Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Cemâleddin Efgânî, yakın tarihin en münakaşalı şahsiyetlerinden biridir. İslâm dünyasını canlandırmayı hedefleyen büyük bir ıslahatçı mı, kendisini mehdi zanneden bir deli mi, yoksa bir ajan mı?..

Sevenleri tarafından büyük İslâm âlimi, modernizmin ve emperyalizme karşı mücadelenin öncüsü; Şark'ı uykusundan uyandıran kimse; muarızları tarafından, asıl hüviyetini gizleyerek Müslümanları aldatan bir şarlatan; bir maceraperest; bir İngiliz ajanı; bir zındık...  Avrupa hâkimiyetine karşı güçlü bir İslâm medeniyetinin yeniden canlandırılabileceği sloganıyla son asır İslâm âleminde ciddi tesirleri bulunan Cemâleddin Efgânî (1838-1897) hakkındaki pek az malumat da tezatlarla doludur. İran'da Hemedan'ın Esedâbâd köyünde doğdu. Şiî Azerî bir ailedendir. Bir Esedâbâd da Afganistan'da vardır. Ekseriya Sünnîliğin yaygın olduğu mıntıkalarda faaliyet gösterdiği için, İran ve Şiî menşeini saklamak maksadıyla Efgânî lakabını kullanmıştır. Seyyidlik ve Muhammed ismi ise, mehdiliğine delil olmak üzere sonradan tertiplenmiştir. İran pasaportu ile dolaşırdı. Başına geçirdiği çeşitli serpuşlar gibi, zamana ve zemine göre milliyeti de değişebilmiştir.

İlk tahsilini Necef ve Kerbelâ'da Şiî ulemadan aldı. Hicaz'a; oradan da taht kavgalarının yaşandığı Kâbil'e geçti. Davasını desteklediği Prens Azam Han kazanınca, onun en güvendiği veziri oldu. Bir yabancının kısa zaman zarfında bu mevkiye yükselmesi dikkat çekicidir. Azam Han ile arası iyi olmayan İngilizlere karşı, Ruslardan para ve siyasî destek temin edebilecek bir Rus ajanı olduğu ya da kendisini öyle gösterdiği söylenir. Kardeşi Şir Ali, Azam'ı devirince, Efgânî hudut harici edildi (1868).

Bu defa Ruslar, onu Hindistan'da İngiliz aleyhtarı propaganda ile vazifelendirdi; ama buradan da sınır dışı edilince, Sadrazam Âli Paşa'nın daveti üzerine İstanbul'a geldi. Meclis-i Maârif âzâsı yapıldı. Dârülfünûn [İstanbul Üniversitesi] açılışında verdiği bir konferansta, peygamberliğin sanat olduğunu ve İslâmiyetin ilmî terakkiye mâni teşkil ettiğini söyledi. Bu konuşması infial uyandırdı. Dârülfünûn kapatıldı; Şeyhülislâm Hasan Fehmi Efendi ve sair ulema tarafından zındıklıkla suçlanan Efgânî sınır dışı edildi (1871). Bu işin organizatörü, Reşid Paşa yetiştirmelerinden ve Jön Türklerin önde gelenlerinden pozitivist Bektaşî Arnavut milliyetçisi Hoca Tahsin'dir. Efgânî de, o da, bütün "hür düşünceli" insanlar gibi namaz, oruç ritüellerini aşmış! insanlardı.

İstanbul'dan kovulan Efgânî, Mısır'a gitti. 1872-1879 arası kaldığı Mısır'da, reformist faaliyetlerde bulundu. Kendisine "hakîmüşşark" [Doğu'nun filozofu] adını takarak, Şarkın uyandırılması yolunda "Kurtarıcı Mehdi" rolüne soyundu. Hedefi "mümin/kâfir" ayrımını, "şarklı/garblı"ya çevirmekti. Gazetelerde yazılar yazdı; taraftar topladı. Gizli teşkilatlar kurdu. Kıptî asıllı başbakan Riyaz Paşa da kendisine destek olup maaş bağladı. İdeallerini daha kolay gerçekleştirebileceği inancıyla, önce İskoç Mason Locası'na girdi. Bir yaratıcıya inanmadığı için buradan atılınca, Fransız Doğu Locası'na bağlı bir mason locası kurdu. Masonluğu, "Çalışma azmi, şeref ve zâlimlere karşı direnme yolunda hayatını hiçe saymak" şeklinde tarif eder; "Masonluk, bir lider otoritesi kurup, onun şahsî emeline hizmet etmekten çok daha üstündür" derdi. Yüzlerce talebesini de o zamanlar daha henüz mahiyeti tam olarak anlaşılamayan bu yola soktu.

Efgânî, Mısır'da Yahudi mahallesinde otururdu. İki Hristiyan, Şamlı Selim Nakkaş ile onun yakın arkadaşı Edib İshak en birinci dostlarıydı. Hususî doktoru Harun da Yahudi idi. Toplantılarına Müslüman, Hıristiyan ve Yahudiler birlikte katılırdı. Halkı tahrik ederek Urabî isyanına yol açtı. Bu tam da İngilizlerin istediği şeydi. Bu vesileyle Mısır işgal edildi. İçyüzünü anlayan hıdiv, kendisini sınır dışı etti. Hindistan'da Haydarâbâd'a; oradan da Paris'e gitti (1883). Tanıştığı bir Fransız kadın şarkıcı ile sık sık kafede buluşarak Fransızcasını geliştirdi. Yanına çağırıp Mason yaptığı talebesi Muhammed Abduh ve arkadaşı Kâhireli zengin bir Yahudi ailesinden Jacob Sanu ile baş başa vererek, el-Urvetü'l-Vüskâ cemiyetini kurdu; aynı isimde bir de mecmua çıkarttı. Mecmua, İngiliz aleyhtarlığı ve İslâm birliği görüntüsü altında, dinde reform misyonu taşıyordu. Ancak bedava dağıtılan mecmua, 8 ay çıktıktan sonra neşriyatını durdurdu. Abduh, Beyrut'a döndü; Efgânî, Paris'te kaldı. Geleni gideni çoktu. Kâhire'den dostu ve dinler üstü bir teşekkül olan Teozofi Cemiyeti'nin kurucusu Rus Madam Helena Blavatsky'nin gönderdiği esrarengiz tipler, kapısından eksik olmazdı.

"Dinin başını keseceğiz!"

Paris hayatı, dinî inancını iyice kaybetmesine yol açtı. İsyankâr bir tavır takındı. Dinin, bilim, akıl ve medeniyetin düşmanı olduğuna kanaat getirdi. Ancak faaliyet sahası itibarıyla dindar intibaı vermesi gerekiyordu. Müslüman cemaatten uzak düşmemek için dinî vecibeleri yapar gibi gözükmelerini talebelerine ehemmiyetle tavsiye ederdi. Şia'nın takıyye telâkkisi bunu emreder. Abduh kendisine yazdığı mektupta, "Sen bizim içimizi de, dışımızı da bilirsin. Biz görünüşte ibadetleri yapıyoruz. Ama aslında senin yolundayız. Dinin başını, dinin kılıcıyla keseceğiz" diyor; böylece misyonlarının, görünüşte "saf ideal din" teranesiyle "yozlaşmış" buldukları ananevî dini yok etmek olduğunun işaretini veriyordu, Efgânî, böylece bir Luther rolü oynadı.

İleride beraber faaliyet göstereceği İngiliz istihbaratçı Wilfrid Blunt ile tanıştı. Blunt, İngiltere'nin Mısır'ı işgalini temin eden kişidir. Onunla Londra'ya giderek üç ay kaldı (1885). İngiliz dışişleri bakanı Lord Salisbury ve Lord Churchill, Ortadoğu'ya dair düşünce ve tavsiyelerini alâkayla dinlediler. Osmanlılara karşı kendilerini desteklemek karşılığında o günlerde karmakarışık Sudan'ın sultanlığını teklif ettilerse de, Efgânî kendisini tehlikeye atacak bir tip değildi.
Avrupalılara karşı bir İslâm mücahidi ve düşünürü olduğu hakkındaki efsane, büyük ölçüde Paris hayatına dayanır. Burada tarihçi ve filozof Renan ile İslâmiyet ve ilim üzerine münazaraya girişti. Modernist fikirlerine, Renan bile hayran kaldı. Birçok seyahatlere çıktı. Amerika ve Rusya'ya gitti. İran Şâhı Nâsırüddin'in daveti üzerine İran'a gitti (1889). Fakat maksadı, Şah'ı indirmek için yeraltı faaliyeti yürütmekti. Şah aleyhdarı Bâbîlere yanaştı. Bir yandan da Ruslara çalışmaya devam etti. Şah bunu fark edince, İran'dan da sınır dışı edildi (1892). Basra'ya gidip buradan Şah'a karşı isyan organize etti. Sonra Londra'ya geçti. İran masasında vazifeli istihbaratçı Edward Browne ile tanışarak, açıktan İran aleyhinde faaliyet sürdürdü. Blunt, Mısır meselesini görüşmek üzere kendisini İstanbul'a gönderdi. Ancak Efgânî buradan bir daha çıkamadı.

Sultan Hamid, önce kendisine Irak'taki Şiî Arablar arasında, Osmanlı hilâfetini takviye vazifesini vermeyi düşündü. Ancak İngilizlerle anlaşıp, Irak merkezli bir Arab hilâfeti kurmaya çalıştığına dair bilgilere ulaşınca vazgeçti. Efgânî'nin Blunt ile esrarına vâkıf Louis Sabuncî adında bir Hristiyan Arab, bilahare Sultan Hamid tarafından elde edilmiş ve bildiklerini vesikalarıyla padişaha arzetmişti. Padişah Efgânî'ye konak ve hizmetçiler tahsis etti; hatta evlendirmek istedi. Ama dâvâsıyla evli olduğu ve ayrıca kadın-erkek eşitliğine inandığı gerekçesiyle kabul etmedi. Ömrü boyunca da hiç evlenmedi. Padişaha (İngiltere'nin o asırdaki politikasına uygun olarak) Osmanlı ülkesini federasyona dönüştürmek hususunda tavsiye verdi; dinletemeyince, düşman oldu. O zamanki bütün modernistler gibi meşrutiyet taraftarı idi.
Efgânî, İstanbul'da boş durmadı, Mirza Rıza Han Kirmânî adlı bir müridini İran'a göndererek Nâsıreddin Şah'a suikast tertipledi (1896). Ertesi sene de kanserden öldü ve Maçka'ya gömüldü. Rockefeller'in ortağı ve yıllar sonra M. Kemal'i destekleyerek karşılığında Ayasofya'nın müzeye dönüştürülmesini sağlayan Amerikalı iş adamı Charles Crane, Efgânî'nin kabrini yaptırdı. 1944'de Afgan hükümeti, "millî kahraman" saydığı/sandığı Efgânî'nin kemiklerini Kâbil'e nakletti. Ama gerçek "Efgânî Efsânesi" ölümünden sonra doğdu.

06.04.2015.

CEMALEDDİN EFGÂNÎ EFSANESİ

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Cemâleddin Efgânî, kısa, fakat çok hareketli bir ömür sürdü. Ancak faaliyetlerinin neticesini hayatta iken pek elde edemedi. Ölümünden sonra, Abduh başta olmak üzere önde gelen talebelerinin meydana getirdiği Efgânî efsanesi, Afganistan'da doğumu ve tahsili gibi Sünnî arkaplan ile başlayan, Şiî kimliği ispatlandığı halde, hâlâ Sünnî olduğu iddiasının sürdürüldüğü standart çarpıtılmış bir hikâyedir. Efgânî biyografileri, hep sübjektif ve yanıltıcı olan Abduh ve Corci Zeydan ile yeğeni Lütfullah'a dayanır. O kendisi hakkında hiçbir zaman gerçeği konuşmamış; hayatını dostları yazmıştır. Bunlar da, onu Müslümanlar nezdinde aklama gayesi güder. Abduh, Efgânî'nin en sevdiği ve işgal komiseri Lord Crommer'e tavsiye edip Mısır müftüsü yaptığı talebesidir. Oryantalistler ise, başka bakımdan Efgânî'yi çok över. Ama aklı başında ayakları yere basan biri, her ikisinden de doğru bir senteze varabilir. Zira hepsi, "Şecaat arzederken merd-i kıbtî, sirkatin söyler" meyânındadır.

Efgânî'nin, küçük bir Afgan Tarihi ile maddeciliği tenkit etmek için yazılmış teolojik bir eser olmaktan ziyade, siyasî bir hiciv hususiyeti taşıyan Reddü ale'd-Dehriyyîn adlı eseri; ayrıca çeşitli gazete ve mecmualarda yazılmış makaleleri bulunmaktadır. Efgânî'nin fazla bir ilmî mesaisi olmadığı anlaşılıyor. Zeki olduğu ise katidir. Zaten ilmiyle değil, daha çok hareketli politik hayatı ile öne çıkmıştır.

"Maskara"

Efgânî, İstanbul'da iken bazı okumuşlara tesir etti. Batıcılık, Türkçülük ve İslâmcılık gibi cereyanların mensupları, ayrı fikir ve inançta olmalarına rağmen, onu hoca kabul ettiler. Hayatı boyunca, gidip gezdiği yerlerde daima tefrika bırakan Efgânî'nin hayattaki tek muvaffakiyeti Nâsirüddin Şah suikastıdır. Fikirlerinin mahsulleri, öldükten sonra, İslâmiyetin çözülmeye başladığı II. Meşrutiyet'ten itibaren revaç buldu. Abdullah Cevdet, Ahmet Agayef, Ziya Gökalp, Mehmet Emin Yurdakul, Şemseddin Günaltay tarafından benimsendi. Günaltay kendisini, "Şeyh [Efgânî], peygamber kadar şâyân-ı hürmet; ona itiraz edenler, Ebu Cehl kadar lânete müstehaktır. Çünkü Peygamberin zamanındaki İslâmlığı yeniden diriltmeye kalkışmıştır" diyerek medheder.

Başta Abduh ve Reşid Rıza olmak üzere İslâm dünyasındaki modernistlerin düşünüş tarzını şekillendirdi. Reşid Rıza, Efgânî'nin aşırılıklarını törpüleyerek, modernizmi hizaya soktu. Efgânî, talebeleri vasıtasıyla Musa Cârullah'a, Mehmed Âkif'e ve daha da şaşırtıcı bir şekilde Said Nursî'ye tesir etti. Âkif, Safahat'ta kendisinden övgüyle bahsetmiş; "yeni Cemâleddinler yetiştirme reçetesi" vermiştir. Hiç görmediği Efgânî'yi temize çıkarmak için yazılar yazmış; Efgânî'nin kovulmasını, İstanbul ulemasının hasedine bağlamıştır.

Nursî, 1892'de Efgânî'nin Mardin'de tanıştığı bir talebesi vâsıtasıyla onun yoluna intisab ettiğini söyler. İnanç ve amel bakımından apayrı bir yolda bulunmasına rağmen Efgânî'den, "Beni hakka irşad eden bir zât" diye bahseder; "Siyasetteki muktesit mesleği [ortalama yolu] bana gösterdi" diyerek ittihad-ı islâmdaki selefleri arasında Tahsin, Abduh ve Ali Süavi ile beraber, onu da sayar. [Tarihçe-i Hayat, 41, 65]

Efgânî'nin içyüzü yavaş yavaş ortaya çıkınca, "intisab etme" kelimesi, "âşinâlık peydâ etme" ile değiştirilmiştir.

Ders vekili Filibeli Ahmed Halil Fevzi, Şeyhülislâm Mustafa Sabri, Yusuf Nebhanî gibi pek çok Sünnî âlim, Efgânî'ye reddiyeler yazıp, zındıklığına fetvâ verdiler. Safvet Paşa, "Mechûlü'l-efkâr ve'l-ahvâl [hal ve hareketi belirsiz] bir Efgânlı"; Sultan Hamid "İngiliz ajanı bir maskara"; Ebulhüdâ Efendi, "Hedefinden sapmış bir ok gibi dinden çıkmış bir mürted" diye tavsif eder. 1979 İran inkılâbından sonra Efgânî Efsanesi Türkiye'de yeniden canlandı. Zamane muhipleri, önceki ulemanın muhalefetini, Efgânî hakkındaki malumat azlığına bağlar; umumiyetle Urvetü'l-Vüskâ'daki yazılarına itibar eder; ama Renan'a yazdığı ve dinden çıkış vesikası olan mektubu görmezden gelirler. Öte yandan ulemaya havlayanlar, Efgânî-Abduh-Rızâ üçlüsü karşısında kediye dönerler.

Efgânî, sonradan çok dillere çevrilmiş bu Fransızca mektubunda der ki: "İlmin tekâmülünde İslâmiyet bir mâni teşkil eder.. [Hristiyan cemiyeti Hristiyanlık mânisini aştıktan sonra] hür ve serbest terakki ve ilim yolunda ilerlemektedir. Halbuki İslâm cemiyeti henüz dinî vesâyetten kurtulmamıştır... [İslâm] dini yerleştiği her yerde ilmi bertaraf etmek istemiş ve bu gayesini gerçekleştirmede, despotizmin yardımından çokça fâidelenmiştir. Dinler isimleri ne olursa olsun birbirlerine benzerler. Dinlerin felsefe ile uyuşmaları mümkün değildir. Din, insana iman ve itikadı zorla kabul ettirir. İnsanlık var oldukça din ile felsefe arasındaki mücâdele bitmeyecektir. Bu mücadelede, hür düşüncenin gâlib gelemeyeceğinden korkuyorum". [Keddie, 204]

Renan da Efgânî hakkında der ki: "Şimdiye kadar pek az kimse üzerimde bu kadar kuvvetli bir tesir meydana getirmiştir. İslâmlığın peşin hükümlerinden tamamen kurtulmuş biridir. Fikirlerindeki serbestlik, o büyük imansızlardan birinin dirilip karşıma çıktığı hissini veriyordu". [Journal des Débats, 1883] Bu mektubu tercüme eden nice Efgânî meddahı, "kâfir, imansız" manasına "infidéle" kelimesine, başka manalar vermiştir.

Ayakları yerden kesiliyor

Efgânî, Şeyhîlik adlı Bâtınî Şiî tarikatının tesirinde yetişti. Bunlar, her çağın kendine has yanılmaz mükemmel bir önderi olduğuna inanırlar. Mucizeleri te'vil yoluyla inkâr ederler. Liderleri mesîh, peygamber ve mukaddes kitap sahibi olarak ortaya çıkar. İran'da terörist faaliyetleri ile tanınan Bâbîlik de bu yoldan çıkmıştır. [Gencer, 458]

Efgânî'nin ömrü, Fârâbî gibi, şarkın uyanışı yolunda kendisiyle iş birliği yapacak bilge bir hükümdar arayışı ile geçti. Ümidini kaybedince de mehdi rolüne soyundu. Bunun için seyyid ve gerçek adının da Muhammed olduğunu iddia etti. Müridleri de kendisini mehdi olarak görüyordu. Halkın avam ve havas kanadına ayrı ifadeler kullanmaya dikkat ederdi. Meselâ İslâm âlemindeki yazılarında Sünnî gibi görünürken, Fransızca makalelerinde radikal vizyonunu gözler önüne sererdi. [Kedourie, 55] Hayatta en sevdiği şey sigara olduğu ve ölümüne kadar de elinden düşürmediği halde, sırf İran Şahı'na muhalefet için tütünün haramlığına fetvâ neşretmiş; bu vesileyle İran'da meşhur tütün protestosunda rol oynamıştır.
Şiî kültüründe yetişmesine rağmen, Şiî doktrininde de karşı olduğu yerler çoktur. Bu sebeple Şiî olduğuna kolay kolay kimse inanmaz. Sünnî-Şiî ayrımının Müslüman dünyasına zarar verdiğini düşünür; Halife Muaviye'yi Sünnî saltanatı kurduğu için ağır tenkit eder; ama İran'da Sünnî-Şiî birliğinden hiç söz etmezdi. [Mahzumi, 142] İslâm âleminin modernizm sayesinde kurtulacağına inanmıştı. "Sosyalizm, kalkınmak için yararlıdır. İslâmiyet, sosyalizm ile örtüşür" derdi. [Mahzumi, 149] İngilizlere pek aleyhtar gözükürdü; fakat ne yapsa, o zamanki İngiliz politikasına yarardı.

Osmanlıların, Rumeli'yi elde tutmaya çalıştıkları için zarara uğradığını; Âli Paşa'nın istediği gibi, elden çıkarsalardı, rahat edeceklerini söylerdi. Türklerin göçebe olduklarını; maddî güçten başka bir şeye mâlik bulunmadıklarını ve fethettikleri yerlere de medeniyet götüremediklerini iddia ederdi. Türklerin, İslâm'ı basit bir kulluk hissi ile kabul ettiklerini; ama Kur'an'ın manasını anlamaktan uzak kaldıklarını söylerdi. [Mahzumi, 72] Halifeliğin Kureyşîliğini müdafaa etmiş; Ortadoğu'da İngiliz menfaatlerinin hâdimi olmuştur. [Blunt, Gordon and Hartoum, 492] Arap milliyetçiliğini fişeklediği gibi, Türkçülük cereyanını körükleyen de odur. Makalelerini Türk Yurdu'nda neşreden Yurdakul, şeyhi ile aralarında tenasüh olduğuna inanırdı. [Gencer, 491]

13.04.2015.

Filistin tahtında bir şehzade

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Sultan Aziz'in torunu Şehzâde Mahmud Şevket Efendi'ye, Filistin hükümdarlığı teklif edilmişti. Bir Osmanlı şehzâdesine râzı gelmeyen Filistin, kimlerin eline düştü...

Saltanatın kaldırılması ve hanedanın sürgün edilmesinden sonra, bazı şehzâdelerin yeni teşekkül edecek Müslüman devletlerinin başına geçirilmesi projelerine rastlanır. Daha saltanat devrinde Sultan Abdülhamid'in oğlu Burhaneddin Efendi'ye Arnavutluk ve daha sonra da Kuzey Irak tahtı teklif edilmiş; fakat Osmanlı tahtındaki hakkını kaybetmek istemeyen şehzâde bu teklifleri reddetmişti. Sultan Hamid'in torunu Şehzâde Abdülkerim Efendi, kendisine teklif edilen Uygur tahtı uğruna can vermiştir. Bu şehzâdelerden biri de Sultan Aziz'in torunu Mahmud Şevket Efendi'dir (1903-1973).

Sultan Aziz'in oğlu Seyfeddin Efendi, babası gibi denizciliğe pek meraklıydı. Evinin bahçesinde büyük bir havuz yaptırarak, kendi teknesini kullanırdı. Mahya ustasıydı. Ramazan ayında câmilere mahya çekerdi. Bazı ilahi besteleri vardır. Sürgünde Nice'e gidip, burada sefâlet içinde vefat etti.

Seyfeddin Efendi'nin mahdumu Şevket Efendi, 1924'de hanedan sürgün edilirken, yakışıklı bir bahriye yüzbaşısı ve pilot idi. Evleri yağma edildiği için, beş parasız, bir yük gemisi ile memleketi terk etti. Gemi Girit'e yanaştığında, kim olduğunu bilmeyen adalıların, "Kemalist!" diye üzerlerine yürümesi pek ibretlidir. Kâhire'ye yerleşen Şevket Efendi, sürgün sıkıntıları sebebiyle, aynı zamanda Sultan Hamid'in torunu olan zevcesi Adile Hanımsultan'dan ayrıldı. 1 yaşında sürgüne çıkan biricik kızı Nermin Sultan, Fransa'daki anneannesinin yanında kaldı.

Baba-kız birbirlerini 20 sene göremediler. Zira pasaportu olmayan Şehzâde, Kâhire'den ayrılamıyordu. Küçük yaşta kemik veremi geçirip sakat kalan kızcağız, Almanlar tarafından Cihan Harbi'nde Arnavutluk'taki bir toplama kampına gönderildi. Mısır'da İngiliz istihbarat subayı tarihçi Lord Kinross, bir askerî nakliye tayyaresiyle, Nermin Sultan'ı Kâhire'ye getirtti. Burada sefalet içinde yaşadılar. Ankara'ya müracaat ederek, vatanına dönmek istediğini, kendisine verilecek her işi yapacağını söylediyse de, reddedildi.

Ne mes'ud ölüm!

İhvan'ın da yardımıyla başa geçen sosyalist Nâsır, efsanevî hanedan mirası üzerindeki hakları kendisine devretmesini; aksi takdirde 24 saat içinde Mısır'ı terk etmesini istedi. Şevket Efendi'nin gidecek yeri yoktu. Pasaport için müracaat ettiği Türk sefâretinden "Sizi gidi hâinler!" hakaretiyle kovulmuştu. Vaziyeti öğrenen Fransız sefiri, üzerinde "imparatorluk altesleri" şeklinde unvanları da yazan bir pasaport verdi. Fransa'da ikameti tercih ederse, kendilerine bir iş de ayarlayabileceklerini söyledi. Şaşırdığını görünce de, "Fransa istiklâlini 16. asırda Kral François'ya yardım eden Kanuni Sultan Süleyman'ın yardımına borçludur" dedi.

Şehzâde, kızı ve 100 yaşını aşkın emektar zenci harem ağasıyla beraber Fransa'ya gitti. 60 yaşından sonra kütüphane memuru olarak çalışmaya başladı. Tedavi ve ilaç parası bulunmadığı için Nermin Sultan'ın hastalığı arttı. Ressam Matisse'nin hediyesi olan tabloyu 4 bin liraya satıp, parasıyla bir müddet geçindiler. (Tablo, bu sene Londra'da 57,7 milyon liraya satılmıştır.)

Şehzâde, küçücük odasında asılı Türk bayrağı ve Osmanlı padişahlarının resimleri ile avunurdu. Kendisini ziyaret eden Türk gazetecinin unuttuğu Yenice sigarası kutusundaki ay-yıldız, Şehzâde'yi hislendirerek derin bir hayal âlemine dalmasına sebep olmuştu. "Osmanlı ailesinin vatana girmesine müsaade edecekler; ama ancak saltanat devrini, o devrin usul ve âdâbını görmüş olan şehzâdelerin vefatından sonra!" derdi. Gerçekten Şehzâde bu sözleri söyledikten birkaç sene sonra 1973'de Bagnols adlı küçük bir Fransız kasabasında 70 yaşında iken vefat etti; ertesi sene ise şehzâdelerin sürgün kararı kaldırıldı.

Şevket Efendi anlattı: "Şeyhülislâm Mustafa Sabri Efendi, Mısır'da vefat ettiğinde üzülmüş, ağlamıştık. Meğer o ne mes'ud ölümmüş! O zaman biz bunu anlayamadık. Çünki biz de Mısır'da yaşıyorduk. Son yolculuğa Türk çocuklarının elleri üstünde taşınan Türk bayrağına sarılı bir tabutla çıkmak; mezara tekbirler, tehlillerle konulmak; Müslüman beldede, Müslüman mezarlığına gömülmek... Peki ben burada ölürsem ne olacak biliyor musunuz? Bir kere cenazemi yıkayan olmayacak. Burada bir tek Müslüman bulunmaz. Cesedim çan sesleriyle kaldırılıp, bir Hristiyan mezarlığına defnedilir. Off! Aman Allah'n çıldıracağım!" Gerçekten de böyle oldu. Cenazeyi kızı Nermin Sultan yıkadı. Gerisi korktuğu gibi gerçekleşti. Hayatı, doğumundan itibaren hastalık ve sıkıntı içinde geçen Nermin Sultan'a, Fransa hükümeti muhtaç maaşı bağladı. 1998'de bir hastanenin kimsesizler koğuşunda vefat etti.

Şair Hüseyn Sîret, şehzâde için 1945'te şu kıt'ayı yazmıştır:

"Demiş evvelce Kemal, Hân-ı Murad hakkında,

Şanlı şehzâdemi hürriyete âşık buldum.

Ben de irfan ü hamiyyette, vatan aşkında,

Hânedânın topuna, Şevket'i fâik [üstün] buldum."

 

İkili oyun

1948 senesinde Filistin'den çekilmek zorunda kalan İngiltere, burada üçte ikisi Arapların ve üçte biri Yahudilerin elinde olmak üzere müstakil bir devlet kurmak istemişti. Ancak Araplar buna yanaşmadı. Bunun üzerine Yahudi istiklâl teşkilatı Haghana mümessilleri Kâhire'de yaşayan Şehzâde Şevket Efendi ile görüşmek istediler. Şehzâde, İngiliz diplomatik ve askerî makamlarını haberdar etmek suretiyle mülâkatı kabul etti. Yahudi heyetinin lideri Shivery, Filistin'de kurulacak devletin başının Arap olmasını istemediklerini; bunun için Mısır Prensi Abbas Halim'i düşündüklerini; ancak Mısır hükûmetinin izin vermediğini; bu sebeple kendilerini Filistin tahtında görmek istediklerini söyledi. Şehzâde, Arapların kabul etmesi hâlinde, İngilizlerin desteklediği bu teklife sıcak baktığını beyan etti. Bu vesileyle Mısırlı politikacı Aziz Masrî Paşa vasıtasıyla Filistin meselesini İngilizlerle müzâkereye salâhiyetli Lecnetü'l-Ulya el-Arabiyyeti'l-Filistiniyye mümessilleri ile görüştü. Lecne mümessilleri meseleyi Kudüs müftüsü Emin el-Hüseynî'ye ileteceklerini söylediler.

O sırada Lübnan'da oturan müftünün cevabı gecikti. Nihayet müftü, bu teklife müsbet cevap gönderdi. Fakat bu mektup kâfi gelmeyip, Lecne'nin de kabul etmesi gerekiyordu. Lecne bir türlü karar veremedi. Meselenin aslı sonra anlaşıldı. Müftü ikili oynayarak, Şehzâde'ye müsbet cevap vermiş; Lence'ye de işi yokuşa sürmeleri talimatını vermişti. Bu sebeple kızan Yahudiler aradan çekildi. Bu sefer İngilizler, Şehzâde'den Filistin'e gelerek, henüz çekilmemiş olan Filistin ordusunun desteği ile Filistin hükûmetini ilan etmesini teklif etti. Ancak Şehzâde, mıntıkada ekseriyeti teşkil eden Arapların desteği olmayan bir hükümdarlığı kabul edemeyeceğini söyledi. Böylece proje akamete uğradı. Arkası malum... Bir Osmanlı şehzâdesine râzı gelmeyen Filistin, Yahudi hâkimlerin eline düştü.

 

 

20.04.2015.

MÜSLÜMANLAR İLİMDE NEDEN GERİ KALDI?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

XV. asra kadar İslâm dünyasının, ilmin çeşitli dallarına katkısı dikkat çekicidir. Cebir, kimya gibi tabirlerden de anlaşılıyor. Sadece ilim değil, sanat, ticaret, siyaset gibi sahalarda da bu katkı inkâr edilemez seviyededir. Ne oldu da, İslâm dünyası ilmi üstünlüğünü Avrupa lehine kaybetti? Bu düşüşün sebepleri nelerdir?

Avrupalıların tezi, bu düşüşe İslâm âlimlerinin menfi tavrı yol açmıştır. Eş'arî ve Gazâlî gibi âlimler olmasaydı, İslâm dünyasında da keşif ve buluşlar olabilirdi. Batı, skolastik felsefenin üstesinden gelmiş, Doğu ise gelememiştir. Kastettikleri şey aslında Eş'arî'nin, Mutezile'ye, Gazâlî'nin de filozoflara karşı duruşudur. Halbuki Gazâlî'nin ardından da ilmî disiplinde hep yükselen bir aktivite vardır. Din âlimleri ile felsefeciler arasındaki münakaşalar da, rasyonel bilimler üzerine değil; dinin hakikatini anlama hususunda idi.


Venedik sefirinin Şam'da karşılanışı (1511).

XVI. asırdan sonra, İslâm dünyası ve Batı arasındaki fen sahasındaki farkın giderek arttığı doğrudur. Fakat buna Müslüman âlimlerin muhalefetinin sebep olduğunu söylemek desteksizdir. Bu bir arz ve talep meselesidir. Politik ve ekonomik gücü azalan İslam dünyasında, fen ve teknolojiye ihtiyaç duyulsaydı, Müslümanların altın çağı boyunca olduğu gibi, rasyonel bilimler fasılasız ilerlemeye devam ederdi. Çok sayıda matematikçi, astronom, fizikçi, mühendis ve diğer bilim adamları bu devirde cemiyetin ve devletin ihtiyaçlarını karşılıyorlardı.

Batı dünyasının tenkit ettiği ikinci husus, medreselerin ilahiyat ve hukuk tedrisatına ağırlık vermesidir. Halbuki İslâm dünyasında rasyonel bilimlerin tahsili ayrı yapılırdı. Astronomi ve matematik; bu ilimlerdeki kitaplarla donatılmış kütüphanesi olan ve rasata dair âletlerin devamlı kullanıldığı rasathanelerde, matematikçi ve astronomların yanında; tıp ise, olması gerektiği gibi, bir hastahanede öğrenilirdi. Bu sebeple politik ve ekonomik düşüş zamanında, ihtiyaç nisbetinde, hukuk ve ilahiyat tedrisatı devam etti; rasyonel bilimlerin tedrisatı ilerlemedi. Modern zamanda Batı ile entegrasyonun kaçınılmaz olduğu düşünülünce, bu bilimlerin tedris edildiği modern mektepler kuruldu.

İbni Haldun, bunu politik ve ekonomik sebeplere bağlar ve 'ilim, zengin cemiyetlerde gelişir' der. Bir belde zayıflar, tesirini kaybeder ve nüfusu azalırsa, maddî olarak desteklenmediklerinden, meslekler de yok olana dek azalır. Bağdat, Kurtuba, Kayruvan, Basra ve Kûfe gibi İslam'ın ilk asrındaki kalabalık ve refah içindeki şehirler, medeniyet ve ilim merkeziydi. Nüfusları azalıp, refah düşünce, medeniyet ve ilim de kaybolarak, İran, Türkistan gibi diğer İslâm beldelerine kaydı. Bilimin parlaması, ekonomik faaliyetlerin ve teknik ilerlemelerin arttığı zamanlarla çakışır. Takip ettiği yol, ticaret ve sanayinin, Mısır ve Mezopotamya'dan Yunanistan'a, Endülüs'ten Rönesans İtalya'sına, oradan Hollanda'ya ve sonra sanayi inkılâbı İngiltere'sine doğru takip ettiği yol ile aynıdır. Cemiyet çöküşe geçince, ilim de durgunlaşır ve kaybolur. İlim, refah ve emniyet ister.

XV. asır sonunda ilim ve fen, daha fazla ilerlemenin çok zor, hatta imkânsız olduğu bir noktaya ulaşmıştı. Bu devre kadar, zaten ne İslâm, ne de Ortaçağ Avrupa'sında ciddi fennî ilerlemelere rastlanır. Böyle bir silkelenme için, eski düzenin yıkılması lâzımdı. İşte Avrupa'nın keşifler yoluyla zenginleşmesi ve nüfusunun artması bunu temin etti.

Düşüşün sebepleri

1-İslâm beldelerinin çoğu, az miktarda yaşanabilir yeri bulunan, çorak veya yarı-çorak topraklardan, bozkır veya çöllerden müteşekkildir. Emevî ve Abbasîler, sulama sistemlerine ehemmiyet verdiler; ziraî inkılâbı gerçekleştirdiler. Merkezî hükümet zayıflayınca, sulama tesisleri de ihmal edildi. Moğol istilâsından sonra da tarlalar çoraklaştı veya bataklıklara dönüştü.

2-Merkezî idare zayıfladığında, göçebeler üstün geldiler; düzensizlik ve anarşiye sebep oldular. Sulama sistemlerinin tahrip olması ve sulanan toprakların otlaklara veya bataklığa dönüşmesi ile göçebeler kontrolleri altındaki sahaları arttırdı. XIII. yüzyıldan modern çağa kadar Irak ve Suriye'deki nüfusun azalmasına yol açtı.

3-Ortaçağ'da İslâm beldelerindeki tabiî âfetler, sosyal ve ekonomik çöküntüye sebep oldu. 968'de Nil nehrindeki düşük su seviyesi ciddi kıtlığa yol açtı. 600 bin insan öldü. Kıtlıklar ve sârî hastalıklar bunu takip etti. Ortaçağ'ın en büyük felâketi Kara Ölüm (Veba)  Avrupa'dan çok, İslâm dünyasını mahvetti. Mısır, Suriye ve Irak'ın nüfusu üçte birine düştü. Ziraî istihsal ve sanayi çöktü. Askerî güç de buna paralel olarak zayıfladı.

4-Coğrafî pozisyonu, İslâm beldelerini Haçlı seferlerinden, modern zamanlara kadar, devamlı olarak dış tecavüz veya müdahalelere hedef yaptı. Doğu ile Batı'nın tam ortasında, üstelik düz mevkiiyle İslâm beldeleri, her cihetten müdafaasız idi. Japonya ve Britanya gibi adalar, bu bakımdan stratejik avantaja sahipti.

5-Kudüs ve mukaddes beldelerin Müslümanlardan alınması maksadıyla 1096-1291 arasında İslâm dünyasına yedi Haçlı seferi tertiplendi. Ele geçen şehirlerdeki Müslüman nüfusa katliam yapıldı. Buralara işgal ordularının askerleri ve onlarla beraber gelen maceracılar, tüccarlar ve yolcular yerleştirildi. Psikolojik katalizör olarak dinin kullanıldığı seferlerin arkasında ekonomik sebepler vardı. Avrupa nüfusu artıyordu. Buradaki 38,5 milyona mukabil, İslâm topraklarındaki nüfus 12,5 milyonu geçmiyordu. Haçlı seferleri, emperyalizmin ilk tecrübesi idi. Batı Avrupa'daki nüfus ve istihsal arttı. Kârlardaki artış, sermaye birikimine yol açtı. Haçlı seferleri, Venedik, Piza ve Cenova gibi Kuzey İtalya'nın büyük deniz şehirlerinin genişlemesi için muazzam fırsatlar sağladı. Buna mukabil, iki asır süren Haçlı seferlerine göğüs germe ve onları kovma gayretleri, mahallî ekonomiyi çökertti ve Arap şehirleri zayıfladı.

6-Müslüman dünyası Haçlılarla meşgulken, Doğu'dan korkunç bir istilâ daha geldi. Cengiz, göçebe Moğolları birleştirdi ve İslâm topraklarına saldırdı. 1220'den itibaren İslâm şehirleri düştü; taş üstünde taş bırakılmadı. Bağdad'ın işgaliyle Abbasî Halifeliği yıkıldı. Bu, İslâm medeniyetindeki altın çağın sonuna işaret etti. Bu istilanın en yıkıcı tesiri nüfus azalmasıydı. Bağdat'ta katledilenlerin sayısı 2 milyona yakındır. Nüfus, onda birine düştü. Yüzbinlerce kitap saklayan kütüphaneler de bu felâketlerden nasibini aldı.

7-Keşifler yüzünden, İpek Yolu gibi ticarî yollar ehemmiyetini kaybetti. Avrupa ve İslâm toprakları arasındaki gelir dağılımı ciddi derecede değişti. Milletlerarası ticaret merkezi, Akdeniz ve Hindistan'dan, Baltık ve Atlantik'e kaydı. İslâm beldeleri de dâhil olmak üzere sömürgeler, hammadde üreticisi hâline geldi. Avrupa, sömürgeler sayesinde sanayi inkılâbını gerçekleştirdi.

8-Memlûk ve Osmanlı sultanları, yabancılara tanınan imtiyazların ekonomiye fayda sağlayacağını düşünmüşlerdi. Siyasî gücün zayıflamasıyla, kapitülasyonlar geri tepen silah oldu. Yabancı ekonomik hâkimiyete yol açtı. Daha ucuz Avrupa mamulleri pazarları istila etti. Küçük sanayi çöktü.

9-Ekonomik güçsüzlüğün farkına varan Müslüman hükümdarların, ıslahat projeleri, Avrupa'nın önce içeride destekledikleri darbeler ve dış askerî müdahaleler ile akamete uğratıldı.
10-Müslümanlar, yüksek idealler peşinde koşarak geniş sınırlara eriştiler. Ancak bunu elde tutacak nüfus ve maddî güce sahip değildiler. Nüfusun güç ile doğru nisbette olduğu XIX. asrın ortasında Osmanlı İmparatorluğu'nun nüfusu 17 milyon iken, Batı Avrupa'nın nüfusu 190 milyondu. Rusya ve Doğu Avrupa'nın nüfusu 274 milyondu. İngiltere 30, Fransa 37, İspanya-Portekiz 20, İtalya 24, Almanya 32, Avusturya 32 milyondu...

27.04.2015.

BİR BARDAK ÇAYDA KOPAN FIRTINA

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Zaman, nice sofra geleneğimizi alt etti. Bir tek çay direniyor. Hem de gücünden bir şey kaybetmeksizin. Kültürümüze geç girdiği için olsa gerek.

İstanbul, çay ile 1856'da Kırım Harbi münasebetiyle gelen Avrupalılar vasıtasıyla tanıştı. Sefaretlerin çay partileri, halkın ileri gelenleri arasında da moda oldu. Artık misafire, kahveden sonra, çay da ikram edilir oldu. Anadolu'nun çay ile tanışması daha da yenidir. Çay ve semâver, XIX. asrın ikinci yarısında Kafkasya'dan gelen muhacirlerin yâdigârıdır. Ama sonra öyle tutuldu ki, hayatın aslî parçası oldu. Kahve ile rekabet edip, onu bile tahtından indirdi. Her sınıf ve seviyede insanın itibar ettiği bir içecek oldu.

Sultan Hamid çay severdi; ama Sultan Reşad müptelasıydı. 1878'de Japonya'dan getirilen çay tohumları Bursa'da ekildi; ama işe yaramadı. Elverişli yerin Karadeniz'in doğusu olduğu anlaşılınca, 1918'de Batum'da ilk çay ekildi. Halkalı Ziraat Mektebi Müdürü Ali Rıza (Erten), bizde ilk çay ziraatini deneyen kişidir. 1924'de çay kanunu çıkarıldı. Batum'dan getirtilen tohumlar Rize'de ekildi. Müspet netice alındı. 1947'de Rize'de ilk çay fabrikası açıldı. Devlet hemen (1984'e dek süren) bir çay tekeli kurdu.

Her şey gibi çayın da doğduğu yer, Çin'dir. Rivayete göre, MÖ 2500 yıllarında Çin imparatoru Shen Yong, hijyen sebebiyle yalnızca sıcak su içerdi. Bunaltıcı bir yaz günü, bahçede içtiği suyun içine tesadüfen iki yaprak düştü. İmparator, hararetini alan bu içeceği çok beğendi. MS 758 yılında filozof Lu Yu, çay nasıl yetiştirilir, nasıl demlenir, nasıl içilir, anlatan, Çay Silahı adında kitap kaleme aldı. Japonlar, çayı Cha-No-Yo adında bir âyinle ikram ederler. Şair Kakuzo, Çaynâme adlı kitabında, çayı ilahî bir nimet olarak görüp çok över.

Avrupa, çayı Venedikli tüccarlardan öğrendi. Ticaretini yapanlar ise 1560'dan itibaren Portekizliler oldu. Çok pahalı olduğu için, eczanelerde satılır ve ancak zenginler içebilirdi. İngilizler, Hindistan ve Seylan'da çay üreterek Çin'in tekelini kırdılar; piyasayı ele geçirdiler.

Gök çay, kara çaya karşı

Çayın iki çeşidi vardır: Mayalanmış siyah çay ve mayalanmamış yeşil çay. Anadolu, kara çayın; Türkistan ise gök çayın meftunudur. Siyah çay, çok ameliye görür. Önce askıya asılıp üzerinden sıcak hava geçirilerek kurutulur. Sonra yapraklar sıkılarak içindeki tabii şeker elenir. Sonra nemli ve serin bir yerde fermantasyona tâbi tutulur. Böylece rengi siyahlaşır. Sonra yapraklar, saptan temizlenir. Yeşil çayın işi kısadır. Yapraklar saplarından ayrıldıktan sonra, fermantasyona alınır. Rengi açık ve daha asitlidir; idrar sökücüdür. Siyah çay, nazlıdır; ışık almayan, kapalı yerde muhafaza edilmelidir. Meyve ve çiçek özüyle aromalandırılan çaylar da vardır. En meşhuru bergamut yağıyla karıştırılarak elde edilen Earl Grey adlı çaydır.

Çay, her dilde, benzer kelimeyle anılır. Kuzey Afrika'da Tuaregler, yeşil çayın üzerine kaynar su döker; sonra bu suyu süzer; tekrar su döker; 3 dakika bekler, 2-3 nane yaprağı koyar, içine de şeker atıp öyle ikram ederler. Tibetliler, çaya tereyağ ve tuz katardı. Moğollar, buna unu da ilave eder. İngilizler çayı sütle içer, bazıları da brandy katar. Çayı çok seven soğuk memleket Rusya'da, küçük çay fincanı içine, bolca yeşil çay yaprağı konur, üzerine kaynar su eklenir. Mis gibi kokusunu almak için, çayı önce çay tabağına dökerek içer. Doğu vilayetlerindeki kıtlama ve çaya limon atma, Ruslardan gelme bir âdettir. Semâver de öyle. Sema-vira, Rusça 'kendi kendine yanan' demektir. Hatta ilk gören Anadolu köylüleri, "Bu ateş bu suyun içinde nasıl yanıyor?" diye şaşmışlardı.

Eskiden kahvaltı ve akşam yemeği olmak üzere iki öğün vardı. 1708'de İngiltere'de Bedford Düşesi Anna, ikindi vakti kendisini "batmakta olan bir gemi gibi" hissedince, saat 5 sularında ek bir öğün yemeğe başladı. Küçük kekler, tereyağlı ekmek ve tabii yanında çay. İşte "5 çayı âdeti" böyle doğdu. İngilizler, en çok çay tüketen cemiyettir. Lady Astor, başbakan Churchill'e demiş ki, "Karınız olsam, çayınıza zehir koyardım". Churchill de demiş ki, "Kocanız olsam içerdim".

Çaydaki kafein, beyindeki kılcal damarları genişletir; kan basıncı düşünce de, ağrı yok olup insan rahatlar. Derinin yüzündeki kılcal damarlar genişleyince de ısı dışarı atılır, ateş düşer ve insan serinler. Hazmı kolaylaştırır, gaz yapmaz, midede asit salgılamaz. Uyuşukluğu giderir, zindeliği arttırır, zihni yorgunluğa birebirdir. Çaydaki B vitamini demleme sırasında hemen suya geçer, ayrıca çayda E ve K vitaminleri ve faydalı mineraller de vardır. Bakır ve demir sebebiyle kansızlığa devadır, flor ve alüminyum sebebiyle de dişleri korur. Demlenip 5 dakika içinde içilirse uyarıcı; 15 dakika sonra içilirse sakinleştirici tesir yapar. Bir saat sonra içilirse, zehirleyici olsa gerek.

Çayın, uzun ve dar yaprakları vardır. Çiçekleri renklidir. Yılda 3-4 mahsul verir. Mayıstaki ilk hasat, yaprakları küçük olduğu için makbuldür ve "imparator hasadı" adını alır. Sıcak ve aşırı nemli yerde yetişir. Bol yağmur ve geceyle gündüz arasında mühim ısı farkına muhtaçtır. Çay üreten ülkeler hep 36. Paralel üzerindedir. Çin, Hindistan, Seylan, Japonya önde gelir. Çayın kalitesi yaprağına bağlıdır. Hindistan çayı, Çin'den makbul tutulur.

Amerika istiklâlini çaya borçludur. İthal edilen çaya yüksek gümrük isteyen İngilizlere karşı çıkan ayaklanma, Boston Çay Partisi diye bilinir ve istiklâl harbinin kıvılcımı olmuştur. Çayın tarihini yazan Stephan Reimertz, "Çay içmek, insan hayatında zaman ayırmaya değer meşguliyetlerdendir" diyor.

Evliya Çorbası

Hoca Ahmed Yesevî, Çin hududundaki Hıtay'a gidiyor. Çok sıcak bir günde, yol kenarında dinlenirken, bir köylünün doğum yapmakta zorlanan zevcesi için dua ediyor. Doğum kolay oluyor. Bunun üzerine köylü, kendisine çay ikram ediyor. Hoca Yesevi, o zamana kadar hiç görmediği çayı içince, rahatlıyor ve harareti gidiyor. Elini açıp dua ediyor: "Ya Rabbi, bu içeceğe revaç ver. Bizi sevenler içsin, faidelensinler." Çayın Türkistan'da, bilhassa tasavvuf erbabı arasındaki rağbetini bu duaya bağlarlar. Dervişleri uyanık ve zihni açık tuttuğu için, Evliya Çorbası diye de anılır. 'Çay içelim çay içelim/Nefsü hevadan geçelim' diye dönen ilahiler bile vardır. Ehl-i dil, "Çay, Hazreti Peygamber zamanında olsaydı, Allah bilir ya, sünnet olurdu. Zira sohbete sebeptir" demişler. "Sohbet-i erbâb-ı dil bir lahza sensiz olmasın/Hürmetin inkâr eden, dünyada hürmet bulmasın" beyti de çay için söylenmiştir.

Çaya çay demek için de, demlenmesinden içilmesine kadar şartlarına riayet edilmelidir. "Çay kadehte dide-efrûz olmalı/Lebrengü lebrîzü lebsûz olmalı." Şu hâlde çay küçük ve şeffaf bardakta göz doldurmalıdır; dudak renginde, dudağına kadar dolu ve dudak yakıcı olmalıdır. Yarısına kadar konmuş çay bardağını görüp, kahveci çırağına 'Bu ne oğlum?' diye sorup da, 'dudak payı' cevabını alan müşterinin, 'Yavrum bende deveye benzer bir hâl var mı? Benimkini kulaklarına kadar doldur' dediği meşhurdur.

Çay, pahalı bir içecekti; 1950'lerden sonra ucuzladı ve yayıldı. O zamana kadar, bir tutam çay bulan garibanlar, kurutup tekrar demlerdi...

04.05.2015.

VAKTİYLE DÜNYA BU ODADAN İDARE OLUNURDU!

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Topkapı Sarayı avlusundaki Kubbealtı'nda toplanan Divan-ı Hümayun, bir zamanlar üç kıtaya kol salan Osmanlı Devleti'nin idaresinin kalbi idi.

Şimdilerde bir mobilya tabiri olan divan, eskiden devletin idare edildiği meclislerin ismiydi. Divan, Farsça devler demektir. Rivâyete göre küçük bir İran prensi sarayda gezerken, vezirlerin toplandığı odaya girmiş. Haşmetli kıyafetleriyle toplantı yapan vezirleri görünce şaşırmış, 'Dîvân!', yani 'Aa, devler!' deyivermiş. Artık bu toplantılara bu isim verilmiş. Divan tabirinin kültürümüze girişi Hazret-i Ömer zamanında İran'ın fethinden sonra olmuştur.

Önceleri hazîneden maaş alanların isimlerinin yazıldığı deftere divan denirdi. Sonradan devletin idare ofislerine divan denilmiştir. Emevî ve Abbasî devrinde, daha sonra da bilhassa Selçuklular ve İlhanlılarda divanlar daha da inkişaf etti. Bunların başında idarî kararların alındığı ve halifenin de bazen iştirak ettiği divan-ı adl (divanü's-saltana) gelmektedir. Divan-ı inşâ devletin resmî yazışmalarını yürütür. Askerî işlere divan-ı ceyş ve posta işlerine divan-ı berid bakar. Günümüzdeki idare mahkemesi işini yapan divan-ı mezâlim vardı. Halkın memurlardan şikâyetlerine ve mahkeme kararlarına itirazlara bakardı.

Padişah hanginiz?

Divan-ı Saltanat'ın yerini Osmanlılarda Divan-ı Hümâyun almıştır. Burada her çeşit siyasî, idarî, mâlî, askerî, adlî memleket meselesi görüşülür. Harb ve sulh ilânına, elçi gönderilmesine, vergi koymaya, kanun yapmaya karar verilir. Elçi kabulü ve yeniçerilere ulûfe (maaş) dağıtılması da burada olur. Aynı zamanda memleketin en yüksek mahkemesidir. Memurlarının icraatlarına ve kâdıların verdiği hükümlere itirazı olanlar buraya mürâcaat eder. Kâdıların verdiği hükümler bozulursa, yeniden muhakeme de burada yapılabilir. Bazı hallerde, kâdılar bakmaktan çekindikleri mühim dâvâları, ilk tahkikatını yaparak Divan'a gönderir; burada bakılır. Çalışma şekli, âzâları ve salâhiyetleri Sultan Fâtih'in kanunnâmesinde etraflıca anlatılmıştır.
Divan-ı Hümâyun, bir meşveret meclisidir. Kararları, ancak padişahın tasdiki ile yürürlüğe girebilir. Padişah, divanda alınan kararlara umumiyetle karşı çıkmaz. Ancak Sultan II. Selim zamanında, Kıbrıs için sefere çıkılmamasına karar verilmişti. Padişah, divan kararını kabule yanaşmadı. Neticede padişah haklı çıktı. Kanunî Sultan Süleyman, Hazret-i Peygamber'e hakaret ettiği için Divan'da muhakeme olunup delilsizlikten serbest bırakılan İranlı Kâbız'ın yeniden muhakemesini emretmişti.

Divan, Topkapı Sarayı'nda padişah veya sadrazam riyasetinde ileri gelen devlet adamlarıyla toplanır. Bir köylünün gelip, kerli ferli zâtları görünce şaşırarak, "Padişah hanginiz?" diye kabaca sorması üzerine Fâtih Sultan Mehmed bundan sonra Divan'a veziriâzamın reislik etmesine karar vermiştir. Aynı çağda İspanya kral meclisi ve Rusya'da boyarskoye duma denilen soylular meclisinde de hükümdar toplantılara katılmazdı. Padişah, toplantıları pencere arkasından takip edebilir. Gerekirse kafese vurmak suretiyle müdahale eder; divandakileri arza çağırabilir. Divandakiler padişahın dinleyip dinlemediğini bilmediğinden, müzâkereler çok ciddî cereyan eder.

Sadrâzamdan başka, kazaskerler (adalet bakanı), defterdarlar (maliye bakanı), nişancı (kanun komisyonu reisi ve tapu müdürü) ve kubbealtı vezirleri (devlet bakanları) divanın dâimî âzâlarıdır. Vezir rütbesinde iseler yeniçeri ağası ve kaptan-ı deryâ; İstanbul'da ise Rumeli beylerbeyi (vâlisi) de hazır bulunur. Böylece divan umumiyetle 12 kişi ile toplanır. Bunun dışındaki devlet ricâli, ancak kendi sahalarına giren bir iş müzâkere edilirken, görüşlerine mürâcaat edilmek üzere Divan'a davet edilirler.

Divan toplantılarına oturmayıp ayakta katıldığı halde divan âzâsı olmayan reisülküttâb, başkâtiptir. Divan âzâsı olmayan Çavuşbaşı da bir nevi teşrifat âmiridir. Toplantılara katılacak olanların içeri alınması; şikâyetçilerin istidâlarının kabulü ve sıraya sokulması; alınan kararların icrası; yazılan emirlerin uzak yerlere tebliği; ecnebî elçilerin karşılanması ve Divan'a kadar refakati; İstanbul'a hâriçten gelecek kimselerin hüviyetlerinin tahkiki ve gerekirse yerlerine iadesi gibi vazifeleri vardır.

Ayak divanı

Divan-ı Hümâyun, haftanın her günü Topkapı Sarayı'nın ikinci avlusundaki Kubbealtı'nda toplanırdı. XVI. asırdan itibaren Cumartesi, Pazar, Pazartesi ve Salı olmak üzere haftanın dört günü toplanmaya başladı. Müzâkereler sabah namazından sonra başlar; öğlene kadar devam ederdi. Sonra divan âzâları konaklarına dönerek orada kendi sahalarına giren işlerle meşgul olurlardı. Divanda görüşülecek işler ruznâme denilen gündeme kaydedilmiş olurdu. Divan toplantısı başlamadan hazîne ve tapu tahrir defterlerinin bulunduğu defterhâne açılır; toplantı bitince de tekrar mühürlenip kapatılırdı. Bundan sonra Divan âzâları sırayla padişaha arza çıkardı. Önce yeniçeri ağası çıkar; ocak hakkında bilgi verir. Sonra kazaskerler çıkarak kendileriyle alâkalı işleri ve kâdı tayinlerini arz ederler. En son sadrâzamla beraber kubbe vezirleri ve defterdar arza çıkar. Arzdan sonra âzâlar topluca yemek yeyip dağılır. Divan'da alınan kararlar konusuna göre mühimme, ahkâm, tahvil, rüus gibi defterlere kaydedilirdi. 
Yolsuzluk şüphesi, asker ayaklanması veya halkın şikâyetleri üzerine Divan-ı Hümâyun'un fevkalâde toplantıları da olur. Bunlara padişah dışında herkes ayakta durduğu için ayak divanı denir. Taht, Bâbüssaade önüne konur; padişah gerekirse vâsıtasız olarak teb'a ile görüşür. Son ayak divanı Sultan IV. Mehmed zamanında Abaza Hasan Paşa isyanı münâsebetiyle toplanmıştır.

Sonraları toplantı günleri ikiye indi. XVII. asırdan itibaren gayrı muntazam toplanmaya başladı. Divan-ı Hümâyun toplantıları askerlerin ulûfe dağıtımı ve elçi kabulü gibi istisnaî hallere inhisar etmeye başladı. Giderek sadrâzamın konağında toplanan İkindi Divanı ehemmiyet kazandı ki bakanlar kurulunun nüvesidir. Divan kalemleri de sadrâzamlığa nakledildi. Sultan II. Mahmud, Divan-ı Hümâyun'u lağvetti. Yerine Meclis-i Vâlâ'yı kurdu ki, şimdiki Kanunlar Genel Müdürlüğü ile Danıştay ve Yargıtay'ın atasıdır...

11.05.2015.

TÜRKLER, KENDİNE SIĞINANI GERİ VERMEZ!

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Osmanlı vatanı, vaktiyle inançları, ırkları, gelenekleri sebebiyle baskıya uğrayanların sığınağı idi.

Asırlarca Osmanlı ülkesi, Müslüman ve gayrımüslimlerin huzur ve emniyet içinde yaşadığı bir vatan olmuştu. Dünya Müslümanları, dârülislâm olarak gördükleri Osmanlı ülkesine hicret etmek istedikleri zaman, Osmanlı hükümeti kapılarını açmakta tereddüt etmemiştir. Kırım, Balkanlar ve Kafkasya'nın istilâsı üzerine, buradaki Müslümanlar, deniz veya kara yoluyla Anadolu'ya hicret etti. Yolda binlercesi öldü. Anavatana varabilenler, boş köy ve kasabalara yerleştirildiler. Bu büyük göç ve iltica dalgası, Demirperde'nin yıkılışından az öncesine kadar devam etti.

Sadece Müslümanlar değil, gayrı müslimlerden de bulunduğu yerde, inancı, ırkı veya yaşantısı sebebiyle ayrımcılığa maruz kalan kişi ve topluluklar, çareyi Osmanlı ülkesine sığınmakta gördü. Kendilerinden çok farklı bir kültüre sahip Osmanlı cemiyeti tarafından, hüsnü kabulle karşılandı. Hayatlarını istedikleri şekilde ve korkusuzca devam ettirme imkânı buldular. Hatta hükümet, bu mültecilere karşılıksız vatandaş statüsü tanıdı. Zira Osmanlı kültürünün esaslarından biri olan Oğuz Töresi, kim olursa olsun misafire hizmeti emreder; kendisine sığınanı, düşmanına teslim etmeyi yasaklar. Bu sebeple eline silahı alıp gece boyu evin etrafında nöbet tutarak misafirini koruyan ev sahipleri çoktur. Osmanlı hükümeti de, çok zaman bu uğurda savaşı bile göze almıştır. İslâm kültürü de bunu emreder.

15. asır başında Emir Timur'un önünden kaçan iki hükümdar, Azerbaycan hükümdarı Karakoyunlu Kara Yusuf ve Irak hükümdarı Ahmed Celâyir, Osmanlı padişahı Yıldırım Sultan Bayezid'e sığındı. Timur, mektup yazarak bu ikisini iade etmesini istedi. Padişah reddetti. Bu, dünyanın en büyük ordusu ile savaşı göze almak demekti. Neticede şerefi için yaşayan Padişah yenildi; tahtını kaybetti.

8 asır kadar Müslüman hâkimiyetinde kaldıktan sonra, Hristiyanlar tarafından işgal edilen İspanya'da yaşayan 250 bin Yahudi, vaftiz ile ölüm arasında tercih yapmakla karşı karşıya bırakılınca, 1492'den itibaren tamamına yakını Türk ülkesine iltica etti. Osmanlı gemileri defalarca gidip gelerek bunları taşıdı. İstanbul, İzmir, Selânik gibi zengin liman şehirlerine yerleştiler. İstanbul, uzun yıllar dünyanın en çok Yahudi yaşayan şehri unvanını taşıdı. İlk Yahudi ilticası bu değildir. Sultan II. Murad zamanında Fransa'dan tardedilen Yahudiler; 1470'de de Bavyera kralının ülkesinden kovduğu Aşkenaz Yahudileri; 1660'da Polonya ve Ukrayna'daki katliamdan kurtulan Aşkenazlar da Osmanlı ülkesine iltica etti. Yahudi tarihini anlatan kitaplar, tazyik altındaki Yahudilerin en çok iltica ettiği ve rahat yaşadığı yerin, Osmanlı ülkesi olduğunu açıkça yazar.

İran Şahı Tahmasb'a isyan eden kardeşi Elkas Mirza, yenilince 1547'de maiyeti ile beraber Kanuni Sultan Süleyman'a sığındı. İran politikası sebebiyle padişahı tenkit ettiği halde, maiyetiyle beraber Osmanlı sarayında üst seviyede protokolle ağırlandı. Padişah, bu muamelesine itiraz eden bazı Osmanlı devlet adamlarına, "Biz devletin şan ve haysiyeti neyi gerektiriyorsa, onu yaparız" cevabını vermiştir. Bu padişah devrinde, mezhep farklılığı sebebiyle İran'dan Osmanlı Devleti'ne sığınan ve devlet tarafından geçimleri sağlanan çok sayıda mülteci vardır.

Teslisi reddeden Üniterist kilise İtalya'da doğmakla beraber, diğer Hristiyanların tazyiki üzerine üniteristler Doğu Avrupa'ya kaçmak zorunda kalmışlardır. Osmanlı hükümetine tâbi Erdel (Transilvanya) Prensi Zsigmond teslisi kabul etmezdi. Bu sebeple teslise karşı olan Hıristiyanlar, buraya iltica edip yaşama imkânı buldu. Nitekim teslis aleyhinde kitap yazan Sicilyalı râhip Sozzini 1577'de buraya Koloszvar (Klausenburg) şehrine kaçmıştı.

İsveç Kralı Demirbaş Karl, Poltava'da Ruslara yenildikten sonra Osmanlı ülkesine iltica etti. 1709-1714 arasında Osmanlı Avrupa'sındaki Bender şehrinde yaşadı. Rus elçisinin, kralın derhal Rusya'ya teslim edilmesi ihtarı kabul edilmedi. Hatta Osmanlı hükümeti, bu sebeple Rus Çarı Büyük Piyotr'a karşı savaşa girdi. Savaş kazanıldıktan sonra bile Kral memleketine dönemedi. Kendisinin ve 600 kişilik maiyetinin bütün masrafları Osmanlı hükümeti tarafından karşılandı. Barıştan epey sonra ülkesine dönüşünde de yardım gördü.

1848 ihtilâlinden sonra giriştikleri istiklâl mücâdelesinden mağlup çıkan Macar ve Leh vatanseverleri, Avusturya ve Rusya'nın elinden kaçıp Osmanlı ülkesine sığındı. Bâbıâli, kendisini çok kritik siyasî vaziyete düşüren bu mültecileri, her ne pahasına olursa olsun iade etmeye yanaşmadı. Bu hâdise, İngiltere ve Fransa gibi hürriyete düşkün ülkelerde çok müsbet karşılandı. Hatta Londralı gençler, Osmanlı sefirinin arabasının atlarını çözüp kendileri çekerek tezahürat gösterdi. Bu mültecilerden bazısı, Müslüman olarak Osmanlı hizmetine girdi.  İçlerinde nice meşhur devlet adamı ve askerler vardır. İstanbul yakınlarındaki Polonezköy (Adampol), o zaman Osmanlı Devleti'ne iltica eden Polonyalı mülteciler tarafından kurulmuştur.

Rus'un sakalı

18. asırda Rus Çarı I. Piyotr'un sakal yasağı, Rus halkının şiddetli reaksiyonu ile karşılaştı. Zira sakal, iyi bir Ortodoks olmanın alâmetiydi. Fakat Deli Çar, kimsenin gözünün yaşına bakmadı; oğlunu bile öldürmekten çekinmedi. Neticede sakalını kesmek istemeyenler Rusya'yı terk etmek zorunda kaldılar. Bu sebeple Osmanlı ülkesine iltica eden Hıristiyan Kazaklar, Balıkesir vilâyetindeki Manyas kasabasına yerleştirildi.

Perhiz günlerinde de süt içmek gibi bazı inançlarında Ortodoks Ruslardan ayrılan Molokanlar da Osmanlılara iltica ederek sınırdaki Kars şehrine yerleştiler. Kazaklar ve Molokanların çoğu, yakın zamanda Rus hükümetinin daveti üzerine Rusya'ya döndüler. Rusya, 19. asırda Anadolu'dan göçen her Hıristiyan'a para ve toprak verdiği halde, Rusya'ya göçenler, Rusya'dan Anadolu'ya gidenlerin yanında çok ehemmiyetsiz sayıda kalmıştır.

1917 tarihli Rus ihtilâlinden sonra, Çar taraftarları ile Komünistler arasında iç savaş çıktı. Çar taraftarı Beyaz Ordu savaşı kaybedince, antikomünist Ruslar, savaş sebebiyle büyük sıkıntı içindeki Osmanlı Devleti'ne iltica etti. Gemiler 1917-1921 yılları arasında 200 bin civarındaki mülteciyi taşıdı. İstanbul ve Çanakkale'ye yerleştirilen Beyaz Ruslar, Osmanlı hükümetinin, o sırada İstanbul'u işgal altında tutan müttefik kuvvetlerinin ve sivil halkın yardımı ile yaşadı. Önce boş arsa ve meydanlarda kurulan mülteci kamplarına, sonra boş ev ve binalara yerleştirildiler. Ufak tefek işlerde çalıştılar. Bunların çoğu sonradan Avrupa ve Güney Amerika'ya göçtü. Türkiye'de yerleşenler de oldu. Birkaç yıl sonra, bu sefer bir komünist lider, Troçki, Stalin tarafından kovularak, 1929'da Türkiye'ye iltica etti. Bir müddet İstanbul'da yaşadı...

18.05.2015.

Mağrib'den Atlas Dağlarına: Bir Fas hatırası

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Fas Krallığı, çok eski bir devlet. Hazret-i Hasen soyundan olduğu iddia edilen VI. Muhammed halk tarafından seviliyor. Avrupalılar, Marakeş sebebiyle bu memlekete Marok diyor. Onlar kendilerine Mağrib, biz ise Fes diyoruz. Çünki Osmanlı fethi, Fes şehrinin sınırına kadar uzanıyordu. Endülüs tarzı direkli câmilerin ortasında avlu ve şadırvan bulunuyor. Kıyıda köşede küçük taşlar dikkat çekiyor; özürlüler bununla teyemmüm ediyor. Câmiler, millet yatmasın veya siyasî toplantılar olmasın diye namaz vakitleri açılıyor. Mâlikî mezhebindeki halkın çoğu dindar.

Kadın-erkek hemen herkes kukuletalı mahalli elbise cellâbe giyiyor. Bizim bildiğimiz fes de var; ama giyen az. Türklere rastlayınca, "Haremi Sultan" (Muhteşem Yüzyıl) ve "Vadi Diyab" (Kurtlar Vadisi) diye soruyorlar. Fas'ta Arab, Bedevi ve Endülüs'den gelme Muri adında üç grup var. Muriler açık renk. Arapça, Berberice ve Fransızca resmî dil gibi.  Berberice'nin ayrı alfabesi var.

Etli sebze yahnisi tacin ile irmik ve etten mamul kuskus adlı iki yemeği meşhur. Sokakta satılan kaynamış salyangoz pek rağbette. Yeşil çaya şeker ve nane ekleyerek içiyorlar.

Çarşılar, hareketli; bize göre ucuz; pazarlık payı sonsuz... İnsanlar fakir, dilenci çok. Bir an gözünüz birine çarpsa, bu para istemesi için kâfi bir sebep. Zeytine benzer bir taneden elde edilen argan yağı pek meşhur. Emniyetli, temiz ve görmeye değer bir memleket...

Fas'ın ve dünyanın en eski şehirlerinden Fes kurulurken, altın bir kazma bulmuşlar. Onun için adı fes kalmış. Arapça kazma demek. Eşekler bol, yük ve çöp taşıyor. Zira sokaklar pek dar. Dünyanın 1250 senedir faaliyetteki en eski üniversitesi Kureviyyîn, tedrisatını câmi içinde yapıyor (Resim: 1-2). Ahmed Ticânî, Ebu Bekr İbnü'l-Arabî, Abdülaziz Debbağ gibi din büyüklerinin kabirleri  burada. Elhamra tarzı taş işlemeleriyle meşhur medreseleri var. Çarşı, mesleklere göre sıralanmış ve isimlendirilmiş. Her eski meslek erbabından numuneler var. Dericilik ileri ve ucuz. Debbağlar çarşısı, kokudan yaklaşmak zor, ama enteresan (Resim: 3). Fas, İspanyol, Fransız ve İngiliz turist kaynıyor. Zira Avrupalılar için, ucuz ve enteresan bir tatil beldesi.

Fas'ın en meşhur şehri Marakeş. Onun da en meşhur yeri Câmaa el-Finâ adlı kocaman meydan. Satıcılar, maymun ve yılan oynatanlar, şaklabanlar, seyyar lokantalar, meyve suyu satanlar, aklınıza ne gelirse var (Resim: 2). Etrafı çarşı, lokanta ve kafeler. Halkın 7 Evliya dediği türbeler arasında, Kadı Iyaz ve Delâil yazarı İmam Cezûlî (Resim: 1) de var. 

Eski sultanlara ait Bâdi Sarayı (Resim: 4) harap, ama hâlâ ihtişamlı. Müslümanların Endülüs'ten kaçarken getirdikleri Kurtuba Câmii mihrabı burada. Marakeş'te hâlâ Yahudilerin yaşadığı bir mahalle var. Marakeş'e bir saat mesafede, Atlas dağları eteğinde âdeta karlı bir İsviçre manzarası görülebilir (Resim: 3).

Şefşufan, sokakları ve evlerinin maviliği ile bilinen bir dağ kasabası. Mistik bir havası var.

Surlar içindeki Meknes, bir ara pâyitaht imiş. Fas'ın kurucusu sayılan Mevlay İsmail'in türbesi süslü ve ruhaniyetli.

Başşehir Rabat'ta kraliyet sarayı önünde tarihî kıyafetli muhafızlar.

Kazablanka veya yerli ismiyle Dârülbeyzâ (Beyaz Ev); yeni ve modern bir şehir. Deniz kenarında, hatta denizin üzerine yapılmış Kral II. Hasan Camii. Saatli, rehberli ve paralı geziliyor. O kadar ruhaniyetsiz ki, katedrale veya AVM'ye benziyor.

Pek bilinmeyen Tanca, portakal ağaçları ve ılık havasıyla bir Akdeniz sahil şehri. Daha temiz. Meşhur seyyah İbni Batuta'nın kabri var. Amerika kurulduğunda, ilk tanıyan ülke Fas olmuş. Amerika'nın dünyada ilk açtığı diplomatik temsilcilik de burada.

25.05.2015.

AYASOFYA EFSANELERİ

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Ayasofya hakkında Bizans devrinden beri pek çok efsane anlatılmış; Türkler, onda ayrı bir kudsiyet görmüştür. Bu bakımdan Ayasofya'yı Osmanlı eseri saymak daha doğrudur...

İstanbul'un sembollerinden biri olan Ayasofya'yı, Roma İmparatoru Constantinus 360'da ahşaptan yaptırdı. Nika İsyanı sırasında (532) yanınca, İmparator Iustinianus kârgir yaptırdı. 537'de ibadete açıldı. Şimdiki bina budur. Aya+Sofia, "ilahi hikmet (bilgi)" demektir. Bu da Hazret-i İsa'nın bir vasfıdır.

Rivayete göre Iustinianus, rüyasında bir azizin, kendisine gümüş bir levha üzerinde Ayasofya'nın resmini gösterdiğini görmüş; mimar da o gece aynı rüyayı gördüğünü anlatınca, bu manevî işaret üzerine inşaata başlanmıştı. Yegâne Ayasofya bu değildir. Bizans hâkimiyetindeki nice şehirde aynı adı taşıyan mabedler vardır. Ama hiçbiri İstanbul'daki kadar muhteşem ve meşhur değildir.

Bizans zamanında bütün merasimler ve dinî toplantılar burada yapılırdı. Zamanında dünyanın en büyük kubbesine sahip olmakla şöhret bulmuştur. Işık ve ses düzeni muazzam olan bu mabedi görenler, hayranlıklarını gizleyememiştir. XI. asırda Ayasofya'yı gezen Rus elçileri, kendilerini gökte zannettiklerini söylemişlerdir. XIII. asırdaki Latin istilâsından sonra Ayasofya harab olmaya yüz tutmuştur. Latin istilasının kumandanı ve 1205'de ölen Venedikli Dandolo'nun mezarı da Ayasofya'dadır.

Türklerin İstanbul'u kuşattığı sırada, halk, eski ihtişamından eser kalmamış olan Ayasofya'ya sığındı. Dua ederek şehrin manevî koruyucusu Hazret-i Meryem'den bir müjde bekledi. Fakat müjde, Türklerin lehine idi. Sultan Fatih, Ayasofya'yı kılıç hakkı olarak câmiye çevirdi. 1 Haziran 1453'de ilk Cuma namazı kılındı. Bundan sonra Ayasofya Büyük Câmii veya Fetih Câmii diye anıldı. Türklerin câmiye hizmeti, Bizanslıları bile geçti. Şu anda ayakta durması bile Osmanlılar sayesindedir.

Ayasofya hakkında Bizans devrinden beri pek çok dinî hikâye ve efsane anlatılmış; Türkler, kendisinde âdetâ farklı bir kudsiyet görmüştür. Bu bakımdan Ayasofya artık Bizans'tan çok, Osmanlı eseri sayılır. Padişahlar ve devlet adamları, Saray'ın yakınındaki bu câmide sık sık namaz kılardı. Bilhassa padişahın da katıldığı Ramazan ayının 27. Kadir Gecesi'ndeki cemaatle teravih namazı çok ihtişamlıydı. Hazret-i Muhammed'in doğum günü olan Mevlid Kandili'nde okutulan mevlid için de ekseri Ayasofya seçilirdi. Halkın da katıldığı ve herkese tatlı dağıtılan bu merasimler çok ruhaniyetli olurdu.

Osmanlılar, Ayasofya'yı İstanbul'a hâkimiyetlerinin bir sembolü olarak görmüşlerdir. 1918'de İstanbul müttefikler tarafından işgal edildikten sonra, bazı Rumlar, Ayasofya'nın tepesine çan takarak kiliseye çevirmek istemişlerdi. Sultan Vahîdeddin, şahsını korumak için bırakılan 700 kişilik hususî askerleri, Ayasofya etrafında mevzilendirip câmiye çan takmak isteyenlere ateş emrini verdi. Bu da fayda etmezse, binayı havaya uçurmaları için etrafına dinamit döşetti. Bu vesileyle câminin ömrünü bir müddet uzatmaya muvaffak oldu.

Her köşesinde bir şifa

Efsaneye göre, Ayasofya yapılırken, mimarın oğlu, paydostan sonra inşaat aletlerini beklerdi. Bir melek kendisine görünüp; inşaatın bir an evvel bitmesi için paydos yapan işçileri çağırmaya gönderir. O gelene kadar da malzemeleri bekleyeceğini söyler. Mimar Ignatios, bunu öğrenince, oğlunu geri göndermez ve böylece meleğin ebediyyen Ayasofya'da kalmasını temin eder. Ayasofya'nın Türkler tarafından fethinden beş gün evvel güya bu melek kanatlanıp göklere yükselmiş; bu da şehrin himayesiz kaldığı ve düşeceği şeklinde tefsir olunmuştu.
Bina yapılırken gelen meleğin saklandığı yerin, kalın bakır levhalarla kaplı olduğu halde, asırlarca ziyaretçilerin ellerini sürmesi sebebiyle oyulan terler direk olduğuna inanılır. Burası Batı yönünde halkın su sızdığı için "Terler Direk" adını verdiği ve şifalı olduğuna inandığı bir sütundur. Hastalar, buraya ellerini süre süre sütun oyulmuştur. Müslüman inanışına göre, bina yapılırken buraya Hazret-i Hızır parmağını sokarak mabedin kıblesini, Müslümanların kıblesine döndürmek istemiş; birisi bunun farkına varınca da gözden kaybolmuş; mabedin yönü de kıbleden birkaç derece uzak kalmıştır.

XVII. asır Osmanlı tarihçi ve seyyahı Evliya Çelebi, Ayasofya'nın 361 kapısı bulunduğunu, bunlardan 100 tanesinin tılsımlı olduğunu söyler ve bir de herkesçe görünmeyen kapısından bahseder. Mabedin orta ana giriş kapısının üzerindeki sarı sandukanın, Kraliçe Sophia'ya ait olduğu ve dokunulduğunda, zelzele olacağına inanılır. Rumların inanışına göre şehir kuşatma altındayken son âyini idare eden papaz, mihrab duvarına girerek kaybolmuştur; şehir Türklerden geri alınınca buradan çıkıp âyine devam edecektir.

Kıble kapısının kanatlarının, Nuh Peygamber'in gemisinin tahtalarından yapıldığı söylenir. Eskiden tüccarlar, bu kapının önüne gelerek ellerini sürüp dua etmeden seyahate çıkmazdı. Ayasofya'nın güney dehlizlerindeki mermer bir taşın, Hazret-i İsa'nın beşiği olduğuna inanılır. Kadınlar, yeni doğmuş hasta çocuklarını buraya koyarak, Allah'tan şifa umarlardı. Nefes darlığı çekenlerin, Ayasofya'nın içindeki kuyunun suyundan sabah erkenden aç karnına üç kere içerlerse iyileşeceğine inanılır.

Kubbe ortasındaki altın top altında yedi sabah namazı kılıp dua edenlerin, unutkanlıktan kurtulacağı söylenir. Derler ki, Hazret-i Hızır, Ayasofya'ya geldiğinde, bu altın top altında ibadet edermiş. Kırk sabah namazını burada kılanların, Hazret-i Hızır ile karşılaşması umulurmuş. Yine rivayete göre, inşaat sırasında kubbeyi tutturmak mümkün olmamış da; melekler, ervah âleminden Hazret-i Muhammed'in tükrüğünü alıp, harca karıştırınca kubbe tutmuş.

Yeni sayfa

1931'de Amerikan Bizans Enstitüsü, Ayasofya mozaiklerini tamir için İsmet İnönü hükümetinden izin aldı. Bu enstitünün ardındaki isim, Amerikalı iş adamı Rockefeller'in ortağı Charles Crane, Yunanlılarla savaşı sırasında destek verdiği Reisicumhur'dan Ayasofya'nın istikbali hakkında söz aldı. O sıralarda imzalanması düşünülen Balkan Paktı için, Yunanlılara bir cemile olmak üzere Ayasofya 1934'de müze yapıldı. Bu iş için kurulan komisyondaki tek Alman, Prof. Eckhard Unger, ibadethane olarak kullanılırsa, câminin daha iyi bakılacağını söylemişti. Böylece Ayasofya, 11 asır kilise, 5 asır câmi olarak hizmet verdikten sonra müze oldu. 1950'den sonra her sağ iktidar, Ayasofya'yı açmayı va'detti; ama nedense elinden gelmedi...

01.06.2015

Tarihte iktidarlar ve yakın çevre

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Meşhurların biyografilerini kaleme alan Emil Ludwig, ne kadar tafsilatlı anlatılırsa anlatılsın, tarihî şahsiyetlerin çevresindeki çember ortaya konulmadıkça, tarihin açık ve doğru yazılamayacağını söyler.

Tarihî hâdiselerde, nice isimsiz kahramanın, sisler ardına gizlenmiş kişilerin parmağı vardır. Bu çevre, sükûnet, istikrar, fısıltı imkânı, dedikodu zemini, aşk ve kadın, aile bağları, minnet borçları ile örülmüş bir ağdır. Şu halde, büyük adamların yanında bulunanlar, isimleri bilinmese de, en az onlar kadar ehemmiyetli aktörlerdir. Aklı başında iseler, yanında bulunduğu insanı doğru yönlendirebilir. Gerçi akl-ı selim her zaman az ve zor bulunan şeydir. Bu sebeple umumiyetle büyük adamların etrafını menfaatçi bir şebeke çevirir. Dalkavukluk her devirde itibarlı bir meslektir. Nabza göre şerbet verir; olmadık huluskârlıklar yaparlar. Zeki iseler, her devrin adamı olarak ortaya çıkarlar. Abdülaziz Dehlevî der ki: "Münâfıkların tatlı dillerine, güler yüzlerine peygamberler bile aldanmıştı. Şu kadar ki, onlara melek gelip, çoğunun yüzkarasını meydana çıkarırdı." Ya meleğin yüzüne hasret sıradan insanlar?

Yakıcı ateş

Anneleri, lalaları, hocaları, kız kardeş ve zevceleri, etrafında aşılması güç bir çember kuran bazı padişahların, bu çevrenin tesirinde kaldığı söylenir. Bazen hakikaten itimada şayan insanların teşkil ettiği bu çevre, hasedçilerin kurbanı olmuş; bu yola tahtını, hatta canını veren padişahlar bile çıkmıştır. Sultan Yıldırım Bayezid ve Kanuni Sultan Süleyman, zevceleri; Sultan III. Murad ve III. Mehmed annelerinin; Sultan II. Mustafa hocasının tesirinde kalmakla itham olunmuştur. Tarih boyunca iktidardakilerin icraatında doğrudan kendisini suçlamak mümkün olmadığı zaman, çevresinden bir "günah keçisi" seçilmiş; sitem okları buna yönelmiştir.

Annesi, hanımları, çocukları, vezirleri bile müsaadesiz görüşemezken, padişahların etrafında, hususî hizmetiyle meşgul olan enderun ve harem ağalarından bir grup, hatta hazinedar isimli câriyeler her zaman huzura girebilir. Bunlar aynı zamanda icabında derhal padişaha ulaşmanın ve derdini anlatmanın da bir yoludur. Yakın çevresi hakkında en çok konuşulan padişah, Sultan Hamid'dir. Şeyhleri Zâfir ve bilhassa Ebulhüdâ Efendi'lerin tesirinde kaldığı söylenir. Hatta hasımların büyücü dediği Ebulhüdâ Efendi, aslında Halebli bir Şâfiî âlimi idi. Asıl vazifesi gümrük müfettişi olan Nişli Mahmud Efendi, padişahın itimadını kazandığından, her istediği zaman huzura kabul edilirdi. Bununla beraber sarayda nâdir görülürdü, olur olmaz yerlerde bulunmazdı. 7 defa sadrazamlık yapan Said Paşa bile kendisini bir defa arkasından gördüğünü söyler.

Sultan Hamid sarayında en itibarlı çevre, Çerkeslerdi. Harem halkı ve maiyet, bu sadık milletten seçilirdi. Ama bu statülerini istismar ettiklerinde, padişah kayınpederinin bile gözünün yaşına bakmamıştır. Yakın çevrenin en büyük riski budur. En ufak bir hata, mahva sebeptir. Haremde çok nüfuzu bulunan hazinedar Mihrimend Hanım, ailesine de ikbal kapılarını açmıştı. Ama ufak bir hatası neticesinde, kendisi de, ailesi de gözlerini sürgünde açtılar. Ne demişler, kurb-i sultan âteş-i sûzân est. (Sultana yakınlık, yakıcı ateştir.)

Esvapçıbaşı İsmet Bey, Enderun'dan yetişmiş, Harbiye'de okumuştu. Babası da esvapçıydı. Aynı zamanda Sultan Hamid'in sütkardeşi olan bu zât, yıllarca sarayın gerçek hâkimi olarak bilinmiştir. Gazi Osman Paşa, saraya kâtip olarak giren yeğeni Sermed Muhtar'a demiş ki: "Oğlum saraylarda göze görünmez kuvvetler vardır. Asıl idare onların elindedir. Mevkileri mütevâzıdır; isimleri pek duyulmaz; hatta ortalıkta pek dolaşmazlar. Ama asıl kudret sahibinin üstündeki tesirleri mutlaktır. Başkâtip Tahsin Paşa'yı kızdırırsan nihayet işinden olursun. Fakat maazallah esvapçıbaşı İsmet Bey'in gadabına uğrarsan, evinden barkından olursun."

Mamafih o devir yazarların hemen hepsi İsmet Beyi dürüst, iyi kalbli biri olarak tasvir eder. Çok kişiyi iftiralardan kurtarmış, hayırlı işlere vesile olmuştur. Denebilir ki padişahın etrafındaki en iyi adamlardan biriydi. Diğerleri etliye sütlüye karışmazdı; karışanların da İsmet Bey kadar nüfuzları yoktu. Zaten padişah herkese itimat eder gözükür, idare ederdi. Sadakat ve sükûneti sebebiyle ölene kadar yanından ayırmadığı bu zata 'birader' diye hitap ederdi. Yatarken padişaha perde ardından kitap okurdu. Bu nüfuzunu bir defa bile suiistimal etmemiş; sarayın velveleli havasında, sakin yaşamıştır. Padişaha çok benzediğinden, bazı merasimlere padişah kendi yerine onu gönderirdi. Vefatında padişah o kadar üzülmüştür ki, mızıka günlerce marş çalmamıştır. Sultan Reşad'ın esvapçıbaşısı Hakkı Bey de böyle idi. İttihatçıların üç direğinden Cemal Paşa İstanbul muhafızı olunca, Hakkı Bey'i uzaklaştırmaya kalktı. İttihatçıların her arzusu önünde daima boyun eğen padişahın cevabı kati bir hayır oldu.

Mutad zevat

Atatürk'ün de Samsun'a çıkışından ölümüne kadar değişen bir çevresi oldu. Bazısı uzaklaştı; bazısını da kendisi uzaklaştırdı. Reisicumhur olduktan sonra çevresi de kemikleşti. Devlet protokolünde 'mutad zevat' denen bu kişiler, her akşam devlet işlerinin görüşüldüğü reisicumhur sofrasında toplanır; onu eğlendirir; bir yandan da fikirlerini empozeye çalışırdı. Falih Rıfkı der ki: "Mustafa Kemal'in basit itaatçılar dışında, üç türlü takımı olmuştur: İnkılâpçı idealistler, insanî ve siyasî zaaflarını haksızlık veya menfaati için sömürmekten başka bir şey düşünmeyen türediler! Bu üç takım, Mustafa Kemal'in sofrasında daima yan yana gelmişler, fakat hiçbir zaman birleşmemişlerdir."

İsmet İnönü ve Fevzi Çakmak, her zaman sadakatleriyle bu çevrenin başında gelir. Mutad zevat arasında Nuri Conker, Cevat Abbas, Salih Bozok, Recep Zühtü, Kılıç Ali gibi silahşörler yanında; Falih Rıfkı, Ruşen Eşref, Yunus Nadi gibi kalemşörler de vardı. Bir müddet sonra 'devlet işleri içki sofralarında idare ediliyor' dedikodusu kulaktan kulağa yayıldı. Sofrada, huluskârlığa aykırı bir şekilde fikrini müdafaa edenler, barınamazdı. Bu çevreden Reşid Saffet'in fikrinde ısrarı sebebiyle sofradan kovulduğu; üstelik 'burası milletin sofrasıdır, beni buradan kovamazsınız' diye dikleşince, 'o zaman biz gideriz' cevabını aldığı meşhurdur.

Bu çevre her zaman dalkavuk, zaman zaman yanlış kararlara sevk eden insanlar olmakla suçlandı; bazen de alay mevzuu oldu.  Osman Yüksel anlatıyor: "Bir gün Atatürk yine bu sofra erkânına, 'Söyleyin bakalım, bu millet ben öldükten sonra hakkımda ne diyecek?' diye sormuş. Onlar da sırayla kimi kurtarıcı, kimi dâhi, kimi bu milleti ve bu vatanı yoktan var eden insan demişler. Hatta tanrıya, peygambere kadar yol alan olmuş. Atatürk gülmüş, 'Hayır, hiçbiriniz bilemediniz. Bakın ne diyecek bu millet benim hakkımda: Etrafını böyle pu.. pe.. takımı sarmasaydı, memlekete hizmet yapacaktı.' Bu söz üzerine öyle bir alkış kopmuş ki Ata'nın elindeki kadeh düşmüş! Hastalandığında, mutad zevattan bir kısmı ziyarete giderler. Gözünü açıp bunları görünce, 'Eşek herifler, siz mi geldiniz?' der. Birbirlerinin yüzüne bakıp 'Bizi tanıdı, bizi tanıdı' diye sevinirler."

08.06.2015.

PADİŞAH YEĞENLERİ

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Osmanlı hânedanı denince akla hep padişahların oğulları ve kızları gelir. Padişah kızlarının evliliklerinden de soy yürümüş; bunlardan bazısı günümüze kadar gelmiştir.

Hânedanlarda soy ekseriya erkekten yürür. En büyük oğul, unvanı ve varsa tâcı alır. Hükümdarın oğlu yoksa, kızı olsa bile, taht en yakın erkek akrabaya geçer. Fransa ve Almanya'da böyledir. İspanya ve İngiltere gibi bazı memleketlerde soyun kızdan yürümesi mümkündür. Hükümdarın oğlu yok ise, tahta kızı geçer. İslâm-Türk geleneğinde kadınlar tahta çıkamaz. Osmanlı Devleti'nde tahta padişahın oğullarından talihi yaver giden biri geçer. 1617'den itibaren padişahın oğlu değil de, ailenin en yaşlı erkeği tahta çıkmaya başlamıştır. Bu, Osmanlılara has bir tatbikattır.

Padişahın oğluna şehzâde, kızına sultan denir. Şehzâdelerin oğul ve kızları da şehzâde ve sultandır. Babası padişah olmasa bile bir şehzâde tahta çıkabilir. Ama Osmanlı tarihinde bir misali yoktur. Sultanlar, yani padişahların kızları, hânedan protokolüne dâhildir. İlk zamanlar başka hânedanlardan prenslerle evlenirdi. XV. asırdan sonra ileri gelen devlet adamlarıyla evlendirilmişlerdir.

Osmanlı hânedanı hep padişahların erkek çocuklarından yürümüştür. Şehzâde idamları, çocuk ölümlerinin fazlalığı ve salgın hastalıklar sebebiyle yan kollardan devam etmemiştir. Hâlbuki Avrupa hânedanlarının bir hükümran, yani tahtta hüküm süren kolu vardır; bir de hükümdarın kardeşleri olan prenslerden inen yan kolları vardır. Osmanoğullarının son bir buçuk asırda yaşayanların tamamı, Sultan II. Mahmud'un iki oğlundan, Sultan Mecid ve Sultan Aziz'den gelmektedir. 

Fethedilen yerlerin mahallî hânedanları Osmanlı hizmetine girmişse, cemiyet içinde erimiştir. Osmanlı hânedanı dışında soylu ailelerin varlığı, milletin birliği için tehlikeli görülmüştür. Osmanlılar, kızların soyunun halka karıştırılmasını istemiştir. Nitekim Sultan Fatih, kanunnamesinde, padişah kızlarının çocuklarına sancakbeyinden yukarı rütbe verilmemesini emretmiştir. Bu sebeple Osmanlı ülkesinde aristokrasi teşekkül etmemiştir. Bunun avantajları olduğu gibi, mahzurları da vardır. Zira dünyanın her yerinde ilim, sanat ve estetik, aristokrasinin himâyesinde inkişaf eder. Osmanlı Devleti'nde bu vazife hânedana kalmış; ama hânedan ortadan kalkınca, köylü bir cemiyet ortaya çıkmıştır.

Padişah kızlarının erişkin çağa ulaşıp evlenenlerinin çoğu çocuk sahibi olamamıştır. Bazılarından soy yürümüştür. Bunlardan bugüne intikal edeni azdır ve bazısının hânedana nisbeti kati değildir. Osmanlı tarihinde, sultan çocuklarının soyunun resmî kaydı kasten tutulmamıştır. Bazıları aile vakıf senedleri vesilesiyle günümüze kadar intikal edebilmiştir. Sultanların oğluna sultanzâde, kızlarına hanımsultan denir. Bunların çocuklarının unvanı yoktur. Artık hânedana değil, sıradan halka dâhildir.

Dayıları padişah!
Fatih Sultan Mehmed'in yegâne kızı Gevherhan Sultan, Akkoyunlu Şehzâdesi Uğurlu Mehmed Mirza ile evlenmişti. Mehmed Bey, babası Uzun Hasan Bey'in ordusunda süvari kumandanı idi; hatta Otlukbeli Harbi'nden az evvel Osmanlı öncülerini mağlup etmişti. Ama sonra babası ile bozuştu; Osmanlı hizmetine girdi. Sivas beylerbeyi iken vefat etti. Gevherhan Sultan, zevci ile iki sene Sivas'ta yaşamış; sonra çocuklarıyla İstanbul'a dönmüştür. Mehmed Mirza'nın önceki evliliğinden iki çocuğu vardı. Sultan ile evliliğinden Sultanzâde Mahmud, Hüseyn, Ahmed ve Mehmed dünyaya geldi. Bunlar hem Sultan Fatih'in, hem Uzun Hasan'ın torunudur. Ahmed Mirza da dayısı Sultan II. Bayezid'in kızı Aynişah Sultan ile evlendi. XIX. asır sadrazamlarından Arapkirli Yusuf Kâmil Paşa bu soydandır.

Kanuni Sultan Süleyman'ın kızı Mihrümah Sultan'ın, sırasıyla Semiz Ahmed Paşa, Nişancı Feridun Bey ve meşhur şeyh Aziz Mahmud Hüdâî ile evlenen kızı Ayşe Hümâşah Hanımsultan'ın da soyu ilk evliliğinden devam etmiştir. İş adamı Nazım Siyavuşoğlu, bu koldan indiğini iddia etmektedir.

Her ikisi de Sultan II. Selim'in kızları olan Esmâhan Sultan'ın Sokullu Mehmed Paşa'dan ve Gevherhan Sultan'ın da Piyâle Paşa'dan doğan çocuklarının soyu günümüze intikal etmiştir. Sultan Reşad'ın torunu Behiye Sultan ile evlenen İhsan Bey, Esmâhan Sultan soyundandır.
Sultan IV. Murad'ın kızı Safiyye Sultan'ın Abaza Hüseyn Paşa ile evliliğinden soyu yürümüştür. Kâmûs-i Osmânî müellifi Mehmed Salâhî Bey (1856-1910) bu soydandır. Sultan İbrahim'in, Silahtar Yusuf Paşa ile evlenen kızı Fatma Sultan'dan (1642-1682) soyu devam etmiştir. İttihatçıların hâriciye nâzırı Nesimî (Sayman), bu soydandır.

Sultan III. Ahmed'in, Ahmed Râtıb Paşa ile evlenen kızı Ayşe Sultan'ın da (1715-1775) soyunun devam etmiş olması muhtemeldir ki, şu halde şair Namık Kemal bu soydandır. Sultan I. Abdülhamid'in şehzâdeliğinde dünyaya gelen kızı olup, nişancı Ahmed Nazif Efendi ile evlenen Ayşe Dürrişehvar Sultan'ın soyu günümüze dek gelmiştir. Sultan Hamid devrinde şeyhülislâm Ahmed Muhtar Efendi ve maarif nâzırı Hâşim Paşa, bu soydandır. Sultan II. Mahmud'un kızı Sâliha Sultan'ın da nesli devam etmiştir; Fenerbahçe kurucularından Ziya Songülen, bu soydandır.

Hâlihazırda Osmanlı hânedanından 25 şehzâde, 12 sultan, 34 sultan çocuğu, 12 şehzâde ve 4 sultan eşi hayattadır. Hânedanın 1924'de 185 olan nüfusu, yüz yıl geçmeden 87'ye inmiştir. Bunların çoğu hayatlarını 1924'de sürgün edildikleri yurt dışında sürdürmektedir. Şimdi Sultan II. Mahmud Han'ın kanını taşıyan en 300 kişi şu anda hayattadır. Zira son devir sultanlarının bazısının soyu bugüne gelmiştir. Halife Abdülmecid Efendi, Osman Gâzi'nin 21.kuşak torunudur. Hâlihazırda 23.kuşak hayattadır ve 26.kuşaktan da şehzâde ve sultanlar vardır. Şu anda hânedanın en yaşlı ferdi Bilûn Hanımsultan, bir sultan kızıdır.

15.06.2015

BİR RAMAZAN AYININ HATIRLATTIKLARI...

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Müslümanların oruç ayı Ramazan'ın diğer aylara benzemeyen bir havası vardır. Bu havayı veren, iftar sofraları, coşkulu terâvih namazları ve câmileri hıncahınç dolduran halktır.

Yılın on iki ayından biri var ki, diğerlerinin hiçbiri bunun kavuştuğu alâkaya sahip değildir. Müslümanların "On bir ayın sultanı" adını verdiği Ramazan ayı, gündüzleri tutulan oruç ve geceleri topluca kılınan teravih namazları ile diğer aylardan farklılık gösterir.

"Ramazan" kelimesi, eski Arapça'da güneşin hararetinin kuma ve taşa şiddetle tesir etmesi demektir. Aylara isim verilirken o sene o ay hangi mevsimde ise bununla isimlendirilmişti. O sene şiddetli sıcaklara rast geldiği için bu ismi aldı. Oruç ayı olduğu için, oruçlunun günahlarını yakıp yok ettiğine inanılır. Kur'an-ı kerîm bu ayda inmeye başlamıştır. Bu hâdisenin yıl dönümü olan ve "bin aydan hayırlı" olduğuna inanılan Kadir Gecesi bu aydadır.

İslâm âleminde kullanılan takvim, ayın hareketlerine göre hesaplanır. Ayın dünya etrafında dönüşü 29,5 gündür. Bir ay senesi de 354 gün çeker. Bunun için, bütün mukaddes günler gibi Ramazan da, her sene, güneş takvimine göre 11 gün evvel olur. Bu sebeple hep aynı mevsime denk gelmez. 33 senede bir ay takvimi ile güneş takvimi aynı günde buluşur.
Ay takviminde ayın başlaması gökyüzünde yeni hilâlin görülmesiyle olur. Bir-iki gece öncesinden yeni hilâl gözetlenir. Görülürse, her şehrin kalesinde bulunan top ile işaret verilerek Ramazan ayı ilân edilir. Eğer hilâl görülemezse, önceki ay otuz güne tamamlanır; Ramazan ayı ertesi gün başlar. Bu iş için hususî vazifeliler vardır.

Ramazan ayının en mühim hususiyeti, oruçtur. Farklı şekillerde Yahudilik ve Hristiyanlıkta bulunduğu gibi, İslâmiyet de orucu emretmiştir. Sabah güneşin ilk ışıklarının yeryüzünde görülmesiyle oruca başlanır; akşam güneşin batışıyla oruç sona erer. Bu saatler, belli vazifeliler tarafından sokakta davul çalınarak ilan edilir. Oruç zamanı boyunca yemek yemek, herhangi bir sıvı içmek, sigara gibi keyif verici bir madde kullanmak ve cinsî temas yasaktır. Müslümanlardan bu mukaddes günlerde, dinî ve ahlâkî vecibelerine daha dikkatli olması beklenir. Bu ayda belki işi en zor olanlar, tütün tiryakileridir. Ama orucun sıkıntılarına sabretmek de o kadar sevaplı bir iş olarak görülür. Hastalar, yaşlılar, hamile ve emzikli kadınlar, yolcular, ağır işte çalışanlar oruç tutmayabilir. Bu mazeretleri ortadan kalkınca, telafi için oruç tutarlar.
Osmanlılarda Ramazan ayı öncesinde hazırlıklar başlar. Câmiler temizlenir. Mesai saatleri oruca göre tanzim olunur. Mektepler tatil edilir. Halk, işi gücü biraz askıya alır. İbâdete ağırlık verir. Orucun bitmesine yakın alışverişe çıkar. Câmi meydanlarında kurulan sergilerde, bu aya mahsus tesbih gibi eşyalar satılır.

İnsanlar bu ayda evine ve dostlarına daha cömert davranmaya çalışır. Saraydan en küçük eve kadar oruç açmak üzere yemek davetleri verilir. Devlet adamlarının ve zenginlerin köşklerinde üst katta davetlilere, alt katta sokaktan gelip geçenlere sofralar kurulur. İnsanlar birbirine ve fakirlere iftar yemeği vermekte yarışır. Ramazan ayında herkesin sofrası, başka zamankinden biraz daha parlak olur.

Ramazan sofrasının hususiyetlerinden birisi hurma ile güllaçtır. Hurma, Arabistan'da yetişen ve bereketi sebebiyle Müslümanlar için âdeta mukaddes bir meyvedir. Güllaç ise, nişastalı hamur ile ceviz, süt, gülsuyu ve meyveden meydana gelen hafif bir tatlıdır. Ramazan ayına mahsus gibidir.

Ramazan ayı bereket ayıdır. Fakirlerin daha çok gözetildiği bir aydır. Zenginler, bu ay başlamadan evvel, fakirlerin evlerine bir aylık erzak gönderir. Oruç tutmayanlar, hatta gayrı müslimler açıktan oruç yemeyerek oruç tutanlara hürmet gösterir. Müslümanlar için mazereti olsa bile alenen oruç yemek ceza kanununda tanzim edilmiş bir suçtur.

Ramazan gecelerinin en mühim hâdisesi cemaatle kılınan terâvih namazlarıdır. Genç-yaşlı, büyük-küçük vakti ve sıhhati müsait olan herkes câmiye koşar; yalnız kılınması zor olan bu namazı kılmaya itina eder. Bu namaz, normal namazlardan uzun sürdüğü için, arada ilahiler okunur. Büyük câmilerde güzel sesli müezzinlerin okuduğu ilahiler makam ve mânâ bakımından birbiriyle tenâsüp (uyum) içindedir.

Bu ayda câmiler gündüzleri de hareketlidir. Halk câmileri doldurur. Din âlimleri, halka vaazlar verir. Hazret-i Peygamber'in hayatını şiir şeklinde anlatan mevlidler okunur. Meşhur hafızlar, Kur'an-ı kerim okur; halk dinler veya kendi mushaflarından takip eder. Kur'an-ı kerim 30 kısımdır. Böylece 30 günde baştan sona okunmuş olur. Böyle okumak sevaplı bir iştir. Okuma bitince, sevabı ölmüşlere hediye edilir. Bu ayda insanlar yakınlarının ve din büyüklerinin kabirlerini ziyaret eder.

İlk Müslümanlar zamanında Ramazan gelince Mescid-i Nebi'deki bütün kandiller yakılırdı. 1500'lerden itibaren Osmanlı ülkesinde câmi minareleri arasına mahya denilen kandiller germek âdet olmuştur. Bu kandiller dinî sözler veya mevzu ile mütenasip resimlerden müteşekkildir.

Hazret-i Muhammed, tıraş olduğu zaman düşen kılları, sevenleri tarafından paylaşılıp saklanmıştır. Sakal-ı şerif denilen bu kıllardan, bazı câmilerde veya ailelerde muhafaza edilenlerinin ziyareti de Ramazan ayının hususiyetlerindendir. Hazret-i Peygamber'in İstanbul'da bulunan iki hırkası da bu ayda devlet adamları ve halk tarafından ziyaret edilir.
Normal zamanlarda, gece sokaklarda kimseler bulunmaz. Ancak Ramazan ayında sabaha kadar çarşılar, kahvehaneler açık kalır. Terâvih namazından çıkanlar buralara akın eder. Meddah, orta oyunu ve hayal oyunu (Karagöz) gibi ananevi tiyatro artistleri seyredilir. XIX. asır sonlarında dram kumpanyaları da tiyatro oynamaya başlamıştır.

Ramazan ayı bitince, Müslümanların iki büyük bayramından biri başlar. Üç gün sürer. Oruç tutmanın yasak olduğu bu bayrama iyd-i fıtr denir. Fıtr, oruç açmak demektir. Bu günlerde tatlı yemek Hazret-i Peygamber'in âdeti olduğu için şeker bayramı da denir.

22.06.2015

DEMİREL'İN MEŞHUR ŞAPKASI...

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

İnsanın başındaki, kimliğini ele veriyor!

Serpuş, her devirde ve cemiyette, giyenlerin mensup olduğu sınıfı ve zihniyeti temsil etmiştir. İnsanlar, başına giydikleri ile birbirinden ayırt edilmiştir.

Süleyman Demirel'in fötr şapkası, âdeta onunla aynîleşmiş, bir sembol olmuştu. Karikatürleri bile onsuz çizilmezdi. Her yere bununla gider; hacıağa gibi geriye iterek giydiği bu şapkayı başından hiç çıkarmaz; gidemediği resepsiyonlara bile şapkasını yollardı. Kapmak isteyenlerle çekişir; taltif buyurmak istediğine hediye ederdi. Ölünce de tabutunun üzerine kondu.

Eski başbakanlardan Bülent Ecevit, bir burjuva ailesine mensuptu. Robert Kolej mezunuydu. Bunu kamufle edip halktan biri gibi görünmeye çalışırdı. Bunun için Lenin'e özenerek Yunan denizci kasketi giyerdi. Rusya'da zeduşka denen ve ekseri Yahudilerin giydiği bu kep, belki bir işçi kasketiydi. Türk halkına ise çok yabancıydı. Ama Tagor'un üzerine şair tanımayan naif entelektüel Ecevit için şaşırtıcı değildi. Ama hedef kitlesinin büyük bir kısmını dindarların teşkil ettiği Demirel için aynı şeyi söylemek zordu. Hele tarihî sebeplerle şapkaya alerji duyan bu kitleye karşı şapkasını sallayarak rey istemesi çok trajikomik bir hâdiseydi. Acaba bununla inkılâplara boyun eğmiş halk figürünü mü temsil ediyordu? Köylü kökenini kapatma kompleksi miydi? Bilinmez. "Ecevit kapmasaydı, kasket giyecektim" sözü de onundur.

Serpuş, her devirde ve cemiyette, giyenlerin mensup olduğu sınıfı ve zihniyeti temsil etmiştir. İnsanlar, başına giydikleri ile birbirinden ayırt edilmiştir. Hristiyanlığın teslis inancını sembolize eden üç köşeli şapkaya bir muhalefet olarak, Fransız ihtilâlcileri kırmızı Frigya başlığını giymişlerdi. Bunlar, o zamanki modaya göre dizlerin altına kadar inen ve külot denilen erkek giysisini de terk ederek, Venedik ayak takımının topuk kemiklerine kadar inen pantolon giydiklerinden dolayı sans-culotte (külotsuz) diye anılmıştır.

Kuzey Afrikalı deniz askerlerinin başındaki fes adında hafif bordo başlığı beğenen Sultan II. Mahmud, 1828'de bunu bütün asker ve memurların giymesini istedi. O zamanlar, serpuş ile dinî inanç arasında irtibat kurulduğundan, üzerine sarık sarmaya müsait olan fes, dinî limitlerin içinde kaldığı için kabul gördü. Reaksiyon doğurmadı; hiç değilse ayaklanan ve asılan olmadı.

Osmanlı terbiyesinde her zaman, bilhassa sofrada başı açık oturmak, hele büyüklerin yanına çıkmak pek ayıp idi. Fese ay-yıldız koymaya kalkışan Enver Paşa, askere de kabalak denen ve kolonyal İngiliz şapkalarına benzeyen bir başlık giydirdi. Siperlikli serpuş o zaman dine aykırı görüldüğünden, bununla yetindi. Ankara milliyetçileri, fese karşı, yine bir Rus başlığını, kalpağı tercih ettiler.

Fesin saltanatı 100 sene sürdü. 1925'de çıkarılan ve tarihte benzeri bulunmayan bir kanunla halka şapka mecburiyeti getirildi. Bu kanunun kabulü sırasında yapılan konuşmalarda, zihniyetle serpuş arasında irtibat olduğu; Türk halkının da şapka giymekle muhafazakârlıktan kurtulacağı müdafaa ediliyordu.

Şapka kredisi

Şapka inkılâbı, hiçbir inkılâbın görmediği reaksiyonu doğurdu. Konya, Rize, Erzurum, Sivas, Kayseri, Maraş, Erbaa, Giresun gibi şehirlerde çıkan isyanlar kanlı bastırıldı. Hamidiye zırhlısı Rize'yi denizden bombardıman etti. Âleme ibret olsun diye çoğu sarıklı onlarca kişi asıldı. Hatta şapka inkılâbından çok önce yazdığı "Frenk Mukallitliği ve Şapka" adlı kitabından dolayı kanunlar geriye yürütülerek eski müderrislerden İskilipli Atıf Efendi de idam edildi. Birkaç ay öncesine kadar şapka giyenleri züppelikle suçlayanlar, şimdi bu mahkemelerde şapka giymeyenlere ölüm cezaları veriyordu.

Hazret-i Peygamber, serpuşun iman ile küfr arasını ayıran bir alâmet olduğunu söylediği için (Taberânî), başa giyilen şeylerin, Osmanlı kültüründe mühim bir yeri vardı. Şapka giymek, dinden çıkmakla bir tutulurdu. Şeyhülislam Ebussuud Efendi, 'Başına ecnebi külahı geçirenin imanı gider!' diye fetva vermişti. Halkın rağbet ettiği XV. asra ait meşhur Mızraklı İlmihal'de, şapka; haç ve zünnar ile bir tutuluyordu. Osmanlı vatandaşı olan gayrı müslimlere daha yumuşak bir tabirle 'Ellik Gâvuru' [yani yerli gâvur] denirken; Avrupalılara inançlarının şiddetini ifade etmek üzere 'Şapkalı Gâvur' deniyordu. Halk, şapkaya korkulu bir nazarla bakar; elini sürmekten çekinirdi. Eve gelen ecnebi doktorun şapkasını koyduğu konsolu, hizmetçiler günlerce silerdi.

Şapka kanununun ardından, bütçe zayıf olduğu halde, memurlara şapka kredisi açıldı. Ecnebi gemiler aylarca Türk limanlarına giyilmiş şapkalar taşıdı. Parası olmadığı için şapka alamayan halk, başına şapkaya benzeyen garip şeyler geçirdi. Eski Osmanlı topraklarından ayrılan Arab memleketlerinde fes bir müddet daha giyilmeye devam etti. Avrupa matbuatı, kendisine benzemeye bu kadar istekli olduğunu ummadığı Ankara'nın işine şaşıyor; bir yandan da ciddiye almadığını gösteriyordu. Malum, insan, kendisini taklide çalışan kimseyi küçük görür.

Polis, şapkasız gezenleri çevirirdi. 6 ay hapse ilâveten bir de para cezası vardı. Din adamları, zaruretten dolayı imana zarar vermeyeceği, ama evde mutlaka çıkarılması gerektiği hakkında gizli fetvalar neşretti. Polisin göz yumduğu yerlerde bazıları, Boşnak veya ressam beresi diye bilinen siperliksiz Bask orijinli bere'yi tercih ederdi.

Latince cappa (başlık) kelimesinden gelen şapkanın da fötr, borsalino, hasır, melon, kasket gibi çeşitleri vardır. Din adamları, siperi daha kısa diye Oxford tarzı melon şapkayı tercih eder ve 'melun' diye anardı. Fakir halk, sadece önünde siperi bulunan kasket giyerdi. II. Cihan Harbi'nden sonra çok âdetler değiştiği gibi, şapka âdeti de geriledi. Otomobillerin yayılmasıyla, şapka hayattan iyiden iyiye çekildi. Ancak alışkanlıklarından vazgeçemeyen bazı yaşlıların başında kaldı. "Fes kâtili"nin ömrü, fes kadar da sürmedi.

2004'de Türkiye'ye ziyarete gelen Avrupa Birliği ve Avrupa Konseyi'nden parlamenterler, şapka giymeyi mecbur eden bir kanun olduğunu işitince çok şaşırmışlardı. Şapka kanunu hâlâ anayasanın koruyuculuğu altında yaşarken, 2014'de şapka giymeyenlere ceza verilmesini emreden kanun kaldırıldı. Bunu bir figür olarak kullanan yaşlı siyasetçi Demirel'in de gidişiyle, şapka bir darbe daha aldı...

29.06.2015.

PEYGAMBER DEVRİNDEN RAMAZAN HATIRALARI

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Ramazan, oruç ayı olduğu kadar, yemek ayı da. Ay boyunca her gün ne pişirmeli, ne yemeli, ne yememeli, konuşuluyor. Acaba Hazret-i Peygamber devrinde oruç nasıl tutulurdu, neler yenirdi?

Mekke devrinde oruç bilinmekteydi. Hazret-i Peygamber ve bazı sahabiler, müstehab olarak keyfiyetini bilmediğimiz bir şekilde oruç tutardı. Hazret-i Peygamber Medine'ye geldiğinde, buradaki Yahudilerin, Muharrem ayının 10. günü olan Âşûre gününde oruç tuttuklarını gördü. Sebebini sorunca, firavunun elinden kurtulduğu gün olduğu için Hazret-i Musa'nın bu gün oruç tuttuğunu söylediler. Bunun üzerine Hazret-i Peygamber "Kardeşim Musa'nın sünnetini ihyaya biz daha lâyıkız" diyerek oruç tuttu; Müslümanlara da emretti. Daha sonra Ramazan orucu farz kılınınca artık Âşûre günü isteyen oruç tuttu, isteyen tutmamaya başladı. Bu oruç geleneğinde, gece sahura kalkmak yoktu. Yıldızlar görününce iftar edilirdi. Oruç açılsa bile eşiyle beraber olmak yasaktı. İslâmiyet, bunları kaldırmıştır.

SOFRASI MÜTEVAZI İDİ

Ramazan orucunun farz kılınışı hicretten 18 ay sonra Şaban ayının son günlerindedir. Bedir Harbi, bundan hemen sonra başı o zaman 26 Şubat 624 tarihine denk gelen Ramazan ayında cereyan etmiştir. Henüz seferde olanın orucu kazaya bırakabileceğine dair âyet gelmediği için, Müslümanlar oruçlu olarak savaşmıştır. Şu halde Hazret-i Peygamber 9 defa Ramazan orucu tutmuş demektir. Kışın tutulan oruca, 'zahmetsiz ele geçen ganimet' buyurmuştur. 'Oruç sabrın yarısı, bedenin zekâtıdır temizlenmesidir)' derdi.

Hazret-i Peygamber, iftarı yıldızlar gözükene kadar geciktiren ehl-i kitaba muhalefet için iftarda acele edilmesini, sahurun da geç yapılmasını tavsiye ederdi. Nitekim bir hurma veya bir yudum su ile iftarını açıp, sonra namaz kıldığı bildirilmiştir. Akşam namazında ve iftarda acele edilmesini bildiren Hazret-i Aişe hadisinden de akşam namazının kılınmasının iftarı erken yapmaya mani olmadığı da anlaşılmaktadır. Nitekim Hazret-i Ömer ve Hazret-i Osman, akşam namazını, vakit girer girmez, namazdan sonra da oruçlarını açarlardı...

Resulullah'ın iftar sofrası mütevazı idi. 10 sene hizmetinde bulunan Enes bin Mâlik, Resulullah'ın, vakit girince, birkaç taze hurma, yoksa kuru hurma, o da yoksa birkaç yudum su ile orucunu açtığını söyler. Yemeğe tuzla başlamak da övülmüştür. Kışın hurma, yazın su ile açtığı da nakledilir. Abdullah bin Ebi Evfâ, Resulullah'ın iftarda kavrulmuş unun, su veya sütle karıştırılmasıyla pişirilen sevik çorbası (helle) hazırlattığını rivayet eder. Hazret-i Peygamber, 'Her kim bir oruçluya iftar ettirirse, onunki kadar sevap kazanır' buyurmuştur. Onun için iftara sahabileri çağırır; kendisi de iftar davetlerine icabet ederdi. Sa'd bin Ubâde'nin iftar davetine gitmiş; ikram edilen ekmek ve zeytinyağını yedikten sonra dua etmiştir.

MİSAFİR DAVET EDERDİ

Hazret-i Peygamber, ehemmiyetini göstermek için, iftarda olduğu gibi, sahura da misafir davet ederdi. Mesela İrbad bin Sâriye'yi sahura çağırmıştır. 'Bir yudum suyla da olsa sahur yapınız, onda bereket vardır. Sahur, oruca; gündüz uykusu da gece ibadetine destektir' derdi. Sahur, seher ile aynı köktendir. İmsak diye de bilinir. İmsak, tutmak, kendini bir şeyden geri çekmek demektir. Şark semasında fecrin, yani güneşin ilk ışığının başladığı andır. Bu andan itibaren oruç başlar. Sabah namazı vakti girmiş demektir. İhtiyaten biraz bekledikten sonra sabah kılınır. Zeyd bin Sâbit der ki: 'Resulullah ile sahur yedikten sonra, elli âyet okuyacak kadar zaman geçti ve sabah namazını kıldık.'

Ramazanda siyah iplik ile beyaz ipliğin birbirinden ayırd edileceği zamana kadar yeyip içmeye izin veren âyet gelince, Adî bin Hatem, bir siyah, bir de beyaz iplik alıp, yastığının altına koydu. Gece bunlara bakıp ayırd edemeyince, oruç zamanını da bilemedi. Sabah vaziyeti anlatınca, Resulullah, 'Senin yastığın enli ve uzunmuş' diye latife etti. Âyetin mecaz olup, siyah ve beyaz ipliğin, gece karanlığı ile gündüz aydınlığı demek olduğunu söyledi. Nitekim âyetin sonunda 'şafak sökene kadar' ibaresi bunu ifade ediyordu.

Sahabe, imsak ve iftarda ezana itibar ederdi. Bilâl Habeşî, önce; İbni Ümmi Mektum da sonra ezan okurdu. Hazret-i Peygamber, 'İbni Ümmü Mektûm'un ezanını işitinceye kadar yiyin için' buyurdu. Zira Bilâl'in ezanı uyuyanları uyandırmak içindi. İftar için de Kur'an-ı kerimde 'Sonra orucu, geceye kadar tamamlayın' meâlindeki âyeti, 'Gece gelip, gündüz kaybolunca, yani güneş kaybolunca iftar edin' şeklinde tefsir buyurdu.

Kays bin Sırma, Ramazan günü yorgun argın evine geldi. İftar etmeden uyuyakaldı. Böylece hiç yemek yemeden ertesi günün orucuna başladı. Gün ortasında bayıldı. Bu hal Resulullah'a haber verildi. Sahuru meşru kılan âyet nâzil oldu. Enes anlatıyor: Bir seferde, kimimiz oruçlu idik, kimimiz tutmuyordu. Sıcak bir günde konakladık. Oruçlular yığılıp kaldı. Oruçsuzlar çadırları kurdu; hayvanları suladı. Resulullah, 'Bugün sevabı oruçsuzlar kazandı!' buyurdular. Oruçlu olduğu için, insanların kendisine gölge yaptığı birini görünce, 'Seferde oruç büyük bir dindarlık değildir' buyurdu.

İFTARDAN ÖNCE VE SONRA...

Hazret-i Peygamber, iftar etmeden 'Ya Rabbi, senin rızan için oruç tuttum; sana inandım; sana güvendim; senin rızkın ile orucumu açtım. Ey mağfireti geniş Rabbim! Beni, anne-babamı, zürriyetimi ve müminleri mağfiret buyur' mealinde; iftardan sonra da 'Susuzluk gitti; damarlar serinledi, sevap hâsıl oldu inşallah' mealinde dua ederdi. 'Oruçlunun iki sevinci vardır: Biri iftarda, diğeri bu sevapla rabbine kavuştuğu zaman' sözü de O'nundur.

Hazret-i Peygamber Ramazan gecesi, yatsıdan sonra sahabeye 20 rek'at namaz kıldırmıştı. Sonra farz zannedilir de Müslümanlar güç yetiremezler diye, bir kısmını yalnız kılmayı tercih etti. 'Kim teravih namazını inanarak ve sevabını Allah'tan umarak kılarsa onun geçmiş günahları bağışlanır' diyerek bu namaza teşvik etti. Ramazan ayında Mescid-i Nebî'de bu günlerin şerefine daha çok kandil yakılırdı...

06.07.2015.

ŞEYH SAİD HÂDİSESİ: ANADOLU'DA İÇ SAVAŞ

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Şeyh Said hâdisesi, basit bir zabıta vak'ası ile başlayan, yani uzun uzadıya planlanmış olmayan dinî bir isyandır. Fakat uzun zaman Kürtçü bir ayaklanma olarak lanse edilmiştir.

 

Beş asır Osmanlı hâkimiyetinde yaşadıktan sonra, Yunan ve Sırpların XIX. asır başında ayaklanarak istiklâlini elde etmesi, İstanbul'u endişelendirdi. İmparatorluğu bir arada tutabilmek için merkeziyetçi bir politika takip etmeye başladı. 1847'den itibaren Kürt beylerin idarî otonomisi kaldırıldı. Bu devirde Bedirhan Bey gibi bazı Kürt beylerinin isyanları arkasında milliyetçilik değil, bu otonominin kaldırılması yatar.

 

Din mi, ırk mı?

 

Kürtlerin idarî otonomisi kaldırıldıktan sonra, Doğu Anadolu'da yaşayan ve ticaretle meşgul olarak sermaye sahibi olmuş Ermeniler, ekonomik üstünlük kazandılar. Hükümete en yüksek bedeli ödemeyi va'deden müteahhitlerce toplanan toprak kirası ihalelerini kazanarak giderek güçlendiler. Bu da Kürtlerin hoşnutsuzluğuna sebep oldu. Kürtlerle Ermeniler arasında doğan gerginlik, zaman zaman milletlerarası güçlerin tahriklerine sebebiyet verdi 

Sultan Hamid, Kürtleri hoş tutardı. Rusya'nın muhtemel bir savaş sırasında Doğu Anadolu'yu işgalinde milis vazifesi yapmak üzere bunlardan Hamidiye Alayları kuruldu. 1908'den sonra iktidara gelen İttihat ve Terakki Partisi'nin ırkçı politikası, Araplarda olduğu gibi Kürtler arasında da milliyetçilik cereyanını doğurdu. Ancak milliyetçi entelektüeller, modern fikirleri sebebiyle muhafazakâr Kürtler arasında rağbet görmedi.

İttihatçı hükümetin koyun vergisini arttırması üzerine 1913'de çıkan Bitlis hâdisesi sebebiyle Mele Selim ve çoğu peygamber soyundan gelen 30 arkadaşı asıldı. 1914'de, bugün Kuzey Iraklı politikacı Mesud Barzânî'nin dedesi Şeyh Abdüsselâm ve 5 arkadaşı da Irak'ta asıldı. 1915'de mıntıkadan sürgün edilen Ermenilerden kalan toprak ve güç, kısmen tekrar Kürtlerin eline geçti. Cihan Harbi'nde Osmanlı hilâfetini terk etmeyen bir tek Kürtler kaldı.

1918'den sonra hem memleketin dağılmasını engellemek, hem de Kürtlerin haklarını müdafaa için devlet destekli veya kontrollü cemiyetler kuruldu. Bunlardan en mühimi Kürd Teâli Cemiyeti [Kürd Yükselme Cemiyeti] idi. Kurucusu, doğudaki güçlü şeyh ve ağalardan biri olan Seyyid Abdülkâdir idi. Kendisi bu devirde hükümette nâzırlık da yapmıştı. İngiliz desteğinde Müstakil Kürdistan yerine, eskiden olduğu gibi Osmanlı hilâfetinin hâkimiyetinde Muhtar Kürdistan'a taraftardı. Doğu Anadolu'nun Ermenilere verilmesini önlemek için, Erzurum ve Sivas'ta toplanan Türk milliyetçi kongrelerine Kürdlerin de katılmalarını temin etti. Kürt aşiretleri üzerinde büyük nüfuzu vardı. Bu nüfuz kendisine hayır getirmemiş; hatta sonunu hazırlamıştır.

 

Hasımları sindirme fırsatı

 

Müttefikler, Ermeniler gibi Kürtlere de siyasî otonomi va'detmişti. Ancak I. Cihan Harbi'nden sonra Ankara ile anlaşan İngiltere bundan vazgeçti. Ermeniler gibi, Kürtler de, kullanılmış mendil gibi kenara atıldı. Süleymaniyeli köklü bir Kürt ailesine mensup Osmanlı devlet adamı Şerif Paşa, 1920 tarihli Sevr Konferansına katılarak otonom bir Kürd yurdu için çalıştı ise de muvaffak olamadı. Ancak Kürt milliyetçiliği, Cumhuriyet devrinin ırkçı politikaları sebebiyle güçlenerek devam etti.

Bu devirde Kürtlerin tek problemi, Ankara'nın ırkçı politikası değil; aynı zamanda din aleyhtarı icraatı oldu. O zamana kadar Türklerle kendilerini bir arada tutan din bağının çözülmesinden sonra, artık iki halkı neyin bağladığını kendi kendilerine sormaya başladılar. Ancak Kürt halkı arasındaki ırkçı-dinî ikilik de güçlü bir şekilde sürdü. Bundan dolayı Cumhuriyetin ilk zamanlarında çıkan onlarca Kürt isyanı, milliyetçi birer hareket olmaktan ziyade, basit zabıta vak'alarının büyütülmesinden doğmuş; birtakım siyasî problemlerin amme efkârından saklanması ve yeni rejimin potansiyel hasımlarının bertaraf edilmesi için fırsat olarak görülmüştür.

Bunların en mühimlerinden biri Ankara'yı aylarca uğraştıran ve güç belâ bastırılan Şeyh Said hâdisesidir. Şeyh Said, Palulu bir Nakşibendî şeyhi ve aynı zamanda köy ağası idi. Hazret-i Peygamber soyundan geldiği için mıntıkada çok itibarı vardı. Ermeni tehcirine karşı çıkmıştı. Hüküm sürdüğü aşiretler, Zaza denilen ve ekseri Kürtlerle aynı soydan zannedilen bir kavme mensuptu. Şeyh Ali Septî'nin oğlu olan babası Şeyh Fevzi Hınıs'a göç etmişken; Rus işgali sebebiyle Diyarbekir'in Piran köyüne hicret etmişlerdi. Sonradan Erzurum milletvekili olan Fuat ve Abdülmelik Fırat'ın dedesidir.

16 Şubat 1925 tarihinde başlayan isyan, giderek yayılmış; 15 Nisan 1925'de Şeyh Said'in yakalanmasıyla son bulmuştur. Hâdise, Anadolu'da 1919 sonlarında başlayan iç savaşın safhalarından biridir; ama sonuncusu değildir. Dinî hüviyetine rağmen, zaman zaman Kürtçü bir isyan olarak lanse edilmiştir. Neticeleri, yakın tarih cihetinden büyük ehemmiyet arzeder. Bu vesileyle Tek Parti iktidarı sertleşmiş; demokrasi ve basın hürriyeti askıya alınmış; halka nüfuz edebileceğinden çekinilen Şarktaki ağa ve âlimler ya asılmış, ya Garb'a sürülmüş; Lozan'da İngilizlere vadedilen Musul'dan vazgeçmek kolaylaşmıştır. Hâdisenin safahatını ve sonunu başka bir yazıda ele alalım inşallah.

13.07.2015

ŞEYH SAİD: ÂSÎ Mİ? KAHRAMAN MI?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Resmî beyana göre İngiliz ajanı gerici ve bölücü bir hâin, Kürtlerin çoğuna göre idealleri için canını feda etmiş bir kahraman, hatta bir evliya.... Yakın tarihin bu münakaşalı şahsiyetinin idamı üzerinden 90 sene geçti. Ama mezarı bile belli değildir.

 

13 Şubat 1925 tarihinde Diyarbekir'in Piran adlı köyünde cereyan eden bir aşiret düğününde, bazı jandarma askerlerinin kadınlara laf atması üzerine galeyana gelen gençlerle askerler arasında kavga çıktı. Karakol kumandanı, aşiretin reisi pozisyonundaki Şeyh Said'den hâdisenin fâillerini teslim etmesini istedi. Bunlar, aynı zamanda asker kaçağı idi. Şeyh, düğün sebebiyle bütün aşiretlerin burada olduğunu, hâdise çıkmasından korktuğunu; düğünün bitmesi üzerine istedikleri kişileri teslim edeceğini bildirdi. Bu tavrı, isyan olarak değerlendirildi.

 

Doğu elden gidiyor

 

Basit bir zâbıta vak'asının böylece büyütülmesi üzerine isyancı pozisyonuna düşen Şeyh Said, artık geri dönülemez bir yola girdiğini görünce, işi ciddiye aldı. Bir sene önce Ankara hükümeti tarafından kaldırılan halifeliği ihya misyonu ile müttefikler toplamaya girişti. Bazı Kürt aşiretleri ve âlimleri kendisine destek verdi; bazıları sonradan desteğini çekti veya para ile elde edildiler. Bazıları ise geri durdu. Nitekim zaman zaman Şeyh Said ile karıştırılan meşhur Said Nursî, Ankara'nın tarafında yer almış; 'Cumhuriyet askerine silah çekilmez' diyerek devletten yana tavrını koymuştur.

Şeyh Said, kendisine katılanlarla beraber 16 Şubat 1925 tarihinde harekete geçti. Birkaç koldan ilerleyip, üzerlerine gönderilen orduları da mağlup ederek Genç, Çapakçur (Bingöl), Maden, Siverek, Varto ve nihayet Elaziz'i düşürdü. Hükümetin örfî idare ilan etmesine rağmen, 10 bin kişilik bir kuvvetle Diyarbekir kuşatıldı. Halkın yardımıyla şehre girildiyse de, geri püskürtüldü. Sultan Hamid'in Suriye'de sürgünde yaşayan ve hiç bir şeyden haberi bulunmayan oğlu halife ilan edildi.

Ankara'nın zaferinden sonra kapatılan Kürd Teâli Cemiyeti'nin yerini alan Azadi adlı gayrı resmî Kürt cemiyeti, Şark'ta aynı zamana denk gelen bir isyan çıkarttı. Şeyh Said'in bu cemiyetle bağı yoktu; ancak kayınbiraderi ve Cibran aşireti reisi albay Halil Bey, Kürt milliyetçilerindendi. Bu sebeple Cibran aşiretinin desteklediği Şeyh Said hâdisesi, Kürtçü bir ayaklanma zannedilmiştir. Üstelik Şeyh, Zaza idi.

O sıralar hükûmetin icraatlarından şikâyetçi olan bir kitle, Ankara kahramanlarının yer aldığı, cumhuriyetçi, fakat liberal Terakkiperver Fırka etrafına kümelenmişti. İstanbul gazeteleri de hükümeti alabildiğinde tenkit ediyordu. Ortalığı teskin için, partinin kurucusu Fethi (Okyar), başbakanlığa getirilmişti. Fethi Bey, hâdisenin örfî idare (sıkıyönetim) ile çözülebileceğini söyledi ise de, siyasî rakipleri için bu bir fırsattı.

Fethi Bey vazifeden alınarak, İnönü 3 Mart'ta tekrar iktidara getirildi. Ertesi günü Takrir-i Sükûn Kanunu'nu çıkararak sert tedbirler aldı. Bazı aşiretlerin elde edilmesiyle, 26 Mart'ta isyancılar bozguna uğratıldı. Bir yakınının ihbar ettiği Şeyh, 25 Nisan'da Varto yakınında yakalandı.

 

İdamlar aylarca sürdü

 

Hukukçu olmayanların vazife yaptığı, kararlarının temyizi bulunmayan; hukuk ve adalet gibi mefhumlardan tamamen ârî, politik mahkemeler (İstiklal Mahkemeleri) devreye girdi. Diyarbekir İstiklâl Mahkemesi, gerçekten Kürt milliyetçisi olan birkaç kişiyi beraat ettirirken, 63 yaşındaki Şeyh Said'i 28 Haziran 1925'de Kürtçülük ithamıyla idama mahkûm etti; hüküm, 20 Eylül 1925'de infaz edildi. Cesedi Dağkapı'da askerî mıntıka içinde meçhul bir yere gömüldü.

Hâdiseyle alâkası bulunmayan, ama Kürtçülüğün ideologlarından olarak görülen Seyyid Abdülkâdir ve oğlu da İstanbul'daki evlerinden alınarak Diyarbekir'e götürüldüler ve 27 Mayıs'ta Ulu Câmi önünde asıldılar. İdamlar aylarca sürdü. 500'e yakın kişi asıldı. Harekât mıntıkasındaki köyler bombardıman edildi; isyanla doğrudan alâkası bulunmayan binlerce kişi öldü. Seyyid Abdülkâdir ve Şeyh Said'in aile ve aşiretleri dağıtıldı.

O zamanlar henüz petrol havzası Musul'un Türklere mi, İngilizlere mi ait olacağı hususu karara bağlanmamıştı. Ankara, gerektikçe Kürtçü veya şeriatçı olarak lanse ettiği isyanın, Türk ordusunun Musul'a girişini engellemek için İngilizler tarafından çıkarıldığını veya desteklendiğini iddia etti. Halbuki Musul'dan Lozan'da vazgeçilmişti. Öyle bile olsa bu taviz de amme efkârına karşı Ankara'nın elini kolaylaştırmıştır.

Halbuki Şeyh Said isyanı, basit bir zabıta vak'ası ile başlayan, yani uzun uzadıya planlanmış olmayan dinî bir isyandır. Şeyh, mahkemedeki müdafaasında da hep bunu vurgulamıştır. İdealize ettiği devletin başında bir Türk şehzâdesini görmeyi istemiştir. O zamanki bazı ulema, Şeyh Said'i davasında haklı bulmakla beraber, alt edemeyeceği bir güce karşı isyan ettiği için tenkit ederler. Nitekim İslâmiyet, insanın kendisini tehlikeye atmasını ve kendisinden güçlü düşmana saldırmasını yasaklar.

İsyanın, demokrasinin hâsıl ettiği serbestlik ortamı ve muhalefet partisinin liberal sözlerinden cesaret aldığı iddia ediliyordu. Muhakeme esnasında isyan fikrini İstanbul gazetelerinden ilham aldığını söylemesi karşılığında Şeyh Said'e kurtuluş va'dedilmişti. Nitekim bu bahaneyle demokrasi askıya alınarak partiler yasaklandı. Terakkiperver Parti kapatıldı. Basın hürriyeti kaldırıldı; İstanbul'daki muhalif gazeteciler tutuklanarak hapse konuldu. Muhalifler sindirildi. Doğuda yaşayan ve halka tesir etmesinden korkulan aşiret reisleri ile din âlimlerinin tamamı aileleriyle batıya sürgün edildi; bazıları hiç dönemedi. Din aleyhtarı icraat sıkılaştırıldı. Tekkeler kapatıldı. Memleket tek partinin dikensiz gül bahçesine dönüştü. 

20.07.2015

xxxxxxxxxxx
 

"BEDELİ ÇANAKKALE'DE ÖDENECEKTİR!" Tarihe geçen şanlı bir kalpazanlık hikâyesi

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Çanakkale'deki birliğinin ihtiyacı olan kamyon lastiklerini karaborsadan bulan, ama parası olmayan yedek subay Mehmed Muzaffer Bey, akla gelmeyecek bir plan düşünür...

Osmanlı Devleti'nin son senelerinde uğradığı bâdireler ve içine düştüğü harb ateşi, elbette halkı da kavurmuştur. Askerlikten muaf veya tecilli olan niceleri, bu arada fakülte ve lise talebeleri askere alınmıştır. Hatta Cihan Harbi yıllarında, nice mektepler mezun vermemiştir. Çünkü hiçbiri, cepheden geri dönmemiştir.

Bunlardan bir tanesinin, Galatasaray Sultanîsi talebesi Mehmed Muzaffer Bey'in hikâyesi bambaşka bir maceradır. 19 yaşında askere gönüllü yazılan Mehmed Muzaffer, 3 aylık bir talimden sonra Mart 1916'da Çanakkale cephesine gönderildi. Düşman birkaç ay evvel artık mıntıkayı terk etmiş; buradaki birliklerin çoğu başka cephelere sevk edilmişti. Mehmed Muzaffer, alay kumandanlığında vazifelendirildi. 

Kamyon ve otomobil lastiği, birliklerin en mühim ihtiyaçlarındandı. Mehmed Muzaffer'in birliğindeki 2 kamyon ve 2 otomobil için lastik lazım oldu. Bunun için Mehmed Muzaffer vazifelendirilerek İstanbul'a gönderildi. Lastikler karaborsaya düşmüştü. Mehmed Muzaffer uzun aramalardan sonra Karaköy'deki bir Yahudi'nin dükkânında buldu. Fiyatı çok yüksekti. Pazarlık yaptı, söz kesildi. Tahsisatı almak üzere bugün Bayezid'de İstanbul Üniversitesi'nin yerinde bulunan Harbiye Nezâreti'ne gitti. Levâzım işlerine bakan yarbay, askerin üzerine kaput, ayağına postal alınamayan bir zamanda bu parayı veremeyeceğini söyledi.

Mehmed Muzaffer, bir plan düşündü. Tüccara, kâime (kâğıt para) verileceğini, bunun da akşam tahsil edileceğini, malları koyacak yeri olmadığı için sabah ezanında gelip alacağını ve vapura yetiştireceğini söyledi. Hükümet, harb sırasında, üzerinde karşılığı harbden sonra altın olarak ödenecektir yazılı kâğıt paraların kabulünü tüccara mecbur etmişti.

Mehmed Muzaffer ertesi gün sabah erken merkez kumandanlığından aldığı araba ile tüccarın dükkânına dayandı; loş ışık altında malları teslim aldı; bedelini ödedi; az tutan para üstünü de aldı. Dört nala Sirkeci'ye vardı. Mallar acele gemiye aktarıldı. Gemi denize açıldı. İş tamamlanmıştı...

Üç gün sonra tüccar 100'lük banknotu bozdurmak üzere Osmanlı Bankası'na gittiğinde, ortalık karıştı. Para sahte idi. O zaman piyasada tedavülde bulunan en yüksek para 50'lik idi. Mehmed Muzaffer, banknot basımında kullanılan kâğıdın aynısını kırtasiyecilerde bulmuş; bütün gece boyu çini mürekkebi ve boya ile sahtesini yapmıştı. Paranın üzerindeki "Bedeli Derseadet'te altın olarak tesviye olunacaktır" ibaresini de, "Bedeli Çanakkale'de tesviye olunacaktır" şeklinde değiştirmişti.

Tüccar işi büyütmedi. Ancak hâdiseyi işiten Şehzade Abdülhalim Efendi, bu sahte parayı, altın olarak karşılığını verip satın aldı. İçi kadife dışı sedef kakmalı bir mücevher kutusuna koyup İstanbul Polis Okulu'ndaki Emniyet Müzesi'ne teslim etti. Mehmed Muzaffer'in hikâyesi, sınıf arkadaşı gazeteci Naci Sadullah tarafından Parmak İzi mecmuasında neşredildi. Paranın peşine düşen Galatasaraylı tarihçi Ziyad Ebuzziya, kutusu kaybolmuş ve kendisi de perişan bir halde buldu. Şimdi Polis Laboratuvarı Daire Başkanlığı Grafoloji ve Sahtecilik Şubesi'ndeki bir dosyadadır...

Mehmed Muzaffer, daha sonra Sina cephesine gönderildi. Nisan 1917'deki 1. Gazze muharebelerinde yaralandı. Mülâzımlığa (üsteğmenliğe) terfi etti. İyileştikten sonra tekrar birliğine döndü. 6 Aralık 1917'de Gazze'ye giren İngilizlerle yapılan sokak müsademelerinde şehid düştü.

19 yaşında, sanat erbabı olmayan, grafikerlikten anlamayan bir gencin, fotokopi, kompüter, yazıcı bulunmayan ve fotoğrafın yaygın olmadığı bir devirde bir gecede böyle bir 'eser' meydana getirmesi şaşılacak bir şeydir. Demek ki Osmanlı liselerinde okuyan çocuklar, yüksek bir şuur yanında, belli meziyetler de kazanmaktadır. Cihan Harbi, işte bu tahsilli nesli tırpan gibi biçmiştir.

 

ABDÜLHALİM EFENDİ KİMDİR?

 

Sultan Abdülmecid'in tahta çıkmayan çocuklarından Selim Süleyman Efendi'nin oğludur. İttihatçıların, şehzâdeleri Alman usulü tahsil ve terbiye etme politikası çerçevesinde Almanya'da tahsil yaptı. Prusya Kraliyet hassa alayında yüzbaşı rütbesiyle staj gördü. Gönüllü olarak Balkan Harbi'ne katıldı; yaralandı. Cihan Harbi'ne miralay (albay) rütbesi ile katıldı. Yunan Harbi sırasında birçok arkadaşının Anadolu'ya geçmesine yardımcı oldu.

Harbiye Nâzırı ve devletin bir numaralı adamı Enver Paşa'nın kayınbiraderi olduğu için, popüler bir şehzâde idi. 1920'de adına tertiplenen futbol kupasını, Fenerbahçe kazanmıştır. Motosiklete merakı vardı ki o devir bu dikkat çekici bir şeydir. Yılmaz Öztuna, "Saltanat devam etseydi, Mustafa Kemal'in taht için tercih edeceği birkaç şehzâdeden biri idi" diyor. Ankara hareketini desteklemenin mükâfatını sürgün edilerek görmüş oldu.

Abdülhalim Efendi, 1924'te 30 yaşında iken hânedan ile beraber çıktığı gurbet hayatına 2 sene dayanabildi. 1926'da Paris'te siroz hastalığından vefat etti. Sürgünde vefat eden ilk şehzâdedir. Kendisinden 10 gün evvel vefat eden Sultan Vahîdeddin'in cenâzesi ile beraber Cenova'dan vapurla Beyrut'a nakledilmiş; Şam'da Süleymaniye Câmii hazîresinde defnolunmuştur. Hemen herkes tarafından sevilip sayılan bir zât idi.

Şehzâde'nin beraberce sürgüne çıkan kızı Fatma Sâmire Sultan (1920-2000), Mısır'ın Rio Sefiri Dr. Hüseyin Şevki ile evlendi. New York'ta kızının yanında vefat etti. Abdülhalim Efendi'nin Paris'te dünyaya gelen oğlu Cengiz Efendi (1925-1950) ise, bir boks müsabakasında aldığı darbeden dolayı beyin kanaması geçirerek vefat etti.

Tarihe geçen şanlı bir kalpazanlık hikâyesinin baş aktörü Mehmed Muzaffer, 'biçilen gök ekin' gibi hayata veda ederken, maceranın görünmeyen aktörü Şehzâde Abdülhalim Efendi gurbet acısına mahkûm edilmiştir. Mehmed Muzaffer'in macerası, son zamanlarda tekrar hatıra geldi; filmlere mevzu oldu. Ama parayı satın alıp bugüne intikalini temin eden Şehzâde Abdülhalim Efendi'yi bugün hatırlayan kalmamıştır.

27.07.2015

İSTANBUL'UN KAPILARI

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Eskiden şehir denince, surlar; sur denince de çeşitli isim ve biçimlerde kapılar akla gelirdi. Böylece şehri düşmana karşı korumak kolaylaşırdı. Şehre girip çıkan da bu kapılar vasıtasıyla kontrol edilirdi. Sabah, güneşle açılır, akşam güneş batınca kapanırdı.

 

İstanbul surları da 4 defa yapılıp yıkılmıştır. Bugünki şekli MS 408'de İmparator Theodosius tarafından verilmiştir. Kara tarafında, iki sıra sur ve arasında hendekler vardı. Bu iki surun arası 70 m kadardı. Bu surlar üzerinde 400 kule ve 55 kapı bulunuyordu. Nice güçlü ordular bu surları geçememiş; önlerinde perişan olup dönmüşlerdi. Bugün Marmara ve Haliç surlarının büyük kısmı yıkılmıştır. Kara surlarının yarısından fazlası harap vaziyettedir.

Sur üzerindeki kapıların bir kısmı askerî, diğerleri sivil maksatlı idi. Askerî kapılar, basit; sivil kapılar ise daha mimarî hususiyetlere sahip kapılardı. Türkler, şehri fethettikten sonra artık bir işe yaramadığı için askerî kapıları örerek kapattılar. Bazı yerlere de ihtiyaç nisbetinde yeni kapılar açtılar.  

Sur kapıları umumiyetle mermer kemerlidir. Yanlarındaki merdivenlerle sura çıkılabilir. İcabında kapatmak üzere demir kapıları ve parmaklıkları vardır. Ana kapılar, iç ve dış olmak üzere iki kapıdan müteşekkildir. Bugün ortasından cadde geçen 2 tanesi dışındakiler bir arabanın geçemeyeceği kadar dardır. Bazısının üzerinde Bizans yâdigarı kabartmalar ve yazılar veya Osmanlı devrinden kalma kitâbeler yer alır. Zamanımıza 40'dan azı intikal etmiştir. Bugün kara surları üzerinde bazısı Bizans'tan kalma, bazısı Türkler tarafından açılmış 11 kapı bulunmaktadır.

Kara surları üzerinde Marmara tarafındaki ihtişamlı Altınkapı veya Yaldızlıkapı (Porta Aurea) vardır. İmparatorların zafer alayını yaptıkları merasim kapısıdır. Edirne cihetindeki ana cadde (Via Egnatia) bu kapıdan geçer ve Mese adıyla şehrin içinden Ayasofya ve kraliyet sarayına uzanırdı. Altınkapı kanatları sebebiyle bu isimle anılmıştır. Vaktiyle üzerinde heykeller bulunan bir zafer takı idi. Sonra surlarla birleştirilmiştir. Şimdi mezarlık içinde otların arasında kalmıştır.

Altınkapı'nın 100 m ilerisinde Yedikule Kapısı vardır. Adını yakınındaki Yedikule zindanından alır. Osmanlılar zamanında savaşa giren ülkenin elçisi burada ağırlanırdı. Hazinenin bir kısmı da burada saklanırdı.

Bu kapıdan itibaren, eski hendeklerin yerinde bulunan bostanlar başlar. Sonra Belgradkapı (Porta Ksilokerkos) gelir. Eskiden buraya Kapalı Kapı denirdi; çünki XII. asırda örülmüştü. 1886'da Balıklı Rum Hastanesi'nin irtibatı için tekrar açıldı. Kanuni Sultan Süleyman zamanında fethedilen Belgrad şehrinden getirilmiş esirlerin civarında iskânından dolayı bu ismi almıştır. Bu kapıda müdafaa kuleleri vardır.

500 m ileride Silivrikapı (Porta Pege) yer alır. Bu kapı da Bizans zamanında kraliyet düğünlerinin yapıldığı Silivri'ye giden yol üzerindedir. Kapının üzerinde bir Osmanlı askerinin gürzü yer alır. Müsabaka kazanan sporcunun, silahını duvara asmasına dair eski bir geleneğin işaretidir.

Mevlanakapı (Rhesium, Porta Rhegion), adını, sur dışındaki Yenikapı Mevlevihanesi'nden alır. Surları yaptıran Theodosius devrinden kalma en orijinal kapı budur. Bizanslılar buraya Rus Kapısı derdi. Sur dışında yaşayan Rus asıllı topluluklar şehre sadece bu kapıdan girebilirdi.

Biraz ileride Topkapı (Porta Romanos) vardır. Burası fethin sembollerindendir. Zira rivayete göre Sultan Mehmed, şehre bu kapıdan girmişti. Türk topları buraya yerleştirildiği ve duvarlarındaki top güllelerinden dolayı bu ismi almıştır. Şimdi büyük bir cadde üzerindedir.

Sırada Sulukule Kapısı (Porta Pempton) vardır. Şehre giren Lykos deresinin üzerinde yer aldığı için bu ismi almıştır. Surların en zayıf noktasıdır. Fetih sırasında ilk Türk askerleri şehre bu kapıdan girdi. Ulubatlı Hasan adlı bir yeniçeri bayrağı surlara burada dikti.

Birkaç yüz metre sonra Edirnekapı (Porta Harisius, Andrinopolis) gelir. Burası İstanbul'un 7 tepesinden biridir. Edirne yolu üzerinde bulunduğu için bu ismi almıştır. Mal getiren esnaf, şehre buradan girebilirdi. Bu sebeple içerideki ilk semt Karagümrük adını taşır. Eyüp'te kılıç kuşanan padişahlar da bu kapıdan şehre girerdi. Bir nevi merasim kapısıydı. Buradan da şimdi bugün büyük bir cadde geçmektedir.

Sırada Eğrikapı (Porta Regia) vardır. Yolun eğriliği sebebiyle bu ismi almıştır. Fetih sırasında en kanlı çarpışmalar burada olmuş, son Bizans imparatorunun ölüsü burada bulunmuştur.

 

Yeni kapınız!

 

Geleceği bildiğini iddia eden birini haksız çıkarmak isteyen padişah, "Bil bakalım, şehre hangi kapıdan gireceğim?" diye sorar. Adam, bunu bir kâğıda yazar ve şehre girmeden açmamasını ister. Padişah deniz surları üzerinde bir kapı açılmasını emreder ve şehre buradan girer. Sonra kâhinin verdiği kâğıttaki zekice yazıyı okur: "Yeni kapınız hayırlı olsun padişahım!" Yenikapı, bugün şehrin feribot iskelesinin bulunduğu yerdedir.

03.08.2015

ZEYTİNE AND OLSUN Kİ..."

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Zeytin, Mukaddes Kitaplarda ismi övgüyle geçen bir yiyecek. Kur'an-ı kerimde en çok ismi geçen meyvelerden biri. Hatta zeytine yemin edilerek başlayan bir sure bile var.

 

Hazret-i Âdem cennetten çıkarılırken ağzına sakladığı üç tohumu dünyaya gelince ekmişti. Bunlar sedir, servi ve zeytin ağacıdır. Zeytin, açık yeşil nazik yapraklarıyla tabiata bambaşka bir güzellik katar. Leylak, yasemin gibi süs bitkileriyle aynı familyadandır. Kışın bile dökülmeyen açık yeşil yaprakları, bir renk cinsine isim olmuştur. Nisan-Mayıs aylarında yeşilimsi-beyaz renkli çiçekler açar. Oval ve eriksi meyveleri, Ekim ile Ocak ayları arasında olgunlaşır. Önceleri yeşil renkli, daha sonra mor veya siyah renge döner.

Uzun ömürlü bir Akdeniz bitkisidir. Kudüs'de, Getsemane Bahçeleri'nde Hazret-i İsa'yı görmüş 2000 yaşından büyük zeytin ağaçları hâlâ ayaktadır. Killi-kireçli ve su geçirebilen toprakları sever. Ilık rüzgârlı yamaçlara da hayır demez. Anavatanı Anadolu'dur. Bir kol, Ege adalarından Yunanistan, İtalya, Fransa ve İspanya'ya kadar uzanmış ve buradan Kuzey Afrika'ya geçmiştir. Suriye'den de, Mısır ve Fas'a kadar uzanarak bütün Akdeniz sahillerini sarmıştır. Üçüncü bir kol da Afganistan ve Pakistan'a uzanmıştır. Kudüs'ün tepelerinden biri Zeytindağı adını taşır.

Ortadoğu'da çokça yetişen zeytin ağacı, hem Kur'an'da, hem de hadîslerde mübarek ağaç diye vasıflandırılır. Hazret-i Peygamber zeytini de, zeytinyağını da medheder. Umumiyetle ikisini de ekmeğe katık yaparak yerdi. Hadis-i şeriflerde, 'Mübarek ve hoş bir ağaçtan çıkan zeytinın yağını katık yapın; ayrıca onunla yağlanın. Onunla tedavi olmaya bakın. Basur başta gelmek üzere 70 derdin devası ondadır' diye geçer. 'Patlıcanı zeytinyağlı pişiriniz' şeklinde bir hadis vardır. Hurma, su ve tuzla beraber oruç açılan 4 kutlu yiyecekten biridir. Üzerine sa'ter (kekik) serpilmiş zeytinyağı, Arap sofralarında yer bulur. Fakat zeytin öyle değildir. O kadar zaman Ürdün, Suriye ve Lübnan havalisinde yaşadım; zeytine rağbet edildiğini görmedim. Her taraf zeytin ağacı olduğu halde, meyvesi dibine dökülür; İtalya ve Yunanistan'dan zeytin gelirdi.

Bu kadar övülmesine rağmen, bilhassa zeytinyağı, lâzım gelen itibarı görmemiştir. Yalnızca yaralara ve bilhassa kırık-çıkığa sürmek üzere ilaç olarak kullanılır; evlerde küçük bir şişe saklanırdı. Kimse bunu katık olarak kullanmayı düşünmez; hele yemeği hiç pişmezdi. Zira zeytinyağı ağırdır. O zaman şimdiki gibi rafine de edilmediği için pişince kötü kokardı. 

Müşkülpesent kızımız 'Zeytinyağlı yiyemem, basma fistan giyemem' diye zeytinyağını basmayla bir tutarak aşağılasa bile, sevgiliyi 'Zeytin gözlüm' diye överler.

Safra kesesine, hazma, kabızlık ve şişkinliğin giderilmesine, karaciğerin temizlenmesine, kan çıbanı, egzama, pişik ve el-ayak çatlaklarına, raşitizm ve saç dökülmesine faydalıdır. Zeytin yaprakları kaynatılarak suyu içilirse, idrar söktürür, tansiyonu ve şekeri düşürür. Dalından diş temizlemek üzere misvak yapılır. Mideyi doldurmadığı halde, gıdalı olduğundan, riyazet yapan dervişlerce tercih edilir. Bizde, peynir, tereyağı ve reçelle beraber sabah kahvaltısının dört ayağından biridir.

Zeytinyağının mutfağımıza girişi, Rumlar ve onlardan gören adalı Türkler sayesindedir. Çok da iyi olmuştur. Zeytinin en güzel yetiştiği yerler de Osmanlı coğrafyasına dâhildir. Bilinen 117 çeşidinden Ayvalık'ın yuvarlama, Nizib'in kapan, Tire'nin çekişte, İzmir'in memecik ve erkence, Mardin'in halhalı, Akhisar'ın uslu ve domat, Artvin'in butko, Antalya'nın tavşan yüreği, Mersin'in sarı ulak, İznik'in çelebi, Antakya'nın haşebi ve safrani, Gemlik'in kıvırcık veya trilye zeytinleri meşhurdur. Sofralık zeytin istihsal ve istihlâkinde Türkiye dünyada 1. sıradadır. İspanya, Yunanistan ve İtalya onu takip eder. Ama kişi başına tüketilen zeytinde, memleketimiz 4. sıradan da aşağıdadır.

Bunların bir kısmı yağlık, bir kısmı sofralık olarak değerlendirilir. Ege'nin zeytini yağa, Marmara zeytini sofraya münasiptir. 'Kapan', asidi yüksek olduğu için yağda kullanılır. Meyvesi morumsu 'uslu' yağlıktır. 'Domat' ve 'yuvarlama', yağlıktır ama, lezzeti sebebiyle sofrada da tutulur. 

'Çelebi', 'sarı ulak' ve 'tavşan yüreği' yağ nisbeti düşük olduğu için sofralıktır. Yağ nisbeti düşük 'memecik' çok yaygındır. 'Çekişte', çekirdeği eğri bir zeytindir. 'Kalamata', iri meyvelidir; soğuğa hiç dayanamaz; sofralıktır. 'Haşebi' sofralık; 'safrani' yağlıktır. 'Erkence' hiç muamele görmeden de yenebilir. 'Kuru sele' buruşuk, çirkin, ama tatlıdır; çok tutulur. Zeytin toplandıktan sonra, tülbende sarılıp arada bir kat kaya tuzu olmak üzere selelerde bekletilir, buna sele zeytini denir. Koyu siyah, eti çekirdeğinden kolay ayrılan 'kıvırcık' salamuraya pek elverişlidir. İspanyolların meşhur sofralık zeytini 'manzanilla' ile rekabet edecek kalitededir.

 

Kandildeki zeytinyağı

 

Zeytinyağı, eskiden aynı zamanda en makbul aydınlanma maddesiydi. Kandillere konur; ortasına fitil yığılır ve yakılırdı. Mescidlere yapılan en makbul sadaka, kandiller için zeytinyağı idi. Kur'an-ı kerim, Hazret-i Peygamber'i ateş dokunmadan ışık veren zeytinyağı kandiline teşbih eder. Müfessirler der ki: "Kur'ân-ı kerîm okunup bildirilmese bile, onun mübârek yüzü, peygamberliğine ve yüksek derecelerine delâlet eder."

Gülistan'da anlatılır: Mescidin yağına hırsız dadanmış. Bir gece yine mescide girmiş; heybesinden çıkardığı ekmekleri banarak kandillerdeki yağı tüketirken, elinde sopasıyla bekçi yanında bitmiş. "el-beytü beytullah, ez-zeytü zeytullah ve ene Abdullah [Ev Allah'ın evi, yağ Allah'ın yağı, ben de Allah'ın kulu] diyecek olmuş; bekçi "ve hâzâ celdetullah" [Bu da Allah'ın sopası] diye girişmiş...

10.08.2015

SAHTE OSMANLILAR

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Osmanlıların, İslâm tarihindeki parlak rolünü ve itibarını gören bazıları, kendilerini hânedana nisbet iddiasında bulunmuşlardır. Bu sahte iddiaları ile çok safdilleri de kandırmaya muvaffak olmuşlardır. Böylesine, Romanov, Habsburg gibi Avrupa hânedanlarında da rastlanır.

Ankara Savaşı sonrasında Emir Timur'un Semerkant'a rehine olarak götürdüğü Şehzâde Mustafa olduğu iddiasıyla 1419'da Rumeli'de birisi ayaklandı. Uzun süren mücadelelerden sonra yenilip asılan bu şahıs, Osmanlı hükûmetince 'düzmece' kabul edildi. Düzmece olmadığına inananlar da vardır.

Türk korkusunu bertaraf etmek için kullanılan vasıtalardan biri de sahte taht vârisleri olmuştur. Bilhassa XVII. asırda bunlardan boldur. Sultan II. Murad'ın oğlu olduğu iddia edilen Bâyezid, Calixtus Ottomanus adıyla Papa tarafından vaftiz edilmiş; Alman İmparatoru III. Friedrich'in maiyetinde gezmiş; kendisine şato verilmiş; 1496'da ölmüştür. Hakkında romanlar yazılmıştır. 1615'lerde Sultan III. Mehmed'in büyük oğlu olduğunu iddia eden Yahya adında bir Rum, Avrupa saraylarını dolaşmıştır. Sultan II. Osman'ın Ahmed adındaki şehzâdesi olduğunu iddia eden biri (1620-1706), Papa IX. Clementus tarafından vaftiz edilmiş; soyu Osmani adıyla Malta'da bugüne kadar gelmiştir. Halbuki Sultan II. Osman'ın yegâne oğlu Ömer ve Mustafa bebekken ölmüştür. Bir de Padre Ottomano adıyla padişahın oğlu olduğu iddia edilen bir genç vardır. Hacca giderken gemisi Venediklilerin eline düşen harem ağasının câriyesinin çocuğudur. Yıllarca Avrupa'da dolaştırılarak Fransa tarafından 1660'da Osmanlı tahtının vârisi ilan edilmiş; Venedik Harbi vesilesiyle Osmanlılara karşı kullanılan bu zavallı genç nihayet manastıra kapanarak Malta'da veremden ölmüştür.

Ahmed Nadir adında Polonya muhtedisi bir Rus ajanı; Sultan IV. Mustafa'nın oğlu olduğu iddiasıyla dünyayı dolaşmış; 12 lisan konuşan bu genç, Mısır'da yaverliğe getirilmiş; sonra (vazifesi bitmiş olacak ki) birdenbire kaybolmuştur. Bu sefer Lazar Brancovan adıyla Romanya'da ortaya çıkmış; Brancovan hânedanının vârisi olduğunu iddia ve sahte vesikalar ibraz etmişse de, kabul görmemiştir.

Bir Akkoyunlu tarihindeki bilgilere istinâden Sultan II. Murad'ın, Şehzâde Yusuf adında bir oğlu olduğu; Sultan Fatih tahta çıkınca Tebriz'e kaçırıldığı; buradan da Hindistan'a geçerek Âdilşahlar devletini kurduğu ve Osmanlı soyundan geldiği iddiasında bulunduğu söylenir.

Cem Sultan soyundan geldiğini iddia edenler Avrupa'da hâlâ mevcuttur. Maltalı arkeolog George Alexander Said-Zammit, Cem Sultan'ın 17. kuşaktan torunu olduğu iddiasındadır. Güya Cem Sultan'ın Rodos'ta kalan oğlu Murad şövalyeler tarafından vaftiz edilerek Pierre adını almış; Maria Concetta Doria adında bir İtalyanla evlenmiş. Papa tarafından prens yapılmış. Oğlu Cem ise Nicola Saytus adıyla Malta'da yaşamış; 1536'da ölmüş. Halbuki Rodos fethedilince (1522), Cem Sultan'ın oğlu Murad ve torunu Cem olduğu iddia edilen iki şahıs, padişahın emriyle idam edilmişti. Zammit, o zamanki hânedan reisi Osman Ertuğrul Efendi'ye bir mektup yazarak bulduğu vesikaları ibraz etmiş; Osman Efendi, 'Sizi bir Osmanlı şehzâdesi olarak kabul edemem. Siz artık Papalık Prensi sayılırsınız' cevabını vermiştir.

1937'de İskenderiye'de Salâhaddin adında biri, Sultan Hamid'in oğlu olduğu iddiasıyla, bazılarını dolandırmaya çalışmış; hükümetçe hapsedilmişti. Bu sahtekârlardan biri, 50 senedir Amerika'da yaşayan Nadine Dowson Arabyan (1943) adında bir Ermeni kadınıdır. Babasının, Sultan Hamid'in İran prensesinden doğan oğlu olduğunu iddia eder. Başına fes geçirip kendisini IV. Selim adıyla padişah ilan eden bu adam, İskenderiye'de hânedanın da doktorluğunu yapan bir Fransız'ın üvey oğludur. 1991'de ölmüş; yerine torunu Nubar'ı bırakmıştır. Operet librettosuna benzeyen bu trajikomik maceranın vesikası, oyuncularının beyanlarıdır. Anlatılanların her kelimesi uydurmadır. Bir zamanlar gürültülü milletvekilliği ile adından söz ettiren Merve Kavakçı, Nadine'i gerçek sultan sanıp Amerika'da ziyarete giderek röportaj yapmıştı.

Gazeteci İsmet Bozdağ, son zamanlarında evlenip birkaç sene evli kaldığı karısı Hanzade Ulusoy'un Sultan Hamid'in torunu olduğunu iddia etmiştir. Karısının ölümünden 2 sene sonra ortaya attığı bu iddiaya şaşılmaz. Zira daha evvel de Sultan Hamid'in hatıraları diye iki uydurma kitap neşretmiştir. Kanada'da modellik yapan ve Prens Konstantin adını kullanan bir genç de, Sultan IV. Mustafa'nın soyundan geldiği iddiasındadır. Bu da uydurmadır.

Vaktiyle Paris'te Prens Salih adıyla hânedan mensubu olduğunu iddia eden; bu sıfatla Papa, Chirac, Ürdün ve Fas meliki gibi devlet adamlarına mektup yazarak çoğunu 25 biner frank dolandırmaya kalkan bir sahtekâr vardı. Erbakan'a bile mektup yazıp cevap almıştı. "İslâmcılık" iddiasındaki kişilerin, Osmanlı tarihi hususundaki bilgisizlikleri şaşırtıcıdır. Bu adam, Fransa'daki hânedan mensupları tarafından tesirsiz hâle getirildi. Büyükada'da oturan Nesrin adında meczup bir kadın, kendisini Neslişah Sultan diye tanıtarak çeşitli cemiyetlere girip çıkmaktadır. Hânedan mensupları, bu gibi sahtekârlara engel olmak maksadıyla, merkezi Paris'te bulunan Osmanlı Hânedanı Vakfı'nı (Maison d'Ottoman) kurmuşlar ve bir de şecere neşretmişlerdir...

17.08.2015.

HAMUR İŞLERİNDEN UZAK DURMAK NE MÜMKÜN!

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Doktorlar "Üç beyazdan uzak durun" dese de, hamur işlerinin hatırını sormamak Türk terbiyesine yakışmaz...

 

Şark dünyasında, ekmek sofranın esas rüknüdür. Ekmeksiz doyulmaz. Pilavla, hatta neredeyse börekle bile yenir. Hatta yemek azsa, "Biraz da ekmek buyurun!" diye hatırlatılır.  Yalnız ekmek değil, ekmek ailesinin diğer ferdleri de pek itibarlıdır. Bunlarsız ziyafet sofrası olmadığı gibi, çayın yanında 'ikram' denince de akla hamur işleri gelir. 

Kaliteli buğday unundan mayasız ve ekmek dilimi şeklinde yapılan peksimet, muhafaza kolaylığı bakımından bilhassa seferde çok işe yarar. Umumiyetle askere verilir; sulu yemeğe batırılarak yenir. Aslı Farsça 'beksimât'tir. 'Katı ekmek' mânâsına gelir. Bunu Yunanlar da bilir ve 'peksimati'" derler.

Yarma (gendime) denilen ve uçları kırılarak kabaca öğütülmüş buğday, çorbalarda ve aşure gibi tatlılarda çok kullanılır. Yine bir buğday mamulü bulgur bilhassa köylük yerde halkın aslî gıdasıdır. Zira pirinç, her yerde yetişmez ve bu sebeple de pahalıdır. Pirinç, şehirli yemeğidir. I. Cihan Harbi sırasında kıtlık çıkmış; yine de kolay bulunmayan bulgura, o zaman devletin 1 numaralı adamından kinaye ile "Enver Paşa Pirinci" denmişti. Hatta bulgur karaborsasıyla zengin olan birinin köşküne Bulgur Palas adı takılmıştı. Bulgur, kaynatılmış buğdayın öğütülmesiyle elde edilir. Elendikten sonra geriye kalan ince bulgura, düğür (düğü, düğürcük) denir. Düğür, hem müstakil cıvık pilav gibi yemek olarak pişirilir; hem de dolma ve köfte harcında kullanılır. Düğürün de ufağı, çorbalara katılır...

Hamurdan çeşitli şekillerde, ama ekseri şerit hâlinde kesilerek hazırlanan erişte, bir çeşit makarnadır. Hem makarna gibi haşlanıp üzerine yağ dökülerek yenir; hem de çorbalara konur. Aslı Farsçadır ve 'şerit' mânâsına gelir. Islatılıp kurutulmuş buğdayın iri öğütülmesiyle elde edilen kalın buğday unu denilebilecek olan irmik, çorba, yemek ve tatlılara konur. İrmik helvası pek meşhurdur. Revani ve hoşmerim de irmikten yapılır.

Tarhana, domates, biber, soğan, nane gibi kokulu otlar, baharat, yoğurt veya süt katılarak mayalanmış hamurun, kurutulup ufalanmasıyla elde edilen kıymetli bir gıdadır. Buna un tarhanası denir. Çorbası yapılır. Yarma denilen ve uçları kırılarak kabaca öğütülmüş buğdayın, yoğurt veya sütle karıştırılıp kurutulmasıyla elde edilen yarma tarhanası da vardır. Türkmen tarhanası da denir. Domates ve baharat katıldığı da olur. Bunun da hem şalgam katılarak çorbası, hem de pilav gibi, ama biraz cıvıkça yemeği yapılır. Tarhananın aslı Farsça 'terîne'dir. 'Tregana' adıyla Yunan mutfağında da rastlanır.

 

Buğra Han Böreği!

 

Kuskus, un, süt, yumurta ve irmikten mamul ufak taneli kurutulmuş hamura denir. Mağrib (Fas, Cezayir, Tunus) orijinlidir ve kelime Arapça'da 'hamur kırpığı' manasına gelir. Mağrib'de yahninin miyânesi iken, Anadolu'da pilava benzeyen; ama makarna lezzetinde yemeği pişirilir. Bir başka buğday mamulü olan simit, halka şeklinde pişirilmiş ve üzerine susam serpilmiş bir tür çörektir. Halkın en rağbet ettiği ekmek mamulüdür. Sabah kahvaltısında ve ikindi çayında tercih edilir. Şimdiki fast-food gibi, ucuz ve gıdalı bir şekilde öğün geçiştirmeye yarar. Peynire çok yakışır. Eskişehir'in, Ankara'nın, İstanbul'un simidi birbirine benzemez. Aslı Arapça 'beyaz ekmek' mânâsına 'semîd'dir.

Yufka esas maddesi olmak üzere çeşit çeşit börek yapılır. Böreksiz ziyafet olmaz. Eski bir Türk yemeğidir. Rivayete göre aslı 'buğrek'tir ve bu adı da meşhur Türkistan hükümdarı Buğra Han'dan almıştır. Puf böreğinden, kıymalı yarı çiğ Tatar böreğine; Arnavut menşeli pırasalı böreğinden, kol böreğine kadar çok çeşidi vardır. Hem yemekte, hem de öğün arasında yenir. Evlerden ziyade, tepsi ile götürülüp mahalle fırınlarında pişirtilirdi. Hamur mamullerinden pide, katmer ve pişi sevilerek yenir. Pidenin beldelere göre açık veya kapalısı, kıymalı, kuşbaşılı, kavurmalı, yumurtalı, haşhaşlı, tahinli çeşitleri vardır.

Pişi, mayalı hamurun, sıvı yağda kızartılması ile hazırlanır. Lokmaya benzer, ama şerbete batırılmaz. Kahvaltıda ve bilhassa sahurda yenir. Katmer, elde açılmış hamurun, yağlanıp katlanarak sacta veya tavada pişirilmiş hâlidir. Sade olmakla beraber, peynir, patates, haşhaş, kıyma gibi içli olarak pişirildiği de vâkidir. İnce yufkanın, yağlanıp katlanarak, sade veya içli olarak közde pişirilmiş hâline gözleme denir. Şimdilerde tavada pişirilip, öğün geçiştirmek üzere tercih edilmektedir...

24.08.2015

İKİLİ OYUN: ERMENİ MESELESİNİN ARKA PLANI

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Osmanlı Ermenileri, bir yandan Rusya'nın politik emelleri için elverişli bir topluluk; öte yandan 19. asırdaki ekonomik güçleri yüzünden Rum, Yahudi ve Kürtlerin düşman olduğu bir halk idi. Bütün bunlar Ermenilerin sonunu hazırladı...

19. asır bütün dünyada milliyetçiliğin parladığı bir devirdir. Hâkimiyeti altında çeşitli ırk ve dinlere mensup halkların yaşadığı Osmanlı İmparatorluğu da bu cereyandan nasibini aldı. Osmanlı Avrupa'sında yaşayan 4 Ortodoks halk, Yunan, Romen, Sırp ve Bulgarlar, Rusya'nın yardımıyla otonomi ve istiklâl elde etti. Rusya, 19. asırdan itibaren Osmanlı İmparatorluğu'nun karşısına dişli bir düşman olarak dikilmişti. Ortodoksların hâmisi pozunu takınır; bu bahaneyle, Osmanlı Devleti'ni zaafa uğratarak Akdeniz'e inme emeli taşırdı. Zaten Katolik Avrupa'nın çok da umurunda olmayan Ortodokslar da, Rusya'yı bir kurtarıcı gibi görürdü.

Slav halkları kazandı. Ya diğerleri? Anadolu Ermenileri sayıca çoktu. Ancak ülkenin hemen her yerine dağılmıştı. En yoğun olarak yaşadıkları yerler, Doğu ve Güney'deki birkaç vilayette bile ekseriyeti teşkil etmiyordu. Bu vilâyetlerden dördü, (Erzurum, Elaziz, Maraş ve Adana), coğrafî olarak Rus sınırından başlıyor, Akdeniz'e kadar uzanıyordu. Rusya'nın planı, hiç değilse bu vilâyetler için Osmanlı hükümetinden otonomi koparmak; sonra bu otonomiyi siyasî istiklâle çevirmekti. Böylece Rusya, himayesi altında bir Ermeni devleti kurmuş olacaktı. Bu sayede Akdeniz'e inecekti.

Fransızlar, 16. asırdan beri Ermeniler arasında misyoner faaliyetinde bulunur; bunlardan az sayıda da olsa Katolikliğe geçenlerin hâmisi pozu takınırdı. Anglo-Amerikan mekteplerinin de esas misyonu, Ermeni talebelere Protestanlık telkininde bulunmak ve ileride Osmanlı bürokrasisinde söz sahibi elemanlar yetiştirmekti.

Osmanlı-Rus Savaşı sonunda (1878) imzalanan Berlin Anlaşması'nda, doğudaki 6 vilâyette Ermeniler lehine reformlar yapılacağı ve bir nevi idarî otonomi tanınacağı hükmü vardı (61. madde). O yıllardaki İngiliz politikası, güçlü olmasa da, Osmanlı Devleti'nin devamından yana idi. Rusya, İngiltere'nin düşmanı pozisyonundaydı. Ermeni Devleti, Rusya'nın avantajınaydı; Londra buna karşıydı. Sultan Hamid, buna güvenerek, Ermeni taleplerine her zaman direndi.

Ancak zamanla İngiliz politikası değişti. Londra, Rusya'ya yakınlaştı. Rusya, Ermeniler arasında milliyetçiliği körüklemeye başladı. Hükümet, muhtemel isyan endişesiyle Ermenilerin elindeki silahları toplayınca, Ermeni halkı, silahlı Kürtlerin tehdidine maruz kaldı. Ermeniler arasında Taşnak ve Hınçak adıyla iki parti teşekkül etti. Bunlardan birincisi silahlı mücadele, ikincisi politik faaliyeti savunuyordu. Taşnaklar, Rusya'dan yardım alarak, gençleri tahrik ediyor, halka silah sağlıyordu. Bunlarla Ermeni halkını bir mütalaa etmek yanlıştır. Taşnaksutyun, profesyonel bir militer cemiyettir. Faaliyetlerinde öncelikli gözettikleri, Ermeni halkının menfaatleri değildir. Ermeni halkı, her şeyden habersiz, kendi içlerindeki Taşnaklarla, Batılı güçlü devletlerin elinde oyuncak olmuş; sonra da dünya yüzünden silinmiştir. Bu bakımdan Ermeni yakın tarihinde, İttihatçılar kadar, hatta daha çok bu iki kesimin rolü dikkate alınmalıdır.

Taşnak teröristleri, İstanbul'da Osmanlı Bankası'nı basarak ve 1905'de de padişaha başarısız bir suikast teşebbüsünde bulunarak güçlerinin derecesini dünyaya gösterdiler. Rus ve İngiliz provokatörler vesilesiyle Maraş, Van, Adana gibi şehirlerde çıkan kargaşalarda, Müslümanlarla Ermeniler çatıştı. Her iki taraftan da ölenler oldu; ev ve dükkânlar yakıldı. Ölenlerin ekserisi Ermeni idi. Böylece Ermeni meselesi, her zaman Rusya, Fransa, İngiltere ve Amerika'nın Osmanlı hükümetine baskı ve tehdit vasıtası oldu.

Doğuda vergi ihalelerini, sermaye ve mülk sahibi Ermeniler alıyordu. 1840'lardan evvel bu iş, Kürt aşiretleri elindeydi. Ermenilerin bu yolla zenginleşmesi, Kürtlerin kendilerine düşman olmasına yol açtı. 1821 Yunan isyanından sonra Rumlar, hükümet nezdindeki tarihî itibarlarını Ermeniler lehine kaybetti. Ermeniler, ülke ticaretini ellerinde tutan ve bankerlik vesilesiyle ordu ve bürokratlara nüfuz edebilen Yahudilerle rekabete başlayarak onları geçtiler. Bütün bunlar, istenmeyen halk hâline gelen Ermenileri, 20. asrın başlarında büyük bir tehlikenin kucağına atıverdi.

Cihan Harbi üzerine İttihat ve Terakki hükümeti, Ermeni politikasını değiştirdi. Önce 24 Nisan 1915'de Sarıkamış Felâketi'nin duyulmasının meydana getirdiği infiali örtbas etmek için Ermenilerin, orduyu arkadan vurduğu söylendi ve Ermenilerin İstanbul'daki siyasî, dinî liderleri ve münevverleri (235 kişi) tevkif edilerek Çankırı ve Ayaş'a sürüldü; bunlardan bir daha haber alınamadı. İkinci safhada, tam Van'da Ermeni isyanı ile Rus işgalinin başladığı günlerde, 14 Mayıs 1915 tarihli kanunla, bahar sonundan sonbahara kadar Anadolu ve Rumeli'deki Ermeniler Suriye'deki toplama kamplarına sürüldü. Kadın, erkek, çoluk, çocuk, genç, ihtiyar, hasta, sağlam, 950 bin kadar sürgünün, yarısı açlık, soğuk, hastalık ve çete baskınlarında öldü. Üçüncü ve son safhada kamptakiler açlıktan ölmeye mahkûm edildi. Ermeni mallarına da el konuldu.

1908 Jön Türk ihtilâline destek veren ve otonomi emellerine mâni gördükleri Sultan Hamid'in tahttan indirilmesini can-ü gönülden destekleyen bir kısım Ermeni sürgünden muaf tutuldu. Sürgün, öteden beri İngiliz safında yer alan Yahudi lobisinin zaferidir. 2 asırlık rekabetten sonra, Ermenilerden boşalan meydan bunlara kalmıştır. Sultan Hamid'e tahttan indirildiğini tebliğ eden meşhur Yahudi milletvekili Emmanuel Karaso, Sadrazam Talat Paşa'nın sırdaşı ve bankeriydi. Paşa kaçarken, servetini buna emanet etmişti. Hükümete, Ermenileri sürmeyi telkin edenlerin başında Karaso geliyordu. Bugün de Yahudiler ve bu arada İsrail, tehcir hususunda Türkiye'nin yanında gözükmektedir. Bunda Ankara'nın yıllardır lobicilik yapmak üzere yabancı Yahudi cemiyetlerine örtülü ödenekten verdiklerinin de rolü vardır. Bu işte ecnebi devletlerin ikili tavrını başka bir yazıda ele alırız inşallah...

 

31.08.2015.

Ermeni meselesi hallolunmuştur!"

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

1918'lere kadar dünya amme efkârı, Ermeni meselesi sebebiyle Türklere çok menfiydi. Ancak bazı baskılarla bu hava değişti. Ecnebiler, Ankara'ya destek vermeye başladı. Acaba ne değişti?

 

Ermeni sürgününden, müttefik Almanlar haberdardı. Hatta muhtemel bir Rus işgalinde, Ermeni milislerin lokal destek verebileceği gerekçesiyle İttihatçıları teşvik etmişlerdi. Naziler, tehciri model bile aldılar. Almanya'nın Orta Doğu İstihbarat Masası Şefi Yahudi asıllı arkeolog ve iş adamı von Oppenheim tehcirin mimarlarındandır. Aynı zamanda cihad ilanının mimarı da olan Oppenheim, Ekim 1914'de yazdığı memorandumda, Ermeni ve diğer gayrımüslim Osmanlı teb'asını aşağılayıcı bir dille anmıştır. Alman subaylarını Ermenilere sert davranmaya zorlardı. Jaeckh, Erwin Nossing, Friedrich Neumann, Helphand Parvus gibi Alman istihbaratçıları da işin öncüleridir. Parvus, Jön Türk darbesini destekleyen profesyonel ihtilalci bir Rus Yahudisidir.

Alman subayları tehcir emirlerini şevkle yerine getirirdi. Osmanlı demiryolları departmanının başı Albay Böttrich, çoğunun öleceğini bildiği halde, Bağdadbahn'ın Ermeni çalışanlarının tehcirini imzalamakta tereddüt etmedi. Alman Subayı Wolffskeel, Urfa Ermenilerinin mukavemetinin kırılmasına katkıda bulundu. Sadece İzmir'de von Sanders ve Erzurum'da Erwin von Scheubener gibi bazı subaylar Anti-Ermeni politikaya karşı çıktı. Talat Paşa, Alman sefaretinden Dr. Mordtmann'a tüm iç düşmanları temizlemek için harbin avantajından faydalanmayı düşündüklerini söyledi. Böylece diğer devletlerin diplomatik müdahale ve baskısından kurtulacaktı. 31 Ağustos 1915'de Talat Paşa Alman sefirine tarihî sözünü söyledi: "Ermeni meselesi hallolunmuştur!"

 

Cihan Harbi sırasında Kilikya (Güney Anadolu) ve Suriye'de Haçlı Seferleri zamanındaki gibi bir Ermeni Krallığı kurulması; başına da sultan olarak Suriye valisi Cemal Paşa'nın geçirilmesi planlanıyordu. Paşa, Fransız sempatizanıydı. İttihatçı arkadaşları ile arası iyi değildi. Fransız destekli projede, Rusların Osmanlı hükümetiyle anlaştığı; sürgünün bunun için yapıldığı; ama İngilizlerin karşı çıkması sebebiyle geri kaldığı söylenir. Cemal Paşa bundan sonra sürgün Ermenilerin acımasız düşmanı olacaktır.

 

Doğu Anadolu işgali sırasında, Rus ordusundaki Ermeni milisler, Müslüman halka katliâm yaparak tehcirin intikamını almak istediler. 1917'de Ruslar geri çekilince, Ermeniler askerî ve diplomatik sahada yalnız kaldı. Sovyetlerle Ankara'nın anlaşması üzerine de Ermeni davası rafa kalktı. Rusya için Ankara, Erivan'dan daha mühimdi. Ankara ile iyi münasebetler, Gürcistan ve Azerbaycan ile beraber Ermenistan'ı da Moskova'nın kucağına bıraktı. Bugün meselenin hallolmasını istemeyenlerin başında Rusya geliyor. Aksi takdirde Ermenistan Türkiye vasıtasıyla batıya açılacağından, Rusya'nın rahatça at oynattığı bir yer olmaktan çıkacaktır.

İngiltere ve Amerika, tehcire sessiz kaldı. Sonradan, gizli yürütülen projeyi geç duyduklarını söyledi. Halbuki İngiliz istihbarat raporları, herkesin her şeyden zamanında haberdar olduğunu göstermektedir. Amerika, insanî yardım adı altında Ermeni çocuklarını Protestan olarak yetiştirebilmek adına Amerika'ya götürmek dışında bir şey yapmadı. Amerikan amme efkârı, buradaki mülteci Ermenilerin propagandaları sebebiyle Türklere çok menfi idi. Ancak iş adamlarının baskısı ile bu hava değişti; Washington, Ankara'ya destek vermeye başladı. Zira Musul'un Türkiye'de kalacağını tahmin eden Standart Oil petrol şirketi, Ankara ile anlaşmalar yapmıştı. Dahası, Amerikan hükümeti, 1919'da Anadolu'ya gönderdiği ve M. Kemal ile de görüşen General Harbord'un raporu istikametinde, Doğu'da azınlıkta bulunan Ermeniler için bir yurt kurulmasının mümkün olamayacağını kabul etti. Senato'dan da bu istikamette karar çıktı.

Rusya'nın kontrolünde otonom bir Ermeni devleti, İngiltere'nin Orta Doğu politikasına aykırı idi. İngiliz hâkimiyetindeki Musul petrol havzasının, Rusya veya Rusya kontrolünde bir uydu devlete sınır olması endişe vericiydi. 1918'de Osmanlı ordusu teslim olup İstanbul fiilen işgal edildikten sonra kurulan mahkemelerde, tehcir failleri mahkûmiyet aldı. Bunların bir kısmını İngilizler Malta'ya sürdü. Az sonra da Ankara'ya katılmaları için serbest bıraktı. Bu, İngiltere'nin Ermeni meselesine ne kadar ciddi baktığının göstergesidir. Esasen tehcir, İngiltere ve Amerika'nın merkezi olduğu global sermayenin arzusu ve Türkiye'ye biçilen ulus-devlet projesinin bir parçasıydı. İngiliz ve Amerikan hükümetleri isteseler de, Ermenilerin yanında yer alamazlardı. Dolayısıyla Anglo-Amerikan tarafı Ermeni meselesine karşı hep soğukkanlı durmuş; bu tavrını bugün bile muhafaza etmiştir. Suriye'yi alarak Ankara ile anlaşan Fransa, pek sahiplendiği Ermeni meselesini halının altına süpürmüştür.

Lozan Antlaşması'nda Ermeni meselesi üzerinde durulmamıştır. Yalnızca sürgünlerin dönüşü ve tazminat hususunda mağdurlara bir senelik müddet verilmiştir. Artık Ankara'nın dostluğu, Ermeni ve Kürtler hatırına feda edilemeyecek kadar kıymetlidir. Tabir yerinde ise, Ermeni ve Kürtler, büyük devletler tarafından kullanılıp atılan bir mendil vaziyetine düşmüştür.

Ermeni Tehciri, 'Yeni Dünya Projesi'nin Sultan Hamid'in tahttan indirilmesiyle başlayan Türkiye ayağının bir parçasıdır. Sistem baştan dizayn edilmiş; ulus-devlet modeline giden yolda her şey mübah görülmüştür. Önce Sultan Hamid ve devrine ait bütün izler silinmiş; hanedan kontrol altına alınarak güçsüzleştirilmiş; birtakım reformlarla din ve ulema sindirilmiş; azınlıkların sürgünüyle Anadolu gayrı Türk unsurlardan arındırılmış; Arapları imha hareketi ile ulus-devlet projesine iyice yaklaşılmıştır. Bu 'millî' hareketin mimarları ise başta Carosso olmak üzere Türk değildir. Projenin semereleri Cumhuriyet devrinde devşirilmiştir. O zamanlar moda olan faşizmden ilhamla, devlet mukaddesleştirilerek, liberalinden dindarına her kesimin, bu cinayetleri kahramanlık, vatan, millet adına sahiplenmesi temin edilmiş; müşterek hayalî düşmanlar meydana getirilmiş; tarih dezenfektasyona tâbi tutularak yeni nesillerin beyni esaslı bir şekilde yıkanmıştır...

07.09.2015

VÂLİDE-İ ŞEHİDE' MAHPEYKER KÖSEM SULTAN

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Mahpeyker Kösem Sultan, en az Hürrem Sultan kadar Türk tarihinin en meşhur hanımlarındandır. Hakkındaki imaj da çok çeşitlidir. Devlet işlerine karışan bir entrikacı mı, yoksa büyük bâdireler sırasında millete hizmet etmiş bir imparatoriçe mi?

Bosnalı veya Moralı bir cariye iken, saraya alınmış; güzelliği sebebiyle Mahpeyker (Farsça, ay yüzlü) ismi verilmişti. Ama daha çok, pürüzsüz yüzü veya sebebiyle Kösem diye anılmıştır. Kösem aynı zamanda sürüye liderlik eden koyuna da verilen isimdir. Bu lakap, Mahpeyker'in sonraki hayatında ortaya çıkacak liderlik vasfına da delalet eder. Sultan I. Ahmed'in dikkatini çekti. Birbirlerini sevdiler. 4 oğlan ve 3 kız doğurdu. Böylece diğer hasekilerin önüne geçti. Pek dindar olan zevciyle beraber tasavvufa intisap etti. Sâkin ve huzurlu bir hayat yaşayıp, çocuklarıyla meşgul oldu.
 

14 senelik evlilikten sonra 28 yaşında dul kalınca kendisini siyasî kargaşanın ortasında buldu. Oğullarını korumak için, tahta üvey oğlu Osman'ın değil de, kayınbiraderi Mustafa'nın çıkarılmasındaki rolü ilk politik icraatidir. Böylece aynı zamanda şehzade idamı geleneğini de tavsamıştır.
 

Sultan I. Mustafa ve Sultan Genç Osman'ın vefatından sonra iki oğlu peş peşe tahta çıktı. Sultan IV. Murad 12 yaşında tahta çıktığında, annesi nâibelik yaptı. Padişah, siyaseti, annesinden öğrendi. Yaşı büyüyünce; annesi geri durdu; ama Şehzâde İbrahim'i de padişahın muhtemel gazabından korudu. Sonra tahta çıkan Sultan İbrahim, annesini işlere karıştırmadı. Oğlunun çocuk sahibi olması ve hânedanın devamı için büyük gayret etti. Herkes tarafından sevildi ve hürmet gördü.
 

Bazıları, Sultan İbrahim'in tahttan indirilip şehid edilmesinde Vâlide Sultan'ın rolü olduğunu söyler. Halbuki darbecilerin kararlı olduğunu gören Vâlide Sultan, oğlunun hayatının bağışlanması karşılığında tahttan indirilmesine rıza göstermiş, ama verilen söz tutulmamıştır.

Tahta 7 yaşındaki Sultan IV. Mehmed geçti. Bu, Osmanlı tarihinde bir ilkti. Padişahın hem annesi, hem babaannesi hayattaydı. Mahpeyker Sultan, genç ve tecrübesiz annesi Terhan Sultan'ı atlayarak padişaha nâibelik yapmak istedi. Ama kayınvâlidesi gibi zeki ve dirâyetli olan Terhan Sultan buna izin vermeye niyetli değildi.
 

Mahpeyker Sultan, buhranlı zamanlarda yeniçeri ocağı ağalarıyla iyi diyalog kurmanın faydasına inanırdı. Bu sebeple asker kendisini tutuyordu; saray ağaları da Terhan Sultan'ı. 1651'de İpşir Paşa isyanı ve şehirdeki yeniçeri ayaklanması vesilesiyle Mahpeyker Sultan'ın bir saray darbesi yaparak, küçük padişahı öldürtüp annesi daha munis olan Şehzâde Süleyman'ı tahta geçireceğinden şüphelenen saray ağaları harekete geçti. Kendisini öldürmeye teşebbüs ettiler. Mahpeyker Sultan, dairesindeki döşek yüklüğüne saklandı. Fakat dolap kapağının dışında kalan elbise kuşağının ucunu gören bir cariye, ihbar etti. Bir vâlide sultanın, haremde, perde kordonuyla boğularak öldürülmesi, Türk tarihinin en acı ve utanç verici hâdiselerindendir. Vefatında 61 yaşındaydı. Sevgili zevcinin yanındadır.

 

Kınalı parmaklar

Mahpeyker Sultan, aklı, zekâsı, güzelliği, hayrat ve hasenatıyla tanınmıştır. Yaptırdığı hayır eserlerinin başında Üsküdar'da emsalsiz güzellikteki Çinili Câmi gelir. Kubbe kasnağına kadar 17. asrın en nefis çinileriyle süslü olan câminin yanında ayrıca mektep, çeşme, dârülhadîs, çifte hamam ve sebil inşâ ettirmiştir. Boğaziçi'nde Anadolu Kavağı ve Fatih-Çarşamba'da mescid; çeşitli yerlerde çeşmeler; ayrıca İstanbul'un ticaret merkezi olan Çakmakçılar yokuşunda Büyük Vâlide Hanı'nı yaptırdı. Hacıların su ihtiyacının karşılanması, Haremeyn fakirlerine yardım edilmesi ve Haremeyn'de Kur'an okutulmasına dair vakıflar kurdu. Pek iffetli ve dindar idi. Nâibeliği sırasında, devlet ricâli ile kafes arkasından haremağası vasıtasıyla konuşurdu.

Çok zengindi. Servetini hayır yolunda harcamıştır. Çevresindeki fakirlere yardım ederek kalbleri kazanmıştır. Tebdil gezerek şehir halkının sıkıntılarını giderir; borçlarını ödeyerek borçluları hapisten kurtarırdı. Fakir kızları çeyiz vererek evlendirir; evi yanana, gemisi batana imdat elini uzatırdı. Sâdât ulûfesi adlı vakıftan, seyyidlerin fakirlerine para verilirdi. Öldüğünde, şehir halkı, önceden kimseye dökmediği kadar gözyaşı dökmüş, 'vâlide-i şehide'nin arkasından mersiyeler düzülmüştür.
 

6 padişah gören Mahpeyker Sultan'ın hayatı, çoğu gerçek dışı hâdiselerle dolu roman, piyes ve filmlere mevzu olmuş; Türk tarihinde hiçbir kadın onun kadar tanınmamıştır. Katı yürekli ve entrikacı olarak gösterilmesi, tamamen subjektif bir tefsirdir. Karışık zamanlarda yaşamış olan tarihî şahsiyetler, karşı kliğin mensupları tarafından hep menfi tanıtıla gelmiştir. Mahpeyker Sultan'ın da varsa hataları, olduğundan fazla abartılmış, ortaya kötü bir valide sultan imajı çıkmıştır. Bıraktığı eserler onun hakiki karakterini, dindar, cömert ve hayırsever olduğunu gösterir.

Kadın haklarının ateşli müdafileri bile kendisini, 'kınalı parmaklarını devlet işlerine' sokmakla itham etmişlerdir. Kadınlar saltanatı, tamamen siyasî bir zaruretin eseridir; kısa sürmüş ve zarardan çok fayda getirmiştir. Hırslı olduğundan bahsedilmiş, vatanperverliği sebebiyle hareket etmiş olabileceği pek dile getirilmemiştir. Hayatındaki acı günler, tatlı günlerden fazla olan bu hanımın, sıkıntılı bir devirde ağır devlet yükünü nahif omzuna yüklenmesi bir fedakârlıktır.

 

Ömrün sonuna kadar

Yakın tarihimizdeki Mahpeyker Kösem Sultan tasavvuruna misal olarak merhum Hilmi Işık'ın bir hatırasını nakletmek münasip düşecektir: "Bir zamanlar Osmanlı tarihini kötülediler. Türk yavrularına, Osmanlı saraylarını zevk, safa, hatta sefahat ve fuhuş yeri olarak tanıttılar. Lisede okurken, sınıfın birincisi olduğum için, öğretmenler gibi, bana da konferans verdirmişlerdi. Mekteb kütüphanesindeki maarif yayınlarından, uzun bir konferans hazırlamıştım. Kösem Sultan'ı, Terhan Sultan'ı, saraydaki aşk maceralarını, devlet idaresinin kadınlar elinde kaldığını, daha nice kötü olarak öğrendiğim şeyleri anlatarak çok alkış toplamıştım. Bu alkışlardan duyduğum lezzet uzun zaman devam etti. Hiç unutmam 1940 senesinde Beyoğlu'nda, köşedeki Alman Kütüphanesi'nden Die Islamische Kunst adında, büyük bir kitap almıştım. İçinde İslâm memleketlerindeki sanat eserlerinden seçme resimler ve her biri hakkında izahlar vardı. Bu güzel kitabı aylarca tetkik ettim. 'Eminönü'ndeki Vâlide Câmiinin temelini Kösem Vâlide Sultan yaptı. Üsküdar'da Çinili Mescidi ve Anadolukavak Mescidini ve Çakmakçılar yokuşunda Büyük Vâlide Hanını yaptırdı. Rumeli'de çok vakıflar yaptı. Akıl ve dirâyeti ile Osmanlı Devletine çok hizmet etti. Türkler, buna Kösem Sultan derse de, ismi Mahpeyker Vâlide Sultandır' diyerek övmekte olduğu bu sultana vaktiyle konferansımda atıp tuttuğum için büyük vicdan azabı çektim. Alman kitabı beni uyandırdı. Okul kitaplarımızdaki yazıların iftira olduğunu anladım. Seyyid Abdülhakîm Efendi Hazretleri'ne hâdiseyi anlattım. Bana 'Ömrünüzün sonuna kadar dua edip kendisine hediye ederseniz, inşallah o da size hakkını helâl eder!' buyurdular. Merhume Mahpeyker Sultan'dan her zaman af dilemekteyim." (Hakikat Gazetesi, 16.01.1971)

14.09.2015.

ŞEMDİNLİ'NİN ÖTEKİ YÜZÜ

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Şemdinli denince akla şimdi terör geliyor. Yakın zamana kadar balı ve kendine has hoş kokulu tütünü ile tanınırdı. Ama Şemdinli'nin esas ehemmiyeti, tesirleri bütün Anadolu'ya kadar uzanan büyük bir ilim ve tasavvuf merkezi oluşuydu...

 

 

Geçen asrın büyük âlimlerinden Mevlânâ Hâlid Bağdadî'nin en ileri gelen bir talebesi Şemdinli'de yaşamıştır. Bu zât Taha Hakkârî hazretleri diye bilinir. Abdülkâdir Geylânî hazretlerinin torunlarından, yani evlâd-ı resuldendir. Hakkâri, bir ara Abdülkâdir Geylânî'nin de yaşadığı bir mıntıkaydı. Abdülkâdir Geylânî'nin oğlu Abdülaziz, Bağdad'dan Şimâlî Kürdistan'daki Akre şehrine gelmiş; oğlu Ebû Bekr ise Hakkârî'ye yerleşmişti.

Havalide Şeyh-i Büzürk (Büyük Şeyh) diye tanınan Şeyh Taha, Molla Ahmed'in oğludur. Şemdinli'nin Meleyân veya Dimân köyünde doğdu. Küçük yaşta Kur'an-ı kerimi ezberledi. Süleymaniye, Kerkük, Revandiz, Erbil ve Bağdad medreselerinde okuyup icâzetnâme aldı.

O zaman Şemdinli'nin merkezi Nehrî'de müderrislik yapan Abdullah Şemdinî, yeğeni Taha'yı, mürşidi Nakşî şeyhi Mevlânâ Hâlid hazretlerine götürdü. O da Taha'dan büyük dedesi Abdülkâdir Geylânî'nin Bağdad'daki türbesini ziyaret etmesini istedi. Seyyid Taha, türbede bir gece kalıp istihâreye yattı. Abdülkâdir Geylânî rüyada görünüp, Mevlâna Hâlid'e mürid olmasını söyledi. Süleymaniye'de Şeyh Hâlid'in yanında 80 gün kalarak hilâfet aldı. Medrese ve tekkesini, bugün İran sınırındaki Berdesûr'da kurdu.

1813'te amcası Seyyid Abdullah vefat edince Nehri'ye geldi. 40 sene talebe yetiştirdi. Ünü, kendisi de Nakşî olan Sultan Abdülmecid tarafından duyuldu ve İstanbul'a davet olundu. Ancak hocasının 'devlet adamlarıyla görüşmeme' vasiyetine uyarak, nazikçe özür beyan etti. 1853'te 63 yaşında vefat etti. Kabri Nehrî'deki aile kabristanındadır. Mezar taşları merhum H. Hilmi Işık Efendi tarafından yenilenmiştir. Yalnız tasavvuf değil, din ve fen ilimlerine derin vukufu ile tanınırdı.

Seyyid Taha Nehri'ye geldikten sonra, harb hâlindeki aşiretleri barıştırdı. Osmanlı tâbiyeti altında, Urmiye'den Van'a kadar uzanan mıntıkada tesiri hissedilen bir hâkimiyet kurdu. Kırım Harbi'nde Kürt aşiretlerini Osmanlı safında harbe seferber etmekte mühim rol oynadı. Hâlâ Hakkâri ve Kuzey Irak'ta büyük hürmetle anılır.

Kardeşi Salih Nehrî'den başka, Sıbgatullah Hızânî, Fehim Arvasî, Muhammed Küfrevî, Halife Kûse, Resul Sibkî ve Abdüsselâm Barzânî meşhur halifeleridir. Bu sonuncusu Mesud Barzânî'nin dedesidir. Seyyid Fehim, Abdülhakîm Arvasî hazretlerinin hocasıdır. Sıbgatullah Hizânî, önde gelen talebesi Abdurrahman Tâgî vasıtasıyla, yakın zamana kadar Nurşin'den Menzil'e, Erzincan'dan Erzurum'a dek Şark'ta faaliyet gösteren Nakşî tekkelerinin çoğunun üstadı sayılır. Alvarlı Efe'den, Esad Erbilî'ye kadar nice şeyhler, silsilelerini Seyyid Taha'ya nisbet ederler. Seyyid Salih'in halifesi Şeyh Azrail ise, Bedirhan Bey'in hocası idi. Girit'e, oradan da Brezilya'ya giderek, irşad faaliyetinde bulunmuştur.

 

İmdat!

 

Seyyid Taha'nın Habib, Mahmud, Alâaddin ve Ubeydullah adındaki 4 oğlundan ilki genç vefat etti. Diğerlerinin soyu devam etmiştir. Seyyid Ubeydullah da amcası Seyyid Salih'den yetişmiş bir âlimdi. Babasının halifesi Seyyid Fehim ile beraber 1876'da hacca gitmek üzere İstanbul'a uğradığında, tahta yeni çıkmış olan Sultan Abdülhamid tarafından kabul edilip iltifat gördü. 10 bin kişilik milisleri ile 93 Harbi'ne katıldı.

İran Şahı Muhammed Kacar, Sünnî olup, Şeyh Taha'yı severdi. Abdürrahim adlı talebesini irşad için gönderdiği Şah, Osmanlı hududuna yakın yerlerde iki köyün gelirini hocasının tekkesine tahsis etti. Şeyh'in vefatından sonra İran hükümeti bunları geri aldı. Burada zulme uğrayan Sünnî halkın imdat çağrısı üzerine Şeyh Ubeydullah sınırı geçip mıntıkayı işgal etti.

İran, Büyük Devletler'den yardım istedi. Bunlar, Ermenistan'ın kurulmasına en büyük engel olarak gördükleri Şeyh Ubeydullah'ın cezalandırılmasını istedi. Hâdise milletlerarası bir mesele hâlini alınca, Seyyid Fehim'in arabuluculuğu ile Şeyh Ubeydullah silahlarını bıraktı ve oğlu Abdülkâdir ile beraber 1882'de Hicaz'da ikamete tâbi tutuldu. Ertesi sene de vefat etti. Hâdise, bugün bazı kesimlerce milliyetçilik malzemesi olarak kullanılmaktadır ki, bunun tarihî hakikatlerle alâkası yoktur. Şeyhin yola çıkarken söylediği "Hep yetim gibi mahzun kaldı Nehri halkı/Dâim olsun Cihan Sultanı Abdülhamid'in tahtı" diye biten kaside meşhurdur.

 

Spot

En uzak kazâ

 

Âsur lisanındaki Şamzdin, Farsça ve Kürtçe söylenişe göre Şemdinan, Türkiye'nin bu en uzak kazâsı, Hakkâri'ye bağlıdır. 1932'de bakanlar kurulu kararıyla nâhiye yapılıp ismi Şemdinli diye değiştirildi. Türk-Irak hududunu çizen 1926 Ankara Anlaşması ile Musul ve İmâdiye İngilizlere verildi ve Hakkâri Vilâyeti kuruldu. Vilâyet 1935'te kaldırılınca Şimdinli Van'a bağlandı. 1936'da Hakkâri tekrar vilâyet olunca Şemdinli kazâ yapılıp buraya bağlandı. Bal ve tütünü çok meşhurdur.

Nehri, Şemdinan kazâsının merkezi idi. Hayli nüfusa ve kesif ticarî hacme sahip iken, 1925'te Şeyh Said isyanı bahanesiyle hükümet kuvvetleri tarafından boşaltılıp yerle bir edilerek memnu mıntıka (yasak bölge) ilan olundu. Şeyh Taha'nın ailesi darmadağın edildi, arazilerine el konuldu. Kazâ merkezi de Şavkar köyüne taşındı. Bugün birkaç haneli Nehri (yeni adıyla Bağlar), Türkiye'nin en uçtaki köyüdür. İran ve Irak'a hududu vardır. Şeyh Ubeydullah'ın oğlu Şeyh Sıddık'ın, 1910'da yapılan ve tavanı boydan boya içinde balıkların yüzdüğü bir akvaryum ile kaplı olan Kayme Sarayı'nın bugün sadece duvarları kalmıştır.

 

Spot

Millet-i Noçiya

 

Şemdinli'nin eski halkı Nasturîler, Süryanice konuşan, eski bir Hristiyan mezhebidir. Aşiret hayatı yaşayan ve haşin bir halk olan Nasturîler, Ermeni ve Süryanîlerle beraber sürgün edildi. Ruslar çekildikten sonra, Kâzım Karabekir kuvvetleri ile iş birliği yapan Şikak aşireti, İran Urmiye tarafına çekilen Nasturîlerin dönüşüne yol vermedi. 1922'de Ankara hükümetine isyanları da bastırıldı. Bugün 20 bin Nasturî İran ve Irak'ta yaşar. Mıntıkanın şimdiki halkı Gerdi ve Herki Kürt aşiretleridir...

21.09.2015

Rusların korkulu rüyası ŞEYH ŞÂMİL

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

İki metreyi aşan boyu, atletik yapısı, metâneti, ilmî kudreti, hitâbeti ve sarsılmaz inancıyla tanındı. Şeyh Şâmil'in teşkilâtlandırdığı mücâhidler, Rus birliklerinin korkulu rüyâsı oldu. Kafkasya'daki şanlı direniş bütün dünyada duyuldu.

 

 

Karadeniz ile Hazar Denizi arası, Kafkasya ve Dağıstan diye bilinir. Beyaz ırkın dünyaya buradan yayıldığı rivayet olunur. Bugün bile onlarca ırk ve yüzlerce lehçenin yaşadığı bu dağlık mıntıkada, sert kabileler asırlarca hürriyet içinde yaşadılar. Kafkasya ve Dağıstan'a İslâmiyet iki koldan girdi. Kafkasya'da yaşayan Gürcü, Laz ve Çerkesler, Osmanlı Türkleri vesilesiyle Müslüman oldu. Dağıstan ise İslâmiyet ile çok daha evvel, bu dinin doğuşunun daha ilk asırlarında Arap tacirler vasıtasıyla tanışmıştı. Havalide İslâm kültürü iyiden iyiye yerleşmişti.

Zamanla Rusya ile İran arasında sıkışan Kafkasya ve Dağıstan, Türklere yakınlaştı. Rusların, Kırım Hanlığını ilhakı (1793) üzerine, Kafkasya, İstanbul himayesine girdi. Ancak emperyal Rus emellerine mukavemet edemeyen Kafkasya Müslümanları Çerkes ve Abhazlar, 1864'den itibaren kitle hâlinde Anadolu'ya hicret etti.

Dağıstan'ın Türklerle münasebeti daha eskidir. XVI. asırda Dağıstan bir ara Osmanlı eyaleti oldu. Sonra İran eline geçti. 1747'den itibaren Ruslar tarafından işgal edildi. Ancak Dağıstan halkının mukavemeti sürdü. 1819'da General Yermolof kumandasındaki Rus ordusu tarafından sindirildi. 1830'da Dağıstan kabileleri Ruslara cihad ilan etti. Bu cihadın başında efsane isim Şeyh Şâmil vardı. Daha evvel Çeçen İmamı Mansur, Osmanlıların yardımına güvenerek Ruslara isyan bayrağı açmış; ancak kendi iç meselelerinden başını kaldıramayan Osmanlılar yardım edemeyince, bu isyan 1791'de Ruslar tarafından bastırılmıştı.

1797'de dünyaya gelen Şeyh Şâmil, dindar bir Avar çocuğudur. Avarlar, VI. asırda Orta Asya'dan Elbe Vadisi ve Alp Dağları'na kadar uzanan imparatorluk kurmuş bir Türk topluluğu idi. İstanbul'u bile kuşatmış; atlarıyla Boğaz'ı geçmişlerdi. 805'den sonra Germen hücumları sebebiyle tarihten silinmiş; parçalanan Avar grupları Doğu Avrupa ve Balkanlara dağılıp kısa zamanda Hıristiyanlaşarak ve dillerini unutarak yerli halk içinde eridi. Bir kısmı da Dağıstan'a yerleşti. Dillerini kaybederek Kafkasya'nın mahallî dillerinden Lezgice konuşmaya başlamış; bilahare de Müslüman olmuşlardı...

İşte böyle bir tarih yazmış ırka mensubiyeti, Şeyh Şâmil'in ilerideki parlak hayatının habercisi gibidir. İdealistliği, daha gençliğinde kendisini gösteriyordu. Sık hastalandığı için, isim değiştirmenin faydalı olacağına dair halk inanışına göre, Ali olan ismi Şâmil'e çevrildi. Köyünde ananevi dinî tahsil gördükten sonra, tasavvuf ile tanıştı. Cemaleddin Gazikumukî adında bir Nakşibendi şeyhinden feyz aldı. Kızıyla evlendi. Sonra onun hocası meşhur şeyh Halid Bağdadi hazretleri ile tanışmak üzere Şam'a gitti. Dinî ilimlerde ileri bir mertebe kazandı.

Memleketine dönünce, çocukluk arkadaşı Gâzi Muhammed'in işgalci Ruslara karşı başlattığı mücâdeleye iştirak etti. Gâzi Muhammed, 1832'de Ruslar tarafından öldürüldü. Onun yerine geçen Hamza Bey'in de kendi adamlarınca 1834'te öldürülmesi üzerine Dağıstan mücâhidleri, 39 yaşındaki Şeyh Şâmil'i İmam (dinî ve dünyevî lider) seçtiler.

Şâmil, kendisine tâbi olan mıntıkalarda nâiblikler kurdu. Beş nâiblik, bir vilâyet sayılıyordu. Her vilâyetin başına dinî ve dünyevî işlere bakmak üzere bir emir tayin etti. Nâibler, vergi ve asker toplar, hâkimlik yapardı. Her 'avul'da (köy) bir kâdı vazifeliydi. Kâdı, asayişi muhafaza eder, nâib ile yazışır; gelen emirleri halka ilan ederdi. Bolşevik hâkimiyetine kadar Karadeniz-Hazar arasında müşterek dil, Altınordu'nun dili olan Kumukça idi. Hazar sahilindeki Kumuklar, daha tahsilli ve medenîydi. Şâmil ve adamları da Kumukça bilirdi.

Her nâib 300 süvari beslemekle mükellefti. Köyde, on evden bir asker alınır; ailesi vergilerden muaf tutulurdu. Bu mücahidlerin sayısı 1843'te 5 bin kişiyi buldu. Ayrıca, 15-50 yaş arası erkeklerin hepsi, ata binme ve silâh kullanmakta usta olmak zorundaydı. Çünkü bunlar, baskınlarda evlerini bizzat muhafaza ederlerdi. Şâmil, silâhlarını Osmanlılardan ve kısmen İran'dan, daha da mühimi Rusların ezeli düşmanı Polonyalılardan temin ediyordu. Fakat kendilerinin de, Kubaçi'de kayalıklar arasına yerleştirilmiş çok eski ve büyük bir silah imalathaneleri vardı.

Şâmil'in etrafında yaklaşık bin kişilik seçme bir muhafız birliği vardı. İşaretleri, kuzu kalpaklarının ön tarafına yerleştirilen 4 köşe kül rengi bir bez parçası idi. Kalpak üzerine yeşil bir sarık sararlardı. Askerler sarı; subaylar siyah Kafkas kıyafeti giyerlerdi. Bekârları evlenemez; evli olanlar, vazifeleri süresince aileleriyle görüşemezlerdi. Ganimetten pay alırlardı. Gittikleri avullar, kendilerine ikramda yarışırdı...

İki metreyi aşan boyu, atletik yapısı, metâneti, ilmî kudreti, hitâbeti ve sarsılmaz inancıyla Şeyh Şâmil, yanındakilerin emniyetini kazandı. Ruslara karşı tam bir birlik meydana getirdi. Teşkilâtlandırdığı mücâhidler, Rus birliklerinin korkulu rüyası oldu. Şâmil'in 1834-1859 arasında basit silâhlarla yaptığı mücâdelelere Ruslar, kalabalık birlikler ve ağır silâhlarla cevap verdiler. Kafkasya'daki şanlı direniş bütün dünyada duyuldu. Bu direnişin hikâyesini inşallah sonraki bir yazıda ele alalım...

28.09.2015

ŞEYH ŞÂMİL'İN SÖNMEYEN HATIRASI

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Rus istilasına karşı vatanlarını korumak adına bir asır mücadele eden Dağıstan ve Kafkasya'nın şanlı kahramanı Şeyh Şâmil öldükten sonra bile hatırası, bilhassa Rus esaretinde yaşayan Müslüman halkların kalbinde yaşamaya devam etti.

 

Dağıstan ve Kafkasya'nın efsanevî kahramanı Şeyh Şâmil'in Ruslara karşı kazandığı zaferlerin en meşhuru Dargi Savaşı'dır. 150 bin kişilik Rus ordusu, Dağıstan'ı çevirmiş ve yolları kesmişti. Şeyh Şâmil'in karargâhına doğru ilerleyen 18 bin kişilik öncü birliğin kumandanı Vorontzof, büyük zâyiat vererek vardığı Dargi'den 25 Temmuz 1845'te dönüşe geçti. Fakat 3 general, 195 subay ve 3433 asker, yollarda Şâmil'in çeteleri tarafından telef edildi. Vorontzof, Şâmil'in saklanmasına yardımcı olarak gördüğü ormanları yakmaya kalktıysa da başaramadı. Fakat buna rağmen Şâmil 14 bin kişilik bir kuvvetle Terek Nehri'ni geçerek Çerkes bölgesi Kabartay'ı işgal etti; fakat tutunamadı. 1851'de Şâmil'in nâiblerinden Hacı Murad, Ruslara katıldı. Sonradan pişman olarak kaçan Hacı Murad'ın trajik hayatı, Tolstoy'un meşhur romanına mevzu olmuştur.
 

Çar I. Nikola, hayranlık duyduğu Şâmil ile bizzat görüşmek istedi ve General von Klugenav'ı vazifelendirdi. Çarın sonsuz vaadler ve parlak teklifleriyle dolu mektubu okuyan Şâmil red cevabı verdi. Kafkas orduları başkumandanı General Fèsè'nin 2. teşebbüsü de boşa çıktı. Şâmil, muharebe etmeye kararlıydı. Hatta Şeyh Şâmil, Ruslarla anlaşma teklif edenlere cezâ verileceğini ilan etti. Hal böyleyken iki Çeçen'den Rusların Müslüman köylerine yaptığı zulüm ve işkenceleri dinleyen Şeyh Şâmil'in annesi, oğlundan Ruslarla bir anlaşma yapmasını istedi. Bunun üzerine annesine yüz sopa vurulmasına hükmettiği; fakat buna gönlü razı gelmediği için, bu sopaları annesinin yerine kendisine vurdurttuğu meşhurdur...
 

Kırım Harbi (1854) esnasında Şâmil'in Tiflis üzerine yürümesi; müttefik Türk, Fransız ve İngiliz kuvvetlerinin de Karadeniz'in batısından ve güneyinden Ermenistan üzerine taarruz etmesi kararlaştırılmıştı. Fakat plan yürümedi; Şâmil'in başlattığı yürüyüş yarım kaldı. İşgal altındaki Dağıstan'da sembolik hüküm süren Avar Hanları, Şâmil'e arka çıkamadığı gibi, Rusları kızdırmaktan çekinen Kabartaylar da geri durdu. Bazı Dağıstanlılardan başka sadece Çeçenler ve bir kısım Abhaz ve Çerkesler Şâmil'e katıldı. Ormanlık olduğu için mevzilenmek için ekseriya Çeçenistan'ı tercih ederdi...
 

Kırım Harbi'nden sonra Rus kuvvetleri, Şâmil'in Anadolu ve İran'dan silâh ikmâl yollarını kestiler. Dayanma güçleri azalmış bazı kabileleri satın almaya muvaffak oldular. Sertliği de, çok kişilerin kendisini terk etmesine sebep olmuştu. 2 yıl mukavemetten sonra Çeçenistan Rusların eline geçti. Bundan sonra, birçok küçük cemaatler ayrılarak Şâmil'in nâiblerini terk ettiler. Dağıstan tamamen sarıldı. Şâmil, çarpışarak ailesiyle Kuzey Dağıstan'ın hâkim mevki Gunib'e ulaştı. 400 kişilik mücâhidleriyle kaleyi müdafaa etti ise de, tam teşkilâtlı 14 Rus taburunun topçu ateşiyle sayıları yüze düşüverdi. Şâmil, 6 Eylül 1859 günü iki oğluyla beraber Ruslara teslim oldu.
 

Yapılan teslim anlaşmasına göre, Şâmil maiyetiyle İstanbul'a gidecek ve Ruslar Dağıstan'dan asker toplamayacaktı. Fakat Prens Baryatinski sözünde durmadı; Şâmil'i Petersburg'a götürdü. Çar, kendisine görülmemiş bir karşılama merâsimi yaparak gönlünü almaya çalıştı. Çar II. Aleksandr, onun şerefine verdiği bir ziyâfette, 'Sizi soframızda görmekle büyük şeref duymaktayım' deyince, Şâmil, 'Asıl ben sizi soframda misafir etseydim, büyük şeref duyardım' cevabını vermiştir.
 

1869'dan itibaren Kaluga'da on sene ikâmete mecbur tutulduktan sonra hac için İstanbul ve Mısır üzerinden Hicaz'a gitmesine müsaade edildi. İstanbul'da Sultan Abdülaziz'in misafiri oldu. Kendisine bir köşk tahsis edildi. Mısır'da da Hıdiv İsmail Paşa'nın misafiri oldu.  Sürgünde bulunan Cezayir kahramanı Emîr Abdülkâdir ile görüştü. Hac vazifesini yerine getirdikten sonra İstanbul'a dönemedi; 1871'de Medine'de vefat etti. Bakî Kabristanı'na defnedildi.
 

Şâmil'in hocası Cemâleddin Efendi'nin kızından olan oğlu Mirliva Gâzi Muhammed Paşa, Osmanlı hizmetine girdi. 1877 Osmanlı-Rus Harbi'nde Kafkasya cephesinde süvâri tugayına kumanda etti. Şâmil'in Rusların elinde esir olan diğer oğlu Şâfiî ise Çar'ın yaveri ve Rus generali idi. 3. oğlu Cemâleddin ise muharebede kayboldu. İkinci zevcesi Ermeni asıllı Şuveynat'tan olan en küçük oğlu Kâmil Paşa Hicaz'dan İstanbul'a geldi. Bunun oğlu Said Şâmil, 1918-1921 arası Dağıstan istiklâli için mücadele ettiyse de, başaramadı. 1981'de İstanbul'da vefat etti. Şeyh Şâmil'in hatırası ise, bilhassa Rus esaretinde yaşayan Müslüman halkların kalbinde yaşamaya devam etti...

05.10.2015

PEYNİRİN SALTANATI

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Geçenlerde gazeteler yazdı, artık peynirler açıkta değil, ambalaj içinde satılacakmış. Hatta bazısı peynir bile değilmiş, sahte imiş. Halbuki Türk mutfağındaki peynir çeşitleri Fransa'yı aratmaz...

 

Sütün pıhtılaşmasıyla elde edilen bu süt mamulü, ekseriya maya yardımıyla elde edilirken; hâlâ bazı yerlerde, sütün kendi hâline bırakılmasıyla mayalanır. Köylük yerlerde maya tabii otlardan ve dana şirdeninden hazırlanır. Peynir, çabuk bozulan sütün hayatını kurtarır. 10 ölçek süt, bir ölçek peynir olur.

Peynir'e, Anadolu'nun kimi yerinde pinir denir, kimisinde pendir. Ama aslı Farsçadır. Peye, süt demektir. Eski Türkler peynire uyutma derdi. Fransızların onpöfromaj dedikleri yemekten sonra peynir yeme âdeti şarktan çıkmadır.

Paris'te bir cadde üzerinde, yalnızca peynir satan ve kötü kokusuyla meşhur bir dükkân vardı. Satıcı gülerek "En kötü kokanı, en iyisidir" derdi. Fransa, çok peynir çeşidiyle tanınır. Onu Holanda, İtalya ve İsviçre takip eder. Türk mutfağı da bunlardan geri kalmaz. Ama her şeyde olduğu gibi, satışı yoktur. Süt mamullerinin vatanı sayılan Rumeli ve Kafkasya'ya, bir yandan da Orta Doğu'ya yakınlığı sebebiyle, çok peynir çeşidi vardır. Kasabalarda bile peynir pazarı ayrıdır. En basitinde, onlarca çeşit peynir bulunur. Trabzon'un meşhur 'Karılar Pazarı'nda 25 çeşit peynir satılıyor.

Eskiden İstanbul'un peyniri Bükreş, Varna ve Karadeniz'den gelirdi. Ezine ile Makedonya'daki Debre Yörüklerinin yaptığı koyun peyniri makbul tutulurdu. Her beldenin hayvanı, otladığı yer, yediği ot, mayalama usulleri farklıdır. Peyniri de çeşit çeşittir. Kimi kahvaltıda, kimi üzerine yumurta kırarak, kimi yemeğe katılarak, kimi kızartılarak, kimi eritilerek yenir. Tatlısı bile yapılır.

Edirne ve şimdi daha çok Ezine'de imal edilen beyaz peynire, Kaz Dağları'nın havası, suyu ve otları hususiyetini verir. Başka yerde yapılanı da Ezine diye satarlar, ama benzemez. Kars, Erzurum, Muş, Tekirdağ, Kırklareli'de koyun sütünden imal edilen kaşar, üstü küflendirilip sonra temizlenir. Dışı küflü ise, kalitesi iyidir. 4-5 ay bekletilene eski kaşar denir.

Rus Çarı, İsviçre'den peynir mütehassısları getirtip, Kafkasya'da mandıralar kurmuştu. Karapapaklar, Kars kaşarının ustasıydı. 50 sene Rus hâkimiyetinde kalan Kars'ın peynirinin meşhur olması bundandır. İsviçre'nin Gravyer kasabasında imal edilen meşhur peynir, Kars ve Artvin'de de yapılır. Şekli Fransız peynirlerine, tadı ise İsviçre'nin emmental peynirine de benzer. Eskiden Kars'ta 24 çeşit peynir yapılırken, çoğu unutulmuştur.

Tulum peyniri, eskiden yazdan keçi tulumuna veya küpe basılır; soğuk mağaralarda veya ambarda bekletilirdi. Şimdi yerini plastik bidon aldı. Erzincan dağ köylerinin Şavak diye bilinen tulumu makbuldür. Gözenekli İzmir (Tire) ve Ayvalık tulumu da meşhurdur.  Van'ın yabani sarımsak katılan ve toprak küpe basılan otlu peyniri, dayandığı için, sefere giderken yolluk yapılmaya müsaittir. 

Kıvırcık koyunun sütünden yapılan yarıksız, çatlaksız, tuzlu, sert ve dayanıklı Mihaliç peyniri Susurluk tostunun katığıdır. Dilimleri dile benzediği için bu ismi alan ve kolayca liflere ayrılabilen Bursa dil peyniri pizzaya yakışır. Yağı alınmış sütten yapılan tel tel Erzurum civil (veya çeçil) peyniri tereyağında yumurta kırılarak yenir. Pişirilerek hazırlanan Urfa peyniri ve küp küp tuzsuz Antep peyniri; fıçılara basılarak hazırlanan yeşilimsi Trabzon minzi peyniri; kaynatılmış sütten içine nane katılarak hazırlanan ve kızartılmışı pek güzel olan Kıbrıs hellimi; yerken lastik gibi ses çıkaran tütsülenmiş Çerkes peyniri; buna benzeyen Diyarbekir'in çok emekli örgü peyniri zikre değerdir...
 

Ayvalık kelle, Çankırı küpecik, Seferihisar armola, Tire çamur, Rumeli kaşkaval, İstanköy işkembe ve Varna tekerlek peynirleri de birbirinden farklı lezzetler sunar. İtalya'nın parmezan ve mozarella, İsviçre'nin emmental, Holanda'nın guda ve edam, Fransa'nın rokfor, Danimarka'nın danablu ve sandviçlerde tercih edilen İngiliz çedarı meşhurdur.

 

Peynir düşmanları

 

Tarihte meşhur peynir düşmanları vardır. Bunlardan biri sadrazam Reşid Paşa'dır. Hatta yaranmak için peynir yememek moda olmuştu. Bir ziyafet sofrasında, paşayı kızdırmak için, Mahşer Midillisi namıyla maruf hariciye teşrifatçısı Kâmil Bey'in peynir sevdiğini söylerler. Paşa, Kâmil Bey'e doğru mu diye sorar. O da işin kötüye gittiğini anlayınca, "Efendim, bendenize böyle sualler sorulmaz. Ben ne halt bulsam yerim" diye cevap verir. İbnülemin merhum da peynir sevmez; "sütün piçi" derdi.

Çocukluğumda Peynirci Hafız adıyla meşhur bir adamcağız vardı. Muzip kimseler, kendisiyle karşılaşınca peynir deyip kaçıyorlar, 'peynir' lafını duyunca âdeta çıldırıyordu.  Peynir, bazı hassas midelilere alerji yaparmış diyorlar. Belki de o aşırı reaksiyon bundandı. 

Her ne kadar, Şair Eşref kaymakam iken, "Eşme eşme dedikleri iki dükkân bir de fırın/Peynir ekmek yiye yiye ne ağız kaldı ne burun" demişse de, peynir, ekmeğin en güzel katığıdır. Hazret-i Peygamber sever ve yermiş.

12.10.2015

OSMANLILAR DEVRİNDE BİR HALK KULÜBÜ: KAHVEHANELER

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Vaktiyle yediden yetmişe herkesin istirahat maksadıyla toplandığı kahvehaneler, hem halka sosyalleşme imkânı sunan birer kulüp, hem de kültürü arttırmaya yarayan meclislerdi...

 

Tarihçi Peçevi'nin rivayetine göre İstanbul'da ilk defa 1554'de Halebli Hakem ve Şamlı Şems adında iki kişi, Tahtakale'de birer kahvehane açtılar. Yavaş yavaş burada ehl-i keyf, kâtipler, şairler ve zamanın ileri gelenleri toplanmaya başladı. Hem kahve içerler; hem de sohbet ederler, kitap okurlar, satranç oynarlardı. İstanbul 1600'de de tütün ile tanıştı. Kahvehanelerde göz gözü görmez oldu.

 

Osmanlı hükümeti, siyasete ve cemiyet düzenine dokunmadığı müddetçe halkın ne yaptığına karışmazdı. Kahvehaneler, zamanla gizli toplantılara zemin hazırlamaya başlayınca, hükümet şüpheye düştü. Halkın işinden geri kalmasına sebebiyet verdiği, kötü koktuğu, kafayı bulandırdığı gibi gerekçelerle önce tütün ve kahveye cephe aldı. Kahvehaneler kapatıldı.

 

Anarşi devrinde tahta çıkan ve sert tedbirlerle asayişi sağlayan Sultan IV. Murad, kahve ve tütünü yasakladı.  Kahvehaneleri kapattı. Bu yasağa uymayanlara ağır cezalar getirdi. Geceleri kılık değiştirip şehirde gezerek bu yasağa uyulup uyulmadığını kontrol ederdi. Bu yasağı ihlal ettiği için 20 bin kişinin öldürüldüğü söylenir.

 

Ama halk tütünden de, kahveden de vazgeçmedi. Kendisi de bir tütün tiryakisi olan Şeyhülislâm Bahaî Efendi'nin fetvâsıyla 1649'da tütün yasağı kalktı. Kahvehaneler birer birer yeniden açıldı. 

Üstelik Anadolu ve Rumeli'ye de yayıldı.

 

Gönül ne istermiş?

 

Kahvehaneler, kare bir mekânda, üç tarafı peyke denilen geniş kanepelerden teşekkül eder. 

 

Müşteriler ayakkabılarını çıkararak peykelere oturur. Mekânın bir köşesinde ocak vardır. Kahve ve nargileler burada hazırlanır. Kahvenin dışında, ekseriya bir söğüt ağacının gölgesinde yazlık mekân bulunur. Burada küçük peykelerden başka, üzeri hasır iskemlelere oturulur. Ortasında havuz, duvarlarında manzara resimleri vardır. Kahvehanenin bir köşesinde, seyyar berber sanatını icra eder.

 

Kahve, çubuk tütün ve nargile, kahvehanelerin baş ikramıdır. Çay, Osmanlı cemiyetine 19. asır sonlarında girmiştir. Fakat bunlar, aslında bir araya toplanmanın bahanesidir. Nitekim kahvehanelerin duvarında hep şu beyit yazılıdır:

 

"Gönül ne kahve ister ne kahvehane/Gönül sohbet ister, kahve bahane."

İlk zamanlar kahvehanelerde konuşmayla veya dominoyla vakit öldürülmez, hoş sohbet biri hikmetli ve eğlenceli şeyler anlatır, etrafında toplananlar can kulağı ile onu dinlerdi. Böyle ağzı laf yapan biri yoksa, raftaki küçük kütüphaneden bir kitap çekilir, iyi okuyan biri okur, diğerleri dinlerdi. 

 

Bu sebeple kahvehanelere, eskiden kıraathane (okuma evi) de denirdi. Kahveci, okuyandan kahve parası almazdı. "Mahalle kahvesi şarkın harim-i kâtilidir/Tamam o eski batakhaneler mukabilidir" diyen Akif, Berlin'e gidince kafeleri, "Bu kahve öyle mi? Lâkin hakikaten hayret/Feza içinde feza, bir harim-i nûranûr" diye övmüştür.

 

Kahveciler, kendilerine has karakterleri bulunan kişilerdi. Ciddi, az konuşur, çok gülmez, ara sıra yapmacık hiddetlenen, hatta müşteriyi tersleyen adamlardı. Yine de müşterilerini tanır, onları memnun etmeyi iyi bilir, ama kaprislerine yüz vermezdi. Pirlerinin Şeyh Şâzelî olduğuna inanılır.

 

Herkesin kendisine göre kahvehanesi vardı. Gençlerin, yaşlıların, hocaların, memurların, esnafın ayrı kahveleri vardı. Bu mutlak değildi, birine giden, öbürüne de gidebilirdi. Akşam olup evin erkeği evine dönünce, yemeği yedikten ve yatsı namazını kıldıktan sonra kahveye çıkmak âdetti. 

 

Kadınların, yanlarında kocaları olsa bile kahvehanelere gitmesi mümkün değildi. İyi aileler, oğullarının bile kahveye çıkmasını istemez, kahve müdavimlerine pek iyi gözle bakılmazdı. Ama sevenin gözü kördür. Eski bir İstanbul türküsünde kız, sevdiğini, "Kadifeden kesesi, kahveden gelir sesi/Oturmuş tavla oynar, ciğerimin köşesi" diye tasvir eder.

 

Viyana'ya örnek

 

Bazı kahvelerde orta oyunu denilen ve iki kişinin oynadığı an'anevi mizahî Türk tiyatrosu temsiller verirdi. Karagöz oynanırdı. Meddah denilen talk-show üstadları, taklitler yaparak ve kılıktan kılığa girerek hikâyeler anlatırdı. Bunların hepsi, muhteva itibariyle az-çok siyasî hicve dayanan sanatlardı. Muhalefetin ve basının olmadığı yerde, bu ikisinin fonksiyonunu görürdü. Hükümetler, halkın tansiyonunu düşürmek adına buna müsamaha ederdi.

 

Bazılarında ise saz şairleri olur, şiirler söylerdi. Bazı kahvelerde ise fasıl heyetleri bulunur, musiki konserleri verirdi. Bu bakımdan kahveler, bir yandan üstü kapalı siyasi toplantıların yapıldığı lokaller, öte yandan da tiyatro, sinemanın bulunmadığı bir devrin sanat merkezleri idi. Particiliğin başladığı 1908'den sonra kahvehaneler, siyasî düşüncelere göre ayrılmıştı.

 

Osmanlılardaki kahve geleneği, 1683 tarihli Viyana Kuşatması'ndan sonra kahve ile beraber Avrupa'ya yayıldı. Viyana kafeleri meşhur oldu. Türk kahvehaneleri de cemiyet hayatı ne kadar değişirse değişsin, aynı kaldı. İnsanların sosyalleştiği ve deşarj olduğu yerler olma hüviyetini sürdürdü.

 

Mamafih bugün artık entelektüel havasını kaybetmiştir. Daha çok sıradan insanların toplanıp kâğıt oyunları oynadığı mekânlardır. Kahve, nargile ve çay, yine ikram aslî ikramlardır. Okunan tek şey günlük gazetelerdir. Çoğunda bunun bile yerini televizyon almıştır. Kahvehaneler hâlâ memleketin ve dünyanın 'kurtarıldığı', hatta halkın siyasi tansiyonunun ölçülebildiği mekânlardır.

19.10.2015

TÜRKİYE'DE SEÇİMLERİN HİKÂYESİ

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Türkiye'de demokrasi ve seçim geleneği zannedildiğinden de eskidir. Osmanlı Devleti'nde ilk seçimler, 1840'ta mahallî meclis azaları için yapıldı.

 

Osmanlı Devleti'nde Avrupaî tarzda ilk seçimler 1840 yılına tarihlenir. Bu tarihte taşrada malî, idarî ve asayişle alakalı işlere bakmak üzere mahallî meclisler kuruldu. Bulunduğu yere göre vali veya kaymakamların reisliğinde halktan azaları vardı. Bu azaların yarısı Müslüman, yarısı gayrı müslimlerden seçilirdi. Avrupa'da o zaman emsaline rastlanmayan bir usuldür.

1876'da Osmanlı Devleti'nde modern bir anayasa ilan edildi ve taçlı demokrasi kuruldu. Seçilmiş mebuslardan müteşekkil meclis İstanbul'da toplandı. 80'i Müslüman ve 50'si gayrı müslim 130 mebus vardı. Sultan II. Abdülhamid, 1877 Osmanlı-Rus Harbi mağlubiyetinden mesul gördüğü meclisi feshederek seçimleri askıya aldı. 1908'de, Rumeli'deki küçük rütbeli zâbitlerin ısyanı üzerine seçimler yapılarak parlamento toplandı. İttihat ve Terakki Cemiyeti idareye hâkim oldu.

1908 meclisinde 280 mebusun artık 50 tanesi gayrı müslimdir. Seçimlerde mülk sahibi veya muayyen vergi veren her dinden erkek Osmanlı vatandaşları rey kullanabilir. 50 bin nüfusa bir mebus düşer.  Seçimler iki turludur. Her 500 birinci seçmen, 1 ikinci seçmeni; bunlar da mebusları seçer. ABD reisinin seçilişine benzeyen bu usul, 1946 seçimlerine kadar sürdü. O zaman Avrupa'da da mülk sahibi olmayan veya vergi vermeyen rey kullanamaz. Kadınların da rey hakkı yoktur. Zenginler veya aristokratlar mükerrer rey hakkına sahiptir.

 

Kız gibi meclis

 

1912 seçimlerinde İttihatçılar seçimi kaybetmek korkusuyla seçmenleri baskı altına aldı. Muhalif namzetlere rey vermek isteyenler, sandık başındaki fedainin sopasını kafasına yiyordu. Bu sebeple sopalı seçim diye anılan seçimlerden sonra memleket 6 senelik tek parti diktatörlüğünün pençesine düştü.

1918'de İttihatçılar düştükten sonra seçimler yapıldı. Osmanlı Devleti son yıllarında, sosyalist partinin bile faaliyette olduğu ve çok partili bir demokrasi idi. Hür basın ile fikir hürriyeti alabildiğine genişti. Ankara'da filizlenen milliyetçi hareket, 1919'da yenilenen seçimlere kendi yandaşları dışında kimsenin katılmasına izin vermedi. İstanbul'un işgali sebebiyle bu son Osmanlı Meclisi 23 Nisan 1920'de Ankara'ya nakletti.

Planladığı inkılâpları bu nisbeten demokratik meclisle yapamayacağını anlayan M. Kemal Paşa, meclisi feshederek, 1923'de sadece kendisinin belirlediği adayların katıldığı seçimle 'kız gibi' yeni meclis teşkil etti. Milletvekilleri, aynı zamanda M. Kemal Paşa'nın da reisi olduğu CHP'ye mensuptur. Seçimler yine vardır. Ancak partiler ve muhalefet yoktur. Merkez, vilâyetin milletvekili sayısı kadar namzet tesbit eder; ikinci seçmenler bunları "seçer." Ömründe Muş'u görmemiş birisi, Muş milletvekili olarak mükâfatlandırılabilir. Seçimler merkezin tesbit ettiği isimlerin Sovyet rejiminde olduğu gibi halka tasdik ettirildiği birer politik gösteridir.

1935'te kadınlara seçme ve seçilme imkânı verildi. Hükûmetin seçtiği 17 kadın meclise gönderildi. Ancak erkeklerin bile serbestçe seçme ve seçilme hakkının olmadığı bir zamanda, bu ne ifade eder?

1943'te hükûmet, muhaliflerini teskin maksadıyla tercih usulü getirdi. Artık her vilâyette seçilecek milletvekili sayısından bir fazlası namzet gösteriliyor; ikinci seçmenlere güya bir "seçme imkânı" tanınıyordu.

 

Para karşılığı demokrasi

 

Türkiye, II. Cihan Harbi'ne girmediği halde, büyük fakirlik içindeydi. CHP'li reisicumhur İsmet İnönü, Amerikan yardımı alabilmek için demokrasiye geçmeyi kabul etti. Kendisinin demokrasiye gönül vermiş birisi olmadığı herkesçe malumdur. 1945'te CHP'den ayrılan muhaliflerce Demokrat Parti kuruldu.

1946 seçimleri, 1912 sopalı seçimlerinin tam benzeriydi. "Açık oy, gizli tasnif" hususiyetiyle tanınır. Vâli, kaymakam, belediye reisi ve CHP il/ilçe başkanı aynı kişi olduğundan, jandarma yardımıyla halkın "ne idüğü belirsiz" kişilere rey vermemesi temine çalışıldı. Sandık başında çok hâdiseler çıktı, kavgalar oldu. Halbuki o zamana kadar seçimlerde hiç bir hâdise yaşanmaz; namzetler belli olduğundan, reyler sayılmadan SEKA'ya giderdi.

1946 seçimleri Türk demokrasisi için bir dönüm noktası oldu. Defalarca ordu-bürokrat elbirliği ile seçimler askıya alınsa da, halkın vazgeçemediği bir alışkanlık hâline dönüştü. Halkın doğrudan milletvekillerini seçtiği ilk tek dereceli seçim de budur. İngiltere'deki gibi çoğunluk sistemi vardı; bir yerde reylerin ekseriyetini alan parti bütün milletvekillerini alırdı. CHP'nin, Demokrat Parti kazanmasın diye seçim kanununda yaptığı bu numara, başkalarına yaradı. CHP bir daha ekseriyetle iktidara hiç gelemedi.

1961 seçimleri nisbî temsil esasına göre yapıldı. Burada her parti aldığı rey nisbetinde mecliste temsil edilir. Ama koalisyonlar kaçınılmazdır. 1980'den sonra koalisyonları önlemek ve marjinal partilerin önünü kesmek için baraj sistemi getirildi. Ülke tamamında reylerin % 10'unu geçemeyen parti, meclise temsilci sokamaz.

1979 seçimlerinde mükerrer rey kullanmayı önlemek için seçmenlerin parmaklarına günlerce çıkmayan siyah boya sürülmeye başlandı. Bundan sonraki seçimlere halk 'boyalı seçim' adını verdi. Son yıllarda bu da terk edildi. Yakın zamana dek bir karnaval veya muharebeyi andıran seçimler, artık eskisi kadar hareketli geçmemektedir.

26.10.2015

SİCİLYA'DA MÜSLÜMAN İZLERİ

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Akdeniz'in ortasındaki bu büyük ada, İtalya çizmesinin âdeta vuracağı bir top gibidir. Herkesin Mafya hikâyeleri ile tanıdığı Sicilya, ticaret yollarının kavşağında ve bereketli topraklara sahip oluşu sebebiyle ehemmiyetlidir. Antik çağın ilk esaslı devletlerinden biri burada kurulmuştur.

Roma hâkimiyetinden sonra Hazret-i Muaviye'den itibaren Müslümanlar tarafından tazyik edilen 'Sikilliyye', 827 yılında fethedildi. Adayı fetheden 10 bin kişilik donanmanın kumandanı, aynı zamanda İmam Mâlik'in talebesi Esed bin Furat idi. Sicilya'da büyük âlimler yetişti.

Zamanla İslâm hâkimiyeti zayıfladı. Müslümanlar birbirine düştü. 1061'de Normanlar adayı ele geçirdi. Müslümanlara serbesti tanıdığı gibi, İslâmî sistemi de yerinde bıraktı. Hatta Müslüman âlimleri müşavir olarak istihdam eden ve sonradan Roma-Germen İmparatoru olan Sicilya Kralı II. Friedrich, 1231'de şerî hükümleri kanunlaştırınca, Müslümanlıkla suçlandı ve Papa tarafından aforoz edildi.

Buna rağmen Müslümanlar isyan edip yenilince, adayı terk etmek zorunda kaldılar. Ama adada ve bu vasıtayla Avrupa'da silinmez izler bıraktılar. Normanlar, Müslümanların saray teşkilatı, yazışma usulleri, ordu düzeni ve para basma usullerini kendilerine adapte ettiler. Arapça eserler Latince'ye tercüme edildi. Savaşlar sebebiyle harap olan Palermo gibi şehirleri yeniden inşa eden Müslümanlar, eserleriyle Avrupa mimarisine tesir ettiler. Müslümanlar tarafından yetiştirilen çok bitki de Sicilya yoluyla Avrupa'da tanındı. İtalya kurulurken, İslâm medeniyetinin bıraktığı mirası ileri sürerek adanın istiklâlini teklif eden Amari gibi Sicilyalı aydınlar çıktı.

Hasan Sabbah'ın fedaileri Sicilya'ya sığınmıştı. Fransızlara karşı mukavemet yürüten, sonra eşkıyalığa başlayan MAFIA'yı bunların kurduğu; isminin de Arapça mahfiyye (gizli) kelimesinden geldiği söylenir. Bugün sakin ve fakir bu İtalyan adası, 'Baba' filmi sayesinde, turist çekiyor. Adada şimdi ekserisi Kuzey Afrikalı 30 bin Müslüman yaşamaktadır.

 

 

 

 

Şu anda otonom olan adanın başşehri Palermo, dar sokakları ile tipik bir Akdeniz şehri. Ulu Câmi'nin yerine yapılan katedral da, hâlâ Müslümanlardan izler yaşıyor. Ana binanın girişi ve sütun üzerindeki Arapça yazı maziye şahitlik ediyor (1) 

 

 

Palermo'daki Norman Sarayı'nın da aslı, Müslümanlardan kalmadır. Sarayın Arabesk işlemeli mescidi, şimdi ihtişamlı bir şapel (2).

 

Sonradan yapılan saray ve kiliselerde bile, bilhassa sütun ve tavan süslemelerinde Endülüs-Mağrip mimarisinin izlerini görmek mümkündür. Palermo'da Porto Nuovo'da Müslümanları sembolize eden heykeller var (3).

 

Palermo'nun en enteresan yeri Catacombe dei Cappuccini (Kapusen Yeraltı Mezarlığı). 1599'da bir Kapuçin keşişi, yeni ölmüş bir arkadaşını mumyalayıp manastırın mahzenine yerleştiriyor. 

Sonra diğer rahipler. Zamanla bir statü sembolü oluyor, şehrin zenginleri para karşılığı mumyalanıp buraya konuyor. Akrabaları ziyaret edip dua okuyor. Ölü önce geçici bir yere konup iyice kuruması temin edildikten sonra, duvardaki kalıcı yere yerleştiriliyor. Bazısı camlı tabutlar içinde. Yakınlarının bağışı kesilince, ölü rafa kaldırılıyor. Buraya en son 1871'de keşiş Ricardo konulmuş. Ortaya çıkınca sansasyon uyandırmış ve Papa tarafından kapatılmış. 1920'den kalma mumyalar da olduğuna göre el altından sürmüş olmalı. Rutubet kokulu salonlar, erkekler, kadınlar, bâkireler, çocuklar, papazlar, keşişler, hukukçular vs. gibi kategorilere ayrılıyor. Bazısı hiç çürümemiş 8000 ceset var. 1252 tanesi mumyalı. Bazısının hüviyeti belli. Biz gezerken iki mütehassıs, ellerinde aletler, bazılarının dişlerini kontrol ederek yaşını tesbite çalışıyordu. Son ölü, 1920'lerden kalma Rosalia Lombardo adında 2 yaşındaki bir kız çocuğu ve cesedi inanılmaz derecede iyi vaziyette. Tahnit, Dr. Alfredo Salafia tarafından yapılmış. Aşırı kurumaya karşı gliserin, bakterileri öldürmek için formalin, vücudu kuru tutmak için alkol, mantarları öldürmek için de salisilik asit kullanılmış. Çinko tuzları ile vücut sertliği elde edilmiş (4).

 

Sirakuza, Sicilya'nın en güzel şehri. Hâlâ aktif ve başı dumanlı Etna yanardağının eteklerinde kurulmuş. Arşimed'in yurdu. Ne varsa, üç küçük köprüyle karaya bağlı bir ada üzerinde. Katedralde, IV. asırda Romalıların öldürdüğü 'körlerin azizesi' Santa Lucia'nın kemikleri ve eşyası var (5).

 

Buraya yakın Taormina (Tâbermine) mutlaka görmeye değer. Muazzam manzarası var. Müslümanlardan kalma Corjava Sarayı ayakta (6).

 

THY'nin sefer tertiplediği Katanya'da görülecek fazla bir şey yok (7).

02.11.2015

SAATLERİN DANSI

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Eskiler hayatı kare kare yaşar; saatin esiri olmazdı. Şimdi 'hayat-mesai-zaman' sistemi ile ömürler sanki kemiriliyor...

 

Bir gün niçin 24 saat? Bu rakamı güneş saatini ilk kullanan Mısırlılar buldu. Yere dikilen yüksek bir taşın gölgesi sabah batıya, akşam doğuya düşer. Mısırlılar bu arayı 6'ya böldüler. Bir gün de 24 kısım oldu. 12 sayısı 2, 3, 4 ve 6 ile bölünebilir. Bu sebeple 'bir düzine' en çok kullanılan sayılardandır. Mısırlılar, ayrıca 30 günlük ay ve 360 günlük yıl takvimini kullanırdı. Bugün bir dairenin 360 dereceye bölünmesinin sebebi de budur.

 

Treni kaçırınca

 

Eskiden deniz ticareti haricinde, dünyada saatler hususunda bir ittifak yoktu. Her memleketin kendi rasathanesi saatleri hesap ve ilan ederdi. Osmanlılar, akşam güneş battığında her zaman 12'yi gösteren ezani saati kullanırdı. Bunun için her gün saatler akşam ezanında mevsime göre bir dakika ileri veya geri alınırdı. Gün, akşam güneş batmasıyla başlar ve biterdi. Hayat kare kare yaşanır; saatlerin esiri olunmazdı. Onlar için zaman, gün doğuşu veya batışı, kuşluk, öğle, ikindi, yatsı diye sınıflandırılırdı. Ahmed Hamdi Tanpınar'ın Saatleri Ayarlama Enstitüsü romanı, iki saatçinin şahsında, hem insan-zaman irtibatını anlatır; hem de iki arada kalan Türk cemiyetini alaya alır.

Frenklerde, öğle ve gece yarısı saatler 12'yi gösterir ve mevsime göre hiç değişmez. Anglo-Amerikan dünyasında gün 12'li iki kısma ayrılır. Öğlen 12'ye kadar AM (Ante Meridien=Günortası Öncesi); gece 12'ye kadar PM (Post Meridien=Günortası Sonrası). Saatin yanına mutlaka ne olduğu yazılır. Başka ülkelerde gün 24 saatlik tek kısımdır.
 

1876'da bir gün İrlandalı mühendis Sandford Fleming'in trenini kaçırması hâdise oldu. Bilette saatin PM/AM'i yanlış yazılmıştı. O zamana kadar her şehrin ayrı saati vardı. Hatta İrlanda ile Londra arasında 25 dakika fark olduğu için, İngilizler İrlandalıların her yere geç kalışını buna bağlayıp eğlenirler. Sadece ABD'de 400 saat bölgesi vardı. Fleming, saatlerin birliği için kampanya başlattı. Artık haberleşme ve nakliyat inanılmaz ölçüde ilerlemişti. Zaman farklılığı üzerinde durulması gereken bir meseleydi.
 

1884'de 25 ülkeden 41 delege, bir global saat tesbiti için Washington'da beynelmilel meridyen konferansında toplandı. İngiltere'de Greenwich Rasathanesi'nden geçen meridyen başlangıç kabul edildi. Dünya zamanı, Greenwich saatine (GMT) göre ayarlandı. Dünya, her biri 15° olan 24 saat bölgesine ayrıldı. Bunda, birkaç sene evvel Rusya'dan Alaska'yı satın alan ABD'nin de rolü vardı. Greenwich esas alınırsa, bütün ABD toprakları aynı gün dairesi içinde kalıyordu. Aksi takdirde gündönümü çizgisi Alaska ile Kanada arasından geçecek; Alaska, ABD'den bir gün ileri olacaktı. Şimdi Bering Boğazı'ndan geçer. ABD, 4 saat bölgesine ayrılmıştır.

 

Verin saatlerimizi!

 

O zamana kadar Kudüs'ten geçen meridyen esastı. Osmanlı delegesi Rüstem Efendi, sadece ilmî çalışmalarla sınırlı olmak üzere anlaşmaya imza koydu. Sadece San Domingo red oyu kullandı. Böylece Greenwich saati, emperyalizmin sembolü oldu. Fransız anarşist Martial Bourdin, 1894'de buraya canlı bomba olarak saldırdı. Hatta Joseph Conrad'ın Gizli Ajan romanına mevzu oldu. Bu romanda İngiliz orta sınıfının 'hayat-mesai' düzeniyle aptallaştırıldığı anlatılıyor.
 

Buna rağmen dünya, 1926'da da Türkiye kendisine dikte ettirilen bu saat sistemini kabul etti. 2001'de Tayland, bundan çıkmayı denediyse de muvaffak olamadı. Mütehassıslar, bu haberleşme çağında bu kadar fazla saat dilimine gerek olmadığını, 12 saat diliminin kâfi geleceğini söylüyorlar.
 

Dünyada batıya doğru gittikçe, global saat geriler. Ama global saat, bir kabule dayandığı için, birbirine sınır küçük ülkelerde saatler birbirinden farklı olabilmektedir. Arjantin'den Paraguay'a geçenler, doğuda olduğu halde 1 saat kazanır. Türkiye GMT+2 saat dilimindedir. Memleketler buna göre saat ekler. Bazısı buçuklu, hatta çeyrekli saat ekler. Mesela İran, GMT+3,5 olduğundan, İran'dan Türkiye'ye geçen, 1,5 saat kaybeder. Nepal GMT+5,75 olup, koca Hindistan'a geçenler, sadece 15 dakika kazanır. İspanya, İngiltere ile aynı arz dairesindedir. Ama 1936'da Hitler ile anlaşma yapıldığında, Almanya ile aynı saatte olmak için saat değiştirilmişti. Bugün de İspanyollar 1 saat erken kalkar. Koskoca Hindistan, hatta 1949'dan beri Çin, milli bütünlük adına tek saat tatbik eder. Pekin'de 12 iken, 5000 km batıdaki Kaşgar'da da 12'dir. Afganistan'dan Çin'e girer girmez, 3,5 saat kaybedilir.

 

Saatler niye geri alınır?

 

I. Cihan Harbi'nde bazı memleketler, günün aydınlık saatlerini, insanların uyanık olduğu zamana denk getirebilmek ve sokak lambalarında tasarruf yapabilmek için yılın muayyen aylarında saatlerde ayarlamalar yapmaya başladı. Bu sebeple bazı ülkeler, Mart başında saatleri bir saat ileri alarak yaz saatine geçer. Bununla gün ışığından daha çok faydalanmayı umarlar. Bazı Orta ve Uzak Doğu ile Afrika ülkeleri geri almaz. Kongre kararı olmasına rağmen, kimi Amerikan eyaletleri de kabul etmiyor.

Baharda 1 saat ileri alınan saatler, güzün tekrar geri alınır; çalınan 1 saat, geri verilir. Yaz saati tatbikatını ilk Benjamin Franklin'in 1784'de sefirken Parislilere mum israfını önlemek adına teklif ettiği söylenir. 'Erken yatıp erken kalkmak, adamı sağlıklı, zengin ve akıllı yapar' derdi.

Bu işin sadece havacılık sektöründeki zararı 147 milyon dolar. Faydasını da kimse açıkça anlatamıyor. Maksat gün ışığından daha çok istifade ise, saatleri kışın ileri almalı ki, hava daha geç kararsın. 5'te akşam olacağına, 6'da olur. Mesai, erken başlarsa, insanlar daha erken yatar. Hele yaz saatinin sanayi elektriğine hiç faydası yoktur. Onlar yaz-kış gece-gündüz aynı enerjiyi harcarlar.

09.11.2015

YAKIN TARİHİN ACI BİR SAYFASI: 150'LİKLER

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Lozan'da umumi affı kabul eden Cumhuriyet hükümeti, Anadolu hareketine katılmayan 150 kişiyi bundan istisna ederek sürgüne gönderdi. Bu isimlerin tespitinden itibaren nice trajikomik hâdiseler yaşandı...

 

1919 Sivas Kongresi'nden sonra, Anadolu'da İstanbul'a paralel bir hükümet kurulmuş; 1920'de de parlamento, Ankara'da toplanmıştı. Anadolu'daki memurların kontrolü, yavaş yavaş Ankara'ya geçti. Osmanlı hükümetinin gücü sadece İstanbul ve çevresine inhisar etti. Ankara'yı metbu tanımayan, vergi vermek ve askere gitmek istemeyenlerin isyanları sebebiyle, 1919-1923 arasında memlekette bir iç savaş manzarası hâkimdi. Aldığı sert tedbirler ve diplomatik ataklarla, Ankara hükümeti, muhaliflerine boyun eğdirmiştir.

 

Bir kişi eksik

 

Milletlerarası arenada Ankara'nın diplomatik olarak tanındığı Lozan'da, umumi affa, yani önceki devrin hâdise ve şahsiyetlerini rahat bırakacağına söz veren Türk heyeti, 150 kişinin istisnasını istedi; müttefikler de kabul etti. Daha evvel İstiklâl Mahkemeleri vasıtasıyla çok sayıda rejim aleyhtarı zaten sindirilmişti. Bunlar, yeni ele geçen İstanbul'un muhalifleriydi. Bunlardan sonra muhalefete cür'et eden gazeteci ve hocalar da 1925-1931 arası tedip edilecektir.

Lozan'a bağlı umumi aftan istisna edilen 150 rakamı, öylece akla gelen bir sayıydı. Kabinenin hazırladığı liste, mecliste gizli celsede usulen müzakere olundu. Bazı isimler, '8 okka etle gezse, peşine takılacak kedi bulunmaz' gibi rasyonel gerekçelerle itiraz alırken; bazısı için, 'Saraya girmiş olmak' bile yetiyordu. 

Böylece ancak 149 isim bulunabildi. Son talihliyi de reisicumhur G. M. Kemal tesbit etti:  Köylü gazetesi sahibi Refet. Böylece 150 kişi, 1/6/1924 tarihli kararnâme ile sürgün edildi. Bunlar içinde gerçekten Ankara muhalifleri bulunduğu gibi, sayıyı doldurmak gayesiyle listeye alınanlar da vardır. Çoğu aldıkları terbiye icabı, meşru tanıdıkları idareye sadakatten başka günahı olmayan biçarelerdir. Sevr'i imzalayanlar sürülürken; Mondros'u imzalayan Rauf Orbay, Ankara'da itibarını sürdürmektedir. Listede bir tane bile gayrımüslim yoktur. Zira rivayet odur ki, İsmet İnönü, Lozan'da Venizelos'a şifahen söz vermişti.

Bu 150 kişiyi, Sultan Vahîdeddin'in maiyeti (8), bakanlar (6) Ankara hareketini bastırmak için kurulan Kuvva-i İnzibatiye mensubu askerler (7), Sevr'i imzalayan heyet (3), bürokrat ve subaylar (32), önceleri iç isyanların bastırılmasında Ankara'ya sadıkane hizmet edip, sonra İsmet İnönü'nün emri altına girmediği için asi ilan edilen Çerkes Edhem avanesi (27), polisler (13), gazeteciler (13) ve köylüler (41) teşkil ediyordu. Kanun çıktığında bunlardan 60 tanesi Türkiye'deydi.

Son devrin en büyük âlimlerinden Şeyhülislâm Mustafa Sabri Efendi, büyük şair Rıza Tevfik, nesir edebiyatının emsalsiz temsilcisi Refik Hâlid Karay, gazeteci Refi Cevat Ulunay, gazeteci yaver Tarık Mümtaz Göztepe, gazeteci Mevlanzâde Rıfat, çeteci Çerkes Edhem ile Kuşçubaşı Eşref listedeki meşhur isimlerdir. M. Kemal Paşa'yı Anadolu'ya gönderen başyaver Avni Paşa ile bu hükümetin adliye nâzırı Ali Rüştü Bey de sürgündü. Sürgünlerin ekserisi ailesini bırakıp, Köstence'ye, Batı Trakya'ya, Irak'a, Mısır'a, Beyrut'a veya Fransa'ya gitti.

 

Haysiyet meselesi

 

150'likler, servet sahibi bulunmadıkları ve memleketle haberleşmek de zor olduğu için sefalet içinde yaşadılar. Koskoca Osmanlı nâzırları, hocalar, paşalar, zâbitler, dilenci vaziyetine düştü. Bulundukları ülkelerin, Ankara ile arasını bozmak istemeyen hükümetleri de kendilerine hüsnü kabul göstermekten kaçındılar.

Rıza Tevfik, Amman'da müze müdürü idi. Refik Halid, Beyrut ve Haleb'de yazarlığa devam etti. 'Gurbet Hikâyeleri', bu devrin mahsulüdür. Sürgünlerin 20'den fazlası Batı Trakya'da yerleşti. Bazısı muallimlik yaptı. Birkaçı gazete çıkararak siyasi ve dinî faaliyetlerini sürdürdü. Bunun üzerine 1927'de Venizelos ile Atatürk'ün anlaşması üzerine buradan da sınır dışı edildiler. M. Kemal'i Anadolu'ya gönderenlerden dâhiliye nâzırı Mehmed Ali Bey, Paris'te La Republique Enchaine (Zincirli Cumhuriyet) adında Ankara'yı tenkit eden bir gazete neşretmiş; rivayete göre cumhuriyetin ilanının her yıl dönümünde Atatürk'e hakaret telgrafı çekmiştir.

Türkiye'de lehte ve aleyhte hayli görüşler çıkmasına rağmen, Celal Bayar hükümetinin çıkardığı 29/6/1938 sayılı kanunla 150'likler affedildi. Osmanlı hânedanının masum ferdleri, gurbet ellerde çürürken, bu karar şaşırtıcı oldu. İsmet İnönü ve ekibi, bu kanuna karşı çıktı ve müzakereye katılmadı. Kanuna göre affedilenler, hak etmiş olsa bile tekaüt maaşı alamayacak ve 8 sene memuriyete giremeyecekti.

Kanun çıktığında bunların yarısı hayattaydı. Bazısı döndü. Refik Halid, Refi Cevad bunlardandı. Mustafa Sabri Efendi, Çerkes Edhem gibi bazıları dönmedi. Miralay Sadık, dönüşünden iki saat sonra hastalanıp vefat etti. Eyüp'teki Kaşgari Camii'nin Fazlı Molla adında yaşlı bir müezzini vardı. Memlekete dönen 150'likleri karşılamak üzere limana gittiğini anlattıktan sonra, 'Bu benim için bir vicdan borcudur. Ama aslına bakarsan hiç haysiyetleri yokmuş. Ben olsam dönmezdim" demişti.

 

Sefaletin kucağına

 

Saltanatın kaldırılmasını müteakip, subay şehzâde ve damatlar, hiçbir gerekçe gösterilmeksizin ve tekaüt hakkı verilmeksizin askerlikten atıldı. Ardından Ankara hareketine iştirak etmeyen memurlar hakkında 26/5/1926'da bir de kanun çıkarıldı. İsmet İnönü hükümetinin hoşuna gitmeyen, mizaçlarına uygun olmayan ve aykırı harekette bulunmaları mümkün görülen bazı vatandaşları yıkmak için hazırlanmış bir projeydi. Böylece sudan sebeplerle ve şunun bunun ihbarı ve güya şahitlikleriyle nice memurlar, zâbitler tekâüt hakkı verilmeden işten atıldı. Kimse korkudan bunlara iş veremedi. Böylece hemen hepsi sefaletin kucağına itildi.

16.11.2015

Türklerle Arapların hikâyesi

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Müslüman halklardan birbiriyle en çok iç içe girmiş olanı Türklerle Araplardır. Bugün Arapların çoğu İslâm dünyasındaki ezilmiş, sinmiş hâlin, Türkiye sayesinde yok olacağına; tabiri caizse "yiğidin düştüğü yerden kalkacağına" inanmaktadır...

Türklerle Arapların münasebeti asırlar öncesine dayanır. Müslüman Araplar, 705’ten itibaren Türk beldelerini fethe girişti. 751 senesinde, Çinlilerle yaptıkları Talas Savaşı’nda, Türkler, Arapların safında çarpıştı. Bu ittifak, aralarında bir yakınlık doğurdu. Türkistan’daki Türk prensleri, ardından da halkları kitle hâlinde Müslüman oldu.

Kavm-i Necib

Abbasîler, Türklerden askerî birlikler ve bunlar için de Samarra gibi şehirler kurdular. Savaş kabiliyeti yüksek olan Türkler, orduda yüksek mevkilere getirildiler. Bu da, Türk topluluklarının İslâmiyet’e ısınmasına sebebiyet verdi. X. asra gelindiğinde, Türklerin tamamı, İslâmiyete girmişti.

XI. asırda Bağdad’ın Şiîler tarafından işgali üzerine, Abbasî halifesi, Selçuklu Sultanı’ndan yardım istedi. Sultan Tuğrul, Bağdad’a girerek halifeyi Şiîlerin elinden kurtardı; halifenin kızıyla da evlendi. Türkler, artık Müslümanların yeni lideri olarak tarih sahnesinde mevki elde ettiler. Selçuklu İmparatorluğu, Kuzey Afrika hariç bütün Arap beldelerine hâkim oldu; yıkıldıktan sonra da bu beldeleri ve Mısır’ı Türkler idare etti.

1516’dan itibaren bütün Arap toprakları, Osmanlıların eline geçti. Osmanlılar, İslâm dünyasında büyük bir itibar kazandı. Diğer Müslüman unsurlar, İslâmiyete yaptıkları hizmetlerden ötürü Osmanlılara minnet hissettiler. Arap âlimleri, Osmanlıların İslâmiyete hizmetlerini anlatmak üzere müstakil eserler kaleme aldı.

Türkler de, Hazret-i Peygamber’in kavmi olduğu ve Kur’an-ı kerim lisanı konuştuğu için Araplara değer vermiş; Kavmü Necibi’l-Arab (Soylu Arap Kavmi) diye anmıştır. Arapları, vatandaşlıktan da öte ‘din kardeşi’ kabul etmiş; Arap beldelerini sömürge değil, vatan toprağı olarak görmüştür.

Arap dünyasında bilhassa iki Osmanlı padişahının müthiş itibarı vardır. Birisi İstanbul’u fethederek Hazret-i Peygamber’in müjdesine kavuşmuş olan Fatih Sultan Mehmed; ikincisi de Filistin’i ne pahasına olursa olsun Siyonistlere teslim etmeyen Sultan II. Abdülhamid’dir. Orta Doğu’da  Cuma hutbelerinde Filistin’in anılmadığı, dolayısıyla Sultan Hamid’den minnetle bahsedilmediği gün neredeyse yoktur.

Arkadan vuran kim?

Araplar, 4 asır Osmanlı hâkimiyetinde sulh ve sükûn içinde yaşadılar. 1908’den sonra Jön Türklerin iktidarı ele geçirmesiyle, ülkedeki Türk olmayan unsurlar tedirgin olmaya başladı. Bunu fırsat bilen emperyalist güçler, bunlar arasında milliyetçilik tohumları ektiler. Araplar da bundan nasibini aldı. İttihat ve Terakki Partisi, Arapça konuşma ve yazışmayı yasakladı. Arap çocuklarının Türk mekteplerine gitmesini mecbur tuttu. Bu gibi menfi icraatlar, Arap milliyetçiliğini besledi.

I. Cihan Harbi sırasında İttihatçı Suriye Vâlisi Cemal Paşa, umumi af çıktığı hâlde, önceki faaliyetlerinden ötürü Arap milliyetçilerini ibret olsun diye suçlu-suçsuz ayırmadan Lübnan’da idam ettirdi. Bunun üzerine Osmanlıların otonom Mekke valisi Şerif Hüseyn Paşa, 1916’da hükümete nota verdi. İttihatçılar bunu isyan sayıp üzerine asker gönderdiler. Araplar, dönüşü olmayan yola girmişti. ‘Denize düşen yılana sarılır’ atasözü gereğince, istiklâl mücadelelerinde İngilizlerden medet umdular. İngiltere de bunu fırsat bildi. Şerif’e Suriye, Irak, Filistin, Yemen ve Arabistan’ı içine alan büyük bir Arap İmparatorluğu va’detti. Halbuki gizli anlaşmalarla Suriye, Fransa’ya, Irak, İngilizlere, Filistin, Yahudilere söz verilmişti.

Savaş bitince, Şerif’e verilen sözler tutulmadığı gibi, kendisi Kıbrıs’a sürgün edildi. Yalnızca Irak, Şerif’in bir oğlu Faysal’a, Ürdün ise diğer oğlu Abdullah’a verildi. Arabistan ve Hicaz, İngiltere’nin yeni müttefiki İbnussuud’a düştü. Böylece Arap beldelerinin tamamı, İngiliz ve Fransızların sömürgesi hâline geldi. II. Cihan Harbi’nden sonra mıntıkadan çekilirken de, geride sosyalist diktatörler veya kendilerine muhtaç güçsüz devletçikler bıraktılar. Türkiye’de 1920’lerden beri ileri atılan, “Pis Araplar! Bizi arkadan vurdular” sloganının benzerini, yeni kurulan Arap ülkelerinde iktidarı ele geçiren diktatörler, ‘Türkler, Arapları sömürdü’ şeklinde yürüttüler.

Aklı başında kimseler bu propagandalara inanmadılar ama İslâm birliği ideali bundan zarar gördü.  Bir Mısır dışişleri bakanının “Osmanlı Devleti’nin yıkılışı ile tesbih tanesi gibi darmadağın olduk” sözü çok mânâlıdır.

Her şeye rağmen Arap dünyasında Türklerin ayrı bir kıymeti vardır;  Bu, Osmanlıların, İslâmiyete olan bağlılık ve hizmetlerinden dolayıdır. Müslüman halklardan birbiriyle en çok iç içe girmiş olanı Türklerle Araplardır. Beraber geçen uzun bir mazi, iki halkı birbirine ayrılamayacak kadar yakınlaştırmıştır. Haleb’den Yemen’e, Fas’tan Basra’ya kadar bütün bir Arap coğrafyasında, memuriyet veya herhangi bir sebeple yerleşip de, imparatorluk dağılınca burada kalanlara rastlanır. Anadolu halkı arasında da damarlarında Arap kanı dolaşan az değildir.

Şimdi hem Türklerin, hem de Arapların dünyasında işler yavaş yavaş normale dönmektedir. Araplar bugün, sınır, pasaport ve gümrüğün olmadığı, ayyıldızlı Osmanlı pasaportuna şapka çıkarıldığı günleri özlüyor. Arapların çoğu, İslâm dünyasındaki ezilmiş, sinmiş hâlin, Türkiye sayesinde yok olacağına; tabiri caizse ‘yiğidin düştüğü yerden kalkacağına’ inanmaktadır...

23.11.2015

PADİŞAH KİM OLACAK?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

1808’de hânedanın yaşayan tek şehzâdesi Mahmud’u öldürmeye gelenler, “Gerekirse Esma Sultan’ı padişah yaparız” demişlerdi. Halbuki kadının padişahlığı mümkün değildi. Böyle söylemeleri, Osmanlılardan başkasının tahta hak sahibi görülmediğini gösterir.

Eski Türk Devletlerinde hakanın Allah’ın kut verdiği (takdis ettiği) muayyen bir hânedandan inmesi gerekir. Buna Açinaoğulları derler. Oğuz Han, Selçuklular, Osmanlılar hep bu hânedandandır. Asırlar boyunca nice ihtilâller olmuş, ama ihtilâl yapanların aklına, bu soyun dışında bir kimseyi başa geçirmek gelmemiştir. Çünki halkta, ancak bu soydan gelen hânın meşru olduğuna dair bir inanç vardır. Bu soydan bir hânedana sahip bulunmayan Peçenek, Kuman, Avar gibi Türk kavimlerinin ömrü uzun olamamıştır.

Hakanı ya beyler seçer ya da önceki hakan vasiyet eder. Zor kullanarak da başa geçebilir. Hakanın oğlu, yoksa veya reşid değilse en büyük kardeşi, kardeşi oğlu, amcası, amcasıoğlu vs hakan olur. Ancak hânedandan herhangi bir tigin (prens), tahtta hak iddia edebilir. Çünki hâkimiyet, hânedanın ortak malıdır. Buna ülüş sistemi denir. Bu sebeple bazen prensler verâset harbine tutuşur; gâlib gelen, Allah tarafından seçilmiş hükümdar sayılır. Türkler Müslüman olduktan sonra da bu sistemi sürdürdüler. Çünki İslâmiyette de muayyen bir veraset usulü yoktur; hükümdar ya seçimle, ya önceki hükümdarın vasiyetiyle veya zorla başa geçer.

Esmâ Sultan’ı yaparız!

Padişahlık, Osmanlı hânedanının erkek mensuplarına aittir. Osmanlı soyu tükenirse, giray denilen Kırım Hanlarının Osmanlı tahtına namzedi görüldüğü söylenir. Baltacı Mehmed Paşa, Edirne Vak’asında âsilerin Kırım Hanları veya İbrahim Hanzâdelere (Esmahan Sultan’ın Sokullu Mehmed Paşa’dan yürüyen soyuna) bey’at etmek istediğini söyler. Sultan II. Mahmud’a karşı ayaklanan yeniçerilere “Hânedanın son âzâsını katletmek mi istersiniz?” denildiğinde, “Girayları getiririz!” demeleri meşhurdur. Buna mukabil 1808’de hânedanın yaşayan tek şehzâdesi Mahmud’u öldürmeye gelenler, “Gerekirse Esma Sultan’ı padişah yaparız” demişlerdi. Kadının padişahlığı hukuken mümkün olmadığı hâlde, böyle söylemeleri Osmanlı hanedanından başkasının tahta müstehak görülmediğini gösterir. Osmanlı Devleti’nde emniyet mülahazasıyla hânedandan başka asil âilelerin teessüsüne imkân verilmemiştir.

Osman Gazi’den Sultan II. Murad’a kadar padişahları beyler, ahîler ve âlimler seçmiştir. Namzet hep padişahın oğludur. Bundan itibaren padişahlar veliahd tayin ettiler. Zorla başa geçmeye tek misal Yavuz Sultan Selim’dir. Onda da babası yaşlılık ve hastalık sebebiyle tahttan ferâgat etmişti. Padişahların tahttan indirildiği ihtilâllerle, yeni padişahın hiçbir dahli yoktur. Bunlar zorla başa geçme sayılamaz.

Yaşın padişahlıkta ehemmiyeti yoktur. Çelebi Sultan Mehmed, Cem Sultan, Yavuz Sultan Selim babalarının büyük oğlu değildi. Bu sistemin mahzurlarını bertaraf etmek isteyen ve muhtemelen kendisinden önceki asırlardaki şehzâde mücâdelelerinden ders alan Fatih Sultan Mehmed, teşkilât kanunundaki meşhur kardeş katli maddesini koydu. Osmanlılar, devletin birliği ve milletin dirliğini kendi kanları pahasına korudular. Şüphesiz bu büyük bir fedâkârlıktır.

Benim hakkımdı...

Avrupa devletlerinde muayyen bir verâset sistemi vardır. Başa kimin geçeceği az-çok bellidir. Osmanlılar, başa liyakatli olanın geçmesini istedikleri için böyle bir sistem kurmadılar. Aksi takdirde böyle bir şehzadenin önü tıkanmış olurdu. 12 yaşına gelince, birbiriyle aynı uzaklıktaki sancaklara bey olarak gönderilen şehzâdelerden, padişahın vefatından sonra merkeze ilk yetişeni padişah olurdu. Sultan II. Selim’den itibaren sadece en büyük şehzâde sancağa çıkarıldı. Bu şehzâde, veliahd sayılıyordu. Sultan III. Mehmed’den sonra şehzâdeler küçük olduğu için sancağa çıkarılmadı; sarayda yaşadı.

1603’te padişah olan Sultan I. Ahmed, kardeşlerini öldürmedi. 1617’de ölünce de oğlu değil, kardeşi tahta çıkarıldı. Halbuki daha evvel tahta hep önceki padişahın oğlu geçerdi. Bu usule primogenitur denir. Zamanın sadrazam ve şeyhülislâmının rol oynadığı bu verâset değişikliğiyle kardeş katlinin önüne geçildi. Ancak artık hep yaşlı padişahlar tahta çıkıp kısa zaman başta kaldıkları için, siyasî istikrar bozuldu. 1617’de tahta çıkan Sultan II. Genç Osman, orduya hitaben yazdığı fermanda der ki: “Babam Sultan Ahmed’in vefatından sonra saltanat kadim kanuna göre bana geçmesi lâzımken, benden birkaç yaş büyük olduğu için Sultan Mustafa tahta çıkarılmıştır.”

Sultan Osman’ı kardeşi Sultan Murad, onu da kardeşi Sultan İbrahim takip etti. İkisinin de oğlu yoktu. Sultan İbrahim’in oğlu olup yerine çıkan ve uzun zaman başta kalan Sultan IV. Mehmed 1687’de bir bürokrat darbesiyle tahttan indirildiğinde; yaşça büyük oğulları bulunmasına rağmen kardeşi Şehzâde Süleyman tahta çıkarıldı. Böylece hânedanın en yaşlısının padişah olacağı hususunda bir anayasa geleneği resmen yerleşti. Ekberiyyet veya seniorat denilen bu usul, devletin sonuna kadar devam etti. 1876 tarihli Kanun-ı Esasî’de de tescillendi. Tahta, Osmanlı hânedanının ekber ve erşed [en büyük ve olgun] evlâdı geçer.

Sultan Mecid, Sultan Aziz ve Sultan Hamid, Avrupa monarşilerindeki gibi tahtın padişahın büyük oğluna geçmesini istedilerse de, her nedense teşebbüse geçemediler. Cülûs fermanlarında padişahın tahta bi’l-irs ve’l-istihkak geçtiği beyan edilir. Demek ki verâset tek başına kâfi değildir; hak kazanmak da şarttır. Bu da hem hânedan mensubu, hem güç sahibi olmayı ifade eder...

30.11.2015

Moskova'yı vergiye bağladığımız günler

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Kim derdi ki küçücük bir Viking kabilesi, koca bir millete ismini verecek; hatta tarihi yönlendirecek? Ruslar, birkaç asırdan beri dünya üzerindeki ciddi bir güçtür. Bundan en çok canı yanan da Türkler olmuştur.

Ruslar, bugün Slav ırklarının en büyüğüdür. Ukranlar, Beyaz Ruslar, ayrı dile sahip birer Slav ırkıdır. Slav, köle manasına geliyor. Ana vatanı Ukrayna’nın kuzeydoğusundaki Dinyeper bataklıkları olan bu ırklar, vaktiyle Hunların kölesiydi. Bu vesileyle bataklıktan çıkıp, ata binmesini ve silah kullanmasını öğrendiler. Latin, Cermen ve bilhassa Türk ve Moğol ırklarıyla karıştılar.

Sıcak denizler...

Rus adlı denizci bir Germen/Got kabilesi, davet üzerine İsveç’ten gelerek hâkimiyet kurdu. Rus Rurik hanedanı, çökmüş Hazar İmparatorluğu topraklarında yaşayan Slav kavimlerini devlet idaresine alıştırdı. Bunların kurduğu Kiev, Novgorod ve Moskova adında üç prenslik, Altınordu Devleti’ne tâbi olarak yaşadı. Avrupa’nın bu en iptidai halkı, Tatar kanı ve kültürüne rağmen, Rusluğunu kaybetmedi, hatta güçlendirdi. 988’de Prens Vladimir ve halkı Hristiyan oldu. Ortaya Slav-Moğol-Ortodoks izleriyle yoğrulmuş bir halk çıktı. Bu sebeple Tolstoy, Çaykovski yetiştirmiş olsalar bile Ruslar kendilerini “Ne batılı, ne doğulu, olsa olsa kuzeyli” diye tarif eder.

Emir Timur, Türk Altınordu Devleti’ni yıkınca, ortaya çıkan Kasım, Kazan ve Astırhan Hanlıklarını Ruslar yutarak Volga ve Hazar’a dayandı. Kırım Hanlığı, Osmanlı’ya sığınıp kurtuldu. Ama bu devirde Moskova, Kırım Hanlığı vasıtasıyla İstanbul’a bağlıydı. Vergi gecikince, Kırım atlıları Moskova’yı işgal ederdi. Korkunç İvan zamanında, kralın bırakıp kaçtığı Kremlin’i bile basıp yağmalamışlardı.  


Çar (imparator) unvanını ilk kullanan Korkunç İvan (1533-1584),  büyükannesi Zoe, son Bizans İmparatoru’nun yeğeni olduğu için kendisini Bizans tahtının vârisi sayardı. Rus bayrağındaki Bizans kartalı bundan dolayıdır. Moskova Patriği de bu sebeple, İstanbul’a rağmen, bütün Ortodoksların reisi iddiasındadır. Bu devirde çok sayıda Türk soylusu, kılıç zoruyla vaftiz edilmiştir. Romancı Gogol ve Turgenyev, bestekâr Rimsky-Korsakov ve Rahmaninov, Napolyon’u yenen general Kutuzov ve son çarın eniştesi Felix Yusufov bunlardandır.

Kuzey Buz Denizi işe yaramadığı için, Baltık ve Karadeniz’e inmek lazımdı. Bunun için kendisini engelleyen İsveç ve Osmanlı Devleti’ni; bir yandan da Avrupa yolunu tıkayan Polonya’yı ezmek lazımdı. Bunlar, sonraki tarihlerde Rusya’nın aslî politikasını teşkil edecektir.


1877’de Niğbolu’nun düşüşü

İki kutuplu dünya...

Bizim Deli Petro dediğimiz, Romanov hanedanından Pyotr I, Rusya’nın en büyük hükümdarıdır. Acımasız, ama kararlı ve cesur idi. Merkezî idareyi kurarak, Polonya, İsveç ve Osmanlı Devleti ile baş edebilecek gücü elde etti. Gizlice Holanda’ya gidip tersanede çalışarak gemi yapımını öğrendi. Soyundan gelen çar ve çariçeler de yolunu sürdürdüler. Rusya, 1709’da İsveç’i yenip Baltık’a, 1770’de Osmanlı’yı yenip Karadeniz’e çıktı. Polonya’yı defalarca ezip geçti. Sibirya’yı alarak Pasifik’e erişti. Rusya, dünyanın en güçlü birkaç devletinden biri oldu.

Osmanlılar, tarihte 7 defa Ruslarla muharebe etti. 2 kere yendi, 5 defa yenildi. Prut’taki ilk zor zaferde (1711) Rusya henüz toparlanıyordu. İkincisinde de (1854) İngiltere, Fransa ve İtalya yardım etti. Diğer beşi felâketle neticelendi. Müslüman toprakları elden çıktığı gibi, maliyeyi de çökertti. Rusya’nın fazla nüfusu ve tabiî kaynakları yanında, Rus askerlerinin mukavemetli oluşu da bunda rol oynadı. 1771’de Kırım ve 1828’de Kafkasya kaybedildi. Rusya, Osmanlı Ortodokslarının hâmisi rolüne soyundu; Balkan halklarının istiklâline yardım etti.

I. Dünya Savaşında Osmanlı Devletine Karşı bir Çarlık Rusya Propaganda Afişi

İngilizlerin el altından teşvik ettiği 1854 Kırım Harbi’nde zafer, fayda değil zarar getirdi. Finansmanı için ilk defa borç alındı. Ödenemeyince devlet iflas etti. Bundan istifade ile İngiltere Hindistan’ı, Rusya, Kafkasya’yı işgal etti. Sultan Aziz ve halkın Nedimof diye andığı sadrazam Nedim Paşa, hep Kremlin ile barışçı münasebete taraftardı. Sonra Mithat Paşa ve avanesinin memleketi sürüklediği 1877 tarihli 93 Harbi’nde Ruslar, Yeşilköy’e kadar geldi. Sırbistan, Karadağ, Romanya, Bosna, Bulgaristan, Kars elden çıktı. Yeşilköy’e bir de zafer abidesi diktiler. Bu zaferden istifade ile Türkistan’ın tamamını işgal ettiler.

 

Osmanlı-Rus harplerini tasvir eden bir XVIII. asır haritası

İngiltere söz verdiği hâlde, yardım etmedi. Zaten harbi el altından kışkırtıyordu. Neticede Mısır, Kıbrıs ve Aden’e kondu. Rusya’nın fazla güçlenmesini de istemediği için, savaşı bitiren Berlin Antlaşması’nda
Osmanlı’ya yardım etti.

Sultan Hamid, 30 senelik saltanatı müddetince İngiltere ve Rusya’yı dikkatle idare etti. Gazetelerde bilhassa Rusya’nın aleyhinde yazı çıkmasına, Moskof, Rus Ayısı gibi tabirlerin kullanılmasına müsaade etmezdi. Her sene çar, Kırım’daki sayfiyesine geçince, Müslümanların halifesi sıfatıyla hoşgeldin demek üzere İstanbul’dan bir heyet gönderirdi. "Rusya’dan korkulmaz; çarı elde etmek kâfidir. Zira çar onlarda hem hükümdardır, hem tanrı gibi görülür. İngiltere böyle değildir; onlar menfaate bakar" derdi.

1914’te Osmanlı bayrağı çekmiş Alman gemilerinin Enver Paşa’nın talimatıyla Rus limanlarını bombalaması üzerine Türk-İslâm tarihinin son felâketlerinden biri başladı. 4 sene süren bu harbde Türkler yenildi. En ağır darbe de Rus cephesinden geldi. İhtilal imdada yetişti. 1917’de Çar tahttan indirildi. Yenilen Çar taraftarları, yani Beyaz Ruslar, akın akın İstanbul’a sığındı.

Yeni kurulan komünist rejim, Ankara’yı destekledi. Cumhuriyet devrinde münasebetler hep iyi oldu. 1945’ten sonra Amerika’nın hissesine düşen Türkiye, sıkıştığı zaman Rusya ile flört ederek Amerika’yı kızdırır, taviz koparmaya bakardı. Bazen de Adnan Menderes ve Süleyman Demirel zamanında olduğu gibi blöf elde patlardı.

I.Cihan Harbi’ndeki kayıplarını, ikincisinde telafi eden Rusya, soğuk savaş devrinde, Akdeniz hâkimiyeti için Orta Doğu’ya alaka gösterdi. Doğu Avrupa, Afrika ve Uzak Doğu devletlerinden başka, Cezayir, Tunus, Libya, Mısır, Somali, Yemen, Suriye, Irak, Rusya’nın âdeta peyki oldu. 1979’dan sonra İran da Rusya’nın yanında yer aldı. 1990’da komünist rejimin çökmesiyle, Rus ekonomisinin ne kadar naif olduğu anlaşıldı. Yüzlerce dilin konuşulduğu geniş topraklara ve enerji kaynaklarına sahip Rusya, hâlâ havalinin, hatta dünyanın güçlü aktörlerinden biridir...

07.12.2015

ŞARK DÜNYASINDA KADININ STATÜSÜ

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Mukaddes kitaplar, insanın erkek ve kadın olmak üzere çift yaratıldığını söyler. Her ikisi de insan olmak cihetinden tanrının huzurunda eşittir. Ama fizikî farklılıklar tarih boyunca hep bazı eşitsizlikler, güçlünün güçsüze hükmetmesi neticesini doğurmuştur.

 

 

VII. asırda Arabistan gibi oldukça geri bir cemiyette parlayan İslâmiyet, âdeta feminist bir kadın anlayışı getirmiştir. Bir başka deyişle kadının sosyal ve hukuki statüsünü inanılmaz bir seviyeye yükseltmiştir. O zamana kadar hemen bütün cemiyetlerde, atalarının ruhuna hizmet edeceği için erkek çocuk, kız çocuktan üstün tutulur. Kadınların hukuki ehliyeti yoktur. Mal edinemez, alışveriş yapamaz. Malı olsa bile, bunda kendi iradesiyle tasarruf edemez. Evlilikte söz sahibi değildir.

Modern medeniyetin beşiği sayılan Antik Yunan’da kadın devamlı erkeğin velayeti altındadır. Medenî haklarını, ancak velisi vasıtasıyla kullanabilir. Erkek mirasçı varsa, kadın miras alamaz. Roma’da vaziyet farklı değildir. Evlenen kadın, baba hâkimiyetinden çıkar; koca hâkimiyetine girer. Kadın yoluyla akrabalık doğmaz; öyle ki çocuk bile, annesinin akrabası sayılmaz. Tevrat ve İncil, kadının statüsünde iyileştirme yapmışsa da; zaman içinde kısmen eskiye dönülmüştür.

 

İdeal evlilik

 

İslâm dinine göre herkes Allah’ın huzurunda eşittir. Kadının kendi serveti vardır ve üzerinde kimseye sormadan dilediği gibi tasarruf edebilir. Kocası onun mallarına karışamaz. Hazret-i Peygamber’in zevcesi Hazret-i Hadîce, İslâmiyetten evvel ve sonra, ticaretle meşguldü. Kâtipleri, memurları, hizmetçileri çoktu.  Osmanlılarda vakıf kuranların % 36’sı kadındır. Bu da kadınların servet sahibi olduğunu ve bunda serbestçe tasarruf edebildiğini gösterir. Halbuki Roma İmparatoru Justinianus’un hazırladığı kanunlarda, kadının statüsü, akıl hastalarıyla bir tutulmuştu. İngiltere’de kadın, ancak kocasının izniyle dava açabilirdi. Kadının mal varlığı kocasına geçerdi. 1870’den sonra kadına mülkiyet hakkı ve akid serbestliği tanındı. Evli kadın, ancak 1935’de kocasıyla eşit statüye gelebildi.

Kadın, serbestçe evlenebilir. Kur’an, sayısız kadınla evlenmeyi kaldırmış; bir yandan şartlarını yerine getirebilecek vaziyette bulunan bir erkeğin en fazla 4 kadınla evlenebileceğini hükme bağlarken, öte yandan tek kadınla evliliği tavsiye etmiştir.

Kadına boşanma hakkı verilmiştir. Dilerse anlaşarak; dilerse, evlenirken şart koşarak tek taraflı olarak boşanabilir. Kocasının hastalığı, nafaka vermemesi, terk etmesi veya kaybolması, kötü muamele yapması gibi sebeplerle kadın mahkemeden boşanma isteyebilir. Kur’an, evliliğin gereklerini yerine getiren kadını incitmeyi yasaklar. İslamiyet’te evlilik ve boşanmak kolay olduğu için, zina ve benzeri suçlara fazla rastlanmaz. Bu suçların cezaları da çok ağırdır.

Bir kadın zengin de olsa, evlendiğinde onun geçimini kocası sağlamak mecburiyetindedir. Evlenen kadın, evliliğin kendisine getirebileceği dezavantajları bertaraf etmek için kocadan mehr adıyla bir para alır. Erkek, bir seyahate çıkmadan evvel, zevcesinin nafakası için kefil göstermek zorundadır.

 

Emânet

 

Yaşamak için çalışmaya muhtaç olmadığı halde, Kur’an kadına miras hakkı tanımıştır. Mirasta hususî hallere göre miras hissesi bazen erkeklerle aynı, bazen fazla ve bazen daha az olabilir. İngiltere’de 1938’e kadar sadece kız çocuğu olan adamın mirası, en yakın erkek akrabasına geçerdi. Kur’an’ın getirdiği sistem, dünyada büyük bir inkılâptır. Bu sistemin canlı numunesi, Hazret-i Peygamber olmuştur. Kendi ailesine muamelesi ideal bir manzaradır. Vefatından önceki son nutkunda da “Kadınlar, size Allah’ın emanetidir. Kim zevcesini döverse, âhirette davacı olurum” demiştir.

Kadının ilimle uğraşmasına engel yoktur. Tarihte, dinî ve beşerî ilimlerde söz sahibi olan kadınlara çok rastlanır. Hazret-i Peygamber’in sözlerini en çok nakledenlerin başında, bir kadın gelir: Zevcesi Hazret-i Ayşe. Osmanlılar, kadınların da erkeklere karışmadan ilim tahsil edeceği modern mektepler kurmuştur.

Fizikî zayıflığı sebebiyle, kadının dinî mükellefiyetleri daha hafiftir. Cuma namazı ve askerlik ile mükellef değildir. Fakir akrabasına nafaka verirken, erkek kardeşinin yarısı kadar katılır. Bir kadını öldüren, bir erkeği öldürmüş gibi cezalandırılır. Ama bazı suçları işlediği zaman, erkeklerden daha hafif ceza alır. Kolektif ceza tazminatına katılmaz.

Kadının amme hizmetlerine girmesine bir engel yoktur. Ancak Kur’an’ın getirdiği örtünme ve erkeklerle bir arada bulunmama mecburiyeti sebebiyle pratikte buna pek rastlanmaz. Bununla beraber İslâm tarihinde, erkek siyasî figürlerin yanında, nice isimli veya isimsiz kadın kahramanlar vardır. İslâmiyet, anneye, babaya ve bilhassa annelere hürmet ve itaati emreder.

Kadın, mahkemeye çağrılmaz; hâkim veya vekili, evine giderek iki şâhid huzurunda ifadesini alır. Kur’an-ı kerim, kocayı, ailenin reisi olarak ilan eder. Nitekim her müessesenin bir başı vardır. Ama kadın, erkeğin kölesi değildir. Evlilik, karşılıklı eşit hak ve mükellefiyetlerle iki insanın bir araya gelmesi demektir. Kadın, zengin bir ailenin kızı ise, kocasının ona hizmetçi tutması gerekir. Erkek fiziken güçlü olduğu
için, evin dış işlerine bakar. Bedenen zayıf olduğu hâlde, kadının his dünyası zengindir; ev işleri ve annelik vazifesini en iyi yerine getirir. İslâmiyet, böyle bir sistem kurmuştur...

14.12.2015

Musul'un ehemmiyeti nereden geliyor?

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Osmanlıların kaybettiği son şehir olan Musul, İngiltere ile Ankara arasında uzun süren bir ihtilafın da sebebi oldu. Lozan Müzakereleri bu yüzden kesildi. Sonra iş tatlıya(!) bağlandı...

 

Bereketli Mezopotamya havzasında, tarihî taş evleriyle maziye şahidlik eden eski bir şehir Musul. Asur başşehri Ninova’nın yerine kurulmuş. Hazret-i Yunus buralı; kabri de burada. Hazret-i Ömer devrinde fethedilmiş. O zamandan itibaren Müslümanların hâkimiyetinde ve Yavuz Sultan Selim’den beri de 4 asırlık bir Osmanlı vilâyeti. Sünni ve Şiî Müslüman, Yezidî, Nasturî, Keldânî, Süryanî, Ermenî, Yahudi ve Sâbiîler yaşadığı; halkının Arab, Kürt ve biraz da Türklerden teşekkül ettiği Musul, tarihî şehirlere yakışır derecede kozmopolit. Kürt şehri Süleymaniye ve 8. asırdan beri Türkmenlerin ekseriyette olduğu Kerkük de Musul’a bağlıdır.

 

Yüzde beş efendi

 

Mıntıkanın esas ehemmiyeti toprağının altından geliyor. Musul ve Kerkük’te 1888 başlarından itibaren petrol çıkmaktadır. Padişahın satın aldığı bu havzada petrol arama imtiyazı, petrol sahası içinden geçen Bağdad demiryolu vesilesiyle, 1904’de Almanya’ya verildi. Bu, Bâbıâli’nin büyük devletler arasındaki denge siyasetine uygundu. Fakat İngiltere buna karşı çıktı. Bunun üzerine Berlin, 1907’de İngiltere ile anlaştı. Bu Sultan Hamid’in denge siyasetinin sonu demekti ve az sonra tahtını kaybetti.

İttihatçılar başa gelince, Musul petrol havzası da dâhil olmak üzere Sultan Hamid’in mallarına el koydular. Musul petrol imtiyazı 1914’de İngiliz-Hollanda-Alman ortaklığındaki Turkish Petroleum Company’ye devredildi. Avrupalı bankacı Rotschildlere çalışan ve “Yüzde Beş Efendi” diye tanınan Kalust Gülbenkyan’ın aracı ve hissedarı olduğu bu şirketin sadece adı Türk idi.

Musul, I. Cihan Harbi’nde Osmanlı ordularının en son terk ettiği şehirdir. İngilizler 3 Kasım 1918’de şehre girdi. Türk tarafı, Mondros Mütarekesi sırasında (30 Ekim) şehirde hâlâ Türk askerinin bulunduğunu, binaenaleyh Musul’un Misak-ı Millî’ye, yani sulh anlaşmasında vazgeçilemeyecek vatan topraklarına dâhil olduğu tezini müdafaa etmiştir.

1920’de Fransa ve 1928’de Amerika’ya petrol şirketinden sus payı veren İngiltere, vaktiyle Sultan Hamid’e ait olan toprakları sahiplendi. İttihatçılar Sultan Hamid’in mallarına el koymasaydı, Irak işgal edildikten sonra bile şahıs mülkü olduğu için mıntıka hânedanın elinde kalacaktı. Sultan Vahîdeddin tahta çıkınca, bu malları iade ettiyse de, Irak artık kaybedilmişti ve Ankara da zaten bu fermanı kabul etmeyecekti.

Osmanlı topraklarıyla irtibatı kesilen Musul, eski ticarî ehemmiyetini kaybetti. Ama petrol sayesinde hayatını sürdürdü. Bu arada 25 sene İngiliz himayesinde kalması kararlaştırılan Irak’ta, Şerif Faysal’ın hükümdarlığında bir devlet kurulmuş; Musul buraya bağlanmıştı.

 

Brüksel’de çizilen sınır

 

Musul, Lozan’da ciddi bir mesele oldu. Hatta müzâkereler bu yüzden kesildi. Ankara, petrol sebebiyle buradan vazgeçmek istemiyordu. Reisicumhur, “Musul bizim için ehemmiyetlidir. Zira servet değerinde petrol yatakları vardır” diyordu. Bu arada birleşik Türk-Kürt kuvvetleri mıntıkayı işgal etti. Süleymaniye ve Kerkük düştü; ancak tam Musul düşecekken, Ankara askerleri çekti. Bunun üzerine Ankara’ya itimadını kaybeden Kürtler, ikiye ayrıldı.

Nihayet Lozan’da, Ankara ve Londra’nın 9 ay içinde aralarında anlaşarak meseleyi çözmesi; olmazsaMilletler Cemiyeti’ne havalesi kararlaştırıldı. İngiltere zaman kazanmıştı. 19 Mayıs 1924’de İstanbul’da müzakereler başladı ise de bir şey çıkmadı. İş, MC’ne götürüldü. 20 Eylül 1924’de Cenevre’de başlayan müzâkerelerde, Türk delegesi Fethi Okyar plebisit (halk oylaması) teklif etti. Halkın geriliğini ileri süren İngiltere reddetti.

Bu arada Türk ve İngiliz kuvvetleri arasında çatışmalar tekrar başladı. İngiltere, Ankara’ya ültimatomvererek mıntıkayı 48 saat içinde boşaltmasını istedi. Bunun üzerine Ankara, MC’nden geçici bir sınır talebinde bulundu; 29 Ekim’de Brüksel’deki toplantıda eski Musul vilâyeti nazara alınarak sınır çizildi. Dağlık mıntıkadan geçen gerçekçilikten uzak “Brüksel Hattı”, sonradan başa çok işler açacaktır.

Bu arada MC komisyonu Eylül 1925’te bir rapor hazırlayarak Musul halkının müstakil olmak istediğini; ancak Musul’un İngiliz mandası altındaki Irak’ın parçası olmasının daha münasip düşeceğini bildirdi.

Türk tarafı müzâkereleri boykot etse de, İngiltere’nin kontrolündeki MC bu raporu 16 Aralık 1925’te tasdik etti.

Ankara birden politika değiştirip raporu kabullendi ve İngiltere ile müzakerelere girişti. Hatta zamanın reisicumhuru Konya’da gazetecilere, “Millet harbden usanmıştır; Musul için harb mi edelim?” derken, başvekil İnönü, “Barış için gerekirse Musul’dan vazgeçeceğiz. Ancak tazminatsız vermeyiz. Bu para, bizim projelerimiz için Musul’dan daha kıymetlidir” şeklinde Türk tarafının elini zayıflatan bir beyanat bile verdi.

5 Haziran 1926 tarihli Hudud ve Münâsebât-ı Hasene-i Hemcivârî (Sınırlar ve İyi Komşuluk Münasebetleri) Ankara Antlaşması ile bugünki Irak sınırı çizildi. Musul, Kerkük ve Süleymaniye, 25 yıl boyunca petrolden %10 ödenmesi mukabilinde İngiltere’ye terk edildi. Ankara isterse bu hissenin yıllık 500 bin sterline çevrilerek ödenmesini isteyebilecekti.

Londra’nın ebediyen %10 veya 25 sene müddetle %25’e razı olduğu; daha ağızlarını açmadan Türk tarafı 25 yıl için %10 teklifinde bulununca, İngiliz diplomatların hayret ve sevinçten dudaklarını ısırdıkları anlatılır. Bölük pörçük ödenen bu paranın kalanından 1958’den sonra ümit kesilmiştir. Antlaşma, Türkiye’ye bir garantörlük tanımadığı gibi, taraflar, bu sınırın bozulmamasını da taahhüt eder.

Musul hezimetinden dolayı meclis ve amme efkârındaki reaksiyonu teskin için de, Şeyh Said İsyanı bahane gösterilmiştir.

21.12.2015

GAYRI MÜSLİMLERE BENZEMEK

Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci

ekrem.ekinci@tg.com.tr

Her yılbaşı yaklaşınca bu mesele bir daha aktüelleşir. “Karga, kekliğe özenmiş; becerememiş; kendi yürüyüşünü de unutmuş” derler. Acaba her benzemek kötü mü? Benzemenin sınırı nerede başlar, nerede biter?

 

Hazret-i Peygamber, kendisine peygamberlik bildirilmeden evvel, önceki peygamberlerin haber verdiği ibadetlerden bazısını yapardı. Hacceder, kurban keser, namaz kılardı. Medine’ye geldiğinde, buradaki Yahudilerin, Âşûre gününde oruç tuttuklarını görünce onlara bu günün ne günü olduğunu sordu. Onlar da firavunun elinden kurtulduğu gün olduğu için Hazret-i Musa’nın bu gün oruç tuttuğunu söyleyince Hazret-i Peygamber “Kardeşim Musa’nın sünnetini ihyâ etmeye biz daha lâyıkız” diyerek kendisi oruç tuttu, Müslümanlara da bunu emretti. Daha sonra Ramazan orucu farz kılınınca artık Âşûre günü isteyen oruç tuttu, isteyen tutmadı.

Bununla beraber, birtakım ibâdetlerde Yahudi ve Hıristiyanlara benzemeyi yasakladı. Meselâ, “Namaza durduğunuzda her tarafınız sâkin olsun, Yahudiler gibi sallanmayın!” buyurdu. Namaz vaktini boru çalarak ilan etmeyi Yahudilere, çan çalarak haber vermeyi ise Hıristiyanlara benzemek olacağı için reddetti. Cenâze defnedilirken önceleri ayakta durarak bekleyen Hazret-i Peygamber, bilahare Yahudilerin de böyle yaptığını öğrenince “Onlara muhalefet edin, cenâze defnedilinceye kadar oturun” buyurdu. Günlük hayatta ve âdetlerde gayrı müslimlere benzemeyi bazen yasakladı; bazen yasaklamadı.

 

Tasmalı ayakkabı

 

“Kim bir kavme kendisini benzetirse, onlardandır” hadîsini ulema, inanç ve dinî hususlarla benzemek diye tefsir etmiştir. Osmanlı ulemasından Nablüsî der ki: “Hazret-i Peygamber’in sünneti iki çeşittir:

1-Sünnet-i hüdâ, câmide itikâf etmek, ezân, ikâmet okumak, cemâat ile namaz kılmak, beş vakit namazın müekked sünnetleri gibi. 2-Sünnet-i zevâid, Resûlullah’ın elbise, yemek, içmek, oturmak, barınmak, yatmak ve yürümekteki âdetleri, iyi işlere sağdan başlaması, sağ el ile yiyip içmesi gibidir.”

Asr-ı saadetteki gibi giyinmeyi tavsiye edenlere, Hindistan âlimlerinden kâdı ve sûfi Senâullah Pâniputîde der ki: “Hazret-i Ömer zamanında, entâri, başörtüsü ve tasmalı ayakkabı müminlerin âdetiydi. Böyle giyinmek şöhrete, parmakla gösterilmeye, fitneye sebep olmazdı; şimdi ise olur. Memlekette âdet olan şeyleri giymelidir. Hadîs-i şerîfte, ‘İnsanın parmakla gösterilmesi, kendisine kötülük olarak yetişir’buyuruldu.”

Osmanlı müderris ve kadılarından Seyyidalizâde şöyle diyor: “İbni Abbas, haber verdi ki; Resûlullah aleyhisselâm kendisine bir hüküm indirilmediği hususlarda, Ehl-i kitaba uymayı severdi. Kitaplarında bildirilmiş olduğu için öyle yaptıkları ihtimalini göz önüne alarak bunlara uymayı, müşriklere uymaktan evlâ sayardı. O zaman Ehl-i kitab saçlarını ikiye ayırmadan aşağı sarkıtırlardı. Müşrikler ise ikiye ayırarak aşağı sarkıtırlardı. Peygamber efendimiz ve eshâbı, Ehl-i kitab gibi kâkül bırakırdı. Müşriklere gâlip gelince saçlarını ikiye ayırmakta beis görmedi. Bütün Müslümanlar da saçlarını ikiye ayırdılar.”

Hazret-i Peygamber, Tebük seferinde Hıristiyanlardan aldığı ve Bizanslıların giydiği türden (rûmî) yenleri dar cübbe giymişti. Papazlara mahsus ve sebtiyye denilen ayakkabı giyerdi. Yahudilere mahsus olduğu bizzat kendisinden rivâyet edilen taylasan (kukuletalı cübbe) kullanırdı.

 

Benzemek kastı

 

Gümüşhânevî, “Gayrı müslim bayramlarına hürmet etmek; başka günlerde yapmadığı işleri bu günlerde yapmak; başka günlerde yemediği şeyleri bu günlerde alıp yemek; bu günleri ta’zimen o dine mensup birine hediye vermek memnudur. Gayrı müslimlerin ibâdetlerini beğenmek; şaka yollu dahi olsa,  dinlerinin alâmeti olan (zünnar, papaz külâhı gibi) giysileri giymek, (haç gibi) eşyayı kullanmak da böyledir. Bunlar, Ehl-i kitaba benzemekte en şiddetli yasak edilen kısımdır ki, ulemâ bunları küfr alâmeti kabul etmişlerdir” demektedir.

Kâhire’de Hanefî müftüsü Tahtâvî diyor ki: “Ehl-i kitaba benzemenin dereceleri vardır. Yemek, içmek, giyinmek gibi âdet olan zararsız şeylerde benzemek câizdir. Ama teşebbüh [benzeme] kastıyla benzemek haramdır. Meselâ sırf gayrı müslimlere benzemek için masada yemek, kravat takmak câiz değildir. Bu niyet yoksa, câizdir. Ehl-i kitabın dinlerine mahsus olup, dinlerinin alâmeti olan şeylerde, kasıtsız benzemek de küfr olur. Faydalı dünya işlerinde benzemek câiz olur. Her şeyde, meselâ yeme ve içme gibi şeylerde benzemek mekruh değildir” diyor.

İbn Âbidîn der ki: “Gayrı müslimlerin işleri iki kısımdır: Birisi ibâdet ve diğeri de âdet olarak, yani her kavmin, her memleketin âdeti olarak yaptıkları şeylerdir. Bunlardan, İslâmiyetin yasak etmediği, insanlara faydalı olanları yapmak ve onlara benzemeyi düşünmeyerek kullanmak mahzurlu değildir. Meselâ pantolon giymek, çatal, kaşık kullanmak, yemeği masada yemek, herkesin önüne tabaklar içinde koymak, ekmeği bıçak ile dilimlere ayırmak ve çeşitli eşya ve âletleri kullanmak, hep âdete bağlıdır. İmam Ebû Yûsuf’un demir çivi çakılı ayakkabı giydiğini gören bir zât, râhiblerin giydiği böyle bir pabucu giymenin mahzurlu olduğunu arzedince, Ebû Yûsuf, “Resulullah da râhiblerin giydiği pabuçlardan giyerdi. Bu insanın menfaatine dair bir şeydir. Uzun yol yürümek ancak böyle mümkün olabilir” diye cevap verdi.

Demek ki insanların faydasına olan şeylerde gayrı müslimlere benzemek mahzurlu görülmemiştir. Pantolon, kravat veya anneler günü gibi faydası bulunmayanları, benzemek kastı olmaksızın yapmak da böyledir. İslâm hukukunda, her din mensubunun dilediği gibi inanmak ve ibadet etmek hürriyeti vardır. Ama her din, kendini korumak için, mensuplarını, başka dinlerin hükümlerine uymaktan da meneder.

28.12.2015