis oldu. O zaman Devlet Reisimiz içtimaya geldi. Onun içtimaya geldiği vakit mühim bir kanunun, mühim bir meselenin mevzuu bahis olacağını bilirdik ki, meclisten gönderilen kanun teklifi okundu. Türbelerin kapatılması mevzuu bahisti. (...)

Bizde maziye doğru bir hareket başladı. (...) Çanakkale’de Süleyman Paşa ile Namık Kemal’in türbesi oradaki subaylarımız tarafından tamir ettirildi. Daha büyük bir eser karşısında duruyor. Barbaros’un türbesi tamir edildi, etrafı temizlendi, güzel bir heykeli yapıldı. (...) Milliyetperverlik mevzuu bahis ise, bunun tahakkukunu canla başla istiyorsak, tarihimize büyük hizmet etmiş olanların türbelerini tamir edelim, açalım.”

Tanrıöver’in parti programının milliyetçilik ilkesine ilişkin maddesi vesilesiyle yaptığı bu konuşmanın esas mihenk taşı, milliyetçilik ile dinsel ya da manevî alan arasında kurulacak bağın türbeler aracılığı ile sağlanmasıydı. Türbelerin açılması konusu uzun yıllardan sonra bu şekilde ilk kez gündeme gelmiş oluyordu. Bu talebin muhalefetten değil de, iktidardan seslendirilmiş olması ise dikkat çekicidir.

Tanrıöver, kurultaya verdiği bir önergede, “tarihî hizmetleri ile tanınmış büyüklerimizin türbeleri açılması temennisi, hükûmetimize ve Türk gençliğine partiler üstünde kaynaştırıcı bir milliyet duygusu verilmesi için Halkevleri ve Halk Odaları teşkilâtının nizamlandırılması için CHP Divanı’na salâhiyet verilmesini teklif ederim” diyordu.

Millî Eğitim Bakanı Tahsin Banguoğlu, mecliste yaptığı açıklamada, “Türbeler meselesine gelince... Bizim iftihar ettiğimiz büyük adamlarımızın türbeleri bizim için bütün büyük tarihî eserlerimiz gibi mukaddes ve mübarektir. Onda hiç şüphe yoktur. Nitekim Cumhuriyet Hükûmetleri bunları müzeler idaresine tevdi etmiştir. Türbelerimizin müzelere bağlı tanzim edilmesini, idare edilmesini ve ziyaretçilere açılmasını arzu ederim. Temenni ederim ki, bunun başarılması bana nasip olur.” şeklinde konuşmuştu.

Yeni yasa tasarısı

İlgili yasa tasarısı Mart ayında meclisin gündemine gelecektir. Tasarı, 21 Ocak 1950 tarihinde Başbakan Şemsettin Günaltay tarafından TBMM’ye sunulmuştu. Cumhuriyet gazetesi, daha Şubat ayının ortalarında, tasarının yasalaşacağından o kadar emindi ki, yasa değişikliğinden hemen sonra Yavuz Sultan Selim ile Fatih Sultan Mehmet’in türbelerinin hemen açılacağını haber veriyordu.

Yasa tasarısının gerekçesinde ise şöyle denilmişti: “Tekke ve zaviyelerle türbelerin seddine ve türbedarlıklarla bir takım ünvanların men’i ve ilgasına dair 677 sayılı kanun, 1926 tarihinde gerçek din ruhu ile alâkası olmayan batıl itikatların ve yeni devlet rejimine karşı her türlü irticaî hareketlerin önüne geçilmek üzere çıkarılmış bir kanundur. O günden bugüne kadar geçen zaman içinde memlekette müsbet bilgiler ve kültür okuma-yazma çağındaki çocukların % 60’ına yakın bir miktarını okula sevk edecek derecede ilerlemiş ve hayatın devamlı surette değişen şartları içinde gerçek bir dünya görüşü halkımız arasında oldukça yayılmıştır. Bugün cehalet sebebiyle yer yer bazı batıl itikatlara rast gelinse bile, bunlar artık halkın yolunu şaşırtacak bir tesire malik değildirler. Rejime bağlılığın ise, memleket için bir ölüm kalım meselesi olduğu hemen hemen bütün vatandaşlarca anlaşılmış bulunuyor.

Bu bakımdan hükûmet, bugün için evvelce seddedilen türbelerden Türk büyüklerine ait olanlarla sanat değeri bulunanların bir müze gibi temizlenip tertiplenerek ziyarete açılmasında kanunun hedeflerine aykırı bir hal ve rejim için bir mahzur görmemektedir. Bu gibi yerlerin Millî Eğitim Bakanlığı’nın kararı ve murakabesi [denetimi] ile açılmasındaki belli başlı faydalar da şunlardır: (a) Millî mehafirimiz ve sanat eserlerimiz cemiyetimiz içindeki yerlerini alacak ve yeni yetişen Tür nesillerine daha yakından tanıtılacaktır; (b) Anıt mahiyetindeki birçok binalar harap olmaktan kurtarılarak, vatanımızda ‘mahallî renkler’den bir değer teşkil edenlerin muhafazası mümkün olacaktır; (c) Tarihî şahsiyetlerimize ve eski eserlerimize karşı alâkasızlığımız hakkında mevcut iddiaların yersizliği belirecektir.” Hükûmetçe hazırlanan tasarının ilk maddesinde de şöyle deniliyordu:

“Tekke ve zaviyelerle türbelerin seddine ve türbedarlıklarla bir takım ünvanların men’i ve ilgasına dair olan 677 sayılı kanunun birinci maddesinin sonuna aşağıdaki fıkra eklenmiştir:

‘Türbelerden Türk büyüklerine ait olanlarla sanat değeri bulunanlar, Millî Eğitim Bakanlığı’nca umumî ziyarete açılabilir ve buralara bakım için gerekli memur ve hizmetliler tayin edilebilir. Açılacak türbelerin listesi Millî Eğitim Bakanlığı’nca hazırlanır ve bakanlar kurulunca tasvip olunur.’

Millî eğitim komisyonu raporunda da, “tasarının inkılâp kanunlarımızdan birisinin tadiline taallûk etmesi ve halk psikolojisi bakımından önemli görülmesinden ötürü üzerinde geniş tartışmalar yapıldı” deniliyor ve “komisyonumuz, fatihlerin, kumandanların, vezir, sadrazam vesaire gibi askerlik ve idare işlerinde devlete büyük hizmetler etmiş ve tarihe böylece mal olmuş bulunan Türk büyüklerinin türbeleriyle edib, şair, âlim, sanatkâr, vatanperver olarak amme vicdanında yer tutmuş ve böylece tarihe mal olmuş Türk büyüklerine ait türbelerin de kapalı kalmamalarını, ancak mimarî kıymeti haiz olsa dahi, şeyhlerin, dervişlerin, müritlerin, seyitlerin, babaların, emirlerin, nakiplerin türbeleri açılırken, hükûmetin fevkalâde hassas davranıp, bu sahada ölçülü hareket etmesi hususuna önem vermiştir” şeklinde bir sonuca ulaşılıyordu.

Meclis görüşmesi

Tasarının mecliste görüşülmesi sırasında söz alan CHP milletvekili Sadi Irmak, aynı konuda kendisinin de bir tasarı hazırladığını, fakat hükûmetin tasarısını görünce, kendi tasarısından vazgeçtiğini belirtiyordu. Irmak, “Bu tasarı ile Türk büyüklerinin, büyük ecdadımıza ait türbelerin lâyık olduğu tazimi görmeleri, tekke ve zaviyelerin seddine dair olan kanuna asla bir taaruz teşkil etmez... Bilakis yetişmekte olan ve ebediyete kadar gidecek olan Türk milletinin tarih şuurunu diri ve canlı tutmak için birinci derecede bir tedbir olacaktır.” diyordu. Irmak, bütün Türk büyüklerinin mezarlarının temizlenmesini ve türbesi olmayanların dahi açılmasını istiyordu. CHP milletvekili ve emekli general Vehbi Kocagüney de, hurafelerin artık tamamen temizlendiğini ve bu nedenle türbelerin yeniden açılmasının bir mahsuru olmadığını belirtiyordu. Millî Eğitim Bakanı Banguoğlu da, “Şu kanaatteyiz ki, türbelerin ve tekkelerin kapanmasını âmir olan kanun, hiçbir veçhile Türk büyüklerinin yüksek adlarının tebcilini ve yattıkları yerlerin ziyaretini men etmek kasdiyle yapılmış bir kanun değildir. O kanun bizim büyük adamlarımızın mübarek mezarlarını bir nevi hurafe kaynağı haline getirmiş olan bir zihniyeti ortadan kaldırmak için çıkarılmış bir inkılâp kanunudur.” diyordu.

CHP milletvekili Hulusi Oral ise, tasarı ile Millî Eğitim Bakanlığı’na verilen yetkiye karşı çıkıyor, bakanlığın bu konuda takdir hakkı olmasını doğru bulmuyor ve tasarının birinci maddesine “selâtine ve Türk büyüklerine ait” ibaresinin eklenmesini istiyordu. Oral, “açılabilir” ifadesi yerine “açılır” ifadesini de tercih ediyordu. Bu eleştirileri yanıtlayan Banguoğlu da, açılacak olan türbelerin listesinin tasarıya eklenmesinden yana olmadığını, “açılabilir” ifadesinin yerinde olduğunu, çünkü türbelerin tedricen ve ancak hükûmet kararı ile açılabileceklerini hatırlatıyordu. Eğer “günün birinde bir türbede bir hadise olursa”, o türbe hükûmet kararı ile yeniden kapatılabilecekti. Türbeler bundan böyle hurafe kaynağı da olmayacaklardı. Irmak, “Eğer bir gün gayri memul olarak, muhal olarak bir Türk büyüğünün mezarı bir şeriatçılık hareketine merkez olursa ki, muhal sayıyorum, hükûmet orayı kapatabilecektir.” şeklinde konuşuyordu. Oral’ın önerisi reddedilecek ve tasarı kısa görüşme içinde herhangi bir tartışma olmaksızın kabul edilecektir.

Yeniden açılan türbeler

Bazı türbelerin açılabilmesine imkân verilmesinden hemen sonra, yasanın ilk uygulaması, İstanbul’da Koca Mustafa Reşit Paşa türbesinin İstanbul valisi ve belediye başkanı Fahri Kerim Gökay tarafından törenle açılmasıdır. Diğer yandan, Tahsin Banguoğlu da, Bursa’daki Osman Gazi, Konya’daki Gazi Alaaddin ile Âşık Paşa ve Akhisar’daki Nasrettin Hoca türbelerinin açılacağından söz ediyordu. Bunu Gazi Osman Paşa türbesinin açılması izleyecektir. Türbe, yine törenle ve Gökay tarafından açılmıştı. Barbaros Hayrettin Paşa türbesinin aynı şekilde açılmasını, Kanuni Sultan Süleyman türbesinin açılışı takip eder. Yavuz Sultan Selim türbesinin açılışını Sultan Osman Gazi ile Orhan Bey’in türbelerinin açılışı izler. Vatan gazetesine göre 125 türbe daha açılacaktır. Ancak gazete bir sonraki haberinde bu rakamı yirmi ile sınırlandıracaktır.

Neden 1947?

Türbelerin yeniden açılmasının tek-parti döneminden sonra olması elbette şaşırtıcı sayılmamalıdır. CHP de, halk oyuna giderken laiklikle ilgili görüşlerini gözden geçirmenin gereğini hissetmişti. Bazen sanıldığının aksine, bu türden gelişmeler DP iktidarı döneminde başlamamıştır; aksine daha CHP iktidarında, üstelik DP’den pek de bir ses çıkmaz iken, bizzat CHP içinden gelen sesler sonucunda gerçekleşmiştir. Aradan zaman geçtikten sonra CHP’nin iktidardaki son sahneleri genellikle gözden uzak tutulmak istenecektir. İrticanın tüm günahları DP’ye yüklenebilmek üzere. Yine de kaydetmek gerekir; laiklikle ilgili gelişmeler sıkça tekrar edile geldiği gibi sadece dini siyasal hayatta önemli bir rekabet alanı olarak gören partilerin yarışından kaynaklanmamıştı. Soğuk savaş yıllarına denk gelen bu süreçte, anti-komünist ideolojinin pekleşmesinin sağlanması, ancak kuvvetli bir milliyetçiliğe dinsel olanı katmaktan geçiyordu. Tam bu sırada milliyetçi ve İslâmcı kanatlar arasında siyasal bir yakınlaşma, bu ideolojik hamurun yoğrulması için gerekliydi. İktidarın tercihi, aslında bir zorunluluğun ifadesiydi de.

Türbelerin kapatılması

- 30 Kasım 1925 tarihli “tekke ve zaviyelerle türbelerin seddine ve türbedarlıklar ile bir takım ünvanların men ve ilgasına dair” yasaya göre; vakıf olsun, mülk olsun şeyhin tasarrufunda bulunan ya da başka şekilde tesis edilmiş tüm tekke ve zaviyeler, sahiplerinin temellük ve tasarrufları saklı kalmak koşuluyla kapatılmıştı. Bütün tarikatler, şeyhlik, dervişlik, müritlik, dedelik, seyitlik, çelebilik, babalık, emirlik, nakiplik, halifelik, falcılık, büyücülük, üfürükçülük, gayıptan haber vermek ve murada kavuşturmak amacıyla nüshacılık ünvan ve sıfatlarının kullanımı, bu ünvan ve sıfatlara ait hizmet ve kisveler de yasaklanmıştı. Türbelerin kapatılmasıyla birlikte türbedarlıklar da kaldırılmıştı. Kapatılmış olan tekke ve zaviyeler ile türbeleri açanlara ve bu meyanda bu alanda görev alanlara ve bu kıyafetleri giyenlere verilecek ceza da yasada belirtilmişti: Üç aydan az olmamak üzere hapis cezası… Günümüz açısından bakıldığında durum bazen gülünçtür: Falcılık televizyonların dahi en popüler programıdır. Sokakta yürürken ‘kahve sizden, fal bizden’ anonsları yeri göğü kaplamakta. Büyü ve büyücülüğe karşı mücadele günlük hayatta yine karşı büyü tekniklerini gerektirmekte ve medyada kendisine geniş yer bulmakta. Bütün bu olup bitenlerin yasaya aykırı olduğunu söylemeye bilmem gerek var mı? 


.

ATATÜRK ilk ne zaman tartışılmaya başlandı

13.07.2011 - Bu Yazı 3003 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Atatürk, 1925 yılına değin çok eleştirildi. Eleştirenler arasında rakipleri de vardı; arkadaşları da. Takriri Sükûn Kanun’undan sonra ise ona dokunulmazlık sağlandı.

Ölümüne kadar Atatürk’e yönelik bir eleştiri artık söz konusu olamazdı. Aksine, onu yeterince yüceltmeyen ve övmeyen bir kişi, muhalif olarak görülürdü. Tıpkı bugün gibi. Atatürk ancak ölümünün ardından tartışma konusu yapılabilirdi; tıpkı tek adam kültüne dayanan rejimlerde sıkça görüldüğü üzere. Müstakbel Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, günlüğünde Atatürk’ün ölümüne yakın bir zamanda bu yönde bazı hazırlıkların olduğunu duyduğunu yazıyor: “Maksat, Atatürk’ün ölümünün fırsat bilinerek, bir tartışma havasının açılmamasıydı. Böyle bir havayı açmaya ise, eski muhaliflerden bir kısmı kendini uzun zamandan beri hazırlıyordu.”

Kâzım Karabekir’in Tan gazetesi mülâkatı

Kabaca özetlersek; Kâzım Karabekir, Cumhurbaşkanı İnönü ile barıştı ve Atatürk’ün ölümünden sadece yedi hafta sonra yeniden milletvekili seçildi! Meclisin yeni döneminin açılmasından sadece bir gün önce, 1938 yılının son günü, bir ara seçimle CHP İstanbul milletvekili olan ve yeni dönemde de meclis üyeliğini sürdüren Karabekir ile yapılan bir mülâkatı yayınlayacağını ilân eden 2 Nisan 1939 tarihli Tan gazetesi, mülâkatın birkaç gün devam edeceğini de haber veriyordu. Yeni meclisin toplandığı gün 3 Nisan’da Tan gazetesinde yayınlanan mülâkatta, Karabekir, Atatürk’ü ve Atatürk dönemini şöyle değerlendiriyordu:

“Şahsen benim 15 sene menkûb vaziyette kaldığımı biliyorsunuz. Bu menkûbiyet müddeti bilhassa çoluğum çocuğum için pek acı geçti. Buna rağmen ben bildiğim yoldan şaşmadım.  Her zaman için hakikatin müdâfii olarak kaldım. Fakat ne yazık ki, bu 15 sene içinde, kıymetli fikirlerle ortaya çıkarak, hayatlarını istihkâr edercesine çalışan ve memlekete büyük hizmetler ifa eden bazı vatan çocuklarının bir kenarda nasıl unutuldukları, kimsenin gözünden kaçmamıştır. Onların bütün hizmetleri yalnız kökünden inkâr edilmekle kalmamış, belki onlara türlü isnatlar da yapılarak, her biri dipdiri mezara gömülmek istenmiştir. Bu suretle memleket bunların olgun ve dolgun başlarından istifadesiz bırakılmıştır. Bütün bunlarda modern hurafenin büyük tesiri olmuştur. (...) Reiskâra yaranmak için uluorta fikirler neşrinden evvel, hadiseleri olduğu gibi tesbit ederek, yeni nesile aynen anlatmamız gerekir. Aksi hâlde, birçok kahramanları sefil olarak göstermek ve birçok kalpazanları, nâehlileri de  lâyık olmadıkları vasıflarla tevsif etmek gafletine düşebiliriz. Matbuat sayfaları bir tiyatro sahnesine benzetilmemelidir. Yani matbuat, liderleri temsil edilecek herhangi bir tarihî piyes gibi, rolleri istedikleri kimselere vermemelidir. (...) Matbuatın yakın vakte kadar çok defa sırf reiskârı memnun etmek gayretini güttüğünü söylemeye mecburuz ve sırf bu gayretle hâdisatı ve birçok tarihî vekâyii inkâr edecek kadar ileri de gitmiştir.”

Karabekir, altı yıl önce, 1933 senesinde basında polemik konusu olan bir tartışmada da  baskı altına alındığını, basının saldırısına uğradığını belirterek şöyle devam ediyordu: “Ve ben bir müddet için, o vakte kadar olduğu gibi, bir kenarda nezaret altında yaşamaya mecbur kaldım. (...) Muhakkak olan nokta, bir takım şahsiyetlerin memlekete yanlış olarak gösterildikleri ve ifa ettikleri büyük hizmetlerin bir kalemde çizildiğidir. Hâdiseler yalnız bir şahsın dilediği tarzda ifadesiyle ortaya çıkamaz. (...) Yalnız herhangi bir davacının ifadesine göre hüküm vermek hiçbir zaman doğru olamaz.”

Gazete muhabirinin, “Noktai nazarınıza göre, mekteplerde okutulan tarihlerin, söylenen nutukların ve konferansların ve hatta inkılâp derslerinin, bu bakımdan tashih edilecek kısımları mevcut mudur?” şeklindeki bir sorusunu ise Karabekir şöyle yanıtlıyordu: “Evet, vardır... Büyük Nutuk’ta da üzerinde ehemmiyetle durulması icap eden haksızlıklar ve yanlışlıklar mevcuttur.”

Mülakatın ardından basın kanunu değişti

Karabekir’in mülâkatında yer alan bu pek de alçakgönüllü sayılamayacak ve aynı zamanda da dolaylı ve dolaysız bir biçimde bizzat Atatürk’ü ve Atatürk dönemini hedef alan suçlayıcı sözleri, sert karşılık görecektir. Mülâkat, basında sert bir biçimde eleştirilir ve yer yer gösterilere neden olur. Mülâkatın Tan gazetesinde yayınlandığı 3 Nisan günü, önce Tan gazetesine ve daha sonra da diğer gazetelere giden 20-25 kadar üniversite öğrencisi, Tan gazetesinde yayınlanan bazı yazıların, Atatürk’ün hatırasına karşı saygısızlık olduğunu belirtir ve buna artık bir son verilmesini isterler. Bu ziyaret sırasında Tan gazetesi ilgilileri de uyarıları dikkate alacaklarını vaat ederler. Nitekim bu uyarı üzerine Karabekir ile mülâkat ertesi gün artık devam etmez ve ilk tefrikada kesilir. Daha da ilginç olan nokta, mülâkatın, pek çok basın organında olduğu gibi, Tan gazetesinde de eleştirilmesidir. Zekeriya Sertel, gazeteyi ziyaret eden gençlerin uyarısından bir gün sonra, Tan gazetesinde yayınlanan iki yazısında birden mülâkatı ve Karabekir’i eleştirecektir. Bu, elbette son derece garip bir durumdu. Çünkü Tan gazetesi kendi kendini eleştiriyordu. Bu, hiç kuşkusuz yönetimden kaynaklanan uyarının etkisini ve gücünü de gösteriyordu.

Mülâkat, nihayet CHP Meclis Grubu’nda da ele alınacaktır. CHP Meclis Grubu’nda bazı üyeler söz alarak, Karabekir’in beyanatını üzüntü ile karşıladıklarını belirtirler. Kendisini hedef alan bu saldırılara karşı Karabekir, CHP Meclis Grubu'nda yaptığı konuşmada, Atatürk’e karşı her zaman sevgi ve saygı duyduğunu, Atatürk’ü eleştirmeyi ya da ona dil uzatmayı aklından bile geçirmediğini, yalnızca bazı tarihî gerçekleri ifade etmek istediğini, ancak bu ifadesinin de yanlış anlaşıldığını belirtir ve CHP Meclis Grubu’nun da bu açıklamayı yeterli bulması üzerine konu kapanır. 24 Ekim 1940 tarihinde Matbuat Kanunu’nda yapılan değişiklikle, “millî hisleri inciten veya bu maksatla millî tarihi yanlış gösteren yazıları neşredenler 50 Lira’dan 500 Lira’ya kadar ağır para cezası ile cezalandırılırlar” maddesi, muhtemelen bu mülâkat ve sonuçları ile ilgili, fakat biraz geç kalmış bir tepkidir.

İnönü ve Karabekir’in mücadelesi

Karabekir’in İnönü’nün barış politikası sonucunda bizzat İnönü ile yaptığı anlaşmanın çerçevesini zorladığını ve hatta bu çerçevenin dışına çıkmaya çalıştığını söyleyebiliriz. İnönü-Karabekir mutabakatı, İnönü’nün de siyasî sorumluluğunu taşıdığı bir dönemin, özel olarak da Atatürk’ün ve Atatürk döneminin her türlü tartışmanın dışında kalması üzerine kurulmuştu ve Karabekir, bu mülâkatla anlaşmanın sınırları dışına çıkıyordu. Karabekir’i hedef alan siyasî saldırıların yoğunluğu ve şiddeti, Karabekir’in siyasî anlaşmalara sadık kalmaları gerektiği konusunda bir uyarı olarak yorumlanmalıdır.

İsmet İnönü, yeni dönemin vurgulanmaya değer gördüğüm bu politikasını Metin Toker’in kaleminden şöyle anlatıyor: “Benim şahsî bir politika yaptığımı sansınlar istemiyordum. O takdirde tutumları değişecekti. Kendilerinde bir takım güçler vehmedeceklerdi. Kendimi kuvvetlendirmek için onlara muhtaç bulunduğum kanısı gelecekti. Buna rağmen bazılarına gelmedi de değil ya... Ama hizaya çabuk çektim. Onlarla temas, onlara fırsat verilmesi, aslında beni kuvvetlendirmiyordu. Aksine, partide bir takım şüpheler, endişeler yaratıyordu. Çünkü bizde âdet, her hareketin altında bir ‘başka maksat’ aramaktır. Buna rağmen eski muhaliflerin kazanılması fikrini takip ettim ve [Celâl] Bayar bana yardımcı oldu.”

İnönü, eski muhaliflerin yeni dönemde yönetimde görev almalarını sağlarken, eski muhalifler de Millî Mücadele’deki ve Atatürk dönemindeki siyasî anlaşmazlıkları, çatışmaları ve siyasî tasfiyeleri, Atatürk ile olan anlaşmazlıklarını gündeme getirmemeyi, eski dönemi ve yönetimi tartışmamayı, bir başka ifadeyle, eski defterleri kapatmayı, geçmişe sünger çekmeyi kabul ediyorlardı. İnönü, günlüğünde Karabekir’in bu girişimini şöyle değerlendiriyor: “Karabekir serbest olur olmaz geniş neşriyata başladı. Eski fırkacılar endişeleniyorlar. Bakalım... (...) Samimiyet, iddia ve gurur arasındadır. (...) Karabekir, meclisten ve neşriyatın efkârı umumîyedeki fena intıbaından biraz inkısâra uğradı. Fakat iddiasında musırdır.”

Karabekir ve Nutuk eleştirisi

YILLAR sonra Millî Mücadele tarihi ile Nutuk’un değiştirilmesi yönünde muhtemelen İnönü’nün müdahalesi üzerine Enver Ziya Karal, Millî Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel ve Karabekir arasında görüşmeler ve tartışmalar olur. Uğur Mumcu, “Kâzım Karabekir Anlatıyor” adlı kitabında bu görüşmeleri ve tartışmaları açıklamaktadır. Hatta o zaman tutulmuş bir tutanağı da belge olarak sunmaktadır. Karabekir’in itirazlarının, Karal tarafından ve hangi gerekçelerle karşılandığını ve reddedildiğini görmek için tutanağı dikkatle incelemek gerekir. Red kararı herhalde bizzat İnönü’den kaynaklanıyordu. Karabekir, İnönü’nün Millî Şefliği’nde bütün bunları gerçekten de değiştirebileceğine inanmış mıydı? Buna inanmak güç görünüyor. Herhalde denemişti. Oysa TBMM Başkanı olduğu dönemde (1946-1948) bile bunu başaramayacaktır. Kâzım Karabekir’in “İstiklâl Harbimiz” adını taşıyan asıl anıları ise, ancak 27 Mayıs 1960 İhtilâli’ni izleyen dönemde yayınlanabilecektir. Ancak bu yayın da dramatik gelişmelere neden olur. Anılar toplatılır ve 5816 sayılı Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkındaki Kanun’a muhalefetten dava açılır. Davanın beraatle sonuçlanması 1968 yılının Kasım ayını bulacak ve anılar ancak bu tarihten, yani Millî Mücadele’nin sona ermesinden tam 45 ve Nutuk’un okunmasından da 41 yıl sonra kamuoyuna sunulabilecektir. Karabekir’in 1918 ekiminden başlayarak İzmir’in alınışına kadar geçen olayları, bu arada binden fazla belge ile destekleyerek anlattığı bu anılar, öykünün ancak bir kısmını kapsamaktadır. Anlaşılan Karabekir, Nutuk’un hacmi ile kıyaslanabilecek kadar geniş olan bu kitabına birinci cilt derken, arkasının da geleceğini düşünmüş olmalıdır. Devamına belki de ölümü engel olmuştur. Böyleyken bile metin Nutuk ile en azından hacim bakımından kıyas kabul eder. Belgeler yönünden de benzer ölçülerdedir. Kanımca, eğer Nutuk’a bir alternatif aranırsa, Karabekir’in anıları her bakımdan Nutuk’u dengeleyebilecek yegâne metindir. Ama bu arada meselâ Ali Fuat Cebesoy ile Rauf Orbay’ın belgesel nitelikteki anılarını da unutmamalıyız! Karabekir’in anıları, sert ve zaman zaman da suçlayıcıdır. Millî Mücadele içindeki rolünün vurgulanmasına yöneliktir ve Atatürk’ü de hedef almaktan kaçınmaz. Karabekir de, en az Atatürk kadar iddialıdır. Karabekir’in anıları, bir bakıma, Karabekir’in sert kişiliğinin de bir yansıması olarak kabul edilebilir.

TALİMATLA  TARİH YAZILIR

Genelkurmay Başkanı Işık Koşaner’in geçenlerde “gerçeklerin değiştirilmesi ve saptırılmasıyla tarihsel olguların farklılaştırılmak istendiği ve böylece Atatürk ve arkadaşlarının mücadelesine farklı bir anlam yükleyerek alternatif tarih yazılmaya çalışıldığını ibretle ve esefle görüyoruz” şeklinde konuşması karşısında, Karabekir hayatta olsaydı, eminim bu lafları üzerine alırdı; oysa sadece bir yıl önce 2010 yılının başında bir önceki Genelkurmay Başkanı İlker Başbuğ, Karabekir’i ilk kez anmıştı. Belki de Koşaner bu nedenle Başbuğ’u eleştirmektedir aslında! Keşke genelkurmay başkanları aralarında anlaşsalar da, biz de hangi tarihi ezberleyeceğimizi bilsek de; yanlışlara düşmesek! Resmî tarih böyledir işte; komutanlar değiştikçe, o da değişir! Talimatla tarih yazmayı kabullenmiş olanlar da zor durumda kalırlar. Komutana göre tarih yazmak ve sonra değiştirmek de herkesin harcı değildir tabiî.

OKUMA METİNLERİ

 “Türkiye’de Millî Şef Dönemi” kitabımda konuyla ilgili geniş ve ayrıntılı bilgi vermiştim. Bu vesileyle belirtmeliyim ki; Karabekir’in unutulmuş olan bu mülâkatının yıllar sonra yeniden hatırlanmasını da sağlamıştım. CHP Meclis Grubu’ndaki tartışmaları, Karabekir’e yönelik eleştirileri ve Karabekir’in savunmasını,  “Paşaların Kavgası (Atatürk-Karabekir)” adlı kitapta bulabiliriz. CHP Meclis Grubu tutanakları, orijinal değilse de, Karabekir’in bizzat tuttuğu notlardan oluşmaktadır. Karabekir’in İkinci Dünya Savaşı yıllarında CHP Meclis Grubu’nda yaptığı konuşmaların yine bizzat Karabekir’in tuttuğu notlardan oluşan bir derlemesi için “Ankara’da Savaş Rüzgârları” adlı kitaba bakmanız gerekir; bu kitap hakkında yazdığım eski bir yazı için de Toplumsal Tarih dergisinin Mayıs 1995 tarihli sayısında yayınlanan “İkinci Dünya Savaşı’nda Kâzım Karabekir’in CHP Meclis Grubu Konuşmaları” adlı makalemi hatırlatmak isterim.

.


.

JİTEM davasından 93 yıl SONRA Teşkilâtı Mahsusa soruşturması

17.07.2011 - Bu Yazı 3179 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Teşkilâtı Mahsusa hakkında bilebildiklerimiz pek az; neredeyse birazcıktır. İttihatçıların gizli vurucu organı olan bu örgütlenme hakkında efsanelerle söylentilerin dumanı içinde araştırmacılar kolayca yollarını kaybedebilirler.

Teşkilâtı Mahsusa (TM) hakkındaki ilk resmî bilgilere ancak 1918 yılı sonlarında rastlıyoruz: Meclisi Mebusan’da Beşinci Şube’de yapılan soruşturma sırasında ifadelerine başvurulan üst düzey İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC) yöneticileri ile hükûmet üyeleri, TM’nin varlığını kabullendiler; fakat cemiyetle olan doğrudan bağlantısını kesinlikle reddettiler. Bazıları ise, teşkilâttan hiç haberlerinin olmadığını ileri sürdüler. Örneğin, Sadrazam Sait Halim Paşa, mahkemede teşkilâttan ancak “her şey olup bittikten sonra” haberdar olduğunu söylemişti. Dönemin yöneticileri, TM ile hiçbir ilgilerinin/ilişkilerinin bulunmadığını, hatta bu konudan haberdar dahi olmadıklarını belirtmeye özen göstermişlerdi. Anlaşılan TM, dönemin yöneticilerinin gözünde pek de iftihar vesilesi olabilecek bir girişim sayılmıyordu. Hatta birçok yönetici, bu teşkilâtın ortadan kaldırılması ya da faaliyetlerinin durdurulması yolunda çaba gösterdiklerini açıklamaya çalışmışlardı.

Demek ki, bizzat hükûmet üyeleri de ya teşkilâtın varlığından haberdar değillerdi ya da eğer –her ne kadar geç bir tarihte de olsa- haberdar oldularsa, teşkilâta ve faaliyetlerine karşı girişimde bulunduklarını açıklamak istemişlerdi. TM sorumluluğu üzerine alınabilecek türden bir teşkilât sayılmıyordu. Dönemin hükûmet üyeleri, teşkilâtın hükûmete/sadrâzama ya da İTC’ye değil de, doğrudan doğruya Harbiye Nezareti’ne, yani orduya bağlı olduğunu vurgulamaya çalışmışlardı. Onlara göre, sorumluluk sivillere, hükûmete değil de, doğrudan doğruya orduya ait sayılmalıydı. Mahkeme iddianamelerinde pek çok somut örnekle aradaki ilişki gözler önüne serilmeye çalışıldı. İddianamenin aksine, sanıkların savunmanın özü, TM’nin sıradan bir devlet dairesi ve burada görevli elemanların da devlet memurları olduğuna ilişkindi. TM’nin yönetimine, iç işleyişine ve çalışma tarzına ilişkin bilgilerimiz, yukarıdaki sorgulardaki ifadelerin bir tekrarından ibaret kalmıştır. Oysa bu ifadelerin genellikle yanıltıcı olduğu ve ancak buzdağının görünür kısmını yansıttığı kabul edilebilir.

Ruşeni Barkın’ın dilekçesi

Ruşeni Barkın’ın Cumhuriyet döneminde 7 Haziran 1931 tarihinde Millî Savunma Bakanlığı’na (MSB) sunduğu bir dilekçe belki de bizi bu anlaşılmazlıktan biraz kurtarabilir. Barkın’ın dilekçesinde anlattığı olaylar bir yana, tek bir isteği vardır; emekli maaşına kavuşmak! 

Önce öyküsüne bir göz atalım: Erkânı Harb Kolağası (Kurmay Yüzbaşı/Binbaşı) Ruşeni Barkın, Birinci Dünya Savaşı öncesinde seferberlikten bir gün önce İçişleri Bakanı Tâlat Bey’in davetiyle Nuruosmaniye Kulübü’nde yapılan toplantıda İTC’nin kurucularından ve Atatürk’ün yakın gençlik arkadaşlarından Ömer Naci Bey ile “İran’dan Kafkas’a geçmek ve Rusların gerisinde siyâsî bir inkılâp hazırlamak vazifesi ile siyâseten” görevlendirilir. Bu görevinde Barkın, Tahsin Uzer, Enver Paşa’nın eski eniştesi Cevdet Bey, Kâzım Orbay, Çerkes Ethem ve Çerkes  Reşit’le birliktedir. Sonra aynı görevi İran içlerinde sürdürür. Nedense Talât Bey, onun kurşuna dizilmesi için emir verir. Süleyman Nazif ile Kâzım Karabekir de bu olaylara şahit olmuştur. Ardından Rauf Orbay ile temas kurar. Sonra Ali İhsan Sâbis Paşa ile irtibata geçer. Kılıç Ali ile de birlikte çalışır. Ruşen Eşref Ünaydın da onlarla birliktedir. Ardından da Millî Mücadele’ye katılır.

Barkın doğruları mı söylüyor acaba?

Dilekçede anlatılan öykü acaba hayal mahsulü olamaz mı? Nihayet dilekçede ortaya konulan bütün iddialar tek yanlıdır. Herhangi bir temelden tamamen yoksun da olabilir. Eski bir subay olduğunu ileri süren Barkın’ın anlattıklarına hemen inanmamız için ortada hiçbir makul neden de bulunmamaktadır. Şimdi de öyküyü elimizde bulunan literatür bilgisi ile karşılaştırarak sorgulamaya çalışalım: Daha ilk satırda adı geçen “Nuruosmaniye Kulübü” hakkında ne biliyoruz? TM, Harbiye Nezareti’ne bağlı resmî bir daire ise, yerinin söz konusu bakanlık içinde, yani Beyazıt meydanında, bugünkü İstanbul Üniversitesi’nin merkez binasında bulunması lazım gelir(di). Diyelim ki, bu daire başka bir semtte bulunsun. Tarık Zafer Tunaya Hocamız, Türkiye’de Siyâsal Partiler (İttihat ve Terakki: Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Tarihi) kitabında, “Daire [TM], [Harbiye] Nezaret[i’n]e bağlı olmamakla [olmakla] beraber, merkezi ayrı yerdedir” demektedir. Ardından da bir adres vermektedir: “Cağaloğlu (Nuruosmaniye) Şeref sokağı, Tasviri Efkâr Matbaası karşısında, No: 39”. Barkın’ın sözünü ettiği yer burası mıdır? Yani Barkın, TM’nin adresinden mi söz etmektedir; yoksa bu adres doğrudan doğruya İTC’nin Nuruosmaniye’de bulunan “kulübü”ne mi aittir? Yoksa İTC’nin bugün artık kullanılmayan ve Cumhuriyet gazetesinin çok uzun yıllar boyunca kullandığı eski Genel Merkez binasının (kırmızı konak) adresi mi söz konusudur?  Bu sokağın ismi, hâli hazırda Türk Ocağı Caddesi’dir. Ancak bu ismi sonradan almış olmalıdır. Daha önceki ismini ise saptayamadım. Muhtemelen ikinci ihtimal söz konusudur. Bana soracak olursanız, bu ihtimali daha güçlü görüyorum; çünkü, aksi halde, Barkın niçin özel olarak “kulüp”ten söz etsin ki? Ayrıca bu noktada elimizde bir bilgi daha bulunmaktadır: İTC’nin 1912 tarihli kongresi de yine “Nuruosmaniye Kulübü”nde gerçekleşmiştir. Görüşümü teyit eden ve Barkın’ın açıklamasını doğrulayan bir başka ifade de yukarıda sözü edilen mahkeme tutanaklarına geçmiş bulunmaktadır. Bu ifadeye göre, TM Nuruosmaniye tarafındaydı. Bu konuda bir önemli ipucu/kanıt daha vardır: Resmî söylemde Harbiye Nezareti’ne bağlı olduğu ifade edilen TM toplantısında İTC Merkezi Umumi üyesi ve İçişleri Bakanı Talât Bey de bulunmaktadır ve talimatları doğrudan doğruya o vermektedir. Eğer TM gerçekten Harbiye Nezareti’ne bağlı olsaydı, bu türden bir müdahale söz konusu olamazdı. Demek ki, Talât Bey’in TM içindeki varlığı, İTC Merkezi Umumisi ile teşkilât arasındaki doğrudan bağı bizlere inkâr edilemez şekilde bir kez daha göstermektedir. O halde TM ile İTC arasındaki dorudan bağ/ilişki, bütün çıplaklığı ile ve reddedilemez bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Yukarıda gördüğümüz sorgu ifâdelerinin de ne denli yanıltıcı olduğu ve gerçekleri hiçbir şekilde aksettirmediği de ortadadır. Böylece bu belgenin ışığında, ilk kez TM ile İTC arasındaki ilişki de kanıtlanmış olmaktadır.

Teşkilât’ın görünmeyen yönleri

Philip Stoddard “Teşkilâtı Mahsusa” kitabında vurguladığı gibi, TM kâğıt üzerinde Harbiye Nezareti’ne/Enver Paşa’ya bağlıydı. Gerçekte ise teşkilât İTC’nin üç paşasının doğrudan kendilerine bağlı “özel örgüt”ünün bir bileşkesiydi. Muhtemelen bu nedenle tek bir TM yerine TM içinde farklı örgütlerden/fraksiyonlardan söz etmemiz daha doğru olacaktır. Barkın da muhtemelen bu fraksiyonlardan Talât Paşa’ya bağlı olanına tâbiydi. En azından başlangıçta ve daha sonra da kısmen. TM’ci Ârif Cemil’in ilk kez 1934 yılında Vakit gazetesinde yayınlanan anılarında da, Barkın’ın anlatımına uygun açıklamalar vardır. Bu öyküde de Barkın’ın öyküsü teyit edilmektedir: Eğer bu öyküde de anlatılan toplantı, Barkın’ın anlattığı toplantı ise, ki bence büyük ihtimalle öyle olmalıdır, Barkın’ın anlattığı toplantının İTC genel merkezinde yapıldığı ortaya çıkmaktadır ki, iki kuruluş arasında kurulacak doğrudan bir ilişkiyi bir kez daha net bir biçimde gözler önüne serilmektedir. Bütün bu bilgiler alt alta toplandığında Barkın’ın dilekçesini doğrulamaktadır. Literatürde Barkın’ın adı da TM içinde sık sık geçmektedir. Emekli Sivas valisi ve Ordu milletvekili Ahmet Faik Hurşit Günday da, anılarında Barkın’dan söz etmektedir.

Barkın dilekçesinde TM subayı olarak siyasî ve gizli görevlerde bulunduğunu ileri sürüyordu. Bütün bu öyküyü ayrıntılı olarak anlatmasının nedeni ise, 5 Şubat 1915 tarihinde Erkânı Harb Kolağası olarak emekliye sevk edilmiş ve 18 Mayıs 1916 tarihinde de askerlikten çıkarılmış olmasıydı. Barkın’ın anlattıklarının gerçekliği konusunda bu aşamaya kadar hâlâ kuşku duymak mümkün olabilir. Çünkü, nihayet dilekçede ortaya konulan bütün iddialar, tek yanlıdır ve dilekçenin ekinde bu iddiaları doğrulayabilecek hiçbir belge sunulmamıştır. İddialar ancak şahitler ile temellendirilmektedir. O hâlde elimizde Barkın’ın anlatımını destekleyecek hiçbir belge bulunmamaktadır. Eğer ilgili dosyada başkaca bir belge bulunmasıydı, gerçekten de yukarıda yaptığım bütün değerlendirmeler hâlâ sorgulanabilir nitelikte kalabilirdi. Ancak Barkın’ın dilekçesini bulmak ne kadar bir şans sayılırsa, bu aşamada tarihçilerin bir talihinin daha olduğunu belirtmek gerekecektir. Çünkü Barkın’ın dilekçesine resmî makamlarca yanıt verilmiştir!

Ajan Barkın Kudüs’e diplomat oluyor

Barkın’ın dilekçesinin sonucunu da resmî biyografisinden öğrenmek mümkün oluyor: Bu girişimi sonucunda emekli maaşı alması mümkün olabilmiştir! Hem de bürokraside neredeyse görülmeyecek bir süratle! Barkın’ın dilekçesinin tarihi 7 Haziran 1931’dir. Sadece bir ay sonra, 9 Temmuz 1931 tarihinde hükûmet kararnamesi ile hem affa uğrayacak, hem de kendisine emekli maaşı bağlanacaktır! Barkın’ın emekli maaşı alabilmesi için yalnızca yukarıda gördüğümüz dilekçesi yeterli olmuştur! Barkın’a 18 Şubat 1914 tarihinden geçerli olmak üzere emeklilik maaşı bağlandı; ardından 1931 yılında Kudüs’e diplomat olarak atandı; ardından 1932 yılından 1943 yılına kadar milletvekilliği yaptı. Hayatının bundan sonrasını bilemiyoruz, fakat 1953 yılında öldüğünü saptamak mümkündür.

Osmanlı’dan Cumhuriyet’e devamlılık

Artık hiçbir spekülasyona ihtiyaç duymadan, Cumhuriyet Türkiyesi’nin kurucularının ve önde gelen siyasetçilerinin ve askerlerinin pek çoğunun Barkın’ın TM öyküsünü yakından bildikleri ve kendisini yakından tanıdıkları rahatlıkla söylenebilir. TM sadece bir örgüt değildir; ama aynı zamanda Osmanlı’dan Cumhuriyete geçen kurucu kuşakta bir örgütsel devamlılığı da sağlamaktadır. Cumhuriyet Türkiyesi’nin önde gelen yöneticileri, Barkın’ı, TM’yi, örgütün faaliyetlerini sadece yakından tanımakla da kalmamışlardır. Aksine, örgütün içinde görev almışlar, siyasî sorumluluğu paylaşmışlar ve bir anlamda da kader birliği yapmışlardır. TM, hiç kimsenin ifşa etmediği, ama herkesin sessizce onayladığı bir yapılanmadır.

Teşkilat da İttihatçılarla birlikte ordudan subaylar da vardı

BARKIN’IN Atatürk de içinde olmak üzere gösterdiği şahitlere başvurulmuştu. Resmî soruşturmanın sonucunun da Barkın’a hak vermesi dikkati çekmektedir. Bu da dilekçedeki iddiaların doğruluğunu gösteren bir başka ve son kanıttır Barkın’ın dilekçesinden önemli bilgilere ulaşıyoruz: (1) TM’da Osmanlı ordusundaki muvazzaf subaylar da görevlendiriliyordu. Dolayısıyla teşkilât, hem İTC ile ve hem de aynı zamanda Osmanlı ordusu ile yakın ilişki hâlinde olmalıydı. (2) Görevler bir komite tarafından ve bizzat İçişleri Bakanı Tâlat Bey tarafından (da) şifahen verilmekteydi. Dolayısıyla bu konu(lar)da yazılı bir belge bulunmayabilir. Görevlendirmenin ve görevin kanıtı ancak şahitler olabilir. TM’nin siyasî ve askerî faaliyetlerine ilişkin bilge bulunmasının son derece güç, belki de imkânsız olduğunu belirtmek gerekir. Eğer bunun aksi doğru olsaydı, o zaman Barkın iddialarını kanıtlamak üzere yalnızca şahitler göstermek zorunda kalmazdı. Eğer elinde bulunuyorsa, elindeki resmî belgeleri de dilekçesinin eki olarak sunardı. Eğer elinde herhangi bir belge bulunmuyorsa, ki içinde yaşadığı koşullarda bunu gerçekleştirmesi son derece güç olurdu, bu takdirde sicili MSB’de ve Harbiye Nezareti’ne bağlı TM dairesinde bulunan eski bir subay olarak, resmî dairelerde bulunan/bulunması gereken resmî evraklarının incelenmesi isteyebilirdi. Oysa dilekçede bu yönde bir talep de söz konusu edilmemektedir. Demek ki, Barkın, ya iddialarının resmî belgelerinin ilgili resmî kuruluşlarda da bulunacağından şüphe etmektedir ya da bulun(a)mayacağından kesinlikle emindir! Nitekim MSB’nin araştırmasında ortaya konulan belgeler de, Barkın’ın öyküsünün tamamını aydınlatmaya ve açıklık getirmeye uygun değildir. Öykünün can alıcı noktaları bu belgelerde hiç yoktur! Resmî rapordan anlaşıldığı kadarı ile TM’nin faaliyetleri “resmî” sayılmıyordu. (3) Teşkilâtı Mahsusa içinde farklı fraksiyonlar, görüşler ve yöntemler söz konusuydu. Anlaşmazlıklar vardı ve anlaşmazlıklar sonucunda bir grup diğerini (“idam”la!) ortadan kaldırabiliyordu. (4) Dilekçede adı geçen kişilerin ve bizzat Barkın’ın Millî Mücadele’de aldıkları rol, TM’nin çalışmış olanların Millî Mücadele’deki önemini bir kez daha vurgulamaktadır. (5) TM’de gereken tahsisat örtülü ödenekten sağlanıyordu. Subaylar da maaş alıyorlardı, fakat bordro verilmiyordu (6) Kararlar şifahî oluyordu. Elden iletilen şifreler de, büyük bir ihtimalle daha sonra imha ediliyordu. (7) Kâğıt üzerindeki gerçekler ile anlatılan gerçekler arasında ancak kısmen bir örtüşme vardır. Bu da “resmî târih” ile “gayrı resmî öyküler”in farklılığına işaret eder. Nitekim Barkın’ın anlattıkları ile resmî biyografisi arasında bu bakımdan meydana gelen farklılık dikkat çekicidir. Barkın’ın resmî biyografisi ile yetinecek olanlar, elbette kendisinin TM üyeliğini hiçbir zaman bilemeyeceklerdir. Kimbilir daha kaç resmî biyografi gerçeklerden tamamen arınmış olarak kaleme alınmıştır! Bu a

.


.

Erzurum Kongresi kararları Nutuk’ta neden ‘eksik’ anlatıldı

24.07.2011 - Bu Yazı 3935 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Nutuk’ta yazılan her şeyin doğru olduğundan emin olanlardan mısınız? O halde bu yazıyla ilgilenmeyeceğinizden eminim! Atatürk'ün 1927'de okuduğu Nutuk'la Kongrenin orijinal kararları arasında bariz fark olduğu açık. Ayrıca Nutuk’ta 3 madde de eksik.

Atatürk 1927 yılında okuduğu Nutuk’ta Erzurum kongresini ve kararlarını da anlatıyor; bu anlatım bütün ders kitaplarımıza, inkılâp tarihine ve tabiî tüm kutlama ve tören nutuklarına olduğu gibi aktarılmıştır. Eğer doğru olsaydı, bir mahsuru olmazdı tabiî! Atatürk, Nutuk’ta sıra Erzurum Kongresi kararlarına gelince, bir tür yoruma başvuruyor: bu kararları “o zaman nasıl anladığımı açıklayayım” demek suretiyle, aslında kararların asıllarından değil de, kendi yorumlarından söz edeceğini bildiriyor; ancak kararların orijinalinden ne metinde söz ediyor, ne de belgelerde bunlara yer veriyor. Dolayısıyla Nutuk’ta Erzurum kongresi kararlarını değil de, bu kararları daha o zaman Atatürk’ün nasıl anladığını öğreniyoruz. Sadece Nutuk ile yetinirsek, bu kararların asıllarını hiçbir zaman öğrenemeyiz! İşte bu nedenle karşılaştırmalı bir metin okuması yapılmadan gerçekte Erzurum’da ne gibi kararlar alındığını bilemeyiz.

Hilafetin korunması kararına sansür

Ne mi göreceğiz? Bakalım: Atatürk, ilk maddede millî sınırlar içinde vatan bir bütündür, bölünemez denildiğini söylerken; orijinal metinde, Trabzon iliyle Canik (Samsun) sancağının, şark illeri olarak tanımlanan Erzurum, Sivas, Diyarbakır, Elazığ, Van ve Bitlis illeriyle bu sahada yer alan ve idari olarak herhangi bir ile bağlı olmayan bağımsız sancakların hiçbir nedenle ve bahaneyle biri diğerinden ve Osmanlı camiasından ayrılamayacak bir bütün olduğu yazılıdır. Yani sadece doğu illerini içeren bir karar Nutuk’ta bütün yurda aitmiş gibi gösterilmiştir ki, doğru değildir. Ayrıca uzun karar metni epey kısaltılmış ve orijinal metinde yer alan ve bu sahada yaşayan İslâm anasırından söz edilen cümleyse metinden çıkarılmıştır.

İkinci maddeye gelince; evet, tıpkı Atatürk’ün söylediği gibi, “kuvayi milliyeyi âmil ve iradei milliyeyi hâkim kılmak esastır”; lâkin niçin? Nutuk’ta yanıtını bulamıyoruz; çünkü orijinal kararın diğer kısmı tamamen atlanmış; ama biz orijinalinden devam edelim: Osmanlı vatanının tamamının ve ulusal bağımsızlığın sağlanması ve saltanat ile hilâfetin korunması için! Tabiî 1927 yılında kongre kararlarının bu şekilde dile getirilmesi artık siyasî olarak hayli mahzurluydu. Çünkü, kongre kararlarına karşı gelinmişti!

Üçüncü maddede; orijinal metinde her türlü işgalin ve müdahalenin Rumluk ve Ermenilik teşkili amacına yönelik olarak değerlendirileceğinden bahisle, topluca savunma ve direniş esasının kabul edildiği belirtiliyordu. Eğer merkezi hükûmet dış müdahale sonucunda bölgeyi terk etmek zorunda kalırsa, hilâfete ve saltanata bağlılığı ve millî hukuku üzerine alan her türlü önlem ve kararlar alınmıştı. Nutuk’ta ise, bu madde hayli farklı yazılmıştı: Buna göre, Osmanlı hükûmeti çökerse, her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı millet topluca savunmaya ve direnişe geçecekti. Nutuk’taki metin yine saltanat ve hilâfet sözcüklerinden itinayla temizlenmişti!

Dördüncü maddede; Osmanlı Devleti’ndeki Hıristiyanların  bütün hukukunun korunacağından söz ediliyordu. Nutuk’ta bu karardan hiç söz edilmiyor. Aksine, Hıristiyan azınlıklara siyasal üstünlük ve toplumsal dengeyi bozacak ayrıcalıkların verilemeyeceğine ilişkin karar alındığından bahsediliyor! Yani gerçek kararın tam aksine.

Yine Nutuk’ta manda ve himaye kabul edilemez şeklinde karar alındığı yazılıdır; acaba böyle bir karar alındı mı hiç diye soracak olursanız; hayır. Ama aksine; alınan karar şöyledir: “milletimiz insanî ve asrî gayeleri tebcil ve fennî ve sinaî, iktisadî hal ve ihtiyacımızı takdir” ettiğinden, “devlet ve milletimizin dahili ve harici istiklâli ve vatanımızın tamamisi mahfuz kalmak şartıyla” daha önce ortaya konular sınırlar içinde “milliyet esaslarına riayetkâr ve memleketimize karşı istila emeli beslemeyen herhangi bir devletin fennî, sinaî, iktisadî muavenetini [yardımını] memnuniyetle karşılarız” Yani tam aksi. Peki, böyle bir devlet var mıdır; hangisidir sorusuna yanıt vermek ister misiniz? Tabiî ki ABD! O sırada başka hangi devlet bu tanıma uymaktadır sizce? Nutuk’ta hiç sözü edilmeyen bir başka karar daha vardır; bütün İslâm vatandaşlarının derneğin doğal üyesi olduğunun açıklandığı sondan bir önceki madde. Bu da Nutuk’ta silinmiştir.

10 madde Nutuk’ta 7’ye düşüyor

İşte, orijinal metin ve kararlarla o zaman Atatürk’ün bu kararları nasıl anladığını açıkladığı Nutuk metnini yan yana getirdiğimizde, Nutuk’ta nasıl tahrifat yapıldığını açıkça görüyoruz. Siz siz olun, Nutuk okurken, dikkatli olun. Daha ilk bakışta orijinal karar metninde on madde varken, Nutuk’ta yalnızca yedi maddeden söz ediliyor olması dahi başlı başına dikkat çekicidir. İnkılâp tarihçilerimiz ise orijinal metinler yerine onların nasıl anlaşıldığını ders kitaplarına geçirdikleri için bu türden “küçük ayrıntılar”la pek ilgilenmezler. Dikkatlerini çekebilmek mümkün değildir; çünkü zaten “dikkat!” komutu üzerine yazacaklarını yazmışlardır. Gerisi mi? Olsa olsa teferruattır. Tarih ise teferruatlardan ibarettir diye yazsam, acaba dikkati çekebilir miyim?

Tarihi Yeniden yazmak

Peki, ama Erzurum kongresinin kararlarının öyle değil de, böyle olduğunu bilmenin ve öğrenmenin önemi ve anlamı nedir? Eğer gerçekten geçmişte ne olup bittiğini öğrenmeye meraklıysanız; Millî Mücadele’nin başlangıcı ile sonrası arasındaki derin farkları ancak bu küçük ayrıntılarda ve gerçeğin ortaya çıkması ile anlayabilirsiniz. Erzurum kongresi bir yerel kongre idi. Bu sırada toplanmaya başlayan yerel kongrelerin ilki de değildi. Dokuzuncusudur! Bülent Tanör’ün “Türkiye’de Kongre İktidarları” kitabı bu dönemdeki bütün yerel kongreleri ve faaliyetlerini anlatmaktadır. Bu kongrelerin Millî Mücadele içindeki yeri anlaşılmadan Millî Mücadele’nin hakiki mahiyetini kavramaya imkân yoktur. Aradan yıllar geçtikten sonra Millî Mücadele tarihi Nutuk’ta resmî olarak tesbit edildi. Yeniden yazıldı. Resmî tarih ise onu sadece tekrar etti.

Karabekir ismi listelerden itinayla silindi

Karabekir, Nutuk’a yanıt verirken (“Nutuk ve Karabekir’den Cevaplar”) şöyle diyor: “madde sıraları neden değiştirilmiş; bazıları yazılmamış; aynen beyanname ve nizamname yazılmalı idi.” Bu cümle bile inkılâp tarihçileri için yeteri kadar uyarıcı olmalıdır. Ama olamıyor. Ardından ekliyor: kongrede seçilen heyeti temsiliye üyelerinin isimlerini sıralarken Atatürk Nutuk’ta nedense Karabekir’in adını yazmayı ihmal etmiş! Karabekir, Nutuk’a göre heyet üyesi değildir; oysa kendisi üye olduğunu açıklamaktadır. Kime inanacağız? Tabiî ki yine belgelere bakacağız. Bir de ne görelim? Karabekir, üstelik altında Atatürk’ün de imzası bulunan bir yazıyla heyeti temsiliye üyeliğine getirilmemiş mi? Peki, neden Nutuk’ta Karabekir adı silinmiştir? 1927 yılında tarih yeniden yazılıyor ve Karabekir tarihten itinayla siliniyordu da ondan. Oysa sadece Mazhar Müfit Kansu’nun anılarına bakılsa dahi (“Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber”) kararların Nutuk’ta anlatıldığı gibi olmadığı hemen göze çarpacaktır. Buna rağmen, bütün inkılâp tarihçilerinin kullanmakta pek heveskâr oldukları bu anılar dahi dikkati çekmekten uzaktır! Eğer görmek istemezseniz, Kansu bile size yardımcı olamaz! Üstelik Kansu da anılarında Karabekir’in üyeliğini açıkça anlatmaktadır!

Hacim Muhittin Çarıklı’nın Nutuk’a cevabı

Ege yöresinde Balıkesir ve Alaşehir kongrelerinin toplanmasına öncülük eden Hacim Muhittin Çarıklı anılarında (“Babam Hacim Muhittin Çarıklı”) Nutuk’u değerlendirirken; Atatürk’ün sadece kendi bulunduğu hareketleri açıkladığını, diğer cepheleri ise birer cümle ile geçtiğini yazmaktadır. Çarıklı’ya göre, bunun nedeni Atatürk’ün sadece kendisinin içinde bulunduğu olayları anlatmasıdır. Sonra Millî Eğitim Bakanı olacak olan Mustafa Necati ise, kendisine Atatürk’ün diğer cephelerin tarihinin oralarda bulunanlar tarafından yazılması gerektiğini belirttiğini  açıklamıştır. Çarıklı, Nutuk’ta kendisinden hiç söz edilmemesi karşısında hayal kırıklığına uğradığını da açıklamaktan çekinmiyor. Anılara eklemelerde bulunan Çarıklı’nın oğlu Turgut Çarıklı, babasının Necati Bey’in söylediklerine hiç inanmamış olduğunu belirtiyor: “Balıkesir teşkilâtından ve kendisinden bahsedilmemesini filozofça karşılamak istemesine rağmen, bunun neden olduğu burukluğu yaşamının sonuna kadar duymuştur.” Çarıklı, Genelkurmay Başkanlığı’nın anılarını talep eden yazısına da bu nedenle ret yanıtı verecektir. Yanıtında “ilgili şahıslar hayattayken tarihin yazılamayacağı” görüşünü iletmiştir. Çarıklı’nın (“Balıkesir ve Alaşehir Kongreleri”) kitabı, içerdiği belgelerle birlikte Millî Mücadele tarihinin anlaşılması için vazgeçilmez bir kaynaktır.

İnternet Tarihçiliği

Hele tahrifatlar internette de bir kez ortaya çıkınca, artık kopyala-kes-yapıştır  usulüyle bunun önüne geçmek mümkün değildir. Herkesin söylediğine mi inanacaksınız; yoksa benim yazdıklarıma mı? Hele Nutuk bile benim söylediklerimi söylemiyorsa. Ders kitapları sadece Nutuk’u temel alıyorsa. Medyanın da üslubu bu durumu takviye etmektedir: Yıllardır ezberlemeniz için size sunulan bilgiler gerçeklere uygun değildir dediğimizde; medyamız bu cümleyi iddia olarak yansıtmaktadır: İddia edildi-etti şeklindeki ifadelerin kaynağı budur. Buradan “iddia” ediyorum: ben “iddia” etmiyorum, sadece tarihsel bir gerçeği açıklıyorum. İlk kez de ben açıklamıyorum; çok önceden zaten bilinen ve daha sonra unutturulan, sonra unutulan gerçeği dile getiriyorum. Bu arada önemli okul yerleştirme sınavlarında öğrencilerimize ders kitaplarında yazılan yanlış bilgileri soruyoruz; ezberledikleri yanlışı hatırlayan öğrencilerimizi en iyi okullara kabul ediyoruz. Yanlış yanıtı bilenler hayatlarına daha iyi okullara giderek devam ederken; yanlış yanıtı bilemeyenler ya da ezberleyemeyenler de eğitim basamaklarının altına doğru çekiliyorlar. Hayatta başarılı olmanın yolu, gerçeği aramaktan ya da bilmeye uğraşmaktan değil de, yanlış da olsa bir şeyi ezberlemekten geçiyor. Ne sistem ama!

Okuma metinleri

Şimdiye kadar değindiğim eserlerin yanı sıra; İlhan Tekeli ile Selim İlkin’in birlikte kaleme aldıkları “Ege’de Sivil Direniş’ten Kurtuluş Savaşı’na Geçerken Uşak Heyeti Merkeziyesi ve İbrahim Tahtakılıç Bey  başlıklı araştırmaları da yine Ege bölgesindeki kuvayı milliye hareketini anlamak isteyenler açısından okunması zorunlu bir eserdir. Eğer konuya çok meraklıysanız, bu takdirde Bekir Sıtkı Baykal tarafından hazırlanan “Erzurum Kongresi İle İlgili Belgeler” kitabını da okumalısınız. Kırzıoğlu’nun kapsamlı kitabı incelenmeden Erzurum kongresi ve kararları hakkında konuşmak komik olur. Eğer şimdiye kadar bu eserleri okumadıysanız epey eksiğiniz var demektir.

.

.

Ali Rıza Efendi’nin kayıtları Nuruosmaniye’nin mahzeninde gizli

31.07.2011 - Bu Yazı 4241 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Atatürk’ün hayatının sonlarında babasını merak ettiğini ve özel olarak araştırılmasını istediğini biliyoruz; peki ama bu araştırmadan acaba ne gibi bir sonuç alındı?

Vakıflar Genel Müdürlüğü, 21 Mayıs 1937 tarihinde başbakanlığa yazdığı bir yazıda, Ali Rıza Efendi hakkında yapılan araştırmaya ilişkin bilgiler veriyor: “Ulu önderimiz Atatürk’ün pek küçük iken vefat eden pederleri Ali Rıza’nın hâl tercümesi [özgeçmişi] hakkında etraflıca malumat [geniş bilgi] toplanmasını arzu buyurmakta oldukları” için Selanik vakıf kayıtları üzerinde araştırma yapılması Talim ve Terbiye Heyeti başkanı tarih encümeni üyesi İhsan Sungu tarafından bildirilmişti. Yazıda; merhumun 1292 [1876/1877], [12]93 [1877/1878] ve [12]94 [1878/1879] tarihlerinde Selanik evkaf idaresinde kâtip olarak çalıştığı ve bu memuriyette iken 1293’de [1877/1878] Selanik’ten İstanbul’a gelen milis taburlarında da teğmen olarak bulunduğu da belirtilmişti.  İstanbul’da Nuruosmaniye mahzeninde saklanmakta olan Selanik vakıflar idaresi kâğıt ve defterlerinde araştırma yaptırılarak, elde edilen bazı yazışma kayıtlarında ‘Ali Rıza Efendi ve Mahmut Bey zade Ali Rıza Bey’ suretinde memur isimlerinin yazılı olduğu görülmüş ve bu kayıt örnekleri Sungu’ya gönderilmişti. Ayrıca, artık tasfiye edilmiş olan muhtelit mübadele komisyonunda evkaf müşaviri olarak bulunmuş olan ve halen vakıf kayıtlar idaresinde kâtip olarak çalışan Abdülgaffar da İstanbul’a gönderilmiş ve adı geçen komisyondaki defterler ve belgeler üzerinde tekrar inceleme yapılmış; bir de rapor hazırlanmıştı. Bu raporda, Selanik’in düşüşünden sonra Yunan hükûmeti eline geçmiş olan bütün resmî yazışmalara ait arşivin ‘tercüme dairesi’ adıyla oluşturulan daireye verilmiş olduğu belirtiliyor ve Ali Rıza Efendi için aranılan bilginin bir kere de adı geçen dairedeki 1290 [1874/1875]-1295 [1879/1880] yıllarına ait memur sicilinden ve maaş defterlerinden araştırılması isteniyordu. Bu araştırmanınsa ancak Dışişleri Bakanlığı aracılığıyla yaptırılması mümkündü. Yazının ekinde Abdülgaffar’ın raporu sunuluyordu. Bu rapora göre; Yunanistan’da mübadeleye tâbi İslâm cemaatine ait olup tasfiyeye uğrayan muhtelit mübadele komisyonu aracılığıyla İstanbul’a getirilerek vakıflar idaresine devredilmiş ve halen Nuruosmâniye Camii avlusundaki mahzende saklanmakta bulunan evrak ve defterin Selanik’e ait kısımları incelenmişti. İnceleme sonucunda; yalnız Selanik’te Yakup Paşa Vakfı’nın [1]288 [1872/1873] ve [1]289 [1873/1874] ve [1]290 [1874/1875] yıllarına ait muhasebe kayıtlarında Şubat 1290 [1874/1875] tarihli yazıda adı geçen vakıf mütevellileri arasında ‘Ali Rıza’nın mührü olduğu anlaşılmıştı; altında 1288 [1872/1873] tarihini gösteren mührün şekli alınmış ve muhasebe kaydının bir örneği çıkarılmıştı. Ancak Selanik evkaf muhasebeciliğine ait memurin sicil ve maaş defterlerinin bulunmadığı anlaşılmıştı ve bu arada 1290 [1874/1875]-1295 [1879/1880] yıllarına ait defterler de bulunamamıştı.  Yunan hükûmetinin elinde bulunan vakıflara ait defterler ve belgeler de istenmiş ve bu talep üzerine birkaç sandık defter ve evrak elde edilmişti. Ancak bu belgelerin daha çok vakıf işlerine ait olduğu anlaşılmıştı. Bu nedenle ilgili kayıtların 1290 [1874/1875]-1295 [1879/1880] yıllarına ait memur sicil ve maaş defterlerinde aranması gerekirdi; ancak bu belgeler halen Yunanistan’da idi ve bu nedenle ancak Dışişleri Bakanlığı aracılığıyla incelenebilme imkânına sahipti. Bu yazı üzerinedir ki, Başbakanlık, 31 Mayıs 1937 tarihinde Dışişleri Bakanlığı’ndan Selanik başkonsolosluğunun ilgili araştırmaya devam etmesini talep edecektir. Selanik Başkonsolosu Reşat H. Karabuda da, 12 Temmuz 1937 tarihinde Dışişleri Bakanlığı’na yazdığı yazıda araştırma sonuçlarını açıklıyordu; fakat sonuç olumlu değildi. Çünkü, “aşağı yukarı onbeş gündür devam eden araştırmalara rağmen muhasebe evrakı henüz bulunamamıştı”. “Osmanlı İmparatorluğu zamanı arşivlerini saklayan ‘tercüme dairesi’ şefinin söylediğine göre, Selanik evkaf idaresine ait hemen hemen bütün dosyalar ve defterler, vaktiyle muhtelit mübadele komisyonuna tevdii edilmiş olduğundan, aranılan evrakın burada bulunması ihtimali pek yoktu”. “Böyle olmakla beraber yeni baştan daha ince bir araştırmaya başlanılmıştı”. Fakat “bu son araştırma arkasının alınması biraz gecikecekti”. Yine de bazı bilgiler bulunmuştu. Tapu ve vergi kayıtları üzerinde yapılan araştırmada; Atatürk’ün gerek babaları ve gerekse anaları tarafına ilişkin bazı bilgiler edinilmişti.

 Buna göre; “Atatürk’ün babaları Ahmet oğlu Ali Rıza, herhalde bir müddet ve galip ihtimalle ömrünün sonuna doğru kereste ticareti yapmıştır. Ölümü 1299 [1883/1884] ile 1303 [1887/1888] seneleri arasında vûkû bulmuştur. Anaları Feyzullah kızı Zübeyde’ye anası, Halil ağa kızı Ayşe’den bir ev intikâl etmiştir. Anaları bu evde Fatma adındaki teyzesiyle müşterek bulunmuşlardır. Şimdi bir de Ali Rıza’nın ölüm tarihini kat’i olarak gösterecek kassam defteri ve başka vergi kayıtları aranmaktadır. Bulundukları takdirde gerek bunlardan ve gerekse evkaf muhasebe evrak ve defterlerinden edinilecek” bilgiler ayrıca iletilecekti.Görüldüğü gibi, burada Atatürk’ün babasının ölüm tarihi kesin olarak saptanamamış olup, ölüm tarihi 1883-1888 yılları arasında gösterilmiştir. Eğer ilk tarih doğruysa bu takdirde Atatürk babası öldüğünde yedi yaşı civarında ise, Atatürk’ün doğum yılının da biraz daha geriye alınması gerekir.

'Bu bizim peder değildir'

Falih Rıfkı Atay “Çankaya” kitabında Atatürk’ün babası Ali Rıza Efendi hakkında şu öyküyü anlatır:  “Şarkta büyümüş kimselere çok defa hanedanımsı bir kütük uydurmak isteyenler çıkar. Mustafa Kemal, kendisinden öncesine meraklı ve pek bağlı değildi. Gerçi 1876’da, ilk Kânunu Esasî’nin ilân edildiği güne rastlayan 23 Aralık’ta, Selanik’te kurulmuş Asakiri Millîye Taburu’ndaki gönüllü subaylardan biri, babası olarak öne sürülmüştür. Resmi, ötekilerden ayrılarak büyütülmüştür. İstanbul hürriyetçilerine yardım etmek için toplanan bir millî kuruluşta babasının da bulunmuş olması, Mustafa Kemal’in hoşuna gidecek bir şeydi. Ama inanmış mıdır, sanmıyorum. Hatta bir gün alaycı bir dille: ‘Bu bizim peder değildir’ dediği kulağıma gelir.” Atay, Ali Rıza Efendi’nin 1887 yılında öldüğünü yazıyor. Şevket Süreyya Aydemir de “Tek Adam” kitabında aşağı yukarı aynı tarihi vermektedir. Atatürk, babası öldüğünde yedi yaşında ise ölüm tarihi 1887/1888 olmalıdır. Başka yayınlarda da muhtemelen aynı kaynaklı benzer tarihler verilmektedir. Literatürde yer alan ve bu yıllara ait tarihlerin yaklaşık tarihler olduğunu biliyoruz. Kesinlikten uzak olan bu tarihleri ezberlemenin anlamı yoktur. Mustafa Armağan, bir yazısında, Atatürk’ün babasının resminin Atatürk’ün ölümünden sonra kitaplara girdiğini belirtmektedir ki, elimizde bulunan ve Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Encümeni Başkanlığı’nca 114 sayılı Askerî Mecmua’nın fevkalâde nüshası olarak 1939 yılında yayınlanan “Atatürk” kitabında da Ali Rıza Efendi’nin resmine yer verilmemiştir; oysa annesinin resmi kitapta yer almaktadır.

Selanik'teki ev kimin üzerine kayıtlı?

Selanik Başkonsolosluğu’nun yazısına ek olarak bazı tapu kayıtları da sunulmuştu. Bu tapu kayıtları Atatürk’ün anne ve babasına ve kendisine ait Selanik’teki evlerin tapu devirlerine ilişkindir. Eğer bu kayıtlar doğruysa, Selanik’te Ahmet Subaşı Mahallesi (ya da Koca Kasım Paşa Mahallesi)’nde bulunan ve Atatürk’ün doğduğu ev olarak kabul edilen ev, tapuda14 Aralık 1877 tarihinde babası Ali Rıza Efendi’nin ve 22 Mart 1878 tarihinde de annesinin üzerine devredilmiş olmalıdır. Evin daha önceki (hisseli) sahipleri, en azından Kasım 1876 tarihinde İbrahim Hıfzı zevcesi Hatice Zarife Hanım ile Yusuf bin Ferhat imiş. Bu da evin Ali Rıza Efendi tarafından yaptırılmadığını, fakat satın alındığını gösteriyor. Dolayısıyla Aydemir’in adı geçen eserinde ve Andrew Mango’nun “Atatürk” kitabında yazdığı gibi, evin Ali Rıza Efendi tarafından yaptırıldığı doğru olamaz. Ahmet Kuyaş da, geçenlerde, Ankara’da modeli de yaptırılan evin, Atatürk’ün doğduğu ev olmayıp, üvey babası Ragıp Bey’in evi olduğunu; gerçekte doğduğu evin ise çoktan yıkılmış olduğunu yazmıştı bile!

Daha sonra12 Aralık 1883 tarihli bir belgeye göre Aralık 1883 tarihinde ev, anne ve baba üzerine ikiye ayrılmak suretiyle tapuya kaydedilmiştir. Evin mülkiyet durumu sonraki tapu kayıtlarından anlaşılmaktadır: Kayıtlara göre, Ali Rıza Efendi hissesine ait evi rehin göstererek aldığı borcu ödeyemediğinden ve vefat ettiğinden,  Ocak 1887 tarihinde Ali Rıza Efendi’nin üzerindeki ev Zübeyde Hanım’ın üzerine geçmiştir. Zübeyde Hanım’ın kendi evini sattığı anlaşılıyor. Bu arada ev üzerinde başka muameleler de olmuş ve nihayet 1911 yılında ev “Erkânı Harp Kolağalarından Mustafa Kemal Bey namına kaydedilmişse de, sonradan bu ibare çizilmiş ve altına mütevaffa keresteci Ali Efendi zevcesi Zübeyde Hanım ibaresi ilâve olunmuştur.” Tapu kayıtlarından anlaşıldığı kadarı ile Zübeyde Hanım’ın üzerinde başka evler de bulunmaktadır.Aydemir, adı geçen eserinin dipnotunda şunları anlatıyor: “Bu evin ve Mustafa’nın asıl doğduğu yerin hikâyesi biraz çelişmelidir. Atatürk’ün kız kardeşi Makbule, daha sonraları, ağabeysinin bu evde değil, kendi akrabalarından birinin evinde doğduğunu dinlediğini anlatır. Selanik’te ve şimdi müze olan pembe ev ve onun iktisap şekli üstünde yerinde Millî Eğitim Bakanlığı adına incelemeler yapmış olan Faik Reşit Unat da, bir tapu kaydına dayanarak, evin daha sonra ve hatta Mustafa Kemal tarafından üçte iki hisse ile alındığını tesbit ettiğini söylerdi.” Bu bilgi doğru görünüyor.

Okuma metinleri

Andrew Mango’nun “Atatürk” biyografisi akademik seviyesi yüksek en başarılı çalışmadır. Hararetle tavsiye ederim. Klaus Kreiser’in “Atatürk” biyografisi de yüksek standarda sahiptir. Atatürk’ün hayatını gerçekten merak edenler, bu iki kitabı muhakkak okumalıdır. Şevket Süreyya Aydemir’in klasik “Tek Adam” kitabı özellikle ilk cildi itibariyle hala okunmaya değerdir. Diğer ciltlerin aynı standardı bulabildiğini söyleyemem; yine de okunması çok zevkli bir metindir. Aydemir’in edebî üslûbu ile siyasal felsefesi biyografiye hayli öznel bir hava verse de. Tabiî Falih Rıfkı Atay’ın “Çankaya”sını okumak, dönemin atmosferini koklamak bakımından vazgeçilmezdir. Atay’ın keskin gözlem gücü ile ilk elden duyumları, bir de kendi değerlendirmeleri ile birleştiğinde, ortaya müthiş bir eser çıkmıştır. Atay’ın gördüklerini ve işittiklerini öğrenmek isteyenler için vazgeçilmez bir kitaptır “Çankaya”.


.

Abdülhamid’in mirası ne oldu?

07.08.2011 - Bu Yazı 3441 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

CHP ve DP’nin kararıyla Hazine’ye geçti

Abdülhamid’in mirası denince genellikle siyasî mirastan söz edilir; oysa sultanın gerçek anlamda bir mirası vardı. Peki o mirasın başına neler geldiğini biliyor musunuz?

Vasfi Şensözen “Osmanoğulları’nın Varlıkları ve II. Abdülhamid’in Emlaki” adlı kitabında, II. Abdülhamid’in zenginliğini ve bu zenginliğin hangi haksız ve gayri meşru yöntemlerle oluştuğunu uzun uzun anlatıyor. Gerçekten de sultanın kişisel serveti, yani tapuda kendi adına kayıtlı gayri menkulleri inanılmaz genişlikteydi. II. Meşrutiyet’in ilânından sonra İttihatçıların baskısı ile olmalı sultan bir kısım mallarıyla gelirlerini devlet hazinesine devretti. Ardından 31 Mart’tan sonra bu kez malların çoğu aynı âkıbetle karşılaştı. Fakat Vahdettin müsadereye benzeyen bu uygulamaya son verdi.

Abdülhamid’in ölümü ve sonrası

II. Abdülhamid 10 Şubat 1918’de öldü. Ölümüyle birlikte II. Abdülhamid’in mirası sorunu doğdu. Aslında ölümünden sonra padişahın kendi adına tapuya kayıtlı mallarının yasal mirasçılarına geçmesi gerekirdi. Oysa öyle olmadığı görülüyor. İttihat ve Terakki iktidarı döneminde siyasal koşulların mirasın intikalini engellemiş olması çok muhtemel. Fakat hiç olmazsa Vahdettin’in padişahlığı sırasında mirasın intikali söz konusu olabilirdi. Bu süreler içinde mirasla ilgili yasal bir girişimde bulunulup bulunulmadığı; bulunulmamış ise, niçin bulunulmadığı ya da bulunulduysa, bu girişimden niçin sonuç alınamadığı konusunda herhangi bir bilgiye rastlayamadım. Muhtemelen olağanüstü siyasal koşulların sürekliliği, sultanın gayri menkullerinin yasal mirasçılarına tapuda intikalini geciktirdi ya da olanaksız kıldı.

Cumhuriyet dönemi

3 mart 1924 tarihli Hilâfetin İlgasına ve Hanedanı Osmaniyenin Türkiye Cumhuriyeti Memaliki Haricine Çıkarılmasına Dair Kanun’un ikinci maddesi, Halifenin ve Osmanlı hanedanına mensup erkek ve kadınlar ile hanedana mensup damatların Türkiye sınırları içinde ikâmet etmelerini ebediyen yasaklıyordu. Ayrıca hanedana mensup kadınlardan doğan çocukların da bu hükme tâbi olacakları açıkça belirtilmişti; yani bu madde gereğince sadece hanedana mensup gelinler Türkiye’de kalabileceklerdi. Yasanın üçüncü ve dördüncü maddelerine göre ise; yukarıda sözü geçen kişilerin on gün içinde ülkeyi terk etmeleri gerektiği hükme bağlanıyor ve aynı zamanda bu kişilerin Türk vatandaşlığından da çıkarıldıkları açıklanıyordu. Söz konusu kişilerin Türkiye dahilinde gayri menkule tasarruf edemeyeceklerini ve tapuda üzerlerine kayıtlı gayri menkulleri en geç bir yıl içinde elden çıkarmak üzere doğrudan devlete başvurmaları gerektiğini; aksi halde bu süre sonunda herhangi bir hak elde etmek için mahkemeye müracaat haklarının da bulunmadığını hükme bağlayan yasanın beşinci maddesinden sonra; yasanın yedinci maddesinde de, yukarıda sözü edilen kişilerin sahibi oldukları gayri menkulleri bir yıl içinde hükümetin bilgisi ve onayı dahilinde tasfiye edecekleri, bu sürenin bitiminde ise tasfiyenin bizzat hükümetçe yürütüleceği ve tasfiye bedellerinin hak sahiplerine ödeneceği açıklanmaktaydı.

II. Abdülhamid’in mirası ile yakından ilgili madde ise sekizinci maddeydi. Yasanın sekizinci maddesi şöyleydi: “Osmanlı İmparatorluğu’nda padişahlık etmiş kimselerin Türkiye Cumhuriyeti arazisi dahilindeki tapuya merbut emvali gayri menkulleri millete intikal etmiştir.” Hüküm son derece açıktı; ya da en azından ilk bakışta öyle görünüyordu; cümlede çoğul kullanılmak suretiyle Osmanlı İmparatorluğu’nda padişahlık yapmış tüm kişilerin, bu arada tabii II. Abdülhamid’in de tapuya kayıtlı gayri menkullerinin devlete intikal ettiği yasada belirtilmekteydi. Yine yasanın konuyla ilgili onuncu maddesinde ise şöyle denilmişti: “Emlaki hakaniye namı altında olup, evvelce millete devredilen emlak ile beraber mülga padişahlığa ait bilcümle emlak ve sabık hazinei hümayun, muhteviyatlar ile birlikte saray ve kasırlar ve mebani ve arazi millete intikal etmiştir.” Bu maddeyle de daha önce devlet hazinesine devredilmiş olup da, Vahdettin tarafından yeniden hazineye geçirilen mallara el konulduğu açıklanıyordu.

Miras davası

CUMHURİYETİN ilk yıllarındaki siyasal koşulların mirası davasının gündeme gelmesini uzun zaman engellediği anlaşılıyor. Cumhuriyetin 10. yıldönümü münasebetiyle kabul edilen af yasası mirasçılara siyasal koşulların yumuşadığına ya da yumuşayacağına dair bir işaret vermiş olmalı ki, mirasçılardan bazıları 1933 yılında sondaj mahiyetinde bir dava açıyorlar. Dava gerekçesinde, Osmanlı dönemindeki el koymaların hukuka aykırı olduğu belirtiliyor ve Cumhuriyet döneminde kabul edilen ve yukarıda sözü edilen yasadaki hükmün ise, yasaların geriye işleyemeyeceğinden hareketle, ancak yasanın kabulünde hayatta olan tek padişah olan Vahdettin için geçerli olabileceği; fakat ölmüş padişahların mallarının varislerine intikâline yasak getirilemeyeceği öne sürülüyordu. Yasaların makabline şamil uygulanamayacağı şeklindeki temel hukuk ilkesi, davanın esas gerekçesini oluşturuyordu. Çünkü, sultanın ölümü ile birlikte varisleri tapuda herhangi bir işlem yapmasalar dahi veraseten intikal geçerliydi.

Davanın sonucunu merak etmeye başladınız mı? Sizi merakta bırakmak istemem: Asliye mahkemesi, 19 Eylül 1934’de verdiği kararda, tescile engel bir neden görmeyerek, davacıların haklı olduğunu açıklayacak ve bu davada söz konusu edilen gayri menkullerin varisler lehine tapuda tesciline karar verecektir! Ama tabiî bu karar üzerine hazine Yargıtay nezdinde itiraz edecektir: Yargıtay Birinci Hukuk Dairesi 16 Şubat 1936’da mahkemenin kararını onaylayacaktır. İlgili yasanın sekizinci maddesinin II. Abdülhamit’in şahsen sahip olduğu mallarla ilgili olmadığına karar verilmişti.

Yargıtay’ın kararından sonra mirasçıların nasıl olup da amaçlarına tam anlamıyla varamadıklarını anlamak güç görünebilir. Gerçekte en yüksek yargı organının kararı, mirasçıları haklı görmekle birlikte, konuya tam anlamı ile açıklık getirmekten de uzaktı. Kararda, II. Abdülhamid’in II. Meşrutiyet’ten hemen sonraki iradesine değiniliyor ve bu münasebetle mirasçıların talep ettikleri gayri menkullerin söz konusu irade ile devlete intikal eden mallar arasında olup olmadığının incelenmesi talebinde bulunuluyordu. Sonuçta; mirasçılar lehine verilen hukukî kararın mirasçılar lehine fiilî bir sonuç yaratmadığı anlaşılıyor.

Aradan birkaç yıl geçtikten sonra varisler Yargıtay’ın kararının kendi lehlerinde olduğunu belirterek 1941 yılında tek bir gayri menkul için ikinci bir dava açıyorlar. Dava yine asliye mahkemesinde görülüyor. Fakat bu kez mahkeme ilk kararın aksine sekizinci maddenin II. Abdülhamid’in mirasını da kapsamına aldığını ileri sürerek davayı reddediyor. Bunun üzerine davacılar kararı temyiz ediyorlar. Ne var ki, Yargıtay Birinci Hukuk Dairesi, bu kez, 431 sayılı yasanın sekizinci maddesini gerekçe göstererek, asliye mahkemesinin kararını 7 Aralık 1944 tarihinde onaylıyor.

Yargıtay’ın son kararı

Yargıtay’ın birbiriyle çelişik bu iki kararı üzerine davacılar tashihi karar yoluna başvuruyorlar, fakat kararın düzeltilmesi yolundaki talebin kabulü için çoğunluk oluşturulamıyor. Birinci Hukuk Dairesi Başkanlığı, iki karar arasındaki çelişkinin içtihadın birleştirilmesi suretiyle hallini birinci başkanlıktan istiyor ve başkanlık da talebi tevhidi içtihat gündemine alıyor. Genel kurul, içtihat ihtilâfı bulunduğunu ve bunun birleştirilmesi lazım geldiğine çoğunlukla karar verdikten sonra; davacıların haklı olduğuna karar veriyor! Yargıtay İçtihadı Birleştirme Genel Kurulu’nun bu kararı, yönetimin konuya ilişkin görüşü bilinmesine karşın, hukuka bağlı kalındığını, siyasal etkilerden uzak, sadece hukuk görüşü ile hareket edildiğini ve dolayısıyla da en yüksek yargı organının, siyasal otoritenin etki alanının büyük ölçüde dışında kalabildiğini göstermektedir.

7 Eylül 1946 tarihli gazeteler, Yargıtay Başkanı’nın konuşmasını yayınladılar. Yargıtay Başkanı Halil Özyörük Yargıtay’ın son kararından şöyle söz ediyordu: “Kanun yayınlanmazdan önce meydana gelmiş bulunan olaylara uygulanamayacağından, bu kararda da Yargıtay, 431 sayılı kanun hükümlerinin kanunun yayınlanmasından evvel ölmüş bulunan Osmanlı padişahlarının malları hakkında tatbik olunamayacaklarına hükmedilmiştir. Hukukî durumların sahipleri için sağlanması şart olan güvenme ve inanma bakımından bir kararla tesbit ve teyit edilmiş bulunan prensipler birinci derecede önemi haizdir.” Yargıtay’ın içtihadı birleştirme kararından sonra mirasçılar açısından artık hukukî bir sorun kalmamış gibi görünmektedir. Varisler bir kısmı İstanbul’da olmak üzere ülkenin çeşitli yerlerinde bulunan 607 kalemde birleştirilmiş 5.960 parça ve yine aynı şekilde 480 kalemde birleştirilmiş 4.520 parça ki, toplam 10.210 parça gayri menkulün kendilerine geçmesi için yeni bir dava açıyorlar.

Davanın Siyasî Yönü

2 Şubat 1947 tarihli Cumhuriyet gazetesinde “on milyonlarca liralık servetin millete kalıp kalmayacağı”na dikkat çekiliyordu. 27 Mart 1949 tarihli Hürriyet gazetesi, CHP milletvekili Ahmet Remzi Yüregir’in; 5 Nisan 1949 tarihli Cumhuriyet gazetesi ise Millet Partisi kurucularından milletvekili Osman Nuri Köni’nin II. Abdülhamid’in mirası davası ile ilgili olarak meclise birer soru önergesi verdiklerini haber veriyordu. Köni, mecliste yaptığı konuşmada, yargının kararına saygı göstermek gerektiğini belirtirken; Yüregir, meselenin devrimlerle ilgili olduğunu ileri sürüyordu.

Yargıtay aşamasından geçerek kesinlik kazanan bir karara karşı yasama organının müdahalesi mümkün müdür sorusuna karşılık, iki farklı görüş çarpışmaya başlamıştı. Tam bu sırada meclise sunulan bir yasa tasarısı hiçbir şekilde konuyla ilgili gibi görünmezken, birden bire komisyon görüşmeleri sırasında tasarıya bir ek yapılmış ve miras davasının varisler lehine sonuçlanmasına rağmen, verasetin geçerli olmadığına ilişkin bir hüküm kabul edilmişti. Bu, “hazine hukukunu tehdit edici ve bir milyarı aşan ziyanlar tevlit edecek vaziyet hâsıl olduğundan, bunları önlemek üzere bir tedbir mahiyetinde düşünülmüş bir hüküm”dü.

CHP yeni düzenlemeyi savunuyor, DP bu konuda bir güçlük çıkarmıyorken, yasa tasarısına karşı çıkan tek parti MP idi. Tasarı karşısında ret oyu veren milletvekilleri, MP’den Sadık Aldoğan, Osman Nuri Köni, Şahin Laçin ile Ahmet Kemal Silivrili; Müstakil Demokratlar Grubu’ndan Mehmet Aşkar, Hazım Bozca ve Fethi Erimçağ idi. Müstakil Demokratlar Grubu’ndan Bahattin Öğütmen ise çekimser oy kullanmıştı, Tasarının kabulüyle II. Abdülhamid’in varisleri miras üzerindeki tüm haklarını yitirmiş oldular. Görüşmeler sırasında Yüregir, yeni benimsenen yasaya ilişkin olarak, “meclis, inkılâpçı, kuvayi milliyeci ruhunu izhar etti, inkılâp kanunlarına aykırı hareket edilmesine, millet hazinesine karşı haksızlıklar yapılmasına müsaade edemeyeceğine karar verdi” şeklinde konuşuyordu.

Evet, ama yetmez!

İş bununla da kalmadı, meclis bir de ilgili yasanın sekizinci maddesine ilişkin yorum kararı aldı: “431 sayılı kanunun meriyete girdiği tarihte hayatta bulunsun, bulunmasın Osmanlı İmparatorluğu’nda padişahlık etmiş herhangi bir kimse namına Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde tapuda mukayyet gayri menkul mallar bu kanunun 8'inci maddesi mucibince, kanunun yürürlüğe girmesi ile millete intikal etmiştir.  Binaenaleyh 431 sayılı kanunun neşrinden sonra bu gayri menkullerin padişahların mirasçılarına intikali yapılamaz ve bu mallar üzerinde verese tarafından hiçbir hak iddia edilemez.” şeklinde…

Önceleri basit bir hukukî sorun olarak beliren miras davası; davanın hukukî yönden sonuçlanmasından sonra tamamen siyasî bir görünüm kazanmıştır. Sonuçta, davanın siyasî yönü hukukî yönüne ağır basmış görünüyor. Sakın ola ki, bu gelişmenin bütün siyasal sorumluluğu CHP’nin üzerine yıkılmasın. Aksine, DP’nin iktidarı döneminde de aynı konu bir kez daha ele alınacak ve yurda dönen hanedan mensuplarının gayri menkûllerini üzerlerine alamayacakları bir kez daha yasa maddesi olarak gündeme gelecektir. CHP ile DP, 1952 yılında inkılâp yasalarının uygulanmasında ve meclisin yargı kararları üzerindeki değişiklik yetkisinde anlaşmışlardı!

Okuma metinleri

Uzun yıllar önce yayınladığım Abdülhamid’in Mirası kitabımda, konuyla ilgili ayrıntılı ve geniş bilgi bulunmaktadır. Ayrıca burada ele almaya imkân bulamadığım, fakat miras davasının yurt dışındaki gelişmeleriyle ilgili olarak da okuyucular bu kitapta yeterince bilgi bulabilirler. Dahası, yine bu kitapta hanedan mensuplarının yurda geliş öykülerine de yer verdim. Bütün bu gelişmeler belgelerle desteklenmiş olarak kitapta okuyuculara sunulmuştur.  Vasfi Şensözen’in Osmanoğulları’nın Varlıkları ve II. Abdülhamid’in Emlâki  kitabı meselenin devlet cephesinden nasıl görüldüğünü ve meseleye ne şekilde yaklaşıldığını anlamak bakımından çok önemlidir. Ayrıca bu kitapta devasa mirasın boyutlarını da bulmak mümkündür.

.


.

Okyar ‘azim’le devam edebilseydi SCF’nin tarihi farklı yazılabilirdi

14.08.2011 - Bu Yazı 3216 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF) 1930 yılının Ağustos ayında kuruldu; ömrü uzun olmadı; fakat bunda acaba kuruluş sürecindeki kabullenmişliklerinin de payı yok mudur? Kanımca, Fethi Okyar’ın orijinal mektubunda yer alan “azim” kelimesi, Atatürk’ün basına ilettiği metinde iki kez “arzu” kelimesine dönüştürüldüğü andan itibaren, işin hikâyesi daha ilk satırdan farklı bir şekilde yazılmaya başlanmıştı bile.

Başbakan İsmet İnönü’nün 20 Nisan 1930 tarihli günlüğündeki nota bakılırsa, daha bu tarihte Cumhurbaşkanı Atatürk ile Başbakan “muhalif fırka” seçimini ve “Fethi [Okyar] Beyin muhalefet” başkanlığını görüşmüşlerdi. Bu not, bir muhalefet partisinin kurulması düşüncesinin, Âsım Us’un notlarında yazıldığı gibi, yaz aylarının başında değil, fakat daha ilkbahar aylarında gündemde olduğunu gösteriyor. SCF’nin oluşum öyküsüne, SCF ile ilgili literatürün hep yapageldiği gibi, 1930 yılının Temmuz/Ağustos aylarından değil, fakat hiç olmazsa ilkbaharından başlamak gerekir.  Hatta hayli eski bir tarihe dek geri gitmek de mümkün olabilir: Türk Ocakları Merkez Heyeti Başkanı Hamdullah Suphi Tanrıöver, 13 Eylül 1930 tarihli Yarın gazetesinde yayınlanan bir makalesinde, Atatürk’ün “birbuçuk sene evvel bir muhalefet fırkası doğması için duyduğu arzuya muttali olmuştuk” demektedir.

Atatürk-Okyar mektuplaşması

SCF hakkında yazılan bazı eserlerde yayınlanan Fethi Okyar-Atatürk mektuplaşmasının orijinal metinlerinde bazı maddî hatalar bulunmaktadır. Ahmet Ağaoğlu’nun anılarında (tüm baskılarda) yer alan Fethi Okyar’ın mektup metninde ilk paragrafta bulunan “tahkik” sözcüğü “tâmik” olmalıdır. Cemal Kutay’ın, Çetin Yetkin’in, Abdülhamit Avşar’ın yayınladığı metinlerde de aynı yanlışlık söz konusudur. Çetin Yetkin’in kitabında yer alan metinse sadeleştirilmiştir.

Elimizde bulunan ve CHP’ye ait olan bir genelgenin eklerinde, Fethi Okyar’la Atatürk’ün karşılıklı mektuplaşmasının hem taslaklarına, hem de orijinallerine rastlıyoruz. Ayrıca, mektupların basında yayınlanan metinlerine ve basında yayınlanan haberlere de yine genelgenin eklerinde yer verilmiştir. Fethi Okyar’ın 9 Ağustos tarihli mektubunun orijinali ile kanımca basına iletilmek üzere hazırlanan metin ve basında yayınlanan metin arasında bazı küçük ve genellikle önemsiz değişiklikler olduğu görülüyor. Anlaşılan mektup basına verilirken üzerinde son bir/iki düzeltme daha yapılmış olmalıdır. Değişik kaynaklar bu farklı metinleri zikretmişlerdir.

Okyar'ın 'azmi' nası 'arzu'ya döndü

Kanımca bu metinlerin karşılaştırılmasında ortaya çıkan en önemli farklılık; Fethi Okyar’ın anılarında da yer verdiği gibi, orijinal metinde yer alan “ayrı bir fırka ile siyasî mücadele sahnesine atılmak azmindeyim” ve “bu siyasî azmimin” şeklindeki ifadelerde yer alan “azim” sözcüğünün iki kez düzeltilmiş olmasıdır. Elimizde bulunan ve Fethi Okyar’ın imzasını taşıyan orijinal metinde ve Okyar’ın anılarında da yer verdiği mektupta, “azim” sözcüğü iki kez yinelenmişse de, basına dağıtıldığı izlenimini veren metinde, ilk cümledeki “azmindeyim” kelimesinin yerine “arzusundayım” sözcüğü kullanılmıştır. Ama bu metinde “siyaset azmi” ifadesinin korunmuş olduğu görülüyor. Fakat Anadolu Ajansı tarafından dağıtılan metinde her iki defa da “azim” kelimesi yerine “arzu” kelimesi kullanılmıştır. TBMM Yıllığı’nda yayınlanan mektup metninde de her iki yerde “azim” sözcüğü geçmektedir. Ama mektupta yer alan “ihtiyar edilen fedakârlıklar” aynen kalmıştır. Sanıyorum metinler arasında fark olduğu ya şimdiye kadar hiç fark edilmemiş ya da bunun önemli olmadığı düşünülmüş olmalıdır. Bu farklılıklara Avşar’ın kitabında yayınlanan metinde işaret edilmiştir. Fakat anlamı üzerinde hiç durulmamış olduğu gibi, analizine de gerek duyulmamıştır!

Elimizde bir başka metin daha bulunmaktadır: Bu, SCF Genel Sekreterliği tarafından yayınlanan ve “her nüshada fırkanın möhrü [mührü]” bulunan “’Serbes[t] Cumhuriyet’ Fırkası’nın Prensipleri” adlı on sayfalık bir broşürdür. “Parasız tevzi” olunan bu broşürün SCF’nin resmî açıklaması olduğundan şüphe edilemez. Broşür, “Fırka Reisi’nin Reisicumhur Hazretleri’ne Takdim Ettikleri Mektup [ile] Reisicumhur Hazretleri’nin Cevapları”nı da içermektedir. Bu broşürde de Fethi Okyar’ın Atatürk’e yazdığı mektup, Fethi Okyar’ın kaleminden çıktığı gibi, orijinal hâli ile yayınlanmıştır. Yani “azim” sözcüğünün iki kez geçtiği ve “hükûmetçe ihtiyar edilen para fedakârlıkları”-ndan söz eden metin, muhalefet partisince kamuoyuna yayınlanan resmî metindir.

Fethi Okyar’ın mektubunun değişik versiyonları söz konusudur. Bu değişiklik, küçük olmakla birlikte, kanımca önemlidir. İki kelime arasındaki vurgu farkı hemen dikkati çekmektedir. Fethi Okyar, kendi ifadesine göre, siyasî hayata atılma kararlılığını göstermek istemişse de, muhtemelen bizzat Atatürk, bu kararlılığın arzu şekline dönüşmesini tercih etmiştir. Böylece bir “izin” süreci, bu iki kelime arasındaki önemli fark ile de kendisini belli etmiş oluyordu! Atatürk, Okyar’ın “arzu”sunu gerçekleştirmesine izin verecektir. Oysa “azim” kelimesi, eğer söz konusu olacaksa, bir “izin” sürecine hiç yer veremezdi!

Siyasî uzlaşmanın sonuçları vahim olabilir!

Taraflar açısından metne verilen önem açıktır. Fakat metnin orijinali konusunda iktidar ile muhalefet arasında daha başlangıçta meydana gelen anlaşmazlığın da vurgulanması yerinde olacaktır. Bu noktada bir yanlış anlamadan da söz etmek anlamsız olur. Çünkü iktidar, metni kendince revize ederek yayınlarken, muhalefet de “kendi metni”ni yayınlamakta ısrar etmiştir. Siyasî felsefe ve dönemin siyasî gerçekleri açısından “azim” ve “arzu” kelimeleri arasında  kanımca çok önemli bir fark vardır ve yine bu iki kelime ve bu iki farklı kelimeden doğan siyasî felsefe farklılığı, daha işin başında yeni kurulmakta olan muhalefet partisi ile iktidar arasındaki muhalefet anlayışının ne olduğunun farkını çok açık bir şekilde gösterir. Öyle görünüyor ki “azim” kelimesi hoşa giden bir sözcük değildi. Yine öyle görünüyor ki, muhalefetin siyasî mücadele için azimli olması, iktidar açısından kabul edilebilir değildi. Dolayısıyla SCF daha kuruluş aşamasında dahi problemlidir.

Eğer benim metinler arasındaki karşılaştırmamın sonucundaki değerlendirmem doğru ve gerçekçiyse, bunun daha işin en başında önemli bir anlaşmazlık olduğu da açıktır. Nedense taraflar, o sırada da, yıllar sonra anılarında da bu farklılığın üzerinde durmamış gibi görünüyorlar. Fakat SCF Genel Sekreterliği’nin o sırada yaptığı yayın ve Fethi Okyar’ın yıllar sonra anılarında orijinal metni benimsemesi, bu farkın bilincinde olunduğunun bir göstergesi olarak kabul edilmelidir.

Bütün bunlardan sonra, Fethi Okyar’ın anılarında yer verdiği ve SCF macerasını hayal kırıklığı ile değerlendiren duygularını yeniden gözden geçirince, bu duyguları anlamakta zorlandım ve Okyar’ın bu duygularını haklı bulamadım. Çünkü, daha işin en başında, ilk adımda, böyle bir düzeltme operasyonu, iktidarın muhalefete yaklaşımını, felsefesini göstermesi açısından önemli bir işaret olarak görülmeliydi. Kanımca, Fethi Okyar’ın orijinal mektubunda yer alan “azim” kelimesi, Atatürk’ün basına ilettiği metinde iki kez “arzu” kelimesine dönüştürüldüğü andan itibaren, işin hikâyesi daha ilk satırdan itibaren farklı bir şekilde yazılmaya başlanmıştı bile... SCF’nin kurucularının ve önderlerinin bu gerçeği nasıl görememiş olduklarını anlamak çok zordur. O nedenle, SCF’nin kapanmasından sonra kendilerinin bir siyasî komplo ile karşı karşıya kaldıklarını ya da bırakılmış olduklarını ileri sürmeleri ve bu düşüncenin yarattığı hayal kırıklığı ile anılarını kaleme almalarını anlamak kolay değildir. Sanırım izin aldıklarını yetirince idrak edememişlerdi ve bu izin “azmi” değil, ancak “arzu”yu içeriyordu. Kesinlikle daha fazlasını değil!

Atatürk’ün   mektubu

Elimizde Atatürk’ün de Fethi Okyar’a yazdığı mektubun el yazısı orijinal metni bulunmaktadır. Ahmet Ağaoğlu, anılarında, mektupların Atatürk, İnönü ve Okyar arasında geçen görüşmeler sırasında kararlaştırıldığını ve son hâline getirildiğini anlatıyor. Elimizde bulunan el yazısı orijinal metin İsmet İnönü’ye ait değildir. Ağaoğlu, anılarında şöyle yazıyor: “Dikkat ettim; iki kâğıt da İsmet [İnönü] Paşa’nın eli ile yazılmıştı.” İsmet İnönü ise, anılarında, mektuplaşma sürecindeki rolünü kabul ediyor: “Atatürk ile konuşulurken bidayette, yazılar, mektuplar verilmesini karşılıklı kararlaştırmışlar. Bu mektupların verilmesi benim bilgim altında oldu. Yazılmasından filân haberim vardı ve [Atatürk ile] beraber takip ediyorduk.” Yazı, daha çok Atatürk’e aitmiş gibi görünüyor. Ama yanılabilirim. Belki de bir başkasınındır. Bu metin de basında yayınlanan metinden biraz farklıdır. Belli ki, yazıldıktan sonra az da olsa düzeltilmiştir. Orijinal metnin girişinde yer alan “9.8.[1]930 tarihli mektubunuzu aldım” ifadesi, basında yayınlanan metinde, kısaca “mektubunuzu aldım” şeklinde değiştirilmiştir.  Bir de orijinal metnin sonunda yer alan “efendim” sözcüğü basında yayınlanan metinden çıkarılmıştır. SCF literatüründe yer alan mektup metni genellikle orijinali ile aynıdır. Çetin Yetkin’in, Cemal Kutay’ın kitaplarında ve Ahmet Ağaoğlu’nun anılarında yer alan mektup metni ise sadeleştirilmiştir. Tarık Zafer Tunaya hocamızın “Türkiye’de Siyasî Partiler” adlı kitabında bulunan metninde ise bazı küçük hatalar vardır: İkinci ve son paragrafta bulunan“şeraitini” sözcüğü “icraatını”; “bulunurdum” sözcüğü “bulurdum” ve “hükûmetle olan” sözcüğü “hükûmette olan” şeklinde olmalıdır. Eğer “bulunurdum” sözcüğü “bulurdum” şeklinde değiştirilecek olursa, doğru bir metin Türk Parlamento Tarihi (1927-1931)’nde bulunmaktadır.

Elimizde basına duyuru amacıyla hazırlandığı izlenimini veren bir metin daha bulunmaktadır ve bu metin ile basında yayınlanan metin aynıdır. Elimizde bulunan el yazısı orijinal metnin bir cümlesinin altı çizilmiştir. Bu önemli bir cümledir: “Reisicumhurluk vazifemin hitamında, bizzat teşkil ettiğim Cumhuriyet H[alk] Fırkası Reisliği’ni fiilen ifa edeceğim tabiîdir.” Bu cümlenin vurgulanması, Atatürk’ün Cumhuriyet Halk Fırkası ile olan bağını işin daha en başında hiçbir tartışmaya imkân bırakmayacak şekilde ortaya koyduğunu göstermektedir. Literatürde Atatürk-Okyar mektuplaşması hayli sık anılır; ama orijinal metin üzerinden benim vurguladığım meselenin hiç göz önüne alınmamış ve tartışılmamış olması ilginçtir. Oysa, Atatürk, bu mektuplaşmada, hem “tarafsızlığı”nın dar sınırlarını çiziyordu, hem de muhalefetin sınırlarının “azim” ile değil de, sadece ancak “arzu” ile çizilebileceğini vurguluyordu. Bu mektuplaşma, aynı zamanda, siyasal izin anlamına da geliyordu.

Okuma metinleri

Ahmet Ağaoğlu’nun Serbest Fırka Hatıraları ile başlamak yerinde bir seçimdir. Fethi Okyar’ın anıları hemen ardından gelmelidir: Serbest Cumhuriyet Fırkası Nasıl Doğdu? Nasıl Fesh Edildi? Süreyya İlmen’in Zavallı Serbest Fırka’sı da unutulmamalıdır; ne var ki, bulması güçtür. Ahmet Hamdi Başar’ın Atatürk’le Üç Ay ve 1930’dan Sonra Türkiye öğretici ve düşündürücü bir anı metnidir. Eğer anı okumaktan hoşlanıyorsanız, bu kitaplardan hem epey bilgi edinirsiniz, hem de gelişmelerin perde arkasını bizzat aktörlerin gözünden izleyebilirsiniz. Akademik metinlere gelince: Aldülhamit Avşar’ın Serbest Cumhuriyet Fırkası, Cem Ermence’nin Serbest Cumhuriyet Fırkası ile Çetin Yetkin’in Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı  akla ilk gelen kitap isimleridir. Buna Ali İhsan Balkaya’nın 1930 Belediye Seçimleri adını taşıyan belgesel kitabı da eklenmelidir. Yine de benim tavsiyem Ermence’nin kitabı ile başlamaktır. Sona bıraktım ama, umarım benim Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası araştırmamı ihmal etmezsiniz; kalın bir kitap olmakla birlikte şimdiye kadar yazılmış SCF tarih yazımını sorgulaması ve eleştirmesi bakımından da göze çarpar diye ümit ediyorum. Ayrıca, literatürde hiç bilinmeyen ve yazılmamış pek çok farklı boyutu bizzat CHP ile devlet arşivi belgelerinden öğrenmenin yolu yine bu kitaptan geçmektedir.

Ahmet Ağaoğlu’nun serbest fırka anılarından

“O gece Çankaya’ya, Gazi’ye çağrıldım. Sofrada Recep [Peker] Bey liberalizm etrafında bir münakaşa açarak, Serbest Fırka’dakilere ‘bozguncu’ dedi. Şiddetle cevap verdim ve Gazi’nin teşebbüsü ile kurulmuş olan bir fırkaya nasıl ‘bozguncu’ denildiğine hayret ettiğimi söyledim. Gazi karışmadı. Acaba Recep bugün nasıl düşünüyor? Serbest Fırka’da bulunanların hemen hepsi onun yeniden arkadaşları oldular ve hatta bazıları Halk Fırkası hükûmetinde yüksek yerler aldılar! Onlar yine bozgunculukta devam ediyorlar mı?”

Anı yayınlamak da yazmak kadar tehlikeli olabilir

Samet Ağaoğlu, babası Ahmet Ağaoğlu’nun Serbest Fırka anılarını yayınlarken, ikinci baskıda, “birinci baskıya birçok sebeplerle koymadığım bazı parçaların büyük kısmını da katarak tekrar yayınlıyorum” demektedir. Demek ki, zamanında anılar bir ölçüde sansüre uğramak zorunda kalmıştır; bu açık bir itiraftır. Diğer yandan, anılar tamamlanmamış da olabilir; çünkü “büyük bir kısmı”nın daha katıldığından söz edilirken, tamamının katıldığı özellikle vurgulanmaktan kaçınılmış mı olmaktadır? Samet Bey, bütün öyküyü şöyle değerlendirmektedir: “İnanmayanlar kazandılar. Serbest Fırka macerası da inananların inanmayanlar önünde mağlup olma hikâyelerinin bir perdesinden başka bir şey değildir.”

.


.

Gayri Müslimler ve Türklüğe Hakaret Davaları: Ayın karanlık yüzü

20.08.2011 - Bu Yazı 3619 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Yabancılara karşı göstermeye pek meraklı olduğumuz hoşgörü edebiyatının altında yatan gerçeklerle yüzleşmeye cesaretiniz var mı? Evet, şu meşhur, fakat unutulmaya yüz tutmuş 301. maddenin geçmiş zamanlardaki sabıkalarından söz ediyorum.

1926 yılında kabul edilen Türk Ceza Kanunu’na göre Türklüğü tahkir ve tezyif etmek suçtu ve cezası da üç yıldan aşağı olmamak üzere ağır hapisti. Ancak dava açılabilmesi için Adalet Bakanlığı’nın TBMM Başkanlığı’ndan izin alması gerekiyordu. Gayri müslim azınlıklar hakkında açılan Türklüğü tahkir davalarına ilişkin olarak literatürde pek bilgi olmadığını da belirtmem gerekiyor. Başbakanlık arşivinde Türklüğü tahkir ettikleri gerekçesiyle gayri müslimler hakkında 1926 ile 1942 yılları arasında açılmış çok sayıda dava dosyası bulunmaktadır. Elden geçirebildiğim toplam dosya sayısı ise 554’ü bulmaktadır.

Azınlıklara dava yağdı

Bu dosyalarda, davaya konu olan olaya ilişkin tutanakları da bulmayı ümit etmiştim. Bu tutanaklar, ister olayın olduğu yerdeki/andaki kişiler tarafından ihbar üzerine tutulmuş olsun, isterse resmî görevliler tarafından tutulmuş olsun ya da isterse hepsinin birlikte tutmuş olduğu olsun, bize hangi olayların, nelerin, hangi ifade tarzlarının, hangi tutumların Türklüğü tahkir olarak algılandığını ve yorumlandığını ve ihbara konu olduğunu göstermesi bakımından hayli bilgilendirici olabilirdi. Dönemin Türk milliyetçiliğinin yaymış olduğu ideolojik algılayış/kavrayış, neyi Türklüğü tahkir sayıyordu sorusunu bu açıdan yanıtlamak, son derece bilgilendirici olurdu. Ama maalesef bu bilgi tabanından yoksunuz. Çünkü hiçbir dava dosyasında ilgili tutanaklar bulunmuyor. Gayri müslimler ve yabancılar hakkında dava açılması taleplerinde 1935 senesine kadar onaylanmamış hiçbir başvuru yoktur. Ancak bu tarihten sonradır ki, bu eğilim radikal bir dönüşüme uğrayacaktır.

Azınlık mensupları hakkında açılan davaların tamamının Türklüğü tahkir davası olduğunu söylemek de yanlış olur. Davaların çok büyük bir kısmının Türklüğü tahkir davası olduğu doğrudur, fakat bu başka davaların hiç söz konusu olmadığını da göstermez. Aksine, daha az sayıda olmakla birlikte, farklı suçlamalarla da değişik davalar açılmıştır.

Davalar daha çok gayri müslimlere açılıyordu

Biraz da karşılaştırmalar yapmalıyız: Acaba Müslümanlar hakkında da aynı ya da benzer suçlamalarla dava açılıyor muydu? Genel bir gözlem, bu soruyu ikiye ayırarak yanıt vermenin gereğine işaret ediyor. Müslümanlar hakkında da Türklüğü tahkir ettikleri için dava açılıyordu. Fakat bunlar sayıca çok çok azdır. Neredeyse ihmal edilebilir bir orandadır. Müslümanlar hakkında daha ziyade hükûmete, orduya, yasalara ve meclise hakaret ettikleri gerekçesiyle dava açılıyordu. Elimizde bulunan belgelerden hareketle hiçbir kısıtlamaya ihtiyaç duymadan söyleyebiliriz ki, Türklüğü tahkir davaları münhasıran gayri müslimler hakkında açılmıştır! Elimizdeki belgelerin yalnızca 1926 ile 1938 yılları arasında açılan davalara ilişkin olduğunu belirtmeliyim. Oysa arşiv katalogları 1952 yılına kadar uzanmaktadır ve hepsini taramış bulunmaktayım. Söz konusu on iki yıllık dönemde açılan bütün davaların da bunlardan ibaret olduğunu söyleyemeyiz. Arşivde yaptığım çalışma sırasında, 1924 ve 1928 yıllarına ait hiçbir dava dosyası bulunmadığını saptadım. Bu yıllarda hiç dava açılmamış mıydı, yoksa dava dosyaları arşivde mi bulunmuyordu sorularına doyurucu ve kesin bir yanıt vermekten uzağız. Muhtemelen arşivde bulunanlar eksik olmalıdır.

- 1925-1927 yılları arasında açılan davaların yaklaşık % 60’ı gayri müslimler hakkındadır. Hakkında dava açılan Müslümanların lakabı olarak dava dosyalarında Arap, Arnavut, Afganî, Dağıstanlı, Kürt, Bağdatlı ve Acem sıfatlarının kullanılması da dikkat çekicidir. Bu, dönemin genel özelliğinin yansıması olarak kabul edilmelidir. Müslüman olmakla birlikte etnik köken itibariyle “yabancı” olarak telâkki edilenler her zaman için gözetim altında tutulmak isteniyordu. Yönetim, bu grupların ne kadar Türk oldukları/sayılacakları konusunda tereddütlü ve kuşkuluydu. Türklük/Türk olmak, bu anlamda içerik olarak (henüz ve hâlâ!) tartışılan bir kavramdı. Ve genellikle de kavramın kâğıt üzerindeki tanımıyla gündelik hayattaki/uygulamadaki tanımı birbiriyle çakışmıyordu!

- 1929-1932 yılları arasında Türklüğü tahkir davalarının yaklaşık olarak % 53’ünün gayri müslimler hakkında açıldığını görüyoruz. Gayri müslimlere açılan dava oranı ilk dönemde Müslümanlara kıyasla neredeyse 24 ve ikinci dönem için ise 21 kat fazladır! Elbette bu oran grupların nüfus içindeki oranlarına göre hesaplanmıştır.

- 1933-1937 yılları arasında gayri müslimler hakkında Türklüğe hakaret etmekten dolayı açılan toplam  240 adet dava bulunmaktadır. Ancak 1933 ve 1934 yıllarında hiç dava açılmamış olduğu görünmektedir, çünkü bu yıllara ait sadece iki adet dava vardır. Bu yıllarda hiç dava açılmamış mıydı, yoksa dava dosyaları arşivde mi bulunmuyordu sorularına doyurucu ve kesin bir yanıt vermekten uzağız. Ancak bu tarihlerde dava sayısının dramatik azalışını düşündürecek hiçbir neden yok gibi görünmektedir. O nedenle bu dönemde açılan davaların arşivde bulunmadığı sonucuna varmak daha makul bir açıklama tarzı olacaktır. Görüldüğü gibi, dava sayısının birden bire arttığı göze çarpıyor. Eğer 1933 ve 1934 yıllarında da dava sayısı bu ölçüde artıysa, bu takdirde bu dönemin dava sayısının dramatik olarak artmış olduğunu söyleyebiliriz. Unutulmasın ki, bu döneme ait elimizdeki toplam dava sayısı yalnızca 1935, 1936 ve 1937 yıllarına aittir. Bu rakamlar, Türklüğü tahkir davalarının yaklaşık olarak % 46’sının gayri müslimler hakkında açıldığı anlamına gelmektedir. Oran gayri müslimler için Müslümanlarla karşılaştırıldığında neredeyse 23 kattır!

- 1938-1946 yılları arasında gayri müslimler hakkında Türklüğe hakaret etmekten dolayı açılan toplam sadece 8 adet dava bulunmaktadır. Ancak bütün dava dosyaları 1938 yılına ait olup, diğer yıllarda açılmış herhangi bir dava görülmemektedir. Diğer yıllarda hiç dava açılmamış mıdır, yoksa dava dosyaları arşivde mi bulunmamaktadır sorularına doyurucu ve kesin bir yanıt vermekten uzağız. Ancak bu tarihlerde dava sayısının dramatik azalışını düşündürecek hiçbir neden yok gibi görünmektedir. O nedenle bu dönemde açılan davaların arşivde bulunmadığı sonucuna varmak daha makul bir açıklama tarzı olacaktır. Yine de bütün bir İkinci Dünyâ Savaşı döneminde hiç dava açılmamış olması akla yatkın gelmiyor. Bu rakamlar, Türklüğü tahkir davalarının yaklaşık olarak % 18’inin gayri müslimler hakkında açıldığı anlamına gelmektedir. Oran Müslümanlar için açılan davaların  neredeyse 9 katıdır.

Türk milliyetçiliğinin davalar üzerindeki etkisi

Eğer rakamlardan hareketle bir sonuca ulaşmak mümkünse, tek-parti döneminde, sıradan ve gündelik Türk milliyetçiliğinin görünmeyen yüzü ile karşılaşan gayri müslimlerin toplumsal hayatın pek çok alanında karşılaştıkları sorunlardan birinin de Türklüğü tahkir davaları olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Anlaşılan gayri müslimler, cemaatlerinin dışında, gündelik ve kamusal hayatın içinde kendilerine daha çok hâkim olmak ve kendilerini daha çok kontrol etmek zorundaydılar. Muhtemelen üzerlerinde görünmeyen bir tehdit hissediyorlardı. Hangi davranışlarının, tutumlarının ya da sözlerinin kim ya da kimler tarafından nasıl değerlendirilebileceğini asla bilemezler ve tahmin edemezlerdi. En küçük bir taşkınlık belirtisi sonucu belirsiz bir dava ile sonuçlanabilirdi.

Okuyucu bu noktada, şimdiye kadar yapılageldiği gibi, gayri müslimlere karşı gösterilen/gösterildiği ileri sürülen “hoşgörü/tolerans” düzeyini bir kez daha test etme imkânına sahiptir. Son zamanlarda Türk milliyetçiliğinin doğuşu ve gelişimine ilişkin araştırmalar, bize artık bu konuda yeterli fikir vermiş bulunmaktadır. Kısaca söylemek gerekirse, sadece gayri müslim azınlıklar değil, fakat Müslüman azınlıklar da, yönetimin kendilerine karşı gösterdiği siyasî güvensizliğin sonuçlarına katlanmak zorunda kalacaklardır! Türk milliyetçiliğinin dönemden döneme değişen/farklılaşan içeriği bu katlanmanın boyutlarını şekillendirmiştir. Dönemin Türk milliyetçiliğinin hiçbir zaman resmen ırkçılığa varmadığını ileri sürmek, bütün bu verilerin ışığında sanırım epey ileri gitmek anlamına gelir. Ortaya konulan veriler/örnekler, “vatandaşlık bağı”ndan çok “kan bağı”na verilen değeri açıkça göstermektedir! Türklüğü tahkir davalarının “Vatandaş Türkçe Konuş!” kampanyası ile yakından bağlantılı olduğunu düşünüyorum. Bu sloganlar ve bunun yarattığı gündelik atmosfer, sanırım dava açılmasını kolaylaştırıyordu. Muhtemelen gayri müslimlerin gündelik hayat içinde toplumun her kesimine yönelik eleştirileri dava açılması için yeterli oluyordu. Bu eleştirilerin sert olması da gerekmiyordu herhalde. Her türlü gündelik basit eleştiri, nihayet Türklüğü tahkir davasına rahatça dönüşebilirdi. Muhtemelen dönüşmüştür de… Fakat böyle bir ihtimal karşısında toplum içinde ve gündelik hayatta çekingen cemaat üyelerini de gözümüzün önüne getirebiliriz. Bir basit alış-veriş sırasında itiraz(lar), kendilerine yönelik nezâketsizliğe karşı itiraz(lar), devlet dairelerinde basit ve sıradan işlemler sırasındaki olağan tahammülsüz-lük(ler), dava ile mi sonuçlanıyordu? Herhalde örnekleri vardır. Bir başka örnek daha akla geliyor: Müslüman ve gayri müslim genç erkeklerin diğer cemaatten genç kızlara karşı olan tutumlarında ve sert karşılıklarda da aynı sonuç mu söz konusu oluyordu? Kişisel anlaşmazlıklar, rekabetler, düşmanlıklar da aynı sonucu mu doğuruyordu? Bütün bu sorulara karşı olumlu yanıtlar verme eğiliminde olduğum halde, neden-sonuç ilişkisini kanıtlayabilecek olgulardan yoksunum. Amacım, bu meseleye dikkat çekerek, elinde bilgi ve belge bulunanların bunları açığa çıkarmalarını sağlamaktan ibarettir.

“Vay!…  Türklüğü Tahkir Etti Ha?… (Vâ[lâ]-Nû[rettin]) (1933)

“Gazetelerde bir cinayetin tafsilatını okuyorsunuz. Sevgilisini vuran adam, bu fecî fiiline mazeret diye, ‘o kadın Türklüğü tahkir etti!’ iddiasını ileri sürüyor. Türklüğü tahkir?… Kanun, bu küstahlığı yapacak olanları cezalandırdığı için, pek çok kimseler de buna dayanarak çapraşık vaziyetlerden zeytinyağı gibi üste çıkmak maksadıyla attıkları tokadın, soktukları bıçağın, kırdıkları her türlü potun, hatta kıydıkları canın mübahlığını böylece izah ediyorlar: ‘Efendim, Türklüğü tahkir etti de, hamiyetim kabardı. O alçağa, onun için haddini bildirdim!’

Düşmanını, rakibini, alacaklı yahut vereceklisini, kendisini sorguya çeken mektepteki hocasını, hulâsa hoşlanmadığı, zıtlaştığı, korktuğu veya ezmek istediği insanı, karakol köşelerinde süründürmek isteyen pekçok cebbar, zalim ve ceberrutlar aynı bahaneyi buluyorlar: Ben seni bir kere Türklüğü tahkir ettin diye lekeleyeyim, başına çorabı öreyim de, sen sonra aksini ispat için, düştüğün ağdan kurtulmak üzere çırpın, çabala dur!

Aynı maddeden dolayı Aksaray’da oturan bir ellilik hatuncağızı, Beşiktaş’ta manavlık eden bir bilmem ne efendiyi, cehaletimizden lakabını ‘Acem’ koyduğumuz bir Azeri ırkdaşı yahut namuskâr bir vatandaş olan ve bütün işlerini bizimle gören bir Simon Efendiyi töhmet altına sokmak istiyorlar… Peki ama bu insanlar Türklüğü niçin tahkir etmiş olsun?… Ne zihniyetleri, ne mevkileri, ne menfaatleri buna imkân verir!… Hem Türklük gibi yüksek bir mevcudiyet, yıl on iki ay her önüne gelen tarafından tahkir edilebilir mi?… Kimin ne haddine?… Doğrusu bu gibi davaların sık sık açılması ve haberlerinin gazete sütunlarında gün geçmeden okunması bile bizi rencide ediyor. Artık bu maddeyi şarlatanlıklarına âlet etmek isteyenlerin çanına ot tıkansın… Yok, hayır: kânunumuzdan ‘Türklüğü tahkir edenler cezalandırılır’ maddesi kaldırılsın demiyorum. Bilakis, onun işaret ettiği cezaya asıl bu şarlatanlar çarpılmalıdır… Zira bu büyük mevcudiyeti hasis hislerine ve menfaatlerine âlet ederek tahkire kalkışanlar asıl onlardır.” 

BASINDAN HABERLER

Milliyet gazetesinin 29 Ekim 1929 tarihli bir aberini aşağıda aktarıyorum:

“Günün Adliye Haberleri… Filmdeki Köpeğin Adına Türk Demişler…

Dün üçüncü cezada yeni bir Türklüğü tahkir davasının rüyetine devam olundu. Maznunlar, film tüccarlarından Avram, Matteo ve Hüseyin Hüsnü efendilerdir. Davanın mevzuu şudur: Maznunlar bir çocuk filmi getiriyorlar. Bu filmde bir köpek ve bir de maymun vardır. Köpeğin adı[na] ‘Türk’ demişler!… Köpek filmde birçok gülünç vaziyetlerde bulunuyor ve bu sûretle Türklük eğlence mevzuu oluyor. Geçen celsede maznun vekili filmin tetkikini istemişti. Müddei Umumî Muavinlerinden Abdurrahman B[ey] ve maznunlardan Avram ve Mateo ile tercüman olarak avukat Hüsnü Beylerin huzûrunda ve mahkeme salonunda tetkikat yapılmıştı. Dünkü muhakemede bu rapor okundu. Raporda köpeğe ‘Türk’ adı takıldığı ve birçok yerlerde tahkiri mütazammın kelimeler bulunduğu bildiriliyordu. Muavin Abdurrahman B[ey] evrakı okumak istediğinden, dava iddianamenin serdi için 30 Teşrinievvele tâlik olundu.”

Milliyet gazetesinin 31 Ekim 1929 tarihli bir haberinde de davanın sonucunu okumak mümkündür::

“Günün Adliye Haberleri… Türklüğü Tahkir Davası İntaç Edildi…

Getirdikleri bir filmde köpeğe ‘Türk’ adını vermiş olmasından dolayı haklarında Türklüğü tahkir davası açılan film tacirleri Avram, Mateo ve Hüseyin Hüsnü Ef[endi]lerin muhakemesi dün üçüncü cezada rüyet ve intaç olundu. Dünkü celsede Muavin Abdurrahman B[ey] iddiasını dermeyan etmiş ve ‘Her ne kadar filmde ‘Türk’ adlı bir köpek varsa da, gösterilmemiş bulunması, muhteviyatını bilerek getirdikleri sabit olmadığından ve icraatı cürmü de sabit olmadığından beraatlerini isterim’ demiştir. Maznunların vekili müdâfaasını yaptı. Neticede, üçüncü cezâ heyeti hakimesi, uzun süren bir müzakereden sonra iddia makamının esbabı mucibesile maznunların beraatine ve filmin müsaderesine karar vermiştir.”

.

.

Basın o zaman da ‘serbest’ti ama... Şeriatın kestiği parmak da acımazdı

27.08.2011 - Bu Yazı 3570 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Günümüzde basın özgürlüğü tartışmalarında kullanılan ikili bile değil, çoklu standartlar, sizi de yormuyor mu? Peki, bir de tek-parti döneminin basın hayatına göz atmaya var mısınız?

Atatürk’le İnönü’nün yolları neden ve nasıl ayrıldı?

24.09.2011 - Bu Yazı 3611 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Cumhurbaşkanı Atatürk ile Başbakan İnönü’nün yolları 1937 yılının sonbaharında dramatik bir şekilde ayrıldı. Bu kopuş yıllar sonra farklı siyasî polemiklere yol açtı.

Güncel politika, tarihsel geçmişi kendi uygun gördüğü şekilde yeniden kurar ve geçmişle günümüzü kendince tutarlı bir şekilde bağlamaya çalışır. Bunu yapabilmesi geçmişin ancak kendisi açısından uygun gördüğü kısmını ve geçmişi ancak uygun gördüğü oranda yansıtmasına bağlıdır. Sözünü ettiğim kopuş bunun somut örneğidir. Atatürk ile İnönü’nün ilişkilerini sorunsuz ve benzersiz gibi göstermeye çalışanlar açısından ayrılığın nedenini açıklamak çok güçtür. Genellikle geçiştirilmek istenir. Buna karşılık ileride İnönü’nün siyasî hasmı olacaklar için söylentiye açık hayli bereketli bir konudur. Şimdi ayrılık nedenlerine gelelim.

Atatürk’ün hükûmet üzerindeki müdahaleleri

Nedenlerin ilki, Atatürk’ün Cumhurbaşkanı sıfatıyla anayasal yetkisi olmamasına rağmen İnönü hükûmeti üzerindeki müdahaleleriydi. Başbakan, kendisine sorulmadan, danışılmadan kabinesinde yapılan değişikliklere karşı öfkeliydi. Bir tarihte geceyarısı yapılan bir bakan değişikliği karşısında Cumhurbaşkanına çektiği telgrafta, “geceyarısı gaflet uykusundan uyandırılarak kabinesinde değişiklik yapılmak istendiği haberini alan bir başvekilin bu hususta ileri süreceği mütalaadan nasıl bir fikir selâmeti beklenebilir?” diye sorma gereğini hissetmişti! Başbakan olarak sorguya çekilmeye, kınanmaya tahammül göstermesi isteniyor; İnönü de buna karşı sert tutum alıyordu. Anılarında şöyle yazıyor: “Evvelce de Atatürk ile hükûmet başkanı olarak beni müteessir eden bir olay cereyan etmişti. Atatürk, vekillere sert muamele yapacak. Atatürk’ten bilhassa rica ettiğim, vekillerden hangisini istemiyorsa, itimadı yoksa söylesin. Vekile söyleriz. Hiç kimse kendi itimadına mazhar olmadığı halde vekâlette kalmak arzusunda değildir. Emin olsun bundan. Bunu değiştirmek mümkündür. Yapmasın bunu. Bunu rica ettim kendisinden. Bu nokta üzerinde son derece kırılıyorum. Toplanıyoruz. Herhangi bir vekili istifaya mecbur etmek için sert muamele yapmak, onun için çok ağır bir muamele oluyor. Hükûmet olarak, başvekil olarak, benim için de çok üzüntü verici bir hadise oluyor.” Unutulmasın ki, Celâl Bayar’ın ekonomi bakanı olarak kabineye girişi, yine Atatürk’ün ısrarı üzerine ve İnönü’nün de pek de hevesle karşılamadığı bir başka örnek olarak bilinmektedir.

Dış politikadaki görüş ayrılıkları

İkinci neden, dış politika konularındaki görüş farkıydı. Tam bu sırada imzalanan Nyon anlaşması, Türkiye’nin Akdeniz’de İngiltere ve Fransa ile yakınlaşması anlamına geliyordu. İtalya’ya karşı da sert bir yanıttı. Atatürk, kısaca ülkesinin yeniden İngiltere ile yakınlaşmasından yanaydı. Bu askerî birliktelik İtalya’ya karşıydı; buna karşılık başbakan Sovyetler Birliği ile ilişkileri dengelemenin daha tedbirli bir politika olacağını düşünüyor ve ülkesinin bu hızlı rota değişiminden tedirgin oluyordu. Hele dış politikayı kendisi bir yana bırakılarak Atatürk’ün Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras ile doğrudan saptamasına da mesafeli yaklaşıyordu. Hele bir de Hatay sorunu vardı ki, Atatürk’ün bütün ısrarlarına ve eleştirilerine rağmen, İnönü Fransızlarla görüşmelerin sonucunun beklenmesinden yanaydı. Hatay, o kadar da mühim bir mesele sayılamazdı; görüşmelerden olumlu bir sonucun alınması sabırla beklenmeliydi. Bu tutum Atatürk’ün düşündüğü şekilde zaman kaybı olarak görülmemeliydi; oysa Atatürk sabırsızdı; açıkça hükûmeti eleştiriyor, hatta askerî bir harekâtı dahi masanın üzerinde güçlü bir ihtimal olarak tutuyordu ki, İnönü anılarında buna kesinlikle kaşı çıktığını anlatmaktadır.

Devletçilik tartışmaları

Nihayet bir üçüncü ve çok temel bir anlaşmazlık konusu daha vardı ki, bu da devletçilikti. 1929 dünya ekonomik bunalımı Türkiye’de de benzer pek çok örnek gibi devletçilik dönemini başlatmıştı. Diğer yandan, devletçiliğin niteliği ve tanımı, ne olduğu, bundan ne anlaşıldığı ya da anlaşılmak gerektiği, hiçbir zaman somut ve açık olarak tartışılmamıştı; uygulamada dönemden döneme, hatta bakandan bakana değişen farklılıklar dikkat çekici olmakla birlikte, görmezden geliniyordu. İnönü’nün Recep Peker’le birlikte devletçiliği temel bir iktisat politikası olarak kabullenme eğilimi açıkça görülürken; Atatürk, hantal bir bürokrasi çarkına dayanan ve verimlilikten çok uzak faaliyet gösteren bu eğilimi dizginlemeye çalışıyordu. Celâl Bayar’ın ekonomi bakanı olması aslında özel teşebbüs-devletçilik tartışmalarının göbeğinde Atatürk’ün Bayar’ı tercih ettiğini açıkça göstermişti. 1932 yılındaki bu atamadan sonra devletçilik uygulaması hep dalgalı bir seyir izledi. Bir yanda Celâl Bayar ve ekibinin kurduğu İş Bankası grubu, diğer yanda özel teşebbüsün her teşebbüsünü kuşkuyla izleyen İnönü’nün kadrosu hep çatıştılar. Celâl Bayar, bütün bu çatışmaların Atatürk’ün hakemliğinde çözüldüğünü ve onun hep kendisine destek olduğunu anılarında özenle belirtir. Bayar’ın devletçilik anlayışı Atatürk tarafından da paylaşılıyordu. Devletçilik, ekonomik ve siyasal bir konjonktürün zorunlu ve kaçınılmaz bir sonucu olarak ortaya çıkmıştı, onlara göre; ülkenin hızlı sanayileşmesinde manivela işlevi görecek, fakat daha sonra özel sektörün gelişmesi ve özellikle de özel sermaye birikiminin gerçekleşmesiyle birlikte tarihsel misyonunu tamamlamış olacaktı. Oysa İnönü ve ekibi, devletçiliği yalnızca ekonomik politikada uygulanacak bir yöntem olarak görmüyordu; aksine siyasette de devletin önde gelebilmesinin baş koşulunun ekonomide devletin hâkim olmasından kaynaklandığını anlamış gibiydiler. Hatta sonraları solcu olarak tanınacak Kadro dergisi de, büyük ölçüde İnönü’nün devletçilik anlayışını destekler gibiydi. Nitekim bizzat Başbakan “biz iktisadiyatta hakikaten mutedil devletçiyiz” demişti. İnönü şunu soruyordu: “devletçilikten büsbütün vazgeçip her nimeti sermayedarların faaliyetlerinden beklemeye sevk etmek, bu memleketin anlayacağı bir şey midir?” Kadro dergisinde yazdığı yazıda ise, İnönü, “iktisatta devletçilik siyaseti bana her şeyden evvel bir müdafaa vasıtası olarak kendi lüzumunu gösterdi.” “İktisatta devletçiliği biz inkişaf yolu takip edebilmek için bir müdafaa vasıtası ve bu sebeple bir azimet noktası, bir temel addetmeye mecbur bulunuyorduk.” “Memleketin muhtaç olduğu sanayi, teşkilâtı, vesaiti, devletin yardımcı nezareti ve hatta doğrudan doğruya teşebbüsü olmaksızın kurabilmeyi safdil olanlar düşünebilir.” “Benim kanaatimce bir işin efrada veya devlete ait olması o işin talep ettiği vesaitle ölçülmez. Meselenin bütün memlekete alâkası veya hususî menfaatlere terk edilebilmesi ihtimalidir ki, bu hususta karar vermeye esas olacaktır.” diyordu. Oysa Atatürk için devletçilik en kısa zamanda sona erdirilmesi gereken bir süreçti; bu sürecin sonunda devletin elinde toplanmış olan bütün üretim araçları yeniden özel girişime devredilecek, yani ülkemizde son yıllardaki adıyla özelleştirilecekti.

İnönü Atatürk için ne diyor?

Eğer bu değerlendirmemin yeterince ikna edici olmadığını düşünüyorsanız; aradan uzun yıllar geçtikten sonra İnönü’nün bu konudaki görüşünü aktarmakla yetineyim: Atatürk “başından itibaren özel teşebbüsü esas tutmuş ve ölünceye kadar bu prensibi tatbik etmiştir.” “Atatürk devletçi değildi; liberal ekonomiden yanaydı.” Bayar da herhalde nadir olarak İnönü’yü onaylıyor: “Atatürk tedricen dar devletçilikten beriye doğru geldi; İsmet Paşa olduğu yerde kaldı. Mesele budur.” Sonra daha açık bir şekilde “esasta” İnönü ile anlaşmazlık konusunu dile getirmektedir: “Bilhassa ekonomik hayatta devlet-fert münasebetleri, devletin rehberlik hududu, hür teşebbüsün hak garantisi, vatandaşın refah sınırının meşru emeğinin ulaşabileceği kadar genişliği, sosyal hakların sadece resmi hizmetlere münhasır kalmama görüşü, yaratıcı gücün devlet adalet ve şefkatine mazhariyeti bahisleri…”

Kavgaya doğru

Atatürk’e ait Atatürk Orman Çiftliği’nin hazineye bağışlanması talep ve önerisinin İnönü’den gelmesine karşılık Atatürk’ün isteksiz davranması; çiftlikte bulunan bira fabrikasının genişletilmesini istemesine karşılık İnönü’nün bu öneriyi reddetmesi; Atatürk’ün İnönü’nün gerekçelerini yakınlarına soruşturması ve bunun gibi günlük pek çok ayrıntı sayılabilecek gelişmelerin yarattığı tartışmalar, çekişmeler, çatışmalar nihayet Eylül 1937 kavgasıyla sonuçlanacaktır. İnönü şöyle anlatıyor: “Bu kavgada haksızlık esasında Atatürk’ündü. Tatbikatta idaresizlik ve haksızlık ikimiz arasında bana düştü. Haksızlık ona aitti. Şunun için: Aramızda geçen bir devlet işini, ‘sonra görüşürüz’ dedikten sonra, akşam masada halletmek, yani gündüzden tasarladığı mülâhazaları ve sebepleri imposition şeklinde karar alarak tebliğ etmek ve bu vesile ile sevmediği birkaç vekili tahkir etmek istedi. Evvelâ sakin idim. Sükûnet ile geçiştirmek istedim. Halindeki tecavüz manasının arttığını görünce, sabrım tükendi. Sonra şiddetle mukabele ettim.  Mukabelemin şiddeti onu sükûnete getirdi. Tasmim ettiği hâdiselerde haklı olmak için sebep toplamak kararına derhal başladı. Sükûnet... Tariz... Hafif tahrik... Sonra Hatay ve Nyon meselelerini de söyledi.”

Ayrılığa götüren son kavga

İnönü ayrılık sahnesini de şöyle naklediyor: “Bir akşamüzeri sofrada kavga eder gibi bir münakaşa geçti. Ertesi gün Atatürk ile görüştük. Kendisinin bana söylediği şuydu: ‘Şimdiye kadar bin meselede bin defa kavga ettik. Akşam pek aleni oldu. Bir müddet çekilmen, istirahat etmen lâzım.’ ‘Minnettar olurum sana’ dedim. ‘Çok teşekkür ederim’ dedim. Hakikaten kendime hâkim olamayacak bir vaziyet idi. Olabilir. Oluyor. Hepimizin hergün yanımızda bulunanlarla birlikte çalıştıklarımızla başına gelen bir mesele.” “Bin defa kavga ettik, ama hepsinde ikimiz baş başa idik. Yalnız bu sonuncusu vekiller heyeti önünde olmuştur. ”Neticede 20 Eylül’de İnönü’nün sağlık nedenleriyle izinli olarak başbakanlıktan geçici olarak ayrıldığı açıklandı. Bayar vekaleten başbakan olmuştu. Bir hafta sonra ise söylentilerin ayyuka çıkması üzerine bu ayrılığın kalıcı olduğu resmen doğrulanacaktır. Cumhuriyet döneminin âdeta değişmez başbakanı sıfatını kazanan İsmet İnönü, bizzat Atatürk tarafından görevinden uzaklaştırılmıştı. Siyasete yeniden dönecektir; ama Cumhurbaşkanı olarak ve aradan bir yıldan uzun bir zaman geçtikten sonra.

Ayrılığın basındaki resmi yorumu

“Başvekil Malatya mebusu İsmet İnönü’ye talep ve ricası üzerine Reisicumhur Atatürk tarafından bir buçuk ay mezuniyet verilmiş ve Başvekâlet vekâletine İktisat Vekili vekâleten Bayar tayin edilmiştir.” (Anadolu Ajansı: 21 Eylül 1937)

“Başvekilimiz bir buçuk ay mezun. Tahkikatımıza nazaran Başbakanın Reisicumhur nezdindeki bu istirhamına doktorların bu kadarlık bir istirahat fasılası için gösterdikleri lüzum âmil olmuştur. Başbakanın sıhhî vaziyetinde endişe olunacak hiçbir cihet yoktur. Mesele yeni ve mühim işlerin başlangıcı olan meclis içtima iptidalarına kadar Başbakanın istirahat eylemesinden ibaretir.” (Cumhuriyet: 21 Eylül 1937) “Muzır elemanların aleyhimize yapabilmeleri muhtemel spekülasyonlara meydan vermemek için son vaziyetin izahında matbuat teenni ile hareketi bir vazife bilmiş, hatta İstanbul vilayetinin bir tebliğile Başvekâletteki tebeddüle dair birden bire curcuna şeklini alıveren neşriyata devamın caiz olmadığı bildirilmişti.” (Cumhuriyet: 28 Eylül 1937)

İnönü’nün günlüğünden ayrılık nedeni

İnönü, başbakanlıktan ayrıldıktan sonra günlüğüne şunları yazacaktır: “Son seneleri Atatürk’ün çok zor olmuştu. Gece alkol tesiriyle alınan teşebbüsleri ertesi gün iptal etmek bir eski âdetimizdi. Son seneler[de] bu âdet kalkmaya başladı. Hele nihayete doğru, (1936-37 vuzuh ile hatırladığım seneler) gece arzu veya teşebbüs ettiği bir işi ertesi gün tamamen sakin ve tamam iken de iltizam ve takip etmeye başladı. Sıhhatinde ve alkolün tesiratında bu tebeddülü fark ettiğim andan itibaren korkum çok arttı.” Bayar ise bu değerlendirmeye hiçbir zaman katılmadığını açıklayacaktır.

 İnönü Atatürk’le konuşmasını anlatıyor

İnönü, Atatürk ile trende geçen konuşmalarını günlüğüne şöyle not etmiş: “Ayrılmak kararı kısa oldu. Dil kongresi [tarih kongresi] için İstanbul'a giderken trende beraber bir kahve içtik. ‘Ne olacak?’ dedi. Ben evvelâ çok müteessirdim. Ağlayacak vaziyette idim. Gönlünü almayı istiyordum. ‘Çok muzdaribim’ dedim. ‘Bilmiyorum nasıl oldu?'  ‘Âlem önünde olmasaydı’ dedi. ‘Ne düşünürsün?’ dedi. Birden uyandım. Her zamanki gibi geçmiş veya geçecek hâdise addediyordum. Bu sual üzerine ayıldım. Teessürümü yendim. ‘Bir şey düşünmedim. Ne emrederseniz öyle yaparız.’ dedim. 

O: ‘Bir fasıla verelim’

Ben: ‘Hay hay... Size müteşekkir olurum.’

O: ‘Şekli’

Ben: ‘Hastalık’

 O: ‘Evvelâ izinle yapalım’

Ben: ‘Çok iyi... Kongreden evvel mi, sonra mı?’

O: ‘Nasıl istersen... Sofraya gidelim.’

Ben: ‘Çok yorgunum. Gidip yatayım.’

O: ‘Gizli tutalım. Kimi düşünürsün?’

Ben: ‘Mazur gör... Kimseyi söyleyemem.’

 O: ‘Celâl Bayar!’

Ben: ‘Hakikaten bana iyi tesir etti’ (İnönü’nün Hatıra Defteri’nden Sayfalar)

Atatürk Bayar’ı övüyor

YAKUP Kadri Karaosmanoğlu anılarında şöyle yazıyor: Atatürk “ne vakit İş Bankası’ndan söz açtı ise, o bankanın bütün başarılarını Celâl Bey’in dirayetli sevk ve idaresine atfedici beyanlarda bulunmuştur. Hatta bir gün gelmiş, İş Bankası’nın kuruluşunun onuncu yılı münasebetiyle İstanbul’da Ertuğrul yatında yapılan bir törende, bize Celâl Bayar’ı göstererek, ‘Bilesiniz ki, Mahmut Celâl Beyefendi Türkiye’nin en büyük iktisatçısıdır’ demiş ve her birimizin kalkıp onu ayrı ayrı tebrik etmemizi istemişti.”

Atatürk Bayar’a yol gösteriyor

Bayar’ın ekonomi bakanlığına atanmasından hemen sonra Atatürk şöyle demişti: “Millî iktisat yolunda emin olarak ve emniyet vererek kat’i ve radikal adımlar atarken, esas programımızın ilham ettiği ameli tedbirleri tercih etmek en doğru yoldur.” “Muvaffakiyetiniz için benimle beraber bütün arkadaşlarımızın ve yurttaşlarımın maddî ve manevî her türlü vasıtalarla yardımcınız olduğunu düşünerek müsterihane ve muvaffakiyetten emin olarak radikal surette çalışınız efendim.”

.

.

CHP'nin 6 oku 74 yıl önce anayasa ilkesi olmuştu

01.10.2011 - Bu Yazı 3740 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 

Recep Peker, liberalizmin “devletin hayatı için çok fena ve çok zararlı bir unsur” olduğunu tam bu sırada ilân etmişti. Günümüzde Peker’i izleyenler liberalizm ve liberallerle mücadeleye devam ediyorlar.

1937 yılının hemen başında yapılan bir anayasa değişikliği, CHP’nin altı ilkesini (altı oku) anayasal metin haline getirdi. Partinin ilkeleri ile devletinki özdeşleşti. Sorun değildi; çünkü zaten başkaca bir parti bulunmuyordu. O tarihten 1961 anayasasına kadar geçen dönemde Türkiye Cumhuriyeti’nin ilkeleri cumhuriyetçi, milliyetçi, halkçı, devletçi, laik ve inkılâpçı olarak açıklandı. O tarihten bu yana bu ilkelerin nasıl yorumlanması gerektiği, sadece geniş kamuoyunda tartışılmakla kalmadı; fakat belki daha da önemlisi ilkelerin sahibi olan CHP içinde de tartışıldı. Galiba tartışma hala devam ediyor.

Şükrü Kaya değişikliğin nedenlerini ve amacını anlatıyor

Dönemin İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, mecliste değişikliğin nedenlerini ve amacını anlatmaya çalışıyordu. Bunun için kendisine “büyük şefler”i tarafından görev verilmişti. Kaya, konuşmasının başında birdenbire tarihe atlıyor ve dönemin Türk tarih tezine uygun bir şekilde, “zaten insanlık tarihi Türklerle başlamıştır”, “Türk olmasaydı belki tarih olmazdı ve muhakkak ki medeniyet de başlamazdı” diyordu. “Türkün olmadığı bir tarih karanlık ve kaotik olur”du. Bu romantik girişten sonra Kaya, yeni kurulmakta olan devlet sisteminin ilkelerinin başında devletçilik gelir demekten kendisini alamamıştı. Anayasaya da yazılmakta olan ilkeler, sadece CHP’nin ilkeleri değildi; aksine yeni kurulan devletin ilkeleriydi. Anayasa değişikliği, “Atatürk’ün prensiplerine milletçe beraber bağlılığımızın ve samimi ilgimizin hukukî ifadesi” sayılıyordu. Atatürk’ün ortaya koymuş olduğu ilkeler, Türktü; yani köken olarak ulusun kendi seciyesinden, onun ihtiyaç ve gereklerinden türemişti; aynı zamanda Türkçüydü de. Hepsinin ortak özelliği millî olmasıydı. Halkçılık ise, “halka doğru, halk için değil, halk tarafından ve halkla beraber sistemi”ydi. Ayrıcalık sistemine karşıt bir ilkeden söz ediliyordu. Kaya, laiklikten ne anlaşılmak gerektiğini de şöyle anlatıyordu: “Bizim istediğimiz hürriyet, laiklikten maksadımız, dinin memleket işlerinde müessir ve âmil olmamasını temin etmektir. Bizde laikliğin çerçevesi ve hududu budur.” Kaya şöyle devam ediyordu: “Biz diyoruz ki, dinler, vicdanlarda ve mabetlerde kalsın; maddî hayat ve dünya işine karışmasın; karıştırmıyoruz ve karıştırmayacağız.”

Küçük ve mırıltı halinde eleştiriler

Hakkı Kılıçoğlu, laikliklik ilkesi karşısında bu ilkeye “biraz yan bakan, hatta kafa tutan” bir kurum olduğundan söz etmişti; diyanet işleri başkanlığı. Kendisi “dinlerin ve dindarların hasmı değil”di; ancak bütün dini işleri vicdanlara bıraktıktan sonra bir devletin resmî bütçesinde, bilhassa Teşkilâtı Esasiyemizin bu yeni ikinci maddesi karşısında yeri olmayacağı kanaatindeyim.” demekteydi. Kılıçoğlu, sözünü kesmeye çalışan hatiplere karşı bunu “ölünceye kadar her vakit söylerim” de diyecektir. Ona göre, laiklikle diyanet işleri başkanlığı birbiriyle uyum içinde bulunamazdı; bu bakımdan vakıflar yasasında yapılacak bir düzenlemeyle bu sorun çözülebilirdi. Bir yandan “laikiz diyorsunuz” diyordu, fakat diğer taraftan “ama hala müftüleriniz var diyorlar” şeklinde konuşuyordu.

Halil Menteşe ise, CHP’nin ilkelerinin anayasal ilkeler olarak kabul edilmesi için geçerli hiçbir neden göremediğini açık yüreklilikle savunuyordu. Dahası, devletçilik diyordu, “mesela devletin şekli meyanına giriyor; şimdi ekonomide liberal taraftarı ferdiyatçı bir vatandaş ortaya çıkar da propagandaya başlarsa” şeklinde devam ederken; Rasih Kaplan anında yanıtını veriyordu: “Öbür dünyaya gider deriz.” Bu yanlış arnlamaya imkân vermeyecek yanıt karşısında Menteşe yine de iyiniyetini bozmuyordu anlaşılan: Bunu söyleyen kişi devletin şeklini değiştirmeye kalkışmak suçlamasıyla acaba polisçe yakalanıp mahkemeye mi verilecekti? Milliyetçilik ilkesi de sorunluydu; ona göre, “milliyetçiliği devletin şekli meyanına koyarken”, uluslararası akımlara karşı hükûmetin eline bir “silâh” verilmiş oluyordu. Ancak eğer bir komünist ortaya çıkıp da, komünist faaliyetleri nedeniyle mahkemeye verildiğinde, devletin şekli olarak tanımlanan inkılâpçılıktan yararlanmaya kalkarsa ne olacaktı? Menteşe bu soruyu sorduktan sonra birazcık yanıtını da veriyordu: Komünist kendisinin de inkılâpçı olduğunu, bu nedenle devletin şeklini değiştirmeye çalışmaktan dolayı yargılanamayacağını ve cezalandırılamayacağını ileri sürerse, ne olacaktı?  Sonunda komünizm propagandası da inkılapçılık tanımı altına girmez miydi? Bu sorular mecliste “komünistlik istemiyoruz” sesleriyle karşılık bulmuştu.

Savunmada güçlü sesler

Hüsnü Kitapçı, konuyu çok daha sade ele almıştı: CHP’nin ilkeleri anayasaya geçmekle artık “millete mal oluyor”du. Anayasa değişikliğinin pratikte önemli bir fark yaratmayacağı açıktı. Kitapçı, altı ilkenin Atatürk’e ait olduğunu belirttikten sonra, “bu kadar isabetli kararlarını uzun zaman görerek, onun fiiliyat vadisinde, fiiliyat sahasında tahakkuk eden neticelerine baktıktan sonra bize düşen iş” diyordu, “bu işaret ettiği noktalarda yekvücut olarak birleşmek ve onun gösterdiği umdeleri [ilkeleri] hırzıcan edecek şekilde [canı gibi koruyarak] kabullenmektir.” Kitapçı ardından devletçilik ilkesini yorumluyordu: “Bu vasfa istinaden devlet gerek nazımlığını ve gerekse başarıcılığını üzerine aldığı bir işte kullandığı elemanlar eğer bir iş yapan şahsî teşebbüs sahibi kadar o işe kendini bağlamazsa ve huzur ve rahatını feda etmezse, devletçilik vasfına ihanet etmiş olur ve bu vasıf semeredar [verimli] olmaz; aynı zamanda Atatürk’ün devletçilik vasfını haiz bir ferdi olamaz.” Hayli net bir devletçilik tanımıydı; lakin geriye dönüp bakıldığında bu tanıma uygun bir devletçilik uygulamasına ne ölçüde rast gelinmişti sorusunu yanıtlamak pek güçtür. Kitapçı’ya göre, kamu menfaatiyle şahıs çıkarını bağdaştırmak için meclisin inceden inceye çalışması gerekecekti. Kitapçı, o zamana kadar sürüp gelen ve bundan sonra da sürüp gidecek olan devletçilik tartışmalarının kritik noktasına değindiğinin herhalde bilincindeydi.

Menteşe’nin inkılâpçılıkla ilgili olarak ortaya attığı iddiaları da yanıtlamaya çalışan Kitapçı, inkılâpçılığın ne olduğunu ve olmadığını açıklama gayretindeydi; bu, ilerleme ve gelişme için vazgeçilmez bir ilkeydi. İleriye gitmek için inkılâpçılık şarttı. Ayrıca, “Atatürk’ün işaretini bu memleketin hüsnüniyetle kabul etmesi, bu memleketin ve bu milletin menfaatine”ydi.

Anayasa komisyonu başkanı Şemsettin Günaltay; tıpkı Şükrü Kaya gibi, altı ilkenin de Türkün tarihinden kopup geldiğini ileri sürüyordu; Türk milliyetçi ve devletçi olduğu sürece yaşamıştı. Cumhuriyetçilik Türkün ruhuydu. Yaklaşık yirmi yıl sonra Başbakan olacak olan Günaltay; Menteşe’nin sorularını açık yüreklilikle yanıtlıyordu: “Türkün esasları” olarak tanımladığı ilkelere karşı muhalif fikirler ortaya atılabilecek miydi sorusunu, basitçe “hayır” şeklinde yanıtlıyordu. Anayasaya muhalif bir hareket nasıl “cürüm” oluşturuyorsa, bu takdirde “bu esaslara muhalefet de aynı şekilde cürüm sayılacaktı.” Muhittin Baha Pars da, altı oku anayasaya koymakla, “bu memleketin müebbet hayatı için esas ittihaz etmiş olduğumuzu evlatlarımıza da ilân etmiş olduk” diyordu. General Refet Bele’ye göre, aslında “gayet iyi düşünülerse”, “bu memleketin dini olan İslâmlık, laik bir dindi.” Bele’ye göre, devletçilik ilkesi, pek çok kişinin sandığının aksine, yalnızca ekonomik alanla sınırlı kabul edilemezdi; aksine onun siyasî alanı da kapsaması gerekirdi. Çünkü, sınıf mücadelesi denilen bir gerçek vardı ve her ne kadar Türkiye sınıfsız bir milletse de, zaman içinde sınıflar oluşabilirdi. “Bugün sınıfsız, yarın sınıflı” olabilirdik. Servet küçük bir zengin grubun eline geçebilir, fakirin karnı aç kalabilirdi. O halde devletçilik, sınıflar arasında meydana gelebilecek bu türden siyasî çatışmaları da ortadan kaldırma imkânına sahip olan bir ilkeydi.

Recep Peker sahnede

Yaklaşık altı ay öncesine kadar CHP Genel Sekreteri olan Recep Peker de, değişikliğin kararlı savunucusuydu; şöyle diyordu: “Şimdiye kadar CHP’nin şuuru içinde beslenip büyümüş olan ve partinin kendi hususî ve profesyonel politika telâkkisi içinde kalan hayatî esasları, biz bu madde ile Teşkilatı Esasiye Kanunu’na eklemekle yurdun müşterek resmî ve kanunî bir rejimi haline sokmak istiyoruz.” Peker, bu esasların anayasal ilkeler haline gelmesiyle birlikte, “Profesörlerden, günün politikasıyla uğraşmayanlara ve işlerin başında bulunan müdür arkadaşlardan, mesela devlet demir yollarının makasçısına kadar” bütün vatandaşların bu esaslara inanacak, bunları sevecek ve itaat mecburiyeti altına gireceklerini açıklıyordu. Daha da ötesi, Peker’e göre; “herkes kararını verirken kendini bu esasların çerçevesi içinde hissetmek mecburiyeti altına girecekti.” Ve artık bu kanun çıkınca, “resmî hüviyeti olsun olmasın bütün vatandaşların tertip ettiği millî bünye müşterek ana esaslarla beraber inan sarsılmaz, büyük ve daha kuvvetli bir kütle haline gelecekti.” Peker, konuşmasında Menteşe’ye yanıt vermeye devam ediyordu: Altı ilkeye karşı çıkmak, bunları uygulamamak ya da bu ilkelere karşı muhalefet göstermek mümkün değildi; yasaktı ve cezası da vardı. Bu anlamda; milliyetçiliğin karşıtı olan “beynelmilelcilik” (enternasyonalizm) yasaktı; sınıfçılığın ya da devletçiliğin karşıtı olan liberallik yasaktı. Laikliğin karşıtı olan “klerikallik” ile inkılâpçılığın karşıtı olan “irtica” lehinde hiçbir faaliyette bulunulamayacaktı.” Peker’e göre, halkçılık, sınıf kavgalarından memleketi koruyan ilkeydi. Diğer yandan liberalizm, “devletin hayatı için çok fena ve çok zararlı”ydı. Kısaca, liberalizm her görüldüğü yerde ezilmeliydi!

Ya rejim değiştikten sonra

1946 yılında DP kurulduğunda anayasal ilkelerle çatışmamak için o da altı oku benimsediğini açıklamak zorunda kalacaktır; CHP’den tek farkı, onun bu ilkeleri farklı yorumlamasıydı! Yoksa ilkelerin kendisine karşı değildi. Aksi halde anayasaya karşı gelmekten suçlu duruma düşebilirdi. Bu kritik aşamada DP önderleri, bu ilkelere karşı olmadıklarını açık yüreklilikle dile getirdiler; ama bazen sanıldığının aksine takiye yapmıyorlardı. Aksine gerçekten de siyasal hayatlarının önemli bir kısmını bu ilkeleri bayrak yapmış bir tek- partinin içinde geçirmişlerdi ve bu ilkelere onlar açısından da karşı çıkılamazdı. Fakat bazı ilkeleri daha ön planda tutuyorlar; bazı ilkeleri ise farklı yorumladıklarını açıklıyorlardı. Özellikle devletçilik ve laiklik ilkelerinde yorum ve değerlendirme farkları vardı. İnkılâpçılık da zamanında anlaşıldığından farklı yorumlanmalıydı artık. Bu nedenle DP, anayasanın değiştirilmesini hiçbir zaman talep etmedi. Belki daha da tuhaf olan nokta, 1950 sonrasında iktidarda olduğu on yıl boyunca da bu altı ilkeyi değiştirmek için girişimde bulunmamasıdır. DP iktidarında da CHP’nin ilkeleri devletin şekli olarak kalmaya devam etti. Vesayetçi ideolojisinin bu denli uzun yıllar sorgulanmadan ve tartışılmadan ayakta kalmasının nedenlerini ararken, bu tarihsel arka planı unutmak olmaz, olmamalıdır.

 

İtirazlar sürerken kabul

Menteşe hala itirazlarını sürdürmeye çalışıyordu; bazı endişeleri vardı; devletçilik devletin şeklini tanımlıyordu ve ardından devletçilik aleyhine propaganda da devlet şeklini değiştirmek suçlaması içine yerleşiyordu. Bunun ceza yasasında yeri vardı ve cezası çok ağırdı. Fakat Menteşe bunun anayasanın diğer ilkeleriyle nasıl bağdaşabileceğini anlamış değildi. Devletçilik ilkesini savunan Refet Bele, diğer yandan karşı propagandanın serbest bırakılmasından da yanaydı. Devletçilik aleyhine olan bir kişi acaba anayasanın bu ilkesini değiştirmek için taraftar toplamaya çalışamaz mıydı? Yanıt aslında belliydi ve hatta verilmişti, ama emin olmak için olacak “yapamaz” sesleri meclisi doldurmuştu. Oysa Bele, ikna yöntemiyle yapılacak bu türden faaliyetlerin önünün kesilmesine karşıydı. Yine de eksik kalmasın diye olacak Ali Rıza Türel, söz alarak, devletin ve hükûmetin bu yasaya aykırı bütün faaliyetleri yasaklamak yetkisi bulunduğunu hatırlatmak ihtiyacını hissetmişti. Böyle bir durumda ceza yasasının ünlü 146. maddesi (anayasayı zorla ortadan kaldırma hükmü) gereğince iş idama kadar giderdi.2 Şubat 1937 tarihinde anayasa değiştirildi. Altı ok anayasal ilkeler haline geldi. Artık bu ilkelere karşı çıkmak anayasayı zorla değiştirmek anlamına geldiğinden, ceza yasasına göre ağır suçtu. Tuhaf olan nokta, devletçilik dışında hiçbir ilkeye karşı çıkılamayacağına ilişkin genel oydaşmadır. CHP içinde devletçilik tartışması ana anlaşmazlık konusu olduğundan, bu meselede üyeler daha hassas davranmak ihtiyacını hissetmişlerdi.

 

Altı ok ve sonraki anayasalar

Altı oktan bazıları sonraki anayasalara da geçti; mesela 1961 anayasasının başlangıç bölümüne “Türk milliyetçiliğinden hız ve ilham alarak” cümlesi yerleştirildi. Ne hikmetse Atatürk milliyetçiliği tanımı henüz icat edilmemişti. Diğer yandan, aynı anayasada cumhuriyetin nitelikleri sayılırken millî ve laik ilkeler zikredilmiş; “Atatürk devrimlerine bağlılık” cümlesi ile herhalde geriye kalan ilkeler hatırlatılmıştı. Elbette cumhuriyetçilik, cumhuriyet idaresinin değiştirilmesinin dahi önerilemeyeceği formülü altında sıkıca vurgulanmıştı. Sonra sıra 1982 anayasasına geldiğinde, son formül yinelenmiş ve “Atatürk milliyetçiliği” ile laiklik ilkesine özel bir göndermede bulunulmuştu. Elbette bir zamanlar Refet Bele’nin mecliste yaptığı konuşmada özellikle belirttiği şekilde devletçilik, bütün anayasaların ruhuna işlemişti. 1961 anayasasında yer alan sosyal devlet ilkesi, aslında devletin ekonomik ve siyasal alandaki geniş faaliyet alanlarını belirtmek üzere kullanılmıştı. Sonraki anayasa da bu formülü aynı şekilde sürdürdü. 1961 anayasasının aksine son anayasa, devletçiliği daha çok siyasal anlamda benimsemişti. Devletin ön plana çıkışı, kişinin devlet karşısında cüce kalması, aslında bu anayasa anlayışının bariz bir sonucuydu. Devletin siyasal alanda güçlenmesi, buna karşılık ekonomik alanda piyasa ekonomisinin hâkim olmasına gayret, bu anlamda ta 1930’lardan gelen bir uyuşmazlığın ve tartışmanın, devletçi ekonominin sonunu göstermekteydi. Siyasal alanda hâkimiyetin tamamen devlete bırakılmasının getirdiği sonuçların kalıcı olmasına çalışılmıştı. Fakat zaman içinde bu iki alanın kendi içinde bir çatışma yaratıp yaratmayacağı sorusu pek de öngörülmemiş gibidir.

 

CHP ve altı ok

Çok kez sanıldığının aksine altı ok bir hamlede benimsenmedi. Aksine partinin 1927 yılında yapılan ilk (ama Sivas kongresi ilk kongre olarak kabul edilince otomatik olarak ikincisi haline gelen) kongresinde, parti tüzüğüne partinin üç oku geçirildi. Bunlar, cumhuriyetçilik, milliyetçilik ve halkçılıktı. Bu ilkeler parti programında yer almıyordu; çünkü partinin o sırada henüz bir programı yoktu! 1935 yılında kabul edilen ilk parti programında geriye kalan üç ilke (laiklik, devletçilik ve inkılâpçılık) ile altı ok tamamlanmış oldu ve bir daha da yeni bir ok ilave edilmedi.

.


.

Atatürk Milliyetçiliği mi dediniz? ama hangisi?

09.10.2011 - Bu Yazı 2032 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

Atatürk milliyetçiliği her ne kadar tanımsız kalmışsa da; son iki anayasamızda özellikle vurgulanmıştı; yeni anayasa tartışmalarının arifesinde bu meseleyi hatırlamamak olmaz.

Kemalist milliyetçilik anlayışının günlük siyaset dilindeki karşılığının Atatürk milliyetçiliği olduğunu söyleyebiliriz. Bu birkaç anlama gelir. İlki, Türk milliyetçiliğinin sınırlarının çizilmiş, tartışma götürmez, herkes tarafından benimsenmese de tanımı icabı üzerinde uzlaşma sağlanmış bir ideoloji olduğunu kabul eder. İkincisi, bunun doktrinize edilmiş olduğunu varsayar. Ve nihayet üçüncü olarak da, diğerlerinden daha önemsiz olmamak üzere bunu tek bir kişinin, önderin değişmez görüşü olarak ortaya koyar. Oysa, bütün bunlar, ne teorik olarak doğrudur, ne de günlük siyasetin bize her zaman gösterdiği gibi, uygulamada doğrudur. Belki de tek doğru ve gerçekçi olan saptama, Türk milliyetçiliğinin her türlü görünümünün kendisini Atatürk’ün milliyetçilik anlayışı ile temellendirmeye, meşrulaştırmaya ve güçlendirmeye çalışmasıdır. Bu, Kemalist ideolojinin yegane meşru siyaset zemini sağladığı genellemesinin aslında yalnızca özel bir konudaki alt basamağını oluşturur. Özel alan genelden beslenir, ama aynı zamanda da geneli güçlendirir ve yeniden üretir. Bu bakımdan her ikisi ayrılmazdır.

Türk milliyetçiliği hiç tanımlandı mı?

Ne Millî Şef, ne de Demokrat Parti döneminde Kemalizmin olsun, özel olarak Türk milliyetçiliği anlayışının olsun resmî tanımlaması yapılmamıştı. Bu, sanırım sadece Kemalizmin tanımının yapılmasındaki güçlüklerden ileri gelmiyor, fakat buna bu türden bir tanım girişiminin heterojen iktidar bloğunun siyasî ve ideolojik güç dengesini yaralayabileceğinden duyulan muhtemelen haklı endişe de ekleniyordu. Hatta bizzat Kemalist dönemin klasik çağında da bu yönde bir adım atılmasından dikkatle kaçınılmıştı. Bu türden teorileştirme çabalarının güdüklüğü, bundan özenle kaçınılması ve hatta bu çabaların değersiz ya da zararlı görülmesi, aslında Türkiye’deki siyasal teori geleneğinin hemen hemen hiç olmamasından ve bu türden bir geleneği yaratacak ve yaşatacak olan aydın gruplarının bu alandaki inanılmaz kabızlıklarından da kaynaklanıyordu.

Kemalist Türk milliyetçiliğinin, bir yandan basit bir coğrafî ve kültürel çerçevesi, fakat diğer taraftan da etnik bir yönü olduğu da söylenegelir. Farklı coğrafyalarda doğan milliyetçiliklerin değişik ve çeşitli görünümlerinin Türkiye’deki karışımının bu ikiliği bünyesinde barındırdığı yönünde genel bir uzlaşmanın sağlanmakta olduğu görülüyor. Buna ilişkin gerek teorik birikimler ve gerekse olgusal düzeydeki örnekler ve uygulamalar, karışımın sihirli formülünü bir matematiksel kesinlikle ortaya çıkarabilir. Ancak anlaşılması gereken bir başka önemli nokta da, bu karışımdan kendilerince siyasî olarak yararlanmaya çalışan; bizatihi Kemalist milliyetçilik anlayışının bulanıklığını, kendi milliyetçi anlayışlarının çıkış noktası olarak kabul eden, değişik ve zıt milliyetçi yönelimlere işaret edebilmektir. Kısacası, tek bir bulanık ana damardan beslenen, çeşitli, farklı ve zıt milliyetçilik anlayışları bugün de gündemdedir ve milliyetçilik siyasî prim yaptığı sürece de gündemde kalmaya devam edecektir.

Türk milliyetçiliğinin söylemi

1937 anayasa değişikliğinin görüşüldüğü sırada İçişleri Bakanı Şükrü Kaya mecliste, “kendi ırkdaşlarımızı ve bu ırktaki büyük seciyenin asaletini göklere çıkardığımız Türkü” şeklinde konuşuyordu. Kısa bir süre öncesine kadar CHP Genel Sekreteri olan Recep Peker de, aynı sırada,  “bizim milliyetçiliğimizin ana vasfı, anayasamızın diğer hükümlerinde ve CHP’nin rejim prensipleri içerisinde de belirtilmiştir; beynelmilelci her cereyan, milliyetçilik telâkkisine muhaliftir” diyordu. Emekli general Refet Bele, milliyetçilik ile sınıf bilinci arasında ters orantı kuruyordu; ona göre, milliyetçilik bu türden bir gelişmeye karşı mukavim unsur olarak telâkki edilmeliydi.

Kemalist milliyetçiliğin kitabî bir ideoloji olduğunu söylemek sadece güç değil, ama aynı zamanda imkânsızdır da… Bizzat Atatürk’ün konuşmalarına bakarak Türk milliyetçiliğinin dönemden döneme değişen birkaç hareket noktası olduğunu söylemek sanırım daha gerçekçi bir yaklaşım olacaktır.

Atatürk’ün Çanakkale için yazdıkları

Atatürk’ün, anlatılanlara göre, İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’nın hazırlamış olduğu ve hamaset edebiyatına katkıda bulunması bile zayıf ihtimal olan metnine karşılık,  Çanakkale Savaşı’nda hayatını kaybetmiş “düşman” askerleri için 1934 yılında yazdığı  aşağıdaki satırlar, herhalde bizzat savaştığı halde bir komutanın savaşın ve karşılıklı kayıpların ardından geride bırakabileceği en uçtaki insancıl yaklaşımı bize hatırlatmaktadır:

“Bu memleketin toprakları üstünde kanlarını döken kahramanlar!

Burada, bir dost vatanın toprağındasınız.

Huzur ve sükûn içinde uyuyunuz.

Sizler, Mehmetçiklerle yan yana, koyun koyunasınız.

Uzak diyarlardan evlâtlarını harbe gönderen analar!

Gözyaşlarınızı dindiriniz.

Evlâtlarınız bizim bağrımızdadır.

Huzur içindedirler ve huzur içinde rahat rahat uyuyacaklardır.

Onlar, bu toprakta canlarını verdikten sonra,

Artık bizim evlâtlarımız olmuşlardır.

Bu metin bize Kemalist milliyetçilik anlayışının evrensel insancıl değerlerini nasıl vurguladığını ve karşılıklı boğazlaşmaları gerektiren milliyetçi, şoven, düşmanca duygular barındıran, tahribe ve savaşa yol açan her türlü çıkar mücadelelerinin üzerinde yükselen ve bütün bu olumsuzlukların geride kaldığı, kalabileceği bir insanlık idealinin simgesi olarak, her türlü dar milliyetçi, şoven duygu ve düşünceleri geride bırakan bir pozisyonu temsil etmektedir.

Fakat Atatürk ırktan da söz ediyor

Fakat bunun tam zıddı pozisyonlar da yine bizzat Atatürk’ün ağzından seçilebilir. Örneğin, Keriman Halis’in 1932 yılında dünya güzeli seçilmesi vesilesi ile Cumhuriyet gazetesine verilen şu demeç dikkat çekicidir: “Türk ırkının necip [asil] güzelliğinin daima mahfuz olduğunu gösteren dünya hakemlerinin bu Türk çocuğu üzerindeki hükümlerinden memnunuz. Fakat Neriman, hepimizin işittiğimiz gibi, söylemiştir ki, o bütün Türk kızlarının en güzeli olmak iddiasında değildir. Bu güzel Türk kızımız, ırkının kendi mevcudiyetinde tabiî olarak tecelli ettirdiği güzelliğini dünyaya, dünya hakemlerinin tasdikiyle tanıttırmış olmakla elbette kendini memnun ve bahtiyar addetmekte haklıdır. Cumhuriyet gazetesi, bu meselede, Türk ırkının diğer dünya milletleri içinde mümtaz olan asil güzelliğini göstermek teşebbüsünü takip etmiş ve bunu dünya nazarında muvaffakiyetle intâc etmiştir. Ondan dolayı bittabi bu vesile ile de takdir ve tebriklerimize hak kazanmıştır. Şunu ilâve edeyim ki, Türk ırkının dünyanın en güzel ırkı olduğunu tarihî olarak bildiğim için Türk kızlarından birinin dünya güzeli intihap olunmuş olmasını çok tabiî buldum.” Ardından Atatürk bir tavsiyede de bulunuyordu: “Müftehir olduğumuz tabiî güzelliğinizi fennî tarzda muhafaza etmesini biliniz ve bu yolda bir tekâmülün mütemadi tahakkukunu ihmal etmeyiniz. Bununla beraber, asıl uğraşmaya mecbur olduğunuz şey, analarınızın ve atalarınızın oldukları gibi, yüksek kültürde ve yüksek fazilette dünya birinciliğini tutmaktır.” Bu konuşmanın tarihine bakarak bu sırada bir hayli revaçta olan ve gün geçtikçe de yayılma eğilimi gösteren Avrupa’daki kan ve ırk nazariyelerinin tesiri olduğunu söylemek mümkündür. Belki. Ama daha erken bir tarihteki konuşmaya da kulak vermek ve Atatürk’ün 1926 yılında Türk sporcularına hitabesine de yakından bakmak gerekir: “Bu kadar mühim olan spor hayatı bizim için daha mühimdir. Çünkü ırk meselesidir. Irkın ıslah ve küşayişi [ferahlık] meselesidir. Istıfası [bir şeyin iyisini seçip ayıklamak] meselesidir ve hatta biraz da medeniyet meselesidir. (…) Türk ırkında mazinin meş’um [kötü, uğursuz], menfî [olumsuz], bîmânâ [anlamsız] izleri kalmıştır. Yalnız görüyorsunuz ki, tarihlerde cihan hâkimi olmuş koskoca Türk milletine bugünkü neslimiz vâris olduğu zamanda, bu koca milleti biraz zayıf, biraz hasta, biraz cılız bulmuştuk. Efendiler, gürbüz, yavuz evlâtlar isterim.” Hemen hemen aynı tarihte kaleme alınan ve okunan Nutuk’un bitiş cümlesi de gençliğe sesleniş açısından üzerinde durulmayı gerektirir: “Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur!”

Hangi Atatürk milliyetçiliği?

Bu konuşmalarda, herkesin dikkatini çekecek bir şekilde bir dil sürçmesinden çok daha uzak bir şekilde ve bununla üstü örtülmesinin mümkün olmadığı bir kan ve ırk sorununa değinildiği açıktır. Türk milliyetçiliğinin etnik bir temeli olduğunu söyleyenlerin, kendilerini haklı görmelerini sağlayan bu tür ifadelerin, kendi doğal akışı içinde, bir tür Irkçı-Turancı nitelikte Türk milliyetçi yönelimini oluşturması şaşkınlıkla karşılanmamalıdır. Bu yönelimi temsil edenlerin, meşruluklarını Kemalist milliyetçilikle temellendirme yolundaki çabalarına gerçekten samimî bir şekilde inanıp inanmadıkları sorusu eğer bir yana bırakılacak olursa, aradaki siyasi, ideolojik geçişkenliğin hayli ince bir zarla ve çok kez sanıldığının aksine kolayca mümkün olduğu görülür.

Sol ve Milliyetçilik

Belki de siyasî ve ideolojik olarak bir hayli paradoksal olan bir durum, genel olarak solun da Atatürk milliyetçiliğini (ama sadece milliyetçiliği değil!) kendisine bir meşruiyet temeli olarak benimsemesidir. Üstelik bunun samimîyetinden de kuşku duymak için bir neden yoktur. Solun genel olarak Kemalizme olan yakınlığı, eğer sosyalist jargonla yazmak gerekirse, bir taktik olmaktan ziyade gerçek bir stratejiyi ortaya koyar. Ortaya çıkışından çok uzun yıllar sonra toplumu gerçekten de etkileyebilecek bir siyasî, ideolojik güce kavuşan solun, aradan geçen kırk yıla yakın bir sürede, kendisini bambaşka bir uluslararası konjonktür ve ülke içi güç dengeleri arasında bulduğunda, sol değerlerlerden ziyade Kemalist değerlere doğru neredeyse içgüdüsel bir yönelmede bulunması, bu bakımdan üzerinde önemli durmayı gerektirir. Bu hareketlenme, muhtemelen başta sosyalist, marksist bir dünya görüşünün Kemalist anlayışla olan karışımında, siyasî ve ideolojik çekirdeği Kemalist anlayışın oluşturmasının da doğal bir sonucu olarak kabul edilmelidir.

Solun dünya görüşünde Kemalizm iç çekirdeği, göründüğü kadarıyla da marksizm dış cephe yüzeyini oluşturmuştur. Elbette istisnalar her zaman için gösterilebilir, ama bu genellemenin gerçekçi bir saptama olduğu da dikkate alınmalıdır. Solun genel olarak Atatürk yerine Mustafa Kemal adını tercih etmesi, bir şekil sorunu olmaktan çok siyasî ve ideolojik tercihinin ifadesidir. Sol açısından Atatürk, daha ziyade tamamlanmamış devrimi ifade eder. Mustafa Kemal ise, henüz tamamlan(a)mamış ve hiçbir zaman tamamlanamayacak olan (ama bu sırada bunun böyle olacağını hiç kimsenin öngörmesi mümkün değildi) devrimin ana ilkelerini ve amaçlarını dile getiren liderdir. Bu anlamda sol, tam bağımsızlık formülünü Millî Mücadele’de bulmuştur. Millî Mücadele’nin ya da Mustafa Kemal’in milliyetçilik anlayışı, tam bağımsızlığı, yabancı tahakkümüne son vermeyi içerir. Bu bakımdan anti-emperyalist ve buradan yola çıkılarak sanki doğal bir süreç imiş gibi anti-kapitalist özü vurgulanır. Genel olarak solun Atatürk’ün özellikle Millî Mücadele’nin ilk döneminde yaptığı konuşmalardan hareket etmesi, aslında belirli bir siyasî konjonktürün ürün olan, bu daha ziyade sola, emekçi halka yakın, Batılı emperyalizme ve kapitalizme karşı sert pozisyon alan konuşmalarını vurgulaması, milliyetçiliğin sola dönük bir başka formülasyonunu gündeme getirir. Bu yönelimde Türk milliyetçiliği solun çıkış noktası dahi sayılabilir. Unutulmasın ki, 1960/1970’lerdeki mücadele, aslında İkinci Kurtuluş Savaşı’dır ve ilkinin üzerinde yükselmektedir; onu tamamlamak amacındadır. Solun Kemalizmle teması elbette sadece milliyetçilik ekseninde değildir. Başka eksenler de bulunmaktadır. Ancak milliyetçilik önemli bir eksendir. Üstelik sadece bir meşruiyet temeli olmak bakımından değil, muhtemelen gerçekten de samimî bir inanç noktası olmak bakımından dikkate değerdir.Kemalizmin siyasî meşruiyet sağlayıcı bir ideoloji olarak yeniden dizaynına belki de 1950’lerin ikinci yarısında, ama özellikle de sonlarına doğru DP iktidarının siyasî ve toplumsal meşruiyetini tartışma konusu yapmaya çalışan CHP muhalefeti tarafından girişilmişti. Yine de bu, dönemin konjonktürüne göre bir yeniden inşaa süreciydi ve nereden bakılırsa bakılsın, eskiden olduğu gibi, bölük pörçük bir açıklama girişimi olarak nitelendirilmelidir. Bu süreçte özel olarak Atatürk milliyetçiliği yeniden tanımlanmak zorunda değildi. Hatta buna gerek de yoktu. Fakat 1960 hareketinden sonra, harekete siyasî ve ideolojik meşruyetini vermesi gereken Kemalist ilkeler açısından bu meselenin de bir şekilde açıklanması gerekiyordu. 1961 Anayasası görüşmeleri ve tartışmaları biraz da bunun bir göstergesidir. Daha sonra sol, bu temeli kendisine bir manivela olarak kullanmaya çalışacaktır.

Bizzat Kemal Kılıçdaroğlu anlatıyor

“Öğrenciler olarak Bergama Lisesi dergisi çıkarıyorduk. Arkadaşlar oradaki iki yazımı bulup koymuş Facebook’a. O zamanki düşüncemle bugünkü düşüncem aynı aslında. Her şeyden önce Kemalistim. Şöyle söyleyeyim; Kemalizm ülkemin tarihsel şartlarının ürettiği bir ideoloji. Sosyalizm, Avrupa ve dünya şartlarının ürettiği ideoloji. 1970’li yıllarda ‘Sen nesin?’ diye sorsanız, ‘Dünya ve Avrupa geneli perspektifinden sosyalistim; Türkiye perspektifinden Kemalistim’ derdim. O yazılarımı görünce ‘Aferin’ dedim kendime. Milim sapmamışım.” Türkiye’deki konjonktürel siyasî dalgalanmaların doğrudan bir sonucu da, siyasî hareketlerin kendilerine uygun bir çıkış teması yaratmaları bakımından  Atatürk milliyetçiliğinin kuvvetli bir zemin oluşturmasıdır. Gerçekte Atatürk milliyetçiliği, ideolojinin tutarlılık açısından bütün unsurlarında var olan güçsüzlüğünün ve bulanıklığının sonuçlarını ortaya koyar. Burada vurgulamaya çalıştığım nokta, bütün bunların bir “gerçek”in saptırması olarak görülmemesi gerektiği yolundadır. Aksine, gerçekliğin değişik yüzlerine yoğun bir ışık tutmadır. Bu da çekirdeğin içindeki farklı ve zıt yönleri görmemizi gerektirir.

İletişim yayınlarından çıkan Kemalizm cildi ilk akla gelen kaynaktır; içerik bakımından dolu doludur. Ahmet Yıldız’ın Ne Mutlu Türküm Diyebiline kitabıyla Yiğit Akın’ın Gürbüz ve Yavuz Evlâtlar kitabını birlikte okumanızı öneririm. Nazan Maksudyan’ın Türklüğü Ölçmek adlı incelemesi de konunun farklı boyutlarına dikkat çekmek bakımından önemlidir. Çok uzun yıllar önce yayınlanan Baskın Oran’ın Atatürk Milliyetçiliği incelemesini de unutmamanızı öneririm. François Georgeon’un Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri araştırması hala en iyilerden biridir, eğer en iyisi değilse!


.

Ergenekon neden başaramadı?

15.10.2011 - Bu Yazı 2681 Kez Okundu.
Yorum : 1 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Uzun yıllardan beri siyaseti ve toplumu şekillendiren bir örgütlenme ve bu örgüte ruh veren siyasal felsefe niçin son on yıl içinde zayıfladı ve katıldığı bütün mücadeleleri kaybetti sorusunu yanıtlamanın zamanıdır.

Ergenekon son on yılda siyasete ve siyasal gelişmelere yeniden damgasını vurabilmek için olağanüstü çaba harcadı. Zaman zaman son vuruşu yapabilecek noktaya yaklaştı, yaklaştığını hissetti ve hissettirdi. Ne var ki, son vuruşunu bir türlü yapamadı ve son vuruşun eksik kaldığı bir operasyonel sürecin başarılı olamayacağını hep birlikte gördük. Ama neden böyle oldu?

Ders 1 Kendi propagandana asla inanmayacaksın

Kaybetti; çünkü “düşman”ını küçük, zayıf ve önemsiz gördü. Psikolojik savaşta bu propagandanın önemi açıktır; elbette tarafsız yığınların, hatta bizzat “düşman kuvvetler”in içinde de zayıflık ve azlık propagandası yürütülmelidir; karşı tarafı caydırmak ve zayıflatmak için bu gerekli bir maniveladır. Fakat bir şartla; propagandaya maruz kalanların dışında, bizzat propagandanın yapıcıları ile uygulayıcılarının kendi propagandalarına inanmamaları ve kanmamaları koşuluyla. Ergenekon, “düşman”ını toplumda güçsüz, onu toplumun çok geniş kesimlerinden tecrit edilmiş göstermek için ustaca propaganda yaptı. Eğer burada kritik bir hata işleyip de kendi propagandasına kendisi kanmasaydı, başarılı olabilirdi. Ölümcül bir hata; “düşman”ını olduğundan daha zayıf ve aşağı görmektir. Oysa karşılarındaki “yeni düşman” eskilerden çok farklıydı; bu analizi yapabilecek entellektüel donanımdan yoksunluk, Ergenekon’u eski yöntemlerle mücadelenin yeterli olacağı sonucuna vardırdı. Eski planlardan copy-paste yöntemiyle çoğaltılan yeni mücadele araçlarına bel bağlandı. Ama haksızlık etmemek lâzım gelir: eskiden hiç olmayan doğrudan bir kitle tabanı yaratma ve bunu ideolojiyle sarmalama harekâtı hayli başarılı sonuç verdi. Geniş kitleler kendilerinden beklenen bütün performansı sağladılar. Kimse onları suçlamasın. Daha ne yapsalardı?

Ders 2 Gücünü nesnel olarak ölç ama asla abartma

Kaybetti; çünkü gücünü aşırı abarttı. Psikolojik savaşta elbette bunun da propagandif önemi vardır. Hem taraftarlarını zinde tutmak, hem de moral bakımdan takviye etmek bakımından elbette güç önemli bir propaganda unsurudur. Kalabalık olma imajı, yeni yeni katılımları sağlar. Fakat diğer yandan, kendi gücünü nesnel olarak ölçmek ve gücünü asla abartmamak kuralını da propagandaya kurban etmemek gerekir. Ergenekon, bu hatayı da yaptı; gücünü abarttı, sonra taraftarları bu propagandaya kanarak bu yanılgıyı daha da artırdılar. Böyle bir propaganda, Ergenekon’a taze güçler kazandırıyor; fakat diğer yandan güçlülük propagandası altında ezilen grup üyeleri, kendilerinden çok, grubun bu çok güçlü diğer unsurlarına güvendiklerinden gevşek davranabiliyorlardı. Ölümcül hata, sadece taraftar kazanmak, fakat eylem düzeyinde bunun etkisinin görülememesidir.  Elbette Ergenekon güçlüydü; her kesimle, meslekle güçlü bağları vardı, önemli pozisyonları elinde tutuyordu. Ancak geçmiş dönemlerle karşılaştırıldığında yine de eskisi kadar güçlü ve etkili değildi. Bir zamanlar tamamen hâkim olduğu birimler ve süreçler, aradan geçen zaman içinde temel bağlantılarından sıyrılmıştı. Bu bağlantıların zayıflığının ya da irtibat sorunlarının küçümsenmesi ölümcül sonuçlar yaratabilirdi, nitekim yarattı da. Kritik adımlarda, kritik eylemlerde eskisi gibi karartma ve dezenformasyon süreçlerinde bu kez sıkıntılar yaşandı; muhtemelen kadroların yetersizliği ve beceriksizliği de buna katkıda bulundu. Fakat kadrolar da o kadar güçlü bir koruma ve kollamaya inandırılmışlardı ki, özel bir özen göstererek iş yapmak konusunda epey cimri davrandılar. Savruk, özensiz işler, nasıl olsa arkamızı toplayacak olanlar var mantığıyla bütünleşti. Yetersizliğin farkına varılması çok gecikti ve ölümcül bir başka hata da bu oldu. Bir başka ölümcül hata; üzerlerine gelindiğinde koruyucu kalkanların önceden hazırlanmamış olması ya da böyle bir ihtimale hiç ihtimal verilmemiş olmasıdır. Daha önceki tecrübelerde hiçbir zaman hiçbir önemli unsur Ergenekon’un üzerine varamamıştı. Bu kendine güveni artıran, ama aynı zamanda zafiyet yaratan bir tecrübeydi. Dahası da var: her ne kadar tedbirin elden bırakılmaması gerekiyorsa da, bırakıldı; güçlülük ve burnundan kıl aldırmama tutumu tedbirliliği alt etti; bunun da ölümcül sonucu, deposu delik araba gibi her gidilen ve gelinen yolun ve yerin belli olmasıdır. İzlerin silinmesi için harcanan ve bir türlü başarılamayan çaba ve gayretler, işin başında iz bırakılmaması için harcanmış olsaydı…

Ders 3 Son vuruşun gecikmesi ve ertelenmesi felakettir

ERGENEKON’UN ölümcül bir başka hatası, ki kanımca bu telâfisi mümkün olmayan ölümcül hatadır, son vuruşu yani darbeyi yapamamasıdır. Bütün etkinliklerin bu son vuruşa göre dizayn edildiği hatırlanacak olursa, zaman kaybının getirdiği sonucun hüsrana yol açacak en önemli ve temel yanlış olduğunu söyleyebiliriz. Ergenekon, bir yandan tabanına çok güçlü olduğu, her an “düşman”ı ortadan kaldırabileceği yönünde sinyaller verirken, bu sürecin yakın zamanda tamamlanarak, iktidarın değişeceğini ileri sürerken, taraftarlarının bu yeni döneme göre pozisyon almalarını sağlarken, bu yeni gelecekte yer almak isteyebilecek unsurları yeni taraftarları olarak içine alırken, sürecin kendisini uzatması ve nihayet öldürücü vuruşu bir türlü gerçekleştirememesi, onun sonunu hazırlayan en önemli faktör oldu.

Ders 4 Zaman bazen de aleyhinize çalışır

EĞER son vuruşu yapabilecek olanlar, zamanında harekete geçebilseler ve gözlerini karartabilselerdi, darbenin inşa sürecinde bayrak devamlı elden ele geçerek zaman yitirilmemesiydi ve nihayet iktidar sorunu kısa zamanda çözülebilseydi, böyle olmazdı. Fakat böyle olmasının başkaca nedenleri de var: grup üyelerinin ortalama kalitesi, böyle büyük bir operasyonu uzun zaman idame ettirebilecek yeterlilikte değildi. Hiç olmadı. Ve Ergenekon kendi kadrosunu propaganda bahsinde o denli abarttı ve kendisi de buna o kadar inandı ki, bu kadronun operasyonun tamamını gerçekleştirebilecek ve son vuruşu yapabilecek bir takım olmadığına hiç ihtimal vermedi. Bu ölümcül bir başka yanılgı oldu. Kadronun genişliği, bütün alanlara yayılmışlığı, devletle olan münasebetin yakınlığı, sürekliliği, bu basit gerçeğin görülmesini etkilemiş olabilir. Gerçekte ise, her alanda kadrolar, muhtemelen geçmişteki kadrolarla karşılaştırıldığında hayli yetersizdi. Kendilerine aşırı güvenleri, kendilerinden çok, birlikte oldukları unsurlara dayanıyordu. Her aşamada ve her kademede profesyonel olmaktan çok amatördüler. Bu da gerçek profesyonellerin işini güçleştiren önemli bir etkendi. Aralarındaki irtibat zayıftı; siyasal geçmişleri ve tecrübeleri birbirinden tamamen farklı ve benzersiz olan pek çok farklı eğilim, tutum, davranış, sadece “ortak düşman”a karşı bir araya gelme çabasındaydı. Bu grup içi dayanışmanın ve iletişimin ve irtibatın daha en baştan riskli olduğu anlamına gelir. Zaman uzadıkça bu risk artabilirdi, nitekim arttı da. Grup içindeki gruplar gezegenler gibi birbirlerini çekmek yerine itmeye başladılar. Oysa darbe zamanında yapılabilse, bütün bu olumsuz neticeler görülmeyecekti. Darbenin hazırlığı içinde yığınla kifayetsiz muhteris yaşamın ve meslek dağılımının her alanında kendi beceriksizliklerini aynada görme talihsizliğini yaşadılar. Elbette ileride yazılacak anılarda bundan hiç söz edilmeyecek; buna karşılık herkes bir diğerini suçlayacak ve başarısızlığın faturasını bir başkasına iletme gayretinde bulunacaktır. Yaşı uygun olanların bu anıları okurken epey eğleneceklerini daha şimdiden görür gibiyim.Bir aşamada olağan koşullar altında su üstüne çıkmaması gereken bütün önemli grup üyeleri birbiri ardına görünür kılındı; kılınmak zorunda kalındı. Ergenekon’un bütün önde gelen simaları, “düşman”ın eline geçtikçe, bir üst kademe ister istemez su yüzüne çıkmak zorunda kaldı; sonra kısa sürede bu süreç ilerledi ve bütün kademeler ardı ardına sütre gerisinden çıkmak, dahası deşifre olmak zorunda kaldılar ki, bu da kadroların birbirleriyle ilişkilerini göstermesi bakımından bir başka ölümcül hataydı. Her deşifre süreci, bir diğerini tetiklerken, Ergenekon muhtemelen elinde olmayan pek çok nedenle bütün unsurlarını kısa sürede su üstüne çıkarmak ihtiyacını duydu; bu unsurlar arasında peyda edilen ilişkiler demeti de bu şekilde gözle görünür hale geldi. Duyulanlar da buna eklenince, grubun önemli pozisyonları açığa düştü. Pozisyon bağlantıları sekteye uğradıkça, merkezî komuta kademesinin emir-komuta zincirinde de boşluklar ortaya çıktı; zaten merkezî sistemin yeterince geliştirilememiş olduğu da görüldü. Ama dahası merkezin otorite sağlayamadığı ya da merkezî denetimin sağlanamadığı süreçte, unsurların kendi başlarına inisiyatif kullanarak karar alma ve etkinlikte bulunma yeteneklerinin olmadığı acı bir şekilde görüldü. Bu, grubun çözülmesinde önemli bir etken oldu.

Ders 5 Kararsızlık felaket getirir

Ergenekon, işin başında kesin karar verememişti: bir yandan devletin içinde de olmak istiyor, böylece kendi iç yapılanmasındaki emir-komuta zincirini resmî yollardan yürütmek istiyor, çünkü bu çok daha güvenliydi ve güce güç katıyordu, fakat diğer yandan da zaman zaman bu mekanizmayı by-pass ediyor ve dahası resmî yapılanması içinde legal olmayan ilişkiler zincirini işletebileceğini düşünüyordu. Bu çok avantajlı görünen yöntem, diğer yandan hayli tehlikeli riskler içeriyordu. Bir yandan devasa bir taraftar ve yandaş kazandırıyor, fakat diğer yandan da bilgi sızmasını tehlikeli ve ölümcül bir risk haline getiriyordu. Resmî süreçler içinde işleyen Ergenekon bağlantısı, bilgi akımını grup üyelerinin dışına çıkarıyor, bu da içeriden dışarıya bilgi akımını açık bırakıyordu. Eğer zaman iyi kullanılabilseydi belki de bu boşluk risk oluşturmayabilirdi, fakat zaman ilerledikçe risk de kendiliğinden arttı tabiî.

Ders 6 İdeoloji yapay kitle desteği de sınırlıysa, zor

Ulusalcılık ideolojisi, o kadar yapma ve eklektikti ki, yapıcılarının bir kısmı içinde bile politik gerginliklere neden olabilirdi. Ölümcül hatalardan biri de, toplumun önemli bir kesiminin kazanılması için inşa edilen bu ideolojinin, toplumun çok önemli bir kesimine yabancı olduğunun farkına varılamaması oldu ki, bu hatanın kaynağı bizzat ideolojinin gözlerini kör ettiği bu gruptu. İdeolojik körleşme, gerçeklerden kopuşu mümkün kıldı, hızlandırdı ve gerçeklerle ilgisini yitiren bir iç çekirdek grubunun politik taktikleri her defasında duvara tosladı; bu kaçınılmazdı. Ergenekon ulusalcılık gibi bir ideolojiyi ancak kendi toplumsal tabanına yedirebilirdi; bu tabanın ulusalcılığı içselleştirdiğine tanık olduk; bu Ergenekon’un ideolojik başarısı olarak kayda geçmelidir. Ülkemizin önümüzdeki yıllarda bu ideolojiyi içselleştiren toplumsal gruplarla hayli gergin günler geçireceğini öngörmek için kâhin olmaya gerek yok. Saçtığı ideolojik zehirin panzehiri maalesef kolay bulunamayacaktır. Ergenekon ve onun yarattığı ulusalcılık ideolojisi bir süre sonra siyasal gündemden tamamen düşecek; fakat bu ideolojinin değişik unsurları toplumun belirli kesimlerinde yaşamaya ve yeniden üretilmeye devam edecektir. 28 Şubat’ın toplumun çok önemli ve geniş kesimlerinde yarattığı şok dalgası, hele 12 Mart ve 12 Eylül gibi muhafazakâr tabanda büyük ölçüde anlayışla karşılanmış ve hararetle desteklenmiş askerî yönetimlerin bir benzerinin daha aynı yöntemle destekleneceğine ilişkin görüş ve beklenti daha başında ölümcül bir hata yapmıştı. 27 Mayıs ya da 28 Şubat benzeri bir siyasal eylem türü geniş kitlelerce desteklenmiyor; toplumun kültürel kırılmasında çok daha küçük ve dar bir grubun pasif desteğini alabiliyordu. Sadece bu genellikle pasif, ancak kısa süreler için aktifleşebilen, fakat bir kez aktif katılım gösterip de sonuç alınamadığında kendiliğinden ve hızla dağılma eğilimine giren bu ruh haline dayanan bir siyasal aktivizm temelinde kitle desteğinin zayıf kalabileceği de düşünülmemiş olmalıdır. Bütün bu desteği sağlayacak ve güçlendirecek medya ayağı her zamankinden daha zayıftı; eski tecrübelerde olduğu gibi tamamının aynı anda yönlendirilmesi çok daha güçtü ki, başlı başına bu bile dezenformasyon ve kitle propagandasına yönelik süreci olumsuz etkileme riskine sahipti ki, öyle de oldu. Dezenformasyonlar, karşı bilgilendirme ve muhtemelen zamanındaki taktik karşı saldırılarla geçiştirildi. Her defasındaki geçiştirme, bu birbiri ardına gelmesi gereken ve birikim sağlaması arzulanan dezenformasyon kampanyalarının birbiri ardına sonuçsuz kapanmasına neden oldu. Bütün bu başarısız süreçler, vurucu noktanın gecikmesine, gecikme tereddütlere, tereddütler muhtemelen cesaretsizliklere ve nihayet bir başkanına havale etmelere vardı. Son vuruşu yapacak olan bir başkası, bir türlü bulunamadı, bulunduğunda bir başka son vuruşçuya ihale edildi. Bütün bu boş çabalar, her defasında moral bozukluğuna neden olmuş olmalıdır. Bir de uluslararası siyasal ve ekonomik konjonktürün köstek olması da bu tabloya eklenmelidir. Sonuçta, Ergenekon zaman içinde pörsüdü.

Ders 7 Yargılamada grup dayanışmasına özen gösterilmemesi vahim olabilir

Yargılamalar sırasında bütün grup üyelerine aynı ölçüde yakın ve eşit mesafede durulması gerekir(ken), bu nedense yapılmadı ya da yapılamadı. Tam aksine, yargılanan grup üyeleri arasında bir şekilde kamuoyunun da gözüne batabilecek şekilde kesin çizgilerle ayrım yapıldı. Bazıları yangında ilk kurtarılacaklar grubuna girerken, bazılarına kolayca sırt çevrildi. Bu, ileride görüleceği üzere, ölümcül bir başka hata oldu. Bu tür yargılamalarda grup üyelerinin iç dayanışmasıyla dışarıdakiler arasındaki ilişkinin göz nuru gibi korunması gerekirdi. Belki de kamuoyundan daha fazla destek alabilmek taktiğiyle bazılarının isimleri ön plana çıkartılır ve onlar üzerinden bütün yargılanan gruba destek sağlanması hedeflenmişken; zaman içinde bu şekilde bir sonuç almak mümkün olmayınca, yargılamalar da uzadıkça, aksine bazılarının kurtarılmaya çalışılmasına, diğerlerinin ise savunulmasından vazgeçilmesine yönelik bir döneme girildi. Elbette yargılananlar arasında yapılan açık ayrım(cılık), iç dayanışmayı zayıflatmakla kalmaz, grup üyelerinin çözülmesini de beraberinde getirir ki, bu da uzun süren yargılamalarda genellikle görülen bir sonuçtur.

Ders 8 Vaatlerin yerine getirilememesi sorun yaratır

Dahası; olağan koşullarda hiç kimsenin başının derde girmemesi gerekiyordu; grup üyeleri genellikle bu türden bir güvence karşılığında katkı vermeye hevesliydiler. Güçlü olan ve yakın bir zamanda yeni düzeni kuracak olan Ergenekon’un asıl desteği bu güvence ve gelecek vaadinden geliyordu. Ergenekon, vaatlerini yerine getirememekle ölümcül bir başka hata daha yaptı. Fakat bu hata, diğer hatalarının kaçınılmaz bir sonucuydu. Vaatlerle güç ilişkisi baş başa gidiyordu; doğru orantılıydı; taraftarlarının ve grup üyelerinin Ergenekon’a bağlılığının başında vaatlerin her zaman için geçerli kabul edilmesi gerçeği vardı; sonra birdenbire vaatlerin yerine getirilememesi yeni bir zayıflık olarak görüldü. Katkı sağlayacak üyelerin bugün için de, gelecekte de güvence içinde olacakları yönündeki vaatler; son vuruşun bir türlü gerçekleştirilememesi ve zaman yitimi sonucunda havada kaldı. Bir şekilde “düşman”ın eline geçenler, kısa sürede gerçekleştirilecek olan darbenin ardından çok daha mükemmel bir düzenin önemli bir elemanı olmayı beklerken, bu bekleme süreci tahmin edilenden ya da umulandan daha uzun olmaya başladıkça, grup üyelerinin davaya olan inançları zedelendi; hele sadece maddî yönü güçlü bir istikbal bekleyen üyelerin huzuru kaçtı. Böyle zamalarda disiplin ve dayanışmanın önemi büyürken, bu mekanizmalar bir türlü yeniden tanzim edilemedi. Alt birimler, kendilerine güvence sağlayacağını düşündükleri üst birimlerin de kendilerine benzer âkıbetini gördükçe, daha çok sarsıldılar. Güvence verenlerin güvence arayışına girdikleri bir dönem, ruh halini tamamen kararttı. Dahası, en üst birimlerin dahi güvence veremeyeceklerinin anlaşılması her bakımdan yıkım oldu; Ergenekon’un ölümcül hatası, vaatlerini olması gerektiği süre içinde ve zamanda gerçekleştirememesi oldu. Sadece taraftar kaybetmeye başlamakla kalmadı; daha vahimi iç dayanışmanın çözüldüğü ve gemisini kurtaranın kaptan olmaya çalıştığı bir döneme girildiğinde görüldü, ama bundan sonra bu sürecin sonuçları çok daha vahim ve ölümcül olarak görülmeye adaydır.

Yargılamanın kendisi bile vaade aykırıydı. Oysa hiç kimse “düşman” tarafından zarar görmeyecekti. Korunacak ve kollanacaktı. Hatta yakın bir zamanda herkes terfi edecekti. Öyle olmadı; hiç olmazsa yargılamaların başında darbeden sonra her şeyin düzeleceğine ilişkin bir beklenti ve umut hala vardı. Geçmişteki “başarılı” örnekler, mesela 12 Mart ve 12 Eylül sonrasında daha önce başlamış olan yargılamaların neticesiz kaldığı, onlarca yıldan sonra artık bulunamayacak dosyalar halinde adliyelerin karanlık koridorlarında çuvallar içine yerleştirilmesi örnekleri bir türlü yinelenmedi. Grup üyelerinin yeniden özgürlüklerine kavuşmaları, tahliye kararları ya da daha kolay bir şekilde kaçırılmaları bir türlü yinelenemedi.

İş ciddiye bindikçe, üst makamların altı hiç tanımıyormuş gibi davranmaları, adeta görevimiz tehlike dizisindeki gibi, örgütün deşifre olmuş olanları tanımazdan gelmesi, dahası bir şekilde gemisini kurtarmaya çabalamaya başlayan kaptan sayısının çoğalma eğilimi içine girmesi, dahası güvence verenlerin güvence verdikleri grup üyelerini tanımazdan gelme tavırlarına karşılık, bu tavrı bir ihanet olarak görenlerin haleti ruhiyesi, işte bütün bunlar, hep ölümcül hatalar olarak gündemde.

.

.

1924 Anayasası'nı kurucu meclis yapmadı

22.10.2011 - Bu Yazı 5758 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 1924 anayasası tek partili bir meclis tarafından hazırlandı; fakat sanıldığının aksine önemli tartışmalara neden oldu; pek çok madde önerisi reddedildi ya da değiştirildi.

1924 anayasası sadece CHP’lilerden oluşan ikinci meclis tarafından gündeme alındı; hayret edilecek nokta, bu sırada tek parti yönetimi henüz kurulmadığı ve kurulacağına ilişkin bir işaret de bulunmadığı halde, CHP içinde meclise yansıyan tartışmaların serbestliği ve çeşitliliğidir. Yeni anayasanın tartışılmaya başlandığı şu günlerde ilkinin yarattığı bazı görüş ayrılıklarını hatırlamanın zamanıdır.

Günümüzde dillendirilen olağan meclislerin anayasa yapamayacaklarına ilişkin görüş de, ikinci meclisin toplanmasından sonra yapılan bu yeni anayasanın yapım süreciyle çelişmektedir. İkinci meclis, cumhuriyetten önce seçilmiş, cumhuriyeti ilân etmiş ve ardından da yeni bir anayasa yapımına karar vermişti. Bunu yapan bizzat CHP idi. Günümüzde anayasaların ancak kurucu meclisler eliyle yapılabileceğine ilişkin görüşlerin kaynadığı ise, 27 Mayıs sonrasındaki siyasal pratiktir. Zaten eğer öyle olsaydı, 1982 anayasasının da meşruluk temeli tartışmalı olurdu; ne de olsa kurucu meclis tarafından değil, danışma meclisi ile MGK tarafından kaleme alınmıştı! Ayrıca, anayasanın maddelerini değiştiren bir olağan meclisin, daha çok maddeyi niçin değiştiremeyeceği sorusuna verilecek yanıt merakla beklenmeyi hak etmektedir. Acaba olağan meclislerin anayasanın belirli sayıdaki maddelerini değiştirmeye yetkili, fakat daha fazla sayıdaki maddelerini ise değiştirmeye yetkisiz olduklarına ilişkin bir anayasa maddesi mi vardır? O halde soru basittir: olağan meclisler anayasanın kaç maddesini değiştirmeye yetkilidir? Araya belirli süreler konulmak kaydıyla parça parça değiştirmek uygun mudur? Bir kurucu meclis oluşturmaya kalkışmak anayasaya açıkça aykırı olduğuna göre, bu görüşün tek amacının yeni bir anayasa yapımına set çekmek olduğu gayet açıktır.

Güçler birliği ilkesi

1924 anayasası, birinci meclis geleneğini sürdürerek güçler birliği ilkesine göre düzenlenmişti. Zaten Atatürk de birinci mecliste olsun, daha sonra olsun, yaptığı bütün konuşmalarda, güçler birliğinden yana tavır almış; güçler ayrılığını savunan düşünürleri ve görüşleri sert bir şekilde eleştirmişti. Atatürk, 1921 yılının başlarında mecliste yaptığı bir konuşmada, güçler ayrılığı ilkesinden söz eden üyelere karşı çıkıyor ve güçler birliğini savunuyordu. Hayatı boyunca da bu düşüncesine sadık kaldı. Bu bakımdan Atatürk’ün partisi olmakla övünen CHP’nin hali hazırda nasıl olup da güçler ayrılığı tezini öne sürdüğünü anlamak kolay değildir; aslında bu önerinin de yeni olmadığına ve CHP’nin anayasal ilke olarak güçler birliğinden güçler ayrılığı formülüne çok daha eski tarihlerde, daha DP iktidarının sonlarında geçtiğini hatırlamak gerekir. CHP’nin elli yıldan uzun bir zaman önce de  tıpkı bugün gibi geçmişine sahip çıkmamayı tercih ettiğini görüyoruz; bunu hiçbir zaman yüksek sesle dile getirmek istemese de. Çünkü, o zaman olsun, bugün olsun parti yönetimi hem Atatürk’ün ilkelerinden vazgeçtiği yolunda bir görüntü vermekten kaçınmaya çalışıyor, fakat diğer yandan da günlük politikanın gerçekleri karşısında daha fazla direnemiyordu.

Bu ilke gereğince egemenliğin sahibi olan millet, vekâlet verdiği temsilcileri aracılığıyla egemenliğini hiçbir güçle paylaşmadan kullanabiliyordu; yani meclisin yapamayacağı hiçbir şey yoktu; bağlı olduğu tek şey anayasanın kendisiydi. Anayasa komisyonu üyesi Celâl Nuri Bey, güçler birliği ilkesine son derece özen gösterildiğini, çünkü meclisi ve cumhuriyeti yaratanın bu ilke olduğunu açıklıyordu. Meclis doğrudan milletti ve “istediği gibi” yürütmeyi tanzim ederdi. Komisyon, anayasanın bir kurucu meclis tarafından yapılması gerektiği yönündeki görüşlere katılmadığını belirtiyordu. İzmir milletvekili Şükrü Bey, güçler ayrılığından yana olan düşünürleri eleştiriyor ve bunun yanlış bir fikir olduğunu açıklıyordu. Hatta Tunalı Hilmi, Türkiye devletinin bir halk devleti olduğunun anayasaya geçmesini istiyordu. Ne var ki bu öneri taraftar bulmayacak ve reddedilecektir. Yine Tunalı Hilmi’nin Türkiye devletinin halk cumhuriyeti olduğu yönündeki önergesi de aynı âkıbete uğrayacaktır.

Atatürk’e bile verilmeyen yetkiler

Anayasa önerisinde Cumhurbaşkanına hükûmetin görüşünü alarak gerekçesini meclise ve millete bildirmek şartıyla meclisi erken seçime götürme yetkisi tanınıyordu. Bu açıkça meclisi fesh yetkisiydi. Ancak daha işin başında madde geniş tartışmalar yaratmıştı; o kadar ki, anayasa komisyonu başkanı Yunus Nadi, daha tartışmalar başlamadan söz almak isteyen üyelerin sayısının fazlalığını görünce komisyonun maddeyi geri almak istediğini açıklamıştı. Bu öneri bile tek başına usul tartışmaları yaratmıştı. Saruhan milletvekili Reşat Bey, bizzat Atatürk’e verilmek istenen yetkiye karşı çıkıyor ve “Gazi paşa hazretleri kat’iyyen emin olsunlar ki, millet yine kendi tabir ve tavsiyeleri veçhile hâkimiyetlerinden bir zerresini ismi ve makamı her ne olursa olsun ve kim olursa olsun hiçbir makama, hiçbir ferde tevdi ve teslim etmeyecektir.” diyor ve bu konuşma mecliste “yaşa” sesleri ve alkışlarla karşılanıyordu! Reşat Beye göre, “ferdi saltanat, ferdi hâkimiyet” görüşünde bulunanlar millet gözünde töhmet altına gireceklerdi. Bizzat Atatürk bir zamanlar hâkimiyeti millîyeden ödün verilemeyeceğini açıklarken, Reşat Bey, şimdi artık bu görüşten vaz mı geçildiğini soruyordu. Bizzat Başbakan İsmet İnönü ile kişisel polemiğinden sonra da, alkışlar arasında devamla, “Allah Reisicumhur olsa, kat’î arz ediyorum, kestiriyorum, (“hâşâ” sesleri) Hâşâ, melaikei kiram heyeti vekile olsa fesih selâhiyetini verecek yoktur.” diyordu.

Bir üye de, bu yetkiden dolayı meclisin özgürce çalışıp karar alamayacağından endişe ettiğini söylemişti. Her an dağıtılmak endişesiyle meclis kendisini serbest hissedemez ve karar alamazdı. Hiç kuşkusuz fesih yetkisi eski günlerin kötü tecrübelerini de çağrıştırıyordu. Sultanlara tanınan yetki çok kez suistimal edilmiş ve demokratik gelişmelerin önüne set çekmişti. Bu tecrübeler hafızalarda yer etmiş iken, yeniden aynı yetkinin gündeme gelmesi, pek çok meclis üyesi için kabul edilemezdi. Karasi milletvekili Süreyya Bey, hâkimiyeti millîye ile cumhuriyet arasında kurulan ve cumhuriyeti, hâkimiyeti millîyenin en yüksek şekli gören anlayışa karşı uyarıda bulunma ihtiyacını hissetmiş olmalıydı ki, pek çok cumhuriyetin hâkimiyeti millîye ilkesinden uzak idareler olduğunu vurgulamaktaydı. Bunlar ancak lâfın gelişi böyleydi; gerçekte ise meclisin fesh yetkisi, aslında güçler birliği ilkesine de aykırıydı.  Güçler birliği ilkesi uyarınca hâkimiyeti millîye esasına uygun şeklin bu olmadığını, aksi davranışın olsa olsa irtica olacağını açıklıyordu. Yeniden “taht ve saltanat kurulması” mümkün değildi artık. Milletin yegane egemenlik kurumu olan meclisi dağıtacak yetkinin bir şahsa verilmesi kabul edilemezdi. Eski acı tecrübeler de zaten verilmemesi gerektiğini söylüyordu.

Bütün bu sert eleştiri ve tartışmalardan sonra Recep Peker, vatanın yüksek çıkarları gerektirdiğinde bu yetkinin Cumhurbaşkanında olmasında ısrar ediyordu; onun yeni önerisine göre, fesih kararının yürürlüğe girmesi için kararın meclisin üçte iki çoğunluğunca reddedilmemesi yeterli görülmeliydi. Ne var ki önerge kabul edilmeyecektir. Fesih yetkisi mecliste 130 üyenin katıldığı oturumda 126 üyenin oyuyla reddedilecektir.

Cumhurbaşkanının bugün olduğu gibi yedi yılda bir seçilmesi önerisi de çok tartışıldı. Süre uzun bulunmuştu. Ayrıca meclis tarafından seçilen Cmhurbaşkanı bir sonraki meclise üye olarak seçilemezse ne olacaktı?  Yunus Nadi, istikrar amacıyla sürenin uzun tutulduğunu belirtiyordu. Ebubekir Hâzım Tepeyran, “Yalnız Gazi Paşa Hazretlerinin bütün dünyaca ve bizce müsellem fıtrati nadiranelerini göz önüne alarak, tabiî ona göre kanunu esasi yapılmaz. Binaenaleyh ona kemali hürmetimiz, kemali emniyetimiz olmakla beraber biz de düşünürüz. Çünkü maalesef kendilerine hayatı ebediye vermek bizim elimizde değildir.” diyordu. Anayasa komisyonu üyesi Celâl Nuri Bey, sürenin Atatürk’ün şahsı için öngörülmemiş olduğunu vurgulamak istemişti.

Süreye ilişkin uzun görüşmelerden sonra; yedi yıllık süre mecliste dörde düşürülmüştü. Bu suretle güçler birliği ilkesine de uygun bir şekil bulunmuş oluyordu. Cumhurbaşkanının meclisçe seçileceği ilkesi kabul görmüştü; süresi de belirlenmişti; buna karşılık ilk formülde olmayan bir şekil de gündeme gelmişti. Cumhurbaşkanının muhakkak meclis içinden seçilmesi ilkesi. Böylece Cumhurbaşkanı partisiyle ilişkisini devam ettirebilecek, fakat meclis görüşmelerine katılamayacağı gibi, oy da kullanamayacaktı. Yunus Nadi, Cumhurbaşkanına getirilen bu kısıtlamalara karşı çıkmıştı. Bazı üyeler ise meclis dışından da Cumhurbaşkanı seçilebilmesinin yararına değiniyorlardı. Ne var ki, bu öneri yerinde görülmeyecek ve Cumhurbaşkanının dört yılda bir meclisçe ve meclis üyeleri arasından seçilmesi uygun görülecektir. Oysa Hakkı Tarık Us, Cmhurbaşkanının meclisteki görüşmelere katılmasından ve oy da kullanmasından yanaydı. Diğer yandan, gerekirse Cumhurbaşkanının hükûmete başkanlık edebileceği kabul edilecektir. Ancak gerektikçe meclise de başkanlık edebileceğine yönelik öneri kabul görmemişti.

Cumhurbaşkanının meclisten geçen yasa tasarılarını veto edebileceğine hüküm de epey tartışma yaratmıştı; güçler birliği ilkesinin bu suretle göz ardı edildiğini belirten üyeler, meclisin ikinci kez üçte iki çoğunluk bulmasını öngören bu yöntemin doğru olmadığı kanısındaydılar. Feridun Fikri Bey, meclisin yasama yetkisini kısıtlayan bu veto yetkisine karşı çıkıyordu. Nitekim eleştiriler ciddiye alınacak ve Cumhurbaşkanının bugün olduğu gibi yasa tasarılarını ikinci kez görüşmek üzere meclise yeniden iade etmesi uygun görülecek; yalnız meclisin belirli bir çoğunluk aranmaksızın tasarıyı yeniden onaylaması halinde Cumhurbaşkanının tasarıyı onaylamak zorunda kalacağına hükmedilecektir.

Başkumandanlık yetkisinin Cumhurbaşkanına verilmesini öngören madde de hayli tartışma yaratmıştı: Bu maddenin Atatürk’ün özel durumu göz önüne alınarak hazırlandığını belirten bazı üyeler, gelecekte yani Atatürk’ten sonra onun yerine gelebilecek sivil Cumhurbaşkanları da olabileceğini belirterek, başkumandanlık yetkisinin sivile bırakılamayacağını ileri süreceklerdir. Sonunda Recep Peker’in önerisi olan, başkumandanlığın meclisin manevî şahsiyetinde bulunduğu, ancak Cumhurbaşkanı tarafından temsil olunduğu yolundaki hüküm kabul görecektir.

KADINLAR DA TÜRK MÜDÜR?

Milletvekili seçilme hakkını içeren ilgili madde görüşülürken, birdenbire gözden kaçan küçük bir ayrıntı gündeme geldi; madde, otuz yaşını dolduran her Türkün milletvekili seçilebileceğinden söz ediyordu.  Bir milletvekili kadınların da böylece milletvekili seçilebileceğinden söz edince, çünkü kadınlar da Türktüler, tartışma açıldı. Feridun Fikri Bey, zaten amacın da bu olduğunu, kadınların da oy kullanacaklarını söyleyince, bazı üyeler, bu görüşü desteklemekle kalmadılar, ayrıca anayasanın ilgili maddesi gereğince ortaya çıkacağını umdukları seçim yasasında bu durumun gerçekleşeceğini de belirttiler. Hatta komisyon görüşmeleri sırasında da bu konuya değinilmişti; ancak konunun seçim yasasıyla ilgili olduğu söylenmiş ve bu konuda çoğunluk oyu oluşmuş olduğundan, anayasa maddesi bu şekilde kaleme alınmıştı. Fakat başka üyeler aynı görüşte değillerdi ve Recep Peker söz alma gereğini duymuştu. Peker’e göre, bazı ifadelerden kadınların Türk tanımı içinde yer almayacakları gibi bir yoruma gidilebileceğinden endişe ediyordu. Böyle bir görüş ya da değerlendirme tutanakta yer alırsa sakıncalı olurdu. Bir öneri de maddenin kadın-erkek her Türk şeklinde kabulü yolundaydı. Anayasa komisyonu başkanı Celâl Nuri Bey ise, kadınların gelecekte oy kullanmasından ve milletvekili dahi seçilmelerinden yana olduğunu açıklıyor, ancak bunun sırasının henüz gelmediği gibi bir düşünce ile olsa gerek, maddenin “her erkek Türk” olarak değiştirilmesini istiyordu. Nitekim kadın-erkek her Türk şeklindeki değişiklik önerisi reddedilecek ve Peker de, “kadına hak vermediniz; bari alkışlamayın yahu” diyerek, önerinin reddini protesto edecektir. Madde “her erkek Türk” olarak değiştirilmişti!

Sıra yemin metnine gelince

Milletvekillerinin yemin metninde Cumhuriyet esaslarına sadakat de bulunuyordu; fakat bu yeterli bulunmamış olacak ki, milletin kayıtsız şartsız egemenliğine karşı bir amaç izlenmeyeceğine ilişkin bir cümlenin de yemine eklenmesi önerisi kabul edilecektir.

Türkiye kelimeleri Türk olarak değiştirilsin mi?

MERSİN milletvekili Niyazi Bey, yasada yer alan bütün Türkiye kelimelerinin Türk olarak değiştirilmesini istemişti. Niyazi Bey, sadece bunu önermekle kalmamış; Türkiye sözcüğüne de karşı çıkmıştı. Türkeli demek daha uygun olurdu. Türkiye kelimesi İtalyancadan geliyordu ve Arapçaydı. Ancak önerisi reddedilecektir.

Bakan yardımcıları istemiyoruz!

ANAYASA önerisinde bakan yardımcılıkları kurulması isteniyordu; hatırlanacağı gibi, 12 Eylül’deki  son anayasa değişikliği ile bugün de bu ilkeye geri dönülmüştür. Fakat bakan yardımcılığı kulağa pek yeni gelen bir öneriydi; o zamana kadar hiç uygulanmış da değildi. Bu bakımdan itirazlar yoğun olacaktır: Hele milletvekillerinin de bakan yardımcılığı yapabileceğini öngören anayasa önerisi iyice yabancı gelmişti. Bakan yardımcılığının tamamen kaldırılması da istenmişti. Karşı görüş, bu uygulamanın “adam yetiştirme” noktai nazarından yararlı olacağı yönündeydi. Anlaşılan bakan yardımcılığı bir nevi çıraklık olarak görülmüştü ya da anlaşılmıştı. Gerçi anayasa önerisinde bakan yardımcılığı değil, muavinlikten söz edilmişti, fakat bunun pratikte ne anlama geleceği belirsiz gibiydi. Kimisi de öneriyi tamamen farklı anlamıştı; bazılarına göre, muavinden kasıt müsteşardı, hatta siyasî müsteşardı. Bir nevi bakanlık işlerinde bakana siyasî bakımdan da yardımcı olacak kişi. Nitekim Celâl Nuri Bey de bu yorumu anayasa komisyonunun da benimsediğini belirtecektir. Bakan yardımcılığı ya da siyasî müsteşarlık önerisi reddedilecektir. Fakat aradan on yıldan fazla zaman geçtikten sonra 1937 yılında yapılan anayasa değişikliğiyle siyasî müsteşarlıklar yeniden gündeme gelecek ve bu kez üzerinde hiçbir tartışma açılmaksızın kabul de edilecektir. Aradan çok kısa bir süre geçtikten sonra ise İnönü’nün Başbakanlıktan ayrılmasından sonra bu madde yeniden değiştirilecek ve siyasî müsteşarlık kurumuna son verilecektir. Uygulama sadece birkaç ay sürebilmişti!

Meclis süresini uzatabilir mi?

GENELLİKLE hatırlanmaz, fakat 1921 anayasasına göre meclis sadece iki yıl için seçilmişti; bu nedenle 1923 seçimi sonucunda oluşan meclisin ömrü iki yılla sınırlıydı; oysa şimdi anayasa yeniden yapılıyor ve meclisin süresi dört yıla çıkarılıyordu; peki o zaman bu meclis iki yıllık mı olacaktı, yoksa yeni anayasaya göre dört yıl mı hüküm sürecekti sorusu da tartışmalara neden olacaktır. Bazı üyeler, dört yılın etik olarak da, siyasî olarak da doğru olamayacağı kanısındaydılar, onlara göre dört yıllık meclis ancak anayasanın kabulünden sonra gelecek olan yeni meclis olabilirdi, kendileri sadece iki yıl için seçilmişlerdi. Aksi hâkimiyeti millîyeye tecavüz olurdu. Meclis kendi kendine süresini uzatamazdı. Celâl Nuri Bey ise, ortada bir tavır takınıyor ve meclisin isterse iki sene sonra erken seçim kararı alabileceğini belirtiyordu; karar meclisindi. Nitekim yapılan oylamada meclisin süresinin dört yıl olarak kabul edilmesi üzerine meclisin de bu süreyi tam olarak kullanmasından yana bir tavır ortaya çıkınca; meclisin yegane bağımsız milletvekili olan Gümüşhane milletvekili Zeki Bey, “ne oldu hâkimiyeti millîye yahu” diye soracaktır.

.


.

Cumhuriyet’ten önce ‘Cumhuriyet’ var mıydı?

29.10.2011 - Bu Yazı 4302 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Tarihimizde cumhuriyetçiliğin düşünsel bir kökü var mıdır? Varsa nereye kadar uzanır? Yanıta Namık Kemal ve kuşağından başlayalım mı?

Birinci Meclis döneminde hiç telâffuz edilmeyen, hatta tam aksine sonuna kadar inkâr edilen cumhuriyet, ilk kez 1923 yılının Şubat ayında bizzat Atatürk’ün ağzından gündeme getirilmişti. Ancak bu tarihten sonra yeniden bir suskunluk devrine girilecektir. Öyle ki, Hüseyin Cahit Yalçın, saltanat ile hilâfetin ayrıldığı ve saltanatın kaldırıldığı sırada Tanin gazetesinde cumhuriyet ilânından söz ettiğinde, herkes onu eleştirmek ihtiyacını duymuştu. Cumhuriyetin yeniden gündeme gelmesi çok daha geç bir tarihte, ancak 1923 yılının sonbaharında, Eylül ayının son haftasına girildiğinde mümkün olabilecektir. Yani cumhuriyet, ilânından sadece bir ay önce siyasî gündemde yer alabilmiş ve basında bu konuda gerçek bir tartışma açılabilmesi mümkün olabilmişti. Bu aşamada cumhuriyet, millî egemenliğin doğrudan ve doğal bir sonucu olarak yorumlanmış ve zaten 23 Nisan 1920 tarihinde açılan Birinci Meclis’ten beri fiilen bir cumhuriyet idaresinin varlığı vurgulanmıştır. Cumhuriyet, hilâfetin değil, saltanatın bir seçeneği idi. Hatta cumhuriyetin İslâmî temeli de vurgulanmadan edilememiştir.

Cumhuriyet İslam dininin esasındandı!

Tıpkı bir zamanlar Namık Kemal ile kuşağının ve sonraki kuşakların yaptığı gibi, İslâmın ilk zamanlarda zaten cumhuriyet idaresi olduğu bir kez daha ve açıklıkla vurgulanmak ihtiyacı hissedilmiştir. Cumhuriyet İslâm dininin esasındandı. Nitekim cumhuriyetin ilânı bile dualar okunarak olacaktır. Bu aşamada dahi cumhuriyetin meşruluğu İslâm ile sağlanmak isteniyor ve buna ihtiyaç görülüyordu. Zaten cumhuriyetin ilânından yaklaşık bir yıl önce ve Birinci Meclis döneminde 1 Kasım 1922 tarihinde saltanatla hilâfetin birbirinden ayrılmasında olsun, yeni halifenin seçilmesi sürecinde olsun ve nihayet cumhuriyetin ilânında olsun, meclis kararları İslâm temelinde meşrulaştırılmak isteniyordu.

Ziya Paşa ve cumhuriyet

Kaya Bilgegil, “Ziya Paşa Üzerinde Bir Araştırma” adlı eserinde, Ziya Paşa’nın İsviçre’deki cumhuriyet idaresini övdüğüne dikkat çekiyor. 1870'te İsviçre’nin başkenti Cenevre’ye gelmesinden sonra Hürriyet gazetesinde yayınlanan, “İdâre-i Cumhûriyye ile Hükûmet-i Şahsîyyenin Farkı” başlığını taşıyan makalesinde Ziyâ Paşa, cumhuriyet yönetiminin halk yönetimi olduğunu,

cumhuriyette sultan, imparator, sadrazam olmadığını, hürriyet, mal ve mülk güvenliği olduğunu, angaryanın bulunmadığını, basının yasalar çerçevesinde serbest olduğunu, halkın seçtiği bir meclis bulunduğunu, yasaların meclis tarafından kabul edildiğini, medenî hukûkun geçerli olduğunu, meclis

üyelerinin ayrıcalıklarının sadece üyelik dönemleri ile sınırlı kaldığını, bunun dışında meclis üyeleri ile halk arasında bir ayrım olamayacağını, yargının bağımsız olduğunu, mahkemeler üzerinde meclisin ve başkanının müdahale etme imkânının bulunmadığını

ve yasalar önünde herkesin eşit

olduğunu yazıyordu.

Mithat Paşa’ya yapılan ithamlar

Enver Ziya Karal’ın “Osmanlı Tarihi” kitabından öğreniyoruz ki;  henüz Birinci Meşrutiyet’in ilânından hemen sonra 1877 yılında İkinci Abdülhamid’in danışmanlarının, Mithat Paşa’nın sürgün edilmesi sürecinde, Mithat Paşa’nın cumhuriyet ilân etmek ve Mekke Şerifi’ni de cumhuriyetin başına getirmek, yani cumhurbaşkanı seçtirmek istediği şeklinde dedikodu etmeleri, ortada görünür hiçbir cumhuriyetçi akım olmadığı halde, tek başına cumhuriyet ve cumhuriyetçiliğin siyasî iktidar için birinci derecede tehlikeli olduğuna işâret ediyordu. Mutlak monarşiden meşrutî monarşiye geçişin daha ilk basamağında, meşrutî bir idareden sonra gelebilecek mantiki bir talep olarak cumhuriyetçilik, ancak bir sonraki adımı teşkil edebilirdi. Lâkin Mithat Paşa’nın cumhuriyetçi olmasına zaten imkân yoktu. Osmanlı siyasal elitinden olup da, meşrutî bir idare için çaba göstermiş bir yöneticinin, projesinin daha başlangıcında bir sonraki gündem maddesini ifade etmesine ne gerek vardı, ne de imkân. Nitekim kendisinin idama mahkûm olması ile sonuçlanacak yargılaması sırasında da bu yönde bir suçlama ile karşılaşmamıştı.

Namık Kemal cumhuriyeti reddetmişti

Namık Kemal’e gelince: Ahmet Mithat Efendi’ye yazdığı 24 Ağustos 1878 tarihli bir mektubunda, “Fransa Cumhuriyeti’nin Kânûn-ı Esâsî’si yolunda bir şeyin memâlik-i Pâdişâhî’de kaabiliyet-i icrâsını hiç hatıra getirmedim; çünkü meslekimde Cumhur yapmak efkârında değilim. Bir Saltanat-ı meşrûta’nın öyle bir Kânûn-ı Esâsî ile idâresi kâbil değildir.” demektedir. Aynı mektubunda şunu da ilâve ediyordu: “Yalnız şunu demek isterim ki, vatanın selâmeti, öyle hukûk-ı Pâdişâhi’yi ihlâl edecek veyâ mülkümüzde bir cumhurun Kânûn-ı Esâsî’sini tutacak şeylere muhtâç değildir; bi’l-‘akis hilâfet kuvveti ile bir usûl-i meşveret teşkiline mütevakkıf idi. Bendeniz de o maksada tevfik-i hareket ettim. Zât-i vâlânız cumhur yapmak veya usûl-i meşveret’ten hukûk-ı Pâdişâhî’yi tarh etmek fikrinde iseniz, orasını bilemem.”

Pertev Naili Boratav, “Namık Kemal’in Gazeteciliği” adlı makalesinde, onun Osmanlı Devleti için meşrutiyeti gerekli gördüğünü yazmaktadır. Kendisi Osmanlı Hanedanı’nın saltanat hakkını da tartışma konusu yapmıyordu. Bekir Sıtkı Baykal da, “Namık Kemal’e Göre Avrupa ve Biz” adlı makalesinde, Namık Kemal’in yaklaşımını yine Kemal’in kaleminden şöyle özetlemektedir: “Devlet şeklimizin değişmesi, hâli hazırda müstebit idarenin yerine milletin kendi mukadderatını bizzat kendisinin tayin etmesine imkân verecek bir rejimin kaim olması, her işin başında gelir. Asrımızda mevcut hükûmet şekilleri içinde cumhuriyet vâkâ ‘efdal-i hükûmet’ olan bir şekildir. İslâmiyet dahi bidayette bir nevi cumhuriyetti. Fakat cumhuriyet rejimi bizde kabili tatbik değildir. Çünkü cumhuriyet bizi batırırdı. Binaenaleyh memleketimizde cumhuriyet yapmak kimsenin aklına  bile gelmez. Şu hâlde bizim kabul edeceğimiz devlet şekli, Osmanlı Hanedanı idaresinde bulunacak bir meşrutî idaredir ki, bu da usûlü meşveretin ve şûrâyi ümmetin tesisi ile kabildir. Biz buna Şeriat ve İslâmiyet nâmına dahi muhtacız. Bizde padişaha ‘iradei ümmet ve usûlü hürriyet’ üzre icrayı hükûmet etmek hakkı verilmiş olup, ünvanı ‘sahibi mülk’tür. Fakat ‘malikül mülk’ değil... Şûrâyı ümmetin kabûlü, padişahın hukukuna halel getirmediği gibi, bid’at de değildir. Heyeti içtimaîyemizde mevcut ne lisan ihtilâfı ve ne de bilgisizlik, şûrâyı ümmetin teşkiline mâni teşkil etmez. Bizim için usûlü meşverette Avrupa Meb’usan Meclislerini taklit etmek zarureti vardır. Yeniçerilerin ilgasına kadar biz de bir nevi meşveret ile idare olunurduk. Her kışla müsellâh bir şûrâyı ümmet mesabesindeydi. Nezaret hakkının nasıl olsa muayyen bir fırkaya inhisar etmesi zaruridir. Bunun için yegane çare tevkilden ibarettir.

En muntazam büyük devletler, Amerika, İngiltere, Almanya ve Fransa’dır. Acaba bunlardan hangisini taklit etmeliyiz? Amerika cumhuriyet olduğundan, bu hususta bize numune teşkil edemez. İngiltere ve Almanya’da zadegan mevcut olduğundan örnek olarak bunlar da mevzuu bahis olamazlar. (...) Şu hale göre, taklit edeceğimiz yegane devlet olarak geride Fransa kalıyor. Biz ise, insan hürriyetini dünyaya ilân için bir asır evvel bayrak açmış ve şeref itibariyle yeni zamanlarda bütün milletlere takaddüm etmiş olan Fransa kadar, hatta ondan daha ahrarane bir nizam ile idare olunabilecek bir kaabiliyetteyiz. Bütün terbiyesine rağmen, Fransız halkı ateş meşrep ve teceddüde fazla mail olduğu gibi, hareketlerinin esasını akıl teşkil ettiğinden, zahiren ‘güzel bir safsatanın sevkiyle istidlâlin neticesini bozarlar.’ Ellerindeki hürriyetlerine rağmen hiç zabt olunamazlar. Büyük cumhuriyetten beri otuz, kırk türlü hükûmet teşkil ettikleri ve hepsini de yine kendileri bozdukları bu hallerinin bir delilidir. Halbuki sükûnet ve metanet bizim esas vasfımızı teşkil ettiğinden, hareketlerimizde ifrada varmayız, siyasetimize konulan haddi tecavüz edemeyiz. 600 seneden beri birkaç yüz ihtilal yaptık. Hepsinde yalnız baştaki şahıslar değişti. Fakat idare şeklimiz olduğu gibi kaldı. Binaenaleyh biz devlet şeklimiz için Fransa’yı numune olarak alabiliriz ve onun ‘nizamat-ı esasiye’sini bir takım tadilât ile memleketimizde tatbik edebiliriz. Bizde mevcut Gülhane hattı, ıslahat fermanı, nutku hümayûn, medenî bir devletin esas nizamlarını teşkil edecek mahiyette değildir. Birçok yerlerinde kâfi miktarda vuzuh olmadığı gibi bir takım tezatlar ve zait cihetler de vardır.”

Niyazi Berkes, “Namık Kemal’in Fikrî Tekâmülü” adlı yazısında, onun “muarızları”nın “Osmanlı Hanedanı’nı ıskat edip cumhuriyet kurmak istiyor” suçlamalarına karşılık olarak, “İslâm iptidayı zuhurundan bir nevi cumhur değil miydi?” diye sorduğunu, fakat cumhuriyet fikri üzerinde asla durmadığını ve hatta cumhuriyetin bizi batıracağını kabul ettiğini yazıyor. O “bizde cumhur yapmak da kimsenin aklına gelmez, fakat icrasında imkân olmamakla hak batıl olmuş demek değildir” diyordu. Namık Kemal şunları yazıyordu: “Biz hükûmetin emrü icrasını, biatı meşrua ile Âli Osman’a tevdi ettik. Daima Âli Osman’ı isteriz. Daima idarei meşruta talebindeyiz.” Meşveret usûlü Şeriata da uygundu: “Zira devleti Âliyye tâ Yeniçeriler kalkıncaya kadar yine idarei ümmet ve binaenaleyh bir nevi usûlü meşveretle idare olunurdu. Mebusana vereceği hakkı nezareti ahali binnefis kendi icra ederdi.” Meşveret usûlü İslâmiyet ile bidat değildi: “Madem ki şeran meşveret usûlü kabul edilmiştir. Esas mevcut olduktan sonra icraatta olan teferruatını icmâı ümmet tayin eder. İcmâı ümmetle yapılan şeyler bidat değil, dinin usûlünden olur.” Berkes, bu görüşlerden hareketle, Namık Kemal’in görüşlerini şöyle özetliyor: “Bu esas kabul edilince işin tatbikatında yeni bir şey icadına lüzum yoktur. Mevcut meşrutî devletlerden birinin teşkilâtı esâsîyesini numune olarak alıp, bunlardan ‘zaman ve mekânımıza ve ahlâk ve adâtımızca iktiza eden tadilatı icrâ ederek’ bir teşkilâtı esâsîye meydana getirmek kâfidir.” Berkes, Namık Kemal’in bir başka yazısını da şöyle aktarıyor: “Biz padişahımızı İngiltere’de olduğu gibi her şeyden müstesna tutarak idareyi yalnız vükelaya bırakamayız. Çünkü, padişah vazifei adaletin icrasına şer’an memurdur.”

Şerif Mardin, “Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu” adlı eserinde, aynı konuya şöyle işaret ediyor: “Monarşik bir sistem kaçınılmaz olarak bir İslâmî siyasî rejim değil, yalnızca muhtemel bir İslâmî siyasî rejimdir. Kemal buradan hareketle gerçekte İslâm devletinin başlangıçta ‘bir tür cumhuriyet’ olduğunu ifade eder.” Namık Kemal’in kaleminden aktarmak gerekirse: “Halkın hâkimiyeti hakkı tasdik olunduğu surette cumhur yapmaya da istihkakı itiraf olunmak lâzım gelmez mi demek, ne demek? O hakkı dünyada kim inkâr edebilir? (...) Cumhurun bizi batıracağı başka mesele... Onu da kimse inkâr etmez. Bizde cumhur yapmak da kimsenin aklına gelmez. Fakat icrasında imkân olmamakla hak bâtıl olmuş demek değildir.” Namık Kemal’in ilke olarak cumhuriyeti tamamen reddetmemekle birlikte, Osmanlı için geçerli görmediğini söyleyebiliriz.

 

İlanından sonra Cumhuriyet karşıtlığı hiç olmadı

Cumhuriyetin ilânından önceki ve sonraki, cumhuriyetin kendisine değil de, ilân ediliş tarzına ve işin aceleye getirildiği yönündeki eleştiriler dikkate alındığında, cumhuriyet idaresinin kendisine yönelik ciddî bir tepkinin oluşmamış olması dikkat çekicidir. Tartışma, saltanatın alternatifi olarak cumhuriyet üzerine değil de, hilâfetin yeni idare şekli içindeki yeri ve rolü üzerine odaklaşacaktır. Cumhuriyetin, hem cumhurbaşkanı ve hem de halifesi olabilir miydi sorusu, bu tartışmaların belkemiğini oluşturur. Öyle görülüyor ki, bu soruya olumlu yanıt verebilenlerin sayısı çok azdı. Kanımca hilâfetin korunabilmesi için harcanan çok kez üstü örtülü çabalar, bunun çok güç olduğunun herkes tarafından anlaşıldığını açıkça göstermektedir. Ancak saltanatın yeniden tesisi konusunda ciddî hiçbir siyasî aktivite olmadığı da açıktır. O günden bugüne cumhuriyet aleyhtarı yaklaşımların büyük ölçüde ve genellikle saltanatçı değil de hilâfetçi eğilimde olması, biraz da bu geleneğin bir sonucu olarak değerlendirilebilir. Cumhuriyet karşıtı ve saltanat lehinde bir siyasî muhalefetin hiçbir dönemde  güçlenememiş olması, saltanatın meşruluk temellerinin tamamen ortadan kalkması olarak yorumlanabilir. Mütareke dönemi ve Millî Mücadele sırasında saltanatın gösterdiği tavır ve bu tavrın sonucunda ülkeden ayrılmak zorunda kalan sultan ve halifenin hiçbir anlamda meşruluk temelinin kalamayacağı açıktır. Ancak toplumda asıl büyük tepkinin hilâfetin kaldırılması ile oluşacağını vurgulamak gerekir. Gerek mütareke ve gerekse Millî Mücadele dönemlerinde de bir cumhuriyetçi akıma ya da düşünceye rast gelmek mümkün değildir. Aksine son dönemde de cumhuriyetçilik, tıpkı eskiden olduğu gibi siyasî bir itham ve suçlama nedeni olmaya devam edegelmiştir. Ankara Hükûmeti’ne yapılan saldırılarda onu meşruluk dışına itmeye yönelik siyasî ithamların arasında cumhuriyetçi olmak ve cumhuriyet kurmak istemek de vardı.

Ankara Hükûmeti ise, bu tür suçlamalara karşı son derece hassas davranmak zorunda kalmıştır. Cumhuriyetin ilânından hemen öncesine kadar bu yönde bir çaba ve faaliyet olmaması da dikkate değer bir husustur.

 

Bizde niçin Cumhuriyetçilik eksik kaldı?

Asıl önemli soru, Osmanlı Devleti’nde, toplumda ve siyasî elitte 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın da neredeyse ilk çeyreğinde niçin cumhuriyetçi bir düşüncenin doğmadığıdır. Bizde cumhuriyetçilik düşüncesinin kökenlerini ya da cumhuriyetçi bir siyasî akım arama çabamızı, herhalde Birinci Meşrutiyet yıllarına, Yeni Osmanlılar düşüncesine kadar kadar ancak geri götürebiliriz. Bunun nedenini, sadece siyasal düşünce tarihine yönelik araştırma çabalarının azlığı ya da yok denecek kadar az olmasına bağlamak da yeterli olmaz. Hatta haksızlık da olur. Çünkü bu dönemden, yani İkinci Meşrutiyet’ten önce cumhuriyetçi bir yaklaşımın izlerini aramak, herhalde beyhûde bir çabadan ibaret kalacaktır. Sadece bu kadar da değil. Aksine, Tarık Zafer Tunaya Hocamızın “Cumhuriyetin laboratuvarı” olarak nitelediği İkinci Meşrutiyet yıllarına uzanan bir cumhuriyetçilik akımının varlığını bulmak, hiç de kolay değildir. Bunu yapabilmek için İkinci Meşrutiyet döneminin siyasî düşünce ve fikir akımlarının tarihine ilişkin birinci elden araştırmalar sonucunda kaleme alınmış ve bazıları klasik olmuş önemli araştırmalara bir göz atmak yeterlidir. Belki daha da garip olan nokta, Yeni Osmanlılar kuşağının yazıp çizdikleri arasında cumhuriyet ile ilgili kısmın biraz daha geniş tutulabilmesidir. Gerçi bu kuşaktan hiç kimse cumhuriyeti ve cumhuriyetçi bir düşünceyi savunmamış, hatta aksine hepsi de cumhuriyeti kınamak yolunu seçmiştir. Daha en başından cumhuriyetçi olmak siyasî bir itham aracı olmuştur. Cumhuriyetin ilânına kadar da bu durumun devam ede geldiğini söyleyebiliriz.

Yeni Osmanlılar kuşağının cumhuriyetçi olması için hiçbir neden yoktu. Meşrutî bir yönetime geçilmeden cumhuriyetçi olmak hayli radikal bir tutum sergilemek olurdu ve bu türden bir beklenti içinde olmamız en azından haksızlık olur. Ancak Jön Türk kuşağının da benzer bir eğilim içinde olması bir bakıma şaşırtıcıdır. Bunun nedeni, sanırım öncelikle “reel politika”da yatar. Osmanlı siyasal elitinin muhalif kısmı, Yeni Osmanlılar kuşağında doğrudan sultana karşı olmak yerine sadrazama karşı olmak gibi bir taktik siyaset izlemeyi uygun görmüştü. Böylece sultan ile uzlaşmak ve anlaşmak imkânı ortadan kaldırılmıyor ve tâbiri caizse köprüler atılıp gemiler yakılmıyordu. Bu “ince ayarlı siyaset”, bizzat saltanatı tartışma konusu yapmaya hiç uygun değildi. Jön Türklerde de benzer bir siyasî eğilim görülür. Her iki kuşaktan da pek çok siyasî muhalifin biyografilerinde zaman zaman bizzat sultan ile anlaşarakuzlaşarak, devlet görevleri almaları ve “merkez”e dönebilmeleri, bu incelikli politikanın bir sonucu olarak görülmelidir. Bununla birlikte Jön Türk kuşağından bazı isimler daha radikal bir tavır sergilemişler ve zaman zaman sultanı da hedef almışlardır. Bu noktada da doğrudan saltanata ya da hanedana bir eleştiri yöneltilmemiş, aksine daha geleneksel bir şekilde sultan değişikliği ile yetinilmek yeterli görülmüştür. 1908 İkinci Meşrutiyet’in ilânından sonra dahi İkinci Abdülhamid’in saltanatını muhafaza edebilmesi, bize bu tür “ince politika”ların, siyasî sahnenin her iki tarafında da bulunan oyuncular tarafından ustalıkla oynanabildiğini gösteriyor.

Saltanat ve Hilafet et ve tırnak gibi

Ancak, sanırım saltanatı ortadan kaldırmayı öngören bir cumhuriyetçi ideolojinin oluşamamasını, sadece bu tarz bir siyaset anlayışına dayandırmak da yeterli olmaz. İslâm da herhâlde siyasî eliti aynı yönde etkileyen önemli bir öge olarak kabul edilmelidir. Kanımca saltanatla hilâfetin “et ve tırnak” örneği birbirinin içine girmiş olması ve ayrılabilir ya da ayırt  edilebilir özelliğini yitirmesi, cumhuriyetçi bir düşüncenin bütün ön koşullarını ortadan kaldırıyordu. Pratikte siyaseten saltanata karşı çıkanlar, doğrudan doğruya halifeye ve belki de hilâfete de karşı çıkar duruma düşebilirdi. İslâmiyetin öngördüğü dinî sınırlar içinde bu türden bir konum asla bağdaşamazdı. Aksine, daha en başından itibaren oluşturulması öngörülen yeni siyasî projenin, yani meşrutî monarşinin İslâmî açıdan meşrulaştırılması gerekiyordu ve bütün gayretler buna teksif edilmişti. Gerek Yeni Osmanlılar ve gerekse Jön Türkler, siyasî hedeflerini İslâmî meşruluk temeline oturtmak zorundaydılar. Meşrutî bir monarşi, ancak İslâmî bir temele oturtularak savunulabilirdi. Hatta Cumhuriyet bile aynı temele oturmak zorundaydı. Fakat sultanın olmadığı bir siyasî sistemde HilâfetHalife nerede duracaktı sorusuna yanıt vermek kolay olmadığı gibi, hatta belki mümkün de değildi. Bu bakımdan cumhuriyeti savunmak güç bir siyasî konumdu. Cumhuriyeti İslâmî bir kisve altında savunmaksa, sadece güç değil, aynı zamanda tutarsız bir çaba dahi olabilirdi. Bu bakımdan üzerinde pek az durulsa dahi cumhuriyetin İslâmî özelliğine dikkat çekmeden bunu yapmak söz konusu olamazdı. Cumhuriyet İslâm ile bağdaşabilirdi, tıpkı meşrutî monarşinin bağdaşabildiği ya da bağdaşabileceği gibi... Nitekim yapılmak istenen de bu olmuştur.

Bu noktada bir varsayımda bulunmak istiyorum: Hilâfet bir kurum olarak Türklerin eline geçmemiş olsaydı ve Araplarda kalmaya devam etseydi, bu takdirde Osmanlı siyasî eliti içinde saltanata karşı çıkan ve cumhuriyetçi bir yön arayışı belki de  kolaylaşabilirdi. Dinî bir yönü bulunmayan saltanata ilke olarak karşı çıkmak, İslâmın meşruluk temeli açısından da mümkün olabilirdi. Oysa saltanatın hilâfet ile iç içe girmiş olması karşısında, bu yönde bir girişim daha başından önlenmiş oluyordu.



.

Türkiye 1946'ya kadar Cumhuriyet'le değil şeflikle yönetildi

05.11.2011 - Bu Yazı 2768 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Erken cumhuriyet döneminin şeflik rejimi olarak adlandırılması daha yerinde olur; cumhuriyet yaklaşık ancak yirmi yıl sonra kişi yönetiminden yavaş yavaş kopmaya başlayabildi.

Şevket Süreyya Aydemir, uzun yıllar önce kahramanlar çağının geride kaldığını yazarken, sanırım Şefliğin sona erdiğini söylemeye çalışıyordu. Oysa cumhuriyetin başlangıcında kahramanların sayısı bir hayli fazlaydı; kahramanlar arasındaki siyasal çekişme ve çatışmalar iktidar mücadelesine dönüştüğünde, cumhuriyetin ilânından sonraki iki ilâ üç yıl içinde tek bir kahramana doğru yol alındı. Bugünden bakıldığında belki inanılmaz gelebilir; fakat 1923’te kurulan CHP tüzüğünde parti genel başkanının kurultayca seçileceğine ilişkin bir hüküm bulunuyordu. Üstelik partinin her yıl kurultay toplaması yine tüzük hükmü gereğiydi. Ne var ki, dört yıl boyunca, ta 1927 yılına kadar, tüzüğe aykırı olmasına rağmen, hiçbir zaman kurultay toplanamadı. Parti, kurucular heyetinin seçtiği yönetim ve genel başkan aracılığıyla yönetilmeye devam etti. Bu konuda bir itiraz da görülmedi. Fakat partinin ilk toplanan (ancak Sivas kongresi ilk kongre sayıldığından otomatik olarak ikinci sıfatını kazanan) kurultayında bu hüküm değiştirildi.

Atatürk seçilen başkan olmadı

15 Ekim 1927’de toplanan parti kurultayında tüzük değiştirildi. Yeni tüzüğün altıncı maddesi, partinin değişmez genel başkanının, partinin kurucusu olan Atatürk olduğunu öngörüyordu. Böylece parti başkanı tüzük değişikliğiyle atanmış oluyordu. O tarihe kadar genel başkanını hiç seçme imkânı bulamamış olan parti kurultayı, bu kez de tüzüğünü değiştirerek, yine bu yetkisini kullanmıyor ve tüzük hükmü gereğince genel başkanını tayin etmiş oluyordu. Üstelik bir sonraki maddede de, tüzüğün ilk altı maddesinin hiçbir şekilde değiştirilemeyeceği hükme bağlanmıştı. Böylece kurultay, genel başkan seçme yetkisini ve hakkını ebediyen terk etmiş oluyordu. Atatürk, 1927 yılında partinin değişmez genel başkanı olmuştu bile. Bundan böyle gelenek sürdü ve Atatürk hiçbir zaman kurultayca seçilen bir genel başkan sıfatını kazanamadı.

Ölüm hiçkimsenin aklına gelmemişti

Atatürk öldüğünde partinin değişmez genel başkanıydı; CHP’nin kendisine yeni bir genel başkan seçmesi gerekiyordu, hem de acilen. Cumhurbaşkanlığına seçilmiş olan İsmet İnönü’nün parti üzerinde herhangi bir yetkisi bulunmuyordu; çünkü 1937’nin sonbaharında başbakanlıktan uzaklaştırıldığı andan beri, uzun yıllardan beri sürdürdüğü genel başkan vekilliği pozisyonundan da ayrılmak zorunda kalmıştı. Başbakan Celâl Bayar, parti kurultayını toplantıya çağırdığında, aslında partiye düşen görev yeni başkanını seçmekti; fakat kurultayın böyle bir yetkisi bulunmuyordu! Bunun için kurultaya düşen, parti tüzüğünün değişmez genel başkanlığı öngören hükmünü değiştirmekti. Diğer yandan, Bayar’ın kurultayı toplantıya çağırma yetkisi olup olmadığı dahi belirsizdi; çünkü kurultayı zamanından önce toplantıya çağırma yetkisi sadece değişmez genel başkana bırakılmıştı. Yine de Bayar vekil sıfatıyla bu çağrıyı gerçekleştirdiğinde hiç itirazla karşılaşılmadı. Zaten aksi halde kurultayın olağanüstü toplantı yapması mümkün değildi ve zamanında yapılacak bir kurultay beklenmek zorunda kalınabilirdi. Oysa, bu da tam bir çözüm sayılamazdı; çünkü zamanında, dört yılda bir yapılacak bir kurultayın da yine genel başkanın göstereceği yer ve zamanda toplanması tüzük hükmüydü! Yani genel başkanın ölümü halinde parti hiçbir zaman kurultay toplayamazdı ve zamanında böyle bir olasılık hiç kimsenin aklına dahi gelmemiş olmalıydı! Yine de işi kolaylaştıran bir nokta vardı: 1927 tüzüğünde değişmez genel başkanlığı formüle eden maddenin hiçbir zaman değiştirilemeyeceğine de yer verilmişti; daha sonraki kurultaylarda hiç olmazsa bu hüküm kaldırılmıştı.

CHP olağanüstü kurultayı

Parti kurultayı toplanırken Yunus Nadi Cumhuriyet gazetesinde yayınlanan bir yazısında, cumhurbaşkanının muhakkak parti başkanı olarak seçilmesi şeklindeki geleneksel uygulamanın zorunlu olmadığına dikkat çektikten sonra, zamanla yeni yeni gelişmelerin olabileceğine işaret ediyor, fakat yine de “bugünkü hal, henüz bugün şahıslarıyla içinde yaşadığımız yakın bir tarihin devamı” olduğu için İnönü’nün genel başkanlığa getirilmesinin doğal olduğunu belirtiyordu. 26 Aralık 1938 tarihinde yapılan kurultayda, parti tüzüğünde değişmez genel başkanlıkla ilgili maddede değişiklik yapılması gündeme geldi. Yapılan değişikliğe göre, partinin kurucusu ve ebedî başkanı Atatürk idi; fakat yeni düzenlemeyle partinin değişmez genel başkanının İsmet İnönü olduğu yolundaki hüküm tüzüğe ilave edilmişti. Böylece tüzük değişikliği aracılığıyla İnönü Atatürk ile yer değiştirmiş oluyordu. Görüldüğü gibi, kurultayın genel başkanı seçme yetkisi bulunmadığından, zaten kurultay gündemine genel başkan seçimi alınamamıştı. CHP tüzüğünde partinin genel başkanını nasıl ve kim tarafından seçileceğine ilişkin bir hüküm bulunmuyordu. Açıkçası 1927 yılında Atatürk değişmez genel başkan olarak ilân edilmiş, fakat Atatürk’ten sonrası için yeni genel başkanın seçilme yöntemine ilişkin hiçbir düzenleme öngörülmemişti! Kurultay ancak tüzük değişikliği yapmaya yetkiliydi ve yetkisini kullanarak değişmez genel başkanlık formülünü sürdürmüş ve İnönü’yü bu makama uygun görmüştü. Bu sırada yapılan konuşmalardan birinde Mahmut Esat Bozkurt, Türk tek-parti yönetimini Batı demokrasilerinden üstün gördüğünü belirtiyordu. Böylece İnönü, Atatürk’ün açtığı yolda ilerliyor ve onun başlatmış olduğu geleneği sürdürüyordu. Yıllar sonra özellikle DP ekolünün sıkça seslendireceği ve bazen soldan da meselâ Attila İlhan’ın da katılacağı şekliyle, İnönü’nün kendisini değişmez genel başkan ve milli şef olarak seçtirerek Atatürk’ün yolundan ayrıldığına ilişkin eleştirilerin hiçbir geçerliği olmadığını böylece görmüş oluyoruz. İnönü, Atatürk’ün yolundan ayrılmakla eleştirilemez; olsa olsa onun partide kurduğu siyasal geleneği değiştirmemekle suçlanabilir ki, şimdiye kadar bu yönde bir eleştiri yapıldığına şahit olmadım!

Ebedî Şef Atatürk; Millî Şef İnönü

İnönü de CHP’nin değişmez genel başkanı olmuştu; lakin dönemin Millî Şef ünvanı tüzükte yer almıyordu. Bu sıfat, tüzük değişikliği önerisinin gerekçesinde ve tüzük komisyonunda kullanılmıştı. Bununla birlikte Millî Şef deyimi yeni de sayılmazdı. Şef deyimi, Atatürk döneminde ve Atatürk için basında sık sık kullanılmıştı. Ayrıca, başbakan iken Bayar, 1937 yılında okuduğu hükûmet programında Atatürk için Şef deyimini sık sık kullanmıştı. Millî Şef deyimine İnönü’nün cumhurbaşkanlığına seçilmesinden hemen sonra basında da rastlanıyordu. Örneğin, Ali Naci Karacan, 13 Kasım 1938 tarihli Bugün gazetesinde Millî Şef’ten söz ediyordu. Nadir Nâdi anılarında şöyle anlatıyor: “’Millî Şef’ deyiminin ardında Şefliği müesseseleştirmek isteyen bir gayret seziliyordu. (...) Tüzük değişikliğine itiraz eden bir kişi çıkmadı. İtiraz etmek şöyle dursun, dünya şartları değişip de, İsmet İnönü ‘Millî Şeflik’ ve ‘Değişmez Başkanlık’ payelerini kendisi üzerinden silkip attığı güne değin, biz onu avuçlarımız patlayasıya alkışladık.” Hilmi Uran ise, anılarında bu gelişmeye karşı içten içe oluşan muhalefeti şöyle anlatıyor: “Atatürk’ün ölümünden sonraki hükûmet değişikliğinden memnun olmayanlardan biri de, bu tadil teklifinin kurultayda böyle kabulünü ima ederek ve İnönü’yü kasd ederek, bir gün meclis koridorunda bana ‘artık hakan oldu’ demişti.”

'Milli Şef' tanımını Hasan Ali Yücel buldu

Millî Şef deyimi, daha o zamanki söylentiye göre, daha sonra Millî Eğitim Bakanı olacak olan Hasan Âli Yücel tarafından bulunmuştu. Bu sıfat, kurultaydan sonra resmî olarak da kullanılmaya başlanacak ve Millî Şef bir dönemin adı olacaktır. Değişmez genel başkanlık geleneğini devam ettirmek ve Millî Şef sıfatını kabul etmek, bu dönemde iki ayrı nedenden kaynaklanmış olabilir. Birinci neden, bu dönemde adeta moda olan ve içte ve dışta prestijleri hayli yüksek, başarılı tek-partili Şef sistemlerinin (Almanya’da Hitler-Führer, İtalya’da Mussolini-Duçe ve İspanya’da Franco-Caudillo) etkisidir. Fakat bu dış etkenin, söz konusu süreçte ancak ikincil derecede rolü vardır. Buna karşılık, ikinci neden, yani Türkiye'nin iç politika gelişmeleri bu konuda temel önemde rol oynamıştır. Atatürk’ün ölümüyle ülkede bir iktidar boşluğunun ve iktidar mücadelesinin meydana geldiği unutulmamalıdır. Gerçi İnönü’nün derhal ve ittifakla seçilmesi, sistemin devam edeceğinin bir göstergesiydi. Ancak bazı değişikliklerin de olacağı biliniyor ya da seziliyordu. Örneğin, Nadir Nâdi anılarında o dönemdeki beklentilerini şöyle yazıyor: “İnönü, devlet makinasının hiçbir çarkına dokunmaksızın, Atatürk’ten kalan büyük emaneti öylece yürütsün... Bunu bekleyemezdik. Elbette değişiklikler olacaktı.” İnönü’nün belki de uzun bir zamandır bu ânı bekleyen dağınık muhalefete karşı, hem sistemin devamlılığını sağlamak, hem de düşündüklerini uygulamak için doğal olarak siyasî güce ve otoriteye ihtiyacı vardı. İnönü, Cumhurbaşkanı seçildikten hemen sonra, hükûmette yaptığı bazı küçük, ama etkili ve önemli değişikliklerle hükûmet üzerindeki siyasî otoritesini ve gücünü tedricen artırmayı başarmıştı. Bu kez de parti üzerinde siyasî otoritesini kurma yolunda önemli bir adım atıyordu. 1946 yılının baharına dek de Şeflik devam etti gitti.

Şef bir partinin şerefini temsil eder

Recep Peker, bu sırada üniversitede verdiği inkılâp tarihi derslerinde Şefliği şöyle tanımlıyordu: “Siyasal parti hayatında bilhassa üzerinde durulmaya lâyık başlıca bir unsur, Şeftir. Şef, bir siyasal partinin bütün ana düşüncelerini, iradesini, yapış kuvvetini ve şerefini temsil eder. Şef, kendi ruhunda beslediği heyecan ve hararetle partisini ve muhitini ısıtır, aydınlatır. Bütün etrafını kendine ve birbirlerine içten gelen bağlarla sararak, doğruladığı amaca ilerletir. (...) Eğer bir siyasal partinin hakikî Şefi yoksa, o partinin bugünkü politika hayatındaki büyük güçlüklere göğüs germesine imkân yoktur. (...) Şefe verilecek değer telâkkisinde zamanımızın olgun muhitleri, az çok farklarla, bir düşünürler. Fakat bunun yanında ya Şefin rolünü küçülten anarşik düşüncelere veya medenî ve değerli insanların bilgilerini, tecrübelerini, zekâlarını hiçe indiren ve Şefi zamanımız telâkkisine uymayan, yapma bir büyütüşle peygamberleştiren fikirlere rastlarız. İki de yanlış olan bu akışın ortasında hakikate uyan nokta, bizim Şef telâkkimizin ifadesidir. Şef, dediğim gibi, bütün ısıtıcı, besleyici, alıp götürücü vasıfları ile baştadır. Şefin onuru da, değeri gibi, üstün olmalıdır. 

CHP’de şeflik 1946’da kaldırıldı

İnönü, CHP’nin Mayıs 1946 tarihinde toplanan olağanüstü ikinci kurultayında yaptığı konuşmada, “her büyük seçimden önce büyük kurultay[ın] parti[yi] seçime götürecek olan başkanı tayin” etmesini istiyordu. İnönü, “bir büyük partinin çalışmasında birinci derecede tesirli olan adamın gene parti tarafından değiştirilmek imkânının esas kâide olarak kabul edilmesinde gelecek için iyi bir teminat” görüyordu. İnönü, “halk idaresinde herkesin serbest oyların tesirinde bulunmasını bir örnek olarak geleceğe devretmekten zevk alacağı”nı da açıklıyordu.

CHP, tarihinde ilk kez Mayıs 1946’da genel başkanını seçebilecektir; İnönü kendi isteği üzerine değişmezlik sıfatından ayrılmıştı artık. Değişmez genel başkanlık kurumunun kaldırılması kurultay esnasında dramatik gelişmelere de neden olmuştu. Muhittin Baha Pars, değişmez genel başkanlık kurumunun kaldırıldığına dikkat çekiyor, ama diğer yandan da, “İnönü, değişmez [genel] başkanlıktan ayrılıyor, fakat ‘bırakılmaz başkan’ mevkiine yükseliyor. Hayatta oldukça hiç kimse onun bu yerden ayrılmasını bir an için olsun hatırına getiremez.” diyordu. Pars, konuşmasında kanımca gayet haklı olarak, “eğer o istemeseydi, gerek parti üyeleri, gerek millet fertlerinden kim ona böyle bir teklif yapar ve kim böyle bir şey düşünürdü?” diye de soruyordu. Başka konuşmacılar da, İnönü’nün her zaman “milletin değişmez başkanı” olarak kalacağını ileri sürüyorlardı. Dahası da vardı: CHP Kocaeli delegesi ve İzmit belediye başkanı Kemal Er, değişmez genel başkanlığın devam ettirilmesini istemiş ve bu yönde bir de önerge vermişti. Ancak önerge kurultayca reddedilecektir. Görüldüğü gibi, değişmez genel başkanlık kâğıt üzerinde kaldırılıyor, fakat ruhlara ve zihinlere sinmiş olan değişmezlik ve değişememezlik kavramları olduğu gibi kalıyordu! Nitekim program ve tüzük komisyonunun değişmez genel başkanlığın kaldırılması yönündeki öneriye eklediği gerekçe de aslında bundan daha farklı değildi:  “Bugün de hiçbir fert (...) bir değişme teklifini hatır ve kayda getirmemiştir. Buna millî ve insanî terbiye duygularımız mânidir. Fakat madem ki sevgili ve aziz şahsiyeti ile İnönü, millet huzurunda öyle bir arzu göstermiştir, biz (...) gösterdiği arzudan ilham alarak bunu kabul ediyoruz. Ve tek mucip sebep olarak onun sözlerini ileri sürüyoruz.” CHP, değişmez genel başkanlığı tarihe gömerken, bunu yalnızca İnönü talep ettiği için yerine getiriyordu. Aslında partiye kalsa hiçbir zaman böyle bir öneri gündeme getirilmezdi!

Tüzük 1938’de değişti

CHP’nin 1938 yılında gerçekleştirilen tüzük değişikliğinin gerekçesinde şu görüşlere yer verilmişti: “Siyasî partiler, millî ve vatanî yüksek menfaatleri temin edici prensiplerde kanaatleri birleşmiş vatandaşların teşkil ettikleri siyasî cemiyetlerdir. Millet arasında politik kanaatleri birbirine uygun olanlar kendi halinde dağınıktır[lar]. Bunları ancak bir Şef birleştirir ve hepsini bir teşkilât altında toplar. Şefin rolü, her memlekette ve bilhassa parti hayatına yeni girmiş memleketlerde çok mühimdir. Çünkü politik kanaatleri ekseriya prensipler hâlinde birleştirip olgunlaştıracak ve prensipleri zihinlere aşılayacak ve mütemadiyen besleyecek, memleket siyasetine istikâmet verecek, millet efradını politik sahada yetiştirecek olan Şeftir. Her cemiyette ve her parti içinde bu yüksek vasıflarda şahsiyetleri daima hazır bulmak kolay olmadığı gibi, bir siyasî partinin, idarei âliyesini eline teslim ve emanet ettiği makam ve şahsiyet üzerinde sık sık değişiklikler yapması da otoriteyi zayıflatmak bakımından mahzurdan ârî addedilemez. CHP gibi milletin kurtuluş ve ilerleyiş mücadelesinde kendisine rehberlik etmiş, cumhuriyetçilik, inkılâpçılık, laiklik gibi Türk milletini mütemadiyen itibar ve refah mevkiine yükseltmekte olan prensipleri, değişmez bir akidei siyasîye olarak kabul ve ilân etmiş olan ve siyasî bir partinin dar çerçevesinden çıkarak, hemen bütün vatandaşları sinesinde toplamış olan bir partinin Şefliğine intihap edilecek olan âli şahsiyetin (Millî Şef) vasfını da iktisap etmiş olması tabiî olduğuna göre, parti umum reisinin yüksek şahsiyetini her dört senede bir ve her kurultay toplanışında müzakere ve münakaşaya mevzuu ittihaz etmeyip, parti umum reisliğinde (Değişmez) vasfını  esas olarak kabul etmek, bu yüksek makamın istikrarını temin ve otoriteyi takviye bakımından millî menfaate daha uygun görülmüştür.”

Hıfzı Veldet Velidedeoğlu şeflik sistemini anlatıyor

Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, Devirden Devire adlı anılarında, CHP Genel Sekreteri Memduh Şevket Esendal ile 1944 yılında yaptığı bir konuşmada, Esendal’ın bu sırada anayasa ve Millî Şeflik üzerine kendisine şunları anlattığını belirtiyor: “Siz hukuk profesörüsünüz... Bilirsiniz ki, bazı memleketlerin anayasaları yazılmış, bazılarınki ise yazılmamıştır. (...) Bizim ise, iki anayasamız vardır: Yazılmış ve yazılmamış... Bunlardan yazılmış olanı, senin kitapta okuduğun Teşkilâtı Esâsîye Kanunu’dur. Yazılmamış olanı ise, şimdiki fiilî durumumuz, yani Şef sistemimizdir. Bu sistem kuvvetini CHP’den alır. [Memduh Şevket Esendal], yazılmamış anayasanın lüzum ve zaruretini, Türk inkılâbının ve Cumhuriyetin, başından beri birbirini takip eden çeşitli hâdiselere ve nihayet o sırada içinde bulunduğumuz İkinci Cihan Harbi’ne bağlayarak uzun uzun izah ettikten sonra; ‘Maamafih elbette bir gün gelecek, yazılı anayasamız harfi harfine tatbik olunacaktır’ dedi.” Velidedeoğlu, şöyle devam ediyor: “Düşünüyordum: Memduh Şevket Esendal, bir parti ideologu, siyasî bir düşünür olarak ‘Millî Şeflik Sistemi’nin sanki ideolojisini yapıyordu.”

.


.

Genç cumhuriyetin kritik karar anı 11 Kasım 1938

13.11.2011 - Bu Yazı 2567 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 10 Kasım’da neler olduğunu biliyoruz da, peki acaba 11 Kasım’da neler olduğunu da biliyor muyuz? Ne denli sıkıntılı bir yirmi dört saatti o?

Atatürk’ün sağlığına ilişkin resmî raporun yayınlandığı ilk gün 17 Ekim’de İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, İstanbul’da basın mensuplarına yaptığı açıklamada, tabiî yazılmamak koşuluyla, Atatürk’ün yakın bir zamanda her an ölebileceğini bildirmişti. Nadir Nadi, bu açıklama sahnesini anılarında şöyle anlatıyor: “Bakan ne diyecek önceden biliniyordu. Atatürk’ün ölmek üzere bulunduğunu haber verecekti. Böyle nazik günlerde gazetecilere düşen ağır görevi hatırlatacak, her türlü tahriklerden kaçınılmasını öğütleyecek, Atatürk ile ilgili sağlık raporlarının yorumsuz olarak yayınlanmasını isteyecekti. (...) Meraksız bakışlarla Şükrü Kaya’yı dinledik. Atatürk’ü her an kaybedebileceğimizi, bunun birkaç gün, bilemediniz birkaç hafta olduğunu söylediği zaman, doğrusu salonda pek bir üzüntü havası da esmedi. Hastalığın affetmez türden olduğu aylardan beri duyuluyordu. O günlerde Bâbıâlinin çenesini, ‘Atatürk’ten sonra kim Cumhurbaşkanı olacak?’ dedikodusu yoruyordu.” Şükrü Kaya, aynı basın toplantısında bir gazetecinin sorusu üzerine, Atatürk’ün vasiyeti olmadığını belirtir. “Yeni Cumhurbaşkanının kim olacağı” yolundaki sorusunu da, “TBMM kimi seçerse, o olacak”; “namzet, bir iki kişiyi geçmez” şeklinde yanıtlar. Son olarak Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak’ın Cumhurbaşkanı seçilip seçilemeyeceği yolundaki bir başka soruyu da, Çakmak’ın milletvekili olmadığı şeklinde yanıtlayarak, “bakalım meclisin kabul edeceği kimseye namzetliği nasıl kabul ettireceğiz?” diye sorar ve toplantıyı bitirir.

Atatürk’ten sonra neler olabilirdi?

Atatürk sonrası için birkaç seçenek sayılabilirdi: İlk akla gelenler; Başbakan Celâl Bayar ile Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak’tı. Şimdi herkesin hemen aklına gelebilecek bir başka önemli isim İsmet İnönü ise, yaklaşık bir yıl önce bizzat Atatürk’ün talebi üzerine Başbakanlıktan ve CHP genel başkan vekilliğinden ayrılmak zorunda kalmıştı; sadece Malatya milletvekili olarak mecliste üyeydi. Gözden düşmüştü, hatta Pembe Köşk’te münzevi bir hayata mahkûm kalmıştı; İnönü ile görüşmek, hatta temas kurmak rejimin gözünde tehdit sayılıyordu. İnönü gözetim altında, polis kontrolünde yaşıyordu. Atatürk ile ilişkileri bu dönemde dalgalıydı. Resmî görüntüde İnönü unutulmuştu bile. Bizzat günlüğünde ilk günlerde “pek şiddetli, pek kıyasıya şeyler düşünüldüğü”nü yazacaktır. Yine kendi ifadesiyle hayatı fazla gelmeye başlamıştı! Yine de Atatürk ile İnönü arasında gayri resmî yazışmaların ve aracılarla haberleşmenin kesilmediğini biliyoruz.

İnönü’yü tasfiye etme planları

İnönü de en azından kâğıt üzerinde cumhurbaşkanı adayı olabilirdi; cumhurbaşkanı adayı olmak için meclis üyesi olmak yeterliydi. Bu bakımdan İnönü karşıtı gruplar değişik önlemler almak ihtiyacını duydular. Önce Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras, İnönü’yü hem milletvekilliğinden ve hem de ülkeden uzaklaştırmak için ona Washington büyükelçiliğini önerdi. İnönü bu önerinin altında yatan nedeni iyi bildiğinden hemen reddetti. Erken seçime gidilerek İnönü’nün meclisten uzaklaştırılmasını sağlamaya çalışanlar da oldu. Şükrü Kaya bu projenin esas sahibiydi; ne var ki, Başbakan Celâl Bayar bu türden bir girişime karşı çıkacaktır. Elbette eski İttihatçılar açısından sorunun çözümünde eski ve geleneksel usûllerin kullanılmak istendiği de açıktır: İnönü’ye karşı suikast düzenleneceğine ilişkin haberler söylenti boyutunu da aşarak ciddiyet kazanmıştı. Ankara Emniyet Müdürlüğü bu nedenle Pembe Köşk’ü koruma altında tutuyordu. Bu konuda da Recep Zühtü’nün ismi ön plana çıkmıştı. Suikast iddiası o kadar ciddiye alınmıştı ki, İnönü hükûmetlerinin adeta değişmez sağlık bakanı olan Refik Saydam, İnönü’nün Başbakanlıktan alınmasından sonra Bayar’ın kabinesinde görev kabul etmeyen yegane kişi olarak İnönü’nün korunmasında etkili olmuştu; hatta o kadar ki, İnönü’nün son kez Atatürk’ü ziyaret etmek üzere İstanbul’a gitmesine, ta Ankara istasyonuna kadar giderek ve vagona binmiş olan İnönü’yü zorla ikna ederek yeniden trenden indirmeyi başaracaktı. İnönü de bizzat günlüğünde Şükrü Kaya’nın kendisini İstanbul’a götürmek için çok gayret sarf ettiğini yazmaktadır. Kendisinin de gitmek istemesine rağmen kuşkulanan arkadaşlarının buna mani olduğunu belirttikten sonra, onların haklı çıktığını belirtmektedir.

Fevzi Çakmak orduyu tercih etti

İnönü’yü Cumhurbaşkanı olarak görmek istemeyenler için İnönü karşıtı girişimler bununla da sınırlı kalmadı. Bizzat meclis başkanı Aldülhalik Renda’ya Atatürk’ün hastalığı sırasında Cumhurbaşkanlığına vekâlet etmesi önerildiyse de, Renda bunu kabul etmedi. Başbakan Bayar, İnönü karşıtı grubun tertiplerine âlet olmayacağını çoktan ilân etmişti bile; aksine onların tertiplerini boşa çıkartmak için de engeller çıkardı. O günleri yıllar sonra şöyle anlatacaktır: “Bazı kimseler el altından harekete geçtiler; ya kendileri olmak istiyorlar veya İnönü hesabına çalışıyorlardı. Ben şu prensibi ilân ettim: kendim için hiçbir şey olmayacağım. (...) Sonra beni İnönü aleyhine veyahut başka birinin lehine çekmek, parti tutmak üzere temayül gösterenler oldu.” Elbette Bayar, Atatürk’ün son başbakanı olarak Cumhurbaşkanlığı için ilk akla gelebilecek isimlerden biriydi; nitekim Bayar’ın sözünü ettiği grup, kendisine Cumhurbaşkanlığı önerisinde bulunacak, fakat Bayar bu öneriyi de reddedecektir. Bayar’dan sonra akla gelebilecek ikinci isim muhakkak ki, Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak’tı. Çakmak açısından aday olabilmek güçtü; çünkü ordudan ayrılmak ve muhakkak yapılacak bir ara seçimde de milletvekili seçilmek zorundaydı. Bu kolay bir süreç değildi; fakat mümkündü. Yeter ki Çakmak gönüllü olsun! Ne var ki, Çakmak da bu öneriyi reddedecek ve ordudan ayrılmayı kabul etmeyecektir. Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras ile İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’nın da adaylığı gönüllerinden geçirdikleri biliniyordu. Fethi Okyar’a dahi müracaat edildi; İnönü, Okyar’a da epey ısrarlı önerilerde bulunulduğunu ileri sürüyor. Okyar da önerileri kabul etmeyecektir.

Atatürk’ün siyasi vasiyeti var mıydı?

İnönü karşıtı grubun sadece İnönü’yü engellemesi yetmezdi; olası yeni Cumhurbaşkanının ismini de gündeme getirmek gerekiyordu. Fakat olası bütün isimler denenmiş, ancak sonuç alınamamıştı. Bunun üzerine Cumhurbaşkanı Genel Sekreteri Hasan Rıza Soyak, anılarında da belirttiği üzere, Atatürk’ün siyasî vasiyette bulunduğunu ileri sürecektir. Öyküye göre, Atatürk, bugün elimizde bulunan vasiyetini yazdırdıktan sonra, Soyak’a siyasî vasiyetini de şifahî olarak açıklamıştı; buna göre, Atatürk, kendisinden sonra ilk akla gelebilecek ismin İnönü olabileceğini açıkladıktan sonra, İnönü’nün halkça sevilmediğinden bahisle, onun Cumhurbaşkanı seçilmesinin doğru bir davranış olamayacağını belirtmişti. Atatürk, kendisinden sonrası için Çakmak’ı önermişti! Soyak, bu açıklamayı Bayar’a da nakletmişse de, Bayar anlaşılan bu vasiyete hiç inanmamıştı. Nâzikçe Atatürk’ün vasiyeti olması halinde bunu kendi başbakanına doğrudan söyleyeceğini belirterek konuyu kapatacaktır.

İnönü nasıl Cumhurbaşkanı seçildi?

İnönü’nün karşısına onun kadar ağırlıklı bir ismin çıkarılması mümkün olamamıştı. Bunda gördüğümüz gibi pek çok kişinin katkısı olmuştu. Fakat o da bu satrançta taşlarını zamanında ve doğru oynayabilmek gayretindeydi. Resmî politikada ismi görünmezdi, tıpkı kendisinin de artık Ankara sokaklarında görülmediği gibi. Başbakanlıktan ayrılır ayrılmaz gazetelerde ne ismi, ne de resmi kalmıştı. İnönü ile ilgili haberlere son verilmişti. Bir yıldan uzun bir zaman içinde İnönü basında unutulmuştu bile. Kendisi günlüğünde Lozan gününde dahi kimseye bir kelime yazdırtmadılar derken, bir zamanlar başkalarının da başına geldiği şekliyle artık resmî tarihten dahi silinmek istendiğini belirtmek istiyordu. Bu aşamada kendi taşlarını oynamaya başlayabilirdi artık.

Öncelikle mevcut meclis zamanında onun da onayından geçmişti ve meclis üzerindeki denetimini sağlayabilirdi; CHP yönetiminde de dramatik değişiklikler olmamıştı; İnönü CHP üzerinde de egemendi; Bayar’ın kurduğu hükûmet ise, kendi hükûmetinin neredeyse tıpatıp aynısıydı; sadece Refik Saydam yeni kabinede yer almamıştı. Dolayısıyla İnönü siyasî seçkinler üzerindeki gücünü koruyordu. Bizzat Başbakan Bayar da İnönü karşıtı girişimlerde yer almamış, hatta onların sonuc almaması için önlem almıştı. Şükrü Kaya, Tevfik Rüştü Aras ve Hasan Rıza Soyak ile Ali Çetinkaya tarafından oluşturulduğunu ileri sürdüğü gruba katılmadığı gibi, onlara karşı tavır da almıştı. Bayar, uzun yıllar sonra Yassıada’da İnönü’yü zamanında koruduğunu ve himaye ettiğini açıklarken muhtemelen bugünlere atıfta bulunuyordu. Çakmak da, İnönü’nün ifadesiyle kendisi başbakanlıktan çekildikten sonra ürkmüş ve uzak durmuşsa da, sonradan yeniden İnönü’ye yaklaşmıştı. Okyar da anlaşılan tertiplerden uzak durmayı tercih etmişti.

Olağanüstü toplantı

10 Kasım sabahında Atatürk’ün ölümü ilân edildiğinde, meclis başkanı Renda meclisi ertesi gün için olağanüstü toplantıya davet eder, gündem yeni Cumhurbaşkanı seçimidir. Zaten 9 Kasım’da tüm milletvekilleri Ankara’ya davet edilmişlerdir bile. 10 Kasım günü mecliste çoğunluk sağlayabilecek kadar milletvekili toplanmıştı. Asım Us, günlüğünde Şükrü Kaya’nın hala ümitli olduğunu yazmaktadır; İnönü’yü partinin aday gösterip göstermeyeceğini sormaktadır. 11 Kasım sabahı CHP meclis grubu toplantısında Başbakan Bayar, aday ismi ortaya atılmaksızın seçim yapılacağını bildirir ve gizli oyla yapılan seçimde İnönü’nün tek aday olarak benimsenmesi kabul edilir. Asım Us’un anlatımına göre, İnönü için verilen oyların dışında sadece Hikmet Bayur, Bayar lehine oy kullanmıştır. Elbette ertesi günkü gazeteler bu tek oydan hiç söz etmeyeceklerdir. Meclis grubu toplantısından hemen sonra meclis genel kurulu toplanır. Artık genel kurula düşen bu ilk seçimi onaylamaktan ibarettir. İnönü ise bütün bu gelişmeler sırasında Pembe Köşk’tedir. Ne parti toplantısına ne de genel kurula katılmıştır. Çakmak ile Altay meclis toplantısında izleyiciler locasında yerlerini almışlardır. İnönü’nün evinin çevresinde olağanüstü güvenlik önlemleri alınmıştır. Askerler, Çakmak’ın emriyle evi denetim altına almışlardı. Meclis oylamasında her ne kadar Şükrü Kaya oylamaya katılmakta geç kaldığından oyunu kullanma imkânı bulamamış olsa da, İnönü ittifakla cumhurbaşkanı seçilecektir. Seçimden hemen sonra İnönü günlüğüne şunları yazmaktan kendisini alamamıştı: “İktidarda olmayan, hatta iktidar mevkiindekilerin sevmedikleri, korktukları bilinen, bir çekilmiş adamın [Cumhurbaşkanlığına] getirilmesi, rızayla, serbest reyle yapılmış hakiki bir intihap olarak tarihe geçecektir.”

Ordunun son kararı İnönü

Ya ordu diyeceksiniz? Tabiî bu önemli seçim öncesinde ordunun da tutumunu bilmek gerekir. Genelkurmay ikinci başkanı Asım Gündüz, anılarında bu konuda genelkurmayda toplantı yaptıklarını ve yeni Cumhurbaşkanının meclis tarafından seçilmesi gerektiğine ve ordunun bu seçimden uzak durmasına karar verdiklerini yazıyor. Toplantıdan sonra genelkurmaya gelen Bayar’a bu karar ordu adına Çakmak ile Gündüz tarafından açıklanır. Bu açıklamaya rağmen Bayar Çakmak’a son kez aday olmasını önerir. Meclis Çakmak arzu ederse kendisini seçmeye hazırdır. Ne var ki mareşal bu öneriyi de reddedecektir. Diğer yandan, ordunun kararı bu kadar da basit değildir. Söz konusu ordu toplantısından çok kısa bir süre sonra bu kez birinci orduda yeni bir toplantı daha yapılır. Gündüz anılarında bu toplantıyı da anlatmaktadır. Buna göre, birinci ordu komutanı Fahrettin Altay, genelkurmay başkanlığına gelir ve Gündüz’le görüşür. Gündüz kendi aldıkları kararı Altay’a nakledince, Altay bu karara itiraz eder. Çünkü birinci ordu komutanlığında kolordu ve tümen komutanlarıyla yapılan toplantıda aksi bir karar alınmış ve İnönü’nün ordunun adayı olarak seçilmesine karar verilmiştir. Bu görüşmeden sonra Gündüz durumu Çakmak’a anlatır ve genelkurmayda da İnönü üzerinde mutabakat sağlanır. Ordunun bu yeni ve son kararı başbakanlığa ve meclise de yansıtılır. Tam bu sırada Ankara’da hükûmet toplanır ve bu toplantıya Genelkurmay Başkanı Çakmak ile İnönü de katılır. İnönü artık tek adaydır.

Cumhurbaşkanı İnönü

Seçimden hemen sonra Yunus Nadi Cumhuriyet gazetesinde yayınlanan yazısında İnönü için ikinci Atatürk sıfatını kullanmıştı bile. Yeni hükûmet elbette Bayar tarafından kuruldu. Sadece Tevfik Rüştü Aras ile Şükrü Kaya artık kabine üyesi değillerdi. Atatürk’ün değişmez bakanları için politikanın sonu gelmişti. Kaya bir daha milletvekili de seçilemeyecek ve sessizce ortadan kaybolacaktır. Aras ise sadece iki ay sonra Londra büyükelçiliğine atacak ve yurttan uzaklaştırılacaktır. İnönü Aras’a kendisi için uygun bulduğu formülü uygulamıştır denilebilir. Aras da politik kariyerinin sonuna gelmişti. Hasan Rıza Soyak’a gelince; Cumhurbaşkanlığı genel sekreterliğinden alınacak fakat milletvekilli seçilecektir.

İnönü, Atatürk için İstanbul’da yapılan cenaze törenine katılmayacak, fakat Ankara’daki törende bulunacaktır. Yabancı basın, İstanbul’da İnönü’nün eksikliğini kayda geçirmekte tereddüt etmez. Ardından CHP olağanüstü kurultayında partinin değişmez genel başkanlığına getirilir. Ardından Atatürk döneminin ünlü muhalif isimlerini partiye ve meclise geri çağırır: Kâzım Karabekir ile Rauf Orbay siyasî itibarlarını yeniden geri kazanırlar. Karabekir milletvekili ve meclis başkanı olacak; Orbay ise milletvekilliğinden sonra Aras’ın yerine Londra büyükelçiliğine de atanacaktır. Yılların muhalifi Hüseyin Cahit Yalçın gazetecilik hayatına geri döner. Artık CHP’nin yanında olacaktır. Fethi Okyar, Paris büyükelçiliğinden Ankara’ya geri döner ve milletvekili ve bakan olur. Daha Atatürk’ün sağlığında meclise geri dönmüş olan Ali Fuat Cebesoy, önce bakan ve daha sonra da meclis başkanı olacaktır. Dahası Rıza Nur da ülkeye geri döner; tıpkı Adnan Adıvar ile Halide Edip Adıvar’ın dönüşü gibi. Yeni yıla girildiğinde Bayar hükûmetinin durumu kritiktir; Atatürk’ün son kabinesi döneminde yapılan yolsuzluklar hakkında açılan davalar, Bayar hükûmetini yıpratmış ve dahası basında bütün mahkeme safhaları ayrıntılarıyla kamuoyuna da açıklanmıştır. Bayar istifa eder ve yerine İnönü’nün yakın siyaset yoldaşı Refik Saydam başbakan olur. Geçiş dönemi tamamlanmıştır.

 Bayar’ın bir kenara atıldığını düşünmek de yanıltıcı olacaktır; aksine İnönü, Bayar’ın bu zor dönemdeki imtihandan başarıyla çıktığı kanısındadır. Ne var ki, iktisat politikasındaki görüş ayrılıkları, Bayar’ın çekilmesini gerekli kılmıştır. Yoksa İnönü Bayar’ın dürüstlüğüne çoktan ikna olmuştur. Bunu günlüğünde açıkça belirtir. Nitekim yıllar sonra 1946’da bir muhalefet partisine ihtiyaç duyulduğunda Bayar adı ilk akla gelen isim olacaktır!

Dündar Seyhan anlatıyor

“Atatürk öldüğü zaman harp okulunun ikinci sınıfında idim. (...) Günün en mühim meselesi, Atatürk öldüğü zaman yerine kimin geçeceği idi. Başvekil Celâl Bayar ve Atatürk’ün yakın arkadaşları olarak bilinenlerin, Atatürk’ü sevenler ve ona bağlı gençlik indinde pek makbul şahsiyetleri yoktu. Bu, belki de o devirdeki kulak gazetesinin propaganda tesiridir. Ne olursa olsun, o zaman iktidardan uzaklaştırılmış bulunan İsmet Paşa’ya karşı büyük bir hayranlık ve itimat besliyorduk. Biz Harbiye olarak İsmet Paşa’yı daima sevmiştik. (...) İnönü, başvekillikten uzak bulunduğu günlerde Harbiye civarında sık sık at gezintisi yapardı. Onun  geçtiğini gören biz Harbiyeliler, hangi durumda olursak olalım, hemen pencerelere fırlayarak, büyük tezahürat yapardık. Hulâsa, İnönü sevgisini, onun başvekillikten uzaklaştırılması, bizim genç kalplerimizden söküp atamamıştı. Harbiyeli olarak, Atatürk’ün yerine mutlaka İnönü’nün geçirilmesini istiyorduk. Atatürk’ten ayrılmanın ağır hüznü ve rûhî baskısı altında harp okulu iç bahçesinde toplanıyor ve bu arzumuzu açıkça belirtiyorduk.”


.

Kendilerini sosyalist sanan milliyetçiler

19.11.2011 - Bu Yazı 3098 Kez Okundu.
Yorum : 1 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Solun Kemalizm ve milliyetçilikle sınavının pek de parlak sonuçlar verdiği söylenemez; ancak bu ilişkinin derinine inilmeden hüküm vermek de kolaycılık olur; günümüzde yaşananları analiz etmeden de olmaz.

TÜRKİYE’DE sol düşünce, daha spesifik olarak Marksizm, pek çok değişik ideoloji gibi dışarıdan ithal edildi. İkinci Meşrutiyet’ten sonra, fakat esas olarak birinci dünya savaşı sonrasında ve savaş yıllarında ilk solcu gruplar ve fikirler belirgin şekilde ortaya çıktı ve İttihatçı soldan Türkiye Komünist Partisi’nin (TKP) oluşumuna kadar geniş bir yelpaze içinde yer aldı. Türkiye’de Marksist sol büyük ölçüde TKP ile belirlendi. Oluşum, millî mücadele içinde ortaya çıktığından başından itibaren anti-emperyalist söylemi öndeydi. Bu bakımdan Mustafa Kemal’in Anadolu’daki başarılı direniş hareketini destekledi ve içinde yer aldı. Her ne kadar Mustafa Kemal, kendi hareketini bu gruplardan başarıyla ayırt etmiş ve sonunda Anadolu’daki sol grupları tasfiye etmiş olsa dahi. Bu sırada solun bir başka önemli düşüncesi, Ankara’nın Moskova ile yakın ilişkilerini daha da geliştirmesi ve Türk-Sovyet dostluğuna verdiği önemdi. Bu bakımdan Atatürk’ün dış politikası, özellikle de Moskova ile yakın ilişkileri sol tarafından desteklendi. Solun bir başka destek noktası, modern Türkiye’de Kemalist dönem olarak tanımlanan ve Atatürk tarafından gerçekleştirilen modernleşme atılımıydı. Sol, bir yandan Kemalist iktidarı emekçilere karşı aldığı sert tutum dolayısıyla kibarca eleştirmeye devam etmiş olsa da, aynı zamanda onu gerek dış ve gerekse iç politikada büyük ölçüde destekledi.

Tek-parti döneminin sosyalistleri

Solun kendi jargonu içinde burjuva iktidarına karşı içinde bulunduğu bu açmaz, onun Kemalizm ile ilişkisini derinden etkiledi. Sol, adeta Kemalizmin gönüllü destekçisiydi. Hatta TKP’den ayrılan bazı entellektüeller, Kemalizmin ideolojik yapılanmasında yer almak istediler ve 1930’lu yıllarda Kadro dergisinde bunu yapmaya çalıştılar. Amaçları, nispeten erken bir tarihte bir üçüncü dünya ülkesinde gelişme ve kalkınma sorunlarına teorik ve pratik çözüm yolları bulmak ve Kemalizmi solla ve hatta Marksizmle buluşturmaktı. Bu çizgi, sol-Kemalizm olarak bugün de Türkiye’de sürmektedir; hayli marjinalleşmeye başlamış da olsa. Türkiye’de sol, tek-partili diktatörlük döneminde yasa dışına itilmişti. Toplum ölçüsünde de görünür değildi. Siyasette hiç etkisi yoktu. Kendi içine kapanmış, dar bir grup hareketiydi; yasa dışı çalışma koşullarında hiçbir ilerleme kaydetmemişti. Attila İlhan’ın O Karanlık’ta Biz romanı bu dönemi içeriden anlatması bakımından da dikkate değerdir.

60 sonrası sosyalistler

Eğer küçük kesintileri bir yana bırakacak olursak, Türkiye’de solun ve Marksizmin yeniden siyaset alanına çıkışı ancak 1960’lı yılların başlarında, ama özellikle ikinci yarısında olabildi. 1945/1946 dönemecinde sol, rejimin yumuşamaya başlamış olan kabuğunu kırabilmek amacıyla epey çaba harcamıştı; ne var ki 4 Aralık Tan matbaası saldırısına ek olarak DP’nin solla kısa süren flörtünün sona ermesi, 46 sendikacılığı ile başlayan ve bu sırada kurulan yeni sosyalist partilerin hareketlendirdiği alan, sıkıyönetim tarafından önlendiğinde; sol sarsıldı ve yeniden eski kabuğuna geri döndü. TKP’nin legale çıkış çabaları çabuk söndü. Üstelik epey de zayiat verildi; bir de yeni dönemin soğuk savaş koşullarında hayli ses getiren anti-komünizm, ülkedeki sosyalist olsun olmasın bütün sola yakın entellektüel ortamı zehirlediği gibi, kıyıda köşede kalmış bütün diğer aydınları da bulundukları yerden kopardı ve sürükledi. Elbette özellikle üniversite tasfiyelerini kastediyorum. Bir anlamda bütün pozisyonlar yitirilmişti.

60 sonrasında sol, eski geleneğini büyük ölçüde sürdürdü ve Türkiye’nin geçirmiş olduğu tarihsel sürecin bu aşamasında kendisini Kemalizm’den çok da ayırma gereğini hissetmedi. Eğer daha çok işçi sendikalarına dayanan Türkiye İşçi Partisi’ni bir kenara bırakacak olursak, solun geniş kesimi kendisini sadece devrimci, sosyalist ya da Marksist olarak değil, ama aynı zamanda Kemalist olarak da tanımlıyordu. Sosyalizm ile Kemalizm arasında aşılmaz duvarlar olmadığı, dönemin sol hareketlerine derin bir şekilde yansımıştı. Bu görüş, solun önemli kısımlarını ordu ile ittifak arama uğraşı içine soktu, böylece sadece ideolojik değil, fakat siyasette de devletçi, milliyetçi, Kemalist damarlar solun içinde geniş şekilde yer aldı. Gerçi 12 Mart 1971 askeri darbesi, bu düşünceleri sendeletti, fakat tamamen yıkamadı. 12 Eylül 1980 askeri darbesi ise, solun Kemalizm ile flörtünü ve aşkını derinden yaraladı. Bunun tek yanlı bir aşk olduğu gerçeği yaygınlaştı.

Eski sosyalistler Atatürkçü olurken

Yine de bu aşkın sona erdiği söylenemez; hatta yeniden alevlendi: Sosyalizmin yıkıldığı ve Türkiye’de özellikle ezildiği bir dönemde, sosyalistler ya da genel olarak solcular, kendilerini kabarmakta olan bir karşı-devrim dalgası karşısında hissettiler. Bu dalga 90’lı yıllardan beri çığ gibi büyümekteydi ve 2000’li yıllarda iktidarı tamamen ele geçirmişti. Tek mücadele yöntemi olarak, geride kalan solun büyük kısmı laiklik mücadelesine odaklandı. Bu Kemalizmden geriye kalmış neredeyse yegane kale idi. Elbette bu gelişme sadece Türkiye’ye özgü olmadı; aksine bütün dünyada sosyalizmin çöküşü benzer gelişmelere neden oldu. Eski sosyalistler birdenbire Marksizmin ardından geriye kalan Leninci anti-emperyalizme sarıldılar. Artık yeni bir dünya, sosyalist ya da komünist bir ütopya kalmamıştı; var olan tecrübe yığınların gözünde hiç de ikna edici değildi. Sistemin dışarıdan müdahale olmadan adeta içten kendiliğinden kumdan kale gibi eriyip çöküşü, bütün geleceğe yönelik iddiaları ve ümitleri ortadan kaldırdı. Milliyetçi eğilimler pek çok yerde eski sosyalistleri esir aldı.

Bundan sonrası siyasetin alanını ilgilendirdiği kadar psikolojinin de alanına giriyor. Tek tek eski sosyalistler bu gerçeği farklı şekilde algıladılar. Türkiye’de pek çok eski sosyalist, 90’larda kendi dünyasına çekilmeyi tercih etti. Onlar, eski güzel günlerin anılarıyla eski dünyalarında, ama gerçek olmayan bir hayatı tercih ettiler. Bu hayat, hayli depresif ve sahte olsa da. Buna oldukları yerde kalmak adını verseler de, gerçekte uzaklaşan bir trene arkadan bakarak, artık var olmayan bir istasyonda hiç gelmeyecek bir treni beklemekti yaptıkları. Ne de olsa büyük yenilgiler ve hayal kırıklıkları hayatlarını ortadan biçmişti. İkiye parçalanmış, ayrılmış bir gerçeklik duygusu trajedilerini oluşturdu denilebilir. Bu trajedinin kaynağı, ontolojik açıklama ihtiyacıydı; varoluş nedeni ve varlığını sürdürme gerekçesi bir anlamda kalmamıştı; ama ona şiddetle ihtiyaç vardı. Genellikle bu trajedinin kişisel yansımaları hayli dramatik sonuçlar verdi. Eski alışkanlıklar yeni dünyaya uymuyorsa; alışkanlıklar terk edilmek yerine, gerçeğin terk edilmesi, bu varoluşu yeniden mümkün kılabilirdi; nitekim öyle de oldu. Bundan ötesi kişisel dramlar iken; siyaseten komediye dönüştü.

Gerçekte sol kendisini Türkiye’de evrensel anlamıyla ne kadar gerçekleştirebilmişti sorusu bir yana; günümüzde toplum üzerinde hiçbir etkisinin kalmamış olması da, solun dramatik yönünü hayli artırdı. Hiç olmazsa 80’e kadar yaklaşık on beş yıl boyunca toplum üzerinde kurmuş bulunduğu ideolojik ve siyasî ağırlığını yitirmesi ve bunu bir daha asla kazanamayacağını hissetmesi, bu alandaki bütün grupların benzer bir oluşum içine girmesine neden oldu. Kaybedilenler bir yana; hala kaybedilebilecek şeyler vardı! Bu, Türkiye solunun içinde soluk alıp verdiği alandı; Kemalizm de yitirilirse, nefes alınabilecek hiçbir alan kalmayabilirdi. Bu duygu ve düşünceler, Türkiye solunun eski refleksini olduğundan hayli kalın ve sert bir şekilde yeniden görmemizi sağladı. Kemalizm, sol açısından milliyetçilik, laiklik  çizgisinde modern hayat anlamına gelmeye başladı. Siyaset dünyasındaki ve ideolojik alandaki sıkışmışlık, gerçekte varoluş sorunu olarak görüldüğünden, yaşama alanını koruma ve mümkünse genişletme mücadelesine dönüştü. Şehirli orta sınıfların önemli kesiminin, iyi meslek sahiplerinin, kendilerini güvende hissetmeyen bütün grupların AKP’ye karşı tek ortak noktaları aslında bu sıkışmışlık duygusuydu ve gerçekte 28 Şubat’tan bu yana neredeyse son on beş yıldır, bu duygu, aynı zeminde yaşayan eski ve yeni sosyalistleri de içine aldı. O eski sosyalistler ki, kitleyi yönlendirmeleri gerekirken, birden bire ve kolayca kitlenin peşine düştüler. Çok sayıda eski sosyalist kendisini hala sosyalist olarak görüyor olsa da, aslında Kemalizmin milliyetçi, devletçi ve laik çizgisine razı oldu. Yeter ki, bu çizgi de yitirilmesindi. Sosyalizm Kemalizmin bir çeşit desteği oldu; eski gelenek uyarınca. Ona düşen yeni yapılanmanın ideolojik temelini yaratmaktı; eskiden olduğu gibi; mesela Kadrocuların yaptığına benzer şekilde. Ama siyaseten öne çıkmaları mümkün değildi; çünkü bu yerlerin gerçek sahipleri vardı. Eski sosyalistler buna razı oldular; muhtemelen soran olursa, sosyalist jargonda taktik icabı bir ittifaktan söz edeceklerdi. Yol arkadaşları zamanı geldiğinde trenden inecekler ve onlar muzaffer devrime tek başlarına yol alacaklardı. Bu türden eski sosyalist yaklaşımların yıllar önce verdiği sonuçları sanki hiç olmamış gibi yinelemek de trajediyi komediye çeviren bir başka yöndü.

Karanfillerin anımsattığı

- BİR zamanlar bir başka dava adına ölmüş olan gençlerden geriye kalanların bu davayla hiçbir ilgisi olmayan bir başka davanın temsilcileri olarak meclise katıldıkları sırada eski yoldaşlarını bu aşamada yakalarındaki karanfillerle anmış olmaları trajiktir. Eğer eski davalarının siyasî sonucu olarak toplumdan aldıkları destekle meclise gelebilselerdi, o takdirde bu karanfillerin bir anlamı olabilirdi; oysa aksine kendi eski davalarına hiçbir şekilde toplumsal destek yokken, bambaşka bir davanın tabanının temsilcisi olmaları, eski davalarının aslında tamamen tarihe karıştığının acı bir itirafı olarak da kabul edilebilir. Bambaşka bir davanın temsilciliğine soyunmak da, aslında varoluş meselesine bir açıklama getirmek için beşerî bir ihtiyaç olmakla birlikte, politik olarak yolun sonunun sembolik bir anlatımından öteye geçemez. Kendilerine ait olmayan ve hiçbir zaman da olmayacak bir davanın destekçisi olmak, eski sosyalistler açısından olsa olsa emeklilik döneminin yeni bir oyuncağı olabilir. Siyasî bakımdan kendilerine ait olmayan bir davaya elbette hiçbir katkılarının olması mümkün değildir. Bir an için geriye dönüp hatırlayarak düşünmelerini isterdim; gençliklerinde kendi örgütleri dışarıdan gelen önerileri ne ölçüde kabul etmişti de, şimdi dışarıdan kendilerine ait olmayan bir silâhlı örgüte tavsiyelerini dinletecekler? Boş bir çaba. Eski sosyalistler zamanında mesela bir başka sosyalist gruptan gelen öneri ve tavsiyeyi dikkate aldıklarını hiç hatırlıyorlar mı? Kendilerinin zamanında yapmadığını şimdi başkalarından talep etmek pek de anlamlı gelmiyor bana. Milliyetçilik başka bir şeydir; sosyalizm bambaşka bir şey. Dramatik bir gençlikten sonra eski sosyalistleri trajik bir emeklilik çağı mı bekliyor yoksa? Ama zaten romanlar ve filmler bunun için değil mi?

Eski sosyalistler ulusalcılığı seçerken

EVET, eski sosyalistlerin çok büyük bir kısmı adeta kitle halinde Atatürkçülüğün son versiyonu olan ulusalcılığa yöneldi. Sol sadece yenilgiyi kabullenmekle kalmadı, ideolojik olarak da çöktü. Söyleyebileceği hiçbir şey kalmamıştı. Oysa yenilgiyi kabul etmek de bir erdemdir. Tarih boyunca yenilenler hep olmuştur; bazıları yenilginin ağırlığı altında çökmüş, bazıları da yenilgiyle yaşamayı öğrenmiştir. Yenilgiyle yaşamayı öğrenmek güçtür, ama gereklidir de. Türkiye’de eski sosyalistler bunu başaramadılar. Yenilginin verdiği olgunluğu gösteremediler. Yenilgi hissini alt edebilmek için eskiyle olan ilişkilerini gözden geçirmeyi reddettiler; her grup kendi tarihini ve önderini tabulaştırdı. Bu grupların en büyük özelliğinden biri, kendi grubu dışındaki her şeyi kolayca ve acımasızca eleştirebilmesi; fakat buna karşılık kendisine yönelik hiçbir itirazı ve eleştiriyi kabullenememesidir. Efsanelerden kurulu bir tarih yaratmak, bu tarihle sarmaş dolaş yaşamak, eskiye ait ne varsa sorgusuz sualsiz inanmak, bütün bunlar eski sosyalist grupların ortak özellikleri olarak yaşamaya devam ediyor. Dramın asıl yönü de buradadır. Dünyaya eleştirel bakmanın ön adımı olan bir ideolojik yapılanma, kendisine karşı sadece inanç temelli yaklaşabiliyorsa, bu, trajedinin bir başka boyutudur artık.

Milliyetçiliği tercih eden eski sosyalistler

Atatürkçülüğü ya da ulusalcılığı fazlasıyla sıradan bulan epey miktar eski sosyalist de boşlukta kaldı. Gidilebilecek hiçbir yer kalmamıştı. Yeniden işe başlamak eski sosyalistlerin yaşları itibariyle hem yorucu hem de imkânsızdı. Emeklilik çağına gelmiş ya da hızla yaklaşmakta olan eski sosyalistlerin sabırları da, zamanları da kalmamıştı. Bu bakımdan etraflarına baktıklarında yegane direniş odağı olarak Kürt milliyetçiliğini gördüler. Gerçi milliyetçi hareket ile sosyalist hareket, en azından teorik olarak pek bağdaşamazdı; fakat acil pratik gerekçeler, bu türden kâğıt üzerindeki çelişkileri göz ardı etmek için yeterliydi. Bu nedenle geride kalan eski sosyalistler; önce eskilerden kalan ve ruhlarında ve duygularında hala çiçeklenmeyi bekleyen silâhlı örgüt, yasa dışı çalışma gibi eğilimlerini tatmin edebilecekleri bir alan bulmuş oldular. Ama bu alanı onlar yaratmamışlardı; bir zamanlar silâhlı örgütü olanlar, karşılarında buldukları bir başka silâhlı örgütü, kendilerinin devamıymış gibi algılamayı ve görmeyi tercih ettiler. Analizler çabucak eski günlere geri döndü. Devletin şiddetine, haksızlığına, zulmüne karşı romantik bir silâhlı mücadele ve direniş günlerine nihayet yeniden geri dönmek mümkün olabilir miydi acaba? Belki, fakat en azından bu onların savaşı değildi artık. Sosyalistlerin savaşı çoktan bitmişti bile; geriye sadece Kürt milliyetçiliğinin çok daha farklı bir gelenekten aşırıp getirdiği bir silâhlı direnişi vardı; üstelik çok farklı dünya ve Türkiye koşullarında bu hareketin gerekliliği bile tartışma ortamında iken. Her örgüt kendisine dışarıdan destek verebilecek taktik anlamda yandaşlar bulmak ister; genellikle de bulur. Türkiye’de yaşı hayli ilerlemiş eski sosyalistler de, Kürt milliyetçiliğini devrimci bir hareket olarak algılamayı ve görmeyi tercih ettiler. Geçmişteki pek çok yanlış ve temelsiz analize bir katkıda daha bulunmak istermişcesine. Kürt milliyetçiliği de, her milliyetçilikte olduğu gibi, kendi millî kimliğine dokunulmamak kaydıyla, karşısındaki bütün milliyetçiliklere karşı hayli eleştirel davranabiliyordu ve eski sosyalistler açısından bu durum, silâhlı örgütün devlet karşısındaki eleştirel tutumunu yansıtıyordu. Bu bakımdan eski sosyalistlerin bir zamanlar olsun, hali hazırda olsun kendi tarihsel ve siyasî geçmişlerine yönelik efsaneleriyle birlikte tabularına karşı körlükleri, silâhlı örgüt için de geçerli olduğundan, alışılagelmiş bir dünyada kendilerini rahatsız hissetmediler. Bugün kendilerini hala solcu ve sosyalist sayan milliyetçilere, gerçekte sadece milliyetçi olduklarını acaba kim söyleyecek? Dünyaya sınıf açısından bakmayan bir sosyalist nasıl mümkün olabiliyor acaba? Marksizmin bütün temellerini çatlatıp, oradan Kemalist  ve milliyetçi bir oluşum yaratmak isteyenler, anti-emperyalizm teorisinden hareketle pratikte bütün bayağı diktatörlerin ve diktatörlüklerin destekçisi haline geldiler. Bir zamanlar Pol-pot rejimini devrimci çizgi olarak görenlerin bugün Kaddafi’yi ve Esat’ı emperyalizme karşı savaşan kahramanlar olarak görmeleri, hep bu şaşı bakıştır. Aslında tutarlı olmak isterlerse, bugün El-kaide ile Talibana neden katılmadıklarını açıklamalarını beklemek hakkımızdır. Günümüzün Che’sinin geçende cesedini denize attılar! Bu grupların neden anti-emperyalist ve Amerikan düşmanı bu akımlara destek vermedikleri açıklanmaya gerçekten muhtaçtır. Mesela İran da maşallah dimdik ayakta durmakta, fakat ilgi görmemektedir. Lâkin ben kimseyi merakta bırakmayayım; laik olmadıkları ve İslamî olduklarından olmasın sakın!


.

Dersim'de katliamın öncesi ve sonrası adım adım planlandı

26.11.2011 - Bu Yazı 3910 Kez Okundu.
Yorum : 2 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Tunceli kanunu ile Dersim harekâtı bir bütündür; peki, özel bir yönetim anlayışına sahip bölge ve il yaratmak da cumhuriyetin temel değeri midir? İskân kanunu da, Türklük meselesinin anlaşılmasına katkıda bulunacaktır.

İskan Kanunu 'Türk ırkına' göre hazırlandı

İskân kanunu, tek-parti döneminde geniş yığınların doğudan batıya göçürülmesi sürecinde önemli rol oynamıştı. Yasa 14 Haziran 1934’te kabul edilmişti. Yasayla “Türkiye’de Türk kültürüne bağlılık dolayısıyla nüfus, oturuş ve yayılışının bu kanuna uygun olarak” hükûmetçe “yapılacak bir programa göre düzeltilmesi” içişleri ile sağlık ve sosyal yardım bakanlıklarına bırakılıyordu. İki bakanlıkça birlikte hazırlanacak ve hükûmetçe onaylanacak haritaya göre Türkiye, iskân bakımından üç bölgeye ayrılıyordu. Buna göre; bir sayılı mıntıkalar, Türk kültür ve nüfusunun yoğunlaştırılması istenilen bölgelerdi. İki sayılı mıntıkalar, Türk kültürüne katılması istenilen nüfusun nakil ve iskânına ayrılan bölgelerdi. Üç sayılı mıntıkalar ise, yer, sağlık, ekonomi, kültür, siyaset, askerlik ve asayiş nedenleriyle boşaltılması istenilen ve iskân ve ikâmete yasak edilen yerlerdi. Türkiye tâbiiyetinde bulunan ve Türk kültürüne bağlı olmayan göçebelerin toplu olmamak üzere kasabalara ve serpiştirme suretiyle Türk kültürlü köylere dağıtıp yerleştirilmeleri ve casuslukları sezilenlerin sınır boylarından uzaklaştırılmaları” ise içişleri bakanlığının önerisi ve hükûmet kararıyla yine sağlık ve sosyal yardım bakanlığınca sağlanıyordu. Türk kültürüne bağlı olmayan göçebelerin millî sınırlar dışına çıkarılmasına da içişleri bakanlığı yetkiliydi.

Yasanın yayınından önce aşiretlere reislik, beylik, ağalık, şeyhlik yapmış olanların veya yapmak isteyenlerin ve sınırlar boyunda oturmasında emniyet ve asayiş bakımından sakınca bulunanların aileleri ile birlikte uygun yerlere nakledilmeleri içişleri bakanlığının önerisi üzerine hükûmetin kararıyla sağlık ve sosyal yardım bakanlığınca yapılacaktı. Türk tâbiiyetli ve Türk kültürlü göçebe aşiretler ve fertlerini sağlık ve yaşama koşulları uygun yerlere nakledip yerleştirmeye de yine aynı bakanlık; Türk tebaasından olup da Türk kültürüne bağlı bulunmayan aşiretler ve fertlerini dağınık olarak iki sayılı mıntıkalara nakil ve yerleştirmeye” de içişleri bakanlığının önerisi üzerine yine aynı bakanlık; Türk tebaası olmayan ve Türk kültürüne bağlı bulunmayan göçebe ve aşiretler fertlerini gereğine göre Türkiye sınırları dışarısına çıkarmaya da yine aynı bakanlığa bilgi vermek koşuluyla iç

işleri bakanlığı yetkiliydi. Nihayet Türk kültürüne bağlı olmayanlar veya Türk kültürüne bağlı olup da Türkçeden başka dil konuşanlar hakkında kültürel, askerî, siyasî, sosyal ve güvenlik nedenleriyle hükûmet kararıyla içişleri bakanlığı gereken önlemleri almakla yükümlüydü. Toptan olmamak şartıyla başka yerlere nakil ve vatandaşlıktan çıkarılmak da bu önlemler içinde yer alıyordu. Bunlardan başka yere nakledilmesi gerekenleri sağlık ve sosyal yardım bakanlığı nakil ve dağınık olarak uygun yerlere iskân edecekti. Ana dili Türkçe olmayanlardan toplu olmak üzere yeniden köy ve mahalle, işçi ve sanatçı kümesi kurulması veya bu gibi kimselerin bir köyü, bir mahalleyi, bir işi veya bir sanatı kendi soydaşlarına inhisar ettirmeleri de yasaklanıyordu. Yasa, bir sayılı mıntıkalara yeniden hiçbir aşiretin veya göçebenin sokulmasına, Türk kültürüne bağlı olmayan hiçbir ferdin yeniden yerleşmesine ve bu mıntıkalara eski yerlilerden olsa bile Türk kültürüne bağlı olmayan hiçbir kimsenin geri dönmesine izin vermiyordu. Bu mıntıkalara soyca Türk olup dilini unutmuş veya ihmal etmiş bulunan köyler ve aşiretler efradı, ahalisi Türk kültürüne bağlı köylerle nahiye, kaza, il merkezleri civarına yerleştirilecekti. İki sayılı mıntıkalara ise, bir sayılı mıntıkalarda Türk ırkından olmayanlardan bu mıntıkalara gelip yerleşmek isteyenler de iskân edilebiliyorlardı. Kültürel, siyasî, idarî, sosyal, askerî, ekonomik nedenlerle nakli gerekenler de, ilgili bakanlıkların önerisi ve içişleri bakanlığının görüşü üzerine hükûmetçe ve sağlık ve sosyal yardım bakanlığı tarafından nakil ve iskân ediliyordu. Türk ırkından olmayanların serpiştirme suretiyle köylere ve ayrı mahalle veya küme teşkil edemeyecek şekilde kasaba ve şehirlere iskânları ise zorunluydu. Hükûmetçe iskâna ve ikâmete yasak edilip boşaltılması istenilen üç sayılı mıntıkalar halkı bir veya iki sayılı mıntıkalara nakil ve iskân edilmekteydi.  Üç sayılı mıntıkalara ise hükûmet kararı olmadıkça hiç kimsenin yeniden iskân ve ikâmetine izin verilmiyordu. Bunlar yasak bölge olarak ilân edilmişti.

Yasada, üç sayılı mıntıkalardan zorunlu nakledilenlerin gayri menkullerinin devlete geçmesi öngörülmüştü. Yasa hükümlerine göre, hükûmetçe naklettirilenlerle gönüllü göç edenler, bir yıl içinde eski yerlerindeki menkul ve gayri menkul mallarını tasfiye etmek zorundaydılar. Bu süre içinde tasfiye edilmeyen mallar devletçe tasfiye edilecekti. Hükümetçe bir sayılı mıntıkalara yerleştirilenler, iskâna tâbi tutuldukları yerlerde en az on yıl kalmak zorundaydılar. Bu kimseler, içişleri bakanlığının izni olmadıkça başka bir yere gidemezlerdi. İzinsiz olarak başka yerlere gidenler ise yakalandıkları takdirde yerleştirildikleri yere geri dönmek zorundaydılar. Bir ve üç sayılı mıntıkalardan iki sayılı mıntıkalara naklolunan ve iki sayılı mıntıkalarda bir yerden bir başka yere nakledilenler, aradan on yıl geçse dahi hükûmetin kararı olmadıkça buradan ayrılamazlardı. Danıştay, iskân kanunu’nun hükümlerine göre gerçekleşen uygulamaların idarî davaya neden oluşturmayacağı gerekçesiyle bu yolda açılan davaları reddedecektir.

1930’lu yılların ilk yarısında Dersim bölgesindeki (yeni adı ile Tunceli ili) askerî harekâttan (Dersim harekâtından) çok önce 25 Aralık 1935 tarihinde Tunceli Vilâyeti’nin İdaresi Hakkında Kanun meclis tarafından kabul edilmişti bile.

Yasaya göre; Dersim’in adı değiştiriliyor ve yeni bir il kurularak adına Tunceli deniliyordu; yeni kurulan ile orduyla ilgisi devam etmek üzere ve rütbesiyle ilgili yetkilere sahip bir korgeneral, vali ve kumandan olarak atanıyordu. Atama işlemi, içişleri bakanlığının önerisi, milli savunma bakanlığının onayı ve bakanlar kurulu kararıyla tamamlanıyordu. Ayrıca atanan kişi aynı zamanda Dördüncü Umumî Müfettiş sıfatını da kazanıyordu. Bundan böyle Tunceli için özel bir yönetim anlayışı gündeme gelmişti. Tunceli’de bir korgeneral kumandan ve vali olarak görev yapacaktı. Vali, ilin yönetiminde ve burada görev yapan memurlar üzerinde bakanların yetkilerine sahipti. Nitekim gerekli gördüğünde ili oluşturan kaza ve nahiyelerin sınır ve merkezlerini değiştirebilmekte ve durumdan içişleri bakanlığına yalnızca bilgi vermekteydi. İlde görevli kaymakam ve nahiye müdürleri, valinin önerisi, millî savunma bakanlığının onayı ve içişleri bakanlığının kabulü ile atanmaktaydı. Ayrıca muvazzaf subaylar da, ordu ile ilgileri devam etmek üzere kaymakam ve nahiye müdürü olarak bu görevlere atanabilmekteydiler. Vali, ilde görev yapan askerî memurlar hakkında da askerî yasaların kendisine tanıdığı disiplin yetkilerini kullanabilmekteydi. Sivil memurlar hakkında da ceza vermeye yetkili olan vali, bu görevlileri disiplin komisyonu kararıyla memuriyetten ihraç da edebilmekteydi.

Tunceli’de umumî meclis görevini valinin ya da onun atayacağı bir kişinin başkanlığında vilâyet idare heyeti üyeleri ile kaymakamlardan oluşan bir heyet yürütecek; daimi encümenin işlerini ise, yine valinin ya da onun atayacağı bir kişinin başkanlığında defterdar, milli eğitim müdürü, bayındırlık başmühendisi ya da bunların görevlerini fiilen gören görevlilerden oluşan bir heyet yerine getirecekti. Vali, gerekli gördüğü takdirde belediye başkanlıklarına kaymakamları ve nahiye müdürlerini atayabilmekteydi.

Sürgün ve idamları onay yetkisi

Vali ve kumandan sıfatını taşıyan kişinin yetkileri bir hayli genişti: Güvenlik açısından gerekli görürse il halkından olan kişileri ve aileleri il içinde bir yerden bir diğer yere nakletmeye ve bu kişi ve ailelerin il içinde ikâmet etmelerini engellemeye yetkiliydi. İdam hükümlerinin tecil edilmesi de valinin yetkisindeydi; tecil edilmeyen idam cezaları infaz ediliyordu. Bu madde mecliste görüşülürken yasanın tartışılmaya açılan yegane maddesi olmuştu; bir milletvekili bu yetkinin anayasanın açık hükmüyle çeliştiğinden söz etmiş ve yetkinin yine mecliste kalmasının anayasal hüküm olması dolayısıyla gereğine değinmişti. Ne var ki, komisyon görüşmelerinde de benzer tartışmaların olduğu hatırlatılıyor ve komisyon üyelerinin çoğunun her ne kadar anayasada böyle bir hüküm varsa da, yine de maddenin değiştirilmesine gerek olmadığına karar verdiği belirtiliyordu. Aslında yasanın bu hükmü anayasaya açıkça aykırıydı; çünkü idam hükümlerinin onayı anayasaya göre meclisin yetkisindeydi. Yine de maddenin onaylanması pek de şaşırtıcı sayılamaz; çünkü yasa tasarısının gerekçesinde, en iyi yasanın muhitin özelliklerine ve ihtiyaçlarına uyan yasa olduğundan söz ediliyordu. Zaten bu nedenle bütün Türkiye için çıkarılan daha önceki idari yasaların Tunceli için geçerli olamayacağına gerekçede de değinilmişti. Sosyal hayatları diğer bölgelerde yaşayan vatandaşlara göre düşük olan bu bölgede yaşayanlar nedeniyle aslında diğer bölgelerde çok güzel sonuçlar veren cumhuriyet yasalarının bölgede arzu edilen yararları sağlamadığı görüldüğünden; “bu zavallı halkı hükûmet daha yakından vesayeti altına almaya” karar vermişti. “Olgun vatandaşların kanunları anlayarak” onlara uyarak kendi kendilerini koruyabildikleri haklarını, Tunceli’de artık hükûmet korumaya alacaktı. Yörenin ihtiyaçları uyarınca alınan önlemler derhal uygulanacaktı ve bunun için de kuvvetli bir yönetici atanacaktı.

Yasanın adlî işlerle ilgili hükümlerine göre; kamu davası açılması için izin verme yetkisi valiye aitti. Hâkimin reddine ilişkin talebin kabul edilmemesine ait kararlar kesindi. İlk soruşturmanın açılması kararı aleyhine itiraz edilemezdi. İlk soruşturma sonunda cumhuriyet savcıları iddianamelerini iki gün içinde yazmak zorundaydılar. Ancak iddianame sanığa tebliğ edilmiyordu. Ağır cezayı ilgilendiren suçların soruşturması sanık tutukluyken yapılmakta ve tutukluların duruşmadan önce tutukluluk hâllerinin kaldırılması yolundaki taleplerine ilişkin kararlar ancak valinin onayıyla uygulanabilmekteydi. Tahliye kararlarının onayına karşı itiraz yolu kapalıydı. İlk soruşturma sırasında verilen tutukluluk kararına karşı sanık tarafından itiraz edilmesi de mümkün değildi. Suçların saptanmasına yönelik tutanaklar, tutanağı hazırlayan memur ile maznun ve dışarıda hazır bulunan en az kişi tarafından imza edilmekte; bu şekilde hazırlanmış tutanaklar, sahteliği kesinleşinceye dek geçerli kabul edilmekteydi.

BAYAR’A GÖRE DERSİMLİLER  SADECE ŞAKİLİK ETMEK İSTİYOR

Bayar başbakanken mecliste şu açıklamayı yapmıştı: “Bu senenin dahilî işleri noktayı nazarından size ehemmiyetle bahsetmeğe değer bir mevzu vardır, o da Dersim meselesidir. Dersim’de bir ıslâhat programımız vardır, bu program yürümektedir. Yol, mektep ve köprü inşası suretiyle. Geçen sene askerî hareket yapıldı. Bu sene de programa göre askerî harekâtın geçen seneye nazaran, burada bu sene daha fazla kuvvetlerimiz toplanmıştır, birkaç yerde ufak tefek müsademeler olmuştur. Dersim için tatbik ettiğimiz programın icabı olarak bu meseleyi sureti kat’iyede tasfiye etmek için alacağımız bir tedbir daha vardır. Yakında Ordumuz Dersim havalisinde manevralar yapacaktır. Ordumuz Dersim için vazife alacak ve umumî bir tarama hareketi ile, tedip kuvvetlerine müzahir olaraktan, bu meseleyi kökünden söküp atacaktır. Arkadaşlar, Dersimliler ne istiyorlar? Dersimli kurunu vustaî bir zihniyetle orada oturup şakavet yapmak istiyor, mal çalacağım, ilişmeyeceksiniz diyor, adam öldüreceğim, kanunî takibat yapmayacaksınız diyor, silâhla gezeceğim, müsamaha edeceksiniz diyor, vatanî mükellefiyetlerimi ifa etmeyeceğim, imtiyazlı bir insan olarak hepinizin muvacehesinde dolaşacağım diyor. Bilinmesi lâzım gelen bir hakikat vardır ki, Cumhuriyet böyle bir vatandaş tanımıyor. Cumhuriyet, külfette olduğu kadar nimette, nimette olduğu kadar külfette müsavi ve seyyan muameleye tâbi insanlardan mürekkeptir. Bu hakikat anlaşılınca kadar kuvvetlerimiz orada fiilen bulunacaktır. Eğer ellerinde bulunan silâhı teslim ederler ve Cumhuriyetin emirlerine inkiyat ederlerse, kendileri için yapacağımız şey, muhabbetle göğsümüzü açıp derağuş etmektir. Dersimliler sesimizi işitmelidir. Bu kürsüden akseden her sadayı, kendi menfaatlerine göre muhakeme etmelidirler. Bizim sesimizde şevkât olduğu kadar, kudret de vardır. Her ikisinden birisini intihap etmek kendilerine attiir, bilmelidirler ki, şevkâtimiz de, kahrımız da boldur.”

Yasanın altında İnönü’ün imzası var

Mahkemenin hızlı sürmesini sağlamak bakımından mahkeme iddianamenin sunulmasından itibaren en geç 5 gün içinde duruşma yapmalıydı. Sanık kesin kanıtlarla mahkemeye verilirse, bu takdirde hemen duruşma yapılarak hüküm verilmekteydi. Eğer bir engel yoksa duruşma bir celsede bitirilmeliydi. Sanık, iddianamenin okunmasından itibaren en geç iki gün içinde savunmasını hazırlamak zorundaydı. İl içindeki ceza mahkemelerinin hükümleri temyize tâbi olmayıp kesindi.Yasa hükümleri makabline şâmildi. Yani geçmişe de yönelikti. Sadece bu yasa yürürlüğe girdiği tarihe dek (yasanın Resmî Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giriş tarihi 4 Ocak 1936’dır) temyiz hakkını kullanmış olanların davaları temyiz mahkemesince incelenecekti. Bu arada yasa tasarısının altındaki imza başbakan İsmet İnönü’ye aitti! Yasa, neredeyse on yıl boyunca uygulandıktan sonra 1946 yılında büyük ölçüde değiştirilecektir.

Dersim sürgünlerine dönüş yolu 1947’de açılabildi

İskân kanunu, 1947 yılının hemen başında değiştirilecektir. Hazırlıkların daha önceden başladığı Ulus gazetesinin yasanın değiştirileceğine ilişkin olarak daha 1946 Martında ayında bir haberden de anlaşılıyordu. Cumhuriyet gazetesi, bu haberin yayınlanmasının üzerinden bir yılı aşkın bir zaman geçmesinden sonra, 1947’nin Haziranında DP’nin yasanın değiştirilmesi için meclise önerge verdiğini yazıyordu.Gerçekten de hemen ertesi gün yasanın bazı maddeleri değiştirilecektir. Ayrıca, yasaya eklenen bir geçici madde ile bakanlar kurulu kararına dayanılarak nakledilmiş olanların hâli hazırda bulundukları yerlerdeki oturma süreleri ile haklarındaki bütün kayıtlayıcı hükümler de kaldırılmıştı. Diğer yandan, yine ek bir madde ile Ağrı, Sason, Tunceli ve Zeylân yasak bölgelerine bakanlar kurulu kararı olmadığı sürece hiç kimsenin giremeyeceğine ilişkin hüküm saklı tutulmuştu.


.

Tek parti döneminde basında sadece CHP propagandası yapma özgürlüğü vardı

03.12.2011 - Bu Yazı 3190 Kez Okundu.
Yorum : 3 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Cumhuriyet bayramı dolayısıyla CHP tarafından etrafa asılan bazı pankartlarda cumhuriyette sansür olmadığı ileri sürülüyordu; Ancak arşivler, durumun hiç de öyle olmadığını gösteriyor.

Hiç Basın Birliği yasasıyla Türk Basın Birliği’nden (TBB) söz edildiğini duydunuz mu? Basın Birliği yasası Celâl Bayar’ın başbakanlığı döneminde hazırlanarak 27 Haziran 1938’de kabul edilmişti. Yasaya göre, basın organlarının sahipleriyle çalışanlarından oluşan TBB kuruluyordu. Amaç, meslekte disiplini ve düzeni sürdürmekti. Yasanın gerekçesinde, amacın hükûmetle basın arasındaki memleket çalışmalarını kolaylaştırıp genişletmek olmasınadikkat çekiliyor ve tasarının hükûmetle basın arasında âhenkli ilişki kurulması içinhazırlandığı belirtiliyordu. Hayli gelişmiş basının faaliyetinden ülke çıkarları ve millî amaçlar uğrunda en verimli ve en yüksek sonuçların alınması ve basının yalnız bu yüksek hedefler doğrultusunda çalışmasının sağlanması için örgütlü, disiplinli bir meslek haline getirilmesi ve mensuplarının da görev ve yükümlülüklerinin devlet eliyle düzenlenmesi gerekeceği vurgulanmıştı. Üstelik devletin yaratıcı çalışmasında toplumdaki bütün güçlerin birbirinden güç alarak, devletle birlikte çalışarak, elbirliğiyle millî amaçlara varılmasının slogan olarakbenimsendiği ülkemizde, basının bugün olduğu gibi dağınık ve örgütsüz çalışan bir meslek halinde kalmasına izin verilemeyeceği vurgulanıyordu.

Birliğe üye olmayanı ‘Mülki amir’ meslekten atar

Yasaya göre, artık birliğe üye olmaksızın gazetecilik yapmak mümkün değildi. Her kim ki gazeteci olmak isterdi, muhakkak önce örgüte üye olmalıydı. Yeni çıkmaya başlayacak olan basın organlarının sahipleriyle bu basın organlarında çalışacak olan gazetecilerin de, yayına başlanmasından sonra ve en çok bir ay içinde birliğe üye olmaları zorunluydu. Aksi halde bu gerekliliğe uymayanlar birliğe kaydolununcaya kadar o yerin en büyük mülkiye âmirinin emriyle mesleklerini yapmaktan alıkonulabilirdi. Birliğe üye olmak için müracaat eden, ancak başvurusu reddedilenlerin İçişleri Bakanlığı nezdinde itiraz hakları vardı. Ancak  Bakanlığın kararı kesindi ve yargı organlarına başvurmak kesinlikle mümkün değildi. Yani pratikte birlik arzu etmediği kişilerin gazetecilik yapmasına engel olabilirdi. Birliğin amacı basını “millî maksatlar uğrunda uyanık” ve “cumhuriyetin menfaatlerine hâdim kılmak”tı.

Ancak ‘uygun şartları’ taşıyanlar gazeteci olabilirdi

Matbuat Genel Müdürü, birliğin kongresinin doğal üyesiydi. İçişleri bakanlığı da birliği olağanüstü kongreye davet edebiliyordu. Hükûmet tarafından istenilecek herhangi bir konunun gündeme alınması zorunluydu. Birlik merkez yönetiminin yetkileri arasında, hükûmetle basın arasında işbirliğini düzenlemek ve bu amaçla birlik üyelerine “direktifler vermek” de vardı. Birlik üyeleri arasında çıkabilecek kişisel anlaşmazlıklarla meslek haysiyet ve şerefine ait sorunları ve birliğin yasayla saptanmış amaçlarına aykırı hareket ettiği ilerisürülen birlik üyelerinin durumunu inceleyerek gereken kararları vermek üzere her mıntıkada birer mıntıka Haysiyet Divanı ile Ankara’da Yüksek Haysiyet Divanı (YHD) kuruluyordu. Matbuat Genel Müdürü de YHD üyesiydi. Divanın birlik üyelerini üyelikten çıkarmaya yetkisi vardı. Haysiyet divanı kararıyla meslekten ihraç edilen biri bir daha da gazetecilik yapamazdı. Haysiyet divanları, ilgili birlik mensuplarının veya doğrudan doğruya veya hükûmetin talebiyle merkez ya da mıntıka yönetimlerinin müracaatı üzerine işe koyuluyorlardı. Birlikten çıkarılma cezası almış olanlar, karar yürürlüğe girdikten en az bir yıl sonra, kararın kaldırılması içinYHD’ya başvurabilirlerdi. Yasaya göre, mıntıka yönetimleri oluşturulup faaliyete geçince, halen yayınlanmakta olan basın organlarında çalışan gazeteciler ile bu organların sahiplerinin en geç bir ay içinde birliğe üye olmaları gerekiyordu. Tabiî ki üyelik otomatiğe bağlanmamıştı. Ancak süzgeçten geçirilen gazeteciler birliğe üye olabileceklerdi.

Başbakan YDH'nın olağanüstü kongresinde

Yasanın yayınlanmasından itibaren bir yıl içinde bütün gazete ve dergilerin gönderecekleri temsilcilerden oluşan olağanüstü bir kongre içişleri bakanlığı tarafından toplantıya çağrılacaktı; kongrede Basın Birliği’nin merkez yönetimiyle YHD ve bir kereye mahsus olmak üzere de mıntıka yönetimleriyle mıntıka haysiyet divanları seçilecekti. Kongreye başbakan Refik Saydam ile CHP genel yönetim kurulu üyeleri de katılmışlardı. Kongre içişleri bakanı Faik Öztrak’ın konuşması ile açılmış ve Öztrak kongre başkanlığına da seçilmişti. Basın Birliği merkez yönetimine seçilen üyelerin hepsi de CHP milletvekiliydi. YHD’ya seçilen üyelerin altısı da yine CHP milletvekiliydi. Ankara mıntıkası yönetimine iki CHP milletvekili seçilirken, İstanbul mıntıkası yönetiminin milletvekili üyesi bulunmuyordu. 1941 yılının hemenbaşında Türk Basın Birliği’nin birinci kongresi toplandı. Merkez yönetiminin başkanlığına Falih Rıfkı Atay, üyeliklerine ise Necmettin Sadak, Ahmet Şükrü Esmer, Abidin Daver, Kerami Kurtbay, Cavit Oral, Naşit Hakkı Uluğ, Kemal Turan ve Etem İzzet Benice getirildi. Hepsi de CHP milletvekiliydi.  YHD’ya seçilen üyelerin dördü de CHP milletvekiliydi. 1943 yılı sonunda yapılan ikinci kongrede de bu durum değişmeyecektir. Basın Birliği aracılığıyla hükûmet basını ve basın mensuplarını tamamen denetimi altına almak istemişti. CHP’nin basın özgürlüğünden anladığı şey tam olarak buydu işte.

Basına verilen ‘direktifleri’ Matbuat Müdürlüğü denetliyor

1934 yılında yasası gözden geçirilen Matbuat Müdürlüğü’nün  görevleri şöyle sıralanmıştı:Ülke içinde ve dışında siyasî, ekonomik, sosyal ve kültürel hareketler bakımından yerli ve yabancı yayınları izlemek, “millî matbuatın inkılâp prensiplerine, devlet siyasetine ve millet ihtiyaçlarına uygun olmasını” sağlamak, “memleketimiz içinde milliyet ve demokrasi esaslarına” karşıt “fikir ve cereyanların yayılmasına” engel olmak için önlemler almak, bu gibiakımlara karşı yayın araçlarıyla mücadele etmek, basının en önemli “telkin ve terbiye” aracı olmasını sağlamak için önlemler almak, basın yasasının uygulanmasını ve radyo, film vetiyatro gibi kamuoyunu yakından ilgilendiren araçları denetlemek. Müdürlük görevlerini ilgili bakanlıklar ve makamlarla ilişki kurarak ve yazışarak yerine getirecekti. Kuruluşa verilen görevler arasında; devletin iç ve dış politikadaki genel ilkelerinin, millî ahlâkın, haberlerin doğruluğunun, yabancı tahrik ve propagandaların, devlet faaliyetlerinin kamuoyuna lâyık olduğu ölçüde ve önemde sunulması, millî kültür, basına verilen “direktifler”in uygulanması ve basın yasası bakımından iç yayınları izlemek, müdürlüğün vereceği “direktifleri, gerek bültenler vasıtasıyla, gerek telefon ve telgrafla” gerekenlere bildirmek, memleket içinde radyo yayın programlarını düzenlemek, memleket içinde çekilen filmlerin senaryolarını ve dışarıdan gelen filmleri denetlemek de vardı. Böylece müdürlük, sadece basını denetlemekle kalmıyor, ona talimatlar da verebiliyordu; radyo zaten kontrolü altındaydı; sinema filmlerinin çekimden önce senaryolarını denetlemek ve böylece sansür yetkisine sahip olmak da söz konusuydu. Dışarıdan getirilecek sinema filmleri için de aynı sansür mekanizması geçerliydi. Sansür elbette rejimin tehdit algılamasına göre şekillenmişti.

Tiyatrolar da sıkı denetim altına alındı

MÜDÜRLÜK 22 Mayıs 1940’da doğrudan başbakanlığa bağlanacaktır. Yeni aşamada Matbuat Genel Müdürlüğü’nün görevlerine eklemede bulunularak  ‘Memleket sahnelerinin repertuvarları’ da denetim altına alındı. 6 Temmuz 1943 tarihinde yasa yeniden değiştirildi ve Basın ve Yayın Genel Müdürlüğü kuruldu. Tek-parti döneminin “matbuat disiplini” bu ve benzeri yasal çerçeveler içinde sağlanıyordu.

Müdürlüğün görevi ‘Basın harekatı’nı takip etmekti 

MATBUAT Genel Müdürlüğü 22 Mayıs 1933’de içişleri bakanlığına bağlı olarak kurulmuştu. Yasa, müdürlüğü bütün gazete ve dergileri ve broşürleri ve benzeri yayınları incelemek ve “devleti alâkadar eden yazıları” ayırarak bakanlığa bildirmek ve basın mensuplarının basın yasasının “tayin ettiği vasıf ve şartlara haiz olup olmadıklarını araştırmak” ve basın yasasının hükümlerine göre basın “harekâtını takip”le görevlendiriyordu. Basın devletin ve hükûmetin gözetiminde olacaktı.

Partili gazetecilerin görevleri

CHP’nin 1935 ve 1939 yıllarında benimsenen tüzüğünde, parti üyesi gazetecilerin uymak zorunda oldukları kurallar hakkında şu hüküm vardı: “Sahibi partili olan gazete ve mecmuaların yazıları ile parti azalarının neşriyatı, parti prensipleri bakımından göz önünde tutulur. Partili gazeteciler, mecmua sahipleri ve muharrirlerle bu yolda görüş birliğine yarayacak temas ve toplantılar yapılır.  Partililer, sermayesiyle alâkalı ve idaresinde müessir bulundukları gazete ve mecmua ve matbualarda, parti program ve nizamnamesine, iç ve dışsiyasetin ana hatları ile yüksek devlet menfaatlerine aykırı düşen yazılar neşrettiremezler.”

Bütün gazeteler CHP'nin elindeydi

Doğrusu sorulması gereken soru şu olmalıdır: Son zamanlarda basın özgürlüğü konusunda sıkça kalem oynatanlar, geçmişe bir an için göz attıktan sonra, acaba asrı saadet dönemiolarak gördükleri Atatürk ve İnönü dönemlerine geri dönmek isterler mi? Görüldüğü gibi, tek-parti döneminde basın iktidarın emrinde çalışan bir devlet dairesi olarak görülüyordu. Çoksayıda yayın olması, onların farklı sesler çıkardığı anlamına gelmezdi. Sadece birbiriyle rekabet eden farklı ticarî kuruluşlar vardı; yayınları ortak, sesleri bitişikti. Değil eleştiride bulunmak, iktidarın tek ses politikası gereğince Matbuat Genel Müdürlüğü aracılığıyla verilen talimatların en küçük bir şekilde dışına çıkılması dahi düşünülemezdi. Herkes aynı anda aynı şekilde yazar ve halka sürekli olarak “memleketin yüksek çıkarları”nı hatırlatırdı. Elbette iktidarın yüksek çıkarlarıyla memleketinkinin aynı olduğunu yazmak bile anlamsızdır. Bütün yayın organları, kendilerine iletilen resmî bülten şeklindeki haber ve yorumları muhakkak sayfalarında ve yine resmî otoritenin istediği ve uygun bulduğu boyutlarda sunmak zorundaydılar. Neredeyse bütün önemli gazetelerin sahipleri ya da başyazarları CHP milletvekilleriydi. “Muhalif Sesler” kitabım ve  Mustafa Yılmaz ile Yasemin Doğan’ın hazırladığı “Cumhuriyet Döneminde Sansür”  bu dönemi anlamak için önemlidir.

.


.

Tan matbaasını yakanlar bizden daha demokrat ülke yok pankartı taşıyordu

10.12.2011 - Bu Yazı 2798 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 am da “demokrasi”ye ayak bastığımız sırada cumhuriyet tarihinin ilk gazete ve matbaa yıkma eylemiyle baş başa kaldığımızı hatırlatmadan olur mu hiç? Tan’ı kimler ve niçin yakıp yıkmışlardı acaba?

CHP’nin tek-parti döneminde basın resmî sözcü seviyesindeydi; zaten muhalif basın söz konusu olamadığından ortalık sakindi; yine de basında kapatmalar ve sansür eksik olmazdı. Ama hiç olmazsa eleştiriye tahammül gösteremeyen iktidar, gazete, dergi ve matbaa talan etmek gibi bir eğilim içinde değildi. Sonra birden bire “demokrasi” geldi ve 4 Aralık 1945 Tan gazetesi ve matbaası baskını gerçekleşti. Tan solun yayın organıydı. Üstelik Sovyet yanlısıydı. Pek çok solcu orada yazıyordu; içinde Sabiha Sertel gibi Türkiye Komünist Partisi üyesi yazarlar da vardı. Dahası Atatürk döneminde önde gelen, fakat siyasal kariyeri İnönü ile birlikte sona ermiş dışişleri eski bakanı Tevfik Rüştü Aras gibi isimler de yazar kadrosundaydı. Elbette Zekeriya Sertel ile Mehmet Ali Aybar’ı da unutmamak gerekir. Savaşın sonlarına doğru Tan, iktidara sert çıkmaya başlamıştı ve bunun sonucunda 1944’ün ağustos ayında kapatılmıştı. “Demokrasi”ye geçiş sürecinde gazetenin yayınına 1945’in mart ayında yeniden izin verildi; bu aşamada Tan, Vatan gazetesiyle birlikte muhalefetin öncülüğünü yapmaya başlayacaktır. Tan, hem radikaldi, hem de Vatan’ın temkinli ve ılımlı tutumuna karşı yüksek sesle konuşuyordu. Bir de daha adı konulmamış ama DP adını alacak olan siyasî oluşumla dirsek teması içindeydi. Celâl Bayar ve arkadaşları, CHP’de ve mecliste sürdürdükleri muhalefete basında da destek bulmak amacındaydılar ve Vatan’ın yanı sıra Tan da bu bakımdan önemli bir sesti. Vatan, iktidarın içeride izlediği rejim değişikliği politikasının tereddütleri ve zigzagları konusunda hayli eleştirel davranıyor; fakat buna karşılık dış politikada tutulan yolu olduğu gibi benimsiyordu.

Menderes, Sertel’in dergisine yazacaktı

 Tan ise, Vatan’ın ilk tutumunu paylaşmakla birlikte; dış politikada Amerikan ve Batı yanlılığını Sovyet dostluğu politikasıyla birlikte savunuyordu ki, Moskova’nın bu aşamada Türkiye’den talepleri karşısında böyle bir politikanın kolay savunulabilir olmadığını söyleyebiliriz. Sovyet yanlısı tutum, kolayca komünistlik ve bolşeviklik olarak suçlanabilirdi ki, öyle de olacaktır. İlginç olan nokta, Bayar’ın, Menderes’in, Köprülü’nün ve Aras’ın yine Tan gazetesi yazarlarından Sabiha ve Zekeriya Sertel’in yayınlayacakları Görüşler dergisinde yazmayı taahhüt etmiş olmalarıdır.  Görüşler, daha yayına başlamazdan evvel bu taahhüdü reklâm olarak duyurmuştu bile. Dönemin hemen hemen bütün ünlü solcularıyla DP’li ünlü isimlerin yan yana gelmesi elbette tesadüf sayılamazdı; bu, solun geniş cephe politikasının ihtiyacı olduğu kadar, DP açısından ses duyurabilmenin aracıydı da. Yine de bu birlikteliğin son derece kısa sürdüğünü hatırlamalıyız. Önce Bayar ve ardından diğer arkadaşları taahhütlerini tekzip edeceklerdir. Tam da DP’nin kuruluşuna neredeyse günler kala bu birliktelik kurucular açısından sıkıntı yaratmıştı.

Saldırı öncesi basında psikolojik savaş

Tan’la birlikte bütün sol birden adeta topçu birliklerinin hedefi olmuştu. Saldırıdan sadece iki gün önce Akşam gazetesi “Kızıl Yapraklar Açarken” başlıklı yazısında, Tan ile Vatan’ı büyük özenle birbirinden ayırıyordu. Vatan’ın sahibi ve  baş yazarı Ahmet Emin Yalman da mesajı almış gibiydi; 3 Aralık’ta Vatan’da yayınlanan “Sol Mecmua Hadisesinin İçyüzü ve Elemli Akisleri” yazısında, bir yandan Görüşler’in İzmir’de sert ve olumsuz tepkilere neden olduğunu açıklıyor; diğer yandan DP kurucularının dergiye taahhütleri olmadığını, derginin gerçek politikasını gördükten sonra da yazı yazmaktan geri durduklarını belirtiyordu. Yalman 1 Aralık’taki yazısındaysa, Tan’da Sabiha Sertel’in yazdığının aksine, iki gazete arasında politika beraberliği olmadığının dikkatle altını çizmişti bile. Aynı yazısında, Yalman, Görüşler’in “yabancı bir ideolojiye düşkünlük ifade eden yazı ve resimleri, bilhassa yabancı bir memleket için yazılmış çoşkunun bir destanı”nı yansıttığını ileri sürüyordu. Vatan’ın haberine göre, Görüşler’in başlığında yer alan G harfi, alt ucu parmakla kapatılınca ve kırmızı zemin üzerinde duruşu itibariyle orağa benziyordu. Bu hayli hayal gücü gerektiren görüş açısı, komünizme ilişkin alâmetler açısından bundan sonraki dönemlerde de hayli revaçta olacak olan bir yaklaşım tarzı olarak tam da bu sırada yaratılmıştı.

Gazeteler insanları eyleme çağırıyordu

Vatan, derginin İzmir’de tepkilerle karşılaştığını yazarken, reklâm için yapıştırılmış sokak afişlerinin de yırtıldığını ve hatta üzerlerine komünist yazıldığını eklemişti. CHP’nin ve iktidarın resmî Ulus gazetesi de, aynı haberi ama daha da büyüterek vermişti: Görüşler’in yanında yeni yayınlanmakta olan ve solcu olarak bilinen Yeni Dünya dergisinin İzmir’deki tanıtım amaçlı sokak afişlerinin sadece yırtılmakla kalmadığını, üzerlerinin boyandığını ve afişlerin üzerine “gençler okumayınız; bu mecmua komünisttir” şeklinde yazıldığını haber veriyordu. Cumhuriyet gazetesi de eksik kalmamak için olacak; karikatürle eleştirdiği Tan yazarı Zekeriya Sertel’in yazılarının Moskova radyosu tarafından okunarak övüldüğünü haber veriyordu.  Cumhuriyet’e göre, “Zekeriya Sertel’in fikirleri Moskova’da takdirle karşılanıyordu.” Yetmemiş, Hüseyin Cahit Yalçın da koroya katılma ihtiyacını hissetmişti; 3 Aralık’ta Tanin gazetesinin manşetini “Kalkın Ey Ehli Vatan” olarak atmıştı. Bir “vatan cephesi”ne ihtiyaç vardı, tabiî acilen. Ona göre, Tan ve Sabiha Sertel Sovyet ajanıydı; hemen ertesi gün de gazetesinde “Beşinci Kol Propagandası” adlı yazısında, Tan’la Sertelleri hedef alıyordu. Onları Atatürk’ü kullanmaya çalışan komünistler olarak tanımlıyordu. Hemen aynı gün yine 4 Aralık’ta bu kez Falih Rıfkı Atay, Ulus’ta “Çirkin Bir Taktika” yazısında, Sertellerin yazılarını “kızıl anarşi tahrikleri” olarak yaftalıyordu. Yine aynı gün bu kez Cumhuriyet “Bizim Yoldaşlar Nihayet Maskelerini Attılar” başlığı altında çıkıyor; üstelik tıpkı Vatan’ın yaptığı gibi Görüşler’in başlığının ilk harfi olan G harfini orağa benzeterek, dergideki diğer yazıların içeriğinde de çekicin yer aldığını ileri sürüyordu. Böylece orak-çekiç sembolü tamamlanmıştı. Tan, Görüşler ve Yeni Dünya, Cumhuriyet’te yabancı ajanlar ve komünist propagandasına alet olan yayın organları olarak suçlanıyordu. Zaten sadece birkaç hafta önce Nadir Nadi, Cumhuriyet’te “Bizden Olmayanlar” yazısında, bu türden yayınların yasalarla, hatta hükûmetçe önlenmesinin güç, hatta imkânsız olduğundan söz ederek, yasaların önleyemediği bu gelişmenin sosyal vicdanın yüreğimizdeki yankılarınca birer birer ayıklanacağını ilan ediyordu. Çünkü, “bizden olanları öldürtmeye başladıkları gün millî varlığımız hesabına büyük bir tehlike ufukta belirmiş” demekti. Nadi, bir başka yazısında aynı konuya değiniyor ve yasanın himaye ettiği şeklî özgürlüğe dayanarak “millî varlığımız aleyhine çalışmak isteyenler” olduğuna işaret ediyordu. Yalman da solculara kızıyordu. Basın kampanyası başarıyla yerine getirilmişti; şimdi sıra eylemdeydi.

Tan matbaası resmi geçit törenine gider gibi basıldı

4 Aralık sabahı İstanbul Üniversitesi önünde biriken öğrenciler, önceden hazırlandığı belli olan pankart ve sloganlar eşliğinde, basının ateşlediği şekilde Tan ile diğer dergileri protesto etmeye başladılar. 20.000 civarında gösterici Beyazıt meydanından hareketle önce Cağaloğlu’na geldi. Burada Tan gazetesiyle matbaasını tahrip etti. Sirkeci üzerinden ve köprüden Taksim meydanına geçerken yol üzerindeki La Turguie ve Yeni Dünya dergilerinin bürolarını ve solcu yayınlar satan Berrak yayınevini tuzla buz etti. Geri dönüş sırasında aynı şey ABC kitapevinin de başına geldi. Göstericiler, bu sırada Türk bayraklarıyla Atatürk ve İnönü resimlerini ve “Hiçbir demokrat memlekette bizim memleketimiz kadar hürriyet yoktur” levhalarını taşıyorlardı. Tan’ın levhası indirilmiş, yerine Atatürk’ün resmi asılmıştı. Taksim’de anıta çelenk koymayı da ihmal etmemişlerdi tabiî. Gösteri yine Cağaloğlu’nda valilik önünde valiyle CHP’ye tezahüratla son bulmuştu. O sırada İstanbul’da sıkıyönetim olduğunu hatırlayacak olursak, gösterinin saatler sürdüğü ve göstericilerin serbestçe katedebildiği mesafe de göz önüne alındığında, gösterinin resmî makamlar ve iktidarca tahrik ve teşvik edildiğini rahatça söyleyebiliriz. Nitekim gösteriden ve olaylardan sonra yabancı basına açıklama yapan Basın-Yayın genel müdürü, güvenlik güçlerinin olayları önleyemediğini belirtiyordu. Fakat tahrip edilen yerler de hep komünist eserleri satan yerlerdi. Ancak olaylar üzerine hükûmetçe gereken önlemler de alınmıştı. Fakat unutulmamalıydı ki, öğrenciler olaylar sırasında, “Yaşasın Atatürk, yaşasın İnönü, yaşasın demokrasi”; “ne faşistiz, ne komünistiz, demokratız”; “biz faşist değiliz, nazi değiliz”; “bu vatan parçası Türk olanlarındır”; vatandaş, kötü niyetli olanların gazetelerini okumayınız”; “kahrolsun Serteller, kahrolsun komünizm, yaşasın Türk demokrasisi” diye bağırmışlardı. Bir ara göstericiler Vatan’a da yönelmişlerse de, nedense son anda bundan vazgeçmişlerdi. Güvenlik güçleri devreye girmiş ve göstericilerin Sovyet konsolosluğuna da saldırmalarını engellemişti. Elbette olan biten iktidarın emrindeki öğrenci grubunun resmî makamlarca örgütlenen ve desteklenen eylemiydi. Nitekim yıllar sonra Adnan Menderes, “daha dün işlerine gelmeyen” yayınları durdurmak için İstanbul’un göbeğinde matbaaları yakıp yıkan CHP değil miydi diye soracaktır.

Tan’ın ‘kaz gibi yolunması’nın suçu yazarlara yüklendi

Olaydan sonra toplanan CHP meclis grubunda saldırıya uğrayanların tahrik edici yayınlarından şikâyet ediliyor ve soruşturma açılması isteniyordu. Cumhuriyet’e göre, CHP grubu bu yayınların olaylardaki “en büyük tahrik unsuru” olduğunda birleşmişti. Başbakan Şükrü Saraçoğlu da saldırıya uğrayan gazetecilerin mahkemeye verileceğini açıklamıştı bile. Nitekim Cumhuriyet, gösteriyi “vakar” içinde geçmesinden dolayı kutluyordu. Yalman, daha “medenî” davranılmasından ve millî servet sayılabilecek malların tahrip edilmemesinden yanaydı; ‘keşke hükûmet gazeteyi kapatsaydı.’ Falih Rıfkı Atay, Ulus’ta gösteriyi “millî duygulara karşı saldırışların heyecanlı bir tepkisi” ve “hazırlıksız bir heyecan eseri” olarak tanımlamıştı. Nadir Nadi’ye göre de “sosyal ekalliyetin hareket tarzı”na karşı şiddetli bir tepki oluşmuştu; millî birliği korumak kaygısıyla harekete geçenler “her yerde takdirle karışık ilgi” görmüşlerdi. Cihat Baban, olayların nedenini saldırıya uğrayanlara yükledikten sonra, gösterinin “siyasî olgunluk” eseri olduğuna inandığını belirtiyordu. Ulusun bekâsı söz konusu olduğunda “su testisi su yolunda” kırılmıştı. Necmettin Sadak gençliğin “haklı isyan”ını alkışlıyordu. Basın ‘tepki’nin haklılığı konusunda birleşmişti.  Türk Basın Birliği başkanı Hakkı Tarık Us da gösteriyi destekliyordu. O kadar ki, Büyük Doğu dergisinde Necip Fazıl Kısakürek de şöyle yazmaktan kendisini alamayacaktır: “İşte bu köşeye ve kapağımıza ekleyebildiğimiz mana: Ey Soylu Türk Gençliği, Yaşa!!! Görüşler mecmuasının çıktığı gün, şimşek gibi titreyerek idarehanemize düşen ve bizden fikir ve yol isteyen yüzlerce gence, Büyük Doğu, sadece temkin, ölçü, kendilerine ve hakiki Türk kalemlerine güven tavsiye etmiş, bu hareket dünyanın en samimi fışkırışı halinde kendi kendisine şahlanıverince de, Vakit gazetesinde [Türk] Basın Birliği Reisi’nin [Hakkı Tarık Us’un] odasında Tan gazetesinin kaz gibi yolunduğunu seyrederken şöyle demiştir: ‘Bu memleket, bu gençlik oldukça ölmeyecektir.” Kısa süre sonra meclisin manevî şahsiyetine hakaretten açılan davalar sonucunda Zekeriya ve Sabiha Sertel ile Cami Baykurt ve Halil Lütfü Dördüncü tutuklanacaklar ve üç ay da hapiste kalacaklardır. Dava sonucunda da bir yıl kadar ceza alacaklar, ancak temyiz mahkûmiyetleri bozacaktır.

Nazım’a küfür edenler bugün onun izinde yürüyor!

Tan’ın yıkımına önce basın kampanyasıyla başlanılmış; saldırıya tahrik ve teşvik, basınca yönlendirilmiş; kampanyanın eylemle sonuçlanmasından sonra da, bu kez saldırıya uğrayanların bir kez daha linç edilmesine sıra gelmişti. Bu metodun tarihe gömüldüğünü kim iddia edebilir ki? Yıllar sonra Tan’ı yerle bir edenler arasında bulunan İlhan Selçuk Cumhuriyet’in başına geçtiğinde, gökkubbeyi o gün başlarına yıktığı Zekeriya Sertel ile yakınlık kuracak ve Cumhuriyet, “solcu” gazete olarak geçmişteki bu yayınlarını unutarak, hem eski sola ve hem de zamanın soluna sahip çıkacaktır. Zekeriya Sertel ile Nâzım Hikmet gazetenin her zaman saygıyla andığı iki isim olacaktır; bir zamanlar Nâzım Hikmet’in resmini baş sayfasına basıp, altına bunun nedenini, herkesin kolayca tükürebilmesini sağlamak olarak açıklayan gazetede eski solcular da yer almaktan rahatsızlık duymayacaklardır. Dahası, bütün bu geçmiş basın tarihinin tozlu sayfalarında unutulmaya ve unutturulmaya terk edilecektir.

Olaylar sırasında,  göstericiler “Yaşasın Atatürk, yaşasın İnönü, yaşasın demokrasi”; “Kahrolsun Serteller yaşasın Türk demokrasisi”; “bu vatan parçası Türk olanlarındır” diye bağırıyordu.


.

Başbakanlıktan sürgüne sürgünden Meclis’e Rauf ORBAY

17.12.2011 - Bu Yazı 4715 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Rauf Orbay, Millî Mücadele döneminin önde gelen siyasî kişiliklerinden biriydi; eğer en önde gelenlerinden biri değilse… Sonra İstiklâl Mahkemesi’nde yargılandı ve on yıla mahkûm oldu.

Rauf Orbay, cumhuriyetten önce başbakanlık olarak tanımlayacağımız icra vekilleri heyeti başkanlığı bile yapmıştı. Sonra İnönü ve Atatürk ile Lozan görüşmeleri sırasında hayli ters düştü ve muhalefete geçti. Nutuk’ta da deyim yerindeyse ağzının payını aldı. Atatürk’ün Orbay hakkındaki değerlendirmeleri çok sertti.

 Elbette bunun nedenleri vardı: Orbay, sadece Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’na katılmakla kalmamış; fakat partinin ikinci başkanı da olmuştu. Partinin kapatılmasından kısa bir süre sonra Atatürk’e karşı girişilen İzmir suikastı nedeniyle Ankara İstiklâl Mahkemesi tarafından İzmir’de diğer paşalarla birlikte yargılanmıştı. Suikasta karıştıkları gerekçesiyle yargılanan partinin diğer kurucularından aynı zamanda parti başkanı olan Kâzım Karabekir ile Ali Fuat Cebesoy ve Refet Bele beraat etmişlerdi. Ama Orbay nedense bu kadar şanslı değildi ve on yıla mahkûm olmuştu. Yargılama sırada Türkiye’de değildi; Londra’daydı ve hükmün açıklanmasından sonra da ülkeye geri dönmemişti. Gerçi 1933'te cumhuriyetin onuncu yıldönümü vesilesiyle çıkan af yasasından yararlanabilirdi, fakat Orbay bu imkânı da kullanmamıştı. Hakkındaki hüküm af yasasından dolayı düşmüştü, ülkeye geri dönebilirdi; ancak o temize çıkmadan ülkeye dönmemekte ısrarlıydı. Yakınlarının ısrarı üzerine ancak iki yıl sonra 1935'te Türkiye’ye geri dönecektir.

Atatürk hayattayken kendisiyle yeniden temas kurmak istemişti. Atatürk’le Orbay arasında Ali Fuat Cebesoy aracılığıyla Cebesoy’un anılarında anlattığı şekilde bir ilişki kurulmuşsa da, Orbay’ın yeniden siyasal hayata dönmesi mümkün olamamıştı. Bunun nedeni, Orbay’ın mahkûmiyetine ilişkin resmî bir temize çıkma kararı talep etmesiydi. Atatürk ise yine Cebesoy’un anılarında anlattığı kadarıyla CHP Genel Sekreteri Recep Peker’in Orbay’ın CHP’den resmî istifa yazısını geri alması ve ancak bundan sonra CHP’nin resmî adayı olarak milletvekili seçilmesini talep etmesi üzerine, Orbay’ın milletvekilliğinde daha  fazla direnememişti. Orbay, hem resmen iadei itibar talep ediyor, hem de CHP listesinden bağımsız milletvekili seçilmek istiyordu. Orbay, CHP ile ilişkisini resmî düzeyde kurmaktan kaçınıyordu. Anlaşılan bütün bu talepler tepki yaratmıştı ve Atatürk de Peker’in görüşüne katıldığından uzlaşma yolu bulunamamıştı. Orbay, Cebesoy aracılığıyla İstanbul’dan Ankara’ya gelmiş, fakat bir sonuç elde edemeden yeniden İstanbul’a dönmüştü. Bu gelişmeden sonra Orbay’la Atatürk arasında bir daha temas kurulmayacaktır. Orbay anılarında bu öyküyü de anlatıyor.

İnönü Orbay’la barışıyor

Atatürk’ün ölümünden hemen sonra Millî Şef döneminin hemen başında İnönü, 4 Mart 1939’da İstanbul Dolmabahçe Sarayı’nda düzenlenen bir çay davetinde Rauf Orbay’la da görüşür ve onunla yemek yer. Orbay anılarında bu daveti şöyle anlatıyor: Cebesoy, İnönü’nün Cumhurbaşkanı seçilmesinin ardından Orbay’ın kendisine henüz tebrik telgrafı çekmemiş olmasının anlamlı olduğunu hatırlatıyor ve tebriği ihmal etmemesini rica ediyordu. Ancak Orbay isteksizdi; Cebesoy’a yanıtında, uzun yıllardan beri sürekli polis gözetiminde yaşadığını belirttikten sonra tebrik telgrafının “riya” olarak algılanabileceğinden duyduğu endişeyi dile getirmişti. Cebesoy’un yazışmalardan İnönü’yü de haberdar etmesi üzerine İnönü gerekirse kendisinin Orbay’ın ayağına gideceğinden söz edecektir. Gerisini Orbay’ın anılarından okuyalım: “Aradan birkaç gün geçince İsmet Paşa’dan hemşirem İffet aracılığıyla bir mesaj aldım. Hafta sonunda İstanbul’a geleceğini ve yeğenim Melike ile beni Dolmabahçe Sarayı’nda çaya davet etmek istediğini tahassür ve sevgi ile kucaklayarak bildiriyordu. Nitekim dört gün sonra yazılı olarak aldığım daveti çok eski hukukum olan memleketin bugünkü Cumhurreisi tarafından vâki olduğu hakikati içinde reddetmem elbette mümkün değildi. Beni bilen ve tanıyan istisnasız bütün dostlarımın tasdikindedir: Hayatımda kin, nefret, adavet gibi hislerden Cenabı Hakka binlerce şükür masun ve uzak idim. Eğer haksızlıkların sahipleri bir müddet sonra bunları hatırlamıyorlar ise, [bunu] daima iki noktaya bağlamışımdır: Ya hatalarını anlamışlardır, bunu aldıkları vaziyet ile itiraf etmektedirler ya da ‘mazi geçmiştir; hâle ve istikbâle bakalım’ felsefesini tercih etmişlerdir. Benzer hâdiselerde hiçbir zaman geçmiş muhasebesine girmeyi düşünmemişimdir. İsmet Paşa, beni çok eski günlerin samimiyeti ve benim o günlerde kendisi için gönülden izhâr ettiğim dostluk ve istikbâli üzerinde delâlet ettiğim günleri unutmamış olduğunu belirten hava içinde karşıladı. Kucakladı. Elimden tutarak karşısındaki koltuğa götürdü. Sohbet sırasında bana sormak istediklerini Melike’yi muhatap yaptı. Refikası Mevhibe Hanımefendi her zamanki nâzik ve kibar ev sahipliği ile bizimle meşgul oluyordu. Çaydan sonra koluma girerek, salonun denize nazır bölümünde dolaşırken birden durdu ve teklifini yaptı: ‘Rauf Bey kardeşim, sizinle çalışmak istiyorum; benim ve memleketin buna ihtiyacı var’ dedi. Samimi olduğuna şu anda da kâniim. Benim iradem harici diyebileceğim bir hisle yıllardır keyfî, haksız, hatta zalim bir kararla elimden alınmış vatan hizmetlerimin kalp inkisârı içinde cevap verdim: ‘Bu beraber çalışma nasıl mümkün olur? Ben vatan hizmetlerinden mahrum edilmiş bir adamım.’ Kolumda idi. Hissedeceğim kadar bir kuvvetle sıktı ve kat’î edâ ile dedi ki, ‘Onu bana bırak. Öyle bir hâl bulduracağım ki, ortada seni üzen hiçbir tortu kalmayacak.’ dedi.”

Barışmanın koşullarını anlatıyor

O zamana kadar CHP’den milletvekilliği adaylığını reddeden Orbay’ın nihayet anlaşmaya vardığı anlaşılıyor; anılarında şöyle anlatacaktır: “Birkaç gün sonra Ali Fuat [Cebesoy] bana gelmişti. İsmet Paşa ile konuşmamızın safhalarını kendisinden dinlediği anlaşılıyordu. Ali Fuat Paşa ile aramızdaki sarsılmaz dostluğu bildiği için [İnönü’nün] ona bilgi verdiğini ve endişeme mahâl olmadığı teminatını kendisine ilettiğini anladım. Mevzu üzerinde hassasiyetimi bilen Ali Fuat bana bunu açıklamamakla beraber, ‘Hâdiselerin memleket için aldığı ehemmiyet gözlerinin önünde. Hiçbir hisle kendini bütün ömrünü vakfettiğin ülkeyi en olgun devrinde hizmetlerinden mahrum edemezsin. İnönü, seni her bakımdan tatmin edecek hukukî bir formül için ilmine güvendiği otoritelere talimat vermiş. Zannediyorum meclise bir an evvel girmen için açılmış tek milletvekilliğinden istifade edecek.’ dedi. Aradan sadece yedi gün geçmişti. Reisicumhurun teşebbüsünün bu kadar süratli neticeleneceğine ihtimal vermediğim bu müddet içinde hukukçular isnat ve mahkûmiyetime mesnet bu iddiayı bertaraf eden formülü bulmuşlar.”

Yargılansaydı kesinlikle beraat ederdi

Bu beyanname tamamen siyasî mahiyetteydi. Hukukî herhangi bir geçerliği yoktu. Çünkü 1924 anayasasına göre yargı kararları kesindi ve yargı siyasî öz taşıyan yasama ve yürütme organının olası müdahalesinin tamamen dışında bırakılmıştı. Meclis ancak af yasası çıkarabilirdi. Herhangi bir yargı kararını geçersiz kılması ise asla mümkün değildi. Oysa Refik Saydam imzasıyla yayınlanan beyannameyle İstiklâl Mahkemeleri’nin kararlarının siyasî mahiyeti açıkça itiraf ediliyordu. Orbay’ın ve tabiî bu arada onun yanında İstiklâl Mahkemeleri’nde yargılanarak mahkûm olan, hatta asılarak idam edilenler de dahil olmak üzere tüm sanıkların itibarı iade ediliyor ve suçsuz oldukları üstü örtülü bir biçimde açıklanıyordu. CHP’nin bildirisi, İstiklâl Mahkemeleri kararlarını oldukça kuşkulu hâle getiriyor ve bir anlamda da siyasî alanda geçersiz kılıyordu. Rauf Orbay, anılarında bunu şöyle değerlendirecektir: “Beni haksız, insafsız, hukuk yoksunu bir mahkûmiyetle senelerdir dertlendiren aynı iktidarın ‘mahkeme iade edilebilseydi beraatinin muhakkak olacağı kanaatine varılmış olduğu’ ikrarı, benim neslimi ve gelecek nesilleri elbette ürper[t]erek düşündürecekti: Peki, idam edilmiş masumların yaşama hakkını geri getirmek mümkün mü idi? Onların darağacındaki cesetleri üzerine yapıştırılan ihanet-cinayet yaftasının evlât-ahfâdının taşıyacakları elem ve ızdırap ne olacaktı? Böylesine komplonun zaman aşımı olabileceğini kabul etmek hangi âdil vicdanın tasdik edeceği laubalilikti?”

Rauf Orbay CHP milletvekili seçiliyor

22 Ekim’de yapılan ara seçimde Orbay CHP adayı olarak Kastamonu milletvekili seçilir; anılarında partiye katılmayıp bağımsız kaldığını vurguluyor. Mücadelesine de devam eder:  anılarında, o güne kadar verilmeyen emekli aylığı işini de hâlletmek için askerî temyiz mahkemesine müracaat ettiğini ve bir yolunu bulup İzmir suikastı davasını yeniden açtırdığını ve beraat kararını almayı başardığını da anlatıyor.

.


.

Benim kapitalizmim sizin sosyalizminizi döver

24.12.2011 - Bu Yazı 2487 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Elbette eski bir sosyalist olarak bendeniz de son zamanlardaki eski ve yeni sosyalistlerin ve hala sosyalist kalanların sosyalizme ilişkin tartışmalarını izledim, izliyorum; lâkin benim kapitalizmime yönelik bazı haksız ithamları da yanıtlamak isterim.

İyi oldu; sosyalizmden geriye ne kaldı tartışmasının açılması. Bir kısım eski sosyalist, benim de katıldığım şekilde hiçbir şeyin kalmadığını, aksine geride kalanın bir avuç yıkıntıdan ibaret olduğunu yazınca, hala sosyalist kalmakta ısrar edenler biraz bozuldular. Kimisi esasta bu görüşle mutabık olduğunu açıklasa da, gönlünden geçenin bu olmadığını, hatta sosyalizmin yeni bir ateşe ihtiyacı olduğunu yazmaktan kendisini alamadı. Evet, teori de, pratik de hiç parlak değildi; zaten daha işin başlangıcında bunun böyle olduğunu söyleyenler ve yazanlar olmuştu; lâkin siyasette başarı, her türlü teorik tartışmaya muhakkak üstün gelirdi ve Bolşeviklerin iktidara gelmeleriyle birlikte bu sesler kısaca “dönek” olarak susturuldu. Meseleye böyle yaklaşanlar, geçmişi sert bir eleştiri süzgecinden geçirmeden ileri bir adım atmanın imkansızlığını teslim etmekle birlikte (ki buraya kadar anladığım kadarıyla akıllarıyla konuşuyorlar), hemen ardından gönüllerine yatıramadıklarını da ifşa ediyorlar: sosyalizmin değerleri hala taşınmaya lâyıktır. Olabilir; lâkin sosyalizmin pek çok değerini sosyalist olmayan başkaca siyasal görüş ya da akımlar da zaten paylaşıyorlar. Yani kapitalizme karşı çıkan ya da kapitalizme karşıt olanlar muhakkak sosyalist olmak zorunda olmadıkları gibi, tarihsel olarak da böyle bir şey hiç olmadı. Ne yani anarşistlerin siyasal ve etik değerleri, sosyalistlerinkinden daha mı düşük? Fakat zamanında niçin anarşist olduk diye bir yazıyı nedense okuma fırsatım olmadı henüz. Kapitalizme karşı çıkmak isteyenlerin yüreğine su serpmek isterim; buradan muhakkak sosyalist olunması gerekir diye bir sonuç çıkmaz. Başkaca seçenekler de bulunmaktadır. Hatta bazıları sosyalist düşünüşün temel değerlerini paylaşmaktadır.

Çarlar devrimi ele mi geçirdi

Bir başka tez, aslında bütün bu olup biten sosyalizm macerasının gerçek olmadığı yönünde ki, bu tezin SSCB ile bütünüyle doğu Avrupa sosyalist modeline yönelik hayli eski bir eleştiri olduğunu hatırlamamazlık edemeyiz. Evet, doğru hatırladınız, hani şu çarlar sosyalist iktidarı devirip de yeniden işbaşına gelmişlerdi. Bir tek Çin’de, birazcık da Arnavutluk’ta saf bir sosyalist iktidar kalmıştı. Neyse uzatmayalım, neticede bütün sosyalist pratik bu görüş açısından şiddetle eleştirilmeyi hak etmişti. Çünkü onun sosyalizmi bu değildi. Onun sosyalizmi hiçbir zaman uygulama imkânı bulamamıştı. Şu olmuştu, bu olmuştu; iktidarı alan işçi sınıfı ve partisini birileri, bazıları yolunu bulup iktidardan uzaklaştırmış ve aslında sosyalist olmayanlar, adı sosyalizm olan bir sistemi inşa etmeye başlamışlardı. Bunu da bütün dünyaya sosyalizm adına satmışlardı ustaca. Belki de sosyalizmi kitlelerin gözünden düşürmeyi sağlamak ve başarısızlığa mahkûm etmek için kahrolasıca kapitalist dünyanın ve onun istihbarat örgütlerinin yeni bir komplosuyla karşı karşıya kalınmıştı. Ajanlar devşirilmiş ve zamanı geldiğinde de iktidar onlara teslim edilmişti. Tabii saf ve masum işçi sınıfı ile emekçiler bunun farkına asla varamamışlardı. Ne hazin bir tecelli, tabiî sosyalizm adına.

Kabahat teoride değil, pratikte

İşte olan biten buydu; bu teze göre gerçek sosyalizm hiçbir yerde hiçbir zaman gözle görülmediğinden asla eleştiri konusu da olamazdı. Herkesin sosyalizmi tabiî yine kendisine ait olduğundan, biraz tuhaf bir teori oldu ama şimdilik olsun bakalım, gönlünden geçene ait olduğundan. İşin tuhafı bu tezi savunanların kapitalizm konusunda hiç de tolerans göstermemeleridir. Oysa kapitalizmi hiç kimsenin eleştirmesine izin veremem; son zamanlarda anladım ki, meğerse benim bir zamanlar kıyasıya eleştirdiğim kapitalizm, gerçek kapitalizm değilmiş; evet değilmiş, yanılmışım, feci halde yanılmışım. Kapitalizmin tarihine, gerçek özüne yeniden eğildim, birden fark ettim ki, kabaca iki yüzyıl kadar geriye uzanan bu sistemin hiçbir kabahati yokmuş, kabahat teoride değil, sadece kapitalizmin uygulanmºasındaymış maalesef; eğer yakın bir zamanda uygulamada radikal değişiklikler olursa, yani kapitalizmin özüne, saf haline, teorinin gerçeğine geri dönülebilirse, bu takdirde kapitalizmin ortaya çıkardığı ve sertçe eleştirilen bütün yönlerini ortadan kaldırmak ve onu yeniden diriltmek mümkünmüş.

Kapitalizm insanlığın kurtuluşu olarak tasarlanmıştı

Evet, aynen böyle; kapitalizmin eşitsizlikçi yapısından mı şikâyetçisiniz, yarattığı adaletsizlikler mi sizi rahatsız ediyor, çok zenginlerin yanında fakirlik mi vicdanınızı yaralıyor, tarihsel boyuttaki geniş sömürü ilişkilerinden mi muzdaripsiniz, uluslar arası tekelci sermayenin siyasi ve ekonomik gücünün ve hegemonyasının yarattığı sonuçlardan mı üzüntü duyuyorsunuz, emekçi kitlelerin her geçen gün daha çok sömürülmesi mi sizi rahatsız ediyor; kapitalizme yönelik öfkenizi kontrol ediniz lütfen. Çünkü bu gördüğünüz kapitalizm, gerçek kapitalizm değildir, kapitalist atalarımızın bize bıraktığı teoriden kaynaklanan bir sistem hiç değildir. Zamanını tam olarak henüz saptayamadım; fakat sürecin bir anında maalesef uygulama teorinin dışına çıktı. Nasıl mı? Aslında kapitalizm, insanlığın kurtuluşu olarak tasarlanmıştı, kurucu atalar, onu eşitliğin, adaletin, özgürlüğün tasarımı olarak kurmuşlardı. Ne var ki, uygulamada bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler felsefesi yerini yüksek gümrük duvarlarına; serbest rekabet felsefesi ise yerini tekelciliğe kaptırdı. Dahası bazı üçüncü dünya ülkeleri zamanı gelmediği halde kapitalizmi bir gelişme ve kalkınma ideolojisi haline getirerek içini boşalttılar ve onu gerçek özünden uzaklaştırdılar. Bütün bunlar o kahrolasıca uygulayıcılara ait olan günahlardı; fakat asla sistemin özüne uygun değildi. Bunu anladığımda çok utandım ve kapitalizme yönelik bütün eleştirilerimi geri almak zorunda kaldım. Olmayan bir şeyi eleştirmekten adeta hicap duydum. Bir gün eğer kapitalizm gerçekten uygulamaya konulabilirse, ancak bu takdirde eleştiri hakkımı kullanmaya karar verdim, fakat o gün gelinceye dek ona yönelik bütün eleştirileri göğüslemeye kararlıyım; benim kapitalizmim sizin bildiğiniz ve eleştirdiğiniz şey değildir, siz başkalarının kapitalizmini, yanlış kapitalizmi eleştiriyorsunuz arkadaşlar; bu bakımdan da haklı değilsiniz.

Hakiki Kemalistler de dert yandılar

Bu tartışmaya birden kendilerini hakiki Kemalistler olarak tanımlayan bir grup da katıldı; ben biraz uzaklarındaydım, fakat kulak misafiri oldum. Günümüzde Kemalizme yönelik eleştirilerin haksızlığından söz ediyorlardı kendi aralarında. Biri, galiba grup lideri olan şahıs, bu eleştirilerin haksızlığından uykularının kaçtığını anlatırken birden ilgimi çekti konuşmaları. Haklı olabilirdi; nitekim reel Kemalizme yönelik eleştirilerin haksızca kendilerine yöneldiğini anlatıyordu. Oysa Kemalizm hiçbir zaman doğru uygulama şansı bulamamıştı ki. O halde niçin eleştiriliyordu? Yüksek sesle anlatan şahıs, Kemalizmin teorik doğrularının maalesef pratikte ehil olmayan ellerde perişan olup gittiğinden söz ediyordu ki, haklı gibiydi. Maalesef Atatürk’ten sonra, hatta Atatürk döneminde dahi teorinin özü korunamamış, Atatürkçü dünya görüşü, onu anlayamayanların ya da yanlış anlayanların elinde sönmüştü. Bugün içinde bulunduğumuz ve hayli karamsar ifadelerle betimlediği siyasal gündemin tamamen bu nedenle oluştuğunda ısrarlıydı. Kemalizmi yaşatması gereken kadrolar reel Atatürkçülük adı altında aslında ona ihanet etmişlerdi. Halkımıza Kemalizmin gerçeğini yeniden anlatmak gerekiyordu. Yani daha yolunda başında idik; hepimize çok önemli görevler düşüyordu. Özellikle Kemalizmi doğru anlayanlar için gelecek aydınlık ve güvenliydi. Yanlarından ayrıldığımda kafamın içi dopdoluydu; bana reeli değil fakat gerçeği anlatacak olanları aramaya çıkmaya karar verdim; yolum uzun, sarp ve dolambaçlı olabilirdi; ne var ki, inancı hiçbir güç sarsamaz.

Nasyonal- Sosyalistler de itiraz ediyorlar

Geçenlerde Alman nazilerini eleştirirken, sanırım neo-nazilerden biri karşıma çıktı ve eleştirilerimin haksızlığını yüzüme vurdu. Önce şaşırdım ve sarsıldım, ardından söylediklerini anlamaya çalıştım. Sanırım özetle şöyle bir savunma yaptı; nasyonal-sosyalizme karşı yapılan eleştiriler ve saldırılar, en azından tıpkı sosyalizme karşı yapılanlar kadar haksızdır. Sizler dedi ve devam etti, aslında nasyonal sosyalizmi eleştirmiyorsunuz, onun reel halini eleştiriyorsunuz. Fark mı var dememe kalmadı; elbette diye devam etti, uygulama başkadır, teori bambaşka. Hayli dertli görünüyordu; tarihsel ve reel nasyonal sosyalizmi gerçeğiyle karıştırmamak gerektiğinden söz etti. Maalesef iktidara geldikten sonra dejenere olmuş bir siyasal görüşten söz ediyorduk. Eğer teori olduğu gibi uygulama şansına kavuşsaydı, bugün nasyonal sosyalizme karşı yapılan saldırıların hiçbiri olmazdı. Fakat tarihsel bir trajedi söz konusuydu; sonra ben de hatırladım o anlattıkça, her şey mükemmel başlamıştı; tâ ki SS’ler SA’ların yerini alıncaya dek. İşte tarihin bu kırılma ânı, bütün ideolojinin eksiksiz ve özüne uygun uygulanma şansını almış da götürmüştü. Nereye götürdüğünü sormadım; fakat muhatabımın derdini anlamıştım. SA’ların uygulamaya başlayacakları fakat bu şansı SS’ler yüzünden ellerinden kaçırdıklarını ben de anlamıştım artık. Nasyonal sosyalizmin reel haline bakarak hakkında olumsuz yargıda bulunmak çok büyük bir haksızlık olurdu, oluyordu. Muhatabım gelecekteki saf haldeki nasyonal sosyalizmin ütopyasını da anlatmaktan çekinmedi. Etkilenmediğimi söylersem doğru söylememiş olurum. Gençti, daha önünde uzun bir hayat vardı; belki de gelecek kuşaklar onun nasyonal sosyalizmini nasıl hayata geçirdiğini görme şansına sahip olabilirlerdi. Kendisine başarılar dileyerek yanından ayrıldığımda, arkamdan hala reel nasyonal sosyalizme sövüp duruyordu.


.

Atatürk Nutuk’ta kızdığı paşalarla sonradan barıştı

31.12.2011 - Bu Yazı 4334 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Atatürk Nutuk’ta dönemin muhalif isimlerini şiddetle eleştirir ve yererken, 1927 yılındaki bu değerlendirmelerini hayatının sonuna kadar sürdürdü mü acaba? Nutuk’u kutsal metin olarak görmüyorsanız bu sorunun yanıtına da hazır olmalısınız.

Dönemin muhalif isimleri Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, Kâzım Karabekir, Refet Bele ve diğerleri Nutuk’ta deyim yerindeyse ağızlarının payını aldılar. Atatürk’ün haklarındaki değerlendirmeleri sert ve iddialıdır. Bu metni okuyan herkes isimleri geçenlerin hain olarak algılanmaması için hiçbir neden göremez. 1924 yılına kadar siyasal alanda kader birliği yapmış olduğu arkadaşlarını aradan sadece üç yıl geçtikten sonra Atatürk neden bu denli haşin yargılamaktadır sorusunu bir yana bırakıp; Atatürk’ün hayatının geri kalanında aynı değerlendirmelerine sadık kalıp kalmadığı sorusuyla ilgilenmenin zamanıdır. Tıpkı gerçek olaylardan esinlenmiş Amerikan filmlerinin yaptığını yapmaya çalışacağım. Bu tür dramatik filmlerin sonunda filmde/gerçek hayatta rol alan kişilerin bu dramatik finalden sonra neler yaptığından da kısaca ve kare kare söz edilir. Ben de sözünü ettiğim bu kişilerin 1927 yılından sonra neler yaptığından söz edeceğim.  Atatürk’ün Nutuk’taki hükümleri sabit kalmamış ve zaman içinde değişmiştir. İsmail Arar, Atatürk’ün hükümlerinin tarih içinde hiç değişmediğini ve değişmeyeceğini ileri sürüyor. Bu iddiası doğru değildir. Çünkü tarihî olgularla uyuşmamaktadır. Bu bakımdan Şevket Süreyya Aydemir’in “Tek Adam”daki hükmü, yani Atatürk’ün aradan zaman geçtikten sonra görüşlerini değiştireceğine ilişkin yorumu bana daha gerçekçi geliyor. Belki de aynı yorumu Falih Rıfkı Atay “Çankaya” kitabında Nutuk’un hiç okunmamış olmasını dilemekle paylaşıyor.

Atatürk’ün ‘etrafı’ Cebesoy’u istemedi

1926 yılında İzmir suikasti davası nedeniyle İstiklâl Mahkemesi’nde yargılanarak beraat etmiş olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurucularından Ali Fuat Cebesoy, 1927’de askerlikten ayrılarak emekli de olmuştu. Kendisi “Sınıf Arkadaşım Atatürk” adlı anılarında belirttiğine göre, önce 1927 ve daha sonra da 1933 yılında Atatürk’le kendisinin Harbiye’den ortak eski bir hocasının aracılığıyla yeniden ilişki kurmuş ve 1933’te bir ara seçimde CHP listesinden Konya bağımsız milletvekili seçilmişti bile. Anılarında Atatürk’ün ölümüne yakın bir tarihte Savarona yatında da kendisiyle yakın temasta olduğunu anlatıyor. Ancak Dolmabahçe Sarayı’ndaki son günlerinde Atatürk’ü “etraf”ı nedeniyle ancak bir kez ziyaret edebilecektir. Bütün bu sürede aralarındaki ilişkinin eskisi gibi olduğunu da Cebesoy anılarında vurguluyor. Cebesoy, Millî Şef döneminde de 1939’da yapılan seçimde CHP listesinden Konya bağımsız milletvekili seçilecektir. 9 Ocak 1939’da bağımsız milletvekillerinden Cebesoy ile Refet Bele, CHP’ye katılacaktır. Cebesoy, milletvekilliği görevine 1943 ve 1946 yıllarında yapılan seçimlerde de devam edecektir. Millî Şef dönemindeki Refik Saydam ve Şükrü Saraçoğlu Hükûmetlerinde de bayındırlık ve ulaştırma bakanı olarak görev yapacaktır. Kâzım Karabekir’in ölümünden sonra meclis başkanlığına da seçilen Cebesoy, 1950 seçimlerinden hemen önce CHP’den istifa eder ve DP’ye katılarak seçimlerde DP’den milletvekili seçilir. 1954-1960 döneminde de yine DP listesinden fakat bu kez bağımsız olarak bu görevini 27 Mayıs 1960 darbesine kadar sürdürür. Fakat Yassıada’da yargılanmaz.

Refet Bele’ye vekillik verildi

Ali Fuat Cebesoy’la tıpatıp aynı siyasal kaderi paylaşan Refet Bele, 1935 yılında yapılan seçimde CHP listesinden İstanbul bağımsız milletvekili olmuştur. Bu, Cebesoy’un anılarında belirttiğine göre, Bele’nin kişisel girişimi ve Atatürk’ün de desteğiyle mümkün olabilmişti. O da tıpkı Cebesoy gibi Atatürk hayattayken siyasal yaşama geri dönebilmişti. Millî Şef döneminde de bu görevine devam edecek; 1939 yılında yapılan seçimde yeniden milletvekili seçilecek ve Cebesoy gibi bağımsız olmaktan çıkarak CHP’ye katılacaktır. Bele, 1946 yılında da milletvekili seçilecek ve bu görevini 1950 yılına dek sürdürecektir. Nihayet DP iktidarında 1950-1961 yılları arasında Beyrut mülteciler komisyonunda Türk temsilcisi olarak bulunacaktır.

Kazım Karabekir’le sonuçsuz girişim

1936  yılında yani Nutuk’un okunmasından dokuz yıl sonra Atatürk, benzer siyasi kaderi paylaşmış olan Kazım Karabekir’le de yeniden temas kurmak ister ve bunun için de bu sırada kendisiyle çoktan barışmış olan Cebesoy’u görevlendirir. Cebesoy, Karabekir’i İstanbul’da Atatürk’le karşılaştırmak isterse de, anılarında yer aldığı şekliyle bazı yanlış anlamalar ve Atatürk’ün “etraf”ının bu ilişkinin kurulmasına karşı çıkması sonucunda Dolmabahçe’de öngörülen bu buluşma gerçekleşemez. Karabekir, bu tarihten sonra Atatürk ile temas kurmaz ve yeni bir buluşma da söz konusu olmaz. Cumhurbaşkanı olduğunda İsmet İnönü, zaman yitirmeksizin Karabekir’i CHP’den önce milletvekili ve daha sonra da 1946 yılında meclis başkanı yapacaktır.

Resmi alanda temize çıkarma girişimi

Atatürk, son derece ağır şekilde suçladığı Cebesoy’la Nutuk’un okunmasından sadece altı ve Bele ile de sekiz yıl sonra yeniden temas kurmuş ve onları resmî planda da temize çıkarmak istemişti. Sadece bu durum bile Atatürk’ün bu isimler için Nutuk’ta ortaya koyduğu değerlendirmelerinin geçici olduğunu ve bir süre sonra da değiştiğini açıkça ortaya koyuyor. Atatürk, diğer iki isim, Kâzım Karabekir ve Rauf Orbay ile de yeniden temas kurmak istemişti. Onları da yeniden siyasal hayat içine almak istiyordu. Bu mümkün olamamıştır. Ancak burada önemli olan Atatürk’ün niyeti ve girişimidir. Demek ki Atatürk, bu iki isim için de Nutuk’ta ortaya koyduğu değerlendirmelerini değiştirmiş olmalıdır.

Ya İsmet İnönü’nün başına gelenler?

İNÖNÜ, 1937 yılının sonbaharında başbakanlıktan ayrılmak zorunda kalmıştı. Her ne kadar Nutuk’ta adından her zaman övgüyle bahsedilen bir isim olsa da, bundan sonra adı siyaset sahnesinden tamamen silinecek; yeniden Cumhurbaşkanı oluncaya kadar ismi basında kesinlikle yer almayacaktır. İnönü’nün münzevî hayatı, onun geçmişteki siyasî yaşamını da etkileyecektir. İnönü günlüğünde “Lozan gününde kimseye bir kelime yazdırtmadılar” derken, siyasî mazideki başarılarının da resmî tarihten silinmek istendiğine işaret ediyordu. Yılların Lozan kahramanı İsmet Paşa, başbakanlıktan ayrılmak zorunda kaldığı içindir ki, geçmişteki siyasî başarılarından da koparılmak isteniyordu. Güncel politik konjonktür birdenbire geçmişi de kapsamıştı. Artık geçmiş hiç de eskisi gibi görünmüyordu. Bir de şöyle düşünelim: Eğer Nutuk, 1937 yılının sonbaharında okunsaydı, İnönü acaba Nutuk’ta nasıl değerlendirilirdi? Benim bu spekülatif gibi görünen tarih sorusuna vereceğim yanıt şöyledir: 1937 yılında meydana gelen bu dramatik gelişmeden sonra İnönü’nün siyasetin tamamen dışında kalması ve hatta yaşamının güvence altında dahi bulunmaması, bize açıkça gösteriyor ki, İnönü’nün ismi ve resmi, sadece günlük hayattan ve güncel politikadan değil, fakat muhtemelen resmî tarihin içinden de çıkarılacaktı. Görünen bütün eğilimler buna işaret ediyor. 1937 yılının sonbaharında kaleme alınmış olan bir Nutuk’ta, İsmet İnönü’nün Millî Mücadele ve sonrasındaki gelişmelerde hangi değerlendirmelerle yer alacağını sormanın yalnızca spekülatif bir soru olmadığını, fakat aksine Nutuk’a ilişkin yorum, saptama ve değerlendirmelerimizde bize yeni bir görüş açısı kazandıracak anlamlı ve önemli bir soru olduğunu düşünüyorum. Benim kişisel izlenimim, bu takdirde İnönü’nün Nutuk’ta en azından bugünkü hâli ile yer alamayacağı yönündedir.

Nutuktan

“Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası programı en hain dimağların mahsûlüdür; bu fırka, memlekette suikastçilerin, mürtecilerin tahassungâhı, ümidi istinadı oldu; harici düşmanların, yeni Türk devletini, taze Türk Cumhuriyetini mahvetmeye matuf planlarının sühûleti tatbikatına hizmete çalıştı.” “Terakkiperver ve cumhuriyet kelimelerini kullanarak, bize ve münevveranı millete karşı din bayrağını gizlemek tedbirlerinde bulunanlar, memlekette umumî irtica ve isyan yapmak için dahil ve hariçte tertipler ve teşvikler yapmakla meşgul olanların mevcudiyetinden bihaber farz olunabilirler mi?”


...