Kenz
Yrd. Doç. Musa Kazım Gülçür
Nisap1 miktarına sahip her Müslüman'ın parasının/malının kırkta birini Allah yolunda infak etmesi ve bu suretle malını temizlemesinin Kur'ânî/İslâmî unvanı "zekât"tır. Malın/paranın kırkta birinin veya "hasenâtü'l-ebrâr seyyiâtü'l-mukarrabîn - Ebrârın öyle iyilikleri vardır ki, onlar mukarrebîn için günah sayılır"2 fehvası itibarı ile ihtiyaç dışı malın/paranın tamamının –ki biz buna sübjektif mükellefiyet3 diyoruz- Allah yolunda infak edilmemesinin Kur'ânî/İslâmî unvanı ise "kenz"dir.Kenz, görebildiğimiz kadarı ile üzerinde fazlaca durulmamış bir konudur. Bu makalede, kenz yapmanın yanlışlığı ve uhrevî cezasının büyüklüğü/şiddeti hususları; başta Kur'ân-ı Kerîm'in Tevbe Sûresi 34. âyet-i kerîmesi, bu âyet-i kerîme ile alâkalı hadîs-i şerîfler, sahabe kavilleri ve müfessirlerin değerli yorumları ışığında görülmeye/anlaşılmaya çalışılacaktır.İslâm'ın toplum için mânevî hedeflerinin yanı sıra elbette maddî hedefleri de vardır. Bu maddî hedefleri kısaca; insanların adaletli ve dengeli bir ekonomi içerisinde yaşaması, toplumun bütün üyelerine Allah tarafından sağlanan tabiî kaynakların benzer şekilde sunulabilmesi, her fert için onurlu bir hayatın temini, kişilerin barınak, gıda, sağlık ve eğitim için gerekli minimum harcamalarının sağlanması ve hiçbir şekilde çalışma imkânı bulamayanlar için dahi maddî imkânların oluşturulması şeklinde özetleyebiliriz.Bu maddî hedeflerin gerçekleştirilebilmesi için zekât, sadaka vb. ekonomik/mâlî uygulamaların benimsenerek, kişilerin gelirlerinde adaletli bir paylaşımın temin edilebilmesi; paranın stoklanmayıp tedavülde tutularak toplumun bütün kesimlerinde mal dolaşımının en geniş hâli ile gerçekleştirilebilmesi; fertlerde yüksek seviyede istihdam ve refahın oluşturulabilmesi; aynî ve nakdî yardımlar vasıtası ile temel insanî ihtiyaçların karşılanması, yoksulluğun ortadan kaldırılması; çarşı ve pazarda yüksek ahlâkî standartların realize edilerek dürüstlük ve güvenin geçer akçe hâline getirilebilmesi oldukça ehemmiyetlidir.Kur'ân-ı Kerîm'de KenzKur'ân-ı Kerîm mealen "Ey iman edenler! Doğrusu hahamların ve rahiplerin çoğu halkın mallarını haksız yollardan yerler ve insanları Allah'ın yolundan uzaklaştırırlar. Altını, gümüşü yığıp Allah yolunda harcamayanlar var ya, işte onları acı bir azabın beklediğini müjdele. Allah yolunda harcanmayıp da biriktirilen (bu paralar) Cehennem ateşinde kızdırılıp, bunlarla onların alınları, yanları ve sırtlarının dağlanacağı gün (onlara denilir ki): ‘İşte bu kendiniz için biriktirdiğiniz servettir. Artık biriktirmekte olduğunuz servetin (azabını) tadın!'" buyurarak paranın/altının ve gümüşün tedavüle alınmayıp stoklanmasını "kenz" kelimesi ile belirlemekte, böyle bir davranışın da cezalandırılacağını açıklamaktadır (Tevbe, 9/34-35). "Kenz" kelimesi sözlükte, sadece altın ve gümüşe has olmamak üzere yığıp biriktirmek, toplamak, gömülü mal ve hazine mânâlarına gelmektedir.4Taberî (h. 310), âyet-i kerîmede zikredilen "kenz/altın ve gümüşü biriktirme" ifadesi ile ilgili olarak; kendisinden zekât verilmesi farz olduğu hâlde zekâtı verilmemiş her türlü mal, dört bin dirhem miktarını aşan mal5 ve ihtiyaç dışı mal olarak üç görüş bulunduğunu belirtmektedir.6 Taberî bu üç görüşle ilgili olarak kendi tercihini, zekâtı verilmiş bir malın biriktirilmiş mal sayılmaması, zekâtı verilmemiş malın da kenz olması şeklinde temellendirmektedir.7Âyet-i kerîmedeki "kenz" ifadesinin mânâ kapsamı, Ebuzer el-Ğıfârî ile Muaviye b. Ebî Süfyân arasında ihtilafa sebep olmuştur. Söz konusu ihtilaf Zeyd ibnu Vehb'in anlatımı ile şu şekildedir: "Rebeze'ye uğramıştım. Orada Ebu Zerr'i (ra) gördüm. Kendisine: ‘Seni buraya getiren sebep nedir?' diye sordum. Şöyle açıkladı: ‘Şam'daydım. Bir âyet hakkında Muaviye (ra) ile ihtilâfa düştük. Ayet şu: ‘Ey iman edenler! Hahamlar ve rahiplerin çoğu, insanların mallarını haksızlıkla yerler. Allah yolundan alıkoyarlar. Altın ve gümüşü biriktirip Allah yolunda sarf etmeyenlere can yakıcı bir azabı müjdele. Bunlar cehennem ateşinde kızdırıldığı gün, alınları, böğürleri ve sırtları onlarla dağlanacak. ‘Bu, kendiniz için biriktirdiğinizdir, biriktirdiğinizi tadın.' denecek.' (Tevbe, 34-35). Muaviye (ra): ‘Bu âyet ehli kitap hakkında inmiştir." dedi. Ben ise: ‘Hem bizim, hem de onlar hakkında indi.' dedim. Bu meselede aramızda ihtilâf çıktı. Halife Hz. Osman'a (ra) yazarak beni şikâyet etti. Hz. Osman bana yazarak Medine'ye gelmemi emretti. Bunun üzerine Medine'ye geldim. Halk, sanki daha önce beni hiç görmemiş gibi, çoklukla etrafımı sardı. Durumu Osman'a (ra) açtım. Bana: ‘İstersen buraya yakın bir yere git.' dedi. İşte beni buraya getiren gerçek sebep budur. Benim üzerime Habeşli siyahî bir köleyi amir tayin etseler mutlaka dinler, itaat ederim."8İbn Atiyye el-Endelûsî (h. 542), Hz. Ali ve Ebu Zer (r.anhum) rivayetlerinin, âyet-i kerimedeki zemmin, sadece malın zekâtının verilmemesi değil aynı zamanda mal toplama ile de ilgili olduğunu gösterdiğini ifade etmektedir.9 İbnu'l-Arabî (h. 543), bu âyet-i kerîme ile hem Ehl-i Kitap'ın hem de Müslümanların kastedildiğini, ilk cümledeki hususîliğin, ikinci cümledeki umumîliğe mâni olmadığını belirtmektedir.10 İbnu'l-Cevzî (h. 597), "Onu infak etmiyorlar." cümlesindeki zamirin, hem kenz edilen paralara hem de saklanılan mallara işaret ettiğini, diğer bir mânâ olarak "altın" kelimesinin hazfi ile hem altın hem de gümüşün kast edilmiş olduğunu, bunun Arapçada örneklerinin bulunduğunu belirtir.11Hanefî Fakihi Kâsânî (h. 587): "Cenâb-ı Hakk, âyet-i kerîmenin sonunda, altını ve gümüşü yığıp saklayan ve Allah yolunda infak etmeyenlere şiddetli bir azap vereceğini beyan buyurmaktadır." dedikten sonra, böyle şiddetli bir azabın, ancak farz olan zekâtın terki ile mümkün olabileceğini belirtir.12 Şafiî Fakihi Müzenî (h. 264)13 ve Hanbelî fakihi İbn Kudâme (h. 620)14 de âyet-i kerîme ile ilgili benzer yorumları yapar. Mâlikî fakihler İbnu Sahnûn (h. 240)15, İbnu Rüşd el-Kurtubî el-Cedd (h. 520)16, onun torunu aynı zamanda meşhur filozof İbnu Rüşd el-Kurtubî el-Hafîd (h. 595)17, Hanefi fakihi İbn Mâze el-Buhârî (h. 616)18 ve Şâfii fakihi Nevevî'nin (h. 671)19 kitaplarında zekât babı bulunmasına karşın Tevbe, 9/34-35 âyet-i kerîmeleri ile ilgili yorumlarına rastlayamadık. Bazı fıkıh ansiklopedilerinde ise, bu konu daha çok "define, gömülü hazine, vb." şeklinde değerlendirilmiş, ortaya çıkarılmaları durumunda da mezhepler açısından ne gibi fıkhî hükümlere tabi olacağı, "kenz-i İslâmî, kenz-i cahilî, saklı definelerin hükmü" vb. kavramlar açısından uzunca ele alınmıştır.20"Kenz" Zekâtı Verilmeyen Biriktirilmiş Mal/Para mıdır? Kenz ile kastedilen, zekâtı verilmeyen maldır, çünkü:1) "Herkesin kazandığı kendisinindir..." (Bakara, 2/286) mealindeki âyet, hususi değil umumîdir. Âyet-i kerîme, insanın kazanıp elde ettiği şeyin, onun hakkı olduğuna delâlet etmektedir. "Sizden mallarınızı (tamamen sarf etmenizi de) istemez..." (Muhammed, 47/36) mealindeki âyet-i kerîme de böyledir. Ayrıca Hz. Peygamber (sallallâhu aleyhi ve sellem) Amr ibnu'l-Âs'a; "Salih mal, salih kimse için ne kadar güzeldir!"21 ve "Zekâtı verilen her mal, saklı dahi olsa kenz değildir. Ama zekât verilecek miktara ulaşıp da, zekâtı verilmeyen her mal açık olsa dahi kenzdir."22 buyurmuştur.2) Hz. Peygamber (sallallâhu aleyhi ve sellem) zamanında, Hz. Osman ve Abdurrahman İbn Avf gibi bir grup zengin sahabe bulunuyordu ki, Hz. Peygamber (sallallâhu aleyhi ve sellem) onlara değer vermiş, mallarının tamamını infak etmelerini talep etmemiştir.3) Zekâtı verilmiş; ama biriktirilmiş mal haram olsaydı, hem sağlam ve sıhhatli hem de hasta kimselere mallarının tamamını tasadduk etmeleri emredilirdi. Hâlbuki Hz. Peygamber (sallallâhu aleyhi ve sellem), kişi hastalandığında bile malının en fazla üçte birini hattâ bu oranın bile fazla olduğunu belirtmiştir.23 Keza Ka'b b. Malik, malının tamamını tasadduk teklifi ile Allah Resûlü'nün yanına gelince, Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) ona; "Senden sonra vârislerini insanlara el-avuç açan birileri olarak bırakmandansa, onları zengin olarak bırakman daha hayırlıdır." buyurmuştur.244) Ümmü Seleme (r. anhâ) takmış olduğu altın zinetlerin kenz sayılıp sayılmayacağını sormuş, Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) de zekât verilecek miktara ulaşan altının, zekâtı verildiğinde kenz sayılmayacağını beyan buyurmuştur.255) Zemahşerî (h. 538), zekâtını verme kaydı ile mal biriktirmenin mübah olduğu, Abdurrahman b. Avf ve Talha b. Ubeydullah (r. anhum) gibi zengin bazı sahabilerin "Mal biriktiriyorsunuz." denilerek ayıplanmadığını belirtmektedir.266) Fahruddin er-Razi (h. 604), zekâtı verilmeyen malların yanı sıra; keffaretler için verilmesi gerekli paralar, tasadduklar, dinî-hukukî ödemeler, aileye yapılan harcamalar, telef edilenlerin tazminatları ve suçların diyetleri gibi ödenmesi gerekli paraların ödenmemesi ile de kenzin meydana gelmiş olacağını belirtir.27 Ona göre sadece zekâtla yetinmek fetvanın zahirine, ihtiyaç fazlasını infak da takvaya hamledilmelidir.28Biriktirilmiş Her Mal/para "Kenz" midir?Normalde zekâtı verilmeyen mala kenz denilmesine karşın, yine nasslara dayanarak, "Zekâtı ister verilsin isterse verilmesin, ihtiyaç dışı olarak biriktirilmiş her mal kınanan kenzdir." görüşünü dile getirenler, şu delillere dayanmaktadırlar:1) "Sana Allah yolunda ne harcayacaklarını soruyorlar. De ki: İhtiyaçlarınızdan arta kalanı. Allah, size âyetleri böyle açıklıyor ki düşünesiniz." (Bakara, 2/219) mealindeki âyet-i kerîme çok açık bir şekilde ihtiyaç dışı malların infakını emretmektedir.2) Hz. Ömer'in (ra) rivayetine göre, Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) ashaptan tasaddukta bulunmalarını istedi. Hz Ömer (ra) vakanın gerisini şu şekilde aktarıyor: "O sırada yanımda tasaddukta bulunabileceğim önemli miktarda para vardı. Hz. Ebû Bekir'i (ra) tasaddukta ancak bugün geçebilirim diye düşünerek bu paranın yarısını getirdim. Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) sordu: "Ya Ömer! Geride ailene ne kadar bıraktın?" Ben de: "Ya Resulallah, buraya getirdiğim kadar aileme de bıraktım." dedim. Ancak Hz. Ebû Bekir (ra) daha büyük bir miktarla gelmişti. Hz. Peygamber (sallallâhu aleyhi ve sellem) ona da sordu: "Ya Ebâbekir, sen ailene ne bıraktın?" O ise: "Onlara Allah'ı ve Resûlünü bıraktım." dedi. Ben kendi kendime şöyle dedim: "Artık Allah yolunda fedakârlıkta Ebû Bekir'i ebediyyen geçemem."293) "Sevdiğiniz şeylerden Allah yolunda harcamadıkça iyiliğe asla erişemezsiniz. Her ne harcarsanız Allah onu bilir." (Âli İmrân, 3/92) mealindeki âyet-i kerîme nâzil olduğunda, Ebû Talha (ra) Efendimiz'e (sallallâhu aleyhi ve sellem): "En sevdiğim mal Beyruhâ adlı bahçedir. Onu Allah rızâsı için tasadduk ediyorum. Beyruhâ'yı Allah'ın sana göstereceği şekilde kullan." demiş, Resûlullah (sallallâhu aleyhi ve sellem) Ebû Talha'ya tasadduk ettiği bu bahçeyi akrabalarına vermesini istemiş, o da amcasının oğulları arasında taksim etmiştir.304) Tevbe, 9/34-35 âyet-i kerîmeleri nazil olunca, Sâlim b. Ca'd'ın rivayetine göre, Hz. Peygamber (sallallâhu aleyhi ve sellem) üç defa; "Kahrolsun altın, kahrolsun gümüş!"31 buyurmuştur.5) Bir hadîs-i şerîfte de Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem): "Kim terike olarak altın veya gümüş bırakırsa, o kimse, bunlarla dağlanır."32 şeklinde ikaz etmiş, Ashab-ı Suffe'den vefat eden bir kimsenin cebinde bulunan bir dinar üzerine: "İşte bir dağlanma (sebebi...)", Ashab-ı Suffe'den bir başkası vefat ettiği ve cebinde iki dinar bulunduğunda ise: "İşte, iki dağlanma sebebi!" buyurmuştur.336) Kenze (mal, mülk, para) sahip olup da bu malda bulunan fakirlerin hakkını ödemeyen herkese, kıyamet günü söz konusu hazinesinin bir yılan olarak geleceği, ağzını açıp peşine düşeceği, yılan yaklaştıkça adamın ondan kaçacağı, sonunda yılanın ona: "Gizlediğin hazineni benden al, ben bu hazineden müstağniyim!" diye bağıracağı, adamın yılandan kaçma çaresinin olmadığını anlayınca, hazineyi geri almak için elini yılanın ağzına sokmak zorunda kalacağı, yılanın da aygırın yulafı kemirmesi gibi, önce onun elini kemirmeye başlayacağı, daha sonra da gövdesini ezip çiğnemeğe başlayacağını belirten ve Efendimiz'den (sallallâhu aleyhi ve sellem) gelen Ebû Hüreyre rivayeti.347) Diğerlerine ait olan hakları vermeyen her altın ve gümüş sahibinin, kıyamet günü Cehennem ateşinde kızdırılan ateşten tabaklarla alnı, yanı ve sırtının dağlanacağı, tabaklar her soğuduğunda bu durumun tekrarlanacağı, bu azabın kullar arasında hüküm verilip, o kulun yolunun Cennet'e mi Cehennem'e mi olacağının tayinine kadar elli bin sene boyunca devam edeceği ile ilgili Efendimiz'den (sallallâhu aleyhi ve sellem) gelen Ebû Hüreyre rivayeti.358) Yine Efendimiz'den (sallallâhu aleyhi ve sellem) gelen; "En hayırlı kenz zikreden dil, şükreden kalb ve kocasının dinine (ya da imanına) yardımcı olan mümine bir eştir." şeklindeki İbn Abbas rivayeti.369) Hz. Ali'nin (ra): "Dört bin dinardan fazla olan her mal, zekâtı ister verilsin isterse de verilmesin kenzdir." demesi37 gibi sahabeden gelen görüş/kaviller.Tebe-i tâbiînden, büyük hadîs imamı Süfyan es-Sevrî'nin talebesi, ilk dönem hadîsçilerinden Muâfâ b. İmrân'ın (h. 185) Kitâbu'z-Zühd'ü38, fıkhu'l-hadîs'in önde gelen âlimlerinden Abdullah b. Mübârek el-Mervezî'nin (h. 181) Ez-Zühd ve'r-Rekâik'i39, asrının en fakîhi, hadîste müminlerin emîri, zamanının Evzâî'si gibi niteliklerle anılan Vekî b. El-Cerrah'ın (h. 197) Kitâbu'z-Zühd'ü40 telif etmiş olmaları, hepsinin de hayatlarında oldukça zâhidâne yaşamaları, mallarını Allâh yolunda sarf etmeleri, hayatlarında kıt kanaat geçinmeleri, bu büyük âlimlerin dünya ve mafihaya karşı bakış açılarını gayet net bir şekilde ortaya koymaktadır.Kurtubî (h. 671), Ebû Zer'in "İhtiyaç dışı her mal kenzdir." yorumunun; maddî ihtiyacın ileri derecede olduğu, muhacirlerin zayıf, Resûlullah'ın (sallallâhu aleyhi ve sellem) da onlara yardım elini uzatma imkânını bulamadığı dönemle ilgili olduğu görüşündedir. Ancak diğer taraftan, esirin kurtarılması, açın yedirilmesi vb. hakların ödenmemesini de kenz olarak görür.41 İbnu Kayyim el-Cevzî (h. 751), âyet-i kerîmedeki kenzi, ihtiyaç dışı maddî konularda kulun masivaya gönlünü kaptırması, bu durumun o kul için zararlı olduğu, taatullaha fayda vermeyeceği, Allah'ın hoşnutluğunu aramaksızın kişinin sevgi duyduğu maddî hususlarla ya bu dünyada veya Âhirette ama çoğunlukla da her iki dünyada azaba uğrayacağı şeklinde anlar.42Fethullah Gülen Hocaefendi, müminin çalışıp kazanması, ticarî ve iktisadî hayatta söz sahibi olması ama kenz yapmaması (biriktirmemesi) ve tûl-i emellerle sarhoş olmaması gereğine işaret eder. Çünkü Kur'ân ve hadîsler kenzin aleyhinde ciddî tahşidat yapmaktadır. Binaenaleyh, İslâm'da stokçuluk söz konusu değildir.43 Ayrıca paraların bankalarda âtıl hâlde tutulması, Allah'ın sevmeyip kenz olarak isimlendirdiği bir davranıştır.44 Malın saklanmasına, ancak topluma zarar vermeyecek şekilde kenz ve stokçuluğa girilmemesi kaydıyla cevaz verilebilir.45 Ayrıca bilerek kenz yapma, Allah'a iyi inanmamanın bir tezahürüdür.46NeticeYorumlarını vermeye çalıştığımız "kenz" âyetinden (Allahu a'lem), farz olan zekât verildikten sonra altın ve gümüşün yani paranın bilhassa da ticaret erbabınca nemalanması maksadı ile kullanılabileceği anlaşılabilmekteyse de konu üzerinde bilhassa günümüz yönü ile yeniden bir tefekkür, teemmül, tedebbür, ibret, tezekkür ve nazar gerektiği anlaşılmaktadır. Bilhassa da Ashâb-ı Suffe ile ilgili rivayetlere dayanarak47, günümüzde vazife ve sorumlulukları itibarı ile dini temsil ve neşirle özdeş konumda bulunanların daha zâhidane davranmaları, ihtiyaç dışı mallarını da mümkün mertebe Allah yolunda infak etmeleri gereği sezilmektedir denilebilir.Daha önce zikrettiğimiz İbn Abbas ve Sevban rivayetlerinden48 gördüğümüz kadarı ile bu âyet-i kerîme nâzil olduğunda, zekât zaten farzdı. Bu durumda âyet-i kerîme, zekâtı verildikten sonra, malları Allah rızası gayesi ile infâk etmeye devam etmenin ehemmiyetini teyid eden bir beyan olabilir mi? Bu düşünceyi kuvvetlendiren bir âyet-i kerîmede (Bakara, 2/177) infak konusu zekâttan ayrı tutulmakta, para ve mallar üzerinde zekâttan başkaca haklar olduğu beyan buyrulmaktadır.Dolayısı ile belirli dönem, şart, objektif ve subjektif ölçülere göre kenz ya oluşmakta veya oluşmamaktadır. Müslümanların bilhassa da ekonomik zorluklar yaşadığı dönemlerde, zekâtın ve infakın önemi daha da artmakta, kenzi çağrıştıracak bir tutumun yanlış olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü İslâm, bir Müslüman'ın, kendisinin ihtiyacı olsa bile miskin, yetim ve esire ikramda bulunmasını ebrara ait bir vasıf olarak zikretmiştir (İnsan, 76/8), infak edilmeyip cimrilik yapılmasını ise kişiye kıyamet gününde ceza olarak dönecek kötü bir tutum olduğunu işaretlemiştir (Ali İmran, 3/180).Diğer taraftan anne-babaya, akrabaya, yetimlere, yoksullara, yakın komşuya, uzak komşuya, yakındaki arkadaşa, yolcuya, sorumluluğu üstlenilmiş kişilere iyilik edilmesi, para ve mal ile kibirlenip övünülmemesi, cimrilikten uzak durulması, aksi davranışların alçaltıcı bir azap sebebi olduğu gerçeği hassasiyetle hatırlatılmaktadır (Nisa, 4/36-37). Bir ülkenin/devletin/medeniyetin yıkılıp yok olmasının, lüks ve konfor içinde yaşayan varlıklıların, para ve mallarını Allah yolunda infak etmemeleri ile ilgili bir durum olduğu (İsra, 17/16), mala olan hırstan ve cimrilikten korunanların gerçek kurtuluşa erecekleri (Haşr, 59/9), varlıklı kimselerin para ve mallarında, isteyen (ve iffetinden dolayı istemeyip de) yoksul durumda kalmış kimselerin hakları bulunduğu da oldukça açık bir şekilde beyan edilmiştir (Zâriyat, 51/19; Meâric, 70/24-25).Bu bilgilerin ışığında, özellikle de altın ve gümüşün stoklanması, piyasadan çekilmesi ve sun'î olarak fiyatlarının yükseltilmesinde büyük mahzurlar bulunduğu, bu tür davranış sahiplerinin bilhassa başkalarının haklarını bilerek/bilmeyerek gasp etmiş olacakları, bu davranışların hem dünyada hem de ukbada şiddetle cezalandırılacağı anlaşılmaktadır.
DİPNOTLAR1. Zenginliğin asgari sınırı olan ve hadislerde belirlenen nisap miktarları; 80,18 gr. altın, bu tutarda para veya ticaret malında kırkta bir; 40 koyun veya keçi, 30 sığır veya 5 devede de birdir.2. Aliyyü'l-Kârî, bu sözü büyük velilerden Ebû Saîd el-Harrâz (h. 277)'a nispet etmektedir. Bkz. Mevzûât-ı Aliyyi'l-Kârî, s. 40, Dersaadet, trsz. Ebû Saîd el-Harrâz'ın asıl ismi Ahmed b. Îsâ'dır. Zünnûn-i Mısrî (h. 245), Sırrî-i Sekatî (h. 251), Cüneyd-i Bağdâdî (h. 298) ve Ebû Ubeyd Busrî (h. 245) gibi büyük velîlerin sohbetinde bulundu. İlm-i bekâ ve fenâ'dan ilk bahseden olduğu söylenmektedir. Sülemî, onu ikinci tabaka sûfî imamlarından saymaktadır (Ebû Abdurrahman Muhammed b. El-Hüseyn es-Sülemî (h. 412), Tabakâtu's-Sûfiyye, s. 183, Dâru'l-Kütübi'l-İlmî, Beyrut, Lübnan-2003; Ebû Nuaym el-Esfahânî (h. 430), Hilyetü'l-Evliyâ ve Tabakatu'l-Asfiyâ, s. 246, Dâru'l-Kütübi'l-İlmî, Beyrut, Lübnan-1988).3. "Objektif-Subjektif mükellefiyet" ile ilgili geniş izah için bkz. Gülen, M. Fethullah, Ölümsüzlük İksiri - Kırık Testi 7, ss. 157-166, Nil Yayınları, İzmir-2010.4. Lisanu'l-Arab, 5/401.5. Abdurrezzak, Musannef, 4/86 (7180).6. Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Tefsiru't-Taberi, Thk.: Abdulmuhsin et-Türkî, XI/425-427, Dâru Hicr, Kahire-2001.7. Taberi, age, XI/425-434. Zekât, İslâm'ın beş temel esasından birisi olup, Kur'an-ı Kerim'de "Namazı dosdoğru kılın, zekâtı verin..." (Bakara, 2/43, 110; Hac, 22/78; Nur, 24/56; Mücadele, 58/13; Müzzemmil, 73/20) buyrulmasıyla hicretin ikinci yılında Medine'de farz kılınmıştır.8. Buhari, Zekât 4; Tefsir 9.9. İbnu Atiyye el-Endelûsî, el-Muharreru'l-Vecîz, 4/302, Dâru'l-Hayr, Suriye-2007.10. İbnu'l-Arabî, Ahkâmu'l-Kur'ân, 2/491-492, Dâru'l-Kütübi'l-İlmî, Beyrut, Lübnan-2003.11. Ebu'l-Ferec Ali b. Muhammed el-Cevzî, 3/429, Mektebetü'l-İslâmî, trsz.12. Ebubekir b. Mes'ûd el-Kâsânî, Bedâîu's-Sanâî', 2/372, Dâru'l-Kütübi'l-İlmî, Beyrut, Lübnan-2003.13. Müzenî, el-Hâvi'l-Kebîr, 3/72, Dâru'l-Kütübi'l-İlmî, Beyrut, Lübnan-2004.14. Muhammed b. Kudâme, El-Muğnî, 4/208, Dâru Âlemi'l-Kütüb, Riyad-1997.15. Sahnun b. Saîd, el-Müdevvenetü'l-Kübrâ, 2/242-305, Matbaatü's-Saâde, Mısır, trsz.16. İbnu Rüşd el-Kurtubî el-Cedd, el-Beyan ve't-Tahsîl, 2/355-425, Dâru'l-Ğarbi'l-İslâmî, Beyrut, Lübnan-1988.17. İbnu Rüşd el-Kurtubî el-Hafîd, Bidâyetü'l-Müctehid ve Nihâyetü'l-Muktasıd, 1/244-259, Dâru'l-Ma'rife-1982.18. İbnu Mâze, el-Muhîtu'l-Bürhânî, 2/239-320, Dâru'l-Kütübi'l-İlmî, Beyrut, Lübnan-1994.19. Muhyiddin Nevevî, Kitâbu'l-Mecmû, 5/487-529, Mektebetü'l-İrşad, Cidde, trsz.20. Örnek için bkz. El-Mevsûa el-Fıkhiyye, 35/142-166, Vüzâratu'l-Evkâf ve'ş-Şuûni'l-İslâmiyye, Kuveyt-1995.21. Ahmed b. Hanbel, Müsned, 4/197 (17915).22. Buhari, Zekât, 4.23. Buhârî, Cenaiz 36; Vesâyâ 2, 3; Menâkıbü'l-ensar 49; Müslim, Vasiyet 7, 8, 10.24. Heysemî, Mecmeu'z-zevâid, 4/213.25. Ebu Davud, Zekât 3 (1564).26. Zemahşerî, Keşşâf, 3/39-40, Mektebetu'l-Übeykân, Riyad-1998.27. Fahruddin Er-Râzi, Tefsiru'l-Kebir Mefâtîhu'l-Ğayb, 16/46, Dâru'l-Fikr, Lübnan, Beyrut-1981.28. Râzî, age, 16/47.29. Tirmizi, Menâkıb-ı Ebâ Bekir, 43 (3675); Ebu Davud, Zekât, 40 (1678)30. Buhârî, Zekât 44, Vekâlet 14, Tefsîru sûre (3) 5, Eşribe 13; Müslim, Zekât 42, 43.31. Ahmed b. Hanbel, Müsned, 5/366 (23489).32. Ahmed b. Hanbel, Müsned, 5/168 (21812).33. Ahmed b. Hanbel, Müsned, 5/252 (22525), 253 (22533), 258 (22574); Taberanî, Mu'cemu'l-Kebîr, 8/148 (7573, 7574).34. Buhari, Zekât 3, Tefsir, Al-i İmran 14, Berae 6, Hiyel 3; Müslim, Zekât 26, (988); Muvatta, Cihad 3; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II/489 (10349).35. Müslim, Zekât, 24, (987); Ahmed b. Hanbel, Müsned, II/262 (7553).36. Tirmizi, Tefsiru'l-Kur'an, Sure 9, (3094); Ebu Davud, Zekât, 32, (1664); Ahmed b. Hanbel, Müsned, 5/278 (22751), İbn Mâce, 1856.37. Abdurrezzak, Musannef, 4/86 (7180).38. Ebû Mesud Muâfâ b. İmrân, Kitâbu'z-Zühd, Dâru'l-Beşâiri'l-İslâmî, Beyrut, Lübnan-1999.39. Abdullah b. El-Mübârek el-Mervezî, Ez-Zühd ve'r-Rekâik, Dâru'l-Mi'râc ed-Düvelî, Riyad-1995.40. Veki' b. El-Cerrâh, Kitâbu'z-Zühd, Dâru's-Samiî, trsz.41. Kurtubî, el-Câmi'li Ahkâmi'l-Kur'ân, X/186, Müessesetü'r-Risâle, Lübnan, Beyrut-2006.42. İbn Kayyim el-Cevzî, Ed-Dav'u'l-Münîr ale't-Tefsîr, 3/363, Müessesetü'n-Nûr-Mektebetü Dari's-Selam, trsz.43. Gülen, Fethullah, Enginliğiyle Bizim Dünyamız, s. 443, Nil Yayınları, İstanbul-2009.44. Gülen, age, s. 409.45. Gülen, age, s. 267.46. Gülen, Asrın Getirdiği Tereddütler, 4/96, Nil Yayınları, İstanbul-2008.47. Ahmed b. Hanbel, Müsned, 5/168 (21812); Ahmed b. Hanbel, Müsned, 5/252 (22525), 253 (22533), 258 (22574); Taberanî, Mu'cemu'l-Kebîr, 8/148 (7573, 7574).48. Tirmizi, Tefsiru'l-Kur'an, Sure 9, (3094); Ebu Davud, Zekât, 32, (1664); Ahmed b. Hanbel, Müsned, 5/278 (22751), İbn Mâce, 1856.
İslam ve Çalışma
Prof Dr. Muhit Mert
Çalışma, insanın en temel eylemlerinden ve insan olarak var olmanın şartlarından biridir. Hayatın tüm alanlarında insanın muvaffak olduğu başarılar, onun çalışan bir varlık olmasına dayanır. Çalışmayanın insanlar arasında değeri de olmaz. İsmail Safa bu gerçeği “Gökten iner mi tembel için arza bir maide? / Öyle kütük gibi yaşamakta ne faide?” beytiyle çok veciz bir biçimde anlatır. Akif merhum da Safahat’ında “Bekâyı hak tanıyan, sa’yi bir vazife bilir; / Çalış, çalış ki, bekâ, sa’y olursa hak edilir.” beytiyle çalışmanın insan ve millet hayatında bir esas olduğunu vurgular. Çalışma insan için hem bir zorunluluk, hem de bir görevdir.
Çalışma bir zorunluluktur, çünkü bu kâinatı yaratan Allah (c.c.), insanı da yaratarak dünyamıza koymuştur. İnsan hayatı için gerekli olan her şey dünyamızda onun istifadesine sunulmuştur. Ama dünyaya, insanın hiç bir şey yapmaksızın kendiliğinden hayatta kalmasını sağlamak gibi bir görev verilmemiştir. Hayat için gerekli şeyleri bulup kullanması insana bırakılmıştır. Aksi takdirde hayatta kalması söz konusu olamaz. Bunun için insan, yeme içme, barınma ve korunma gibi faaliyetler yapmak zorundadır.
Çalışma insan için bir zorunluluk olduğu kadar aynı zamanda bir görevdir de. Görevdir, çünkü insan, hem kendine, hem de çevresine karşı görev ve sorumlulukları olan bir varlıktır. En başta varlığı insana, Allah tarafından emanet olarak verilmiş ve varlığını koruması istenmiştir. Bu emaneti korumak onun temel görevlerindendir. Hiç kimse bu emanete ihanet edemez, onda dilediği gibi tasarrufta bulunamaz ve onu yok etmek için çalışamaz. Yeme-içmeyi, barınma ve korunmayı terk ederek onu yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bırakması caiz değildir. İnsanın kendi hayatını devam ettirmesi dinen ona yüklenmiş bir görevdir. Allah onun bu görevini tarihin belli safhalarında vahiy yoluyla hatırlatmıştır.
Çalışma insan için şahsî olduğu kadar toplumsal bir görevdir de. İnsan bu dünyada tek başına yaşayan bir varlık değildir. O, toplum içinde yaşar ve diğer insanlarla çeşitli ilişkileri vardır. O, duruma göre ya bir ana-baba, ya bir evlat veya bir akraba, bir komşu, bir arkadaştır. İnsan bir makine değildir ki çevresine karşı ilgisiz kalsın. O bir ana-baba ise evladı için, bir evlat ise ana baba ve diğer yakınları için çalışması onun görevidir. Hatta insan, insan olmanın verdiği bir duyguyla icabında hiç bir bağı olmadığı kimseler için, bunun da ötesinde mevcut ve gelecek tüm insanlık için bile çalışmalıdır. Bu açıdan bakılacak olursa onun diktiği bir ağaç, ektiği bir ekin, dokuduğu bir kumaş, yaptığı bir ayakkabı, icat ettiği bir alet, ürettiği bir teknik, sadece kendisi veya yakın çevresi için yapılmış çalışmanın eseri değildir. Bunlar diğer insanlara da ulaştırılır, onların da istifadesine sunulur. Mesela, telefonu icat ederek haberleşmeyi kolaylaştıran, ampulü icat edip elektriği ışığa döndürerek gecemizi gündüze çeviren kimseler, bunları sadece kendileri için yapmamışlardır. Bütün insanlık bunlardan yararlanmaktadır.
Peki, İslâm’ın temel kaynaklarında yani Kur’ân ve Sünette çalışma hakkında neler söylenmektedir? Öncelikle şunu söylemeliyiz ki, Kur’ân-ı Kerim ve Hz. Peygamber (s.a.s), fıtrata ters bir şey söylemez. Yani Allah (c.c.) tekvînî emir (yaratılış kanunları) açısından insanı çalışmak zorunda yaratmışsa, sonra da kalkıp bunun aksine “Ey insanlar! Çalışmayın” demez. Allah (c.c.) böyle bir abesiyetten münezzehtir. Bilakis O, yüce kitabında, insanın aklen ve hissen kavrayacağı çalışmak zorunda olduğu gerçeğini yer yer hatırlatmış, hatta teklîfî emirle çalışmayı insana bir vazife olarak yüklemiştir. “Allah’ın (c.c.) iki çeşit kanunu vardır. Bunlardan biri, kâinatta cereyan eden ve fizik, kimya, astronomi, astrofizik, biyoloji ve tıp gibi değişik ilimlerin esaslarını teşkil eden kanunlardır. Buna “kâinat kitabı” da diyebiliriz. Bu kitap bir bakıma sessizdir, fakat dilinde bin bir nağmenin tesiri gizlidir. İkincisi; nebiler vasıtasıyla Allah’ın bize gönderdiği kanunlardır ki, bizde Kur’ân, diğer peygamberlerin elinde de Tevrat, Zebur, İncil gibi kitaplardan ibarettir. İşte bu iki kitabın da bilinmesi ve hükümlerine riayet edilmesi şarttır. Ekseriyet itibarıyla, kâinat kitabını okuyup değerlendirmenin mükâfatı dünyada verilegelmiştir. Kur’ân’a uymanın mükâfatı da ahirette. Binaenaleyh mü’minler, Kur’ân’ın sadece ibadet ü taata müteallik meselelerine uyuyorlarsa, mükâfatsız kalmayacaklar ama bu, ahirette olacaktır. Başkaları kâinat kitabını okuyor ve onun kanunlarına riayet ediyorsa onun mükâfatı da dünyada verilecektir. Hem dünya hem ukbâ muvaffakiyetlerine gelince; bu da her iki kitabı aynı seviyede okuyup anlamaya bağlıdır. Aslında bu iki kitap, bir hakikatin iki yüzünden ibarettir. Her ikisinde de aynı el ve aynı kudret vardır. Kâinatı, çeşitli zenginlikler ve derin muhtevasıyla bir kitap, bir meşher haline getirip önümüze seren Cenâb-ı Hak –tabir-i câizse– aynı zamanda onu bir de Kur’ânıyla seslendirmektedir. Hatta O, kâinat kitabının bir parçası olan bizleri de yine Kur’ân’la bize anlatıyor. Câzibe-dâfia, infilak, nümüvv kanunları çerçevesinde, bütün varlıkla alâkalı bize neler ve neler anlatıyor.! İşte bu iki kitaptan herhangi birindeki bir eksiklik, bize telâfisi imkansız nelere ve nelere mâl olagelmiştir..”(F. Gülen, Prizma 4, İstanbul 2003, s. 82-83)
İşte Allah (c.c.) Kur’ân’ında bazen hatırlatma bazen de emirlerle fıtrat kitabında yazdığını insanoğluna bildirmektedir. Nitekim Necm suresi 40. ayetinde insanın ancak çalıştığının karşılığını alacağını ve Nebe suresi 9-11. ayetlerinde de geceyi dinlenme, gündüzü de çalışma vakti kıldığını beyan etmiştir ki, bunlar birer hatırlatmadır. Mülk suresinin 15. ayetinde “Allah yeryüzünü sizin emrinize vermiştir. Yeryüzünde gezin dolaşın ve rızık olmak üzere verdiği şeyleri elde ederek istifade edin”, Cuma suresinin 10. ayetinde ise, “Namaz kılınca yeryüzüne dağılın ve Allah’ın lütuf olarak verdiği şeyleri elde etmek için çalışın” buyrulmaktadır ki, bunlar istihbâbî olsalar da birer emirdir.
Kuran ve Sünnette çalışmadan bahseden nasslar genelde rızık eksenli bir çalışma üzerinde yoğunlaşmaktadır. Bu durum, sanki dar bir alanda çalışma tavsiye ediliyor da, diğer alanlardaki çalışmalar ihmal ediliyor anlamına gelmemelidir. Hud suresinin 61. ayeti bu çerçeveyi oldukça genişletmektedir. Bu ayette “Sizi yeryüzünde yaratıp, orayı imar etmenizi dileyen Allah’tır.” denilmektedir. Ayette geçen “isti’mar” kelimesine tefsirciler tarafından iki anlam yüklenmiştir. Bunlardan birincisi, “Allah sizi, yeryüzünü imar ediciler yaptı”, ikincisi de, “Allah sizi yeryüzünü imarla vazifeli kıldı” şeklindedir. Birinci tefsir şekli tekvînî emri ifade eder, ikincisi ise teklîfî emri. İslâm uleması yukarıda zikrettiğimiz ayete dayanarak, meskenlerin yapılması, su kanallarının açılması, ağaçlandırma çalışmaları gibi imar işlerinin topluma farz olduğunu söylemişlerdir. (İbn Kesir, Tefsir, 2/450; İbn’l-Cevzi, Zadü’l-Mesir, Beyrut 1984, 4/133; Ebu Hayyan, el-Bahru’l-Muhit, Beyrut 1992, 6/175.)
Zikrettiğimiz ayetlerde görüleceği üzere Kur’ân’ın değer atfettiği çalışmanın iki temel noktası vardır. Bunlardan birincisi, insan hayatının devamını sağlayacak olan temel ihtiyaç maddelerinin temini, yani rızık istihsaline yönelik çalışmadır. İkincisi ise, hayatı kolaylaştıran, yaşamayı rahat hale getiren altyapıyı sağlamak için çalışmadır. Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) de bu iki noktada çalışmayı hem teşvik etmiş, hem de sahabeden bazılarına bizzat nasıl çalışılacağını öğretmiştir.
Hz. Peygamber’in hadislerinde rızık teminine yönelik çalışma son derece yüceltilmiştir. Örneğin “Öyle günahlar vardır ki, onları ne namaz, ne oruç, ne de hac affettirir, onları ancak geçim temini için yapılan çalışma siler, götürür” (Sehâvî, Ahsenü’t-Tekâsîm, Beyrut 1994, s. 157), “Çalışmaktan elleri nasır bağlayan ve yorgun olarak uyuyan kimse mağfur olur”, “Âdemoğlundan hiç kimse elinin emeğinden daha hayırlı bir rızık yememiştir. Allah’ın nebisi Hz. Davud da elinin emeğini yerdi” (Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, İcare 15), “Helal rızık temini için çalışma Allah yolunda cihad etmek gibidir” (Hindî, Kenzü’l-Ummâl, 4/6) hadisleri bunu açık bir biçimde göstermektedir. Ayrıca şu hadiseler de, bunu ifade etmesi bakımından zikretmeye değerdir. Bir gün Peygamber Efendimiz (s.a.s.) Sa’d b. Muaz’la karşılaşıp tokalaşmış, ellerinin nasırlı olduğunu görünce sebebini sormuş, o da, ailem için çalışmaktan böyle oldu deyince, Efendimiz, “İşte Allah’ın sevdiği eller” buyurmuştur. Diğer hadise de şudur: Kays b. Ebu Gareze ticaret yapan bir insandır. Medine’den bazıları Kays ve adamlarını ‘simsar’ olarak nitelemektedirler. Bu ifadede biraz kınama vardır. Bu şekildeki niteleme onların ticaret şevkini kırmaktadır. Peygamber Efendimiz ise ‘tüccar’ olarak nitelemiştir ki, bu şekildeki niteleme onlar için bir teşvik olmuştur. (Ebu Davud, Büyu, 1; Tirmizi, Büyu, 4).
Peygamber Efendimiz (s.a.s.), hem bizzat çalışarak örnek olmuş, hem de bazı sahabilere nasıl çalışılacağını öğretmiştir. Bir defasında kendisinden bir şey dilenen fakir bir adama, dilenmenin kötülüğünü söyledikten sonra “Evinde bir şey yok mu?” diye sormuş, o da bir kap ile bir örtüden başka bir şey olmadığını söylemiştir. Bunun üzerine Peygamberimiz (s.a.s.) onları getirmesini istemiş, adam da gidip getirmiştir. Hz. Peygamber, yanındaki sahabeye onları açık artırma ile iki dirheme satmış ve parayı adama vererek bir dirhemle ailesi için yiyecek, kalan bir dirhemle de bir ip ve balta alıp getirmesini tembih etmiştir. Adam iple baltayı getirince gidip ormandan odun toplamasını ve pazarda satmasını öğütlemiş ve kendisine onbeş gün mühlet vermiştir. Onbeş gün sonra adamın on dirhem kazanarak geri döndüğü görülmüştür. (Ebu Davud, Zekât, 26; İbn Mâce, Ticârât, 25)
İslâm İktisat Düşüncesi Üzerine
Prof Dr. Muhit Mert
|
Bizim iktisat anlayışımızda, para her şey değildir. Zîrâ muvakkaten yaşadığımız şu dünyada, Asıl Mülk Sahibi’ni razı etme, burada bey ve paşa iken ahirette gedâ (dilenci) olmama, burada villalarda yaşarken orada dilenci durumuna düşmeme, bizim için vazgeçilmez birer hedeftir.
|
Yaptığımız faaliyetler her ne kadar maddî-hâricî âmillerle izaha çalışılsa da aslında birtakım inançların, düşüncelerin, ahlâk düsturlarının, geleneklerin, alışkanlıkların tesiri altında meydana gelmektedir. İktisadî faaliyetlerimiz de böyle cereyan etmektedir. Yani bu saydıklarımız iktisadî faaliyetimizin şekline ve içeriğine tesir eder. Ekonomik faaliyetlerin yalnız hâricî sebeplere münhasır olduğu, gözle görülebilir maddî sebeplere dayalı bir hareketten ibaret olduğu zannedilmemelidir. İktisadî faaliyet tarzına müessir olan tasavvurların, ideallerin, ahlâk düsturlarının tümü belirli bir ruh hâletini ortaya çıkarır ki, buna “iktisat düşüncesi” denir. İktisat düşüncesi, bireylerin ve toplumların iktisadî olayları algılama ve değerlendirme biçimini, ekonomik faaliyetlerini ve iktisadî hayatı yönlendirme çabalarını yakından etkiler. (bkz. Sabri F. Ülgener, Darlık Buhranları ve İslâm İktisat Siyaseti, s.9).
İktisadî düşüncelerin oluşumunda dinin etkisi inkâr edilemez bir gerçektir. Bu bütün dinler için söz konusudur. Meselâ Hristiyanlığın reformdan önceki haliyle sonraki hâli incelendiğinde Hristiyan toplumlarda iktisadâ dair düşüncelerin oluşumuna dinin ne derece etki ettiği açıkça görülür. Ortaçağ Katolik Hristiyan dünyasında süflî ve kirli telâkki edilen, çalışma, kazanç ve sanat gibi mefhumların Reformasyon ile beraber herkesin hürmetle andığı mukaddes birer fazilet hâline geldiği görülmüştür. Bu bizim için inançların ekonomik faaliyetlerdeki etkisini gösteren en önemli delillerden biridir. (Ülgener, a.e, s.28). Protestanlıkta Tanrı’nın seçkin kulları arasına girebilmek için çok çalışmak, zühd içinde yaşamak ve dürüst olmak gibi üç temel düstur teşvik edilir. Zühd, yani sade, tutumlu, israftan uzak bir hayat, tasarruf haddinin yüksek olmasına yol açar. Çalışkanlık ve dürüstlük ise kişiye itibar sağlar. Dürüst ve sade insan gayretli çalışmasının neticesinde iş hayatında başarılı olur ve saygın bir konuma yükselir. İşte buradan hareketle Max Weber kapitalist iktisat düşüncesinin ruhunu Protestan ahlâkına hamlediyordu. Sombart ise Katolik Hristiyanlıktan hareketle uhrevî karakteri ağır basan bir dinin bu kadar dünyevî bir yönelişe kaynaklık edemeyeceğini söyleyerek dünyevîliği daha öne çıkan Yahudiliği Kapitalizm’in kaynağı olarak görmüştür. (Mustafa Özel, İktisat, Siyaset ve Din, s.38-39). Kapitalist ekonomik düşüncenin kaynağı ister Protestanlık olsun isterse Yahudilik, bu çok önemli değildir. Önemli olan, iktisadî düşüncenin şekillenmesinde dinin tesirinin olduğunun ortaya konulmasıdır. Nasıl ki kapitalist iktisat düşüncesinin oluşumuna Yahudilik veya reform sonrası Hristiyanlık kaynaklık etmişse, Komünist/Sosyalist iktisat düşüncesine de inkârcılık tesir etmiştir. Bunların ötesinde kendine has özellikleriyle İslâmî bir iktisat düşüncesinin oluşmasında da İslâm etkili olmuştur.
Bu çerçevede Müslüman fert veya toplumların iktisadî olayı algılayışı, yaşayışı ve yönlendirişi ile bir diğer dine mensup veya anlayışa sahip olan fert veya grupların algılayış, yaşayış ve yönlendirişleri de elbette farklı olacaktır. Hattâ aynı dine, aynı inanç veya aynı topluma mensup kişilerin, aldıkları eğitim, çevre faktörü, kültürel altyapı gibi etkenler sebebiyle düşüncelerinde de farklılık olabilir. Bu durum insanların dinin emir ve öğütlerinden aynı derecede etkilenmemelerinden kaynaklanır. Dolayısıyla bir dinin iktisat düşüncesinin oluşmasındaki tesirini araştırırken o dine mensup fertlerin yahut sosyal gurupların iktisadı algılama ve değerlendirmelerinden daha ziyade genel olarak o dinin iktisadî emir ve öğütlerine, oluşturmak istediği ekonomi zihniyetinin nasıl olduğuna bakmak gerekir.
İslâm’ın İktisadî Hayata Tesiri
Her ekonomik sistem, kendi maksat ve prensiplerine uygun ideolojik bir temele oturur. Bu çerçevede İslâm’ın telkin ettiği ekonomik sistem de kendine has bir düşünce ile ilişkilidir. İnançlar, insanın yaşayışına, olaylara yorum getirmesine, eşyayı değerlendirmesine ve değer ölçüleri kazanmasına varıncaya kadar her sahada tesirlidir. Nitekim İslâm’ın ortaya koyduğu inançlar tarih boyunca Müslüman toplumlara yön vererek hayatın, sanat, edebiyat, bilim, örf-adet ve ekonomi gibi çeşitli tezahürlerinde kısacası her yönünde etkili olmuştur. İslâm iktisat düşüncesinin temellerini de kendine mahsus özellikleriyle İslâm’ın kendisi oluşturmakta ve Müslüman toplumları buna göre yönlendirmektedir.
İslâm, insan hayatı ile ilgili her alanda temel kaideleri açıkça gösteren ve onu yönlendiren bir dindir. İslâm insan hayatını öncelikle imanla temellendirir. İmanın insan hayatına içerden bir tesiri vardır. Bunun ötesinde, İslâm emir ve yasaklarla, ekonomik hayata dışarıdan da tesir eder. Emir ve yasaklar fert ve cemiyet şuurunda inançlarla birleşerek ekonomik hayata şekil verir. İktisadî hâdiseler herkesi birinci dereceden ilgilendiren olaylar olduğundan insan hayatının bu yönüyle ilgili düzenlemeler de koyar. İktisadî hayatta adalet ve insaf ölçülerini yerleştirerek alıcı ile satıcı arasındaki münasebeti, ticarî ilişkiden ziyade bir kardeşlik münasebeti hâline getirir. Tevhid inancının insana kazandıracağı düşünce yapısı ve değer ölçüleriyle insanlık için faydalı bir iktisadî ortam temin edilir. Şayet bu olmazsa, pratikte ya insanların mülkiyet hakkını ihlâl edici veya insanları, devlet ve milletleri sömürücü düzenler meydana çıkar. Bunlar da insanlığın mutluluğunu menfî yönde etkileyen hususlardır. Bu olumsuz neticelerin ortadan kalkması için Tevhid inancının yaygınlaşması çok büyük önem arz etmektedir.
İslâm’ın koymuş olduğu iktisadî prensipler aynı zamanda imanî ve ahlâkî prensiplerdir. Seküler iktisadî anlayışlar iktisadı gayr-ı ahlâkî (ahlâksız) olmasa da, lâ ahlâkî (ahlâkla ilgisi olmayan) bir alan olarak görürken İslâm ahlâkî bir alan olarak görmektedir. “İslâm’ın iktisadî yapısı mü’minin ahlâkî yapısından ayrılmayan bir hususiyet arz etmektedir. Bu iki yapı ve yapılanmayı birbirinden ayırıp tefrik etmek mümkün değildir.” (F. Gülen, Enginliğiyle Kendi Dünyamız, s. 227) İslâm, ahlâkî yapıdan kopmuş ve insanın iç dünyasından uzaklaşmış bir ekonomik yapıyı insan için gerçek mutluluk vasıtası olarak görmez. Bu ilkeler Sosyalist ve Kapitalist sistemlerin aksine insanın dünya ve ahiret mutluluğunu beraberce elde etmesi doğrultusunda konulmuştur.
Burada İslâm’ın hedefi, sahip olduğu iman, amel ve ahlâk prensipleriyle hareket eden fertler, imanından aldığı kardeşlik düşüncesiyle şefkat ve merhametle hemcinsinin imdadına yetişen, başkasını düşünen, diğergam, fedakâr ve dürüst fertlerden oluşan toplumlar meydana getirmektir. Yoksa fikirleri, duyguları ve vicdanları baskı altında bulunan veya şahsî çıkarlarını ön plânda tutan, başkasını sömürerek geçinmeye çalışan fertlerden oluşan bir toplum değildir. İslâm Müslümanlara vicdanî sorumluluklar yükleyecek böyle bir toplumun meydana gelmesi için gayret eder.
İslâm İktisat Düşüncesinin Bazı Özellikleri
İslâm iktisat düşüncesi ile Kapitalist ve Sosyalist ekonomi anlayışlarının insana ve onun iktisadî hayatına yaklaşımları da temelde farklılık arz eder. Bunun sebebi, bu sistemlerin temellerinin birbirinden farklı olmasıdır. İslâm iktisat düşüncesi vahye, nebevi sünnete dayalı iken Sosyalist ve Kapitalist iktisadî anlayışlar, insan zekâsının ürünü olan materyalist bir felsefî görüşe veya Reformasyon’a uğramış bir dinin öğretilerine dayanmaktadır. Bu sebeple bu düşünce sistemlerinin insana bakış, eşya ve hâdiseleri algılayış biçimleri de elbette farklı olacaktır. Şimdi İslâm iktisat düşüncesinin temel karakteristik özellikleri üzerinde duracağız.
1- İnsana Bakış
İslâm iktisat düşüncesinin birinci özelliği onun insana bakışıdır. İslâm’a göre insan iradesi, gücü ve sorumluluğu olan bir varlıktır. İslâm iktisat düşüncesine göre, iktisadî hayatın işleyişinde insan iradesinin rolü görmezlikten gelinemez. Ama insan irade ve gücünün her şey olmadığı da bir gerçektir. Çünkü insanın irade ve gücünü aşan pek çok şey vardır. İnsan irade ve seçme hürriyetiyle her istediğini yapabilecek güçte bir varlık değildir. Onun hayatta arzulayıp da yapamadıklarının haddi hesabı yoktur. İktisadî hâdiseler insanların fiilleridir; ama tamamen insanların tasarladığı, yönlendirdiği ve meydana getirdiği olaylar değildir. İnsanın gücü bellidir. Bu gücün fiile tesiri de bellidir. Bu sebeple iktisadî olaylar her yönüyle insana verilemez. İnsanı aşan mutlak bir iradenin düzenleyiciliği de söz konusudur. Bu irade de Allah’ın iradesidir. O, İlahî iradenin müsaadesi ölçüsünde işlerini yapar. İnsanın iktisadî faaliyetleri de bu esasa bağlı olarak gerçekleşir. Onun iradesini kullanarak işlerini yapması yaratma anlamında yapma değil kesbetme mânâsında yapmadır. İslâm düşüncesi bu ayrıntıya önem vererek insanın dünyadaki konumunu belirlemiştir.
Ayrıca İslâm’a göre insan başıboş bir varlık da değil, bilakis davranışlarından sorumlu bir varlıktır. Bu mesuliyet onun irade ve seçme hürriyetinden doğmaktadır. İslâm’ın dünyevî sorumluluk ve ceza ile birlikte düşünce sisteminde ahiret sorumluluk ve cezasına da yer vermesi, fertler üzerinde müessir bir rol oynadığından sosyal hayatta problem ya hiç çıkmamakta veya beşerî yapının gereği olarak çıkan problemler geneli etkileyici boyutta olmamaktadır. Çünkü inanan insanlar her amelinden olduğu gibi üretim, tüketim vb. iktisadî fiillerinden de sorumlu olduğu inancıyla, toplumun ahengini bozan aldatma, dolandırma, haksızlık etme gibi kötülüklerden kendilerini korurlar.
Kapitalist iktisadî düşünceye gelince onun temellerinden birisi Liberalizm’dir. Liberalizm, insanların diledikleri gibi hareket etmeleri ve ekonomik alanda tam bir serbestliğe sahip olmaları gereğine olan inancı açıklar. (Besim Üstünel, Ekonominin Temelleri, s.72). Sosyalist düşünce sisteminde de; İnsanların kendi kaderlerine hâkim olma isteği temel bir esastır. (Üstünel, a.g.e., s.76). Yani bu iki sisteme göre de iktisadî olayları yönlendiren insandır. Bu sistemler, fizikî evrenin dışında metafizik bir gücü ya kabul etmemekte veya kabul etse bile tesir alanını sınırlamaktadırlar. İnsanı ise, irade ve seçme hürriyeti sınırsız ve her istediğini yapma gücüne sahip, yaptığı işlerde yegâne hâkim bir varlık kabul ederler. Ayrıca bu iktisadî düşünce sistemlerinde insanın iktisadî fiillerinden sorumluluğu dünyevîdir. Bu yüzden beşerî sistemlerde, konulan kanun ve kaidelere uymayan fertlerden sadece yakayı ele verenler cezaya çarptırılmakta, bunun ötesinde bir yolunu bulanlar kurtulmaktadır. Problemlerin önüne geçilemeyişinin sebebi de sorumluluğun sırf dünyevî oluşudur.
2- İnsan-Toplum Münasebetlerinde Denge
İslâm iktisat düşüncesinin temellerinden ikincisi insan toplum ilişkisinde denge gözetmesidir. İslâm insanın ekonomik duygu ve düşüncelerini meşru dairede serbest bırakarak tatminini esas alır. Fakat bunun yanında insanda vicdanî bir sorumluluk oluşturarak her zaman şahsî çıkarlarını gözetme yerine toplumun çıkarlarını gözetmeyi, başkalarını düşünmeyi ve yardım etmeyi de öğütleyerek sosyal dayanışmayı sağlar. Bu durum fertle toplum arasında bir denge meydana getirir. İslâm’ın bu dengeyi sağlamadaki en önemli ilkeleri şu üç kavram etrafında şekillenir: din kardeşliği, diğergâmlık ve infak. İslâm, irsî olmasa bile bütün inananları kardeş ilân etmiştir (Hucurat 49/10). “Komşusu açken tok yatan gerçek mü’min değildir.” (Heysemi, Mecmau’z-zevâid, VIII/167) öğretisiyle Müslümanlarda diğergamlık duygusunu oluşturmuştur. Cimriliği kötüleyip yardımlaşmayı, hatta karşılıksız olarak vermeyi (infak) teşvik etmiştir.
Kapitalizm’in temellerinden birisi ise ferdiyetçiliktir. Bireycilik bir ölçüde liberal görüşün sonucu olarak toplumdaki her bireyin kendi çıkarı için çalışmasının toplum yararına olacağı inancını ifade eder. (Üstünel, a.g.e., s.73). Sosyalizm’in bir temeli ise toplumculuktur ve ona göre toplumun çıkarlarını her şeyin önünde tutmak gerekir. (Üstünel, a.g.e., s.77). Her ikisinde de gaye, toplumun refahını sağlamaktır, ancak biri fert, diğeri toplum lehine olacak şekilde dengeyi bozmaktadır. Sonuçta ise Kapitalizm insanları menfaatleri üzerinde boğuşturarak ezilmiş sınıflar ve mutlu bir azınlık meydana getirirken, ona reaksiyon olarak doğan Sosyalizm, insanın duygu ve düşüncelerini baskı altında tutarak gayri tabiî ve gayri insanî bir uygulama tarzıyla içtimâî refahı temin etme yoluna gitmiştir.
3- İnsan-Eşya Münasebetinde Denge
İslâm iktisat düşüncesinin temel hususiyetlerinden üçüncüsü insan-eşya ilişkisinde denge oluşturmasıdır. Bu dengeyi kurmada en önemli dayanak noktaları ise İslâm’ın bir taraftan helâl-haram çizgisiyle bir ölçü koyarak meşrû dairede, maldan istifade esasını getirmesi, diğer taraftan dünyanın fânîliğini nazara vererek insanı ihtiras ve ızdırap girdabından kurtarmasıdır. İslâm insanın eğilimlerini göz önünde bulundurarak maldan yeterince ve meşru bir dairede istifade etmesine imkân tanır. Hür teşebbüs ve özel mülkiyete imkân vererek insanın duygu, düşünce ve kabiliyetlerini geliştirir. Çünkü bu melekeler de insana Allah’ın bir bağışıdır. İslâm, Allah’ın bağışı olan bu melekelerin bütün insanların yararına kullanılması gereğini aşılar. (bkz. Mannan, İslâm Ekonomisi, s.229). Fakat bunun ötesinde insanın ihtiraslarını terbiye ederek onu tecavüzkâr olmaktan ve gayrimeşru yollara düşmekten korur. İktisadî ahlâkı korumaya yönelik prensipler koyar. Hz. Peygamber’in (s.a.s.) "İnsanoğlunun iki vadi dolusu altını olsa üçüncüsünü de ister." mealindeki hadîsi (Müslim, Zekât, 39/116, 119) ile işaret ettiği gibi, insan madde ile tatmin olamayacağından dolayı mânevî tatmin vasıtaları araması gerektiğini insana öğütler. Sınırsız tatmin dünyası olan Cennet’in varlığıyla, insanı teselli ederek, onu kazanmaya teşvik eder.
Kapitalist ve Sosyalist iktisadî düşünce sistemleri ise eşyadan istifade etmede bir denge oluşturmazlar. Kapitalizm’in "haz"cı düşüncesi, insana dilediği gibi istifade etme anlayışı kazandırır. İnsan nazarını dünya malına çevirdiği için onun maddî eğilimlerini ve ihtiraslarını kamçılar. İnsanda tecavüzkâr bir yapı oluşturur. İktisadî ahlâkı ihlâl eder. İnsanın ihtiraslarını tatmin etmek mümkün olmadığı için onu ızdıraba sürükler. Sosyalizm ise "zoraki hizmet" anlayışıyla insanı maldan yeterince istifade etmekten mahrum eder. Hür teşebbüs ve özel mülkiyeti yasaklayarak insanın duygularını baskı altına alır. Bu gayri insanı davranışıyla insanın ruhî durumunu bozarak onu ızdıraba sürükler.
4- İktisadî Faaliyetin Gayesi
İslâm iktisat düşüncesinin dördüncü hususiyeti iktisadî faaliyetin ulvî/mânevî bir gayeye dayanmasıdır. İslâm insana sadece iktisadî etkenlerle hareket eden bir varlık olarak bakmaz. İslâm’a göre insan, asıl gayesi ibadet olan ve her türlü davranışına ibadet özelliği kazandıran şerefli bir varlıktır. İktisadî faaliyetler ise insan için gaye değil sadece birer sebeptir. İktisadî faaliyetlerin en önemlileri üretim ve tüketimdir. İslâm, bunları hayatın gayesi değil sadece vasıtası olarak görür ve yapılan amelin gayesine göre ona değer verir. İnsanın rızık temini için çalışması, hayatı idame için yeme içmesi gibi iktisadî fiilleri de bu gaye sebebiyle insana ibadet sevabı kazandıran bir davranış olur. Bu gerçeği Peygamber Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) genel mânâda, “Ameller niyetlere göredir” (Buhârî, Bed’ü’l-vahy, 1) mealindeki hadîsiyle ifade etmişlerdir. Yani niyet amellere değer kazandıran mühim bir hususiyettir. Hz. Peygamber’in (sallallahü aleyhi ve sellem) hadîslerinde rızık teminine yönelik çalışmanın son derece yüceltilmiş olmasının sebebi de bu çalışmanın ulvi bir gayeye yönelik olmasıdır. Peygamber Efendimiz’in, önemli ibadetlerin bile affettiremeyeceği bazı günahları geçim temini için yapılan çalışmanın silip götürdüğünü, (Sehâvî, Ahsenü’t-Tekâsîm, Beyrut 1994, s. 157); çalışmaktan elleri nasır bağlayan ve yorgun olarak uyuyan kimsenin mağfur olduğunu (Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, İcare 15), helâl rızık temini için çalışmanın Allah yolunda cihad etmek gibi olduğunu (Hindî, Kenzü’l-Ummâl, 4/6) beyan etmesi bu çalışmanın gayesinden kaynaklanmaktadır.
İslâm iktisat düşüncesine göre üretimin gayesi, insanın Rabbine karşı vazifelerini eda edebilmesi için hayatını idame etmeye yarayacak vasıtaları elde etmek, tüketimin gayesi ise insanı Allah’ın bir kulu olarak vazifelerini ifâya muktedir bir durumda tutabilmektir. Bu durumda üretim ve tüketim, İlâhî bir gayenin gerçekleşmesi için sadece vasıtadır. Optimum üretim ve tüketim miktarı ise, Allah’a karşı mükellefiyetini ifâ etmek için insanın zaman ve enerjisini maksimum kılan miktardır. (Münzir, Tasarruf ve Yatırım Fonksiyonları, s.133). Dolayısıyla insanın çalışmaması, üretime katkıda bulunmaması İslâm’da hoş karşılanmamış, yeme-içmeyi terk ederek ibadet edemeyecek kadar kendini güçsüz düşürmesi veya helâk etmesi Allah‘a isyan olarak telâkki edilmiştir. İnsanın kendini helâk olmaktan koruyacak ve ibadete güç kazandıracak kadar yiyip-içmesi, sıcak ve soğuğa karşı sağlığını koruyacak kadar giyinmesi farzdır. Nafile ibadetlerle ilim tahsiline güç kazandıracak kadar yiyip içmesi menduptur. Kuvvetinin artması için doyuncaya kadar yiyip içmesi mubahtır. Doyduktan sonra tıka basa yemesi ise haramdır. (Alâûddin Âbidin, el-Hediyyetü‘l-Alâiyye, s.214).
Kapitalist ve Sosyalist ekonomilerdeki üretim ve tüketimin sebep ve gayeleri İslâm iktisat düşüncesindekinden farklıdır. Çünkü bu öğretilerden her ikisi de üretim, tüketim ve insanın arzularının yerine getirilmesini hayatın nihai amacı olarak görürler. Kapitalizm çok çeşitli güdülerin, duyguların, motiflerin etkisi altında gördüğü, her davranışını menfaatlerinin belirlediğini düşündüğü insanı, "homo economicus" yani, ekonomik çıkarlarından başka bir şey düşünmeyen bir varlık olarak kabul etmektedir. (Üstünel, a.g.e., s.91). Sosyalizm de insanı bir üretim aracı olarak görmektedir. (S. Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler Sözlüğü, s.159). Kapitalizm’in, bir insan modeli olan "homo economicus" (iktisadî adam) görüşü de, Sosyalizm’in insana bir üretim aracı olarak bakması da İslâm’ın insan anlayışından çok uzaktır.
5- İhtiyaç-Kaynak Dengesi
İslâm iktisat düşüncesinin beşinci özelliği ihtiyaçlarla kaynaklar arasında bir dengenin olduğunu öğretmesidir. Bunun en temel dayanakları, ihtiyaçların sınırlı olduğu ve rızkın Allah’ın taahhüdünde bulunduğu öğretisidir. Ekonomi bilimi ihtiyaçları sınırsız, kaynakları ise sınırlı gösterir. Bu da insanda ekonomik kaynakların yetersiz olduğu düşüncesi ve neticede açlık çekeceği endişesi doğurmaktadır. İslâm ise ihtiyaç ile arzu arasında ayrım yaparak ihtiyaçları sınırlı, arzuları sınırsız kabul eder, kaynak bunalımına rızık gerçeği ile yaklaşımda bulunur. İhtiyaç fizyolojik, arzu ise psikolojik bir özellik taşır. İslâm fizyolojik açlığı tatmin, psikolojik açlığı ise terbiye ederek sınırlandırmayı esas alır. Bunu baskı ile değil kanaati ve eşyadan iyi yararlanmayı telkin ederek, israf, savurganlık ve lüksün zararlarını ortaya koyarak yapmaktadır. İslâm rızık gerçeği ile de kaynakların bir nevi sınırsız olduğunu ortaya koymaktadır. Çünkü “dünyaya gelen her canlı kendi rızkıyla gelir ve herkes kendi rızkını yer, hiç kimse kendi rızkını tüketmeden ölmez. Rızık ilâhî bir takdirdir ve Allah, yarattığı her canlı için onu garantilemiştir.” inancını telkin eder. İslâm, insana kazandırdığı bu inançla, onun hayatı endişeyle değil, güvenle karşılamasını sağlamıştır.
Sosyalist iktisadî düşünce, insanın ihtiyaçlarını en asgari seviyede ele alıp sadece onun tatmini için gerekli şeyleri hazırlamaktadır. Onun arzularına ise fazla bir değer atfetmemekte ve baskı altında tutmaktadır. Kapitalist ekonomi düşüncesi ihtiyaçları sınırsız, ihtiyacı tatmine yarayan kaynakları ise sınırlı göstererek insana hayat endişesi vermektedir. Arzularını ise terbiye etmek şöyle dursun, aksine onları kamçılayarak tüketimi had safhaya çıkarmayı, böylece kaynakların kısa zamanda tüketilmesini ve yenilerinin üretilmesini hedefler.
6– Düzenleyici Kuralların Menşei
İslâm iktisat düşüncesinin altıncı özelliği ekonomik hayatı düzenleyen kuralların menşeinin İlâhî olmasıdır. Bu, İslâm iktisadî düşüncesinin en önemli hususiyetlerden biridir. Zîrâ insanı bağlayan, yanlış yapmaktan alıkoyan şey, me’hazin (kaynağın) kutsallığıdır. Böylece ekonomik düzeni ifsad edici pek çok menfi müessirin önüne geçilmiş olur. İslâm iktisadında uygulanan düzenleyici ekonomik kuralların kaynağı İlâhî iken Kapitalist ve Sosyalist sistemlerde toplumun iktisadî düzeni için uygulanan kuralların kaynağı beşerîdir. Bu yüzden de aralarında tesir farkı vardır.
İslâm ekonomik sistemi gereği piyasanın denetimi ve gerektiğinde müdahale İslâmî değerlerle donanmış toplumda karşılığını hemen bulur ve göstermesi gereken tesiri kalıcı olarak gösterir. Bu sebeple daha etkin ve daha uzun ömürlüdür. Oysa Sosyalist ve Kapitalist ekonomik sistemlerde piyasaya müdahale topluma dıştan ve zorla empoze edilir, tesiri de zayıf kalır. (Manan, a.g.e., s.292-293). Bu çerçevede İslâm, özgür ve düzenli bir ticaret ortamı için birtakım emirler vermiş, bu ortamı olumsuz yönde etkileyen bütün faktörleri de yasaklamıştır. Ticarette dürüstlük, zekât, öşür gibi malî infaklar emredilmiştir. İsraf, faiz, ihtikâr (stokçuluk), gabn (ticarette başkasını aldatma), telakki-i rukban (üreticiyi pazarın dışında karşılayıp malını ucuza alıp, pazarda pahalıya satma) ve insanların gözlerini boyayıcı reklâmlarla aldatma yasaktır. Allah yolundan ayrılan, namuslu ve doğru davranmayan tüccarların günahkâr oldukları ve ahirette cezalandırılacakları, doğru ve iyi olanların mükâfatlandırılacakları bildirilmiştir. (Heysemî, a.g.e., IV/72)
Sonuç
Sonuç olarak söyleyecek olursak, İslâm iktisat düşüncesi İslâm’ın kendine has inanç, amel ve ahlâk düsturlarıyla bezelidir. Bu yüzden “Müslümanların iktisadî hayatıyla onların iman ve ahlâkları arasında bir ayrım yapmak oldukça zordur.” (F. Gülen, Enginliğiyle Kendi Dünyamız, s. 233). İslâm’da iktisat düşüncesi ve bu çerçevede oluşan ekonomik sistemi, ne Kapitalizm, ne de Sosyalizm gibidir; bunlardan ayrı, kendine has maddî-mânevî faktörlerin ahenkli bir karışımından meydana gelmektedir. İslâm iktisat düşüncesine dair tespit ettiğimiz yukarıdaki özellikler Kapitalist ve Sosyalist ekonomi düşüncelerinin öğreti ve pratiklerinden tesir ve neticeleri bakımından son derece yüksektir. Sömürüye dayanan, sosyal hayatta mutlu bir azınlık ve ezilmiş bir sınıf doğuran Kapitalizm ile baskıcı ve gayri tabiî bir düzen olan Sosyalizm’in sunmuş olduğu ekonomik hayat tarzlarının İslâm’ın sunmuş olduğu dürüstlük ve kardeşlik esasına dayalı âdilane ekonomik hayat tarzından ne kadar uzak olduğu pratikte de açıkça görülebilir.
*Hitit Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi
.Yoksulluk ve Açlık
Prof Dr. Muhit Mert
Günümüzde insanlığın karşı karşıya bulunduğu en büyük tehlikelerden biri yoksulluk ve buna bağlı olarak gelişen açlıktır. Başta Afrika olmak üzere çeşitli dünya ülkelerinde yoksulluğun gittikçe arttığı, açlığın daha büyük kitlelere yayıldığı gözlenmektedir. Dünyada 840 milyon insan hiç geliri olmadığından açlık çekiyor. 3 milyar civarında insan günde 2 doların altında bir gelirle yaşamaya çalışıyor. Her yıl 10 milyon çocuk açlık sebebiyle oluşan, fakat kolaylıkla önlenebilecek hastalıklar sebebiyle hayata veda ediyor. Bu konularda açıklama yapan uzmanların hemen hepsi problemin kaynağını dünya nüfusunun fazlalığı ve kaynakların yetersizliği olarak gösteriyor. Peki, bunların sebebi gerçekten dünya üzerindeki nüfusun çokluğu ve bunları besleyecek kaynakların yetersizliği midir?
Nüfus ile kaynaklar arasında dengesizlik öne sürenler kaynakların aritmetik, nüfusun ise geometrik arttığını, dolayısıyla kaynakların bu nüfusa yetmeyeceğini savunmaktadırlar. Bu iddiaya göre nüfus her 25 yılda iki katına çıkacaktır. Eğer böyle olsaydı 1800’lerin başında tahminen 900 milyon olan dünya nüfusunun 2000’lerin başında 230 milyara ulaşması gerekiyordu. Hâlbuki tarihî gerçekler bu tahminlerin bir yanılgı olduğunu göstermiştir. Zaten Allah (celle celâlühü) nüfusun aşırı artışının önüne birtakım tabiî ve sosyal engeller koymuştur. Ayrıca tarımda teknoloji kullanımında eskiye nazaran sayı ve nitelik bakımlarından bir gelişme olduğu ve teknolojinin gelişmesiyle kaynak üretiminin aritmetik değil, geometrik olarak arttığı da ortadadır. Bunun ötesinde dünyanın bugün ekilebilir verimli topraklarından ancak 1,4 milyar hektar arazinin kullanılmakta olduğu, kalan 1,79 milyar hektarlık arazinin el değmemiş olarak durduğu, bu verimli toprakların değerlendirilmesiyle dünyanın 30 milyar insanı daha besleyecek durumda olduğu da söylenmektedir (Sabri Akdeniz, Çağımızda Nüfusun Önemi, s.24–25). Bu veriler, yaşanan yoksulluk ve açlığın, nüfus fazlalığı ve kaynak yetersizliğinden kaynaklanmadığını açıkça ortaya koyuyor. O hâlde dünya üzerinde yaşanan yoksulluk ve açlığın sebebi nedir?
Bize göre yoksulluk ve açlık, iddia edildiği gibi kaynak yetersizliği ve nüfus çokluğundan değil, tembellik ve rahata düşkünlükten, haksız kazanca meyletmekten, kanaatsizlik ve israftan, yardımlaşma duygusunun eksikliğinden ve yöneticilerin suiistimalinden kaynaklanmaktadır. Bütün bunlar dengesiz bir ekonomik dağılım meydana getirmekte, servetin belli ellerde toplanmasına sebep olmakta ve böylece ortaya bir sömürge düzeni çıkarmaktadır. Nitekim dünya nüfusunun yüzde 20’lik kesimi en yüksek gelir düzeyine sahip bulunmaktadır ki bunların dünyadaki gayrı safi hâsılanın yüzde 86’sına sahip oldukları, en aşağıdaki yüzde 20’lik kesimin ise hâsılattan sadece yüzde 1’lik pay aldıkları söylenmektedir. Bu dengesiz dağılım dünya üzerinde sun’î bir kıtlık oluşturmaktadır. Görüldüğü üzere kaynakların yetersizliği değil, insanların ve devletlerin suiistimalleri söz konusudur.
Aslında dünyada bulunan kaynaklar insanoğlunun başlangıcından kıyamete kadar gelecek bütün insanlığa yetecek miktarda yaratılarak dünyamıza konmuştur. Ayrıca “Yeryüzünde hareket eden her canlının rızkı Allah’a aittir” (Hud Sûresi, 11/6) âyetiyle rızıkların garanti altına alındığı bildirilmiştir. Dünyamızda sadece insanın değil, diğer canlıların da beslenmesine yetecek miktarda kaynak olduğu bir gerçektir. Ancak bir kısım insanlar, doymak bilmez nefisleri ve suiistimalleriyle tüketemeyecekleri miktardaki kaynakları yığmakla meşgul oluyor, bazı güçlü devletler de zayıf devletlerin kaynaklarını sömürüyor. Bu sebeple müthiş bir gelir dengesizliği meydana geliyor, yoksulların sayısı gittikçe artıyor ve dünyada açlık krizleri yaşanıyor. Peki, bunların önüne geçmek mümkün müdür?
Şurası açıktır ki yoksulluğun nihayete erdirilmesi, tamamen bitirilmesi mümkün değildir. Zîrâ yoksulluk, istihdamın sağlanmasına ve ekonomi çarkının döndürülmesine vesiledir. Ancak yoksulluk seviyesinin azaltılması ve açlığın bitirilmesi mümkündür. Bu hususta İslâm’ın katkısının büyük olduğuna inanıyoruz. Bu problemin önüne geçebilme, İslâm’ın hükümlerini hayata hâkim kılmakla mümkün olabilecektir. Biz burada İslâmî perspektiften yoksulluk ve açlık hâdisesine bakmaya ve İslâm’ın bu problemler için vaz ettiği tedbirlerin neler olduğuna dikkat çekmeye çalışacağız. Yoksulluk ve açlık karşısında İslâm’ın öngördüğü tedbirleri, fertten topluma, toplumdan devlete doğru giden bir süreç olarak inceleyecek ve yukarıda topluca zikrettiğimiz problemleri ayrı başlıklar hâlinde vererek bu konuda İslâm’ın ortaya koyduğu çareleri dile getireceğiz.
1-Tembellik ve Rahata Düşkünlük
Yoksulluğun ve açlığın sebeplerinden biri, şüphesiz ki tembellik edip çalışmamaktır. Buna yeterince ve verimli biçimde çalışmamayı da ekleyebiliriz. Bazı insanlarda, rahatlık ve tembelliğe karşı bir meyil vardır, çalışma zahmetine katlanmak istemezler. Hazıra konmak ve başkasının sırtından geçinmek onlara cazip gelir. Bu meyil, insanın önüne, fakirliğe giden yolun kapısını açar. Bunun çaresi, çalışıp çabalamaktır. Bediüzzaman Hazretleri de tembelliğin sebeplerinden biri olarak umum meşakkatin anası ve umum rezaletin yuvası olan rahata meyletmeyi gösteriyor ve “İnsan için çalışmaktan başka yol yoktur” (Necm Sûresi, 53/39) âyetiyle çalışmaya teşvik ediyor (Münazarat).
İnsan hayatı için gerekli olan her şey Allah tarafından yaratılarak dünyamıza konulmuş, onun istifadesine sunulmuştur; ama hayat için gerekli şeyleri bulup çıkarmak, üretip kullanmak insana bırakılmıştır. Aksi takdirde hayatta kalması söz konusu değildir. Ayrıca insan, hem kendine, hem de yakınlarına karşı görev ve sorumlulukları olan bir varlıktır. Bedeni insana Allah tarafından emanet olarak verilmiş ve koruması istenmiştir. Aynı zamanda aile efradı da ona emanet olarak tevdi edilmiştir. Bu emanetleri korumak, kendisinin ve bakmakla yükümlü olduğu kimselerin hayatını devam ettirmek maksadıyla çalışıp çabalamak, dinen ona yüklenmiş en temel görevlerdendir. İslâm nazarında hiç kimse bu emanetlerde dilediği gibi tasarrufta bulunma veya onları yok etme hakkına sahip olmadığı gibi görevini ihmal ederek yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bırakma hakkına da sahip değildir. Bu zaviyeden yoksulluk ve açlık çeken insanların bundan kurtulmak için atacakları ilk adım, yapacakları ilk görev, geçimliklerini temin için sebeplere başvurmak, çalışıp çabalamaktır. İslâm, yoksulluk ve açlığı gidermenin ilk adımı olarak çalışıp kazanmanın bir zorunluluk olduğunu öğretmenin ötesinde, “Hiç kimse elinin emeğinden daha hayırlı bir rızık yememiştir.” (Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, İcare 15) hadîsiyle, emek sarf etmenin bıktırıcı bir yük değil, şeref ve haysiyet vesilesi olduğunu da öğretir. Hattâ bu yolda insanın katlandığı zahmeti, “Helâl rızık temini için çalışma Allah yolunda cihad etmek gibidir” (Hindî, Kenzü’l-Ummâl, 4/6) hadîs-i şerîfi en sevaplı işlerden biri olarak telkin eder.
2-Haksız Kazanca Meyil
Dünyada iktisadî dengesizlik meydana getiren, yoksulluğu ve açlığı netice veren en önemli sebeplerden biri şüphesiz ki haksız kazanç arzusudur. İnsanların bir kısmı, çalışana hak ettiğini vermeme, hırsızlık, gasp, dolandırıcılık, tekelcilik ve stokçuluk gibi gayrimeşru yollarla kazanç elde etmeyi, başkalarının sırtından geçinmeyi mârifet sayar. Ancak bu yollarla elde edilen haksız kazanç, başkalarının fakirleşmesine ve açlığın artmasına sebep olur. Nitekim zaman zaman bazı gıda maddelerinde meydana gelen aşırı fiyat artışlarında temel sebebin kıtlık değil, stoklar, tekelcilik ve karaborsacılık olduğu bilinen bir gerçektir.
İslâmiyet insanın çalıştığı kadar kazanmasını ve hak ettiğini almasını mühim bir esas olarak vaz edip çalışana hakkını vermeme, hırsızlık, gasp, dolandırıcılık gibi birtakım gayr-ı meşru yollarla kazanç elde etmeyi haram saymakla gelir dengesizliğine yol açan bu ikinci sebebin tedbirini de almıştır. Yine bu çerçevede tekelcilik ve stokçuluk yaparak fiyatları yükseltme veya piyasaya arzı azaltmak gayesiyle üretilen malların bir kısmını imha ederek kalanları yüksek fiyattan satma eğilimleri de yasaklanmıştır. Neticede bu yöntemler bir taraftan dar gelirli insanların, ihtiyaçlarını giderebilecekleri maddeleri temin etmesine engel olurken diğer taraftan yoksulluğun artmasına sebep olurlar, bu yüzden haramdırlar. Fertler için hüküm böyle olduğu gibi toplumlar ve devletler için de böyledir. Milletlerin başka milletler, devletlerin de başka devletler sırtından haksız kazanç sağlamaları caiz olmaz. Kısacası İslâm’a göre ne insan, hakkı ve emeği karşılığı olmaksızın bir şeyi kazanç olarak kendine mal edebilir; ne de devlet, bir başka devlete tasallut ederek orayı sömürgeleştirebilir.
3-Tüketimde Kanaatsizlik ve İsraf
Yoksulluk ve açlığı doğuran sebeplerden en önemlisi de, tüketimde kanaat duygusunun yitirilmesi, iktisatlı yaşamanın unutulması ve kaynakların sorumsuzca israf edilmesidir. Maalesef modern dünyada görenek belâsı ve gösteriş sevdasıyla, gerçekte ihtiyaç olmayan şeyler bile ihtiyaçlar kategorisine girmiştir. Eskiden ihtiyaç sayılmayan şeyler, günümüzde ihtiyaç olarak addedilmektedir. İnsanlar kanaatkârlık duygularını yitirip, az ile yetinmeyi zillet sayar hâle gelmişlerdir. Bunun üzerine bir de lükse düşkünlük ve eğlence çılgınlığı eklenince insanın önüne müthiş bir israf kapısı açılmıştır. Bazı araştırmalar, her bulduğu metaı görgüsüzce sarf eden modern çağın insanının, yirminci yüzyılın son çeyreğinde ekonomik kaynakların üçte birini tükettiğini ortaya koymaktadır. Türkiye ölçeğinde ve sadece ekmek odaklı düşündüğümüzde bile karşımıza korkunç miktarda bir israfın çıktığını görüyoruz. 2005 yılında Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi’nin hazırladığı “Sağlıklı Beslenme ve Gıda İsrafı” adlı raporda belirtildiğine göre Türkiye’de günde 120 milyon ekmek üretilmekte ve bunun yaklaşık yüzde onuna tekabül eden 12 milyon ekmek ise çöpe gitmektedir. Bu da yıllık 700 milyon dolarlık bir ekonomik kayıp demektir. Bütün dünya ülkelerinin ekmek israfı, lüks lokantaların yemek israfı, enerji, yakıt ve su israfı gibi hususlar ayrı ayrı incelendiğinde karşımıza dehşet verici bir ekonomik kaybın çıkması sürpriz olmayacaktır.
Şüphesiz ki dünyada Allah’ın bize lütfettiği kaynakları ölçülü ve dengeli biçimde kullanmak, mümkün olan en uzun sürede onlardan faydalanmamız sonucunu doğuracaktır. İslâm kanaatkârlık duygusu aşılayarak, iktisatlı yaşamayı telkin ederek, israfı haram kılarak (En’âm Sûresi, 6/141; A’râf Sûresi, 7/31), savurganlığı da şeytana kardeş olmakla eşdeğer sayarak (İsrâ Sûresi, 17/36-37) bu üçüncü sebebin de tedbirini almıştır. Bu prensipler vicdanlarda derin bir tesir meydana getirdiği için müminler kaynak israfı yapmamayı bir hayat düsturu olarak benimseyeceklerdir.
Aslında ulaşım ve iletişim vasıtalarının seri hâle geldiği günümüzde hem ülkelerde sivil toplumun organize edilmesiyle hem de uluslararası bir organizasyonla, israf edilen ekmek ve lokantalarda çöpe dökülen fazla yemekler açlık çeken insanlara ulaştırılarak dünyadaki açlığın önüne geçilebilir. Günlük olarak toplanan ihtiyaç fazlası ekmek ve yemekler yine günlük dağıtımlarla ihtiyaç sahiplerine ulaştırılabilir. Yeter ki bunu kendisine iş edinen insanlar bulunsun ve organizasyonlar kurulsun. Günümüzde bunu düşünüp hayata geçirmeyi gaye edinen duyarlı insanlar da yok değildir. Meselâ Tarsus’ta bulunan Özel Burç Çukurova Anadolu Lisesi’nden iki öğrenci “Turizm Otelleri ve Restoranlarda Artan Yemekler Üzerine Bir Çalışma” başlığı ile bir proje hazırlamış ve yemek servisi kapandıktan sonra kalan yemekleri otellerden turizm acentelerine ait araçlarla alarak gece boyunca fakirlere dağıtmayı ve böylece bölgelerinde yaşanan israfın önüne geçmeyi hedeflemişlerdir. (İlgili projeye http://www.inepo.com/onaylanan_ogrenci_form.asp?id=37 adresinden erişim sağlanabilir). Bu gibi faaliyetlerin çoğalması ve yaygınlaşmasının yoksulluğun azaltılması ve açlığın giderilmesi yönünde çok büyük katkı sağlayacağı izahtan vârestedir.
4-Yardımlaşma Duygusunun Kaybolması
Yoksulluk ve açlığın sebeplerinden biri de yardımlaşma duygusunun yokluğudur. Kapitalist bir mantıkla yetişen modern çağın insanı karşılıksız olarak başkalarına bir şeyler vermeyi aptallık sayıyor, “Ben tok olayım, başkası açlıktan ölsün, bana ne?” anlayışı ile hareket ediyor. Batılı hayat tarzına adapte olmuş kimseler, evinde beslediği kediye, köpeğe verdiği değer kadar açlık çeken insana değer vermiyor, ekonomik kaynakları hep kendi lehlerine kullanıyorlar. Bunun nasıl bir sosyal tehlike oluşturduğunu Hıristiyan dünya yeni fark etmiş olacak ki, son zamanlarda Vatikan, başkalarının yoksulluğunu artıracak kadar aşırı zenginleşmeyi, yeni ihdas ettiği yedi büyük günah arasında zikretti. Hâlbuki İslâmiyet, zenginleşmeyi günah saymak yerine yardımlaşmayı emrederek bu problemin önüne geçmiştir. İçtimaî hayatı canlı tutan en önemli dinamiklerden biri şüphesiz ki yardımlaşma ilkesidir. İslâm’ın infak ilkesi, yoksulluğu azaltıcı, açlığı giderici bir etkiye sahiptir. Bunun dışında muhtaçlara karşı bigâne kalmak, onların ihtiyaçlarını görmezden gelmek, kendi içinde gizli bir tehlikeyi de barındırmaktadır. Çünkü “Sen çalış, ben yiyeyim” ve “Ben tok olayım, başkası açlıktan ölsün, bana ne?” anlayışı, sonuç itibariyle bütün içtimaî kargaşaların madeni ve kötü ahlâkın menbaıdır. Nitekim bazı ülkelerde sosyal patlamalar meydana gelmekte, temel gıda ihtiyaçlarını karşılayamayan halkın isyan ederek her şeyi yağmaladığı görülmektedir.
İslâm; infak, zekât, sadaka gibi bağışın her türüyle fakir kimselerin de maddî bakımdan güçlenmesini, böylelikle toplumsal refahın artmasını hedeflemiştir. Bu noktada Kur’ân-ı Kerîm’in, zenginin malında fakirin hakkı olduğunu bildirmesi (Zâriyat Sûresi, 51/19) ile zekât ve benzeri sadakaların sarf edileceği yerleri anlatırken ilk iki sıraya yoksulları (fukara) ve açlık çekenleri (mesâkîn) koyması dikkat çekicidir (Tevbe Sûresi, 9/60). Bu konudaki emir ve teşviklerle zenginlerin ellerinde biriken mal ve paralar fakir kimselere aktarılarak onların ihtiyaçlarına sarf etmesi sağlanır. Böylece ekonomik hayata da canlılık getirilmiş olur. Ayrıca Kur’ân’ın savaşlarda elde edilen ganimetlerden Peygamber Efendimiz’in (s.a.s.) muhtaç Müslümanlara bölüştürdüğü payların, onlar tarafından tereddütsüz alınması gerektiğini bildiren âyeti (Haşr Sûresi, 59/7) ganimetlerin fakirler arasında bölüştürülmesinin sebebini, malların zenginler arasında dönüp duran bir servet (dûlet) hâline gelmemesi şeklinde açıklıyor. Açıktır ki bir kısım fertlerin zenginliği, iktisadî faaliyetler yönünden durağan bir yapıya sahiptir. Çünkü onlar tüketimde belli bir doyuma ulaşır, sonra para sarfı azalır. Bu durağanlık, üretim-tüketim dengesini bozar, piyasadaki hareketliliği azaltır. Zenginler zekât ve sadakalarıyla ekonomik gücü yeterli olmayan başka fertlerin de üretim-tüketim faaliyetlerine katkılarını sağlayarak ekonomik hayata canlılık getirmiş, infaklarla ellerindeki âtıl kaynakları piyasaya sokarak piyasanın hareketliliğini artırmış olurlar.
5-Yöneticilerdeki Umursamazlık ve Suiistimal
Yoksulluk ve açlığı doğuran sebeplerden biri de devlet yöneticilerinin umursamazlığı ve problemi görmezden gelmeleridir. Böyle olunca da problemi çözmeye yönelik icraatlar yapmıyor ya da kaynakları yanlış yerlerde kullanıyorlar. Nitekim 2003 yılında dünyada açlığın önlenmesi için harcanan paranın toplamı 80 milyar dolar iken aynı dönem içerisinde ülkelerin savunma harcamalarının toplamı ise 850 milyar dolardır. Bu tablo bizlere gösteriyor ki dünyada yaşanan yoksulluk, açlık ve sefaletin sebebi kaynak yetersizliği değil, tam aksine suiistimaldir.
İslâmiyet devlet yönetmeyi, avantajları kendi adına kullanmak değil, idareciler üzerine bir sorumluluk olarak yüklemekle yoksulluk ve açlığa açılan kapılardan birini daha kapatmış oluyor. İslâm’a göre devleti idare edenler, “Velisi olmayanın velisi sultandır.” (Ebu Davud, Nikâh 19) hadîs-i şerîfi gereğince, idaresi altındaki çalışıp kazanmaktan âciz olanların geçimlerini temin etmekten sorumludurlar. Ancak bu noktada yöneticilere çok fazla bir yük düşmediği de bir gerçektir. Zîrâ Allah çalışıp kazanmaktan, arayıp bulmaktan âciz olanların geçimlerini öncelikle yakınlarına, yakınları yoksa devlete bağlamıştır. Allah, anne karnındaki yavrunun rızkını biyolojik olarak anneye bağlamıştır. Emzirme devresindeki çocuklarla çalışıp kazanamayacak kadar küçük çocukların rızıkları fıtrî bir meyille anne-babaya bağlanmıştır. Yaşlılık ve hastalık sebebiyle âciz olanların rızıkları da yine fıtrî bir meyille evlâtlarına ve yakınlarına bağlanmıştır. Eğer anne-babalar küçük çocuklarına, evlâtlar yaşlı anne ve babalarına ve yakın akrabalar küçük, yaşlı veya hasta akrabalarına fıtrî bir meyille bakmıyorlarsa o zaman dinî bir vecibe olarak bu görevi yerine getirmek zorundadırlar. (bkz. Mevsılî, el-İhtiyâr, IV/10-13. Konuyla ilgili daha geniş bilgi için fıkıh kitaplarının Nafaka bölümlerine bakılabilir). Eğer çalışıp kazanmaktan âciz olanların, kendilerine bakacak yakın akrabaları yoksa o zaman onlara devlet bakmak zorundadır. Bu, vatandaşın hakkı; devletin de vazifesidir. İslâm hukukunun âmir hükmü budur. Bu kimselerin Müslüman olması şart değildir. Âciz olan bütün vatandaşlar, bu haktan yararlanırlar.
Sonuç
Netice olarak çağımızda yaşanan yoksulluk ve açlığın sebebi kaynak kıtlığı ile dünya nüfusunun fazlalığı değildir. Bunun sebebini insanların zihniyet ve davranışlarında aramak gerekir. Bugün dünyada yaşanan yoksulluk ve açlık, ihtiyaç olmayan şeylerin ihtiyaç hâline getirilmesinden, kanaatkârlığın ölmesinden, insanların lükse düşkünlüğünden, yaptıkları israfın farkında olmamalarından, yardımlaşma duygusunun yitirilmesinden, devlet yönetenlerin halka yeterince önem vermemesinden, ellerindeki kaynakları kötü plânlayıp kötüye kullanmalarından kaynaklanmaktadır. Kaynak kullanımında suiistimal olmasa dünyanın kaynakları herkese yetecek vaziyettedir. İslâm’ın bu konuda aldığı tedbirler uygulandığında da dünya üzerinde yoksulluk ve açlıkla ilgili hiçbir sıkıntı kalmayacaktır. Nitekim Emevî halifesi Ömer b. Abdülaziz’in iki buçuk yıllık hilafeti döneminde İslâm topraklarında bu problem halledilmiş ve hatta zekât verecek fakir bulunamamıştır. Bunun sebebi bu düsturları hayata hâkim kılmaktır.
* Hitit Üniv. İlâhiyat Fak. Öğrtm. Üyesi
mmert@yeniumit.com.tr
.
İslam'ın Çevre Bilincine Katkısı
Dr. Muhsin Toprak
Son yıllarda çevre temizliği, çevreyi korumak, ekolojik dengeye zarar vermemek gibi konulara basın yayın organlarında çok sık yer verilmekte ve çokça vurgu yapılmaktadır. Toplumda ise vurgulanan bu hususları hayata geçirebilmek için dernek vakıf gibi sosyal oluşumlar meydana getirilmektedir. Bu organizasyonlar insanların dikkatlerini konuya yoğunlaştırmak, insanımızda bir çevre bilinci oluşturmak için çeşitli faaliyetler yapmaktadırlar.
Hayatta insanı motive eden ve yapması gereken işleri onun için kolaylaştıran pek çok dinamik vardır. İnsanı motive eden en önemli unsurlardan biri de dindir. Bu faaliyetleri yaparken dini motivasyondan yararlanmak insanların işlerini kolaylaştıracaktır. Buna bağlı olarak dinî kaynakların mezkur konu hakkında söylediklerini ortaya koymak, insanımızın bu hususlarda daha duyarlı davranmasına yardımcı olacaktır. Biz de bu yazıda dini kaynakların bu hususlarda neler söylediğini ve nasıl bir yönlendirme yaptığını ortaya koymaya çalışacağız.
Evrendeki varlıklar birbiriyle bağlantılı hiyerarşik bir düzen meydana getirmektedir. En küçük ve en az karmaşık birimler kendilerinden daha büyük ve kompleks üst sistemlerle etkileşim içinde çalışırlar. Her düzeydeki birim kendi içinde dinamik bir bütündür ama üstündeki veya altındaki birimlerle bağlantısı olmaksızın varlığı düşünülmez. (Musa Tosun, "Psikolojik Açıdan Çevre ve İnsan", İnsan ve Çevre, İstanbul 1992, s.56-57) İnsan da tabii varlığı itibariyle bu sistemin bir parçasıdır, ancak psikolojik varlığı ve kurduğu sosyal oluşumlarla diğer varlıklardan farklı bir yapıya ve şuur düzeyine erişir. Tabii ilişkisinin ötesinde diğer varlıklarla bilinçli bir ilişkiye girer.
Kısacası bizler kurulu bir dünyaya doğmakta, fakat sosyal hayatın ürettiği bir bilinçle doğal çevremizle ilişki içine girmekteyiz. Çocukluktan itibaren gerek ailemiz ve gerekse yakın sosyal çevremizden aldığımız düşünce ve davranış tarzıyla tabii çevremize yaklaşırız. Dolayısıyla sosyal çevremizin görmediği veya görmezden geldiği pek çok şeyi biz de görmeyiz. Çevremizde farkına varmamız ve korumamız gereken bir çok şey olmasına karşın, çoğunlukla bunların farkında bile olmayız. Çünkü bunları ya biz kurmamışızdır, ya da her gün göre göre alışkanlık kazanmışızdır. Her an teneffüs ettiğimiz havanın, ışık ve ısısına muhtaç olduğumuz güneşin, havamıza oksijen üreten ve bize psikolojik bir haz veren yeşilin, içimizi açan berrak mavi gökyüzünün, zümrüt yeşili rengiyle insanları kendine çeken denizin varlığını ancak bunlar olmadığı zaman, ya da kullanılamaz hale geldiğinde fark ederiz. Fark ederiz de insan için ne büyük bir değer olduklarını o zaman anlarız.
Bu tabii düzen, Yüce Allah tarafından yaratılmış ve bize bahşedilmiştir. (Bkz. Kur'an, 14/32; 16/12, 14; 22/65; 29/61; 31/20; 35/13; 39/5; 45/13) Bu, Allah'ın insana verdiği değerin bariz bir göstergesidir. Kur'an-ı Kerim yeryüzü ve gökyüzündeki canlı cansız bütün varlıkların belli bir ölçü ve dengeye göre yaratıldığından beyan ederken (Hicr 15/16-20; Kamer 54/49), insanın tabiattan faydalanma esnasında bu ölçü ve dengeyi bozmaması gerektiğine de dikkat çekmektedir (Rahman 55/7-12). Ölçülü ve dengeli biçimde tabiatla ilişki içine girmek, insan türünün mümkün olan en uzun sürede tabiattan faydalanması sonucunu doğuracaktır. Başlangıcından itibaren kıyamete kadar insanlık tabiatta olanı kullanacak, ondan faydalanacak ve hayatı için gerekli olan şeyleri elbette ki ondan çıkaracaktır. Ancak tabiattaki maddelerden bir kısmı hemen kullanıma uygun olup, pek çok madde ise ham halde bulunur. Ham halde bulunanlar ise üretim mekanizmalarından geçirilerek kullanıma uygun duruma getirilir. Bu yüzden insan, ihtiyacı olan pek çok şeyi üretmek zorundadır. Ama üretme, aynı zamanda tabiatta olanı tüketmek demektir. Bu yüzden tüketirken olduğu kadar üretirken de dikkatli olmak gerekmektedir.
Tabiatta olanı tüketirken dikkat etmemiz gereken çok önemli bir husus vardır ki o da ekolojik denge dediğimiz tabiatın düzenine (ekosistem) zarar vermemektir. Fakat ne yazık ki insanoğlu çoğu zaman bundan gaflet içindedir. Yapıp ettiği icraatlarda doğal çevreye onulmaz zararlar vermekte, akıl almaz tahribatlar yapmaktadır. Şu iyice bilinmelidir ki, çevreye zarar vermekle insanoğlu aslında bindiği dalı kesmektedir. Doğanın sorumsuzca tahrip edilmesi, çevrenin umursamaz bir tavırla kirletilmesi, tabiattaki sınırlı şeylerin hor kullanılması, tam bir mirasyedi tutumudur. Kendi kazanmadığını çarçur eden mirasyedi nasıl ki bir süre sonra eli boş ve perişan bir durumda kalırsa, çevreyi düşüncesizce tahrip edip kirletenler de kendi yaptıklarının cezası olarak yaşanmaz bir dünyanın içinde kendilerini bulacaklardır. Kur'an-ı Kerim de insanlara isabet eden bir kısım musibetlerin kendi yaptıklarının bir sonucu (Şuarâ, 42/30), hatta "İnsanların kendi elleriyle yapıp ettiklerinin bir sonucu olarak yeryüzünde bozulma başladı. Belki dönerler diye Allah (c.c.) yaptıklarının bazı kötü sonuçlarını onlara tattıracaktır" (Rum 30/41) ayetiyle yaptıklarının bir cezası olduğunu vurgulamaktadır.
İşte hava ve suların kirliliği, dünyanın yeşilsiz bırakılarak çölleştirilmesi, ozon tabakasının incelip delinme tehlikesiyle karşı karşıya kalması bunlardan bazılarıdır. Fakat bu sonuçlar, insanlar için bir sürpriz değildir. Kendi yaptıklarının doğal bir sonucudur. Nitekim insanlık, sanayi ve teknolojinin baş döndürücü bir hızla geliştiği 19. Yüzyıldan bu güne geldiğinde bu sonuçlarla karşılaşmıştır. Meşhur Rus düşünürü Tolstoy'un, insanlığın teknolojik alanda ilerlemeyi gerçekleştirirken ahlak alanında acımasızca yaptığı tahribatı tasvir ederken söylediği şu sözler gerçeği ne kadar açıkça yansıtmaktadır: "Tarihin hiç bir döneminde 19. yüzyıldaki kadar maddi başarıya ulaşılamadı. Fakat, Tarihin hiç bir döneminde giderek canavarlaşan şimdiki Batı dünyası kadar ahlâksız, insanın hayvani duygularına hiç bir kısıtlamanın getirilmediği bir hayat da yaşanmadı. 19. yüzyılda ulaşılan maddi ilerleme gerçekten muazzam, fakat bu ilerleme Neron'un zamanında bile şahit olunmayacak şekilde ahlâkın en temel şartlarını ihmal etme pahasına satın alındı ve halen de satın alınıyor." (Tolstoy, Din Nedir?, çev. Murat Çiftkaya, İstanbul 1995, s. 33)
Toprağımızı çoraklaştıran, nehirlerimizi, göllerimizi kurutan, denizlerimizi balıkların bile yaşayamayacağı bir kirliliğe büründüren sanayi atıklarının, şehirler kurma adına ormanları talan etmenin, medeniyet adına üretilen fakat havaya zarar veren unsurların tedbiri alınmadığı takdirde karşımıza çıkacak olan manzara bundan başkası değildir. Bir Kızılderili kabile reisinin söylediği gibi biz bu dünyayı atalarımızdan bir miras değil, çocuklarımızdan ödünç aldık. Bizler bu sorumsuz tavırlarımızla dünyamızı kendi adımıza zararlı hale getirdiğimiz gibi çocuklarımız için de yaşanmaz bir dünya bırakmak üzereyiz.
İnsanlığın önünde bir ışık olan Yüce dinimiz İslam'ın, dinî alan kabul edilen sadece inanç ve ibadet konularında bizlere bir takım görevler yükleyip de hayatın diğer alanlarını boş bıraktığı düşünülmemelidir. İslam insan hayatının her yönüyle ilgili emirler, tavsiyeler ve uyarılar yapmaktadır. Dolayısıyla üzerinde durduğumuz bu konuyla ilgili bir takım emir, tavsiye ve uyarılarda da bulunmaktadır. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz.
İlk olarak İslam Müslümanlara bütün varlıklara saygı duymayı, onların hayat hakkına ilişmemeyi öğretmektedir. Çünkü her Müslüman, "Yedi kat gök, yeryüzü ve bunlarda bulunan varlıklar Allah'ı tesbih ederler. Onu övgüyle tesbih etmeyen hiçbir şey yoktur" (İsrâ 17/44) inancını taşır. Buradan hareketle Müslümanların çevreyi sorumsuzca tahrip etmeyeceğini/edemeyeceğini, tabiatı bilinçsizce kullanmayacağını/kullanamayacağını söyleyebiliriz. Bu husus, çevre bilincinin oluşması açısından önemli bir noktadır. Bu bilinci alan bir kimsenin çevreyle ilişkisi de ona göre ölçülü olacaktır. En azından çevresindeki varlıkları kendisinin dost ve yardımcıları görecektir. Onlardan faydalanırken dengeyi bozmamaya dikkat edecektir. Kur'an-ı Kerim'in israfı haram, savurganlığı şeytanın kardeşliği sayan beyanları (A'raf 7/31; İsra 17/26-27, 29-30; Taha 20/81) ile Peygamber Efendimizin (s.a.s.) akarsu dahi olsa abdest alırken israf edilmemesi gerektiğine dair uyarıları da (İbn Mace, İkame, 193) Müslümanlarda çevre şuuru oluşturmada önemli bir temel olacaktır.
İkinci olarak Müslüman bir insan kendisinin Allah'ın isimlerine mahzar olduğuna, bu isimlerin kendisinde tecelli ettiğine inanır. Allah'ın isimlerinden birisi Kuddus ismidir. Kuddus, mukaddes, temiz, pak olan demektir. Bu ismin bir tecellisi olarak Yüce Rabbimiz yeryüzünde sürekli olarak meydana gelen tabii kirlenmeleri kurmuş olduğu ekolojik sistemle sürekli olarak temizlemektedir. Her mevsim ölen binlerce hayvan leşleri, kurumuş bitki artıkları istihaleye (kimyevi bir değişime) tabi tutulmakta ve temizlenmektedir. Ayrıca rüzgârlar vasıtasıyla yeryüzü adeta süpürülmekte ve yağmurlarla yıkamaktadır. (Bu hususu Bediuzzaman nefis bir üslupla 30. Lem'a'nın Birinci Nüktesinde anlatmaktadır.) Bu noktada Müslüman Kuddus isminin bir yansıması olarak kendisini ve çevresini temiz tutması gerektiği inancıyla hareket eder ve üzerine düşeni yapar. Ayrıca Müslüman'ın Allah'ın ahlakıyla ahlâklanması gerektiğini öğütleyen bir kutlu söz/birkelam-ı kibar vardır. Bu konu bağlamında düşünülecek olursa, çevre bilincine sahip olma ve çevre kirliliğinin önüne geçmenin de Allah'ın ahlâkıyla ahlâklanma olarak değerlendirilmesi gerekir.
Üçüncü olarak Kur'an-ı Kerim Allah'ın yeryüzünü imar görevini insana yüklediğini beyan eder. Bir ayette "Sizi yeryüzünde yaratıp, orayı imar etmenizi dileyen Allah'tır" (Hud 11/61) buyurulmaktadır. Ayette geçen "isti'mar" kelimesine tefsirciler tarafından iki anlam yüklenmiştir. Bunlardan birincisi, "Allah sizi, yeryüzünü imar ediciler yaptı", (İbn Kesir, Tefsir, 2/450) ikincisi de, "Allah yeryüzünü sizin imar etmenizi istedi" (İbn'l-Cevzi, Zadü'l-Mesir, Beyrut 1984, 4/133) şeklindedir. Birinci tefsir şekli tekvînî emri; yani Allah'ın insanı dünyayı imar edecek şekilde yarattığını ifade ederken, ikincisi teklîfî emri; yani Allah'ın insandan dünyayı imar etmesini istediğini beyan eder. İslam uleması yukarıda zikrettiğimiz ayete dayanarak, meskenlerin yapılması, su kanallarının açılması, ağaçlandırma çalışmaları gibi imar işlerinin topluma farz olduğunu söylemişlerdir. (Ebu Hayyan, el-Bahru'l-Muhit, Beyrut 1992, 6/175) İnsan tabii veya dini bir görev olarak elbette ki yeryüzünü imar edecektir. Ama bunu, tabiatı tahrip etmeden yapmalıdır. Müslüman ahlakı bunu gerektirir.
Dördüncü olarak Hz. Peygamber (s.a.s.) de bu konuda Müslümanlara örnek olmuştur. Allah'ın bu emrini çok iyi bilen Peygamber Efendimiz (s.a.s.) Medine'de imar faaliyetlerine katılarak yaşadıkları şehrin mamur hale gelmesi için çalışmıştır. Ayrıca Mekke'nin yanında Medine ve Taif bölgelerini de harem alanı ilan ederek oralarda ağaç kesmeyi ve avlanmayı yasaklamıştır. Adiy b. Zeyd (r.a.) Hz. Peygamber (s.a.s.)'in Medine'nin her cihetinden 2 beridlik (yaklaşık 30 km.) bir alanı (yaklaşık 1000 kilometrekare) koruluk (hıma/harem) bölgesi ilan ettiğini ve ağaçların kesilmesini, dallarının kırılmasını yasakladığını rivayet etmektedir. (Ebu Davud, Menasik, 96) Bundan başka Hz. Peygamber (s.a.s.), Zû-Kard gazvesinden dönerken Medine yakınlarındaki Benî Harise otlağı olan Zuraybü't-tavil denilen yerde konakladıklarında onlar buranın, hayvanlarının otlağı, hanımlarının çıktığı yer olarak nitelemişler, Efendimiz (s.a.s.) de "Kim buradan bir ağaç keserse mutlaka onun yerine bir ağaç diksin" buyurmuştur. (Belazurî, Fütuhu'l-Buldan, Beyrut 1987, 17; İbrahim Canan, İslam ve Çevre Sağlığı, İstanbul 1987, s59-60) Taif halkı Müslüman olmak üzere Medine'ye bir heyet gönderdiklerinde, Hz. Peygamber'in hazırlattığı anlaşma metnine Taif bölgesi vadilerinin de koruma altına alındığı ve orada bitki örtüsünü tahrip etmenin, hayvan avlamanın yasaklandığı, bu yasağa uymayanların cezalandırılacağı bir madde olarak konulmuştur. (Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, İstanbul 2003, 1/500; Muhammed Hamidullah, el-Vesaik, Beyrut 1969, s. 236-238, 240; Ali Rıza Temel, "İslam'a Göre İnsan Çevre İlişkisi", İnsan ve Çevre, s.77) Hz. Ömer'in (r.a.) hilafeti döneminde Sa'd b. Ebi Vakkas (r.a.) bu emirnameyi esas tutarak yasağa uymayan birini cezalandırmıştır. (Ebu Davud, Menasik, 96) Yine Hz. Peygamber (s.a.s.) gölgesinde yolcuların, hayvanların gölgelendiği çöl bitkisi sidr ağacını kesmeyi yasaklamış ve kesene beddua etmiş, lanetlemiştir. (Ebu Davud, Edeb, 159.)
Ayrıca Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) yaşadıkları şehrin temiz tutulması yönünde emir ve tavsiyelerde bulunmuş, bitki ve hayvanların korunmasına özen göstermiştir. Bu noktada Peygamber Efendimizin Mescid'in temizlenip güzel koku ile kokulanmasına, (Tirmizi, Cum'a, 64) avluların temiz tutulmasına, (Tirmizi, Edeb, 41) durgun sulara idrar yapılmamasına, (Buhari, Vudu', 68; Müslim, Taharet, 94–96; Ebu Davud, Taharet, 36) içme sularının yakın çevresine çöp dökülmemesine (Servet Armağan, "İslam Çevre Hukukunun Genel Esasları", İslam ve Çevre, s. 250) dair emirleri ile susuzluktan ağzı kurumuş, dili sarkmış bir köpeğe kuyudan ayakkabısıyla su çıkarıp susuzluğunu gideren adamın cennetlik olduğuna, (Buhari, Bed'ü'l-halk, 17, Edeb, 27) kedisini eve hapsedip açlıktan öldüren yaşlı kadının da cehennemlik olduğuna (Buhari, Ezan, 90) dair haberleri de hatırlanmalıdır.
Bu örnekler göstermektedir ki Yüce Peygamberimiz (s.a.s.) her konuda olduğu gibi çevreyi koruma, temiz tutma hususunda da ümmetine hep örnek oluyordu. Ayrıca Efendimiz'in (s.a.s.) ağaç dikmeye teşvik eden; "Kıyamet kopmaya yakınken elinizde bir ağaç fidanı var ve onu dikmeye vakit bulabilirseniz onu dikin", (Buhari, Edebu'l-müfred, Kahire 1379, s.168) "Kim bir ağaç dikerse onun için ağaçtan hasıl olan ürün kadar Allah sevap yazar", (Ahmed b. Hanbel, Müsned, 5/415) "Her kim boş, kuru ve çorak bir araziyi ihya ederse bu amelinden dolayı Allah tarafından mükâfatlandırılır. Herhangi bir canlı ondan faydalandıkça orayı ihya edene sadaka yazılır", (Münavi, Feyzu'l-kadir, 6/39) "Müslümanlardan bir kimse bir ağaç dikerse o ağaçtan yenen mahsul mutlaka onun için sadakadır. Yine o ağaçtan çalınan meyve de onun için sadakadır. Vahşi hayvanların yediği de sadakadır. Kuşların yediği de sadakadır. Herkesin ondan yiyip eksilttiği mahsul de onu dikene ait bir sadakadır " (Müslim, Müsakat, 7-10, 12; Buhari, Edeb, 27; Hars, 1.) hadis-i şerifleri bu duyarlılığın ve çevre bilinci oluşturmaya teşvikin tam bir göstergesidir.
Sahabe-i Kiram'ın önderleri de bu şuura sahiptiler. Mesela Hz. Ebu Bekr'in (r.a.) Üsame (r.a.) ordusuna hitap ederken söylediği "Hurma ağaçlarını sökmeyin, yakmayın; diğer meyve ağaçlarını telef etmeyin; koyun, sığır ve diğer hayvanları yemenin dışında bir amaçla kesmeyin …" (İbnü'l-Esir, el-Kâmil fi't-Tarih, Beyrut 1987, 2/200) sözleri ile Hz. Ömer'in (r.a.) Ebu Musa el-Eş'arî'yi (r.a.) Basra'ya vali olarak gönderirken görevleri arasında sokakların temizliğini de sayması (Darimî, Sünen, Mukaddime 46) ve Hz. Osman'ın (r.a.) geç bir vakitte ağaç dikerken yanına gelen ve "Ey Müminlerin emiri! Bu vakitte mi dikim yapıyorsunuz?" diye soran birisine, "Bana uğradığında beni böyle hayırlı bir iş yaparken bulman, bozgunculardan biri gibi bulmandan daha iyidir" (Aliyyulmuttaki el-Hindî, a.g.e., 3/909) şeklinde verdiği cevap bu bilincin sahabede ne kadar yerleşmiş olduğunu gösteriyor.
Bu ruh atalarımıza da ilham kaynağı olmuştur. Onlar bulundukları yerleri, kurdukları şehirleri en mamur hale getirmenin, insan için yaşanabilir mekânlar kılmanın çabasını gütmüşlerdi. İşte Fatih'in İstanbul'un fethinden sonra Taşlık mevkiinde satın alıp vakfettiği 136 adet dükkân için yazdırdığı vakfiyede çevre temizliği için Müslümanların o tarihlerde bile ne kadar önem verdiklerini açıkça göstermektedir: "Bu gayr-i menkulatımdan elde olunacak nemalarla İstanbul'un her sokağına ikişer kişi tayin eyledim. Bunlar ki ellerindeki bir kap içerisinde kireç tozu ve kömür külü olduğu halde günün belirli saatlerinde bu sokakları gezeler. Bu sokaklara tükürenlerin tükürükleri üzerine bu tozu dökeler ki yevmiye 20 akçe alsunlar. Ayrıca 10 cerrah, 10 tabip ve 3 de yara sarıcı tayin ve nasb eyledim. Bunlar ki ayın belli günlerinde İstanbula çıkalar bilâ istisna her kapuyu vuralar ve o evde hasta olup olmadığını soralar; var ise şifası, ya da mümkün ise şifayab olalar. Değilse kendilerinden hiçbir karşılık beklemeksizin Darulacezeye kaldırılarak orada salah bulalar. Maazallah herhangi bir gıda maddesi buhranı vaki olabilür. Böyle bir hal karşısında bırakmış olduğum 100 silah, ehl-i erbaba verile. Bunlar ki hayvanat-ı vahşiyyenin yumurtada veya yavruda olmadığı sıralarda balkanlara çıkıp avlanalar ki zinhar hastalarımızı gıdasız bırakmayalar…". (İbrahim Özdemir, Münir Yükselmiş, İslam ve Çevre Sorunları, Ankara 1995, s.126-127)
Yine Kanuni'nin Edirne subaşısına yazdığı bir emirnamede Edirne sokaklarının temiz tutulması yönünde ortaya koyduğu; ev ve dükkânların çevrelerinin temiz tutulması, hamam ve han gibi umuma ait yerlerin temizliğine dikkat edilmesi, çevreyi kirleten esnafın artık maddeleri şehir dışındaki boş yerlere taşıması, evlerde çamaşır, bulaşık yıkandığında sabunlu suların sokaklara akıtılmaması, at-arabacıların sokaklara pisleyen atlarının pisliklerini kendilerinin temizlemesi gibi emirleri, (Ahmet Akgündüz, Belgeler Gerçekleri Konuşuyor, İzmir 1991, s.75–76) ve de İstanbul'da Kırkçeşme sularını Sarıyer ormanlarından uzun bir isale hattı ile İstanbul'a ileten Mimar Sinan'ın boru hattının her iki tarafından 20'şer arşınlık (toplam 40 arşın) bir mesafe içinde bina, mandıra ve ahır yapımını ve gübre yığılmasını bir ferman ile yasaklattırması (Nevzat Kor, İzzet Öztürk, Mehmet Borat, "Çevre Kirlenmesinin Tarihi Gelişimi", İnsan ve Çevre, s.150 (K. Çeçen, "Tarih Boyunca Türkler Tarafından Yapılan Su Tesisleri ve Türk Toplumunda Su Kültürü, İTÜ Vakıf Dergisi, Yıl 1990, S:2, s. 15-26'dan naklen) yaşadıkları çağ itibariyle onların çevre bilinci ve duyarlılıklarının ne kadar yüksek olduğunun birer göstergesidir. Şimdi ise bizler pis sokaklı şehirlerde, yeşilden yoksun kasabalarda, dikili bir ağacı bile olmayan köylerde yaşıyor ve devamlı surette tabiatı tahrip ediyoruz. Bunun sonuncunun kötü olacağını tahmin etmek için kâhin olmaya gerek yoktur.
Tabiatı sevmeyi, çevreyi korumayı ve temiz tutmayı bir bilinç haline getirmenin Müslüman için açıkça söylenmiş bir İslam emri olduğu ortadadır. O halde dindar Müslümanlar çevreciliğe sahip çıkmalı ve bu bilinci yaygınlaştırmalıdır. Bunun için de yapılması gerekenleri şöyle sıralayabiliriz:
1- Basın yayın organlarında konunun dinî yönü sık sık gündeme getirilmelidir.
2- Toplumda sözü sohbeti hüccet kabul edilen kanaat önderleri çevrecilik faaliyetlerine yönlendirme yapmalı, hatta bizzat çevrecilik faaliyetleri düzenlemelidir.
3- Diyanet İşleri Başkanlığı da camilerde konuyla ilgili hutbeler okutmalı, ayrıca Kutlu Doğum Haftası etkinliklerinde bu meselenin ele alınmasını sağlamalıdır.
4- Bunun ötesinde dini hassasiyeti olan sivil toplum örgütleri tarafından konferans, panel ve sempozyum gibi ilmi etkinlikler yapılmalıdır.
.
İsraf ile Cimrilik Arasında Bir Orta Yol: İktisat
Dr. Muhsin Toprak
İsraf ve cimrilik rezilet/düşüklük, iktisat da fazilet/erdem sayılan niteliklerdendir. İsraf, dengesiz harcamak, saçıp savurmak, amaçsız veya gayrimeşru bir gaye için harcama yapmak, meşru bir yerde harcanması gerekenden fazlasını harcamak, haddi aşmak anlamlarına gelir.
İnsan davranışları, benliğin derinliklerine yerleşen, kimisi soyaçekim yoluyla, kimisi de sonradan kazanılmış bir takım nitelikler doğrultusunda tezahür eder. Benliği donatan bu nitelikler dile döküldüğünde, insan hakkında değer yargısı anlamı taşır. Bunlardan bir kısmı olumlu, diğer bir kısmı da olumsuzdur. İnsanın çeşitli davranışlarıyla ilişki kurularak tasnif edildiğinde, bunlar genellikle üçer kavram halinde ifade edilir. Bunlardan ikisi ifrat ve tefriti, üçüncüsü de vasatı belirler. İnsanın ekonomik davranışlarıyla ilgili olarak dile getirilen israf, cimrilik ve iktisat kavramları bunlardan bir grubu oluşturur.
İsraf ve cimrilik rezilet/düşüklük, iktisat da fazilet/erdem sayılan niteliklerdendir. İsraf, dengesiz harcamak, saçıp savurmak, amaçsız veya gayrimeşru bir gaye için harcama yapmak, meşru bir yerde harcanması gerekenden fazlasını harcamak, haddi aşmak anlamlarına gelir. Bu manayı karşılayan diğer bir Kur’ânî tabir de tebzirdir. Dilimizde buna savurganlık denir. Cimrilik ise ihtiyaçları karşılamak için yeterince harcama yapmayıp kaynakları saklamak ve/veya malı hayır yolunda sarf etmekten kaçınmaktır. Kur’an’da yer alan şuh kelimesi birinci anlamı, buhl kelimesi ise, ikinci anlamı karşılar. Harcamalarda israf ile cimrilik arasında orta bir yol tutmak ise iktisat olarak adlandırılır.
Allah’ın (c.c.) Hoşuna Gitmeyen İki Davranış:
İsraf ve Cimrilik
Ekonomik kaynakların dengesizce kullanılması anlamına gelen israf ve cimriliğin her ikisi de Allah’ın hoşuna gitmeyen davranışlardandır. Dünyayı bütün nimetleriyle istifademize sunan Yüce Rabbimiz (c.c.), insanın dünyevi kaynakları dengeli kullanmasını emrettiği gibi, haddi aşıp savurganlık yapmayı ve cimriliği de yasaklamış, hatta hem israf hem de cimrilik edenleri sevmediğini bildirmiştir.
A’raf suresinin 31. ayetinde “Ey Âdemoğulları, her mescide gidişinizde temiz ve güzel elbiselerinizi giyin. Yiyin için, fakat israf etmeyin. Çünkü Allah israf edenleri sevmez” buyrulmaktadır. Al-i İmran suresinin 180. ayetinde ise “Allah’ın kendilerine bir lütuf olarak verdiklerine cimrice sarılanlar bunun kendileri için hayır olduğunu sanmasınlar. Kıyamet gününde, sarfında cimrilik ettikleri şeyler onların boyunlarına takılacaktır” denilmek suretiyle mallarını Allah yolunda sarf etmekte cimrilik edenlerin ahiretteki perişan halleri resmedilmektedir. Yine bu anlamda Nisa suresinin 36. ayetinde anne-babaya, yakın akrabaya, yetimlere, miskinlere, yakın komşuya, uzak komşuya, yolcuya, kölelere infak emredilmekte, 37. ayette ise Allah’ın, cimrileri, başkalarına cimriliği emredenleri ve Allah’ın kendilerine bağışladığı nimetleri gizleyenleri sevmediği, kesin ve ağır bir dille vurgulanmaktadır.
İhtiyaçları Gidermede Kullanılacak Kaynak Miktarı
Beşeri ihtiyaçlar iktisatçıların dediği gibi sınırsız değildir. Dolayısıyla ihtiyaçların tatmininde sınırsız kaynak kullanmak da gerekmez. Sınırsız olanlar arzu ve ihtiraslardır. İnsanlar arzu ve ihtiraslarını tatmin için ihtiyaçları karşılayacak şeylerden fazlasını isterler. Peygamber Efendimiz (s.a.s.) bu hakikati, “İnsanoğlunun bir vadi dolusu malı olsa ikincisini ister” (Müslim, Zekât, 117 ) hadisiyle anlatmıştır.
İhtiyaçların karşılanması için yeterli seviyede kaynak kullanmak, iktisat; yeterli seviyenin üstüne çıkmak israf; imkânı olduğu halde ihtiyaç tatmininde yeterli seviyenin altında kalmak da cimriliktir. Bu, ibadetler için sarf edilen kaynakların kullanımı bile olsa böyledir. Bunun en güzel örneğini, abdest konusunda Hz. Peygamber’in yaptığı uyarı oluşturur. Bir defasında Hz. Peygamber (s.a.s.) Sa’d’e (r.a.) uğradı. Sa’d bu esnada abdest alıyordu. Resûlullah (s.a.s.), onun suyu aşırı kullandığını görünce “Bu israf da nedir?” diye sordu. Sa’d de, “Abdestte de israf olur mu?” dediğinde, Hz. Peygamber (s.a.s), “Evet, hatta akmakta olan bir nehirde abdest alsan bile” şeklinde cevap verdi.” (İbn Mâce, Tahare, 48) .
Ancak ihtiyaç denilince bundan sadece yeme, içme, giyme gibi şahsi ihtiyaçlar anlaşılmamalıdır. Dinî, millî, içtimaî, ailevî, meslekî temel görevlerin îfası için gerekli olan şeyler de bu ihtiyaç listesinin içine girer. İnsan bazen şahsi ihtiyaçlarını basit, ekonomik değeri düşük maddelerle karşılayabilecek iken, toplumsal kabuller, sosyal statüler gereği daha karmaşık, ekonomik yönden daha değerli maddeler kullanmak zorunda kalır. Bu ve benzeri durumlarda harcanan şeyler israf sayılmaz. Örneğin, insan basit ve ucuz kumaştan bir beze bürünmek suretiyle örtünebilir, bu bez örtünme ihtiyacını karşılayabilir. Ancak toplumsal kabuller, o topluma mensup insanların toplum içindeki yerlerine göre farklı giyinmelerini zorunlu kılar. Bu da fazladan kaynak harcamayı gerektirir ki, bu türden bir harcama israf kapsamında değerlendirilmez. Hatta örfün gerektirdiği şekilde ve sosyal statüye göre ihtiyacı karşılayacak özellikte giyinmemek cimrilik olarak mütalaa edilebilir. Bunun da ötesinde Allah’ın nimetlerini kulların kullanmaları O’nun hoşuna giden bir davranıştır. Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.s.) de bir hadis-i şeriflerinde “İsraf ve gösteriş olmaksızın yiyiniz, giyiniz, tasadduk ediniz. Allah verdiği nimeti kulunun üzerinde görmekten hoşlanır” (Buhari, Libas, 1) buyurarak bu hakikati dile getirir.
Yalnız hem kişisel anlayışlar, hem sosyal statüler, hem de toplumsal kabuller nazar-ı dikkate alındığında, ihtiyaç tatmininde sınırları belirsiz, çok geniş bir alan ortaya çıkarıyor ki, bu da ihtiyaç olmayacak pek çok maddenin ihtiyaç olarak algılanabileceği ya da ihtiyacın giderilmesinde dengesiz harcama olabileceği endişesine yol açıyor. Yeterli seviyenin ne kadar olacağına karar verecek olan akıldır. Akıl, anlayan, kavrayan hüküm veren tarafımız olduğu için, neyin israf, ne kadarının cimrilik olduğuna o hükmeder. Dolayısıyla burada akıl hakem konumundadır. Ancak aklın çok keyfi ve bencilce hüküm verebileceğini göz önünde bulundurursak bunu kayıtlayıcı bir başka unsura daha ihtiyaç vardır ki bu da vicdandır. Bu durumda insana bazen ihtiyaç gibi görünen, fakat toplumsal durumlar göz önüne alındığında insan vicdanını rahatsız eden hususlar olabilir. Dolayısıyla aklın israf olmadığına hükmettiği bir konuda vicdan tereffühe/rahat yaşamaya izin vermez. “Komşusu açken tok yatan bizden değildir” hadis-i şerifi, vicdanın belirleyiciliğini ortaya koyar.
İnfakta İsraf Olur mu?
İnfak, Allah yolunda veya Allah’ın rızasını kazanmak için mal sarf etmektir. Peki, bunda da israf olur mu? İnsan ne kadar infak ederse israf etmiş olur? Kur’an-ı Kerim’de muhtelif ayetlerde bu konu üzerinde durulmuş ve kişinin, kendisini başkasına muhtaç duruma düşürecek miktarda mal sarf etmesi israf olarak nitelenmiştir. En’âm suresinin 141. ayetinde ekinleri ve meyveleri verenin Allah olduğundan bahisle “hasat gününde onlardan yiyin, fakirin hakkını da verin, israf etmeyin” deniliyor. Burada “israf etmeyin” sözü “vermekte israf etmeyin, yani aşırı gitmeyin” şeklinde tefsir edilmiştir. Bu hususla ilgili şöyle bir olay anlatılır ki, bu olay aynı zamanda ayetin nüzul sebebi olarak gösterilmiştir. Sabit b. Kays (r.a.) hasat zamanında insanları hurma bahçesine girip üründen almaları konusunda serbest bırakmış, fakat bütün meyveler toplandığı için de ailesine hiçbir şey kalmamıştır. Bu yüzden de ayet nazil olarak orta bir yolu tavsiye etmiştir.
İsrâ suresinin 26–27 ve 29. ayetlerinde, “Yakınlarına, yoksula, yolda kalmışa haklarını ver, ama saçıp savurma. Saçıp savuranlar şeytanın kardeşleridir. Zaten şeytan da Rabbine karşı büyük bir nankörlük sergilemiştir. Ne ellerini bütün bütün boynuna bağlayıp kilitli tut, ne de sonuna kadar aç. Böyle yaparsan kınanan ve eli boş, açıkta kalan biri olup çıkarsın” buyruluyor. Bu ayette de açıkça infakta orta yol emrediliyor.
Furkan suresinin 67. ayetinde ise, infakta israf ve cimrilik etmeme müminlerin niteliği olarak gösteriliyor; ikisi arasında orta bir yol tutulması tavsiye ediliyor. Peygamber Efendimiz (s.a.s.) de “Sadakanın hayırlısı, kişiyi fakir/başkasına muhtaç duruma düşürmeyecek kadar olandır” (Buhârî, Zekât, 18) buyuruyor. Yine bununla ilgili olarak Hz. Peygamber’in (s.a.s.) malın tamamını tasadduk veya vasiyet etmeyi yasakladığı rivayet ediliyor (Buhârî, Vesâyâ, 2) .
İktisat Erdemi
İktisatlı yaşamak birkaç açıdan erdemdir. Birincisi; iktisatlı davranmak, Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanmaktır. Zira Allah (c.c.), yaratmada öyle davranıyor ve biz buna uygun olarak kâinatta azami tasarruf prensibinin hâkim olduğunu görüyoruz. İkincisi; iktisat etmek nimetlere karşı bir hürmeti ifade eder, dolayısıyla manevi bir şükür ifadesi olur. İsraf ise bunun tam zıddına nimeti hafife almak anlamına gelir. Üçüncüsü; orta yol, insan hayatının her yönünde onun faydasına olan bir güvenlik şerididir, bu yüzden insanî erdemlerden sayılır. İnsan tavır ve davranışlarında orta bir mertebe tutturdu mu, sırat-ı müstakimi bulmuş ve pek çok tehlikelere karşı kendisini korumuş olur. İktisat da ekonomik kaynakların kullanımında orta yol olduğu için bu da bir erdemdir. Hz. Peygamber (s.a.s.) de “Bir kimsenin hayatında orta yolu tutması onun akıllılığındandır” ; “İktisat eden geçim sıkıntısı çekmez” (Ahmed b. Hanbel, Müsned, 1/447) hadisleriyle bu erdemi dile getirmiştir. Hz. Peygamber (s.a.s.) sadece ekonomik konularda değil, hayatın her alanında orta bir seviye tutturmayı tavsiye etmiş (Buhari, Rikak, 18) ve kendisi de öyle yaşamıştır. Bir sahabi diyor ki, “Ben Resulullah’ın arkasında namaz kıldım. Onun namazı da orta, hutbesi de orta uzunluktaydı” (Müslim, Cuma, 41, 42) .
Ayrıca insan onurunun korunması hususunda da bu erdemin katkısı çok büyüktür. Bunu Bediüzzaman hazretleri tarihten bir kıssa ile şöyle anlatır: Bir zaman, cömertliğiyle ünlü Hâtem-i Tâî’ye, “Sen kendinden daha aziz birini tanıyor musun?” diye sormuşlar, o da, “Evet öyle birini tanıyorum, yaşlı bir adam. Misafirlerime hediyelerle birlikte ziyafet verdiğim bir gün, dışarı çıkmıştım, baktım ki yaşlı, fakir bir adam, dikenli çalı ve gevenleri sırtına yüklemiş, götürmeye çalışıyor. Hem de dikenler bedenine batıp kanatıyor. Ona dedim ki, “Hâtem-i Tâî, hediyelerle beraber bir ziyafet veriyor. Sen de oraya git; üç-beş kuruşluk çalı yüküne bedel belki de beş yüz kuruşluk hediye alırsın.” O ihtiyar dedi ki, “Ben, bu dikenli yükü izzetimle çekerim, taşırım. Kimsenin minneti altına girmem.” İşte sahrada rast geldiğim o muktesid ihtiyarı benden daha aziz, daha yüksek, daha civanmerd gördüm.”
İktisatla Cimrilik Arasındaki Fark
İktisatlı davranmak bazen cimrilik olarak algılanmakta ve nitelenmektedir. İktisatlı davranmak cimrilik midir? Tabii ki iktisatla cimrilik farklı şeylerdir. Bediüzzaman Hazretleri bu ikisi arasındaki farkı şeklen birbirine benzeyen tevazu ile zillet, vakar ile kibir arasındaki farklılığı dile getirerek şu şekilde ortaya koyuyor: “İktisad ve hıssetin (cimrilik) çok farkı var. Tevâzu, nasılki ahlâk-ı seyyieden olan tezellülden mânen ayrı ve sureten benzer bir haslet-i memduhadır. Ve vakar, nasılki kötü hasletlerden olan tekebbürden mânen ayrı ve sureten benzer bir haslet-i memduhadır. Öyle de: Ahlâk-ı âliye-i Peygamberiyyeden olan ve belki kâinattaki nizâm-ı hikmet-i İlâhiyenin medârlarından olan iktisad ise, sefillik ve bahillik ve tama’kârlık ve hırsın bir halitası (karışımı) olan hısset ile hiç münasebeti yok. Yalnız, sureten bir benzeyiş var.”
Üstad, iktisat ile cimrilik arasındaki bu farklılığı sahabe hayatından tarihi bir olay anlatarak da ortaya koyuyor: “Sahabenin abâdile-i seb’a-yı meşhuresinden olan Abdullah İbn-i Ömer Hazretleri ki: Halife-i Resûlullâh olan Fâruk-u Âzam Hazret-i Ömer’in (r.a.) en mühim ve büyük mahdumu ve sahabe âlimlerinin içinde en mümtazlarından olan o zat-ı mübârek çarşı içinde, alış-verişte, kırk paralık bir mes’eleden, iktisad için ve ticaretin medârı olan emniyet ve istikameti muhafaza için şiddetli münakaşa etmiş. Bir sahabe ona bakmış. Rûy-i zemînin Halife-i Zîşanı olan Hazret-i Ömer’in mahdûmunun kırk para için münakaşasını âcib bir hısset tevehhüm ederek o imamın arkasına düşüp, ahvâlini anlamak ister. Baktı ki Hazret-i Abdullah hâne-i mübarekine girdi. Kapıda bir fakir adam gördü. Bir parça eğlendi; ayrıldı, gitti. Sonra hanesinin ikinci kapısından çıktı, diğer bir fakiri orada da gördü. Onun yanında da bir parça eğlendi; ayrıldı, gitti. Uzaktan bakan o sahabe merak etti. Gitti o fakirlere sordu: “İmam sizin yanınızda durdu, ne yaptı?” Her birisi dedi: “Bana bir altın verdi.” O sahabe dedi: “Fesübhânallah! Çarşı içinde kırk para için böyle münakaşa etsin de, sonra hanesinde ikiyüz kuruşu kimseye sezdirmeden kemâl-i rıza-yı nefisle versin!” diye düşündü, gitti, Hazret-i Abdullah İbn-i Ömer’i gördü. Dedi: “Ya İmam! Bu müşkilimi hallet. Sen çarşıda böyle yaptın, hanende de şöyle yapmışsın.” Ona cevaben dedi ki: “Çarşıdaki vaziyet iktisaddan ve kemâl-i akıldan ve alış-verişin esası ve ruhu olan emniyetin, sadâkatin muhafazasından gelmiş bir hâlettir; hısset değildir. Hanemdeki vaziyet, kalbin şefkatinden ve ruhun kemâlinden gelmiş bir hâlettir. Ne o hıssettir ve ne de bu israftır.”İmam-ı Azam, bu sırra işaret olarak, لاَ اِسْرَافَ فِى الْخَيْرِ كَمَا لاَ خَيْرَ فِى اْلاِسْرَافِ demiş. Yâni: “Hayırda ve ihsanda (fakat müstehak olanlara) israf olmadığı gibi, israfta da hiçbir hayır yoktur.”
Sonuç
İktisatlı yaşamak, vasatı ifade eden bir davranış biçimidir. İktisat, hem nimete karşı bir saygı, hem nimeti verene karşı bir şükür ifadesidir. Aynı zamanda insan onurunu koruyan bir erdemdir. Bu yüzden Allah’ın hoşuna gider. Ekonomik kaynakların kullanımında haddi aşmayı ifade eden israf ve savurganlıkla, kaynakların yeterince kullanılmayıp saklanması anlamına gelen cimrilik, Allah’ın sevmediği davranışlardandır. İnsan ihtiyaçlarını karşılarken kendisi için bir güvenlik şeridi olan orta yolu takip etmelidir. Neyin ihtiyaç olduğuna ve ihtiyaçlarını hangi miktarda bir kaynak kullanımıyla gidereceğine akıl ve vicdanıyla kendisi karar verecektir.
.
Kur'anî Perspektiften İsrafın Çeşitleri
Dr. Muhsin Toprak
İsraf, dengesiz harcamak, saçıp savurmak, amaçsız harcama yapmak, gayri meşru bir amaç için harcama yapmak, meşru bir yerde harcanması gerekenden fazlasını harcamak, haddi aşmak anlamlarına gelir. (Muhammed b. Yahya el-Fîruzâbâdî, Besâiru zevi’t-temyîz; Seyyid Şerif Cürcânî, Ta’rifât, s. 38). İsraf denince akla, öncelikle iktisadi anlamda bir şeyin, ekonomik bir metaın, boş yere harcanması gelmektedir. İsrafı böyle anlamak doğrudur, ancak israf sadece bundan ibaret değildir. Başka çeşitleri de vardır. Bu yazıda israfın ekonomik anlamının yanında, bundan daha derin, insanın ruhsal yapısında köklenen ve davranışlarında tezahür eden dinî-ahlâki alanla ilgili başka türlerinden de bahsedeceğiz. Daha açık bir ifadeyle söyleyecek olursak, insanın Allah karşısında haddi aşması, dinin emirlerine boyun eğmemesi, peygamberlerin sözlerine kulak vermemesi, din ve ahlâk bakımından düşük sayılan işler yapması ve hayatını basit, değersiz işlerin peşinde harcaması, israfın diğer çeşitlerini oluşturmaktadır. Biz bunlara kısaca, hayatın israfı, yani boş yere harcanması diyebiliriz. Kur’ân’da içinde israf ve müsrif kelimelerinin geçtiği ayetler daha çok bu anlamları ifade eder. Nitekim Kur’ân çeşitli günahları sayarken bunları israf, bu tür günahları işleyenleri de müsrif olarak niteler. Aslında ekonomik anlamdaki israf da bunun bir dalıdır. İnsanın davranışları karşılık görmede dünya ile sınırlı olmayıp ahiret uzantılı olduğundan ve gerçek karşılıklarını orada göreceğinden, israfın bu türleri, insan için daha kötü sonuçlar doğuracaktır. Bu yüzden Allah (c.c.) Kur’ân-ı Keriminde bu tür israflar üzerinde çokça durmuştur.
İnsan dünyaya bir alışveriş için gelmiştir. Bunu o, ahiret adına yapacaktır, dünya adına değil. Bu alışverişten dünyalık olarak götüreceği sadece kefendir. Yunus Emre bunu;
“Ana rahminden çıktık pazara
Bir kefen aldık, döndük mezara.”
beytiyle ifade etmiştir. Bir başka gönül ehlinin dilinde ise bu alışveriş şöyle ifade edilmektedir:
“Burada hiç kimse durucu değil
Hepimiz dünyadan göçmeye geldik.
Kör olan bu işi görücü değil,
İyiyi kötüden seçmeye geldik.
Bezirgânlar gibi alışverişle,
Öbür âlem için bir sürü işle,
Az bir sıkıntı biraz bekleyişle
Hakk’a giden yolu açmaya geldik.”
(F. Gülen)
Her alışveriş bir sermayeyi gerektirir. Ahiret adına yapılan bu alışverişin sermayesi hayattır. Hayat bize sunduğu bütün imkânlarıyla Allah (c.c.) tarafından insanın eline verilmiş bir sermayedir. Biz dünyada bu sermayeyi kullanarak ahiret adına ticaret yaparız, karşılığında cenneti satın alırız. Kur’ân-ı Kerim bu hakikati, “Allah müminlerden nefislerini ve mallarını cennet karşılığında satın almıştır” (Tevbe, 9/111) ayetiyle açıkça dile getirmiştir. Ancak bu sermayeyi de Allah’tan aldığımız için, bunu nasıl harcadığımız, harcarken nasıl davrandığımız önem kazanır.
Elimize verilen hayat sermayesi aynı zamanda bizler için bir imtihandır. Allah (c.c.) hayatın bir imtihan olduğunu, kimlerin iyi ameller işleyeceği, kimlerin kötülükler yapacağını ortaya çıkarmak için yarattığını Kur’ân-ı Kerimde açıkça beyan etmiştir: “Ölümü ve hayatı, sizi sınamak, hanginiz iyi işler yapıyor (onu ortaya çıkarmak) için yaratan odur” (Mülk, 67/2). İmtihan engelsiz, sorusuz olamaz, dolayısıyla hayatımız imtihan vasıtalarıyla dolu, adeta iğneli bir fıçıdır. Bu yüzden hayat, tekdüze akmaz ve başladığı şekilde yeknesak biçimde gitmez. Ömür boyu hayatın her türlü rengini yaşar, acı tatlı her türlü olayın tadına bakarız.
İnsanoğlu bu sermayeyi kullanırken her zaman isabetli davranmaz, bazen yanlış yerde kullandığı olur, hatalar yapar. Biz bunlara günah diyoruz. Günah, insanın ruh dünyasını karartan, latifelerini öldüren, tasaffi etmesini engelleyen bir unsurdur. “Günah bir iç çöküntü, bir terslik ve fıtratla zıtlaşmadır. Günah, iradenin yüzüne atılmış bir tükrük ve ruha içirilmiş bir zakkumdur. Günah, insana bahşedilen bilumum istidat ve yüce duyguları söndüren bir fırtına ve kalbî hayatı çepeçevre saran zehirli bir dumandır.” (F. Gülen, Çağ ve Nesil 1, “Günah”) Günahlardan kimisi küçük olur kimisi de büyük. Ancak her bir günah kalpte karartı meydana getirir, manevi hayatı tahrip eder. İnsanın ahiret için yaptığı ticarette kaybetmesine sebep olur. Bir hadis-i şerifte günahın insan kalbindeki tahribatı şöyle anlatılır: “İnsan bir günah işlediğinde, kalbinde bir siyah nokta oluşur. Tövbe ettiğinde o nokta silinir. Günahı arttığında kalpteki karartı da artar. Sonunda tamamen kalbi kaplar. “Hayır, onların yaptıkları şeyler, kalplerini paslandırmıştır” (Mutaffifin, 83/14) ayetinde zikredilen de budur” (İbn Mace, Zühd 29). Bu yüzden Kur’ân-ı Kerim Allah karşısında saygısızlık anlamına gelen günah olgusu üzerinde çokça durmuş, insanın kendine gelmesi için bu mevzuda tahşidat yapmış ve uyarılarda bulunmuştur.
Şimdi Kur’ân-ı Kerimde, içinde israf ve müsrif kelimelerinin geçtiği ayetleri takip ederek, Allah’ın hangi tür günahları israf ve bunları işleyenleri de müsrif olarak nitelediğinden hareketle, ilgili oldukları konulara göre bunları inanç, ibadet, ahlak, hukuk ve malda israf başlıkları altında inceleyeceğiz.
İnançta İsraf
İsrafın bir türü inançta israftır. Bunun anlamı insanın bir şeye aşırı inanması değil, şirk ve küfrü tercih etmesi, sapkınlığında ısrar etmesi ve kendilerini uyarmak, hidayete erdirmek için gelen Peygamberlere olumlu cevap vermemesidir. Kur’ân’da bunlar israf olarak anlatılıyor. Nitekim Tâhâ suresinde, “İsraf eden ve Rabbinin ayetlerine inanmayanları işte böyle cezalandırırız. Şüphesiz ahiret azabı daha şiddetli ve daha kalıcıdır” (Taha, 20/127) buyrulmaktadır. Burada israf edenlerden kimlerin kastedildiğini anlamak için ayetin hemen öncesinde yer alan iki ayete bakmak yeterli olacaktır. Tâhâ suresinin 125 ve 126. ayetlerinde, dünyada iken peygamber mesajına kulak asmayanların kör olarak haşredileceği ve bunun sebebinin peygamber mesajını göz ardı etme olduğu söylendikten sonra 127. ayette bu mesaja inanmayanların ve hayatını israf edenlerin ahirette böyle cezalandırılacakları anlatılmaktadır. Bu ayetteki israf, Allah’ın mesajını tanımayarak ölçüsüz ve dilediği gibi yaşamak anlamına gelmektedir.
Enbiya suresinin 9. ayetinde de geçmiş kavimlerden peygamberlere uymayanlar, onları yalanlayanlar müsrifler olarak nitelenmektedir. Yine Yasin suresinin 19. ayetinde bir kasabaya gönderilen elçilerin kendilerine kulak asmayan, davetlerini reddeden kasaba sakinlerine, “siz müsrif bir kavimsiniz” dedikleri naklediliyor. Buradaki müsrifliğin anlamı da ekonomik bir metaı zayi etmek değil, elçilerin uyarılarına olumlu karşılık vermeyip, onları reddetmektir.
Mümin suresinde Hz. Musa (a.s.) ile Firavun arasında geçen hadiseler anlatılırken 28 ve 34. ayetlerde de müsrif kelimesi kullanılmaktadır. Hz. Musa (a.s.) Allah’ın birliği hakikatini tebliğ ettiğinde Firavun’un onu öldürmek istediği, fakat Firavun ailesinden imanını gizleyen bir şahsın sahiplenerek onu savunduğu, “Siz, Rabbim Allah’tır dediği için bir adamı mı öldüreceksiniz? Halbuki o size, Rabbinizden kanıtlar getirmiştir. Eğer o bir yalancı ise, yalanı kendine (dönecek)dir, eğer doğru söylüyor ise, onun vaat ettiği şeylerin bir kısmı gelip sizi bulacaktır. Allah yalancı, müsrif kavmi hidayete erdirmez” (Mümin 40/28) dediği naklediyor. Bu ayette Allah adına yalan uydurmanın müsriflik olduğu dile getiriliyor.
Aynı şahıs, Firavun ve çevresindeki ileri gelenlere Hz. Nuh kavminin, Ad ve Semud kavimlerinin başlarına gelenleri örnek gösterip, kavminin de aynı akıbete uğrayabileceği uyarısını yapıyor (Mü’min, 40/29-33), sonra da Hz. Yusuf ’a yapılan muameleye sözü getirerek, “Yusuf da daha önce size Rabbinden kanıtlarla gelmişti, ama siz onun getirdiği kanıtlardan da şüphe duymaya devam etmiştiniz. Yusuf ölünce Allah ondan sonra elçi göndermeyecek demiştiniz. İşte Allah, şüpheye kapılarak israf edenleri böyle saptırır” (40/34) diyor. Bu ayetteki müsrif tabirinin açıklaması da, hemen bir sonraki ayette yapılıyor. Buradaki müsrifler, “Kendilerine gelmiş hiçbir delil olmadan Allah’ın ayetlerine karşı mücadele verenlerdir” (Mü’min, 40/35). Görüldüğü gibi Allah’ın yoluna çağıran peygambere karşı mücadele etmek de müsriflik olarak niteleniyor.
Zuhruf suresinin 4–5. ayetlerinde de Kur’ân’ın ilahi vahiy eseri yüce bir kitap olduğu söyleniyor, sonra da müşriklere hitaben, “Siz israf eden bir kavim olduğunuz halde bu uyarıyı sizden geri mi çekelim?” deniliyor. Bu ayette müsrif kavim tabirinden murat, Allah’ın uyarısına müstahak olmuş müşrik topluluktur.
İbadette İsraf
İsrafın bir türü de ibadetlerde israftır. Bundan kastedilen mana, insanın çok fazla ibadet etmesi değil, ibadetlerde kusurlu davranmasıdır. İçinde israf kelimesinin geçtiği ayetlerden biri olan En’âm suresinin 141. ayetinde, ekinleri ve meyveleri verenin Allah olduğundan bahsedildikten sonra, “Hasat gününde onlardan yiyin, fakirin hakkını da verin, israf etmeyin” buyruluyor. Bu ayetin açık anlamı, fakire verirken israf etmeyin, kendinizi muhtaç duruma düşürecek seviyede vermeyin şeklindedir. Ancak ayet farklı bir şekilde anlaşılmaya da müsaittir. Bu anlam ise, fakire vermemek suretiyle israf etmeyin biçimindedir. “İsraf etmeyin” sözü “fakirlere verin” sözünün hemen akabinde söylendiği için fakirlere vermeme haddi aşmak kabul ediliyor ve israf olarak niteleniyor. Nitekim Said b Müseyyeb ile Muhammed b. Kâ’b bu ayeti, “sadakayı engellemeyin yoksa Rabbinize karşı asi olursunuz” şeklinde anlamışlardır (İbn Kesir, Tefsir, II, 182).
Ahlakta İsraf
İnsan davranışları ruhsal yapıda kök salan huyların tezahürü ve meyveleridir. İnsanın doğru ahlaki davranışlar sergilemesi, onun ruhsal terbiyesiyle doğrudan alakalıdır. Din öncelikle ve özellikle insanı ruhi yönden terbiye eder; bu çerçevede yapılan kusurları da ahlaki israf sayar. Yani ahlakta israf, insanın ahlaksızca davranışlar sergilemesidir. Ahlaklı davranmak dinin en önem verdiği hususlardan olması hasebiyle bunun da çeşitli boyutlarıyla Kur’ân’da zikredildiğini görüyoruz.
Ahlaki israfın bir boyutu nankörlüktür. Yunus suresi 10/12. ayetinde insanın Allah karşısında nankörce tavrından bahsedilirken insan için müsrif nitelemesi yapılıyor. Bu tavır, sıkıntılı anlarında Allah’a yönelip, O’na yalvarıp yakarma, sıkıntı sona erip refaha eriştiğinde ise, hiç yalvarıp yakarmamış gibi O’ndan yüz çevirip nankörlük yapma tavrıdır. Bu Allah’ın hoşlanmadığı bir tavırdır ve Kur’ân sık sık insanın bu tavrını dile getirerek uyarmaktadır (mesela bkz. Lokman 31/32; Meâric 70/20; Fecr 89/15-16). Yukarıdaki ayet, böyle davrananların amellerinin onlara hoş gösterildiğinden bahsettikten sonra, bu tipler için de müsrifler tabirini kullanmıştır. Bu ayetteki müsrif tabiri de, Allah karşısında saygısızlık yapanları anlatıyor.
Ahlaki israfın bir türü de, yeryüzünde bozgunculuk çıkarmaktır. Şuarâ suresinin 151. ayetindeki israf kelimesi bu anlamda kullanılmaktadır. Hz. Salih’in (a.s.) Semud kavmine peygamber olarak gönderilişinden bahsedilirken “İsraf edenlerin işlerine uymayın” buyruluyor. Buradaki israf edenler tabirinden kimlerin kastedildiği, hemen bir sonraki ayette açıklanmıştır ki bunlar, “Yeryüzünde fesat çıkarıp bozgunculuk yapanlar, ıslah edici tavır sergilemeyenlerdir” (Şuarâ, 26/152). Ahlaki israfın bir türü de cinsel sapıklıktır. Hz. Lût’- un peygamber olarak gönderildiği kavminin sapıklığından bahseden A’râf suresinin 81 ve Zâriyat suresinin 34. ayetleri de konumuza mesnet teşkil etmektedir. A’râf suresinde Lût kavminin sapıklığı anlatıldıktan sonra onların müsrif bir kavim olduğu söylenmektedir. Zâriyat suresinde de Hz. İbrahim’e gelen elçilerin (melekler), müsrif (günaha batmış) bir topluma sert bir ceza vermek üzere görevlendirildiklerini söyledikleri nakledilmektedir. Burada müsrif toplum olarak nitelenenlerin yaptığı da mali bir savurganlık değil, dinen de haram sayılan gayri tabii ve gayri meşru bir fiildir.
Hukukta İsraf
Hukukta israftan kastedilen, hukuk ihlalleridir. Allah insan haklarına önem vermektedir. Bu yüzden gayri hukuki muameleleri bazı örneklerle Kur’ân’da israf olarak nitelemiştir.
Hukuki israfın bir türü, idarede baskıcı davranmak, idaresi altındakilere zulüm yapmaktır. Firavun’un müsrifliğini anlatan Yunus suresinin 83. ayeti bu konuya ışık tutmaktadır. Bu ayette Firavun’dan korktuklarından ötürü kavminden çok az bir grup dışında Hz. Musa’ya iman eden olmadığı anlatılırken, Firavun’un güç ve iktidar sahibi olduğu vurgulanıyor ve müsrif olarak niteleniyor. Buradaki müsriflik Firavun’un idare ettiği insanlara karşı yapmış olduğu zulüm ve baskılarındaki ölçüsüzlüğü ifade etmektedir. Duhan suresinin 31-32. ayetlerinde de “Biz İsrailoğullarını Firavun’un aşağılayıcı azabından kurtardık. O iktidar sahibi müsriflerdendi” buyrularak Firavun, aynı şekilde müsrif olarak vasıflanıyor.
Hukuki israfın bir türü de, adam öldürmektir. Mâide suresinin 32. ayetinde, “İsrailoğullarına, “Haksız yere bir insanı öldüren bütün insanlığı öldürmüş gibi olur, bir kimseyi kurtaran da bütün insanlığı kurtarmış gibi olur” diye yazdık. Elçilerimiz onlara hakikatin bütün delilleriyle geldiler, ama onların birçoğu yeryüzünde müsrifliğe devam etti” buyruluyor. Burada onların müsrifliğe devam etmesi, mal ve ekonomik kaynakları kötüye kullanması anlamında değil, yeryüzünde bozgunculuk çıkarması ve adam öldürmeye devam etmesi anlamındadır. Nitekim bir sonraki ayette (Maide, 5/33) Allah’a ve peygambere savaş açanlarla yeryüzünde fesat çıkaranların nasıl cezalandırılacaklarından bahsetmektedir.
Hukuki israfın bir türü, haksızlıklara karşılık vermede ölçüsüz davranmaktır. “Haklı bir sebep olmadıkça, Allah’- ın, öldürülmesini haram kıldığı cana kıymayın. Kim haksız yere öldürülürse, biz onun velisine yetki vermişizdir. Ancak o da (kısas yoluyla) öldürmede israf etmesin. Çünkü kendisine yardım edilmiştir” mealindeki İsrâ suresinin 33. ayeti bu tür israfı anlatır. Bu ayette öldürülen bir kimsenin velisine, karşılık vermede israf etmemesi, meşru ölçüyü aşmaması emrediliyor. Buradaki israf, yapılan bir haksızlığa karşılık vermede sınırı aşmak anlamına geliyor.
Hukuki israfın bir başka türü, yetimlerin mallarını yemektir. Yetimlerin malları ve onlara sahiplik edenlerle ilgili Nisa suresinin 6. ayetinde yetimlerin mallarına nezaret eden yakınlarının bu mallardan aceleyle ve müsrifçe yememesi gerektiğini öğütlüyor, yetime sahiplik eden varlıklı ise, yetim malı yemekten sakınmasını emrediyor, fakir ise, ma’ruf vechile yemesine izin veriyor. Aksine davranıp keyfîce kullanmayı müsriflik olarak vasıflandırıyor. Buradaki “müsrifçe yemeyin” ifadesiyle kastedilen, “yeterince yiyin” anlamında değil, “eğer muhtaç durumda değilseniz yemeyin” anlamındadır.
Malda İsraf
İsrafın bir türü de malda israftır. A’raf suresinin 31. ayetinde “Ey Âdemoğulları, her mescide gidişinizde temiz ve güzel elbiselerinizi giyin. Yiyin için, fakat israf etmeyin. Çünkü Allah israf edenleri sevmez” buyrulmaktadır. Bu ayetteki israf maddi imkânları dengesizce kullanmak, saçıp savurmak anlamındadır. Yine En’âm suresinin 141. ayetinde ekinleri ve meyveleri verenin Allah olduğundan bahisle “hasat gününde onlardan yiyin, fakirin hakkını da verin, israf etmeyin” denilmektedir. Burada “israf etmeyin” sözü “vermekte israf etmeyin, yani aşırı gitmeyin” şeklinde tefsir edilmiştir. (İbn Kesir, Tefsir, II, 182).
Zikrettiğimiz ayetlerden de anlaşılacağı gibi, Kur’ân-ı Kerim’de yetim malı yemekten, haksız yere adam öldürmeye; fakirin hakkı olan sadakayı vermemekten, gayri meşru ve gayri tabii cinsel ilişkiye; sıkıntılı durumlarda Allah’a yalvarıp yakarıp da maddi refah zamanlarında Allah’ı tanımamaktan, idaresi altındakilere zulmetmeye; başkasının haksızlığına karşılık vermede aşırı davranmaktan, peygamber mesajına kulak vermemeye, yeryüzünde bozgunculuk yapıp ıslah edici tavır sergilememekten, malları saçıp savurmaya kadar bir dizi günah sıralanmakta ve bunlar israf, bunları yapanlar da müsrif olarak adlandırılmaktadır. Bunlar da gösteriyor ki israf, sadece ekonomik bir metaın zayi edilişi değil, bir bütün olarak insan hayatının çeşitli günahlarla zayi edilişidir.
Hayatın İsrafı Karşısında Mümin Ne Yapmalı?
Her insanın günahları ve Allah karşısında hataları vardır. Bu, insanın tabiatından kaynaklanmaktadır. Allah dileseydi kulunu günah işlemeyecek biçimde yaratırdı. Ancak başta da söylediğimiz gibi imtihanın gerçekleşmesi için insanın böyle yaratılması gereklidir. Peki, insan bu kusurlar için ne yapmalıdır? Kur’ân-ı Kerim, müminlere, Allah’a yaptığı saygısızlıklar, haddi aşmalar karşısında ne yapması gerektiğini de öğretmektedir. Burada yapılması gereken şey, kemal-i edeple tövbe etmek ve af dilemektir (mesela bkz. Hud 11/3).
Fakat bunun da öncesinde insanın Allah’ın affedicilik vasfını (Afüvvün) bilmesi ve Allah’tan ümidini kesmemesi gerekiyor. Çünkü günah işlemek insanda bir ümitsizlik hissi doğurur ve Allah’ın yüce dergâhından daha fazla uzaklaşmasına neden olur. Allah günah işleyenlerde oluşan bu duyguyu bertaraf etmek için Zümer suresinin 53. ayetinde, “Ey kendilerine karşı israf eden/haddi aşan kullarım, Allah’tan ümit kesmeyin” diye hitap ediyor. Bu ayette Allah, bazı insanların kendilerine karşı israf ettiklerini, günaha düştüklerini ifade etse de, bunları yine de “kullarım” hitabıyla kendine nispet ediyor, kapısından uzaklaştırmıyor. İlk önce insan, bunun idrakinde olmalıdır. Bundan sonraki safha ise tövbe etme ve af dileme safhasıdır. Bu da Kur’ân’da, bir peygambere tabi olmuş, onunla birlikte mücadele etmiş müminlerin Allah’tan nasıl af diledikleri anlatılırken öğretiliyor. Onların, “Rabbimiz! Bizim günahlarımızı ve işimizdeki israflarımızı (taşkınlıklarımızı) bağışla ve (yolunda) ayaklarımızı sağlam tut” diye dua ettiklerinden bahsediliyor (Âli İmran 3/147) ki bu, Hz. Peygamber’in (s.a.s.) ümmetine, siz de böyle yapın şeklinde yol göstermesi, emretmesi anlamına gelmektedir.
* Araştırmacı Yazar mtoprak@yeniumit.com.tr
.
Ekonomik Refah Ve Sıkıntının Manevî Sebepleri Üzerine
Dr. Muhsin Toprak
Bu yazıda insanların yaşadıkları maddi refah ve sıkıntının manevi sebepleri üzerine Kur’ân perspektifinden bir inceleme yapmayı hedefliyoruz. Gayemiz de insan hayatını en çok etkileyen ekonomik durumumuz üzerine doğru bir bakış açısı geliştirmektir.
Ekonomik Refah Ve Sıkıntıda İlahî İradenin Etkisi
Allah’ın mutlak iradesi, insanların maddî durumlarının farklı seviyelerde olmasını istemiştir. Yani ekonomik refah veya darlığın mutlak sebebi İlâhî iradedir. Allah insan hayatını bunlarla malul kılmıştır. Dolayısıyla insanların imkânları ekonomik bakımdan eşit seviyede değildir. Nitekim, “Dünya hayatında insanların geçimliklerini biz taksim ettik. Bir kısmının diğer bir kısmını çalıştırması için kimini kimine derecelerle üstün kıldık” (Zuhruf, 43/32) ayeti bu gerçeği dile getirir. Bu farklılığın hikmeti de ayette söylendiği gibi insanları birbirine muhtaç kılmak suretiyle toplumsal hayatın çarkını döndürmektir. Böylece geliri dar olanlar, ihtiyaçlarını gidermek için başkalarının işinde çalışacak, geniş olanlar da işlerini gördürmek üzere başkalarını çalıştıracaktır.
İnsan Davranışlarının Rolü
Hayatımızı en çok etkileyen ekonomik durumumuz hakkında çeşitli yorumlar yaparız. Bu yorumlara bakıldığında genellikle esbap dairesinde oldukları, yani ekonomik refah ve sıkıntı durumlarının hep maddî sebepler çerçevesinde izah edildiği görülür. İnsanlar çalışmayla kazanma arasında doğru orantılı bir ilişki kurmak suretiyle maddî sebeplere bağlı olarak, kazandıklarını veya kazanamadıklarını, zenginleştiklerini veya fakirleştiklerini söylerler. Bu bir yönüyle doğrudur. “İnsan, emek ve gayretinin neticesinden başka şey elde edemez.” (Necm, 53/39) ayeti bunu ifade eder. Ekonomik metaı Allah yaratmıştır, insan da sebeplerine müracaat ederek elde eder. Bu, meselenin yaratma ve talep etme çerçevesinde cereyan eden tabii yönüdür. Buna göre insanlar çalışıp çalışmama ölçüsünde ekonomik refah ve sıkıntı halleri yaşarlar. Ancak mesele bununla sınırlı değildir. Hadisenin bir de manevî yönü vardır. Bu, insanın davranışları karşısında Allah’ın muamelesi şeklinde cereyan eder.
İnsanların bazı davranış ve amelleri, Allah’ın hoşuna giderek rızıklarının genişlemesine sebep olabileceği gibi, diğer bazı davranışları da Allah’ın hoşuna gitmediği için daralmasına sebep olabilir. Burada meselenin anlaşılmasına katkı sağlayacağını düşündüğümüz dört grup ameli, örnek olmak üzere kısaca konu edineceğiz. Bunlar, takva ve fısk, şükür ve nankörlük, cömertlik ve cimrilik, sıla-i rahim ve sıla-i rahimi terk etmektir.
Takva ve Fısk: Mümin harama düşmekten sakınır, Allah’a karşı saygılı davranır, düşüncede, duyguda ve amelde dini yaşayışını değiştirmezse Allah da ona iyi muamelede, ihsan ve ikramda bulunur. Allah kendisine karşı böyle davranan bir kulunu hüsrana uğratmaz, sıkıntıda bırakmaz. Bilakis onu görüp gözeterek sıkıntılarını giderir ve ummadığı yerden rızıklandırır. Çünkü Allah hiç bir ameli zayi etmez ve karşılıksız bırakmaz. Allah’ın sünneti budur. “Allah kendisine karşı gelmekten sakınan kimseye kurtuluş yolu hazırlar ve onu ummadığı yerden rızıklandırır.” (Talâk, 65/23) âyeti bu gerçeği ortaya koyar. Allah’ın mümine yaptığı ihsanlar bazen insanın gözle göremeyeceği bir şekilde malına bereket, kendine salih evlat vermek, hastalıkları, bela ve musibetleri defetmekle olur, bazen da gözle görülen bir ikram şeklinde olur. Hatta bazı durumlarda kul maddi sebeplere müracaat etmese de Allah ona ihsanda bulunabilir. Nitekim Allah’ın, ibadethanede Hz. Meryem’e yaptığı ikram bunun bir misalidir. (bkz. Âl-i İmrân 3/37; Meryem 19/25). Hz. Meryem’in yanına Hz. Zekeriyya (a.s) her girişinde bir takım yiyecekler bulurdu. Bunlar kışta yaz meyveleri yazda da kış meyveleri olurdu. Hz. Meryem onların Allah tarafından verildiğini söylerdi. (İbn Kesir, Tefsir, 1/360). Bu ikramın sebebi Hz. Meryem’in muttaki ve saliha oluşu idi. Demek ki hoşuna giden davranışları sebebiyle Allah kullarına sebepli veya sebepsiz ikram ve ihsanlarda bulunabilir.
Bunun aksine mümin günahlarla Allah’a karşı saygısızlık eder ve tövbe ederek durumunu düzeltmezse Allah da onu maddi sıkıntıya düşürür. Bu hususta Kur’ân başımıza gelen musibetlerin, kendi yaptıklarımızdan kaynaklandığını, yine de Allah’ın çoğu hatalarımızı affettiğini beyan etmekte (bkz. Şûrâ, 42/30), “Benim zikrimden yüz çeviren için sıkıntılı bir hayat vardır” (Tâhâ, 20/124) ayeti bunu anlatmaktadır. Peygamberimiz (s.a.s)’de, “Kişi günahı sebebiyle rızıktan mahrum olur.” (İbn Mace, Mukaddime 10), “Zina fakirliği getirir.” (Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, I/141) ve “Yiyecek maddelerinde müslümalara karşı ihtikar (stokculuk) yapanı Allah cüzzam ve iflas ile cezalandırır.” (İbn Mâce, Ticâret 6) buyurmuştur.
Şükür ve Nankörlük: Şükür kendisine verilen nimetler karşısında insanın yapması gereken bir vazifedir. Kul bununla Allah’ın hoşnutluğunu kazanarak rızkının artmasına sebep olur. “Eğer şükrederseniz andolsun ki nimetlerimi arttırırım.” (İbrahim, 14/7) ayeti şükrün nimeti artıracağını haber vermektedir.
Bunun aksine verilen nimetlere karşı umursamaz davranmak, görmezden gelmek, nankörce bir tavır sergilemek ise, nimetin elden gitmesine, ekonomik bakımdan sıkıntı yaşanmasına sebep- Dr. Muhsin TOPRAK* Ekonomik Refah Ve Sıkıntının Manevî Sebepleri Üzerine 20 tir. Bu konuda “Eğer nankörlük ederseniz bilin ki azabım çok çetindir.” (İbrahim, 14/7) ayeti umumi olarak hem dünya hem de ahiretteki azabın şiddetli olacağını haber verirken, “Allah size güven ve huzur içinde olan bir kasabayı misal verir. Her taraftan oraya bolca rızık geliyordu. Ama Allah’ın nimetlerine nankörlük ettiler, bu yüzden Allah, yaptıklarına karşılık onlara açlık ve korku belasını tattırdı.” (Nahl, 16/12) âyeti de dünyevî cezalandırmanın nasıl olduğunu dile getirmektedir.
Cömertlik ve Cimrilik: İhtiyaç sahiplerinin ihtiyaçlarını giderme, başkalarına yardım etme anlamına gelen cömertlik Allah’- ın hoşuna giden davranışlardandır. Bu sebeple Allah cömert kulunun rızkını eksiltmez bilakis artırır. Bu artış ya Allah’ın malını bereketlendirmesiyle veya verdiğini aynen ya da daha iyisini vermesiyle olur. Allah’ın bu âdetini Kur’ân; “De ki: Doğrusu Rabbim, dilediğinin rızkını hem genişletir ve hem de ona daraltıp bir ölçüye göre verir. Sarf ettiğiniz herhangi bir şeyin yerine O, daha iyisini koyar.” (Sebe, 34/39) âyetiyle anlatmaktadır.
Cömertlik ve Cimrilik: İhtiyaç sahiplerinin ihtiyaçlarını giderme, başkalarına yardım etme anlamına gelen cömertlik Allah’- ın hoşuna giden davranışlardandır. Bu sebeple Allah cömert kulunun rızkını eksiltmez bilakis artırır. Bu artış ya Allah’ın malını bereketlendirmesiyle veya verdiğini aynen ya da daha iyisini vermesiyle olur. Allah’ın bu âdetini Kur’ân; “De ki: Doğrusu Rabbim, dilediğinin rızkını hem genişletir ve hem de ona daraltıp bir ölçüye göre verir. Sarf ettiğiniz herhangi bir şeyin yerine O, daha iyisini koyar.” (Sebe, 34/39) âyetiyle anlatmaktadır.
Bunun aksine cimrilik yapmak hoşuna gitmediği için Allah cimrinin malını eksiltir, bereketini giderir, ahirette de vermekten sakındığı malını kendisine bir ceza olarak sunar. Nitekim Kur’ân-ı kerim’de bu hakikat, “Allah’ın kendilerine bir lütuf olarak verdiklerine cimrice sarılanlar bunun kendileri için hayır olduğunu sanmasınlar. Kıyamet gününde sarfında cimrilik ettikleri şeyler onların boyunlarına takılacaktır” (Al-i İmran, 3/180) ayetiyle ifade edilmektedir (ayrıca bkz. Nisa, 4/36-37).
Sıla-i rahim ve Sıla-i rahimi Kesmek: Akraba ile ilişkisini devam ettirmek, onlara ihsanda bulunmak, iyilik yapmak, gönüllerini almak anlamına gelen sıla-i rahim de Allah’ın hoşuna giden davranışlardandır. Bu yüzden akraba ziyaretlerinin de rızkın artmasına sebep olacağı Hz. Peygamber (s.a.s.) tarafından, “Kim rızkının artmasını ve ecelinin gecikmesini isterse akraba ziyareti yapsın.” (Buhârî, Büyu’ 13) hadisiyle bildirilmiştir.
Sıla-ı rahimi terk etmek anlamına gelen kat’-ı rahim Allah’ın hoşuna gitmeyen davranışlardandır. Kutsi bir hadiste “Rahim, Rahman’dan bir daldır. Allah ona (hitaben) buyurmuştur ki, sıla-i rahim edene ben de rahmetimi eriştiririm, sıla-i rahimi kesenden ben de rahmetimi keserim” (Buhârî, Edeb 13) buyurulmaktadır. Bu hadis, biraz önce zikrettiğimiz hadisle birlikte düşünülürse buradan sıla-i rahimi kesenin rızkının daraltılacağı sonucu çıkarılabilir. Sıla-i rahim Allah’ın çok önem verdiği bir ameldir. Kur’ân, Allah’ın bu konuda nasıl tehditkâr bir ifadede bulunduğunu şu ayetiyle dile getirmektedir: “Demek siz eski halinize dönecek, yeryüzünde bozgunculuk çıkaracak ve akrabalık bağlarını koparacaksınız öyle mi? İşte bunlar Allah’ın kendilerini lanetlediği, sağırlaştırdığı ve gözlerini kör ettiği kimselerdir” (Muhammed, 47/22-23).
Maddi Refah ve Sıkıntının Hikmeti: İmtihan
İnsanın dünyada bulunmasının asıl gayesi kulluktur. Kulluğun hangi seviyede olduğunun tespiti de imtihanla mümkündür. Bu yüzden insanın dünyada bulunmasının bir hikmeti de imtihandır. Allah insanı çeşitli şeylerle imtihan eder. Bu bazen biraz açlık, biraz korku, biraz mal, can ve ürünlerden eksiltmek şeklinde olur (bkz. Bakara, 2/155), bazen de ihsanda bulunmak, mal ve evlat vermek (Enfâl, 8/28 Enbiya, 21/35; Âli İmran, 3/186) şeklinde olur. Kısacası hem bela ve musibetler hem de iyilik ve güzellikler bizler için bir imtihan vesilesidir. Demek ki, nerede, ne zaman, ne ile imtihan olacağımız belli değildir. Bu belirsizlik, insanın her an her şey ile imtihan olabileceği düşüncesiyle hareket etmesini, bu noktada şuurunu uyanık tutmasını sağlar. Aksine insan ne ile imtihan olacağını bildiğinde, imtihan olduğu hususlar dışında gaflete düşer.
Bu imtihanın vesilelerini menfî ve müspet olmak üzere iki guruba ayırabiliriz. Menfî olanlar belâ ve musîbetlerdir. Müspet olanlar ise hayır ve ihsanlardır. İnsanlar genelde bela ve musibetlerle imtihan olunduğunu bilir, fakat çoğu zaman hayır ve iyiliklerle imtihan olduğunu idrak edemezler. Kur’ân, kendisine kitaptan ilim verilen kişi Kraliçenin tahtını göz yumup açıncaya kadar getirdiğinde Hz. Süleyman’ın (a.s.) söylediği, “Bu, Rabbimin, şükür mü yoksa nankörlük mü edeceğimi ortaya çıkarmak üzere beni denemek için verdiği bir lütfudur.” (Neml, 27/40) sözünü örnek göstererek lütufların da bir imtihan vesilesi olduğunu bildirmektedir.
İmtihan bir ayırma, arındırma, seviye kazandırma işlemidir. “İnsan imtihanlarla saflaşır ve özüne erer. Hayat, imtihanlar sayesinde yeknesaklıktan kurtulur ve renklilik kazanır. Ruh imtihan gördüğü nispette olgunlaşır ve büyük işleri göğüsleyebilecek hâle gelir. Geçirilen imtihanın ağırlığı ve soruların terleticiliği nispetinde, ferd, insanlık mektebinde sınıf geçmeye ve yükselmeye hak kazanır.” (F. Gülen, “İmtihan”, Sızıntı, Temmuz 1982). İmtihan ile insanın dinî yaşantısında yani imanında, amelinde, ahlâkında, sabrında, Allah’ın taksimine rıza göstermesinde vs. sadık olup olmadığı tespit edilir. İhlaslı hareket edenle, menfaatleri icabı işin içinde bulunanlar ortaya çıkarılır. Bu, tıpkı madenleri ateşe sokarak cürufla saf madeni ayırmak gibi bir işlemdir. Kur’ân bu hususu çeşitli âyetleriyle dile getirmektedir (Ankebût, 29/2-3; Âli İmran, 3/142; Mâide, 5/94; Kehf, 18/12; Sebe’, 34/21; Muhammed, 47/31; Hadid, 57/25.)
Allah, aslında ezelî olan ilmiyle insanın durumunu bilmektedir. Fakat imtihanla bir insanın ne durumda olduğunu kendisine veya diğer insanlara göstermek, insanları kendilerine ve birbirine şahit tutmak ister. Bunu da, ahirette insanın kendini savunmasına veya itiraz etmesine meydan vermemek için yapar.
Maddi Refah ve Sıkıntıyı Yorumlamanın Âdâbı
Başına gelen bu tür durumları mümin nasıl yorumlamalı, hangi şeyin gerçekten ikram, hangisinin de gerçekten musibet olduğunu nasıl anlamalı ve anlamlandırmalıdır? Tabii ki bunları yorumlama tamamen insanın aldığı tefekkür terbiyesine, hayata bakışına, dünya görüşüne bağlıdır. “İmtihana konu olan hadise aynı olduğu halde etkileri onu yaşayanların hayat ve dünya görüşlerinin farklılığı oranında değişik olur. Nitekim Müslümanların başına sıkıntı ve darlık geldiğinde Allah’ın onunla ilgili hikmet ve merhametini düşünerek Allah’a daha çok sığınır ve daha çok yalvarır. Ondan daha çok korkar. Diğer taraftan benzer bir olay fasık ve münafığı Allah’tan daha çok uzaklaştırarak mesafeyi artırır ve onu çılgına çevirir. Yine bolluk ve rahatlık, takva sahibi bir müminin uyanıklığını, hassasiyetini ve şükrünü artırırken fasık ve münafığı şımartarak yoldan çıkarır.” (S. Kutup, Fî zılali’l-Kur’ân, 1/51).
Bu itibarla mümin hem ekonomik bolluğu hem de darlığı ikrâm-ı ilâhî olarak değerlendirmelidir. Zira “derece-i hararet gibi her musibette bir derece-i nimet vardır. Daha büyüğünü düşünüp, küçükteki derece-i nimeti görüp Allah’a şükretmeli” (Nursî, Hakikat Çekirdekleri). Ekonomik sıkıntıyı her zaman kötü, refahı da iyi saymamak gerekir. Rızıkların bol olması her zaman Allah’ın hoşnutluğunu, dar olması da gazabını göstermez. Başımıza gelen her iyiliği ikram görüp sevinmek, kötülüğü de ceza görüp üzülmek doğru değildir. Bu noktada başımıza gelen hadiseleri, “Hoşunuza gitmeyen bir şey sizin için hayır, hoşunuza giden bir şey de sizin için şer olabilir. Allah bilir, siz bilmezsiniz” (Bakara, 2/216) ayetinin ikazı çerçevesinde değerlendirmek gerekir. Dolayısıyla bunları imtihanın bir çeşidi olarak görüp, iyilik ve ihsan geldiğinde şükürle, kötülük ve musibet geldiğinde ise sabırla karşılayıp, imtihanı kazanmaya çalışmak lazımdır. Bu bir müminlik vasfıdır, mümin böyle yapmalıdır. Nitekim Efendimiz (s.a.s.) nurlu beyanlarıyla böyle davranmayı müminin bir niteliği olarak tavsif etmektedir: “Müminin işi ne kadar hayret vericidir ve bu, müminden başkası için söz konusu değildir. Ona bir iyilik dokunduğunda şükreder, o onun için hayır olur, bir zarar dokunduğunda ona sabreder o da onun için hayır olur” (Müslim, Zühd, 64). Hadis-i şerifin vurguladığı gibi önemli olan husus, başına gelen şeyin niteliği değil, müminin onu değerlendirmesidir.
Burada insanın başına gelen iyiliğin mi hayır, yoksa musibetin mi hayır olduğu hususunda bir netlik olmadığı açık biçimde ortaya çıkıyor. “Kim bilir şu sevimsiz görünen işlerin belki ne güzellikleri vardır ve dış görünüşleri ile güzel olan şeylerin de arkasında ne çirkinlikler yatıyordur. Şüphesiz bu işlerin hakikatini, hadiseleri bütün yönleriyle gören, işlerin gizli olan akıbetlerine vakıf olan Allah bilir.” (Kutup, Fî zılal, 1/225). Bazı musibetler var ki, insan için sonuç itibariyle hayır, bazı nimetler de var ki sonuç itibariyle musibet olabiliyor. Mesela, insanı Allah’tan uzaklaştıran nimet, en büyük musibettir. Kehf suresinde anlatılan adamın durumu (bkz. Kehf, 18/32-44) bu meseleye çok güzel bir misal teşkil etmektedir. Bu kişi bir başkasıyla bahçelerinin başına gelmiş seyretmektedir. Allah’ın ona bahşettiği etrafı hurma ağaçlarıyla çevrili, içinde üzüm bağları ve ekinler olan ve içinden sular akan o iki güzel bahçe karşısında böbürlenerek arkadaşına: “Ben senden zengin ve nüfusça üstünüm, bu bahçenin batacağını da kıyametin kopacağını da zannetmem” der. Arkadaşı onu ikaz etmesine rağmen gafletten uyanmaz ve Allah bir afetle bahçeleri alt üst eder. Bu hadiseyi gözler önüne seren Kur’ân, bazı kimselere yapılan ikramların kendi davranışları sebebiyle sonuçta onlar için nasıl bir musibet haline geldiğini açıkça ortaya koymaktadır.
İnsanlar bela ve musibetlerden şikâyet etme yerine bunları iyi değerlendirirlerse kendileri için ne büyük birer ikrâm-ı ilâhî olduğunu görürler. Zira Allah (c.c.) bunları, onların günahlarına, kusur ve hatalarına keffâret saymak suretiyle müminlere ikrâm etmiş olur. Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.s.), “Müslümana isabet eden yorgunluk, hastalık, üzüntü, keder, ezâ, cefâ hatta diken batmasına varıncıya kadar her şeyle Allah onun günahlarını siler.” (Buhâri, Merdâ, 1), “Müslümanlara dokunan bir musibet ve eziyetle Allah, tıpkı ağacın yapraklarının dökülmesi gibi onun günahlarını döker.” (Buhârî, Merdâ, 2) buyurmak suretiyle bu hakikati dile getirmektedir. Rızık darlığı da mümini hatalarından, günahlarından temizleyen böyle bir musibet olabilir. Mümin için rızkın daraltılarak fakirleştirilmesinin sebebi bazen hatalarından dolayı ona bir ikaz da olabilir. Zira insan yaptığı hatalardan dolayı genelde musibetlerle ikaz edilir. Bu aynen başkasının arazisine giren koyunlara çobanın taş atması gibidir. Dolayısıyla mümin bunu da Allah’ın kendisine bir rahmeti, bir ikramı olarak görmelidir.
Maddi sıkıntıların, bela ve musibetlerin kötüler için kötülüklerinden dolayı Allah’ın bir cezası olduğu hemen herkes tarafından tahmin edilen bir husustur. “Kul azmayınca Allah yazmaz” atasözümüz bu hakikati çok veciz biçimde dile getirmektedir. Ancak kötülere yapılan ihsanlar onlara bir ikram değildir. Bunlar istidrac olarak değerlendirmelidir. İstidrac, Allah’ın kâfirlere veya azmış, doğru yoldan sapmış insanlara nimetlerini artırmasıdır. Allah o kimselere nimetlerini artırdıkça onların azgınlık ve taşkınlıkları da artar. Azgınlık ve taşkınlıkları belli bir seviyeye ulaşınca da helâk olmaya müstehak olurlar. Dolayısıyla kötülere yapılan ikramlar bir mükâfat olarak algılanmamalı, bunlar bir istidrac olarak kabul edilmelidir. Bu durumu Kur’ân, “Ey Muhammed! Kur’ân’ı yalanlayanları bana bırak. Biz onları bilmedikleri yerden yavaş yavaş azaba yaklaştıracağız. Onlara mehil veriyorum.» (Kalem, 68/44-45), “O kâfirler kendilerine mühlet vermemizin kendileri hakkında hayır olduğunu sanmasınlar. Onlara mühlet vermemiz, günahlarının artması içindir. (Âl-i İmran, 3/178) ayetleriyle dile getirir.
Hz. Peygamber (s.a.s.) de, “Allah’a isyanına rağmen bir kulun kendisine dünyada sevdiği şeylerin verildiğini görmesi istidraçtır.” buyurmuş ve “Kendilerine hatırlatılanları unuttuklarında onlara her şeyin kapısını açtık (ekonomik bolluk verdik). Kendilerine verilenlere sevinince ansızın onları yakaladık da umutsuzca kalakaldılar.” (En’âm, 6/44) âyetini okumuştur. (İbn Hanbel, Müsned, 4/145). Kur’ân şahsî bir istidrac örneği olarak Kârun’u anlatır (bkz. Kasas, 28/76-84). Allah Kârûn’a öyle bir zenginlik nasip etmişti ki, hazinelerinin anahtarlarını bir grup insan ancak taşıyabilecek kadar zenginliğini artırmıştı. Ama o, zenginliği arttıkça şımarmış ve zenginliğini kendi ilim ve maharetine dayandırmıştı. En sonunda Allah onu da, malını da, mülkünü de yerin dibine geçirmiştir. İşte bu, bir istidracdır.
Sonuç
Buraya kadar söylediklerimizi toparlayacak olursak, ekonomik hayatta Allah’ın bir taksimi vardır ve bu taksim herkes için eşit değildir. Bunun hikmeti insanların birbirlerine muhtaç kılınmasıyla ekonomik hayatın çarkının döndürülmesidir. İnsanların davranışları, hal ve hareketleri karşısında Allah’ın onlara bir muamelesi de söz konusudur. İşte bunlardan Allah’ı memnun edenler daha dünyadayken iyi, memnun etmeyenler de kötü bir karşılık görürler. Kâinatta hiçbir şey ilâhî iradenin dışında cereyan etmediğinden, ekonomik hayatta yaşanan bazı sıkıntı ve refah durumları da bu iradenin dışında cereyan etmez. Allah varlıklar içinde kendisine muhatap aldığı insanı bu gibi durumlarla imtihan etmektedir. Dolayısıyla insan başına gelen bela ve musibetleri, hayır ve ihsanları imtihanın bir parçası olarak görmelidir.
* Araştırmacı Yazar
mtoprak@yeniumit.com.tr
.
Dini Hayatı Kemiren Tehlike: DÜNYEVİLEŞME
Dr. Muhsin Toprak
|
Konumunun hakkını veremeyip bulunduğu noktadan kayanların iflah olduğu hiç görülmemiştir. Kaldı ki biz, değil bir kısım dünyevî mülâhazalar, yaşama sevdasını ya da menfaat ve çıkar düşüncesini dahi intihar sayma konumundayız.
|
Dünyevileşme, kendini dünyanın çekiciliğine kaptırma, onun esir ve zebunu haline gelme anlamına gelir. Bu kavram, hayat tarzı, eşya ve hadiselere bakış şekli ehl-i dünyanın arzu ettiği biçimde olan insanın halini anlatır. Bu itibarla dünyevileşme, dinin örgülediği hayat biçimine, varlığa ve hâdiselere bakış açısına ters olmayı ifade eder. Hayatın merkezine dini koyarak yaşamanın ve düşünmenin zıttı olması sebebiyle dünyevileşme, yine ona ters orantılı olarak artan, eksilen bir yapıya sahiptir. Yani ondaki artış bunda eksilme, bundaki artış da onda eksilme meydana getirir. Ayrıca bu terim bir oldu-bitti hâdiseyi değil, yaşanan bir süreci haber verir. Dünyevileşmenin değişik buutları vardır ve bu olguyu herkes farklı oranlarda yaşar.
Dünyevileşme Serüvenimiz
Dünya, üzerinde hayat bulduğumuz, hayatımızı devam ettirmek için kendisinden istifade ettiğimiz yerdir. Bu yönden kendisiyle tabii bir ilişkimiz vardır. Hayatımız ona bağlandığı için ondan faydalanma noktasında alakamızı kesmemiz mümkün değildir. Bir de dünyanın, statüler, makamlar, mevkiler, değerler üreterek kurduğumuz ve adına içtimai hayat dediğimiz bir tarafı daha bulunmaktadır. Hayatımız bir yönüyle bunlarla da kayıtlı olduğundan bu tarafıyla da ilişkimizi kesemiyoruz.
Allah (c.c.), dünyamızı tabiatı itibariyle güzel ve cazibedar yaratmış, mevki ve makamlara bir tatlılık vermiştir. Fakat dünyanın sadece güzel ve tatlı olması insanı kendine çekmeye yetmemektedir. Allah aynı zamanda insan fıtratında ona karşı bir meyil de koymuştur. Dolayısıyla dünya, insanın hem sahip olma, haz alma duygularına, hem de başkalarına hâkim olma, yönetme arzularına hitap etmektedir. “Kadınlar, oğullar, yığın yığın biriktirilmiş altın ve gümüş, güzel cins atlar, davarlar ve ekinlere olan istekler/arzular insanlar için süslendirilmiştir.” (Âli İmran 3: 14) ayeti ile “Dünya çekicidir, tatlıdır” (Müslim, Zikir, 99) hadis-i şerifi onun cazibedarlığını; “İnsanoğlunun bir vadi dolusu malı olsa ikincisini ister” (Müslim, Zekât, 117) hadisi de insanın meylini ve doymak bilmez arzularını ifade ediyor.
Her iki yönüyle dünyamızdaki o cazibedarlıkla insandaki bu meyil karşılaştığında, ister istemez bir cezbe ve incizap durumu, bir çekme ve çekilme ortamı meydana geliyor. Sonuçta böyle bir ortamda insan kendini dünyaya kaptırıyor ve dünyevileşme başlıyor. Dünyanın tabii yönüyle ilişkisi, faydalanma boyutundan çıkıp, gaye edinme boyutuna geçtiğinde insan bir dünyevileşme sürecine giriyor. Dünya metaını kendi ihtiyaçlarını tatminde kullanması gereken insanoğlu, maalesef bir süre sonra maddenin esiri haline geliyor, dünya malı adeta bir kölenin boynuna takılmış bukağı gibi insanın boynuna takılıyor. İnsandaki hâkimiyet duygusunu, yönetme arzusunu tatmin eden makam, mansıp ve şöhretler cazip olduğundan dünyanın bu yönü de insanı kendine çekiyor ve dünyevileştiriyor. Yani sadece mala, paraya yönelen dünyevileşmiyor, aynı zamanda makama mansıba yönelen de dünyevileşiyor. Hatta bazen sosyal dünyanın makamları tabii dünyanın imkânlarından daha cazip görünüyor, insana daha tatmin edici geliyor ve ihtiraslarını kamçılıyor. Ama insanın en çok hoşuna gidense, ikisinin bir arada olmasıdır. Tabii ki ikisi bir arada olduğunda dünyevileşme de katmerleşiyor. Kısacası dünyanın güzellikleri ve çekiciliği, kendini kaptıran insanın dini hayatını sürekli tüketip duruyor, onu Allah’tan uzaklaştırıyor.
Dünyaya Bakışımız
Din ile dünya arasında aslında çıkış kaynağı itibariyle bir zıtlık yoktur. Her ikisi de Allah’ın irade ve emriyle var olmuştur. Bunlardan biri Allah’ın kelam sıfatından, diğeri de kudret sıfatından gelen iki olgudur. Bunlar, çelişme şöyle dursun, tam aksine birbirini destekleyen şeylerdir. Dünyayı Allah’ın isim ve sıfatlarının tecelligâhı, sanat eserlerinin teşhirgâhı olarak görmek, dinî hayatımızın bir parçası olan tefekkür ve tezekkür için kaynak olur. Diğer taraftan ahiretin tarlası olarak baktığımızda da din ile dünya arasında bir zıtlık göremeyiz. Allah’ın rızasına erme ve ahiret yurdunu kazanma, ancak dünyada yaptıklarımıza bağlıdır. Bunun için yapmamız gerekenlerden bir kısmı da kazançlarımızdan Allah’ın emri ve rızası dairesinde sarfetmektir. Bu yönüyle de dünya, dinî hayatımızı destekleyen bir unsur olur. Ama bütün bunlara rağmen dünyanın dini hayatımızla zıtlaşan bir tarafı var ki, bu da onun çekiciliğine, metaının tatlılığına kendini kaptıran insanı, nefsin ve malın esiri etmesi, onu Allah’tan uzaklaştırmasıdır.
Geldiğimiz bu noktada Bediüzzaman Hazretlerinin dünyaya farklı yönlerden bakmak gerektiğini ifade eden şu tespiti gerçekten harikadır: “Dünyanın üç yüzü vardır. Birinci yüzü, Cenab-ı Hakk’ın esmasına bakar; onların nukûşunu gösterir, mana-i harfiyle, onlara ayinedarlık eder. Dünyanın şu yüzü, hadsiz mektubat-ı Samedaniyedir. Bu yüzü gayet güzeldir, nefrete değil, aşka layıktır. İkinci yüzü, ahirete bakar; ahiretin tarlasıdır, Cennetin mezrasıdır, rahmetin mezheresidir. Şu yüzü dahi, evvelki yüzü gibi güzeldir; tahkire değil, muhabbete layıktır. Üçüncü yüzü, insanın hevesatına bakan ve gaflet perdesi olan ve ehl-i dünyanın mel’abe-i hevesatı olan yüzüdür. Şu yüz çirkindir. Çünkü fanidir, zaildir, elemlidir, aldatır. İşte hadiste varid olan tahkir ve ehl-i hakikatin ettiği nefret, bu yüzdedir.” (Sözler, s. 862-863, Şahdamar yay.). Bu bakış açısından baktığımızda dünya, zikredilen ilk iki yüzüyle dinî hayatımızı takviye eden bir menba, bir tefekkür ve tezekkür alanı, ahirete yönelik amellerimiz için bir tarla iken; bizleri yaşama zevkine gark eden, heveslerimize hitap eden yüzüyle Yüce Yaratıcı’yla alakamızı kesen bir perdedir.
Burada problem, dünya malına sahip olma değil, sahip olduklarımızın kölesi olmaktır. İslâm açısından insanın meşru olan şeyleri sevmesi ve elde etmesinde mahzur yoktur. Nitekim “İnsanlardan kimileri vardır ki, Allah’tan başka şeyleri Allah’a denk tutarlar da onları Allah’ı sever gibi severler. İman edenler ise en çok Allah’ı severler…” (Bakara, 2: 165) ayetinin penceresinden baktığımızda da sevmesi makul ve meşru şeyleri sevmekte mahzur olmadığı gözüküyor. Kur’ân bunları sevmeyin diyerek fıtrata muhalefet etmiyor. İnsan fıtratına dünyaya karşı konulmuş olan sevgi ve ilginin, hayatın devam etmesi açısından temel bir görev icra ettiği de malumdur. Ancak mü’minlerin onları Allah için sevmesi elbette ki daha iyidir. O zaman sevaplı bir amel etmiş olur. Kur’ân onların sevgisinin Allah sevgisinin önüne geçmemesini, yerini almamasını istiyor. Çünkü sevgide malı, makamı, kısacası dünyayı önceleyen insan onun emrine girer, nefsinin ve tutkularının esiri olur. Kur’ân’ın istemediği işte budur. Mevlana Hazretleri’nin deyimiyle mal insan için gemiyi yüzdüren su gibi olmalıdır, ama içine girmemelidir. Çünkü içine girdiğinde gemiyi batıran da aynı sudur. Dünya sevgisi de insanın manevi hayatını batırır.
Yine “Allah’ın sana verdikleriyle ahiret yurdunu kazanmaya bak, bu arada dünyadan da nasibini unutma, Allah sana ihsan ettiği gibi sen de ihsanda bulun.” (Kasas 28/77) ayeti çerçevesinden baktığımızda, Rabbimizin (c.c.), bizlere bahşettiği dünyalıkları, ahireti kazanma istikametinde sarf etmemizi, Kendi yolunda harcamamızı istediğini görüyoruz. Şu hadis-i şerif de bize bu konudaki ölçüyü veriyor. Efendiler Efendisi (s.a.s.), “Salih adam için salih mal ne güzeldir.” (Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 194) buyurmaktadır. Bu hadis, salih adamın dünya malıyla ancak iyilik yapacağını bildiriyor. Şüphesiz ki, Kur’ân ve hadisin konuyla ilgili söyledikleri Müslümanlar için zihin inşasının temel taşlarıdır. Mü’minlerin hayatı bu inşa üzerine kuruluyor. Kur’ân’ın maksadı, zihinlerdeki değer yargılarını doğru bir zemine oturtmak, insanı gelip geçici ve aldatıcı bir geçimlik olan dünya hayatının fevkine çıkarmak, onu dünyanın çekim alanının ötesine geçirmektir. Zihni böyle inşa etmeden mü’mince bir hayat yaşamalarını sağlamak mümkün değildir.
Dünyevileşme Tehlikesi
Her toplumsal harekette, her içtimai oluşumda başlangıçlar daima heyecanlı olur. O hareketin mensupları, o topluluğun tâbileri önceleri heyecan ve aksiyonlarıyla işin içinde bulunurken ilerleyen zamanlarda bu heyecan yavaş yavaş yitirilir, aksiyon kaybolur. Önceleri sıkıntılar çekilir, sonra yavaş yavaş dünyanın kapıları kendilerine açılmaya başlar. Sıkıntılı dönemlerde kardeşlik ve samimiyet üzerine kurulan ilişkiler yerlerini menfaat paylaşımına göre tanzim edilen ilişkilere bırakır. Bağlılıkta zayıflama, değerlerde sapma meydana gelir. Nitekim Müslümanlık içinde ömür geçirmiş ya da kendini dine imana hizmet etmeye adamış nice insanların veya toplulukların ilerleyen zamanlarda hiç de ilk başladıkları gündeki duygularını yaşatamadıklarını, o dönemde kazandıkları safiyane hayat tarzlarını koruyamadıklarını müşahede etmekteyiz. Bunlar aslında baş aşağı gidişin göstergeleridir.
İslâm’dan önceki din mensupları bu süreci yaşamışlardır. Bunun bir örneğine Kitab-ı Mukaddes’te rastlıyoruz. Yahudilerin Büyük İskender’in sultası altında yaşadığı dönemden bahsedilirken, o devirde yönetimi elinde bulunduran bir başkâhinin, eğlence yerleri, oyun alanları yaptırarak dindarları nasıl süfli arzularını tatmine alıştırdığı, din adamlarının bile ibadet ü taatı bırakıp oralara oyunları seyretmek için nasıl koşuşturdukları ve böylece dinî hayatı nasıl yozlaştırdığı anlatılmaktadır (II. Makkabeler, 4/10-14).
Kur’ân-ı Kerim’in de, geçmiş peygamberleri ve onların Allah’a karşı kulluklarını hakkıyla yerine getiren ümmetlerini anlattıktan sonra, “Onların peşinden namazı zayi eden, şehvetlerine tâbi olan bir nesil gelir ki, onlar azgınlıklarının cezasını göreceklerdir” (Meryem, 19/59) ayetiyle onlardan sonra gelen nesillerin dünyevileşme serüvenine temas ettiğini görüyoruz. Bu ayet dünyevileşmenin ilk iki basamağına işaret ediyor. Birincisi başta namaz olmak üzere ibadetleri terk etmek, ikincisi ise süfli arzulara tabi olmaktır. Kuran’ın bu söylediği, sadece geçmişler için söz konusu olan bir durumu haber vermekten ibaret değildir. Bu aynı zamanda gelecek nesiller için de aynı tehlikenin var olduğuna dair bir uyarıdır. Yani bu tehlike, Hz. Muhammed (s.a.s.) ümmeti için de söz konusudur.
Allah Resulü (s.a.s.) ümmeti için bu mevzudaki endişesini şu hadisleriyle dile getirmektedir: “Korktuğum şeylerden birisi de benden sonra size dünya nimet ve zinetlerinin açılması (sizin de onlara gönlünüzü kaptırmanızdır.)” (Buhari, Zekat, 47; Müslim, Zekat 121-122) Hz. Ebu Bekr’in (r.a.) anlattığı şu hâdise de Müslümanların dünyevileşme illetine maruz kalacaklarını haber vermektedir. Bir defasında Hz. Ebu Bekr (r.a.) içecek bir şey istemiş ve kendisine su ile bal ikram edilmişti. Bunları görünce o kadar çok ağladı ki, yanındakileri de ağlattı. Neden ağladığı sorulunca da şunları anlattı: “Ben bir gün Resul-i Ekrem Efendimizi (s.a.s.) elleriyle sanki görmediğim birini itiyormuş gibi yaparken gördüm. ‘Yâ Resulallah ne yapıyorsunuz diye sordum.’ O da buyurdu ki, ‘Ey Ebu Bekir, dünya temessül etti ve bana kendini kabul ettirmek istedi, ama ben kabul etmedim, ellerimle ittim, git.’ dedim. Döndü dedi ki, sen kendini benden kurtardın ama senden sonra gelenler kurtaramayacak.” (Hakim, Müstedrek, IV, 344) İşte Hz. Ebu Bekir’in korkusu da dünyanın kendisini kabul ettirdiği kimselerden olmaktı ve bu sebeple ağlamıştı.
Bu konuda zikretmemiz gereken başka bir hadise de şudur: Cizye tahsili için gittiği Bahreyn’den Ebu Ubeyde b. Cerrah’ın mühim mallarla döndüğünü haber alan Ensar’ın sabah namazını Efendimizle birlikte kılmak için geldiklerinde onlara söylediği sözler de yine Efendimiz’in ümmeti için en çok korktuğu şeyin dünyevileşme olduğunu göstermektedir. Namazdan sonra onlar huzuruna çıktıklarında şöyle demişti: “Öyle zannediyorum ki Ebu Ubeyde’nin bir şeyler getirdiğini haber aldınız. Sevinin ve ileride sizi sevindirecek şeyler bekleyin. Vallahi ben bundan sonra sizin hakkınızda fakirlikten korkmuyorum. Aksine sizden evvelki ümmetlerin önüne dünyalıklar serilip birbiriyle yarıştıkları ve onları helak ettiği gibi sizin önünüze de serilip çekişmenizden ve sizi de helak etmesinden korkuyorum.” (Buhari, Cenaiz 72; Menakıb 25; Müslim, Fezail 30-31) Efendimiz bu tehlikeye şu rivayette aktarılan sözüyle de dikkat çekmektedir. Hz. Peygamber (s.a.s.), “Yakında milletler, yemek yiyenlerin (başkalarını) çanaklarına (sofralarına) davet ettikleri gibi size karşı (savaşmak için) birbirlerini davet edecekler.” buyurunca bir sahabî, “Bu, o gün bizim azlığımızdan dolayı mı olacak?” diye sorar. Rasûlüllah (s.a.s.), “Hayır, aksine siz o gün kalabalık, fakat selin önündeki çerçöp gibi zayıf olacaksınız. Allah, düşmanlarınızın gönlünden sizden korkma hissini soyup alacak, sizin gönlünüze de vehn atacak.” cevabında bulunurlar. Bir başka sahabî, “Vehn nedir ya Rasûlellah?” diye sorunca da, “Vehn, dünyayı sevmek ve ölümü kötü görmektir.” buyururlar (Ebu Davud, Melahim 5).
İşte zikrettiğimiz ayet ve naklettiğimiz hadisler, dinî hayatta zirveye ulaşan tabakalardan sonra peşlerinden gelen nesillerden bir kısmının manevi değerleri yitirip, şehvetlerinin esiri olacaklarını haber vermektedir. Ancak bu ifadeler sadece bir haber vermeden ibaret olmayıp, aynı zamanda bu tehlikeye dikkat çekme anlamına da geliyor. Kur’ân’ın meseleye dikkat çekmesi ve Hz. Peygamber’in bu kadar tahşidatta bulunmasının sebebi, girilen bu yolun sonunun küfre kadar uzanmasıdır. Nitekim Kur’ân bazı kimselerde dünya sevgisinin ahirete nazaran ağır basması sebebiyle küfre düştüklerinden bahseder (bkz. İbrahim, 14/3; Nahl, 16/105-107). Mü’minler böyle bir duruma düşmemek için tedbir almalıdır. Tedbir almanın en iyi yolu da Kur’ân’ın ve Hz. Peygamber’in sözlerine kulak vermek, bu mevzuda yazılıp çizilenlerle zihnimizde oluşan fikrî urları, kalbimizde meydana gelen kötü meyilleri, bu meyillerden meydana gelen manevi kirleri temizlemektir.
Dünyanın Hakikati
Dünyanın güzellikleri başını döndürse ve insan bir yanılgı eseri kendini dünyaya kaptırsa, esir ve zebunu olsa da onun hakikatini görmemizde bize yardımcı olacak, önümüze ışık tutacak Kur’ân ve Hz. Muhammed (s.a.s.) gibi iki nurlu rehberimiz ve bunların arkasından giden ulemamız var. Bu rehberler bize hak ve hakikati göstermekte, gerçeği görmemize yardımcı olmaktadır. Şimdi dünyanın hakikatte ne olduğuna dair Kur’ân’ın ve Hz. Peygamber’in (s.a.s.) söylediklerine bakacağız.
Kur’ân-ı Kerim şu ayetleriyle dünya hayatını bir oyun olarak nitelemekte, gerçek hayatın ise ahiret hayatı olduğunu bildirmektedir: “Düşünseler şunu da anlarlardı ki: bu dünya hayatı geçici bir oyun ve eğlenceden başka bir şey değildir ve ebedî âhiret diyarı ise, hayatın ta kendisidir. Keşke bunu bir bilselerdi!” (Ankebut, 29:64) “İyi bilin ki dünya hayatı, bir oyundur, bir oyalanmadır, bir süstür. Kendi aranızda karşılıklı övünme, mal ve nesli çoğaltma yarışıdır.” (Hadid, 57/20) Kur’ân’ın dünya hayatı hakkında yaptığı oyun ve oyuncak benzetmesi çok anlamlıdır. Bu, çocukların oyuncaklarıyla oynamalarını ya da kendi aralarında kurup oynadıkları oyunları hatıra getirmektedir. Nasıl ki çocuklar, oyun kurduklarında veya oyuncakları olduğunda sevinirler, oyunları bozulduğunda veya oyuncakları kırıldığında üzülürlerse, büyükler de dünyalıklarıyla oyalanıp haz alır, bunlara bir zarar geldiğinde veya ellerinden çıktığında ise üzülüp mahvolurlar.
Kur’ân-ı Kerim yine şu ayetleriyle dünya hayatının bir süsten ibaret olduğunu anlatmakta, geçiciliğini dile getirmektedir: “Nefsani arzulara, (özellikle) kadınlara, oğullara, yığın yığın biriktirilmiş altın ve gümüşe, salma atlara, sağmal hayvanlara ve ekinlere karşı düşkünlük insanlara çekici kılındı. Bunlar, dünya hayatının geçici menfaatleridir. Halbuki varılacak güzel yer, Allah’ın katındadır. (Resulüm!) De ki: Size bunlardan daha iyisini bildireyim mi? Takva sahipleri için Rableri yanında, içinden ırmaklar akan, ebediyen kalacakları cennetler, tertemiz eşler ve (hepsinin üstünde) Allah’ın hoşnutluğu vardır. Allah kullarını çok iyi görür.” (Âl-i İmran, 3: 14-15; bkz. Kehf, 18: 46).
Bu ayetler dünyevi zinetlerin sonsuzluk terazisindeki ağırlıklarını ve hak ettikleri değeri gösteriyor, daha fazlasını değil. Terazinin bir kefesinde dünya nimetleri ile onların kıymetsizliği, diğer kefesinde ahiret hayatı, onun ciddiyeti ve ağırlığı. Dolayısıyla dünyevi şeyler gerçek değer yargısı olamaz ve insanlar bunlara göre değerlendirilemez. Ahiret için kalıcı olan ve Allah katında değeri olan şeyler, iyi sözler, güzel davranışlar ve salih amellerdir. (S. Kutup, Fî Zılâl, VI, 3491) Günlük hayatta insanlar gönüllerini mala, makama bağlıyorlarsa bilmelidirler ki, bunlar yeşilliklerin sararıp solması, kuruyup çerçöp olması gibi zail olmaya mahkûmdur. Ama ne yazık ki insanoğlu bu geçici güzelliklere kolayca kanıyor, çabucak aldanıyor ve bunlarla kendini güçlü hissediyor.
Kur’ân-ı Kerim bir başka benzetmeyle dünya hayatını, yağmurlarla yeşeren, sonra da kuruyup çerçöp haline gelen yeryüzüne benzetmektedir: “İyi bilin ki dünya hayatı, bir oyundur, bir oyalanmadır, bir süstür. Kendi aranızda karşılıklı övünme, mal ve nesli çoğaltma yarışıdır. Tıpkı o yağmura benzer ki bitirdiği ürün, çiftçilerin hoşuna gider. Ama sonra kurur, sen onu sapsarı kurumuş görürsün. Sonra da çerçöp haline gelir. İşte dünya hayatı da böyledir. Âhirette ise kâfirler için şiddetli bir ceza, mü’minler için ise Rab’leri tarafından bir mağfiret ve rıza! Evet, dünya hayatı bir aldanma metaından başka bir şey değildir.” (Hadid, 57/20; benzeri anlatımlar için bkz. Yunus, 10/24 Kehf, 18/45). Dolayısıyla Kur’ân, mahiyeti zail olmak, kuruyup gitmek olan dünya hakkında insanlara, “Dünya hayatı sizi aldatmasın.” (Fatır, 35/5) ikazı yapmaktadır.
Bu ayette ince bir anlatımla aslında kâfirlerin dünya hayatına düşkün oldukları anlatılmaktadır. Ayette geçen, “Bu bir yağmurdur ki, bitirdiği bitki çiftçilerin hoşuna gider” ifadesinde “çiftçiler” anlamında “küffar” lafzı kullanılmıştır. Küffar, kâfir kelimesinin çoğuludur. Kâfir, örten demektir. Çiftçiye kâfir denmesi de, toprağı kazıp, tohumu atıp üstünü toprakla örtmesinden dolayıdır. Burada kâfir kelimesinin kullanılmasında tevriye sanatı vardır. (Kutup, Fî Zılâl, VI, 3491) Burada âdeta, ektiği ekinin gür çıkması çiftçileri sevindirdiği gibi, dünyalıklarının bol olması da kâfirleri sevindirir denmek istenmiştir. Bu anlatım yoluyla onların dünya hayatına düşkünlükleri kınanmış, sanki dünya metaıyla sevinme, kâfir sıfatı olarak anlatılmış olmaktadır.
Allah Resulü’nün (s.a.s.) de dünya hayatına meyletmeyi kötülediğini, sık sık dünyaya bel bağlamamak gerektiğini vurguladığını görmekteyiz: “Altına, gümüşe, kumaşa, elbiseye kul olanlar helak olsunlar. Zira onlara verildiğinde razı olurlar, verilmezse olmazlar.” (Buhari, Cihad 70); “Hidayete erip Müslüman olana ve yeterince bir miktar ile hayatını sürdürene müjdeler olsun” (Tirmizi, Zühd 35) buyururlar. Hakikat yolcusu için bunlar, yolu aydınlatan ne güzel tavsiyelerdir!
Bediüzzaman Hazretleri dünya metaına bağlanmanın insan üzerinde meydana getirdiği olumsuz etkiyi, vak’a-yı hayaliye olarak nitelediği fikrî bir seyahatinde müşahede ettiği şu çarpıcı misalle anlatmaktadır: Dünya malına gönül bağlamak, bir trene binmiş seyahat eden adamın durumuna benzer. Tren yolunun etrafında güller, çiçekler bulunmaktadır. Adam tren yolu etrafında bulunan güllere pencereden el uzatıyor ve koparıp kendine almaya çalışıyor, ama güllerin dikenleri de adamın eline batıyor, yırtıp kanatıyor, ona acı veriyor. İşte dünya metaına gönül bağlamak buna benzer. (Sözler, s. 424-425). Bu temsilde de anlatıldığı gibi her ne kadar dünyanın güzellikleri insanı kendine çekip dünyevileştirse de, bu lezzetler peşinden bir takım elemleri de beraberinde getiriyor. İnsan ona tamah edip sahip oluyor, ama ondan ayrılmak, onları kaybetmek ya da onlara gelen hasar ve zararlar insanın içini kanatıyor, acı veriyor. İnsan bir taraftan dünyaya meylederken, diğer taraftan onun kendisini tam olarak tatmin etmediğini görüyor ve kendini âdeta deniz suyu içmiş gibi hissediyor. Bir de menfaat paylaşımında, makam, mansıp işgal etmede, insana çok acılar çektiren bir kavga ortaya çıkıyor. Zira herkes bir şeyler elde etmek, sosyal statü kazanmak, bunları korumak derdine düşüyor ve hiç kimse bu paylaşımda en küçük pay benim olsun istemiyor. Herkes büyük paylara göz diktiğinden insanlar birbirlerine düşüyor.
Zikrettiğimiz ayet ve hadislerde dünyanın kötülendiğini, ondan uzak durulması gerektiğini öğütlediklerini görüyoruz. Bunun sebebi, şüphesiz ki dünyanın insanda meydana getirdiği olumsuz etkidir. Bu olumsuz etki, insanın fıtratındaki doyumsuzlukla birlikte sosyal hayatın ürettiği bakış açıları ve düşünce kalıplarıyla dünya ile irtibat kurduğunda ortaya çıkıyor. Zira insan bu yolla onu, Allah’a kullukta ve ahireti kazanmada vasıta olmaktan çıkarıp gaye haline getiriyor, bütün mesaisini ona sarf ediyor. Böylelikle baş aşağı gitmeye başlıyor.
İslâm’ın altın çağı diyebileceğimiz sahabe asrından sonra Müslüman toplumlarının nasıl bir dünyevileşme süreci yaşadığını ve kurulan devletlerin bu yüzden sukut ettiğini, tarih kitaplarından okumaktayız. Günümüzde de hayata perestiş etmenin, yaşama zevki içine düşmenin, Müslümanların başına nasıl bir balyoz gibi indiğini, boyunlarına bir kement gibi geçtiğini, insanı yücelten duygular üzerine oturmuş bir dev haline geldiğini ve onları içten içe çürüten bir maraza dönüştüğünü (F. Gülen, “Hayat Tutkusu”, Sızıntı, Aralık 1981) her gün esefle seyretmekteyiz. Bu girdabın içine düşenlerin nasıl, yaşadıkları gibi inanmaya başladıklarını, kendi durumlarını meşrulaştırmak için nasıl çırpındıklarını, çırpındıkça nasıl battıklarını görüp durmaktayız.
Sonuç
Kur’ân ve Hadis nazarında dünyanın, cazibedarlığıyla insanı aldatan, Allah’tan alıkoyan bir yanı olduğu ve bundan dolayı da kötülendiği görülmektedir. Bu mutlak değil, sadece alaka kurma biçiminden kaynaklanan itibarî bir kötülüktür. İnananların işine yarar. Mü’min, bir tarafta kendisini davet eden dünya metaı, diğer tarafta ise bu metaın faniliğini ve çirkinliğini telkin eden dinî öğütler arasında sürekli bir gerilim yaşar. Ama yaşadığı gerilim, insanın aleyhine değildir. Zira bu, insanın nefsiyle mücadele edeceği bir alan ve imtihan edildiği pozisyonlardan biridir. Dünyanın çekiciliği ve tatlılığını bildiren hadislerinde Peygamber Efendimiz (s.a.s.), bu durumun insan için bir imtihan vesilesi olduğunu da beyan etmektedir (Müslim, Zikir 99). Dolayısıyla inanan kimseler dünyanın çekiciliğine karşı mücadele vererek Allah katındaki makamlarını yükseltme noktasında bu gerilimden istifade ve dünyevileşmemek için çaba sarf etmeleri gerekir.
Bu söylediğimiz, Müslümanların dünyadan tamamen alakasını keseceği anlamına gelmemelidir. İnsanın dünyayı bütün bütün terk etmesi mümkün değildir. Elbette ki ondan faydalanacak ve hayatını sürdürecektir. Zaten Allah (c.c.) ve Peygamber Efendimiz (s.a.s.) bizden bunu istemiyor. Biz de onu kesben terk edemeyeceğimizin şuurundayız, o zaman bize bir şık kalıyor; kalben terk etmek. Bu en azından dünyevileşmemize giden yolu tıkayacak, kazançlarımızı Yüce Yaratıcı’nın yolunda, dinî, millî değerler uğrunda harcama imkânı verecektir. Zira kalben terk etmeyen kimsenin Allah yolunda infak etmesi imkânsızdır. Kalbimizde ona yer verdiğimizde kendimizi ona kaptırıp dünyevileşme riskimiz yükselmektedir. Dünyevileşme Müslümanlar için mühim bir âfettir. Hem öyle bir âfet ki, tıpkı ateşin odunu için için yakıp kül etmesi, pasın demiri yiyip tüketmesi gibi, onları içten içe çürüten bir âfet. Müslümanlar bu felaketin farkında olmalı, Kur’ân ve Hadisin ikazlarına, ulemanın uyarılarına kulak vermeli, paçalarını dünyaya kaptırmamalıdır.
* Araştırmacı - Yazar
mtoprak@yeniumit.com.tr
.
Bunalım ve İntiharı Önlemede Dinin Rolü
Dr. Muhsin Toprak
|
İnsanoğlunun, ölüm, yokluk, hiçlik, kıyâmet ve dünyanın toz-duman olup gitmesi karşısındaki acılarına, korkularına, endişelerine çözüm ve tesellî bulamayan ideolojilerin, bütün bu problemlere çâre vaad eden dine saldırıları
da beyhûdedir; zîra öyle görülüyor ki, bir gün ilim de, insan zekâsı da dönüp dolaşıp mutlaka Din’in eşya ve hâdiselere bakış çizgisine gelecektir.
|
İçinde yaşadığımız asır, sunduğu maddî-manevî bütün imkânlarıyla insanlığa mutluluk vaat etmektedir. Ancak mutluluk arayışına bir cevap olarak sunulan şeylere ve elindeki tüm imkânlara rağmen çağımız insanının mutlu olduğu, maddenin onu mesut ve bahtiyar ettiği de söylenemez. Bunun en önemli göstergesi, ruhsal bunalımların ve intihar vakalarının yoğun biçimde yaşanmasıdır. Hatta ilginçtir ki bu gerçekle, gelişmiş olarak nitelenen, maddi refah seviyesi yüksek ülkelerde daha çok karşılaşılmaktadır. Ülkemizde de bir hayli yaygınlaşmakta olan intihar olgusu, önemli bir toplumsal problem olarak önümüzde durmaktadır. Bu yazıda bunalım ve intiharın önlenmesinde dinin rolü ile İslâm’ın intihara bakışı ve ona karşı aldığı önlemler üzerinde duracağız.
İnsanın hayatta kalmasını sağlayan, beslenme, barınma, korunma gibi birtakım sâikler vardır. Bunlar en önemli dinamikler olarak Yaratıcı tarafından insana verilmiştir. Ancak bunlar insanın ferdî olarak hayatta kalmasını sağlasalar da, onun sosyal bir varlık olarak hayat sürmesini temin edemezler. Bu yüzden insan, bunlardan başka, toplumsal bir hayat kurmayı gerçekleştirecek bazı duygularla da donatılmıştır. Bu temelden hareketle insanlar, bir aile kurar, bir toplum oluşturur, toplumsal kurumları meydana getirir ve bu yolla bir toplum hayatı sürerler. Ancak ferdî ve toplumsal hayatın ahenkli şekilde işleyişine, sağlıklı biçimde akışına, bireylerin temel ihtiyaçlarını karşılamasının ve sağlıklı olmasının yanında, bireyler ve sosyal gruplar arasında cereyan eden sosyal, ekonomik, ahlâki ilişkiler çok büyük katkı sağlar. İnsanın kurduğu sosyal organizasyonların en büyüğü sayılan devlet de bu ilişkilerin hürriyet, kanun, hak, adalet ve eşitlik gibi ilkeler çerçevesinde düzenlenmesine yardımcı olur.
Bütün bunlara rağmen insan hayatının düzenli biçimde akışını tehdit eden birtakım unsurlar vardır. Bunlar ya insanın kendinden/iç dünyasından ya da başkasından/dış dünyadan kaynaklanır. Örneğin insanın ruhsal ve bedensel sağlığının bozulması, arzularını tatmin edememenin verdiği çöküntü, sapkın inanç ve ideallerinin etkisine açık olma, bunalımın iç dünyadan kaynaklanan sebeplerinden iken; siyasal istikrarsızlık, sosyal yapıdaki bozulmalar, ahlâkî çöküntüler, ekonomik krizler, hak arayışları bağlamındaki şiddet ve terör eylemleri de dışarıdan sebeplerdir. Bütün bunlar bireysel ve toplumsal hayatı olumsuz yönde etkilemektedir. Bahsettiğimiz problemler karşısında benlikteki zayıflık, dayanma gücündeki yetersizlik, insanda bir bunalım meydana getirmekte ve bu bunalım bazen kendini yok etme fikrine sebebiyet vermektedir.
Bunalım ve intihar aslında bir sağlık bozulmasıdır.
Normalde sağlıklı insan hayatını, kendi iç dünyası, sosyal ve tabii çevresi ve de Yaratanıyla uyum içinde sürdürür. İntihar ise bunlardan biriyle ya da her üçüyle birden uyumsuzluğun bir ifadesi olarak bir sağlık bozulmasıdır. İntihar insanın kendi iç dünyasıyla uyumlu olmadığının bir tezahürüdür, çünkü insan bu durumda kendi varlık değerinin şuurunda değildir ve hatta kendisinin değersiz olduğuna inanır. Bu yüzden hayat onun için değersizleşir ve hayatta bulunmasının bir anlamı kalmadığını düşünür. İnsan sosyal ve tabii çevrenin bir parçasıdır ve kâinattaki fizikî bütünlüğü sağlamada önemli bir yere sahiptir.
İntihar insanın çevresiyle uyum gösteremediğinin ve çevreden koptuğunun bir ifadesidir. Dolayısıyla ona göre, ister fizikî olsun isterse sosyal, böyle bir çevrede yaşamanın anlamı kalmaz. Hatta uyuşamadığı bir çevrede yaşamak ona ıztırap verir ve hayatına kasteder. İntihar insanın Yaratan ile de uyumsuzluğunun bir ifadesidir, çünkü Allah’ın ona varlık verme iradesine bir karşı çıkıştır.
Dinin intihara Bakışı
İslâm inancına göre vücudumuz kendi malımız değil, Allah’ın bizde bir emanetidir. Kendini öldürmek emanete hıyanet etmek anlamına gelir. Bu sebeple İslâm dini, değil insanın kendini yok etmesine, bir uzvunu kesmesine veya zarar vermesine bile müsaade etmemiştir. İslâm intiharı kesin olarak yasaklamış ve bu yasağı Kur’ân-ı Kerim, "Kendinizi öldürmeyin" (Nisa sûresi, 29) fermanıyla beyan etmiştir. Ayrıca Kur’ân, bir insanı öldürmenin bütün insanlığı öldürmek gibi olduğunu söyleyerek (Bkz.: Maide sûresi, 32) öldürme karşısındaki tutumunu açıkça ortaya koymuştur.
Allah Resûlü (s.a.s.) de intiharla ilgili önemli açıklamalarda bulunmuştur. Bu meyanda, savaşta aldığı yaraların ızdırabına dayanamayıp bundan dolayı kendini öldüren Kuzman isimli şahsın cehennemlik olduğunu bildirmiştir (Buhari, Cihad 77; Meğazi 38). Bir başka hadis-i şerifte ise, intihar edenlerin ne ile ve nasıl intihar etmişlerse cehennemde sürekli olarak o şekilde cezalandırılacağını, hatta orada ebedi kalacağını söylemiştir (Buhari, Tıb 56). Ayrıca Hz. Peygamber’in (s.a.s.), intihar eden birinin cenaze namazını kılmadığı da rivayet edilmiştir (Müslim, Cenaiz 107).
Peygamber Efendimiz (s.a.s.) geçmiş kavimlerden intihar eden biriyle ilgili şu bilgiyi de vermiştir: "Geçmiş kavimlere mensup bir adamın bir yarası vardı. Adam ızdırabına dayanamayıp bileklerini bıçakla kesmiş ve kan kaybından ölmüştü, bunun üzerine Allah (c.c.); 'Kulum bana gelmekte acele etti ama ben ona cenneti haram kıldım.' buyurdu." (Buhari, Enbiya 50). Bu kudsi hadis de, Allah’ın (c.c.), dolayısıyla Efendimiz’in (s.a.s.) intihara bakışını göstermektedir.
Hanefi mezhebinin önemli imamlarından Ebu Yusuf, yukarıda zikrettiğimiz Hz. Peygamber’in (s.a.s.), intihar eden birinin cenaze namazını kılmadığı rivayetine dayanarak intihar edenlerin cenaze namazının kılınmayacağına dair fetva vermiştir. Ancak Ebu Hanife ve diğer fakihler intihar edenin cenaze namazının kılınacağını söylemişlerdir. Zira, Peygamber Efendimiz, Kendisi kıldırmamakla beraber sahabeyi intihar edenin cenaze namazını kılmaktan menetmemiştir. (Konuyla ilgili tartışma için bkz.: Hayati Hökelekli, "İntihar", DİA, XXII, 351-353). Ebu Hanife ve benzerlerinin yaklaşım biçimi aynı zamanda intihar edenin yakınlarını teselli edici mahiyettedir. Zira insanınbir yakınının sürekli cehennemde intihar ettiği vasıtayla cezalandırılmasını düşünmesi çok acı vericidir. Hem cenaze namazı bir duadır, ölüye bir faydası dokunur, belki kurtuluşuna vesile olur. Ayrıca Efendimiz’in cenaze namazına katılmadığı kimsenin belki bizim bilmediğimiz, ama O’nun bildiği özel bir durumu vardır. Bir de bu fakihler, normal şartlarda insanın kendisini öldürmeyeceğini, bu işe ancak bir hezeyan, bir şok sebebiyle başvuracağını da düşünmüş olmalılar. Nitekim günümüzde beyin üzerine yapılan çalışmalar, vücuttaki kimyasal dengelerin çeşitli etkilerle bozulduğunu ve bu yüzden beyin veya sinir sisteminde meydana gelen arızaların, kişileri hezeyana ve intihara sürüklediğini göstermektedir. İnsanın kaldıramayacağı miktarda bir baskıya maruz kalması, aşırı sevgi, korku gibi hallere kapılması, herhangi bir işte, sınavda kendini başarıya odaklayıp bunu elde edememesi ya da ağır bir tecavüze uğraması, sevdiklerini kaybetmesi gibi psikolojik durumların bu tür sonuçlar meydana getirdiği görülmektedir.
İntiharın yasaklanması da tıpkı diğer emir ve yasaklarda olduğu gibi, insan hayatına Allah’ın (c.c.) verdiği değeri gösterir. İslâm’ın bütün hükümleri, insan hayatını korumaya yöneliktir. Allah, emir-yasak, helal-haram nevinden koyduğu hükümlerde insanın şahsi veya toplumsal varlığının, aklının, sağlığının, neslinin, malının, din ve inançlarının korunması gibi gayeleri gözetmiştir. Mesela alkol ve uyuşturucu kullanımı aklın ve sağlığın korunmasına yönelik olarak yasaklanmıştır. Hırsızlık, malın korunması için yasaklanmıştır. Zina neslin korunmasını temin için haram kılınmıştır. Zekât toplumsal varlığın korunmasına yönelik olarak farz kılınmıştır. Savaşa, hem toplumsal varlığın, hem de din ve inançların korunması doğrultusunda izin verilmiştir. Öldürme ve intihar da insan varlığının korunması yönünde yasaklanmıştır. Dolayısıyla İslâm’ın insanın ferdi hayatını ve sosyal yapıyı tehdit eden bütün kötülüklerle ciddi biçimde mücadele ettiğini söyleyebiliriz. Çünkü bu dinin temel gayesi, toplumların yeryüzünde huzur ve güven içinde yaşamalarını sağlamaktır.
Bunalımı Önlemenin Yolu
İslâm fıkhının önemli dayanaklarından biri sedd-i zerâyi’dir. Bu terim, kötülüğün vasıtalarını ortadan kaldırmak anlamına gelmektedir. Bu noktada bunalımı önlemek, intihara giden yolu tıkamak anlamına geldiği için önemlidir. İnsanlığa huzur bahşeden Kur’ân-ı Kerim’in bu hususla ilgili önemli tahşidatı bulunmaktadır. Ancak biz Asr sûresinin verdiği mesajlar üzerinden giderek konuya yaklaşımda bulunacağız. Çünkü bu kısa sure, problemin çözümü için bize çok önemli ipuçları vermektedir. Yüce Rabbimiz bu surede "Asra yemin olsun ki; iman eden, salih amel işleyen, birbirlerine hakkı ve sabrı tavsiye edenler dışında bütün insanlar hüsrandadır." buyurmuştur. Hüsran, insanın beklentilerinin boşa çıkması, yaptığı ticareti kaybetmesi, mutsuz olması, dünyevi veya uhrevi sıkıntılı bir durumun içine düşmesi anlamlarına gelmektedir. (Hüsran kelimesinin anlamları için bkz.: Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Azim yay. c. 9, s. 430). Dünyada beklentileri boşa çıkan, yaptığı işlerde başarısız olan kimse nasıl ki bir bunalım ve stres içine giriyorsa, dünyadayken ahiret adına yaptığı ticarette kaybeden de ahirette hüsrana uğrayacak, müthiş bir bunalımın içine düşecektir. Allah (c.c.) bu sûrede dört şeyi hüsrana düşmemenin çaresi olarak gösteriyor: iman etmek, salih amel işlemek, birbirimize hakkı ve sabrı tavsiye etmek. Âkif merhum bu hakikati şu şiirinde ne güzel tasvir etmektedir:
Hani ashab-ı kiram ayrılalım derlerken,
Mutlaka sure-i Asrı okurmuş, bu neden?
Çünkü meknûn o büyük surede asâr-ı felâh,
Başta imân-ı hakiki geliyor, sonra salah,
Sonra hak, sonra sebat, işte hemen insanlık,
Dördü birleşti mi yoktur sana hüsran.
Bu sûrede zikredilen biri ferdi diğer toplumsal bu dört şeyi iki maddede toplayabiliriz: 1- Allah’a imanın her türlü kötülüğü parçalayıcı gücünden, salih amellerin ve ibadetlerin kötülükleri engelleyici özelliğinden istifade etmek. 2- Sosyal dayanışmaya önem vermek. Bu iki husus, vahyin ilk muhatabı olan Hz. Peygamber’in (s.a.s.) de toplumu kemiren olumsuzluklara karşı verdiği mücadelede onun başarılı olmasını sağlayan sebeplerdendir. İnsanlığın bir peygamber soluğuna ihtiyacı olduğu bir dönemde, görevlendirilen Efendimiz’in (s.a.s.), içinde zuhur ettiği toplum bir sürü kötülüklerin pençesinde mahvolmaktaydı. Ama o, 23 yıllık kısa bir süre içerisinde, kötülüklerin damarlarına kadar işlediği bir toplumda verdiği mücadeleden başarıyla çıkmıştır. Halbuki sigara gibi küçük bir alışkanlığı küçük bir toplumdan büyük bir idareci, büyük bir gayret sarf etmesine rağmen yok edemezken O, büyük ve inatçı bir toplumdan sigara gibi basit değil, daha büyük kötü alışkanlıkları az bir kuvvetle ve daimi olarak kaldırmıştır. (bkz.: B. Said Nursi, Mesnevi-yi Nuriye, Reşhalar, 8. Reşha). O’nun başarısı, diğer sebepler yanında, bu iki hususa önem vermesinde yatmaktadır.
1. İman ve Salih Amel
Allah’a iman etmek, O’na bağlanmak ve güvenmek, Ondan sakınıp çekinmek, insan hayatını olumlu yönde etkileyen en güçlü dinamiktir. Buna ilaveten dünyada yaptıklarının melekler tarafından kaydedilip ahirette bütün gizli yönleriyle ortaya konacağına ve iyi ya da kötü, bunların karşılıklarını göreceğine inanma, öncelikle istenmeyen durumlara düşmeyi ve kötülükleri önlemede en önemli destek noktasıdır.
İman insanda yaşama sevgisi, hayata bağlanma duygusu meydana getirir. İman eden insan, hayata ve varlığa hoş bakar, hayatın Allah’ın bir lûtfu olduğuna inanır, dahası sosyal ve tabiî çevresini Allah’ın sanat eserleri ve kendini de onları bütünleyen bir parça gibi görür. Dolayısıyla vazifesi bitinceye kadar hayatına devam etmeyi bir görev sayar ve hayatta kalmanın mücadelesini verir.
Müslüman toplumda hayatı düzenleyen en önemli manevî temellerden biri yine imandır. Allah’ın emir ve yasakları, iman eden insanda makes bulur. Bu açıdan bakıldığında intiharı önlemek üzere İslâm’ın yaptığı yasaklama elbette çok önemlidir. Çünkü hayatını Allah’ın emir ve yasaklarına göre tanzim eden bir mü’minin şuurunda bu yasaklama derin izler bırakacak ve sıkıntılı durumlarda onun böyle bir yola başvurmasını engelleyecektir.
Allah’a inanan bir insan aynı zamanda, hayatın bir imtihan, karşılaştığı sıkıntıların da bu imtihanın bir parçası olduğuna inanır ve bu noktada sıkıntılara göğüs germeyi, acı veren durumlara karşı sabretmeyi, hayatın zorluklarına karşı mücadele etmeyi temel karakteri haline getirir. Zira bunlar, Allah’a tam olarak inanmanın ve güvenmenin en önemli alametidir. Nitekim bunun en açık örneğini, geçen asrın en önemli siması Bediüzzaman Hazretleri’nin hayatında görüyoruz. Eşref Edip Bey’in 1952 yılında kendisiyle yapmış olduğu röportajda söyledikleri çok ibret vericidir. "Seksen küsur senelik bütün hayatımda dünya zevki namına bir şey bilmiyorum. Bütün ömrüm harp meydanlarında, esaret zindanlarında yahut memleket hapishanelerinde geçti. Çekmediğim cefa, görmediğim eza kalmadı. Divan-ı harblerde bir cani gibi muamele gördüm; bir serseri gibi memleket memleket sürgüne yollandım. Memleket zindanlarında aylarca ihtilattan men edildim. Defalarca zehirlendim. Türlü türlü hakaretlere maruz kaldım. Zaman oldu ki hayattan bin defa ziyade ölümü tercih ettim. Eğer dinim beni intihardan men etmeseydi, belki bugün Said topraklar altında çürümüş gitmişti." Evet, hayatın katı taraflarını yumuşatan, zorluklarını çekilir kılan, keskin taraflarına karşı insanı koruyan unsur, Allah’a imandır.
Ayrıca iman insana çok yüksek bir kanaat duygusu verir ve onun, dünya metaı ile mesafeli bir ilişki kurmasını sağlar. İmanın insanda kanaat etme duygusunu geliştirmesi, onun azla yetinmesine, ihtiyaçlarını üst seviyede olmasa bile asgari seviyede karşılamayla iktifa etmeye motive eder. Böylece kişiyi bunalıma itecek durumlara düşmekten kurtarır.
Bunalımın en çok yaşandığı hususlardan biri, ihtiyaçların en azından yeterli seviyede karşılanmaması durumudur. Her insan ihtiyaçlarını karşılamak zorundadır. İhtiyaçları karşılayamamak veya ihtiyaçlarla, bunları karşılayan vasıtalar arasında uyumsuzluk meydana gelmesi, insanı bunalıma sevk eder. Üstelik bakmakla yükümlü olduğu bir ailesi varsa ve devam ettirmesi gereken bir müessesesi bulunuyorsa bu durum insanı çaresizliğe ve belki de son bir çare olarak kendini yok etmeye iter. Hatta bazıları geride perişan bir aile bırakmamak için ailesiyle birlikte topluca intihara teşebbüs etmektedir. Bu noktada aslında insanın bunalıma girmesine ve dolayısıyla intihara teşebbüs etmesine yol açan en önemli etken, onun dünyayı algılama ve dünya metaıyla kurduğu ilişki biçimidir. İnsan tabiatı icabı sadece ihtiyaçlarını karşılayacak kadar bir dünya metaıyla yetinmez. Peygamber Efendimiz’in (s.a.s.); "İnsanoğlunun bir vadi dolusu malı olsa ikincisini ister." (Müslim, Zekât 117) beyanında tespit ettiği gibi hep daha fazlasını ister. Belki de insan, bir duygu yanılması olarak bunun kendisini daha çok mutlu edeceğini, hatta ebedîleştireceğini zanneder. Ama öyle olmaz ve insan tıpkı deniz suyu içmiş gibi, arzularını tatmin etmek için çabaladıkça daha fazla açlık hisseder. Bu tatminsizlik onu sıkıntıya sokar. Bunun tam tersi de mümkündür. Yani insanın aşırı doyuma ulaşması da onda bir bunalım meydana getirir. Aşırı doyumun bir süre sonra bıkkınlığa, onun da, artık hayattan alacağı herhangi bir şey olmadığını düşünen kimselerde intihara neden olduğu görülmektedir. Refah seviyesi yüksek Avrupa ülkelerinde (örneğin İskandinavya ülkeleri) intihar olaylarındaki fazlalık bunun ifadesidir.
İman aynı zamanda insandaki yalnızlık duygusunu gideren bir hususiyete de sahiptir. İman vasıtasıyla Allah’ı dost edinen insan, sıkıntılı durumlarında Ona sığınarak yardımına müracaat eder. Zaten ihtiyacı olduğunda insana yardım edecek yegâne kudret sahibi, bütün varlığa hükmü geçen, biricik sığınılacak yer, Onun dergâhı değil midir? İşte imanın yalnızlık duygusunu gidermesi, onu bunalım ve intihara karşı koruyan bir unsurdur.
Salih amel ve ibadetler imanın kalbte yerleşmesiyle başlayan bir hareket, imanın bir meyvesidir, ancak kalpte imanı besleyen de bunlardır. İyilik yapmak, ibadet etmek insana huzur verir, iç dünyasındaki sıkıntıları yok eder, bunalıma düşmesini engeller. Ayrıca salih ameller insanı kötülük yapmaktan, hatta kötü işlerin içine düşmekten korur. Nitekim Allah (c.c.) "Şüphesiz ki namaz fuhşiyat ve münkerattan alıkor." (Ankebut sûresi, 45) buyurmuştur.
Dolayısıyla salih ameller insan üzerinde, bir taraftan imanı kuvvetlendirirken, diğer taraftan kişiye huzur bahşedip, kötülüklerin içine düşmesini engelleyerek çift yönlü bir etki meydana getirirler.
2. Sosyal Dayanışma (Hakkı ve Sabrı Tavsiye):
Sosyal ve ruhsal problemlerin çözümünde sosyal dayanışma önemli bir faktördür. Zira toplumsal bağların ve dayanışmanın zayıf olduğu durumlarda bazı bireylerin karşılaştıkları problemlerin üstesinden gelememeleri, sevinç ve kederlerini paylaşacak eş dost bulamamaları onları yalnızlığa iter. Yalnızlık duygusu hayatın anlamsızlığı düşüncesini doğurur ve insanı, kendini yok etmeye sevk eder. Sosyal dayanışmayı ve toplumsal ilişkileri güçlendirerek psikolojik ve ekonomik yardımlar sağlamak, özellikle siyasal ve ekonomik kriz zamanlarında fertlerin bunlardan olumsuz yönde etkilenmelerini giderecek ya da en azından asgari seviyeye indirecektir. Toplumu kemiren kötülükleri yok etmede en önemli çarelerden biri, sosyal dayanışmayı artırmaktır. Hiçbir kötülük sadece işleyene zarar vermekle kalmaz, onunla birlikte pek çoklarını da yakar. "Bana ne" mantığıyla yaklaşıldığında kötülükler yayılma imkânı bulur ve en başta umursamaz davrananları içine alır.
Sosyal dayanışma Asr sûresinde geçtiği gibi Kur’ân’ın bir emri olup bunalım ve intiharı önlemede en önemli dayanak noktalarından biridir. Zira her insan hakiki imanı elde edemez ve diğer insanların yardım ve desteğine ihtiyaç duyar. Bu yüzden Yüce Kitabımız Kur’ân-ı Kerim, mü’minleri kardeş ilan etmiş, bir arada olmalarını, aralarında geçen olumsuzlukları ıslah etmelerini (Hucurat sûresi, 10), birbirine destek çıkmalarını, hayır ve iyilikte yardımlaşmalarını, kötülükleri engellemede birbirlerine yardım etmelerini istemiştir. (Maide sûresi, 2) Peygamberimiz (s.a.s.) de, dayanışmanın bozulduğu durumlarda sahabesini ikaz etmiş, başkalarına yardım etmeyi öğütlemiştir.
"İnananlar birbirlerini sevmekte ve birbirlerine şefkat ve merhamet etmekte bir vücudun uzuvları gibidir. Nasıl ki vücudun bir organı rahatsızlandığında diğer organlar da bu rahatsızlığa ortak olur, onlardan birine bir zarar dokunduğunda diğerleri de onun acısını paylaşırlar." (Buhari, Edeb 27; Müslim, Birr 66) hadisi bunu en güzel şekilde tasvir etmektedir. Allah Resûlü (s.a.s.) bir başka hadislerinde ise, sosyal dayanışmanın gerekliliğini bir benzetme yaparak şöyle ifade eder: İnsanlar aynı gemide yolculuk yapanlar gibidir. Gemide yolculuk yapanlardan bazıları su almak için geminin tabanını delseler, diğerleri de bunu umursamayıp onlara izin verseler, hepsi birden batarlar. Aynen bunun gibi bir toplumda kötülüklerin meydana gelmesine izin verenler de kötülükleri yapanlarla birlikte yok olurlar. (Buhârî, Şirket 6; Şehâdât 30). Allah Resûlü (s.a.s.)'in bu örneklemesi, konuyu gerçekten çok çarpıcı biçimde anlatmaktadır. Efendimiz sadece teorik düzeyde bu meseleyi anlatmakla kalmamış, aynı zamanda pratikte de sosyal dayanışmanın örneklerini vermiştir.
Yalnız burada bir noktaya daha kısaca temas etmekte yarar görüyoruz. Bu nokta, hakkı ve sabrı tavsiyenin usulüdür. İnsanları gerek iyiliğe yönlendirme olsun, gerekse kötülüklerden vazgeçirme olsun; her ikisinde de mücadeleyi güzel bir yolla ve metotla yapmak gerekir. Bu çerçevede insan psikolojisini çok iyi bilmek ve ona göre davranmak, aklına ve hislerine birlikte hitap etmek lazımdır. Tıpkı Peygamber Efendimiz’in (s.a.s.) yaptığı gibi, muhatabı kırmadan, gönlüne bir hançer saplamadan, yaptıkları şeylerden dolayı kesinlikle toplum içinde rencide etmeden yapmalı ve latif davranışlarla gönlünü kazanmalıdır. Şu hadise bu konuyu anlatan çok güzel bir örnektir. İçkiden dolayı bir kaç defa cezalandırılmış olan Nuayman adındaki sahabiye, sahabeden bir başkasının kınayıcı mahiyette sözler söylemesi karşısında Peygamber Efendimiz (s.a.s.), "Ne yapıyorsun! Kardeşine karşı şeytan tarafında yer alıyorsun. Allah’a yemin olsun ki, o Allah’ı ve Resulullah’ı sever." buyurmuştur. (Tirmizi, Birr 55) Bu olay, Efendimiz’in, aksaklıkları gidermek için toplumda olumlu bir dayanışma sergilemenin gerekliliğine duyduğu inancı açık biçimde göstermektedir.
Sonuç
Buraya kadar verdiğimiz bilgilerden ortaya çıkan şu ki, bunalımlar insanın doyumsuzluğundan, hadiselere karşı dayanma gücündeki zayıflığından, iman şuurundaki eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Bunun yegâne çaresi, ferdi olarak tahkikî bir iman seviyesine, iman vasıtasıyla fikir ve duygu terbiyesine, dünya metaına karşı yüksek bir kanaat zenginliğine ulaşmaktır. Buna destek olacak unsur ise, toplumsal dayanışmayı sağlamaktır. Bu hususta devletin yapması gerekenler de vardır. Bunlar ise, millî ve manevî değerlerden hareketle sosyal dayanışmayı sağlamak, ahlakî çöküntüyü önleyecek tedbirler alarak toplumsal dejenerasyonu önlemek, sağlık tedbirlerini artırarak problemli kimselere yardımcı olmak, özellikle de psikolojik ve psikiyatrik yardımları yaygınlaştırmak, siyasi, hukuki, ekonomik konularda insanı merkeze alan kararlarla toplumu rahatlatmak, devlet kurumlarının insana hizmet mantığıyla hareket etmesini sağlamak, ekonomik durumu düzeltici ve işsizliği azaltıcı tedbirler almaktır. Bütün bunlar bunalımın azalmasında önemli bir etki meydana getirecektir.
.
Şükür-İnfak Münasebeti
Dr. Muhsin Toprak
|
Her lütuf kendi cinsinden şükür ister. Şayet Rabbimiz bize imâna uyanmayı ve aynı zamanda başkalarını da uyandırma şuurunu lütfetmişse, hatta bizi, hayatımızın gayesi bu olduğuna sık sık ihtarlarda bulunmuşsa, bu nimet de yine aynı cinsten bir şükür ister. İşte bu şükür ve şükrün devamıdır ki, lütfun devamına sebep olacaktır.
|
İnsanın yüksek insanî niteliklere kavuşması, her dinde, her fikir sisteminde, her eğitim felsefesinde bir ideal olarak benimsenmiştir. Yüce dinimiz İslâm da insan hayatına kattığı değerler ve onu yüce bir ruh ufkuna eriştirecek manevî donanımlarla bu ideali gerçekleştirmeyi hedeflemiştir. Bu ideali, insanlar içinde iyi bir insan, Allah karşısında da iyi bir kul olmak şeklinde özetleyebiliriz. İşte insanı iyi bir insan, iyi bir kul yapan dinî değer ve manevî donanımlardan biri de şükürdür. Bu yazıda şükrü ve şükrün bir boyutu olarak niteleyebileceğimiz infakı konu edineceğiz.
Şükrün Anlamı
Şükür, iyiliği bilmek ve ilan etmek, iyiliğe iyilikle mukabele etmek ve nimeti düşünüp göstermek anlamlarına gelmektedir. Nimeti unutmak veya görmezden gelmek ise küfran-ı nimettir. Peygamber Efendimiz (s.a.s.) bir hadis-i şeriflerinde “Kim bir iyiliği yayarsa şükretmiş, kim de örterse nankörlük etmiş olur” (İbn Abdirabbih, el-İkdü’l-Ferid, 1/277) buyurarak iyiliği yaymanın, ilan etmenin şükür olduğunu dile getirmiştir.
Şükür aslında çok olmak, bir şeyle dolu olmak anlamındadır. Araplar ağacın dalları ve yaprakları çoğaldığında “şekerati’ş-şeceratü”, devenin sütü bol olduğunda “nâkatün şekiratün” derler. Ayrıca az bir şeyin neticesi çok olduğunda da bunu şükür kelimesiyle ifade ederler. Mesela, bir adam yokluğa rağmen cömertlik yapıyorsa ona “eşkeru min bervak” derler. (bkz.: Rağıb el-Isfahâni, el-Müfredât, s. 268-269; İbn Fâris, Mu’cem, 3/208; Firuzâbâdî, Besair, 3/334). Bu manalardan hareketle şükrün, nimet ve iyiliklere karşı insanın iç dünyasının olumlu bir duyguyla dolup taşması ve az bir nimet ve iyilik görse de ona iyi bir mukabelede bulunması anlamına geldiğini söyleyebiliriz.
Şükrün Gerekliliği
Şükür hem fıtrî hem de dinî bir emirdir. İnsanlar Allah’a ve birbirlerine muhtaç olarak yaratılmışlardır. İhtiyaçlarını gidermek için Allah’ın kendilerine bahşettiği nimetlerden ve birbirlerinden yararlanırlar. Bu faydalanmanın akabinde iç dünyasında bir duygunun oluşması gerekir ki, insan bununla Allah’a ve diğer insanlara bir karşılık takdim etsin. İşte şükür, Allah’ın (c.c.) insan tabiatına yaratılışta koyduğu bir duygudur. Ancak bu duygu bir eğitim sürecinden geçerek insanda inkişaf eder, fonksiyonel hâle gelir. İnsan bu duygu ile kendisine yapılan ihsan ve iyiliklerin karşılığında olumlu bir mukabelede bulunur. Dolayısıyla şükür, ihsan ve iyiliklerin insanda yansıması, karşılık bulmasıdır. Yapılan iyilikler ve yardımlar karşısında şükran hissi duymama, nimeti görmezden gelme anlamlarına gelen küfran-ı nimet veya nankörlük ise insanda tabii olanın, çeşitli etkenlerle bozulmasıdır. “Şüphesiz nimetlere şükretmek, insanın ruhundaki değer ölçülerinin doğruluğunun göstergesidir. İyiliğe teşekkür edilir, çünkü bozulmamış bir fıtrata göre iyiliğin en tabiî karşılığı şükürdür.” (Kutub, Fî Zılâl, 7/90)
Fıtrî bir vazife olmasının ötesinde şükretmenin dinî bir görev olduğu da Kur’ân-ı Kerim’de yer yer hatırlatılmaktadır. “Bana şükredin, nankörlük etmeyin.” (Bakara Sûresi, 2/152), “Artık rızkı Allah katında arayın. Ona kulluk edin. O’na şükredin. Siz O’na döneceksiniz.” (Ankebût Sûresi, 29/17), “Rabbinin nimetine gelince onu anlat da anlat.” (Duhâ Sûresi, 93/11) âyetleri bu emri ifade etmektedir. Zira şükür kulluğun en hâlisane boyutu olması hasebiyle insan için çok önemlidir. Selef-i sâlihîn şükrü imanın yarısı görürlerdi. (bkz.: İbn Kayyim el-Cevziyye, Uddetü’s-sâbirîn, s. 41)
“Bütün iyilikleri, güzellikleri kısmet eden ve mebde’den müntehâya sebeplerini hazırlayan Allah olduğu gibi, vakt-i münasibinde gönderen de yine O’dur. Takdir ve taksim eden, vakti gelince yaratıp semâvî sofralar halinde önümüze seren O olduğu için neticede minnet ve şükran da O’nun hakkıdır.” (Gülen, Kalbin Zümrüt Tepeleri, 1/137). Ancak şükür duygusu ilâhî nimetlere mukabelede bir esas olduğu gibi beşerî münasebetlerde de esastır. İnsanlara teşekkür etmek Allah’a şükretmeye mâni değildir. “Bana ve ebeveynine şükret.” (Lokman Sûresi, 31/14) âyetinde Allah, insan varlığının yegâne sebebi olan ve onu bin bir türlü nimetlerle donatan, rızıklandıran kendisi ile birlikte varlığına zahiri sebep olan ve onu görüp gözetme, bakıp büyütme vazifesini yüklenen ana-babaya teşekkürü birleştiriyor. Bu âyet açıkça insanlardan herhangi bir iyilik gördüğümüzde onlara teşekkür etmemiz gerektiğini emrediyor. Hatta beşerî münasebetlerdeki şükran duygusundaki körelmenin ilâhî nimetler karşısında Allah’a şükretme vazifesini olumsuz yönde etkileyeceği, Efendimiz (s.a.s.) tarafından bir hadis-i şerifte ifade edilmiştir. Peygamberimiz (s.a.s.) bu gerçeği: “İnsanlara teşekkür etmeyen Allah’a şükretmez.” (Ebu Davud, Edeb 11; Tirmizî, Birr 35) sözleriyle dile getirmiştir. Bu hadis aynı zamanda şükretme alışkanlığı kazanmanın bir eğitim işi olduğunu gösterir. Nitekim “Aza şükretmeyen çoğa da şükretmez” (Ahmed b. Hanbel, Müsned, 6/278, 375) hadis-i şerifi de şükrün azdan çoğa, basitten mürekkebe uzanan bir terbiye süreci ile kazanıldığını göstermektedir. İnsanların pek çoğu bu eğitimi almadıkları için ne yazık ki pek azı şükreder. (bkz.: Sebe Sûresi, 34/13)
Şükür Eğitimi
Şükür duygusu fıtrî olduğundan şükretmek kolay gibi görünse de küçükken bu terbiyeyi almayan kimse için zor bir şeydir. “Aslında her insanda, nimete ve nimet verene karşı perestiş hissi vardır. Ama bu hissin uyarılacağı, uyarılıp yönlendirileceği âna kadar, tıpkı deryâda yaşayan mâhîler gibi, başından aşağıya yağan nimetleri ne duyar ne de hisseder.” (Gülen, a.g.e., s. 141). Şükredebilmek ve bunu sürekli yapabilmek bir eğitim sürecinden geçmeye bağlıdır. Peygamberimiz’in (s.a.s.) “Allahım, Seni zikretme, Sana şükretme ve güzelce ibadet etme hususunda bana yardım et.” (Nesâî, Sehiv 68) duası bu zorluğa işaret etmektedir. Zira zikrettiğimiz duada Efendimiz (s.a.s.), bu zorluğu aşma konusunda Allah’tan yardım istemiştir. Bir başka duasında yine “Rabbim beni sadece Sana çok şükreden, çok zikreden, çok korkan, çok itaat eden, çokça boyun eğip ibadet eden, çokça yakarıp tevbe eden kıl.” (Tirmizi, Daavât 102) sözleriyle Allah’a yalvardığını görüyoruz. Fiilî olarak da geceleri ayakları şişinceye kadar ibadet eden Allah Resûlü (s.a.s.), “Ya Resûlallah, senin geçmiş ve gelecek bütün günahların affolunduğu hâlde neden böyle yapıyorsun?” diyen Hz. Âişe’ye (r.a.) karşı “Şükreden bir kul olmayayım mı?” buyurmuştur. Bu hâdise de şükrün olup biten bir şey olmayıp süreklilik isteyen ve bunu sağlamak için temrinler gerektiren bir ameliye olduğunu göstermektedir.
Nimet-Şükür İlişkisi
Allah (c.c.) zahirî ve batınî nimetlerini âdeta insanın başına sağanak yağmur gibi yağdırmaktadır. (bkz.: Lokman Sûresi, 31/20) Rabbimizin nimetleri sayılamayacak kadar çoktur, insan onları saymaya kalksa sayamaz. (bkz.: İbrahim Sûresi, 14/34) İşte şükür, nimetin farkına varmak ve ona iyi bir mukabelede bulunmaktır. Herkes aldığı eğitim, zihnî kapasite ve ruhsal gelişimi ölçüsünde nimetlerin farkına varır ve ona göre şükreder. “Kimi aşa-ekmeğe, evlâd ü ıyâle ve barınacağı mekâna; kimi bunlarla beraber varlığa, sıhhate ve afiyete; kimi bir adım daha ileri atarak imana, irfana, rûhânî zevklere ve itminâna; kimi de hamd ve minnet şuuruna şükreder. Bu sonuncusuyla insan, acz, fakr ve yetersizliklerini birer sermaye olarak kullanabilir de teşekkür devr-i dâimleri (salih daireleri) içine girerse gerçek şâkirînden olur.” (Gülen, a.g.e., s. 140)
Hz. Davud ile Allah (c.c.) arasında geçen şu konuşma, şükür duygusunun insan için, ayrıca şükredilmesi gereken bir nimet olduğunu anlatır: Hz. Davud, “Ya Rabbi! Şükretmem Senin bana ayrı bir şükrü gerektiren bir nimetin iken Sana nasıl şükredeyim?” diye sormuş, Allah da “İşte şimdi şükrettin.” buyurmuştur. (Firuzâbâdî, Besâir, 3/338) Bu konuşmada kuvve olarak şükür duygusunun ve fiil olarak şükredebilmenin ayrı bir şükrü gerektirdiğine, insanın bundan âciz olduğunu idrak etmesinin de şükür olduğuna işaret edilmiştir.
Şükrün Çeşitleri
Şükür; kalbî, kavlî ve örfî olmak üzere üçe ayrılır. İyiliği hatırlamak ve nimeti vereni düşünmek kalbî şükürdür. İyiliği dile getirip nimeti vereni övmek kavlî şükürdür. Verilen nimeti verildiği gaye doğrultusunda kullanmak ise amelî şükürdür. Şükrü yaratılışın bir neticesi olarak gören Bediüzzaman Hazretleri bunların dışında bir de fıtrî şükürden bahsetmektedir. Allah’ın yaratıp istifademize sunduğu nimetlere karşı iştihâ ve iştiyak duymamız ile onlardan zevk ve lezzet almamız fıtrî şükürdür. (Nursî, Mektubat, 28. Mektup, Beşinci Mesele).
Burada üzerinde durmak istediğimiz infak da amelî şükür kabilindendir. İnfak, mutlak anlamda malı muhtaçlar için sarfetmek demektir. Ancak Kur’ânî bir tabir olan Allah yolunda infak (infâk fî sebilillah), maddi-manevî imkânları Allah için ve Allah’ın dediği yerlere sarfetmek anlamına gelmektedir. Mü’minler, Allah’ın verdiği nimetlerden infak eder, muhtaç olanlara bağışta bulunur ve böylelikle başkalarının da istifade etmesini sağlarlar. Her iki anlamda da infak şükrün bir tezahürü, hatta gerçek bir şükürdür. Bir kimsenin malı var da infak etmiyor, sadece dil ile şükrediyorsa bu kimse kemaliyle şükretmiyor demektir. Böyle bir şükür elbette değersiz ve anlamsız değildir, ancak malın gerçek şükrü, dil ile şükrün yanında infak etmekle olur.
İnfakın İçtimai Önemi
İnfak Allah’ın çok değer verdiği, bu yüzden Kur’ân’da sıkça zikrettiği bir husustur. Toplumsal hayatı canlı tutan en önemli dinamiklerden olup, müslümanlar için bir sosyal yardımlaşma ilkesidir. İnfak, zekâtı, sadakayı ve iyilik olarak yapılan her türlü yardımı içine alır. İslâm bağışın her türüyle ferdlerin maddi bakımdan güçlenmesini, böylelikle toplumsal refahın artmasını hedeflemiştir. Bu emir ve teşvikle zenginlerin ellerinde biriken mal ve paralar fakir kimselere veya fakir milletlere aktarılır, böylece milletin zenginliği arttırılmış olur. Nitekim savaşlarda elde edilen ganimetlerden Peygamber Efendimiz’in (s.a.s.) muhtaç Müslümanlara bölüştürdüğü payların, malların zenginler arasında dönüp duran bir servet (dûlet) hâline gelmemesi için, onlar tarafından alınması gerektiğini bildiren âyet (Haşr Sûresi, 59/7), bu bölüştürmenin sebebini çok çarpıcı bir şekilde açıklıyor.
Fertlerin zenginliği, iktisadî faaliyetler yönünden durağan bir yapıya sahiptir. Çünkü fertler tüketimde belli bir doyuma ulaşır, sonra durağanlaşır. Durağanlık ise üretim-tüketim dengesini bozar. İslâm’daki zekât ve sadakalarla ekonomik gücü yeterli olmayan başka fertlerin de üretim-tüketim faaliyetlerine katkısı sağlanarak ekonomik hayata canlılık getirilir. Böylece fertlerin elindeki atıl kaynaklar bu yolla piyasaya sokularak piyasanın hareketliliği artırılmış olur.
İslâm’ın emir ve tavsiye ettiği infakları belli bir ölçüye bağlı olan ve belli bir ölçüye bağlı olmayanlar şeklinde ikiye ayırabiliriz. Zekât ve sadaka-i fıtır belli bir ölçüye bağlı olan bağıştır. Kişinin malının belli meblağlara ulaşması durumunda vereceği zekât ve fıtır sadakası miktarı belirlenmiştir. Diğer sadakalar, teberrular ve vakıflar ise; belli bir ölçüye bağlı olmayan, üst sınır bulunmaksızın insanıngönlüne göre ve sadece Allah’ın rızasını kazanmak için yapılan bağışlardır. Ancak infak bunlardan ibaret değildir. İnfakla ilgili hemen hemen her âyette dikkatimizi çeken husus, infak edilecek şeyde bir tahsise gidilmiş olmaması, belli bir nesnenin infakından bahsedilmeyip mutlak bırakılmasıdır. Örneğin “Kendilerine rızık olarak verdiklerimizden infak ederler.” (Bakara Sûresi, 2/3) âyetinde geçen “mâ” edatı umum ifade ettiğinden malın infakının yanında ilim, fikir, kuvvet, amel vb. manevî şeyler de infakın kapsamı içine girer. (Konuyla ilgili bkz.: Nursî, İşârâtü’l-Îcâz; Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, 1/180) Bu açıdan, zekât gibi zorunlu veya sadaka gibi gönüllü yapılan malî infaklar mal nimetinin şükrü iken, ilim adamının Allah’ın kendisine bahşettiği ilimden insanları faydalandırması, onu başkalarına öğretmesi de ilim nimetinin şükrüdür. Manevî şeyleri insanlarla paylaşmak da toplum için en az maddi paylaşımlar kadar önemlidir. Toplumda meydana gelen bozulma ve yozlaşmaları, ahlâki çöküntüleri, baş aşağı gidişleri geri çevirmenin yolu manevî şeyleri paylaşmaktır.
İnfak Bir Mü’minlik Nişânesidir
Kur’ân pek çok âyetiyle infakı emir ve teşvik etmekte, mü’minlerin temel vasıflarından biri olarak zikretmektedir. Bu konudaki âyetler içinden Kur’ân’ın infakı emreden, “Ey inananlar! Alışverişin, dostluğun ve şefaatin olmayacağı gün gelmeden önce sizi rızıklandırdığımız şeylerden hayra sarfedin.” (Bakara Sûresi, 2/254) âyeti ile infak etmenin mü’minlerin niteliği olduğunu anlatan “Kendilerine rızık olarak verdiklerimizden infak ederler” (Bakara Sûresi, 2/3) âyetini buna örnek olarak zikredebiliriz.
Yoksulun gözetilmesi ve birtakım manevî hizmetlerin gerçekleşmesi için infakta bulunmak şüphesiz ki imanın bir göstergesi, fedakârlığın bir nişanesidir. İnfak bir fedâkârlık olduğundan dolayı zor bir iştir. İnsan sahiplenme duygusuyla elinde olan dünyalıklara sıkı sıkıya sarılır, onları geleceğinin garantisi olarak görür. Bu yüzden de muhtaç olan başkalarıyla paylaşmak istemez. Şükürde olduğu gibi bunda da insan için bir eğitim gereklidir. Bu fedakârlık tavrının gerçekleşmesi için yüce dinimiz mensuplarını başkalarının dertlerini kendi derdi gibi kabul edip ilgilenen diğergâm insanlar olmaya teşvik eder. İslâm diğergâmlık şuuruyla insanı, sadece kendi çıkarlarını düşünen basit insan tipi olmaktan çıkarıp başkalarını da düşünmek gibi ulvî bir ruha eriştirir. Hatta onları, kendileri ihtiyaç içerisinde olsalar bile diğer müslüman kardeşlerini kendilerine tercih etme (îsar hasleti: Haşr Sûresi, 59/9) gibi yüce bir anlayışa ulaştırır. Onlardaki bu duygu, kendilerini sosyal dayanışmaya sevk ederek aralarında yardımlaşmayı, ihtiyaç sahibi olanların ihtiyaçlarını gidermeyi sağlar. İslâm bu yardımlaşmayı, Allah’ın rızasını kazanma ve sevap elde etme karşılıklarıyla teşvik ederek pratikleştirir. İnfak, karşılıksız değildir, onun Allah katında hem dünyevî karşılıkları hem de ahirette verilecek mükafatları vardır.
Şükür Nimetin Artmasına Vesiledir
Şükür, nimete karşı güzel bir mukabelede bulunmak olduğundan, insan için bir kadirşinaslık ifadesidir. Yoksa Allah’ın şükre ihtiyacı yoktur, O, Ganiyy-i mutlaktır. Şükretmek suretiyle güzel bir karşılıkta bulunmak, nimeti vereni veya iyiliği yapanı memnun edeceğinden dolayı nimetin artmasına vesile olur. İnfak fiilî bir şükür olduğundan o da nimetin artmasına vesiledir. Allah’ın yoluna gönül bağlamış mü’minler buna kesin olarak inanmalıdır. Kur’ân-ı Kerim’de Cenab-ı Hak, “Şükreden ancak kendisi için şükretmiş olur” (Neml Sûresi, 27/40) buyurmakta; infak etmeyi, Allah’a güzel bir ödünç verme olarak nitelemektedir. “Kendiniz için bir hayır olmak üzere infak edin. Kim nefsinin cimriliğinden korunursa o kurtulanlardan olur. Eğer Allah’a güzel bir ödünç verirseniz, Allah sizin için onu artırır ve sizi bağışlar. Allah Şekûr ve Halîmdir.” (Teğâbün Sûresi, 64/16-17) âyetinde infak etmek suretiyle Allah’a verilen ödünçlerin yine O’nun tarafından artırılacağı beyan edilmektedir. Âyetin son kısmında Allah’ın Şekûr olduğuna vurgu yapılmaktadır ki bu, şükre şükürle karşılık veren manasındadır. Allah insanın infak etmekle yaptığı şükre, artırmak suretiyle teşekkürünü ifade ediyor. “Eğer şükrederseniz artırırım, eğer küfran-ı nimette bulunursanız benim azabım şiddetlidir.” (İbrâhîm Sûresi, 14/7) âyeti de Allah’ın, şükür karşısında nimeti artıracağı tahhüdünü açıkça beyan etmektedir. “Mallarını gece gündüz; gizli ve açık Allah yolunda harcayanlar var ya, onların Rab'leri katında mükâfatları vardır. Onlara korku yoktur. Onlar mahzun da olacak değillerdir.” (Bakara Sûresi, 2/274) âyeti ise, infak edenlerin ahirette göreceği karşılığı anlatmaktadır.
İnsanın bu konuda anlamakta zorlandığı taraf, Allah’ın infakla malları nasıl artırdığı hususudur. Zira infak edince malda zahiren bir eksilme oluyor, o hâlde nasıl oluyor da artma meydana geliyor? İşte Allah (c.c.) Kur’ân-ı Kerim’de bu soruya cevap olacak nitelikte infak sebebiyle malları nasıl artırdığını enfes bir üslupla şöyle anlatmaktadır: “Mallarını Allah yolunda harcayanların durumu, yedi başak bitiren ve her başakta yüz tane bulunan bir tohum gibidir. Allah dilediğine kat kat verir. Allah lütfu geniş olandır, hakkıyla bilendir.” (Bakara Sûresi, 2/261) “Allah’ın rızasını kazanmak arzusuyla ve kalben mutmain olarak mallarını Allah yolunda harcayanların durumu, yüksekçe bir yerdeki güzel bir bahçenin durumu gibidir ki, bol yağmur alınca iki kat ürün verir. Bol yağmur almasa bile ona çiseleme yeter. Allah, yaptıklarınızı hakkıyla görendir.” (Bakara Sûresi, 2/265) Bu iki âyette anlatıldığı üzere Allah doğrudan malları artıracağı gibi, bereketlendirmek, hiç ummadığı yerden rızıklandırmak, bela ve musibetleri defetmek suretiyle de artırabilir.
İnfakta Şeytanın Aldatmaları
İnfak ettiğinde malının azalacağına dair bir duygu veya düşünce sadece insanın iç dünyasından doğmaz, aynı zamanda şeytan da insana bu hususta olumsuz telkinlerde bulunur, kandırmaya çalışır. Yapmak istediği her iyi şeyde olduğu gibi infakta da şeytan iş başına geçer ve insanı çeşitli desiselerle aldatmaya koyulur. Bunların başında infak etmek suretiyle malda meydana gelen zahirî eksilmeyi göz önüne vererek kişinin fakirliğe düçar olacağı korkusu gelir. Allah bu hususta, “Şeytan sizi fakirlikle korkutur ve fuhşiyatı emreder. Oysa Allah size kendinden bir mağfiret ve fazl vadediyor. Allah, lütfu geniş olan ve çok iyi bilendir.” (Bakara Sûresi, 2/268) buyurmaktadır. İnfakla ilgili olan bu âyette de, şeytanın fakirlikle korkutmasına karşılık, Allah’ın fazlı vadetmesinin özel bir anlamı vardır. Buradaki fazl kelimesi genel anlamda lütuf olmayıp Allah’ın infakla malı azaltmayıp artıracağı anlamına gelmektedir. (İbn Kesir, Tefsir, 1/321)
İnfakı Heder Eden Durumlar
İnfakta insan aslında aracı, yani tevziat memuru konumundadır; çünkü, Allah’ın kendisine lutfettiği şeylerden infak etmektedir. Bu sebeple insan, kendini aracı konumunda görmeli, başkasını minnet altında bırakmamalıdır. Verdiğini başa kakmak, verirken gönül kırmak, riya ve gösteriş olsun diye vermek gibi hâller içine girmemelidir. Aksi takdirde yapmış olduğu infakın dünyada ve ahirette karşılığını göremeyecektir. Nitekim Kur’ân bunları yine güzel bir temsil ile şöyle anlatmaktadır: “Mallarını Allah yolunda harcayan, sonra da harcadıklarının peşinden (bunları) başa kakmayan ve gönül incitmeyenlerin, Rab’leri katında mükafatları vardır. Onlar için korku yoktur. Onlar üzülmeyeceklerdir de. Güzel bir söz ve bağışlama, peşinden gönül kırma gelen bir sadakadan daha hayırlıdır. Allah her bakımdan sınırsız zengindir, halîmdir (hemen cezalandırmaz, mühlet verir). Ey iman edenler! Allah’a ve ahiret gününe inanmadığı hâlde insanlara gösteriş olsun diye malını harcayan kimse gibi, sadakalarınızı başa kakmak ve gönül kırmak suretiyle boşa çıkarmayın. Böylesinin durumu, üzerinde biraz toprak bulunan ve maruz kaldığı şiddetli yağmurun kendisini çıplak bıraktığı bir kayanın durumu gibidir. Onlar kazandıklarından hiçbir şey elde edemezler. Allah kâfirler topluluğunu hidayete erdirmez.” (Bakara Sûresi, 2/262-264)
İstiğnâ Nimeti
Buraya kadar infaktan, infak edenden bahsettik, ancak bir de kendisine infak edilen insan var. O nasıl davranmalı? İnfak etmek, varlıklı insana Allah’ın yüklediği bir görevdir, ancak muhtaç olan kimsenin de varlıklı insanların elinde olan nimetlere göz dikmesi dinimiz tarafından uygun karşılanmaz. İslâm’a göre her ferdin çalışıp kazanması esastır. Şâyet muhtaç durumda olsa bile kişinin insanlara karşı müstağni davranması gerekir. Bu da Allah’ın ayrıca şükredilmesi gereken bir nimetidir. Zira insan onuruna en yakışmayan şeylerden biri, minnet altında yaşamaktır. Kur’ân bu sebeple istiğna düsturunu tavsiye etmektedir. Nitekim; “Kendilerini sınamak için dünya hayatının süsü olarak bol bol geçimlik verdiğimiz kimselere sakın göz dikme. Rabbinin rızkı daha bol ve daha devamlıdır.” (Tâhâ Sûresi, 20/131), “İnsanların yanında olanlar tükenir ama Allah’ın yanındakiler bâkidir, tükenmez.” (Nahl Sûresi, 16/96) buyurulmaktadır. Ancak muhtaç durumda olan kimse ihtiyaçlarını bir şekilde gidermek zorundadır. Bu yüzden onun kendisine infak edilenden yeterince alması ve ihtiyaçlarını gidermesi, bunun karşılığında Allah’a şükür; infak edene de kendisinin ihtiyaçlarını giderme noktasında Allah’ın aracı kıldığını bilerek teşekkür etmesi gerekir.
Sonuç
Sonuç olarak şükür, insanı insan yapan özellikler arasında en önemli yeri tutan bir değerdir. Kuvve ve fiil olarak şükür eksik olduğunda insan yüksek insanlık ufkuna ulaşamadığı gibi, gerçek kulluk mertebesine de erişemez. Allah’ın insan tabiatına yaratılışta koyduğu bu duyguyu işler hâle getirmek için eğitim yoluyla çocukluktan itibaren geliştirmek gerekiyor. Yoksa fıtratındaki potansiyelleri açılmayan veya çeşitli etkenlerle bozulan insan, ne insanlara teşekkür ne de Allah’a şükür edebiliyor. Kur’ân-ı Kerim’de emredilen ve mü’minlerin vasıflarından biri olarak zikredilen infak da fiilî bir şükür olup hâlisane kulluğun göstergesidir. Ancak bunun gerçekleştirilmesi de yine insanın eğitilmesine bağlıdır. Zira infak etmek zor bir şeydir. Bu yüzden şükredebilmek ayrıca şükretmeyi gerektirdiği gibi, infak edebilmek de ayrı bir şükrü gerektirir.
*Araştırmacı Yazar
mtoprak@yeniumit.com.tr
.
Fiillerinde İnsanın Rolü
Prof Dr. Muhit Mert
|
Herhangi bir şey yapıp yapmama hususunda, karar verme gücü veya “eğilim” diye tarif edeceğimiz “irade muhtariyeti” insan olmanın şiarı ve ahlâkın biricik esasıdır. O olmadan ne faziletten ne de insanlıktan bahsetmeye imkân yoktur.
|
İnsan fiillerinin meydana gelişi İslâm düşünürlerini eskiden beri meşgul etmiş bir mevzudur. Bu konunun esasını; insanın irâde ve seçme hürriyeti var mıdır? Varsa bunun sınırları nedir? Yoksa tabiattaki mutlak determinizme tâbi olup fiilleri ondan zorunlu olarak mı sudur etmektedir? İnsan gücünün mahiyeti ve fiile tesiri nedir? İrâde ve ihtiyardan başka insanın fiile katkısı var mıdır?.. sorularına verilecek cevaplar oluşturmaktadır. Bu konu incelenirken cüz'î irâde (insan irâdesi), istitâa (insan gücü) ve kesb (fiilin insana nispeti) olmak üzere üç terim karşımıza çıkmaktadır. Burada detaylı bir araştırmayla bu kavramların tahlil ve tenkidine girmeden, ana hatlarıyla Cebriyye, Mutezile ve Ehl-i Sünnet'in görüşlerini arz edeceğiz.
1- Cebriyye'ye Göre İnsan Fiili
Cebriyye'nin önde gelen ismi Cehm b. Safvan insanın iradî fiilleri olmadığını, fiillerinde zorunlu olduğunu (Bağdâdî, el-Fark beyne'l-firak, s.211), yine insanın istitâa ile vasıflanamayacağını (Şehristânî, Milel, I, 87), onun hiçbir şey yapmaya veya kesbetmeye kâdir olmadığını (İbn-i Asakir, Tebyin, s.149) iddia etmiştir. Bu meseleye kazâ-kader hakkındaki genel görüşleri açısından bakan Cebriyye icbarî bir kader anlayışına sahip olduğu için insanın ne irâdesini, ne gücünü ve ne de kesbini kabul eder. Onlara göre insan irâde ve güç sahibi değildir. İrade ve güç sahibi olmayınca fiilini kendisi yapamaz. İnsanın fiilleri, Allah'ın yaratmasıyla meydana gelir. İnsan fiillerinde mecburdur, iradesi, kudreti ve ihtiyarı yoktur. Allah diğer cemadattan sudur eden fiilleri yarattığı gibi insanın fiillerini de yaratır. Nasıl ki; "ağaç meyve verdi", "su aktı", "taş hareket etti", "güneş doğdu ve battı", "gökyüzü bulutlandı ve yağmur yağdırdı", "yeryüzü harakete geçip kabardı ve ot bitirdi" gibi fiiller cemadata mecazen nispet ediliyorsa insana da fiilleri mecazen nispet edilmektedir. Bütün fiiller cebren olduğu gibi sevap ve ikab da cebrendir. (Eş'arî, Makalatü'l-İslâmiyyin, s.278; İsferâinî, et-Tabsir fi'd-din, s.107; Şehristânî, el-Milel ve'n-nihal, I, 87)
Cebriyye bu konuda yalnızca Allah'ın iradesinden bahseden, "Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz." (İnsan Sûresi 30); "Sen sevdiğini hidâyete erdiremezsin. Ancak Allah dilediğine hidâyet eder." (Kasas Sûresi 55) ve "Ben size nasihat etmek istesem de, eğer Allah dalaletinizi murad etmişse benim nasihatim size fayda vermez." (Hud Sûresi 24) gibi âyetleri tek taraflı delil olarak aldığından –ki buna ifrad metodu denir- böyle bir sonuca gitmektedir. Ancak Kur'ân-ı Kerîm'de insan iradesini konu edinen âyetler de mevcuttur. Bu konuda isabetli bir neticeye ulaşmak, her iki gruptaki âyetleri beraberce mütalâa etmekle mümkündür ki, buna cem metodu denir.
Cebriyye'nin bu düşüncesini desteklemek için şu aklî delilleri ileri sürdüğü görülür: 1- Her şey ezelî ilim sahibi Allah'ın bilgisi dâhilinde meydana gelmektedir. Eğer insan, iradesiyle hareketini değiştirecek olsa bu, Allah'ın ezelî ilmine ters düşer. 2- İnsanı, iradesiyle iş yapan bir varlık olarak görmek, Allah'tan başka yaratıcı kabul etmek mânâsına gelir. Hâlbuki yaratma yalnızca Allah'a mahsustur. İşte Cebriyye'nin dane-i hakikati budur. Ancak her ne kadar Cebriyye ekolü, ileri sürdükleri bu iki itirazda haklı gibi görünseler de, İslâm inancına göre Allah'ın insanı yaptıklarından mesul tuttuğu da bir gerçektir. Cebrî anlayış kabul edilecek olursa, o zaman ya insanın yaptıklarından sorumlu olmaması gerekirdi veya Allah'ın, bir şeyi hem zorla yaptırmak hem de mesul tutmak suretiyle abes işlemiş ve zulmetmiş olması gerekirdi. Hâlbuki Allah, hem abes iş yapmaktan hem de zulmetmekten münezzehtir. İşte Cebriyye'nin yanıldığı nokta burasıdır.
Ayrıca insanın irâdesini pek çok yerde kullandığını anlamak için uzun araştırmalara gerek yoktur. Felçli bir elin irade dışı titremesiyle iradî olarak birine el sallamanın arasındaki farkı, herkes anlayabilir. Basit fiillerden tutun da en önemli meselelerimize varıncaya kadar her işte irademizi kullandığımızı ve kararlar verdiğimizi hayatımızın her cephesinde görmemiz mümkündür. Şunu da belirtmek gerekir ki, cebir görüşü, insanın içinde yaşadığı teşebbüs etme-çalışma-başarma dünyasının realiteleri ve insanın vicdanî kanaatleriyle de bağdaşmamaktadır.
2- Mu'tezile'ye Göre İnsan Fiili
"İnsanın fiillerini kendisinin meydana getirdiği" temel düşüncesinden hareket eden Mu'tezile kelâmcıları, fiillerinde müessir bir iradesi olduğunu da kabul ederler. (Kâdı, Şerh, s.431) Mutezilî âlim Kâdı Abdülcebbâr: "İnsanların fiilleri kendi istek ve kusurlarına dayalıdır, dilerse yaparlar, dilemezse yapmazlar. Dolayısıyla insanların fiilleri, Allah'ın mahlûku (yaratığı) değildir." diyerek insanda müessir bir irâdenin var olduğunu dile getirmiştir. (Kâdı, Şerh, s.771) Mutezilîler "Allah âlemlere zulmetmeyi irade etmez." (Mü'min Sûresi 31) ve "Allah kulların küfrüne razı olmaz, eğer şükrederseniz buna razı olur." (Zümer Sûresi 7) gibi âyetlerden hareketle Allah'ın (celle celâlühü) insanın küfür, şirk, fısk gibi kabih fiillerini irade etmeyeceğini söylemişlerdir. (Kâdı Abdülcebbar, el-Usulü'l-hamse, s. 80-81) Onlara göre insanın iyi fiillerini Allah irade etmektedir; ancak bu iradenin fiilin meydana gelmesinde bir tesiri yoktur.
Mu'tezile'ye göre insanın fiillerini meydana getirmeye istitaati (gücü) de vardır. O, bu gücü kullanarak fiillerini yapar. (Cüveynî, el-İrşad, s.173) Bu güç insanda fiilden önce bulunur. (Eş'arî, Makalat, s.230) Yani bu, insanda sürekli var olan potansiyel bir güçtür. Mu'tezile'nin ileri gelenleri bu gücün ne olduğu hakkında iki görüş ileri sürmüşlerdir. Bunlardan birincisi; Bişr b. Mutemir'e (ö.210/825) aittir. Ona göre insandaki bu güç, bedenin, azaların sağlam ve çalışır durumda olmasıdır. Bu hâliyle insan, kendi fiillerini işleme potansiyeline sahip bulunmaktadır. İkincisi ise; Ebu'l-Huzeyl el-Allâf'a (ö.236/850) aittir. Ona göre de istitâa bedenin sağlamlığından başka ona eklenen bir arazdır. Ancak bu araz kalıcıdır. (Eş'arî, Makalat, s.229; Hayyat, el-İntisar, s.131) Birinci görüşe göre fiilin oluşması için bedenin sağlamlığı ve organların çalışır durumda olması yeterli iken, ikinci görüşe göre fiilin meydana gelmesinde bunlar yeterli değildir, bir de bunlara bir gücün eklenmesi gerekir ki, bu güç kalıcı arazdır. Dolayısıyla her iki durumda da istitaa fiilden önce insanda mevcuttur.
Kesb terimine gelince Mutezilîler, Ehl-i Sünnet'in ortaya koyduğu kesb yaklaşımını kabul etmezler, bunun yerine insanın kendi fiilinin faili veya hâlikı olduğunu düşünürler. Kâdı Abdülcebbâr kesb terimini, tarif edilemez ve dolayısıyla bilinemez bir müşkil olarak telakki ediyor. Bu sebeple insan gücünün fiile doğrudan tesiri fikrinden hareketle kesbi kabul etmiyor. (Kâdı, Şerh, s.366-367) Zaten Mu'tezile'ye göre kul kendi fiilini kendisi meydana getirmektedir. Her ne kadar mütekaddimun mutezilîler, "Kul fiilinin yaratıcısıdır." demekten çekinmişlerse de, sonradan gelenler buna da cüret etmişlerdir. (Cüveynî, İrşad, s.173)
Mu'tezile ekolü; "İnsan, sorumluluğunu üzerine aldığı fiile tam olarak ve her yönüyle hâkim olmalıdır." anlayışı gereği kesb teorisine karşı çıkmıştır. Yalnız, İbn Kayyim el-Cevziyye (ö.751/1349) Mu'tezile'nin, kulun fiilini kendi iradesi doğrultusunda ihdâs ve icat etmesi anlayışlarını onların bir nevi kesb nazariyesi olarak değerlendirmektedir. (İbn-i Kayyim el-Cevziyye, Şifau'l-alil, s.254) Ancak onların düşünce sisteminde Ehl-i Sünnet'te olduğu gibi bir kesb anlayışı olmadığından bunu kesb olarak adlandırmak doğru olmasa gerektir. Zira onlar fiili irade etme, güç yetirme ve meydana getirme safhalarıyla insana nispet ederler.
Netice itibariyle Mu'tezile, fiillerinde insana, isteme, güç yetirme ve meydana getirme açısından tam bir yetki verildiği (tefviz) inancına sahiptir. Buna göre insan, fiillerini kendi serbest iradesi ve Allah'ın onu yaratırken kendisine verdiği güç ile meydana getirmektedir. Mu'tezile'ye göre insan, irade ve ihtiyar sahibidir. Bu iradesini kullanarak kendi kaderini kendisi tayin eder. Böyle bir düşünce, insana mesuliyet yüklemek ve yaptığı işlerden sorumlu tutmak maksadıyla ortaya konulmuştur. Yani bununla, Allah'ı, hem zorla yaptırma hem de mesul tutma gibi bir abesiyet ve zulümden takdis ve tenzih hedeflenmektedir. Mu'tezile'nin dane-i hakikati de budur. Ancak böyle bir düşünce şekli bazı problemleri de beraberinde getirir. Meselâ bu düşüncede, Allah'tan başka yaratıcı kabul etme gibi bir problem vardır. Çünkü yukarıda belirttiğimiz üzere Mu'tezile, "kul fiillerini kendi yaratır" inancını taşır. Fakat insanı fiillerinde tam yetkili görmek de, realite açısından isabetli olmasa gerektir. Zira insan her istediğini yapabilme imkânına sahip değildir. "İnsan gücünün mahiyetini ve etki alanını tespitte en önemli ölçü yaratmadır. Yaratma, yoktan var etmedir. Bu anlamda insanın gücünün ne olduğu ortadadır. O, asla yoktan var etme anlamında yaratıcı bir güce sahip değildir. Yaratma ancak Allah'a aittir ve ondan başka yaratıcı güce sahip olan yoktur." (Gölcük, İnsan ve Kaderi, SÜİFD II, 1986, s. 30.)
3- Eş'arîlere Göre İnsan Fiili
İmam Eş'arî, "Siz dileyemezsiniz ancak Allah diler." (İnsan Sûresi, 30) âyetine dayanarak "Biz ancak Allah'ın bizim istememizi istediği şeyi isteyebiliriz." (Eş'arî, Lüma', s. 108) demiştir. Bu sözlerinden anlaşılmaktadır ki o, insanda küllî (potansiyel) bir irade olduğunu değil, her bir fiil için ayrı ayrı yaratılan hâdis bir irade olduğunu varsaymaktadır.
"Eş'arîler'e göre Allah'ın iradesi her şeyin üstünde ve her şeyi kuşatmaktadır. İnsanın fiilleri de Allah'ın iradesinin hudutsuz kapsamı içindedir. Eş'arîler'de insanın fiillerini irade etmede hürriyetinin olup olmadığı konusunda bir kapalılık vardır. Onlar bu konuda Mu'tezile gibi Allah'ın iradesinin yanında bir de insanda potansiyel bir iradenin varlığını kabul etmekten endişe duyarlar. Bu yüzden onlar, "insanın, fiillerini yapmada iradesi vardır" sözünü açıkça söylememişlerdir. Onlar bu alanda bir orta yolu tutmayı arzulamış; ne Cebriyye'nin, insanın iradesiz oluşu ve ne de Mu'tezile'nin, insanın mutlak irade sahibi oluşu görüşlerini benimsemişlerdir. Onlar bunlardan uzak kalmayı tercih etmişler ve her şeyi Allah'a bırakmayı yerinde bulmuşlardır." (Şerafeddin Gölcük ve Süleyman Toprak, Kelâm, s.202.)
İstitaate gelince İmam Eş'arî insanda fiillerini yapacağı bir gücün varlığını kabul etmektedir. Fakat bu güç, bir şeyi meydana getirecek mahiyette olmayıp sadece kesbe vasıta olacak mahiyette bir güçtür. (İbn Asâkir, Tebyin, s.149) Eş'arî'ye göre istitâa fiille beraberdir. Fiilden önce mevcut değildir. Fiil meydana geldikten sonra yok olur, varlığı devam etmez. Allah'ın istitaayı yaratması insanın bir şeyi kesbetmesi içindir. İstitaa olmazsa insan hiç bir şey kesbedemez. Fiil istitaadan sonra olamaz. Eğer fiil istitaadan sonra olursa o durumda failin fiilini madum (olmayan) bir kudretle yapmış olacağı iddia edilmiş olur. Hâlbuki kudret arazdır ve fiilden sonra varlığını devam ettiremez yok olur. (Eş'arî, el-Lüma', s.132) Demek ki İmam Eş'arî insan gücünü, sadece fiilin ona nispeti için bir vasıta görmektedir. Eş'arî'ye göre bir istitaa bir fiil için geçerlidir. Bir istitaa birden fazla fiil için geçerli olmaz. Hattâ bir istitaa bir fiilin hem kendisi, hem de zıttı için de geçerli değildir. Yani insan meselâ bir istitaa ile hem iman hem de inkâr edemez. İman istitaasıyla iman edebilir. Küfür istitaasıyla inkâr edebilir. (Eş'arî, el-Lüma', s.136) Buradan anlaşılmaktadır ki Eş'arî, istitaayı tek bir fiilin varlığına sebep olarak yaratılan bir araz olarak görmektedir.
Eş'arî kelâmında insanın fiile katkısını belirlemede ve insan gücünün etki alanını tespitte kesb nazariyesinin önemli bir yeri vardır. Bununla birlikte onun kesb anlayışı açık değildir. Eş'arî, kesb için insana gerekli olan gücün, yaratılmış bir güç olduğu inancındadır. O, bu fikrini şöyle ifade etmektedir: "Bana göre gerçekte iktisabın mânâsı bir şeyin hâdis (sonradan oluşan) bir kudretle meydana gelmesidir. O şey, kudretiyle meydana gelen kimse için kesb olmaktadır." (Eş'arî, Makalat, s.543) Kendisinden önce gelen İmam Şâfiî'de de aynı fikir görülür. İmam Şâfiî kesbi; sonradan meydana gelen bir kudretin taalluk ettiği şey olarak tarif etmiştir. (Şâfiî, el-Fıkhu'l-ekber, s.18-19)
4- Mâtüridîler'e Göre İnsan Fiili
Mâtüridîler, kâinatta olan her şeyin Allah'ın irâdesiyle meydana geldiği, fakat insanın irâdî fiillerinin, onun irâdesi doğrultusunda yaratıldığı kanaatini taşımaktadırlar. Mâtüridî ekolü kelâmcılarından Sâbûnî: "İnsan, kendine özgü bir irâdesi olduğunu nefsinde zaruri bir bilgi olarak bilir." diyerek insanın irâdesi olduğunu ortaya koyar. (Sâbûnî, el-Bidaye, s.71.) Buna "Dileyen iman etsin, dileyen inkâr etsin." (Kehf 18/29.) ve "Dilediğinizi yapın." (Fussilet 41/40.) âyetlerini delil gösterir. Ayrıca Sâbûnî; "Şâyet Allah, kâfirin küfrünü istemişse O'nun meşîetinin dışına çıkmak mümkün değildir. Bu durumda kul küfre mecbur olur." şeklindeki bir itiraza karşı; "Kâfir, imana gücü olduğu halde küfrü kendisi isteyip tercih ettiği için Allah'ın da iradesi o fiili yaratmaya taalluk etmiştir." diyerek cevap verir. (Sâbûnî, el-Bidaye, s.72) Onun bu ifadelerinden Matüridîler'in insanda potansiyel bir iradenin mevcudiyetini ve insanın bunu fiillerini irade etme sadedinde kullandığını kabul ettikleri anlaşılmaktadır. İnsanda bulunan irade sıfatı küllî olup yaratılmıştır, ancak onun şeylere tek tek taalluku mahluk değildir. Bunun adı kesb olup insana bırakılmıştır, insanı fiillerinde sorumlu kılan unsur bu iradedir. (bkz. Mustafa Sabri, Mevkıfu'l-beşer, s. 56-58)
İstitaa konusuna gelince Mâtüridîler insanda, fiillerini yaptığı bir gücün varlığını kabul ederler. Fakat onlar, Eş'arîler'den biraz farklı olarak konuya bakar ve Mu'tezile'de olduğu gibi bu gücü ikiye ayırırlar: Birincisi: Bu güç, azaların sıhhatli ve işler durumda olmasıdır ki, bu fiilden önce vardır; fakat fiilin meydana gelmesinde illet değildir. İkincisi: Bu güç, fiil için Allah'ın canlıda yarattığı bir arazdır. İnsan, ihtiyarî fiillerini onunla yapar, fiilden önce yoktur, fiille beraber bulunur ve fiil için bir illettir. Yani fiil onunla meydana gelir. (Nesefî, Tabsıra, II, 113) Mâturidîler'in Mu'tezile'den ayrıldığı nokta, araz olan istitaanın fiilden önce var olmasını kabul etmeyip fiil ânında yaratıldığını söylemeleridir.
Eş'arîler'in aksine Mâturidîler'e göre insanda bulunan bu istitaa bir fiilin hem kendinin hem de zıddının vücut bulması için illettir. Bu hem organların sağlamlığı ve çalışır durumda olması açısından böyledir hem de hâdis kudret açısından böyledir. Eğer öyle olmazsa, meselâ kâfire iman etmesi emrinde olduğu gibi teklif-i mâlâyutâk meydana gelmiş olur. Çünkü bu durumda onun gücü dâhilinde olmayan bir şey ondan istenmiş olmaktadır. Ayrıca bu durum ihtiyarı ve ihtiyari fiillerle zorunlu fiiller arasındaki farkı da ortadan kaldırır. Zira bir şeyin hem kendine hem zıddına illet olmaması sadece zorunluluğa tâbi olanlarda geçerlidir. Meselâ kar soğukluğa, ateş sıcaklığa illettir. Bir kudret hem fiilin kendine hem de zıddına illet olabilmelidir ki, ihtiyar ve teklif ortaya çıksın. (Nesefî, Tabsıra, II, 161-162)
Kesb konusuna gelince İmam Mâtüridî: "Bir fiil kesb yönünden insana, yaratma yönünden de Allah'a aittir." diyerek kesbin varlığını kabul etmektedir. (Mâtüridî, Tevhid, s.228) Bu görüşü ile Mâtüridî, insanda her türlü fiili ve seçimi kaldıran ve onu bir âlet gibi telakki eden Cebriyye ile insanın fiillerinde Allah'ın müessiriyetini kabul etmeyen Mu'tezile arasında orta bir yol tutmaktadır. (Huleyf, a.g.e., s.41) İmam Mâtüridînin bu konudaki görüşleri, "Kulların hareket ve sükun cinsinden her türlü fiilleri gerçek anlamda onların kesbleridir. Allah ise o fiillerin yaratıcısıdır." diyen İmam Azam Ebû Hanîfe'ye dayanır. (el-Fıkhu'l-Ekber, s.5) İmam Şâfiî de bu hususta İmam Azam gibi düşünür. O, insanın amellerinde istitâa (güç) sahibi ve hiç bir zorlama olmaksızın ihtiyar sahibi olduğunu açıkça söyler. (Şâfiî, el-Fıkhu'l-ekber, s.18-19.) Buna göre insan fiilleri, bir kimsenin kendi kudret ve irâdesini bir fiile tevcih ettiği anda Cenab-ı Hakk'ın kudret ve tekvin sıfatlarının teveccüh ve taalluk ile o fiili halk etmesiyle meydana gelir. (Ömer Nasuhi Bilmen, Muvazzah İlm-i Kelâm, s.226.)
Hulasa; Eş'arîler'e göre insanda potansiyel bir irade mevcut değildir, her bir fiil için irade ayrı ayrı yaratılmaktadır ve sadece fiile meyletmeyi ifade eder. İnsanın gücü de hâdistir ve her fiil için ayrı bir güç yaratılır. Kesb ise bu gücün fiile iktiranından ibarettir. Mâtüridîler'de ise insanda potansiyel bir irade mevcut olup, insan bu iradesini cüz'î hâdiselere sarfetmekte, kendisinde yaratılan hâdis kudretle fiili iktisap etmektedir. Burada iktisab, insan irade ve gücünün fiile tesirini de ihtiva etmektedir. Hâlbuki Eş'arîler'de ikisi arasında sadece bir iktiran söz konusu idi. Bu durumda Eş'arîler'le Mâtüridîler arasındaki fark, iradenin mahiyetiyle kesbin izahında ortaya çıkmaktadır.
Sonuç
Buraya kadar zikrettiğimiz görüşleri özetleyecek olursak insanın fiillerine tesiri konusunda ortaya çıkan tablo şudur:
1- İradeyi bütün bütün yok sayarak, insanları da tıpkı cansızlar gibi şuursuz, iradesiz ve muhtâr değil de muztar kabul edenlerin görüşü diyeceğimiz "cebr-i mutlak" cereyanı.
2- İnsanlarda nisbî bir kudret ve irade farz etmekle beraber, bu sıfatların kat'iyen müessir olmadığını, sadece herhangi bir işe temayül gösterildiğinde bir kudret ve istitaat (istitaat maa'l-fiil) hâsıl olduğunu iddia edenlerin mütalâası sayılan "cebr-i mutavassıt" akımı.
3- İnsanı, mutlak mânâda kendi iradesi ve kendi ihtiyârıyla hareket ediyor gören ve "kul fiilinin hâlıkıdır" diyen, dolayısıyla da ef'âl-i beşeriyenin Allah tarafından kullara havale edilmiş olduğunu söyleyen "mutlak tefviz" hareketi.
4- Cebr-i mutlaka da, tefviz-i mutlaka da "hayır" deyip; insanın kâsib -ki "Herkesin kazandığı iyilik kendi lehine, işlediği fenalık da onun aleyhinedir." bunu açık-seçik ifade eder- Cenab-ı Hakk'ın da Hâlık olduğunu söyleyen Mâtürîdî medresesi. Evet, insanda cüz-i ihtiyârî unvanıyla, bir kesb, bir meyil veya o meyilde bir tasarruf söz konusudur ki, Cenab-ı Hak, yaratacağı şeyleri, şart-ı âdi plânında -O, buna da mecbur değildir- hep böyle bir kesb, meyil veya ondaki tasarrufa göre yaratmaktadır diyen, tefviz-i mutavassıt erbabı kabul edilen Mâtürîdîler.. (F. Gülen, Kalbin Zümrüt Tepeleri, III, 232-233)
Öyle görünüyor ki Mâtüridîler'in tespit ettikleri, insanda irade, ihtiyar ve iktisap hürriyetinin olduğu, yaratmanın ise Allah tarafından yapıldığı hakikati; Allah'ın adaleti, insanın mesuliyeti, Allah'tan başka yaratıcının olmadığı hususlarını birlikte açıklamış olmaktadır. Buna göre Allah, insan iradesini zorlamadığı ve onun istediğini yarattığı için adaletle muamele etmekte, insan ise yaptığı işleri irâde ve ihtiyarı ile kesbettiği için mesul olmaktadır. Daha açık bir ifadeyle söyleyecek olursak, bizde hem kudret vardır, hem de irade. Bizdeki kudret, mümkün olan fiillerin meydana gelmesinde müessirdir. İrade ise mümkün olan fiillerin işlenmesi ile işlenmemesinden birini tercih etmede müessirdir. Bu müessiriyet insanı hâlık (yaratıcı) konumuna getirmez. Hâlık ancak Allah Teâlâ'dır. İnsandaki kudret ile irade, fiilin kesbi için insana Allah tarafından bahşedilmiş birer sıfattır ki, kul onlarla fiili kesbeder, kâsib olur.
* Hitit Üniv. İlâhiyat Fak. Öğrt. Üyesi
mmert@yeniumit.com.tr
.
İslam'da Adalet İlkesi
Prof Dr. Muhit Mert
|
Hürriyet ve kuvvet mevzuunda, Hakk’ın takdir buyurduğu sınırlar içinde kalma, adalet ve istikamet; bu konuda sınır tanımamazlık ise, bir zulüm ve haksızlıktır. Adalet hemen her konuda dengeyi koruma ve itidalli olmanın Kur'ân kaynaklı adı; zulüm ise her alanda dengeleri alt-üst etmenin ürperten unvanıdır.
|
Adalet kelimesi, dengelemek, dengeli davranmak, tesviye edip düzeltmek, bir şeyi uygun yere koymak, bir hakkı sahibine vermek anlamlarına gelir. Bu kavramın içinde insaf, hakkaniyet, istikamet mânâları da vardır. Dolayısıyla adaletli davranmak, bir şeyi, bir işi hakkaniyet ve insaf ölçülerine göre yapmak demektir. Kur'ân-ı Kerîm'de pek çok âyette geçen "اَلْقِسْطُ: el-kıst" kelimesi de adalet kelimesinin ihtiva ettiği mânâları ifade eden bir kavramdır. İslâm'da adalet anlayışı, bir arada yaşamaktan ve insanlar arası ilişkilerden ortaya çıkan insan hakları temeline dayanır. Adalet, bu hakları olması gereken yere koymak, hakkı olanlara vermek demektir. Adaletin zıddı ise zulümdür ve o da bir şeyi yerli yerine koymamak veya uygun olan yerden başka yere koymak anlamlarına gelir.
Allah Hak ve Adalete Önem Veriyor
Adalet, Allah Tealâ'nın çok önem verdiği esaslardan biridir. Allah'ın kendisi âdildir ve yaptığı her şeyde adalet tecellî eder. "İsm-i Adl'in cilve-i azamından gelen kâinattaki adâlet-i tâmme, umum eşyanın muvâzenelerini idare ediyor ve beşere de adaleti emrediyor." (Nursî, Lem'alar, s. 293) İnsanlardan adaletin ikamesini istemek Allah'ın adlinin muktezasıdır. Sosyal dengenin tesisi ve içtimaî hayatın ahenkli biçimde işleyişi de adaletin gerçekleştirilmesine bağlıdır. Bu yüzden Allah çeşitli toplumlara peygamberler gönderiyor ve onlarla birlikte kitap ve adalet terazisi indiriyor; (Hadid sûresi, 57/25) adaleti sağlamayı emrediyor. (Arâf sûresi, 7/29; Nahl sûresi, 16/90) Ayrıca insanlardan hakkın ikamesini, verilen hükmün lehte de olsa aleyhte de olsa kabul edilmesini istiyor ve aksine davrananları zalimler olarak niteliyor. (Nur sûresi, 24/48-51) Bir de takvaya en uygun olanın adaletli davranış olduğunu; (Maide sûresi, 5/8) âdil olanları sevdiğini belirtiyor. (Hucurat sûresi, 49/9; Mümtahine sûresi, 60/8) Bunların da ötesinde bizzat Kendisinin âhirette hiçbir haksızlığa meydan vermeden kullarını yargılayacağını ve her hak sahibine hakkını vereceğini beyan ediyor. (Yunus sûresi, 10/54; Enbiya sûresi, 21/47) Dolayısıyla hakkın tevzîi ve adaletin ikamesi, biz Müslümanlar için Allah tarafından belirlenmiş en önemli hayat prensibidir. Önemli olan şeyin karşılığı da önemlidir. Adaleti gerçekleştirmenin karşılığı da dünya ve âhiret saadetidir. Elbette ki adaletli davranışın dünyadaki karşılığı kıymetlidir; ancak âhiretteki mükâfatı muhteşem olacaktır. Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.s.) yönetici olsun, hâkim olsun, aile reisi olsun bunlardan âdil davrananların âhirette Allah katında nurdan minberler üzerinde duracaklarını müjdelemektedir. (Müslim, İmare 18) Kur'ân'ın mü'minlerden adalet talebi, ilgili olduğu alanlara göre çeşitlilik arz ettiğinden biz de bunları, yönetimde, şahitlikte, yargıda, aile içi münasebetlerde ve ticarî hayatta adalet olmak üzere çeşitli başlıklar altında ele alacağız.
Yönetimde Adalet
Adaletin ikame edilmesi gereken en şümullü alan, yönetimdir. İslâm nazarında yöneticilik, insana tevdi edilen emanetlerden biri, hattâ en mühimidir. Hangi seviyede olursa olsun, avantaj gibi görünen yöneticilik bu itibarla insanın omuzlarında ağır bir yüktür. Peygamber Efendimiz (s.a.s.), devlet başkanından evdeki hizmetçiye kadar her seviyedeki yöneticinin idare ettiklerinden mesul olduğunu bildirmiştir. (Buharî, Cuma 11) Yönetimde adalet ise, mü'min idareci için en büyük vazifedir. Kur'ân-ı Kerîm'in, "Allah size, emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğinizde adalete uygun tarzda hükmetmenizi emreder. Allah bununla, size ne de güzel öğüt verir!" (Nisa sûresi, 4/58) âyeti, yönetimde adaletin ikamesini emretmektedir. Emanetle adaleti bir arada zikreden bu âyetin idareciler hakkında indiği rivayet edilir. (İbn Kesir, Tefsir, 1/516) Buna göre yöneticilik bir emanet olduğu gibi, yönetimde adaleti gerçekleştirmek de bir vazifedir. Adaletli yönetim, Müslüman yönetici için bir vazife olmanın ötesinde, "Bir gün adaletle yönetmek, altmış yıl (nafile) ibadetten hayırlıdır." (Müttakî, Kenzü'l-Ummal, 6/12) hadîsinin ifadesiyle ibadet sayılmıştır.
Müslüman bir idarecinin en temel görevi, kendini adaletin dağıtıcısı görmek, adalet kaygısıyla hareket etmek, hak sahiplerine haklarını vermek için çalışmak, bir hak gaspı söz konusu ise, onu geri alıp haklıya iade etmektir. Bu sebeple Müslüman yönetici, adaletin mülkün (yönetimin) temeli olduğuna, adaleti sağlayamayan yönetimin zail olacağına ve zulüm ile âbâd olanın âhirinin berbat olacağına inanarak hareket eder. "İnsanları idare etmeyi üzerine alan bir kimse kendini ve ailesini düşündüğü gibi yönettiği kimseleri düşünmedikçe kıyamet gününde cennetin kokusunu bile alamaz." (Buharî, Ahkâm  hadîsinin tehditkâr ifadelerini dâima göz önünde bulundurur. Ayrıca Peygamber Efendimiz'in, kendisine en sevimli ve kıyamette derecesi en yüksek kimselerin adaletli yöneticiler, en sevimsiz ve âhirette azabı en şiddetli olan kimselerin ise zalim idareciler (bkz. Tirmizi, Ahkâm 4) olduğunu bildiren sözlerini nazarından eksik etmez.
Kur'ân ve Hz. Peygamber'in (s.a.s.) bu konudaki emir ve tavsiyelerini çok iyi kavramış olan Müslüman idareciler, tarih boyunca idare ettikleri toplumlarda adaletin ikamesini hayatlarının gayesi yapmışlardır. Bu çerçevede haksızların ve haksızlıkların karşısında olmak, hakkın ve haklının yanında yer almak, zayıf ve çaresizleri korumak onların en büyük şiarı olmuştur. Bu ilkeleri benimsedikleri için yönetimde adaletin en güzel örneklerini İslâm'ın şanlı idarecileri vermişlerdir. Meselâ Hz. Ebu Bekir'in (r.a.) halife seçildiğinde irad ettiği ilk hutbesinde dile getirdiği, güçlülük değil haklılık esasını benimsediğine, güçsüz de olsa mutlaka haklının yanında yer alacağına ve onun hakkını kendisinin takip edeceğine dâir sözleri, (bkz. Ma'mer b. Raşid, Cami, 2/336) İslâm'ın yönetimde adalet anlayışının en çarpıcı örneklerindendir. Yine bu anlayış sebebiyledir ki, Hz. Ömer (r.a.), adaletin timsali olmuştur. Onun, bir Kıptî'ye tokat atan Mısır Valisi Amr b. As'ın oğlunu sorgulayıp ceza olarak Kıptî'nin de ona tokat atmasını istediğinde söylediği, "Anaları insanları hür olarak doğurmuştur. Siz onları ne zaman köleleştirdiniz." (Muttakî, Kenzü'l-ummâl, 7/660) sözü, Müslüman bir yöneticinin adalet anlayışının en güzel ifadelerindendir.
Şahitlikte Adalet
Şahitlik meselesi de hak ve adaletin tesis edilmesi gereken hususlardan biridir. Şahitlik, hakkın tevzii ve adaletin ikamesinde önemli bir görevdir. Bu ister bir davada olsun, isterse insanlar arası basit bir anlaşmazlıkta olsun fark etmez, şahitlik önemli bir görevdir. Tanık olduğu bir hususta kişinin herhangi bir sebeple şahitlikten kaçması ya da gerçeği olduğu gibi aksettirmeyip değiştirmesi, tahrif etmesi, hilâf-ı vâki beyanda bulunması veya olmamış bir şeyi olmuş gibi göstermesi mühim hak kayıplarına sebep olduğu için büyük bir vebaldir. Bu sebeple Allah celle celalühu; "Ey iman edenler! Hakkı yerine getiren ve adaletle şahadet eden kimseler olun." (Maide sûresi, 5/8) âyetiyle dosdoğru şahitlik yapmayı emretmiş, meselenin ehemmiyetine binaen Kur'ân'da ciddi tahşidatta bulunmuştur.
Kur'ân-ı Kerîm'in, "Ey iman edenler! Haktan yana olup var gücünüzle ve bütün işlerinizde adaleti gerçekleştirin. Allah için şahitlik eden insanlar olun. Bu hükmünüz ve şahitliğiniz isterse bizzat kendiniz, anneniz, babanız ve yakın akrabalarınız aleyhinde olsun. İsterse onlar zengin veya fakir bulunsun; çünkü Allah her ikisine de sizden daha yakındır. Onun için, sakın nefsinizin arzusuna uyarak adaletten ayrılmayın. Eğer dilinizi eğip bükerek gerçeği olduğu gibi söylemekten çekinir veya büsbütün şahitlikten kaçarsanız, iyi bilin ki Allah bütün yaptıklarınızdan haberdardır." (Nisa sûresi, 4/135) âyeti şahitlikte gerçeğe uygun ve adaleti tesise yönelik tanıklık yapmayı emretmektedir. Peygamber Efendimiz kendisinden bir hususta şahadet etmesi istendiğinde mevzuu tahkik etmiş, meselenin haksızlığa dayandığını görünce,"Ben haksızlık üzerine şahitlik etmem." (Müslim, Hibât 14-16) buyurarak Müslümanlara örnek olmuştur.
İslâm şahitlik dışında beşerî münasebetlerde, hattâ irtibat kurduğumuz insanların sosyal çevreleriyle olan ilişkilerimizde de adaletin ikame edilmesini talep etmektedir. Bu çerçevede Kur'ân, Müslümanlarda birilerine karşı taşıdığı hisler sebebiyle, onların çevresindekilere karşı adaletsiz davranmama hassasiyeti geliştirmektedir. "Bir topluluğa karşı, içinizde beslediğiniz kin ve öfke, sizi adaletsizliğe sürüklemesin. Âdil davranın, takvâya en uygun hareket budur. Allah'a karşı gelmekten sakının. Allah yaptıklarınızdan haberdardır." (Maide sûresi, 5/8) âyetinde Allah (c.c.), kin ve öfke gibi duygularımızın adaletsizliğe sebep olmamasını da talep ediyor. Bu sebeple bir Müslüman sevmediği birinin yakınlarına karşı o kişi sebebiyle düşmanlık veya haksızlık edemez, münasebetini o nefret üzerine kuramaz. Yoksa adaletsiz davranmış olur.
Yargıda Adalet
Hak ve adaletin tesis edileceği yerlerden biri de, mahkemelerde görülen davalarda hâkimin vereceği hükümlerdir. İslâm, hükümde adalet ilkesini getirir ve insanlar hakkında herhangi bir makam, mevki farkı gözetmeksizin adaletin sağlanmasını ister. Bu yüzden Müslümanlar nazarında âdil mahkemeler, Allah'ın Hak ve Adl isimlerinin tecelligâhı sayılmıştır. Adaletle hüküm vermeyi temin edecek yegâne kaynak ise, Allah'ın indirdiği hükümlerdir. "Aralarında, Allah'ın sana indirdiği ahkâm ile hükmet! Asla onların keyiflerine uyma! Allah'ın indirdiği hükümlerin bir kısmından seni caydırmalarından sakın!" (Maide sûresi, 5/49) âyeti bu hakikati açıkça göstermektedir. Peygamberimiz (s.a.s.) âyette geçen "Allah'ın sana indirdiği ahkâm ile hükmet!" kısmını adaletle irtibatlayarak "Kur'ân ile hükmeden adalet eder." (Darimi, Fezailü'l-Kur'ân 1) şeklinde tefsir etmiştir.
Davalarda adaletle hükmetmenin önüne birtakım engellerin çıkması kaçınılmazdır. Bunlardan biri, haksızın haklı çıkmak arzusuyla birtakım deliller ileri sürerek yargı makamını yanıltmasıdır. Şüphesiz ki bir hâkim hüküm verirken delillere bakar ve onlardan hareketle vicdanında oluşan kanaati hüküm olarak ortaya koyar. Bu durumda hâkimi yanıltacak ve adaletsizce hüküm vermesine sebep olacak tarzda deliller ileri sürmek veya delilleri karartmak da büyük bir vebaldir. İnsan belki bu yolla dünyevî bir şey elde edebilir; ancak âhirette cehennemden bir parça ateşi boynuna takmış olur. Nitekim adalet konusunda çok titiz davranan Peygamber Efendimiz'in (s.a.s.), "Ben ancak bir beşerim. Sizden davalılar bana geldiğinde bazınız delil getirmede diğerinden daha becerikli olabilir. Ben de doğru söylüyor zannıyla onun lehinde hüküm verebilirim. Şu halde sizin ifadenize göre bir kimseye mü'min kardeşinin hakkını alıp verirsem, onu ister alsın isterse bıraksın bu, cehennemden bir parçadır." (Buharî, Mezalim 16) sözleriyle bu mevzuda sahabeyi uyarmıştır.
Davalarda adaletle hükmetmede hâkimleri en çok zorda bırakan hususlardan biri de davalı veya davacıların makam, mansıp, mal ve itibar sahibi kimseler olmasıdır. Çünkü bu tür statüler hâkimi baskı altında bırakır. Ama hâkim bunlara da itibar etmemeli, adalet ne ise, onu gerçekleştirmelidir. Bu durumda hâkim kendisinin zarar göreceğini zannedebilir. Ancak şu hususu iyi bilmelidir ki, adaleti gözettiği sürece Allah kendisiyle beraberdir. Aksine adalet kaygısıyla hareket etmediğinde, kendisini Allah'ın terk etmesi tehlikesine maruz bırakır. Nitekim Efendimiz (s.a.s.) bir hadîslerinde "Bir hâkim adaletten ayrılmadığı sürece Allah kendisiyle beraberdir. Adaletten ayrılır da zulmederse Allah onu yalnız bırakır." (Tirmizî, Ahkâm 4) buyurmuştur.
Yargıda adaleti yerine getirmede statülere itibar etmemenin en güzel misâlini de Peygamber Efendimiz'in (s.a.s.) uygulamalarında görüyoruz. Kureyş'ten hırsızlık yapan soylu bir kadına hak ettiği cezanın uygulanmamasını isteyen ailesi, Efendimiz'in çok sevdiği Hz. Üsame'yi (r.a.) aracı göndermişlerdi. Bunun üzerine Peygamberimiz bu aracılığı reddetmiş ve şöyle buyurmuşlardı: "İsrailoğulları, haksızlık yapmaları yüzünden helâk oldular. Bunlar fakirler üzerinde en şiddetli cezaları tatbik eder, nüfuzlu ve zengin olanları cezadan muaf tutarlardı. Vallahi Muhammed'in kızı Fatıma da aynı işi yapsa elini keserdim." (Müslim, Hudud 11) Allah Resûlü'nün (s.a.s.); "Kızım Fatıma dahi yapsa elini keserdim." buyurması, sosyal statüsü yüksek olanlara cezai işlemlerin uygulanmayıp sadece zayıflara uygulanmasını içtimaî çöküşün sebebi olarak görmesindendir.
Müslümanlardaki yargıda adalet hassasiyetinin bir başka örneğini de şu hâdise göstermektedir: Bir defasında Ubey b. Kâ'b (r.a.), hilâfeti döneminde Hz. Ömer (r.a.) aleyhine dava açmıştı. Zeyd b. Sabit hâkimlik görevini yürütüyordu. Hz. Ömer mahkemenin huzuruna gelince Zeyd b. Sabit, halife olması hasebiyle ona hürmet gösterdi, Hz. Ömer ise; "Bu senin hükümdeki ilk adaletsizliğindir." ikazını yaparak davacı Ubey b. Kâ'b'ın yanına oturdu. Ubey'in delili yoktu. Bu durumda "Yemin davalıya gerekir." kuralınca Hz. Ömer'in yemin etmesi gerekiyordu. Hilâfet makamında bulunması hasebiyle Zeyd b. Sabit, Ubey'in bu haktan feragat etmesini istedi. Fakat Hz. Ömer mahkemede hâkimlik yapan Zeyd b. Sabit'e, "Eğer senin nazarında Ömer ile herhangi bir adam müsavi değilse, sen bu göreve lâyık değilsin." diyerek sert bir karşılık verdi. (Şiblî, Bütün Yönleriyle Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, 2/93-94).
Adalet yalnızca Müslümanlar arasında görülen davalarda değil, Müslümanlarla gayr-i müslimler arasında görülen davalarda da esastır. Bir kimse gayr-i müslim diye mahkemede hakkı gasp edilemez, karşısındaki Müslüman, makamı, mansıbı, sosyal statüsü ne olursa olsun, farklı muamele göremez, adaletin tesisi esas alınır. Nisa sûresinin 105-112. âyetleri bu konuda Peygamber Efendimiz'e bir uyarıda bulunarak, insanlar arasında Allah'ın bildirdiği şekilde hükmetmesi için kendisine kitabı indirdiğini, kendilerine hıyanet edenleri savunmaması gerektiğini, dünyada onlar savunulsa bile, kıyamet gününde Allah'a karşı onları savunacak kimsenin bulunmayacağını, günah işleyip sonra onu masum birinin üstüne atan kimsenin büyük bir vebal yüklenmiş olacağını bildirmektedir. Müfessirler bu âyetlerin bir hırsızlık hâdisesi hakkında nazil olduğunu söylemişlerdir. Görünüşte Müslüman olan Tu'me b. Übeyrik adında biri, bir Müslüman'ın evinden çaldığı kalkanı bir Yahudi'ye emanet bırakmış, emarelerden hareketle kalkan Yahudi'nin evinde bulunduğunda onun ifadesine binaen adam yakalanmış; fakat yemin ederek hırsızlığı Yahudi üzerine atmış ve buna da akrabalarını şahit göstermiştir. Yemin ve şahitler sebebiyle yanlış bir hüküm verecekken bu âyetler inmiş ve Efendimiz'i mühim bir yanlıştan korumuştur. Bunun üzerine Allah Resulü (s.a.s.) Tu'me'yi suçlu bulup cezalandırılmasına hükmetmiştir. (Bkz.: Elmalı, Tefsir, 3/78-79)
Ayrıca İslâm, Müslümanlardan savaşmadıkları sürece başka din mensuplarına karşı beşerî münasebetlerde adaletli olunmasını da istiyor. Nitekim "Dininizden ötürü sizinle savaşmayan, sizi yerinizden, yurdunuzdan etmeyen kâfirlere gelince, Allah sizi, onlara iyilik etmeden, adalet ve insaf gözetmeden menetmez. Zîrâ Allah âdil olanları sever." (Mümtehine sûresi, 60/8) buyuruyor. Bu âyette açıkça görünen şudur ki, insanlar farklı inançlara sahip olsalar da onlarla münasebet kuran Müslüman, adaletten ayrılmamalıdır.
Adaletle hükmetme sadece Müslümanlar arasında veya Müslümanlarla gayr-i müslimler arasında cereyan eden davalarda değil, gayr-i müslimlerin birbirleriyle olan davalarında dahi mühim bir esastır. Onların din ve inançları farklı olabilir; ancak, sonuçta insandırlar ve onlar bir dava için müracaat ettiklerinde aralarında adaletle hükmetmek icap eder. Nitekim Kur'ân, Peygamber Efendimiz'e hitaben, "Yahudiler eğer sana gelirlerse aralarında ister hükmet, istersen onlardan yüz çevir, hüküm verme. Şayet aralarında hükmetmek istersen adaletle hükmet." (Maide Suresi 5/42) buyurmaktadır. Bu âyet onların aralarında hükmetmeyi Hz. Peygamber'in iradesine havale ediyor; ama eğer hükmetmeyi tercih ederse, mutlaka adaletle hükmetmeyi emrediyor.
Hak ve adaletin tesisi sadece şahsî davalarda değil, aynı zamanda toplumların ihtilaf ve çekişmelerinde de esastır. Kur'ân-ı Kerîm bu mevzuyla ilgili olarak da, "Eğer mü'minlerden iki topluluk birbirleriyle vuruşursa, onların aralarını bulun. Buna rağmen biri öbürüne saldırırsa, bu saldıran tarafla, Allah'ın emrine dönünceye kadar siz de vuruşun. Döndüğü takdirde aralarını hakkaniyetle düzeltin ve hep âdil olun; çünkü Allah âdil davrananları sever." (Hucurat sûresi, 49/9) buyurmaktadır. Bu âyette görüldüğü üzere İslâm içtimaî hayatta sulhü esas alıyor, toplumlar arasında ihtilâf çıktığında onları anlaştırmayı, anlaşmaya yanaşmayan veya anlaşmayı bozup da haksız yere saldırı yapan tarafla savaşmayı Müslümanlara bir görev olarak yüklüyor ve problemleri çözümlerken mutlaka adalet esasına riayet etmelerini emrediyor.
Ticarî Hayatta Adalet
Kur'ân-ı Kerîm'de adaletin gerçekleştirilmesine yönelik en çok tahşidatın yapıldığı yerlerden biri de ticarî hayattır. Zîrâ ticaret, insanların birbirlerine haklarının en çok geçtiği ve içtimaî fesadın en şiddetli biçimde zuhur ettiği alandır. Bunun şâkülü kaydığında içtimaî hayatın düzeni bozulur, toplum da kaosa sürüklenir.
Ticaret, insanların helâl haram hassasiyetini en çok yitirdiği yerlerden biridir. İnsan ticarete kazanmak için girer ve menfaat duygusuyla hareket eder. Bu, hem alan hem de satan için böyledir. Zîrâ herkes kendisi için en ekonomik olanın peşindedir. Eğer kişi tedbirini almazsa, azgınlaşan menfaat duyguları onu haksız kazanç elde etmeye sevk eder. Haksız kazanç elde etmek ise, başkalarına zulmetmektir. Zulüm ve haksızlıkların önlenmesinde kişinin alacağı tedbir, elbette ki öncelikle dinî terbiye ve iman eğitimidir. İnsanı kötülüklere karşı frenleyen, me'hazin kudsiyetidir. Kaynak kutsal olunca emir ve yasaklar insanda derin tesirler bırakır. Bu açıdan ticarî hayatta adaletin ikamesiyle ilgili olan dinî emir ve tavsiyeler de beşer için çok önemlidir.
Allah insanın menfaat zaafını bildiği için bu mevzuda da emirleriyle ona yön veriyor. Ticarî hayatın terazisi adalet mekanizması olduğu için, İslâm ticarette ölçü ve tartıda adaletli davranmayı emrediyor. Kur'ân'ın, "Ey kavmim ölçüyü tartıyı adaletle tam yapın, insanlara haklarını eksik vermeyin."; (Hud sûresi, 11/85) "Ölçtüğünüz zaman ölçüyü tam tutun ve doğru terazi ile tartın."; (İsra sûresi, 17/35) "Tartıyı adaletle yapın, eksik ölçüp tartmayın." (Rahman sûresi, 55/9) âyetleri ticarî hayatta adaleti âmirdir. "Vay hâline eksik ölçüp tartanların! Onlar ki satın alırken haklarını tam olarak alırlar. Fakat kendileri başkalarına satarken, ölçüp tartarken eksik yapar, hîle karıştırırlar. Sahi onlar, o en mühim günde, yani bütün insanların Rabbülâlemîn'in divanında duracakları günde, diriltilip toplanacaklarını düşünmezler mi?" (Mutaffifîn sûresi, 83/1-6) âyeti ise, tehditkâr ifadeleriyle bu mevzuda adaleti gözetmeyenlerin akıbetlerini haber vermektedir. Peygamberimiz de doğru tüccarların âhirette peygamberlerle beraber olacaklarını haber vermektedir.
Aile İçinde Adalet
İnsan hayatının en önemli alanlarından birisi de aile hayatıdır. Aile toplumun çekirdeğidir. Toplum hayatının ahenkli bir şekilde yürümesi, en başta aile bağlarının sağlam olmasına, aile bağlarının sağlamlığı da, fertleri arasındaki ilişkinin sağlıklı olmasına bağlıdır. Bu da ancak onlar arasında adaletli davranmakla sağlanabilir.
Bir insanın eşinin geçimini temin etmesi, ona ilgi göstermesi, insaf ve hakkaniyet ölçüleri içinde muamelede bulunması,
her türlü ihtiyaçlarını gidermesi İslâm'ın insana yüklediği en önemli görevlerdendir. Bu görevleri yerine getirmek, bir hakkı, olması gereken yere koymak anlamına geldiği için adaleti gerçekleştirmek demektir. İnsan bu görevlerini yapmadığı zaman büyük bir zulüm ve adaletsizlik sergilemiş olur. İslâm'ın bu hususla ilgili hassasiyetini şu hâdise ne güzel ifade etmektedir:
Sahabeden Osman b. Maz'un'un (r.a.) hanımı, bir gün Hz. Aişe (r.a.) Vâlidemiz'e uğradı. Kadın genellikle güzel giyinir, ellerine kına yakardı. Hz. Aişe Vâlidemiz onun her zamanki hâlini görmeyince sebebini sordu. O da kocasının dünyayı ve kadınları arzulamadığını söyleyerek ilgisizliğinden şikâyet etti. Aişe Vâlidemiz bu durumu Efendimiz'e (s.a.s.) bildirdi. Nebi (s.a.s.), Osman b. Maz'un'u yanına çağırdı ve "Ey Osman! Benim Sünnet'imden yüz mü çevirdin?" diye sordu.
Osman: "Hayır, ya Resûlallah! Benim tek isteğim senin yolundur." dedi. Efendimiz buyurdu ki: "O hâlde dikkat et, ben hem uyurum, hem namaz kılarım, bazen oruç tutarım, bazen tutmam. Hanımlarımla da beraber olurum. Allah'a karşı takva sahibi ol ey Osman! Bilesin ki ailenin senin üzerinde hakkı var, misafirinin üzerinde hakkı var, vücudunun senin üzerinde hakkı var. Oruç tut, ama bazen tutma; namaz kıl, uykunu da al!" (Ebu Dâvud, Salât 317) Efendimiz burada aile içi ilişkilerden bahsederken "Allah'a karşı takva sahibi ol." buyurmaktadır. Yani takva, eşle alâkayı ihmal etmekte değil, en güzel şekilde devam ettirmektedir.
Çocuklarla ilişkilerimiz de adaletin tesis edilmesi gereken alanlardan biridir. Öncelikle genel mânâda çocukların ihtiyaçlarını gidermek, onları terbiye etmek gibi vazifeleri yerine getirmek adaletin bir gereğidir. Ayrıca daha özel anlamda erkek ve kız çocuklarına fıtratlarına uygun muamelede bulunmak veya yaşlarını dikkate almak da adaletin muktezasıdır. Zîrâ insan bu gibi hususları dikkate aldığında bir hakkı yerine koymuş, adaleti gerçekleştirmiş olur. Peygamber Efendimiz (s.a.s.) çocuklara hediye verirken dahi müsavi davranmayı emreder. (Bkz.: Müttakî, Kenzü'l-ummâl, 16/444) Ancak bu eşitlik emri, onların cinsiyet ve yaş farklılıklarını göz önüne almadan hepsine aynı muamelenin yapılmasını istemek anlamında değildir. Aksine her birine uygun olan muameleyi istemektir. Hikmete uygun olan da budur. Eğer bu ayrımlara dikkat edilmezse, onların ruh dünyalarında ciddi yaralar meydana getirir.
Anne-babalar çocuklarına karşı farklı hisler taşısa da, İslâm onlara karşı muamelelerde adaletli davranmayı emreder.
Bu, onlar arasında bir husumetin meydana gelmemesi, akrabalık bağlarının zayıflamaması açısından önemlidir. Çocuklar arasında meydana gelen husûmet ve düşmanlık ise, toplum düzeninin sarsılmasına sebep olur. Bu konuda Allah Resûlü'nün (s.a.s.) yine bizler için güzel bir örnek olacak tavrını görüyoruz. Numan b. Beşir (r.a.) isimli genç sahabîye babası malının bir kısmını hibe olarak verip de diğer çocuklarını mahrum ettiğinden annesi bu duruma rıza göstermemiş ve meseleyi sormaları için onları Peygamber Efendimiz'e göndermiştir. Efendimiz (s.a.s.) malından diğer çocuklarına da hibe edip etmediğini sormuş, onlara vermediğini öğrenince de "Allah'tan korkun ve çocuklarınızın arasında adaletli olun." (Müslim, Vesaya 13) buyurmuştur.
Aile içinde anne-babaların da hakları vardır. Özellikle yaşlandıklarında bakılması, ihtiyaçlarının giderilmesi, saygı gösterilmesi, ziyaret edilmesi onların çocukları üzerindeki haklarıdır. Bu hakları yerine getirmek de, onlara karşı adaleti gerçekleştirmek anlamına gelir. Onlara karşı vazifelerdeki ihmal ve kusurlar ise zulüm olur.
Bunun dışında bir kimse ölüm, kayıp, boşanma gibi herhangi bir sebeple ailesini yitirmiş yakın akraba çocuklarına bakmakla yükümlü olabilir, onların mallarını yönetme vazifesini üstlenebilir. İşte bu mevzuya da temas eden Kur'ân, bir kimsenin kendi çocukları dışında bakmakla yükümlü olduğu zayıf ve yetim akraba çocuklarının mallarının sevk ve idaresiyle ilgili olarak da adaletli davranılmasını emretmiştir. (Nisa sûresi, 4/127) Ayrıca evlerde hizmet eden köle ve hizmetçilere adaletli olmak da İslâm'ın ehemmiyet verdiği bir husustur. Bu çerçevede Peygamber Efendimiz (s.a.s.) köle ve hizmetçilere yediğimizden yedirmeyi, giydiğimizden giydirmeyi, onlara takat getiremeyecekleri yükler yüklememeyi ve onları dövmemeyi bir esas olarak vaz etmiştir. (bkz. Buharî, Rık 15)
Sonuç
Netice olarak İslâm'ın en önemli hususiyetlerinden biri adalet ilkesidir. İnsanın iki cihanda saadetini temin etmeyi gaye edinen İslâm hak ve adalet meselesine çok önem vermiştir. Allah âdildir, adli de bunu gerektirir. Bu sebeple Allah, Kur'ân-ı Kerîm'de hak ve adaletin her alanda gerçekleştirilmesi için çokça tahşidatta bulunmuştur. Bu çerçevede hangi seviyede olursa olsun bir yöneticinin yönettiği müessesede, bir hâkimin baktığı davada, bir şahidin şahitlik yaptığı konuda, bir aile reisinin aile içi münasebetlerde, bir tâcirin ticarî hayatta ve bir mü'minin insanlarla ilişkilerinde hakkı gözetmesini, adaleti ikame etmesini emretmiştir. Bunun da ötesinde Allah (cc), mü'minlerin adalet hassasiyetine sahip, adalet timsali kimseler olmasını istemiştir.
* mmert@yeniumit.com.tr
Hitit Üniv. İlahiyat Fak. Öğrt. Üyesi
.
Sanata Vurulan Tevhid Damgası
Prof Dr. Muhit Mert
|
İman, marifet, muhabbet ve ruhanî zevklerle dopdolu bir ruh, ister sanat ve kültür, ister diğer aktiviteler adına kendi iç resmini ortaya koyar; rûhunun derinliklerinde birer öz, birer üsare hâline gelmiş insan-kâinat-Allah telâkkîlerini seslendirir ve hep derûnundaki mânâları meşk etmeye çalışır.
|
Sanat, milletlerin kültürel ve manevi zenginliklerinin, medeniyet seviyelerinin göstergelerindendir. Sanatkârlar kültür ve inançlarını eserlerine nakşederler. Her sanat eseri, onu ortaya koyan sanatkârın inançlarından birtakım izler taşır. Bu makalede sanatla inanç arasındaki bağı, İslâm'ın esaslarından tevhid inancı ile sanat arasındaki münasebeti, Müslüman sanatkârın inançlarını sanatına nasıl yansıttığını konu edineceğiz.
Sanatla İnanç Arasındaki Münasebet
Sanatla dinî inançlar arasında sıkı bir bağ vardır. Sanat icra eden kimse eline aldığı taş, ağaç vb. şeylere şekil verirken ona ruh ufkundan bir mana ve düşünce dünyasından bir hikmet katar. Bu mana ve hikmet, sanatkârın inançlarından fışkırır ve esere yansır. Diğer dinlerin mensuplarında olduğu gibi Müslüman sanatkâr da icra ettiği sanat dalında ortaya koyacağı eserlere inançlarını nakşeder. Zira onun düşünce ve ruh dünyası ilahî vahiy ve nebevî sünnetin prensipleri ile örülmüş, davranışlarına bunların rengi sinmiştir. Hatta bir sanatkâr inançlarını sadece cansız maddeler üzerinde işlemez, aynı zamanda yanına alıp yetiştirdiği çıraklarına da nakşeder. Böylece her sanatkâr, âdeta hocasının bir eseri olur.
Müslüman sanatkâr tevhid inancına sahiptir. Tevhid, zatı, sıfatları ve fiilleri itibariyle Allah'ın birliğidir. O, sanatını icra ederken bu birliği yansıtmayı gaye edinir. Tevhid düşüncesine aykırı sayılabilecek şekil, motif, süs vb. şeylerden kaçınır. Onun nazarında tabiatın meydana getirdiği çokluk içindeki birlik de, Allah'ın birliğinin âlemdeki tecellisinden ibarettir. Varlıklar kendi başlarına bir bütünlük arz etse de, aynı zamanda başka bir bütünün parçalarıdırlar ve onu tamamlarlar. Buradan aldığı ilhamla o, sanatına konu ettiği herhangi bir eserde kullandığı parça ve öğeleri müstakil olarak düşünse de, tıpkı kâinatta olduğu gibi hep bir başka bütünü meydana getirmek üzere tanzim eder.
Müslüman sanatkâr Allah'ın güzel (cemîl) olduğuna, bu güzelliğin (cemal) kâinatta tecelli ettiğine ve böylece Allah'ın varlıkları güzel yarattığına inanır. Bu yüzden o, hünerini, maharetini ve icra ettiği sanatı kendinden bilmez, Allah'ın lütfuna mazhar olduğunu idrak eder. Buna bağlı olarak Müslüman sanatkâr kendisini, bu güzelliklerin başkaları tarafından fark edilmesi için bir vasıta olarak görür. Yüce Yaratıcıya hitaben bir şairin varlıklara, "İbarelerimiz çeşitli olsa da senin güzelliğin tektir. Her şey senin güzelliğine işaret etmektedir." dedirttiği gibi, o da "Sanatlarımız farklı da olsa, hepsi Senin sanatının çeşitliliğini, güzelliğinin zenginliğini göstermektedir" der. Onun kendini böyle algılaması, iç dünyasında derin bir haz meydana getirir ve bundan son derece mesrur olur.
Müslüman sanatkâr nazarında yegâne yaratıcı Allah'tır. O, "Sanatkârı da sanatını da Allah yaratır"2 hadisinin beyanı doğrultusunda sanatın Allah'ın yaratmasıyla kendinde meydana geldiğine inanır. Kendini onun Sâni', Musavvir, Bedî' ve Mübdi' isimlerinin tecellisine mazhar olarak mütalaa eder. Dolayısıyla o, sanatını icra ederken Allah karşısında haddini aşıp "Ben de yaratıyorum." havasına girmez. Yaptığı eserleri Allah'ın sanat eserlerine bir nazire olarak da algılamaz. Bunları gurur ve kibir vesilesi yapmaz, aksine şükrün bir vasıtası haline dönüştürür. Zira insanlara bütün imkân ve kabiliyetleri O'nun bahşettiğine inanır ve sanatını onun yolunda icra eder.
Müslüman sanatkâr Allah'ın varlığının benzersiz olduğuna inanır. O, insan aklına gelen her şeyden başkadır, eşi benzeri ve ortağı yoktur. Allah'ın sanatı da eşsizdir. Dolayısıyla Müslüman sanatkâr sanatını icra ederken Yaratanın sanat eserlerinden ilham alır ve kendi hayal dünyasına göre sanatına bir biçim verir, yeni bir terkip yapar. Asılları tabiatta bulunan yaratılmışları sanatına konu ettiğinde onları olduğu gibi değil, minyatürize ederek, onlara yeni bir şekil vererek yapar. Ayrıca melekler gibi maddeden mücerret mukaddes varlıkları resmetmekten, teşhis etmekten imtina eder. Böylece o, Allah'ın yarattıklarının benzerini yapabilme gücünü kendinden nefyeder. Bunlar da ondaki tenzih düşüncesinden kaynaklanır.
Kısacası onun sanatı ister mimari olsun, isterse hat, tehzib gibi süsleme sanatları olsun hiç birinde tevhid düşüncesine aykırı şey bulunmaz. Aksine onun sanatı daima Yüce Yaratıcının varlık ve birliğini gösteren işaretler taşır. Bu açılardan bütün çeşitleriyle İslâm sanatlarının, Allah'ın birliği düşüncesini yansıtmayı gaye edindiğini söyleyebiliriz.
Tezyinatta Tevhid Damgası
İslâm medeniyetinde tarih boyunca ortaya konan kültürel eserler, üretilen süslemeler sayesinde insanda ulvi hisler meydana getirecek bir derinlik, hayranlık ve takdir duyguları uyandıracak bir mahiyet kazanmıştır. Bu eserler, üzerlerinden asırlar geçmesine rağmen bu gün bile seyredenlerin gözünü kamaştıracak güzelliktedir. Bu eserlerde kullanılan ve bir bütünü tamamlamak üzere hiç bitmeyecekmiş gibi birbirini takip eden motifler, insanda sonsuzluk hissi, bekâ duygusu uyandırır ve seyreden kimse için âdeta sonsuzluğa açılan bir pencere olur.
Müslüman sanatkârın süslemede kullandığı motiflerin işaret ettiği belli anlamlar da vardır. Bunlar rasgele kullanılmış şekiller değildir. Semboller vasıtasıyla Müslüman sanatkâr, inançlarını eserine ilmek ilmek işler. Mesela Amasya Sultan Bayezid Camiinin kuzey duvarında ana giriş kapısının sağ ve soluna nakşedilmiş olan "vav" harfinin uç kısmına lale motifi işlendiği görülmektedir. Lale motifi Arapça harflerle yazılan Allah lafz-ı celalesine benzediği ve Arap harfleriyle yazılan lale kelimesi Allah lafz-ı celalesindeki harflerle yazıldığı için tevhide işaret eder. Bu işin sırrına vakıf olanlar bu motifi gördüklerinde Allah'ı hatırlarlar. İslâm tarihi boyunca Müslüman ülkelerin bayraklarını süsleyen hilal de yine Allah lafz-ı celalesindeki harflerle yazıldığından tevhidin sembolü olmuştur. Ayrıca hem lale, hem de hilal kelimesinin ebced hesabıyla değeri 66'dır ki bu rakam Allah lafz-ı celalesinin de ebcedî değeridir.
Yine tezyinatta kullanılan gül motifi de dinî anlamı olan bir şekildir. Gül motifi daima Hz. Peygamber'e (s.a.s.) işaret eder. Zira gülün –özellikle Türk kültüründe- Hz. Peygamber'in terinden yaratıldığına inanılır. Efendimiz Allah'ın en sevgili kuludur ve kâinat onun hürmetine yaratılmıştır. Müslüman sanatkârlar sanatlarında Efendimizi remzetmek için gül motifi kullanmışlardır. Lale ile gül bir süslemede beraber nakşedilmişse, bunlar kelime-i şahadete işaret ederler. Lale kelime-i şahadetin ilk kısmına, gül motifi ise ikinci kısmına tekabül eder.
Tezyinatta tevhide işaret eden diğer bir süsleme unsuru da hat yazılarıdır. İslâm mimarisinde süsleme malzemesi olarak kullanılan hat yazıları; bunlar ister taş, ağaç oymacılığı şeklinde binaların bizzat bünyelerine nakşedilen yazılar olsun, isterse duvarlara, tablolara mürekkep veya boyalarla nakşedilen yazılar olsun hepsi yine tevhid inancını hatırlatan ve bu inancı sanat vasıtasıyla müminlerin zihninde canlı tutan unsurlar olmuştur.
Mimaride Tevhid Damgası
Klasik İslâm mimari anlayışında, şahsi sayılabilecek ev vb. yapılar dünyada ebedi kalacakmış hissi verecek tarzda ve gücü ihsas edecek şekilde inşa edilmezdi. Aksine bunlar üzerinden faniliğin unutulmadığı, yüzlerin Bâkî olana çevrildiği ifade edilirdi. Evler ihtiyacı karşılayacak büyüklükte yapılır, israftan, gösterişten uzak ve kibir alameti sayılabilecek şeylerden hâlî olurdu. Bu düşüncenin yerleşmesinde şüphesiz ki Kur'ân ve sünnetin etkisi büyüktür. Kur'ân'da "Siz yüksek yerlere alamet binalar dikip boş şeylerle mi uğraşıyorsunuz? O muazzam yapıları dünyada ebedi kalmak gayesiyle mi inşa ediyorsunuz?" (Şuara sûresi, 128-129) ayeti müminler için mimaride takip edilmesi gereken yolu gösteren işaretlerden biridir. Her ne kadar Hz. Hud'un (a.s.) Âd kavmine bir seslenişini aktarmış olsa da, Kur'ân bunu Hz. Muhammed (s.a.s.) ümmetine bir uyarı olarak nakletmektedir. Yine bu çerçevede Fecr sûresi 6-12. ayetlerinde güç ifadesi için sütunlu binalar diken Âd ve gösteriş için yüksek kayalıkları oyarak muhkem yerleşim yerleri oluşturan Semud kavimleri ile azametin sembolü olarak yüksek kuleler diken Firavunlardan bahsedilmekte ve bu gayelerle yapılan işlerin sonuçta Allah'a birer başkaldırı ve yeryüzünde fesadı çoğaltmak olduğu vurgulanarak onların akıbetleri gözler önüne serilmektedir.
Burada, yanlış anlaşılabilecek bir hususa da dikkat çekmekte yarar vardır. Bu ayetlerden hareketle mutlak anlamda yüksek bina dikmenin mahzurlu olduğu sonucuna varılabilir. Ancak durum öyle değildir. Şuara suresindeki ayet, mutlak anlamda yüksek bina dikmenin değil, büyüklük duygusu ve güç sembolü olarak yüksek bina dikmenin Allah karşısında boş bir heves olduğunu ifade etmektedir. Nitekim müfessirler bu ayetin tefsirini yaparken ihtiyaç kavramının altını çizmekte ve Âd kavminin ihtiyaç olmadığı halde sırf eğlence ve kuvvet ızharı için bunları yaptıklarına ve Hz. Hud'un (a.s.) da bu sebeple onları ikaz ettiğine dikkat çekmektedir.3 Peygamber Efendimiz'in (s.a.s.), ihtiyaç dışında gösteriş ve benzeri sebeplerle yapılan binaların, sahipleri için bir vebal olduğunu ifade ettiği hadisi de, bu konuda ortaya çıkan müşkili çözecek mahiyettedir. Konuyla ilgili hadis şöyledir: Bir defasında Resulullah Efendimiz bazı sahabilerle beraber dışarı çıkmışlardı. Bir sokaktan geçerken bir evinin yanında yüksekçe yapılmış bir kubbe gördüler. Onu sorunca Ensardan bir adamın yaptığını söylediler. Peygamber Efendimiz sustu ve bir şey demedi. Ama adam bir ara yanına geldiğinde Efendimiz ondan yüz çevirdi. Bu birkaç defa tekrar etti. Adam Peygamber Efendimizin kendisine kızdığını ve bu sebeple yüz çevirdiğini fark etti. Durumu sahabilere sorunca onlar sebebini anlattılar. Bunun üzerine adam gitti ve o yapıyı yıkıp yerini düzledi. Bir başka defa o sokaktan geçerken Efendimiz o kubbeyi göremeyince sordu ve sahabiler adamın yıktığını haber verdiler. Bunun üzerine Efendimiz, "Gereksiz, lüzumsuz yapılmış her bina sahibine vebaldir." buyurdu (Ebu Davud Edeb, 170, İbn Mace, Zühd 13).
İçinde yaşadığımız şahsî mekânları tesis ederken ihtiyaca göre davranma ve mütevazı olma düşüncesini oluşturan temellerden biri de Peygamber Efendimizin (s.a.s.) hadisleridir. Efendimizin dünya ile kendi arasındaki ilişkiyi anlatan, "Benim dünya ile ne alâkam olabilir. Ben dünyada bir ağacın altında gölgelenen, sonra da oradan kalkıp giden bir yolcu gibiyim." (Tirmizi, Zühd 44) hadisi bunlardan biridir. Bu hadis ışığında düşünülecek olursa, ümmetin dünyada yaşayacağı mekânlar meydana getirirken onları nasıl tanzim edeceği kolayca anlaşılacaktır. Demek ki içinde yaşadığımız mekânlar, bu sözü yansıtacak nitelikte olacak ve bu sözün işaret ettiği manada tecessüm edecektir. Kur'ân'ın ve Hz. Peygamber'in mümin şuurunda meydana getirdiği etki, Şair Taşlıcalı Yahya'nın şu beytinde ne güzel ifade edilmiştir:
"Bâde-nûşân gibi doğru yolumuzdan sapmazuz,
Avn-i Firavn ile Şeddâdî binalar yapmazuz"
İslâm ümmeti kendi şahsî yaşama mekânlarında fanilik hissini canlı tutacak şekilde davranırken toplumsal birliğin (tevhid) sembolü sayılabilecek cami, medrese, han, hamam, çarşı, pazar gibi umumun istifadesine açık mekânları inşa ederken zamanın yıpratıcılığına karşı dayanıklı ve Müslüman toplumun kuvvetini gösterecek, onların inançlarını yansıtacak nitelikte muhteşem yapmışlardır. Bu noktada İslâm milletlerinin, "Kulunun yaptığı şeyi sağlam yapması Allah'ın hoşuna gider" (Taberanî, el-Mucemu'l-evsat, 897) vb. hadisleri hareketle sanatlarını onlar üzerinde kalıcı bir şekilde icra ettikleri görülmektedir.
Bu çerçevede klasik İslâm şehirlerinin mimarisi tevhidin işaretlerini taşır. Bu şehirler iç içe geçmiş daireler şeklindedir. Şehirler, merkezde kurulan cami, medrese, idari teşkilat, han, hamam ve çarşı gibi unsurlar etrafında meydana gelen ve dışa doğru gittikçe genişleyen dairelerden oluşur. Mahalleler dardan başlayarak geniş halkalar oluşturacak şekilde tasarlanmıştır. Şehir mimarisinde, özellikle Müslümanlar tarafından sonradan kurulan şehirlerde genel plan, Allah'ın zatında ve tabiatta var olan birliği insanî-sosyal alanda da sağlayacak şekilde oluşturulmuştur. Mahallelerden merkeze akıp gelen yollar adeta insanları birliğe (tevhide) taşıyan, hatta onları toplayıp getiren vasıtalara dönüşür. Şehri bu şekilde inşa etmek de tevhid inancının bir tezahürü, Kur'ân'ın içtimaî birliğe çağıran, "Allah'ın ipine topluca sarılın, ayrılmayın" (Âl-i İmran sûresi, 103) mesajını gerçekleştirme düşüncesinin bir ürünüdür.
Tezyinatta olduğu gibi, İslâm mimarisinde kullanılan unsurların sayılarının ve ölçülerinin de belli anlamları vardır. Müslüman mimarlar bunları tasarlarken İslâm'ın asıllarını remzetmeyi hedeflemişlerdir. Mesela Eminönü Yeni Camiinin kubbe sayısı -şadırvan avlusundaki kubbeler dahil- toplam 66 adettir ki bu rakam ebcedî olarak Allah Lafz-ı Celalesine tekabül etmesi hasebiyle tevhide işaret eder. Yine Mimar Sinan'ın Süleymaniye Camiinde yaptığı büyük kubbenin yerden aleme kadar yüksekliği ile avlunun köşelerinde yer alan minarelerin boyları da 66 arşındır. Bunlar da boyutlarında kullanılan ölçüleriyle tevhidin sembolüdürler.
Müslüman mimarların mimaride kullandıkları ölçülerin belli manalara işaret etmek üzere seçildiğinin bir başka örneğini Şehzade Camiinde kullanılan ölçüler teşkil etmektedir. Mimar Sinan bu caminin yapımında 318 modülünü kullanmıştır. Bir yapının elemanlarını boyutlandırmada kullanılan en küçük ortak ölçüye modül denir. Bunun bir standardı yoktur. Her mimar kendine göre bir ölçüyü esas alabilir. Osmanlı mimarisinde kullanılan 1 modül 1 boğuma eşittir. 2.5 parmak kalınlığına 1 boğum denir. 1 parmak 10 iplik, 1 iplik de 100 örümcek teli kalınlığındadır. Böylece müşahhas bir standart geliştirilmiş olmaktadır. Şehzade Camiinin elemanlarının birbirine oranlamasında gözetilen en küçük oran 318 boğum ve onun katlarıdır. 318 rakamı, rasgele seçilmiş değildir. Aksine belli bir inancı temsil etmektedir. 318 rakamı, "şefkatle koruyan" anlamına gelen "er-Raûf" isminin ebcedî karşılığıdır. Bunu kullanmaktan gaye, "er-Raûf" ismine mazhar olanların Firdevs cennetine girecekleri inancını remzetmektir. İşte Mimar Sinan bu camiyi yaparken kullandığı ölçülerle, Kur'ân'da, "İman edip salih amel işleyenlerin" (Kehf sûresi 107), ve "Namazlarına riayet edenlerin" (Müminûn sûresi, 9-11) gireceği yer olarak anlatılan Firdevs cennetinin dünyadaki bir temessülünü meydana getirmek düşüncesindedir. Nitekim Sinan'ın türbesinin kitabesinde bulunan "Yapdı bir cami, virdi Firdevs-i âlâdan nişan" sözü onun bu düşünce ve inançlarını mimariye nasıl yansıttığını açıkça göstermektedir.4
Bu açıdan bakacak olursak minarelerin de müminlerin şuurunda yer eden sembolik anlamı büyüktür. Minareler İslâm'ın şeâirindendir. Onların hem şeklinin, hem de sayılarının anlamı vardır. Minareler şekil olarak, âdeta toplum vicdanının şahadetine işaret eden işaret parmağı mesabesindedir. Camiye yapılan minare sayıları, ya İslâm'ın esaslarına işaret etmek, manevi değerlerimizi remzetmek üzere belirlenmiştir. Bunları görenler her birinden kendilerine göre bir mana çıkarırlar. Mesela Sultan Ahmet Camiinin minareleri iman esaslarına, Süleymaniye Camiinin minareleri ise dört halifeye veya dört büyük meleğe işaret eder. Müminlerin maşerî vicdanında onlar hep tevhide veya onunla alakalı hususlara işaret eden birer alamet olarak algılanır.
Klasik İslâm sanatını yansıtan eserler incelendiğinde üzerine tevhid damgasının vurulduğu türbeler, çeşmeler, kitabeler, mezar taşları gibi daha nice eserler karşımıza çıkacaktır. Bu eserlerden her biri ayrı ayrı incelendiğinde üzerlerine sanatla vurulan tevhid mührü görülecektir. Ancak meselenin yeterince anlaşıldığı kanaatiyle misalleri daha fazla çoğaltmak istemiyoruz.
Sonuç
Netice olarak ifade etmeliyiz ki, insanı en derinden etkileyen ve hayatının şekillenmesinde en büyük tesire sahip olan, onun inançlarıdır. Dolayısıyla insan ne yaparsa yapsın, bütün yaptıklarına inançları bir şekilde yansıyacak, ortaya konulan eserler, inançlarından birtakım alametler taşıyacaktır. Bu çerçevede Müslüman sanatkâr, eserlerine Allah'ın birliği (tevhid) inancını nakşeder. Onun sanatı, âlemin faniliği düşüncesinin ve bu yüzden Sonsuz olanı aramak gerektiği kanaatinin damgalarını taşır. Ayrıca Müslüman sanatkâr, icra ettiği hünerin, Allah'ın sanatının bir gölgesi olduğunu düşünerek aradan çekilir ve sanatının bütün yönleriyle Allah'ı işaret etmesine itina gösterir. "Yegâne sanat ve güzellik sahibi Allah'tır" inancıyla sanatını O'nun gerçek sanatının anlaşılmasına vasıta yapar. Sonuçta "Anladım işi, sanat Allah'ı aramakmış; Marifet bu, gerisi yalnız çelik-çomakmış…" (N. Fazıl) diyerek sanatıyla "marifetullah"a yol bulmaya ve onu seyredenleri de o yola ulaştırmaya çalışır.
Hitit Üniv. İlahiyat Fak. Öğrt. Üyesi
mmert@yeniumit.com.tr
Dipnotlar
1 Taberanî, el-Mu'cemu'l-evsat, 8934.
2 Buharî, Halku ef'âli'l-ibâd, s. 25.
3 Bkz. Matüridî, Te'vilât, 10/321; İbn Kesir, Tefsir, 3/341.
4 İsmail Yakıt, Osmanlı Araştırmaları, s.101-104.,
.
Fakirliğin Çözüm Yolları
Prof. Dr. Osman Güner
Allah'a karşı iftikar tamamlanınca, mutlak gınâya ulaşılır; gınâya ulaşılınca da, insan ruhu başka bir şeye ihtiyaç hissetmez.
İnsanlığın yaratılışından beri, herhangi bir toplumda, bütün insanların maddî açıdan eşit seviyede oldukları görülmemiştir. Öteden beri toplumlarda günlük ihtiyaçlarını bile karşılayamayacak derecede fakirler bulunduğu gibi, orta seviyeli olanlar ve zenginler de var olmuştur. İnsanlardaki bu iktisâdî farklılık, insanların sa'y u gayretlerine ve kabiliyetlerine bağlı olarak Allah'ın (celle celâluhu) bir takdiridir. Kur'ân-ı Kerîm, insanların bu durumunu farklı iş kollarında birbirlerine olan ihtiyacın bir gereği olarak görmektedir: "Dünya hayatında onların geçimliklerini aralarında biz paylaştırdık. Birbirlerine iş gördürmeleri için, (çeşitli alanlarda) kimini kimine, derece derece üstün kıldık."1 Buna göre toplumda herkes kendisine yeter imkânlara ve aynı ekonomik güce sahip insanlar olsalardı, kimse kimseye muhtaç olmaz, birbiriyle münasebet kurmaz bir hayat sürerlerdi. Özellikle işlerin ve ihtiyaçların çokça çeşitlendiği günümüzde böyle bir durum hayatı bütünüyle zorlaştırırdı. Ayrıca insanlar eşit iktisadî imkânlara sahip olsalardı yeryüzü mamur olmaz, ilerleme ve kalkınma gerçekleşmezdi. Dolayısıyla sebeplerin ve maddî imkânların farklılığına istinaden, insanlar da fakirlik ve zenginlik gibi farklı içtimaî statülere sahip olmuşlardır.
Günümüzde Fakirliğin Sebepleri
İnsanlığa bahşedilen maddî ve mânevî bütün imkânlara rağmen, günümüz insanlarının yaşadığı fakirlik, zarurî ihtiyaçların karşılanması için gerekli olan kaynakların yetersizliğinden değil, milletlerin benimsemiş oldukları 'ekonomik ve sosyal telâkkiler' ile 'kaynakların kullanımı, dağıtılması ve taksimindeki adaletsizlik'ten kaynaklanmaktadır. Bugün açlık ve yoksulluk çeken bazı Afrika ve Asya ülkelerinde görünen manzara, bu tespitin haklılığını gözler önüne sermektedir. Zîrâ bu ülkelerde her ne kadar yaşanan iklim şartlarının sebep olduğu bazı olumsuzluklar varsa da, hemen hepsinin nüfusunun az, toprağının fazla, yer altı ve yer üstü zenginliklerinin de fevkalâde olduğu görülmektedir. Bu gibi imkânlara rağmen fakirliğin had safhada yaşanıyor olmasının temelinde beşerî ve medenî telâkkilere bağlı saiklerin rolü şeklinde değerlendirmek mümkündür.
Batı medeniyeti, sermayeyi hiç kimseyle paylaşmaya yanaşmayan, tek başına tüketme anlayışına kilitlenmiş kapitalist bir sistemdir. İşte bu vasıflarıyla "kapitalizm, ferdi ilâhlaştırıyor; kazanmayı, mülk ve serveti mâbud ve tapınılacak nesneler hâline getiriyor ve insanlığı lüks, sefahat ve israf bataklığına itiyordu. Onun sayesinde fakir iyice fakirleşiyor, zengin de korkunç denecek derecede zenginleşiyordu. Servet belli ellerde toplanıyor ve büyük çoğunluk, bu tekelci sınıfın gizli tahakküm ve sultasının kölesi hâline geliyordu. Üretimin çok büyük bölümü kapitalistin cebine girerken, işçi ne öldürür ne oldurur bir ücretle geçinmek zorunda bırakılıyor ve servet düşmanlığı ile âdeta hezeyan yaşıyordu."2
Makro plândaki bu menfi şartların yanında, insanları fukaralığa sevk eden ferdî/mikro seviyedeki âmillerden de söz etmek mümkündür. Bu nevi âmillerin daha çok insan unsuruna dayalı olduğu ve bir ülkede yaşayan insanların eğitimsiz ve câhil kalması, tembellik, çalışmama ve iş imkânlarından yoksun bırakılması, elde edilen nimetlerin ölçüsüzce tüketilip israf edilmesi ve fakirleri sahipsiz kalmaktan kurtaran infak ve yardımlaşma erdeminin terk edilmesi gibi temelde 'kaynakların üretimi, kullanılması ve dağıtılmasına' yönelik âmilleri bu bağlamda zikretmek mümkündür. Fakirliği doğuran bu sebepler irdelendiğinde, bütün bir insanlığın ve hatta kâinatın düzen ve iyiliğini hedef alan adalet ve hakkaniyet esaslarından uzaklaşıldıkça, kaynaklara bencilce yaklaşıldığı, kullanımı ve paylaşımı konusunda da büyük adaletsizlikler ve haksızlıklar yaşandığı, dolayısıyla bunun da fakirlik gibi amansız bir probleme sebep olduğu görülmektedir.
Makro Plânda Fakirliğin Çözüm Yolları
Fakirliğin çözümü hususunda Peygamber Efendimiz'in (sallallahu aleyhi ve sellem) getirdiği sermaye anlayışının ve malın elde edilmesi, kullanılması ve harcanmasında vazettiği 'Hak' kavramının önemli bir role sahip olduğu görülür. Bu sebeple O (sallallahu aleyhi ve sellem), Medine İslâm toplumunda hakkın sahibine teslimi için gerekli her türlü tedbiri almıştır. Bu münasebetle toplumda haksız kazanca sebep olan 'faiz' yasaklanmış, meşru yollarla kazanılan 'gelir'in hak sahipleri arasında en ince ölçülerle paylaşılmasına büyük itina gösterilmiştir. O'nun (sallallahu aleyhi ve sellem) getirdiği bu anlayışta, hak sahibinin zengin-fakir, insan-hayvan, Müslim-gayrimüslim olmasının çok fazla bir önemi yoktur. Hak kime aitse ona verilmelidir ve kimin hakkı çiğneniyorsa, buna da mâni olunmalıdır. Efendimiz'in (sallallahu aleyhi ve sellem) getirdiği bu sisteme göre, insanlar arasındaki âdil gelir dağılımı ve sosyal adalet iki merhalede gerçekleştirilmiştir: Birinci merhalede, üretim süreci, hedefe ulaştıracak ilkelerle düzenlenmiştir. Bu ilkelerin başında, faiz yasağı yani kazancın mutlaka 'emek' veya 'risk' unsuruna dayanması gelmektedir. Böylece herkesin üretim sürecine katılması, işsizlere iş bulmada yardım ederek onlara sosyal ücretin ödenmesi, haksız kazançlara yol açacak kumar, karaborsacılık, parayı piyasadan çekme (kenz), aldatma, zarar verme, lüks ve israf, cimrilik, fiyatları yükseltmek maksadıyla tekel oluşturma vb. eylemlerin yasaklanması gibi ilkeler çok ehemmiyet arz etmektedir. Bu safhadaki emir ve yasaklar ekonomiyi 'düzenleyici' bir fonksiyona sahip olmaktadır.İkinci merhaleye gelince, birinci merhalede âdil gelir dağılımı ve sosyal adaletin gerçekleşmemesi hâlinde, gelirin yeniden dağılımı yapılır. Gelir grupları arasındaki farklılıklar ve doğabilecek aksaklıklar çeşitli gelir transfer yollarıyla giderilir. Bu safhada kullanılan en önemli araç 'zekât'tır. Ayrıca, zekâtın dışındaki diğer sadaka çeşitleri, özellikle sadaka-i câriye, keffaret, nezir ve infak (Allah yolunda harcama) gibi gelir transferleri, birinci merhalede doğabilecek gelir farklılaşmasını ve aksaklıkları 'düzeltici' bir fonksiyon icra etmektedir.Dolayısıyla, Efendimiz'in (sallallahu aleyhi ve sellem) getirdiği iktisat anlayışının, 'faiz yasağı' (hurmet-i riba) ve 'zekât farzı' (vücub-i zekât) esası üzerine bina edildiği söylenebilir.3 Bediüzzaman Hazretleri de günümüz toplumlarını içten içe kemiren bu hastalığa ve tedavi yoluna şöyle işaret etmiştir: "Beşerin sosyal hayatında yaşadığı bütün ahlâksızlığın ve karışıklığın kaynağı şu iki cümlede gizlidir: Birisi: 'Ben tok olduktan sonra, başkası açlıktan ölecekmiş bana ne?' Diğeri de: 'Sen çalış, ben de yiyeyim.' Bu iki cümleyi doğuran şey de, faizin yaygınlaşıp zekâtın terk edilmesidir. Dehşet verici bu iki içtimaî hastalığı tedavi edecek tek çare de, toplumda zekâtın genel bir prensip ve vecibe olarak ifa edilmesi ve faizin yasaklanmasıdır.'4
Mikro Plânda Fakirliğin Çözüm Yolları
Öteden beri toplumlarda var olan fakirlik probleminin çözülmesi konusunda, her ne kadar genel iktisadî telâkkilerin önemli bir yeri olsa da, mevcut durumu düzeltmek için de ferdî/mikro plânda bazı çözüm yollarının uygulanması gerektiği anlaşılmaktadır. Yapılan araştırmalar gösteriyor ki, bu problemin çözümü konusunda insanların eğitilerek cehaletten kurtarılmasının, ataletten sıyrılıp bir iş kolunda elinin emeğiyle çalışarak kazanmasının, muhtaç insanlara el uzatıp infak etmenin ve sahip olduğumuz nimetleri kullanırken israftan kaçınıp iktisat yapmanın ehemmiyeti fevkalâde büyüktür. Şimdi bu çözüm yollarını daha yakından inceleyerek bu hususta hangi imkânlara sahip olduğumuzu tahlile çalışalım.
1)Eğitim:
Günümüz iktisatçıları, bugün yaşanan yoksulluk ve açlık probleminin asıl sebebini maddî imkânlardan yoksunluk değil, insanların cahil bırakılması ve yeterince eğitilememesi şeklinde izah ederler. Bugün artık yoksulluğun eğitimsizliğe, eğitimsizliğin de yoksulluğa sebep olduğu bilinen bir husustur. Bu konuda yapılan araştırmalar, minimum düzeyde bile olsa, ekonomik ilerleme için okuryazar olmanın bir ön şart olduğunu göstermektedir. Fakirlik problemi yaşamayan nice milletler var ki, tabiî zenginlikleri bulunmadığı hâlde, maddeten refah seviyesinin üstünde bir hayat sürerler. Bunun sebebi eğitim, teşkilâtlanma ve disiplin üçlüsünün hayata geçirilmiş olmasıdır.
Kur'ân-ı Kerîm'in daha ilk inen âyetlerinde Allah Teâlâ'nın insanı yarattığı, Kerem sahibi olduğu için ona kalemle yazmayı öğrettiği ve insanın da O'nun öğrettiklerini 'oku'ması gerektiği ifade edilmiştir.5Dolayısıyla, insanın doğuştan öğrenme ve beyan kabiliyeti bahşedilmiş olarak yaratıldığına ve bu donanımını eğitimle daha da geliştirip derinleştirebileceğine işaret edilmiştir. Bediüzzaman Hazretleri de buna istinaden 'insanın en fıtrî vazifesinin, eğitim yoluyla olgunlaşıp kemale ermek'6 olduğunu belirtmiştir.
Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) de Kur'ân'ın bu buyruklarını tatbik etmek üzere daha Mekke döneminden itibaren, hayatlarını fakru zaruret içerisinde sürdüren ashabını eğitip yetiştirmek için bütün imkânları seferber etmiştir. Ashab-ı Kiram, Mekke devrinde Erkam b. Ebi'l Erkam'ın evinde toplanır ve burada Hz. Peygamber'den (sallallahu aleyhi ve sellem), yeni inen Kur'ân âyetlerinin açıklanmasını kapsayan bir eğitim alırlardı. Keza Medine'de ilk günlerde inşa edilen Mescid-i Nebevî'nin bir köşesi de, ashab-ı suffe için ayrılmış ve onlar başta Kur'ân kıraatı, kitabet ve dinin ahkâmı olmak üzere maddî-mânevî her alanda talim ve terbiye görmüşlerdir. Eğitim-öğretim için önemli bir vasıta olan yazının (kitabet) her halükarda öğrenilmesine ve okur-yazarlığın yaygınlaşmasına büyük ehemmiyet verilmiştir. Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) bizzat Bedir esirlerinden okuma-yazma bilenleri muallim olarak istihdam etmiştir.7 Sayıları 80-400 arasında değişen Suffe ashabı, Medine'de kurulan ilk İslâm üniversitesinin de gönüllü talebeleri olmuşlardır. Okuma-yazma bilenlerin sayısının çok sınırlı olduğu bir ortamda, Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), sahabe-i kiramın gençlerinin önce mânevî ilimlerle eğitilmelerini, daha sonra da beşerî hayatta gerekli ilimleri öğrenmelerini tavsiye etmiştir. Bu münasebetle, anne-babaların gençlere ok atma, yüzme, miras taksimi (ferâizle ilgili matematik), tıp ve sağlık bilgileri, astronomi ve ensab ilmini öğretmeleri talimatını vermiştir.8
Bugün fakirliği hayatının her karesinde derinden derine hisseden insanları ayağa kaldırabilmek için yapılabilecek en tesirli ve acil çözümün eğitim ve terbiye seferberliğinden geçtiği açıkça anlaşılmaktadır. Bu gibi insanlara acımak yerine, onlar adına eğitim-öğretim müesseseleri kurmak, bunları köşe bucak yaygınlaştırmak, istidatlı olanları seçerek daha iyi eğitim imkânına kavuşturmak, -biiznillah- aşılmaz gibi görünen bu fakirlik probleminin kısa zamanda çözülmesini netice verecektir.
2) Çalışmak
Fakirliğin karşısına çıkarılacak en güçlü tedbir ve çözüm yollarından birisi de, hem maddî hem de mânevî alanda çalışmak ve sa'yu gayret göstermektir. İnsanın fakru zarurete düşmemesi, başkasına el avuç açmaması için çalışmaktan başka bir çıkar yol bulunmadığını Yüce Allah (celle celâluhu) mealen şöyle ifade buyurmaktadır: "İnsan için ancak çalıştığı(nın karşılığı) vardır. Onun çalışmasının semeresi şüphesiz görülecektir."9 Bu âyetin tedai ettiği mânâyı şöyle özetlemek mümkündür: 'Siz çalışacaksınız ki, gelecek nesiller mesut ve bahtiyar olabilsin. Siz terleyeceksiniz ki, arkadan gelenler rahat edebilsin. Siz bugün gayret göstereceksiniz ki, millet hâlinde (fakru zarurete düşmeden) haysiyetinizi koruma imkânına ererek izzetli yaşayabilesiniz. Evet, bu sayededir ki, kimse sizin paranızla oynayamayacak ve onda olumsuz dalgalanmalar meydana getiremeyecek ve ekonominizi sarsamayacaktır. Siz bugün dişinizi sıkar çalışırsanız, yarın onurlu, izzetli ve Allah'ın tam istediği şekilde, yani değişik devletlerin sultası altına girmeden yaşama imkânı bulur, mesut ve bahtiyar olursunuz.'10
İnsanın Yüce Yaratıcı'ya karşı vazifelerini yerine getirmekle birlikte dünyayı mamur hâle getirme çabası bir ibadet kabul edildiği için, çalışan kimsenin yani işçinin emeği de mukaddes ve değerli sayılmıştır. Nitekim Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) de, "Hiç kimse kendi elinin emeğinden daha temiz bir kazanç elde edemez"11 buyurmuş ve Allah'ın Elçisi ve toplumun lideri olmasına rağmen kendi alın teriyle geçimini sağlayan Hz. Davud'u (as) güzel bir örnek olarak göstermiştir.12 Dahası, Rasûl-ü Ekrem Efendimiz, çocuklarının rızkını sağlamak veya anne ve babasının ihtiyaçlarını karşılamak ya da kendi ekmeğini kazanmak için evinden çıkan bir insanın evine döneceği ana kadar Allah yolunda olduğunu söylemiştir.13Ayrıca, kimseye muhtaç olmamak ve anne-babasını, çoluk-çocuğunu da başkalarına el açtırmamak için işe giden bir insanın her adımında ibadet sevabı kazanacağını müjdelemiştir.14 Allah Resulü, işçilerin haklarının korunması, ücretlerinin eksiksiz ve zamanında verilmesi, onlara güzel davranılması hususlarında da pek çok tavsiyede bulunmuştur. Bu nebevî tavsiyelerinin birinde, "Allah Teâlâ, çalıştırdığı işçiden azami verim aldığı halde, onun ücretini tam ödemeyenin öteki hayatta hasmı olacaktır!" buyurmuştur.15
Günümüz toplumlarının karşılaştıkları en temel problemlerin başında her ne kadar işsizliğin geldiği söylense de, burada göz ardı edilmemesi gereken en esaslı problem, mevcut insan potansiyelinin sistemli ve plânlı bir şekilde gerekli iş sahalarına yönlendirilememesidir. 'Rahatın zahmette, zahmetin de rahatta' olduğu bilincini kavramış olarak, fakru zarurete düşmeden ve başkalarına yüzsuyu dökmeden hayatı idame ettirebilmenin çalışmaktan geçtiğini bilmektir. Mevcut haliyle fakirlikten kurtulmanın ve maddi-manevi terakki etmenin yolu, hiç şüphesiz Allah'ın (cc) koyduğu tekvinî kanunların (sünnetullah veya kâinat kitabının) doğru okunabilmesidir. Bu da ancak plânlı ve sistemli çalışmaktan, Üstad Necip Fazıl'ın ifadesiyle 'öz beynini burnundan kusacak' ölçüde bir sa'yu gayret göstermekten ve yeni yetişen nesillerin bu çalışma azim ve iştiyakıyla yetiştirilmesinden geçmektedir.
3) İnfak
İnsanların fakirlik girdabına takılıp kalmalarının altında yatan ana sebeplerden biri de infak hususunda gerekli hassasiyetin gösterilmemesidir. Efendimiz'e (sallallahu aleyhi ve sellem) isnad edilen 'Komşusu açken tok yatan bizden değildir.'16 prensibini çok iyi idrak etmiş ve pratik hayatta da bunu büyük ölçüde uygulamış cemiyetlerde insanlar aç ve açıkta kalmayacaktır. 'Tarihin şehadetiyle sabittir ki, bu prensiplerin hayata hayat olduğu dönemde, günümüzde olduğu gibi ne içtimaî tabakalar arasında uçurumlar vardı, ne de bu tabakaların birbirlerine beslemiş oldukları kin ve nefret tufanları. Çünkü Müslümanlar kendi aralarında adeta Allah'ın tevzi memurları gibi davranırlar; hakkıyla zekâtlarını ve gerektiğinde de sadakalarını muhtaç olan kişilere oluk oluk akıtırlardı. Bu itibarla da, İslâm toplumunda, bir zümrenin alabildiğine zengin ve müreffeh, diğer bir zümrenin de fakir ve aç olması söz konusu değildir.'17
İslâm'da sosyal adâlet ilkesinin hayata hâkim kılınmasının en önemli dayanaklarından birisi olan 'yardımlaşma ve infâk' prensibi, Kur'ân'ın ve hadîs-i şerîflerin ifasını emrettiği temel bir prensiptir. Nitekim Kur'ân-ı Kerîm bu hususu mealen şöyle ifade buyurur: "Sarp yokuş, nedir bilir misin? Sarp yokuş: bir köleyi, bir esiri hürriyetine kavuşturmaktır! Kıtlık zamanında, akraba olan bir yetimi veya yeri yatak, (göğü yorgan yapan, barınacak hiçbir yeri olmayan) fakiri doyurmaktır…"18 Resûlü Ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) de, ashab-ı kiram arasında yaşanan fakirlik probleminin halli için hususi çaba sarf etmiştir. Medine'nin ilk yıllarında gerçekleştirilen 'kardeşlik akdi (muâhât)' bu hassasiyetin bir göstergesidir. Buna göre, Medine'nin yerlileri olan Ensar ile dışarıdan Medine'ye gelen Muhâcir aileleri, birlikte yaşayan iki kardeş aile gibi beraber çalışıp kazançlarını aralarında bölüşecekler ve hattâ birbirlerine mirasçı bile olacaklardı. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) hiç vakit kaybetmeden 186 Muhacir aileyi aynı sayıdaki Medineli Ensar ailesiyle kardeş ilân etmişti.19 İnsanlık tarihinde benzeri görülmemiş böylesine önemli bir hadise, asr-ı saadet toplumunda gerçekleşmiş olması itibariyle, sosyal adâletin tesisi ve içtimaî dayanışmanın sağlanması adına atılmış önemli bir adımdır.
İnfâk prensibi, Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) devrinde üstlenmiş olduğu fonksiyonu itibariyle ele alınır ve mânevî dinamikleriyle birlikte o seviyede hayata hâkim kılınabilirse, aşılamaz gibi görünen bu problemlerin rahatlıkla üstesinden gelinebilmesi mümkündür. Ruh ve mânâ köklerinden koparılmadan gerçekleştirilen infâk ve yardımlaşmalar, geçmişte olduğu gibi günümüzde de fakirliğin panzehiri olmaya devam edecektir. Kaynağını Kur'ân ve Sünnet'in bu gibi naslarından alan vakıf müessesesi, İslâm medeniyetinde öteden beri önemli fonksiyonlar icra etmiş ve aynı toplumda yaşayan fertler arasında gelir-servet dağılımının dengelenmesi ve sosyal adaletin sağlanması yönüyle cemiyet hayatımızda derin ve kalıcı izler bırakmıştır. Meselâ, Devlet-i Âliye'de devletin yalnızca resmî hizmet alanlarında işlev gördüğü, ancak bununla birlikte vakıfların iktisadî, içtimaî ve kültürel alanlarda hizmet ürettiği ve belli bir muhtariyete sahip olduğu görülür. Keza Osmanlıda vakıflar, tüm eğitim kurumları, sağlık hizmetleri ve bilumum sosyal müesseselerin kurulması ve yaşatılmasını üstlenmiş gayr-i resmî kuruluşlar olarak faaliyet icra etmiştir.
4) İktisat ve Kanaat
Fakirliğin en esaslı sebeplerinden biri de, ihsan edilen nimetlerin israf boyutunda tüketilmesidir. İçtimaî yapıdaki dengenin muhafazası, ancak israfın ve saçıp savurmanın terk edilmesiyle mümkündür. Müslüman bir cemiyette, kişi israfa giremez, kendi malı da olsa onu saçıp savuramaz. Zîrâ israf edenler ve lüksü esas alıp bohemce yaşayanlar, Kur'ân'ın tabiriyle 'şeytanın kardeşleri' olarak tavsif edilmişlerdir. "Şeytan ise Rabbine karşı pek nankördür."20 O halde Allah'a (cc) karşı nankörlükten kaçınmak ancak verilen nimetlerin harcanmasında iktisatlı olmak ve bu muvazeneye riayet etmekle mümkündür.
İsrafın zıddı olan 'iktisat, verilen nimetlere karşı manevî bir şükürdür. Zîrâ iktisatlı insan, hakikatte nimetleri kendisine ihsan eden Rabbi'ne ve dolayısıyla O'nun verdiği nimetlere karşı hürmet hisleriyle dolar, onların ardındaki rahmet-i İlâhiyeyi daha iyi kavrar; Rezzak-ı Hakiki'yi bilmenin hâsıl ettiği ulvî duygular sayesinde nimetlerden daha derin lezzet duyar; kendisine bahşedilen o kıymetli hediyeleri boşa harcamaktan kaçınır, onları ihtiyaç miktarınca kullanır. Böylece hem başkalarının eline bakma zilletinden kurtulup izzetini korur, hem de bu mânevî şükrüne bir mükâfat olarak, hakkında bir bereket vesilesine dönüşen iktisat sayesinde, ziyade nimetlere kavuşur.'21 Dolayısıyla fakirliği yenmenin yolu, iktisat sayesinde elde edilen böyle bir bereket sofrasına kurulmak ve böylelikle O'nun bitmez tükenmez hazinelerinden istifade etmektir.
Resulü Ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) de, hayatının her aşamasında iktisatlı olmaya riayet etmiş, ashabını ve ümmetini de bu yönde terbiye etmiştir. Nitekim iftar vakti kendisine ikramda bulunan sahabilere şöyle buyurmuştu: "Bakınız! Şunu iyi bilin ki, kim (yemesinde-içmesinde, giyiminde-kuşamında) Allah için mütevazı olursa, Allah onu yücelttikçe yüceltir; kim de kibirlenir ve büyüklük taslarsa, Cenâb-ı Hak onu da alçalttıkça alçaltır. Kim iktisatlı hareket ederse, Allah onu zengin kılar; kim de israf ederse, Cenâb-ı Hak onu fakr u zarurete müptela eder ve kim Allah'ı çokça zikrederse, Allah Teâlâ ondan hoşnut olur."22
Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) "İktisat eden, ailesini geçindirme hususunda darlık çekmez."23mealindeki hadîs-i şerîfinde de, 'helal kazançla ve insan haysiyetine yakışır bir şekilde aile fertlerine bakmanın sırrı olarak iktisat yolunu göstermiştir. Bediüzzaman Hazretleri de, "Yiyin, için, fakat israf etmeyin"24 mealindeki âyeti nazar-ı dikkate alarak yazdığı İktisad Risâlesi'nde, Müslüman milletlerin hali hazırda yaşadıkları fakirlik probleminin temelinde israf ve kanaatsizliğin bulunduğunu ifade ederek, çözümün de ancak iktisat ve kanaatten geçtiğine işaret etmiştir. Ona göre 'iktisat etmeyen kimse, zillet, dilencilik ve sefil bir hayat yaşamaya mahkûmdur.'25
Hâsılı iktisat, her şeyden önce insanı kanaatkâr hale getirmektedir; hadîs-i şerîfin ifadesiyle "Kanaat, tükenmez bir hazinedir."26 ve "Kanaat eden aziz yaşar; tamah eden ise zillete mahkûm olur."27 Dolayısıyla iktisat, berekete ve izzetli yaşamaya vesile olmaktadır. Dün olduğu gibi bugünün Müslümanları da iktisat ve istiğna ruhunu hayatlarının esası yapmak; yeme-içme, giyim-kuşam, ev-bark, araba ve eşya gibi bütün ihtiyaçlarını zaruret çizgisine göre ele almak ve her meselede tevazu kaidesine uygun davranmaya çalışmak durumundadırlar.
Netice
Günümüzde insanlığa bahşedilen bütün İlahî ihsanlara rağmen, bugün dünya nüfusunun en az üçte birinin çok derinden hissettiği fakirlik meselesi, temel bazı sebeplere dayanmaktadır. Buna göre fakirliğin ana sebepleri, zaruri ihtiyaçların karşılanması için gerekli olan kaynakların yetersizliği değil, milletlerin benimsemiş oldukları 'ekonomik ve sosyal telâkkiler' ile 'kaynakların kullanımı, dağıtılması ve taksimindeki adaletsizliktir. İnsanları fakirliğe sevk eden mikro seviyedeki âmiller ise, daha çok insan unsuruna dayalı olup bir ülkede yaşayan insanların eğitimsiz ve câhil kalması, tembellik, çalışmama ve iş imkânlarından yoksun bırakılması, elde edilen nimetlerin ölçüsüzce tüketilip israf edilmesi ve fakirleri sahipsiz kalmaktan kurtaran infak ve yardımlaşma erdeminin terk edilmesidir.
Efendimiz'in (sallallahu aleyhi ve sellem) getirdiği sisteme göre, insanlar arasındaki âdil gelir dağılımı ve sosyal adalet iki merhalede gerçekleştirilmiştir. Birinci merhalede başta faiz yasağı, ikinci merhalede de özellikle zekât ve emsali yardımlarla, hakkın sahibine teslimine dâir sistemdeki aksaklıklar ortadan kaldırılmıştır. Fakirliğin giderilmesi konusunda takip edilen bu genel iktisadî telakkilerin önemli bir yeri olsa da, mevcut durumu düzeltmek için ferdî plânda da bazı çözüm yollarının uygulanması gerektiği anlaşılmaktadır. Araştırmalar gösteriyor ki, bu problemin çözümü konusunda insanların eğitilerek cehaletten kurtarılmasının, ataletten sıyrılıp bir iş kolunda elinin emeğiyle çalışarak kazanmanın, muhtaç insanlara el uzatıp infak etmenin ve nimetleri kullanırken israftan kaçınıp iktisat yapmanın ehemmiyeti fevkalâde büyüktür.
DİPNOTLAR
1. Zuhruf 43/32.
2. Gülen, Enginliğiyle Bizim Dünyamız - İktisadî Mülahazalar-, İstanbul, 2009, s.204.
3. Gülen, Enginliğiyle Bizim Dünyamız, s.350.
4. Said Nursi, Mektubât, Yirmi İkinci Mektup, s. 264.
5. Alak, 96/1-5.
6. Said Nursî, İman ve Küfür Muvazeneleri, Yirmi Üçüncü Söz, s.90. (Sadeleştirerek)
7. İbn Sa'd, Tabakât, Beyrut, 1968, II/22.
8. Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi, Ankara, 2003, II/775.
9. Necm, 53/39-40.
10. Gülen, Enginliğiyle Bizim Dünyamız, s.398.
11. İbn Mâce, Ticârât, 1.
12. Buhârî, Büyû', 15.
13. Buhârî, Nafakât, 1.
14. İbn Mâce, Ticârât, 1.
15. Buhârî, İcâre, 10.
16. Taberânî, el-Mu'cemü'l-kebîr, Musul, 1983, I/259; Hâkim en-Nisâbûrî, el-Müstedrek, Beyrut, 1990, II/15.
17. Gülen, Enginliğiyle Bizim Dünyamız, s.192-193.
18. Beled, 90/12-16; bkz. Mâide, 5/2; Nahl, 16/90; Nîsâ, 4/26; Ra'd, 13/21.
19. Hamidullah, İslâm Peygamberi, I/181 (Hamidullah aile sayısını Makrizî'nin eserinden nakletmektedir.)
20. İsrâ, 17/26-27.
21. Gülen, Ölümsüzlük İksiri, Kırık Testi - 7, s.193-194.
22. Ahmed b.Amr el-Bezzâr, Müsned, III/161; Taberânî, el-Mu'cemu'l-evsat, Kahire, 1415, V/139.
23. İbn Ebî Şeybe, el-Musannef, (thk.Muhammed Avvâme), IX/96.
24. A'râf, 7/31.
25. Said Nursî, Lem'alar, On Dokuzuncu Lem'a, s.143,146. (Sadeleştirerek)
26. Taberânî, el-Mu'cemu'l-evsat, VII/84; Nureddin el-Heysemî, Mecma'u'z-zevâid, Beyrut, 1412, X/449.
27. İbnu'l-Esîr, en-Nihâye fî garîbi'l-hadîs, Beyrut, 1963, IV/114.
.
Asrın Büyük Âfeti: İsraf
Prof. Dr. Osman Güner
İnsanoğlu, tarihin hiçbir döneminde bugün ulaştığı maddî imkânlara daha önce hiç ulaşmamış ve böylesine lüks ve sınırsız tüketim anlayışının zirveye çıktığı bir dönemi hiç yaşamamıştır desek mübalâğa etmiş sayılmayız. Bugün modern hayatın getirdiği en büyük açmazlardan biri olan sınırsız harcama ve tüketim çılgınlığı, israfın hat safhaya varmasına, mutedil ve orta yollu bir hayat anlayışının büsbütün terk edilmesine sebep olmuştur. Boşa geçen zamanlardan, gereksiz yere yanan ışıklara, lüzumsuz çalışan âletlerden, çöpe giden ekmeklere, fazladan alınan eşyalardan çizilip atılan kâğıtlara kadar yüzlercesi sayılabilecek bu davranışlar, israf ve tüketim girdabının ne kadar hat safhada olduğunun bir göstergesidir.
Makalemizde, günümüz insanını içinden çıkılmaz bir krize doğru sürükleyen ‘israf’ın ne ve nasıl bir kuşatıcılığa sahip olduğunu, israfın boyutlarının hangi seviyelerde bulunduğunu ortaya koyarak, bunun nasıl bir küresel âfete sebep olduğuna dâir bir farkındalık oluşturmak istiyoruz.
İsraf Nedir?
Arap dilinde ‘haddi aşma, hata, cehalet, gaflet, düşkünlük ve tiryakilik’ gibi mânâlara gelen ‘seref (سرف)’ kökünden türetilmiş ‘isrâf (إسراف)’ kelimesi, genel olarak ‘inanç, söz ve davranışta dinin, aklın veya örfün uygun gördüğü ölçülerin dışına çıkmak, ifrat ve tefrite düşmek’, daha özel mânâda ‘eldeki mal veya imkânları meşru olmayan maksatlar doğrultusunda harcamak, haddi aşmak, itidalli olmamak, saçıp savurmak’ demektir. Dolayısıyla israf, ‘itidalli ve orta yollu olma’ demek olan iktisadın da zıttıdır. Daha öz bir ifadeyle, ‘yerinde ve faydalı kullanılmayan her şeyi’ israf olarak değerlendirmek mümkündür.
İsraf kelimesiyle birlikte değerlendirilmesi gereken bir diğer kelime de, ‘tebzîr’ kelimesidir ki, harcamada ifradı, aşırılığı ifade etmek üzere bu kelime kullanılmaktadır. Bir ıstılah olarak tebzîr, ‘mal ve varlığı ifsat etmek, telef etmek, ziyan etmek ve savurganlık yaparak dağıtıp zayi etmektir.’1 Türkçemizdeki ‘har vurup harman savurma’ tabiri de, kelimenin Kur’ân’daki mânâsıyla tam bir mutabakat arz etmektedir. İmam Gazzâlî’nin ifadesiyle, ‘dinin, örfün ve insanlığın gerektirdiği yerlere gerektiği ölçüde harcamak cömertlik, bu ölçülerin altına düşmek cimrilik, bunların üstüne çıkmak ise israftır.2
Kur’ân-ı Kerîm’de israf kelimesinin farklı mânâlara gelmek üzere çok geniş bir siyakta kullanıldığı görülür.3Buna göre israf kelimesi, yerine göre insan yaratılışına aykırı davranma, kullukta dengeyi kaybetme, hissî davranışlarda bulunarak tutarlı olamama gibi mânâları ifade etmektedir.4 Ayrıca Kur’ân-ı Hakîm, israfın ve tebzîrin (saçıp savurmanın) sebep olduğu bu hasletten şeytanî bir vasıf olarak bahsetmektedir: “Yakınlarına, yoksula, yolda kalmışa hakkını ver, ama sakın saçıp savurma. Çünkü savurganlar şeytanların kardeşleri olmuşlardır. Şeytan ise Rabbine karşı pek nankördür.”5 Esasen saçıp-savurmanın az ya da çok harcama ile değil, harcamanın yapıldığı yerle alâkası vardır; bu açıdan, saçıp savurmadan maksat, ‘doğru olmayan yerlere harcamada bulunmak’tır. Dolayısıyla bir insan bütün malını-mülkünü Allah yolunda infak etse de savurganlık yapmış sayılmaz; fakat gayr-ı meşru bir iş için sadece birkaç kuruş da harcasa yine ‘saçıp savurmuş, israf etmiş’ olur. 6
Hadîslerin mânâ dünyasında ise israf, nimet olarak görülen her türlü imkânın sarfedildiği çok geniş bir alana hasredilmiştir. Öncelikle Yüce Yaratıcı’nın (celle celâluhu) insana bahşettiği her türlü nimetin hesabının sorulacağı ifade edilmiş (Müslim, Eşribe, 140); bununla birlikte Allah’ın (celle celâluhu) vermiş olduğu nimetleri kulun üzerinde görmekten hoşnut olduğu belirtilmiş (İbn Hanbel, Müsned, II/182), malın gereksiz yere asla zayi edilmemesi (Buhârî, İ’tisâm, 3), evde ihtiyaç fazlası eşyanın bulundurulmaması (Ebû Davud, Libâs, 42), yeme, içme ve giyinmede kibir ve israfa kaçılmaması gerektiği (Buhârî, Libâs, 1) vurgulanmıştır. Ayrıca Resûlüllah (sallallahu aleyhi ve sellem) insanların kıymetlerini takdir etme hususunda en çok aldandıkları ve israfa daldıkları iki temel nimete şöyle işaret etmiştir: “İki nimet vardır ki, insanların çoğu bu hususta aldanmışlardır. Bunlar, sıhhat ve boş vakittir.” (Buhârî, Rikâk, 1) Keza Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) ibadet maksadıyla bile olsa abdest ve gusülde suyu kullanırken israftan ve lüzumsuz yere su sarfiyatından sakındırmış ve aykırı davrananları da uyarmıştır. Nitekim ashaptan Sa’d b. Ebî Vakkas’ı (ra); “(Ey Sa’d!) Nehir kenarında bile abdest alıyor olsan israf etme!” diye ikaz etmiştir (İbn Hanbel, Müsned, II/221; İbn Mâce, Tahâret, 48).
İsrafın Boyutları
İsraf kavramını sadece yiyecek-içecek, mal-mülk ve maddî imkânlarla sınırlı olarak düşünmek bu kelimenin mânâ dünyasını daraltmak demek olur. İsrafın çerçevesini daha geniş tutmak ve maddî-mânevî her türlü nimetin yaratılış gayesine aykırı kullanılması, lüzumsuz yere harcanması ve savurganlık olarak değerlendirmek icap eder. Dolayısıyla, ferdî olarak giyim-kuşamda, içinde oturulan binada ve evin tefrişinde olduğu gibi, zaman ve sağlık gibi nimetlerin kıymetinin bilinmeyişinde de israf söz konusudur. Gereksiz olarak musluktan akıtılan su, gereksiz yakılan elektrik ve enerji sarfiyatı israf olduğu gibi, zamanı boşa harcamak ve sağlığı bozacak davranışlarda bulunmak da bir tür israftır. Bir insanın yarım litre su ile abdest alması mümkünken, lâvaboda musluğu sonuna kadar açıp iki litre su kullanması nasıl israfsa, altı saatlik uyku ile dinlenebilecekken sekiz saat uyuması da aynı şekilde israftır.7
İslâmî anlayışa göre, israfın boyutlarını tespit edebilmek için harcama hususunda getirilen sınıflandırmayı dikkate almak gerekir. Buna göre harcama üçe ayrılmaktadır. Bunlar, zaruret olarak yapılan (zarûriyât), ihtiyaç olarak yapılan (hâciyât) ve estetik ve güzellik tarafı esas alınarak yapılan (tahsîniyât) harcamalardır. Ölmeyecek kadar yemek gibi, zaruri olan harcama yapılmazsa yaşamak mümkün olmaz. Doyacak kadar yemek gibi, ihtiyaç oranındaki harcama yapılmazsa zorluk yaşanır. Mükellef bir sofra misali, estetiğe hitap edecek ölçüdeki masraf yapılmazsa da güzellik ortaya çıkmaz. Fertler ve toplumlar, her ne sebeple olursa olsun, faydasız, zararlı, gayr-i meşrû yerlere, şeylere harcama yapacak olurlarsa, bu, istisnasız herkes için israftır.8 Dolayısıyla kaide olarak bencil davranmamak; ister ihtiyaç ister estetik için olsun, atılan her adımda çevredeki herkesin durumu göz önünde bulundurularak hareket etmek gerekir. Bununla birlikte toplumun geneline hayır getirecek olan harcamalarda ve Allah yolunda infakta bulunurken israf yönlü bir kaygıya yer olmadığı da anlaşılmaktadır.9 Üstad Bediuzzaman Hazretleri de İktisat Risâlesi’nde,10 İmam Azam Ebû Hanife’nin bir ifadesine atıfta bulunarak ‘hak eden ve doğru insanlara yöneltilmek şartıyla hayır ve ihsanın israf sayılmayacağını, israfın da hiçbir hayırlı sonuç doğurmayacağını’ 11(لا إسراف فى الخير كما لا خير فى الإسرف) beyan etmektedir.
Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem): “Kibirlenmeden ve israf etmeden yiyiniz, içiniz, giyininiz ve sadaka veriniz.” (Buhârî, Libâs, 1) buyururken, yeme-içmenin yanında sadaka vermeyi teşvik ederken de işin tehlike boyutunu beyan etmiş ve böylelikle hem maddî hem de mânevî tehlikeyi, yani israfı ve büyüklenmeyi yasaklamıştır. Bu mânâda İbn Abbas’ın (ra) da: “İki şey, yani israf ve kibir günahları bulaşmadığı sürece helâlden istediğini ye, istediğini giyin.” (Buhârî, Libâs, 1) dediği ifade edilir. Dolayısıyla dünya nimetlerinden faydalanırken, aşırılığa kaçılmamalıdır. Helâl bile olsa bu mekruhtur; çünkü kibirlenmeye sebep olabileceği öngörülmüştür.12
Ne Kadar İsraf Ediyoruz?
İsraf bugün dünya milletlerini büyük sıkıntılara sevk eden bir felâket hâline gelmiştir. Her şeyden önce bilinmesi gerekir ki, israfın mevcudiyetini sadece maddî plânda ele almak meselenin derinliğini görmezden gelmektir. Bu problemin arkaplânında, ya israfı meşru gören bir kültürel mensubiyet veya düşünce dünyası ona göre şekillenmiş, israf sarhoşluğuna kapılmış bir hayat tarzı yatmaktadır. Dolayısıyla zaman israfından emeğin israfına, ekmek ve su israfından enerjinin israfına, bedenin israfından ruhun israfına, hasılı Yüce Yaratıcı’nın (celle celâluhu) insanın emrine amade kıldığı bütün nimet ve lütufların yersiz, uygunsuz ve ölçüsüz kullanılmasının altında bir zihniyet ve eğitim probleminin yattığı çok açıktır. 13
Bugün lüks sayılabilecek pek çok eşya artık zaruri ihtiyaç maddesi olarak telâkki edilmektedir. Öyle ki çağdaş hayat tarzı, hayatımızı birkaç kat ağırlaştırmış, adeta insanı el emeği ve alın teriyle kazanıp helal çizgide yaşayamaz hâle getirmiştir. Günümüzde israfın boyutlarının hangi seviyede olduğu, yapılan istatistiklerden kolaylıkla anlaşılmaktadır. Burada günlük hayatın bazı birimlerinde, özellikle su, gıda, enerji ve kâğıt gibi tüketimin en çok yoğunlaştığı alanlarda nasıl bir âfetle karşı karşıya kaldığımıza dair bazı rakamlar aktarmak istiyorum.
a) Su İsrafı: Su, canlılar için en hayatî tabiî kaynaktır. Mukaddes Kitabımız, suyun gökler ve yerden daha önce yaratıldığı, su ile ölü toprağa hayat bahşedildiği ve her canlının sudan yaratıldığına işaretle, suyun insanoğluna bahşedilmiş ne büyük bir nimet olduğunu beyan etmiştir.14 Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) de: “Bakınız! Su, içecek olarak dünyada ve ahirette (insanoğluna bahşedilmiş) en aziz nimettir.” buyurmuştur.15 Yapılan araştırmalar gösteriyor ki, bugün dünyanın toplam su rezervi 1,4 milyar m3’tür. Bu suyun sadece % 0,3 kadarı tatlı su kaynağı olarak nehirlerde ve göllerde bulunmaktadır. Ülkemiz, dünyanın en hızlı nehirlerinden birkaçına sahip olsa da, su rezervleri bakımından alt sıralarda yer almaktadır.
Basit bir hesapla dakikada 10 damla su kaçıran bir musluk, ayda 170 lt. suyun israfına sebep olmaktadır. Bugün dünyamızda yaklaşık 7 milyar kadar insan yaşamaktadır. Her biri, el yıkarken, diş fırçalarken, abdest alırken veya banyo yaparken fazladan günde 1 litre su harcamış olsa, bu miktar günde 7 milyar litre veya 7 milyon ton su israfı demektir. BM verilerine göre, bugün dünyada 1,4 milyar kişi, temiz, içilebilir sudan mahrum durumdadır. Yine dünya nüfusunun % 40’ı (2,6 milyar kişi), sağlık açısından sakıncalı suyu tüketmek zorundadır. Sağlık şartlarına uygun olmayan suların sebep olduğu kolera, ishal ve tifo gibi hastalıklardan, sadece 1 dakikada 15 kişi hayatını kaybetmektedir. Diğer bir ifadeyle yılda yaklaşık 8 milyon kişi, sudan kaynaklanan hastalıklar sebebiyle ölmektedir. Her gün kirli suların yol açtığı hastalıklardan, 30.000 insan hayatını kaybetmektedir. Bu rakamın büyük bölümünü çocuklar ve yaşlılar oluşturmaktadır.16Tatlı su kaynaklarının sınırlı olduğu düşünüldüğünde bu rakamlar, suyun nasıl bir itina ile kullanılması ve israf edilmemesi gerektiğini açıkça ortaya koymaktadır.
b) Gıda ve Ekmek İsrafı: Atalarımızın nân-ı aziz (mübarek yiyecek) diye adlandırdıkları ekmek, gıda için bir semboldür. Kur’ân-ı Kerîm’de yeme içme hususunda aşırılığa kaçıp israf etmek yasaklanmış, Allah’ın (celle celâluhu) bu şekilde hareket edenleri sevmediği açıkça bildirilmiştir.17 Resûlü Ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) de, bir parça ekmeğin ne büyük bir hürmete layık olduğuna şöyle işaret buyurmuştur: “Yâ Âişe! (Ekmek) değerli(dir) ona karşı saygı göster. Zîrâ ekmek, hangi toplumdan nefret etmişse (kaçırılmış) katiyyen bir daha onlara geri dönmemiştir.”(İbn Mâce, Et’ime, 52). Bununla birlikte araştırmalar ekmek (gıda) konusunda nasıl bir israfla karşı karşıya kaldığımızı ortaya koymaktadır. Toprak Mahsulleri Ofisi’nin 2012 yılında yaptırdığı bir araştırmaya göre, Türkiye’de günde 25 bin 300 ton, yılda 9.2 milyon ton ekmek üretilmektedir. Üretilen bu ekmeğin günde 1500 tonu, yılda ise 542 bin tonu yani % 6’sı israf edilmektedir. Ekmeğin kg fiyatıdan (2,80TL) hareketle, bunun maddî değerinin 1,546 milyar TL civarında olduğu görülmektedir.18 Ülkemizde ekmek israfıyla heba olan 1,5 milyar TL ile 500 km yol, 500 okul, 80 hastane, binlerce konut yapılabileceği anlaşılmaktadır.
Dünya Gıda Örgütü verilerine göre, yılda 870 milyon insanın (dünya nüfusunun % 12,5’i) yetersiz beslendiği, yaklaşık 10 milyon insanın ise açlık ve yetersiz beslenmeden dolayı öldüğü dünyamızda, yıllık 1,3 milyar ton gıdanın israf edildiği tahmin edilmektedir. Bu israfın ekonomik değeri ise 1 trilyon ABD $’na karşılık gelmektedir ki, bu rakam Türkiye’nin gayri safi millî hâsılasından daha yüksektir. İsraf edilen veya kayba uğrayan miktar, dünya gıda üretiminin üçte birini oluşturmaktadır. Dünyadaki gıda kaybı ve israfının dörtte birinin önlenmesiyle bile yetersiz beslenen 870 milyon insanın gıda ihtiyacı karşılanabilmektedir.19Dolayısıyla dünyamızda yüz milyonlarca insanın açlık ve ölümle karşı karşıya olduğu göz önüne alınacak olursa, bir parça ekmek ve gıda israfının ne hazin neticeler doğurduğu ve ne tür krizlere sebep olduğu anlaşılacaktır.
c) Enerji İsrafı: Günlük hayatımızda kullandığımız pek çok eşyanın çalışabilmesi için bir enerji kaynağına ihtiyaç duyduğu bilinmektedir. Evlerde yürütülen faaliyetlerde, ısınma, aydınlatma, temizlik, dinlenme ve benzeri faaliyetlerin yürütülmesi maksadıyla aileler enerji kaynaklarını kullanmaktadır. Ailelerin bu araçları satın alırken ve kullanırken tasarruflu olmaya ve israf etmemeye dikkat etmeleri bir mecburiyettir. Rakamlarla ifade edecek olursak, 120 metrekarelik bir evde yaşayan dört kişilik bir ailenin ısıtma, soğutma, yemeklerin pişirilmesi ve saklanması, bulaşık ve çamaşırların yıkanması, televizyon gibi araçların kullanılması ve aydınlatma için harcadığı elektrik enerjisi yılda 2 bin kwh civarındadır. Oysa basit önlemler alarak evlerimizde en az % 30 oranında enerji tasarrufu sağlamak ve dolayısıyla bu ölçüde israftan kaçınmak mümkündür.20
Evlerde kullanılan izolasyon malzemelerinin eksikliği de önemli ölçüde enerji kaybına sebep olmaktadır. Bir araştırmanın neticelerine göre, 2004 yılında izolasyonsuzluk sebebiyle 3 milyar dolar enerji kaybı olduğu ve çevre kirliliğinin de devam ettiği belirtilmektedir. Ülkemizde bir yılda sadece enerjideki kaçak, kayıp ve yalıtım başlıkları altında toplanan israfın boyutu 15 milyar doları bulmaktadır. Bununla birlikte farkına varıldığında alınacak tedbirlerle milyonlarca doları kurtarmak mümkündür. Kamuda enerji tasarruflu lâmba kullanılması ile yıllık 41 milyon TL’lik bir kazanç sağlanmıştır. Özel sektörde yapılan yalıtımlar ile de bir yılda 420 milyon TL tasarruf sağlanmıştır.21Enerji israfından kaçınmak, çevremizi korumak, zenginliğimizi artırmak ve dışa bağımlı yaşamaktan kurtulmak, aynı zamanda Allah’ın nimetlerine karşı saygılı olmak mânâsına gelmektedir.
d) Kâğıt İsrafı: Gündelik hayatımızı idame ettirmek için evde, okulda, iş yerinde ve daha birçok yerde en çok kullandığımız bir diğer sarf malzemesi de kâğıttır. Dünyada her yıl kâğıt üretiminde kullanmak üzere tüketilen orman alanı 40 milyon hektardır. Kâğıt üretimini karşılayan bu ormanların oranı ise, % 1,3’tür. Bir ton kâğıt, 17 ağaç; bu da 70 m2 orman demektir. Bununla birlikte geri dönüşümle kazandırılan 700 ton hurda kâğıdın tekrar işlenmesi ile 10 bin ağaç korunmuş olmaktadır. Bir ton kullanılmış kâğıt, geri kazanıldığında 16 adet çam ağacının kesilmesi önlenmiş olmaktadır. Bir büro elemanı yılda ortalama 81 kg kâğıdı çöpe atmaktadır.22 Dolayısıyla gereksiz kâğıt kullanımı ve israfı, hem ormanların yok olması, hem de milli sermayenin çöpe atılması mânâsına gelmektedir. Oysa Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), birçok hadîsinde ağaç dikilmesini teşvik ederken, savaş hâlinde bile olsa, ağaç ve ormanların tahrip edilmemesini açıkça ifade buyurmaktadır (Tirmizî, Siyer, 4). Bir ağacın 20-30 yılda yetiştiği düşünüldüğünde, israf ettiğimiz kâğıtlarla nelere sebep olduğumuz, hangi nimetleri görmezden geldiğimiz ortaya çıkmaktadır.
Psikolojik Açıdan İsrafın Zararları
İsrafın zararları çok açık bir biçimde âyet ve hadîslerde izah edilmektedir. İsraf kültürünün bir hastalık gibi fertleri sarmasıyla, nefsinin isteklerine boyun eğmiş ve sadece tüketerek yaşamaya alışmış insanların sayısı giderek artmaktadır. İsraf ve aşırı tüketim sadece failine değil, aynı zamanda cemiyete de ciddi darbeler vurmakta, içtimaî hayattaki yaralar gittikçe büyümektedir. Yüz milyonlarca insanın açlık ve sefalet içinde bulunduğu dünyamızda israf edilen her bir değerden mesul olduğumuz açıktır. Bir müslüman olarak “Komşusu aç iken tok yatan bizden değildir.’’ 23 mealindeki Peygamber düsturunu bilmek ve buna rağmen vurdumduymaz bir şekilde israf ve tüketim çılgınlığına devam etmek son derece vahim bir durumdur.
İsraf ve aşırı tüketim, bize fayda ve mutluluk getirdiğini zannettiğimiz ‘zararlı bir alışkanlıktır.’ Saçıp savuran, elindeki imkân ve nimetleri yerli yerinde kullanmayan kişiler menfi bir davranış sarmalı içerisine girerler. Bediüzzaman Hazretleri de ‘İktisat Risalesi’nde, israfın nasıl bir vahim neticeler devridâimine sebep olduğunu izah ederken, israfa meftun olmuş kişinin hırs gibi bir haslete müptelâ olacağını, hırsın hasâret (hüsran ve manevi bir çöküş) getireceğini, bunun ‘kanaatsizliğe, ihlâs (samimiyet) zafiyetine ve uhrevî amellerin azalmasına yol açacağını belirtmiş, kanaatkâr olmanın ise iktisadı ve mutedil bir hayat tarzını netice vereceğini beyan etmiştir. Dolayısıyla israf eden kişi, hırs ile hareket ettiğinden maddî ve mânevî çok büyük bir zarar görecektir.24 Tüketerek mutlu olma alışkanlığı, bir nevi kişinin kendi kendini imha etme sürecidir. Hiçbir tüketim malzemesinin insanı uzun süreli mutlu etmediği ortadadır. Zîrâ tüketim daha fazla harcamayı, daha fazla harcama ise, lüks ve israfı beraberinde getirmektedir. İnsanlar tüketerek mutlu olma yolunu seçtiklerinde, çıkmaz sokağa girerler ve giderek kendilerine ve çevrelerine zarar vermeye başlarlar. Tüketimde aşırıya gitmek kişiyi zamanla mutsuzluğa ve sefalete sürükler.
İnsanın bitmek tükenmek bilmeyen bu tüketim ve harcama arzusunu beşerî hiçbir zenginliğin karşılayamayacağı muhakkaktır. Dolayısıyla her anne-babanın kendi içinde bulunduğu bu menfi davranışı fark etmesi ve çoluk çocuğuna güzel örnek olması gerekir. Çocuklara sürekli her istediğini almak, onların tüketen bir makine hâline gelmelerine sebep olabilmektedir. İsteğini engelleyebilmek, sabır ve kontrol hissi, iktisat etme alışkanlığını artıracaktır. Anne-baba çocuğuna iktisat alışkanlığını kazandırdığında onlara hayat boyu gerekli en önemli hususlardan birini hediye etmiş olacaktır. Çocuklar aile içinde iktisat konusunu, yerli yerinde harcamayı öğrenir. Bu konuda Hz. Ömer, oğlu Abdullah’ı bir gün et yerken görmüş ve: “Hayrola et mi yiyorsun?” diye sormuştu. Oğlu: “Evet canım çekmişti de...” deyince Hz. Ömer üzülmüş ve ona: “Sen öyle canının her çektiğini alıp yiyorsun öyle mi? Bilmez misin ki, Efendimiz “İnsanın canının çektiği her şeyi yemesi de israftır.” buyurmuştur.” demişti (İbn Mace, Et’ıme 51). Bu misâle baktığımızda meselenin ne kadar derin ve hassasiyet gerektiren taraflarının olduğunu görmekteyiz.25
İsraf içinde yaşayan kişiler, belli bir süre sonra hayatlarındaki bereketi kaybettikleri ve giderek zayıf düştükleri gerçeğiyle yüzleşmek zorunda kalırlar. Nitekim lüks ve sefahat içinde bulunan ve bunun ilelebet böyle kalacağını düşünen Batı dünyası bugün ekonomik krizlerle boğuşmaktadır. Bitmez, tükenmez zannedilen maddî değerlerin hepsi tükenmekte, güçlü devletler bile borç batağında perişan olmaktadır. O devletlerin perişan olmasında, yapılan ferdî hatalar, ölçüsüz tüketim ve geri dönüşümü olmayan israfın ciddi bir öneme sahip olduğu açıktır. Zîrâ böylelikle arz-talep ve kazanç dengesini bozmakta, önce cemiyeti oluşturan fertler fakirlik ve yoksulluk içine düşmekte, ardından da o fertlerin oluşturduğu milletler ve devletler iflâs etmektedir.
Tabiî Denge Açısından İsrafın Zararları
İsraf, kaynakların heba edilmesi ve kâinattaki muhteşem ilahî dengenin bozulmasına sebep olmak gibi bir neticeyi de doğurmaktadır. Boşa atılan her ürünün nasıl bir emek ve kaynak kaybına yol açtığı, o ürünün elimize ulaşıncaya kadar geçirdiği safhalar göz önüne alındığında daha yakından fark edilecektir. Nitekim bir dilim ekmek çöpe gittiğinde, o ekmekle beraber onu elde etmek için ekilen tohumluk buğdayın, çiftçinin emek ve çalışma süresinin, buğdayı un hâline getiren fabrikadaki enerjinin, çalışan işçinin emeğinin, unu fırına getirmek için yapılan faaliyetlerin, fırında yanan odunun ve onu almak için verilen paranın da boşa gittiğini fark etmemiz gerekiyor. Bu ürünün ortaya çıkmasında rol alan su, hava gibi unsurları da göz önüne aldığımızda, dünyada yaşayan bütün canlıların bu üründe hakkının olduğu düşünülebilir. Öyle ki, bugün aşırı tüketim ve israfın neticesinde ‘kullanıp atmak’ moda hâline gelmiştir. Buna paralel olarak, ayakkabı tamircisinden terzilik mesleğine kadar insanları âdeta tasarruf ve iktisada çağıran meslekler de yok olmaya yüz tutmuştur.26
Netice
İsraf ve iktisattan yoksunluk, kanaatsizliğe, sürekli hayattan şikâyet etmeye, hırsa, riyaya ve ihlâssızlığa sebep olmaktadır. Ayrıca israf, bir taraftan insanın izzetini kırarken, diğer taraftan da başkalarına yüzsuyu dökmeye, dilenmeye ve fakir bir hayat sürmeye mecbur etmektedir. Bugünün insanları, ölçüsüz ve dengesiz harcamada bulunmak, kendisine bahşedilen nimetleri bilinçsizce tüketmek, ömrünün hesabını vermeyecekmişcesine beyhude geçirmek yerine; iktisat ve istiğna ruhunu hayatlarının esası yapmak, yeme-içme, giyim-kuşam, ev-bark, araba ve eşya gibi bütün ihtiyaçlarını zaruret çizgisine göre ele almak ve her meselede tevazu kaidesine uygun davranmaya çalışmak durumundadırlar. Böylesine bir hayat anlayışı, günümüz dünyasında daha çok ahlâkî, içtimaî ve ekonomik sahalarda yaşamak zorunda olduğumuz pek çok problemin de çözümüne imkân sağlamış olacaktır.
*Ondokuz Mayıs Üniv. İlahiyat Fak. Öğretim Üyesi
oguner@yeniumit.com.tr
Dipnotlar
** Beder Üniversitesi tarafından yapılan II. International Conference on Humanities “Crises and Spirituality” (May, 17-19 2012, Tirana, Albania) adlı sempozyumda sunulan “İsraf Kültürü-İktisat Hazinesi” konulu tebliğden faydalanılarak hazırlanmıştır.
1. İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, IX/148.
2. Gazzâlî, İhyâ, III/259-60.
3. Bk.Duhân, 44/30-31; Mâide, 5/77; İsrâ, 17/33; Nisâ, 4/6; A’râf, 7/35; Zümer, 39/53.
4. Veli Kayhan, “Kur’ân’a Göre İsraf ve İktisat”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VI (2006), s:2, s.190.
5. İsrâ, 17/26-27.
6. Gülen, Ölümsüzlük İksiri - Kırık Testi – 7, s.194.
7. Gülen, Ölümsüzlük İksiri, 195-6.
8. Elmalılı, Hak Dini Kur’ân Dili, V/3613.
9. Kayhan, Kur’ân’a Göre İsraf ve İktisat, 174.
10. Bediüzzaman, Lem’alar, s.181 (19. Lem’a).
11. Gazzâlî, İhyâ, I/262.
12. Râzî, Mefâtîhu’l-Gayb, XXIV/ 109.
13. Gülen, Ölümsüzlük İksiri, 195-6.
14. Bkz. Hûd, 11/7; Yâsîn, 36/33; Enbiyâ, 21/30.
15. Hâkim, el-Müstedrek, IV/138.
16. http://www.ramazanozey.net (Susuzluk Bunalımı).
17. En’âm, 6/141; A’râf, 7/31.
18. http://www.ekmekisrafetme.com (Araştırma Sonuçları)
19. http://www.ekmekisrafetme.com (Ekmek İsrafı Konusundaki Dünya Verileri)
20. http://www.eeb.hacettepe.edu.tr/atbtasarruf.pdf
21. Hasan Aydınlı, “Hayatı Yutan Büyük Girdap: İsraf ve Tüketim Psikolojisi”, Sızıntı Dergisi, Kasım 2010, Yıl: 32 Sayı: 382.
22. http://www.israf.org/indir/israf.pdf
23. İbn Ebî Şeybe, Musannef, Îmân ve rü’yâ, 6.
24. Said Nursî, Lem’alar, 19. Lem’a.
25. Aydınlı, “İsraf ve Tüketim Psikolojisi”, Yıl: 32 Sayı: 382.
26. Aydınlı, a.y.
|
hadîsinin tehditkâr ifadelerini dâima göz önünde bulundurur. Ayrıca Peygamber Efendimiz'in, kendisine en sevimli ve kıyamette derecesi en yüksek kimselerin adaletli yöneticiler, en sevimsiz ve âhirette azabı en şiddetli olan kimselerin ise zalim idareciler (bkz. Tirmizi, Ahkâm 4) olduğunu bildiren sözlerini nazarından eksik etmez.
