1954 seçiminin sonucu CHP açısından yıkıcıydı; CHP’nin 1950 seçimini kaybederken kazandığı neredeyse % 40 oy oranı, bu kez daha da aşağıya inmişti. CHP beş puan daha gerilemişti. Aşağı yukarı iki partili bir sistemde bu rakam; CHP’nin bu oyları büyük ölçüde iktidar partisine kaptırdığının göstergesiydi. 50 seçim sonucunu bir kaza eseri gören CHP yönetimi açısından bu sonucun bir şekilde açıklanması gerekirdi. Özellikle de CHP seçmen tabanı böyle bir beklenti içindeydi.

CHP seçimi analiz ediyor

CHP Meclis Grubu Başkan vekili Server Somuncuoğlu; seçimin üzerinden daha birkaç gün geçmişti ki, 22 Mayıs 1954 tarihinde, henüz çiçeği burnunda “Akis” dergisine yazdığı bir yazıda; bu işi üzerine almış gibi görünüyordu. “Akis” için çiçeği burnunda dememin nedeni, derginin 15 Mayıs’ta yayın hayatına atılmış olmasıydı. Somuncuoğlu, sonucu basit bir şekilde sunmuştu: “Seçmen çoğunluğu DP’nin iktidarda kalmasına karar verdi.” ‘Hepsi bu mu?’ diye soracak olan okuyucularımızın biraz sabırlı olmasına ihtiyaç var. Elbette değil tabiî… Daha derin analizler için; seçimden “daha başka mânâlar çıkarabilmek için, partilerin aldıkları oy miktarlarının kesin rakamlar halinde” kamuoyuna sunulması beklenecekti.

Somuncuoğlu’na göre, seçim sonucundan “bir takım siyasî neticeler çıkarmak, halkın meyli [eğilimi] hakkında fikir edinmek için oy yekûnlarına ihtiyaç olmakla beraber, politik hayatın bugünü ve yarınıbakımından daha ehemmiyetli [önemli] noktalar üzerinde durmak, o rakamlar olmasa” bile mümkündü. Galiba sadede geliniyordu. Neden mi böyle olmuştu?

Şimdi sıkı durun öyleyse, yazı şöyle sürüyordu: “Okumuş yazmışı çok olan memleketlerin rejimi diye adlandırılan demokrasi, Türkiye’de halk kütlesi içinde şimdilik selim aklı, mesnet [dayanak] olarak bulmuştur. Gelecek nesillerin çoğaltacağı aydın seçmenlerin siyasî kaderi tayin edeceği güne kadar, bundan başka dayanılacak müsbet [olumlu] bir esas bulmaya da imkân yoktur.” Böylece Türkiye için demokrasinin bayağı sıkıntılı bir rejim olduğu, satır arasına sıkıştırılmıştı bile. Okumuş yazmışı çok olmadan demokrasiye geçişin baştan o kadar da doğru bir karar olmadığı adeta itiraf ediliyordu.

Dahası; halk kütlesi içinde dayanak noktası aranacak olsa, bulunacak tek nokta da aklı selimdi. Ancak gelecek nesiller, aydın seçmenlerin sayısını çoğaltacak ve o gün gelinceye kadar da yapılabilecek pek başka bir şey olamayacaktı.

Seçmen çoğunluğu dünyadan habersiz

Somuncuoğlu’nun analizi bu aşamada seçmenlerin niteliğine de ışık tutuyordu: “Seçmen çoğunluğunun, günlük hayat mücadelesi içinde, meselelerden dahi habersiz yaşadığını ve siyasî kanaatlerini izhar etmeye [açıklamaya] davet edildiği zaman, çapraşık bir takım hislerin baskısı altında olduğunu kabul etmek lazımdır.” Yani, seçmenler, genellikle günlük ekmeğinin peşinde koşan alalede insanlar olduğundan; gündemi oluşturan meseleler hakkında hiçbir bilgileri yoktu. Siyasî görüşleri de, tam olarak ne olduğu belirlenemeyen bir takım duygusal ve karmaşık baskılar altında şekilleniyordu. Yazar, muhtemelen bu tercihin mantıklı ve rasyonel bir açıklamasının olamayacağını belirtmek istiyordu. Yoksa, neden ‘his’ mevzuuna bu kadar ağırlık versin ki?

Ama bir çözüm yolu vardı: “Bu durum karşısında politikacı, onu aldatarak oy alacağı yerde, ahlâka sımsıkı bağlı kalarak, hakikatleri söyleyerek, yazarak, selim aklın tam faaliyet göstermesini” sağlamalıydı. Somuncuoğlu, seçmenin oy desteğini daha çok alanların, seçmeni aldattığı kanısındaydı.

‘Diplomalı aydınların ihaneti’

Fakat Somuncuoğlu, sadece geniş seçmen tabanını eleştirel bir şekilde gözden geçirmiyordu. Aksine, ona göre, “diplomalı aydınlar”ın da bu sonuçta hisseleri vardı. Bu kez, seçmen tabanını gözeten, fakat aydınları yeren şu satırları yazmıştı “Birçok yazarlarımızın ortaya koydukları bir hakikati tekrar etmek yerinde olur: Türkiye’de fazilete bağlı kalan, inancını ve prensiplerini müdafaa ederek, şahsî menfaatlerini feda edenler, daha çok tahsil [eğitim] görmemiş vatandaşlardır. Diplomalı aydınlardan ön plâna gelmek şansını bulmuşların çoğu, menfaatleri uğruna, fikir, kanaat ve taraf değiştiriyorlar. Bu vaziyette kimin, kime ve nasıl rehberlik edeceği de bir mesele olarak karşımızda durmaktadır.”

Yazar, bu kez de, aydınların misyonunu yerine getirememiş olmasından duyduğu hayal kırıklığını belirtmektedir. Eğitimsiz geniş yığınların aksine, küçük bir grup oluşturan ‘diplomalı aydınlar’ ise, çıkarları uğruna, bir bakıma misyonlarına ihanet içindedirler. Yazarın bu ithamla kimleri kast ettiği anlaşılamasa da; bir noktaya değinmeden geçmek mümkün değildir. Somuncuoğlu, ‘diplomalı aydınlar’ı bu sekilde suçlarken, aslında onların eğitimsiz cahil geniş kitleye “rehberlik” görevlerini aksattığını ileri sürmektedir. Onun zihniyetinde, ‘aydınlar’, eğitimsiz kitleye ‘rehberlik’ etmeliydi ve artık bunun şimdi nasıl başarılabileceği meçhûldü.

AKİS DERGİSİNİN KOLEKSİYONU ARTIK İNTERNETTE

İyice meraklı okuyucular, elbette haklı olarak sorabilirler; bu eski dergileri kolayca edinmek mümkün müdür diye… Şimdi güzel bir haber vereceğim. Evet, “Akis derginin yayınlanan bütün sayılarını internette kolayca bulabilirsiniz. Size bu imkânı İnönü Vakfı’nın web sitesi sunuyor. Bundan birkaç ay önce İnönü Vakfı, aslında hayli meşakkatli bir iş yaptı. Metin Toker’in ünlü “Akis” dergisi koleksiyonunun tamamını tarattı ve her sayısının orijinal taramasını ilgilenenlerin kullanımına sundu. “Akis”in yayın hayatına atıldığı 1954 yılından, kapandığı 1967 yılına kadarki on dört yıllık “Akis” koleksiyonu artık sizden sadece bir ‘tık’ ötede bulunuyor. Böylesine bir emeğin pek de farkında olunamadığını biraz da üzülerek fark ettim. Medyada mesela, bu güzel emek haberi kendisine pek yer bulamadı. Oysa, eskiler “marifet iltifata tâbidir” derlerdi. İnönü Vakfı’nın bu takdir edilmesi gereken çabası ise, gözden kaçmışa benziyor. Her neyse, eminim “Akis” gibi döneminin önde gelen siyasî dergisinin bütününe bu kadar kolay erişim –üstelik ücretsiz!- pek çok kişinin ilgisini çekecektir.  Bu arada belirteyim ki, dönemin siyasî tarihini yazacak olan müstakbel araştırmacılar açısından da bu, beklenmedik, fakat çok yararlı bir girişim olmuştur. “Akis”in tarihi de, siyasî tarihimiz açısından olduğu kadar, basın tarihimiz açısından da çünkü başlı başına ele alınacak ve araştırılacak bir konudur. Meraklılara buradan duyuruyorum.

PEKİ, BEN NE YAPACAĞIM?

Bazen yazarlar zaman zaman okuyucularıyla dertleşirler; bu kez de ben öyle yapacağım. İnönü Vakfı’nın bu harika girişimi sonucunda; onlarca yıldır çeşitli sahaflardan, hatta kaldırım üzeri satıcılarından topladığım ve evde çok sayıda kutu içinde biriktirdiğim “Akis” koleksiyonumu ne yapacağım şimdi? Çok iyi hatırlıyorum; bir kısmını memleketim İzmir’de Basmane meydanının istasyonun çarprazında bir ara pazar günleri kurulan kaldırım satıcılarından; bir kısmını da zaman zaman Ankara’dan geldiğimde İstanbul’da Bâbıâli yokuşunda kaldırım satıcılarından almıştım. Onları, büyük torbalar içinde, biraz da ağırlığından canım çıkarak, genellikle mavi trenle Ankara’ya taşımıştım. En az otuz yıllık bir birikim… Sahaflarda köşelere yığılı dergi destelerinin arasından eşelenerek toplanan dergiler gözümün önünde şimdi. Evet, biliyorum, koleksiyonun tamamına sahip değilim; ama şaka maka birkaç yüz adet toplamıştım. Üstelik güzelce istiflemiş ve tarih sırasına bile koymuştum. Hatta bazılarının eski sahipleri, onları çok güzel ciltlemişti ve ben de kütüphanemin raflarına yerleştirmiştim. Bir gün -artık ne zaman gelecekse- işte o gün, kutularından çıkaracak ve “Akis”i de yazacaktım. Bir gün bunu da yapacağımı ümit ediyorum yani. Fakat internette bütün sayıları varken, ekrandan izlemek varken, yine de kutularından içinden çıkan tozlu dergileri mi tercih edeceğim acaba? Gençlerin biraz da küçümsemesi ihtimaline rağmen böyle mi yapacağım? ‘Nasıl yani, teknolojiye ayak uydurmakta bu kadar mı geri kaldınız, kalıyorsunuz?’ tarzındaki sorular karşısındaki yanıtım tam olarak ne olacak? Tamam; itiraf ediyorum; bu yazının sayısını internetten izledim. Ama yine de emin değilim işte. Bilmiyorum; tıpkı Doris Day’in dediği gibi; “che (gue) sera sera”…

Son sıkıyönetim bildirisinin ardından

 Biliyorum, bazen insan farkında olamıyor; gençliğim sıkıyönetim bildirilerinin okunması arasında geçip gitti. Bugün bakıyorum da, hiç sıkıyönetim bildirisi işitmemiş olanlar, toplumun önemli bir kesimini oluşturuyor artık…

Bugün hoşlarına gitmeyen ne varsa kendilerine yönelik baskı ve diktatörlük belirtisi olarak algılayan pek çok gencin aslında sıkıyönetime ilişkin hiçbir anısının bulunmadığının hatırlanması iyi bir başlangıç noktası olabilir. Unutulmasın ki, Türkiye’de son sıkıyönetim uygulaması, 12 Eylül darbesinin ardından, 1987 yılının yaz aylarında sona ermişti. O halde, 12 Mart darbesinin hemen ardından doğanların, yani bugün artık kırklı yaşlarına gelmiş olanların dahi sıkıyönetim denildiğinde kişisel anılarında hiçbir imge bulunmuyor. Nerede kaldı ki, son sıkıyönetimin kaldırılmasından sonra doğanların zihninde en ufak bir iz kalmış olsun.

Sıkıyönetimlerimizin tarihi

Cumhuriyet döneminde ilk sıkıyönetim, 1925 yılında Şeyh Sait ayaklanması üzerine ilân edilmişti. Üç yıla yakın sürdü. Erzurum’da şapka yasasına muhalefetten dolayı aynı yıl içinde ilân edilen sıkıyönetimin ömrü yalnızca bir ay olmuştu. Sıkıyönetim demek, sıkıyönetim mahkemelerinin çalışmaya başlaması anlamına geliyordu. Tabiî buna bir de istiklâl mahkemelerinin faaliyeti ilâve edilmelidir. Şark istiklâl mahkemesi, bu sırada beş binden fazla kişiyi yargıladı; yargılananların neredeyse yarısı mahkûm oldu; beş yüze yakın idam cezası söz konusuydu.

Ardından Menemen’de Kubilay’ın öldürülmesi üzerine, Menemen ile Manisa’nın ve Balıkesir’in merkez ilçelerinde sıkıyönetim ilân edildi. İki ay kadar sürdü. Sonra İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte, çok uzun yıllar sürecek olan yeni bir sıkıyönetim dönemi başladı. Bu kez, İstanbul ve Kocaeli başta olmak üzere, Trakya bölgesinde Edirne, Kırklareli, Tekirdağ ve Çanakkale’de sıkıyönetim ilân edildi. 1940 yılının sonlarında başlayan sıkıyönetim, değişik zamanlarda sürekli olarak uzatıldı. Nihayet Demokrat Parti kurulduğunda sıkıyönetim devam ediyordu. Muhalefetin itirazlarına rağmen sıkıyönetime son verilmedi ve sıkıyönetim ilk kez iktidarın muhalefet üzerinde baskı aracı olarak kamu oyunda tartışılma imkânı buldu. Nihayet ateşli tartışmaların ardından 1947 yılının son günlerinde sıkıyönetim kaldırıldı.

‘Ruhsatsız düğün’e yasak

DP de sıkıyönetime başvurmak zorunda kaldı: 1955 yılında 6-7 Eylül olayları iktidarı zorladı. Ankara, İstanbul ve İzmir’de sıkıyönetim ilân edildi; altı aylık süre için. Fakat İstanbul dışında bu sürenin sonuna gelinmeden, henüz yarısındayken, sıkıyönetime son verildi. Buna karşılık İstanbul’da süre uzatıldı. İstanbul’da sıkıyönetim yaklaşık bir yıl sürdü.

Şimdi biraz da bu yakın tarihli sıkıyönetim uygulamalarından birkaç örnek verelim: Ankara’da ‘ruhsatsız düğün’ yapılması, Ankara sıkıyönetim mahkemesinin ilgili kişiyi bir ay hapse mahkûm etmesiyle sonuçlandı! Ama asıl olan basın üzerindeki yasaklardı tabiî. Sıkıyönetim demek, basında yasaklar anlamına geliyordu çünkü; geleneksel olarak. Birbiri ardına yasaklanan gazete ve dergiler, sıkıyönetimin olmazsa olmazıydı. Orman yangınlarının failleri dahi sıkıyönetim mahkemesinin görev alanına alınmıştı.

İstanbul sıkıyönetim komutanlığının bir bildirisinde şöyle denilmişti: “Sayın halkımızdan bazıları yaya kaldırımının dışında yol üzerinde yürümektedir. Görevli askeri nakil vasıtalarının gidiş ve gelişlerini güçleştirmemeleri ve kazalara meydan vermemeleri için yaya kaldırımlarının dışına çıkmamalarını sayın halkımızdan rica ederiz.” İzmir sıkıyönetim komutanlığının veda mesajı da duygu yüklü sayılabilirdi: Gazete haberine göre, sıkıyönetim komutanlığınca alınan bütün kararlar, sıkıyönetimin kaldırılmasıyla birlikte artık hükümsüz kalmıştı. Komutanlık hiç olmazsa bir kararının devamlılık arz etmesini istemişti: Bu da, otobüs ve diğer bekleme yerlerinde bir süredir uygulamaya konulmuş olan sıra usûlüydü. Komutanlık, bu usûlün muhafazasının sıkıyönetim anısı olarak devamını rica etmişti! (İzmirli olarak belirtmeliyim ki; bu usûl maalesef devam edemedi; İzmir sıraya girmekte ayak diredi; fakat Konak otobüs ve dolmuş duraklarında sıraya her zaman uyuldu-belki de sıkıyönetimin kalıcı unsuru olarak!)

27 Mayıs öncesi, sonrası

27 Mayıs öncesindeki öğrenci gösterileri, sıkıyönetim ilânı ile sonuçlanmıştı. 28 Nisan’da başlayan sıkıyönetim, 27 Mayıs’tan sonra fiilî bir hâl aldı; ama sıkıyönetim ilân edilmedi. O zaman ikinci cumhuriyet olarak isimlendirilen yeni rejime karşı ilk darbe teşebbüsünün başarısızlığı sıkıyönetim ilânına gerek görülmeksizin geçiştirilmiş olabilirdi; fakat 21 Mayıs 1963 tarihli ikinci ayaklanma girişiminden sonra sıkıyönetim ilânı yeniden gündeme geldi. Ankara, İstanbul ve İzmir’de yeniden sıkıyönetime geçildi. Ankara ve İstanbul’da bir yıldan daha uzun süre devam eden sıkıyönetim, İzmir’de yalnızca beş ay sürmüştü.

Türkiye’nin siyasal ve sosyal tarihinde önemli yeri olan 15-16 Haziran 1970 işçi eylemlerinin ardından İstanbul ve Kocaeli’nde sıkıyönetim ilân edildi; toplam üç ay sürecek yeni bir döneme girildi. Sıkıyönetim komutanlığının bir emri de, sıkıyönetim ve birinci ordu komutanlığı bölgesindeki bütün asker ve sivil personelin özellikle yabancı turistlere her konuda kolaylık göstermesiydi; talep ve ihtiyaçları olduğunda yardım edilecekti! Sıkıyönetim komutanlığı, İstanbul belediyesinden de kentin trafik düzensizliğinin derhal giderilmesi için acil önlem almasını istemişti!

12 Mart sıkıyönetimi

12 Mart darbesinin hemen ardından 1971 yılının Nisan ayında bu kez on bir ilde sıkıyönetim ilân edildi. İstanbul, Kocaeli, Sakarya, Zonguldak, Ankara, İzmir, Eskişehir, Adana, Hatay, Diyarbakır ve Siirt’te. Sıkıyönetim uygulaması 1973 yılı başından itibaren çeşitli kentlerde kademeli olarak kaldırılmaya başlandı. Önce Sakarya ile Zonguldak’ta. En sonunda da yirmi dokuz ay sonra Ankara ile İstanbul’da. 1973 yılının Eylül ayında 12 Mart döneminin sıkıyönetim zinciri sona ermişti. 12 Eylül öncesinde Kıbrıs harekâtı yüzünden ilân edilen sıkıyönetim on dört ili kapsamıştı. Süresi değişik illere göre bir ay ile bir yılı bulacaktır. Sanırım siyasal hayatta yer tutmayan tek sıkıyönetim uygulaması da buydu. Ama daha sonraki uzatmalarda siyasal gündemin bir parçası oldu. 1973 seçiminden sonra da sürdü; gerek Sadi Irmak ve gerekse Adalet Partisi’nin koalisyon hükûmetleri döneminde. Nihayet 1975 yılının yaz aylarının sonlarına doğru kaldırıldı.

Son sıkıyönetim

Bülent Ecevit hükûmeti de, 1978 yılının son günlerinde, Maraş olayları nedeniyle on üç ilde sıkıyönetim ilân etti. Yeni yılda ise bunlara dokuz kent daha dahil edildi. Demirel hükûmeti de sıkıyönetimi sürdürdü. 12 Eylül’e gelindiğinde zaten iki düzine kadar ilde sıkıyönetim vardı; sonra bütün yurtta ilân edildi. Sıkıyönetim, Özal’ın başbakanlığında 1986-1987 yıllarında büyük ölçüde tedricen kaldırıldı. Tahmin edileceği gibi, son kaldırılan bölge güney doğuydu. Ondan önce Türkiye çapındaki sıkıyönetim 1984’den itibaren peyderpey kaldırılmaya başlanmıştı.

1987 yılında nihayet güney doğuda da sıkıyönetim kaldırıldığında; 1980’de doğanlar ya da o sırada çocuk sayılabilecekler; Türkiye’de sıkıyönetimin ne demek olduğunu hiçbir zaman bilemediler. Bilemeyecekler de. Ama bundan yakınan kim? Aksine; bugün toplumun çok önemli bir kesiminin radyoda, televizyonda hiç sıkıyönetim bildirisi işitmemiş olması, Türkiye’de demokrasinin gelişimi açısından başlı başına bir merhaledir. Tabiî anlayana!

Merak edenler için hemen yazayım; bu konuda uzun yıllar önce Zafer Üskül tarafından yazılmış olan “Siyaset ve Asker” kitabı, hâlâ el kitabı hüviyetini korumaktadır. Kitabın arkasında ek olarak verilmiş ve her ile ait sıkıyönetim tarihçesi bile tek başına Türkiye’nin demokrasi tarihinde sıkıyönetimin ne anlama geldiğini belirtmek için yeterlidir. Bu yazıyı hazırlarken de bana yol gösterdi.

TELEVİZYONDA YENİ TARİH PROGRAMIMIZ

Kanal 360’da Tarih360 adıyla çarşamba akşamları yeni bir tarih programına başladık; meslekdaşım ve arkadaşım Hakan Erdem ile birlikte. Çarşamba akşamları 21:30-23:00 arasında ekranda olacağız. Geçmişle bugünü harman etmeye çalışacağız. Yakın tarihimizi sorgulayan, eleştiren ve mercek altına alan bir program olacak bu. Meraklılara haber vermek istedim.

BENİM GÖZÜMLE SIKIYÖNETİM BİLDİRİLERİ

Siyasete gözümü sıkıyönetim bildirileriyle açtığımı söyleyebilirim. Daha 15-16 yaşlarında, 12 Mart’ın sıkıyönetim kâbusu, beni önce aradığım kitapları bulamamakla sardı. Her öğle ve akşam, radyonun ajans saatinde bilmem hangi sıkıyönetim komutanlığının bilmem kaçıncı sıkıyönetim bildirisini art arda dinlemek, sonra televizyon saati başladığında bunları bir kez daha işitmek, dehşet vericiydi. Hangi gazete ve derginin kapatıldığı ve yasaklandığı haberi, olmazsa olmazıydı işin. Aranan “anarşistler”in isimleri ile tam künye nüfus cüzdanı kayıtlarının da dakikalarca uzun uzun radyo ve televizyonda yayınlanması, sokakta duvarlara yapıştırılmış sıkıyönetimin komutanlığının arananlar afişleri, evlerde yapılan baskın ve aramalarda her zaman ‘çok sayıda yasaklanmış yayın’a rast gelinmesi, televizyon ekranlarında yakalananların teşhiri, Deniz Gezmiş’in babası adaşım Cemil Gezmiş’in radyoda, oğluna “evlâdım Deniz; teslim ol” şeklinde günlerce devam eden çağrısı, o çağrının bir babada yaratacağı iç kanama; bütün bunların hepsi, kulaklarımdan asla sökülüp gitmedi... Siz bakmayın bu yazıda ‘eğlenceli’ sıkıyönetim uygulamalarına yer verdiğime; bu konu daha çok su kaldırır. Nasıl olsa, ‘bir başka sıkıyönetimi’ de yazarım.


.

Gelibolu’da bir bahar sabahı

 Çanakkale ve Gelibolu savaşlarının 100. yılına da bir şey kalmadı. Göz açıp kapayıncaya kadar seneye muhtemelen büyük törenler ve toplantılar da yapılacak. Sabancı Üniversitesi olarak 1999 yılındaki açılışımızdan bu yana her yıl baharda öğrencilerimiz, hocalarımız ve aileleriyle birlikte Gelibolu’yu muhakkak ziyaret ediyoruz. Bu yıl Mayıs’ta on üçüncü kez gideceğiz.

CHP devlet karşısında hep gölgede kaldı

 Tek parti döneminde sanıldığının aksine CHP devlet karşısında hep bir basamak aşağıdaydı. Bu, özel olarak düşünülmüş ve tercih edilmiş bir modeldi. Üstelik modelin sahibi de bizzat Atatürk’tü.

HP’nin devlet partisi olarak doğması, onun bütün yapısını ilerideki yıllarda da etkiledi. Şekillendirdi. Geri döndürülmesi belki de imkânsız bir yapılandırmaya neden oldu. Devlet, partiye egemen olmakla kalmadı; onu bir genel müdürlük haline getirdi. Fakat CHP yönetimi de zaten bunu istiyordu. Özellikle zamanında Recep Peker’in bu anlayışa karşı çıkmasına rağmen bundan direndi. Partinin devlet katında denetleyici bir unsur olmasına ve kitleyle devlet arasında etkin bir aracı olmasına izin vermedi. Oysa Peker, partinin özerk, etkin, yaratıcı bir örgüt olmasını istemişti. Fakat bu konuda kendisini destekleyen pek kimseyi de yanında bulamadı. 1936 yılında CHP Genel Sekreterliği’nden biraz da bunun için uzaklaştırıldı.

Hasan Rıza Soyak’ın anlattıkları

Soyak’ın “Atatürk’ten Hatıralar” adlı anılarında, bu konuda birkaç sayfa somut örnek bulmak mümkündür. Şimdi gözlerimizi bir an için 1930’lu yıllara çevirelim. Soyak anılarında, “Atatürk sorumsuz parti adamları ile öteden beri tahakkümü itiyat edinmiş bulunan bir takım şahıs ve zümrelerin devlet memurları üzerinde baskı yapmalarına hiç tahammül edemezdi” diye anlatıyor. Sonra şöyle devam ediyor: “Esasen o icra mevkiinde bulunanların da -kendisinin müstesna bir dikkat ve titizlikle riayet ettiği- kanunî yetki ve sorumluluklarının her türlü şahsî duygu ve keyfî hareketlerden tamamiyle salim bir ahenk içinde cereyan etmesini sağlamak için gayret sarf etmekten bir an geri durmamıştır.”

Bu girişteki saptamaların doğruluk payını şimdilik bir yana bırakalım da, esas meseleye bakalım: ‘Sorumsuz parti adamları’ tanımı, zaten bir şeyleri kendiliğinden anlatıyor bize. Oysa ‘devlet memurları’ elbette böyle değildi. Soyak, bütün bunları anlattıktan sonra sadede geliyor ve bize bir öykü anlatıyor. Şimdi bu öyküye kulak vermenin zamanıdır.

“Bu büyük derdimizdir”

Soyak, Atatürk’ün İzmir valisi Kâzım Dirik ile CHP milletvekili ve parti müfettişi Hacim Muhittin Çarık arasında geçen bir tartışmaya müdahil olduğunu belirtiyor. Atatürk’ün kulağına kadar gelen bazı dedikodular üzerine kendisi bu ikili arasında bir anlaşmazlık olduğunu fark etmiş. Bu anlaşmazlığın ötesinde, parti müfettişi sıfatıyla Çarık’ın valiye “tahakküm” etmek isteğini de anlamış. Durumdan kuşkulanınca da bizzat bu geçimsizliğin nedenini anlamak istemiş. Çarıklı’ya sofrasında yer göstermiş olmasına rağmen, yine de vali karşısında onun öne geçmeye kalkışması üzerine de çok sinirlenmiş. Bu aşamadan sonrasını Soyak, Atatürk’ün ağzından şöyle anlatıyor: “Paşa hazretleri [yani vali Kâzım Dirik] burada vali, yani devletin temsilcisidir. Koskocaman vali âlişan. Burada ben bile onun kararlarına göre hareket etmek mecburiyetindeyim.”

Soyak, Atatürk’ün bu kadar çok sinirlenmesinin nedenini de bize açıklıyor. Atatürk şöyle demiş: “Vali bulunduğu vilâyette devletin mümessilidir”; “parti müfettişinin ise, orada kanunî ve resmî hiçbir sıfatı, tabiatıyla da hiçbir nevi sorumluluğu yoktur; onun vazifesi nihayet parti işlerini düzenlemekten ibarettir; icra işlerine müdahale edemez; etmemesi lâzımdır.”

Tâ İttihatçılardan beri…

Bu, Atatürk’e göre, zararlı bir alışkınlıktı ve tâ İttihatçılık zamanından kalmaydı. Partililer, kendilerini “icra”da da görevli ve yetkili sayıyorlardı. Öyle davranıyorlardı. Atatürk, CHP’de de aynı “derd”in başladığı kanısındaydı. Çünkü, onun gözlemine göre, hâli hazırda CHP’de de bazı il başkanları olsun, parti müfettişleri olsun aynı alışkanlığı sürdürüyorlardı. Daha da fenası, “partinin başında bulunan arkadaşlar da bu vaziyeti adeta tabiî buluyorlar”dı. Oysa böyle bir çalışma anlayışı temelden yanlıştı. Şöyle ki, partililer partide çalışmalı; asla icraya müdahale etmemeliydi. Ederse, valinin yetkisine karışmış olurdu. “Parti müfettişi, valiye hükmeden bir duruma gelirse, orada devlet işleri ve otoritesi kanunen sorumsuz bir adamın eline geçmiş” olurdu. Böyle bir durum ise, “devlet idaresinde zararları ölçülemeyecek kadar büyük bir felâket”ti.

Zaten İttihatçıların başarısızlığının ana nedenlerinden biri de, bu alışkanlıktı işte. Onlar da sorumlu yöneticilerin arkasına sorumsuz kişileri koyarak ve işleri onlara yaptırarak yanlış yapmışlardı. İşin kötüsü; hâli hazırda CHP’de görevli yöneticiler, valiye işlerinde egemen olabilirdi. Çünkü, valinin bakanla görüşmesi nadirken; partili yöneticiler, Ankara’da her zaman yüksek yönetimle görüşme imkânı bulabiliyorlardı. Bu sayede kendi görüşlerini, valinin aksine, yönetime aksettirme ve kabul ettirme imkânı da vardı. Bu, sonuçta vali açısından partili yöneticilerin boyunduruğuna girmek anlamına geliyordu. Oysa valiler bağımsız olmalıydı. Sonunda sorumluluk onlarındı ve hesap verecek olan da yine onlardı. Partili yönetici açısından ise ortada hiçbir sorumluluk bulunmuyordu. Bu olamazdı. “Buna meydan vermemek” lâzımdı.

Atatürk, bürokrasinin boyunduruk altına girebileceği bir parti denetiminden uzak kalınmasından yanaydı ve böyle bir denetimin, devlet memurları üzerinde hegemonya anlamına geleceğini söylüyordu. Parti, devletten uzak durmalıydı. CHP’ye devlet işlerinde denetim ve inisiyatif verilmemesi, işte bu görüşle ilgiliydi. CHP, devletin desteği olacaktı; yoksa onun üzerinde bir denetim aracı olmayacaktı. Kendine özgü bir kuvvet olmayacaktı. Bir kuvveti varsa; o da devlete yardımcı olmaktı. Devlet isteyecek; o da yapacaktı. Bu kadar basit.

ATATÜRK, RECEP PEKER’DEN DE HOŞNUT DEĞİLDİ

Evet, hoşnut değildi; çünkü Peker de, partinin güçlenmesinden ve devlet işleri üzerinde müdahalesinden yanaydı. Hatta yine Kâzım Dirik ile bu konuda tartışmıştı. Elbette bu münakaşa da Atatürk’e kadar yansımıştı. Yine Soyak anılarında bu çatışmayı da ayrıntılı bir şekilde aktarıyor. Peker, Dirik’in Trakya’daki köylüleri ezmesinden dolayı şikâyetçiydi. “Kendilerinden bir takım işler için dayanamayacakları kadar hizmet ve para yardımı istiyormuş”; “onu oradan uzaklaştırmak lâzımmış.” Atatürk bu şikâyet karşısında hayret etmişti. Olacak şey miydi bu… Yanıt olarak da; eğer elinde bu türden şikâyetlere vesile olacak delil ve belge varsa, ilgili bakanlığa sunmasını istemişti. Ama işin arka planı Soyak’ın anlatımından çıkıyor: Peker ile Dirik zaten anlaşamıyordu. Dirik, CHP Edirne il başkanını istemiyordu; buna karşılık Peker de bu kişiyi tutuyordu. Fakat bu münakaşada da araya Atatürk girmiş ve sonunda il başkanı görevinden alınmıştı. Atatürk Soyak’ı Dirik ile görüşmesi için görevlendirmişti. Ondan yaptıklarına ilişkin bilgi alacaktı. Almıştı da; Soyak, Dirik’in girişimlerinin köylüler için hayli yararlı sonuçlar doğuracağına ikna olmuştu. Köyler kalkınıyordu bu sayede. Bütün bunları bir bir Atatürk’e de anlatmıştı Soyak.

“Pestenkerani” şikâyetler

Ama Peker de ısrarcıydı doğrusu; daha birkaç gün sonra yeniden Atatürk’ten Dirik hakkında şikâyetçi olmuştu. Bu kez elinde koskocaman bir dosya dolusu şikâyet mektubu ile birlikte gelmişti. Yine ağır vergilerden şikâyet eden köylülerin doğrudan CHP nezdindeki şikâyetlerini dile getirmişti. Ama bu kez Atatürk dayanamamış ve adeta patlamıştı: “Sizin bütün işleriniz böyle esaslara, bu kabil pestenkerani vesikalara mı dayanır; yeter artık Recep!” Bu azar üzerine, yine Soyak, Peker’in odadan çıkarken, kendisine uzun uzun bakarak ve başını da sallayarak, “hâli gördün mü?” der gibi baktığını yazmaktadır.

Nihayet Peker’in 1936 senesinde partinin genel sekreterliğinden alınmasının nedenini de Soyak bu münakaşalara bağlamaktadır. Peker, nihayet Atatürk’ün karşısında, “ben partinin genel sekreteriyim; bir şahsiyetim vardır; aynı zamanda bu hususta söz sahibiyim de” demiş. Bunun üzerine de Atatürk, “ben de partinin genel başkanıyım” deyince, bu sorunun nasıl çözüme kavuşturulacağını sormuş. Ve Peker de böylece huzurdan ayrılmak zorunda kalmış. Soyak, sadece üç gün sonra Peker’in görevinden alındığını belirtiyor.

“BAŞKA MAHSURLAR” DOĞABİLİR

Soyak, Peker’in görevden uzaklaştırılmasının ardından, bu şekli çok mahsurlu görenlerin de olduğunu belirtiyor. Hatta kendisi bile onların arasındaymış. Atatürk’ü gördüğünde, ona bu konuyu ilettiğinde ise, o; “kararımız bir takım başka mahsurlar da doğurabilir; fakat muhakkak ki, bundan önce, mevcut olan en büyük, hatta feci mahsuru; yani kanun karşısında sorumsuz olan adamların devlet işlerine hâkim olması itiyadını ortadan kaldıracağı için getireceği fayda, o mahsurlardan daha büyük olacaktır.” Demiş ve bunun üzerine Soyak da görüşünü değiştirmiş.


.

CHP’nin 1950 seçimi öncesindeki beklentileri

 CHP’nin günümüzde ardı ardına seçim kaybetmesi karşısında belki de ilk merak edilecek nokta, partinin önde gelen yöneticilerinin 1950 öncesindeki duygu ve düşünceleri olabilir.

Elbette CHP içinde 1950 seçiminin kaybedilebileceğini düşünen bir grup vardı. En azından sonuçtan kesin olarak emin değillerdi. İsterseniz işe bizzat İsmet İnönü’den başlayalım: 1949 yılının Ekim ayında İnönü, oğlu Erdal İnönü’ye yazdığı bir özel mektupta, “gelecek sene seçimi kazansak da, kazanmasak da, umurumda değil” diyordu. 1950 yılının Mart ayında da, “ne netice olsa memnun olacağım” şeklinde yazmıştı. ‘Netice ne çıkarsa şeref bizimdir... Kazansak da, kaybetsek de... Hiçbir endişem yok...” demekteydi. Nisan ayında da, “neticeyi sükûnet ile bekliyoruz” demişti. Aynı ay içinde bir başka mektubunda da, “Netice ne olursa olsun, annen ve kardeşlerin iyi ve keyifli karşılamaya kendimizi tamamiyle hazırladık. Senin de tabiî ve feylosofça karşılayacağına eminim.” diyordu. En sonda da duygularını şöyle ifade etmişti: “Adayların tesbiti çok üzüntülü oldu. (...) Daha sürprizlisi seçimde meydana çıkacak. (...) Çoğu gitti, azı kaldı. Herkes merakta...”

‘Kaybedeceğini sanmıyordu’

Metin Toker, Nihat Erim’in seçimin kaybedebileceğine ilişkin görüşlere sahip olduğunu belirtmekle birlikte; CHP’nin iktidarı muhafaza edebileceğini sandığını yazıyor. Gerçi bizzat İnönü, kaybetme ihtimalinden söz ediyor ve yakın çevresini bu konuda alıştırmaya çalışıyordu; ama yine Toker’e göre, “kaybedeceğini de pek sanmıyordu.” Ama kaybetmeyi de göze almıştı. Toker de, İnönü’nün Nihat Erim’i Başbakan adayı olarak seçtiğini yazmakla birlikte; CHP genel başkanlığı için önce Hüseyin Cahit Yalçın’ı düşündüğünü ve hatta bu konuda ona bizzat Erim ile haber göndererek onayını istediğini de yazıyor. Yalçın, öneriyi kabul etmişse de; İnönü’nün yakın çevresi, bizzat Şükrü Saraçoğlu ile Hilmi Uran, bu öneriyi şiddetle reddetmişti ve sonunda öneri geri alınmak zorunda kalınmıştı. Diğer yandan, Toker, İnönü’nün seçimi kaybetme fikrine ailesini de alıştırmak istemesini vurguluyor.

‘Sürpriz’ mi oldu?

Kasım Gülek ise, 1984 yılının hemen başında, bir mülâkat sırasında, İnönü’nün olsun, yakın çevresinin olsun, seçimde yenilgi beklemediklerini kendi izlenimi olarak aktarıyor. Nihat Erim de, seçimden hemen önce, Mart ayında basına yaptığı bir açıklamada şöyle demişti: “CHP’nin görüşü şudur: Vaziyetimizi 1947, 1948 ve 1949 ile mukayese edersek [karşılaştırırsak], CHP lehine bir inkişâf [gelişme] vardır. Umumî kanaat [genel kanı], CHP’nin yeni Meclis’te büyük bir ekseriyet [çoğunluk] sağlayacağıdır.”

Avni Doğan ise, aksine, bizzat İnönü’nün kendisine CHP’nin seçimi kaybedebileceğini söylediğini aktarıyor. Hatta CHP’nin iktidarı yitirmesi ihtimaline karşı, Ankara’da bazı karışıklıkların çıkabileceğinden endişe eden İnönü, Doğan’dan, Ankara valisi olarak, her türlü ihtimali düşünerek, güvenlik önlemleri almasını istemişti. İnönü, alınan önlemler konusunda ayrıntılı bilgi sahibi olmayı da talep etmişti. Hilmi Uran, yıllar sonra anılarında şunları yazacaktır: “İddia edilebilir ki, 1950 seçimlerini kazanmış olmaya da, onları kaybetmeye de, İnönü kendini önceden hazırlamış bulunuyordu. Seçimler kazanılsaydı, bu hâl onun için bir sürpriz olmayacaktı. Nitekim seçimlerin kaybedilmiş olması da, onun için bir sürpriz olmamıştı.”

‘Kazanacağız sanıyorduk’

Hilmi Uran, anılarında, “Biz Cumhuriyet Halk Partisi’ne mensup mebuslar olarak, bazı vilâyetlerimiz hariç olmak üzere, 1950 senesi için de seçimi kazanacağımız ihtimalini galip [yüksek] görüyorduk” diyor. Uran’ın ifadesi ile “yaptığımız ve yaptırdığımız temaslar, aldığımız haberler ve edindiğimiz intibalar, bize bu ümidi veriyordu.”

Uran, şöyle devam ediyor: “Bununla beraber, elbet kazanmamak ihtimalini de derpiş etmiyor [göz önünde bulundurmuyor] değildik. Burada diğer arkadaşlar nam ve hesabına bir şey söylemek istemem. Fakat mesela ben seçimlerde Adana’yı çok sağlam bulmakla beraber, kazanmamak ihtimalini de daima göz önünde bulunduruyordum. Mamafih içimizde yine sayın İnönü idi ki, kendisini her iki ihtimalin tahakkuk ve tecellisine göre çok esaslı hazırlıyor ve her işinde olduğu gibi, seçimler işinde de, müsbet ve menfî ihtimaller için hesaplı bulunuyordu. İnönü, seçimi parti olarak kaybedersek, Cumhurreisliği köşkünü derhal tahliye edebilmek için çok daha önceden kendi köşkünde lüzumlu hazırlıkları yapmış ve ailesi efradını da böyle bir ihtimale karşı fikren ve ruhen hazırlamıştı. Bir nevi telkin ile bizi de böyle bir ihtimale alıştırmış olmak için bu tedbirlerden zaman zaman bizlere de bahsederdi. Artık onun için seçim kaybı şaşırtıcı bir hâl olmayacaktı.

Öte taraftan, seçimi kazanmamız ihtimaline karşı da fikren hazırlıklar yapıyor; mesela, büyük ve lüzumlu ekseriyetle iktidara gelirsek, rejim teminatını ve anayasa tadillerini [değişikliğini] ele almak istiyor; zannederim ilerideki hükûmet reisliği için de sayın Erim’i düşünüyordu. Sonra, artık bu defa parti ile büsbütün alâkasını keseceğini ve sadece Cumhurreisliği sıfatını muhafaza edeceğini söyleyerek, beni parti genel başkanlığını kabule rızaya çalışıyor ve bana da iltifatta bulunuyordu.”

Rıfkı Salim Burçak ise, Saraçoğlu’nun Meclis’te üçte iki oranında bir çoğunluk sağlayacaklarına inandığını yazıyor. Burçak’a göre, Cevat Dursunoğlu ise, en az 300 milletvekilliği bekliyordu. Faik Ahmet Barutçu, anılarında, seçim gecesinde CHP merkezindeki görevlileri “pek umutlu bulmadığı”na değiniyor. Bununla birlikte, o gece herkesin iyimser olduğunu da belirtiyor. Burçak ise, CHP yöneticilerinin seçimi kazanma konusundaki iyimser beklentilerine karşılık, “İsmet İnönü[‘nün] durumu daha gerçekçi bir açıdan” gördüğünü ve “partisinin seçimleri kaybetme ihtimalini de hesaba” kattığını yazıyor.

SEÇİM KAYBININ ARDINDAN YAZILANLAR

Uran, anılarında, seçimi kaybetme nedenleri üzerinde pek kısa durmayı tercih ediyor: “Halk çoğunluğunu teşkil eden ayrı ayrı her zümrenin, karşı tarafta bizden daha iyi bir hükûmet bulacağına inandırılmış olduğunu ve daha iyi bir hükûmete kavuşmuş olmak için de, pek haklı olarak, seçimlerde bizi ihmal etmiş bulunduğunu söyleyip geçmek, daha iyi olur sanırım...” Barutçu ise, anılarında, seçimin yitirildiği gece, Çankaya köşkünde Başbakan Şemsettin Günaltay’ın yeni iktidarın altı ay bile ülkeyi yönetemeyeceğini söylediğini ve İnönü’nün de yenilginin sorumluluğunu üzerine almakla birlikte, bir yıl içinde yeniden CHP’nin duruma hâkim olacağını ileri sürdüğünü açıklıyor. İnönü’ye göre, DP iktidarı o kadar güçsüz olacaktı ki, CHP ile bir koalisyon kurmayı önereceklerdi. Ama İnönü, bu öneriyi reddetmek gerektiğini de belirtmişti. Barutçu, seçim gecesinde Çankaya köşkünde İnönü’nün “çok kederli ve dolgun” olduğunu gözlediğini yazıyor.

CHP’NİN RESMÎ AÇIKLAMASI

CHP’nin 16 Mayıs’ta teşkilâtına yayınladığı beyanname, seçimi yitiren iktidarın, parti örgütüne yönelik ilk bildirisi niteliğindeydi: “Partimiz son [Türkiye] Büyük Millet Meclisi seçimlerini ve bunun tabiî neticesi olarak iktidarı kaybetmiştir. Bu bir vakıadır ve halk iradesine dayanan rejimlerde milletin iktidar değiştirme suretinde daima tecellisi beklenebilen ihtimallerdendir.

Belirtmek isterim ki, partimizin böyle bir durumla karşı karşıya kalmasında, küçük, büyük teşkilâtımızın ve oralarda çalışan arkadaşlarımızın bir taksiri [suçu] olduğunu kat’îyetle düşünmemekteyiz. Bilakis, onların seçime takaddüm eden [rastlayan] günlerde ve bilhassa halkımızı tenvir ve irşad [uyarı ve aydınlatma] vazifesinde canla, başla çalıştıklarına ve kendilerine bu yüzden teşekkür borçlu olduğumuza kanaatimiz vardır.

Partimiz bundan böyle yeni bir çalışma devrine girmiş bulunmaktadır. Biz bu sahada da memleketimize ve milletimize geniş hizmetler sağlayarak, halkımızı tenvire devam edeceğiz ve muhalefette çalışarak, memlekete bu sahada da hizmet sağlamanın şerefli örneğini vereceğiz. Bu itibarla arkadaşlarımın hiçbir fütur [gevşeklik] getirmeksizin, bu yeni duruma da intibak etmeyi [uymayı] bilmesini ve iktidarı kaybetmiş olmanın hiç kimseye küskünlüğünü izhara hakkımız olmadığını düşünerek, parti başkanımız İnönü etrafında mütesanid [toplanmış] bir kitle halinde, geniş yürekle, memleket ve millet hizmetine ve parti vazifesine devam etmesini rica eder, gözlerinizden öperim.” (İsmet İnönü)

İNÖNÜ: NEDEN KAYBETTİK?

Seçimlerin kaybından sonra İnönü, oğlu Erdal İnönü’ye şunları yazacaktır: “Niçin kaybettik? İnsaflı, insafsız bin bir sebebi var. Fakat en başta geleni, değişiklik arzusudur. Bu da milletlerin hem masum, hem tabiî bir arzularıdır. En sıkıntılı zaman, kaybolmuş bir seçimden sonra geçen bir haftadır. Şimdi bu bitti. İki gün sonra yeni Cumhurbaşkanı ve hükûmet seçilecektir. (...)

Bu bir hafta, çok şükür, sarsıntısız geçmiştir. Beş seneden beri politikacılar benim için nasıl bir düşmanlık havası yaratmaya çalıştılar, bilirsin... Seçimin neticesini alır almaz, her yerde bize karşı sempati duyulmaya başladı. Hatta yanlış bir şey yapıldığı hissinin halkta göründüğünü söyleyenler bile var. Bunların ehemmiyeti yalnız bir noktadadır: O da İnönü ailesine karşı düşmanlık telkini muvaffak olmamıştır. İtibarımız içeride, dışarıda artmıştır. Taşıdığınız adla haklı olarak iftihar edeceksiniz.

Bu seçim, memlekette yeni bir hayat tarzı kurmak için giriştiğimiz teşebbüste ne kadar ciddî ve samimi olduğumuzu ispat etmiştir. Memleket için, hepimiz için şeref olmuştur. (...) Keyfimiz yerinde... Muhalefet lideri olduğumu ve CHP’nin başkanlığını üzerime aldığımı ilân ettim. Çok şükür, memleketimizin itibarı yerinde, bizim itibarımız yerinde... Yeni bir devrin çalışmalarına başladık. Her şey anlaşılacak, her şey iyi olacak...”


.

21 Mayıs 1963 'Harbiyeli aldanmaz'

 Geçen yıl 21 Mayıs’ın 50. yıldönümüydü; o kadar geride kalmıştı ki, pek hatırlanmadı. Belki de hayatta olan 21 Mayısçı Harbiyelilerin dışında o tarihte bir ihtilâl girişimi olduğunu hatırlayan pek az kişi kalmıştı geride…

27 Mayıs, orduyu politikayla sarmalamış ve o tarihten itibaren de subaylar arasında derin bir kutuplaşma belirmişti. Zaman zaman günümüz siyasetinin hayli kutuplaştığından şikâyetçi olanların, elli yıl kadar öncesine geri giderek, değerlendirmelerini buna göre yapmaları, belki daha sağlıklı olur. 27 Mayıs’ın Millî Birlik Komitesi (MBK), aradan geçen altı aya varmadan en az ikiye bölünmüş ve ihtilâlcilerin radikal kanadı olarak adlandırılan, fakat aralarında kesin bir birlik de olmadığı anlaşılan, 14’lerin tasfiyesi ile ortalık biraz durulur gibi olmuştu. Ama bu, sadece görünüşteydi.

Bu kez de MBK’nın geride kalan kısmına bir seçenek olarak yeni bir askerî cunta oluşmuştu: Silâhlı Kuvvetler Birliği… Bu cunta, içinde yüksek düzeyde komutanları da barındırdığından, ordu içinde emir-komuta mekanizmasını sağlamakta biraz daha başarılıydı. Ama tamamen de değil. Hatta aksine, ordu içinde o kadar çok cunta ve bu cuntalar arasında o kadar yaygın bir geçişkenlik vardı ki, hiçbir cunta kendi ‘adamı’ndan o kadar da emin olamazdı. Ya da daha doğru bir tâbirle olmamalıydı!

22 Şubat 1962

Harb Okulu Komutanı Albay Talât Aydemir’in 22 Şubat’taki ihtilâl girişimi sonuçsuz kalmıştı. Bir anlamda isyandan işin ortasında vazgeçilmişti. Hükûmetle uzlaşmaya varılmış ve bu uzlaşmanın sonucunda, Başbakan İsmet İnönü’nün 22 Şubat ayaklanmasına karışanları affetmesi karşılığında, isyana son verilmişti. Alınan güvence karşılığında isyan son bulurken; hükûmet de, 22 Şubatçıları ordudan emekli etmişti. Elbette Aydemir’e yakınlık duyduğundan kuşkulanılan pek çok komutanın da görev yerleri değiştirilmiş; pasif konumlara itilmişti. 22 Şubatçılara soracak olursanız ama; ‘dava’ bitmemişti; sürüyordu.

22 Şubatçıların lideri artık emekli olmuş olan Aydemir’di. 22 Şubat’ta geri çekilmesinin nedenlerini anılarında anlatacaktır. Nedeni, silâhlı bir çatışmaya neden olmamaktı. Eğer bu açıklamayı dikkate alacak olursanız, demek ki, 22 Şubatçılar olsun, bizzat Aydemir olsun, isyan girişimine karşı ordu içinden hiçbir karşı çıkış beklemiyorlardı. Eğer bu açıklama gerçeğe tekâbül ediyorsa, hayli iyimser bir ayaklanma içindeydiler denilebilir.

21 Mayıs 1963’e doğru

Aydemir, artık emekli bir albaydı; Harb Okulu Komutanı iken giriştiği ve tam bir fiyasko ile sonuçlanan ayaklanma girişiminin ardından kendisini hâlâ aynı konumda, hatta daha da hâkim bir konumda görüyordu. Anılarını okursanız, onun bu süreçteki duygu ve düşüncelerini yakından izleyebilirsiniz. Anılarında yazdığı gibi, ordu içinde olsun, dışında olsun, kendisini ülkenin gerçek müstakbel lideri ve hâkimi olarak görüyordu. Oysa ordu içinde hâkim olabildiği birlikler sayıca çok azdı.

Aslında o kadar yalnızlaşıyordu ki, Aydemir’in yanında olan bazı 22 Şubatçılar dahi hareketten ayrılmayı tercih etmişlerdi. Kendi grubunda dahi bölünmeyi ve parçalanmayı engelleyemeyen bir lider konumundaydı aslında. Nerede kaldı ki, ordu içinde kalmış olsun, emekli edilmiş ihtilâlci diğer subay grupları arasında olsun, kendisine müttefik bulabilecekti? Bulamadı da. Ama Aydemir, ısrar ediyordu. Anılarında ordunun da, hatta halkın da peşinden geleceğini düşündüğü açıkça görülüyor.

Ve üçüncü darbe…

Aydemir, kendi liderliğini asla tartışma konusu yapmamakta kararlıydı; her ne kadar anılarında, günlüğünde, liderlik iddiası taşımadığını onlarca kez vurgulama ihtiyacını duysa da, öyle görünüyor ki, kendisinden başka bir kişinin lider olamayacağına kendisini kesin olarak inandırmıştı. Elindeki birliklerin vurucu gücünü abartıyordu. Kendisine yapılan uyarı ve önerileri ise dudağını kıvırarak dinlemek gibi bir alışkanlığı da vardı. Ona soracak olursanız, her şeyi düşünmüştü. Elinde mükemmel bir plân vardı ve diğer herkese düşen de onun ‘tamam’ dediği anda harekete geçmekten ibaretti.

Harekât plânı asıl olarak emekli süvari binbaşı ve elbette 22 Şubatçı Fethi Gürcan tarafından hazırlanmıştı; ama Aydemir de onaylamıştı. Basit bir plân vardı elde; üstelik 22 Şubat’ın neredeyse tıpkısının aynısıydı bu. Her şey Ankara’da başlayacak ve Ankara’da bitecekti. İstanbul, olsa olsa yardımcı bir dolgu maddesi, kuvvetiydi. Ankara’daki harekâtın ana gövdesi harb okulu öğrencileriydi. Onun etrafında bir miktar daha birlik harekete geçecekti. Fakat birliklerin komutanlarıyla değil; o birliklere gönderilecek olan kısmen emekli subaylar ve birliklerdeki düşük rütbeli subaylar aracılığıyla harekete geçilecekti.

Biraz da acele ediliyordu; çünkü her geçen gün, Aydemir grubunun elinde bulunduğunu varsaydığı birliklerin çözülme ihtimali yükseliyordu. Aydemir, önce 19 Mayıs tarihini önermişti; fakat sonradan bunun hayli iddialı bir tarih olduğuna karar verdi. Nedeni, kendisini Atatürk ile özdeşleştirmiş bir konuma sokmaktan kaçınmaktı.

VE HAREKÂT BAŞLIYOR...

20 Mayıs gecesi daha gece yarısına varmadan başlayacak olan harekât için Ankara’daki birliklere haber iletilmişti. İhtilâlin ana gücü harb okuluydu. Aydemir de bütün harekâtı buradan yönetecekti. Zırhlı birlikler okulu, 229. piyade alayı, muhafız alayı süvari grubu, 28. tümen topçu komutanlığı da buna dahil olacaklardı. Daha bazı küçük miktarda birlikler de söz  konusuydu. İstanbul’da da birinci ve ikinci zırhlı tugay ile deniz harb okulu hazırdı. Bu kadar birlikle ihtilâlin başarı şansı olup olmadığı, bizzat ihtilâlciler tarafından da tartışılmış, fakat son karar yetkisi Aydemir’e bırakılmıştı. Plânda birçok belirsizlik vardı; öncelikle hava kuvvetlerinden yardım gelip gelmeyeceği kesin değildi; verilmiş bazı sözler ve taahhütler dışında, somut bir gelişme yokmuş gibi görünüyordu. O kadar ki, Aydemir bile hava kuvvetlerinden katılım olmazsa, harekâtın olduğu gibi devamından yanaydı.

Eğer Aydemir’in ya da ihtilâlin İstanbul ayağının önemli ismi Osman Deniz’in anlatımına bakılacak olursa; bütün düğüm, Ankara’da radyonun ele geçirilmesi ve ardından ihtilâl bildirisinin -üstelik de bizzat Talât Aydemir’in imzasıyla- okunmasının ardından, harekâta katılacak ve katılması beklenen birliklerin hareketlenmesi üzerine kuruluydu. İhtilâlin kaderi Ankara’daki başarıya; Ankara’daki başarı da radyonun ele geçirilmesine ve anonsuna bağlıydı. O kadar ki, Ankara radyosunun ihtilâl bildirisinin ardından İstanbul’daki birliklerin harekete geçmesi kararlaştırılmıştı.

21 Mayıs gece yarısından sonra olanlar tam bir fiyasko olarak nitelenebilir. Harb okulu bile hareketlenmekte gecikmişti. Harekâtta yer alacak bazıları emekli pek çok subay, ya yerlerine geç gitmiş ya da daha kötüsü hiç gitmemişlerdi. Durumu uzaktan izlemeyi tercih etmişlerdi; herhalde sonuca göre bir karar vereceklerdi! Ankara’daki birlikler zaten geç kalmışlardı; pek çoğu, görevini tam olarak gerçekleştirememişti; dahası birliklerin başında pek de subay bulunmuyordu. Kimse tam olarak ne yapması gerektiğini bilmiyordu. Sokaklar, caddeler, hatta ordu karargâhları tutulmuştu; fakat öylece kalınmıştı da.

Radyonun kaderi

İlk ihtilâl bildirisi okunduğunda imza olarak Talât Aydemir’in isminin geçmesi muhtemelen doğru bir karar değildi. Bazı birlikler, Aydemir’in ismini yeterli güvence olarak görmemişti. Fakat kader anı, Ali Elverdi’nin radyo binasını basıp, yayını kesmesiydi. Radyodan ihtilâlin önünün alındığı anonsu geçince, Ankara’da bazı birlikler; İstanbul’da ise harekete geçmeye hazırlanan ya da geçmiş bulunan bütün birlikler geri dönmüşlerdi! İstanbul’da adeta hiçbir şey olmamıştı! Ankara’da da durum çok karışıktı. Sabaha karşı hükûmet güçleri karşılık vermeye başlamıştı.

Dahası hükûmete bağlı hava kuvvetlerinin jetleri de devreye girmişti ve ihtilâlcileri vurmakla tehdit ediyorlardı. Nitekim ateş de açıldı. Birkaç kişi öldü; yaralılar da vardı. Ankara sokaklarında ordu birlikleri karşılıklı savaşıyordu. Genelkurmay başkanlığı bile kurşunlanmıştı. Radyonun tamamen susması, ardından ihtilâlciler arasındaki haberleşmenin tamamen kesilmesi, yolun sonuydu aslında. 21 Mayısçılar, sabaha karşı teslim oldular. Büyük kısmı zaten bundan önce geri çekilmişti bile. 21 Mayısçı Harbiyeliler yargılandılar ve çoğu beraat ettiyse de, disiplinsizlik yüzünden okuldan atıldılar. Aydemir ile Gürcan, bu kez affedilmedi ve asıldılar. Pek çok 21 Mayısçı hapse mahkûm edildiyse de, birkaç yıl sonra çıkan af yasasından yararlandılar.

Erken seçim kararı

Aslında seçimin Ekim ayında yapılması gerekiyordu; fakat iktidar partisi olan AP’nin önerisiyle seçim erkene alındı. AP’nin bütün umudu, 1973 seçiminde kaybettiği eski DP oylarını yeniden kazanabilmekteydi. Bu kolay sayılamazdı; çünkü gerek MSP ve gerekse MHP, hatta DP, hâlâ kendisinden seçmen koparabilecek haldeydi. CHP’nin seçimde birinci parti olacağına kesin gözüyle bakılıyordu; mesele, tek başına iktidar olabilecek miydi? Bu sorunun yanıtı, seçim sisteminin azizliğine bağlıydı. Ekonomik ve sosyal sıkıntılar, siyasal düzlemdeki silâhlı çatışmalar, CHP’nin bütün bunlara bir çözüm olabileceği yönündeki beklentiyi artırmıştı. ‘Halkçı Ecevit’ sloganı, bir yandan geniş yığınların ekonomik, sosyal ve siyasal taleplerini içerirken; diğer yandan da hayli popülist bir söyleme karşılık geliyordu.

CHP’nin açmazı

5 Haziran günü yapılan seçimin sonucu beklendiği gibiydi. Seçime katılım oranı % 70’in biraz üzerindeydi. CHP bu kez yaklaşık % 41,5 oy oranını yakalamıştı. Bir önceki seçimden neredeyse sekiz puan daha yukarıdaydı. AP’nin bütün çabası % 37 ile sonuçlanmıştı. MSP % 8,5’u bulmuştu. MHP % 6,5 kadardı. Diğerlerinin bir varlık gösterdiği söylenemezdi. CHP tek başına iktidar için 226 sandalyeye ihtiyaç duyarken, milletvekili sayısı 213’de kalmıştı. CHP’nin seçim zaferi tamamlanamamıştı. Yeniden bir koalisyon hükûmeti kurmak zorunda kalması, onun siyasal açmazını oluşturacaktır.

O gece televizyon ekranında seçim sonuçları izlenirken; bir yandan da CHP’nin 226’yı bulup bulamadığının heyecanlı beklentisi sürüyordu. Bir aralık bulunduğuna ilişkin bir sonuç açıklandı. Hatta televizyonda da bu ilân edildi. Biraz erken bir açıklama olmuştu; üstelik de yanlış çıktı! Sabaha karşı hayal kırıklığı hissediliyordu.

CHP’nin milletvekili sayısı bir önceki seçime göre artmıştı; CHP 28 üyelik fazla kazanmıştı; fakat AP’nin kazandığı oy da az değildi: AP, bir önceki seçimle kıyas edildiğinde, iki milyondan fazla yeni seçmen kazanmıştı. Oy oranında da % 7 artış vardı. Milletvekili sayısı da artmıştı. Bir önceki seçimle karşılaştırıldığında, kırk üyelik fazlaydı. Ama yine de ikinci partiydi. MSP’nin oy oranında herhangi bir değişiklik olmamasına rağmen, üyelik kaybettiği açıkça görülüyordu. Asıl büyük sıçrama MHP oylarında olmuştu. MHP, oylarını bir buçuk kat artırmıştı. DP, bir önceki seçimden sonra büyük bir başarısızlık içindeydi; partinin genel başkanı olan Ferruh Bozbeyli bile milletvekili seçilememişti. Partinin parlamentodaki tek temsilcisi Faruk Sükan idi. Bir zamanların AP iktidarının ünlü İçişleri Bakanı olarak hatırlanabilir. Geçen sefer adını işittiren TBP ise sadece genel başkanı olan Mustafa Timisi’yi seçtirebilmişti. CHP dışında kalan sosyalist solun temsilcisi sayılabilecek olan TİP ise, herhangi bir başarı gösterememişti.

Senatoda da kazandı

Seçim sadece milletvekilliği için yapılmamıştı; aksine, o dönem Millet Meclisi’nin yanında var olan senato için de kısmî seçim yapılmıştı. 22 ilde yapılan seçimde CHP yine % 42 oy oranına sahipti. Bu, yirmi sekiz senatörlük anlamına geliyordu. AP ise, yaklaşık % 38 oy oranı ile yirmi bir üyelik elde etmişti. MSP yine % 8,5 ile bir üyelik kazanmıştı.

CHP nasıl başardı?

Sağ kanat partileri arasında siyasal parçalanma sürdüğünden, sol kanatta en büyük kitle partisi olan CHP, oy dağılımının sonucunda yine birinci parti olmuştu. AP, ne kadar gayret ederse etsin, eskisi gibi değildi. AP’nin, DP’nin adeta devasa sayılan seçmen kitlesinin tamamına yaslanarak seçimleri rahatça kazanabildiği eski günler çoktan geride kalmıştı. Bunun ilk sinyali aslında 73 seçiminde verilmişti; eğer daha önceden kendisini belli etmediyse… Demirel, muhtemelen bu sosyolojik gelişmeyi ve değişimi ve bu temelde ideolojik yarılmayı hiçbir zaman anlamadı; belki de anlamak istemedi. Her defasında 12 Eylül’e kadar hep bu eski geniş seçmen kitlesini aramaya devam etti. Onları yeniden AP şemsiyesi altında tutmayı hayal etti. Ama bu bir hayaldi. Türkiye’nin siyasal ve ideolojik ayrışmasının eski seçmen kitlesini bir arada tutamayacağı çoktan belli olmuştu aslında.

Güvenoyu alamadı

Seçim sonrası zorlu bir süreç başladı. CHP’lilerin beklentisi, bir şekilde iktidar olmaktı. Ecevit, olası bir CHP-AP koalisyonunu başından elimine etmişti. Seçim öncesindeki siyasal gerginlikler, seçim sonrasındaki politikayı da derinden etkiliyordu. 73 seçiminin ardından kurulan CHP-MSP koalisyonunun âkıbeti de, güzel anılar arasında yer almıyordu hiç kuşkusuz. CHP yapayalnızdı. CHP hükûmetine güven oyu verebilecek, fakat bir türlü bulunamayan on üç milletvekili; belki de 77-80 döneminin cehennemine taşınan yolun önemli bir başka adımıydı.

ECEVİT’İN DÜŞÜŞÜ…

Bülent Ecevit’in 1978 yılında bin bir güçlükle kurduğu CHP hükûmetinin performansı ise, seçmen nezdinde yeterli derecede olumlu karşılanmayacaktır. Ecevit, hükûmet kurması için üzerinde yoğunlaşan siyasal baskının ardından, AP’den ayrılan ve başkaca üyelerin de desteğini kazanan derme çatma bir hükûmet kurdu sonunda. Bugün hâlâ seçim meydanlarında tekrarlandığı gibi; Ecevit hükûmeti, sokak çatışmalarına çare bulamadığı gibi; toplumun çok geniş kesiminin günlük hayatını yakından etkileyen ekonomik sıkıntıların daha da derinleşmesine neden oldu. Kıtlıklar, yokluklar, kuyruklar… Toplumun CHP iktidarında bir kez daha zihnine çakılan semboller olup çıktı. Bugün bile hâlâ politik tartışmaların hatırlatılmazsa olmaz bir parçasıdır. Yaşı tutanlar, o günlerin başarısız hükûmetini yakından hatırlayacaktır.

14 Ekim 1979 tarihinde yapılan milletvekili ara seçiminde (Konya, Manisa, Edirne, Muğla ve Aydın’da) CHP büyük bir hezimete uğradı. Oyu % 30’un biraz altına düşerken; AP % 55’e yaklaşmıştı. Bu oran, Demirel’in hayalini kurduğu orandı. Senato kısmî yenileme seçiminde de oranlar buna yakındı. AP % 47 idi sadece. Oysa sadece iki yıl önce CHP Konya’da, Edirne’de, birinci partiydi. Diğer illerde ise zaten AP güçlüydü. Bu bakımdan seçim neticesi, CHP’nin seçmen nezdindeki başarısını ne ölçüde ölçebilirdi sorusu, yanıtlanmaya muhtaçtır. Yine de bir önceki seçimde CHP’nin oy oranı Manisa’da % 38; Muğla’da % 42 ve Aydın’da da % 38 idi. Rakamlar, CHP açısından ciddî bir düşüşü gösteriyordu. Ecevit de, bu sonuç üzerine başbakanlıktan istifa edecektir.

CHP’nin bazı illerdeki yüksek başarısı

Adana’da % 46; Adıyaman’da % 41; Amasya’da % 45; Ankara’da % 51; Diyarbakır’da % 34; Edirne’de % 53; Erzincan’da % 45; Gaziantep’te % 44; Hatay’da % 55; İçel’de % 44; İstanbul’da % 58; İzmir’de % 52; Maraş’ta % 34; Kars’ta % 52; Kırklareli’de % 48; Kırşehir’de % 45; Kocaeli’de % 43; Konya’da % 31; Malatya’da % 52; Ordu’da % 47; Urfa’da % 33; Sinop’ta % 44, Sivas’ta % 42; Tekirdağ’da % 47; Tokat’ta % 42;  Trabzon’da % 39; Tunceli’de % 66; Uşak’ta % 47; Yozgat’ta % 30; Zonguldak’ta % 45…

AP’nin bazı illerdeki yüksek başarısı

Afyon’da % 52; Antalya’da % 54; Artvin’de % 45; Aydın’da % 51; Balıkesir’de % 51; Bilecik’te % 48; Bitlis’te % 34; Bolu’da % 55; Burdur’da % 43; Bursa’da % 51; Çanakkale’de % 50; Çankırı’da % 46; Denizli’de % 43; Erzurum’da % 43; Eskişehir’de % 46; Giresun’da % 40; Gümüşhane’de % 40; Hakkâri’de % 43; Isparta’da % 69; Kastamonu’da % 46; Kütahya’da % 61; Manisa’da % 48; Muğla’da % 50; Nevşehir’de % 41; Niğde’de % 37; Rize’de % 45; Sakarya’da % 44; Samsun’da % 44…

Ve başkaca ilginç sonuçlar…

Ağrı’da bağımsız adayın oy oranı % 42 idi; CHP’ninki ise sadece % 12… TİP’in Ankara’daki oy toplamı sadece 3.500 kadardı. TBP’nin bile aldığı oy, onun neredeyse iki katıydı. Artvin’de CHP ile AP arasındaki oy farkı neredeyse sadece bindi. Bingöl’de CHP ile MSP % 25’er oy oranındaydı. Bitlis’te CHP % 17 idi. Çanakkale’de ise % 38 idi. TİP Diyarbakır’da üç bin kadar oy alabilmişti. CHP Hakkâri’de % 36 oy oranına erişmişti. TİP İzmir’de iki bin kadar oy alabilmişti. TBP, bu kentte de TİP’i geçmişti!

15-16 Haziran'da işçiler eylemdeyken; 'Marksist Teori' ne diyordu?

 Artık unutulmaya yüz tutan 15-16 Haziran 1970; Türkiye’de sosyalistlerin önemli bir kesiminin dikkatini o zaman bile bir an için olsun işçi hareketine çekememişti. Sadece TİP, görüşlerini kanıtlayan bir eylem olarak bunun farkına varmıştı. Diğer gruplar ise, kitaplarda buldukları ‘hakikati’, Türkiye’de de görmeye çalışıyorlardı.

Gayet iyi hatırlıyorum; 1974 yılının son günlerinde Ankara Üniversitesi SBF Basın-Yayın Yüksek Okulu’na ayak bastığımdan itibaren öğrencilere dağıtılan pek çok sosyalist öğrenci bildirisi gayet tanıdık bir cümleyle başlıyordu. Mealen şöyle: ‘Türkiye, emperyalizme bağlı yarı-kapitalist, yarı-feodal bir ülkedir.’ Sosyalistler arasında feodal ve yarı-feodal ilişkilerin özellikle de doğu ve güney doğuda sürdüğü konusunda pek de bir tereddüt yok gibiydi. Ülkenin diğer bölgeleri elbette farklıydı. Benim gibi İzmir’de büyümüş bir sosyalist açısından feodalizm olsa olsa başkan Mao’nun kitaplarında yazılan bir şeyden ibaretti. Fakat büyük toprak sahipliğinin ve ağalığın egemen olduğu bu kırsal bölgelerin hiç olmazsa henüz (yarı) feodal ilişkileri kıramadığı da apaçık bir gerçekti. Yine de bu ve benzeri cümlelerin ülkenin genel yapısını ortaya koymak bakımından hayli abartılı olduğunu o zaman bile düşünmüştüm. Ben Türkiye’yi esas olarak kapitalist bir ülke olarak görüyordum.

Karl Marx ne diyordu?

Marx, kapitalizmden sosyalizme geçişin işçi sınıfı tarafından ve bu sınıfın öncülüğüyle gerçekleşeceğini söylerken; esas olarak Avrupa’nın en ileri kapitalist ülkelerinin âkıbetinden söz ediyordu elbette. Bir de kapitalist üretim ilişkilerinin henüz yeterince gelişmediği; bu nedenle de işçi sınıfının güçsüz kaldığı ülkeler vardı. Oraların sosyalistlerinin görevi ise, ülkelerinde kapitalizmin gelişmesini sağlamaya katkıda bulunmaktı. Çünkü, kapitalizm olmadan sosyalizm olamazdı. Teoriye göre, Türkiye bu ülkeler arasında sayılmalıydı. 

Lenin, Marx’ı düzeltiyor

Peki ya Rusya’da… Pek çok Marksist, Rusya’nın da sırasını beklemesi gerektiğini düşünüyordu. Rusya, kapitalizmin gelişmesi açısından daha kırk fırın ekmek yemeliydi. Ondan önce sosyalizme geçmesi de mümkün değildi. Fakat Lenin, bu teorinin biraz geliştirilmesi gerektiğini düşünmüştü; sonuçta Rusya’da devrimin gerçekleşmesi için Marx’ın söylediği gibi beklemeye gerek yoktu. Aksine; tuğla kalınlığındaki kitabında (Rusya’da Kapitalizmin Gelişmesi), aslında bir Almanya ya da İngiltere kadar olmasa da, Rusya’da da sosyalizme geçiş için yeterli kapitalist koşulların oluştuğunu ileri sürmüştü. Bunun sonucunda işçi sınıfı da gelişmişti. Geriye tek bir mesele kalıyordu; o da işçilerin yoksul ve topraksız köylüyle ittifak kurabilmesi… Eğer bu da mümkün olursa; Rusya belki de dünyanın ilk sosyalist ülkesi olabilirdi.

Türkiye ne olacak peki?

Zor bir soru; zorluğu da şurada; 1960’ların ikinci yarısından itibaren pek çok sosyalist grup, Türkiye’yi Marksist bir analize tâbi tutmuştu. Fakat rivayet muhtelifti. Türkiye’de sosyalist akımları geniş ölçüde hâkimiyetine alan Millî Demokratik Devrim (MDD) tezine göre; Türkiye’de henüz kapitalizm gelişememişti. İşçi sınıfı, gerek sayıca ve gerekse bilinç düşüklüğü yüzünden zayıftı. Bu bakımdan Türkiye devriminde ne öncü bir rolü üzerine alabilecek haldeydi; ne de bu devrimin ana unsuru olabilirdi. Zaten buradan hareketle bazı sosyalist gruplar da, gözlerini köylülüğe çevirmişti. Kırsal alanda yoksul köylülerin desteğinde bir gerilla hareketi fikri buradan doğdu. Genellikle Çin’den ve Mao’dan esinlenmiş bir fikirdi bu. Bu yüzden Türkiye tahlilinde, ülkenin feodal ve yarı-feodal ilişkilerine ağırlık veriyordu.

1970 eylemi tam bu sırada gerçekleşti. Kâğıt üzerindeki bütün tartışmaların bu ‘vak’a’ üzerine yeniden gözden geçirilmesi gerekiyordu. Gerekiyordu. Ama gerekiyor diye, muhakkak gözden geçirildiği de söylenemezdi. Aksine. TİP dışındaki diğer sosyalist grupların neredeyse tamamı, işçi sınıfının bu haykırışını sadece alkışladılar. Ardından sanki hiçbir şey olmamış gibi, yeniden ‘kitabî’ bilgilerine ve bilgiçliklerine geri döndüler. 15-16 Haziran, adeta arızî bir gelişme olarak, bir fotoğraf karesi olarak kalmıştı. İşçi sınıfının gücü, sosyalistlerden çok, kapitalistlerce anlaşılmıştı.

Mihri Belli ne yazıyordu?

Şimdi de MDD tezinin baş aktörü sayılabilecek olan Mihri Belli’nin tam bu sırada ortaya koyduğu Türkiye analizine bir göz atalım: “Ulusa kurtuluş savaşı, Kemalist devrimin silâhlı mücadele dönemidir. Kemalist devrim, tamamlanmamış bir millî demokratik devrimdir. Küçük-burjuvazinin uluslaşma, bağımsızlık ve demokratik özgürlükler gibi ideolojik ve politik özlemlerini gerçekleştirecek olan küçük-burjuva ve radikallerinin önderliğinde yapılan bu devrim, yarım kalmıştır.” Belli, sonra da asıl yapılması gerekeni anlatıyordu: “Millî demokratik devrimin çizgisi, esas olarak, feodal mütegallibenin maddî kaynağını teşkil eden büyük toprak mülkiyetine son vermek, yani sınıf olarak feodal mütegallibeyi ortadan kaldırmaktır.” Belli’ye göre; cumhuriyet kadroları bunu yapmadılar. Büyük toprak sahipleri, “tek-parti CHP üzerinde sağcı bir etkide bulundu.” Hatta, “karşı devrimin iki temel unsuru, emperyalizm ve onun işbirlikçisi burjuvazi ile feodal mütegallibe, karşı devrim süreci içinde, iktisadî bakımdan güçlenerek siyasal iktidarı ele geçireceklerdi.”

Anti-Kemalist karşı devrim

Belli’nin analizi, Kemalist devrim ve daha sonra başına gelen yenilgiyle sürüyordu. “Kemalist devrimde, küçük burjuvazi, işçi sınıfı, köylülük temel güçtü ve devrimin yönetici çekirdeğini ideolojik bakımdan işçi sınıfı değil, küçük burjuva radikaller temsil ediyordu.” Özellikle 1945 sonrasında “feodal mütegallibe” iktidarı ele geçirmişti. 1950 sonrasında ise “çok partili hayat içerisinde” bu egemenlik daha da belirgin hale gelmişti.

Fakat hala bir umut vardı: “Bazı kurumlar, siyasî iktidarın karşı devrimci güçler tarafından ele geçilmesine hizmet etmişlerdir; ve bazı kurumlar, siyasî iktidar karşı devrimci güçlerin eline geçtikten sonra da, siyasî iktidar karşısında, devrimci özlerini az veya çok koruyabilmişlerdir.” Bu kurum hangisidir sorusuna Belli’nin yanıtını gecikmeden yazayım o halde: “Ordu, bu kurumlardan biridir. Ordu, subay kadrosunun geniş kesimini Kemalist devrimcilerin teşkil ettiği bir kurumdur.” Orduya düşen önemli bir görev vardı elbette: “Ordunun tüm devrimci unsurları, bugün ulusal bağımsızlık ve köklü bir toprak reformu ve irticaın ezilmesi özlemi içindedir. Onun içindir ki, ordunun geniş kitlesi, emperyalizmle, işbirlikçi burjuvaziyle, feodal mütegallibeyle çelişki halindedir.” Sonuçta, “gerici güçler” “ordu ile çelişmekte”ydi.

Belki bazıları bu satırların 12 Mart’ın hemen öncesinde Aydınlık dergisinin Şubat 1971 sayısında basıldığını öğrenince hayret edebilir! Fakat günümüzün bazı sosyalistlerinin Türkiye analizinin aradan geçen kırk yıldan daha da fazla bir zamandan sonra daha gerçekçi olduğunu gösteren bir emare bulan var mıdır acaba?

‘SÖZ UÇAR; YAZI KALIR’

15-16 Haziran’ın yıldönümü vesilesiyle şimdi geriye dönüp bakıyorum da; bu önemli olaydan geriye sadece iki kitap kalmış olduğunu görmek, şaşırtıcı mı acaba? Değil tabiî… İşçi hareketine ancak bu kadar önem verilmişti; yıldönümünde ise hiç kimsenin aklına İstanbul’da bugün E-5 denilen yolda bir anma töreni düzenlemek; sembolik bir noktaya karanfil bırakmak da gelmedi, gelmiyor. Benim devrimcilik yıllarımda da böyle bir şey yapıldığını hiç hatırlamıyorum. Sadece bazı sosyalist dergilerin haziran sayılarında hatırlanırdı; bu arada eylemler sırasında ölen üç işçinin ismini bugün hatırlayan var mı acaba? Onlardan geriye fotoğraf kaldı mı acaba?

İnternette bile 15-16 Haziran ile ilgili görüntü bulmak neredeyse imkânsız. Silik, solmuş, baskıya uygun olmayan bir elin parmağını da geçmeyen eskimiş fotoğraflar bulunabiliyor yalnızca. Neyse ki, 1970’li yılların ikinci yarısında başta TKP olmak üzere, başkaca sosyalist gruplar da işçi sınıfının sadece kitapta değil, fakat gerçek hayatta da gücünü fark ettiler. Ne var ki, muhtemelen abarttılar da. 1980 öncesindeki sosyalist mücadelede bu abartının sonuçları hayli dramatik oldu. Türkiye’de sosyalistler, 80 darbesinde sadece örgütsel düzeyde yıkılmadılar; belki de daha trajik olanı yaşadılar. İdeolojik ve politik olarak yenilgiye uğradılar. Daha önceki darbelerde böylesine bir gelişmeyle karşılaşmamışlardı. Bu kez toplumda ideolojik olarak bir daha hâkimiyet kurabilecek ölçüde de ayağa kalkamadılar. 2000’li yıllarda Türkiye’de sol ve sosyalist grupları analiz ederken, sosyalistlerin zamanında siyaseti ne ölçüde doğru okuyabildiklerini de sormak gerekir. Bugün daha mı farklı sanki?

Yetmemiş, gazete alanın bir de krokisini basmıştı. Böylece okuyucular, bilmedikleri bir alanın krokisi üzerinden kalabalığın derecesini bizzat kendi gözleriyle görme imkânına kavuşacaklardı. Demek ki, neredeyse yetmiş yıldan bu yana, partilerin oy gücünü görmek, göstermek ve hatta kanıtlamak için miting alanlarının kalabalıklarının tartışması yapıla gelmektedir. Günümüzde bile rakip partilerin seçmen nezdinde itibar kaybına uğradığını göstermek için hâlâ bıkıp usanmadan benzer hesaplama yöntemlerine tevessül edilmesi ise, adeta inanılmazdır. Günümüz Türkiyesi’nde çok farklı siyasî grupların kalabalık toplantılar düzenleyebildiğini biliyoruz. Bu kalabalıkların genel seçmen kitlesi içinde pek küçük bir oran oluşturduğunu da yine matematiksel olarak biliyoruz. Ama bu yıllar öncesinden kalan alışkanlığın ve kültürün hâlâ dışına çıkabilmiş değiliz! Hâlâ miting alanlarının kalabalığından sonuç çıkarmaya çalışıyoruz. Günümüzde 52 milyonu aşan devasa bir seçmen kitlesinin eğilimini herhangi bir kalabalık mitingle ölçmeye çalışmanın beyhûde bir gayret olduğunu tam olarak henüz öğrenemedik gitti.

50 seçimlerinde CHP’nin İstanbul’daki muazzam kalabalık mitingi, sandığa yansıdığında bekleneni verememişti. Rahmetli Osman Bölükbaşı, Millet Partisi başkanı olarak, yıllarca miting meydanlarında kalabalıklara seslenmeyi başarmıştı. Hitabet gücü de vardı. Ama sandıklar açıldığında o kalabalıkların oya tahvil olunamadığını her defasında görmüştü. Bunun üzerine, mitinglerine gelenlere, kendisini alkışladıklarını, ama oy vermeye gelince, bunu yapmadıklarını söylemiş ve bu durumdan şikâyetçi olmuştu! Geliyorlar, kendisini dinliyorlar, hatta alkışlıyorlardı. Ama iş oy vermeye gelince. sonuç alınamıyordu.

Bugün artık pek çok siyasî grup, parti, kalabalıkları toplayabiliyor. Bu şaşırtıcı değil; çünkü zaten nüfus yüksek. Üstelik ulaşım ve haberleşme imkânları da şaşırtıcı derecede gelişti. Siyasî partiler bugün de kalabalık mitinglere hâlâ çok önem veriyorlar. Haklılar da. Fakat eskisine nazaran yine de bir fark görmek lâzım: Partiler, mitinge katılanların kalabalığından hareketle sadece taraftarlarının sayısının yüksekliğini göstererek propaganda yapmakla kalmıyorlar artık; belki de daha önemlisi, kitle iletişiminin yaygınlık kazanması sonucunda, bu vesileyle geniş seçmen kitlesine seslenme imkânını bulmuş da oluyorlar. Ve sanırım bu ikinci işlev, çoktan ilkinin yerini almış bulunuyor.


.

CHP’nin 1950’deki Ekmeleddin’i Şemsettin Günaltay

 Bundan altmış beş yıl önce de seçim kazanmanın bir miktar ‘dindar’ olmaktan ya da en azından öyle bir izlenim vermekten geçtiğini düşünenler olmuştu. Türkiye çok partili hayata geçerken CHP, Demokrat Parti’ye karşı ‘dindar’ görünme ihtiyacı hissetti. Şemsettin Günaltay 50 seçimleri öncesi başbakanlığını bu düşünceye borçluydu.

1946 seçimi sonrasında CHP, başbakanlık için Recep Peker’i tercih etmişti. Ne var ki, bu tercihin o kadar da uygun olmadığı kısa sürede anlaşıldı. Peker, Cumhurbaşkanı İsmet İnönü ile olan anlaşmazlığından dolayı 1947 yılının Eylül ayında görevinden ayrılmak zorunda kaldı. Herhalde sadece on altı ay sonra kendisinin yerine Şemsettin Günaltay’ın geleceğini kendisine söyleselerdi; bunun ancak kötü bir şaka olduğunu düşünürdü! Ne var ki, Peker, ömrünün son aylarında CHP iktidarının son başbakanı olarak Günaltay’ı görecektir.

‘İslâmcı’ kimlik!..

Elbette onun İslâmcı kimliği, çok daha eskilerden geliyordu. Lâkin bu yazımda çok daha yakın bir tarihten söz edeceğim: 1947 yılında gerçekleşen CHP kurultayında kurultay başkan vekili ve CHP milletvekili olan Günaltay, “fikir hürriyeti, matbuat hürriyeti gibi vicdan hürriyetinin de partimizce ve memleketimize yerleşmesi icab eden mukaddes bir esas olduğu kanaatindeyim” diyor ve bu görüşleri kurultay tarafından da alkışlarla karşılanıyordu. CHP içinde laiklik bahsinde başlayan tartışmalar, seçim öncesinde çok daha kızışmıştı. Daha Günaltay hükûmeti kurulmadan çok önce, hatta Recep Peker’in başbakanlığı sırasında bile, imam-hatip okullarının açılması, okullarda din eğitimi verilmesi, ilâhiyat fakültesi kurulması konuları CHP’nin gündemini işgal etmeye başlamıştı. Gerçekten de bir süre sonra bu alanda pek çok yeni adım atılmaya başlanacaktır.

Günaltay’ın programı

1949 yılında kurulan Şemsettin Günaltay hükûmetinin programında ise, ilk kez din ile ilgili bahis vardı. Hükûmet programında, “Bütün diğer hürriyetler gibi, vatandaşın vicdan hürriyetini de mukaddes tanırız. Din öğretiminin ihtiyarî olması esasına sadık kalarak, vatandaşların çocuklarına din bilgisi vermek haklarını kullanmaları için gereken imkânları hazırlayacağız. Fakat laiklik prensibimizden ayrılmamıza asla imkân tasavvur edilmemelidir. Bilhassa din perdesi altında bu milleti asırlar boyunca uyuşturmuş olan hurafelerin yeni baştan belirmesine asla meydan vermeyeceğiz. Dinin siyasete ve şahsî menfaatlere âlet edilmesine de müsamaha etmeyeceğiz. (...) Her türlü vicdan ve düşünce hürriyetinin masuniyeti esastır. Fakat kanaatler ve düşünceler, kanunlarımızın yasak ettiği tahrik ve propaganda mahiyetini aldığı zaman en ağır suç sayılacaktır. Bu husustaki kanunlar da kısa zamanda büyük meclise sunulacaktır.” deniliyordu.

Nitekim Günaltay tarafından hazırlanarak 9 Mayıs 1949 târihinde meclise sunulan ve Ankara Üniversitesi içinde bir ilâhiyat fakültesi açılmasına imkân sağlayan yasa tasarısının gerekçesinde; “din meselelerinin sağlam ve ilmî esaslara göre incelenmesini mümkün kılmak ve düşünüşünde ihâtalı din adamlarının yetişebilmesi için lüzumlu şartları sağlamak maksadı ile” Batılı örneklerine benzer bir ilâhiyat fakültesi kurulmasının gereğine dikkat çekiliyordu.

Mücadele, ama nasıl?

Fakat diğer yandan da Günaltay, Türk Ceza Kanunu’nun 163. maddesini, 141 ve 142 maddelerde ağılaştırmalar yaparken, yeniden ele alıyor ve dinî propagandaya da daha ağır cezalar getiren bir tasarıyı savunuyordu. Basına yaptığı açıklamada da, önlemlerin amacının “aşırı sağ ve sol fikirlerle mücadele” olarak ortaya konulduğunu, fakat asıl adlandırmanın “irtica ve komünizm” olarak yapılmasının yerinde olacağını bildiriyordu.

Bu türden zigzaglar, muhalefetin değişik kanatları tarafından eleştirildiğinde de, Günaltay, eleştirileri yanıtlarken yaptığı açıklamada; irticanın “komünizm siması” altında baş gösterdiğini ileri sürecektir. Günaltay, eleştirilerin haksız olduğunu belirtiyor ve tasarının belki de hiçbir zaman uygulanmayabileceğini bildiriyordu. Ama hükûmetin elinde irticaya karşı bir silâh bulunmalıydı. Muhalefetin bunu tehdit olarak algılaması doğru değildi. Ayrıca, Günaltay, laiklik uygulamasının din ve devlet işlerinin ayrı olarak algılanması olarak yorumluyordu.

Günaltay, bu kez de yeterince dindar olmamakla suçlanınca; “ilk mekteplerde din dersleri okutturmaya başlayan hükûmetin başkanı”, “bu memlekette Müslümanlara namazlarını öğretmek, ölülerini yıkamak için imam-hatip kursları açan bir hükûmetin başkanı”, “bu memlekette Müslümanlığın yüksek esaslarını öğretmek için ilâhiyat fakültesi açan bir hükûmetin başkanı” olduğunu da hatırlatma ihtiyacını duymuştu. Günaltay, “inanan bir Müslüman”dı. Kendisinin hazırladığı tasarının amacı, sadece Damat Ferit’in Hilâfet ordularına ve Derviş Vahdeti’lerin oluşmasına imkân vermemekti.