çişleri Bakanlığı olaylardan 3 hafta sonra Menemen raporu hazırlamıştı

 Olan bitenleri yılda bir kez yıldönümünde hatırlamak, genellikle bilinen şekilde tartışmak âdet oldu. Peki ama, tarihçilik geçmişe ilişkin bilgilerimize yeni bir şey katmak değil mi? Resmi tarih Menemen ile SCF arasında bağ kurmaya çalışır ama kronolojik olarak bu çok zordur. Çünkü Menemen olayında SCF tarih olmuştu bile.

Menemen olayından hemen sonra, aradan geçen üç hafta zarfında Balıkesir valisi Salim Özdemir Günday, 14 Ocak 1931 târihli raporunu İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’ya iletmişti bile. Kaya da bu raporu Başbakan İsmet İnönü’ye takdim etmişti. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde bulunan bu rapor, olayın ardından sadece birkaç gün geçtikten sonra, yöredeki siyasî gelişmelerin âdetâ röntgenini çekiyordu. Bu bakımdan çok önemlidir. Unutulmasın ki, Menemen olayından kısa bir süre önce SCF de kendisini fesh etmiş ve olaydan hemen sonra Balıkesir’de de merkez ilçede sıkıyönetim ilân edilmişti.

Durum düzelmekteymiş

Valiliğin raporunda, Balıkesir’de siyasî durumun son zamanlarda genellikle düzelmekte olduğu belirtilmişti. Balıkesir’e sonradan katılmış bulunan kazalarda Ankara’dan gelen CHP’lilerin de katkısıyla yeniden parti teşkilâtı kurulduğuna yer verilen raporda, önceden SCF’ye katılmış olanların artık faaliyetlerinden vazgeçtikleri ve “memleket mesaîsi”ne katılmaya başladıkları müjdeleniyordu. Ancak yine de Balıkesir’de CHP teşkilâtı çok yavaş ilerliyordu. Ayrıca, “muhalefet cereyanları henüz tamamen durdurulamamıştı.” Fakat son günlerde CHP’ye katılım arzusunun çoğaldığı görülmüştü. SCF, Balıkesir’de her mahalde kurulmuştu. Edremit, Ayvalık, Burhaniye ile Bandırma ve Erdek çevresinde “dinî propaganda” vardı; fakat daha çok komünist propagandaya rastlanıyordu. Oysa Balıkesir, Gönen, Susurluk, Dursunbey ve Sındırgı’da hep dinî propaganda söz konusuydu. Ama her şeye rağmen durum güvenliydi.

Valiliğe göre tarikatlar faaliyette

Valilik, tarikatların da faaliyetlerine değiniyordu; Balıkesir’de son yıllarda faaliyet gösteren tarikatlar hayli etkili olmuştu. SCF’nin oluşumundan sonra “esasen Garp rejmlerine karşı daima uzak duran Balıkesir gibi muhafazakâr bir muhitte tarikatlar mensubini ve içtimaî inkılâptan hoşnut olmayan hoca takımı” SCF’yi tutmuştu. Üstelik mükemmelen de çalışmışlardı. 23 Aralık tarihinde gerçekleşen Menemen olayından hemen sonra “hassaten tarikat cereyanları üzerinde daha fazla meşgul olunmuştu.” Halen bu işlerde elebaşı durumunda olanlar tutuklanmışlardı. Sıkıyönetim sayesinde “vaziyetten azamî istifade suretiyle bu cereyanların önüne geçilmeye” çalışılıyordu. Raporda, bu şekilde Balıkesir’de vaziyetin memnuniyet verici bir hale konulacağının kuvvetle muhtemel olduğu belirtiliyordu.

Asayiş berkemâl mi?

Elbette Menemen olayından hemen sonra kaleme alınan bir raporda, Çerkeslerden söz edilmesi belki de yadırgatıcı gelebilir. Çerkesler, ne SCF’de, ne de tarikat işlerinde faaliyet göstermişlerdi. “Halen de sakin bir vaziyette”ydiler. Fakat “hareketleri daima göz önünde tutulmakta”ydı. Valilik raporunda, sonuçta ilde cumhuriyet ve devrimler açısından dikkat çekici ve endişe verici bir harekete rastlanmadığı bildiriliyordu. Fakat sorunlar da yok demek değildi. Aksine, “içtimaî inkılâbı hazmedememiş olanlar ekseriyeti teşkil” ediyordu. “Hoşnutsuzlukları da bâki”ydi. “Yeniden bir fırsat bulup harekete geçmemelerinin temini için hükûmet ve CHP teşkilâtının daima kuvvetli bulundurulması ve azamî teyakkuz gösterilmesi” gerekiyordu.

Atatürk’ün gözüyle bakıldığında

Atatürk de kısa bir süre sonra çıktığı yurt gezisinde 8 Şubat’ta Balıkesir için şu gözlemlerde bulunacaktır: Balıkesir’de canlı ve hareketli bir halk kütlesi vardı. Merkezde CHP yönetimi “orta kıymet”te kişilerden oluşuyordu. SCF’den CHP’ye büyük ölçüde katılım olmuştu. Atatürk, SCF’ye geçmiş, sonra yeniden CHP’ye dönmüş olanlarla bizzat konuştuğunu yazmaktadır. Onlardan çok iyi izlenim aldığını bildirmektedir. Zamanında bazı CHP milletvekilleri ile CHP üyeleri, gerçekten de bu kişileri gücendirmişti, gönülleri bu nedenle kırılmıştı. Atatürk, belediye başkanının istifa etmesini istemişti. Fakat yeni seçim sıkıyönetim kalktıktan sonra yapılmalıydı. Bu noktada Atatürk âdetâ talimat da veriyordu; buna göre, sıkıyönetim olsun, Divanı Harp olsun, süresi daha sona ermeden kaldırılmalıydı; fakat bu öneri sıkıyönetimden gelmeliydi. Diğer yandan Atatürk, geçmişteki olaylara atıfta bulunarak, bazı sert eleştiriler de getiriyordu. Öncelikle vali muhakkak değiştirilmeliydi; çünkü zaaf göstermişti. Belediye seçiminde üzerine düşen görevi yapmamıştı. Balıkesir’de mevcut cereyanları izleyecek, iyi anlayacak ve “her şeye hâkim olacak” bir valiye ihtiyaç vardı. Böyle bir vali adayı bulunacak ve tayininden önce muhakkak Atatürk’ün de onayı alınacaktı.

Muhalefet CHP’ye değil CHP’lilere karşı

Balıkesir’de muhalefetin önde gelen bir ismi, bizzat Atatürk’e mektup yazarak, buradaki rahatsızlığı anlatmak istemişti. Kendisi SCF’li önemli bir yönetici ve yine Balıkesir’de yayın yapan İstiklâl gazetesinin de sahip ve başyazarıydı. Kendi ifadesiyle CHP bu ilde hiçbir başarı kazanamamıştı. Çünkü sadece iki muhalif CHP’ye katılmıştı. Muhalefet Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kurulduğunda bu akıma kapılmamıştı; fakat SCF kurulduğunda durum tamamen değişmişti, bunun nedenleri üzerinde durulmalıydı. Asıl sebep, CHP yöneticilerinin yarattığı olumsuz sonuçlardı. Özetle, muhalefet, CHP’nin programına ve manevî şahsiyetine karşı değildi, fakat partiyi kendisinin kişisel çıkarlarına âlet eden parti yöneticilerine karşıydı. Muhalefet bu nedenle CHP’den uzaklaşmıştı. Bu durum değişmeden muhalefetin CHP’ye geri dönmesi mümkün olamazdı.

ASKER KUBİLAY’IN EMRİNİ DİNLEMEDİ Mİ?

Menemen olayına da raporda bu şekilde atıfta bulunuluyordu: “Menemen hâdisesi günü şehit Kubilay’ın askere ‘süngü tak’ emri verdiği ve askerin bu emri ifa eylemediği işitilmişti. Eğer bu hal doğruysa, o vakit” komutana karşı söylenen bu sözle “şehit Kubilay’ın emrinin ifa edilmemesi hadisesini birleştirmek ve o surette muhakeme etmek” gerekirdi. Yine de rapora göre, Balıkesir’in kazalarında “en ufak bir irtica kokusu dahi” yoktu. Bütün muhalefet, kişisel anlaşmazlıklardan, memurların ve CHP’li yöneticilerin yönetim zaaflarından ileri gelmişti. Çözüm yolu da basitti: “Halkla daima temasta bulunarak, kendilerine rejimimizi anlatmak ve sık sık” görüşmek, konuşmak, tartışarak genel ilgiyi artırmak. Rapora göre, bu cihet CHP’nin zayıf noktalarından biriydi; esaslı zaaf noktasıydı. Zaafın da nedeniydi. CHP halka yönelmeliydi, inmeliydi. İşte neredeyse seksen yıl önce yazılmış bir CHP raporu; bugün yazılsa acaba daha farklı olur muydu? Ne dersiniz?

CHP Raporu irticaya işaret ediyor

Aralarında ünlü tarihçi İsmail Hakkı Uzunçarşılı’nın da bulunduğu bir grup CHP milletvekilinin 26 Ocak tarihli raporuna da bir göz atabiliriz. Bu rapora göre, Balıkesir’de merkez ilçe CHP’ye karşı direniyordu. Muhalefetin temel nedeni, tâ Kuvayi Milliye ve Müdafaai Hukuk Cemiyeti günlerinde “hakikaten iyi çalışmış” olan ve CHP’ye katılmış bulunan kişilerin zamanla kendilerine önem verilmediğini, yüzlerine bile bakılmadığını görmeleri üzerine, partiden ayrılmış olmalarıydı. Elbette umduğunu bulamayanlar da onlara eklenmişti. Fakat “inkılâplarımızla rejimlerimizi hazmedemeyen ve edemeyecek olan irtica kuvveti de, bu fırsattan istifadeyi ihmal etmeyerek, derhal işin başına geçmiş ve vaziyete hâkim olmuş ve bu halde sürüklediği bir kitle, bir irtica manzarası arz etmiş ve hakikatte mürteci olmayan” kişiler de yukarıda belirtilen nedenlerle onların peşinden sürüklenmişti. Bu raporda da muhalefetin önde gelen isimleri belirtiliyor ve Balıkesir’deki muhalefet liderinin doğrudan komutana bile karşı çıkabildiğinden söz ediliyordu. Anlatılanlara göre, SCF’nin faaliyet gösterdiği sırada yörenin komutanı, askerin müdahaleye mecbur kalacağı uyarısında bulunduğu sırada, “ya asker bize silah çekmezse” şeklinde bir karşılık aldığı unutulmamalıydı.

Menemen, SCF’den sonradır

Menemen ile SCF arasında doğrudan bağ kurulması, olaydan hemen sonra oldu; 1931 yılında yayınlanan lise tarih ders kitabı, Menemen ile muhalefet partisi arasında doğrudan bağ kurdu. Fakat kronolojik olarak bunu yapmak güçtü. Bu bakımdan şöyle karmaşık bir formülle durum geçiştirilmek istendi: “İrtica anasırının, yeni fırka teşebbüsünden istifadeye kalkışılarak, dünyanın ve memleketin iktisadî buhranla çarpıştığı bir zamanda gaileler çıkarabilmeleri ihtimali, yeni fırkanın başında veya teşkilâtında bulunan samimi cumhuriyetçileri, Menemen hadisesinin gerçekleşmesinden evvel ciddî endişeye düşürmüştü; bu endişe iledir ki, SCF dört [üç] aylık yaşayıştan sonra, bu acıklı hadiseden üç hafta kadar evvel” kendisini fesh etti. “İrticaın son mezbuhane [boğazlanmış] saldırısı demek olan Menemen hadisesi, bu fesih kararının ne kadar vaktinde ve isabetli olduğunu gösterdi.” Bu karmaşık formülasyon, günümüzde dahi Menemen olayı ile SCF arasında doğrudan bağlantı kuran yayınların temelini oluşturmuştur denilebilir. Fakat gerçekte SCF ile Menemen olayı arasında o dönemde bağ kurulmadı; hiçbir SCF’li üye Menemen’de yargılanmadı ve mahkûm da olmadı.

Fevzi Çakmak’ın cenaze töreni 31 Mart’la kıyaslanmıştı

 Nihat Erim günlüğünde şöyle yazacaktır: “Ölümünü vesile yapan Millet Partisi, irtica unsurları ve komünistler, bu hadiseyi iyice istismar ettiler. Cenaze dün kaldırıldı. İstanbul tam irtica günü yaşadı.”

Çakmak’ın 10 Nisan 1950 tarihindeki ölümü, İstanbul’da dinî yönü ağır basan bir siyasî gösteriye dönüştü. Çakmak’ın ölümü karşısında iktidarın gereken saygıyı göstermediği ileri sürülmüştü. Ölüm günü radyoların matem müziği çalmaması ve buna karşılık basının Atatürk’ün ölümünde uygulandığı şekli ile siyah başlıklarla yayınlanması bir tezat oluşturuyordu. Oysa bazı gençlik grupları bu durumu protesto etmek amacı ile radyo önünde toplanmış ve polis tarafından da dağıtılmıştı. Ancak olaylarda çatışma çıkmış ve Taksim Gazinosu ile sinemaların camları hasar görmüştü.

Şehir tiyatrosu zorla kapattırılmış; radyo önündeki gösteride jandarma havaya ateş açmak zorunda kamıştı. Bu arada bayrakların yarıya indirilmesi de sağlanmıştı. Çakmak’ın cenazesinde ise gençler ve subaylar tarafından nöbet  tutuluyordu. Tıpkı Atatürk’ün cenazesinde olduğu gibi.

Hilmi Uran, anılarında, radyoda matem müziği çalınmamasının nedenini Başbakan Şemsettin Günaltay’a değil, aksine onun yerine vekâlet eden Nihat Erim’in talimatına bağlıyor. Erim, Çakmak’ın güncel siyasî kimliğinin önde geldiğini düşünerek bu türden resmî bir törene gerek görmemiş. Bütün bu olaylar, yarı yarıya iktidarı protesto ve yarı yarıya da Çakmak için yapılan bir saygı ifadesi olarak kabul edilebilir.

MP’nin gövde gösterisi

Ancak ertesi gün cenazede meydana gelen olaylar daha da genişti. Çakmak için resmî ve askerî bir cenaze töreni yapılması gerekiyordu. Fakat cenazeye katılanlar buna imkân bırakmayacaklar ve cenaze, MP’nin görünmez liderliği altında, tekbir sesleri arasında dönemin en önemli dinsel ağırlıklı ve geniş siyasî gösterisi olarak gündeme gelecektir.

Gösterilerin ardından sayıca kalabalık bir tutuklama da gerçekleştirilecektir. MP, Çakmak için 11 Mayıs’ta seçimlerden hemen önce mevlüt okutacaktır. Faik Ahmet Barutçu, anılarında, Nihat Erim’in olaylar karşısında MP’yi kapattırmayı önerdiğini, fakat İsmet İnönü’nün öneriyi reddettiğini yazıyor. Hüseyin Cahit Yalçın da, olayların 31 Mart’ı andırdığını belirtmişti. Belki de tarihin ironisi, MP’nin DP iktidarı sırasında laikliğe ters düştüğü için yargı kanalıyla kapatılacak olmasıdır! DP, MP’nin dinî hassasiyetine katlanamamamıştı.

Çakmak, İnönü'yü kabul etmedi mi?

Bu arada, Çakmak’ın hastalığı sırasında İnönü’nün kendisini ziyaret etmek üzere hastahaneye gelişi ve Çakmak tarafından kabul edilmeyişi, siyasî dedikodular arasına karışmıştı bile. Oysa Cihat Baban, anılarında, buluşmanın Çakmak tarafından değil, fakat yakınları tarafından ve sağlık nedenleriyle engellendiğini belirtiyor. Nihat Erim de günlüğünde bunu doğrulamaktadır. Çakmak’ın ölümünden neredeyse birkaç gün sonra yapılan 1950 seçiminde MP fazlasıyla hayal kırıklığına uğradı. Cenaze töreninin görkemi seçim sandığına hiç yansımamıştı. Mareşal’in halk üzerindeki etkisi belki de sanıldığı kadar değildi. Hayli abartılmıştı. Neyse ki Mareşal bu sonucu göremedi. Görseydi, herhalde büyük bir hayal kırıklığı yaşardı. DP, CHP’yi geride bırakırken, MP ile Mareşal’in manevî ağırlığını silip süpürmüştü. MP’nin DP hakkındaki ithamları halkta önemli bir yankı bulamamıştı. Ama yanıtlanması imkânsız bir soru hâlâ sorulabilir: Acaba Çakmak tek-parti döneminde görevi başında ölseydi, cenazesi yine böylesine görkemli olabilir miydi?

Amerikalı işadamının kaleminden Fevzi Çakmak

Asya adlı bir Amerikan dergisinde 1936 yılında yayınlanan bir yazıyı daha önce sizlerle paylaşmıştım; yazıda Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak’tan da söz ediliyordu. O, rejimin en önde gelenlerinden biriydi; Atatürk’e de çok yakındı. 1936 yılının sonlarında ABD’de yayınlanan bir dergide çıkan değerlendirme, Türkiye’nin Washington Büyükelçisi Mehmet Münir Ertegün’ün de dikkatini çekmişti: “Atatürk’ün Etrafındaki Zevat” başlıklı yazı, Türkiye’deki siyasî seçkinleri analiz ediyor; yazıda Fevzi Çakmak da önemli bir yer tutuyordu. Amerikalı bir işadamı Çakmak’ı şöyle anlatıyordu:

‘Silahlı Kuvvetler iyi ellere teslim edilmişti’

Amerikalı işadamına göre; muhtemelen Gazi’nin gerçek yetki devrini, ulusal savunma güçlerinin yeniden düzenlenmesini, donanımını ve eğitimini Çakmak’a emanet etmesi kadar iyi gösteren belirgin başkaca bir örnek yoktu. Genelkurmay Başkanı olarak Fevzi Çakmak ülkenin deniz, hava ve kara savunmasından sorumluydu. Sorumluluğu bu alanla sınırlıydı. Ancak bu alanda kendi görüşü, Gazi ile İnönü’nün ulusal politikaya ilişkin konulardaki destekleri koşuluyla ve zaten kendisine bağlı olan yüksek savunma konseyinin nihaî onayıyla üstün geliyordu. Gazi, silâhlı kuvvetlere ilişkin ayrıntılara pek az karışıyordu. Silâhlı kuvvetler, Mareşalin şahsında iyi ellere teslim edilmişti. O, Millî Savunma Bakanı’nın kendi hareket alanına çok fazla sızmasına pek tahammül eder gibi görünmüyordu. Henüz kendi yetkilerini devretmeyi başaramamıştı. Ordunun da Mareşale büyük saygısı vardı. Bu duyguya beğenilmemek gibi mutlu bir korku da karışıyordu. Çünkü, o enerjik bir kumandandı; ciddî yargı ve eylem hatalarına hoşgörü göstermezdi.

Amerikalı işadamının ilk elden gözlemi

O sırada yazarın temsil ettiği Amerikan havacılığı ile Millî Savunma Bakanlığı arasında hava kuvvetlerinin yeniden donanımı ve İstanbul ile Ankara arasında tecrübe edilecek uçuş hattı kurulması için sözleşme imzalandığı halde, yazarın bu sözleşmeyle ilgili emirlerin verilebilmesi için pek çok defalar bakanlığın onayını alması gerekmişti. Her durumda, belgeleri müsteşara, bakana, hesap ve danışma bürolarına, Maliye Bakanlığı’na ve bazen de Bakanlar Kurulu’na teslim etmeden önce bir teknik komisyonun, bir hukuk komisyonunun, bir genelkurmay komisyonunun ve bir de satış komisyonunun imzalarını almak gerekiyordu. İlkesel olarak emirler onaylanmasına karşın, zorluk ilk imzaların alınmasında çıkıyordu. Bakanlık komisyonları birbirlerine ve genelkurmaya öncelik veriyorlardı. Genelkurmay Başkanı’nın şahsen kendisinden gelen bir emir olmadan genelkurmay komisyonu ilk imzayı vermeye ikna edilemiyordu. Genellikle bu uğraşlar, yukarı kademelerdeki hiç kimse ilk imzanın paylaşılmayan sorumluluğunu üzerine almaya cesaret edemediği için başbakanın, hükûmetin ve Genelkurmay Başkanı’nın işin içine dahil edilmesiyle son buluyordu.

Muhafazakâr Mareşal

Bu arada, Çakmak’ın alışılmış geniş bakış açısıyla her zaman tam olarak uyuşmayan muhafazakârlık eğilimleri de vardı. Hava savunmasının değerini, bu dalın diğerlerine oranla daha da gelişmesine ön ayak olacak kadar takdir eden ilk Genelkurmay Başkanlarından olmakla beraber; Anadolu’nun kıtalararası hava yollarının transit geçişine açılmasında kolaylık gösterilmesini reddetmiş ve bunun üzerinde ısrarla durmuştu. Esnekliği, çok sevdiği Marmara Denizi’nin kayalık adacıklarına eşdeğerdi. Yakındoğu’daki İtalyan isteklerinden korkusundan, bir İtalyan havayoluna, sonrasında da yabancı bir havayoluna, geniş Anadolu platosunun üzerinden geçiş izni verme fikrine karşı kendisinde tiksinti doğmuştu.

Fırtınalarla dolu bir siyasi hayat

Mareşal, son derece istikrarlı bir şekilde uzun yıllar Genelkurmay Başkanlığı yaptı. 1920 yılında katıldığı Millî Mücadele’yi de katarsak, aralıksız yirmi dört yıl boyunca bu görevi yürüttüğünü söyleyebiliriz. Ne var ki, isteğinin aksine, 1944 yılında özel bir yasa çıkarılarak yaş haddinden emekli edilmesi, onu politik olarak İnönü karşıtı haline getirdi. İnönü karşıtlığı ise, Mareşalin 1946 sonrası siyasî yaşamını hayli istikrarsız kıldı. Halk üzerinde çok derin ve geniş bir ağırlığı olduğunu düşünüyordu. Bu bakımdan DP’nin kendisine kucak açması mantıklıydı. Ne var ki, Çakmak sadece DP milletvekili olmakla yetinemedi. Aksine, DP’nin Cumhurbaşkanı adayı olması bile ona yeterli gelmedi. Samet Ağaoğlu, siyasî günlüğünde, Celâl Bayar’ın onun için pek de itimat telkin etmeyen bir dille konuştuğunu daha 1947 yılında kayda geçirmişti bile. Bayar, Çakmak’ın hem dönemin solcularıyla, hem de demokratlarıyla birlikte olduğunu, her iki tarafı da idare etmeye çalıştığını söylüyordu. Bayar, zaten Mareşalin bütün hayatı boyunca herkesi idare etmeye alışık olduğundan da söz etmişti.

DP ile Serteller arasında

Mareşal, bir süre sonra DP liderleriyle anlaşmazlığa düştü; onun Sabiha ve Zekeriya Sertel’le Cami Baykurt’la, yani dönemin solcularıyla siyasî yakınlaşması, DP yöneticilerini zaten fazlasıyla rahatsız etmişti. Bunun üstüne bir de DP içindeki Bayar-Menderes-Köprülü eksenine karşı Kenan Öner’in açtığı bayrağa da katıldı. Çakmak ve arkadaşları, DP’nin İnönü ile uzlaştığına ve halktan uzak düştüğüne, hatta onun danışıklı dövüşün partisi olduğuna karar vermişlerdi.Kısa sürede DP içindeki anlaşmazlık  politik ayrışma ile sonuçlandı. Muhalefet, parti içi mücadeleyi yitirdi ve partiden ayrılmak zorunda kaldı. Bütün bu süreç, 1948 yılında “üçüncü parti”nin Millet Partisi’nin (MP) kurulmasıyla sonuçlandı. Mareşal, şimdi de Osman Bölükbaşı ve arkadaşlarıyla birlikte yeni partinin başkanı olmuştu. MP, hem CHP hem de DP ile mücadele etti. MP, hatta DP’yi sadece davaya ihanetle suçlamakla kalmadı; onu CHP’nin kuyruğuna takılmakla da suçladı. Bayar ve arkadaşları, “bu davanın adamı değiller”di. Davanın bayraktarlığını MP yapıyordu, başında da Çakmak. MP, DP’yi dine sırt çevirmekle de suçlamıştı. Tıpkı CHP gibi. MP, dine çok daha yakın duran bir partiydi.

Nihat Erim'in günlüğünden

İrticacılar ve komünistler el ele...

“Mareşal’in ölüsünü de istismar etmek isteyeceklerini tahmin etmiştim. Bir bahane vermemeye gayret ediyorum. İnönü’nün derhal beyanat vermesi, telgraflar, radyoda hayat ve hâtırasından bahsetme, İstanbul’a cenazesine gitmek isteyen talebeye tren tahsisi… Fakat buldular: Radyo müzik yayınını durdurmalı, bayraklar yarıya inmeli, millî matem ilân edilmeliymiş… Prof. Vasfi Raşit [Seviğ] Ankara Üniversitesi’ni tahrik ettiriyor, İstanbul’da da tahrikçiler eksik değil.

Nümâyişler…”

“Ölümünü vesile yapan MP, irtica unsurları ve komünistler, bu hadiseyi iyice istismar ettiler. Cenaze dün kaldırıldı. İstanbul tam irtica günü yaşadı.Şimdiye kadar görülmemiş bir kalabalık ( 100.000 kişi tahmin ediliyor) sokaklara dökülmüş. Hafızlar, şeyhler, hocalar, Arapça ezanlar, ilahiler okuyarak Nişantaşı’ndan Beyazıt’a ve oradan da Fatih ve Eyüp’e kadar tabutu götürmüşler. Maalesef bu tezahürlerin önünde üniversite talebeleri yer almış. Hazin bir levha. Otuz yıl sonra laiklik inkılâbımızın imtihanı oluyor bu. Garip bir tesadüf, 1909 yılı Rumî tarihle 31 Martı (13 Nisan) ile bir gün farkla bu manzara 41 yıl sonra tekrar canlanıyor.

Tandoğan’ı intihara götüren cinayet davası

 Ünlü Ankara valisi Nevzat Tandoğan’ın 1946 yılındaki trajik intiharı, ardından çıkan pek çok söylenti bir yana bırakılacak olursa, aslında rejim değişikliğinin Tandoğan’ın üzerindeki dayanılmaz ağırlığıydı.

Nevzat Tandoğan 1929 yılından itibaren kesintisiz olarak 17 yıl boyunca Ankara valisiydi. Bu, aynı zamanda kentin belediye başkanı olmak anlamına da geliyordu. Yeniden kurulan başkentin bu dönemde tek ve değişmez yöneticisi olmak öyle kolay da değildi. Pek çok değişken ilişkiyi bir arada götürmeyi bilmek gerekiyordu. Bu kırılgan dengeler içinde idarecilikle siyasetin birbirine karıştığı bir ortamda, üstelik Tandoğan gibi iş yapmasını bilen bir idarecinin yıldızının parlamaması için hiçbir neden yoktu.

Otobüs durağında sıra O’nun uygulaması

Yeni Avrupai başkent Ankara’da kılık kıyafeti pek de yerinde olmayanların kentin belirli ve fiyakalı caddelerinde, sokaklarında dolaşmalarını yasaklamak tamamen onun fikriydi. Ankara’da rejimin övgü dolu törenleri yine onun tarafından düzenlenmekteydi. Atatürk’ün Millî Mücadele’de Ankara’ya geliş tarihi olan 27 Aralık’ın törenselleştirilmesi, ilk kez kutlanmaya başlanması da yine 1932 yılında olmuştu; elbette Tandoğan’ın bu organizasyondaki rolü çok önemliydi.

Yine Ankara’nın simgelerinden sayılan ünlü Güvenpark’taki anıt da yine onun organizasyonunda hazırlanmıştı. Bu o kadar geniş bir harcamayla yapılmıştı ki, anıtın bütçesi, pek çok belediyenin yıllık bütçesini aşıyordu. Yine de belirtmek gerekir ki, Ankaralıların otobüs duraklarında sıraya girmeleri gibi hala pek çok kentte rastlanmayan kültürel adetler, yine Tandoğan’ın ısrarlı çabalarıyla gerçekleşmişti! Tabiî Ankara’nın yeşillenmesini unutmamak gerekir. Fakat ünlü Jansen planıyla bir türlü barışamamıştı. Bu bakımdan Ankara’nın imâr planının Jansen’in düşlediğinden farklı olması da, onun fikriydi.

Entrikalarla dolu bir cinayet

Ankara’da işlenen sıradan bir cinayetin pek öyle sıradan olmadığının ortaya çıkması, belki de fitilin ucunu ateşledi. Ünlü Haşmet Orbay-Reşit Mercan cinayetinin basındaki sansasyonel haberleri döneme damgasını vurmuştu. Önce cinayetin Reşit Mercan tarafından işlendiği, fakat dönemin Genelkurmay Başkanı Kâzım Orbay’ın oğlu Haşmet Orbay’ın da caniye bilmeden tabanca sağladığı mahkemede anlaşılmışsa da, cinayetin siyasî müdahalelerle karartılmaya çalışıldığı yolunda basında olsun, kamuoyunda olsun söylentiler üzerine ve daha da önemlisi bir süre sonra Mercan’ın esas failin kendisi değil, fakat Orbay olduğu itirafı, davanın arapsaçına dönmesine neden olmuştu. Mercan’a göre, cinayeti üzerine alması için emniyet ve özellikle de Tandoğan baskıda bulunmuştu. Hele konu bir soru önergesi şeklinde meclise de gelince, artık ipin ucu kaçmış sayılırdı. Mahkeme Tandoğan’ı da tanık olarak çağırmıştı.

Tandoğan mahkemede ifade verdi

Tandoğan’ın siyasî konumunda olan bir kişinin bir cinâyet dâvâsına adının karışmış olması ve bunun sonucunda da mahkemede tanıklık yapmak zorunda kalması rejim değişikliğinden önce asla mümkün olamazdı. 8 Nisan 1946 tarihinde tanıklık yapan Tandoğan, mahkemede sanık Mercan’ın avukatları tarafından sorulan soruları da yanıtlamak zorunda kalmıştı. Tandoğan gerçek katili saklamak ve adaleti yanıltmakla suçlanıyordu. Ancak o katilin Mercan olduğunda ısrarlıydı.

İfadenin ertesi günü intihar etti

Tandoğan’ın ertesi gün alınan intihar haberi muhtemelen bu duruşmanın somut bir sonucuydu. Cinayetin niçin işlendiği hiçbir zaman anlaşılamadı; fakat Orbay cinayetten mahkûm oldu. İktidar siyasî amaçlarla asıl faili gizlemeye çalışmaktan dolayı yıprandı. Tandoğan muhtemelen bu davada iktidardan ve güvendiği kişilerden destek görmediği için hayal kırıklığına uğramıştı. Rejim değişince, eski rejimin kurallarında iş gören idareciler için hayat zorlaşmıştı anlaşılan. Herhalde Tandoğan ihanete uğradığını düşünüyordu. Koskocaman valinin basit bir mahkemeye çağrılmasını haysiyet meselesi yapmıştı; haysiyetine ağır bir darbe aldığını düşünüyordu. Belki haksız da sayılmazdı. Anlayamadığı şey, yeni rejimde eski usullerle iş yapmanın artık imkânsız oluşu ve onun buna ayak uyduramadığıydı. Bu, trajik bir intiharla sonuçlanmıştı. Kısa bir süre sonra 30 Temmuz 1946 târihinde Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kâzım Orbay da görevinden ayrılacak ve Yüksek Askerî Şûra üyeliğine atanacaktır. Bir cinayet, çok önemli pozisyonları etkilemişti yani.

Günlüklerde intihar neden yok?

Elbette böylesine mühim bir intihar basında pek çok söylentiye neden oldu; kimisi onun zaten daha önce de intihar etme eğiliminden söz ediyor; kimisi bir gönül ilişkisinin böyle sonuçlandığını imâ ediyor; kimisi de eskisi gibi İnönü’den yakınlık görmemesinin yarattığı bir ruhî çöküntüye atıfta bulunuyordu. Ulus gazetesinde Falih Rıfkı Atay, “namus ve haysiyet tanımayan”, sadece daha çok satış için her şeyi yapan basını eleştiriyordu. Kısa bir süre sonra Hasan Âli Yücel, Kenan Öner ile davasında Nihat Erim’e, zor durumda Tandoğan gibi davranmayacağını söyleyecek ve Erim de bunu günlüğüne geçirecektir. Maalesef ne İnönü’nün, ne de Erim’in günlüğünde Tandoğan’ın intiharı hakkında not bulunmamaktadır.

ÖNCE ÖĞRETMENDİ SONRA POLİS OLDU

Tandoğan 1894 doğumluydu; varlıklı bir aileden geliyordu. Birinci Dünya Savaşı yıllarında İstanbul’da istihbarat subayı olarak görev almıştı; savaşın son iki yılında bu görevinin yanında öğretmenliğe de başlamıştı. Sonra birden bire 1918 yılında polisliğe geçti. Belki de maaşının neredeyse iki misli artması, onun bu tercihinde önemli bir rol oynamıştır. İstanbul’un işgali sırasında 1920-1922 yılları arasında açıkta kalmıştı; bu sırada nasıl geçindiğini bilmiyoruz. Fakat İstanbul’a millî ordunun girişinden hemen sonra, muhtemelen İttihatçı tanınmasının karşılığı olarak, yeniden görevine geri dönebilmiştir. Unutulmasın ki, daha önceleri Sait Molla’nın izlenmesinde olsun, İngiliz Muhipleri Cemiyeti’nin evraklarının ele geçirilmesinde olsun, hatta Ali Kemal’in İstanbul’dan İzmit’e gönderilmesinde olsun birinci derecede rol oynamıştı. İstanbul Valisi Esat Paşa’yla uyumlu çalıştı. Onun valilikten alınmasından sonra polislikten ayrıldı. Bir süre belediyede çalıştı. Ardından 1925 yılında Malatya valisi oldu. İdarecilikteki bilgi ve tecrübesini Esat Paşa’dan aldığı hep söylendi. Yönetici olarak yönetilenleri uygun şekilde “uyarma”yı galiba ondan öğrenmişti. Malatya’ya da Başbakan İnönü’nün talebi üzerine gönderilmişti zaten. Malatya’da sarhoşları şehir dışına çıkartıp, orada bırakmak gibi uygulamalarıyla tanındı. İleride Ankaralı sarhoşlar da Malatyalı sarhoşlarla aynı kaderi paylaşacaklardır. 1927 yılında CHP’nin Konya milletvekili oldu; fakat kısa bir süre sonra da Ankara valisi olarak atandı. Milletvekilliğinden ayrılmak zorunda kaldı. Asıl olarak bu görevde tanındı.

STAR yazıları ‘Tarihin Buğulu Aynası’nda toplandı

Star gazetesinde yaklaşık iki yıldır sürdürdüğüm yazılarımın bir kısmını Tarihin Buğulu Aynası başlığıyla Timaş Yayınlarından geçen hafta yayınladım. Gazete yazılarıma ilgi gösteren okuyucularımın bu kitapta daha önceki yazılarımı topluca bulabileceklerini haber vermek isterim. Bu derlemenin Millî Mücadele’den 27 Mayıs darbesine kadar yakın tarihimizin pek çok konusunu ele aldığını da hatırlatmak istiyorum.

İNÖNÜ'NÜN ZOR ZAMAN DOSTUYDU

Tandoğan’ın bu kadar uzun süre başkentin valisi ve belediye başkanı olarak görevde kalmasını sağlayan siyasî temel, onun rejimin önde gelenleriyle yakınlığıydı. Tandoğan rejimin güvendiği idarecilerden biriydi. Bu destek başta İsmet İnönü’nün yakınlığıydı. Ayrıca bu yakınlık ve güven, siyasetin rüzgârlarından da pek etkilenmeyecektir. Hatırlanmalıdır ki, 1937 yılında İnönü Atatürk’ten ayrıldığında, yanında ve yakınında pek kimse kalmadığında, hatta kendisine suikast tertipleri hazırlandığı söylentisi dolaştığında, Ankara emniyet müdürüyle birlikte Tandoğan onu Pembe Köşk’te koruma altına alan isimlerdi. İnönü, yıllar sonra anılarında Tandoğan’ın bu güç zamanlarında haftada bir yemeğe geldiğini, kendisini koruduğunu, ihtiyaçlarını sorduğunu, özellikle yakından ilgilendiğini yazacaktır. Herhalde İnönü’nün Cumhurbaşkanlığına giden yolda Tandoğan önemli rol oynamıştı. Hep İnönü’nün yanında ve yakınındaydı. Atatürk hayattayken de onun. Yine unutulmasın ki, valilikle CHP il başkanlığının birleştirildiği dönemde aynı zamanda CHP Ankara il başkanıydı da.

HALA BİR BİYOGRAFİSİ YOK

Uygur Kocabaşoğlu’nun “İmlâya Gelmez Tarih Yazıları: İki Arada Bir Derede” kitabında yer alan Nevzat Tandoğan ve tekparti dönemi Ankara’sı üzerine yazdığı makale, bu yazıma temel oluşturdu. Tandoğan hakkında hala bir biyografinin olmaması ne kadar büyük bir eksiklik. Ankara’da büyük mitinglerin yapıldığı Tandoğan Meydanı da olmasa, neredeyse bu tarihî kişilik hafızalardan tamamen silinecek. Bu alanda hem Ankara belediyesinin, hem de valiliğin esaslı ve objektif bir eser hazırlanmasını sağlamak üzere harekete geçmesi beklenir doğrusu. Meselâ doğumunun 125. yılı vesilesiyle falan; ancak yetişir çünkü. Ellerinde bulunan tarihî bilgileri paylaşmak ve arşivi açmak koşuluyla tabiî. Yoksa genellikle yapıla geldiği gibi, hele hele bol resimlerle fotoğraflarla kaplanmış şekilde bir anma kitabı hazırlamak, doğru olmaz.

Musul meselesinde hiç olmazsa Almanya yanımızdaydı

 Musul meselesini kim bilmez ki; Lozan’da bir türlü çözüme kavuşturulamayan, sonra Milletler Cemiyeti’nde Türkiye aleyhine karara bağlanan güney sınırımızın öyküsünü. Ama Almanya’nın tutumunu bilen pek azdır sanırım.

Lozan Antlaşması’nın imzalanmasından sonra Musul sorunu, Türk dış politikasının en önemli sorunlarından biri olarak kaldı. Bu sorun Türkiye’nin İngiltere ile ilişkilerini de gerginleştiren bir gündem maddesiydi. Konu Milletler Cemiyeti’ne havale edilmişti; İngiltere ile Fransa’nın denetiminde kurulan bu örgütün, üyesi bile olmayan Türkiye lehine karar vermesi gerçekçi bir beklenti sayılamazdı. Ama Lozan’da Türkiye bu süreci baştan kabullenmişti.

Almanya’nın meseleye bakışı

Daha 1925 yılında Almanya’nın Ankara Büyükelçiliği’nce hazırlanan bir raporda; Musul sorununda Türk-İngiliz çatışmasına ve bu konuda Berlin’in alması gereken tutuma yer verilmişti. Musul’un Milletler Cemiyeti Meclisi tarafından 16 Aralık 1925 tarihinde Irak’ın mandasına bırakılması kararından sadece birkaç gün önce kaleme alınan raporda, Almanya’nın Ankara Büyükelçisi Nadolny’den alınan bilgilere göre, Türkiye’nin cemiyete ve bu arada tabiî başta İngiltere ile Fransa’ya karşı tutumunun gittikçe sertleşmekte olduğu ve hatta bunun tehdit edici bir hale geldiği açıklanıyordu.

Gerçi Nadolny, Musul yüzünden Ankara’nın savaşa gireceğini sanmıyordu. Ama doğabilecek bir kriz Berlin’i de rahatsız ederdi. Hatırlanacağı gibi, ilk dünya savaşını kaybeden Almanya da cemiyete üye olamamıştı. Tıpkı Sovyetler Birliği gibi. Ama olmak da istiyordu.

Ankara’nın ‘hayati sorunu’

Raporda, Musul sorununun Türkiye’yi cemiyete katılmaktan da alıkoyacağı ve bunun da Berlin’i rahatsız etmekte olduğuna yer verilmişti. Nadolny, kendi ifadesiyle Musul sorununu Türkiye’nin hayati önemdeki mücadelesi olarak tanımlıyor ve Almanya’nın Türkiye’ye karşı İngiltere’nin yanında olduğu izlenimi vermekten kesinlikle kaçınması gerektiğini vurguluyordu. İngiltere ise bu konuda Türkiye’yi sürekli olarak sıkıştırıyordu; bu sıkışıklık Ankara’yı Moskova ile anlaşmaya sürüklemekteydi. Yine bu yüzden Türkiye Batı’dan da uzaklaşıyordu. Nitekim Türkiye Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras, cemiyetin kesin kararından sonra Nadolny’e “İngiliz budalalığı”ndan söz edecektir.

Nadolny’nin Türkiye analizi

Nadolny bu kez 1926 yılında yazdığı bir başka raporda, Ankara’nın dış politikada hayli zorda kaldığından söz ediyordu.

Bu alanda genel bir karamsarlık hâkimdi. O kadar ki, Nadolny’nin gözünde her zaman için iyimser ve gerçekçilikten hayli uzak olan Aras bile son zamanlarda gerçekçi davranmaya başlamıştı. İngiltere Türkiye’yi çembere alma politikasına devam ediyordu; bu Türkiye’nin Musul meselesi yüzünden bölgeye yönelik olası saldırısına karşı savunma politikası mıydı, yoksa Türkiye’nin parçalanmasına yönelik saldırgan bir politika mıydı, belli de değildi. Moskova, sorunun çözümünde hiç olmazsa Türkiye’nin de prestijinin göz önüne alınması gerektiğini belirtiyordu. Sovyetler Birliği’nin Ankara Büyükelçisi Suriç ise, hiç olmazsa Musul ve civarının tarafsızlaştırılmasını önermişti. Oysa İngiltere hiçbir şekilde uzlaşma yanlısı değildi. Fakat Londra, Ankara’dan ağır bir bedel talep etmişti. Aras ise, Türk Hükûmeti’nin Musul’dan vazgeçmek üzere olunduğu yolunda bir izlenimin ülkeye yayılmasını arzu etmediğini, İngiltere’nin hiç olmazsa yararlanılabilecek bazı haklar tanıması gerektiğini söylemişti, ancak Nadolny’e göre bu imkânsızdı. Türkiye’de egemen olan görüş, ülkenin yeniden bölünmesinin gündeme geldiği yolundaydı; ülkede esen hava buydu. Aras da, gelecek günlerin güven vaat etmediğinden yakınmıştı.

Ankara da kozlarını kullanıyor

Nadolny, Ankara’nın da elindeki bütün kozları kullanmaya çalıştığını açıklıyordu: Türkiye Suriye’de huzursuzluk yaratmaya çalışarak, Musul meselesinde Fransa üzerinde etkide bulunmaya gayret ediyordu. Nadolny, Ankara’nın Musul konusunda bir çözüme varılması halinde Türkiye ile İngiltere arasında hali hazırda var olan bütün sorunların da kolayca çözüleceğini ifade ettiğini yazıyordu. İngiltere’nin Türkiye’yi yıkmaya çalışmasının bizzat İngiltere’nin bile çıkarına olmadığı vurgulanıyordu.

Berlin arada kalmıştı

İşin zor tarafı Almanya’nın durumuydu. O, bir yandan İngiltere ve Fransa ile Avrupa’daki çatışmalarda zaten zayıftı; diğer yandan Sovyetler Birliği ile iyi ilişkiler kurmaktaydı; fakat Türkiye Almanya’nın en yakın olduğu ülkelerden biriydi. İngiltere - Türkiye-Sovyet Birliği üçgeninde gerçekleşen bu çatışmada Almanya dengeli bir tutum almalıydı.

Musul meselesinin kesin olarak çözüme kavuştuğu bir sırada 1926 yılının yaz aylarında Nadolny, bu konuda Berlin’in Türkiye üzerinde herhangi bir etkide ya da baskıda bulunmasının mümkün olmadığını, böyle bir tutum içine girilmesi halinde Almanya ile Sovyetler Birliği arasındaki ilişkilerin zedelenebileceğini yazıyordu. Böylece Almanya, Musul meselesinde, her ne kadar doğrudan doğruya Türkiye’nin yanında ve İngiltere’ye açıkça karşı bir tutum almaktan kaçınmaktaysa da, diğer yandan bu sorunun Türkiye için taşıdığı önemi değerlendirerek, gerek Türk-Alman ve gerekse Türk-Sovyet ilişkilerinin bu sorun yüzünden zarar görmesini engellemek için İngiltere’nin yanında ve Türkiye’ye karşı bir tutum almaktan da aynı şekilde kaçınmaya çalışıyordu. Almanya bu hassas ve kritik sorunda, dengeli bir tutum içinde, Türk-Alman ilişkilerinin herhangi bir şekilde zarar görmesini engellemek yönünde çaba harcıyordu.

MUSUL SORUNU NEYDİ?

Musul sorunu, Türkiye’nin Irak sınırını, o zamanki realite içinde ise İngiltere ile sınırını çizmek anlamına geliyordu.

Elbette bölgenin petrol zengini bir yer olduğu uzun zamandan beri biliniyordu. Pek çok tarihçi Birinci Dünya Savaşı’nın bir başka nedenini de bölgedeki petrol yataklarının paylaşımı olarak tanımlar. Petrol bölgesinin önemli kısmına İngiltere el koymuştu. O kadar ki, Fransa’ya bile bu konuda taviz vermekten yana olmayan bir İngiliz politikası söz konusuydu.

Savaştan sonra İngiltere’nin bu konuda Fransa’ya verdiği sözleri bile tutmaması, zaten bu iki ülke arasında gedik de açmadı değil. Bunu anlatmamın nedeni, İngiltere’nin en yakın müttefikine bile yer açmak istemediği bir bölge için neleri göze alabileceğini açıklamaktır.

Ankara’nın şansını kaybettiği an

Lozan’da bu konu çok uzun tartışıldı; her iki taraf da bölgenin kendisinde kalmasını istedi. Herkesin kendince önemli gerekçeleri vardı elbette. Ama hiç kimse bir diğerini ikna edemedi. Bu iş Lozan’da ya anlaşmanın tamamen kesintiye uğramasına neden olacaktı; ya da anlaşma imza edilecek, ama sorun zamana yayılacaktı. Ankara, Lozan’ı imzalarken sorunu iki ülke arasında ayrıca görüşmeler yoluyla halletmeye karar vermişti. Fakat iki ülke arasında bir anlaşmaya varılamadığı takdirde, konu otomatik olarak Milletler Cemiyeti’nin hakemliğine sürüklenecekti. Nitekim İngiltere ile Türkiye arasındaki görüşmeler bekleneceği gibi sonuçsuz kaldı. Konu cemiyete intikal ettiğinde, Ankara’nın pek bir şansının kaldığı da söylenemezdi doğrusu.

Ankara’nın müdahale planları

Diğer yandan, sanıldığının aksine, Ankara da kuzu kuzu oturup beklemedi. Gerekirse Musul’u askerî güç kullanarak ele geçirme planını da devreye soktu. Önemli bir askerî güç bu işe tahsis de edildi. Ne var ki, İngiltere de dünkü çocuk sayılmazdı; Musul’a askerî müdahalede bulunmayı planlayan Türkiye’yi zor sokabilecek en önemli kozlarını ardı ardına oynadı: Önce Nasturî, ardından Şeyh Sait ayaklanması. Bu gelişmelerde doğrudan İngiliz desteği olmasa da, Ankara’nın işin şakaya gelir tarafı olmadığını göstermiş oldu. Türkiye’nin dışarıda bir müdahalede bulunmasından önce rejimini ve iç istikrarını koruması gerektiği hatırlatılmış oldu. Bu bakımdan Ankara’nın gerçekçi davranmasına şaşmamak gerekir.

İTALYA DA İNGİLTERE’NİN YANINDAYDI

İngiltere Musul meselesinde Türkiye’yi iyice köşeye sıkıştırabilmek için bir başka kozu daha devreye sokmuştu: O da İtalya idi. Türkiye, başından itibaren Mussolini İtalyası’ndan çekiniyordu. İtalya Türkiye karşısında saldırgan bir politika güdüyor; özellikle Akdeniz’in güvenliği meselesinde de çatışıyordu. Doğrudan doğruya tehdit edici bir söylemi de vardı.

İtalya’nın yayılmacı hedefleri arasında Akdeniz kıyıları hala gündemin önemli bir kısmını oluşturuyordu çünkü. İşte Almanya, İtalya’nın bu tehditkâr tutumunun Londra tarafından da teşvik edildiği kanısındaydı. Türkiye İtalya ile ilişkilerinde de zorlandıkça, Musul konusunda tamamen kötürüm kalacaktı. Nitekim Aras, İtalya’nın bu sırada Türkiye’ye saldıracağı yönündeki söylentileri doğrulamakla birlikte, bütün bunların aslında bir İngiliz gösterisi olduğuna inandığını da belirtmişti. O İtalyan saldırı tehdidine inanmıyordu, ama söylentilerin kaynağı Londra idi. Aras’a göre, İtalyan tehdidi vardı, ama büyük değildi. Almanya ise İtalya’nın yanında yer alıyor izlenimi vermekten de dikkatle kaçınmaya çalışıyordu.


.

Musul meselesinde hiç olmazsa Almanya yanımızdaydı

 Musul meselesini kim bilmez ki; Lozan’da bir türlü çözüme kavuşturulamayan, sonra Milletler Cemiyeti’nde Türkiye aleyhine karara bağlanan güney sınırımızın öyküsünü. Ama Almanya’nın tutumunu bilen pek azdır sanırım.

Lozan Antlaşması’nın imzalanmasından sonra Musul sorunu, Türk dış politikasının en önemli sorunlarından biri olarak kaldı. Bu sorun Türkiye’nin İngiltere ile ilişkilerini de gerginleştiren bir gündem maddesiydi. Konu Milletler Cemiyeti’ne havale edilmişti; İngiltere ile Fransa’nın denetiminde kurulan bu örgütün, üyesi bile olmayan Türkiye lehine karar vermesi gerçekçi bir beklenti sayılamazdı. Ama Lozan’da Türkiye bu süreci baştan kabullenmişti.

Almanya’nın meseleye bakışı

Daha 1925 yılında Almanya’nın Ankara Büyükelçiliği’nce hazırlanan bir raporda; Musul sorununda Türk-İngiliz çatışmasına ve bu konuda Berlin’in alması gereken tutuma yer verilmişti. Musul’un Milletler Cemiyeti Meclisi tarafından 16 Aralık 1925 tarihinde Irak’ın mandasına bırakılması kararından sadece birkaç gün önce kaleme alınan raporda, Almanya’nın Ankara Büyükelçisi Nadolny’den alınan bilgilere göre, Türkiye’nin cemiyete ve bu arada tabiî başta İngiltere ile Fransa’ya karşı tutumunun gittikçe sertleşmekte olduğu ve hatta bunun tehdit edici bir hale geldiği açıklanıyordu.

Gerçi Nadolny, Musul yüzünden Ankara’nın savaşa gireceğini sanmıyordu. Ama doğabilecek bir kriz Berlin’i de rahatsız ederdi. Hatırlanacağı gibi, ilk dünya savaşını kaybeden Almanya da cemiyete üye olamamıştı. Tıpkı Sovyetler Birliği gibi. Ama olmak da istiyordu.

Ankara’nın ‘hayati sorunu’

Raporda, Musul sorununun Türkiye’yi cemiyete katılmaktan da alıkoyacağı ve bunun da Berlin’i rahatsız etmekte olduğuna yer verilmişti. Nadolny, kendi ifadesiyle Musul sorununu Türkiye’nin hayati önemdeki mücadelesi olarak tanımlıyor ve Almanya’nın Türkiye’ye karşı İngiltere’nin yanında olduğu izlenimi vermekten kesinlikle kaçınması gerektiğini vurguluyordu. İngiltere ise bu konuda Türkiye’yi sürekli olarak sıkıştırıyordu; bu sıkışıklık Ankara’yı Moskova ile anlaşmaya sürüklemekteydi. Yine bu yüzden Türkiye Batı’dan da uzaklaşıyordu. Nitekim Türkiye Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras, cemiyetin kesin kararından sonra Nadolny’e “İngiliz budalalığı”ndan söz edecektir.

Nadolny’nin Türkiye analizi

Nadolny bu kez 1926 yılında yazdığı bir başka raporda, Ankara’nın dış politikada hayli zorda kaldığından söz ediyordu.

Bu alanda genel bir karamsarlık hâkimdi. O kadar ki, Nadolny’nin gözünde her zaman için iyimser ve gerçekçilikten hayli uzak olan Aras bile son zamanlarda gerçekçi davranmaya başlamıştı. İngiltere Türkiye’yi çembere alma politikasına devam ediyordu; bu Türkiye’nin Musul meselesi yüzünden bölgeye yönelik olası saldırısına karşı savunma politikası mıydı, yoksa Türkiye’nin parçalanmasına yönelik saldırgan bir politika mıydı, belli de değildi. Moskova, sorunun çözümünde hiç olmazsa Türkiye’nin de prestijinin göz önüne alınması gerektiğini belirtiyordu. Sovyetler Birliği’nin Ankara Büyükelçisi Suriç ise, hiç olmazsa Musul ve civarının tarafsızlaştırılmasını önermişti. Oysa İngiltere hiçbir şekilde uzlaşma yanlısı değildi. Fakat Londra, Ankara’dan ağır bir bedel talep etmişti. Aras ise, Türk Hükûmeti’nin Musul’dan vazgeçmek üzere olunduğu yolunda bir izlenimin ülkeye yayılmasını arzu etmediğini, İngiltere’nin hiç olmazsa yararlanılabilecek bazı haklar tanıması gerektiğini söylemişti, ancak Nadolny’e göre bu imkânsızdı. Türkiye’de egemen olan görüş, ülkenin yeniden bölünmesinin gündeme geldiği yolundaydı; ülkede esen hava buydu. Aras da, gelecek günlerin güven vaat etmediğinden yakınmıştı.

Ankara da kozlarını kullanıyor

Nadolny, Ankara’nın da elindeki bütün kozları kullanmaya çalıştığını açıklıyordu: Türkiye Suriye’de huzursuzluk yaratmaya çalışarak, Musul meselesinde Fransa üzerinde etkide bulunmaya gayret ediyordu. Nadolny, Ankara’nın Musul konusunda bir çözüme varılması halinde Türkiye ile İngiltere arasında hali hazırda var olan bütün sorunların da kolayca çözüleceğini ifade ettiğini yazıyordu. İngiltere’nin Türkiye’yi yıkmaya çalışmasının bizzat İngiltere’nin bile çıkarına olmadığı vurgulanıyordu.

Berlin arada kalmıştı

İşin zor tarafı Almanya’nın durumuydu. O, bir yandan İngiltere ve Fransa ile Avrupa’daki çatışmalarda zaten zayıftı; diğer yandan Sovyetler Birliği ile iyi ilişkiler kurmaktaydı; fakat Türkiye Almanya’nın en yakın olduğu ülkelerden biriydi. İngiltere - Türkiye-Sovyet Birliği üçgeninde gerçekleşen bu çatışmada Almanya dengeli bir tutum almalıydı.

Musul meselesinin kesin olarak çözüme kavuştuğu bir sırada 1926 yılının yaz aylarında Nadolny, bu konuda Berlin’in Türkiye üzerinde herhangi bir etkide ya da baskıda bulunmasının mümkün olmadığını, böyle bir tutum içine girilmesi halinde Almanya ile Sovyetler Birliği arasındaki ilişkilerin zedelenebileceğini yazıyordu. Böylece Almanya, Musul meselesinde, her ne kadar doğrudan doğruya Türkiye’nin yanında ve İngiltere’ye açıkça karşı bir tutum almaktan kaçınmaktaysa da, diğer yandan bu sorunun Türkiye için taşıdığı önemi değerlendirerek, gerek Türk-Alman ve gerekse Türk-Sovyet ilişkilerinin bu sorun yüzünden zarar görmesini engellemek için İngiltere’nin yanında ve Türkiye’ye karşı bir tutum almaktan da aynı şekilde kaçınmaya çalışıyordu. Almanya bu hassas ve kritik sorunda, dengeli bir tutum içinde, Türk-Alman ilişkilerinin herhangi bir şekilde zarar görmesini engellemek yönünde çaba harcıyordu.

MUSUL SORUNU NEYDİ?

Musul sorunu, Türkiye’nin Irak sınırını, o zamanki realite içinde ise İngiltere ile sınırını çizmek anlamına geliyordu.

Elbette bölgenin petrol zengini bir yer olduğu uzun zamandan beri biliniyordu. Pek çok tarihçi Birinci Dünya Savaşı’nın bir başka nedenini de bölgedeki petrol yataklarının paylaşımı olarak tanımlar. Petrol bölgesinin önemli kısmına İngiltere el koymuştu. O kadar ki, Fransa’ya bile bu konuda taviz vermekten yana olmayan bir İngiliz politikası söz konusuydu.

Savaştan sonra İngiltere’nin bu konuda Fransa’ya verdiği sözleri bile tutmaması, zaten bu iki ülke arasında gedik de açmadı değil. Bunu anlatmamın nedeni, İngiltere’nin en yakın müttefikine bile yer açmak istemediği bir bölge için neleri göze alabileceğini açıklamaktır.

Ankara’nın şansını kaybettiği an

Lozan’da bu konu çok uzun tartışıldı; her iki taraf da bölgenin kendisinde kalmasını istedi. Herkesin kendince önemli gerekçeleri vardı elbette. Ama hiç kimse bir diğerini ikna edemedi. Bu iş Lozan’da ya anlaşmanın tamamen kesintiye uğramasına neden olacaktı; ya da anlaşma imza edilecek, ama sorun zamana yayılacaktı. Ankara, Lozan’ı imzalarken sorunu iki ülke arasında ayrıca görüşmeler yoluyla halletmeye karar vermişti. Fakat iki ülke arasında bir anlaşmaya varılamadığı takdirde, konu otomatik olarak Milletler Cemiyeti’nin hakemliğine sürüklenecekti. Nitekim İngiltere ile Türkiye arasındaki görüşmeler bekleneceği gibi sonuçsuz kaldı. Konu cemiyete intikal ettiğinde, Ankara’nın pek bir şansının kaldığı da söylenemezdi doğrusu.

Ankara’nın müdahale planları

Diğer yandan, sanıldığının aksine, Ankara da kuzu kuzu oturup beklemedi. Gerekirse Musul’u askerî güç kullanarak ele geçirme planını da devreye soktu. Önemli bir askerî güç bu işe tahsis de edildi. Ne var ki, İngiltere de dünkü çocuk sayılmazdı; Musul’a askerî müdahalede bulunmayı planlayan Türkiye’yi zor sokabilecek en önemli kozlarını ardı ardına oynadı: Önce Nasturî, ardından Şeyh Sait ayaklanması. Bu gelişmelerde doğrudan İngiliz desteği olmasa da, Ankara’nın işin şakaya gelir tarafı olmadığını göstermiş oldu. Türkiye’nin dışarıda bir müdahalede bulunmasından önce rejimini ve iç istikrarını koruması gerektiği hatırlatılmış oldu. Bu bakımdan Ankara’nın gerçekçi davranmasına şaşmamak gerekir.

İTALYA DA İNGİLTERE’NİN YANINDAYDI

İngiltere Musul meselesinde Türkiye’yi iyice köşeye sıkıştırabilmek için bir başka kozu daha devreye sokmuştu: O da İtalya idi. Türkiye, başından itibaren Mussolini İtalyası’ndan çekiniyordu. İtalya Türkiye karşısında saldırgan bir politika güdüyor; özellikle Akdeniz’in güvenliği meselesinde de çatışıyordu. Doğrudan doğruya tehdit edici bir söylemi de vardı.

İtalya’nın yayılmacı hedefleri arasında Akdeniz kıyıları hala gündemin önemli bir kısmını oluşturuyordu çünkü. İşte Almanya, İtalya’nın bu tehditkâr tutumunun Londra tarafından da teşvik edildiği kanısındaydı. Türkiye İtalya ile ilişkilerinde de zorlandıkça, Musul konusunda tamamen kötürüm kalacaktı. Nitekim Aras, İtalya’nın bu sırada Türkiye’ye saldıracağı yönündeki söylentileri doğrulamakla birlikte, bütün bunların aslında bir İngiliz gösterisi olduğuna inandığını da belirtmişti. O İtalyan saldırı tehdidine inanmıyordu, ama söylentilerin kaynağı Londra idi. Aras’a göre, İtalyan tehdidi vardı, ama büyük değildi. Almanya ise İtalya’nın yanında yer alıyor izlenimi vermekten de dikkatle kaçınmaya çalışıyordu.


.

Efendiler... Subaylara hürmet esas vazifenizdir

 Cumhuriyet hiyerarşisinin tepesinde hep askerler vardı. Ama sadece sıradan vatandaşlar için değil, valiler için de geçerli bir ilkeydi bu; zaman zaman hürmetsizlik gösterildiğinde, bu tepkiye neden olur, hemen ardından tekrarlanmaması için önlem de alınırdı.

1937 yılının Kasım ayında Atatürk Afyon’dan ayrıldığında tren istasyonundaki uğurlama töreni sırasında şehrin vali vekili olan Raif Tek’in her nasılsa Orgeneral İzzettin Çalışlar’a saygısızlık gösterdiği iddiası şikâyet konusu olmuştu. Şikâyetin ne olduğunu, şikâyetçinin kim olduğunu biliyoruz da, şikâyetin hangi kanallardan tâ İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’ya kadar ulaştığını bilemiyoruz. Ama önemli de değil; çünkü Kaya, duruma hemen el koymuştu.

“Dirseğinizle iterek...”

İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, 22 Şubat 1937 târihinde Raif Tek’e akşam saatlerinde yazdığı bir yazıda, “Atatürk istasyondan ayrılırken, istasyonda hazır bulunan ve mümtaz ve askerî bir vekâr ve haysiyetle Atatürk’ü selâmlayan Orgeneral İzzettin Çalışlar’ı dirseğinizle iterek tekaddüm ettiğiniz [öne geçtiğiniz]” görülmüştür diyordu. “Atatürk[‘ün] maiyetindeki zevat da [kimseler] vaziyeti teessürle [üzüntüyle] müşahade etmişlerdi [görmüşlerdi].” Kaya, yazısına şöyle devam ediyordu: “Yüksek ve güzide ve kahraman bir kumandan olan Ordu Müfettişi [Ordu Komutanı] Orgeneral Çalışlar’a şahsen ve mevkian göstermek mecburiyetinde olduğunuz hürmet ve saygı ile gayri mütenasip [uygun olmayan] bu hareketiniz heyecan ve telâşa da atfedilse, derhâl tashihi icab eden [düzeltilmesi gereken] bir harekettir.”

Kaya, söz konusu saygısızlığın derhal telâfi edilmesini istiyordu: “Sayın Orgenerale mektup yazarak, itizar etmenizi [kusurunuzu bilerek ve açıklayarak özür dilemenizi, af dilemenizi] yerinde buldum. Yazdığınız mektubun suretini bekliyorum. Ben de kendilerine sizin hareketinizden dolayı itizar mecburiyetinde kaldığımı bildiririm.” Anlaşılan şikâyetin kaynağı bizzat Çalışlar idi. Ama şikâyeti ne zaman ve nasıl yapmıştı, bunu bilemiyoruz. Çünkü elimizdeki yazışmalarda buna ilişkin herhangi bir işaret bulunmamaktadır.

“İhtimamda kusur etti”

Kaya, aynı gün hemen Çalışlar’a da bir yazı yazarak, durumu anlatmakla kalmıyor, fakat aynı zamanda kişisel olarak da özür diliyordu: “Afyon istasyonundan ayrılırken Afyon vali vekilinin zâtı devletlerinizin güzide ve mümtaz şahsiyetlerine ve yüksek makamlarına mecbur olduğu dikkat ve ihtimamda kusur ettiği görüldü. Kendisine yazdığım şifrenin suretini aynen gönderiyorum. Vali vekilinin hareketinden dolayı hissettiğim teessürü arz ve itizarımın kabulünü rica ederim, sayın Orgeneral.”

“Telâş yüzünden”

Elbette böylesine bir uyarıya hemen tepki vermek gerekirdi; nitekim Tek de, aynı günün akşamı Çalışlar’dan özür dileyen bir mektup kaleme almıştı: “Sayın ve Kıymetli Orgeneralim; en büyüğümüz Atatürk’ü Afyon’dan uğurladığımız sırada yüksek şahsiyetinize karşı göstermeye mecbur olduğum saygı ile kâbili telif [bağdaştırılması mümkün] olmayan bir harekette bulunduğum bu gece bana ihtar edildi. Bu ihtara rağmen nerede ve nasıl yaptığımı hâlâ hatırlayamadığım bu hareketin farkında olsaydım, derakap [hemen ardından] hiç olmazsa Afyon’da beraber geçirdiğimiz gece esnasında bunu affettirmeye şitab ederdim [koşardım]. Nitekim hususî trenin hareketinden sonra derhal yanınıza gelerek, daha evvel tanışıp arzı hürmet edemediğimden dolayı af dilemiştim. Türk Ordusunun, zâtı devletleri gibi çok yüksek ve kıymetli bir Generaline karşı farkında olarak en ufak bir nezâketsizlikte bulunmaklığım kâbil olmadığını [imkânsız olduğunu] takdir buyurarak, telâş ve heyecan içinde vâki olduğu anlaşılan bu hareketimi nazarı af ve müsamaha [hoşgörü] ile görmenizi sonsuz saygılarımla rica ederim, sayın Generalim.” Görüldüğü gibi, Kaya, Tek’in özrünü bir önceki yazısında aslında kaydetmişti; o da Kaya’nın gerekçesini kullanmayı tercih etmişti; “heyecan ve telâş” yüzünden…

“Hâlâ hatırlayamadığım”

Tek, bir yandan Çalışlar’dan özür dilerken, hemen ertesi gün de Kaya’ya yazdığı bir yazıda bu kez ondan da özür diliyordu: “Emrinizi hürmetle aldım. Sayın Orgenerale karşı nerede ve nasıl yaptığımı hâlâ hatırlayamadığım bu hareketten ve zâtı devletlerini karşılaştırdığım mecburiyetten dolayı hissettiğim teessürü ifade edebilmeme imkân yoktur. Atatürk’ün hareketinden sonra sayın ve çok kıymetli Orgeneralden, daha evvel tanışıp arzı hürmet etmeye imkân bulamadığımdan dolayı af talep ettiğim gibi, gece Halkevi’nde hazırlattığım yemekte yanlarında bulundum ve istasyona da götürdüm. Bütün bunları yapan bir kimsenin, emir buyurulan hareketi yaptığının farkında olması takdirinde derhal istifayı kusur etmemesi kâbil değildir.

O zaman farkında olmadığım ve bu gece ihtar edilen hareketimden dolayı af talebini havî hemen yazdığım mektubun örneğini yüksek huzurunuza takdim ediyorum. Yüksek âmirimi müşkül mevkide ve bir mecburiyet karşısında bırakmış olduğumu düşünmenin verdiği ıztırabı, bu hareketin bilinmeden yapılmış olması da tâdil edemiyor [değiştiremiyor]. Emir zâtı âlilerinindir. Sonsuz saygılarımı sunarım.” Bütün bu yazışmaları, Kaya’nın aradan geçen bir haftadan sonra Başbakan Celâl Bayar’a yazdığı yazıdan öğrenmiş bulunuyoruz. Kaya, bu kez de Bayar’a bütün bu yazışmalardan ve olaydan bilgi verme ihtiyacını hissetmiş olmalıydı.

İZZETTİN ÇALIŞLAR

Millî Mücadele’nin önemli isimlerinden olan İzzettin Çalışlar, 1901 yılında Mühendishanei Berri Hümayun’a girip, 1903’de mezun oldu. Aynı yıl girdiği Harp Akademisi’ni de 1906’da topçu sınıfı ikincisi olarak bitirerek kurmay yüzbaşı rütbesiyle orduya katıldı. 1914 yılında kıdemli yüzbaşılığa yükseltildi. Yarbay Mustafa Kemal, I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla Çanakkale cephesinde görevlendirildiğinde, o sırada binbaşılığa yükselen İzzettin Bey’i 19. Tümen Kurmay Başkanı olarak yanına çağırdı; daha sonra da Anafartalar Grubu Kurmay Başkanı oldu.

1 Temmuz 1920 tarihinde İstanbul’da Harbiye Nezareti’nde çalışmayı reddederek, Mudanya’da Milli Mücadele kuvvetlerine katıldığında yarbaydı. Ankara Hükümeti tarafından 23. Tümen Komutanlığı’na atandı. 20. Kolordu’nun da komutan vekilliğiyle görevlendirildi. Kütahya-Eskişehir, Birinci ve İkinci İnönü ve Sakarya savaşlarında tümen ve grup komutanı olarak bulundu. 1921’de albaylığa, 1922’de mirlivalığa yükseldi. 1926’da korgeneral oldu. Bu sırada 1. Ordu’ya komuta ediyordu ve bir ara İzmir valiliği de ek görev olarak kendisine verilmişti. 1923 yılında Aydın milletvekili seçilmiş iken, 1924 yılında Mustafa Kemal Paşa’nın telkiniyle askerliği tercih ederek, 1 Kasım 1924 tarihinde milletvekilliğinden istifa etti. Rütbesi 1930’da orgeneralliğe yükseltildi ve 2. Ordu Komutanlığı’na atandı. Ordu komutanı olarak 20 Aralık 1939 tarihine kadar görevini sürdürdü. Emekliye ayrıldıktan sonra altıncı ve yedinci dönem Muğla, sekizinci dönem Balıkesir milletvekili olarak Meclis’te bulundu.1951 yılında öldü.

KOMUTANLA VALİ ARASINDAKİ GEÇİMSİZLİK

BAŞKACA örneklere de rastlıyoruz: Bitlis’te de subaylarla polisler arasında geçimsizlik vardı; 1939 yılında Bitlis’ten Cumhuriyet Savcılığı kanalıyla Adalet Bakanlığı’na yazılan bir yazıda; “16 Ocak 1938’de tiyatrolu bir kahvede Yüzbaşı Sırrı ile Halil arasında bir hakaret ve fiilî müessir hadisesi” olduğu haber veriliyordu. “Bu hadiseden beri subaylarla polisler arasında münâferet [huzursuzluk] mevcuttu. Bu dava mahkemede derddesti rüyetti [sürüyordu]. Komutanla vali arasındaki geçimsizlik, Maarif Vekili’nin Bitlis’e geldiğinde verilen bir ziyafette, komutanın geç davet edilmesi ve daha bilinmeyen bazı sebeplerden ileri gelmekteydi. Reisle [Belediye Başkanı ile] valinin arasında herkesçe malum geçimsizlik sebepleri arasında, reisin tavsiye eylediği bir şahsın vali tarafından memur tayin olunmaması meselesi vardı. Bundan başka, birine selâm verip almayacak derecede ileri gitmiş olan bu soğukluğun daha bir takım şahsî sebepleri olduğu da tahmin edilmekteyse de, bunlar henüz belli değildi. Bununla beraber, reis memurin rüesasının [memurların] ekserisiyle aynı şekilde dargın bulunmakta olduğuna göre, kendi imtizacsızlığının [geçimsizliğinin] bu işte âmil olduğu görülmekteydi.” Taşradaki idareciler arasında birbirleriyle geçimsizlik anlaşılan tahmin edilebileceğinden çok daha ileri boyutlara ulaşabiliyordu. Resmî yazışmalara konu olabiliyordu.


.

Efendiler... Subaylara hürmet esas vazifenizdir

 Cumhuriyet hiyerarşisinin tepesinde hep askerler vardı. Ama sadece sıradan vatandaşlar için değil, valiler için de geçerli bir ilkeydi bu; zaman zaman hürmetsizlik gösterildiğinde, bu tepkiye neden olur, hemen ardından tekrarlanmaması için önlem de alınırdı.

1937 yılının Kasım ayında Atatürk Afyon’dan ayrıldığında tren istasyonundaki uğurlama töreni sırasında şehrin vali vekili olan Raif Tek’in her nasılsa Orgeneral İzzettin Çalışlar’a saygısızlık gösterdiği iddiası şikâyet konusu olmuştu. Şikâyetin ne olduğunu, şikâyetçinin kim olduğunu biliyoruz da, şikâyetin hangi kanallardan tâ İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’ya kadar ulaştığını bilemiyoruz. Ama önemli de değil; çünkü Kaya, duruma hemen el koymuştu.

“Dirseğinizle iterek...”

İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, 22 Şubat 1937 târihinde Raif Tek’e akşam saatlerinde yazdığı bir yazıda, “Atatürk istasyondan ayrılırken, istasyonda hazır bulunan ve mümtaz ve askerî bir vekâr ve haysiyetle Atatürk’ü selâmlayan Orgeneral İzzettin Çalışlar’ı dirseğinizle iterek tekaddüm ettiğiniz [öne geçtiğiniz]” görülmüştür diyordu. “Atatürk[‘ün] maiyetindeki zevat da [kimseler] vaziyeti teessürle [üzüntüyle] müşahade etmişlerdi [görmüşlerdi].” Kaya, yazısına şöyle devam ediyordu: “Yüksek ve güzide ve kahraman bir kumandan olan Ordu Müfettişi [Ordu Komutanı] Orgeneral Çalışlar’a şahsen ve mevkian göstermek mecburiyetinde olduğunuz hürmet ve saygı ile gayri mütenasip [uygun olmayan] bu hareketiniz heyecan ve telâşa da atfedilse, derhâl tashihi icab eden [düzeltilmesi gereken] bir harekettir.”

Kaya, söz konusu saygısızlığın derhal telâfi edilmesini istiyordu: “Sayın Orgenerale mektup yazarak, itizar etmenizi [kusurunuzu bilerek ve açıklayarak özür dilemenizi, af dilemenizi] yerinde buldum. Yazdığınız mektubun suretini bekliyorum. Ben de kendilerine sizin hareketinizden dolayı itizar mecburiyetinde kaldığımı bildiririm.” Anlaşılan şikâyetin kaynağı bizzat Çalışlar idi. Ama şikâyeti ne zaman ve nasıl yapmıştı, bunu bilemiyoruz. Çünkü elimizdeki yazışmalarda buna ilişkin herhangi bir işaret bulunmamaktadır.

“İhtimamda kusur etti”

Kaya, aynı gün hemen Çalışlar’a da bir yazı yazarak, durumu anlatmakla kalmıyor, fakat aynı zamanda kişisel olarak da özür diliyordu: “Afyon istasyonundan ayrılırken Afyon vali vekilinin zâtı devletlerinizin güzide ve mümtaz şahsiyetlerine ve yüksek makamlarına mecbur olduğu dikkat ve ihtimamda kusur ettiği görüldü. Kendisine yazdığım şifrenin suretini aynen gönderiyorum. Vali vekilinin hareketinden dolayı hissettiğim teessürü arz ve itizarımın kabulünü rica ederim, sayın Orgeneral.”

“Telâş yüzünden”

Elbette böylesine bir uyarıya hemen tepki vermek gerekirdi; nitekim Tek de, aynı günün akşamı Çalışlar’dan özür dileyen bir mektup kaleme almıştı: “Sayın ve Kıymetli Orgeneralim; en büyüğümüz Atatürk’ü Afyon’dan uğurladığımız sırada yüksek şahsiyetinize karşı göstermeye mecbur olduğum saygı ile kâbili telif [bağdaştırılması mümkün] olmayan bir harekette bulunduğum bu gece bana ihtar edildi. Bu ihtara rağmen nerede ve nasıl yaptığımı hâlâ hatırlayamadığım bu hareketin farkında olsaydım, derakap [hemen ardından] hiç olmazsa Afyon’da beraber geçirdiğimiz gece esnasında bunu affettirmeye şitab ederdim [koşardım]. Nitekim hususî trenin hareketinden sonra derhal yanınıza gelerek, daha evvel tanışıp arzı hürmet edemediğimden dolayı af dilemiştim. Türk Ordusunun, zâtı devletleri gibi çok yüksek ve kıymetli bir Generaline karşı farkında olarak en ufak bir nezâketsizlikte bulunmaklığım kâbil olmadığını [imkânsız olduğunu] takdir buyurarak, telâş ve heyecan içinde vâki olduğu anlaşılan bu hareketimi nazarı af ve müsamaha [hoşgörü] ile görmenizi sonsuz saygılarımla rica ederim, sayın Generalim.” Görüldüğü gibi, Kaya, Tek’in özrünü bir önceki yazısında aslında kaydetmişti; o da Kaya’nın gerekçesini kullanmayı tercih etmişti; “heyecan ve telâş” yüzünden…

“Hâlâ hatırlayamadığım”

Tek, bir yandan Çalışlar’dan özür dilerken, hemen ertesi gün de Kaya’ya yazdığı bir yazıda bu kez ondan da özür diliyordu: “Emrinizi hürmetle aldım. Sayın Orgenerale karşı nerede ve nasıl yaptığımı hâlâ hatırlayamadığım bu hareketten ve zâtı devletlerini karşılaştırdığım mecburiyetten dolayı hissettiğim teessürü ifade edebilmeme imkân yoktur. Atatürk’ün hareketinden sonra sayın ve çok kıymetli Orgeneralden, daha evvel tanışıp arzı hürmet etmeye imkân bulamadığımdan dolayı af talep ettiğim gibi, gece Halkevi’nde hazırlattığım yemekte yanlarında bulundum ve istasyona da götürdüm. Bütün bunları yapan bir kimsenin, emir buyurulan hareketi yaptığının farkında olması takdirinde derhal istifayı kusur etmemesi kâbil değildir.

O zaman farkında olmadığım ve bu gece ihtar edilen hareketimden dolayı af talebini havî hemen yazdığım mektubun örneğini yüksek huzurunuza takdim ediyorum. Yüksek âmirimi müşkül mevkide ve bir mecburiyet karşısında bırakmış olduğumu düşünmenin verdiği ıztırabı, bu hareketin bilinmeden yapılmış olması da tâdil edemiyor [değiştiremiyor]. Emir zâtı âlilerinindir. Sonsuz saygılarımı sunarım.” Bütün bu yazışmaları, Kaya’nın aradan geçen bir haftadan sonra Başbakan Celâl Bayar’a yazdığı yazıdan öğrenmiş bulunuyoruz. Kaya, bu kez de Bayar’a bütün bu yazışmalardan ve olaydan bilgi verme ihtiyacını hissetmiş olmalıydı.

İZZETTİN ÇALIŞLAR

Millî Mücadele’nin önemli isimlerinden olan İzzettin Çalışlar, 1901 yılında Mühendishanei Berri Hümayun’a girip, 1903’de mezun oldu. Aynı yıl girdiği Harp Akademisi’ni de 1906’da topçu sınıfı ikincisi olarak bitirerek kurmay yüzbaşı rütbesiyle orduya katıldı. 1914 yılında kıdemli yüzbaşılığa yükseltildi. Yarbay Mustafa Kemal, I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla Çanakkale cephesinde görevlendirildiğinde, o sırada binbaşılığa yükselen İzzettin Bey’i 19. Tümen Kurmay Başkanı olarak yanına çağırdı; daha sonra da Anafartalar Grubu Kurmay Başkanı oldu.

1 Temmuz 1920 tarihinde İstanbul’da Harbiye Nezareti’nde çalışmayı reddederek, Mudanya’da Milli Mücadele kuvvetlerine katıldığında yarbaydı. Ankara Hükümeti tarafından 23. Tümen Komutanlığı’na atandı. 20. Kolordu’nun da komutan vekilliğiyle görevlendirildi. Kütahya-Eskişehir, Birinci ve İkinci İnönü ve Sakarya savaşlarında tümen ve grup komutanı olarak bulundu. 1921’de albaylığa, 1922’de mirlivalığa yükseldi. 1926’da korgeneral oldu. Bu sırada 1. Ordu’ya komuta ediyordu ve bir ara İzmir valiliği de ek görev olarak kendisine verilmişti. 1923 yılında Aydın milletvekili seçilmiş iken, 1924 yılında Mustafa Kemal Paşa’nın telkiniyle askerliği tercih ederek, 1 Kasım 1924 tarihinde milletvekilliğinden istifa etti. Rütbesi 1930’da orgeneralliğe yükseltildi ve 2. Ordu Komutanlığı’na atandı. Ordu komutanı olarak 20 Aralık 1939 tarihine kadar görevini sürdürdü. Emekliye ayrıldıktan sonra altıncı ve yedinci dönem Muğla, sekizinci dönem Balıkesir milletvekili olarak Meclis’te bulundu.1951 yılında öldü.

KOMUTANLA VALİ ARASINDAKİ GEÇİMSİZLİK

BAŞKACA örneklere de rastlıyoruz: Bitlis’te de subaylarla polisler arasında geçimsizlik vardı; 1939 yılında Bitlis’ten Cumhuriyet Savcılığı kanalıyla Adalet Bakanlığı’na yazılan bir yazıda; “16 Ocak 1938’de tiyatrolu bir kahvede Yüzbaşı Sırrı ile Halil arasında bir hakaret ve fiilî müessir hadisesi” olduğu haber veriliyordu. “Bu hadiseden beri subaylarla polisler arasında münâferet [huzursuzluk] mevcuttu. Bu dava mahkemede derddesti rüyetti [sürüyordu]. Komutanla vali arasındaki geçimsizlik, Maarif Vekili’nin Bitlis’e geldiğinde verilen bir ziyafette, komutanın geç davet edilmesi ve daha bilinmeyen bazı sebeplerden ileri gelmekteydi. Reisle [Belediye Başkanı ile] valinin arasında herkesçe malum geçimsizlik sebepleri arasında, reisin tavsiye eylediği bir şahsın vali tarafından memur tayin olunmaması meselesi vardı. Bundan başka, birine selâm verip almayacak derecede ileri gitmiş olan bu soğukluğun daha bir takım şahsî sebepleri olduğu da tahmin edilmekteyse de, bunlar henüz belli değildi. Bununla beraber, reis memurin rüesasının [memurların] ekserisiyle aynı şekilde dargın bulunmakta olduğuna göre, kendi imtizacsızlığının [geçimsizliğinin] bu işte âmil olduğu görülmekteydi.” Taşradaki idareciler arasında birbirleriyle geçimsizlik anlaşılan tahmin edilebileceğinden çok daha ileri boyutlara ulaşabiliyordu. Resmî yazışmalara konu olabiliyordu.


.

Ya Sarkis Torosyan doğru söylüyorsa

 Hakan Erdem’in “Torosyan’ın Acayip Hikâyesi”nden sonra anıların hayal mahsulü olduğu belli oldu; önünden ve ardından gelen eleştiriler de buna neredeyse tuz biber ekti. Fakat bir an için onun doğruları söylediğini farz edelim; bakalım nereye varacağız?

Niyetim Torosyan’ın yazdıklarını doğru kabul ettiğimiz takdirde, yazarın bize söylendiği gibi yeni bilgi ya da bakış açısı kazandırıp kazandırmadığını test etmekten ibaret. Bu bakımdan denemeye değer. Torosyan’ın izinden gidersek, acaba ne buluruz?

Gayrimüslimlerin askerlik davası

Daha ilk adımda Torosyan’ın anılarının bize Osmanlı’da gayri müslimlerin askerliğine dair önemli ipuçları sunduğu söylendi. Daha önce hiç bilmediğimiz, farkına varmadığımız, hatta “atladığımız” bu önemli konu, meğerse Torosyan’ın anıları sayesinde fark edilmiş! Ondan önce Osmanlı’da gayrimüslimlerin subay olduğu gerçeği bilinmiyormuş; ya da karartılmış, ortak hafızadan kazınmaya çalışılmış. Olabilir. Olabilir de, Torosyan bize ne anlatıyor bu konuda, öncelikle ona bir bakalım: Daha anılarının en başında; “Türk Ordusu’na hizmet etmiş olmama rağmen Ermeni asıllıyım. Osmanlı Ordusu’nda subay seviyesine yükselmiş olan birkaç Hıristiyan’dan biriyim.” diyor. Yani birilerinin dediği gibi, Torosyan bize Osmanlı’da gayrimüslim subayları araştırmak için kapı falan açmıyor. Hatta açılmış bazı kapılar, pencereler varsa da, onları da sonsuza kadar kapatıyor! Baca bile bırakmıyor geride. Çünkü, akıl almaz öyküsü zaten Osmanlı’da gayrimüslimlerin subay olamayacağı gerçeğiyle başlıyor: “Er olarak askere alınmak değilse de, Türk Ordusu’nda gerçek bir subay olmak bizim için imkânsız bir şeydi.” “Ben bir Hıristiyan Ermeni için imkânsız olan şeyi, Türk Ordusu’nda subay olmayı istiyordum.”

Askeri okula torpille kayıt

Artık her kimse; okul arkadaşının itibarı pek büyük olan Paşa babası Torosyan’ın yaşamının bu kritik evresinde ona istikâmet tâyin edecektir. Anılarında Paşanın Sadrazam onuruna verilen bir davet sonucunda, onu sıkı bir torpille askerî okula kaydettirmeyi başardığını bir şark atmosferi içinde anlatıyor. Evet, kendisine büyük bir torpil, eski deyimle piston yapılmış ve kanunen yasak olmasına rağmen, her ne olmuşsa olmuş, bu Ermeni delikanlısı askerî okula gidebilmeye hak kazanmıştır. Üstelik ondan din değiştirmesi, isim değiştirmesi de beklenmemiştir. Adıyla sanıyla askerî okula gidebilmiştir. Yazar, Osmanlı’da yasaların sıradan bir şark ülkesinde olduğu gibi bin bir gece atmosferi içinde esnetilebildiğine bizi ikna etmeye çalışmaktadır. Bu, günümüzde kızların torpille er olarak askere alınması kadar inandırıcı bir öyküdür.

Torosyan’dan ne öğrendik?

Ama anlatılanların doğru olacağı varsayımını kabul ettiğimizi söylemiştik; bu istikâmetten ayrılmayalım. Şimdi Torosyon’dan ne öğrendik? Basit: Osmanlı’da gayrimüslim subay olamaz. Yoktur; kendisi gibi sıkı torpili olan belki birkaç tane daha olabilir; ama yasalar zaten buna imkân tanımamaktadır. Velhasıl, Torosyan’ın izinden gidersek, Osmanlı’da gayrimüslim subay arama çabası daha en başından akamete uğramaktadır. Hiç boşuna yorulmayın arkadaşlar; Osmanlı’da gayrimüslim subay bulamayacaksınız. Yani bazılarının ileri sürdüğü gibi, Torosyan bize Osmanlı’da gayrimüslim subaylar olduğu gerçeğini hatırlatmıyor; bunu bilen ve araştırmaya kalkışacak olan herkesin önüne bir Çin duvarı da çekiyor. Hiç boşuna gayret etmeyin diyor; benden başka neredeyse hiç kimseyi bulamayacaksınız. Böylece eğer Torosyan’ın peşinden gidecek olursak, Osmanlı’da gayrimüslim subayların durumuyla ilgili araştırma yapacak olanların artık Genelkurmay’ın arşivinin açılmasını talep etmesine de gerek kalmadı demektir; nasıl olsa yok ve zaten Genelkurmay arşivinin bunu sakladığı yönündeki iddia da, Torosyan’ın yazdıkları karşısında eriyip gidiyor. Birileri kapı açmaktan mı söz etmişti? Ortada kapı, pencere ya da baca yok; düpedüz dört tarafı kalın duvarlarla örülmüş bir yasak şehir var artık!

Diğer çalışmalar aksini söylüyor

Anıların doğruluğundan emin olanlar, bizzat Torosyan’ı yalanlayarak, Osmanlı’da gayrimüslim subaylar meselesine dikkat çekildiğini ileri sürmüyorlar mı, şaşırıyorum doğrusu. Tutarsızlık ayan beyan ortada çünkü. Elimizde tarihsel hiçbir kaynak ve bilgi olmasa, sadece Torosyan’ın yazdıklarıyla kalakalmış olsak, bu andan itibaren artık Osmanlı’da gayrimüslimlerin subay olmalarının önünde yasal engeller bulunduğunu yazıp söylemekten gayri bir işle uğraşmak ihtiyacında olmayız. Ama tabii ki öyle değil; Odile Moreau’nun “Reformlar Çağında Osmanlı İmparatorluğu: Askerî ‘Yeni Düzen’in İnsanları ve Fikirleri (1826-1914)” kitabı, zaten gayrimüslimlerin hem nefer olarak askere alınmasını, hem de Osmanlı’da subay olarak görevlendirildiğini bize açık olarak gösteriyor. Dahası da var: Tobias Heinzelmann’ın “Cihaddan Vatan Savunmasına: Osmanlı İmparatorluğu’nda Genel Askerlik Yükümlülüğü (1826-1856)” ile Gültekin Yıldız’ın “Neferin Adı Yok: Zorunlu Askerliğe Geçiş Sürecinde Osmanlı Devleti’nde Siyaset, Ordu ve Toplum (1826- 1839)” kitapları, hep gayrimüslimlerin askere alınmasında ortaya çıkan sorunları işliyor. Son zamanlarda ise Osmanlı Ordusu’nda epey gayrimüslim subay olduğunu zaten biliyoruz. Bu bakımdan Torosyan’a kulak vermek aslında bu alandaki bütün araştırmaların köküne kibrit suyu ekmek olur(du).

TOROSYAN TÜRK MİLLÎ TEZİNİ DESTEKLİYOR

Belki ilk bakışta garip gelebilir, fakat 1915’de Ermeni kırımından kurtulduğu için bir “travma metni” olarak yansıtılan anılarında Torosyan, aslında bu konuda Türk millî tezini içtenlikle desteklemektedir. Birkaç örnek vereyim hemen: Anılarının başında Torosyan, “umutsuzca özerklik isterken, öncelikle emperyalist Rusya’ya, sonra emperyalist İngiltere’ye ve en sonunda da emperyalist Fransa’ya kandık” diyor. Zaten Ermeni meselesinin dış güçlerce manipüle edildiği ve tamamen dışarıdan yöneltildiği yönündeki iddiayı en başından kabullenmiş oluyor. Dahası da var: “Emperyalistler bizi isyana kışkırtıyorlardı” diyor; üstelik sadece Ermeniler de değil, “yöneticileri tarafından sömürülen Türk halkı [da] kışkırtılarak aşırı uçlara doğru yönlendiriliyordu.” Devam edelim mi? “Demagoglar, Ermenileri yem olarak kullanarak dinî duyguları ve fanatizmi körüklüyor ve bu gariban kalabalığın zihnine hükmetmeye çalışıyordu. Gerçekleşmesi imkânsız olan hayalî milliyetçi hedeflere ulaşmak için kışkırtıldık. İçinde bulunduğumuz isyan halinin yarattığı tehdit yüzünden çaresizliğe düşen Türkler, sonunda Ermeni meselesini Birinci Dünya Savaşı esnasındaki büyük katliamlarla kesin olarak çözmeye karar verdiler.”

Milliyetçi Türk tarih yazımını hatırlayalım: Torosyan’ın ağzından alırsak, Ermeniler emperyalistlerce kışkırtıldılar; isyana sürüklendiler, aldatıldılar ve en sonunda Türkler de, kendilerini “çaresiz” hissederek tepki verdiler. O halde; emperyalistlerin Ermenileri desteklediği, boş yere umut verdiği, ardından isyana sürüklediği, sonunda da yüz üstü bırakıp çekip gittiği, bizzat Torosyan’ın ağzından dökülerek, Türk millî tezinin haklılığına kanıt olmaz mı? Yani Torosyan’ın yazdıkları ondan çok şeyler öğreneceğimizi ileri sürenler tarafından da acaba dikkatle okundu mu sorusu, bu noktada anlamlıdır.

2015’E HAZIRLIK İÇİN

Torosyan’ın anılarının 2015 cengine hazırlık olmak bakımından Türk Dışişleri Bakanlığı’nca İngilizce olarak yurt dışında basılması akla yakın bir ihtimaldir. Ne de olsa Türk millî tezinin en önemli kısımları bu anılarda tamamen kabullenilmektedir. Dahası da var; 1915’de başlayan tehcir ve katliam, Osmanlı subayı Torosyan tarafından uzun yıllar boyunca bilinemez. Haber alınamaz. O sonradan öğrenmiş olmasına rağmen yine de subay olarak görevine devam eder. Tâ savaşın neredeyse son gününe kadar. Bütün bunlar, tek başına Osmanlı’da 1915’de Ermeni soykırımı olmadığını gösteren açık belirtilerdir. Sanırım Torosyan’ın savunucuları, gerçekte bu metinde saklı görüşleri pek üstün körü geçiştirmişler. Belki de tam anlayamamışlar. Torosyan bütün ruhuyla aslında soykırım tezinin aksine bir tutum almaktadır. Bu bakımdan da Ermeni soykırımı konusunda hayli hassas ve ısrarlı olanların Torosyan’ın anılarıyla bu zamana kadar olsun, bu önemli tartışmalar sırasında olsun hiç ilgilenmemiş olmalarının, adeta gözden kaçırmalarının önemli bir nedeni de, bizzat Torosyan’ın yazdıklarının soykırım tezine yakın duranlar açısından ciddî bir paradoks oluşturmasıdır. Bu bakımdan Torosyan’ın anılarının şaşırtıcı ve paradoksal bir şekilde soykırımı inkâr edenlerin eline hayli önemli bir koz verdiğini bile söyleyebiliriz.

TORUNLARDAN TARİH ÖĞRENMEK

Tarihsel bilgilere ulaşmakta elbette sözlü tarih de önemli bir yere sahip; nitekim son yıllarda hayli de revaçta. Ne var ki, tarihçilerin tarihî gerçekleri sadece torunlardan öğrenmek gibi bir yöntemi bulunmuyor. Oysa Torosyan tartışmasında torununun aranıp bulunması, anılarının bizzat torununca onaylanarak tarihin biricik gerçeğine ulaşıldığının düşünülmesi, düpedüz gülünç. Sözlü tarih, ancak birinci el tanıklıklar, bilgiler, gözlemler açısından anlamlı olabilir. Yoksa ölüp gitmiş büyükleri hakkında kendisine aktarılanları ancak bilebilecek olanlar açısından anlamlı sayılmaz. Zaten öyle olsa, tarihçiler ilgilendikleri tarihsel şahsiyetlerin eşleri, çocukları ve torunları aracılığıyla bütün tarihsel gerçeğe bir anda ulaşabilecek bu yöntemi çoktan keşfetmiş olurlardı ve bunca zahmete de girmezlerdi.


.

DP’nin eylülü hep karanlığı hatırlatacak

 Mehmet Arif Demirer, 6-7 Eylül ile ilgili yazısını eleştirmeme içerlemiş ve alınmış olmalı ki, bir gazetede tam sekiz yazıyla eleştirilerimi karşılamaya çalışmış. Şimdi de bu yazıları gözden geçirmenin zamanıdır artık.

Hatırlayacaksınız, Demirer 6-7 Eylül’ün Yunan derin devletinin işi olduğunu yazdığında, kanaatlerle tarih yazılamayacağını belirtmiştim. Yanıtında benim pek çok iddiamı kabul ediyor. Birlikte gözden geçirelim mi?

Her on yılda bir değişen kanaat

Demirer’in 1995 yılında yayınlanan kitabında bu konuda en ufak bir açıklamada bulunmazken, aradan geçen zamanda birdenbire olayı Yunan derin devletine bağladığını yazmıştım; kabul ediyor ve diyor ki, bu kitabın ardından “on yıl sonra yaptığım çalışmalar beni olayları Yunan derin devletinin tertiplemiş olabileceği noktasına getirmiş”tir. Burada da sadece bir ihtimalden söz ediyor. Yazar bu aşamada ortaya sadece “soru işareti” attığını belirtiyor. En sonunda da iddialarının “en azından” kendisini “tatmin” ettiğini ve “üzerinde tartışılacak aşamaya” gelmiş olduğunu yazıyor. Yazarın her on yılda bir daha önce yaptığı bir araştırmaya ilişkin fikrini değiştirdiğini böylece öğrenmiş oluyoruz. Bu bakımdan sabırlı olmalı ve yazarın bir on yıl sonra ulaşacağı kanaati beklemeliyiz! Çünkü kanaatleri de zamanla değişmektedir.

Londra Konferansı’ndaki ‘başarı’

Demirer iddiamı kabul ediyor; Evet diyor, Kıbrıs meselesi için toplanan Londra Konferansı başarılı değildi; onun iddiası başkaymış, meğer o sadece “Türk tezi”nin konferanstaki başarısından söz ediyormuş. Peki, “Türk tezi”nin başarılı olduğunu nereden mi biliyor; çünkü Türk gazeteleri öyle yazıyormuş! Gazete “tezimiz İngiltere’de müsbet tesir bıraktı” diye yazınca, “Türk tezi” de başarılı olmuş oluyor anlaşılan. Türkün Türke propagandası da işte ancak bu kadar olur; Çetin Altan’ın kulağını çınlatmanın zamanı geldi yine.

Peki, Ankara ve İzmir ne olacak?

Yazara sormuştum; ya Ankara ve İzmir’deki olaylar, onlar ne olacak? Cevap: “Önemsemediğim için ilgilenmedim.” Vay canına, yazarın olaylarla ilgili olarak önemsemediği başkaca neler var acaba diye insan sormadan edemiyor. Bu konuda kitaplar, makaleler yaz; televizyon programlarına çık, ama olayların bütünüyle ilgilenme! Sebebi mi, onlar “önemsiz ölçekte” imiş de ondan. Ne önemi var canım, bunlar olsa olsa teferruat; kimsenin aklını karıştırmaya elbette gerek yok!

Bilgi ve belge meselesi

Yazar Yunan derin devletinin olayların sadece “tertipçisi” olduğunu söylüyor; olayları onlar yapmamışlar; Türkler yapmış.

Ama Selanik’te bombayı patlatan onlar, İstanbul Ekspres’in ikinci baskısını yaptıran da onlar, ha bir de İstanbul’da Rumların evlerini işaretleyenler yine onlar; “gerisini bizler” yapmışız. Aradaki bağlantı nasıl sağlanmış acaba diye sorarsanız, ben sormuştum yazara, demiştim ki, acaba elinizde yeni bir kaynak ya da belge mi var diye. Demirer’in yanıtı: “Yeni kaynak ya da belge mi sundum? Hayır, yeni bir şey sunmadım. Sadece bazı halkaları birleştirdim.” Şimdi yazara kanaatle tarih yazılamaz deyince neden kızıyor anlamıyorum. Her konuda ‘belge belge’ diye yeri göğü inletenlerin, sıra kendilerine gelince kaynakçılıkla yetinmeleri acınası bir durum. Demirer şöyle yazıyor: “Ben 51 yıl[lık] deneyimli bir mühendis olarak rakamları alt alta yazıp toplamasını öğrendim.” Ben de zaten yazarın mühendislik yönünü değil, tarihi mühendislikle karıştırmasını ve olayları alt alta yazarak kendince sonuçlara varmasını eleştirmiştim. Çünkü olaylar keyfî olarak toplanmaz ve çıkarılmaz.

METİN TOKER’E HAKSIZLIK ETMEYİN

Demirer, Metin Toker’in de konferansta “Türk tezi”nin başarısını onayladığını yazıyor. Kitabında Akis dergisinin 10 Eylül tarihli sayısından alıntı yapmış. Fakat yazar çok seçici, buna daha önce de değinmiştim, belki de Toker’in yine Akis dergisinde bu kez bir hafta sonraki yazısını hiç görmemiş olabilir. Toker şöyle yazmıştı:

Kıbrıs konferansı

“Kıbrıs konferansı… Bu toplantının ehemmiyeti üzerinde durmak dahi abestir. Hâdise son derece mühim bir siyasî karakter taşıyordu. Gerek müzakereleri, gerekse müzakerelerin devam ettiği sırada, hatta onların arefesindeki havayı memlekete aksettirmek, basının ilk ve ön planda tutulması gereken vazifesiydi. Yapılacak bir gaf sadece gazetecilik gafı olmaz, aynı zamanda politik zararlara sebebiyet verir, umumî efkârın muhtelif noktalarda yanıltılması tahmin olunamayacak neticelere yol açabilirdi. O kadar ki, yalnız toplantıya katılan resmî delegasyonumuz değil, konferansı takip edecek gazetecilerin de siyasî fikirleri olan, dış politikada ihtisas yapmış bulunmasa bile, hiç olmazsa hâdiseleri yakından takip etmiş kimseler arasından seçilmesine lüzum vardı. Havayı mevcut bilgilerine dayanarak sezebilmeli, onu memlekete doğru şekilde aksettirebilmeli, sözlerin ve hareketlerin altındaki manayı anlayabilmeli, tarafların tetkiklerine vukuf kesbedebilmeliydiler. Bunların şahsî meziyetlerinden başka bir takım melekeler, tecrübeler istediği ortadadır. Konferansı, elbette ki gazetelerin dış politika mütehassısları katılan takip edeceklerdi.”

Batı basını örnek alınsın

Toker, Batı basınından örnekler veriyor, ardından konferansı izleyen gazetecileri şöyle eleştiriyordu. “Oralardan [Batıdan] gazeteye gelen havadisler en sıhhatli, en doğru havadisler olmuş, hiçbir zaman spekülasyonlara girişilmemiştir.” Peki, ya bizde nasıl olmuş diye sorunca, Toker şöyle yazıyor. “Gönül isterdi ki, bizim gazetelerimiz de tabiî kendi çaplarında aynı şekilde davransınlar. Maalesef böyle olmamıştır. Böyle olmadığı için de umumî efkâr bazı yanlış kanaatlere sahip olmuştur.”

Demirer’in yanlışı

Sanırım Demirer de Toker’in ifadesiyle bu yanlışa kapılanlar arasında bulunuyor. Toker şöyle devam ediyor çünkü:

“Londra’daki basın heyetimize bir göz atarsak, sadece iki başyazara rastlayabiliriz. Diğerleri ya olimpiyat takip etmekte ya hafif röportajlar yapmakta ya muhasebe işleriyle uğraşmaktadırlar. Hatta aralarında bir de sinema tenkitçisi vardır.

Hepsi kendi sahalarında hakikaten birer kıymet olabilirler; ama Londra Konferansı’nda sinema tenkitçisi… Ama Londra Konferansı’nda olimpiyat yazarı… Bunun ciddî bir hareket sayılamayacağı aşikârdır.”

Toker de tekzip ediyor

Nihayet Toker, Demirer’i şöyle tekzip ediyor: “Bu hareket ciddî bir hareket sayılamayacağındandır ki, Londra’dan, daha konferansın arefesinde, ‘Yunan tezi tamamiyle hezimete uğradı’, ‘Bütün dünya Türk tezini destekliyor’ nevinden ciddiyetle alâkası olmayan haberler gelmiştir.” (Özden Toker ile Kurtul Altuğ’un hazırladığı “Metin Toker’den Akisler” kitabından alıntıdır). Bilmem bu satırları Demirer önemser mi? Yoksa bir sinema yazarıyla pehlivan tefrikası yazarının ilettiği konferans haberlerine inanmaya devam mı eder? Artık bundan sonrası kendi tercihidir!

CANLI TANIKLIK İDDİASI

Demirer’in iddiası çok basit: Londra Konferansı’nda “Türk tezi”nin başarısı karşısında afallayan Yunanlılar, İstanbul’daki olayları “tertiplemiş”; yazarın tezi esas olarak konferanstaki Türk başarısını varsayıyor. Bu varsayımının destekçisi kim peki? Önce kendisi, bana yazdığı bir mailde; “Londra’daki konferansın (canlı) son tanığıyım” diyor. Sanki konferansa katılmış gibi bir izlenim vermeye çalışmış; oysa kitabında şöyle yazıyor: “1955 yazında Londra’da bir yaz okulunda bulunuyordum.” Atina Büyükelçisi ise “yakını” imiş. Bir öğrenciyle büyükelçinin bu yakınlığına anlam veremedim. Bizzat büyükelçiden konferans hakkında haberler alan bir öğrenci; bana pek de ikna edici gelmedi. Bir de dönemin Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’nun babasının “çok yakın arkadaşı” olduğunu yazıyor. Olabilir de, bir öğrencinin tesadüfen bulunduğu bir şehirde resmî bir konferansa canlı tanık olmuş gibi anlatımı hayli garip. İnandırıcı da değil. Kendisi o sırada daha lise öğrencisi; kitabında 1957 yılında yüksek eğitimi için yurt dışına çıktığını anlatıyor. Bir lise öğrencisini büyükelçinin yanında pek düşünemiyorum. Üstelik bir de kitabında tam bu sırada Ahmet Emin Yalman ile de görüşüyormuş gibi yazmış. Ona kaldığı otelde rastlıyormuş. Belki, ama herhalde Yalman bir lise öğrencisiyle oturup politika konuşmuyordu. Yazar okuyucuyu bilerek yanlış yönlendirmeye çalışıyor. Demirer, kitabında babasının olaylar hakkındaki görüşünü de naklediyor; babası Mehmet Arif Demirer ise bu tarihte henüz bakan değildi; ama DP milletvekiliydi. Babasına göre olayların “tek bir suçlusu yok”tu. Üstelik o Yunanistan’ın adını tıpkı Başbakan Adnan Menderes gibi ağzına bile hiç almamıştı. Olaylar sırasında birinci derecede siyasî sorumlular Yunan derin devletinden hiç söz açmamışlardı! Bu buluşun patenti Demirer’in oğluna aittir.

EVET, BENİ OKUMAK ZORUNDASINIZ

Demirer, kendisini eleştirmeme o kadar kızmış ki, yine bir başka gazete yazıma da yanıt vermeye çalışmış. Belki hatırlayacaksınız, hani Kâzım Karabekir’in inkılâp tarihi ve Nutuk eleştirilerinden söz ettiğim yazımı. Demirer, bu yazımda Karabekir’i ve mülâkatını eleştiren gençlerin “muhtemelen” parti desteğiyle bu gösteriyi düzenlediklerine ilişkin iddiamı geçerli görmüyor ve gençlerin ardındaki parti desteğini reddediyor. Bu konuda “belge ya da kaynak bilgisi” vermediğimi ileri sürüyor. Hani ben onu belgesiz ve kaynaksız yazmakla eleştirmiştim ya, şimdi aynı şeyi benim yaptığımı ileri sürüyor. Ben de yazara maille, belgemi ve kaynağımı, ilk baskısı daha 1986 yılında yapılan “Türkiye’de Millî Şef Dönemi” kitabımda, ardından 1999 yılında ODTÜ’de katıldığım bir konferans tebliğimin 2009 yılında yayınlanan kitabında bulacağını aktarmıştım. En son “Geçmişiniz İtinayla Temizlenir” kitabımda da aynı yazımı tekrar yayınladığımı hatırlatmıştım. Bu mülâkatı daha 1983 yılında (otuz yıl önce) ilk kez yazan bendim çünkü! Yazar buna karşılık şöyle cevap veriyor: “Koçak’ı eleştirebilmek için bütün kitaplarını okumuş olmak mı gerekiyor?” Evet, eğer benimle tartışmak istiyorsa kitaplarımı okumak zorunda. Okumadan tartışana da daha önce pek rastlamamıştım. Ya benimle tartışırken yazdıklarımı okuyacak ya da tartışmaktan vazgeçecek. Nitekim ben onun dergi yazısını eleştirirken, kitabını da okumuş ve onu da eleştirmiştim. Aramızdaki bir fark da budur işte.

Tek parti rejiminin kıskacından kimse kurtulamamıştı

 Bazen yanılıyoruz; tek parti döneminde sadece komünistlerin, İslâmcıların, Kürtlerin izlendiğini düşünüyoruz; oysa çok daha geniş bir kesim sürekli gözetim altında yaşıyordu. Buna gayri müslimler de dahildi.

Tek partili rejimin en önemli özelliklerinden biri de, tehdit ve risk faktörü olarak gördüğü tüm unsurları sürekli gözetimaltında tutma ihtiyacıydı. Elbette bu alışkanlık çok daha eski tarihlerde başlamıştı; İttihatçılar da aynı şekilde davranmışlardı.

İkinci Umumî Müfettişlik

Trakya Umumî Müfettişliği olarak da bilinen, 1934 yılında kurulan bu müfettişlik bölgesine daha önce Birinci Umumî Müfettiş olarak görevyapmış olan İbrahim Tâli Öngören atanmıştı. Hatırlanacağı gibi, bu tarihte Trakya göçmenlerle dolup taşıyordu. Bu bakımdan öncelikli sorun iskândı. Dönemin bilgilerine müracaat edersek; Öngören’in 1935 yılının yazında yazdığı bir rapora göre; 1934 yılı sonuna kadar Bulgaristan ve Romanya’dan Trakya’ya 22.457 göçmen gelmişti.

Raporun yazıldığı târihe kadar bu rakam 39.124 olmuştu. Romanya’dan 25.000 göçmen daha geleceğine ilişkin bilgi alınmıştı. Bulgaristan’dan gelecek olanların sayısı hakkında bir bilgi bulunmuyordu. Dolayısıyla âcil önlemler almak gerekiyordu. Özellikle mesken sorununun kısa zamanda çözülmesi lâzımdı. Ayrıca, göçmenlerin üretici hâle getirilmeleri de sağlanmalıydı ve bunun için arazi dağıtımının yanında, tarımsal araç ve gerecin de sağlanması gerekmekteydi.

‘Şark Demiryolları Sosyetesi’

Bizim daha çok ilgileneceğimiz husus, Trakya’nın sosyo-ekonomik durumudur ki, yine aynı raporda bu konuda da ayrıntılı bilgi veriliyordu. Bölgenin ekonomik durumunun gelişmesine en büyük engel, “Şark Demiryolları sosyetesi” idi. “Kendi menfaatinden başka bir şey düşünmeyen bu yabancı sosyete”, uyguladığı yüksek tarifeyle Trakya tarımına ve ekonomisine en büyük darbeyi indiriyordu. Bölgenin verimli topraklarında yetişen meyvelerle sebzeler, ulaşım ücretlerinin yüksekliği yüzünden tüketim merkezlerine ulaştırılamayıp, mahallerinde çürümeye mahkûm ediliyordu. Bu hâli gören çiftçi, bu türden mahsûlleri ya hiç yetiştirmemekte ya da kendi ya da mahalli ihtiyaca yetecek ölçüde ekmekteydi. Demiryolu geçtiği yeri ihya ettiği hâlde, Şark Demiryolları, “bu yabancı sosyetenin fena idaresi yüzünden”, Trakya’ya bir faydası olmadıktan başka, olumsuz etkiler yapmakta ve bölge halkına nefes aldırmamaktaydı. Halkı senelerden beri çektiği bu sıkıntıdan kurtarmak ve Trakya ekonomisini geliştirmek için bu hattın Devlet Demiryolları idaresine geçmesine kat’î ve âcil ihtiyaç vardı.

Yahudiler peynirimizi bozdu

Raporda bu genel sorunlardan söz edildikten sonra, söz birden bire Trakya’da uzun yıllardan beri geniş bir cemaat halinde yaşayan Yahudilere geliyordu: “Trakya’nın başlıca ihraç mallarından olan peynircilik de, beş on seneden beri gayri Türk unsurlar elinde kalmış ve bunlar, hasis emellerle sütlerin yarı yağını aldıktan sonra peynir yaptıklarından, Edirne peyniri namıyla dış pazarlarda mühim mevki işgal eden peynirlerimiz, son senelerde mevkiini kaybedip, dış pazarlara gönderilemez olmuştu.” Görüldüğü gibi, ekonomik sorunlardan söz ederken dahi milliyetçilik, bu satırlarda da kendisini göstermektedir. Özellikle “gayri Türkunsurlar” (muhtemelen Yahudiler) konusundaki değerlendirmeler dikkate değerdir. Bu türden yaklaşım bununla sınırlı değildi; İkinci Umumî Müfettiş Kâzım Dirik, doğrudan Başbakan İsmet İnönü’ye yazdığı 3 Ekim 1935 tarihli raporunda, “çok beklenen ve kredi işlerini kuracak olan kooperatifçilik kanunları da, kan emen Yahudilerin ve faizcilerin elinden köylüyü kurtaracak ve bu kalkış çok sürmeyecektir” diyordu. Belli ki, merkezî ve somut bir politika sözkonusudur. Hele bütün bu satırların 1934 Trakya Olayları’ndan hemen sonra yazıldığı da göz önüne alınırsa, bu açıkça görülür. Buradaki paralellik ve benzerlik, zihniyetin kişisellikten uzak olduğunu açıkça göstermektedir.

ÇERKESLER POMAKLAR YAHUDİLER

Kâzım Dirik, 1936 yılında yapılan bir Umûmî Müfettişler toplantısında, müfettişliğin çalışmaları hakkında şu bilgileri veriyordu:“Burada Çerkesler, Pomaklar ve Yahudiler vardır. Çerkesler, Türkiye’nin Avrupa mıntıkasında yoktur. Biga ve Gönen havalisinde vardır. Mütareke ve millî savaşımızda Çerkes ve bazı Pomak köylerinin birleşerek, bize acı neticeler verdiği malumdur. Bundan sonra herkes namusuyla çalışıyor ve onlardan bir zarar görülmüyor. Bu demek değildir ki, tedbir almayalım. Çerkes kesafetine dokunmuş değiliz. Kültür ve içtimaî hareketler ilerledikçe, böyle bâtıl endişeye kapılmayacaklarından eminim. Burada Pomaklık mevzuu üzerinde konuşalım. Pomaklar, son asırda Balkanlar’da bulunmuş ve Türk kültüründen uzak kalmış olduklarından, dil bakımından zaafa uğramışlardır. 18-20 Pomak köyünde kaldım. Tetkik ettim. Tehlike görmüyorum. Alâka ve kültür artıkça, bunlarda da büyük bir düzelme vardır. Kendiliklerinden Türk dilinden başka lisanla konuşmamak için karar almışlardır. Lehçeleri o kadar düzgündür ki, adeta İstanbul lehçesi gibidir. Türkçe öğrenen çocuklar kendi aileleri arasında, evde ve dışarıda Türkçeden başka konuşanları jurnal ederler. Büyük Pomak köylerine mutlaka mektep açıyoruz. Küçüklerine de yavaş yavaş giriyoruz. Mektep ve öğretmen tedariki müşkül olunca, yatılı pansiyonlarında kendi hayatlarından bir iki derece farkla yaşatmak yolunu tutuyor ve o suretle kültür hareketlerini temine çalışıyoruz.

ALEVİLER

Bölgemizde Aleviler vardır. Aleviler bütün memlekette bir, iki milyonu aşmıştır. Bunlar eski Türkmenlerdir. Bunlardan Türklüğün asalet davasını güdenler de vardır. Bunlara tahtacı, kızıl baş derler. Bunlar öbür köylerimizden daha liberal ve topludurlar. Vaziyetleri endişe verici değildir. Pomak köyleri, en zengin ve gelişmeye çok müsait köylerdendir. Bunlar kültür ve terbiye hareketleri ile ıslâh edilebilirler.

ÇANAKKALE VE İSTANBUL’A İNDİLER

Bizim asayiş durumumuzu böylece arz ettikten sonra Yahudilere geçelim: İki sene önce bir hareket olmuş… [1934 Trakya olaylarına atıfta bulunuluyor]. Bu Yahudiler, İstanbul ve Çanakkale’ye inmişler. Bunların mevcudu Trakya’da 15- 20 bin, Çanakkale’de de o kadardır. Bunlar sanayiyi ellerine almışlar. Bütün ekonomi şebekesine girmiş ve teşkilâtlanmışlardır. Uzun yıllar bütün bu memleket bünyesini emmeye başlamışlardır. Bütün köylere kadar Hasan ve Hüseyin namı altında girerek, ticaret işlerini ellerine almışlardır. Pasif bir surette yerleşmişlerdir. Bunlara zorlayıcı hareket doğru değildir. Mukabil ekonomik hareket lâzımdır. Büyük harekete geçmek icab eder. Kooperatifleşmek lâzımdır. (…) Kooperatifleri kurarken tekniğe ve bilgiye dayanmak lâzımdır. Yahudilere birinci darbe de budur. Ziraat Bankası propaganda şebekesine ehemmiyet vermiştir. Kuş yemi ve buna benzer mahsûlleri, avans vermek suretiyle, Yahudilerin kapatmasından kurtarmak tedbirleri alınmıştır. Yahudiler, köylünün elinden mahsûlünü yanlış ve kendi menfaatine uygun fiyatlar göstermek suretiyle almakta ve halkı aldatmakta idi. Bu suistimâlin önüne geçmek için tedbirler alınmış ve İstanbul piyasasından her gün bültenler getirtip, ilân etmek suretiyle, hakiki fiyattan halk haberdar edilmiştir. Bu hareket tarzımızçok iyi neticeler vermiştir. Bir de ipek meselemizvardır. Bütün kozayı da yine Yahudiler alıyordu. Yapılan teşebbüslerle banka para verdi ve bu suretle sönük olan dutçuluğa ehemmiyet verdik. Koyunculara iki defada ikişer yüz bin Lira aldık. Sümerbank yağcılık ile alâkadar oldu. Böylece Yahudilerin elindeki işlere siper yaptık.”

ÖNCE KÜRT BÖLGESİNE SONRA DA TRAKYA’YA

İbrahim Tâli Öngören, Askerî Tıbbiye’den mezun, asker kökenli bir milletvekiliydi. Albayken Atatürk ile Samsun’a çıkan grubun içinde yer almış ve Millî Mücadele’nin önde gelen kadrosu içinde bulunmuştu. CHP’de İstanbul ve Trakya Müfettişi olarak da görev almıştı. İlk görevyeri ise Kürt bölgesi olarak bilinen Birinci Umumî Müfettişlik’ti. Öngören, hiç kuşkusuz, yönetimin ve bizzat Atatürk’ün güvenine sahip asker kökenli bir siyasetçiydi. Öngören 18 Mart 1934 tarihinde İkinci Umumî Müfettişliğe atanmıştı. Ardından bu görevinden sağlık nedenleriyle ayrılmasından sonra Kâzım Dirik 1935 yılının yazında müfettiş olarak atanacaktır. Kâzım Dirik de asker kökenliydi. Atatürk ile Samsun’a çıkan grubun içinde bulunmuştu. Cumhuriyetin ilk yıllarında iki yıl Bitlis valiliği yapmıştı. Bu dönemde Siirt’te Tümen Komutanlığı ve vali vekilliği ve Bitlis’te de Tümen Komutanlığı ve vali vekilliği görevlerinde bulunmuştu. Son olarak da yaklaşık on yıldır İzmir valisiydi. Dirik, 3 Temmuz 1941 tarihine, yani ölümüne kadar Umumî Müfettişlik görevini sürdürecektir

Türkiye, Avrupa’daki 4’üncü tek parti diktatörlüğüydü

 Türkiye’nin iki dünya savaşı arasındaki dönemde Avrupa’da kurulan diktatörlüklerden hayli etkilendiği kabul edilir de, tarihsel sıralamada Avrupa’daki dördüncü tek parti diktatörlüğü olduğu nedense hep göz ardı edilir.

Bir an için durup düşünelim; iki dünya savaşı arasında Avrupa’da kurulan tek parti diktatörlükleri öylesine sıralanıp geçilir; Türk tek partisini meşrulaştırmak için de, zaten o dönemde her yerde diktatörlerin cirit attığı söylenir ve mesele kapatılır. İsterseniz bu defa da, biraztarihsel bir sıralama yapalım. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa’da kurulan diktatörlüklere kuş bakışı göz atalım.

İlk deneyim Rusya’da

Bilmem Rusya’yı da bu sıralamaya katacak mısınız? Eh, ne de olsa daha savaş devam ederken, Rusya’da önce Şubat, ardından da Ekim ihtilâli oldu. Neredeyse göz açıp kapayıncaya kadar Rusya’da parlamenter demokrasi kurma denemesi, Bolşeviklerin iktidara gelmesiyle yerini komünist bir diktatörlüğe bıraktı. Proleterya diktatörlüğü, Sovyetler Birliği’nde tek parti yönetiminin adı oldu. Böylece Sovyetler, Avrupa’da kurulacak olan tek parti diktatörlüklerinde ilk sırayı aldı. Belki de tuhaf olan nokta, savaşın bitimiyle birlikte Avrupa’da liberal parlamenter demokrasinin patlama yapmasıydı. Tıpkı ikinci dünya savaşı sonrasında olacağı gibi. İmparatorluklar çökmüş; Rusya, Almanya, AvusturyaMacaristan ve Osmanlı savaşı kaybederek devasa imparatorluklarını yitirmişlerdi. Şimdi monarşilerin yerini her yerde cumhuriyet ve demokrasi alıyordu. Rusya cumhuriyetle yetinmiş, ama demokrasiden uzak kalmıştı.

İkinci sırada da İtalya vardı

Bir zamanlar Trablusgarp’a asker çıkardığı için hükûmetini şiddetle eleştiren ve bu nedenle hapis cezası da alan Benito Mussolini’nin savaş sonrası kurduğu faşist parti, siyah gömlekliler ihtilâlini başararak, ülkeye hâkim olduğunda, İtalya siyasal ve ekonomik kaos içindeydi. Komünistler de tıpkı Rusya’da olduğu gibi aynı yöntemlerle iktidara gelmeyi denemişler, ama bunu başaramamışlardı. Türkiye’de cumhuriyetin kuruluşuna tam bir yıl kala, millî ordu İzmir’e girdikten neredeyse bir aysonra, 22 Ekim 1922’de Mussolini başbakan olmuştu bile. İtalya ikinci sırayı kapmıştı.

Hitler her dedigini yaptı

Almanya, Weimar Cumhuriyeti döneminde bu romantik kentte hazırlanan anayasanın öngördüğü düzeni ve istikrarı hiçbir zaman yaşayamadı. Komünist ihtilâl hazırlıkları bir yanda; Versay barış anlaşmasının neredeyse kaçınılmaz bir şekilde yarattığı rövanşist duygular diğer yanda; sokak çatışmaları ve siyasal istikrarsızlıklar içinde çalkalandı durdu.

1918’in sonbaharından itibaren Nasyonal Sosyalistlerin iktidara geldikleri 1933 yılının Ocak ayına kadar Almanya ekonomik sorunların yarattığı cenderinin içinde sıkışıp kalmıştı. Bu tarihten sonra Hitler, neredeyse bütün vaatlerini hiç sektirmeden gerçekleştirdi. Almanya da, tıpkı İtalya gibi, içinde bulunduğu bütün sorunların faturasını demokrasiye, parlamenterizme, liberalizme ve özgürlüğe kesmişti. Versay’a karşı rövanşist duygu ve düşünceler, Almanya’ya hâkim olmuştu.

Ama Avrupa, Almanya ile İtalya’dan ibaret değil

Nedense Avrupa’nın diğer ülkelerindeki benzer siyasal gelişmeler gözden kaçıyor, unutuluyor. Şimdi dikkatimizi vermenin zamanıdır. Portekiz, bizde pek bilinmez ama, 20. yüzyılın başında otoriter bir monarşiden sıyrıldı; daha 1911 yılında ülkede cumhuriyet ilân edildi. Demokratik bir rejim kurulmaya çalışıldı. Neredeyse on beş yıl içinde dokuz başkan, kırk dört hükûmet, yirmi beş ayaklanma ile üç diktatörlük, Portekiz’in üstesinden gelebileceği bir durum değildi.

1926 yılının yazında askerî bir darbe, bütün bu sürecin sonunu getirdi. Ekonomik ve malî güçlüklerle başa çıkamayan askerî yönetim sonunda 1928 yılında bir üniversitede ekonomi profesörü olan Salazar’ı Maliye Bakanı olarak atadı. Pek gönülsüz olarak bu işe giren Salazar, müthiş bir başarı sağladı ve ardından 1932 yılında başbakan olarak atandı. Bu görevde tam otuz altı yıl kalacaktır.

Ya İspanya’nın başına gelenler

İspanya da trajik gelişmelerden kendisini kurtaramadı. Bizim tarihimizle olan parallelliği bazen şaşırtıcı düzeydedir:

Tıpkı Osmanlı gibi ilk anayasasına 1876 yılında kavuştu. Üstelik bizdekinin aksine çok uzun yıllar anayasal rejimini sürdürebildi. Türkiye’de cumhuriyetin kurulduğu yıl, İspanya’da parlamenter sistem çöktü. Ve ardından askerî bir darbeyle krallık yeniden kuruldu. Bu tarihten itibaren Madrit siyasal istikrarı hiçbir zaman yakalayamadı. Zaten daha önceleri de yakaladığı pek söylenemezdi. Bir yandan ayrılıkçı milliyetçi hareketlenmeler, Katalan ve Bask bölgelerini için için kaynaştırmaya devam etti. 1930 yılına gelindiğinde askerî yönetim zayıflamış hâldeydi, kral da güç durumdaydı.

Bizdekinin tersine İspanya’da cumhuriyetçi akım çok güçlüydü. Monarşiye karşı solun desteğini de alıyordu. Bu bakımdan İspanya’da da safların şiddetle ayrılması ve İspanyolların iki büyük siyasal gruba bölünmesi için her türlü neden vardı. Öyle de oldu. Cumhuriyetçiler, liberaller ve solcular bir cepheyi oluştururken, geriye kalan tüm sağ ve muhafazakâr gruplar karşıt cepheyi oluşturdular.

5 yılda 26 hükümet değişti

1931 yılında cumhuriyetçilerin seçimi kazanmasıyla İspanya’da yeniden cumhuriyet ilân edildi. Bazıların kulakları çınlasın, buna 2. Cumhuriyet denildi. Tabiî Fransa’dan esinlenilmişti. Cumhuriyetçiler ve solcular ülkeyi iki yıl yönettiler.

Askerî darbe girişimlerini de engellediler; fakat bir sonraki seçim yenilgisinden kurtulamadılar. Sağ yeniden iktidara geldi. Bütün bunlar olurken, İspanya yaklaşık beş yıl içinde yirmi altı hükûmet ve yetmiş iki bakan gördü. 1936 yılında yapılan son seçimde seçmenlerin neredeyse ikiye ayrıldığı görüldü ve hemen ardından General Franco, seçimi kazanan cumhuriyetçi Madrit hükûmeti’ne karşı ayaklandı. Kanlı ve uzun bir iç savaş Franco’nun zaferi ile tamamlandığında, İspanya uzun yıllar sürecek bir başka diktatörlükle baş başa kalmıştı. Franco da ölümüne kadar İspanya’yı yönetmeyi başardı.

Avrupa’nın kalanı ne oldu peki?

Avrupa’daki neredeyse bütün ülkeler bu girdaba kapıldılar. Avusturya 1933/1934’de Dollfuss’un diktatörlüğüne girdi.

Eski imparatorluğun bakiyesi Macaristan, önce Bela Kun önderliğindeki komünist rejime kayar gibi olduysa da, bu iktidarın ömrü çok kısa oldu. Rusya’nın ardından gidecekmiş gibi görünen Macaristan birden bire yörünge değiştirdi; Amiral Horthy diktatörlüğünü erkenden ilân etti. Daha 1920 yılında. Polonya azıcık direndi. Ama çok değil. General Pilsudski 1926 yılında bir darbeyle iktidara el koydu. Bu o kadar da zor olmamıştı; nihayet o ulusal bir kahraman sayılıyordu. Rusya’ya karşı askerî direnişin lideriydi.

Sovyetler Birliği’nden ayrılmış üç ülke, Estonya, Litvanya ve Letonya’ya gelince; sonuncusu daha erken bir tarihte 1926’da, diğer ikisi 1934’de diktatörlüğe sığındılar. Nasıl başka türlü olabilirdi ki? Rusya’nın hâkimiyetinden kurtulmuşlardı savaş sonunda, fakat ya sonra? Estonya on dört yılda on yedi hükûmet gördü. Letonya aynı dönemde on altı tane. Litvanya yedi yılda on bir tane. Siyasal fırtınalar bütün bu rejimleri silip süpürdü.

Balkanları soran var mı?

Arnavutluk 1925 yılında Zogu’nun önderliğinde önce cumhuriyet ilân etti; ardından cumhurbaşkanı da seçilen Zogu, 1928 yılında kendisini kral ilân etti ve ülke yeniden monarşiye döndü. Bulgaristan, savaşı yitirmiş bir ülke olarak kendi dertleriyle baş başa kalmıştı zaten. 1934 yılında Kral Boris’in ülkesi askerî diktatörlüğü kabullendi. Savaş sonrasının yeni oluşturulan ülkesi Yugoslavya, daha 1921 yılında kralın ılımlı sayılabilecek diktatörlüğünden 1931 yılında yeniden parlamenter demokrasiye döndü. 1941 yılında Alman işgaline uğrayınca kadar da istikrarsızsiyasal rejimini sürdürdü.

Romanya da General Antonescu’nun diktatörlüğüne tosladı. Komşumuz Yunanistan da hayli badireden geçti; sonunda 1926 yılında General Pangalos’un askerî darbesi geldi. Ardından yeniden seçimlere ve demokrasiye geçildiyse de, bu süre hayli kısaydı. Askerî darbe gecikmedi. Sonunda monarşi General Metexas’ın otoriter rejimine izin verdi. Alman işgaline kadar da böyle gitti. Metexas’ın ömrü ise işgali görmeye yetmemişti.

REJİMİN DÖNÜM NOKTASI: 4 MART 1925

Bazen sanıldığının aksine, Türkiye’de tek partili rejim cumhuriyetle kurulmadı; Türkiye, bir tek parti yönetimi olarak doğmadı. Samet Ağaoğlu’nun deyimiyle “Kuvayı Milliye Ruhu”nu temsil eden birinci meclisin demokratik ve çoğulcu yapısı süreç içinde bir tek parti diktatörlüğüne dönüştü. Eğer kesin tarih vermek gerekirse, 4 Mart 1925 tarihli Takriri Sükûn Kanunu, dönüm noktasını oluşturdu. Bu tarihten itibaren Türkiye’de cumhuriyet bir tek parti idaresine dönüştü.

Öğretmen maaşları zamanında çil çil altınla ödeniyordu!

 İnternette dolaşan uyduruk bilgi ve haberlerin sonu asla gelmiyor; fakat siz yine de her okuduğunuza dikkat edin; çünkü tarihçilik ciddî bir iştir. Cumhuriyetin ilk dönemlerinde öğretmenlerin aldığı maaş asla internet efsanelerinde iddia edildiği rakamlar değildi.

Eğer öğretmenseniz, eminim ki aldığınız maaştan pek de memnun değilsinizdir. Haklısınız da. Fakat bir zamanlar bu memlekette öğretmenlerin el üstünde tutulduğuna, maaşlarının çil çil altınlarla falan ödendiğine ilişkin internet geyiklerine inandıysanız eğer, durum daha da vahim demektir. Bir zamanlar öğretmen olmak da, bugünkünden daha farklı değildi. Yani köylüler ne kadar milletin efendisi olduysa, öğretmenler de işte ancak o kadar olabildiler.

Tek parti dönemi maaşları

Tabiî yine dönemin belgelerine dayanarak bu uydurmasyon haberciliği tekzib edeceğim, her zaman olduğu gibi. Şimdi dönemin Millî Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel’in 7 Aralık 1939 tarihli bir yazısına göz atacağız. Atatürk öleli sadece bir yıl olmuş yani. Bakalım Yücel, öğretmen maaşları konusunda neler yazmış zamanında?

Millî Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel, 7 Aralık 1939 tarihinde, Başbakanlığa yazdığı bir yazıda, basından hayli şikâyetçiydi.

Yücel’e göre, “bugünlerde gazetelerimizden bazılarında muallimlerimizin [öğretmenlerimizin] maddî vaziyetlerinin bozuk olduğu hakkında neşriyata [yayına] tesadüf edilmekte [rastlanmakta] ve bunlar arasında büyük puntolu [iri] harflerle ‘muallimlerin hâli berbat’ başlığı altında muallim kütlesini heyecana sevk edecek yazılar da görülmekte” idi. Oysa Yücel’e göre, bu tür haberlerin gerçeklerle ilgisi bulunmuyordu. Yücel, yazısında, 1923 yılında ilkokul öğretmenin 300 Kuruş (3 Lira) maaşla mesleğe başladığını hatırlatıyor ve bu rakamın hâli hazırda 2.000 Kuruş (20 Lira) olduğuna dikkat çekiyordu. Yine aynı tarihlerde bir orta okul öğretmeninin maaşı ortalama 40 Lira iken, hâli hazırda bu maaş 2.500- 3.000 Kuruş’tan (25-30 Lira’dan) başlamaktaydı. Hâli hazırda orta öğretimde görevli öğretmenlerin 22’sinin maaşı 90 Lira, 45’inin maaşı 80 Lira, 70’inin maaşı 70 Lira, 250’sinin maaşı 60 Lira, 335’inin maaşı 50 Lira ve 320’sinin maaşı da 40 Lira idi.

3 maaşa bir radyo alınabilirdi

Bir an için Yücel’in verdiği bilgilerle internet bilgisini karşılaştıralım: İnternet bilgisine göre; Cumhuriyetin ilan edildiği 1923 yılında bir okul müdürü 25 cumhuriyet altınına denk gelen 2.500 Kuruş (25 Lira) maaş almakta imiş, öğretmen maaşları da 1.500 ilâ 2.000 Kuruş (15-20 Lira) arasında değişiyormuş! Yücel’in sözünü ettiği 300 Kuruş nerede, 2.000 Kuruş nerede? Efsaneler hep güzeldir, tek sorunları gerçekle ilgisinin olmamasıdır! Tarihçilik işte bunun için ciddî bir iştir. Meraklısı için yazayım bari: 1927 yılında bir radyo alıcısının fiyatı da 300 Lira idi! 1934 yılında 150 Lira’ya kadar gerilemişti. Yani ortalama memur maaşıyla üç aylık maaşa denk geliyordu!

Yücel basına da kızgın

Yücel, Cumhuriyet gazetesinde yayınlanan bu haberin sadece gerçeklerle bağdaşmadığını belirtmekle kalmıyor, fakat aynı zamanda haberin olası sonuçları hakkında da şöyle yazmaktan kendisini alamıyordu:

“Muallimler kütlesini Cumhuriyet devrinde mağdur mevkiinde göstererek, onları heyecana ve bedbinliğe [ümitsizliğe] evk edecek, mesleklerine karşı bağlılıklarını sarsacak ve aralarında sendikalar teşkiline, grevler yapılmasına yol açacak ve öteden beri memleketimizde tesiri görülmekte olan komünizm propagandasını körükleyecek birer âmil [neden] olacağı kaanatinde [kanısında] olduğumdan, hakikat ile taban tabana zıt bu gibi muzır fikirlerin muallim kitlesi arasında intişarına [yayılmasına] meydan verilmemesi için matbuat [basın] hakkında esaslı tedbirler alınması esbâbının temini” de gerekiyordu.

Ya öğretmenler kızarsa

Yücel açısından öğretmen maaşları uygundu; tek sorun basının bunu mesele yapmasıydı. Fakat bu o kadar da basit bir mesele sayılamazdı; ya öğretmenler arasında yayılan bu türden haberler, öğretmenlerin kendilerini Cumhuriyet döneminde mağdur hissetmelerine yol açarsa, işte o zaman ne olacaktı? Bu türden haberler onları ya heyecana ve ümitsizliğe sevk ederse, o zaman ne olacaktı? Ya mesleklerine karşı bağlılıklarını sarsacak ve aralarında sendikalar oluşturmalarına ve hatta grevler yapmalarına yol açarsa, ne olacaktı? Çok daha vahimi, öteden beri ülkemizde etkisi görülen komünizm propagandasını körükleyecek gelişmeler olursa, ne olacaktı? Yücel, bakan olarak bu türden haberleri yalanlıyordu; bunların gerçekle bir ilgisi bulunmuyordu; “muzır fikirler”in öğretmenler arasında yayılmasına engel olmak da gerekirdi. Elbette basın hakkında esaslı önlemler alınmalıydı!

Şimdi bir an için durup düşünelim; tamamen denetim altında tutulan, sahiplerinin neredeyse tamamı CHP milletvekili olan basının bu durumda bile bu haberleri yazabilmesi, öğretmenlerin durumunun ne kadar vahim olduğunu bize göstermiyorsa, o zaman asıl vahim olan, bu gerçeklere gözleri kör olanların içinde bulunduğu gerçeklerden kopuk hâldir.

Yücel komünizme de karşı

Hasan Âli Yücel’in kendi bakanlığının personeli olan öğretmenlerin maaşlarının düşük olduğu yolundaki sıradan bir haberden nasıl komünizm propagandasına vardığı sorusu bir yana, herhalde bu yazının tek başına kendisi bile, zamanında Yücel’i kendileri için adeta kutsal bir isim haline getiren geniş kitleler açısından şaşırtıcı olmalıdır! Yücel, basın aracılığıyla kamuoyuna yönelik en basit bir şikâyete karşı basına derhal çekidüzen verilmesini talep etmekte bir an için olsun tereddüt göstermemişti. Yücel, ayrıca okullardaki komünist faaliyetler konusunda da yeterli duyarlığı göstermekte olduğunu vurgulamıştı. Yücel’in Türkiye’de sol kamuoyunda adeta kutsal, saygın, tartışılmaz ve sorgulanmaz isminin dönemin sol grupları arasında da aynı şekilde algılanıp algılanmadığı ise ayrı bir sorudur.

Yücel’in sol kamuoyundaki efsane isminin olgularla ne ölçüde bağdaşabileceği sorusu bir yana, günümüzde dahi Yücel’in eski bir solcu ya da sol sempatizanı olarak algılanması ve bilinmesi, Türkiye’de solun naifliğinden yalnızca biridir. Ne var ki, Türkiye’de solun tarih yazımının bu konulardaki basit yanlışlıkları, sadece kötü tarihçilikten ileri gelmemektedir. Ama aksine, bu türden vahim yanlışlıklar, siyasî ve ideolojik paradigmanın yarattığı körlüğün basit bir sonucudur. Körlerin olguyu görebilmesi tabiî ki imkânsızdır! Burada sözünü ettiğim körleşmiş bir bakıştır ve solun günümüzdeki bakışını da yakından ve derinden etkilemektedir. Solun Türkiye’de politik arenada kuvvetli bir çıkış yapabilmesi, ancak geçmişini yeniden değerlendirmesi ve mevcut paradigmanın yarattığı körlükten sıyrılmasına bağlıdır. Sol, her şeyden önce kendi içinde olgusal nitelikte, metodik ve analitik düşüncenin yeşermesine imkân vermeden, politik arenada asla yer alamayacaktır!

‘İşte internet EFSANESİ’

VEKİL MAAŞLARI ÖĞRETMEN MAAŞLARINI GEÇMEYECEKTİ HANİ!

“Dönemin Maliye Bakanı Hasan Fehmi Ataç , TBMM’de Mustafa Kemal Atatürk’e sorar

- ‘Paşam; vekil maaşlarını düzenleyeceğiz, ne kadar verelim?’

Mustafa Kemal Atatürk’ün cevabı şu an öğretmenlerin sıkıntılarını anlamak istemeyen birçok insana tokat gibidir…

- ‘Öğretmen maaşlarını geçmesin.’”

İşte aynen aldım; hani şu zamanında altınla ödenen öğretmen maaşları efsanesinin yanında yeni bir efsane daha. Bir zahmet o dönemin milletvekili maaşlarının miktarını öğrenin efendim; bir de öğretmen maaşlarının. Sonra bir matematiksel karşılaştırma yapın. Sayılarla aranıziyi değilse, bunu bir matematikçiye de yaptırabilirsiniz. Sonra aradaki farkı bir görün bakalım, neymiş. Öğretmen maaşını geçmeyen milletvekili maaşı hiçbir zaman olmadı. Zaten öyle olsaydı, ünlü yazarları, şairleri neden milletvekili yapsınlardı ki, öğretmen sıkıntısı çeken bu ülkede aynı maaşla eminim okullarda öğretmen olarak da çalışmayı tercih ederlerdi. Ama öyle olmadı tabiî. Herkes acaba neden milletvekili olmak için kuyrukta bekliyordu da, öğretmen kuyruğu hayli kısaydı sorusuna bir yanıt verildi mi? Öyle olsaydı, neden Yahya Kemal Beyatlı, Reşat Nuri Güntekin, Behçet Kemal Çağlar, Faruk Nafiz Çamlıbel, Abdülhak Hamit milletvekili yapıldı?

Öğretmen olsalardı da, bu ülkenin çocukları bu ünlülerden öğretmen olarak yararlansalardı, daha iyi olmaz mıydı?

Yanıt: olmazdı; çünkü milletvekili maaşıyla kıyas kabul etmez derecede düşük maaş alırlardı öğretmen olarak. Bana inanmıyorsanız, dönemin öğretmenlerine bir sorun da gerçeği öğrenin isterseniz. O dönemde görev yapan hangi öğretmen maaşının milletvekili kadar olduğundan söz ediyor acaba, bir hatırlayan var mıdır? Bana inanmıyorsanız, isterseniz meselâ dönemin öğretmenlerinden Sabahattin Âli’ye falan sorabilirsiniz. Milletvekili maaşını ne yaptın diye?

İngiliz dostluğu gerekirse Çanakkale'yi bile unutturur

 İşte Çanakkale haftası geldi yine; diziler, filmler, romanlar, kitaplar, televizyonlarda gözyaşartıcı konuşmalar ardı ardına sıralanacak. Bundan yıllar önce Türkiye İngiltere ile dost olurken, “mazi kalbimde bir yara” olarak unutulmaya terk edilmişti.

Turgut Özakman’ın Çanakkale savaşını anlatan “Diriliş: Çanakkale 1915” romanı, yetmiş yıl önce yayınlansaydı, sizce başına neler gelirdi? (a) CHP roman ödülünü kazanırdı (b) Özakman CHP milletvekili seçilirdi (c) Roman, orta ve yüksek öğretimde zorunlu ders kitabı olarak kabul edilirdi (d) hepsi. Elbette benim şıkkım farklı olacak!

Arşivdeki sakıncalı broşür

Mazinin acı hâtıraları, İngiliz dostluğuna zarar verir. Kemâl Samancıgil de, 1944’de bir Çanakkale zaferi kitabı yazmıştı.

Nedense kitap özellikle dikkat çekmişti. Nereden mi biliyorum? Başbakanlık Basın ve Yayın Genel Müdürlüğü İç Yayınlar

Dairesi Müdür vekili Feridun Fazıl Tülbentçi’nin 30 Haziran 1944 tarihli bir yazısından. Evet, “Çanakkale Başlarken” isimli broşür hakkındaki rapordan söz ediyorum. Kitap, resmî denetimden geçmiş ve incelenmişti. Şimdi sıkı durun!

İlgili rapordaki değerlendirmeler ve sonuç, bugün için ne kadar şaşırtıcı:

Bu broşürün hiç kıymeti yok

“Broşürde Çanakkale harbinin malûm olan tarihçesi, âmiyane [bayağı] bir üslûpla yapılmaktadır [anlatılmaktadır]. Harbi İngilizlerin ve bilhassa Mister Çörçil’in [Churchill’in] bize tahmil ettiği [yüklediği] anlatılmak istenmekte ve İngiliz kumandan ve askerlerinin kabiliyetsizliği tebarüz ettirilmektedir [belirtilmektedir]. Broşüre saçma sapan temsilî dokuz tablo ilâve edilmiştir. [Bazıları] Türk neferlerini İngilizleri boğazlarken göstermektedir.

Netice: Tarihe mâl olmuş bulunan bu Türk zaferi hakkında çok değerli eserler neşredilmiş [yayınlanmış] ve her iki taraf askerinin göstermiş olduğu kahramanlık ve liyâkat [fazilet] zaman zaman takdirle yâd edilmiştir. Binaenaleyh muharririn [yazarın] ne gibi bir gaye için bu broşürü yazdığı bir türlü anlaşılamıyor. Broşürün tarihî ve edebî hiçbir kıymeti yoktur.

Broşür, münevver zümreye hitap etmekten uzaktır. Zayıf kültürlü vatandaşları ise, mazinin acı hâtıralarına sürükleyerek, bugünkü Türk-İngiliz dostluğuna zararlı kanaate sevk edebilir.”

İngilizleri de takdir edelim

Broşürün âkıbeti hakkında bilgimizyok. Toplatılmış olabilir mi, bilemiyoruz. Asıl önemli olan yazıda ortaya konulan görüşler. Buna göre, Türk-İngilizittifakının geçerli olduğu bu tarihte artık “mazinin acı hâtıraları”ndan söz etmek anlamsızdı. Bu tür anıların İngiliz aleyhtarı duyguları harekete geçirmesi riski vardı ve bu risk en azından “zayıf kültürlü vatandaşlar” için geçerliydi. İngilizkumandan ve askerlerinin kabiliyetsizliğinin vurgulanması hiç de hoşa gitmemişti.

Aksine, onların da “kahramanlık ve liyâkatı” takdir edilmeliydi. Savaşın İngilizler ve Churchill tarafından çıkarıldığı iddiası da reddedilmeliydi. Türk askerlerinin İngilizleri boğazladığı sahneler adeta lânetlenmekteydi.

Mustafa Sagir’i de unutalım

Elimizde bir yazı daha bulunuyor. Basın ve Yayın Genel Müdürü Selim Sarper, 28 Aralık 1943 tarihinde, Başbakanlığa yazdığı bir yazıda, M. Sert imzası ile yayınlanan “Mustafa Sagir” adlı kitaba ilişkin düşüncelerini dile getiriyordu: “Millî Mücadele sıralarında Hint Hilâfet Komitesi mümessili ünvanını takınarak Ankara’ya gelen Mustafa Sagir adlı casusa, Mustafa Kemâl Paşa’yı öldürmek gibi bir vazife verildiğini ve Atatürk’e karşı İngiliz entelijens servisi tarafından bir suikast tertip edildiğini hikâye eden bu eser, mevzuu itibarıyla maziyi alâkadar etmekte ise de, okuyanları bugünkü Türk- İngiliz dostluğundan şüpheye düşürecek mahiyette görülmüştür.”

Bu kitabın da akıbeti bilinmiyor. Fakat hemen hemen aynı tarihlerde geçmişin acı hâtıralarını gündeme taşıyarak, o günkü Türk-İngiliz dostluğuna zarar verebilecek yayınlar artık sakıncalı görülüyordu.

‘Nobran ve tahrikkar yazı’

Bu kez daha da geriye uzanıyor ve İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’nın 9 Ağustos 1934 tarihli yazısına kulak veriyoruz. Yazı, Matbuat Genel Müdürü Vedat Nedim Tör’e hitaben yazılmış olup; 16 Mart 1920 tarihinde İstanbul’u işgâl eden İngilizlerin Şehzadebaşı karakoluna yaptıkları kanlı baskınla ilgilidir.

“Zaman gazetesinin 8 Ağustos 1934 tarihli nüshasındaki ‘16 Mart’ ünvanlı makale de, dost bir devleti nobranca ve maksatsıztahkir etmektedir. İngiliz elçisinin de bu makale için Hariciye’ye beklenebilir.” “Zaman gazetesinin 8 Ağustos 1934 tarihli nüshasındaki makale de gayet nobrancadır. Ne millî terbiyeye ve ne millî ve manevî ahlâka, ne de memleketin menfaatine uygundur. Makale, serapa tahrik ve tahkiramizdir.”

‘Mısır’la ilişkiler bozulmasın’

 “16 Mart faciası, daha çok kibar ve daha çok müessir olarak yazılabilir ve bundan kimse de rencide olmazdı. Mısır’ı karıştırmak, hem Mısır milletini, hem de İngiliz hükûmetini tahriktir. Halbuki bu 2 memleketle de münasebetimiz dostanedir ve bu münasebetlerin inkişâfı memleketimizin menfaatlerinedir. Herhangi bir kimseyi tahkirden hiçbir fayda melhuz değildir [düşünülemez]. Bir milleti tahkir ise yalnızzarardır. Zaman’ın tahkiri, kendi muhitine münhasır kalır. Fakat İngiliz gazetelerinin bizim aleyhimizdeki neşriyatının tesir dairesi geniştir.”

‘Bu yayınlar milli çıkara ters’

“Cumhuriyet, emsalsiz gayetleri ile lehine çevirdiği cihan matbuatını, millî ve vatanî mülâhazaları bir tarafa bırakarak, şahsî igbirar [kırgınlığını] ve infiallerini nobranca izhara gazetelerini vasıta edenler yüzünden tekrar aleyhine döndürmeyi, umumî ve millî siyasetine uygun görmez. Devletin siyasî vaziyet ve satveti [gücü], hiçbir kimsenin hiçbir kimse için galîz[kaba] sutûmlarının [yükselmelesinin] revacına [makbul] vasıta ittihaz edilemez[kabul edilemez]. Kefiyetin bu esas ve üslûp dairesinde hemen (…) Zaman [gazetesine] (…) tebliğini rica ederim.”

Ee, ne de olsa bu tarihte Türkiye rotasını artık İngiltere’ye çevirmişti ve bu ülkeye karşı “nobranca” yazıların devri de çoktan geçmişti! İngiliz aleyhtarlığı, “millî politika” olmaktan çıkmıştı. Millî ve vatanî düşünceler, Türk-İngiliz dostluğunu haleldar edecek her türlü ifadeden uzak kalınmasını emretmekteydi. Aradan geçen 14 yıldan sonra, 16 Mart da mazinin acı anılarına terk edilmek isteniyordu! Sahi, Şükrü Kaya’nın Başbakanı ve Cumhurbaşkanı kimdi, hatırlayanınız var mı?

ZAMAN (7 Ağustos 1934)

“16 Mart şehitleri için âbide.

Nihayet bu millî vazife yerine getirilecek. Vezneciler’de acı işgâl gününün mukaddes şehitler[i] için güzel bir âbide yapılacak, konservatuvar da âbidenin arkasında inşa edilecek.”

Veznecilere anıt projesi

“Belediye, Vezneciler’de Letâfet apartmanının olduğu yer ile civarındaki araziyi ve binaları istimlâk etmiştir. İstimlâk edilen yerlerden mühim bir kısmı yıktırılmış olup, diğerleri de birkaç güne kadar hedmedilmiş [yıkılmış] olacaktır.

Burada vâsî, zarif bir meydan vücuda getirilecek, meydanın arkasına doğru asrî bir konservatuvar binası inşa edilecek, meydanın ön tarafına da 16 Mart Şehitleri âbidesi rekzedilecektir [dikilecektir].

Proje için yarışma açıldı

Mâlûm olduğu üzere, mütârekede İstanbul’un işgâl edildiği gün 16 Mart [1]336’da [1920] Letâfet apartmanında yatan 10. Kafkas Fırkası’na mensup askerlerimizden bazıları fecî bir şekilde şehit edilmişlerdi. Uzun zamandan beri orada bir âbide dikilmesi hakkında beslenilen tasavvur da [düşünce] bu suretle kuvveden fiile inkılâp etmiş olacaktır [gerçekleştirilecektir]. Gerek meydan, gerek âbide, gerek binanın plânlarının bir elden çıkması belediyece kararlaştırılmıştır. Yani belediye, bunların âhenktar bir üslûbu mimariye malik olmalarını arzu etmektedir. Bu maksatla bugünden itibaren bir müsabaka açılmıştır.”

ZAMAN (8 Ağustos 1934)

“16 Mart”

“Yapılacak âbide, zulmün bir milleti harikalar yaratan bir hızla ayaklandırabileceğini de ifade etmelidir” “İstanbul, senelerden beri ihmal ettiği bir vazifeyi artık yerine getiriyor. Dün de yazdığımızveçhile, 16 Mart işgâli faciasında Vezneciler’de Letâfet apartmanındaki dairelerinde her şeyden bîhaber uyurken İngilizler tarafından bastırılıp şehit edilen askerlerimiz namına bir âbide yapılacaktır.

16 Mart facisası

16 Mart tarihi, sade kuvvetin hakka kanla galebeye [yenmeye] çalışması ve masum askerlerimizin uyurken şehit edilmeleri gibi bir faciayı taşımakla kalmıyor. Belki o facia aynı zamanda ayaklar altına alınan mevcudiyetini, namusunu kurtarmak için galeyan ve feverandan başka bir çare kalmadığını da bütün bir millete işaret etmiştir. Filhakika hakkın kuvvete karşı ulvî mücadelesi, ancak 16 Mart’tan sonradır ki, daha ziyade kendisini göstermiş, gerçi tarihimizde birçok facialar ve ıstıraplar daha geçmiş, fakat mukadder netice hakkın kuvvete galebesi tahakkuk etmekte gecikmemiştir.

Gelecek nesiller unutmasın

16 Mart Şehitleri Âbidesi, sade zalimâne bir şekilde askerlerimizin hayatına hateme verildiğini tesbit etmekle kalmamalı, bütün bir milletin mübalağasız bir cihân-ı husumete karşı namusunu, hakkını kurtarmak için arslanca müdafaaya ve savlete [saldırmaya] hazırlandığını da ifade edebilmelidir. Tâ ki müstakbel nesiller, 16 Mart 336 tarihinin

Latin Amerika’yı sadece muzdan ibaret sananlar yanılır

 Evet, Latin Amerika… Hani şu “Tanrı’dan çok uzak, ama Amerika’ya çok yakın olan” kıtadan söz ediyorum. Türkiye onu çok uzun yıllar sadece muzcumhuriyeti olarak gördü. Kendisiyle kıyasladığında ise hayli geride.

Hugo Chavezsayesinde Latin Amerika’ya karşı ilgi arttı birden bire. Oysa Türkiye, Latin Amerika tarihiyle hiç ilgilenmedi. Bakıyorum da, 1960’larda ve 1970’lerde yayınlanmış birkaç gerilla el kitabı, Che Guevera, Fidel Castro ile, Şili’de 1973 yılında gerçekleşen askerî darbeden sonra Şili ve Allende, bize “Latin Amerika gerçeği”ni nakleden çeviriler olarak hâlâ baş köşede yer alıyor. Evet, Türkiye Latin Amerika’ya sırtını döndü ve tarihiyle hiçbir zaman ilgilenmedi. Kendi ülkesinin dışına bu kadar kapalı kalmak, yanlış analizlere de neden oldu. Peki, lâfı daha fazla dolaştırmadan doğrudan konuya gireceğim artık. Türkiye, katı bir tek parti diktatörlüğü iken, Latin Amerika’nın bazı ülkelerinde serbest seçimler yapıldığından hiç haberiniz oldu mu?

Şili’de parlamenter demokrasi

Sanırım Şili’ye ilgi 1970’li yılların başında Marksist başkan Allende ile ortaya çıktı. Fidel Castro ile Küba’nın dostuydu. Fakat onların aksine, barışçı bir seçim mücadelesiyle de sosyalistlerin iktidara gelebileceğini düşünüyordu. Düşündüğünü de gerçekleştirdi. Ne var ki, ABD’nin güdümünde bir askeri darbeyle devrilmesi, bizde de, pek çok ülkede olduğu gibi, Marksistlerin barışçı yollardan iktidara gelme yanlılarının hızla azalmasına neden oldu. Bu deneyimden çıkan tek bir ders olabilirdi artık: Devrim, mutlaka silâhlı olmalıydı.

Şimdi Şili’nin geçmişine bir göz atmanın zamanıdır: Daha 1920’li yıllarda Şili’de başkan seçilen Arturo Alessandri Palma’nın reformcu politikaları hayata geçemedi, fakat aynı sırada ülkede Marksist akım hayli güçlendi. 1924 yılında gerçekleşen askerî darbe, 1932 yılına dek geniş bir politik istikrarsızlık dönemini de başlatmış oldu. Bu dönemde görev alan on farklı hükûmet de başarılı olamadı. Nihayet Campo’nun yeniden seçimle başkan seçilmesinin ardından, 1932 yılında yeni anayasa kabul edildi. Şili’de Pedro Abelino Aguirre Cerda, 1938 yılında başkanlık seçimini kazandı ve 1941 yılındaki ölümüne dek yönetimde kaldı. Kendisi Halk Cephesi hükûmetinin adayıydı. Juan Antonio Rios, 1 Şubat 1942 tarihinde başkanlık seçimini kazandı. Hem de sol partilerin, merkezin ve muhafazakâr grupların desteğinde! Hepsi de bir önceki eski diktatör Ibanez’in diktatörlüğüne karşı birleşmişlerdi. 1932 yılından sonra Şili’de radikaller, yirmi yıl boyunca koalisyon hükûmetlerinde anahtar rol oynadılar. Daha sonra Videla, ki daha solda idi, başkanlık seçimini kazandı. Şili, uzun yıllar boyunca parlamenter demokratik yönetimi ayakta tutmayı başardı.

Tango, futbol ve karnaval mı?

Arjantin, Latin Amerika’nın en zengin ülkesi olarak da bilinir. Arjantin bizde tango, Peron ve neredeyse bir film artisti kadar ünlü eşi Eva Peron ile tanınır. Hele müzikalinden sonra, artık bu ülkeyi ve Peron’u tanımayan kalmamıştır sanırım.

Hadi, bir ipucu daha vereyim bari: “Don’t cryfor me Argentina” şarkısını da mı duymadınızyoksa? Öyleyse onu muhakkak Madonna’dan dinlemelisiniz.

Ama biraz da ülkenin yakın tarihinden söz edelim: Arjantin, Birinci Dünya Savaşı’nın çıkmasından sadece iki yıl sonra 1916 yılında ilk serbest başkanlık seçimini gerçekleştirmişti. 1940 yılında radikaller mecliste çoğunluğu sağladılar. Muhafazakârlar da bir sonraki seçimde kazandılar. Siyasî rekabet sürdü. 1943 yılındaki başkanlık seçimi öncesinde gerçekleşen askerî darbe, 1944 yılı başında Albay Peron’un darbesi ile tamamlandı.

Venezuella’da 1941 yılında siyasî partilerin kurulmasına izin verilmişti. Nikaragua’da 1928 ve 1932 yıllarında başkanlık seçimi yapıldığını biliyor musunuz? Evet bu süre azdı, 1934’de yeniden başladığı yere diktatörlüğe dönüldü. Uruguay’da 1930’lu yıllarda serbest başkanlık seçimleri yapıldı.

“Biz bize benzeriz”

Buraya kadar yazdıklarımdan kıtanın büyük bir kısmının uzun dönemler boyunca başkan babalardan ya da çok kez birbirini izleyen askerî diktatörlüklerden uzak kaldığı anlamı çıkarılmamalıdır. Aksine, Latin Amerika tarihi, çok yakın zamana kadar hep ABD’nin arka planda yer aldığı açık diktatörlüklerin cirit attığı bir tarihtir. Lâkin bu geniş kıtanın kendine özgü bir tarihi olduğu ve yukarıda değindiğim bazı ülkelerinin demokrasiyi, biz ondan epey uzaktayken, yaşatmaya çalıştığını da bilmeliyiz. Pek çok Latin Amerika ülkesinde hızla genişleyen işçi sınıfı ve sosyalist güçlerin siyasî mücadelesi de bizde sosyalistlerin nedense pek ilgisini çekmemiştir. Oysa çok erken tarihlerde sosyalizm kıtada hayli etkin olmaya başlamıştı bile. İşçi sendikalarının da politikadaki ağırlığı hayli artmıştı. Özellikle 1940’lı yılların ikinci yarısında bu ülkelerde yaşananlar Türkiye ile daha kolayca kıyaslanabilir. Fakat bizde mukayeseli tarih denilince maalesef boş bir alanla karşılaşıyoruz. “Biz bize benzeriz” görüşü, her siyasî akım içinde o kadar içselleştirilmiş olmalı ki, hiçbir siyasî görüş, bu konuda diğerinden farklı bir tutum içine girmiş değil. Türkiye tarihinin biricik, eşi benzeri olmayan bir tarih olduğu anlayışı kırılmadan da bu türden bir karşılaştırmalı tarih egzersizine girmek elbette mümkün değil. Hele “muzcular”la kendisini kıyas edebilecek kadar bilgi birikimi de olmayınca, yapılabilecek hiçbir şey kalmıyor. Oysa Latin Amerika tarihi bize düşündüğümüzden daha yakın olabilir.

Demokrasi deneyimleri bize ders verir

Türkiye’nin demokrasi öyküsünü Latin Amerika ile karşılaştırmak, ki bu hiç alışılagelmiş bir husus değildir, çok ilginç olacaktır. Türkiye’nin tek partili rejimi en katı şekilde sürerken, bazı Latin Amerika ülkelerinde serbest seçimler yapılıyordu!

Türkiye’de hiç bilinmeyen bir husus, Latin Amerika ülkelerinin demokrasi tarihidir. Genellikle “muzcumhuriyetleri” olarak tanımlanan bu ülkelerin demokratik gelişmelerinin tarihi, Türkiye’de tamamen yok sayılmış, aşağılanmış ve küçümsenmiştir. Bu tavrın nedeni, yalnızca ilgisizlik değil, fakat sadece bilgisizliktir. Latin Amerika’nın yalnızca ABD’nin “arka bahçesi” olduğu ve bu ülkelerdeki tüm gelişmelerin bu ülke tarafından manipüle edildiği, dolayısıyla bu ülkelerin iç dinamiğinin hiç olmadığı varsayımı, Türkiye’de öylesine içselleştirilmiştir ki, Latin Amerika ülkelerine karşı merak daha başlangıçtan itibaren yitirilmiştir. Oysa, Latin Amerika’da pek çok ülkenin tarihi, Türkiye ile kıyaslandığında, demokratik gelişmeler açısından zengin ve renkli olup, çok daha uzun bir geçmişe sahiptir. Sanıldığının aksine, Latin Amerika’da pek çok önemli ülke, demokrasi ile askerî idareler arasındaki gidip gelme süreçlerinin yarattığı tecrübeleri ve birikimleri, Türkiye ile karşılaştırıldığında, hayli derinlemesine sindirmişlerdir. Pek çok Latin Amerika ülkesi, iç politikada sağın ve solun karşılıklı olarak serbestçe mevzilendikleri ve serbest politik rekabet içinde bulunabildikleri dönemler geçirmişlerdir. Bu dönemler, sanıldığının aksine, 1930’lu ve 1940’lı yıllara tekabül eder. Yani, Türkiye tek partili bir rejimdeyken, pek çok Latin Amerika ülkesi, aksine, demokratik gelişmelerin değişik aşamalarında bulunuyordu. Üstelik Türkiye’nin çok ötesinde bir derinlik içinde... Maalesef Türkçe literatürde bu konuda hiçbir bilgi bulunmamaktadır. Latin Amerika ülkelerinin demokrasi tarihlerine ilişkin Türkçe tek bir metin dahi bulunmaması, aslında Türkiye’nin kendine benzeyen diğer ülkelerin deneyimlerinden ne kadar az öğrenebildiğini göstermektedir. Burada Türkiye sözcüğünü kullansam dahi, aslında kasdettiğim Türkiyeli aydınlardır. Türkiye, kendi deneyimini yegâne saydığı, dünya deneyimlerine sırtını döndüğü ve nihayet mahalli gerçekliğini dünyanın merkezine koyduğu, kendi tarihsel tecrübesinin karşılaştırmasını yapmadığı ölçüde ve sürece, tarih yazımında yol kat edemez. O halde önümüze geniş bir ufuk daha açılmaktadır: Latin Amerika ülkelerinin demokrasi tarihleri ile kendimizinkini mukayese etmek... Bu karşılaştırmadan dolayı zaman zaman üzüntü duyabileceğimizi de baştan müstakbel araştırmacılara duyurmak isterim!

Kılıç Ali, Ismet Inönü’ye ne yazdı

 Anı okumaktan hoşlanan çok kişi var, ama günlüklerin okunma sıklığı sanırım o kadar değil; oysa roman tadında

okunabilecek günlükler de var. Mesela, Nihat Erim’in günlüğüne hiç göz attınız mı?

Nihat Erim’in yakın tarihimizin ayrıntılarının anlaşılmasında ve bilinmesinde çok önemli bir yeri olacağından kuşku duyulamayacak olan günlüğü, Prof. Dr. Ahmet Demirel tarafından hazırlanarak, iki koskocaman cilt halinde uzun zaman önce Yapı Kredi yayınlarından çıktı. Erim’in günlüğü erken bir tarihte, ama esasen 1945 yılında başlıyor ve tâ 1979 yılına kadar da sürüyor. Gerçi günlüğün 1925-1944 yıllarını kapsayan bir kısmı daha var; fakat bu kısımlar hayli seyrek ve günlüğün tümü dikkate alındığında pek önemli sayılamaz. Ama bu da doğal, çünkü Erim 1912 doğumlu olduğuna göre, günlük tutmaya sadece on üç yaşında iken başlamış demektir. Demek ki, yirmi üç yaşından itibaren çok düzenli bir şekilde yaşadıklarını, gördüklerini ve duyduklarını kayda geçirmiş. Büyük bir hizmet. Günü gününe tutulmuş bu notlar, ailesi tarafından yapılan açıklamaya göre, “sadece kişisel ayrıntılar çıkartılarak” okuyuculara sunulmuştur. Erim’in günlüğünü okuyacak olanlar; bazen pek kısa, sadece yazanın hafızasını dinç tutmak amacıyla, ileride yazılabilecek anılara temel oluşturacak şekilde tutulan birkaç kelime ya da cümleden oluşan günlük metinlerinden çok farklı; muazzam bilgilerle dolu bir metinle karşılaşacaklardır. Bu bakımdan Erim’in günlüğünün ölümünden çeyrek asır sonra olsa da yayınlanması, tarihçilere önemli bir kaynak hediye etmek bakımından çok önemli bir girişim olmuştur.

Eski defterler yeniden açılıyor
Elbette Erim’in bilhassa İsmet İnönü ile yakın temasından ve onunla olan görüşmelerinden doyurucu bilgiler öğrenmemiz mümkündür. Mesela, Kılıç Ali’nin İnönü’nün Atatürk’ün ölümünden hemen sonra, Cumhurbaşkanlığı’nın daha ilk sırasında yönetimden uzaklaştırıldığını biliyoruz. 1939 yılında yapılan milletvekili seçiminde liste dışında kalmış; bundan sonra pek sesi soluğu çıkmaz olmuştu. Erim’in 1946 yılının Temmuz ayının ilk günlerinde günlüğüne yazdıkları, Kılıç Ali’nin hâlâ siyaset gündeminde olabileceğini bize göstermektedir. Hemen ünlü ’46 seçiminden önceye rastlayan bir sırada, anlaşılan Kılıç Ali, İnönü’ye bir mektup yazmıştı.

Büyükada’daki politik söylentiler
Erim, İnönü ile olan konuşmasını şöyle kayda geçirmiş: (1 Temmuz 1946) “Büyükada’da kulübe gidip gelen Demokratların küstah ve kendilerinden emin hallerini anlatınca, Kılıç Ali’nin İnönü’ye bir mektup yazdığını duyduğumu, hatta neler yazmış olduğunu dahi hikâye etmekte olduğunu bana anlattıklarını söyledim.” Sadece iki gün sonra bu meselenin yine konuşulmaya devam ettiğini de görüyoruz: (3 Temmuz 1946) “İnönü bana Kılıç Ali’nin mektubu hakkındaki duyduklarımı tekrar ettirdi. ‘O mektubu ve cevapları neşrettireceğim; ne dersin?’ dedi. Mektubu getirtti.

Okudum. [Fakat maalesef Erim burada mektupta yazılanları meâlen de olsa kayda geçirmemiş]. İnönü; ‘Tecavüzve alay var. Bir takım vak’alar zikrediyor.’ İnönü, hepsinin yalan olduğunu söyledi. Kılıç Ali, bundan dört ay evvel (Şubat’ta) kendisine bir mektup yazmış. ‘Artık adam oldum; sana hasretim; beni yanına al’ diyor. Hepsini neşretmek istediğini söyledi. ‘Ne dersin?’ dedi. Mahzur olarak hatırıma gelenleri anlattım. ‘Faydası hakkında birden karar veremiyorum’ dedim. O, ‘birden karar verdim; neşredeceğim’ dedi. Başbakan nutkunu söyledikten sonra neşredilecek, Tanin gazetesinde. [Tanin gazetesi Hüseyin Cahit Yalçın tarafından çıkarılıyordu].

İnönü yayımlamaktan neden vazgeçti
Hüseyin Cahit’e ve Falih Rıfkı’ya [Atay-Ulus gazetesinin başyazarıydı] mektupta küfürler var.” İşin arkasının gelmediğini de yine Erim’in bu kez 8 Temmuztarihli notundan öğreniyoruz: “Falih Rıfkı [Atay] söyledi. İnönü, Kılıç Ali’nin mektubunu neşirden vazgeçmiş. Sebebi: İçinde eski Bahriye Vekili Topçu İhsan’ı [Eryavuz] şahit tutan şeyler var. İnönü, ‘yalan’ diyor. Ya İhsan, ‘doğrudur, böyle oldu’ derse diye düşünüp, İnönü’yü neşirden vazgeçirmişler.” Mektubun içeriğini bilemiyoruz; fakat İhsan Eryavuz’un şahit gösterilmesi, meselenin belki de zamanında ünlü Yavuz-Havuz davasıyla ilgili olabileceğine işaret etmektedir.

 İNÖNÜ, ÇOCUKLARINI ÖZLÜYOR

Erim’in 10 Aralık 1946 tarihli günlüğünde İnönü’nün özel hayatına ilişkin küçük bir ayrıntı bulunuyor. Birlikte okuyalım: “Bizi Çankaya’ya öğle yemeğine götürdü. Üst katta yedik. Hanımefendi de [Mevhibe hanım] beraberdi. Amerika’da bulunan oğlu Ömer’den mektup gelmiş. Paşa mektubu okudu. Mektubu öptü. Bana, ‘senin baban da böyle yapıyordur; bize bu ayrılık pek ağır geldi’ dedi. Ömer, annesine de yazmış. Paşa, onu da okudu. ‘Bak, annesine başka güzel şeyler yazıyor’ dedi. Ömer, otomobil istiyormuş. Paşa, ‘döviz göndermek lâzım; onun için vazgeç’ demiş. Ben, ‘Doğru değil, Paşam; Amerika’da otomobil adeta ayakkabı kadar lüzumludur. Hele İnönü’nün oğlu için otomobilsizlik anlaşılmaz bir şeydir.’ dedim. Paşa, ‘Ben oğlumdan otomobil parasını esirgemem. Fakat talebedir. Usul harici döviz nasıl gönderilir?’ dedi. Sonra ben, ‘Bunun çaresi bulunabilir. Amerika’da Ömer’in adeta bir de temsil vazifesi vardır. Türkiye Devlet Reisi’nin oğludur. Her hareketi, her hâli, ya lehimizde yahut aleyhimizde propagandadır.’ dedim. Bunun üzerine Paşa, ‘Bakalım, Başbakan (Recep Peker) ile görüşeyim. Otomobili kendime alabilirsem, Ömer orada kullanır. Gelirken buraya getirir.’ dedi. Yemek esnasında küçük oğlu Erdal ile kızı Özden’i de çağırdı. Gelecek sene Erdal da Ömer’in yanına gidecekmiş. Hanımefendi, ‘ikisine birden dayanmak zor olacak’ diyor. ‘Hanımefendi, Ömer’e mütemadiyen telkinler yapın. Orada evlenip gelmesi tehlikesi vardır’ dedim. ‘Amerika gençler için baş döndürücü bir memlekettir. Sık sık mektup yazıyoruz. Daima buranın havası içinde bulunduruyoruz.’ dedi.”

NİHAT ERİM KİMDİR?

Nihat Erim, Galatasaray Lisesi’ni, ardından İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ni bitirdi. Paris Hukuk Fakültesi’nde doktora yaptı. 1939 yılında Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne kamu hukuku doçentliğine atandı. 1941’de ise profesörlüğe yükseltildi.

1945- 1950 yılları arasında CHP milletvekili olarak Meclis’te bulundu; İkinci Hasan Saka Hükümeti’nde Bayındırlık Bakanlığı, Şemsettin Günaltay Hükümeti’nde Başbakan Yardımcılığı yaptı. CHP, muhalefete geçtikten sonra partinin yayın organı olan Ulus’un başyazarlığını üstlendi. Bu gazetenin 1953’de kapanması üzerine 1955’e kadar Yeni Ulus ve Halkçı gazetelerini çıkardı. 1961’de CHP milletvekili olarak yeniden Meclise döndü. CHP içinde Bülent Ecevit’in başlattığı Ortanın Solu hareketine katıldı; daha sonra CHP’den ayrılarak, Cumhuriyetçi Güven Partisi’ni kuran Prof. Dr. Turhan Feyzioğlu’yla birlikte hareket etti.

12 Mart 1971 Muhtırası’nın ardından CHP’den ayrılması koşuluyla hükümeti kurmakla görevlendirildi. 26 Mart 1971’de kurduğu partilerüstü hükümet 3 Aralık 1971’de istifa etti. Yeniden hükümeti kurmakla görevlendirildi; ikinci hükûmeti 22 Mayıs 1972’de çekildi. 1977 yılına kadar Cumhuriyet Senatosu’nda kontenjan senatörü olarak bulundu. 1980 yılında İstanbul Dragos’taki evinin yakınında Mahir Çayan ve arkadaşlarının intikamının alınması adına Dev-Sol militanları tarafından suikasta uğradı ve öldürüldü.

‘12 MART ANILARI’NI DA UNUTMAYALIM

Nihat Erim’in müthiş bilgi kaynağı günlüğünün yanı sıra, yine Yapı Kredi yayınlarından çıkan “12 Mart Anıları”nı da sakın unutmayalım ama. 12 Mart dönemini de kapsayan günlüğünün yanı sıra, özel olarak bu dönemde Başbakan olarak görev almış Erim’in bir anlamda kendini savunması olarak da bakılabilir bu anılara. Raşit Çavaş’ın yayına hazırladığı bu metinde, Erim’in resmî konuşmaları ile Meclis görüşmelerine hayli yer verilmiş gibi görünmektedir. Bu bakımdan kanımca günlükler kadar heyecan verici değildir. Resmî üslûbu bile terk edememiş bir metinden söz ediyoruz. Bütün bunların yanı sıra, Erim, eski bir politikacı olarak, Başbakan olarak, geriye günlükler ve anılar bırakarak, bizde çok ihmal edilen bir başka görevini tamamlamıştır. Sadece bu bakımdan bile takdire şayandır.

YAVUZ-HAVUZ DAVASI

İsmet Paşa, Başbakan olduğunda, “siyaseti ticarete âlet” edenlere mani olmaya çalışmıştı. Gerçi hiçbir zaman amacına tam olarak ulaştığı söylenemezdi; fakat 1927 yılında önemli bir yolsuzluk saptanmıştı: Eskiden İstiklâl Mahkemesi başkanlığı da yapmış olan eski Bahriye Vekili Topçu İhsan (Eryavuz)’un bakanlığı sırasında, ünlü Yavuz zırhlısının onarımı için bir Fransız şirketi ile yaptığı sözleşmede rüşvet aldığı iddiası sonucunda, Eryavuz, Başbakanın isteği üzerine, Divânı Âli’ye sevk edilecek ve yargılanması sonucunda da suçlu bulunarak, iki yıl hapse mahkûm edilecektir.

İlk Meclis 90 yıl önce dağılmıştı

 Ankara’da kurulan ilk Meclis’in 23 Nisan’da açıldığı bilinir de, nedense ne zaman ve niçin dağıldığı yeterince anlatılmaz. Oysa olağanüstü koşullarda toplanan Meclis, yine olağanüstü koşullarda yeni seçime karar vermişti.

Millî Mücadele’nin kazanılmasından sonra sıra barış anlaşmasının yapılmasına gelmişti; fakat Lozan’daki görüşmeler Meclis’te sert bir şekilde eleştiriliyordu. Herhangi bir anlaşmaya varılması halinde dahi Meclis’in anlaşmayı onaylaması güç gibi görünüyordu. Meclis’te İkinci Grubun liderlerinden sayılan Trabzon milletvekili Ali Şükrü Bey’in önce kaybolması, ardından cesedinin bulunması ve bir cinayete kurban gittiğinin anlaşılması aşamasında, 1 Nisan 1923 tarihinde TBMM, seçimin yenilenmesine karar verecektir.

Meclis’in süresi mi dolmuştu?

Bazen sanıldığının aksine, Ankara’da toplanan birinci Meclis’in süresinin dolması üzerine seçime gidildiği ya da zaten seçim yapılması zorunluluğu doğduğuna ilişkin düşünceler tamamen yanlıştır. Bazen, sağda solda, ‘Meclis seçimleri dört yıl içindi; son seçim Kasım 1919’da yapıldığı için süre dolmuştu; seçimlerin yapılması yasal bir zorunluluktu’ tarzında izahların gerçeklerle uzaktan yakından ilgisi bulunmamaktadır. Anayasa hukuku tarihini iyi bilmemekten ileri gelen bu türden düşünceleri bir yana bırakmanın zamanı çoktan geldi de geçti bile.

Meclis-i Mesuban sorunu

Şimdi bu yanlışın üzerinde biraz duralım: Son Osmanlı Meclisi Mebusanı, Ali Rıza Paşa Hükûmeti’nin kararı üzerine yapılan seçim sonucunda, 1920 yılı başında toplanmıştı. 1876 Osmanlı Kânunu Esâsîsi’ne göre, seçimler dört yılda bir yapılırdı. Ama her ne kadar son Meclisi Mebusan da bu anayasaya ve seçim yasasına göre seçilmişse de, İstanbul’daki Meclisi Mebusan, toplantılarına ara verdikten ve ardından da yine anayasaya göre padişah tarafından feshedildikten sonra, Ankara’da kısmen Meclisi Mebusan’ın devamı niteliğinde yeniden toplandığında, durum epey değişmişti. Ankara’da toplanan Birinci Meclis’in anayasal niteliği, o zaman da kendi içinde tartışmalara neden olmuştu. Ama bu Meclis, Meclisi Mebusan’ın basit bir devamı değildi; hiç olmadı. Bu bakımdan Atatürk, Nutuk’ta bu olayları anlatırken, son Meclisi Mebusan başkanı Celâlettin Ârif Bey’in Meclis başkanlığı için ısrarını şiddetle eleştirir ve kınar.

Yeni anayasa kabul edildi

Fakat bir an için bu Meclis’in 1876 Anayasası ve onun daha sonraki değişiklikleri ile kayıtlı olduğunu farz edelim; Ankara Meclisi’nin kabul ettiği her yasa ve karar, eğer bunlarla çelişiyorsa, öncekileri ilga ediyor demekti. Ve bir an geldi; Meclis, 20 Ocak 1921 tarihli Teşkilâtı Esâsîye Kanunu’nu da kabul etti.

Şimdi bu yasayı yakından inceleyelim: Yasanın beşinci maddesine göre, Meclis seçimi iki yılda bir yapılacaktı. Yani, hemen yazayım: Bugünkü sistemde dört yılda bir seçime gidiyor olmamız, anayasa hükmünü yerine getirmek içindir. Bugünkü sistemi geçmişte de geçerli saymamızve o günkü anayasaya hiç bakmadan saptamada ve değerlendirmede bulunmamız, işte böyle tarihsel yanlışlıklar yapmamıza neden olur. Zaten ortada yasal bir gereklilik bulunsa; Birinci Meclis, 1923 yılının Ocak ayında seçime gitmek zorunda kalırdı! Yine o zamanki anayasanın aynı maddesine göre, eğer seçim yapılmasına imkân görülmezse, seçim yalnızca bir yıl için ertelenebilirdi.

Anayasadaki özel madde

Ama bu kadar da değil: Asıl ayrıntı, ilgili yasanın “maddei münferide”sinde (özel maddesinde) bulunmaktadır. Bu maddeye göre, mevcut Meclis, “gayesinin husûlüne kadar”, yani amacına varıncaya dek, sürekli olarak toplantı halinde olacağından, ancak “adedi mürettebinin [mevcut üyelerinin] sülüsânı [üçte iki] ekseriyetiyle [çoğunluğuyla]” karar verdiği takdirde, seçime gidilebilecekti. Sözün kısası, anayasaya göre, Birinci Meclis, amacına ulaştığına kâni olmadıkça ve bunu da mevcut üyelerinin üçte iki oy çoğunluğu belirtmedikçe, ebediyen mevcudiyetini koruyabilirdi! Yani, ortada bazılarının sandığı gibi, yasal bir zorunluluk falan hiç yoktu.

Meclis seçim kararını nasıl aldı?

Peki, o hâlde nasıl oldu da Meclis seçim kararı alabildi? Elbette biraz zor oldu. Meclis’in seçim kararı alması hiç kolay değildi; çünkü, muhalefet son derece güçlüydü. Bu nedenle Meclis başkanı olarak Atatürk endişelenmekte ve kuşku duymakta haklıydı. O, gerekirse Meclise zorla seçim kararı aldırılabileceğinden dahi söz edebiliyordu. Nitekim Meclis seçim kararını “maddei münferide”ye karşı(n) alabildi. Üçte iki çoğunluk yerine basit çoğunlukla seçim kararı alındı. Aksi halde ne olurdu? Atatürk, sadece birkaç ay önce, İzmit’te 1923 yılının hemen başında düzenlediği basın toplantısında, bu olasılığa da değinmiş ve şöyle demişti: “Meclis gayesine vasıl olduktan [amacına ulaştıktan] sonra vazifesini ikmal etmiştir [görevini tamamlamıştır] ve yeni intihabata [seçime] karar vermeye ve dağılmaya mecburdur. Şu veya bu bahane ile idamei hayata [hayatta kalmaya] çalışması, istibdata başlaması demektir.”

Eğer seçime gitmek için yeterli oy miktarı bulunamazsa, Atatürk bu sefer de, Meclis toplantısına katılmayanların toplantılara davet edilebileceğini, yine davete uymazlarsa, birkaç kez daha bu davetin yinelenebileceğini, fakat eğer yine gelmezlerse bu defa da davete uymayanların milletvekilliğinden istifa etmiş sayılacaklarına ilişkin karar alınabileceğini hatırlatmıştı. İyi de, Meclis yine de seçim kararı vermezse, ne olacaktı? Atatürk’ün bu meselenin çözümüne ilişkin de bir yöntemi vardı: O zaman “millet kararını verir”di. Şöyle diyordu: “Mebuslar ilânihâye mevkilerini muhafaza etmek [milletvekilleri sonsuza kadar konumlarını korumak] isterlerse, gayri kanuni [yasa dışı] bir surette ve gayri muayyen [belirsiz] bir zaman için milletin hâkimiyetini ellerinden bırakmak istemiyorlar demektir. O zaman derhal millet, kendi hâkimiyetini istimâl eder [kullanır]. Yeni mebuslarını intihap eder [seçer].”

Atatürk’ün muhalefeti

Atatürk’e göre, böyle bir şey olamazdı; şöyle diyordu: “Teşkilâtı Esâsîye Kanunu’nda intihap devresi mahdut ve muayyendir [seçim dönemi sınırlı ve belirlidir]. Fakat bu Meclis müstesna [özel] olarak demiştir ki, ‘ben gayei millîyenin istihsâline [millî amaca ulaşılana] kadar çalışacağım ve millet de bunu muvafık bulmuştur [onaylamıştır]. Gayei millîyenin husul bulduğu [gerçekleştiği] gün, bu istisnaiyet hitam bulur [özellik sona erer] ve kanunda mevcut maddelerin behemehal tatbiki lâzım gelir [muhakkak uygulanması gerekir]. Meclis eğer bunu yapmazsa, o zaman millete karşı vazife ve salâhiyetini [görevve yetkisini] suistimâl etmiştir [kötüye kullanmıştır].” O zaman da “millet, hukukunu suistimâl edenlere karşı otomatikman hareket eder. Yani millet, bu meclise karşı isyan eder.”

Oy birliği nasıl sağlandı?

Ama Atatürk’ün endişeleri gerçekleşmedi; Meclis, sadece tek bir üyenin aleyhte oyuna karşılık oybirliği ile yeni seçim kararı aldı. Ancak bu kararın o gün Meclis’te bulunan üyelerin basit çoğunluğuyla alındığını ve bunun Teşkilâtı Esâsîye Kanunu’na açıkça aykırı bulunduğunu da bilmeliyiz. Meclis’te kimsenin itiraz etmemiş olması, seçim kararının hukukî tartışmalarına gerek bırakmamıştı. Ahmet Demirel, bir incelemesinde şöyle yazıyor: “64 seçim çevresinde seçim yapılmış olduğu için, Nisabı Müzakere Kanunu’na göre, toplam mebus sayısı 320 olarak kabul edilmiş, toplantı yeter sayısı bunun yarıdan bir fazlası olan 161 olarak benimsenmişti. Bu hesap uyarınca, üçte iki çoğunluğun sağlanarak seçim kararı alınabilmesi için 214 oya ihtiyaç vardı.” Ama kimse bu rakamları dikkate almayacaktır.

OKUMA METİNLERİ

Çok kez merak ediyoruz da, elimizin altındaki bilgileri görmezden geldiğimiz de oluyor. Bunu engellemenin bir yolu da, konuyla ilgili kitaplara atıfta bulunmak: Okumaya, Ahmet Demirel’in uzun yıllar önce doktora tezi olarak kaleme aldığı, bugün için adeta bir klasik niteliğinde olan, “Birinci Meclis’te Muhalefet: İkinci Grup” kitabıyla başlamak uygun olur. Demirel, yakın bir zaman önce “İlk Meclis’in Vekilleri” (Millî Mücadele Döneminde Seçimler) adıyla yeni bir kitap daha çıkardı. Dahası Demirel, bununla da yetinmedi ve tek-parti dönemindeki bütün seçimleri kapsayan “Tek Partinin İktidarı” (Türkiye’de Seçimler ve Siyaset: 1923-1946) adlı araştırmasını da yayınladı. ‘Evet, ama yetmez’ diyenler varsa eğer, devam edelim o halde: Yine Demirel’in geçende çıkan kitabını okumamak olur mu hiç: “Tek Partinin Yükselişi”… Dönemin çok daha geniş bir değerlendirmesine ihtiyaç duyan okuyucuların da Mete Tunçay’ın “Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931)” kitabını okumaları gerekir. ‘Okumaya doyamadık’ diyenler için: Faruk Alpkaya’nın “Türkiye Cumhuriyet’nin Kuruluşu” ile Rıdvan Akın’ın “TBMM Devleti (1920-1023)” kitapları sırada bekliyor. Elbette bütün bunlar konuya bir giriş niteliğinde olmakla birlikte, okuyucuya hayli sağlam bir temel sunacaktır.

ALİ ŞÜKRÜ BEY VE TOPAL OSMAN

Ahmet Demirel’in bir başka kitabı da “Ali Şükrü Bey’in Tan Gazetesi” adını taşımaktadır. Bu kitapta da Ali Şükrü Bey’in yayınladığı Tan gazetesinin siyasî görüşleri sunulmaktadır. Ali Şükrü Bey’in katili olarak aranan ve yakalanan Topal Osman ise, çıkan silâhlı çatışmada vurularak öldürüldü. Topal Osman, Çankaya Köşkü’nde Atatürk’ün muhafız alayının komutanıydı. Cinayeti işlediği anlaşıldıktan sonra Ankara’da hayli söylentiye neden olacaktır. Bugün Topal Osman’ın mezarı Giresun’da, Ali Şükrü Bey’inki ise Giresun’un komşu ili Trabzon’dadır. Giresun, Topal Osman’a sahip çıkmakta rakipsizdir. Trabzon’da ise Ali Şükrü Beye yeterince sahip çıkılmadığı izlenimi hâkimdir.


.

Türkiyeli’ kimdir?

 Cumhuriyetin ilânına neredeyse daha bir ayvarken ‘Türkiyelilik’ tartışması; inanmadınız değil mi? Milli Savunma Bakanı Kazım Özalp da bu kavramı ilk kullananlar arasındaydı...

Cumhuriyet ilanından önce Meclis’te tartışıldı

Ankara’da toplanan ilk Meclis 1923 baharında dağılmış, ardından yazın yeni seçim yapılmıştı. Şimdi 2. Meclis işbaşındadır artık. Meclis gündemi kalabalık; Millî Mücadele’ye fiilen karşı koymak üzere girişimde bulunan ya da hiç katılmayan subayların âkıbetini düzenleyen bir yasa tasarısı hazırlanmıştı. Artık Türkiye sınırları dışında kalan bölgeler “ahalisi”nden olup da, memleketlerine giden ve bir daha geri dönmeyenlerle; aynı durumda olup hâlâ orduda muvazzaf subay olarak bulunan diğerlerinin âkıbeti de aynı tasarıda belirlenmişti. Açıkçası, tam 1 yıl önce kazanılan Millî Mücadele’nin ardından subaykadrosunda tasfiyeye gidiliyordu. ‘Heyeti Mahsusalar’ işte böyle kuruldu. Hem askerler, hem de sivil memurlar için.

‘Türkiyeli’ lâfını da kim icad etti?

Tasarının müzakereleri sırasında bugünlerde pek sık tartışma konusu olan bir başka noktaya eğilelim: Millî Savunma Bakanı Kâzım Özalp Paşa, hâli hazırda sınır dışında kalmış subayları ele aldığında, özellikle de Yemen’de esir düşmüş olanların durumundan söz ediyordu. Orada kalnlar arasında Arnavutlar, Araplar vardı. ‘Muhtelif milletlere mensup olanlar vardı.’ Paşa şöyle diyordu: “Bizişi tabiî kendi hududu millîmiz dahilinde olanlara, Türkiyeli olanlara hasretmek istiyoruz.” ‘Türkiyeli zabitan’ın geri dönmesinin sağlanmasına çalışılmalıydı.

Dışarıda kalan ‘Türkiyeli’ subaylar

Tıpkı Kâzım Paşa gibi Karesi (Balıkesir) milletvekili olan Mehmet Vehbi Bolak da, “gelecek zabitanın Türkiyeli olduğu” belirtilmezse; bu takdirde sınır dışında kalmış ‘ahali’den olanların geri dönmelerine imkân hazırlanacağını ve bunun da doğru olmayacağını vurguluyordu. Ardından şöyle bir öneride bulunuyordu: “Buraya” hava, kara, denizve jandarma sınıflarına mensup “Türkiyalı” [Yanlış yazmadım; dizgi hatası da değil; orijinal metinde böyle yazıyor; ‘Türkiyeli’ ile ‘Turkiyalı” aynı şey!] muvazzaf” emekli “ve ihtiyat [yedek] ümera ve zabitan demeli ve herhalde Türkiyeli olduğu” belirtilmelidir. Ancak Türkiyeli demeyenler de vardı. Kocaeli milletvekili Mustafa Keremzade, “Türk zabitanı Türkiye’de hizmet edecektir” diyordu. Hemen ardından İstanbul milletvekili Abdurrahman Şeref Bey, “Türkiyeli olan zabitan”dan söz ediyordu. Kim, kimden nasıl söz ediyordu, bunu o zaman Şeref Bey de merak etmişti. Ona göre, hâli hazırdaki sınırlar içinde kalan yerler ahalisinden olan subaylar, “Türkiyeli” idi. Bu terminolojiye o kadar alışkın olunmuştu ki, Abdurrahman Şeref Bey, “gerek Türkiyeli olsun, gerek ora ahalisinden” [sınır dışında kalmış bölgeler ahalisinden anlamında] diyordu.

'Oralılar' ve 'Türkiyeliler' ayırımı

Buraya kadar ikna olmadıysanız, devam edebilirim: Bu kez de söz sırası Bozok (Yozgat) milletvekili Süleyman Sırrı İçöz’de: “Orada kalmış olan Türkiyeli erkân, ümera, zabitan ve mensubini askeriye.” Bunun üzerine Kâzım Paşa yeniden söz alacak ve “Türkiyeli olan ve olmayanlar”ın ayrılmasının talep edildiğini belirtecektir. O da, ‘ister Türkiyeli olsun, isterse olmasın’ diyerek, bu ifadeyi benimsediğini açıklıyordu. Tasarıda sadece ‘Türkiyeliler’ istisna edilmişti. Çünkü, “Türkiyeli buralıdır, buraya gelecektir” diyordu. Gerçekten de tasarının 5. maddesinde ‘Türkiyeli’ tanımı açıkça geçiyordu! Bu arada Çorum milletvekili Mustafa Elvan Cantekin de, “Türkiyeli erkân, ümera diyoruz” diyordu. Sonra da soruyordu: “Türkiyeli olmayı tahdit ettik mi [sınırlandırdık mı]?” “Kime Türkiyeli diyoruz? Onu anlayalım.”

Peki ama Türkiyeliler kimdir, nerelidir?

Evet, güzel soru; bugünlerde de bu soruyu çok kişi soruyor da, bazıları bu tartışmanın 90 yıl kadar önce yapıldığından bîhaber; hatta bunların arasında bazı ünlü, anlı şanlı ‘tarihçi’lerimiz de var. Onlara da meseleyi tüm açıklığıyla anlatmak için bir fırsat çıktı şimdi. ‘Türkiyeli’ kime deniyor, daha doğrusu Meclis çatısı altında ‘Türkiyeli’ diyenler ne demek istiyorlar? Kâzım Paşa’nın yanıtı net ve açık: (içimden ‘tarihçiler açın kulaklarınızı’ demek geliyor ama lâfı paşamıza bırakalım) “Efendim” diye devam ediyor Kâzım Paşa, Millî Savunma Bakanı olarak, (bazı Osmanlı tarihçilerimiz anlayamayabilir; onların da anlayabilmesi için Müdafaai Milliye Vekili’nden söz ettiğimi söyleyim de, anlasınlar bari) ve şu açıklamayı yapıyor: “Fırkanın programlarında ve kânunlarımızda Türkiyeli tâbiri konulmuştur.”

En mühim meselemiz Türkiyeliliktir

Tartışma burada bitmiyor; bu kez Mustafa Elvan Cantekin yeniden söz alıyor; “efendiler” diye başlıyor ve “burada en mühim bir meseleye temas ediyoruz diye sürdürüyor konuşmasını. “O da Türkiyeli meselesidir” diyor. Ve ardından meseleyi kendince şöyle açıklamaya çalışıyor:

Tesadüfen Şam’da doğsa

“Benim fikrimce hiçbir zaman Türkiye hududunu tayin etmemişizdir.” “Zabitan içinde öyle insanlar bulunacak ki, kendisi Şam’da doğmuş, Halep’de doğmuş, fakat ırken kendisi Türk kanıyla yoğrulmuştur ve oradaki Arap cereyanlarına karşı bütün ruhu ile Türklüğü müdafaa etmiş ve onlarla mütemadiyen çarpışmıştır. Şimdi biz bu adamın memlekette, hududu millî dahilinde selameti namına memur olan pederinin tesadüfen Şam’da, Bağdat’ta dünyaya gelmiş bir adama, biz Türk ve Türkiyeli demeyecek miyiz? Bu memleketin Türk evlâdı kanı ile yoğrulmuştur. Binaenaleyh Türk kanı olan bir kimse, isterse Türkiye’nin bugünkü hududu kenarında bulunsun, bu Türkiyelidir benim için. “Bizim memlekette doğmuş, ne ahlâkı ile, ne ruhîyatı ile memleketimizle kat’îyen alâkası olmayan adamları, memleketin dahilindekileri, memleketin evlâdıdır diye, Türkiyeli diye, bunu kabul edip, memleketi için daima zihnî, ruhî, bütün maddiyatı ile memleket hizmetinde eskimiş bir adama, biz nasıl olur da, Türkiyeli demeyeceğiz?”

Zihinler çok karışık

Zihinlerin ne kadar karmakarışık olduğunu anlatmak isteseydik, herhalde bu konuşmadan daha güzel bir örnek bulmamızkolay olmazdı. Bu karmaşık ifadeleri çözecek, açık ve net bir tanıma doğru ilerleyebileceğimiz bir rota var mıdır diye soracak olursanız; son çare yeniden söz alan Kâzım Özalp’ın söylediklerine müracaat etmektir belki: “Şam’da doğmuş ve Yemen’e gitmiş, orada hizmet etmiş bir zabit. Bunun Türkiyeli tabirini bir istimal ederken [kullanırken], bu eğer maaile [bütün aile] Türkiye’de mutavattın ise, bu Türkiyeli olur. Yani bizim hududu millimiz dahilinde mutavattın ise. Fakat ailesi Şam’da, Beyrut’ta, Suriye’de. Kendisi oraya gitmiyor, buraya geliyor.” “Fakat ailesini buraya getirmiş, bizim memleketimiz dahilinde iskân etmişse, Türkiyeli olur. Yok, eğer ailesini orada bırakmış, gelip burada ben vatanıma hizmet edeceğim [demişse], biz buna Türkiyeli demeyeceğiz. Behemehal maaile hududu millî dahilinde iskân etmesi lâzımdır.” Kâzım Paşaya soracak olursanız, “Türkiyeli tabiri böyledir, zannediyorum böyledir” diyordu. O, tasarıda geçen “Türkiyeli” ifadesinden bunu anlıyordu.

Gayri Türk’ler ne olacak peki?

Mesele bitti sanıyorsanız, yanılıyorsunuz, tasarının bir maddesinde de ‘gayri Türk”lerden söz ediliyordu çünkü. Şimdi ne olacak? En iyisi Meclis’in yaptığını yapalım ve “Türkiyeli” ne demektir sorusunun yanıtını almak için tasarının bu maddesini anayasa komisyonuna iade edelim! Oysa 1926 yılında İzmir suikastı davasından asılacak olan Halis Turgut Bey, “bizim memleketimiz Türktür; artık bizim memleketimizde ve bizim ordumuzda Türk yaşamalıdır” diyordu. Cantekin ise hala ısrar ediyordu:

Türklük nerede başlar, nerede biter

“Türkiyeli olarak tesbit etmelidir; Türkiyeli olarak tesbit ettikten sonra, bütün Türkiyeliler alınırlar; Türkiyeli olmayan memurin bundan sonra Türkiye’de ifayı hizmet edemez.” Araplarla yabancı unsurların ordudan çıkarılmak istendiğine değinildiğinde ise, bir milletvekili de, bu kez“bu kıymetli arkadaşları Türklüğe daha ziyade” bağlamaktan söz ediyordu. “Onlardan azami istifade” gerekirdi. Biga milletvekili Samih Rıfat Bey de, “milliyet için şimdiye kadar kan tahlil edilmemiştir; milliyet revabıtı [bağı] kandan ibaret değildir; harstır, dindir” diyordu.

Tartışma uzamıştı; pek çok milletvekili de Türklük tanımı üzerinde açıklamalar yapmaya başlamışlardı. Türklük nerede başlar, nerede biterdi? Çok daha geniş bir daire çizenler de vardı; hayli dar bir yorumla yetinenler de. Uzun tartışmalar sonucunda, tasarıda yer alan “Türkiyeli” tanımı olduğu gibi bırakılmıştı. Herkesin kendisine göre yorumlamasına meydan verecek şekilde!

CHF programında Türkiyelilik

HANİ koskocaman bakan söylemese, asla inanmayacağımız bir açıklama daha! ‘ Efendim, fırkalarının, yani partilerinin, yani o zaman kendisinden başkaca bir parti olmadığına göre, hani sonra Cumhuriyet Halk Partisi olandan söz ediyorum tabii, programında meğerse “Türkiyeli” tabiri geçiyormuş; hadi bunu geçelim; bir de ne varmış bilin bakalım: Yasalarımızda da “Türkiyeli” tâbiri geçmiyor muymuş; artık daha neler neler, maydonozlu köfteler. Fakat daha ciddî tartışmaları da ihmal etmeyelim lütfen; çünkü Mustafa Elvan Cantekin de ısrarlı: “Henüz bizde kanunen izah edilmemiştir; bunu anlamak isterim” demekte. Bakan da ısrarlı ama: “Türkiyeli kelimesi, fırka nizamnamelerinde ve kanunlarımızda mevcuttur. Bunu burada nasıl izah edeyim ben? Türkiyeli, bizim hududu millîmiz dahilinde tavattun etmiş [vatan edinmiş; yerleşmiş] Türk zabitleridir. Benim fikrime göre böyledir. Bunu herkes nasıl tefsir ediyor bilmem.” Evet, anladınız, bakan da ısrarlı, fakat “Türkiyeli” tanımını açıklamakta basbayağı zorlanıyor. Sadece kendi kanaatiyle yetinmemizi istiyor. Vehbi Bolak ise, dışarıda kalan “ırkdaşlarımızı” getirtmekten söz ediyor.

Bu konudaki tartışmaları ve çok geniş bilgiyi kitabımda (tamamını yayınladığım Meclis görüşmelerinde) bulmanız mümkündür. Şimdiye kadar bu oturumdaki tartışmaya hiçkimsenin dikkat çekmemiş olması da ayrıca ilginçtir. “Türkiyelilik” tartışması daha da gerilere kadar uzanıyor muydu acaba diye soracak olan varsa; yanıtı hazır: 1923 yılında CHP tüzüğü hazırlanırken üçüncü maddesinde şu formülasyon önerilmişti: “Halk Fırkası’na Türk harsını kabul etmiş olan her Türkiyeli ferd dahil olabilir.” Ama şu şekilde kabul edildi: “Halk Fırkası’na her Türk ve hariçten gelip Türk tâbiyet ve harsını kabul eden her ferd dahil olabilir.” Bu bilgiyi bana iletmiş olan Prof. Dr. Zafer Toprak’a teşekkür ederim.


.

1 Mayıs'ı Atatürk ve İnönü de yasaklamıştı

 CHP’lilerin 1 Mayıs’a katılması hayli şaşırtıcı; sanırım onlar Atatürk ile İnönü döneminde 1 Mayıs’ın yasaklandığını pek hatırlamıyorlar. Zaten çağdaş sayılsaydı,  1 Mayıs’ı hiç Atatürk yasaklar mıydı?

CHP’nin tek parti iktidarı döneminde Türkiye’de 1 Mayıs kutlaması yasaktı. Oysa Osmanlı döneminde 1 Mayıs serbestçe kutlanıyordu. Çok mu şaşırdınız? 1 Mayıs, 1912 yılında bile kutlanmıştı İstanbul’da! Elbette ortaçağ karanlığındaki Osmanlı’da kutlanan 1 Mayıs’ın çağdaş değerlerle bezenmiş CHP iktidarında kutlanması ne kadar küçültücü olurdu! Hatta ülkemiz ecnebiler karşısında ne kadar mahçup olurdu!

Emperyalist işgal altında 1 Mayıs

Daha Millî Mücadele sürerken işgal altındaki İstanbul’da İngiliz ve Fransız emperyalistleri, 1 Mayıs kutlamasına izin verdi. O zaman İstirakçi Hüseyin Hilmi’nin liderliğindeki Türkiye Sosyalist Fırkası, İstanbul’da grevler düzenliyordu. İngiliz zırhlılarının toplarının çevrildiği başkentte, İngilizlerin süngülerinin gölgesinde 1921 yılında da 1 Mayıs kutlandı! O gün özellikle Şirketi Hayriye, Seyrüsefain, Haliç idaresi ve Tramvay Kumpanyası işçileri çalışmamışlar ve 1 Mayıs’ı kutlamışlardı. Önce parti merkezinde bayramlaşmışlar, ardından da ameleler mavi gömlek ve kırmızı kravatlarıyla Sadrazamı ziyaret etmişlerdi. Ertesi yıl da parti, Hürriyeti Ebediye tepesinde (Çağlayan’da yeni adliye binasının hemen yanında) 1 Mayıs’ı yine kutlamıştı. TKP tarihinde de bu kutlamanın bizzat partinin inisiyatifiyle gerçekleştiği yazılıdır. TKP merkez komitesi üyesi Sadrettin Celâl Antel’in meydandaki konuşması buna delil olarak gösterilir. İstanbul’da kutlanan 1 Mayıs’ta üstelik Millî Mücadele desteklenmişti.

1 Mayıs işçi bayramı talebi

1923 yılında cumhuriyetin ilânından aylar önce toplanan İzmir İktisat Kongresi’nde işçi temsilcileri, sendika ve grev hakkının tanınmasının yanında, 1 Mayıs’ın işçi bayramı olarak benimsenmesi çağrısında da bulunmuşlardı; fakat 8 Nisan 1923 tarihinde yayınlanan “9 Umde Beyannamesi”nde işçilere yönelik herhangi bir vaat yer almamıştı.

1925’de yasaklandı

Takriri Sükûn yasasının kabulünden sonra, TKP’nin yasaklanmasıyla birlikte, 1 Mayıs kutlamaları ve gösterileri de yasaklandı. Oysa Millî Mücadele döneminde Ankara’da kutlanıyordu. Zaten hatırlayacağınız gibi, tek-parti döneminde işçi sınıfı yoktu! Daha doğrusu sınıf yoktu! Bir zamanlar komünistlerin hayal ettiği şey gerçekleşmiş ve Türkiye’de sınıflar buhar olmuştu! Sınıfsız bir toplum yaratılmıştı! Sermayedarlar ve ameleler, birbiriyle iç içe geçmiş, kaderde ve kıvançta bir olmuştu! Tabiî işçi sınıfı olmayınca, 1 Mayıs da kendiliğinden lüzumsuz bir gün haline dönüşüvermişti hemencecik. 1934 yılında da bahar bayramı oldu, geçti gitti. Eski sosyalistler, anılarında 1 Mayıs’tan hemen önce polislerin kendilerini evlerinden toplayıp, bayram geçinceye kadar karakollarda misafir ettiklerini anlatırlar. Bir avuç kişinin bile bir araya gelerek bahar gününde kırlarda pek de göz önünde olmadan piknik görüntüsü altında 1 Mayıs’ı kutlaması, çok görülürdü. Böylece gerici Osmanlı’da serbest olan 1 Mayıs’ın ilerici ve çağdaş cumhuriyette nasıl yasaklandığını görmüş olduk! CHP’nin tek parti iktidarı boyunca, değil 1 Mayıs kutlaması, sendika kurmak ve grev de kesinlikle yasaklanmıştı. Atatürk ilke ve inkılâpları, bunu da kapsıyordu. Bu bilgiyi, 1 Mayıs’a üzerinde Atatürk resmi bulunan tişörtlerle katılanlar için özellikle yazdım!

Osmanlı’da serbest, Cumhuriyette yasak

Evet, 1 Mayıs, 1976 yılında DİSK tarafından yeniden kitlesel olarak kutlanıncaya kadar yasaktı. İlerici subayların darbe dönemlerinde de yasaktı! DP de, Atatürk ilke ve inkılâplarına bağlı olarak, 1 Mayıs ve grev yasağını sürdürdü! Üstelik muhalefette iken grev hakkını vaat etmiş olmasına rağmen. Adnan Menderes, darbeden hemen önce 1 Mayıs 1960’da radyoda yaptığı konuşmada ise, 1 Mayıs’ı işçi bayramı olarak ilân etmişti. Bu konuşma da tarihin tozlu yaprakları arasında kaldı.

GREV “İRTİCA”DIR ARKADAŞLAR

Her nedense CHP’liler kendi tarihlerini de pek bilmiyorlar; ya da belki de pek hatırlamak istemiyorlar. O kadar ki, CHP’nin 1946’daki kurultayında sınıf esasına dayalı dernek kurulabileceği kabul edildiğinde (daha önce sınıf esasına dayalı örgüt kurmak yasaktı), işçi sendikalarının kurulmasına yol açılmış oldu; fakat CHP hâlâ sınıfları reddetmeye devam etti. Grev ise “irtica” olarak nitelendirildi. 1947’de CHP’nin Çalışma Bakanı Reşat Şemsettin Sirer, grev hakkını ilke olarak savunan, ancak bu hakkın da çerçevelenmesi gereğine dikkat çeken ve ayrıca grev ve lokavt hakkını birlikte gören DP programından da geride olan CHP’nin bakışını şöyle özetliyordu:

‘50 sene önceki liberal nizam örneği’

“Devletçiliği, ana şiar [slogan] olarak, esas olarak kabul ettik. Eğer irtica yapacaksak, devletin vazifeleri hususunda haiz olduğumuz telâkkilerden vazgeçersek veya bunlardan kırk, elli, hatta otuz sene evvelin modası olan liberal nizama dönecek olursak, o takdirde hakikaten greve de, lokavta da lüzum olacaktır. Ama eğer irtica yapacak olursak. Hiçbir noktada irtica yapmayacağımız için, devletçiliğin, devlet hakemliğinin bulunmadığı hâllerde, zümre mücadelesi için belki lüzumlu birer silâh olan grev ve lokavta ihtiyaç olmayacaktır. Devlet, emeğin de, sermayenin de arasında âdil bir hakem olacaktır. Emeği de, sermayeyi de koruyacaktır. Bizim sahip olduğumuz devlet vazifeleri telâkkisine göre, sınıfların arasındaki ihtilâfların hâllini onlara terk etmiyoruz. Bundan dolayı sınıf mücadelesinin silâhları ile cihazlanıp, karşı karşıya geçmelerini tecviz edemiyoruz [izin veremiyoruz]. Buna hiçbir zaman lüzum ve ihtiyaç hâsıl olmayacaktır. Kendisi [işçi] hayatın her riskine, tehlikesine karşı garanti edilecek olursa, arkasında lokavt gibi korkunç ve kötü bir silâhı da saklayan grevle silâhlanmasına ne ihtiyaç kalır? Kemalist rejimin kurulmasında, yerleşmesinde tarihî bir vazife almış olan benim mensup bulunduğum siyasî heyet, bu altı umdede irtica yapmak niyetinde olmadığından, devletçilikte, devletin vazifeleri telâkkisinde de irtica yapmayacağımıza göre, bizim mesuliyetli [sorumu] bulunduğumuz zamanlar içinde sınıflar mücadelesi olmayacaktır. Sınıflar, nefretle, kinle, grev ile lokavt ile birbirlerinin karşısına geçmeyeceklerdir. Bu devlet, buna meydan vermeyecektir. Bu sebeple mücadele silâhlarına da lüzum olmayacak.”

CHP neden yasakladı

Yine 1947’de Çalışma Bakanı Sadi Irmak, sendika yasaklarını şöyle açıklıyordu: “Sendikalar üç tip[tir]: Devlete karşı, devlet emrinde ve devletle beraber. Devlete karşı olanların sayısı azalıyor Bunları bir tarafa bırakırsak, (şüphesiz, bu bizim memleketimiz için asla varit [geçerli] değildir) ikinci tip sendikalar, hemen hemen devlet emrinde ve bugünün telâkkileri haricinde olan totaliter rejimlere mahsus tiptir. Üçüncü tip sendika, devletle beraber, amme içinde, zümrelerin menfaatlerini müdafaa eden hür sendikalardır. İşte, Türkiye’ye yakışacak ve Türk rejiminin hürriyet rejimine yakışacak olan bu çeşit sendikalardır.” Ha, bu arada sizin sendikanız hangi tipten?

Sadece ‘devrimciler’ mi kutlar

Bu arada, sakın 1 Mayıs’ın serbestçe kutlanabildiği her yerin de demokrasi olduğunu düşünmeyin lütfen; Almanya’da 1933 sonrasında Nasyonal Sosyalistler döneminde de 1 Mayıs, bayram olarak kutlanırdı! Şimdi söyleyeceğime ise kesinlikle inanmayacaksınız: Almanya’da 1 Mayıs’ı ulusal bayram ve resmî tatil günü ilân eden de bizzat Hitler oldu! 1 Mayıs, Nazi partisinin en önemli kutlama günlerinden biriydi! Tarih hakikaten şaka gibi değil mi?

.

3 Mayıs neden ve nasıl Türkçülük Günü oldu

 1 Mayıs geçti derken, ondan sadece 2 gün sonraki Türkçülük günü zamanla yanlış hatırlanır oldu. Nihat Atsız ve Sabahattin Ali’nin hakaret davasında, Atsız taraftarlarının alanlara çıktığı gündür 3 Mayıs. Ancak ne zaman ‘gün’ haline geldiği ise hala belirsiz.

İkinci Dünya Savaşı sürüyordu; fakat 1944 yılının bahar aylarında Alman ittifakının er geç yenileceği belli olmuştu. Türkiye’de bu sırada Alman yanlısı Türkçü, ırkçı ve Turancı grupla solcular arasında şiddetli bir ideolojik mücadele söz konusuydu. Turancılık konusu, basında ve kamuoyunda 1944 yılının ilkbahar aylarında daha da açık bir biçimde tartışılacaktır.

Atsız’ın ‘açık mektupları’

Nihal Atsız, 1 Mart 1944’de Orhun dergisinde “Başvekil Şükrü Saraçoğlu’na Açık Mektup”u yayınlar. Atsız, mektubunda “hem Başvekil, hem Türkçü olduğu için” Saraçoğlu’na sesleniyor ve son zamanlarda arttığını ileri sürdüğü sol eğilimli ve gizli nitelikteki yayın ve faaliyetlerden şikâyet ediyordu. Atsız’ın Başbakana hitaben yazılmış ikinci mektubu da, yine Orhun dergisinin 1 Nisan 1944 tarihli sayısında “Başvekil Saraçoğlu Şükrü’ye İkinci Mektup” başlığıyla yayınlanır. Atsız, bu mektubunda, sol faaliyetlerde bulunduğunu ileri sürdüğü bazı kişilerin adlarını da veriyordu. Dergi, bu mektubun yayınlanmasından hemen sonra kapatılacaktır. Atsız’ın Başbakana seslenmesinin nedeni, Saraçoğlu’nun bundan yaklaşık bir yıl önce “Türküz, Türkçüyüz ve her gün biraz daha Türkçü olacağız” demiş olmasıydı.

Bir hakaret davası

Atsız’ın yayınladığı ikinci mektuptan sonra Sabahattin Âli, yazar aleyhine hakaret davası açar ve davaya 26 Nisan’da başlanır. Atsız, Sabahattin Âli’yi de komünist olarak itham etmişti. Duruşmada Atsız lehine yapılan gösteriler nedeniyle olaylar çıkması üzerine, duruşma öğleden sonraya ertelenir. Ertesi gün ise, Sabahattin Âli bir grubun saldırısına uğrar. Dava sonucunda, taraflara karşılıklı para cezası verilirken, Sabahattin Âli’ye saldıran Osman Yüksel adındaki bir gence de 3 gün hapis cezası verilir.

3 Mayıs Sabahattin Ali protestosu

3 Mayıs’ta yapılan ikinci duruşmada ise, alınan güvenlik önlemlerine karşın, kalabalık bir öğrenci grubu, adliye binasından marşlar söyleyerek Ulus meydanına ve oradan da yeniden adliye binasına kadar yürür ve bu arada Sabahattin Âli’nin bazı kitaplarını da yakar. Güvenlik güçlerinin müdahalesi üzerine olaylar daha da büyür. Duruşmalarda meydana gelen olaylar, basında da geniş biçimde yer alır ve sert biçimde eleştirilir. Atsız’ın avukatı Hamit Şevket İnce, 8 Mayıs’ta, yani davaya ilişkin karardan sadece bir gün önce, Ulus gazetesinde yayınlanan mektubunda, müvekkilinin Atatürk devrimlerine düşman olduğunun anlaşılması üzerine, davadan ve avukatlık görevinden çekildiğini açıklar. 9 Mayıs’taki son duruşmada ise, Atsız 4 ay hapis ve 66 lira para cezasına mahkum olur. Ancak cezası tecil edilir. İşte, 3 Mayıs, Türkçülüğün yeniden boy gösterdiği ilk eylem olarak anılacaktır. Ancak ne zaman ‘gün’ haline geldiği ve kutlanmaya başlandığı belirsizliğini koruyor.

Basında ve CHP’de şiddetli tepkiler

Duruşmalar sırasında meydana gelen olaylar nedeniyle ve Ulus gazetesinde yayınlanan yazılara paralel olarak tüm basında Turancılık karşıtı yazılar, 1944 yılı başlarından itibaren aynı anda ve hızla artacaktır. Örneğin, Ahmet Hamdi Başar, Barış Dünyası dergisinde yayınlanan bir yazısında şöyle diyordu: “Hiçbir tehlike milletimiz için kendi öz davalarını kendi kanının davalarını bayrak yaparak, maske yaparak, ortaya çıkacak bu hain, milletin düşmanı, emperyalist ve millet dışı Türkçülük davası kadar düşmanca ve canavarca olamaz.” Başar, bir başka yazısında ise, Turancılara şöyle sesleniyordu: “Eğer sizi harekete getiren ideal şahsî bir ihtiras ve menfaat ise, o zaman sizi susturmak hepimizin vazifesidir.”

Gelişmeler, CHP içinde de geniş ve ciddî yankılar uyandıracaktır. CHP Meclis Grubu’nda konuyla ilgili önemli tartışmalar olur. Falih Rıfkı Atay, “İlk hedef anayasayı yıkmaktır; partiyi kaldırmaktır. Fikir, basın hürriyetini silip süpürmektir. Bugünkü nizamın yerine Avrupa’da gördüğümüz örneklerine benzer bir diktatorya kurmaktır.” diyordu; ona göre, “ırkçılık, iç harp; Turancılık dış harp demekti.” Dahası, “ırkçılık ve Turancılığın herhangi bir hâller ile dışarıya bağlanan tarafı, düpedüz cinayetti.”

Atsız’a resmi tepki

Ulus gazetesinde Falih Rıfkı Atay şunları yazar: “Bu Türkiye’yi içinden dağıtıp tahrip etmek için gökten bir bela ısmarlansa, ırkçılıktan beteri inemez. Bu Türkiye’yi dışında can düşmanları ile çevirtmek için ikinci bir bela ısmarlansa, İslâm ittihatçılığı ham hayalinin yerine Turancılık ütopyasını geçirmekten âlâsı bulunamaz. Nihayet Türkiye’nin sınırları içindeki millet birliğine katılmak isteyen bütün Türklere yıllar yılı kapılarımızı açmış bulunuyoruz.

Bu sınırlar dışındakiler için de, kendi beğendikleri devlet içinde ve kendi diledikleri rejim altında, mesut yaşamalarını dilemekten gayri düşündüğümüz yoktur. Irkçılık ve Turancılık, anayasa prensiplerinin zıddıdırlar. Irkçı ve Turancı, Cumhuriyet Halk Partisi’nden olamaz. Irkçılar ve Turancılar, millî birliğin ve Türkiye emniyetinin tehlikesidirler. Biz Türkiye Türkçüsü ve Türkiye istiklâlcisiyiz.”

Irkçılık Turancılık Davası

Irkçılık-Turancılık davası, sıkıyönetim mahkemesinde görüldü. Dava, 29 Mart 1945 tarihinde sonuçlanacak ve on üç sanık beraat ederken, on sanık da on yıla kadar çeşitli hapis cezalarına mahkûm olacaktır. Ancak karar, 31 Ekim 1945 tarihinde Askerî Yargıtay tarafından bozulacak; dava ikinci kez görülecek ve

bu yargılama sonucunda 31 Mart 1947 tarihinde bütün sanıklar beraat edecektir. Mahkemenin beraat kararında, “suç olmayan bir fikrin cemiyet haline girmesinin de suç olamayacağı” belirtiliyor ve 3 Mayıs olayları da, “bu nümayiş, millî bir ideolojinin millî olmayan bir ideolojiye karşı ifadesinden ibarettir” şeklinde yorumlanıyordu. Bir zamanlar suç olarak görülen eylemler, bir başka siyasal konjonktürde suç olmaktan çıkmış, hatta alkışlanması gereken politik bir hareket halini almıştı bile! Meraklısı için yazayım: Benim “Türkiye’de Millî Şef Dönemi” adlı araştırmamda bu konuda geniş ve ayrıntılı bilgi bulunmaktadır.

Tutuklamalar başlıyor

Turancı akım tüm basın organlarında şiddetle yerilir ve kamuoyu bu konuda hazırlanırken, İstanbul’da Turancıların evleri aranıyor ve tutuklamalar başlıyordu. Atsız 9 Mayıs’ta, Reha Oğuz Türkkan’la birlikte tutuklanır. Tutuklamalar sürerken nihayet 19 Mayıs günü tüm gazetelerde gizli bir Turancı örgütün ortaya çıkarıldığı haberi yayınlanacaktır. İktidarca yayınlanan resmî tebliğde,  şöyle deniliyordu: “Irkçılık ve Turancılık gayeleri güden ve son zamanlarda faaliyetlerini artırdıkları, bu yolda tertipler aldıkları ve anlaşmalar imzaladıkları bilhassa görülen bu kimselerin, Teşkilâtı Esâsîye Kânunu ile müesses bugünkü rejimimize ve vatandaşların hakiki milliyetçilik telâkkilerine aykırı umdeleri ve bu umdelere varmak için gizli cemiyetleri, faaliyet programları, teşkilât ve propaganda organları, hatta muhaberelerini gizli tutmaya mâtuf şifreleri ve paraları vardır.”

Turancı yayınlar da iktidarı destekliyor!

Şaşırtıcı olan, bazı Turancı yayınların da iktidarı desteklemesidir: Örneğin, Orhan Seyfi Orhon, Çınaraltı dergisinde İnönü’nün nutkundan sonra şöyle yazar: “Disiplinli bir cemiyet olan Türkler, çocukça taşkınlıklar yapanlardan utanarak, o gün, bir babanın oğluna verebileceği öğütlerin en doğrusunu ve en güzelini dinlediler. Millî bir devlete sahip olmak bahtiyarlığını tuttuğumuz şu sırada, millî birliğimizi bozacak şahsî bir politika takip edenlerin fikirlerini, ne şekilde olursa olsun, bir hıyanet sayarız. Ben zannediyorum ki, bu kıratta adamlar aramızda ciddî taraftar bulamazlar. Onlara kapılanlar da, bu şahsî fikirlere değil, anayasamızın prensiplerini hararetle müdafaa ediyor sandıkları sözlere kapılmışlardır. Bu nutkun ateşli ve ışıklı kelimeleri, artık hiç kimsenin zihninde tereddüde sevk edebilecek bir gölge bırakmamıştır. Açıklık ve kat’îyetin ifadesi olan bu hitabeden sonra hepimiz ne yapacağımızı her zamankinden daha iyi anlayarak, tam bir emniyet ve huzur içinde vazifelerimizle uğraşacağız. Birbirine karışacak fikirler ve prensipler kalmamıştır. Bu nutkun yeniden izah ve tefsire muhtaç cümleleri yoktur. Sınırlar kat’îyetle çizilmiş, hedefler gösterilmiştir. Bu nutkun dışında kalan taşkınlıklara artık sadece hıyanet adı verilebilir. Türk milliyetçiliğini birbirine uymayan birkaç türlü manada anlayanlar, tereddütlerini bununla giderdiler. Münakaşa mevzuları bitmiştir.” Orhon öyle sanıyordu; oysa Çınaraltı dergisinde yayınlanan ve derginin yeni durum ve politika karşısında gösterdiği anlayış ve esneklik, derginin kaderini değiştirmeyecek ve dergi, bu yazının yayınlandığı aynı sayıda kapatılacaktır.


.

27 Mayıs’ın İnkılâp Mahkemeleri niçin faaliyete geçmedi?

 İstiklâl Mahkemeleri’ni ya da Yassıada yargılamalarını hemen herkes biliyor da, çok daha yakın bir tarihte faaliyete geçmesi gündeme gelen gezici İnkılâp Mahkemeleri’ni nedense hatırlayanımız az.

27 Mayıs, Yassıada mahkemesiyle hatırlanır oldu; ama bir de İnkılâp Mahkemeleri kurulmuştu. Hayli tartışılmıştı da. Evet, yeni bir “özel mahkeme” daha olacaktı; ama en sonunda hükûmet kurulmuş olmasına rağmen faaliyet göstermemesinin daha uygun olacağı görüşüne vardı.

Mahkemelerin idam yetkisi

Yasaya göre, hükûmetin gerekli görmesi halinde, Millî Birlik Komitesi’nce (MBK) yeteri kadar sabit veya gezici İnkılâp Mahkemeleri kurulacaktı. Mahkemelerin görev yerleri MBK tarafından saptanacaktı. Mahkemelerin hâkim ve savcıları, hükûmetin bir misli fazlasıyla göstereceği adaylar arasından MBK tarafından seçilecekti. Mahkemelerin görevleri arasında; Devlet Başkanı’nın veya MBK üyelerinin veya bakanların şahıslarına karşı her ne suretle olursa olsun kavlen veya fiilen tecavüz edenleri ve millî inkılâp hareketine ve esaslarına karşı ve bunlara zarar verebilecek şekilde, her ne suretle olursa olsun propaganda yapanları, telkinde bulunanları, haber yayanları, nakledenleri veya herhangi bir faaliyette bulunanları yargılamak da vardı. Yasa, beş yıldan on beş yıla kadar ağır hapis cezası öngörüyordu. “Vahim hâllerde ölüm cezası” verilecekti. Tutuklama kararı onaya bağlı değildi. Mahkemelerin kararları kesindi. Savcıların görevle ilgili verdiği emirleri yerine getirmeyenler beş yıla kadar ağır hapis cezası ile karşılaşacaklardı. Eğer mahkemelerin kurulmasına MBK tarafından karar verilirse, kaldırılmaları da yine MBK kararı ile olacaktı.

Cemal Gürsel’in tavrı

18 Ağustos 1960 tarihli 62 sayılı yasayla kurulması öngörülen mahkemeler için yasaya göre gerekli işlemler yapılmadığından, mahkemeler faaliyete geçememişti. Hükûmet toplantısında da mahkemelerin faaliyete geçmesine henüz gerek olmadığına dikkat çekiliyordu. Yasaya göre, mahkemelerin faaliyete geçmesi hükûmetin kararına bağlıydı. Diğer yandan, MBK mahkemelerin faaliyete geçmesinden yanaydı. Başbakan Cemal Gürsel de aynı görüşteydi. Mahkemelerin faaliyete geçebilmesi için hükûmetin karar alamadığını belirtmeliyim.

‘Kürtleri de yargılayabilmeli’

Hükûmetin bir başka toplantısında aynı konu yeniden gündeme geldiğinde, Başbakan görüşünü yineleyecektir: Sivas’ta kurulan mahkeme süreci sürüncemede kalmıştı ve işler yürümüyordu. Bu nedenle özel mahkemelere ihtiyaç vardı. Hatta Başbakana göre, yasa makabline şâmil (geçmişe yönelik) olmalıydı. Mahkemeler kendi alanlarına giren ve yasanın kabulünden önceki olaylara da bakabilmeliydi. Mahkemeler Kürt aktivistleri de yargılayabilmeliydi. Sivas’ta da faaliyet göstermeliydi ve her türlü siyasî mahiyeti olan konular, mahkemelerin görev alanı içine girmeliydi.

Hükûmet müdahale ediyor

Bir başka hükûmet toplantısında da konu yeniden ele alınmıştı. Hükûmetin askerî kanadından İçişleri Bakanı Tümgeneral Muharrem İhsan Kızıloğlu, Kurucu Meclis’in de açılmasından hemen sonra bu mahkemelerin faaliyete geçmesinin anti-demokratik olacağından söz etmiş ve artık bu türlü yollara tevessül edilmesinin yanlış olduğunu belirtmişti. İçişleri Bakanı’na göre, zaten mahkemelerin faaliyete geçmesini gerektirecek önemli bir gelişme de yoktu. Ona göre, demokrasi önde geliyordu ve demokrasiye geçmek çok önemliydi. Bakanın yaptığı açıklamaya göre, yedi sekiz ay içinde toplam yalnızca 2.500 kişisel olay olmuştu. 53 kişi, Atatürk’ün büstlerini kırmıştı. Bakan yasanın artık yürürlükten kaldırılmasından yanaydı.

Eleştiri suç sayılmamalı

Sanayi Bakanı Şahap Kocatopçu’ya göre de, yasa anti-demokratikti. Bakan yasada yazılı olan ve suç telâkki edilen eylemlerin ne zaman suç olabileceğini soruyordu.  Şahısları ve makamı sert ve şiddetli eleştirmek, suç olmamalıydı. İnkılâp tehdit altında olmadığından, buna gerek yoktu. İnkılâp Mahkemeleri’ne ihtiyaç kalmamıştı. Bakan,  yasanın artık kaldırılmasından yanaydı. Ona göre, bu yasayı hâli hazırda  uygulamak artık olanaksızdı. Demokrasi yeniden gelişiyordu ve serbestlik esas olmalıydı. Tutuklamalar da kaldırılmalıydı.

İstiklâl Mahkemeleri gibi

Burada tıpkı İstiklâl Mahkemeleri’nin konumuna benzer bir yön görüyoruz. İstiklâl Mahkemeleri de yasayla kurulmuştu. Fakat faaliyete geçmeleri ancak Meclis’in kararına bağlıydı. İnkılâp Mahkemeleri’nde bu kez karar merci hükûmetti. Fakat onun önerisinin de MBK tarafından onaylanması gerekiyordu. Hükûmet önermediği için MBK mahkemeleri faaliyete geçirme imkânından yoksundu. Bir görüşe göre de, yasayı olduğu gibi bırakmak, ancak uygulamamak ve daha sonra da ilk fırsatta kaldırmak gerekirdi. Ahmet Tahtakılıç da aynı fikirdeydi; 27 Mayıs karşıtlığını yasada suç olarak tanımlamamak gerekirdi.

 Kim, nerede yargılanacak?

Hükûmette bu konunun gündeme gelmesinin asıl nedeni, hâlen gözetim altında ve tutuklu bulunan sanıkların, mevcut yasaya göre mi yargılanacakları sorusuna aranan yanıttı.  Bu kişilerin hukukî durumu belli değildi. Yasanın yürürlükte olup olmadığı dahi hükûmet üyeleri arasında tartışma hâlindeydi. Kimisine göre, mahkemeler faaliyete geçmediğinden yasa yok hükmünde sayılırdı. O hâlde, yasanın yayınından itibaren işlenen suçlar, yasa kapsamında değerlendirilemezdi. Ancak mahkemeler faaliyete geçerse, yasanın yürürlükte olduğunu söylemek mümkün olurdu. Mahkemeler faaliyete geçtikten sonradır ki, yasa uygulanabilir ve yürürlükte sayılırdı. Bu, tedbir olsun diye düşünülmüş olan bir yasaydı. Kimisine göre de, yasa geçerliydi; fakat uygulamaya konulmamıştı. Askerî hâkimler bile yasanın geçerli olup olmadığını soruyorlardı.

Mahkemelerin faaliyetine izin verilmiyor

Bir görüşe göre de, mahkemelerin faaliyete geçmeden yasanın suç olarak tanımladığı eylemlerin suç sayılabilmesi mümkün değildi. Aynı şekilde bu suçları soruşturmak da mümkün değildi. İlgili yasada saptanmış olan suçları sadece İnkılâp Mahkemeleri soruşturabilirdi. Ancak onlar da faaliyete geçmedikleri için soruşturma yapılamazdı. Demek ki, yasada suç olarak tanımlanmış olan eylemler, hâli hazırda suç olarak kabul edilemezdi. Sanıklar, olağan mahkemelerde yargılanmalıydı.

Maliye Bakanı’na sorulacak olursa, yasanın da kaldırılması gerekirdi. Ekonomi de bundan olumlu etkilenirdi. Bakana göre, İnkılâp Mahkemeleri’nin faaliyete geçmesi konusunun hükûmette görüşüldüğünün kamuoyunda duyulması dahi çok sakıncalıydı. Eğer yasa kaldırılamıyorsa, bu takdirde yasanın yürürlükte olmadığını ilân etmek gerekirdi. Tutuklular da olağan mahkemelerde yargılanmalıydı. Ahmet Tahtakılıç ise, yasa uygulansa 300 ilâ 400 kişinin asılacağını öngörüyordu. Başbakan da MBK ile teması önermişti. Kemal Kurdaş da, MBK onay vermeden yasanın kaldırılmasından yana değildi.

Öneriyi MBK yapsın

Bir görüşe göre, yasanın kaldırılmasına yönelik öneri MBK’dan gelmeliydi. MBK, hükûmete hiç bilgi vermeden ve ona danışmadan yasayı kabul etmişti. Bu aşamada hükûmet, MBK’ya danışmadan ve ona bilgi vermeden yasayı kaldırırsa, bu durum, hükûmet ile MBK arasında çatışma olduğu yolunda izlenim yaratır ve dışarıdan bakıldığında da iyi görünmezdi. Hükûmet, MBK’nın kararına mukabelede bulunmamalıydı. Hükûmet, MBK karşısında yalnızca yasanın kaldırılmasından yana olduğunu belirtmeliydi. MBK nezdinde yasanın kaldırılmasından yana tavır almalı ve kaldırılması için gayret sarf etmeliydi. Fakat acele ile teenniyi birleştirerek şekilde bir adım atılmalıydı.

Başbakan da, MBK ile temas kurulmasını isteyecektir. İlgili bakanlar, hükûmetin mahkemelere ilişkin eğilimini MBK’ya aktaracaklar ve temaslarının sonucunu yeniden hükûmetin gündemine getireceklerdi. MBK’nın da bu konudaki görüşünün öğrenilmesine çalışılacaktı. Adalet Bakanı, önce MBK’yi ikna etmeli ve ardından MBK’nın ikna olmasından sonra konuyu yeniden hükûmete getirmeliydi. Sorun askıda kalmıştı!

ABD’den her gün 40-50 telefon geliyordu 

Maliye Bakanı Kemâl Kurdaş, bir ara ihtilâl sonrasında kafaların karıştığından söz ediyor, fakat MBK içindeki 14’lerin tasfiyesinden sonra artık yeni bir havanın oluştuğuna dikkat çekiyordu. Kendisi bakan olduğu gün 60 kişi tutuklanmış ve bunun ABD üzerindeki tesiri kendisini ürkütmüştü. Çünkü tepki çok menfîydi. ABD’deki tanıdık zevattan ve ABD Dışişleri Bakanlığı’ndan kendisine 40 - 50 telefon gelmişti. Bakana göre, alınacak her kararın yurt dışı bağlantıları açısından önemi vardı ve buna çok dikkat etmek lâzımdı.

Atatürk 80 yıl önce İnönü’ye Nusayri raporu yazdı

 Suriye’de iç savaş Hatay’ı ve bölge sakini Nusayrileri birdenbire gündemin en önüne taşıdı. 1931 Yılında Adana ve Hatay'ı gezen M. Kemal, “Burada hiç Türk yok. Buna fevkalede tedbir düşünmek müstelzimdir” diye yazıyordu.

Atatürk, Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın (SCF) kendisini fesh etmesinden sonra çıktığı yurt gezisi sırasında, 18 Şubat 1931 tarihinde, Konya’dan Başbakan İsmet İnönü’ye Adana ve Mersin’de bulunan Nusayrilerle ilgili gözlemlerini aktarmak ihtiyacını hissetmişti. Bugünden bakıldığında pek çok kişiye ilginç ve belki de beklenmedik gelebilir.

Nusayrilerin SCF sempatisi

Atatürk İnönü’ye şunları yazıyordu: Adana’da yirmi bin ve merkez kazasında da otuz beş bin Nusayri vardı. Mersin’den doğuya doğru bütün sahil Nusayri köyleriyle kaplıydı. “Burada hiç Türk yoktu.” Atatürk’e göre; “Cenup [güney] mıntıkasındaki Nusayri kesafeti [yoğunluğu], burada idarî, harsî [kültürel] ve sistematik mesaîyi ve belki de fevkâlade tedbir düşünülmesini müstelzimdi [gerektiriyordu].”  Atatürk şöyle devam ediyordu: “Adana’da Nusayrilerden mühim bir kısmı, on bin kadar Kürt, birçok Giritli, bilhassa ticaret sahibi dönmeler, Serbest Fırka’yı iltizam etmişler [tutmuşlardı].”

Elbette Atatürk’ün asıl merak ettiği, iktidar karşısında SCF’nin nasıl olup da bu kadar çok destek gördüğü sorusuydu. Bu sorunun yanıtını bulmaya çalışıyordu. Bunun için de muhalefetin destek gördüğü unsurları arıyordu. Bu çerçevede her bölgenin özelliğine dikkat çekme ihtiyacını duymuştu. Atatürk, Nusayri azınlıktan söz ediyordu. “Hiç Türk yoktur” saptaması, etnik köken meselesine yeniden değinmeyi gerektirmektedir. Adana’da Nusayrilerden sonra da Kürtler için benzer kuşkulara yer verilmişti. Nusayriler, Kürtler, Giritli göçmenler ve dönmeler, bölgede muhalefetin esas destekçileri olarak resmedilmişlerdi. Atatürk, SCF’ye eğilimli kamu görevlilerinin de mutlaka tasfiye edilmesini istiyordu.

Bütün sahil mıntıkası Nusayrilerden oluşuyor

Atatürk’ün seyahati sırasında hazırlanan raporda da aynı duruma işaret edilmektedir: “Mersin ve Adana vilâyetlerinde vazifedar [görevli] memurlar nazarı dikkatimizi celb ettiler [dikkatimizi çektiler]. Bu iki vilâyetin bütün sahil mıntıkası baştan başa Nusayri köyleri ile doludur. Bu mıntıkada Türk köyü yoktur. Bu kapı Suriye’nin siyasî cereyanlarına [akımlarına] açıktır. Yüksek memurlar, vasıtasızlıktan, çaresizlikten, tedbir almak mümkün olmadığını söylediler. Devletçe yalnız sahilde değil, bu havalinin bütün Nusayri mıntıkasında hassas olmamız, vaziyeti iyi dinleyip, tetkik etmemiz lüzumludur [gereklidir].”

Türk ırkından olmayan öğretmen tehlikesi

“Bir Kürt muallimde Kürdistan istiklâli [bağımsızlığı] hakkında kendi yazdığı bir şiir bulunmuş; diğer taraftan, Adana muallim mekteplerinde Nusayri talebe çoktur. Türkten başka unsurlara mensup olan bu talebe, yarın muallim [öğretmen] olarak Türk mekteplerinde [okullarında] tedrisat [eğitim] yapacaktır. Nusayriler, diğer mekteplere de nüfuslarına nisbetle Türklerden fazla rağbet etmekte ve mekteplere gitmek yolunu bulmaktadırlar. Bu müşahade [gözlem], maarif siyasetimizin mühim bir noktasının aydınlatılmasını lüzumlu [gerekli] kılıyor. Bir prensibe bağlanmak üzere Maarif Vekâleti’nin şu esasları hazırlaması muvafıktır [uygundur]: (a) Biz aramızda Türk olmayan unsurları harsımızla yenerek temsil mi edeceğiz, yoksa ihmal mi? Bu iki fikre göre, onları okutmak mı muvafık [doğru] olur, yoksa aksi mi? (b) Türkten gayri unsurlardan muallim [öğretmen] kullanmak doğru mu? Bunlardan yeni muallim yetiştirmeli miyiz? Bu doğru değilse, mevcutları ve mekteptekileri ne yapacağız?”

Nusayriler ‘Türk’ değil

Burada sadece sorular sorulmuş, yanıtlar henüz verilmemişti; fakat Türklük meselesinin tanımına göre oluşacak olası yanıtlara hazırlık yapılması gerekiyordu. Karşımıza çıkan ilginç olan husus Nusayrilerin çocuklarını okutmak için gösterdikleri çabanın kuşkuyla karşılanmasıdır; görüldüğü gibi, Nusayriler açıkça “Türk” olarak nitelendirilmiyor; hatta onların eğitim çabalarına set vurmaktan dahi söz ediliyordu.

Bu raporda da benzer saptamalarla karşılaşıyoruz: Nusayriler üzerinde yeniden önemle durulduktan başka, Kürt azınlık meselesine de değiniliyordu. Diğer yandan, “Türklerden başka unsurlara mensup” olanların nasıl bir eğitim görecekleri ya da eğitim görüp görmeyecekleri de tartışılan bir husustu. “Türkten gayri unsurlardan” öğretmen olup olamayacağı da sorulmaya değer görülmüştü. Ayrıca, eğitimin neye hizmet etmesi gerektiği de soruluyordu. Bütün bu soruların yanıtı, 1930’lu yıllarda keskin bir şekilde oluşacak Türklük tanımıyla doğrudan ilgiliydi elbette.

AHMET HAMDİ BAŞAR’IN YANLIŞ DEĞERLENDİRMESİ

Ahmet Hamdi Başar da, anılarında, aynı konuya birkaç satırla da olsa değinmektedir: “Seyahatin İzmir’den itibaren başlayan safhasında ve bilhassa Mersin ve Adana’da milliyetçilik ve Türkçülük bahisleri hayli konuşuldu. (…) Görünen ve anlaşılan bir şey varsa da, o da Gazi’nin inkılâbımız umdelerinden [ilkelerinden] biri olan milliyetçilik vasfını, Türkçülük temeliyle kuvvetlendirmek istediği idi. (…) Milleti bu yolda bir imana bağlamak, dinin boş bıraktığı sahayı, milliyet duygusuyla doldurmak istiyor. Mersin ve Adana’da Arap, Nasturi, Suryani ekalliyetler var. Bunlar, Türkçe bile konuşmazlar. Muhitte bunlara karşı düşmanlık gösteriliyor. İşin ve servetin, nisbet edilirse, çoğu bunlarda imiş. Rumlarla yapılan mübadele şeklinde, bu civarda yaşayan gayri Türk az[ın]lıklarla, Suriye’deki Türkleri mübadele fikri bile ortaya atılıyor. Gazi, içimizde bugün az[ın]lık gibi gözüken ve kendilerini Arap, Süryani vesaire tanıyanların, birtakım hâdiseler neticesi olarak, Türklüklerini unutmuş insanlar olabileceğini söylüyor. Görülüyor ki, Gazi’nin Türkçülüğü, daraltıcı ve parçalayıcı değil, genişletici ve toplayıcı bir Türklük…” Başar, Atatürk’ün değerlendirmelerinin nasıl bir ortamda oluştuğunu bize aktarırken, ilk elden tanıklığına karşın, Atatürk’ün konuya ilişkin görüşlerini doğru bir şekilde yansıtmamaktadır!

NUSAYRİLERİN ‘YERLİ TÜRKLER’LE KAYNAŞMASI

1930’lu yılların sonlarına doğru Seyhan (Adana) ve İçel illerinde Nusayrilerin durumuna dikkat çeken yazışmalarla da karşılaşıyoruz. Bakanlar Kurulu’nun 9 Nisan 1937 tarihli kararnamesi sayesinde dönemin yöneticilerinin Nusayrilere bakışını öğrenmek mümkündür. Bakanlar Kurulu’nun 9 Nisan 1937 tarihli ve 2/6366 sayılı kararnamesi şöyleydi:

“Türk kültürüne bağlı oldukları halde ana dillerini kaybetmiş olan Seyhan [Adana] ve İçel vilâyetlerindeki Nusayrilerin Türkçe bilmeyenlerine ana dili öğretmek ve kız alıp verenlerin cihaz masraflarına yardım eylemek ve bu suretle kaynaşma hareketlerine önayak olmak maksadı ile, kültür ocaklarının yapacakları zarurî masraflara yardım için, (…) tahsisattan sarf edilemeyen miktarının Halkevleri Genel Merkezi’ne makbuz mukabinde verilmesi” onaylanmıştı. İçişleri Bakanı Şükrü Kaya da, bazı yazışmalarında Seyhan (Adana) ve İçel illerinin sakinleri hakkında bilgi veriyordu. CHP Genel Başkanlık Kurulu’nu oluşturan CHP Genel Başkanı, Genel Başkan vekili ile Genel Sekreteri de, 29 Mayıs 1937 tarihli yazı ile, Halkevleri’nin bütçesine aktarılan yirmi bin liranın kabul edildiğini karara bağlamışlardı. Yazıda Halkevleri yerine “kültür ocakları” tanımının kullanılmış olması dikkat çekicidir.

Anadillerini kaybeden Nusayriler

II. Dünya Savaşı’nın ‘perde’deki cephesi

 Tek parti döneminde sinema önemli bir kitle iletişim aracıydı; bu özellik onun propaganda yönünden de denetim altında tutulmasını gerektiriyordu. Özellikle yabancı haber filmleri açısından.

1930’larda ve 1940’larda sinema ile aktüel haber ve propaganda filmleri dışarıdan ithal ediliyordu. Bu alanda da yoğun bir rekabet ve propaganda mücadelesi vardı. Özellikle İkinci Dünya Savaşı yıllarında bu mücadele daha da yoğunlaştı. Türkiye üzerinde de yabancı propagandaların rekabeti söz konusuydu. Bu bakımdan konunun hassasiyeti kendiliğinden anlaşılır.

Sovyet propaganda filmine sansür

İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, 8 Nisan 1938 tarihli bir yazısında, Türkiye’de Sovyet propaganda filmlerine uygulanan sansürün yol açtığı diplomatik gerilimlerden söz ediyordu. Kaya, Başbakanlığa yazdığı bir yazıda, Sovyetler Birliği’nin Ankara Büyükelçiliği’nin “Stalin’in resmi filmden çıkarıldığından dolayı şikâyet etmiş” olduğunu hatırlatıyor ve durumun İstanbul valiliğinden sorulduğunu haber veriyordu. Bunun üzerine İstanbul valiliği, “Film Kontrol Komisyonu’nca şimdiye kadar görülen Sovyet filmleri arasında Stalin’in resminin çıkarıldığı hiçbir film bulunmadığı[nı]; ancak son defa gelen ve Halil Kâmil tarafından kontrol ettirilen [ve] Rus çocuklarının yetiştirilme tarzına dair kısa bir aktüalite [filminde], Rus çocuklarının ne suretle yetiştirildiğinin propaganda mahiyetinde görüldüğünden, yalnız bu parçanın Türkiye’de halka gösterilmesi[nin] men edildiği[ni]” [yasaklandığını] bildirmişti. Ayrıca, “men edilen bu parça içinde duvarlarda ve çocukların ellerinde Stalin’in resmi de bulunduğu, çıkarılan kısım çocuklara ait olup, çocuklar çıkarılınca, ellerinde ve bulundukları yerin duvarlarında bulunan resmin de gitmesi[nin] zarurî [zorunlu] olduğu”na dikkat çekilmişti. Alınan bilgiye göre, söz konusu haber filmi, hali hazırda Sovyet Ticaret Müessesesi’nde bulunmaktaydı. İçişleri Bakanlığı, gerek Başbakanlığı ve gerekse Dışişleri Bakanlığı’nı konuyla ilgili olarak bilgilendiriyordu. Bu sırada Türkiye’de Sovyet propagandasının önlenmesi yönünde özel bir çaba olmadığı yazıdan anlaşılmaktadır. Anlaşılan vak’a istisnaî nitelikteydi.

Stalin’in Moskova duruşmalarina tepki yok

Bunu doğal karşılamak gerekir; çünkü bu sırada Türk-Sovyet ilişkilerine hayli özen gösteriliyordu. Örneğin; Dışişleri Bakanlığı’ndan 9 Mart 1938 tarihinde, yani hemen hemen aynı tarihte, Başbakanlığa yazılan bir yazıda, “şifahen de [sözlü olarak da] arz edildiği veçhile, Moskova’da cereyan etmekte [görülmekte] olan mahkemenin bu hususta elde edilmiş olan malumata nazaran [bilgiye göre], fırka tefavütünden ziyade [parti farklılığından çok], rejim ve memleket vahdet [birlik] ve müdafaası davası olduğu hissini hasıl ettiğinden, matbuatımızın [basınımızın] nazik olan bu zamanda Sovyet Hükûmeti’nin çok hassas bulunduğu bu mevzu ve dava etrafında, hariç matbuatın [yabancı basının] yapacağı derkâr olan tenkitleri [eleştirileri] nakletmemesinin ve Anadolu Ajansı tarafından bu hususta verilen malumatı kaydetmekle iktifa eylemesinin [yetinmesinin] ve bunun etrafında ayrıca makale neşrinden ictinap etmelerinin temini [kaçınmasının sağlanması]”nın İçişleri Bakanlığı’ndan rica edilmiş olduğu bildiriliyordu.

 Burada 1936-1938 yılları arasında gerçekleştirilen ünlü Moskova duruşmalarından söz edilmektedir. Bu duruşmalarda çok sayıda eski komünist yargılandı ve hüküm giydi. Çoğu idam edildi ya da sürgüne gönderildi. Görüldüğü gibi Ankara, Moskova duruşmalarına ilişkin olarak sessiz kalmaktan yanaydı. Moskova’nın hassasiyeti benzer bir özenle karşılık bulmuştu.

Türk-Sovyet dostluğu gösterisi

Türkiye’de resmî Sovyet propagandasının dostane bir şekilde ve karşılıklı olmak kaydıyla sürmekte olduğunu da biliyoruz. İçişleri Bakanı ve CHP Genel Sekreteri Şükrü Kaya, 27 Ağustos 1938 tarihinde Başbakanlığa yazdığı bir yazıda, karşılıklı propagandanın hangi esaslar dahilinde yapılacağını şöyle haber veriyordu:

“Sovyet Sefareti, memleketlerinin kültürel ve iktisadî inkişâfını [gelişmesini] göstermek üzere, Ulus’un cumartesi günleri çıkan ilâvesinden birinin buna tahsisini Hariciye Vekâleti’mizden [Dışişleri Bakanlığı’ndan] rica etmişler ve bilmukabele [karşılığında]  İzvestia veya Pravda gazetelerinde aynı surette neşriyatta bulunacaklarını bildirmişlerdir. Muvafık [uygun] gördüğünüz takdirde Ulus’un bir cumartesi ilâvesinin buna tahsis edilebileceğini…”

Yazının CHP Genel Sekreterliği antetli kâğıda yazılmış olması da ilginçtir. Başbakanlık öneriyi olumlu karşılayacaktır. Ulus gazetesinin 1939 yılında yayınlanan ve İngiliz donanmasını öven ekinin de benzer bir gelişmenin sonucu olduğuna hükmetmek yanlış olmayacaktır. İçişleri Bakanı Faik Öztrak, 8 Ekim 1940 tarihinde Başbakanlığa yazdığı bir yazıda, İngiliz propaganda filmlerinden söz ediyordu:

İngiliz propaganda filmleri

“Memleketimize ithal edilmekte olan bazı İngiliz harp havadis [haber] filmlerinin kontrol heyetince yapılan tetkikâtı neticesinde; bunların bazı kısımları çıkarılmak suretiyle memleket dahilinde gösterilmelerine müsaade edilmekte ise de, haddizatında propaganda mahiyetinde bulunan bu filmlerin Alman ve İtalyanlar üzerinde menfî tesir [olumsuz etki]  yapmaktan hâli [geri] kalmadığı, bunlardan bazıları hakkında Hariciye Vekâleti nezdinde vâki olan teşebbüslerden [girişimlerden] anlaşılmıştı.” Bunun sonucunda Öztrak, Başbakanlıktan bu tür filmlerin denetim aşamasında tamamen yasaklanmasının uygun olup olmadığını soruyordu: “Bu filmler, esasen propaganda için yapılmış olduklarından, kontrol esnasında diğer tarafı âşikâr surette rencide ettiği görünen kısımlar tayyedilmekle [kaldırmakla] beraber, mahiyetleri tamamen değişmemekte olduğundan, bunların kontrol esnasında büsbütün men’i [yasaklanması] cihetine gidilmek muvafık [uygun] olup olmadığının iş’âr buyurulmasını…” Başbakanlık da, 7 Kasım 1940 tarihinde kaleme aldığı yanıt yazısında, bu soruyu olumlu şekilde yanıtlayacaktır: “Memleketimize ithal edilmekte olan bazı İngiliz harp havadis filmlerinden mevzuu itibariyle Alman ve İtalyan hükûmetleri aleyhine hakaret ve ağır propagandayı havi olanlarının [içerenlerin] kontrol heyetince men edilmesi” [yasaklanması] uygun görülmüştü.

Ankara’nın ittifak kararsızlığı

Yanıt yazısı her ne kadar bir ay kadar gecikmişse de, -bu durum bürokrasinin bir sonucu muydu, yoksa tartışmalı bir sürece mi işaret ediyordu, bilinmez- bu kararın, tam bu sırada Ankara’nın Batı ittifakından ayrılmakta ve Almanya’ya yaklaşmakta olduğu bir sırada alınmasının sürpriz sayılmaması gerekir. Ankara, her ne kadar kâğıt üzerinde İngiliz ittifakının üyesi dahi olsa, anlaşılıyor ki, müttefiğinin propagandasına pek de tahammül edebilecek durumda değildi artık. Alman ve İtalyan hükûmetlerinin girişimleri başarıya ulaşmıştı.

SAVAŞIN SONUNA DOĞRU DEĞİŞEN TAVIR

Savaşın sonlarına doğru durum elbette değişecektir. Basın ve Yayın GenelMüdürü Selim Sarper, 6 Eylül 1944 tarihinde, Başbakanlığa yazdığı bir yazıda şöyle diyordu: “Yurdumuza ithal olunan filmlerin halka gösterilmesinden önce yapılmakta olan kontrolde, yeni siyasî durumumuza uygun düşecek prensiplerden hareket edilmesi için, kontrolden mesul [sorumlu] olan dairelerin salâhiyetli mümessilleri [yetkili temsilcileri] arasında bir görüşme yapılacağı şifahen arz edilmişti. Bu kere, bir toplantıda; millî birlik aleyhine tevcih edilmiş propaganda mahiyetinde olmayan ve yurdumuzun ahlakî, içtimaî, iktisadî ve siyasî prensiplerine aykırı bulunmayan yabancı aktüalite filmleriyle mevzulu harp filmlerinin gösterilmesine müsaade olunmasının yüksek makamınıza arzına karar verilmiştir.” Yazının altına düşülen 11 Eylül 1944 tarihli el yazısı nottan Başbakan Şükrü Saraçoğlu’nun da öneriyi uygun gördüğü ve onayladığı anlaşılmaktadır. Türkiye’nin politik yörüngesinde meydana gelen bütün değişimlerin derhal bütün alanlara sirayet ettiği açıkça görülmektedir. Anlaşılan müttefik savaş ve propaganda filmlerinin serbest bırakılmasına karar verilmişti. Ancak müttefik tanımından Amerikan, İngiliz ve Fransız filmlerini anlamak gerekir. Sovyet filmleri için bu geçerli değildi.

SOVYET PROPAGANDA FİLMİ YASAKLANDI

İkinci Dünya Savaşı yıllarında, 1943 yılının yaz aylarına gelindiğinde, Türk basınında müttefiklerin Ankara’ya yönelik ilgisizliği ve anlayışsızlığı açıkça yazılıyordu. Unutulmasın ki, Adana görüşmelerinde Türkiye’nin savaşa katılması istenmiş; fakat İsmet İnönü, farklı gerekçelerle bu talebi yerine getirmek niyetinde olmadığını da göstermişti. Bu arada; Kızıl Ordu’nun askerî zaferlerinin ve başarılarının anlatıldığı sinema filmlerinin Sovyetler Birliği’nin İstanbul Konsolosluğu’nda gösterilmesine bile izin verilmemesi, Moskova’nın şikâyetine neden olacaktır.

27 Mayıs'ın ruhunu hala sürdürenler var

 Bazen tarihsel yıldönümleri sadece yıldönümü olmaktan çıkar; geçmişin ruhu yeniden toplumun üzerine çörekleniverir; unutulmuş sanılanların içimizde yaşadığı alenen ortaya dökülür.

27 Mayıs’tan hemen sonra yayınlanan propaganda broşürlerinde yazılanları hatırlayınca, içinde bulunduğumuz şu günlerde bunlardan bazılarını sizlerle paylaşmak istedim. Neredeyse elli yıl önce yazılanların ve söylenenlerin günümüzle bir ilgisi var mıdır diye de sormadan edemedim.

Millî Türk Talebe Birliği’nce yayınlanan bir propaganda broşürüyle başlayalım isterseniz; darbenin nedenleri şöyle sıralanıyordu: “Lüzumundan fazla memleket gerçekleriyle bağdaşamayan bir yatırım politikası” “halkın geçimi”ni güçleştirmişti. “İdarecilerden şikâyet başlamıştı. Muhalefet partileri idarecileri” eleştiriyorlardı. DP iktidarı, “tenkit müessesesini susturmak ya da kendi emirlerine tâbi bir kuruluş haline getirmenin yolunda gidiyordu.” DP, “baktı olacak gibi değil; Atatürk devrimlerinin gerici unsurlar tarafından zedelenmesini el altından kolaylaştırdı. Din, ellerinde iki taraflı keskin bir bıçaktı. Halkı aldatmada, muarızlarını [karşıtlarını] halkın gözünde küçük düşürmede hep bu iki taraflı bıçağı kullandı.”

Aydınlar hor görüldü

Eminim bu satırları yakın bir zamanda bir yerlerde okuduğunuzu ya da işittiğinizi hatırladınız; ama devam edelim: DP iktidarında “aydınların hor görülmesi; bilimin küçümsenmesi çok hızlanmıştı.” Bir iktidarı darbe ile devirmek için bunlar elbette yeterliydi! Fakat iktidar bununla da kalmamıştı: “Devlet müesseselerine [kuruluşlarına] idarelerin sağlam bünyesini kemiren rüşvet, iltimas, adam kayırma, dalkavukluk gibi medenî hayat kaidelerine [ilkelerine] aykırı düşen kaideler ve âdetler sinmişti.” Yani özetle: “Her şey kötü oluyordu.” Hatta “dış politikada buna benzer güçsüzlükler ve yetersizlikler vardı.” Durum o kadar kötü ve vahimdi ki, “Türkiye’de her şey 19 Mayıs 1919’daki gibi baştan kötü olmuştu.” Elbette “kurtulmak gerekiyordu bunlardan.”

Seçimde hile oldu

Ama nasıl? “Halk da kurtulmak istiyordu. Seçimle bu kötü idarecileri başlarından uzaklaştırma fırsatını bulacaklarına inanıyorlardı; fakat seçim müessesesinin emniyeti yoktu.” Neden derseniz; iktidar, “seçim hileleriyle millî iradeyi yanıltmıştı.” Bununla da yetinmemişti iktidar: “Halkın tek dinleme aracı olan radyo, yalnız iktidar partisinin bir taraflı propagandasını yapıyor, millî birliği, millî görgüyü yıpratıyordu. Radyodan muhalefetin sesi duyulmazdı.” Radyodan yararlanamayan muhalefet basına yönelebilirdi; ancak bu da önlenmişti. Nasıl mı? “Gazeteler, muhalefetin fikirlerini yaymamak için kâğıtsızlık, ilânsızlık baskılarından başka, çok kötüye kullanılan bir tekzip müessesesiyle de karşı karşıya kalmışlardı.” Elbette “Mecliste de murakabe [denetim] imkânı yoktu.” İktidarın tek bir amacı vardı: “Muhalefeti ortadan kaldırmak, memlekette tek parti diktatörlüğünü baştan kurmak.”

‘idarecilerin kirli hayatları’

Sadece bu kadar da değil; “Bütün bu hukukî sebeplerin arkasında idarecilerin süflî [alçak; bayağı] ve kirli bir hayatları vardı.” Onlar “millet malını çalıp, bir devlet adamına yakışmayan hayat sürürlerdi.” İşte bütün bunların sonucunda “artık bu tiranlardan kurtulmak Türk milleti için millî bir vazife haline gelmişti.”

Atatürkçü “aydınlar kitlesi”

İktidarı devirmek için “bütün bir aydınlar kitlesi çok kuvvetli ve cesur bir mücadeleye girişmişti; bu mücadeleyi DP, takviyeli polisle, hatta askerle bastırmak istiyordu.” Daha da ötesi; “Batı demokrasileri” ‘güvendikleri müttefiklerinin’ içinde bulunduğu bu durumu endişeyle izliyordu. En önemlisi “Türk gençliği, diktatöre kafa tutuyordu; çünkü onlar ve Türkiye’de genç nesil, mücadelelerinin bütün ilhamını Atatürk’ten alıyorlardı. Atatürk eserini gençliğe emanet etmişti. Yine Atatürk, Cumhuriyeti emanet ettiği Türk gençliğine vazifelerinin ne olacağını çok özlü bir nutkunda anlatmıştı: “Memleketi idare edenler, gaflet, delâlet ve hatta hıyanet içinde bulunabilirler.”

“Emanet” korunmalıydı

Gençliğe gelince, o “kendisine verilen emanetin nasıl korunacağını çok iyi biliyordu. Çünkü, ilk, orta ve yüksek öğrenimlerde gerçek Atatürkçü öğretmenlerin verdikleri Batıcı bilgilerle yetişmişlerdi.” Bunun sonucunda, “Bilhassa üniversite ve yüksek okullarda profesörler” öğrencilerine hürriyetin önemini anlatıyorlardı. Nihayet “üniversite öğrencilerinin polise, iktidar mensuplarının totaliter düşüncesine mukavemeti [direnişi] baş göstermişti. Hürriyet için şehit olan genç öğrencilerin, kamplara sürülen öğrencilerin sayısı oldukça çoktu. İçeride Türkiye çok zayıflıyordu.” Hatta hatta “Batılı müttefiklerin güvenilir ve kuvvetli Türkiyesi, iç politikada büyük bir buhrana [krize] sürüklenmeye başlamış; dış politikada inisiyatifini elinden kaçırmış”tı. Daha da vahimi; “belki çok büyük bir ihtimal, hürriyetsizlikler, haksızlıklar, ahlâksızlıklar, Türkiye’de bir iç harbin doğmasına” neden olacaktı.

Ya Avrupa basını ne diyor?

Broşürde bu soruya  da yanıt var elbette: “Avrupa ve dünya basını, bu ihtilâli, ‘asil ihtilâl’, ‘centilmen ihtilâl’ diye adlandırdı.” Çok şükür, yazara göre, 27 Mayıs’tan sonra ‘Türkiye kaygısız, korkusuz, mesut insanların memleketi’ oluvermişti birden bire. Artık ‘iyiye, doğruya, güzele’ doğru koşuyordu!

‘MÜNEVVER İHTİLÂLİ’

Dönemin sosyal politika uzmanı Prof. Orhan Tuna, 27 Mayıs’ı “münevver [aydın] ihtilâli” olarak tanımlıyordu; ihtilâl yalnızca “münevver zümre”ye mal edilmeliydi. Çünkü, “son on yılın hâdiselerini [olaylarını] hatırlayanlar, sâbık [eski] rejimin en çok manevî kıymetler üzerinde oynadığını, münevver zümreyi manen ve maddeten imha ve tahrip etmek hususunda pervasızca tedbirler [korkmadan; çekinmeden önlemler] aldığını, hiçbir içtimaî [sosyal] sınıfın münevverler kadar ıstırap çekmediğini, bilâkis [aksine] halk yığınlarını avlamak maksadıyla türlü imtiyazlara gidildiğini, başta din istismarcılığına geniş bir yer verildiğini, bundan sonra vergi politikası yoluyla sayı itibariyle kalabalık kütlelerin gönlünün kazanıldığını tesbit edeceklerdir.” diyordu.

SENCER DİVİTÇİOĞLU’NUN 27 MAYIS TAHLİLİ

Sencer Divitçioğlu, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’nin genç doçenti olarak, bir yandan 27 Mayıs’ı ve öğrenci hareketini alkışlıyor; diğer yandan da hareketin Marksist (kendi deyimiyle maddeci yöntem) açısından analizini yapmaya çalışıyordu. Ona göre; “bu, bir burjuva hareketi”ydi. Ama “atipik bir burjuva hareketi.” “Üniversite bütün kadrosuyla burjuvaziyi temsil ediyorsa”, bu koşullarda “üniversite herhangi bir sosyalist hareketin öncülüğünü” yapamazdı. 27 Mayıs, “burjuvazinin temsilcisi olan aydın orta sınıftan –üniversite gençliği[nden]- doğmuştu.” Ona göre, harekete katılanlar arasında, “liberal ya da müdahaleci burjuvalar olduğu gibi, sosyalist, Türkçü, Turancı öğrenciler de” vardı. “Hatta Nurcu bir öğrencinin elinde göz yaşartıcı bomba ile polislere saldırışı hâlâ öğrenciler arasında” anlatılıyordu. Sonuçta, “hareketi dürten, türlü yollardan tedirgin edilmiş burjuvazinin kımıldanışları olmuşsa da; bunu geliştiren, diktatörlüğe karşı başkaldıran çeşitli siyasal eğilimlerin işbirliği”ydi. “Bundan dolayı da, hareketin bir rengi mevcut değildi; ayaklanan üniversite öğrencileri, bir şeyi yapma uğruna değil, bir şeyi yıkma uğruna savaş”mışlardı.

“Hürriyet avazeleri [sesleri], ‘katil Menderes’ ve ‘kahrolsun diktatörler’ sloganları, ne liberalizmin, ne faşizmin, ne de sosyalizmin ortaklaşa güttükleri nihaî bir amaçtı.” Divitçioğlu’na göre, bütün bunlar, “olsa olsa çeşitli siyasal eğilimlere sahip öğrenciler tarafından harekette bir araç olarak kullanılmıştı.” Nitekim Divitçioğlu, 27-28 Nisan gösterileri sırasında, “Halk Partisi’nin ya da Millet Partisi’nin adlarını bile” işitmemişti. Ona göre “bu eğilimler saklıydı; ayaklanma araç olarak kullanılıyordu; yoksa amaç olarak değil.”

27 Mayıs’ın ‘kıyma’ yalanını darbeciler kitap bile yaptı

 Siyasî propagandanın başarısı, Nazi Almanyası’nın Propaganda Bakanı Goebbels’e göre, sürekli aynı şeyi tekrar etmekten geçiyordu. Herkes aynı şeyi sürekli tekrar ettiği sürece, her türlü iddia inandırıcılık kazanırdı. 27 Mayıs darbecileri de, yandaşlarını bu yalanlara inandırdı. İşte o yalanlar.

27 Mayıs öncesinde meydana gelen hükûmet karşıtı öğrenci gösterilerinde polisin sertliği, çatışmanın şiddetini artırmıştı. Fısıltı gazetesi, çok sayıda öğrencinin kurşunlanarak öldürüldüğünü, sayısız yaralı ve tutuklama olduğunu, tutuklanan öğrencilerin korkunç koşullarda baskı altında tutulduğunu yayıyordu. Elbette göstericiler bu türden haberler karşısında sadece dehşete düşmüyorlardı; ama aksine haberler onların direniş gücünü de artırıyordu; katılımı yükseltiyordu. Gerek İstanbul, gerekse Ankara’daki öğrenci gösterileri sırasında vahşi bir katliam gerçekleştirildiği ileri sürülüyordu.

‘Cani şebekenin üç elebaşı....’

Darbeden hemen sonra Vecdi Bürün tarafından hazırlanan “Kansız İhtilâl” adlı bir propaganda kitabında açıkça şöyle yazılacaktır: “Cani şebekenin üç başı; Celâl Bayar, Adnan Menderes ve Refik Koraltan, canavar ruhlu [İçişleri Bakanı] Namık Gedik’in Türk gençlerine karşı giriştiği vahşiyane katliama memnunlukla seyirci kalıyorlardı. Yapılan ihbarlardan öğrenildiğine göre, gençleri diri diri buzdolaplarına, mezarlara koyan, sonra da cesetleri kıyma makinalarında kıyarak köpeklere veren bu mahlûklar, insan olamaz.”

Nebbaşlar tamam da ‘Şehit hırsızlığı’ nedir

Kitapta şöyle iddialar da vardı: “Bu memleket şehit hırsızlığı diye bir fiilden kat’îyen haberdar olmamıştı. Gerçi nebbaş denilen ahlâksızların fiillerini lügatlerine sokmuş ve teşhir etmişti. Ama şehit hırsızlığı diye bir şeyden değil ciddî olarak lâf etmek, böyle bir şeye şahit olmak hayallerden bile geçirildiği görülmüş, işitilmiş şey değildi. Fakat devlet adamı vakarından en ufak ölçüde olsun nasip almamış bu menfûr adamlar yüzünden memleket, bu derece korkunç, bu derece yüz kızartıcı bir harekete de sahne olmak bahtsızlığına uğrayacaktı. Şimdi de şehit hırsızlığı emrini vereceklerdi.

Emri alan uşaklar, 28 Nisan akşamı gizlice kendilerini her şey ve herkesten saklayarak karanlıkta şehit hırsızlığına çıktılar. Çalabildiklerini, bilinmeyen mezarlara gömdüler. Bazı hastaneler, şehit hırsızlığına çıkan polislere karşı, ilim ve müesseselerine yaraşan bir cesaretle direndi. Bu şehit hırsızlığı emrinin çok tepede bulunan ve komitacılıktan başka bir bilgisi olmayan; politika kelimesini ‘puletika’, prestij kelimesini ‘perestiş’ şeklinde telâffuz eden meşhur ümmîden gelip muhtelif kademelerden geçtikten sonra İstanbul’daki uşaklara kadar geldiğini bilmeyen yok gibiydi.” Burada sözü edilen kişi elbette Cumhurbaşkanı Celâl Bayar’dı. Kitapta bu “ümmî”nin kimliği daha sonra açıklanmıştı.

EBK depolarındaki cesetler

Darbeden hemen sonra 1 Haziran günü bir MBK üyesi “yüksek rütbeli bir subay” Fransız haber ajansına verdiği demeçte; “bugüne kadar Ankara ve İstanbul civarında çukurlar içinde ve Et ve Balık Kurumu depolarında bazı cesetler bulunduğunu belirterek, kat’î bir rakam veremeyeceğini belirtmişti.” Kitapta, “daha sonraki saat ve günlerde bildirilenlerin de bunlara” eklenmesiyle, “manzara”nın korkunçluğuna dikkat çekiliyordu. “Gençlerin cesetleri kuyulara atılmış ve yem makinalarında kıyılmıştı. Vicdansızlığın bu derecesine tarihimiz boyunca rastlanmamıştı.”

Darbecilerin kan donduran imha planları

27 Mayıs’tan sonra ele geçirildiği belirtilen bir plâna göre; DP iktidarı, basın, ordu ve “millî müesseseler”de, aydınlar arasında tasfiyeye gidecekti. Plâna göre, en başta İsmet İnönü, İsviçre’ye sınır dışı edilecekti; CHP’li milletvekilleri ile çok sayıda general ve İstanbul Üniversitesi’nden yirmi kadar profesör ve pek çok gazeteci için ağır cezalar öngörülmüştü. Hele ordu içinde plânlanmış tasfiye gerçekten de kan dondurucuydu: “Bu aydın subaylarımız, manevralarda kendilerince uygun bulunan yerlere çekilecekler ve imha edileceklerdi.” Plâna göre, silâhlar taraftarlarına dağıtılacaktı. Böylece “işlerine gelmeyen vatandaş topluluklarını bunlar vasıtasıyla ortadan kaldıracaklardı.” Plâna ilişkin bütün belgeler hükûmetin eline geçmişti artık.

SIDDIK SAMİ ONAR’IN İDDİALARI

İstanbul Üniversitesi Rektörü Sıddık Sami Onar, 2 Haziran’da basına yaptığı açıklamada; “şehitlerin listesini tam olarak tesbit etmek üzere gerek İstanbul dahilinde, gerek taşrada bulunan ailelerden, yüksek tahsil yapmakta olan çocuklarından haber alamayanların bize müracaat etmelerini, yarından itibaren radyo ve gazeteler vasıtasıyla ilân edeceğim. Bazı mezarlıklara kamyonlarla getirilip gömülen talebelerden, buzhanelere konulanlardan, kıyma makinalarında çekilenlerden bahsedilmektedir. Bu iş için üniversitede bir teknik kurul teşkil edilmiştir. Ölenler hakkında ileri sürülen rakamlar mübalağalı değildir. Ölenler vardır ve bunların tesbitine çalışılmaktadır.” demişti!

‘BUZHANEDEKİ CESET MESELESİ’

Istanbul Askeri Emniyet Müdürü Kurmay Yarbay Abdülvahit Erdoğan, 2 Haziran tarihli basın toplantısında; “cesetlerle ilgili bir heyetimiz vardır; üniversite ile temas halinde tahkikata devam edilmektedir” derken; ikinci şube müdürü Vedat Sokollu şu açıklamayı yapmıştı: “En ziyade genç üniversitelilerimize insafsızca ateş açanları ve bunlara kimlerin ve ne sebeple emir verdiklerini tesbitle meşgulüz. Bu iş için de ayrı komisyon kurulmuş bulunmaktadır. Cesetlerin ikişer ikişer gömüldüklerine ve Üsküdar’da beş kişinin yan yana gömüldüğüne ve topraklarının taze olduğuna dair ihbarlar almaktayız. Bütün haberlerin sıhhat derecelerini tahkik etmekteyiz. Buzhanedeki ceset meselesini tahkik etmekteyiz.”

MBK’NİN AÇIKLAMASI

MBK tarafından yapılan açıklamada da şöyle denilmişti: “Kahraman ve fedakâr üniversiteli gençlerimizin 22 Nisan 1960’dan 27 Mayıs 1960 tarihine kadar hürriyet uğruna yaptıkları masum ve inançlı gösteriler sırasında, bu asil gençliğimize eski hükümetlerce coplarla, kılıçlarla hücum edildiği, hiç müdafaa vasıtası olmayan gençlerin teşkil ettiği kitleler üzerine insafsızca ateş açıldığı, kendilerinin ağır şekilde dövülüp yaralandığı ve birçok gençlerin öldürüldüğü artık muhterem halkımızın malumu olmuştur. Hürriyet şehitlerimizin tesbiti işine Silahlı Kuvvetlerimizin idareyi ele aldığı andan itibaren ehemmiyetle devam edilmektedir. Bugüne kadar yapılan inceleme ve araştırmalarda birçok ipucu ele geçirilmiştir. Cinayetleri yapanların kendi suçlarını örtmek ve cesetleri yok etmek için akla hayale gelmeyecek canavarca tedbirlere başvurdukları anlaşılmaktadır. Şehitlerin gizli yerlere gömüldükleri, ıssız yerlerdeki kuyulara atıldıkları, biz kısmının buzdolaplarına konulduğu ve bir kısmının da hayvan yemi yapılan makinalarda kıyılarak toz haline getirildiği hakkında korkunç haberler alınmaktadır. Aramalara dikkat ve hassasiyetle devam edilmektedir. Korkunç bir vahşetle işlenen bu cinayetler er veya geç mutlaka meydana çıkarılacak ve sayın umumi efkara arz edilecektir. Cinayetlerin kısa zamanda meydana çıkarılması ve canilerin ele geçirilmesi için sayın halkımızın resmi makamlara ve üniversite tahkik heyetlerine yardımcı olmalarını rica ederiz.”

ERTUĞRUL ALATLI ANLATIYOR

Kurmay Albay Ertuğrul Alatlı yerli ve yabancı basın mensuplarının sorularını yanıtlıyordu: “Soru: Cesetler hakkında kat’î malumata sahip misiniz? Yanıt: Bu hususta kat’î bir malumatımız yok. Birkaç komite bu hususta çalışmaktadır. Neticeden emin olduğumuz zaman her şeyi basına aksettireceğiz. Soru: Cesetlerle ilgili olarak oldukça vahim iddialar ileri sürülüyor. Fikriniz nedir? Yanıt: Bu hususta pek çok şayia [söylenti] etrafta dolaşmaktadır. Bizim gizli tutmak istediğimiz hiçbir şey mevcut değildir. Alınan haberleri olduğu gibi halkın dikkatine arz etmek maksadını güdüyoruz. Soru: Komite’nin cesetlerle ilgili olarak bir tebliğ yayınlamasındaki maksat nedir? Cevap: Bu hususta daha fazla malumat verebilecek durumda değilim. Daha evvel de bildirdiğim gibi, halkın arasında birçok şayia dolaştırılmaktadır. Bir tebliğ yayınlamak zarureti hasıl olmuş olabilir. Fakat evvela komitelerin çalışmalarını hitama erdirmesini beklemek icap eder. Soru: Topkapı’da bir ceset ortaya çıkarılmış. Bu hususta malumat verebilir misiniz? Yanıt:  Resmi bir tebliğ yapamayız, çünkü şimdiye kadar gayrı resmi olarak haberler bize ulaşmış bulunuyor.”

27 MAYIS SONRASINDA HÜKÛMETTE YAŞANAN CESET KRİZİ

Cemal Gürsel: İleride başka şehitler çıkmak ihtimali vardır. Onları da düşünmek lâzım. Ölenlerin sayısı ve hüviyetleri daha belli olmadı mı?

Adalet Bakanı Âmil Artus: Efendim, iki ölüyü kendileri ikrar [itiraf] etmişler. Bendeniz beyanat verdiğim sırada dokuz tane kayıp öğrencinin adını tesbit etmiş bulunuyordum. İkiyi buna ilâve edince  on bir oluyor. O günden bugüne kadar yapılan incelemeler neticesinde, bunlardan galiba iki tanesinin hayatta olduğu anlaşıldı. Diğerlerinin isimleri ve adresleri mevcuttur. Bunların cesetlerini bugüne kadar bulmak mümkün olmamıştır; hâlâ da kayıptırlar.

Sandık da sadece odundan ibaret değildir!

 Evet, bunu son günlerde sık sık sözü edilen ‘demokrasi sadece sandıktan ibaret değildir’ tarzındaki çıkışlara karşı yazdım; hele hele demokrasiyi ‘cici demokrasi’ olarak yaftalamaya alışmış eski sol jargonu da hatırlattığı için.

Bir zamanlar sandıklar tahtadandı gerçekten; plastiğe geçeli daha yeni oldu. Şimdi bir an için gözlerimizi kapatalım ve yaklaşık yetmiş yıl öncesine geri dönelim. Meşhur 21 Temmuz 1946 seçimleri yeni bitmiş; sandıklara oylar herkesin gözü önünde atılmış. Sonra da oyların kapalı kapılar ardında sayıldığı seçimden söz ediyorum elbette. İktidar, yani CHP sandıkta büyük bir başarı kazandığını ilân ediyor. DP ise, seçimde hile yapıldığını, büyük baskılar altında kaldığını iddia ediyor ve ardından Meclis açılıyor. Cumhuriyet tarihinin birden çok partinin katıldığı ilk milletvekili seçiminden sonra.

CHP’nin basın yasakları

CHP açısından sandık sonucu kutsaldı; o kadar kutsaldı ki, Meclis’in ve iktidarın meşruiyetini sorgulamaya kalkışan DP’nin tutumu kabul edilemezdi. Nitekim İstanbul Sıkıyönetim Komutanlığı da, seçimler üzerine tartışma açan ya da açmaya yeltenen muhalif basına karşı önlem almakta gecikmeyecek ve seçimleri tartışmayı yasaklayacaktır. Bu yasağa uymayan gazeteleri de kapatacaktır.

CHP milletvekili Kemâl Turan, Meclis’teki konuşmasında, gazetelerin sıkıyönetimce yasaların verdiği yetkiye dayanarak kapatıldığını açıklıyor ve şöyle diyordu: “Gazeteler, Sıkıyönetim Komutanlığı’nın kanunların kendisine verdiği salâhiyetle muayyen [yetkiyle belirli] bir şeyi, yani Büyük Millet Meclisi’nin meşruiyeti üzerinde münakaşa etmekten [tartışmaktan] alıkonulmuştur. Burada mevzu bahis olan, Büyük Millet Meclisi’nin meşruiyetine ait ve Sıkıyönetim Komutanlığı’nın kendi salâhiyetine [yetkisine] binaen o muhitin hususiyetine göre böyle bir karar vermesidir. Olaylar, yabancılara üs istenen bu topraklar üzerinde Sıkıyönetim Komutanlığı’nın böyle bir karar almasının ne kadar yerinde olduğunu gösteriyor.”

DP’nin sonu da SCF gibi olacak

Seçimler sırasında İçişleri Bakanı olan Hilmi Uran ise, DP ile SCF arasında benzerlik ve paralellik kurmaktan kaçınmıyor ve üstü kapalı bir şekilde de olsa, her iki partinin sonlarının da benzer olabileceği öngörüsünde bulunuyordu. İddialara gelince; Uran şöyle devam ediyordu: “Bu vadide, bilmiyorum, fakat belki şurada burada sert bazı hareketler olmuştur. Esasen her gadre uğradığını zannedenler için mahkeme kapılarımız daima açık olmakla beraber, bunları haber aldıkça önlemeyi ve yapanları inzibati cezalarla cezalandırmayı hiç ihmal etmedik ve fikrimizi müteaddit tamimlerle [değişik genelgelerle] zaman zaman yazdık.”

Hilmi Uran anılarında kendi sorumluluğunu tamamen bir kenara atarak, bütün sorumluluğu yeni Başbakan Recep Peker’in üzerine bırakmayı tercih edecektir: “Nihayet Peker Hükûmeti’nin sabrı tükenmişti ve muhalefete karşı ilk celâdetini [şiddetini] göstererek, İstanbul ile havalisinde elyevm mer’iyette bulunan [hâlen geçerli olan] örfi idare delâlet [sıkıyönetimin yol göstericiliği] ve kararı ile geçmiş seçimler hakkında her türlü aleyhtar neşriyatı [yayını] yasak etmişti.”

Ahmet Emin Yalman anlatıyor

Yalman, şöyle yazacaktır: “İstanbul seçimleri gazeteler tarafından çok sıkı bir surette takip edilmiş. Her sandıkta ne kadar CHP, ne kadar DP oyu çıktığı birer birer ilân edildi. Burada DP’nin seçimi tam olarak kazandığı ve 23 milletvekili çıkardığı besbelliydi. Böyle olduğu hâlde İstanbul’un neticesi derhâl ilân edilmedi.

Bir gün [İstanbul] vali[si ve belediye başkanı] Lütfü Kırdar beni makamına çağırdı ve dedi ki: ‘Size güvenim olduğu için memlekete ait bir davayı danışmak istiyorum. Evet, İstanbul’da DP seçimi kesin bir şekilde kazandı. Fakat buradan Kâzım Karabekir, Hamdullah Suphi Tanrıöver, general Cemil Cahit Toydemir, general Refet Bele, [Recep Peker] ve Hüseyin Cahit Yalçın’ın çıkarılması ve DP’ye ancak 18 kişilik yer bırakılması hakkında sıkı bir emir aldım. Dürüst bir memur ve memleketçi sıfatı ile nasıl hareket edeyim? Bu emri yerine getirmezsem, İstanbul seçimlerini kökünden bozmak için bahane aranması ve yeni partinin 18 kişilik mühim kuvveti el[in]den kaçırması ihtimali vardır. Bana ne tavsiye edersiniz?’ Hakkı vardı. O zamanki hava içinde her şey olabilirdi. Ben de durumu asgarî zararla kurtarılması hakkındaki görüşte beraber oldum. 24 Temmuz’da İstanbul listesi o şekilde ilân edildi.”

Yalman, yıllar sonra şu yorumu da yapacaktır: “O sırada DP, yurdun birçok kısmında henüz teşkilât kurmamıştı. Eski tek-partinin nüfuzu ve itibarı ve esaslı bir değişiklik yapmamak meyli [eğilimi] de bir kısım halk arasında devam ediyordu. CHP, akıl edip de son derece dürüst bir seçim yapsaydı, seçilebilecek aday sayısı 150’yi geçmeyecek, yani CHP, üçte ikiyi çok aşkın bir çoğunluğa hâkim kalacaktı. Böyle bir dürüstlük, siyasî hayatımıza kök salacak, birçok sarsıntıları önleyecek, belki de 1950’de CHP, yüzünün akı ile iktidarda kalabilecekti.”

İsmet İnönü: ‘Marifet yüzünden zedelendik’

İsmet İnönü, 1967 yılında şunları söyleyecektir: “Bir talihsizliktir. Demokratik rejime girmek kararını verdiğimiz zaman bazı zekâlar, ehemmiyetli ölçüde bu seçim mekanizmasına ne ölçüde hile karışabilir, bunu keşfetmeye gayret sarf etmişlerdir. Biz geçen 1946 seçimlerinde İstanbul’daki marifet yüzünden zedelendik. [İstanbul’da] açıkça marifet yapıyorlarmış. Bütün ülke lekelendi. Sanki her yerde seçimler öyle geçmiş gibi gösterilmeye çalışıldı. Ama Recep Peker vardı. Cevdet Kerim [İncedayı] da, her ne pahasına olursa olsun onu kurtarmayı doğru bir marifet sayarak, kendinden geçecek ölçüde olan Peker’e bağlılığını tüm ülkeye ödetti.”

Bülent Üstündağ’ın trajedisi

Sıkıyönetim yasakları nedeniyle sadece İzmir ve Ankara’da yayınlanan gazete ve dergilerde seçime ilişkin tartışmalar sürebiliyordu. Bu tür yayınlar, İzmir’de DP İzmir İl Başkanı Ekrem Hayri Üstündağ’ın oğlu Bülent Üstündağ örneğinde görüleceği gibi, bazı aile dramlarına da neden olacaktır. Demokrat İzmir gazetesinde 28 Temmuz’da yayınlanan bir yazı, aslında Bülent Üstündağ tarafından yazılmıştı ve yazıda seçim süreci sert bir üslûpla eleştiriliyordu. Ancak yazı, Bülent Üstündağ’ın askerlik görevini yapıyor olması nedeni ile, eşi Müçteba Üstündağ’ın imzası ile yayınlanmıştı ve yazıda Meclise hakaret edildiği iddiası ile açılan dava sonucunda, Bülent Üstündağ’ın yazıyı bizzat yazdığını itiraf etmesine karşın, eşi Müçteba Üstündağ sekiz ay hapse mahkûm olmuştu. Müçteba Üstündağ, küçük bir çocuğu olduğu gibi, hamileydi de. Müçteba Üstündağ, ikinci çocuğunu bu nedenle hapiste doğurmak zorunda kalacaktır. Bülent Üstündağ ise, henüz 35 yaşında iken, bu duruma daha fazla dayanamayarak intihar edecektir. Müçteba Üstündağ için ise yedi ay hapiste kaldıktan sonra özel bir af yasası kabul edilecektir.

CHP YILLAR SONRA HİLEYİ İTİRAF ETTİ

Elbette CHP iktidarı yıllarca 46 seçimlerinde ufak tefek hataların dışında önemli bir aksaklık olmadığını ileri sürdü. Sandıktan çıkan iktidarın meşruluğunu tartışmaya kalkmanın sakıncalarını ve tehlikesini vurguladı.

Metin Toker diyor ki

Yıllar sonra ise Metin Toker şöyle yazacaktır: “DP sadece 351 adayla seçimlere giriyordu ki, hiçbir hile, hiçbir mazbata değişikliği, hiçbir tesir yapılmasa ve iktidar istisnasız her yerde kaybetse, [ki] buna tabiî fiilen imkân yoktu, CHP’nin Meclis’te 114 sandalyesi otomatik olarak olacaktı. Yani [CHP’nin] iktidarda kalmak için topu topu 119 milletvekili sağlaması gerekiyordu. [Toplam] 465 milletvekilliği vardı ve o günkü şartlar içinde CHP bunu sağlardı. Ama o hileler, mazbata değişiklikleri, tesirler yapıldığına göre, gerçek şudur ki, CHP ve bilhassa idare amirleri ile CHP teşkilâtı, 1946 seçimlerini boşu boşuna kirletmişlerdir.”

Fahir Giritlioğlu itiraf ediyor

Fahir Giritlioğlu şöyle diyecektir: “ Fakat maalesef kanunun bazı boşlukları vardı. Çok partili hayat içinde yapılan bu ilk seçimin azamî dürüstlük ve titizlikle yapılması için her türlü tedbirlerin alınması gerekirdi. Hiç değilse üç ay evvel yapılan belediye seçimleri nisbetinde dürüst ve şikâyetsiz bir seçimin yapılabilmesiydi. [Bu takdirde]