ehlisunnnetde - PDF VEHHABİ

ABDULHAMİD HAN

ABDÜLHAMİD HAN Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı. İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar: Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi. Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur. Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur. Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı. Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız. Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar. Rabbim Başbakanımızı korusunu2026

ehlisunnnetde

NEVŞEHİR HACI BEKTAŞ VELİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI DOĞUŞUNDAN GÜNÜMÜZE VEHHÂBÎLİĞİN GEÇİRDİĞİ EVRELER Yüksek Lisans Tezi Kasım KOYUNCU DANIŞMAN Dr. Bayram ÇINAR NEVŞEHİR Ocak 2023 ii BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK Bu çalışmadaki tüm bilgilerin, akademik ve etik kurallara uygun bir şekilde elde edildiğini beyan ederim. Aynı zamanda bu kural ve davranışların gerektirdiği gibi, bu çalışmanın özünde olmayan tüm materyal ve sonuçları tam olarak aktardığımı ve referans gösterdiğimi belirtirim. Kasım KOYUNCU iii TEZ YAZIM KILAVUZUNA UYGUNLUK “Doğuşundan Günümüze Vehhâbîliğin Geçirdiği Evreler” adlı Yüksek Lisans Tezi Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Lisansüstü Tez Yazım Kılavuzu’na uygun olarak hazırlanmıştır. Kasım KOYUNCU Dr. Bayram ÇINAR Temel İslâm Bilimleri Ana Bilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Mehmet SOYSALDI iv KABUL VE ONAY SAYFASI Dr. Bayram ÇINAR danışmanlığında Kasım KOYUNCU tarafından hazırlanan “Doğuşundan Günümüze Vehhâbîliğin Geçirdiği Evreler” adlı bu çalışma, jürimiz tarafından Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Ana Bilim Dalı’nda Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. ..…. /…... / .….. JÜRİ İMZA Danışman :……………………………………….. ………………….. Üye :……………………………………….. ………………….. Üye : ……………………………………….. ………………….. ONAY: Bu tezin kabulü Enstitü Yönetim Kurulunun .….. /…... / …... tarih ve ………… sayılı Kararı ile onaylanmıştır. .…. /…... / ….. ………………………………….. Enstitü Müdürü v TEŞEKKÜR Bu çalışmanın ortaya çıkmasında her konuda desteklerini esirgemeyen ve çalışmamın bu aşamaya gelmesinde büyük emekleri olan saygı değer ve kıymetli danışman hocam Dr. Bayram ÇINAR’a Çalışmama katkılarından dolayı değerli hocalarım Prof. Dr. Mehmet SOYSALDI ve Prof. Dr. Namık Kemal OKUMUŞ’a Desteklerinden dolayı kıymetli dostum Hamza ÇATAN’a, Bu sürece başladığım günden bitirdiğim güne kadar maddi ve manevi her türlü desteğini esirgemeyen kıymetli babam ve annem Abdurrahman KOYUNCU ve Kıymet KOYUNCU’ ya Desteklerinden dolayı ağabeyim Zekeriya KOYUNCU başta olmak üzere bütün aile fertlerime, Bu çalışmanın neticelenmesi için her türlü fedakârlığı yapan ve desteğini esirgemeyen sevgili eşim Ece Merve KOYUNCU’ ya teşekkür ederim. vi DOĞUŞUNDAN GÜNÜMÜZE VEHHÂBÎLİĞİN GEÇİRDİĞİ EVRELER Kasım KOYUNCU Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans, Ocak/ 2023 Danışman: Dr. Bayram ÇINAR ÖZET Vehhâbîliğin temelleri 1744 yılında Muhammed b. Suûd ile Muhammed b. Abdülvehhâb arasında imzalan Dir‘iye İttifakı ile atılmıştır. Günümüze gelene kadar birçok evreden geçmiş ve varlığını devam ettirmeyi başarabilmiştir. Bu minvalde ilk olarak Vehhâbîliğin zuhurunu etkileyen görüşler ve faktörleri ele alınarak incelenmiştir. Yani Selefîlik, Harîcilik, Zahirîlik, Ahmed b. Hanbel ve Hanbelîlik, İbn Teymiyye ve görüşleri incelenmiştir. Yine bu çerçevede Hicaz bölgesinin ve özelde Vehhâbîliğin temellerinin atıldığı Necid bölgesinin siyasî, coğrafî, dinî ve Sosyo-kültürel yapısına değinilmiştir. Konunun daha iyi anlaşılması ve Vehhâbîliğin düşünce yapısının idrak edilmesi adına İbn Abdülvehhâb’ın hayatı ve görüşlerine vurgu yapılmıştır. İbn Abdülvehhâb ve Muhammed b. Suûd’un Dir‘iye İttifakı ile güçlerini birleştirmesi, Vehhâbîliğin ritüellerini yerine getirerek mezhepleşme sürecini oluşturmuş, Suûd ailesi için de bu hareket siyasî bir zafer elde etmesine vesile olmuştur. Bu antlaşma neticesinde Vehhâbîlerin mezhebi teşekkül etmeye ve yayılmaya fırsat bulmuş, Suûd ailesi de bölgede ilk devletleri olan Birinci Suûd Devleti’ni kurmuştur. Tabi bu devletin kurulmasının en büyük sebeplerinden birisi Osmanlı Devleti’nin o dönemlerde içinde bulunduğu durum olmuştur. Dinî fanatizmin hat safhada olduğu bu devlet yapılanmasında Vehhâbîler, Hicaz bölgesinin kontrolünü ele geçirerek mezheplerinin pratikleri olan, özellikle bid‘atlarla mücadele ve insanları tevhide davet etme bağlamında birçok faaliyet yürütmüşlerdir. Bu faaliyetleri yürütürken sergiledikleri aşırı tavırların oluşturduğu yaralar neredeyse günümüzde hâlâ sarılamamıştır. Osmanlı Devleti’nin Birinci Suûd Devleti’ne son vermesi Vehhâbîleri ve Sûudîleri kısmi olarak sindirmiş olsa da akıllarında ki düşünceleri yok etmeye vakıf olamamıştır. Ardından kurulan Suûdi - Vehhâbî devleti de uzun süre varlığını devam ettiremeyerek son bulmuştur. Akabinde çıkan Ⅰ.Dünya Savaşı’ndan faydalanarak kurulan Suûdi Devletlerinin üçüncüsü olan ve günümüzde Suûdi Arabistan Krallığı olarak bilinen devlette aynı şekilde Suûdi -Vehhâbî ittifakıyla kurulmuştur. Bu çerçevede devletin kuruluşuna çok büyük katkı sağlayan İhvan teşkilatı incelenmiştir. Akabinde petrolün bulunması ve devlette olan değişikliklere değinilmiştir. Günümüze kadar Vehhâbîlik ve fanatizminde nasıl değişiklikler olmuş, Suûdi ve Cihadî Selefîlik gruplanmaları nasıl oluşmuş, bu gruplar neyi savunmuş ve neler yapmış gibi hususlara kısaca değinildikten sonra, çalışmamız Vehhâbîliğin Türkiye’ye girişi ve Türkiye’de yürüttüğü faaliyetler hakkında kısaca verilen bilgilerin nihayetinde son bulmuştur. Anahtar Kelimeler: Vehhâbîlik, Muhammed b. Abdülvehhâb, Dir‘iye İttifakı, İhvan Teşkilatı, Suûdi Arabistan Krallığı, Bid‘at, Tevhid ve Şirk. vii THE STAGES THAT HAVE EXPERIENCED WAHHABISM FROM IT'S BİRTH TO IT'S PRESENT Kasım KOYUNCU Nevşehir Hacı Bektaş Veli University, Instute os Social Sciences Department of Basic Islam, Master’s, January/2023 Thesis Advisor: Dr. Bayram ÇINAR ABSRACT The foundations of Wahhabism were laid in 1744 with the Dir'iye Alliance signed between Muhammad b Saud and Muhammad b Abdul Wahhab. It has passed through many phases until today, however has managed to continue its existence. In this way, first of all, the views and factors affecting the emergence of Wahhabism were examined. In other words, Salafism, Harîism, Zahirism, Ahmed b Hanbal and Hanbalism and Ibn Taymiyya and their views were examined. Again, within this framework, the political, geographical, religious and socio-cultural structure of the Hijaz region and especially the Necid region, where the foundations of Wahhabism were laid, were mentioned. In order to better understand the subject and comprehend the mentality of Wahhabism, the life and views of Ibn Abdul Wahhab are emphasized. Ibn Abdul Wahhab and Muhammad b Saud by combining forces with the Dir'iye Alliance, a sectarianization process was formed by fulfilling the rituals of Wahhabism, and this movement had become instrumental in achieving a political victory within the Saud family. As a result of this treaty, the Wahhabi sect had the opportunity to form and expand, the Saud family established the First Saudi State, their first state in the region too. Of course, one of the biggest reasons for the establishment of this state was the situation of the Ottoman Empire at that time. In this state structuring where religious fanaticism was at its peak, by taking control of the Hejaz region Wahhabbis carried out many activities in the context of fighting against bid'ahs and inviting people to tawhid, which are the practices of their sects. The wounds caused by the extreme attitudes they displayed while carrying out these activities could not be healed almost today. Although the Ottoman Empire's end to the First Saudi State partially frightened the Wahhabis and the Saudis, they could not eliminate the thoughts in their minds. The Saudi-Wahhabi state, which was established afterward, also came to an end by unable to continue its existence for a long time. The third state of the Saudi States, which was established by taking advantage of the subsequent World War, and known as the Kingdom of Saudi Arabia state today, was established by the Saudi-Wahhabi alliance. In this context, the Brotherhood organization, which contributed greatly to the establishment of the state, was examined. Subsequently, the discovery of oil and the changes in the state were mentioned. After briefly mentioning about what changes have occurred in Wahhabism and fanaticism, how Saudi and Jihad Salafism groups were formed, what these groups advocated and what they did, our study was finally concluded with brief information about the entry of Wahhabism into Turkey and its activities in Turkey. Keywords: Wahhabism, Muhammad b. Abdülvehhâb, Dir‘iye Alliance, Ikhwan Organization, Kingdom of Saudi Arabia, Bid‘ah, Tawhid and Shirk. viii İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK ............................................................................... ii TEZ YAZIM KILAVUZUNA UYGUNLUK ............................................................ iii KABUL VE ONAY SAYFASI .................................................................................. iv TEŞEKKÜR ................................................................................................................. v ÖZET…. ..................................................................................................................... vi ABSRACT ................................................................................................................. vii İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... viii KISALTMALAR ....................................................................................................... xii GİRİŞ…. ...................................................................................................................... 1 1. Araştırmanın Konusu .................................................................................... 1 2. Araştırmanın Amacı ve Önemi ..................................................................... 2 3. Araştırmanın Yöntemi ................................................................................... 3 .4 Literatür Değerlendirmesi ............................................................................. 3 BİRİNCİ BÖLÜM VEHHÂBÎLİĞİN DİNİ-KÜLTÜREL KÖKLERİ 1.1. Selef Kavramının Müslüman Coğrafya ve Kültürdeki Kökleri .................... 5 1.1.1. Selef Kavramı ve Etimolojik Kökeni ..................................................... 5 1.1.2. Kur’an’da Selef Kelimesi ....................................................................... 5 1.1.3. Sünnette Selef Kelimesi ......................................................................... 9 .1.1.4 Selef Kelimesinin Istılah Anlamı ......................................................... 10 1.1.5. Selef-i Sâlihîn Akidesi ......................................................................... 12 1.2. Vehhâbîliğin Mezhepsel Dinî Arka Planı.................................................... 15 1.2.1. Haricîlik ............................................................................................... 15 ix 1.2.2. Zâhirîlik ................................................................................................ 17 1.2.3. Hanbelîlik ve Vehhâbîliğe Zemin Hazırlayan Görüşleri ..................... 17 1.2.4. Referans İmam İbn Teymiyye’nin Görüşleri ....................................... 21 1.3. Vehhâbîliğin Ortaya Çıktığı Coğrafya, Sosyo Kültürel, İdari ve Siyasî Yapı ..................................................................................................................... 23 1.4. Vehhâbîlik Akımını Motive Eden Siyasî ve Dinî Unsurlar......................... 26 1.4.1. Siyasî Unsurlar ..................................................................................... 26 1.4.2. Hilafetin Kureyşliliği ........................................................................... 29 1.4.3. Türklerin Hilafeti Konusundaki Tartışmalar ........................................ 32 1.4.4. İttihad Terakkinin Siyasal Eğilimleri ve Suûd Ailesi İle Kurulan Bağlantı 35 1.4.5. Ulus Devlet Fikrinin Etkisiyle Oluşan Bağımsız Ülke Talepleri ve Osmanlı Bünyesinden Kopuşlar ......................................................................... 37 1.4.6. Yeni Himaye Arayışları Ve Yeni Dinî Yorumların Öne Çıkması ....... 38 1.5. Dinî Unsurlar ............................................................................................... 40 İKİNCİ BÖLÜM VEHHÂBÎLİĞİN TEŞEKKÜL SÜRECİ 2.1. Vehhâbîliğin İsimlendirilmesi ..................................................................... 43 2.2. Kurucu Lider Olarak Muhammed b. Abdülvehhâb’ın Hayatı ve Görüşleri 44 2.2.1. Tevhid-Şirk .......................................................................................... 47 2.2.2. Şirk ....................................................................................................... 52 2.2.3. Dua ....................................................................................................... 53 2.2.4. Korku ................................................................................................... 53 2.2.5. Recâ (Ümit etmek) ............................................................................... 54 2.2.6. Tevekkül ............................................................................................... 54 2.2.7. Rağbet (Sevap Umarak Yönelme), Rahbet (Azabından Korkmak), Huşu (İtaat Ederek Korkmak) ............................................................................ 54 x 2.2.8. İnâbe (Yönelmek)................................................................................. 54 2.2.9. İstiâne (Yardım İstemek)...................................................................... 55 2.2.10. İstiâze (Sığınmak) ............................................................................. 55 2.2.11. İstiğase (İmdat Dilemek) .................................................................. 55 2.2.12. Kurban .............................................................................................. 55 2.2.13. Adak ................................................................................................. 56 2.2.14. Bid‘at ................................................................................................ 56 2.2.15. Şefaat ve Tevessül ............................................................................ 59 2.2.16. Emr-i bi’l-Mar‘ûf ve Nehy-i ani’l-Münker ...................................... 61 2.3. Vehhâbîlik Hareketinin Mezhepleşme Süreci ............................................. 62 2.3.1. Dir‘iye İttifakı ve Birinci Suûd Devleti ............................................... 62 2.3.2. Riyad ve Ahsâ’nın Kontrolü ................................................................ 63 2.3.3. Kerbelâ Baskını .................................................................................... 66 2.3.4. Tâif’in Vehhâbîlerin Kontrolüne Geçmesi ........................................... 68 2.3.5. Mekke ve Medine’nin Vehhâbîlerin Kontrolüne Geçmesi .................. 70 2.3.6. Osmanlı Devleti Tarafından Birinci Suûd Devletine Son Verilmesi ... 74 2.4. İkinci Suûd Devleti ...................................................................................... 77 2.5. Üçüncü Devlet: Suûdi Arabistan Krallığı.................................................... 80 2.6. İhvan Teşkilatı ............................................................................................. 84 2.6.1. İhvan Teşkilatının Kuruluşu ................................................................. 84 2.6.2. İlk Hicrelerin Oluşumu ve İhvan Mensupları ...................................... 85 2.6.3. İhvanın Zaferleri................................................................................... 88 2.7. Hicaz Kralı İbn Suûdla Beraber Hicaz’da Yaşanan Değişiklikler ve Mekke Kongresi ...................................................................................................... 95 2.8. İbn Suûd ve İhvan Muhalefeti ..................................................................... 98 2.8.1. İhvan Teşkilatının Sonu ....................................................................... 99 2.8.2. Sebile Savaşı: İbn Suûd ile İhvan Karşı Karşıya ................................. 99 xi 2.8.3. İkinci Başkaldırı ve İhvanın Sonu ...................................................... 100 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM GÜNÜMÜZDE VEHHÂBÎLİK 3.1. Suûdi Arabistan ve Vehhâbîlik .................................................................. 103 3.1.1. İlk Değişim Hareketlerinin Suûdi Arabistan’da Bulduğu Karşılık .... 103 3.1.2. Petrolün Ülkedeki Değişime Etkisi .................................................... 106 3.1.3. Farklı Bir Kral: Faysal Dönemi ve Reformlar ................................... 113 3.1.4. Cuheymân el-Uteybî ve Mescid-i Haram Baskını ............................. 118 3.2. Suûdi Selefîlik (Vehhâbîlik) ...................................................................... 122 3.3. Cihadî Selefîlik(Vehhâbîlik) ..................................................................... 123 3.3.1. Cihadî Selefîliğin(Vehhâbîliğin) Karakteristik Özellikleri ve Temel Prensipleri ........................................................................................................ 124 3.4. Türkiye’de Vehhâbîliğin Tarihi ................................................................. 139 3.5. Türkiye’de Vehhâbîlerin Faaliyetleri ........................................................ 139 3.5.1. Vehhâbîlerin Türkiye’de Davet İçin Kullandıkları Yöntemler .......... 139 3.5.2. Vehhâbîlerin İnternet Siteleri ............................................................. 141 3.5.3. Vehhâbîlerin Temel Kaynaklarının Yer Aldığı İnternet Siteleri........ 141 3.5.4. Vehhâbî Propoganda Yapan Bazı İnternet Siteleri ............................ 142 SONUÇ.. .................................................................................................................. 144 KAYNAKÇA ........................................................................................................... 147 ÖZ GEÇMİŞ ............................................................................................................ 157 xii KISALTMALAR akt. :Aktaran b. :İbn, bin (oğlu) b.y. :Basım yeri yok bk. :Bakınız ed. :Editör haz. :Hazırlayan Hz. :Hazreti ö. :Ölüm tarihi thk. :Tahkik eden ts. :Tarihsiz vb. :Ve benzerleri vd. :ve diğerleri yy. :Yüzyıl y.y. :Yayıncı yok 1 GİRİŞ 1. Araştırmanın Konusu Vehhâbîlik ilk olarak 18. yüzyılda Necid bölgesinden Muhammed b. Abdülvehhâb’ın aksiyoner kişiliği ve düşüncelerinin etrafında kenetlenen insanların faaliyetleriyle ortaya çıkmıştır. Suudi krallığının öncüsü Muhammed b. Suûd ile Vehhâbî din anlayışının öncü figürü Muhammed b. Abdülvehhâb arasında imzalanan Dir‘iyye Antlaşması neticesinde Vehhâbîlik kendisine siyasî bir çatı bularak himaye almıştır. Çoğu zaman bu himayenin koruyucu kanatları altında bir takım evrelerden geçerek günümüzde Suûdi Arabistan Krallığı’yla birlikte gelmiştir. Bu bağlamda çalışmamızın birinci bölümünde Muhammed b. Abdülvehhâb ve takipçilerinin en çok olarak kullandığı “selefe tabi olmak”, “selef-i salihîn akidesine uymak” vb. kullanımlarda öne çıkan “selef” kavramının ne ifade ettiğini ve selef-i salihîn akidesinin ne olduğunu incelenmeye çalışılmıştır. Ardından Vehhâbîliğin zuhur etmesinde ki amilleri, fikri akımları ve bölgenin siyasî, dinî durumları başta olmak üzere coğrafî şartları ve insanların kültürel yapısına değinilmiştir. Vehhâbîliğin etkilendiği isimleri özellikle Ahmed b. Hanbel’i ve bid‘at ve cihat konusunda izinden gittiklerini iddia ettikleri İbn Teymiyye’nin görüşlerine yer verilmiştir. Çalışmamızın ikinci bölümü ise Vehhâbîliği siyasî ve dinî okuma biçimi olarak teşekkül sürecine ayırılmıştır. Bu minvalde İbn Abdülvehhâb’ın hayatını, görüşlerini incelenmiştir. Vehhâbîliğin en önemli öğretileri tevhid-şirk, bid‘at, şefaat ve emr-i bi’l-mar‘ûf ve nehy-i ani’l-münker çerçevesinde İbn Abdülvehhâb’ın görüşlerini ve bu görüşler neticesinde meydana gelen pratiklerinin neler olduğunu, bu pratikler yerine getirilirken sergiledikleri dinî fanatizm ve aşırılıklar incelenmiştir. Sırasıyla kurmuş oldukları I. Suûd Devleti, II. Suûd Devleti ve Suûdi Arabistan Krallığı’nın zihin yapısının anlaşılması için bu pratiklerin bilinmesi Vehhâbîliğin daha iyi anlaşılmasına yardımcı olacaktır. I. Suûd Devleti, II. Suûd Devleti’nin kuruluş 2 sürecinde Osmanlı Devletinin bölgedeki hâkimiyetinin, İngilizlerin bölgede ki emellerinin bilinmesi ve bölgenin durumu, Vehhâbîliğin bölgede ki yayılış hızını gözler önüne sermektedir. Çalışmamızın üçüncü bölümünde ise Suûdi Arabistan Krallığının kurulmasında ki en büyük faktör olan İhvan teşkilatına ve kurulduktan sonra devlet ile olan karşılaşmalarına yer verilmiştir. Günümüzde Cihadî Vehhâbîlik-Selefîlik ve Suûdi Vehhâbîlik olarak ikiye ayrılan Vehhâbîliğin açıklanmasının ardından Türkiye’de Vehhâbîliğin kısaca tarihçesine ve faaliyetlerine yer verilerek çalışmamız sonlandırılmıştır. Vehhâbîliğin geçirdiği evreler, tarihi açıdan kök fikirlerinin incelenmesiyle ortaya çıkmaktadır. Bu zaman dilimi, bir tarihi vetire olarak incelendiğinde Vehhâbîlik ilk olarak ne amaçla ve nasıl ortaya çıkmış, ne hale dönmüştür. Suûd ailesi ilk olarak çıktığı yolda arkasına aldığı dinî fanatizmi sonraki süreçte neden karşısına almış, ilk başta savunduğu ve peşinden gittiği düşüncelere şimdi neden Cihadî VehhâbîlikSelefîlik diyerek Suûdi Vehhâbîlikten farklılaşan bir ayrım koymuştur; gibi sorular karşımıza çıkmaktadır. Çalışmamızda bu sorulara da cevap bulmaya çalışılmıştır. Vehhâbîliğin doğduğu günden itibaren geçirdiği evreleri, siyasî, dinî, tarihî arka planını incelemek ve bu akımın günümüz de ki yansımalarını ortaya koyarak ülkemizde ki faaliyetleri incelenmeye çalışılmıştır. 2. Araştırmanın Amacı ve Önemi Çalışmamız günümüzde faaliyet gösteren Neo-selefî yapıların Vehhâbîlikle olan etkileşiminden ilhamla ortaya çıkmıştır. Araştırmamızın amcı, Vehhâbîliğin kök fikir olarak hangi dinî okumların izini taşıdığını tespit etmektir. Bunu yaparken de söz konusu dinî siyasî akımın hangi kültürel ve tarihsel şartlarda ortaya çıktığını tayin ve sahip olduğu temel görüşlerinin yarının dünyası için oluşturacağı tehlikeye vurgu ile tenkit etmek gerekir. Araştırmamız dinî ve siyasî akım olan Vehhâbîliğin tarihsel oluşum süreçlerini kök fikirlerini ve evrilme yönünü göstermeyi amaçlamıştır. Bunu yaparken ulaşılan önemli sentez; “karşı karşıya bulunduğumuz sorunlar dünün hatalarının faturasıdır” şeklindedir. Buradan gelecek kuşaklara verilecek mesaj ise “edimlerinizle yarının dünyasının kaldırım taşlarını döşemektesiniz, onlara bırakacağınız dünyanın sorunları önemli oranda sizin edimlerinizden kaynaklanacaktır. Bu yüzden daha temkinli davranın” çalışmamızın nihai hedefidir. 3 Selefî dinî okumaların yarının dünyasında daha fazla uyum sorunları yaşayacakları ve içinde yaşanılan dünyaya katılmayı reddederek marjinalleşecekleri ve dünya barışını provake edecekleri, onların sahip oldukları kök fikirlerin bizde uyandırdığı kanaattir. Bu Neo-selefî akımların gelecekte nereye evrilecekleri yönündeki varsayımlar ve bir gelecek vizyonu sunumuna imkân verecek bir araştırma olması ise çalışmamızın ehemiyyetini gösterir. 3. Araştırmanın Yöntemi Bu incelemeyi yaparken ilk olarak literatür taraması yapılmış öncelikle İbn Abdülvehhâb’ın kendi eserleri ve İbn Suûd’un yanında danışmanlık yapan İngilizlerin eserleri incelenerek satır aralarına inilmiş bu yapının ne kadar dinî ilhama dayalı ne kadarının siyasî motivasyonlu olduğu tespit edilmeye çabalanmıştır. Bununla beraber ülkemizde ve dünya genelinde Vehhâbîlik üzerine yapılan inceleme ve araştırmalar ve ansiklopedik bilgilerden faydalanılmıştır. Konuya ilişkin akademik literatür gözden geçirilerek bu verilerin sağladığı imkanlar çalışmamızda yolumuzu aydınlatmıştır. Nihayetinde ise elde edilen bilgiler deskriptif bir okumayla objektif bir değerlendirme yapılmaya çalışılmıştır. 4. Literatür Değerlendirmesi Çalışma konumuz olan Vehhâbîlik ile alakalı yapılan başlıca çalışmalar: Osman Demirci, M. M. Futeyyih’in Necd El-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhabilik İsimli Eseri Işığında Necd İhvanı Teşkilatı Ve Son Suud Devletinin Kuruluşu, Yüksek Lisans Tezi, 2013, İstanbul. Ahmet Pekkirişçi, Hâricîler ve Vehhâbilerin ve Ortaya Çıktıkları Dönemlerin Ortak Özellikleri, Yüksek Lisans Tezi, 2011, Konya. Rifat Türkel, Vehhabilik ve Arka Planı: Başlangıçtan II. Suûd Devleti’ne Kadar, Doktora Tezi, 2013, İzmir. Bekir Altun, Selefilik-Vehhabilik ve Türkiye’deki Faaliyetleri, Yüksek Lisans Tezi, 2015, İstanbul. Veysel Koç, Vehhabilik ve Temel Prensipleri, Yüksek Lisans Tezi, 2005, İstanbul. Hüsnü Ezber Bodur, Dini İhya Hareketi Olarak Vehhabiliğin Doğuşu, Gelişmesi, Sosyo-Politik ve Ekonomik Neticeleri, Doktora Tezi, Erzurum, 1986. Leyla Sedef Kalaycı, Harry St. John Bridger Philby: Hayatı ve Vehhâbî Devleti’nin Kuruluşundaki Rolü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2019. 4 Elif Topçu, Akide ve İdeoloji Bağlamında Selefilik, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2019. Zikredilen çalışmalar genel olarak Vehhâbîliğin dinî arka planı veyahut temel prensipleriyle alakaladır. Tarihî arka planını ve dinî arka planını içeren çalışmalar ise belli dönemleri içermektedir. Bizim çalışmamızın bu çalışmalardan farkı ise ortaya çıktığı günden itibaren günümüze kadar geçirmiş olduğu dinî ve siyasî değişimlerden bahsetmektedir. Bu bağlamda çalışmamız; Vehhâbîlerin ve Vehhâbî Suûdilerin kurmuş oldukları devletlerin hem tarihî arka planı hemde dinî ve siyasî bakış açılarında ve eylemlerinde ki değişimleri ve günümüzde Cihadî Selefîlik/Vehhâbîlik olarak isimlendirilen zihin yapısının Vehhâbîlikle bağlantısını kapsamaktadır. 5 BİRİNCİ BÖLÜM VEHHÂBÎLİĞİN DİNİ-KÜLTÜREL KÖKLERİ 1.1. Selef Kavramının Müslüman Coğrafya ve Kültürdeki Kökleri 1.1.1. Selef Kavramı ve Etimolojik Kökeni Selef kelimesi “ ً ُوفا ً ُ وسل َفا ُ ُف َسل َ ْسل َ َف ي سلَ “ kökünden gelip sözlükte önce gelmek, geçmek, geçmişte kalmak anlamında kullanılmaktadır.1 Yani önden gidenler önceki nesiller anlamındadır. Ayrıca selef kelimesi önce gelen ve fazilet bakımından üstün babalar, akrabalar olarak da kullanılmaktadır.2 Selef kelimesinin anlam katmanlarından birine kaynaklık eden “ العسكر سالف” “Süllafü’l- asker” askerin önde gideni manasında da kullanılmaktadır. “السالف” “Esüllafu” kelimesi, üzümün sıkılmadan önce akan suyu anlamında kullanılmaktadır.3 “اسلف “ Eslefe fiiliyle selef kelimesi borç anlamında da kullanılmaktadır.4 Nitelikleri belirlenen vadeli malın peşin bedelle satımı şeklinde ifade edilen satım türüne de “selef” tabiri kullanılmaktadır.5 Bu alışverişin bir diğer adı da selemdir. Her ne kadar selef kelimesi Arapça’da farklı manalarda kullanılmış olsa da genel hatlarıyla; “önce gelen, öne geçenler, öncekiler” gibi anlamları ifade etmektedir. 1.1.2. Kur’an’da Selef Kelimesi Selef kelimesi Kur’an-ı Kerimde sekiz yerde geçmektedir.6 1) ُ َم ْن َج َ اءه ُّ َ َى ُالله ِل ُ ا َ ْم ف ُره َ َف َوا ُ َما َسل َه َل َ ٰھى ف َ ْانت ِّ ٖه ف ٌ ِم ْن َرب َة عظِ وْ مَ” Bundan sonra kime Rabbinden bir öğüt gelirde faizden vazgeçerse, geçmişte olan kendisinindir ve artık onun işi 1 -Ebû’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem b. Alî Cemâluddîn b. Manzûr er-Ruveyfi‘î İbn Manzûr, Lisân’l-Arab (Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993), “s-l-f”, 9/158; İbrahim Mustafa vd., El-Mu‘Cemü’lVasît (Kahire: Dâr’ud-Da’ve, ts.), “s-l-f”, 469. 2 Mazhar Tunç, Suûd Selefiliği (İstanbul: İz Yayıncılık, 2018), 8. 3 İbn Manzûr, Lisân’l-Arab, 9/158; Tunç, Suud Selefiliği, 8. 4 el-Kûsî Müfrih Süleyman, Selefîlik, çev. Ahmet İyibildiren (İstanbul: Guraba Yayınları, 2013), 24. 5 -Bilal Aybakan, “Selem”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009), 36/402-405. 6 el-Bakara, 2/275; en-Nisâ, 4/22; en-Nisâ, 4/23; el-Mâide, 5/95; el-Enfâl, 8/38; Yûnus, 10/30; ezZuhruf, 43/56; el-Hâkka, 69/24. 6 Allah’a kalmıştır.”7 Mukâtil Bin Süleyman (ö.150/767) bu ayeti şöyle tefsir etmiştir; “Bundan böyle kime Rabbinden bir öğüt, (Kur’an’dan bir beyan) gelirde faizden vazgeçerse, geçmiş ona, yani haram kılınmasından önce faiz olarak yediği ona ait, işi de yani haram kılınışından ve faizi terk edişinden sonraki işi ise Allah’a aittir. Dilerse onu affeder dilerse affetmez.”8 İbn’ül-Cevzî (ö.597/1201) ise; “Geçmişi onundur. Yani geçmişte yediği faiz onundur demektedir.”9 el-Beyzâvî (ö.685/1286) ise tefsirinde bu ayeti şöyle açıklamıştır; “Kime Allah’tan bir öğüt ve faiz yasağı ulaşır da buna son verip öğüt alır ve yasağa uyarsa, geçmişi onundur, haram edilmeden önce aldığı onundur; ondan geri alınmaz.”10 en-Nesefî (ö.710/1310) şu şekilde tefsir etmiştir; “Bundan böyle kime Rabbinden faizle ilgili olarak bir öğüt ve yasaklama ile alâkalı bir uyarı gelir de hemen yasağa uyarak faizden vazgeçerse, geçmişte elde ettiği şeyler kendisinindir. Dolayısıyla geçmişte olanlardan ötürü hesaba çekilmeyecektir.”11 Elmalılı Hamdi (ö.1942); “Geçmişte kalan riba yani faiz onun kendisinindir.” diye açıklamıştır.12 َ َف (2 َ ْد َسل َِّال َما ق ِّ َس ِ اء ا َ ُ اؤ ُكْم ِم َن الن ٰب َ َك َح ا َ ْن ِك ُحوا َما ن ت الَوَ” Geçmişte olanlar hariç, artık babalarınızın evlendiği kadınlarla evlenmeyin.”13 Mukâtil b. Süleymân bu ayeti şu şekilde açıklamıştır; “Allah bu ayet ile haram kılmadan önce, Araplar üvey anneleriyle nikâhlanıyorlardı. Ayette geçen müstesna buyruğundaki istisnanın sebebi, Araplardan üvey anneleriyle evli olanların bulunmasıydı.”14 İbn’ül-Cevzî ise bu ayeti; “Babalarınızın nikâhladıklarını nikâhlamayın; ancak geçenler hariç. İbn’ülCevzîeserinde İbn Abbas’ın bu ayetin nüzulü hakkında şöyle söylediğini kaydetmiştir: Cahiliye halkı Allah’ın haram kıldıklarını, babanın karısı ile iki kız kardeşi bir arada nikâhta bulundurması hariç haram bilirlerdi. Ayet bunun üzerine indi. Ancak ayette geçenler hariçtirden maksat, babalarınızın nikâhladıklarını nikâhlamayın; bundan azap görürsünüz, ancak geçenler hariçtir. Allah onları sizin 7 Kur’an-ı Kerim Açıklamalı Meali, çev. Hayrettin Karaman vd. (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017), el-Bakara, 2/275. 8 Ebü’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî Mukâtil b. Süleymân, Tefsiri Kebir, çev. M. Beşir Eryarsoy (İstanbul: İşaret Yayınları, 2006), 1/225. 9 Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî İbn’ül-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, çev. Abdülvehhab Öztürk (İstanbul: Kahraman Yayınları, 2009), 1/323. 10 Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullah b. Ömer b. Muhammed el-Beyzâvî, Envârü’tTenzîl Ve Esrârü’t-Te’vîl, çev. Abdülvehhab Öztürk (İstanbul: Kahraman Yayınları, 2011), 1/342. 11-Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd en-Nesefî, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, çev. Harun Ünal (İstanbul: Ravza Yayınları, ts.), 2/173. 12 Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili (İstanbul: Umut Matbaası, ts.), 2/245. 13 en-Nisâ, 4/22. 14 Mukâtil b. Süleymân, Tefsiri Kebir, 1/348. 7 üzerinizden düşürmüştür.” diye tefsir etmiştir.15 el-Beyzâvî ise tefsirinde şöyle demiştir; “Ancak geçenler hariç bu yasağa lazım gelen manadan istisnadır, sanki: “Babalarınızın nikâh nikâhladıklarını nikahlamakla azabı hak edersiniz, ancak geçen hariç demektir. Onda günah yoktur, yoksa kabul edilmiş demek değildir.”16 enNesefî ise söz konusu ayeti şöyle tefsir etmiştir; “Ancak geçmişte olanlar müstesna demesinden maksat; cahiliye döneminde olanlardır. İslâm öncesi geçmişte yaptıklarınız istisna, siz onlardan dolayı hesaba çekilmeyeceksiniz.”17 Elmalılı Hamdi ise; “Bu istisnadan maksat geçen geçmişte kalmıştır, bundan sonra asla böyle bir nikâh kıymaya çalışmayın.” şeklinde açıklamıştır.18 ُ ًورا َر ۪ح ًيما (3 َ َك َ ان َغف ٰ ِ َّن ّالله َ َفۜ ا َ ْد َسل َِّال َما ق َ ْي ِن ا ُ ْخت َ ْي َن ْاال ُوا ب َ ْج َمع َ ْن ت واَ” İki kız kardeşi birden almak da size haram kılındı; ancak geçen geçmiştir, Allah çok bağışlayıcı ve esirgeyicidir.”19 Mukâtil b. Süleymân; “İki kız kardeşle aynı anda yapılan nikâh haram kılınmıştır. Allah, haram kılınmadan önce yani geçmişte iki kız kardeşin aynı kişinin nikâhında bulunmasını bağışlayandır.” diye tefsir etmiştir.20 İbn’ül-Cevzî; “Geçenler hariçten maksat Allah onların hesabını sizin üzerinizden düşürmüştür sorumlu tutmayacaktır.” şeklinde açıklamıştır.21 el-Beyzâvî; “Ancak geçenler hariç ayetini geçenler bağışlanmıştır, çünkü ayetin devamında Allah çok bağışlayıcı ve esirgeyicidir.” diye tefsir etmiştir.22 en-Nesefî; “Geçmişte olanlar bunun dışındadır ayetinden maksat, İslâm öncesi cahiliye âdeti ve fiili olan iki kız kardeşle aynı anda nikâhlı kalmanın affolunduğunu, çünkü Allah bu ayetin son kısımda, Allah çok bağışlayıcı ve esirgeyicidir.” diye açıklamıştır.23 Elmalılı Hamdi ise; “Geçmişte olanlar başka, geçmişte yapılanlardan dolayı sorumluluk yoktur. Allah çok bağışlayandır ancak şimdi ve gelecekte bu durum haramdır.” şeklinde tefsir etmiştir.24 َ َف َو َم ْن َع (4 ُ َع َّما َسل ٰ َ َاد ه ا ّالله ُ ِم ْن َعف ٰ ِ ُم ّالله َق َ ْنت َي ف ” Allah geçmişi affetmiştir. Kim bu suçu tekrar işlerse Allah ondan karşılığını alır.”25 Mukâtil b. Süleymân bu ayeti; “Allah geçmişi 15 İbn’ül-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, 1/536. 16 el-Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl, 1/507. 17 en-Nesefî, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, 2/550. 18 Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, 2/535. 19 en-Nisâ, 4/23. 20 Mukâtil b. Süleymân, Tefsiri Kebir, 1/349. 21 İbn’ül-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, 1/538. 22 el-Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl,1/510. 23 en-Nesefî, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl,2/556. 24 Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, 2/537. 25 el-Mâide, 5/95. 8 affetmiştir. İhramlıyken, avlanma haram kılınmadan önce yapılanları, bu ayetin inişinden önce kasten av hayvanı öldürme türünden işleri affetmiştir.” diye tefsir etmiştir.26 İbn’ül-Cevzî; “Allah geçeni affetti ayetini; cahiliye dönemindeyken ihramlı şekilde yapılan avlanmaları affetti.” olarak açıklamıştır.27 el-Beyzâvî de aynı şekilde; “Allah geçeni affetti derken cahiliyede ihramlıyken yapılan avlanmayı affetti.” şeklinde tefsir etmiştir.28 en-Nesefî de; “Allah geçmişi affetmiştir.” diyerek aynı manayı vermiştir.29 Elmalı Hamdi de bu ayeti aynı şekilde; “Allah geçmişi affetmiştir.” diye açıklamıştır.30 َ َف (5 َ ْد َسل ُ ْم َما ق َھ َ ْر ل ُ ْغف ُوا ي َھ َ ْنت ِ ْن ي َ ُروا ا ٖذ َين َكف َّ ِل ُ ْل ل ق” İnkâr edenlere (sana düşmanlıktan) vazgeçerlerse, geçmiş günahlarının bağışlanacağını söyle.”31 Mukâtil b. Süleymân; “Ey Muhammed o küfredenlere yani, tevhidi inkâr edenlere de ki: Eğer şirkten vazgeçerlerse ve tevbe ederlerse, onlar için geçmiş yani, İslâm’dan önceki şirkleri mağfiret olunur.” diye manalandırmıştır.32 İbn’ül-Cevzî de aynı şekilde; “Eğer küfre son verirlerse, geçmiş günahları bağışlanacaktır.” diye açıklamıştır.33 el-Beyzâvî; “Eğer Resulullah’a düşmanlıktan vazgeçerek İslâm’a girerlerse geçmiş günahları bağışlanır.” demiştir.34 Elmalılı Hamdi ise; “Ey! Muhammed o inkâr edenlere söyle eğer bulundukları halleri terk edip hakka teslim olurlarsa geçmiş günahları affolunur.” diyerek açıklamıştır.35 َت (6 َف َ ْسل َ ْف ٍس َما ا ُوا ُك ُّل ن َ ْبل ِ َك ت َال ُن ھ” Orada herkes geçmişte yaptıklarının ne olduğunu anlar.”36 Mukâtil b. Süleymân; “Her nefis geçmişiyle yani, öncesinde işlediğinden haberdar olacak ve imtihan olacak.” şeklinde açıklamıştır.37 İbn’ül-Cevzî ise; “Her nefis önceden yaptıklarını bilir.” şeklinde yorumlamıştır.38 el-Beyzâvî de aynı şekilde; “Her nefis önceden yaptığı şeyin imtihanını verir, faydasını ve zararını 26 Mukâtil b. Süleymân, Tefsiri Kebir, 1/505. 27 İbn’ül-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, 1/120. 28 el-Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl, 2/87. 29 en-Nesefî, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, 3/441. 30 Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, 3/343. 31 el-Enfâl, 8/38. 32 Mukâtil b. Süleymân, Tefsiri Kebir, 2/103. 33 İbn’ül-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, 2/471. 34 el-Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl, 2/349. 35 Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, 4/229. 36 Yûnus, 10/30. 37 Mukâtil b. Süleymân, Tefsiri Kebir, 2/205. 38 İbn’ül-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, 3/28. 9 görür.” şeklinde tefsir etmiştir.39 Elmalılı Hamdi ise; “Her can, her nefis daha önce yaptığını bulacaktır.” diye tefsir etmiştir.40 ٰ ِخ ٖر َين (7 ِْال ًَال ل ًا َو َمث َف ُ ْم َسل َاھ ْن علَ جَ َ ” ف Onları, sonradan gelenlerin geçmişi ve bir ibret örneği kıldık.”41 Mukâtil b. Süleymân; “Böylece onları sonra gelenler için azap edilip geçmiş bir selef” 42, İbn’ül-Cevzî; “Onları tarihte kalan geçmiş bir kavim kıldık.”43, el-Beyzâvî; “Onları bir geçmiş kıldık kendilerinden sonraki kâfirlere önder kıldık.”44 şeklinde tefsir etmişlerdir. َة (8 ِي ْ َخال َّ ِام ال َي ِي ْاأل ُ ْم ف َ ْفت َ ْسل ِ َما أ ًا ب ِيئ ُوا َھن ُوا َو ْ اش َرب كلُ)” Onlara denir ki:) Geçmiş günlerde işlediklerinize(iyi amellerinize) karşılık âfiyetle yiyin için.”45 Mukâtil b. Süleyman; “Geçmiş günlerde yaptığınız iyi amellere karşılık olarak.”46, İbn’ül-Cevzî; “Geçen günlerde önceden gönderdiğiniz şeylere karşılık olarak, onlarda önceden yapılan iyi amellerdir.”,47el-Beyzâvî; “Önceden gönderdiklerinizle, geçen günlerde yani dünya günlerinde yaptığınız iyi ameller sayesinde.”,48Elmalılı Hamdi;“Peşin olarak önceden göndermiş olduklarınıza yani ölmeden önce yaptığınız amellere karşılık.”49 şeklinde açıklamışlardır. 1.1.3. Sünnette Selef Kelimesi Selef kelimesini Hz.Peygamber hadislerinde farklı anlamlarda kullanmıştır. Bir hadisinde kızı Hz. Fatıma’ya كِ َ َا ل َن َ ُف أ ِ ْعَم َّ السل ِّي ن ِن َإ ف” Ben senin ne güzel selefinim”50 demiştir. Burada seleften maksat; “ahirete ilk ben gideceğim sen benden sonra yanıma geleceksin” demektir. Yine başka bir hâdisi şerifte Hz. Peygamber مْكُ اؤ ُ َ َق َّ َما ب ِن إ َى ُغ ُر ِ وب َّ الش ْم ِس ِل َ ِة َ الع ْص ِر إ َ ْي َن َصال َمِم َك َما ب ُ َ ُكْم ِم َن األ َ ْبل َ َف ق ِ َيما َسل ف” Sizden önce geçen ümmetlere nispetle sizin bu dünyada kaldığınız zaman, ikindi namazından güneşin batması arasındaki zaman gibidir.”51 demiştir. 39 el-Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl, 2/478. 40 Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, 4/474. 41 ez-Zuhruf, 43/56. 42 Mukâtil b. Süleymân, Tefsiri Kebir, 3/616. 43 İbn’ül-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, 5/419. 44 el-Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl, 4/608. 45 el-Hâkka, 69/24. 46 Mukâtil b. Süleymân, Tefsiri Kebir, 4/268. 47 İbn’ül-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, 6/272. 48 el-Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl, 5/333. 49 Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, 8/316. 50 Ebû’l-Hasen Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî Müslim, Sahîhu Müslim, thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî (Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1374/1955), “Fedâilu’s-Sahâbe”,15. 51 Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-sahîh, nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr (b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001), “Mevakitu’s Salât”, 17. 10 Hâkim İbn Hazm’dan rivayet edilen hadiste bu duruma bir örnektir. Hz. Peygamber’e “Ey Allah’ın Resulü Cahiliye döneminde yaptığım sadaka vermek, köle azad etmek ve sılayı rahim yapmak gibi ibadetlerim hakkında ki görüşün nedir? Bu işlere karşılık bana sevap var mıdır? Hz. Peygamber ise: رٍ يْخَ نْ مِ فَ َ َى َما َسل َ ْم َت َعل َ ْسل أ Sen geçmişte yaptığın hayırlar sayesinde İslâm’a girdin.”52 şeklinde cevap vermiştir. Ebu Hureyre’den rivayet edilen bir hadisi şerifte; فَ ْ َل ُ أ َه ِف ُ ْسل َ ْن ي ِ َيل، أ ِ ْس َرائ ِي إ َن َ ْع َض ب َل ب َ َر ُجًال َسأ َ َج ٍل ُم َس ّمًى َى أ ِل َ ْي ِه إ ِل َ َع َھا إ َ َدف َ ٍ ار، ف دينِ” Bir adam İsrail oğullarından bir adamdan kendisine bin dinar borç vermesini istedi, o da bu parayı belli bir süre sonra ödemesi için ona verdi.53 şeklinde borç anlamında kullanılmıştır. Bunun bir diğer örneğiyse İbn Mâce’nin ve Nesâi’nin Sünen’inde geçen bir rivayette; ماَ َّ ِن ِ َك، إ ِ َك َو َمال َ ْھل ِي أ َ َك ف ُ ل َ َار َك َّالله ب ْ َح ْم ُد َ ُ اء َوال ْ َوف َ ِف ال السل َّ اء ُ زَ جَ” Allah aileni ve malını sana bereketli kılsın. Şüphesiz borcun karşılığı (borcunu) tam olarak ödemesi ve teşekkür etmesidir.54 şeklindedir. Selef kelimesi bazı hadislerde selem satışı anlamında da geçmektedir. Hz. ُ ٍوم

eygamber ُ ٍوم، َو َو ْز ٍن َم ْعل ِي َكْي ٍل َم ْعل ِ ْف ف ُ ْسل ْي َل َ ْم ٍر، ف ِي ت َّ َف ف سلَ نْ مَ ” Her kim hurmada selem satışıyla alışveriş yaparsa, ölçeği belli, tartısı belli miktarda selem yapsın.”55 buyurmuştur. Kur’an ve sünnette geçtiği manaları da dikkate alarak batığımızda selef kelimesinin Arapça’da farklı manalara delalet ettiğini fakat çoğunlukla “önce gelen, geçmek, gitmek” gibi anlamlarda kullanıldığı görülmektedir. 1.1.4. Selef Kelimesinin Istılah Anlamı Selef kelimesi ıstılah manası olarak geçmişte yaşayan fazilet, ilim, takva gibi yönlerden Müslümanların önderi sayılan nesilleri ifade etmek için kullanılmaktadır. Müslümanların önderi sayılan bu nesiller ise “Ashâb, Tâbiîn, Etbau’t-Tâbiîn’dir.” Buna delil olarak ise “Ümmetimin en hayırlısı benim içinde bulunduğum nesil, sonra onların ardından gelenler, sonra da onların ardından gelenlerdir.”56 rivayeti esas alınır. Ancak selef olarak bilinenlerin kimler olduğu konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Selef sadece sahabedir görüşünü benimseyenler genelde Mâliki âlimlerdir.57 Bu konuda otorite olarak kabul edilen Gazzâlî Selef’ten maksadın 52 Buhârî, “Zekât”,24. 53 Buhârî, “Şurut”, 16. 54 Ebû Abdullâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî İbn Mâce, Sunenu İbn Mâce, thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî (b.y.: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, ts.), “Sadakat”,16. 55 Buhârî, “Selem”, 1. 56 Buhârî, “Fedailu Ashabu’n-Nebi”, 1; Müslim, “Fedailu’s-Sahabe”, 212. 57 Tunç, Suûd Selefiliği, 10. 11 Sahabe ve Tâbiîn olduğunu söylemektedir.58Bir diğer görüş ise; Hanbelî âlimler ve İbn Teymiyye (ö.622/1225) gibi âlimlerin benimsediği Selef’in sahabe, tabiîn ve etbâbu’t-tâbiîn olmak üzere İslâm’ın ilk üç asrında yaşayanlar olduğu görüşüdür.59Suûdi âlimlerden olan Abdülaziz b. Bâz; Sahabe, Tabiîn, Etbâbu’t-tâbiîn ile beraber onların izinde devam eden Hanefî, Şafiî, Malikî ve Hanbelî âlimleri de selef kavramına dâhil eder.60 Selef ve ekolü için tarihi süreçte farklı isimler de kullanılmıştır. “Ehlü’s-Sünne, Ehlü’l-Hadîs veya Ashâbü’l Hadîs, Ehlü’l Eser” gibi isimler bunlardan bazılarıdır. “Ehlü’s-Sünne” kavramının kullanım alanına baktığımızda sahabe, tabiîn ve etbâu’ttabiîn’in yürüdüğü yolda yürümek olduğu anlaşılmaktadır. Kitabu’l İman yazarlarından olan Ebu Ubeyd “Ehlü’s-sünne” kavramını; “Selef’in yolunu takip edenler ve onlara tabi olanlar.”61 anlamında kullanmıştır. “Ehlü’l-hadîs” veya “Ashâbü’l-hadis” kavramı Hz.Peygamber’e dayanan, dinîn aslını korumaya çalışan, sünneti hayatın her alanında hâkim kılan, her alanda hadisle amel etmeye çalışan, reye müracaat etmeden sahabenin ve tabiînin ve onlardan sonra gelen büyük imamların yolunu takip eden, hadis buldukları sürece kıyasa müracaat etmeyen kimseler için kullanılmıştır.62 Ehlü’l-eser kavramı ise bütün söz ve işlerinde Hz. Peygamber’in izinden gitmeye çalışanlar, selefin yani sahabe, tabiîn ve onları takip edenlerin izine tabi olup yeni şeylerden kaçınanlar, rey ile görüş açıklamayı terk eden kimseler için kullanılmıştır.63 58 Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm an ilmi’l-kelâm, çev. Mahmut Kaya - M.Cüneyt Kaya (İstanbul: Klasik Yayınları, 2020), 32. 59-Ebü’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ -İbn Teymiyye, thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım (Medine: y.y., 1416/1995), 12/355; Abdullah Aydınlı, Hadis Istılahları Sözlüğü (İstanbul: Timaş Yayınları, 1987), 137. 60 Tunç, Suûd Selefiliği, 14. 61 Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm b. Abdullâh el-Herevî el-Bağdâdî Ebû Ubeyd, Kitâbu’l-Îmân ve Me‘âlimuhu ve Sunenuhu ve Istikmâluhu ve Derecâtuh, thk. Muhammed Nâsiruddîn el-Elbânî (b.y.: Mektebetü’l-Meârif li’t-Tıbâti ve’n-Neşr, 1404/1983), 9; Mehmet Zeki İşcan, Selefilik İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri (İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017), 18. 62 Abdullah Aydınlı, “Ehl-i Hadîs”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009),10/507-508; Aydınlı, Hadis Istılahları Sözlüğü, 50; İşcan, Selefilik, 20; Mehmet Zeki İşcan, “Selefiliğin İhyacılığı ve Dini Düşüncede Yenilik”, Marife Dini Araştırmalar Dergisi 9/3 (2009), 11-15; Adem Apak, “İslam Tarihi Boyunca Selef ve Selefilik Kavramlarının Anlam Serüveni” (Tarihte ve Günümüzde Selefîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı, İstanbul, 2014), 39. 63 Süleyman Uludağ, İslam Düşüncesinin Yapısı (İstanbul: Dergah Yayınları, 1985), 37; Apak, “İslam Tarihi Boyunca Selef ve Selefilik Kavramlarının Anlam Serüveni”, 40. 12 1.1.5. Selef-i Sâlihîn Akidesi Selefin yolu olarak tanımlanan selef-i salihîn akidesini Gazzâli (ö.505/1111) takdis, tasdik, aczini itiraf, soru sormamak, yorumdan sakınmak, araştırma yapmamak ve bilenlere teslim olmak şeklinde yedi madde halinde açıklamaktadır.64 1.Takdis: Allah’ın cisim ve cisimliği çağrıştıran her türlü nitelikten tenzih ٖ ُير .edilmesidir ْ َخب ْ َح ٖك ُيم ال ُ َو ال َ ِادٖه َوھ َ ْو َق ِعب َ ِ اھ ُر ف ْق ُ َو ال وھَ” O, kullarının üstünde mutlak hâkimiyet sahibidir. O, hüküm ve hikmet sahibidir, (her şeyden) hakkıyla ُ ْؤ َم ُر َون 65,“.haberdardır ُ َون َما ي َ ْف َعل ِ ِھ ْم َوي َ ْوق ُ ْم ِم ْن ف َّھ ُ َون َرب َ َخاف ي” Onlar üstlerinde ki Rablerinden korkarlar ve kendilerine ne emrolunursa onu yaparlar.”66 gibi ayetleri ve yine hadislerde Allah’a nispet edilen el, parmak vb. gibi ifadeleri oldukları gibi kabul ederler. Bu ifadeler Allah’a ve sıfatlarına yaraşır bir şekilde anlaşılmalıdır. Yani bu ifadelerin cisimlerde olan özellikler gibi olmamasıdır. Kişiler bu ifadelerin anlamlarının ne olduğunu öğrenmekle yükümlü değildir. Bu yüzden de anlamlarını araştırmaları da uygun değildir.67 2.Tasdik: Hz. Peygamber’in söylediklerine onun getirdiği ve anlattığı her şeyin doğru olduğuna, söylediklerinde her daim doğru sözlü olduğuna, söylediklerinin gerçek olduğuna şüphesiz bir şekilde inanmaktır.68 Yani Hz. Peygamber’den gelen bir habere kişinin inanması ve tasdik etmesi, Allah’ın kendisini ya da Hz. Peygamber’in Allah’ı vasıflandırdığı şekliyle inanmasıdır. وىٰ َ ْ َع ْر ِش ْ است َى ال َ َّلر ْح ٰم ُن َعل ” ا Rahman arşa istiva etmiştir.”69 gibi ayetler ve bu minvaldeki hadisler olduğu gibi kabul edilmelidir. Keyfiyeti hakkında araştırma yapılmamalıdır. Bu konu hakkında araştırma yapma ve öğrenmeye çalışma gibi eylemlerin yapılmaması gerektiğini vurgulanmıştır. 3.Aczini İtiraf: Ayet ve hadislerde teşbih çağrıştıran ifadeleri anlayamayan ve te’vilini bilemeyen her bir kişinin aciz bir varlık olduğunu bunları anlamaya gücünün yetmediğini itiraf etmesidir. نفسك ِ ىَ َ َ يت عل َ َ يك َ أنت كما أثن ُحصي ً ثناء عل lâyıkıyla Seni “ال أ övmeyi beceremem. Sen, kendinî övdüğün gibisin.”70 hadisinde Hz. Peygamber’in buyurduğu gibi Allah’ın kendi zatını anlattığı nasları kişi anlamaya muktedir değilse 64 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 10. 65 el-En’âm, 6/18. 66 en-Nahl, 16/50 67 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 10. 68 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 37. 69 Tâhâ,20/5. 70 Müslim, “Salat”, 222. 13 acizliğini itiraf etmelidir. Hz. Ebu Bekir’in “Anlayamadığını anlayabilmek tam anlamıyla anlamaktır.”71 sözü bu konuyu en veciz şekilde özetlemektedir. 4.Soru Sormamak: Müteşabih ayetler ve hadislerin anlamı konusunda, halkın anlamını sorgulamaması ve sükût etmesidir. Bununla beraber üzerinde araştırma yapmaması gerektiğini ve bu konularda soru sormanın bid‘at olduğunu, bu konuların üzerinde fazla durursa küfre dahi düşebileceğini bilmesidir.72Gazzâli bu tür konularda halkın soru sormasının engellenmesi gerektiğini dile getirirken, Hz. Ömer’in müteşabih ayetler hakkında kendisine soru soranları kırbaçlattığını aktarmıştır.73 Hz. Peygamber kader meselesi hakkında tartışanları görünce; مْ ُ ُ ِم ْرت َا أ ِ َھذ َب أ َ َ ُكْم ِح َين ت َ ْبل َ َك َم ْن َك َ ان ق َّ َما َھل ِن َ ْي ُكْم؟ إ ِل ْ ُت إ ُ ْر ِسل َا أ ِ َھذ ْم ب ِ ِيه. َ َ َاز ُعوا ف َن َت َّ ت َ أ ال َ ْي ُكْم أ ْم ِر، َع َز ْم ُت َعل َ َا األ َ َاز ُعوا ِفي َھذ ن “Size bu konuda münakaşa mı emredildi yoksa ben bu konular için mi gönderildim? Sizden önceki toplumlar bu konuda münakaşa ettikleri için helak olup gittiler. Bu konuda münakaşa etmemenizi istiyorum.”buyurmuştur.74 Hatta Gazzâli halkın bu tarz sorularına cevap verilmesinin dahi haram olduğunu belirtmiştir.75Halkın bu tarz konulardan ve sorulardan uzak tutulması gerektiğini vurgulamıştır. 5.Yorumdan Sakınmak: Müteşabih olan naslarda geçen, anlamı tam açık olmayan lafızlar karşısında insanların sessiz kalması, yorum yapmaması, tevil ve tefsir etmekten kaçınarak olduğu gibi inanmasıdır. Hatta Gazzâli bu hususta naslarda geçen lafızların başka dillerde o manaya gelecek lafızlarla veya onun yerine geçebilecek bir lafızla değiştirmenin, kullanmanın câiz olmadığını belirtmiştir. Bunun sebebini diğer dillerin Arapçaya göre daha sığ bir kelime hazinesine sahip olduğundan bazı Arapça lafızların diğer dillerde karşılığının olmaması olarak açıklamıştır.76 Müteşabih naslar hakkında tevil, tefsir ve tartışmaya girilmeksizin olduğu gibi kabul edilmesini söyleyenler arasında; Ma’mer b. Râşid (ö.153/770), Evzâî (ö.161/774), Sufyân es-Sevrî (ö.161/778), Malik b. Enes (ö.179/795), gibi önde gelen isimler bulunmaktadır. Malik b. Enes huzurunda istiva ayetini belirterek nasıl istiva ettiğini soran kimseye: “İstiva malumdur, keyfiyeti meçhuldür, ona iman etmek vacip, 71 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 39. 72 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 39. 73 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 40. 74 Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ et-Tirmizî, es-Sunen, thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf (Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’lİslâmî, 1998), “Kader”, 1. 75 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 40. 76 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 41. 14 hakkında soru sormak ise bid‘attir. Seni kötü niyetli bir insan olarak görüyorum.”77 şeklinde cevap vermiştir. Bu örnekte de görüldüğü üzere selefin önde gelen imamları ve selefiler bu tarz ifadeler karşısında nasları olduğu gibi kabul etmişler, te’vil, tefsir vb. daha genel bir ifadeyle yorum yolunu kapatmışlardır. 6.Araştırma Yapmamak: Kişinin müteşabih konular hakkında araştırma yapmaktan kendinî alıkoymasıdır. İnsanoğlunun çok meraklı bir varlık olduğunu göz önüne aldığımızda en ağır ve en zor gelecek vazife araştırma yapmamak olsa gerek. İmam Gazzâli aciz bir insan denize dalıp oradan mücevherler, inciler çıkarmaya can atsa, mücevher ve inci bulabilecek olsa da boğulabileceği dalgalı ve coşkun denize dalmaması gerektiği gibi insanların da bu gibi derin konulara dalmaması gerektiğini, bu tarz konulara girdiği zaman boğulacağını ifade etmiştir. Bu tarz konular hakkında insanların araştırma yapmaktan kendilerini alıkoyması için kişinin kendisini Allah’a ibadete adamasını, Kur’an okumasını, namazla ve zikirle meşgul olması gerektiğini belirtmiştir. Eğer bunu başaramıyorsa bu türden olmayan insanı tehlikeli sulara sürüklemeyecek tıp, gramer, dil, matematik, fıkıh gibi ilimlerle uğraşması gerektiğini söylemiştir. Eğer bunu da başaramıyorsa herhangi bir zanaatla ilgilenmesi gerektiğini bunu da başaramıyorsa oyun ve eğlenceyle vakit geçirmesi gerektiğini ifade etmiştir. Derin ve tehlikeli bu sulara dalıp boğulmaktansa bu fiillerin daha hayırlı olacağını söylemiştir.78 7.Bilenlere Teslim Olmak: Bu türden konuları herkesin, özellikle halkın anlayamayacağı Kur’an’ın ifadesiyle ilimde yüksek pâyeye 79مِ ْ ْ ِعل ِي ال َو َّ الر ِ اس ُخ َون ف erişenlerin anlayacağı belirtilmiştir. İşte o ilim sahiplerini ve ilimde derinleşenleri Gazzâli, Hz. Peygamber, Hz. Ebu Bekir, ashabın önde gelenleri, veli kullar ve ilim sahibi ulemalar olarak sıralamıştır.80 O yüzden bu tür konularda bilgi sahibi olmayan insanların yapması gereken saydığımız diğer altı maddenin gereklerini yerine getirdikten sonra konuların derinliklerine inmeden ilim sahiplerinden gelen bilgilere ve onların söylediklerine teslim olmak ve iman etmektir. Tıpkı Hz. Ebu Bekir’in Miraç hadisesinde Hz.Peygamber’e inandığı gibi. Bununla beraber Allah’a dair 77 Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâ‘îlî İbn Kudâme el-Makdisî, Zemmu’t-Te’vîl, thk. Bedr b. Abdullâh el-Bedr (Kuveyt: ed-Dâru’s-Selefiyye, 1406/1985), 13; Abdullah b. Abdülhamid el-Eserî, Selef-i Sâlihîn Akîdesi, çev. Mustafa Öztürk - Ahmet İyibildiren (İstanbul: Guraba Yayınları, 2018), 98; Fethi Kerim Kazanç, “Selefiyye’nin Nass ve Metot Ekseninde Din Anlayışı ve Sonuçları”, Kelam Araştırmaları Dergisi 8/20 (2010), 105. 78 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 57. 79 Âl-i İmrân, 3/7. 80 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 57. 15 bilginin hepsini yine bilecek Allah’tan başka kimse yoktur. Kişilerin ilmi ne kadar geniş ne kadar derin de olsa Allah’ın bilgisine kıyasla insanın bilgisi oldukça kısıtlıdır. Gazzâli Selef-i Sâlihîn akidesini maddeler halinde böyle kaleme almıştır. O, Selefin gerçek mezhebinin bu olduğunu, halkın bu maddelerin gereklerini yerine getirmesini vazife olarak addetmiştir. 1.2. Vehhâbîliğin Mezhepsel Dinî Arka Planı Doğru dinî anlayışın selefin din algısı olduğu ve her sosyal ortamda ve kültürel koşulda selefin takındığı tavrı takınmanın doğru dindarlık modeli olduğunu varsayan ekol ve akımlar, Vehhâbî geleneğin beslendiği yapılardır. Bu yönüyle Vehhâbî din algısını ve neo selefi akımların beslendiği dinî kaynaklar rivayetçi din okumalarının oluşturduğu hiyerarşik yapılardır. Haricîlik, Zahirîlik ve Hanbelîlik gibi yapıların Vehhâbîlerin kaynaklarını oluşturmalarında üstlendikleri ortak payda, tüm bu anlayışların bir bütün olarak dirayetten kaçınan rivayetçi yapılar olmalarıdır. 1.2.1. Haricîlik Tarihte “Havâric, Harûriye, Şurrât, Harâriyye, Mârika ve Muhakkime” isimleriyle anılan haricîler81 Mârika dışındaki diğer sayılan isimleri kabul etmişlerdir. Mârika’yı kabul etmeyişlerinin sebebiyse okun yaydan çıktığı gibi dinden çıkmak anlamına gelmesinden ötürüdür. Haricîliğin Hz. Peygamber döneminde (Zul Huvaysıra hadisesine dayandırarak) ortaya çıktığını söyleyen bazı müellifler olsa da82 eski-yeni mezhepler tarihçilerinin çoğu Sıffîn savaşı sonrasında çıktığını ifade etmişelerdir. Şehristânî (ö.548/1153) el-Milel ve’n-Nihal isimli eserinde meşru imama karşı ayaklanan herkesin hâricî olarak sıfatlandırılacağını, bunun herhangi bir dönemle sınırlandırılmayacağını, bu açıdan dönemler arasında bir fark bulunmadığını belirterek tanımı ve zamanı daha da genişletmiştir.83 Başkaldıranlar anlamı onun bu analizinde belirgin bir öneme kavuşur. Bu algı bir zihniyeti işaret eder bir tarihi olayı ya da dönemi değil. 81 Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn, thk. Ahmed Câd (Kahire: Darul- Hadis, 2009), 78; Mustafa Öz, Başlangıçtan Günümüze İslam Mezhepler Tarihi (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019), 84. 82-Bu müellifler hakkında bk. Adnan Demircan, Haricîlik Mezhebinin Doğuşu Bağlamında DinSiyaset İlişkisi (İstanbul: Beyan Yayınları, 2015), 82. 83 Ebü’l-Feth Tâcüddîn Ahmed eş-Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, çev. Mustafa Öz (İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015), 146. 16 Haricîler Ali, Osman, iki hakem, Cemel’e katılanlar ile iki hakemin hükmünü kabul eden herkesi ve büyük günah işleyenleri tekfir etme ve zalim imama karşı ayaklanmanın gerekliliği hususlarında birleşirler.84 Haricîlere göre iman ve amel birbirinden ayrılamaz bir bütündür ve amel imandandır. Haricîler ayetlerin zahiriyle hareket eden ve hüküm veren bir yapıya sahiptirler. Haricîlerin kullandıkları bir takım slogan haline gelmiş bazı ayetler vardır ki, o ayetleri kendilerine delil sayarak Müslümanların kanlarını helal saymışlardır.85 Hariciler genel itibariyle heyecanlı, aksiyoner hayat tarzını seven, ölümden ve öldürmekten korkmayan bir yapıya sahiptirler. Böyle bir yapıya sahip olmalarının en temel sebebi çoğunluğunun bedevî bir yaşam tarzına sahip olmaları ve hadariyattan uzak bir hayat sürmeleridir. Haricîlerin en dikkat çekici özellikleri ise ihlastır. Abdullah b. Abbas’ın Hz. Ali tarafından onları ikna etmesi ve onlarla tartışmak üzere gittiği zaman alınlarında secde yaralarının olduğunu, ellerinin de deve dizi gibi nasır bağladığını kıyafetlerinin ise temiz olduğunu nakleder.86 Her ne kadar ihlaslı oldukları kabul edilse de şartlanmışlık durumlarından asla vazgeçmiyor Abdullah b. Habbab ve hamile karısı örneğinde olduğu gibi acımasızca Müslüman canına kıyabiliyorlardı. Bununla beraber bir Hıristiyan’ın hurmasının parasını ödemeden de yemediklerini görüyoruz.87 Hz. Ali’nin Kur’an’ın zahirine sıkı sıkıya bağlı olan haricîlerle münakaşaya girerken Hz. Peygamber’in amelleriyle örnekler vererek cevap verdiğini ifade edilmektedir.88 Kısaca bilgiler vermeye çalıştığımız haricîlik hareketi tarih boyunca ve hatta günümüzde taassup, kendilerinden olmayanları tekfir etme, şiddetle birlikte ifade edilmitir. Müslüman dahi olsa kendileri gibi düşünmeyenlerin kanını rahatça döken, isyankâr halleriyle birlikte hem kendilerine hem İslâm’a hem Müslümanlara zarar 84 Abdülkahir el-Bağdadî, Mezhepler Arasındaki Farklar, çev. Ethem Ruhi Fığlalı (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2018), 45. 85 “Kim Allah’ın indirdiği (hükümler) ile hükmetmezse işte onlar kâfirlerin ta kendileridir.” el-Mâide 5/44; “Nice yüzlerin ağardığı, nice yüzlerin de karardığı günü (düşünün.) İmdi, yüzleri kararanlara: İnanmanızdan sonra kâfir mi oldunuz? Öyle ise inkâr etmiş olmanız yüzünden tadın azabı! (denilir).” Âl-i İmrân 3/106; “O gün bir takım yüzler parlak, güleç ve sevinçlidir. Yine o gün birtakım yüzleri de keder bürümüş, hüzünden kapkara kesilmiştir. İşte bunlar kâfirlerdir, günahkârlardır.” Abese 80/38- 42;“Onların söylediklerinin hakikaten seni üzmekte olduğunu biliyoruz. Aslında onlar seni yalanlamıyorlar, fakat o zalimler açıkça Allah’ın âyetlerini inkâr ediyorlar.” el-En’âm 6/33. 86 Muhammed Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, çev. Sıbğatullah Kaya (İstanbul: Anka Yayıncılık, ts.), 67. 87 Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 67. 88 Örnekler için bk. Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 71-72. 17 vermişlerdir. Bu sebeple çoğu zaman yaptıkları eylemler aşırılık olarak yorumlanmıştır. 1.2.2. Zâhirîlik Zâhirîlik akımı aslen İsfahanlı olup Kufe’de dünyaya gelen Dâvûd ez-Zâhirî olarak anılan asıl ismi Ebû Süleymân Dâvûd b. Alî b. Halef el-İsfahânî’nin (ö.270/884) düşünceleri etrafında şekillenen bir akımdır.89 Bu dinî okumanın ikinci en önemli ismiyse Dâvûd ez-Zâhirî’nin açtığı yoldan ilerleyerek zahiriliği daha cazip hale getiren İbn Hazm’dır.90 Adından anlaşılacağı üzere Zâhirîlik nassların her daim zahiri anlamını kabul eden, rey ve içtihadın her zaman karşısında duran bir akımdır. Bu haliyle ehli hadisin rey karşıtlığını da dikkate alırsak, Ehli hadise dayandırabileceğimiz bir düşünce yapısına sahiptir. Zâhirîler Kur’an, sünnet ve icma dışındaki hiçbir delili kabul etmemişlerdir. Zahirilere göre nassın dışında herhangi bir bilgi kaynağı yoktur. Kıyası da geçersiz saymışlardır.91 Nassların sadece zahiriyle ilgilenen aklı, reyi ve kıyası kabul etmeyen Zâhirîlik farklı dönemler de doğu, batı ve İbn Hazm döneminde Endülüs’te görülmüştür. Hatta konumunu güçlendirip hicri 3. ve 4. yüzyıllarda Hanbelî Mezhebinin önüne geçse de bu durumu uzun süre devam ettirmeyi başaramamıştır. 1.2.3. Hanbelîlik ve Vehhâbîliğe Zemin Hazırlayan Görüşleri Ahmed b. Hanbel’in (ö.241/855) görüşleri etrafında toplanan ve ona nispet edilerek isimlendirilen Hanbelî Mezhebi, Hanefî, Mâlikî ve Şâfiî mezhebinden sonra vücut bulmuş ve dördüncü büyük sünni mezhep haline gelmiştir. Ahmed b. Hanbel’in vefatından sonra başta oğulları olmak üzere talebelerinin mezhepleşme sürecine çok büyük katkıları olmuştur. Bu süreçte en büyük katkıyı sağlayan isim ise Ebû Bekir el-Hallâl (ö.311/923) olmuştur. Hallâl, Ahmed b. Hanbel’in görüşlerini ve fetvalarını klasik fıkıh kitapları sistematiğine göre toplamış ve ilk Hanbelî tabakatını telif etmiştir.92 89 Detaylı bilgi için bk. Nureddin Itır, “Dâvûd Ez-Zâhirî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009), 9/49-50; H.Yunus Apaydın, “Zâhiriyye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009), 44/93-100. 90 Detaylı bilgi için bk. H.Yunus Apaydın, “İbn Hazm”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009),20/58-61. 91 Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 525. 92 Muhyettin İğde, “Selefiliğin Tarihi Arka Planı: Hanbelilik”, e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 8/2 (2015), 39-40; Yargı, “İmam Ahmed b. Hanbel’in Hayatı ve Günümüzde Hanbelilik”, 31; 18 Bu süreçte Ahmed b. Hanbel kendisinden hadis dışında başka bir şey yazılmamasını, yazılmaya layık olan tek şeyin hadisler olduğunu belirtmiştir. Çünkü her dönemim farklı olay, olgu ve problemler içereceği olması sebebiyle Kur’an ve hadislerin aktarılmasıyla problemlere ve meselelere farklı sonuçlar çıkarabileceğini belirtmiştir. Ancak talebeleri kendisinin fetva ve fıkhi görüşlerini toplayarak mezhebin temel dinamiklerini oluşturmuşlardır. Muhammed b. Abdülvehhâb (ö. 1206/1792) ve Vehhâbîlerin İbn Hanbel’in görüşlerinin peşinden gittiklerini belirtmeleri sebebiyle kısaca Ahmed b. Hanbel’in görüşlerinden bahsetmenin faydalı olacağı kanaatindeyiz. Ahmed b. Hanbel tartışmasız bir şekilde rivayete ve selefe olan bağlılığıyla bilinmektedir. Hakkında seleften birisinin fetva vermediği bir konuda konuşmaktan sakının demesi ve sahabelerden bir fetva bulduğu zaman amel, rey ve kıyası fetvaya asla takdim etmemesi selefe bağlılığının ne minvalde olduğunu gözler önüne sermektedir.93 Bu sebepten ötürü te’vilden her daim uzak durmuş müteşabihattan olan naslar üzerinde kesinlikle te’vilde bulunmamış, te’vil yapanları da şiddetle eleştirmiştir. Te’vilin ve reyin insanı yanlışa ve dalalete götüreceğini savunmuştur. Ahmed b. Hanbel’in rey ehli hakkında şöyle dediği aktarılmıştır: “Bunlar bid‘atçidirler, sapıktırlar; sünnete ve esere düşmandırlar; hadisleri iptal ederler ve Resulullah’a karşı çıkarlar. Ebu Hanife’yi ve onun gibi düşünenleri imam edinîrler, onların dinîni din edinîrler. Resulullah’ın ve ashabın sözlerini bırakıp da bu görüşe saplananınkinden daha açık sapıklık ne olabilir? Bu görüşlerden birini benimseyen yahut doğrulayan veya ondan memnun olan ya da onu seven kimse sünnete ters düşmüş, cemaatten ayrılmış, eseri terk ederek ona aykırı beyanda bulunmuş ve bid‘ate düşmüştür.”94 Ferhat Koca, “Hanbelî Mezhebi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009),15/525-547; Şükrü Özen, “Hallâl, Ebu Bekir”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009), 15/382-383; Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 519. 93 Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Zür‘aî ed-Dımaşki el-Hanbelî İbn Kayyim el-Cevziyye, İ‘lâmu’l-Muvakkı‘în an Rabbi’l-Âlemîn, thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen Âlu Suleymân (Suûdi Arabistan: Dâru’l-İbn el-Cevzî, 1423), 2/60; Ferhat Koca, İslam Düşüncesinde Selefîlik Genel Karakteristiği ve Günümüzdeki Motivasyonları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018), 68-69. 94 Ebû’l-Huseyn İbn Ebî Ya‘lâ Muhammed b. Muhammed İbn Ebî Ya‘lâ, Tabakâtu’l-Hanâbile, thk. Muhammed Hâmid el-Fakî (Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.), 1/35; Mehmet Emin Özafşar, “Kültür Tarihimizde Rey-Eser Çatışması (Dini, Psikolojik, Sosyo-Kültürel Temelleri)”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (2000), 247-248; Koca, İslam Düşüncesinde Selefîlik Genel Karakteristiği ve Günümüzdeki Motivasyonları, 70. 19 Dolayısıyla Ahmed b. Hanbel fıkhî düşüncelerini, fıkıh usulünü ve itikadî düşüncelerini hadisler ve selefî menhec üzerine te’vil ve reyden uzak bir biçimde inşa etmiştir. Ahmed b. Hanbel’in fikri yapısını yansıtan ve üzerinde en çok durduğu konular genel bağlamda şunlardır; Kur’an mahlûk değildir görüşü ki belki de Ahmed b. Hanbel’i Ahmed b. Hanbel yapan düşüncedir. İbn Hanbel net bir şekilde Kur’an’ın mahlûk olmadığını savunmuştur. Bu konu hakkında farklı rivayetler bulunsa da genel bağlamda Kur’an’ın mahlûk olduğunu iddia edenlerin yaptığını bid‘atçilik ve küfür olarak değerlendirmiştir.95 İman; niyet, söz ve amel olarak yani kişinin kalben ve lafzen tasdik edip, uzuvlarıyla amel etmesidir. İman ve amelin birbirinden ayrılmaz bir bütün olduğunu hatta daha da ileri giderek imanın bir şartı olarak gördüğü bazı kaynaklarda rivayet edilmiştir. Ahmed b. Hanbel imanın artıp eksildiğini kabul edenler arasındadır. Ona göre İman, amellerle hayır işlemekle artar yasaklanan fiilleri yapmakla ise eksilir.96 Büyük günah meselesinde ise çerçeveyi yine hadislerle tespit etmiş, 97 hadiste açıklanan günahlar dışında kimseyi tekfir edemeyeceklerini veya cehenneme gideceğine dair bir şey söylemeyeceklerini hadiste ne söylendiyse o şekliyle kabul edeceklerini belirtmiştir.98 Allah’ın sıfatları hakkında da reyden ve tevilden uzak duran Ahmed b. Hanbel, Allah zatını naslarda nasıl belirtmişse o şekliyle kabul etmiştir. Sıfatları naslarda olduğu gibi kabul etmenin teşbihi gerektirmediği gibi yaratılanlardan farklı olduğunu açıklamak için tevil yapmanın veya nefyetmenin de gerekmediğini belirtmiştir. Oğlu Abdullah babasının Allah’ın sıfatları hakkındaki hadisler konusunda “Biz bu 95 Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî Ahmed b. Hanbel, el-Mesa’il - Rivâyetu Ebî Dâvûd es-Sicistânî, thk. Ebû Mu‘âz Târık b. Avdillâh b. Muhammed (Mısır: y.y., 1420/1999), 353; Ahmed b. Muhammed el-Bağdâdî Ebû Bekr el-Hallâl, es-Sunne - Ebî Bekr b. el-Hallâl, thk. Dr. Atiyye ez-Zehrânî (Riyad: Dâru’r-Râye, 1989), 5/135; Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 486-487; Yargı, “İmam Ahmed b. Hanbel’in Hayatı ve Günümüzde Hanbelilik”, 33; Yusuf Şevki Yavuz, “Ahmed b. Hanbel”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009), 2/82-87. 96 Ahmed b. Hanbel, el-Mesa’il - Rivâyetu Ebî Dâvûd es-Sicistânî, 364; Sönmez Kutlu, Selefiliğin Fikrî Arka Planı İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler (Ankara: Otto Yayın, 2016), 82-135; Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 500; Yavuz, “Ahmed b. Hanbel”, 2/82-87; Yargı, “İmam Ahmed b. Hanbel’in Hayatı ve Günümüzde Hanbelilik”, 33. 97 Müslim, “ İmân” 37,38. 98 Kutlu, Selefiliğin Fikrî Arka Planı İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler, 157; Yavuz, “Ahmed b. Hanbel”,82-87; Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 500; Yargı, “İmam Ahmed b. Hanbel’in Hayatı ve Günümüzde Hanbelilik”, 33. 20 hadisleri geldiği gibi rivayet ediyoruz.”dediğini nakletmiştir.99Allah’ın ahirette görülmesi hususundaysa ayet ve hadislerin bu konuda çok açık olduğunu ve müminler tarafından Allah’ın ahirette görüleceğini belirtmiştir.100 Hilafet konusu hakkındaysa Hilafetin kureyşliliğini savunan İbn Hanbel, hilafeti ister hakkıyla isterse zorla almış dahi olsa o makamda bulunan kişiye itaat edilmesi gerektiğini savunmuştur.101 Başta bulunan imam zalim veya fasık dahi olsa ona itaat edilmesi gerektiğini şu sözlerle beyan etmiştir: “Bir kimse kılıcını kullanarak diğer yöneticilere egemen olup halife olur ve mü’minlerin emiri diye isimlendirilirse ister iyi biri olsun isterse kötü birisi olsun artık Allah’a ve ahiret gününe inanan hiç kimsenin onu halife olarak kabul etmeden bir gece bile geçirmesi helal olmaz.”102 Hilafet makamında oturan kişiye her ne halde olursa olsun isyan edilmesini câiz görmemiş, isyan edenin suçlu olduğunu belirterek, bu hal üzere ölmesi durumunda cahiliye ölümüyle öleceğini sünnetin dışına çıkan bid‘atçi olacağını belirtmiştir.103 Bu görüşlerinden anladığımıza göre İbn Hanbel, müslümanların birlik ve beraberliğini bozmamak fitne, fesat ve karışıklığa sebep olmamak, sahabe ve tabiîn döneminde hilafet mevzularında halifelere isyan değil itaat durumlarının olması hasebiyle bu görüşleri belirtmiş olsa gerek. Nitekim hayatı boyunca da belirttiği görüş üzerine yaşamıştır. Başta kendisi olmak üzere birçok kişiye zulümler işkenceler edilmesine rağmen hayatının hiçbir safhasında halkı örgütleyip halifeye isyana teşvik etmemiştir. Hanbelî Mezhebi Ahmed b. Hanbel’in özet olarak yukarıda zikrettiğimiz bu fikirleri üzerine kurulmuş, taraftar bulmuş, öğrencileri tarafından görüş ve fetvaları kaydedilmiş ve yayılmıştır. Öte yandan Hanbelî Mezhebi hiçbir dönem de diğer üç büyük sünni fıkhi mezhep kadar geniş bir kitleye hitap edememiş, geniş coğrafyaları etkisi altına alamamıştır. Bu durumun başlıca sebebepleriyse rivayete çok sıkı bir 99 Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 502;Yargı, “İmam Ahmed b. Hanbel’in Hayatı ve Günümüzde Hanbelilik”, 33; Yavuz, “Ahmed b. Hanbel”,82-87. 100 İbn Ebî Ya‘lâ, Tabakâtu’l-Hanâbile, 1/242; Yavuz, “Ahmed b. Hanbel”, 2/82-87; Yargı, “İmam Ahmed b. Hanbel’in Hayatı ve Günümüzde Hanbelilik”, 34. 101 Gölpınarlı, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler, 100; Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 502-503; Yargı, “İmam Ahmed b. Hanbel’in Hayatı ve Günümüzde Hanbelilik”, 34; Koca, “Hanbelî Mezhebi”, 525-547; Yavuz, “Ahmed b. Hanbel”, 82-87. 102 Muhammed b. el-Huseyn İbnu’l-Ferra Ebû Ya‘la el-Ferrâ, el-Âhkâmu’s-Sultâniyye (Beyrut: y.y., 1421/2000), 23; el-Kûsî, Selefîlik, 192; el-Eserî, Selef-i Sâlihîn Akîdesi, 239. 103 el-Kûsî, Selefîlik, 192; Gölpınarlı, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler, 100; Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 502-503. 21 şekilde bağlanmaları dolayısıyla rey ve te’vili reddedip bid‘at saymaları, çok sert tepkiler göstermeleri ve insanları uyarma metotlarının çok sert olmasıdır. Bazı dönemlerde bu sert tavırlarından dolayı devletlerin mezhebin mensuplarına ve fikirlerine karşı tedbirler almasısına sebebp olmuştur. Tekfire meyilli bir yapıya sahip olmaları, kendisi gibi düşünmeyenlere aşırı davranışlar sergilemeleri ve onları bid‘at ehli olarak görmeleri, içtihat kapısını açık tutmakla beraber içtihat alanını daraltmaları ve devlet yönetimlerinde günümüz Suûd devletini bir kenara bırakacak olursak mezhep olarak benimsenmeyip görüşlerinin kullanılmaması gibi sebepler yatmaktadır. 1.2.4. Referans İmam İbn Teymiyye’nin Görüşleri İbn Teymiyye’nin yaşadığı asır Moğol istilalarının ve Haçlı seferlerinin yaşandığı, siyasî ve içtimai problemlerin hat safhada olduğu, mezhepsel, tasavvuf ve tarikat tartışmalarının zirve yaptığı bir döneme denk gelmektedir. İbn Teymiyye’nin yaşadığı zaman dilimi tarikatların aşırı derece de yaygınlaştığı, Ahmed er-Rıfâî (ö.578/1182), Necmeddîn-i Kübrâ (ö.618/1221), İbnü’l-Arabî (ö.638/1240) gibi meşhur mutasavvıfların fikirlerinin rağbet gördüğü bir dönemdir. Yine aynı şekilde o dönemde ve her dönemde tartışmalara konu olacak Hatmü’l-evliya, Vahdet-i vücut, Hulûl gibi fikirler yer almaktadır. Aynı zamanda şeyhlere gösterilen hürmetin seviyesinde aşırılıkların hat safhada olduğu bir zaman dilimidir.104 Mezhepsel taassupların ve kavgaların sıkça yaşandığı sünni kesimin birlik ve beraberliğinin olmadığı bir dönemdir. Mezhep taassubunun camilerde kılınan namazlara kadar indiği, her mezhebin kendi imamın bulunduğu, birbirlerinin arkalarında namaz kılmadıkları böyle acı vaziyetlerin vuku bulduğu bir çağdır.105 Bu durum camilerle kalmayıp Kâbe’ye kadar ilerlemiş, aynı uygulamanın orada da varlığını gösterdiği görülmüştür.106 Genel olarak özetlemeye çalıştığımız bir ortamda yaşayan İbn Teymiyye gördüğü hataları tenkit etmekten çekinmemiş, bid‘at ve hurafelere karşı sert bir şekilde 104-Ebu Zehra, İmam İbn-i Teymiyye, 153; Süleyman Uludağ, Tasavvuf ve Tenkit (İstanbul: Dergah Yayınları, 2016), 216; Ahmet Yalçın, “İbn Teymiyye Hakkındaki Olumsuz Algının Kritiği”, eMakalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 11/1 (2018), 127. 105 Ebî’l-Fidâi İsmâil İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye (Beyrut, 2007), 15/583; Yalçın, “İbn Teymiyye Hakkındaki Olumsuz Algının Kritiği”, 128. 106 İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, 16/191; Yalçın, “İbn Teymiyye Hakkındaki Olumsuz Algının Kritiği”, 128. 22 mücadele etmiş, insanları selefî bir yaşama döndürmek için gayret sarf etmiştir. İşte İbn Teymiyye’nin görüşleri bu minvalde ve böyle bir ortamda ortaya çıkmıştır. Vehhâbîlerce Fıkıh alanında müçtehit, itikatta imam sayılan İbn Teymiyye selefin görüşlerini savunmuş, inanç sistemini de sahabe ve tabiîn devrindeki şekle döndürmek istemiş ve hayatı boyunca bu alanda mücadele etmiştir. Bu durum genel olarak nakilci bir yaklaşım kullanmasına sebep olmuştur. İbn Teymiyye için dinîn temel kaynağı Kur’an ve sünnettir.107 Bu düşünce yapısından ötürü her zaman nakli esas almış, akıl ve nakil ilişkisi bağlamında müteahhirin Kelâm ve Fıkıh bilginlerinin te’vil konusundaki yaklaşımlarının isabetsiz olduğunu belirtmiş, tevilin dinîn temeli olan vahiy ve sünnette öngörülemeyen mana ve açıklamalar verilmesine yol açabileceğini dile getirmiştir.108 İbn Teymiyye’ye göre doğru yol kurtuluş akıl ile değil, Kur’an ve Kur’an-ı açıklayan sünnetledir. Akılın görevi nakli anlamaktır. Doğru akıl daima nakle uymaktadır. Akıl nakil içindir ve akılsız nakil olmaz. Akıl kendisine uyulacak bir nesne değil aksine uyacak bir nesnedir. Eğer akıl dinî bir hükmü idrak edemezse problem dinde değil akıldadır. Akıl istidlal konusunda Kur’an’ın metoduna karşı gelemez ve bu bağlamda kendisine aykırı düştüğünde Kur’an’ı tevil edemez. Akla düşen, tefekkürle ve Kur’an ayetleri arasında mukayeseler yaparak Kur’an’ı anlamaktır. Akıl tercih edilen olamaz, o idrak ve tasdik içindir. Tercih edilen daima nakildir. Bu sebepledir ki İbn Teymiyye hayatının her döneminde ve eserlerinde hep kitap ve sünnetin yeterliliğini ispata çalışmış ve bunun haricindeki fikir ve hareketleri bid‘at, peygamber döneminde konulan hükümlere ve esaslara herhangi bir şey ilave etmeyi de cinayet olarak nitelendirmiştir.109 İbn Teymiyye’nin bu nakilci ve zahiri yaklaşımı, döneminde onun zahirî, mücessime ve müşebbihe olarak itham edilmesine yol açmıştır. Bu duruma delil olarak en çok kullanılan mesele, İbn Battutâ’nın (ö.770/1368-69) seyahatnamesinde yer alan İbn Teymiyye’nin söylediği iddia edilen bir olaydır. Hatta İbn Battutâ İbn Teymiyye 107-M.Sait Özervarlı, İbn Teymiyye’nin Düşünce Metodolojisi ve Kelamcılara Eleştirisi (İstanbul: İSAM Yayınları, 2008), 97. 108 Özervarlı, İbn Teymiyye’nin Düşünce Metodolojisi ve Kelamcılara Eleştirisi, 97. 109-Ebu Zehra, İmam İbn-i Teymiyye, 206; Yusuf Ziya Yörükan, “Vahhabîlik”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (1953), 54; Ahmet Vehbi Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri (Ankara: Asam Yayınları, 2001), 34. 23 hakkında “aklında bir şey olduğu” diye bahsetmektedir.110 İbn Battutâ’nın anlattığına göre İbn Teymiyye Emevî Camii’nde minberde hutbe okurken, bulunduğu basamaktan inerek, “Ben nasıl indiysem Allah Teâlâ da işte böyle iner” diyerek minberden inmiştir. Bu cümleyi söylemesi üzerine orada bulunan Mâlikî fakih İbn Zehrâ’nın itiraz ettiğini, bunun üzerine halkın kalkıp İbn Teymiyye’yi dövdüklerine şahit olduğunu aktarmıştır.111 İbn Battutâ’nın bu rivayeti araştırıldığı takdirde anılan tarihlerde İbn Teymiyye’nin Şam Kalesi’nde hapiste olduğu tarihçiler tarafından belirtilmektedir. Anlaşılan odur ki İbn Battutâ şahit oldum diye aktardığı olayı aslında görmemiştir.112 Görüldüğü üzere İbn Teymiyye’nin ağırlıklı olarak kullandığı nakilci yaklaşımı, metodu, görüşleri gerek yaşadığı dönemde gerek günümüzde tartışmalara konu olmuştur. İbn Teymiyye’nin görüşlerini anlamak için yaşadığı dönemi ve o dönemde cereyan eden hadiseleri, fikri akımları, siyasî ve içtimai durumları bilmek gerekir. O dönemi bilmeden İbn Teymiyye’nin görüşlerine yapılan her eleştirinin İbn Teymiyye’ye yapılan bir haksızlık olacağı kanaatindeyiz. 1.3. Vehhâbîliğin Ortaya Çıktığı Coğrafya, Sosyo Kültürel, İdari ve Siyasî Yapı İbn Abdülvehhâb fikirlerinin temelini en eski göçebe Arap kabilelerinin yaşadığı Arabistan’ın tam ortasında bulunan Necid coğrafyasında atmıştır. Arap Yarımadası’nın iç kısımlarını oluşturan üç bölgeden biri olan ve yüksek bölge anlamına gelen Necid, kuzey tarafı Cebel-i Şammar, batı tarafı Hicaz Bölgesi, güney tarafı El-Rub‘u’l Hâlî ve doğu tarafı da Ed-Dehna veyahut Ahsa Kıtası ile çevrili olan bölgelerin merkezinde yer almaktadır. Bölge genel olarak kayalık platolarla kaplıdır. Necid topraklarını kuzey doğu-güney batı yönünde bölen birçok vadi bulunmaktadır. Eski nehir yatakları üzerinde bulunan bu vadiler bölgenin Basra Körfezi’nden Kızıldeniz’e uzanan doğal ticaret yolunu oluşturmaktadır. Necid’in en önemli bölgesi ise içinde birçok vaha bulunan daha önceki dönemlerde yarı göçebe kabilelerin yaşadığı şimdiyse Suûdi Arabistan’ın önemli şehirleri haline gelen 110 Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullâh b. Muhammed b. İbrahîm el-Livâtî et-Tancî İbn Batûta İbn Batûta, Rıhletu İbn Batûta (Ribat: Akademiyyetu’l-Memleketu’l-Mağribiyye, ts.), 1/72; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 35; Yalçın, “İbn Teymiyye Hakkındaki Olumsuz Algının Kritiği”, 132. 111 İbn Batûta, Rıhletu İbn Batûta, 1/72; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 35; Yalçın, “İbn Teymiyye Hakkındaki Olumsuz Algının Kritiği”, 133. 112 İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, 16/190-191;Yalçın,“İbn Teymiyye Hakkındaki Olumsuz Algının Kritiği”, 133. 24 Büreyde, Uneyze, Harc, Eflac ve şimdi Suûdi Arabistan’a başkentlik yapan Riyad şehri gibi vahaları içine alan Cebel-i Tuveyk bölgesidir.113 Vehhâbîliğin doğuşunu ve yayılışını hızlandıran en büyük etkenlerden bir tanesi de hiç şüphesiz Suûdi Arabistan’ın özelinde ise Necid bölgesinin Sosyo-kültürel yapısıdır. Suûdi Arabistan ve özelinde ise Necid bölgesinde halk kabile ve aşiret sisteminden, bu kabile ve aşiretlerse bedevî ve hadarî sınıfından oluşmaktadır. Vehhâbîliğin temeli çoğunlukla bedevîlerin bulunduğu bir bölge olan Necid bölgesinde ortaya çıkmıştır. Bedevîler çadırlarda yaşayan genellikle hayvancılıkla uğraşan göçebe yaşam tarzını benimsemiş çöllerde yaşayan kimselerdir.114 Sadece yiyecek ve elbise gibi zaruri ihtiyaçlarını karşılamak için şehirlere giden bedevîler ihtiyaçlarını gördükten sonra tekrar çöllere yönelirler. Bedevîler kendilerine ait olan tarıma elverişli olan arazileri ne kendileri kullanır ne de başkalarına kullandırırlar. Bedevîlerin yıl içerisinde ne kadar yol kat edecekleri kaç defa yer değiştirecekleri belli değildir. Çölde dağ, bayır gibi engebeler olmasa da yolculuk yapmak ve yaşamak zordur. Philip Hitti’ye göre; “çölde yaşayan bir bedevî olmak en az Detroit veyahut Manchester’daki endüstriyel faaliyetler kadar profesyonellik ister ve zordur.” Bedevîler yolculuk esnasında başkalarına ait alanlara girmekten çekinmezler hatta zorda kaldıklarında yerleşik halde bulunan hadarîlerin bağ ve bahçlerini yağmalamaktan uzak durmayacak bir yapıya sahiptirler. Bu sebepten ötürü çoğu zaman hadarîler bedevîler ile uhuvve denilen kardeşlik vergisi adında anlaşmalar yaparak kendilerini ve mallarını bedevîlerden korumuşlardır.115 Hadarîler ise su kenralarına kurulmuş köy, kasaba ve şehirlerde kerpiçten yapılmış evlerde yerleşik bir hayat yaşayıp ticaret ve tarım ile uğraşan kimselerdir.116 Eşraf denilen soylarını Hz. Peygamber’in soyuna ulaştıran tabaka ise diğer bir sosyal statüdür. Bu statüde yer alan insanlar çoğunlukla Hicaz bölgesinde yer almakta ve 113-Saleh Mustaf İslam, Suûdî Arabistanı Tanıyınız (Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1961),77-108; Zekeriya Kurşun,“Necid”,Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2006), 32/491-493; Zekeriya Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı) (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998), 1-11; Mehmet Ali Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik (İstanbul: Klasik Yayınları, 2018), 27-29. 114 Mustafa Fayda, “Bedevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 5/311-317. 115 Ahmed Cevdet Paşa, Ma’ruzat, çev. Yusuf Halaçoğlu (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980), 192-193; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya Çıkışı), 11-12; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 31. 116 Fayda, “Bedevî”, 5/311-317. 25 itibarlı ve önemli bir sosyal statü oluşturmaktadır. Bir diğer zümre de ulemaların oluşturduğu, kan bağı ile alakası olmayan prestiji olan bir zümredir. Geriye kalan bir diğer zümre is yine kan bağıyla alakası olmayan ticaret ile uğraşan gelirleri çok yüskek olan toplum nazarında elit olan tüccarlar zümresidir. Bununla beraber ülke nüfusuna bakıldığı zaman çok fazla zikredilmese de %6’sı ile %8 oranına denk gelen bir Şiî nüfus bulunmakta ve bu nüfusun büyük kısmı Ahsa’da yer almaktadır. Bu zümre de mezhepleri itibariyle alt tabaka olarak kabul edilmektedir. Suûdi Arabistan topraklarında yaşayan tüm kabileler Suûdi hiyerarşisini ve monarşisini kabul etmiş ve bey’at etmişlerdir. Abdülaziz İbn Suûd’un zekice uyguladığı bir politika olan kabilelerle evlilik yoluyla kraliyet ailesiyle bağ kurma sistemi günümüzde de devam etmektedir.117 Vehhâbîliğin ortaya çıkışını etkileyen faktörlerden bir diğeri de o bölgedeki idari yapıdır. O dönemlerde Osmanlı Devleti kontrolünde olan Suûdi Arabistan toprakları ve özelinde Necid bölgesinin idari yapısı Vehhâbîliğin yayılmasında etken bir faktör olmuştur. Mekke, Medine ve Cidde ile bunlara bağlı kaza ve nahiyelerden oluşan ve doğudan Necid, batıdan Kızıldeniz, güneyden Asîr sancağı, kuzeyden Kudüs sancağı ve Arîş, Akabe muhafızlıkları ile çevrili bölgeye Osmanlı idarî sisteminde Hicaz eyaleti (vilâyeti) olarak isimlendirilmekteydi. Yavuz Sultan Selim’in Mısır’ı fethinden (1517) sonra Osmanlı yönetimine geçen Hicaz’da Mekke emîrlerinin eskiden beri sahip oldukları imtiyazlı statüler aynı şekilde devam etmiştir. Bütün Hicaz bölgesinde Osmanlı padişahları adına hutbe okutulurken mukaddes yerlere ve peygamber soyundan gelen emîrlere duyulan saygı nedeniyle Mekke ve Medine kalelerine 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar Osmanlı bayrağı çekilmemiştir. Hicaz bölgesinin idarî ve malî işleri başlangıçta Mısır valileri tarafından yürütülmekteyken daha sonra Mısır’dan ayrılan Hicaz bir süre Cidde sancak beyinin yönetimi altına girmiştir.118 Osmanlı Devleti için bir saygınlık meselesi sayıldığından Hicaz’ın idaresinde bulunan halk vergiden ve askerlikten muaf edilmiştir. Osmanlı devleti hiçbir 117 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 13-16; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 34-36. 118 Zekeriya Kurşun, “Hicaz (Osmanlı Dönemi)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1998), 17/437-439. 26 fedakârlıktan kaçınmayarak bölgeyi düzenli biçimde imar etmiş ve halkın ihtiyaçlarını karşılamaktan hiçbir zaman kaçmamıştır.119 İbn Abdülvehhâb’ın ortaya çıktığı ve fikirlerini yaymaya çalıştığı dönemde Necid’in siyasî yönetimi Vehhâbîliğin tarihi arka planında önemli bir rol oynamıştır. Necid bölgesi her ne kadar Osmanlı Devleti’ne bağlı olsa da Osmanlı Devleti’nin kutsal topraklara hürmetinden dolayı buraların yönetimi Şerifler aracılığıyla yürütülmüştür. Necid bölgesinin çöllerle kaplı olması da yine bölgenin kaderine terk edilmesinin sebeplerinden bir tanesidir. Bölgede güçlü bir otoritenin olmaması idari ve siyasî yapının parçalı olması İbn Abdülvehhâb’ın fikirlerini yayması açısından fevkalade bir kolaylık sağlamıştır. Bu bölge sadece zikrettiğimiz dönemlerde değil İslâm Tarihi boyunca çeşitli siyasî sorunlara ev sahipliği yapmıştır. Hz. Ebu Bekir döneminde bu bölge kabilelerinden bazıları irtidat ederek halifeye isyan etmiş, 120yine bu dönemde ortaya çıkan yalancı peygamberlerin üç tanesi Necdî kabilelerden çıkmıştır.121Yine aynı şekilde Hz. Ali döneminde ortaya çıkan Haricîlik fitnesi bu bölgede bulunan kabilelerin çoğunluğunun desteğiyle vücut bulan bir harekettir.122 Sosyal durumu ve coğrafî konumu sebebiyle Necid bölgesi Müslüman devletler tarafından genel olarak önemsenmemiştir. Emevî, Abbasî, Memlük ve Osmanlı devletleri döneminde bu bölge adeta kabilelere terkedilmiş ve sanki kendi başlarına bırakılmış gibi bir halde gözükmektedir. Bu zikrettiğimiz devletlerin haritalarında Necid bölgesi çoğu kez devletlerin sınırlarına dahi dâhil edilmemiştir.123 1.4. Vehhâbîlik Akımını Motive Eden Siyasî ve Dinî Unsurlar 1.4.1. Siyasî Unsurlar Vehhâbîliğin doğuşunu hızlandıran unsurların en önemlilerinden birisi de 18. ve 19. yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu siyasî durumlardır. Bununla beraber yine aynı dönemlerde hem bölgenin hem de Avrupalı devletlerin durumları Vehhâbîliğin hızla yayılmasına zemin hazırlayan bir diğer sebeptir. Bu sebeple Vehhâbîliğin doğuşunun ve yayılmasının sağlam temellere oturtulabilmesi için, 119 Kurşun, “Hicaz”, 17/437-439. 120 Bahriye Üçok, İslam’dan Dönenler ve Yalancı Peygamberler (Ankara, 1967), 24-25. 121 Üçok, İslam’dan Dönenler ve Yalancı Peygamberler, 50-99. 122-W.Montgomery Watt, İslam Düşüncesinin Teşekkül Dönemi, çev. Ethem Ruhi Fığlalı (Istanbul, 1998), 44,50-51; Harun Yıldız, Din Siyaset ve İdeoloji: Haricilik Düşüncesinin Doğuşu (Samsun: Sidre Yayıncılık, 1999), 105. 123 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 38. 27 Osmanlı Devleti’nin durumu ve yönetim ilkeleri ile ilgili bilgi verilmesi faydalı olacaktır. Osmanlı Devleti kurulduktan kısa bir süre sonra sınırlarını genişletmiş ve çok uluslu ve farklı dinleri bünyesinde barındıran bir tebaaya hükmetmeye başlamıştır. Bu tebaayı ise kendine has bir yöntem olan “millet sistemi” diye adlandırılan bir sistemle uzun yıllar başarılı bir şekilde yönetmiştir. Millet sistemi tebaanın dinlere ve mezheplere göre gruplandırılarak yönetilmesidir. Bu sisteme göre Osmanlı Devleti’nin nüfus çoğunluğunu oluşturan Müslümanlar cinsiyet ayrımı yapılmaksızın tek bir millet olarak kabul edilmekteydi. Gayr-i müslim tebaa ise dinî durumlarına göre sınıflara ayrılmış ve kendilerine dinlerine uygun haklar verilerek idare edilmiştir. Bu sistem 18.yy.’e kadar başarılı bir şekilde işlemiştir. Osmanlı Devleti gücünü yitirmeye başlamış ve Osmanlı Devleti’ni yıkmak isteyen ülkeler millet kavramını yani “din” kavramını kullanmaya başlamışlardır. Bu ülkeler Osmanlı tebaası içinde ki gayr-i müslim tebaanın koruyuculuğunu üstlenmek iddiasıyla Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışmaya başlamışlardır. Örnek verecek olursak; 1768 yılında başlayıp 1774 yılında son bulan Osmanlı-Rus savaşının nihayetinde imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması ile Rusya, Osmanlı tebaası içinde bulunan Rum halkının koruyuculuğunu üstlenmeye başlamıştır. Küçük Kaynarca Antlaşması’yla Osmanlı Devleti hem iç işlerinde hem de dış işlerinde müdahaleye açık ve karışılabilir hale getirmiştir. Bu minvalde 19. yy.’nin sonlarına doğru Osmanlı’nın bütün gayr-i müslim tebaasının başta Fransa ve Rusya olmak üzere bir hâmisi olmuştur.124 Osmanlı Devleti 18. yy.’i sürekli savaş halinde geçirmiş ve gücünü yitirmeye başlamıştır. Özellikle Ziştovi ve Yaş Antlaşmalarıyla artık Osmanlı Devleti savaş vergileri de ödemeye başlamış ekonomik olarak da bir çöküntü başlamıştır. 1789’da Fransız ihtilaliyle başlayan milliyetçilik akımı da Osmanlı Devleti’nin elini zayıflatan bir durum olmuştur. Çok uluslu bir yapıya sahip olan Osmanlı ve bu ulusların dinlerini kullanarak hamiliğini yapmaya çalışan dış devletler, Osmanlı Devleti’nin hem iç karışıklıklarla hem de dışarıda savaşlarla uğraşmasına yol açmıştır. Aynı şekilde 1789 yılında kolonicilik faaliyetleri kapsamında Fransa’nın Mısır’ı işgal etmesi de Osmanlı Devleti’ni zor duruma sokmuştur. Mısır konumu 124 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi (Türk Tarih Kurumu Yayınları, ts.), 5/425; Zekeriya Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri (İstanbul: İrfan Yayımcılık, 1992), 17-18. 28 itibariyle Arap yarımadasına açılan bir kapı niteliğinde önemli bir yere sahip olduğu için İngiltere ve Rusya Osmanlı Devleti’nin yanında yer almış ve Mısır’ın güçlü bir devlet olan Fransa’nın kontrolüne girmesini önlemiştir.125 1800’lü yılların başında İngilizler ve Ruslar Osmanlı Devleti’ne karşı savaş açmış, İngilizler İstanbul önlerine kadar gelse de başarılı olamayarak Akdeniz’e yönelmiştir. Mısır meselesinde Fransızlara karşı Osmanlı’nın yanında yer alan İngilizler ve Ruslar bu sefer kendileri Mısır’a saldırmışlar ancak Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın gayretleriyle geri püskürtülmüştür.126 Sözü edilen durumlar Osmanlı Devleti’ni hem iç işlerinde hem de dış işlerinde zor duruma sokmuştur. Merkezi otoritenin kaybedilmesi eyaletlerde nüfuz sahibi ailelerin veya yöneticilerin güçlenmesine yol açmıştır. Yoğunlukla Bedevîlik zihniyetinin hâkim olduğu, asabiyet ve kabilecilik anlayışının üst düzeyde hissedildiği Hicaz bölgesi, merkezi yönetimin zayıfladığı durumlarda kargaşa ve kaosun yaşanmasına en müsait yerdir. Yaşanan tüm bu yönetim sorunları merkezi otoritenin zayıflamasına neden olmuş, devlet hicaz bölgesindeki olaylara müdahalede geç kalmıştır. Tüm bunlar Osmanlı Devleti’nin Vehhâbîlik hareketiyle yeterince ilgilenememesinin başlıca sebepleridir. Bu siyasî krizler ve iktidar boşlukları daha sonrasında Arap yarımadasının Osmanlı kontrolünden çıkmasına yol açacaktır. Sözü edilen bu boşluklardan faydalan Muhammed b. Abdülvehhâb ve Suûd ailesi ittifakı sayesinde dinî ve siyasî bir harekete bürünen Vehhâbîlik, Arap yarım adasında hızla yayılmaya başlamıştır. Farklı süreçlerden geçen Vehhâbîlik ve Suûdi ittifakı güçlenerek varlığını günümüze kadar taşımıştır. Osmanlı Devleti’nin durumunun kısa bir şekilde özetlenmesinin akabinde o dönemin Avrupa devletleri hakkında kısaca bilgi verilmesi de konumuza faydalı olacaktır. 17. ve 18. yy. Avrupası sömürgecilik faaliyetlerinin arttığı ve Avrupa devletlerinin birbirlerine karşı sömürge yarışı içerisinde olduğu dönemdir. 18. yy. Avrupa’sında İngiltere, Fransa, Almanya, Prusya, Polonya, Rusya, İsveç, Venedik ve İspanya yer almaktadır. Özellikle İngiltere ile Fransa’nın aralarında birbirlerine karşı üstünlük 125 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları,2007) 5/27-31; Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri, 27; Jean Raymond, Vehhabiler’in Ortaya Çıkışı, çev. Ramazan Adıbelli (Adana, 2010), 9; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 186. 126 Karal, Osmanlı Tarihi, 5/54; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya Çıkışı), 65; Muhammed Hanefi Kutluoğlu, “Kavalalı Mehmed Ali Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2002), 25/62-65; Yörükan, “Vahhabîlik”, 57. 29 sağlamaya çalıştıkları bu yüzden de Avrupa devletlerinin aralarında savaş sahnelerinin olduğu bir dönemdir. Avrupa bu dönemde Fransa- İspanya, AlmanyaFransa, İngiltere-Fransa, İngiltere-İspanya, İsveç-Rus, İsveç-Polonya mücadelelerine şahit olmuştur.127 Öte yandan Avrupa devletleri birbirleriyle savaş halinde olsalar bile Osmanlı Devleti’yle mücadele etmekten de geri durmamışlardır. Bu dönemde hem Rusya hem de diğer Avrupa ülkeleri Akdeniz’de hâkimiyet kurmak ve sömürgecilik alanlarını genişletmek için büyük çabalar göstermiştir. Bu sebeple Osmanlı Devleti bu dönemde başta Rusya ve Fransa olmak üzere Avrupa devletlerinin birçoğuyla mücadeleye girmiş, topraklar kaybetmiş ve dünya sahnesinde ki yenilmezlik görünümünü kaybetmiştir. Bu mücadeleler aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin dış ülkelerle uğraşması sebebiyle merkezi otoritesini kaybetmesine sebep olmuştur. Avrupa devletlerinin destek ve kışkırtmalarıyla Osmanlı topraklarında pek çok kargaşanın yaşanması yine bu döneme rastlamaktadır. Bu minvalde Avrupa devletlerinin Osmanlı’ya karşı tavırları, durumu Necid merkezli bir hareket olan Vehhâbîliği direkt olarak etkilemese de Osmanlı Devleti’nin Arap topraklarında gücünü kaybetmesini isteyen başta İngiltere ve Fransa gibi devletlerin Vehhâbîlere destek olmasına sebep olmuştur. Aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin Avrupa devletleriyle uğraşırken ortaya çıkan Vehhâbîlik hareketine müdahalesini de geciktirmiştir. Özellikle Ⅰ. Dünya Savaşı dönemi ve sonrasında (1915-1923) başta İngiltere olmak üzere Suûdi-Vehhâbîler Avrupalı devletlerin büyük desteğini almışlardır.128 1.4.2. Hilafetin Kureyşliliği Hilafet dinîn korunması ve dünya işlerinin dinî bir siyasetle idare edilmesi için şeriat sahibine vekâlettir. Bu sebeple bu makama “hilafet” veya “imamet” bu makamda bulunan kişi ise “halife” ya da “imam” olarak isimlendirilmektedir. Müslümanların bir halife seçmesi yani ümmetin bir halifeye itaat etmesi vaciptir.129 127 18.yy. Avrupa devletleri hakkında detaylı bilgi için bk. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, 5/235-297. 128 İbn Suud’un İngiltere’nin düşmanlarının yanında yer almaması karşılığında İngilizler, 1915-1923 tarihleri arasında İbn Suûd’a aylık 5000 bin İngiliz sterlini ödemiştir. Detaylı bilgi için bk. Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 65. 129-el-Eş‘arî, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn, 262; el-Bağdadî, Mezhepler Arasındaki Farklar, 275; Ebu Muhammed Ali b. Ahmed İbn Hazm, el-Fasl, çev. Halil İbrahim Bulut (İstanbul: Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık, 2017), 150; Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed Gazzâlî, El-İktisâd fi’l-İ‘tikad (İtikadda Orta Yol), çev. Osman Demir (İstanbul: Klasik Yayınları, 2012), 191; Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed el-Mâverdî, El-Ahkâmü’s-Sultâniyye, thk. Ahmed Câd (Kahire: Darul- Hadis, 2006), 15; Abdullatif 30 Halife olacak kişide ilim, adalet, kifayet, organlarının ve uzuvlarının düşünmek ve amel etmek için sağlıklı olması şartları üzerinde ittifak edilmiştir. Beşinci şartı olan halife olacak kişinin soyunun Kureyş’ten gelmesi şartı ise ihtilaflıdır.130 Hilafetin Kureyşliliği meselesi ilk defa Hz. Ebu Bekir’in halifeliğinin kabul edildiği Sakifetü Benî Sâide’de131 gündeme gelmiştir. Ensar kendilerinden olan Sa‘d b. Ubâde’ye biat etmek üzere toplanmış, Muhacir ise Hz. Ebu Bekir’in halife olması gerektiğini ileri sürmüştür. Ensar “bir emir sizden bir emir bizden olsun” şeklinde bir teklif öne sürdüğünde ise Muhacir “İmamlar Kureyş’tendir.”132, “Emirler Kureyş’tendir.”133 hadislerini delil göstererek halifenin Kureyşli olması gerektiğini belirtmiştir. Bu hadis üzerine Ensar Sa‘d b. Ubâde’ye biat etmekten ve bir emir sizden bir emir bizden olsun düşüncesinden vazgeçmiş Hz. Ebu Bekir’e biat etmiştir.134 Hilafetin Kureyşliliğiyle alakalı “Muhakkak ki yönetim Kureyş’tedir. Onlar dinî ikame ettikleri sürece kim onlara düşmanlık ederse Allah onu yüzüstü süründürür.”135, “Kureyş’ten iki kişi kaldığı sürece bu iş(yönetim) onlardadır.”136, “Bu işte insanlar Kureyş’e tabidir. Müslümanları Müslümanlarına kâfirleri kâfirlerine tabidir.”137 hadisleri de delil olarak kullanılmıştır. Müslümanlar arasında ki ilk ihtilaf olma özelliğine sahip hilafet meselesi bu süreçten sonra tartışılmış hatta bu durum İslâm’da ilk mezheplerin doğuşuna sebep olmuştur. Harputî, Tenkîhu’l Kelâm Fî Akâid-İ Ehli’l İslâm, çev. Fikret Karaman - İbrahim Özdemir (Elazığ: Türkiye Diyanet Vakfı Elazığ Şubesi Yayınları, 2000), 301; İbn Haldun, Mukaddime, çev. Süleyman Uludağ (İstanbul: Dergah Yayınları, 2007), 1/423-424; Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer et-Teftâzânî, Makâsıdu’l-Kelâm Fî Akâidi’l-İslâm, çev. İrfan Eyibil (İstanbul: Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık, 2019), 738-742. 130 el-Eş‘arî, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn, 262; el-Bağdadî, Mezhepler Arasındaki Farklar, 276; İbn Hazm, el-Fasl, 158; İbn Haldun, Mukaddime, 1/428-429; Gazzâlî, El-İktisâd fi’l-İ‘tikad (İtikadda Orta Yol), 193-194; el-Mâverdî, El-Ahkâmü’s-Sultâniyye, 19-20; Harputî, Tenkîhu’l Kelâm Fî Akâid-İ Ehli’l İslâm, 301-302; Halife olacak kişide aranan şartlar ulema tarafından farklı şekilde belirtilmiştir. Bu şartların sayısını 6-7-8-9 ve daha fazlası olacak şekilde belirtenler bulunmaktadır. Halife olacak kişide aranan şartlar hakkında farklı görüşleri görmek için bk. Bayram Çınar, Dinin Şekillendirdiği Siyasetten Siyasetin Şekillendirdiği Dine (Ankara: Araştırma Yayınları, 2021), 140-145. 131 Sakifetü Benî Sâide, Ensar’dan Sâideoğulları’na ait bir gölgeliktir.İslâm tarihinde Hz. Ebû Bekir’in halife seçildiği yerdir. Detyalı Bilgi için bk. Mustafa Sabri Küçükaşcı, “Sakifetü Benî Sâide”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2009), 36/11-12. 132 Buhârî, “Menâkıb”, 1; Müslim, “İmâre”, 1. 133 Buhârî, “Ahkâm”, 2; Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî Ahmed b. Hanbel, Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, thk. Şu‘ayb el-Arna’ût-Âdil Murşid v.dğr (Beyrut: Mu’essesetu’rRisâle, 1421/2001), 33/26. 134-İbn Hazm, el-Fasl, 158; el-Mâverdî, El-Ahkâmü’s-Sultâniyye, 20; Celâleddîn Suyûtî, Halifeler Tarihi, çev. Onur Özatağ (İstanbul: Ötüken Yayınları, 2015), 81-82; Küçükaşcı, “Sakifetü Benî Sâide”, 36/11-12. 135 Buhârî, “Menâkıb”, 2; Ahmed b. Hanbel, Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, 28/65. 136 Buhârî, “Menâkıb”, 2; Müslim, “İmâre”, 4; Ahmed b. Hanbel, Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, 8/446. 137 Buhârî, “Menâkıb”, 1; Müslim, “İmâre”, 1. 31 İslâm âlimleri bu konu da iki görüş altında ayrışmışlardır. Bir kısım ulema ne şartta olursa olsun hilafet Kureyşlilerindir derken, bir kısım ulema da bu hadislerde zikredilen Kureyş meselesi bir asabiyet meselesi değil efdaliyet ve o dönemde ki Kureyş kabilesinin Araplar üzerinde ki nüfuzu sebebiyledir demiştir. Efdaliyet ve Kureyş’in nüfuzu sebebi şekliyle bu hadisleri yorumlayanlar bu konu hakkında özellikle hadislerden deliller sunmuşlardır. Bu delilleri bir sonra ki başlığımız altında detaylı bir şekilde aktaracağımız için bu kısımda birkaç delil ve görüşü aktarmakla yetineceğiz. Sahabe Hz. Ömer’den halife adayı önermesi istediği vakit O, “Salim sağ olsaydı kararsız olmaz onu seçerdim.” şeklinde cevap vermiştir. Oysaki Salim Ensar’dan bir kadının azatlısı ve Kureyşli değildir.138 Bu hadise dikkate şayan bir hadisedir. Nitekim Hz. Ebu Bekir’in halife seçildiği an bi zatihi yanında olan Hz. Ömer’in “İmamlar Kureyş’tendir.” hadisini duymamış olması imkânsızdır. Bu hadisi duyduğu ve bildiği halde Hz. Ömer hadise aykırı bir düşünceye mi sahiptir? Eğer ki zikredilen hadisler sadece asabiyet ile alakalıysa Hz. Ömer neden Kureyşli olmayan birisini hilafete layık görmüştür? Bu iki sorunun cevabı da hadislerde zikredilen hususun efdaliyet ve o dönemde ki birlik ve beraberliğin sağlanması hususunda diğer Araplar nezdinde ki nüfuzu sebebiyle olduğunun bir sonucudur. Bir diğer hadise ise Hz. Ebu Bekir’in halife seçimi esnasında Ensar’a karşı söylediği şu cümledir: “ Ey Ensar sizin bahsettiğiniz iyiliğe gelince(halife olmaya) siz onun ehlisinizdir. Ancak Araplar ise bu işi (halifeliği) ancak Kureyş’ten bu küçük kabileye tanırlar. Onlar Arap’ın nesepçe ve belde bakımından en şereflileridir. Sizin için bu iki adama (Hz. Ömer ve Ebu Ubeyde b. Cerrah ) razı oldum ve onları seçtim. Onlardan hangisine isterseniz biat edin.”139 Yaşanan bu hadise aslında Kureyşlilik meselesinin Kureyş kabilesinin nüfuzuyla alakalı olduğunu gözler önüne sermektedir. Aynı şekilde yukarı da bahsettiğimiz “Muhakkak ki yönetim Kureyş’tedir. Onlar dinî ikame ettikleri sürece…” hadisinde Hz. Peygamber onlar dinî ikame ettikleri sürece diye belirterek kıyamete kadar halifeliğin Kureyş’te olmayacağını kendisi de belirtmiştir. Zikredilen bu hususlardan Hilafet makamının sadece Kureyşlilere ait bir makam olmadığı sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu konuyu İbn Haldun Mukaddime’sinde: 138-Mehmed Said Hatiboğlu, “İslâm’da İlk Siyâsî Kavmiyetçilik: Hilâfetin Kureyşliliği”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (1978), 170. 139 Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik İbn Hişam, Siret-i İbn-i Hişam Tercemesi, çev. Hasan Ege (İstanbul: Kahraman Yayınları, 2006), 416. 32 “Kureyş soyundan olma hususunun şart kılınması, sadece onlarda mevcut olan asabiyet ve galebe çalma kabiliyeti sayesinde çekişmeleri ortadan kaldırmak içindir. Diğer taraftan biliyoruz ki, Şari, ne bir asra ne bir nesle ne de bir millete ahkâm tahsis etmez (ve imtiyaz vermez). İşte buna bakarak o Kureyş’ten olma şartının kifayet şartına dâhil bulunduğunu anlar, bunu ona irca eder, Kureyş’ten olma şartını da şümulüne alan illeti umumileştirir ve muntazam bir kaide ve (efradını cami, ağyarını mani bir esas) haline getiririz. Bu illet asabiyetin mevcudiyetidir. Bu takdirde Müslümanları idare etme işini üzerine alan zatın, kuvvetli ve onunla birlikte çağında bulunanlara galip gelecek bir asabiyete sahip olan kavimden olmasını şart koşarız.”140 diye açıklamış ve çok veciz bir şekilde açıklığa kavuşturmuştur. 1.4.3. Türklerin Hilafeti Konusundaki Tartışmalar Hilafet makamı Yavuz Sultan Selim döneminde Osmanlı Devleti’ne geçmiştir. Kaynaklarda Yavuz’a bu makamın devredildiği veya Yavuz’un zorla ele geçirdiği şeklinde farklı bilgiler yer alsa da bizim için önemli olan kısmı hilafetin Osmanlı’ya geçmesidir. Aynı şekilde Hilafet İstanbul’da Ayasofya Camii’nde veya Eyüp Camii’nde ya da bir başka bilgiye göre Kahire’de Mütevekkil-Alellah tarafından Yavuz’a devredilmiştir.141 Türklerin hilafeti konusunda ki tartışmaların temel maddesi bir üst başlıkta da değindiğimiz Hilafetin Kureyşliliği meselesidir. Bu başlığımız altında Hilafette Kureyşliliğin bir zorunluluk olmadığı görüşünü benimseyen ulemanın görüşlerinin aktarılması faydalı olacaktır.142 Ebû Mansûr Muhammed el-Mâturidî’ye (ö.333/944) göre Hilafet makamına en layık olan kişinin getirilmesi gerektiğini belirtmiş bu görüşünü de “Muhakkak ki Allah yanında en değerli olanınız, O’ndan en çok korkanınızdır.”143 ayetiyle desteklemiştir. Malların ve ırzların emanetinin en layık şekilde yerine getirebilmesi de takva ile olur diye açıklamıştır. Ancak İmamlar Kureyş’tendir hadisini ve sahabenin Hz. Ebu 140-İbn Haldun, Mukaddime, 1/431. 141 Hilafetin Osmanlı Devleti’ne geçişi hakkında detyalı bilgi için bk.Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, 2/287-294; Faruk Sümer,“Yavuz Selim Halifeliği Devraldı mı?”,Belleten 56/217 (1992);N.Ahmed Asrar,“Hilafetin Osmanlılara Geçişi İle İlgili Rivayetler”,çev. Süleyman Tülücü, Türk Dünyası Araştırmaları 22(1983); Azmi Özcan,“Hilâfet(Osmanlı Dönemi)”,Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları,1998). 142-Aktaracağımız bu görüşler M. Said Hatipoğlu’nun İslam’da İlk Siyasi Kavmiyetçilik: Hilafetin Kureyşliliği adıyla yayınlanan makalesi referans alınarak aktarılacaktır. Bu makale daha sonra 2005 yılında aynı isimle kitap haline getirilmiştir. 143 el-Hucurât 49/13. 33 Bekir’in halife seçilmesi anında ki tavrına da değinmiştir. Görüldüğü üzere Mâturidî Hialfeti en layık olana yani ehline verilmesini savunmuş bununla beraber zikredilen hadisi de bir efdaliyet veyahut sahabenin tavrına bağlı olarak aktarmaktadır. İmam Mâturidî’nin takipçisi olan Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed en-Nesefî (ö. 508/1115) de Mâturidî’nin görüşlerini benimsemiştir. Muhyissünne lakabı ile anılan Şafiî âlim Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’ el-Begavî (ö. 516/1122) Hilafet için gerekli şartları taşıyan bir Kureyşli bulunmadığı zaman Arap olmayan birinin Halife olabileceğini belirtmiştir. Hanefi fakihi ve Kelam âlimi Sadrüşşerîa es-Sânî Ubeydullah b. Mes‘ûd elBuhârî (ö. 747/1346) Hilafet meselesinde Kureyşliliğin bir şart olduğunu belirtmiş ancak şunu da eklemiştir: Zaruret varsa şart ortadan kalkar. Günümüz de Kureyşlilik şartı da ortadan kalkmıştır. Şafiî Kelam ve usul âlimlerinden Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân el-Îcî’de (ö. 756/1355) Kureyşlilik şartını efdaliyet olarak açıklayanlar arasındadır.144 Bu görüşleri belirten ulemanın dayandığı bazı görüşler yine Hz. Peygamber’in aktardığı hadislerdir. “Başı kuru üzüm tanesi gibi Habeşli bir köle dahi yönetici tayin edilse dinleyin ve itaat edin.”145, “Başınıza, sizi Allah’ın kitabı ile yöneten burnu kesik siyah bir köle emir tayin edilse bile onu dinleyin ve itaat edin.”146 Bu minvalde ki hadisleri delil olarak kullanan âlimler Kureyşliliğin bir zaruri bir şart olmadığını belirtmişlerdir. Hadiste geçen siyah bir köle ifadesi Arap olma zorunluluğunun da olmadığı düşüncesini ortaya çıkarmaktadır. “Mülk (idare) Kureyş’te, kaza (yargı) Ensar’da, Ezan Habeş’te, emanet Ezd’de yani Yemen’dedir.”147 Hadisi de aynı şekilde Kureyşlilik meselesinin şart olmadığını belirtmektedir. Nitekim ne sahabe ne de sonrasında kimse yargı için Ensar’dan birini, ezan için Habeş birisini, emanet için Yemenli birisini aramadığı halde neden Hilafet için bu şart koşulmaktadır. Burada Hz. Peygamber o dönemde ki durumları kişilerin özelliklerini dikkate alarak bu hadisi zikretmiştir. Dolayısıyla burada zikredilen kişiler illa ki bu işi yapacaklar diye bir şart yoktur.148 144 Hatiboğlu, “İslâm’da İlk Siyâsî Kavmiyetçilik: Hilâfetin Kureyşliliği”, 172-186. 145 Buhârî, “Ahkâm”, 4. 146 Müslim, “Hac”, 52. 147-Ahmed b. Hanbel, Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, 14/368. 148-Abdurrahim Şen, “Halifede Aranan Şartlardan Biri Olarak Kureyşliliğin Kavmiyetçilik İle İlişkilendirilmesine Eleştirel Bir Yaklaşım”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 35 (2020), 197-199. 34 Osmanlı dönemi ilim adamlarından olan ve aynı zaman da vezirlik ve veziriazamlık yapan Lütfü Paşa: “Halifelikten maksat iyiliği emredip kötülüğü men etmektir. O halde kim iyiliği emretme ve kötülükten men etme güç ve kudretine sahipse, aynı zamanda umumi riyaset şartına da haizse o kişi halife olabilir.” demiştir. Lütfü Paşa’nın dikkat çektiği bir diğer husus ise dönemin şartlarına göre insanların üzerinde etkin bir nüfuza sahip olan Osmanlı’nın hilafeti üzerinde umumun ses çıkarmayıp etrafında toplanacağı hususudur. Bu benzetme tıpkı Hz. Ebu Bekir’in Arapların Kureyş etrafında toplanırlar ondan başkasına boyun eğmezler açıklaması gibidir.149 Yani Lütfü Paşa Kureyşliliğin dönemsel bir durum olduğunu o dönemde nüfuz sahibi olduğu için belirtildiğini şartların değişmesiyle bu durumun da değişeceğini açık bir şekilde belirterek Osmanlı’nın dolayısıyla Türklerin hilafetini meşrulaştırmıştır. Son dönem Osmanlı Kelam âlimi Abdüllatif Harputî: “Müslümanların biatiyle gerçekleşen Osmanlı padişahlarının Hilafeti; İslâm için büyük fetihler yapmış olmaları ve Müslümanlar tarafından yönetimin kabul görmesi, çağdaşları olan Kureyşlilerin Hilafet hususunda içinde bulundukları yetersizlik durumlarından dolayı meşrudur ve Habeşli köle dahi olsa başınızda ki emire itaat edin hadisi de bu sonucu desteklemektedir.” diyerek Türklerin hilafetinin meşru olduğunu belirtmiştir.150 Eğer ki Türklerin hilafeti meşru olmasaydı daha ilk başta Yavuz Sultan Selim halife olduğunda Müslümanlar ona biat etmezdi. Bununla beraber Mekke Şerifleri özellikle Yavuz’un karşısında olurlardı. Mekke emirleri hem Yavuz zamanında hem hemen ardından tahta çıkan Kanuni Sultan Süleyman zamanında Osmanlı Devleti’ne ve Türklerin Hilafetine bağlılıklarını bildirmişlerdir. Bir diğer husus ise Osmanlı Devleti’nin son zamanlarında Hicaz’da meydana gelen kargaşa ve kaostan faydalanan ve Kureyşli olan Şerif Hüseyin Halifeliğini ilan ettiği zaman başta Arap Yarımadası’nda bulunan Araplar, özelinde Suûd ailesi ve Vehhâbîler olmak üzere İslâm âlemi tarafından kabul görmemiştir.151 Zikredilen bu hususlar göz önüne alındığında Türklerin hilafetinin meşruiyetine aykırı hiçbir durum yoktur. Hilafet için önceki başlıklarda zikrettiğimiz asıl olan şartları yerine getiren her milletin bu makama gelmesi dine aykırı bir durum değildir. 149 Şen, “Halifede Aranan Şartlardan Biri Olarak Kureyşliliğin Kavmiyetçilik İle İlişkilendirilmesine Eleştirel Bir Yaklaşım”, 206. 150-Harputî, Tenkîhu’l Kelâm Fî Akâid-İ Ehli’l İslâm, 303; Ramazan Yıldırım, 20. Yüzyıl İslam Dünyasında Hilafet Tartışmaları (İstanbul: Anka Yayınları, 2004), 112. 151 Yıldırım, 20. Yüzyıl İslam Dünyasında Hilafet Tartışmaları, 114. 35 Hilafette esas olanın nesep ve asabiyet değil, nüfuz, müslümanların birliği ve beraberliğini sağlayacak güce hâkim olması ve diğer müslümanların da kendilerine boyun eğecek bir güce haiz olmasıdır. Bu minvalde o dönemlerde Kureyş kabilesi bu şartları taşıyordu, sonrasında ise Osmanlı Devleti bu şartları taşıdığı için hilafeti elde etmiştir. 1.4.4. İttihad Terakkinin Siyasal Eğilimleri ve Suûd Ailesi İle Kurulan Bağlantı Sultan Ⅱ. Abdülhamid devri öncesinde başlayan ve hızlanan Arap milliyetçilik hareketleri Sultan’ın izlemiş olduğu politikalar neticesinde önceki hızını kaybetmiştir. Sultan Ⅱ. Abdülhamid’in uyguladığı İslâm Birliği siyaseti milliyetçilik hareketinin karşısında en azından o dönemlerde başarı sağlamıştır. Sultan’ın Osmanlı Devleti’nin içinde bulunan Türk olmayan gayr-i müslim unsurların devlete zarar verebileceği gibi Müslüman (Arap, Arnavut vb.) unsurlara da şüphe ile bakması ve onlarla daha fazla ilgilenerek onların saltanata ve hilafete bağlılıklarını tahtta bulunduğu sürelerde kontrol altında tutmuştur.152 1908 yılına kadar bu durum aşağı-yukarı bu şekilde devam etmiştir. 1908 yılında İttihat ve Terakki Cemiyet’inin baskıları neticesinde ilan edilen Ⅱ. Meşrutiyet ile bu durum değişmiştir. Ⅱ. Meşrutiyet’in ilanı ve İttihatçıların izlemiş oldukları politikalar özellikle “Osmanlıcılık” politikasının yerini alan “Türkçülük” politikası devletin içindeki Türk olmayan diğer unsurların Müslümanlar dâhil olmak üzere harekete geçmesine sebep olmuştur. Ⅱ. Meşrutiyet’in ilanından sonra halk bu duruma değişik tepkiler vermiş, saltanata bağlı memurlar ve idareciler tedirgin olmuştur. Yöneticilerin bazıları merkeze çağrılmış, bazıları da görevlerinden alınarak yerlerine yeni atamalar yapılmıştır. Bu durum Arapları büyük ölçüde etkilemişti. Zaten çoğu ellerinde ki makamlardan ve devletten aldıkları maaşlardan dolayı saltanata bağlı olan Arapların başkaldırmalarının temelini bu düşünce yapısı meydana getirmiştir. 1908 yılında yapılan ilk seçimler ise Araplarla İttihatçıların arasında ortaya çıkan ilk muhalefet olmuştur.153 152 Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri, 30-35. 153 Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri, 43-45. 36 Ⅱ. Meşrutiyet’ten bir yıl sonra 31 Mart Vakası olarak tarihe geçen olaylar neticesinde Sultan Ⅱ. Abdülhamid’in tahtan indirilmiş ve Osmanlı bir siyasî buhran dönemine girmiştir.154Akabinde bu siyasî buhrandan yararlanan İtalya 19911 yılında Tarblusgarb’ı işgal etmiştir. Milliyetçilik akımı Arapların yanı sıra Arnavutları de etkilemiş ve Balkan Savaşları’yla bağımsızlığını ilan etmiştir. 1912-1913 yıllarında Balkan Savaşları neticesinde Osmanlı Balkanlardaki hâkimiyetini kaybetmiştir.155 İttihatçılar “Türkçülük” politikasını ilk başlarda “Turancılık” yani “Türklerin birliğinde ve yönetiminde İslâm birliği” mantığıyla yürütmeyi hedefleseler de 1914 yılında bu politikanın yerini tamamen Türk milliyetçiliği almıştır. Daha sonra Ⅰ. Dünya Savaşı’yla bu politika zirveyi yaşamıştır.156 Osmanlı’nın himayesinde ki Arapları ve diğer unsurların başkaldırmalarını ve bağımsızlıklarını ilan etmelerini tetikleyen tek sebebin İttihatçıların yönetime gelmesiyle gerçekleşen “Türkçülük” düşüncesinin olduğunu söyleyerek bütün suçu İttihatçılara yüklemek doğru bir yaklaşım değildir. Avrupalı devletlerin Osmanlı Devleti’ni parçalamak istemesi ve sömürge arayışları sebebiyle Osmanlı Devleti’nin içinde ki etnik unsurlara verdikleri destekte bu hareketleri büyük ölçüde tetiklemiştir. Özellikle İngiltere 1903 yılından itibaren Arap vilayetlerinde ki istihbarat yapısını yeniden yapılandırmaya başlamış ve Arapları Osmanlı Devleti’ne karşı yanına çekmeye çalışmıştır. Öte yandan Fransa ve İtalya gibi devletlerde Osmanlı’nın himayesi altında ki Arapları Osmanlı’ya karşı kışkırtmaya çalışmışlardır. Zikredilen bu devletlerin bölgede o tarihlerde görev yapan çok sayıda ajanı dahi bulunmaktadır.157 Zekeriya Kurşun; Arap-Türk tartışmalarını hızlandıran diğer hususları Havran ve Kerek isyanları, Asir ve Yemen meselesi, eğitimde ve mahkemelerde kullanılan dil meselesi olarak açıklamaktadır.158Bu dönemde yapılan en büyük hatalardan birisi Sultan Ⅱ. Abdülhamid’in uyarılarına rağmen on altı yıldır 154 Feroz Ahmad, İttihat ve Terakki, çev. Nuran Yavuz (İstanbul: Kaynak Yayınları, 1999), 66. 155 Ahmad, İttihat ve Terakki, 188; Sinan Marufoğlu, “ll. Meşrutiyet Sonrasında, Avrupalı Devletlerin Arapları Osmanlı Devleti’ne Karşı Kışkırtma Girişimleri”, ed. Eren Halit (Yüzüncü Yılında İkinci Meşrutiyet Milletlerarası Kongre Tebliğleri, İstanbul: IRCICA, 2012), 225. 156 Ahmad, İttihat ve Terakki, 188. 157 Marufoğlu,“ll. Meşrutiyet Sonrasında, Avrupalı Devletlerin Arapları Osmanlı Devleti’ne Karşı Kışkırtma Girişimleri”, 226. 158 Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri, 55-59. 37 İstanbul’da ikamete mecbur edilen Şerif Hüseyin’in Mekke’ye Emir olarak tayin edilmesi ve kendisine mali destek verilmesidir.159 Bu süreçlerde Suûdi-Vehhâbîlerin lideri olan İbn Suûd 1914 yılında bir antlaşma imzalamıştır. Bu antlaşma neticesinde İbn Suûd Osmanlı Devleti’ne bağlı kalacak bunun karşılığında da Necid valisi olarak tayin edilmiştir. Bu süreçte İngilizlerle münasebetini sürdürse de İbn Reşid ile olan mücadelelerinden dolayı olsa gerek İngilizlere karşı direkt bir yardımda bulunmamıştır. O dönem de İbn Suûd’dan beklediğini alamayan İngilizler Şerif Hüseyin’e yönelmişler ve aradıklarını bulmuşlardır. Savaş sonrası kurulacak Arap devletinin yöneticisi ve halifesi olma teminatı ile Şerif Hüseyin’i Osmanlı’ya karşı kışkırtmayı başarmışlardır. İngilizler Lawrence gibi ajanlar ile birlikte silah ve para yardımıyla Hicaz başta olmak üzere Arap topraklarında başlayacak isyan fitilini ateşlemişlerdir.160 Bu süreçte bir fiil isyan içerisinde olmayan Vehhâbî-Suûdi ler Necid’de otoritelerini güçlendirmekle meşgul olmuşlardır. 2 Kasım 1918 yılında Krallığını ilan eden Şerif Hüseyin devamında 6 Mart 1924’te Türkiye’de Hilafet’in kaldırılmasıyla Halifeliğini ilan etmiştir.161 Bu süreçlerin hiç birini kabul etmeyen ve öncesinde otoritesini ve askeri gücünü kuvvetlerinden Suûdi-Vehhâbîler silsile haliyle Hicaz ve Arap Yarımadası’nın kontrolünü ele geçirerek neticesinde Suûdi Arabistan Krallığını kurmuşlardır. 1.4.5. Ulus Devlet Fikrinin Etkisiyle Oluşan Bağımsız Ülke Talepleri ve Osmanlı Bünyesinden Kopuşlar Fransız İhtilali’nin sonucu olarak meydana çıkan milliyetçilik akımı ilerleyen dönemlerde tüm dünyada etkisini göstermiştir. Bu akım, en çok etnik yapısında çok ulus bulunduran devletleri etkilemiştir. Bu devletlerin başında ise çok uluslu bir yapıya sahip olan Osmanlı Devleti yer almaktadır. İttihatçıların milliyetçilik politikası ve meşrutiyetin ikinci kez ilan edilmesi ise devlet içerisinde bulunan ulusların daha rahat hareket edebileceği bir zemin hazırlamıştır. 1908’li yıllarda Osmanlı Devleti’nin hâkim olduğu topraklara bakıldığı zaman Türk, Arap, Arnavut, 159 Ahmad, İttihat ve Terakki, 170; Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri, 47. 160 H.C. Armstrong, Abdülaziz bin Suud, çev. Gülsüm Aldemir (İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2007), 99; Marufoğlu, “ll. Meşrutiyet Sonrasında, Avrupalı Devletlerin Arapları Osmanlı Devleti’ne Karşı Kışkırtma Girişimleri”, 234-235; Hulusi Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/194-195. 161 Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195. 38 Rum, Ermeni, Slav, Musevi kökenli vatandaşlar bulunmaktaydı. Bu vatandaşları temsilen mebusları 1908 ve 1912 seçimlerinde mecliste yer almışlardır.162 Avrupalı devletlerin destek ve kışkırtmalarıyla daha da hız kazanan ulus devlet zihniyeti Osmanlı Devleti’nde bulunan farklı etnik gruba ait ulusların kendi devletlerini kurmak için ayaklanmalarına ve Osmanlı Devleti’nden kopuşlara sahne olmuştur. İlk olarak Avusturya-Macaristan Bosna-Hersek’i topraklarına katmış, ardından Bulgaristan bağımsızlığını ilan etmiştir. Bu olayların akabinde Girit adası Yunanistan’a bağlandığı bildirmişse de bu durum gerçekleşmemiştir. Bu olayların akabinde Yemenliler ve Arnavutlar gibi Müslümanların çoğunlukta olduğu yerlerde olsa farklı etnik yapıya sahip uluslar tarafından ayaklanmalar baş göstermiştir. Tüm bu yaşanan olayların ardında Balkanlarda Osmanlı’ya karşı ulus devlet zihniyetinin bir tezahürü şeklinde savaş ortaya çıkmıştır. Balkanlarda meydana gelen ve iki defa karşı karşıya gelen devletlerin kaybeden tarafı Osmanlı Devleti olmuştur. Bu savaş neticesinde Batı Trakya, Arnavutluk, Makedonya ve Ege adaları hâsılı Edirne’ye kadar olan bütün Balkan toprakları kaybedilmiştir. Ulus devlet fikirleri etrafında cereyan eden savaşlar sonucunda Osmanlı Devleti büyük bir toprak kaybı yaşamıştır. Bu olayların neticesi aynı şekilde devletin doğu eyaletlerinde bu tarz olayların gerçekleşeceğinin veyahut Osmanlı’yı parçalamak ve paylaşmak isteyen devletlerin desteğiyle gerçekleştirileceğinin habercisi olmuştur. Rusya’nın Ermenileri, İngilizlerin Arapları, Fransızlarında Suriye ve Lübnan bölgelerinin kontrolünü ele almak istedikleri yadsınamaz bir durum olarak karşımıza Ⅰ. Dünya Savaşı’nda çıkmıştır.163 Ortaya çıkan bu dünya savaşı neticesinde ise Osmanlı Devleti’nin bünyesinde bulunan başta Araplar olmak üzere farklı etnik yapıya sahip diğer uluslar desteklenerek ve Osmanlı Devleti’ne karşı kışkırtılarak Osmanlı bünyesinden ayrılmış ve kendi devletlerini kurmuşlardı. Suûdi-Vehhâbî devleti de bu kaos ortamından yararlanarak Osmanlı Devleti’nden ayrılmış ve Suûdi Arabistan devletinin temellerini bahsedilen dönemlerde atmıştır. 1.4.6. Yeni Himaye Arayışları Ve Yeni Dinî Yorumların Öne Çıkması Ⅰ. Dünya Savaşı ve öncesinde çok uluslu bir etnik yapıya sahip ülkelerde bağımsızlığını ilan etmek isteyen uluslar kendilerini bu emellerine ulaştıracak bir 162 Ahmad, İttihat ve Terakki, 189. 163 Zikredilen olaylar hakkında detaylı bilgi için bk. Karal, Osmanlı Tarihi, 9/213-353. 39 himaye arayışına girişmişlerdir. Bu durumdan en çok etkilenen ülkelerin başında yine Osmanlı Devleti gelmektedir. Bünyesinde Slav, Ermeni, Arap, Türk ve Rum gibi birçok ulusu barındıran Osmanlı Devleti’nde bu dönemde birçok ayaklanmanın ve bağımsızlık hareketlerinin yaşandığını bir önceki başlıkta görmüştük. Örneğin bu düşüncelerini Osmanlı bünyesinde kalarak başaramayacaklarını düşünen Suriyeli ıslahatçı Araplardan olan Esad el-Mekki’nin, Amerika’da çıkan El-Delil gazetesine verdiği bir beyanat şu şekildedir: “…Suriye meselesi Türkiye’nin efkârını işgal eden meselelerin en mühimini teşkil ediyor. Beyrut’ta ve Cebel-i Lübnan’da pek çok ulusal (vatani) toplantılar akdedildi. Beyrutlularla Lübnanlılar mevcut fırsattan istifade yolunu arıyor. Lübnanlılar Beyrut’un Lübnan’a ilhakını ve Beyrutlularda bir yabancı devletin, öncelikle Fransa’nın himayesi altında istiklali arzu ediyorlar…”164 Aynı şekilde El-Efkâr gazetesine yazan Melham Atiyye ise istiklali elde etmeyi ve devlet işlerinin tanzim etmek üzere yabancılara bırakılmasının mümkün olacağı bunun da onurlarına zarar vermeyecek bir durum olduğunu şu sözleriyle ifade etmiştir: “… Onun için işlerin ıslahını ecnebilere teklif etmek hiçbir zaman haysiyetimize halel getirmez. Yoksa bizi demir zincirle bağlayan, ağızlarımızı kapatan, efkârımızı tehdit eden, faziletli insanlarımızı tazlil eden, kuvve-i maneviyemizi öldüren ve hürriyet perveranımızı yanımızdan uzaklaştırıp taassup ve nefret tohumlarını eken o Türklerin, o efendilerimizin elinde kalacak olursak ileriye bir adım bile atamayız. Daima geri döneriz. Onlardan ayrılıp iltica edersek hem içtimai, zirai, ilmi durumumuz ilerler… Buda ancak ileri ve medeni olan ecnebilerin vasıtasıyla olabilir.”165 Öte yandan doğu bölgelerinde Ermenilerin Rusların yine Balkanlarda Slavların Rusların koruyucusu, İngiltere ve Fransa ise Arapların koruyuculuğunu üstlenmiş ve Osmanlı Devleti’ni kendi aralarında paylaşmışlardır.166 Bu siyasî ortam da yeni bir ıslah ve tecdid hareketi olarak eylemler gerçekleştirdiğini iddia eden Suûdi-Vehhâbîler ilk başlarda Osmanlı’nın yanında gibi gözükseler de özellikle Necid’de merkezi otoritelerini sağladıktan sonra bağımsızlıklarını ilan etmek üzere Türklerin karşısına geçmişlerdir. Nitekim dinî ve siyasî bir harekete dönüşen Vehhâbîliğin yayılması ve Osmanlının desteklediği İbn Reşid’in karşısında 164 Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri, 72. 165 Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri, 73. 166 Karal, Osmanlı Tarihi, 9/352. 40 durabilmesi için silah ve maddi yardıma ihtiyaç vardı. Bu bağlamda hem askeri hem de maddi güce ihtiyacı olan İbn Suûd İngilizlerle antlaşma imzalamıştır. Bu antlaşmaya göre Suûdi-Vehhâbîler İngilizlerin yanında yer alacak, müttefiklerine saldırmayacak ve İngilizlerin düşmanlarına yardım etmeyecekti. Buna mukabil İngilizler Necid’in Türklerden bağımsızlığını ve İbn Suûd’un hükümdarlığını tanıyacak bununla beraber aylık para yardımı yapacak ve silah vereceklerdi.167 Görüldüğü üzere Osmanlı bünyesinde ki farklı etnik unsurlar bağımsızlıklarını ilan edebilmek için himaye arayışları içinde olmuşlardır. Öte yandan Vehhâbîler hem bağımsızlıkları için hem de ortaya attıkları yeni dinî yorumlarının ihtiyacı olan desteği sağlayabilmek için bu yola başvurmuşlardır. Suûdi-Vehhâbîlerin diğer bağımsızlık hareketlerinden tek farkı da dinî ve siyasî bir hareket olarak hem öğretilerini genişletmek hem de sınırlarını genişletmek amacında olmalarıdır. 1.5. Dinî Unsurlar Vehhâbîliği kuruluş aşamasından günümüze kadar motive eden unsurlardan en önemlisi ise din alanında uygulamaya çalıştıkları tecdid ve ihya çalışmalarıdır. Bu düşüncelerini ise tüm selefî ekollerin kullandığı “selefe ittiba” sloganıyla hayata geçirmeye çalışmışlardır. Vehhâbîlerin ortaya çıktığı dönem de ki yapılan bazı yanlış uygulamalar ise bu durumu tetikleyen önemli bir etken olmuştur. İbn Abdülvehhâb ve takipçilerinin yol haritası dinîn özünü kaybetmesi ve bu sebeple dinî özüne döndürmek olmuştur. Vehhâbîliğin ortaya çıkmış olduğu dönemde Müslümanların siyasî gücü olan Osmanlı Devleti eski gücünü kaybetmiş ve Müslümanlar da birlik ve beraberlik durumu da zayıflamıştır. İbn Abdülvehhâb ve Vehhâbîler de özellikle mezhepsel ihtilafların, bid‘atların ve hurafelerin yaygınlaştığı bu dönemde birlik ve beraberliğin ancak Kur’an ve sünnet ile sağlanabileceği tezini savunmuştur. Bu bağlam da İbn Abdülvehhâb ve Vehhâbîlerin en çok üzerinde durmuş oldukları “Tevhid-Şirk” kaidesine aykırı olarak gördükleri türbeler, tevessül, salih zatlara aşırı taassup vb. uygulamalar çıkış noktaları olmuştur. Nitekim İbn Abdülvehhâb tarafından “Kitabu’t-Tevhîd ve Keşfu’ş-Şubuhât” bu konular üzerine yazılmış iki eserdir. İbn Abdülvehhâb’ın fikirlerinin peşinde mücadele etmesinde ki en büyük etken belki de yaşadığı dönemde ki İslâm toplumunda özellikle de Necid bölgesinde bedevîlerin 167 Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 117. 41 dinî yaşantılarında ki yanlış uygulamalardır. Bölgenin dinî inanış yapısında eski inançların izlerinin kaldığı hatta İslâm öncesinde görülen ay, yıldız ve güneşin kutsal kabul edildiği o dönemlerde Necid bölgesine seyahat edenlerin notları arasında yer almaktadır.168 Yörükan o dönemde bölgenin dinî anlayışını Reşit Rıza’nın El- Menar mecmuasından şu şekilde aktarmaktadır: “Bunlar ilk cahiliyet devrinden daha fena bir cahiliyet içinde idiler. Ağaca, taşa, hayvana, ölüye, diriye taparlardı. Namaz kılmazlar, zekât vermezler, başkasına ait malları yerler, adam öldürmüş olmak için adam öldürürlerdi. Cenab-ı Allah bunlara Şeyh Muhammed b. Abdülvehhâb’ı ve hafidinî gönderdi. Bunlar oralarda selefin akidelerini, esere dayanan tefsiri, hadis kitaplarını ve İmam Ahmed b. Hanbel’in fıkhını neşretmek suretiyle Müslümanlığı yenilediler. Bu hareketin tesiri ile halk dine öyle sarıldı ki memleketlerinde namazı terk eden, zekâtı vermeyen, kötülüğü irtikâp eden kimse kalmadı.”169 İbn Abdülvehhâb ile aynı dönem de yaşamış olan İbn Ğannâm’ın aktardığı bazı örneklerden bahsetmemiz dönemin daha net anlaşılmasına vesile olacaktır. Zeyd b. Hattab’ın Necid’in Cübeyle kasabasında yer alan kabrine insanlar gelip sıkıntılarını ve ihtiyaçlarını gidermesi için talepte bulunuyorlardı. Yine orada bulunan bir hurma ağacından medet umuyorlardı. Kadınlar evlenemediklerinde veya kendileriyle evlenmeye istekli herhangi birini bulamadıklarında bu hurma ağacından evlilik ve kendilerine eş vermesini istiyorlardı. Yine başka bir ağaca çaputlar bağlayarak çocuklarını kötülüklerden muhafaza edeceklerini ümit ediyorlardı. Durum Riyad ve Mekke’ de aynıydı. Riyad’da Tâc adında veli olduğu düşünülen kişiden yardım talebinde bulunuluyordu. Mekke’de Ebu Ebû Talib’in kabrinin başına ellerinde mumlarla gelerek aşırı derece tâzim gösteriyorlardı. Yine Hz. Peygamber’in eşleri Meymune ve Hatice’nin kabirlerinde yapılanlar da bu durumdan farksızdı. Tâif’te de insanlar İbn Abbas’ın kabrinde kurban keserek ondan yarım talebinde bulunurlardı. İbn Ğannâm Şiîlerin ise Hz. Ali’nin türbesine aşırı tâzim gösterdiklerini hatta orayı Allah’tan başkasına ibadet edilen bir put bir mekân haline getirdiklerini, 168 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 13. 169 Yörükan, “Vahhabîlik”, 56. 42 kubbesinin altında namaz kıldıklarını ve daha da ileri giderek türbeyi ziyaretin yetmiş hac sevabından daha fazla olduğunu belirtmiştir.170 İslâm toplumunun özellikle de Necid bölgesinin içinde bulunduğu bu durum İbn Abdülvehhâb’ın mücadele etmesi için yeterli bir sebep olmuştur. O, bu durumlardan ötürü İslâm’ın özünü yitirdiğini ve dinîn özüne yani Hz. Peygamber döneminde ki haline getirilmesi için mücadele edilmesi gerektiğine inanmıştır. İbn Abdülvehhâb’ın bu mücadelesinin hızla yayılmasının etkenlerinden bir tanesi de Osmanlı Devleti’nin diğer mezhep ve inanışlara gösterdiği hoşgörüdür. İbn Abdülvehhâb’ın güç kazanmasının sebebiyse Onun ve fikirlerinin payitahta bildirilmesine rağmen bu bildirilerin önem arz etmediği kanısına varılarak İbn Abdülvehhâb’ın ve izinden gidenlerin hafife alınmasıdır. İşte bu süreç Vehhâbîliğin gelişim, yayılım ve güç kazanma sürecini hızlandırmıştır. Zikredilen bu hususlara ilaveten bir önceki başlıklarda anlatmış olduğumuz her ne kadar siyasî bir boyutu olsa da Türklerin hilafeti konusunda ki tartışmalar ve hilafetin kureyşliliği meseleleri de Vehhâbîleri motive eden dinî unsurlar arasında yer almıştır. 170 İbn Ğannâm, Hüseyin, eş-Şeyh, Târîhu Necd, tah. Nâsıruddîn el-Esed, (Beyrut,1415/1994), 13-22 akt. Rifat Türkel, Vehhabilik ve Arka PIanı (Başlangıçtan II. Suûd Devleti’ne Kadar) (İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Doktora Tezi, 2013), 92-93. 43 İKİNCİ BÖLÜM 2. VEHHÂBÎLİĞİN TEŞEKKÜL SÜRECİ 2.1. Vehhâbîliğin İsimlendirilmesi İsmini hareketin temellerini atan ve kurucusu olarak nitelendirilen Muhammed b. Abdülvehhâb’a nispetle alan Vehhâbîlik, aslında kendilerine muhalif düşünceye sahip çevreler tarafından daha çok kullanılmaktadır. Hareketin taraftarları ise kendilerini Ehl-i sünnet dairesinde kalan bir ıslah ve dinîn aslına dönmesini hedefleyen bir ihya hareketi olarak gördüğünden Muvahhidûn (Ehl-i Tevhîd) veya izledikleri geleneksel dinî usule göre Ehl-i-hadîs veya Selefiyye olarak isimlendirmeyi tercih etmektedirler. Vehhâbîliğin isimlendirilmesi hakkında Abdülaziz b. Suûd (ö.1953) 1929 yılında şu ifadeleri kullanmıştır: “Bize Vehhâbîler diyorlar. Mezhebimize de ayrı bir mezhepmiş gibi Vehhabî ismini takıyorlar. Bu isimlendirmeler maksatlı olarak yayılmış yalan iddialardan kaynaklanan fahiş yanlışlardır. Biz, yeni bir mezhebin veya yeni bir akidenin bağlıları değiliz. Muhammed b. Abdülvehhâb yeni bir şey ortaya koymadı. Akidemiz, Allah’ın kitabında ve O’nun peygamberinin sünnetinde yer alan ve salih geçmişlerimizin tabi olduğu Selef-i Sâlihîn akidesidir.”171 Hareketin mensupları Vehhâbîlik isimlendirmesine verdikleri tepkiye ve kendilerini nasıl isimlendirdiklerine bakacak olursak şu şekildedir: “Selefî davet, risaletin parlak döneminden itibaren salih selefin hidayet yoluna dönmeye bir çağrıdır. Bundan dolayı Şeyh Muhammed b. Abdülvehhâb’ın selefi daveti, haklı olarak İslâm dünyasındaki gerileme ve fikri donukluk döneminde ortaya çıkmış ıslah hareketlerinin önleri sayılmaktadır. Bu hareket, temiz esasları ile islâm akidesine dönmeye davet eder ve tevhid kavramının ona bulaşmış olan şirk türlerinden temizlemeyi hedefler. Bazıları yanlışlıkla bu harekete Şeyh Muhammed b. Abdülvehhâb’a nispet ederek “Vehhâbîlik” adını vermekte ise de aslında bu yeni bir mezhep ya da bid‘at olarak sonradan ortaya çıkmış bir tarikat (yol) değildir. 171 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 154. 44 Aksine bu, Selefî davetin bir uzantısı ve yenilenmiş halidir. O halde bu salih selefi takip etmek ve onların yollarından gitmek için bir yöntem ve bir çağrıdır.”172 Vehhâbîler Müslümanlara karşı sert tutumları ve rahat bir şekilde tekfir dilini kullanmaları sebebiyle kendilerine muhalif görüşte olan bazı Osmanlı uleması tarafından ve bazı günümüz uleması tarafından haricîler olarak zikredilmişlerdir.173 Bid‘at-tevhid anlayışlarına ters düşmesi sebebiyle mezar, türbe ve kubbeleri yıktıkları içi “mâbed yıkıcılar” olarak da isimlendirilmişlerdir.174 Günümüzde bazı araştırmacılar tarafından ise, Sahabe ve tabiûn yöntemini takip ettiklerini belirten fakat bu konuda aşırıya gidip bunu bir fanatizm haline getiren Vehhâbîleri Selefîlerden ayırt etmek için Neo(Yeni)-Selefîlik ifadesi kullanılmaktadır.175 2.2. Kurucu Lider Olarak Muhammed b. Abdülvehhâb’ın Hayatı ve Görüşleri Asıl adı Muhammed b. Abdülvehhâb b. Süleymân et-Temîmî en-Necdî olan İbn Abdülvehhâb Arap yarımadasının Necid bölgesinde küçük bir yerleşim birimi olan Uyeyne(Ayniyye)176 köyünde 1115/1703177 tarihinde dünyaya gelmiştir.178 Uyeyne kadısı olan babası Abdülvehhâb b. Süleyman, Necid ve Hicaz bölgesinde tanınan önemli bir âlim ve fakihti. İlmi ve dinî bir çevrede yetişen İbn Abdülvehhâb ilk tahsiline babasının yanında başlamıştır. Hanbelî mezhebine bağlı bir aile ve ortamda yetişen İbn Abdülvehhâb ilk olarak aktarılan bilgilere göre henüz sekiz veya on yaşındayken Kur’an-ı Kerim’i ezberleyerek ve Kütüb-i Sitte’de ki hadislerin çoğunu ezberleyerek ilim tahsiline başlamıştır. Hanbelî âlimi Muvaffakuddin İbn 172 Mâni Hammâd el-Cüheni, Çağdaş İnançlar Düşünceler Dinler, Mezhepler, Cemaatler, İdeolojiler, Edebi, Felsefi ve Siyasi Akımlar, çev. M. Beşir Eryarsoy (İstanbul: Beka Yayınları, 2016), 211. 173 Fazlur Rahman, İslam, çev. Mehmet Dağ - Mehmet Aydın (Ankara: Selçuk Yayınları, 1993), 238; Henri Laoust, İslâmda Ayrılıkçı Görüşler, çev. Ethem Ruhi Fığlalı (İstanbul: Pınar Yayınları, 2017), 450. 174 Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 222. 175 Mehmet Kubat, “Selefî Perspektifin Tarihselliği”, İslamî İAraştırmalar Dergisi 17/3 (2004), 236- 239; Mevlüt Uyanık-Zeylabidin Acımamatov, “Selefî ve Felsefî Üslup: Teori ve Pratik Uyumsuzluğu Üzerine İç Asya Merkezli Bir Okuma” (Tarihte ve Günümüzde Selefîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014), 357-407. 176 Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan (İstanbul: Bedir Yayınevi, 1992), 13 Eyüp Sabri Paşa’nın Tarih-i Vehhâbiyan isimli eserinde köyün ismi “Ayniyye” olarak geçmektedir. 177-Abdulazîz b. Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, çev. Enbiya Yıldırım, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/9 (2000), 659.(1111/1169 yılında doğduğu da rivayet edilmektedir. Ancak ilk zikredilen tarih olduğu daha doğrudur.) 178-Michael Cook, “Muhammed b. Abdülvehhâb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2005), 30/489-490; Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 13; el-Kûsî, Selefîlik, 87; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 17; Laoust, İslâmda Ayrılıkçı Görüşler, 437; el-Cüheni, Çağdaş İnançlar Düşünceler, 211; Fazlur Rahman, İslam, 276; Yörükan, “Vahhabîlik”, 55. 45 Kudâme’nin (ö.620/1223) fıkha dair eserlerini okumuş ve başta Hanbelî fıkhı olmak üzere diğer ilimleri tahsil etmeye başlamıştır. Babası onu on iki yaşında imam olarak insanların önüne geçirmiştir.179 İlim için ilk tahsilini bulûğa erdikten sonra Hicaz’a yapmıştır. Mekke’de Hac görevini yerine getirmiş ve orada bazı hocalardan ders almıştır. Ardından Medine’ye giden İbn Abdülvehhâb Hanbelî âlimi Abdullah b. İbrâhim b. Seyf en-Necdî, Muhammed Hayât es-Sindî, Muhammed b. Süleyman elKürdî, Şeyh Ali Efendi ed-Dağıstânî ve Abdüllatîf el-Afâlikî el-Ahsâî gibi âlimlerden ilim tahsil etmiştir. İbn Teymiyye’nin görüşlerini ilk defa Medine’de gözden geçirdiği rivayet edilen İbn Abdülvehhâb oradan Basra’ya yönelmiştir. Burada ki en meşhur hocası ise Muhammed el-Mecmûi olmuştur. Basra’da ki bazı âlimlerin tepkisinden dolayı orayı terk etmek durumunda kalmıştır. Basra’dan Şam’a yönelmek isteyen İbn Abdülvehhâb maddi imkânları el vermediği için bu seyahati gerçekleştirememiştir. Basra’dan ayrılıp Zubeyr’e, oradan da Ahsa’ya (İhsa) hareket etmiştir. Daha sonra Uyeyne emiriyle anlaşamayıp kadılıktan azledilerek Hureymile’ye yerleşen babasının yanına gelmiştir. Buraya yerleşen İbn Abdülvehhâb babası vefat edene kadar ilim ve tedrisatla meşgul olmuş, kendine özgü fikirlerini buradan duyurmaya başlamıştır. En meşhur eseri olan Kitâbu’t Tevhid’i burada yazdığı zikredilmektedir. İbn Abdülvehhâb bu davet ve fikirlerinden dolayı Hureymile’de etrafında taraftar toplasa da birçokta düşman kazanmıştır. Babasının ölümünden sonra fikirlerini daha aktif bir şekilde yaymaya başlayan İbn Abdülvehhâb’a Hureymile’de suikast teşebbüsünde bulunulmuş ancak başarısız olmuştur. Ardından Hureymile’de daha fazla barınamayan İbn Abdülvehhâb Uyeyne’ye tekrar dönmüştür.180 Uyeyne emiri Osman b. Muhammed b. Muammer onu korumasına alıp akrabalarından birisiyle evlendirmiştir. Emirin verdiği destekle İbn Abdülvehhâb sadece fikirlerini daha rahat yaymakla kalmayıp fikirlerinin doğrultasında gereken 179 Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 659; el-Kûsî, Selefîlik, 87; el-Cüheni, Çağdaş İnançlar Düşünceler, 211; Yörükan, “Vahhabîlik”, 55; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 17; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 52; Cook, “Muhammed b. Abdülvehhâb”, 30/491-492; Mustafa Öz, “Muhammed b. Abdülvehhâb (İlmî Şahsiyeti)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2005), 30/492-494; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 39. 180-Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 660; Yörükan, “Vahhabîlik”, 56; Cook, “Muhammed b. Abdülvehhâb”, 30/491-492; Öz, “Muhammed b. Abdülvehhâb”, 30/492-494; el-Kûsî, Selefîlik, 88-89; el-Cüheni, Çağdaş İnançlar Düşünceler, 212; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 52-53; Laoust, İslâmda Ayrılıkçı Görüşler, 437-438; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 17-18; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 39. 46 eylemleri bizzat uygulamaya başlamıştır. Uyeyne’ye bağlı olan yerlerde ki türbeleri, yüksek mezarları, kutsallık atfedilen ağaç ve mağaraları yıktırmıştır.181 Bölgede bulunan sahabe olan Zeyd b. Hattâb’ın türbesini yıkmak isteyen Abdülvehhâb ile emir Osman b. Muammer arasında geçen diyalog şu şekildedir: “Bize müsaade et Zeyd b. el-Hattâb’ın mezarı üzerindeki türbeyi yıkalım. Çünkü bu doğru yapılmış bir şey değildir. Hem Allah Teâla bu işe razı değildir. Rasulüllah’da kabirlere kubbe (türbe) yapılmasını, üzerlerinin mescid edinîlmesini yasaklamıştır. Oysa bu türbe insanları saptırmakta ve akideleri değiştirmekte, halk şirke düşmektedir. Bu yüzden yıkılması gerekir. “Emir Osman ona “yıkmaya bir mani yoktur” karşılığını verdi. İbn Abdülvehhâb “Cebîlelilerin (Cebîle kabrin yakınındaki köyün ismidir) yıktırmamak için ayaklanmalarından korkarım” deyince, Emir Osman yaklaşık 600 kişilik ordu ve İbn Abdülvehhâb ile birlikte türbeyi yıkmak için yola çıkmıştır.”182 İbn Abdülvehhâb bu süreçte irşat ve tebliğ faaliyetleri dışında çevrede ki âlimlere ve emirlere de mektuplar göndererek davasını ve kendisini tanıtmıştır. Bu sırada Ahsa ve civar beldelerin yönetimini elinde bulunduran Benû Halid’in emiri olan Süleyman b. Ureyr İbn Abdülvehhâb’ın bu durumunun kendi gücünü sarsacağını düşündüğü için emir Osman’a onu kovması ya da öldürmesi gerektiğini, öldürmediği durumda ona yapılan yardımların kesileceği şeklinde tehditkâr bir mektup yazmıştır. Emir bu durumu İbn Abdülvehhâb’a bildirip Uyeyne’den ayrılmasını isteyince İbn Abdülvehhâb: “Benim davet ettiğim şey Allah’ın dinîdir, la ilahe illallah kavlini yerleştirmektir, Muhammedun Rasulüllah şehadetini hâkim kılmaktır. Kim bu dine tutunur, ona yardım eder ve bunda sadık olursa, Allah ona yardım eder, güçlendirir ve düşmanlarının beldelerine hâkim kılar. Eğer sabreder, istikamet üzere bulunur ve bu hayrı kabul edersen, sana şimdiden müjdeler olsun ki, Allah sana yardım edecek ve bu bedeviden ve diğerlerinden seni koruyacaktır. Hem de onun hâkim olduğu beldelerin ve aşiretinin idaresini sana sunacaktır.”183 181 Abdillah b. Bâz,“Muhammed b. Abdilvehhâb”, 600; Cook, “Muhammed b. Abdülvehhâb”, 30/491- 492; el-Kûsî, Selefîlik, 89; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 18; Laoust, İslâmda Ayrılıkçı Görüşler, 438-439; el-Cüheni, Çağdaş İnançlar Düşünceler, 212; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 39. 182 Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 660. 183 Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 662. 47 dese de emir savaşmaktan ve yenilmekten korkmuş ve onun ayrılmasını istemiştir. Buradan ayrılan İbn Abdülvehhâb, Muhammed b. Suûd (ö.1179/1765) yönetiminde olan Dir‘iye’ ye gitmiştir.184 Burada daha sonra İbn Abdülvehhâb ve Muhammed b. Suûd arasında Dir‘iye antlaşması olarak anlatacağımız antlaşma gerçekleşmiştir. İbn Abdülvehhâb 92 yaşında ölünceye kadar Dir‘iye’de kalarak fikirlerini yaymıştır.185 2.2.1. Tevhid-Şirk 2.2.1.1. Tevhid Muhammed b. Abdülvehhâb görüşlerini Tevhid ilkesi üzerine inşa etmiştir. İbn Abdülvehhâb’ın yapmış olduğu seyahatlerde gördüğü bazı davranışlar ve uygulamalar onu tevhid ilkesi üzerine yoğunlaşmaya yönlendirmiştir. Onun şirk, bid‘at, dua, kabir ziyareti, şefaat gibi bütün düşünceleri tevhîd akidesinin bir tezahürü olarak karşımıza çıkmaktadır.186 Bu sebepten ötürü daha önce de bahsettiğimiz üzere kendilerini Muvahhidûn, Ehl-i Tevhid olarak isimlendirmişlerdir. Ehl-i sünnet ulemasının çoğunluğuna göre Tevhid, Allah’ın zâtı, sıfatları ve fiilleri bakımından tek olarak kabul edilmesi ve Allah’ın her konuda eşi, benzeri ve ortağının olmadığını kabul etmektir.187 İbn Abdülvehhâb’a göre tevhid; İslâm’ın bizatihi kendisidir. Cinlerin ve insanların yaratılışında ki hikmet, ibadetler, peygamberlerin gönderilişinde ki hikmetin hepsi tevhiddir. Mutlak tevhid, kemal sıfatlarıyla Allah’ın birliğini bilmek, kabul etmek ve beyan etmek, Allah’ın azamet (büyüklük) sıfatını beyan edip ona ibadet ederek Allah’ı tek kabul etmektir.188 Kur’an-ı Kerim’de ki “Ben cinleri ve insanları ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.”189, “Andolsun ki biz, “Allah’a kulluk edin ve Tâğut’tan sakının” diye (emretmeleri için) her ümmete bir peygamber 184-Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 663; Cook, “Muhammed b. Abdülvehhâb”, 30/491-492; Yörükan, “Vahhabîlik”, 56; el-Kûsî, Selefîlik, 89; el-Cüheni, Çağdaş İnançlar Düşünceler, 212; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 55; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 18; Laoust, İslâmda Ayrılıkçı Görüşler, 439; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 40. 185-Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 666; Cook, “Muhammed b. Abdülvehhâb”, 30/491-492; Yörükan, “Vahhabîlik”, 55; el-Kûsî, Selefîlik, 91; Laoust, İslâmda Ayrılıkçı Görüşler, 439; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 58. 186 Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 64; Ethem Ruhi Fığlalı, Çağımızda İtikadî İslam Mezhepleri (Ankara: Selçuk Yayınları, 1998), 100-101. 187-Fığlalı, Çağımızda İtikadî İslam Mezhepleri, 101. 188-Muhammed İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, çev. Ahmet İhsan Dündar (İstanbul: Guraba Yayınları, 2013), 29-31. 189 ez-Zâriyât 51/56. 48 gönderdik.”190, “Rabbin, sadece kendisine kulluk etmenizi, ana babanıza da iyi davranmanızı kesin bir şekilde emretti.”191, “Allah’a ibadet edin ve O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın.”192, “(O) göklerin, yerin ve ikisi arasındaki şeylerin Rabbidir. Şu halde O’na kulluk et; O’na kulluk etmek için sabırlı ve metânetli ol. O’nun bir adaşı (benzeri) olduğunu biliyor musun? (Asla benzeri yoktur).”193 ayetler de tevhidin delilleridir.194 İbn Abdülvehhâb Tevhidi; Rubûbiyet Tevhidi, Ulûhiyyet(ibadet) Tevhidi, İsim ve Sıfat Tevhidi olmak üzere üçe ayırmıştır.195 2.2.1.2.Rubûbiyet Tevhidi Allah’ın yaratıcılığında, mülkünde, kâinatı idaresinde, işleri çekip çevirmesinde teklik ve birliğinin kabul edilmesidir.196 Kişinin yaratıcılığında birliğini kabul etmesi Allah’tan başka yaratıcının olmadığını kabul etmesi demektir ki Kur’an-ı Kerim’de geçen “Bilesiniz ki, yaratmak da emretmek de O’na mahsustur.”197,“(Resûlüm!) De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulaklara ve gözlere kim mâlik (ve hâkim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor, diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? “Allah” diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?”198, “Allah’tan başka size gökten ve yerden rızık verecek bir yaratıcı var mı? O’ndan başka tanrı yoktur. Nasıl oluyor da (tevhidden küfre) çevriliyorsunuz!”199 ayetler de bunun delilidir.200Mülkünde birliğini kabul etmesi yaratılanların tek sahibinin yaratıcılarının yani Allah olduğunu kabul etmesidir. Nitekim Kur’an’da Allah “Göklerin ve yerin hükümranlığı Allah’ındır.”201,“Eğer biliyorsanız (söyleyin), her şeyin melekûtu (mülkiyeti ve yönetimi) kendisinin elinde 190 en-Nahl 16/36. 191 el-İsrâ 17/23. 192 en-Nisâ 4/36. 193 Meryem 19/65. 194-Muhammed b. Salih el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, çev. Ahmet İyibildiren (İstanbul: Guraba Yayınları,2018),1/16; İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 27; Muhammed İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, çev. Heyet (İstanbul: Nedâ Yayınları, 2019), 22. 195 el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 15; İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 33; İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 22. 196 el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 15; İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 33; İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 24. 197 el-A’râf 7/54. 198 Yûnus 10/31. 199 Fâtır 35/3. 200 el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid,16;İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 24. 201 Âl-i İmrân 3/189. 49 olan, kendisi her şeyi koruyup kollayan, fakat kendisi korunmayan (buna muhtaç olmayan) kimdir? diye sor”202 buyurarak mülkün sahibinin ve yönetiminin hepsine malik olduğunu belirtmiştir.203 İdaresinde kâinatı çekip çevirmesinde birliğini kabul etmesi demekse Allah’tan başka herhangi bir idareciyi reddetmek ve tek idarecinin Allah olduğunu kabul etmektir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de “(Resûlüm!) De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulaklara ve gözlere kim mâlik (ve hâkim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor, diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? “Allah” diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz? İşte O, sizin gerçek Rabbiniz olan Allah’tır. Artık haktan (ayrıldıktan) sonra sapıklıktan başka ne kalır? O halde nasıl (sapıklığa) döndürülüyorsunuz?”204 buyrulmakta tek idarecinin Allah olduğu açıkça belirtilmektedir ki, akılda aynı şekilde kâinatın yaratıcısının tek olduğuna delalet etmektedir.205 Muhammed b. Abdülvehhâb Rubûbiyet tevhidinî tek başına kabul etmekle kişinin imanın geçerli olmayacağını belirtir. Nitekim Hz. Peygamber’in zamanında ki Arap müşriklerde Rubûbiyet tevhidinî kabul ediyorlar, tek olan Allah’ın yaratıcı olduğuna, bütün işleri çekip çevirenin Allah olduğuna inanıyorlardı. Ancak bu durum onları Hz. Peygamber’in davet ettiği tevhid kapsamına dâhil etmiyordu. Çünkü ibadette Allah’ı bir kılmıyorlardı. Allah’tan başka varlıklara da ibadet şekilleri olan istiğase,206 tevessül, şefaat ve duada bulundukları için ibadet tevhidinî kabul etmemiş sayılmaktadırlar. Ona göre kişi ibadet tevhidinî kabul etmediği sürece Rubûbiyet tevhidini kabul etse de Müslüman değildir. İbn Abdülvehhâb, Hz. Peygamber’in müşriklerle savaşmasını da bu duruma delil olarak göstermektedir.207 2.2.1.3.Ulûhiyyet(ibadet) Tevhidi Ulûhiyyet tevhidi, sevgi, dua, recâ (ümit etmek), istiâne (yardım istemek), havf (korkmak), istiâze (sığınmak),nezr (adakta adamak), tâzim (saygı ve yüceltme), inâbe (yönelmek), ibadet ve Allah ve Resulüne itaat gibi fiiller de kulların Allah’ı 202 el-Mü’minûn 23/88. 203 el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid,16;İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 24. 204 Yûnus 10/ 31-32. 205 el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid,17;İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 24. 206 İstigase (Tevessül)bir aracı vasıtasıyla maddî veya mânevî derecesi yüksek birine yaklaşmayı arzu etmek; iyi amellerle Allah’a yaklaşmayı ummak. Detaylı bilgi için bak: Tevessül maddesi Yusuf Şevki Yavuz, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,41/6-8. 207 Muhammed b. Salih el-Useymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, (PDF: ts.), 11; İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ -İbn Teymiyye, 14/ 377-380. 50 birlemesidir. İlahlık ve ibadet edilmeye layık olanın sadece Allah olduğunu tasdik edip bütün ibadet çeşitlerini O’na yapmak ve bu konu da Allah’ı tek kabul etmektir. Kişinin Allah ile birlikte kendisine ibadet ettiği yahut Allah’a yakınlaştığı gibi yakınlaşmayı dileyeceği herhangi bir varlık edinmemesidir.208 İbn Abdülvehhâb Kur’an-ı Kerim’de geçen, “Rabbiniz şöyle buyurdu: Bana dua edin, kabul edeyim.”209, “Mescidler şüphesiz Allah’ındır. O halde, Allah ile birlikte kimseye yalvarmayın (ve kulluk etmeyin)”210, “De ki: Ey insanlar! Gerçekten ben sizin hepinize, göklerin ve yerin sahibi olan Allah’ın elçisiyim. Ondan başka tanrı yoktur, O diriltir ve öldürür. Öyle ise Allah’a ve ümmî Peygamber olan Resûlüne -ki o, Allah’a ve onun sözlerine inanır- iman edin ve O’na uyun ki doğru yolu bulasınız.”211, “Senden önce hiçbir resûl göndermedik ki ona: “Benden başka İlâh yoktur; şu halde bana kulluk edin” diye vahyetmiş olmayalım.”212, “Allah ile birlikte bir ilâh daha tanıma! Sonra kınanmış ve kendi başına terkedilmiş olarak kalırsın.”213, “Ey insanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk edinîz.”214, “Çünkü Allah, hakkın ta kendisidir; O’ndan başka taptıkları ise hiç şüphesiz bâtıldır.”215 ayetleri de bu duruma delil olarak göstermektedir.216 İbn Abdülvehhâb’a göre bu tevhidi yerine getirmeyen kişi Rubûbiyet ve isim ve sıfat tevhidinî kabul etse dahi müşrik ve kâfir olur. Hz. Peygamber’in kendileriyle savaştığı, kanlarını ve mallarını mübah kıldığı müşriklerin ihlal ettiği tevhid çeşidi Ulûhiyyet (ibadet) tevhididir. Peygamberler bu durumu düzeltmek için gönderilmiş, kitaplar yine bu durumu düzeltmek için indirilmiştir.217 Daha önce de bahsettiğimiz üzere İbn Abdülvehhâb’ın Zeyd b. el-Hattâb’ın türbesini bizatihi kendisinin yıkmasının sebebi bu tevhid anlayışına ters düşmesinden 208 Ebü’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm Harrânî İbn Teymiyye, el-İstikâme, thk. Muhammed Reşâd Sâlim (Medine: Câmiatu’l-İmâm Muhammed b Suûd, 1403), 2/31; İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 33; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 19; İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 26; el-Useymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, 5. 209 el-Mü’min 40/60. 210 el-Cin 72/18. 211 el-A’râf 7/158. 212 el-Enbiyâ 21/25. 213 el-İsrâ 17/22. 214 el-Bakara 2/21. 215 Lokmân 31/30. 216 İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 26-28; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 19-20. 217 İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 34; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 20; elUseymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, 6. 51 kaynaklanmaktadır. Tevessül, istiâze ve istiâne karşısında ki sert tavrının sebebi de ulûhiyyet tevhidine ters düşmesidir. Geçmişte ve günümüzde onun izinden gidenlerin de en çok üzerinde durdukları alan bu alandır. Vehhâbîlerin ileride anlatacağımız için detayına girmeden söylemekle yetineceğimiz Tâif, Mekke ve Medine’yi ele geçirdikleri zaman yaptıkları uygulamalar ulûhiyyet tevhidi düşüncelerinin bir tezahürü olarak karşımıza çıkmaktadır. 2.2.1.4.İsim ve Sıfat Tevhidi Allah’ın Kur’an-ı Kerim’de belirttiği ve Hz. Muhammed’in sünnetinde aktardığı ve açıkladığı azamet, cemâl ve celâline uygun sıfatlarla Allah’ı vasıflandırmak ve birlemek, hiçbir şekilde hiçbir varlığın bu vasıflarda Allah’a ortak olamayacağını kabul etmektir. Yani daha açık bir ifadeyle Allah’ı zatında ve sıfatlarında birlemek Allah’a eş, çocuk vb. isnâd ederek O’nun zatını kısımlara ayırmamak, en güzel isim ve sıfatları sadece Allah’a ait kılmaktır. Bu isim ve sıfatlar da benzerliği ve denkliği reddederek Allah’ın benzerinin olmadığını tasdik etmektir.218 İnsanlara vacip olan Allah Teâlâ’ya Kur’an ve sünnette zatını vasıflandırdığı sıfatlar ve isimlerle iman etmek ve bu konu da tahrif,219 ta’tîl,220 tekyîf,221 temsile,222 kalkışmamaktır.223 İbn Abdülvehhâb bu tevhid düşüncesini şu ayetlerle delillendirmiştir: “De ki: O, Allah birdir. Allah sameddir. O, doğurmamış ve doğmamıştır. Onun hiçbir dengi yoktur.”,224 “En güzel isimler (el-esmâü’l-hüsnâ) Allah’ındır. O halde O’na o güzel isimlerle dua edin. Onun isimleri hakkında eğri yola gidenleri bırakın. Onlarloğlu - Çelebi, Kelâm Terimleri Sözlüğü, 312; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 23. 223 İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 33; el-Useymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, 6; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 23; İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 37. 224 el-İhlâs 112/1-4. 52 yapmakta olduklarının cezasına çarptırılacaklardır.”,225 “…O’nun benzeri gibi hiçbir şey yoktur. O, her şeyi hakkiyle işiten, her şeyi hakkiyle görendir.”226 Kişi kendinî Allah’ın isimleri ve sıfatları hakkında “niçin” ve “nasıl” sorusunu sormaktan ve bu sıfat ve isimlerin keyfiyeti hakkında düşünmekten alıkoymalıdır. Zira bunu yapan kişi bir bid‘atçi olarak kabul edilmektedir.227 Muhammed İbn Abdülvehhâb tevhid konusuna çok büyük önem vermiş ve tevhidi Allah’ın kulları üzerinde ki hakkı, dinîn en büyük emri, tüm asılların aslı ve amellerin esası olarak özetlemiştir. Hülasa-i kelam İbn Abdülvehhâb tevhidi üç başlık altında incelemiş, bunlardan birini inkâr eden ya da bunlardan birinde yanlış yapan kişileri müşrik veya kâfir olarak vasıflandırmıştır. Esma ve sıfat tevhidi hususundaysa te’vil, temsil ve teşbih yapanları bid‘atçi olarak görmüş ve bunlarla mücadelesinden hiç vazgeçmemiştir. 2.2.2. Şirk Muhammed b. Abdülvehhâb şirki büyük şirk, küçük şirk veya gizli şirk olmak üzere iki başlık altında açıklamıştır. 2.2.2.1.Büyük Şirk Bir kimsenin Allah’a ortak/eş edinmesi ve Allah için yapılması gereken herhangi bir ibadet çeşidinî başkasına yapmaktır. Allah’a dua eder gibi başkasına dua etmesi, başkasından korkması, başkasından ümit etmesi, başkasını Allah gibi sevmesi veya ibadetin herhangi bir şeklini başkasına yöneltmesi, Allah’tan başkası adına adakta bulunması ve kurban kesmesi, ölülerden veya salihlerden yardım istemek, Allah’tan başkasına tevekkülde bulunmak gibi durumlar büyük şirkin örneklerindendir. Böyle bir şirk sahibi kimse dinden çıkar ve o hal üzere ölürse ebedi cehennemliktir.228 İbn Abdülvehhâb yukarıda belirttiği durumlara Kur’an-ı Kerim’den deliller getirmiştir.229 225 el-A’râf 7/180. 226 eş-Şûrâ 42/11. 227 el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 26. 228-Ebü’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî İbn Teymiyye, el-Cevâbu’s-Sahîh limen Bedele Dîne’l-Mesîh - İbn Teymiyye, thk. Alî b. Hasen vd. (Suudi Arabistan: Dâru’l-Âsıme, 1419/1999), 1/91-97; İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 51; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 139; İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 46; Muhammed İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, çev. Çetin Ahmet, 1422, 18; Muhammed b. Salih elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, çev. Mehmed Ün (İstanbul: Guraba Yayınları, ts.), 22. 229 el-Bakara 2/165-167; el-Hac 22/11-13; el-Mâide 5/172; el-Mü’min 40/60; en-Nahl 16/116; en-Nisâ 4/48; el-Ankebût29/65-66; et-Tevbe 9/31;er-Ra’d 13/14 53 2.2.2.2.Küçük Şirk Küçük şirk bir diğer adıyla gizli şirk, ibadet edilecek makamda olmayan yaratılmışlar konusunda aşırı gitmek, Allah’tan başkası adına yemin etmek, ibadetlerinde riya(gösteriş) yapmak gibi durumlar bu şirk türündendir. Kişi tevbe ederek bu şirkten kurtulabilir. Bu tür şirk kişiyi dinden çıkarmamakla beraber bu hal üzere ölürse durumu Allah’a kalmıştır. Allah dilerse affeder dilerse cezalandırır.230 2.2.3. Dua “Mescidler şüphesiz Allah’ındır. O halde, Allah ile birlikte kimseye yalvarmayın (ve kulluk etmeyin),”231 “Gemiye bindikleri zaman, dinî yalnız O’na has kılarak (ihlâsla) Allah’a yalvarırlar. Fakat onları sâlimen karaya çıkarınca, bir bakarsın ki, (Allah’a) ortak koşmaktadırlar.”,232 “El açıp yalvarmaya lâyık olan ancak O’dur. O’nun dışında el açıp dua ettikleri onların isteklerini hiçbir şeyle karşılamazlar.”233 İbn Abdülvehhâb’a göre dua da ibadetler nev’indendir ve ibadet sadece Allah’a yapılır. Bu sebeple bir kimse Allah’tan başkasına (ölmüş ya da hayatta olan biri olsun fark etmez) dua eder veya duasının bir kısmını ona ayırırsa müşrik ve kâfir olur.234 2.2.4. Korku “Şu halde, eğer iman etmiş kimseler iseniz onlardan korkmayın, benden korkun.”235 Allah kullarından yalnızca kendisinden korkmasını istemiştir. Bir kimsenin herhangi bir kimseden korkup, bu duyduğu korku ile o korktuğu kimseye ibadet etmesi veya bir yatırdan yahut kendisinden uzak ve kendisine etkisi olmayan bir veliden korkması bu türdendir ve bu durumlar kişiyi şirke sürükler.236 230 İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 52; İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 48; elUseymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, 60; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 134-135. 231 el-Cin 72/18. 232 el-Ankebût 29/65. 233 er-Ra’d 13/14. 234 Ebü’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm Harrânî İbn Teymiyye, el-Fetâva’l-Kubrâ li’bni Teymiyye-İbn Teymiyye (b.y.: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1408/1987), 2/421- 423; İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 40; İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 1/312; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 18-19; el-Useymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, 12. 235 Âl-i İmrân 3/175. 236 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ- İbn Teymiyye, 11/663;İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 19; elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 30. 54 2.2.5. Recâ (Ümit etmek) “De ki: Ben, yalnızca sizin gibi bir beşerim. (Şu var ki) bana, İlâh’ınızın, sadece bir İlâh olduğu vahyolunuyor. Artık her kim Rabbine kavuşmayı umuyorsa, iyi iş yapsın ve Rabbine ibadette hiçbir şeyi ortak koşmasın.”237 Recâ(ümit etmek) yalnızca Allah’a karşı duyulur. Allah’tan başkasına karşı yapılan recâ kişiyi şirke sürükler.238 2.2.6. Tevekkül “Eğer müminler iseniz ancak Allah’a güvenin.”,239 “Kim Allah’a güvenirse O, ona yeter…”240Allah’tan başkasına tevekkül edilmez. Allah’tan başkasına bu kimse hayatta olan bir veli veya ölmüş bir peygamber olsun fark etmemekte kişiyi şirke sürüklemektedir.241 2.2.7. Rağbet (Sevap Umarak Yönelme), Rahbet (Azabından Korkmak), Huşu (İtaat Ederek Korkmak) “…Onlar (bütün bu peygamberler), hayır işlerinde koşuşurlar, umarak ve korkarak bize yalvarırlardı.”242, “Sakın onlardan korkmayın! Yalnız benden korkun.”243 İbn Abdülvehhâb’a göre Allah’tan başkasından korkmakta şirk kabilindendir.244 2.2.8. İnâbe (Yönelmek) “Size azap gelip çatmadan önce Rabbinize dönün, O’na teslim olun, sonra size yardım edilmez.”245 İnâbe, Allah’a yönelmek, şer‘î hükümlerinde Allah’a teslim olmak demektir. Allah’tan başkasına teslim olan veya yönelen kimse şirke düşmektedir.246 237 el-Kehf 18/110. 238 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ- İbn Teymiyye, 1/94; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 20; elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 30. 239 el-Mâide 5/23. 240 et-Talâk 65/3. 241 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 11/664; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 20; elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 31. 242 el-Enbiyâ 21/90. 243 el-Bakara 2/150. 244 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 11/669; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 21; elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 31-32. 245 ez-Zümer 39/54. 246 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 11/669; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 21; elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 32. 55 2.2.9. İstiâne (Yardım İstemek) “(Rabbimiz!) Ancak sana kulluk ederiz ve yalnız senden medet umarız.”247 Allah’tan başkasından bir yardım istemek kişiyi dinden çıkarır ve şirke sürükler. İstiâne ayette de geçtiği üzere yalnızca Allah’a hastır.248 2.2.10. İstiâze (Sığınmak) “…insanların Rabbine, insanların Melikine (mutlak sahip ve hâkimine) insanların İlâhına sığınırım!”249, “Sabahın Rabbine sığınırım!”250 İstiâze yalnızca Allah’a mahsustur. Allah dışında herhangi bir varlıkla ölülerle ya da sığınma talebini karşılama gücüne sahip ancak hazır olmayan canlılar ile yapılan istiâze şirk kabilindendir.251 2.2.11. İstiğase (İmdat Dilemek) “Hatırlayın ki, siz Rabbinizden yardım istiyordunuz. O da, ben peş peşe gelen bin melek ile size yardım edeceğim, diyerek duanızı kabul buyurdu.”252 Ölülerden ya da hazır olmayıp buna güç yetirebilen canlı kimselerden imdat istemek şirktir. Çünkü İstiğase yalnızca Allah’a hastır.253 2.2.12. Kurban “De ki: Şüphesiz benim namazım, kurbanım, hayatım ve ölümüm hepsi âlemlerin Rabbi Allah içindir. O’nun ortağı yoktur. Bana sadece bu emrolundu ve ben müslümanların ilkiyim.”254 Allah’tan başkası adına kesim yapılması, adına kesim yapılanın ta’zim edilmesi, Allah’tan başkasına yakınlaşmak maksadı kurban kesilmesi kişiyi İslâm’dan çıkarır ve bu tür uygulamalar şirktir.255 247 el-Fâtiha 1/5. 248 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 1/88-89;İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 21; elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 33. 249 en-Nâs 114/1-3. 250 el-Felak 113/1. 251 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 1/366; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 22; elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 34. 252 el-Enfâl 8/9. 253 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 1/330, 11/664;İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 22; el-Useymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 35. 254 el-En’âm 6/162-163. 255 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 17/484-485;İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 23; el-Useymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 35. 56 2.2.13. Adak “O kullar, şiddeti her yere yayılmış olan bir günden korkarak verdikleri sözü yerine getirirler.”256 Ayette geçen sözden maksat adaktır. Adakta ibadet nev’indendir, deliliyse bu ayettir. Bu sebeple Allah’tan başkasına adanan her türlü adak kişiyi dinden çıkarır ve şirke sürükler.257 2.2.14. Bid‘at Arapçada “icat etmek, örneği olmaksızın yapıp ortaya koymak, inşa etmek” anlamında kullanılan bid‘at, “daha önce benzeri bulunmayıp sonradan ortaya çıkan (muhdes) şey” manasına gelmektedir.258 Terim anlamıysa “Hz.Peygamber’in vefatından sonra ortaya çıkan, din ile alakalı olan her türlü ilave ve eksiltme özelliği taşıyan, Kur’an ve sünnette hükmü olmayan, herhangi bir dinî delile dayanmayan, sahâbelerin ve tâbiînin görüşlerine aykırı olan her türlü fikir, anlayış ve davranıştır.”259 Bid‘at dar ve geniş kapsamlı olmak üzere iki şekilde tarif edilmiştir. Dar kapsamlı bid‘at, Peygamber’den sonra ortaya çıkan ve dinle ilgili olup ilâve veya eksiltme özelliği taşıyan her şey olarak ifade edilmiştir. Bu düşünceyi kabul edenlere göre din ile ilgisi bulunmayan ve dinî mahiyeti olmayan şeyler bid‘at sınıfında dâhil edilmemektedir. Bu doğrultuda bakıldığı zaman örf ve adet türünden olan davranışlar bid‘at kavramına dâhil edilmemiştir. Bid‘atın geniş kapsamlı kabul edenlerin tarifi ise Peygamber’in vefatından sonra ortaya çıkan her şeydir. Bu tarife göre dinî doğrultuda ki amel ve davranışlar dışında günlük hayatla alakalı olarak sonradan ortaya çıkan adet, örf, uygulamalar ve fikirler de bid‘atın kapsamı dâhilindedir. Malik b. Enes, Tartûşî (ö. 520/1126 ), Şâtıbî (ö. 790/1388), İbn Teymiyye ve İbn Receb (ö.795/1393) bu anlamı benimsemişlerdir.260 İbn Abdülvehhâb bid‘atların iyice yaygınlaştığı iddia edilen bir dönemde ortaya çıkmıştır. Suûd ailesini de arkasına alan İbn Abdülvehhâb bid‘atlarla mücadelesini teoriden pratiğe dönüştürmüştür. 256 el-İnsân 76/7. 257 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 17/484-485; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 23; el-Useymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 36. 258 İbn Manzûr, Lisân’l-Arab, “bd’a”, 8/6; Mustafa vd. , El-Mu‘Cemü’l-Vasît, ts. , “bd’a”, 64; Rahmi Yaran, “Bid‘at”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 6/129- 131. 259 Mehmet Zeki Pakalın, Bid‘at (İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1993), “Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü” 1/231; Yaran, “Bid‘at” 6/129-131. 260 Yaran, “Bid‘at”, 6/129-131. 57 İbn Abdülvehhâb bid‘at konusundaki görüşlerini İbn Teymiyye’den almakla beraber bu konuda ondan daha katı davranmış sergilemiş ve daha aşırı gitmiştir. İbn Abdülvehhâb, “bid‘atı hasen” diye bir ayrımı kabul etmez. Buna delil olarak da Hz. Peygamber’in “Her bid‘at dalalettir. Her dalalet ateştedir”261 hadisini aktararak, onun burada herhangi bir bid‘atı istisna tutmadığını belirtir.262 İbn Abdülvehhâb’ın mücadele ettiği bid‘atlar sonradan ortaya çıkan dinî dayanağı olmayan türbeler ve mezarlarla, ibadet yerleriyle, tasavvuf ve tarikatlardaki aşırı uygulamalarla alakalıdır. İbn Abdülvehhâb ve onun izinden gidenlere göre farz namazların ferdi olarak eda etmek bid‘attır, dolayısıyla cemaatle namaz şarttır. Bu uygulama günümüz de her ne kadar bizatihi uygulanmasa da Vehhâbîliğin kurulduğu ilk dönemlerde, namaza bir vakit dahi olsa gelmeyene ilk seferinde imam tarafından nasihat edilir. İkinci seferinde bulunduğu mıntıkanın hâkimi tarafından uyarı yapılır. Üçüncü defasında yine kişi yine gelmezse meşru bir mazeret belirtirse kurtulur. İmam her namazdan sonra camiye gelmesi gerekenlerin yazılı olduğu bir listeden isimlerini okuyarak yoklama alır ve namazdan çıktıktan sonra ilk işi camiye gelmeyen kişi veya kişileri bulmak ve bu kişilerin neden gelmediğini öğrenmektir.263 Camilerin süslenmesi, kubbe ve minare yapılması bid‘at olarak kabul etmekte ve camilerin sade olması gerektiğini savunmaktadırlar.264 Muhammed b. Abdülvehhâb ve taraftarlarının belki de üzerinde en çok durduğu konu türbeler, kabristanlar ve buralar ziyaret edilirken yapılan aşırı ve yanlış uygulamalardır. Daha önce de bahsettiğimiz üzere onun, Zeyd b. Hattâb’ın türbesini yıktırması ve daha sonrasında onun takipçileri tarafından ele geçirdikleri her beldede türbeleri yıkmaları 265 sebebiyle muhalifleri tarafından “Mâbed Yıkıcılar” olarak da adlandırılmışlardır.266 İbn Abdülvehhâb türbe yapılmasının ve burada yapılan aşırı uygulamaları câiz görmemiş ve kabir ziyareti maksadıyla Hz. Peygamber’in kabri dahi olsa yola çıkmayı yasaklamıştır. “Şu üç mescitten başkası için yolculuğa 261 Müslim,“Cum’a”, 43. 262 Türkel, Vehhabilik ve Arka PIanı (Başlangıçtan II. Suûd Devleti’ne Kadar), 54. 263 M. Muhammed Futeyyih el-Medenî, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik (İstanbul: Bâb-ı Âlî - Hüsn-i Tabîat Matbaası, 1343), 40; Yörükan, “Vahhabîlik”, 60; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 83-84; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 44. 264 İbn Abdülvehhâb, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 454-455; el-Kûsî, Selefîlik, 415; Salih b. Fevzan el-Fevzan, “Bid’atın Tanımı Hükümleri ve Çeşitleri”, (PDF:2009), 43. 265 Vehhâbilerin ele geçirdikleri beldelerde türbeler ve mezarlara yaptıkları uygulamalar için bk. Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 28-33,41-59; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 43; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 80; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 110-116. 266 Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 222. 58 çıkılmaz: Mescid-i Haram, benim şu mescidim ve Mescid-i Aksa.”267, Allah Yahudilere ve Hıristiyanlara lanet etsin. Peygamberlerinin kabirlerini mescide çevirdiler.”268, “Sizden öncekiler peygamberlerinin kabirlerini mescid edinîrlerdi. Dikkat edin. Kabirleri mescid edinmeyin. Bunu size yasaklıyorum.”269 hadislerini ise delil olarak kullanmıştır. Muhammed b. Abdülvehhâb Türbe veya mescidin sadece kabrin üzerine inşa edilmesi değil, kabrin yanına da inşa edilse o kabrin üzerine inşa edilmişten farksız olacağını belirtmiştir. Mescid inşa edilmese dahi kabrin yanında eda edilen namazı da aynı sınıfta değerlendirmiştir. Peygamber daha kendi kabri dahi ortada yokken böyle bir şey yapmayı yasaklamıştır.270 İbn Abdülvehhâb ve takipçileri “Evlerinizi kabirler haline getirmeyin. Kabrimi bayram yeri haline çevirmeyiniz. Bana salâtü selâm getiriniz. Zira nerede olursanız olun sizin salâtü selâmınız bana ulaşır.”271 hadisinden yola çıkarak bir ecir, sevap umarak Peygamber’in kabri dahi olsa kabir ziyareti için yola çıkmanın yasak olduğunu şiddetle savunmuşlardır.272 Puta tapma mantığı kabir ziyaretlerinden dolayı ortaya çıkmıştır. Hıristiyan ve Yahudiler böyle yaptıkları için sapkın duruma düşmüşlerdir. Bu türden uygulamaların her türlüsü şirke götüreceğinden dolayı bid‘attır.273 Kabirlerin boyunu yükseltmek, üzerine herhangi bir yapı inşa etmek, ışıklandırmak, kireçle sıvamak, yazı yazmak, kandiller koymak, kabre kireç taşı, pişirilmiş tuğla veya taşlar ilave etmek ve orada Kur’an okumak sonradan ortaya çıkmış işlerdir yasaktır 274 ve bid‘attır. Kişinin kabrin yanında sadece dua etmesinde sakınca yoktur. Dua ise ibadet türünden olduğu için kabre dönük edilmemelidir. Kabirde dua edecek kimse kıbleye dönerek yapmalıdır. Kabirlere el sürmek, onları öpmek de bid‘at kabilindendir.275 Muhammed b. Abdülvehhâb’ın bid‘at olarak nitelediği tevhid ilkesine aykırı olduğunu düşündüğü için şiddetle karşısında durduğu tasavvuf ve tarikatlar alanında yapılan bazı yanlış uygulamalardır. Hatta İbn Abdülvehhâb’a göre tarikat insanların 267 Müslim, “Hac”,511. 268 Buhârî, “Salât”54; Müslim, “Mesacid”, 21. 269 Müslim, “Mesacid”, 23. 270 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 17/461-464; İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 128; İbn Abdülvehhâb, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 1/468-482. 271 Süleymân b. el-Eşas es-Sicistânî Ebû Dâvûd, Sünenü Ebî Dâvûd (Delhi: el-Matbaatu’l-Ensâriyye, 1323), “Menâsik” (97). 272 el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 1/483-484. 273 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 27/120-122; İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 133-134. 274 Hadis metinleri için bk. Müslim, “Mesâcid”, (16,17). 275 Türkel, Vehhabilik ve Arka PIanı (Başlangıçtan II. Suûd Devleti’ne Kadar), 57. 59 sapmalarına sebep olan bir bid‘attır. İnsanların bir şeyhe bağlanmadan doğruya, hakikate ulaşamayacağı iddiası küfürdür. Tevhid-şirk konusunda işlediğimiz üzere tasavvuf ve tarikatlarda yaygın olan Allah’tan başkasından yardım istemek veya ondan başkasına dua etmek, Peygamber, melek, veli gibi başka bir varlığa dua eden, Allah dışında kimsenin gücünün yetmeyeceği bir konu da Allah dışında birisine istiğasede bulunmak gibi uygulamalar kişiyi küfre ve şirke sürükleyen bir bid‘attır.276 İbn Abdülvehhâb bu görüşleri çerçevesinde insanları uyarmış hatta yeri geldiğinde güç kullanmaktan çekinmemiştir. Bu görüşler Vehhâbîliğin tevhid-şirk görüşlerinden sonra en önemli temel yapı taşlarından bir tanesidir. Bu minvalde Vehhâbîlerin bid‘at çatısı altında neler yaptığını daha detaylı şekilde inceleyeceğimiz için bu başlık altında bu görüşleri ve uygulamaları zikretmekle yetineceğiz. 2.2.15. Şefaat ve Tevessül İbn Abdülvehhâb’ın şefaat konusunda ki görüşleri de İbn Teymiyye ile paralellik göstermektedir.277 Bu bağlamda şefaat Allah’ın izniyle söz ve amel bakımından, Allah’ın razı olduğu tevhid ehli için geçerlidir. İbn Abdülvehhâb’a göre şefaat Allah Teâlâ’ya aittir. İbn Abdülvehhâb şefaati iki esas üzerinde temellendirmiştir. Bunlardan ilki şefaat edecek olan kişi için Allah’ın izninin olması, ikincisiyse hem şefaat edecek olandan hemde kendisine şefaat edilecek kişiden Allah’ın razı olmasıdır.278Allah bu hususta tevhid ehline lütuf ve ihsanıyla muamelede bulunmakta ve şefaat için izin verdiği kullarının duaları vasıtasıyla şefaat olunacak kullarına mağfirette bulunmaktadır.279 Kur’an-ı Kerim’de geçen; “Rablerinin huzurunda toplanacaklarından korkanları onunla (Kur’an ile) uyar. Onlar için Rablerinden başka ne bir dost, ne de bir aracı vardır; belki sakınırlar.”280 “De ki: Bütün şefaat Allah’ındır.”281,“İzni olmadan O’nun katında kim şefaat edebilir?”282,“Göklerde nice melek var ki onların şefaatleri, dilediği ve hoşnut olduğu kimse için Allah’ın izin vermesi dışında, bir işe yaramaz.”283,“Allah’ın huzurunda, kendisinin izin verdiği 276 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 1/330, 11/664;İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 98; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 1/328. 277 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ -İbn Teymiyye, 1/116-120. 278 İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid,114;el-Useymin,“Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’şŞubuhât Şerhi”, 37. 279 İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 113. 280 el-En’âm 6/51. 281 ez-Zümer 39/44. 282 el-Bakara 2/255. 283 en-Necm 53/26. 60 kimselerden başkasının şefaati fayda vermez.” 284,“Allah rızasına ulaşmış olanlardan başkasına şefaat etmezler.”285 ayetleri ise bu hususa delil göstermektedir. Muhammed b. Abdülvehhâb ve takipçileri şefaati kabul etmekle beraber Allah’ın izni olmadan şefaatin gerçekleşmesinin mümkün olmadığını savunmaktadır. Hz. Peygamber’e şefaat verilmiş, ben de ondan istiyorum diyen birisi şirke düşmüş olur ve ona şu şekilde cevap verilmesi gerekir: “Allah şefaati Hz. Peygamber’e vermiş, bununla birlikte sana böyle bir istekte bulunmayı yasaklamıştır. Nitekim şefaat Hz. Peygamber’den başkasına da verilmiştir. Meleklerin, evliyanın, küçük yaşta ölen çocukların şefaat edecekleri sahih rivayetlerde geçmektedir. Eğer kişi: Allah onlara şefaati vermiştir, ben de onlardan istiyorum derse Allah’ın kitabında sözünü ettiği salihlere ibadete dönmüş olmaktadır.”286 Tam bu noktada mevzu şefaat konusundan uzaklaşarak tevessül konusuna dâhil olmaktadır. Tevessül, bir Müslümanın işlediği sâlih amelleri, Hz. Peygamber’i yahut velîleri vesile yaparak Allah’a yakın olmaya çalışması anlamında kullanılmaktadır. İstiâne, istigase ve istimdâd kelimeleride aynı anlamda kullanılmaktadır.287 İbn Abdülvehhâb tevessülü topyekûn reddetmemiş câiz olan ve olmayan şeklinde detaylandırmıştır. Câiz olmayanlar peygamberin, velinin ve ya inandığı salih bir zatın kabrine gelip, sadece Allah’ın gücünün yeteceği bir şeyi onlardan istemesi, kabrin yanında namaz kılması, kandil yakması, üzerine yapı yani türbe tarzı yapılar inşa etmesi, kabrin yanında namaz kılması vb. şeylerdir ki tevessülün bu türü şirktir. Kabirde yatan ölülere yalvarıp onlara tevessülde bulunmak onlardan dünyevi ve uhrevi ihtiyaçlarının karşılanmasını istemek gibi tevessül türüyse kişiyi büyük şirke sürükler.288 En salih insanın bile Allah’tan başkasına-Allah’ı rızasını kazanmak içinyalvarması o salih zatı zalim biri haline dönüştürür.289 Câiz olan kısım ise, peygamber, veli veya salih bir şeyhten kendisi için dua talep etmesidir. Nitekim sahabeler Hz.Peygamber hayatta iken O’ndan kendileri için dua etmesini istiyorlardı. Ancak bu tür bir tevessül Hz. Peygamber vefat ettikten sonra hiç olmamış, sahabeler O’nun kabrinin yanında ondan bir şey istememişlerdir. Kaldı ki selef Hz. 284 Sebe’ 34/23. 285 el-Enbiyâ 21/28. 286 el-Useymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, 37. 287 Yavuz, “Tevessül”, 41/6-8. 288 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 27/76-77; İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 98,134; el-Useymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, 52. 289 İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 96; İbn Abdülvehhâb, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 1/329. 61 Peygamber’in kabrinin yanında bile Allah’a dua etmeyi doğru bulmamış karşı çıkmıştır.290 Vehhâbîlerin tarikatlar ve tasavvuf hakkında ki bu sert görüşlerinin temelinde İbn Abdülvehhâb’ın tevessül hususunda ki düşünceleri yer almaktadır. Onların düşünce yapısına göre tasavvuf ve tarikat insanı şirke götüren bid‘attan başka bir şey değildir. Tarikat ehlinin, şeyhin müridi sapıklıktan ve hatadan koruduğu, insanın yükselmesinin ve nefsin temizlenmesinin tarikatla mümkün olduğu, ashabın Hz. Peygamber’e biat ettiği gibi, mutlaka bir mürşide bir şeyhe bağlanmanın zorunlu olduğu, tarikat şeyhlerinin mezarlarında yaşadıkları ve tasarruf sahibi oldukları ve böylece dünyayı yönettikleri, onlara tevessül etme şartı, rabıta gibi iddialar dayanaksız, küfre ve şirke sürükleyen iddialardır.291 Muhammed b. Abdülvehhâb’ın Şefaat ve tevessül hakkında ki düşüncelerini özetleyecek olursak şefaat, Allah’ın rızasına ulaşmış kimselere, yalnızca Allah’ın izin verdiği kimseler aracılığıyla meydana gelebilir. Bunun dışında Allah’ın izni olmadan herhangi bir kimsenin peygamber dahi olsa şefaat etme yetkisinin olmadığı gibi Allah’ın rızasına ulaşmayan kimseye de şefaat edilememektedir. Tevessül ise sadece hayatta olan kimseler için mümkün ve câiz dir. Bunun dışında az önce yukarıda zikrettiğimiz kabirler ve ölüler hususunda aşırıya gidilerek yapılan tevessül câiz olmadığı gibi kişiyi şirke götürür. 2.2.16. Emr-i bi’l-Mar‘ûf ve Nehy-i ani’l-Münker “İyiliği emretmek kötülüğü yasaklamak” anlamında kullanılan “emr-i bi’l-mar‘ûf ve nehy-i ani’l-münker” tüm İslâm âleminin kabul ettiği İslâm’ın en önemli ilkelerinden birisidir. Muhammed b. Abdülvehhâb ve takipçilerinin pratiklerini oluşturan en büyük düsturdur. Ona göre emr-i bi’l-mar‘ûf ve nehy-i ani’l-münker farzdır.292 Kur’an’da geçen “Sizden, hayra çağıran, iyiliği emredip kötülüğü meneden bir topluluk bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir”293, “Siz, insanların iyiliği için ortaya çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; iyiliği emreder, kötülükten meneder ve 290 el-Useymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, 52. 291 Esther Peskes, “18. Asırda Tasavvuf ve Vehhâbilik”, çev. Mehmet Çelenk, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/2 (2003), 428. 292 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ -İbn Teymiyye, 15/165; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 36; el-Useymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 74; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 23; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 87. 293 Âl-i İmrân 3/104. 62 Allah’a inanırsınız.”294 “Mümin erkeklerle mümin kadınlar da birbirlerinin velileridir. Onlar iyiliği emreder, kötülükten alıkoyarlar”295 ayetleri de bunun delilidir. Ona göre ayetlerle farz kılınan emredilmesi gereken en önemli ve büyük iyilik tevhiddir. Bu sebeple her Müslüman tevhidi emretmeli, tevhide zarar verecek her şeyden de kaçınmalıdır. Kaçınılması gereken kötülük ise tevhid ilkesinin zıddı olan şirktir.296 İnsanlar iyiliğe davet edilirken de şu hususlara dikkat edilmelidir; davetçi daveti tedricen yapmalı, davet ihlas üzere olmalı, davete İslâm’ın en önemli konularını anlatarak başlamalıdır. Davetçi basiretli olmalı yani karşısındakinin durumunu iyi tespit etmeli, iyilik ve kötülük hakkında iyi bir bilgiye sahip olmalı, emr-i bi’l-mar‘ûf ve nehy-i ani’l-münker yaparken başına gelebilecek sıkıntılara katlanabilmeli ve mazlumun bedduasından sakınmalıdır.297 Abdülazîz b. Bâz’ın ifadesiyle “İbn Abdülvehhâb’ın davetinin özü emr-i bi’l-mar‘ûf ve nehy-i ani’l-münkerdir.”298O, bu ilkeyi en çok bid‘atlarla mücadele alanında kullanmıştır. Ve bu ilkenin pratikte gereği olan cihada başvurmaktan çekinmemiştir. Onun izinden gidenler de bu ilkeyi kendilerine rehber edinmişler ve bu hususta çok net ve sert tavırlar ortaya koymuşlardır. Vehhâbîliğin yayılma aşamasında ele geçirdikleri beldelerde yaptıkları icraatlar bu durumun örneklerindendir. 2.3. Vehhâbîlik Hareketinin Mezhepleşme Süreci 2.3.1. Dir‘iye İttifakı ve Birinci Suûd Devleti Uyeyne’den ayrılan İbn Abdülvehhâb Dir‘iye’ye gelmiş ve Suûd ailesinin koruması altına girmiştir. İbn Abdülvehhâb’ın burayı seçmesinin sebebi muhtemelen kendisinin Uyeyne’den çıkarılmasını isteyen Benî Halid ile Suûd aileleri arasında ki ihtilaf olmuştur. Kaynaklarda yer alan bilgilere göre Muhammed b. Suveylim’in evinde kalan İbn Abdülvehhâb’ın haberini Muhammed b. Suûd’a hanımı ulaştırmış ve İbn Abdülvehhâb ile görüşmesi için hanımı ikna etmiştir.299Şayet bu bilgi dikkate alınırsa Vehhâbîliğin siyasî bir hareket kazanmasının ve yayılmasının arka planında bir kadının büyük bir rol aldığını söylemek yanlış olmayacaktır. Bunun üzerine İbn 294 Âl-i İmrân 3/110. 295 et-Tevbe 9/71. 296 İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 292; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 36; elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 74. 297 İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 55-57; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 147- 151. 298 Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 668. 299 Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 663. 63 Abdülvehhâb ile Muhammed b. Suûd görüşmüş ve ittifak için ona; “Yardım etmeleri halinde başarılı olduğu zaman İbn Abdülvehhâb’ın kendilerini terk etmemesi ve hasat zamanı kendisine bağlı olan kabilelerden alacağı haracın toplanmasına karışmaması şartlarını sunmuş” ve İbn Abdülvehhâb: “Sizinle sadece bu hususta bey‘atlaşmıyorum. Sizinle kana karşı kan alınması, yıkmaya karşı yıkım yapılması ve bölgenizden katiyyen ayrılmayacağım hususunda bey‘atlaşıyorum.” şeklinde cevap vermiştir. Böylelikle İbn Abdülvehhâb’ın hareketi yani ileride Vehhâbîlik olarak isimlendirilecek olan hareket siyasî bir boyut kazanmış ve Muhammed b. Suûd’un vermiş olduğu destekle bölgede yayılması hız kazanmış ve Dir‘iye Antlaşması (1744) olarak tarih sayfalarında ki yerini almıştır. Aynı zamanda da I. Suûd Devleti olarak isimlendirilen Suûd devletinin kuruluş aşaması da böylelikle başlamıştır. Yapılan ittifak neticesinde dinî işlerin sorumluluğunu İbn Abdülvehhâb almış, siyasî ve idari işlerin sorumluluğunu ise Emir Suûd almıştır.300 Bu süreçten sonra İbn Abdülvehhâb şirk ve bid‘at içerisinde olduğunu düşündüğü Dir‘iye halkını bu durumdan kurtarıp tevhide davet için vaazlar ve dersler vermeye başlamıştır. Onun namı yayıldıkça az bir nüfusa sahip olan Dir‘iye kalabalıklaşmaya başlamış ve İbn Abdülvehhâb Emir Suûd’dan bir mescid inşa etmesini istemiş bunun sonucunda Dir‘iye Mescidi inşa edilmiştir. Artık mescidde fıkıh ve akaid gibi dersler okutmya başlamış ve derslere kadın ve çocukların katılmasını da istemiştir. Halkın beş vakit namaz için camiye gelmesi konusuna büyük önem vermiştir. İbn Abdülvehhâb Dir‘iye’ye yerleştikten sonra hem oranın halkından hem de sonradan oraya gelenlerden olmak üzere kısa sürede kendisine taraftar toplamayı başarmıştır.301 Kısa sürede toplanan bu taraftarlar ve Emir Suûd’un da destekleriyle bundan sonra cihatlar başlamış ve İbn Abdülvehhâb’ın görüşleri başta Necid olmak üzere Hicaz bölgesine yayılmıştır. 2.3.2. Riyad ve Ahsâ’nın Kontrolü Bu minvalde yapılan ilk teşebbüs Dir‘iye’ye yakın bir kasaba olan günümüzde ise Suûdi Arabistan devletinin başkenti olan Riyad’dır. Riyad Emir’i İbn Devvas’ta İbn Abdülvehhâb’ın davetini alanlardan olmasına rağmen daveti kabul etmeyip onlara muhalif olanlar arasında yer almaktadır. Riyad 1746-1773 yılları arasında otuz beş 300 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 23-24; Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 663. 301 Türkel, Vehhabilik ve Arka PIanı (Başlangıçtan II. Suûd Devleti’ne Kadar), 120. 64 defa karşı karşıya geldikleri mücadelenin sonunda tam manasıyla Suûd kontrolüne geçmiştir. İbn Suûd iki oğlu Faysal ve Suûd’u bu mücadeleler esnasında kaybetmiştir.302 Riyad’ın kontrol altına alınması Necid’in Suûd çatısı altında birleşmesine giden fetihler zincirinde büyük rol oynamıştır. Bölgenin güçlü liderlerinden biri olan İbn Devvas’ın başarısız olması bölge halkının direnmesini zorlaştırmıştır. Bu süreçte diğer bölgelere küçük kabilelere de yayılmalar devam etmiştir. Muhammed b. Suûd’un ölüm tarihi olan 1765’e kadar takriben bütün Necid Vehhâbîlik pratikleri ve Suûd denetimi altına girmiştir. İbn Abdülvehhâb’ın Suûdiler ile olan antlaşması Muhammed b. Suûd’un yerine geçen oğlu aynı zamanda da İbn Abdülvehhâb’ın damadı olan Abdülazîz b. Muhammed b. Suûd (ö. 1218/1803) döneminde de devam etmiştir. Bazı rivayetlere göre Muhammed b. Suûd Osmanlı Devleti’nden çekindiği için civarda ki büyük şehirlere saldırılar düzenlememiş hatta ölmeden kısa bir süre önce oğulları Abdülazîz ve Abdullah’a Osmanlı Devleti ile iyi geçinmelerini devletin dikkatini çekecek davranışlardan kaçınmalarını söylemiştir.303 Muhammed b. Suûd’un yerine geçen Abdülazîz b. Muhammed b. Suûd babasından daha cüretkâr ve Vehhâbî fikriyatına daha fanatik şekilde bağlıdır. Ayrıca Emir Abdülazîz’in cihat olarak nitelendirdikleri savaşlardan elde ettikleri ganimetlerin beşte birini kendisine alarak geri kalanını askerler arasında dağıtması onun daha çok taraftar toplamasına vesile olmuştur. Abdülazîz emir olduktan sonra yönünü kuzeye, Ahsâ’ya304 doğru çevirmiştir. 1792 yılından itibaren 1795 yılına kadar süren akınlar neticesinde Ahsâ’da onların kontrolüne geçmiştir. Emir Abdülazîz’in Ahsâ’ya akınlar düzenlemesinin ardında kuvvetle muhtemel Ahsâ’nın konum itibariyle bir üs bölgesi olarak kullanılabilecek bir konumda olması ve limanı olması hasebiyle ticaretten elde edilecek gelirlerin ve gümrük vergilerinin yayılmakta olan Suûdi302 Selda Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2012), 69; Zekeriya Kurşun, “Riyad”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2008), 35/139-140; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 24; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 48. 303 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 25. 304 el-Mıntıkatü’ş-Şarkıyye, idarî bölgesi de denilen ve doğuda Basra körfezine, kuzeyde Küveyt civarında Katîf’e, batıda Devmât, Kariye ve Şa‘b dağlarına, güneyde Katar yarımadasına kadar uzanan ve yaklaşık 180 km2 ’lik bir araziyi kaplayan bir vahalar bölgesidir. Arap yarımadasının en güzel tabiat manzaralarının görüldüğü Ahsâ genelde bir petrol bölgesi olup bunun sadece Guvâr kesiminden çıkarılan miktarı toplam Suûdi Arabistan petrollerinin % 40’ını teşkil eder. Detaylı bilgi için bk. Mustafa L. Bilge, “Lahsâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2003), 27/59-60. 65 Vehhâbî devletinin ihtiyaçlarını karşılayacak bir geliri olması yer almaktadır. Ayrıca buranın hâkimiyetinden sonra Basra Körfezine doğru bir ilerleme kaydetmenin yolunu kolaylaştıracak bir öneme sahip olması da Ahsâ’nın kontrolü için önemlidir.305 Vehhâbî-Suûdilerin Osmanlı Devleti ile ilk defa karşılaştığı zaman Ahsâ eyaletinin alınmasından sonra olmuştur. Abdülazîz Ahsâ’yı ele geçirdikten sonra şerifler ve Mekke- Medine ahalisinin tedirginlikleri daha ileri seviyeye ulaşmıştır. Daha önce Vehhâbîler hakkında İstanbul’a haber verilmiş olsa da İstanbul İbn Abdülvehhâb’ı tehdit olarak görmemiş özellikle Şam Valiliği üzerinden gelen tahkikatlar neticesinde İbn Abdülvehhâb’ın bir kabile reisi olmadığı ve isyan etmesinin mümkün olmadığı kanısına varıldığı İstanbul’a ulaşan haberin abartı olduğu belirtilmiştir. Ayrıca devletin içinde bulunduğu iç karışıklar ve bazı ülkelerle yapılan savaşlar gibi nedenlerden dolayı Vehhâbî-Suûdi hareketine yeterince önem veremediler.306 Muhammed b. Abdülvehhâb’ın 1792 yılında ölmesine rağmen devletin yayılma politikası değişmemiş ve farklı mıntıkalara saldırılar düzenleyen Abdülazîz bu dönemlerde Irak tarafına ve Basra Körfezi civarına yoğunlaşmıştır. 1793-1795 yıllan arasında Kuveyt’e saldırmış ve Vehhâbî imamlar göndererek İbn Abdülvehhâb’ın fikirlerini yaymaya çalışmıştır. Vehhâbîlerin Arap yarımadasında böyle hızlı yayılmasına en büyük tepkiyi Mekke Şerif’i Şerif Galib vermiş hatta Vehhâbîlere karşı seferler düzenlediyse de başarılı olamamıştır.307 Bunun üzerine Şerif Galib İstanbul’a Vehhâbîlerin bölgede güçlü olduklarını, Mekke’ye erzak ve hayvan girdiremediklerini bu sebepten sıkıntıda olduklarını ve bu durumun Bağdat Valisi Süleyman Paşa tarafından halledilmesi gereken önemli bir konu olduğunu bildirmiştir.308 Bunun üzerine Süleyman Paşa bir ordu hazırlayıp Ali Paşa emrinde Vehhâbîlerin üzerine göndermiştir. Başlarda Vehhâbîlerin ele geçirdikleri yerleri tek tek tekrar onlardan alarak Ahsâ’ya kadar ilerleyen ordu Hufuf 305 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 28-29; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 116; Türkel, Vehhabilik ve Arka pIanı (Başlangıçtan II. Suûd Devleti’ne Kadar), 132. 306 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 27; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 50. 307 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme Emirleri (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1984), 117; Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 23; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 29; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 118. 308 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi (Türk Tarih Kurumu Yayınları, ts.), 5/607-608; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 29. 66 kasabasını ele geçiremeyince kuzeye yönelmiş ve orada Abdülazîz oğlu Suûd ile karşılaşmış ve birkaç gün süren bu karşılaşmanın sonunda Suûd kazanan taraf olmuştur. Ardından Vehhâbîlerle altı yıllık bir saldırmazlık antlaşması yapılmış ve Ali Paşa böylece geri dönebilmiştir. Bu olayın ardından Suûd b. Abdülaziz Ahsâ’ya tekrar dönmüş ve Osmanlı Devleti adına gelen birlikle iş birliği yapan herkesi kılıçtan geçirmiş ve Ahsâ’nın kontrolünü tekrar ele almıştır.309 2.3.3. Kerbelâ Baskını Ahsâ’da yapılan antlaşmayı bozan olay daha doğrusu bozmak için bahane olan olay Suûdi Devleti’nin Necid bölgesi dışında gerçekleşen ve varlıklarını çok sesli ve net bir şekilde hem sünni topluma hem şiî topluma gösterdiği ilk olaydır. Bir kısım Vehhâbî ticaret kervanı en-Necefü’l-eşref’de310 alışveriş için bulunurken Hz. Ali türbesini ziyarete gelen Hazail aşiretlerinden bir kısım Şiîler arasında tartışma çıkmış ve bu tartışma çatışmaya dönüşmüştür. Rivayetlere göre Hazail aşireti Vehhâbîlerden otuz kişiyi (bazı kaynaklarda üç yüz olarak geçmektedir) öldürür. Bu durumdan haberdar olan Bağdat Valisi Süleyman Paşa Vehhâbîlerin bu durumu olay çıkarmak için kullanacağını bildiğinden olay gerçekleştikten sonra hala Vehhâbîlerin yolunu kesmeye çalışan Hazail aşiretine bağlı kişileri durdurmuş olsada bu durum Vehhâbîleri tatmin etmemiştir. Saldırılardan kurtulan Vehhâbîler Abdülazîz b. Suûd’a durumu anlatmışlardır. Bu olayın neticisinde Emir Abdülazîz bu durumun karşılıklı saldırmama antlaşmasına aykırı olduğunu bahane etmiş ve antlaşmanın geçersiz olduğunu beyan etmiştir. Bunun üzerine Süleyman Paşa olayın büyütülmesini istemediği için Dir‘iye’ye bir heyet göndermiş antlaşmanın yenilenmesini istemiştir. Fakat Abdülazîz b. Suûd antlaşmanın yenilenmesi için katillerin öldürülmeleri veya kan bedelini ödemelerini ve Anneh’den Basra’ya kadar olan Şâmiye topraklarının kendilerine verilmesi gibi yerine getirilemeyecek isteklerde bulunmuştur. Vehhâbî kardeşlerinin intikamını almak ve Bağdat yönetimine ders vermek için hazırlıklar yapan Vehhâbîler ve böyle bir şey yapacaklarını bilen Bağdat yönetimi de hazırlıklarını yapmış ve iki ordu Ayn Temr 309 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 31-32; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 126-127. 310 Gırâ (Guryân), Rabve ve Vâdisselâm adlarıyla da bilinen şehir ilk devirlerde en-Necefü’l-eşref diye anılmış, bu adın yanı sıra Hz. Ali’nin şehâdet mahalli olması dolayısıyla Meşhed ismi de kullanılmıştır. Necef, Kûfe’nin 10 km batısında kuzeyden ve doğudan bugün içinde türbeler ve kabirler bulunan geniş bir düzlüğe, batıdan ve güneyden derin bir vadiye bakan yüksek bir plato üzerinde bulunmaktadır. Detaylı bilgi için bk. Mustafa Öz, “Necef”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2006), 32/486-487. 67 bölgesinde birbirlerine yaklaşmış ama herhangi bir çatışma meydana gelmeden dağılmışlardır. Bu fırsatı boşa çıkarmayan ve mezheptaşlarının intikamını almak için kullanan Emir Abdülazîz, on bin (bazı kaynaklarda on iki bin) kişiyle şiîler için matem günü olan Gadîr-i Hum311 kutlamalarına denk getirilerek Kerbelâ baskınını gerçekleştirmiştir.312 Vehhâbîlerin ilk yaptıkları iş bid‘at ve şirk olarak gördükleri Meşhed-i Hüseyin başta olmak üzere kubbeli olan mezar türbe vb. hepsini tahrip edip orada ne kadar altın, gümüş ve değerli eşya varsa yanlarına almak olmuştur. O gün tören için orada bulunan insanları kılıçtan geçirdiler.313İki bin kişinin(bazı kaynaklarda iki ila beş bin arası kişiden bahsedilmektedir) öldürüldüğü aktarılmaktadır. Bütün bu söylenenleri ise yarım gün gibi kısa bir süre de yapıp Dir‘iye’ye geri dönmüşlerdir.314 Bununla beraber Dir‘iye’ye dönerken yanlarına birçok da esir almışlardır. Bunun üzerine Süleyman Paşa bir ordu hazırlayıp Vehhâbîlerin üzerine gönderse de başarılı olamamış ve bu haber kendisine ulaştığında zaten hastayken durumu daha da ağırlaşmış ve bir müddet sonra vefat etmiştir. Yerine Ali Paşa geçmiş ve kendisine İstanbul tarafından Vehhâbîlerle bir fil mücadele etmesi emredilmiştir. Ali paşa Vali olarak göreve başladıktan kısa bir süre sonra derviş kıyafetinde birisi Dir‘iye’ye gelerek Emir olan Abdülazîz b. Muhammed b. Suûd’u camide hançerleyerek öldürmüştür. Bu olay hakkında iki rivayet yer almaktadır. Birinci rivayete göre Bağdat Valisinin teşvikiyle Hacı Osman adında bir şahıs giderek bu suikastı gerçekleştirmiştir. İkinci rivayet ise Kerbelâ’da yapılan baskından sonra bir Şiî tarafından intikam için yapılmıştır. Boşalan Emirlik makamına uzun süredir babasıyla beraber hareket eden, komutanlık yapan ve Büyük Suûd diye anılan Suûd 311 Gadîr-i Hum, Şiî dünyasının 18 Zilhicce’de coşku ile kutladığı bir bayramın adıdır. Detaylı bilgi için bkz: Ethem Ruhi Fığlalı, “Gadîr-i Hum”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1996), 13/279-280. 312 Hamid Algar, Wahhabism:A Critical Essay (Oneonta, Newyork: Islamic Publications International, 2002), 24-25; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya Çıkışı), 33; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 128-130; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suudiler, 136-139; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 49. 313 Raymond, Vehhabiler’in Ortaya Çıkışı, 42. 314 Algar, Wahhabism: A Critical Essay, 25; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 128-131; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya Çıkışı), 34; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suudiler, 136-139; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 49. 68 b. Abdülazîz geçmiştir.315Günümüze kadar süre gelen Vehhâbî-Şiî çekişmesinin ilk ateşi böylelikle yakılmıştır. 2.3.4. Tâif’in Vehhâbîlerin Kontrolüne Geçmesi Daha önce de bahsettiğimiz gibi Vehhâbîler önce Necid bölgesinin ele geçirilmesi ve kontrolü ile uğraşmış Hicaz bölgesine pek yönelmemişlerdir. Hicaz bölgesiyle münasebetleri genel olarak Hac mevsimlerinde ortaya çıkmış ve ilk dönemlerde Vehhâbîlerin hac yapmalarına müsaade edilmemiştir. 1749 yılında Mekke Şerifi olan Mesûd b. Saîd’in bazı Vehhâbî hacıları öldürdüğüne dair bilgiler de kaynaklarda yer almaktadır. 1770 yılında Vehhâbîlerle içlerinde Hicaz şeriflerinden Şerif Mansur’un da bulunduğu iki grup arasında çatışma çıkmış ve bu çatışmanın sonucunda Şerif Mansur Vehhâbîler tarafından esir alınmıştır. Ancak Abdülaziz b. Suûd herhangi bir fidye almadan Şerif Mansur’u serbest bırakmış ve bu olaydan sonra Mekke Şerifi Müsâid b. Saîd Vehhâbilerin topluca hac etmesine müsaade etmiştir. Daha sonra 1782 yılında Abdülaziz b. Suûd Mekke Şerifi Sürur b. Musâid’e çeşitli hediyeler göndererek Vehhâbilerin hac yapmaları için izin vermesini istemiş şerifin izniyle üç yüz Vehhâbî hac görevini yapmıştır.316 1788 veya 1789 yılında Mekke Emirliği görevine gelen Şerif Galib Vehhâbîler üzerine seferler düzenlemiştir. Bunun üzerine Abdülaziz b. Suûd onlara Vehhâbîlîği anlatması için bir adam göndermişse de Mekkeli âlimler ile Emir Abdülazîz’in adamı ortak bir noktada birleşememişler ve çatışmalar devam etmiştir. Ancak bu seferlere rağmen Vehhâbîlerin hac için Haremeyn’e girmelerine müsaade edilmiştir. Vehhâbîlerin hızla yayıldığını gören Şerif Galib 1797 yılında tekrar Emir Abdülazîz’den bir âlim gönderip kendilerini anlatmalarını istediyse de Mekkeli âlimler ve Emir’in gönderdiği âlim anlaşamamışlar ve Şerif Galib ile Abdülaziz b. Suûd arasında barış antlaşması yapılımıştır.317 Böylelikle Vehhâbîler 1802 yılına kadar barış içerisinde hac görevlerini yerine getirmişlerdir. 1802 yılında Hicaz’ın güney tarafında kendisine bağlı olan bazı kabilelerin Vehhâbîlîği kabul ettiklerini duyan Şerif Galib onları tekrar otoriteleri 315 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 35; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 128-131; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 136-139; Feridun Emecen, “Abdülazîz b. Muhammed b. Suûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/193-194. 316 Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 122;Türkel, Vehhabilik ve Arka Planı (Başlangıçtan II. Suûd Devleti’ne Kadar), 138. 317 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 38; Türkel, Vehhabilik ve Arka Planı (Başlangıçtan II. Suûd Devleti’ne Kadar), 139. 69 altına almak için sefere çıkmışsa da başarılı olamamış onları Vehhâbî zihniyeti benimsemekten alıkoyamamıştır. Bu duruma sebep ise Emir Abdülazîz’i görmüş ve onu kabileleri kışkırtarak yapılan antlaşmayı bozduğunu söylemiştir. Emir Abdülazîz olaylarla alakalarının olmadığını belirtmesi üzerine Şerif Galib kayınbiraderi olan Osman el-Muzayifî’yi durumu tetkik etmesi için Dir‘iye’ye göndermiştir.318 ElMuzayifî Vehhâbîler tarafından ikna edilerek Vehhâbîlîği benimsemiş ve Şerif Galib’in safından Vehhâbîlerin safına geçmiştir. Dir‘iye’den dönerken Tâif yakınlarında bulunan Ubeyla mevkiinde kalarak etraf kabilelerin kendisine tabi olmasını istemiştir. Bu durumun devamında Şerif Galib ordusuyla birlikte oraya gelmiş ve Osman el-Muzayifî ile çatışmaya girmiş ve başarısız olmuştur. Bunun üzerine Tâif’e gelen Şerif Galib ordusunu yeniden hazırlamıştır. Aynı zamanda Osman el-Muzayifî’de civar kabilelerden adam toplamış ve kalabalık bir ordu oluşturmuştur. Bazı kaynaklarda yer alan bilgilere göre Osman el-Muzayifî Tâif’i Şerif Galib’in kaçmasından dolayı hiç savaşmadan ele geçirmiştir. Bazı kaynaklarda ise Şerif Galib kaçmış olsada Tâif halkı direnmiş ve çetin bir savaş meydana gelmiştir. Sonuç olarak Osman el- Muzayifî Tâif’i 1802-1803 yılında ele geçirmiştir. Tâif’i ele geçiren Vehhâbîler kadın-erkek, çocuk-yaşlı demeden önlerine gelenleri öldürmüşler şehri yağmalamışlardır. Eyüp Sabri Paşa’nın aktardığına göre beşikte yatan bebekler dahi katledilmiş, tefsir, hadis ve sair ile alakalı olan kitapları dahi parçalamışlardır. Hatta yerlerde Kur’an dahi bulunduğunu tezhipli süslü Kur’an ciltlerinden kendilerine çarıklar yaptıklarını aktarmıştır. Yine inançlarının bir gereği olan türbe ve mezar cinsinden olup tevhide aykırı olan her şeyi yıkmışlardır. Bu yıkımdan Hz. Peygamber’in amcaoğlu olan Hibrü’l-ümme, Tercümânü’l-Kur’ân lakaplarıyla anılan Abdullah b. Abbas’ın türbesi de nasibini almıştır. Yağmaladıkları malların beşte birini Emirleri olan Abdülazîz’e göndermişler kalan kısmını da kendi aralarında paylaşmışlardır. Böylelikle Tâif’in kontrolü tamamen Vehhâbîlere geçmiş emir olarak ise Osman el-Muzayifî görevlendirilmiştir.319Osman el-Muzayifî elde 318 Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 24; Kurşun, “Necid”, 32/39; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 131. 319 Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 24-31; Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 668; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 131-132; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 39-40; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 49; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 140. 70 etmiş olduğu emirlikle bir nevi saf değiştirmesinin ve Vehhâbî öğretilerini kabul etmesinin ödülünü almıştır. 2.3.5. Mekke ve Medine’nin Vehhâbîlerin Kontrolüne Geçmesi Tâif’in Vehhâbîlerin kontrolüne geçmesi Mekke ve Medine’nin ele geçirilmesi için atılması gereken ilk adımdı. Bunu başaran Vehhâbîler rotasını Mekke’ye çevirmiştir. Ancak bu zaman diliminin hac zamanına denk gelmesi Vehhâbîleri engellemiş olmasa da Mekke’ye girmelerini bir müddet geciktirmiştir. O yıl hac görevini eda etmek için Mısır ve Şam Emiru’l-Hacları ile Cidde valisi de kalabalık guruplarla Mekke’ye gelmiş ve kalabalık bir şekilde hac görevini eda etmişlerdir. Abdülazîz oğlu Suûd komutasında ki Vehhâbî ordusunun Mekke’ye saldıracağı haberleri üzerine Şerif Galib Mısır ve Şam Emiru’l-Hacları ile Cidde valisinden yardım istemiş ancak Emiru’l-Haclar kuvettle ihtimal yanlarında bulunan hacıların güvenliklerinin sıkıntıya düşme durumundan dolayı hac görevlerini yerine getirip memleketlerine dönmek üzere Mekke’den ayrılmışlardır. Şerif Galib ise Mekke’yi savunamayacağını düşünerek ailesini, mallarını, yiyeceklerini ve askerlerini yanına alıp yerine kardeşi Abdülmû’in’i vekil bırakarak Cidde Valisiyle beraber Cidde’ye gitmiştir.320 Abdülmû’in Mekkeliler adına Abdülaziz b. Suûd’dan yazılı bir eman vermesi karşılığında Mekke’ye girebileceğini söylemiş o da bu emanı vererek 30 Nisan1803 tarihinde Mekke’ye gelmiştir. Abdülazîz b. Suûd’un verdiği eman Cuma namazından sonra cemaate okunmuştur. Vehhâbîler Mekke’ye hâkim olduktan hemen sonra bir takım düzenlemeler ve eylemler gerçekleştirmişlerdir. Kâbe’de Hz. İbrahim’in makamı dışında bütün kubbeli tüm yapıları ve diğer ziyaret yerlerini yıkmışlardır. Başta Hz. Peygamber ve Hz. Hatice’nin evleri olmak üzere Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Ali ve Hz. Fatıma’nın doğdukları müslümanların hatıra olarak korudukları evleri yıkmışlardır. Kâbe’de yıllardır uygulanan dört mezhebin ayrı ayrı namaz kılmasını yasaklanmış ve tek bir imamın arkasında namaz kılınmasını emredilmiştir. Kâbe’nin içerinde nafile zikir çekilmesi müezzinlerin salâtü selâm getirmeleri yasaklanmıştır. Vehhâbîliğe göre büyük günah sayılan çubuk, tütün, esrar, sigara, nargile vb. içilmesi, satranç tavla gibi oyunların oynanması yasaklanmıştır. Bu oyunların 320 Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 668; Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, 118; Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 34; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 40; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 133; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 144. 71 oynandığı kahvehaneler kapatılrmıştır. Ayrıca her türlü eğlenceyi yasaklanmış çalgı aletleri toplatılıp yakılmıştır. Bazı kaynaklarda Vehhâbilerin bu yasaklara ek olarak ipek giymeyi yasakladıklarını, Mekke’de hutbede Osmanlı padişahına yapılan duayı kaldırdıkları da yer almaktadır. Mekke’de iki haftadan daha az kaldığı aktarılan Suûd b. Abdülazîz, Muhammed b. Abdülvehhâb’ın tevhid ve şirk konularını anlattığı Keşfu’ş-Şubuhât isimli eserinin Kâbe’nin her tarafından duyulabilecek şekilde okunmasını ve anlatılmasını emretmiştir. Daha sonra Şerif Galib’in kardeşi ve vekili Abdülmû’în’e Mekke’ye emir tayin etmiştir. Mekke’den ayrılarak kısa süre içinde Cidde’yi kuşattıysa da başaralı olamadan geri dönmüştür.321 Mekke’nin Vehhâbilerin kontrolüne geçmesi şimdiye kadar elde ettikleri en büyük başarı olmuş ve bu durum İslâm âleminin siyasî bir gücü olan Osmanlı Devleti’nin Müslümanlar üzerinde ki ağırlığına ve gücüne indirilmiş bir darbe niteliği taşımıştır. Mekke’de az bir adam bırakarak Medine’ye yönelen Vehhâbîler Medine’yi kuşatmışlardır. Şerif Galib bu haberi alır almaz Cidde Valisi Şerif Paşa ile Mekke’ye gelerek 12 Temmuz 1803 tarihinde kendilerine mukavemet gösterilmeden 25 gün süren kuşatma sonrası Mekke’yi tekrar teslim almıştır. Suûd ve Vehhâbîler geri dönmemiş bu durumu kabullenmişlerdir. 322 Suûd b. Abdülazîz döneminde Vehhâbîler ilerleyişlerini sürdürmüşlerdir. Mekke, Medine ve Cidde’yi kuşatmaya devam etmişlerdir. Medine kuşatılmış yolları kapatılmış ve erzak girişi engellenmiştir. Mekke ve Medine’ye erzak ulaşımının sağlandığı Yenbuğ iskelesini kuşatmışlar ve bölgeye erzak girmesine mani olmuşlardır. Mekke Cidde üzerinden erzak ihtiyacını giderse de Medine büyük sıkıntılara maruz kalmıştır. Bu kuşatmalar öyle bir hal almış ki 1804 yılının hac döneminde hacılar Vehhâbî korkusundan hac için yola çıkamamışlar hatta Mekkeliler vakfe için Arafat’a dahi gitmemişlerdir. Suûd b. Abdülaziz ise Medinelileri Vehhâbî olmaya davet eden bir mektup göndermiş buna mukabil Medineliler bu süreçte İstanbul’dan yardım beklemişler ancak bekleyişleri boşa çıkmış devletin içinde bulunduğu sıkıntılı durumdan dolayı Medine’ye yardım 321 Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 668; Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 34-35; Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, 114-115; Algar, Wahhabism: A Critical Essay, 27-28; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 131-134; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suudiler, 144-147; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 49. 322 Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 35; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 136; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 43; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 50; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 149. 72 ulaşmamıştır. Bunun üzerine Medinelilerin Emir Suûd ile anlaşmaktan başka çareleri kalmamıştır. Eyüp Sabri Paşa’nın aktardığına göre Suûd b. Abdülazîz Salih b. Salih isimli bir elçiyiyle beraberinde Medine halkına bir mektup göndermiştir. Mektupta Medine halkına şu cümlelerle hitap etmiştir: “Ey Medine ahalisi ben sizi Hak dinîne davet ediyorum. Cenâb-ı Hak “Allah nezdinde hak din İslâm’dır.”323 “Kim, İslâm’dan başka bir din ararsa, bilsin ki kendisinden (böyle bir din) asla kabul edilmeyecek ve o, ahirette ziyan edenlerden olacaktır.”324 buyurdular. Siz benim nezdimde olan durumunuzdan haberdar olmalısınız. Benim size muhabbet ve sevgim vardır. Resul’ün beldesine gelmek niyetinde isem de boyun eğip itaat etmeniz halinde size bir zarar ve baskı yapılmayacaktır. Mescid-i Haram’ın hareminde bulunan ahali itaat ettikleri müddetçe ve benim Mekke’ye velâyetim esnasında, bizden ikram ve iltifattan başka bir şeyle karşılaşmadılar. Biz Harem-i Resul’ü ziyaret için oraya geliyoruz. Eğer İslâm dinîne icabet ederseniz; zulüm, tecavüz, kan dökme ve mallarınızın yağmalanması gibi şeylerden Allah’ın muhafaza ve emanında ve benim zimmet ve himayemde olursunuz. Bu mektubun cevabını bildirin ve her ne düşünüyorsanız adamım Salih b. Salih ile söyleşin. Benim düşünce ve görüşlerimi o size nakledecektir.”325 Kuvvetle muhtemel bu mektup karşısında ve Vehhâbîlerin daha önce ele geçirdikleri yerlerde yaptıkları özellikle Tâif’te yaptıkları karşısında tedirgin olan Medine ahalisi Suûd b. Abdülazîz’e evet veya hayır anlamına gelmeyecek mealde bir cevap vermiş ve beraberinde bir heyet göndermişlerdir. Medine ahalisi Mektupta Emir Suûd’a hitaben şu şekilde cevap vermiştir: “Biz senin Resulullah’ın civarına hayırdan başka bir fikirde olmadığını bildiğimiz için, kuşatmanın keyfiyetini zat-ı alinize bildirmek üzere hukkam ve ayan bir mecliste toplanarak şura heyeti oluşturduk ve oraya gönderdik. Allah’tan ümidimiz odur ki heyeti bizi memnun edecek bir cevapla geri yollarsın.”326 Suûd b. Abdülazîz ise onlara, Allah’a Vehhâbî itikadı üzerine itaat ve ibadet etmek, Hz. Peygamber’e Vehhâbî Mezhebi İmamı’nın belirttiği şekilde hürmet ve saygı göstermek, Medine ve civarında ne kadar türbe ve kubbeli mezar varsa hepsini yıkıp sıradan mezarlar haline getirmek ve binalar kubbeler yıkıldıktan sonra sandukaları 323 Âl-i İmrân 3/19. 324 Âl-i İmrân 3/85. 325 Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 42-43. 326 Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 44-45. 73 kaldırıp mezarlara balıksırtı toprak yığarak normal hale getirmek, Vehhâbî öğretilerine göre amel ve hareket etmek, İbn Abdülvehhâb’ı din ve mezhebin müceddidi olarak kabul etmek, Vehhâbîlîği kabul etmeyenleri baskı altında tutmak, Vehhâbîliği kabul etmeyen ulemayı bertaraf etmek veya gizlendikleri yerleri Vehhâbî emirlerine bildirmek, kaleyi muhafaza için tayin edilen Vehhâbîleri kaleye almak, Vehhâbî emirlerine gerek dinî gerek siyasî her konu da itaat ederek saygı duymak şeklinde dokuz maddeden oluşan şartlarını kabul etmeleri durumunda onlara zarar vermeyeceklerini beyan etti. Medine’den gelen heyet mecburen şartları kabul ederek dönmüş ve Medine’nin kapıları Vehhâbîlere açılmıştır.327 1805 yılında Medine’yi kontrolleri altına alan Vehhâbîler her yerde yaptıkları gibi şehirde ve civarında ne kadar türbe ve kubbeli mezar varsa yıkmışlardır. Hatta Hz. Peygamber’in kabrini de yıkmak istemişler ancak Müslümanların tepkisinden korktukları için sadece kubbesine zarar vermişler ve Hz. Peygamber’in kabrinde saklanan değerli mücevherlere el koymuşlardır. Hz. Peygamber’in kabri karşısında salâtü selâm getirmeyi bir başka rivayete göreyse Hz. Peygamber’in kabrini ziyareti yasaklamışlardır.328 Kerbelâ baskını nasıl Şiî-Vehhâbî düşmanlığını ve nefretini doğurmuşsa yaşanan bu hadiselerde Vehhâbî-Sünni düşmanlığının ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Medine’nin kontrolünden Suûd b. Abdülazîz’in yeni rotası tekrardan Mekke olmuştur. Ancak Suûd direkt Mekke’ye saldırıp Şerif Galib ile savaşmayı tercih etmemiştir. Medine’de yaptığı gibi Mekke’yi muhasaraya alarak çevreden gelecek yardımları engellemiştir. Bu süreçte Şerif Galib her ne kadar muhasarayı püskürtmek için Vehhâbîlerle Mekke’nin dışında savaştıysa da başarılı olamamıştır. Medine’de olduğu gibi burada da erzak sıkıntısı, kıtlık ve sefalet gibi durumlar yaşanmaya başlanmış aynı zamanda İstanbul’dan herhangi bir yardımın gelemeyişi Şerif Galib’i mecburen Suûd b. Abdülazîz ile anlaşma yoluna sürüklemiştir. Şerif Galib Mekke Emirliğinin kendisinde kalması şartıyla bu anlaşmayı yapmış ve 1806 yılı Ocak ayında Mekke tekrardan Vehhâbîler’in kontrolüne geçmiştir. Suûd binlerce taraftarıyla birlikte Mekke’ye gelmiş Vehhâbî öğretilerini anlatan kitapları Kâbe’de okutturmuş ve Vehhâbî âlimlerin anlattığı ve gösterdiği şekilde ibadet edilmesini 327 Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 45-46. 328 EyüpSabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan,50-58; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya Çıkışı),43-44; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 141; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suudiler, 156; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 50. 74 emretmiştir. Şerif Galib’i Mekke Emirliğine tayin etmiş ve Şerif Galib Suûd’a hemen biat etmiştir. Osmanlı Devleti’ne ait ulemaların görevlerine son vermiş kendi adamlarını yerleştirmiş Mekke kadısı olarak ise Abdurrahman el-Yetâmî’yi atamıştır.329 Böylelikle Vehhâbîler Hicaz bölgesinin yönetimini kontrolleri altına almışlardır. Hâdimü’l-Haremeyn sıfatıyla yıllardır Mekke ve Medine’ye hizmet eden Osmanlı Devleti’nin hâkimiyeti bölgede bitmiş yönetim ve karar merci tamamen Suûd b. Abdülazîz ve Vehhâbîler olmuştur. Bu durum sünni siyasî bir güç olan Osmanlı Devleti için ağır bir kayıp olmuştur. 2.3.6. Osmanlı Devleti Tarafından Birinci Suûd Devletine Son Verilmesi Bağdat ve Şam bölgelerinde Vehhâbilerin etkin olmaları ve anılan bölge valilerinden bir başarı gelmemesi sebebiyle ümidinî kesen İstanbul, Vehhâbilerin üzerine gitmesi ve vergi vermesi şartıyla Mısır Valisi olan Kavalalı Mehmed Ali330 Paşa’ya bu görevi tevdi etmiştir. III. Selim’in Mısır Valisi’nden Vehhâbîler üzerine sefer düzenlemesini istemesiyle II. Mahmud’un Hicaz’a kesin sefer emri verip Mehmed Ali Paşa’nın sefere başlaması arasında yaklaşık üç yıllık bir süre vardır. Mehmet Ali Paşa’ya bu süreçte Vehhâbîler üzerine gitmesi farklı zamanlarda bildirilse de Kavalalı Mısır’da güçlü bir iktidar kurmadan sefere çıkmak istememiştir. Mısır’da Memlüklülerle ile mücadele etmiş ve İstanbul’a farklı mazeretler beyan ederek zaman kazanmıştır. Ayrıca İngiltere’nin Mısır’a büyük bir donanma göndermesi de Vehhâbîler üzerine yapılacak seferi geciktiren unsurlardan bir tanesidir.331 Mısırda güçlü bir iktidarı elde ettikten sonra Vehhâbîler üzerine sefer için hazırlıklara başlamıştır. Seferde gerekli olacak erzak, binek ve savaş aletlerinin teminine çalışırken bir yandan da Süveyş bölgesini kuşatır ve Hicaz bölgesine yapılacak olan ticareti engelleyerek tıpkı Vehhâbîlerin Mekke ve Medine’yi ele geçirirken halkı dirençsiz bırakmak için uyguladığı taktiği uygulamıştır. Böylece 329 EyüpSabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan,50-52; Eyüp Sabri Paşa, Mir’atu’l-Haremeyn:Mir’at-ı Mekke, haz. Ömer Fâruk Can - F. Zehra Can (İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018), 1/58,60,248; Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, 118; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 44-45; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 145-146; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 158; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 50. 330 Detaylı bilgi için bk. Muhammed Hanefi Kutluoğlu, “Kavalalı Mehmed Ali Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2002), 25/62-65. 331 Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 60; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 49; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 153; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 165; Kutluoğlu, “Kavalalı Mehmed Ali Paşa”, 25/62-65; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 50. 75 Hicaz bölgesine erzak ulaşmayacaktır. Hazırlıklar tamamlandıktan sonra Mısır’da olası bir karışıklık çıkması durumuna nazaran Kavalalı ordunun başına oğlu Ahmed Tosun Paşa’yı komutan olarak görevlendirmiş ve kendisi Mısır’da kalmıştır. Tosun Paşa karadan gitmek üzere, Divan-i Mısır Kâtibi Tahir Efendi ise denizden gitmek üzere Eylül 1811 yılında Hicaz topraklarına doğru harekete geçmişlerdir. Denizden harekete geçen Mısır ordusunun ilk zaferi Yenbuğ iskelesinin ve etrafının Vehhâbîlerden temizlenmesi olmuştur. Bu sırada Tosun Paşa karadan ilerliyor ve bölgeyi Vehhâbîlerden temizleyerek hicaz topraklarına doğru devam ediyordu. Cüdeyde tarafına ulaşan ordu başlarında Emir Suûd’un oğulları Faysal ve Abdullah’ın bulunduğu Vehhâbî grubun ani baskın ve saldırısıyla çok zayiat vermiş ve kendilerini güç bela Yenbuğ iskelesine atmışlardır. Bu mağlubiyetin ardından on beş bin piyade, iki bin Faslı ve üç bin zenciden oluşan bir ordu Tosun Paşa’ya destek olarak Mehmed Ali Paşa tarafından gönderilmiştir.332 1812 Yılının Aralık ayında Tosun Paşa, Şerif Gâlib’in de takviyede bulunduğu orduyla ve onun tavsiyesiyle Medine’yi Vehhâbîlerden kurtarmak için Medine’ye doğru ilerlemiştir. Hz. Peygamber’in şehrine zarar verme endişesiyle farklı bir saldırı stratejisi uygulayan Tosun Paşa, Medine’yi kuşatmış ve halkı evlerinden çıkmaması hususunda uyarmıştır. Medine surlarının altından kazılan lağımın patlatılmasıyla surlarda açılan gedikten içeri giren Tosun Paşa ve askerleri 2 Aralık 1812 tarihinde Medine’yi Vehhâbîlerden tekrar almıştır. Medine’nin Vehhâbîlerden geri alındığı haberi hemen Mısır’a bildirilmiş ve şehrin anahtarları Mehmet Ali Paşa’ya gönderilmiştir. 15 Aralık 1812’de Medine’nin tekrardan alınışı Mısır’da coşkuyla toplar atılarak kutlanmış ve bu haber ve şehrin anahtarları 20 Aralık 1812 tarihli mektupla İstanbul’a ulaşmıştır. İstanbul’da bu haber büyük bir coşkuyla yedi gün top atışları yapılarak kutlanmıştır. Bu zaferden sonra Ahmet Tosun’a paşalık unvanı verilmiş Habeşistan ve Cidde valiliğine atanmıştır. Mekke’yi de Vehhâbîlerden alması için gayret etmesi söylenmiştir.333 Bunun üzerine Mekke’ye yönelen Tosun Paşa Şerif Galib’in de yardımcı olması sebebiyle herhangi bir çatışma olmadan Ocak 1813 tarihinde Mekke’yi ve Cidde’yi 332 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 50; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 153; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 180-183. 333 EyüpSabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan,60-61; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 51; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 154-156; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 184-185. 76 teslim almıştır. Tâif’de Vehhâbîlerden temizlenmiş ve Tâif Emiri Osman elMuzayyifî’de yakalanarak İstanbul’a gönderilmiştir. Sürekli ağır yenilgiler alan Vehhâbîler Haremeyn’den uzaklaşmış ve Dir‘iye’ye toplanmışlardır. Durum vakit kaybetmeksizin İstanbul’a bildirilmiş ve bu haberde İstanbul’da coşkuyla kutlanmıştır. Sultan II. Mahmud tarafından Mehmed Ali Paşa ve Tosun Paşa’ya kılıç kaftan ve hil’atler gönderilmiştir.334 Mehmed Ali Paşa ilk iş olarak Vehhâbî mücadelesinde başarısızlığından ve kendisiyle ihtilafa düşmesi hasebiyle Şerif Galib’in idam edilmesini istese de Sultan bu vaziyeti onaylamayıp görevden el çektirilip sürülmesinin imkân dâhilinde olduğunu bildirmştir. Bunun üzerine, Şerif Galib Selanik’e sürülmüş ve kendisine maaş bağlanmış, onun yerine ise Şerif Yahya b. Surûr’u görevlendirilmiştir.335 Sonrasında kabilelerden isyan edenlerle mücadeleye girişmiş Yemen sınırlarına kadar huzuru sağlamıştır. Mehmet Ali Paşa Mısır’a dönmüş Ahmed Tosun Paşa’yı orada bırakarak isyan eden kabilelerle mücadeleye devam etmesini söylemiştir. Tosun Paşa yaklaşık iki yıl boyunca mücadele verse de tam bir neticeye ulaşamamış İstanbul ise bu süreçte sürekli Vehhâbîlik meselesinin kökten bir çözüme kavuşması için haberler göndermiştir. Bu arada Mayıs 1814 tarihinde Vehhâbîlerin Emiri Suûd b. Abdülazîz Dir‘iye’de ölmüş göreve Abdullah b. Suûd gelmiştir. Osmanlı güçlerini yenemeyeceğini anlayan Abdullah b. Suûd 1815 Eylülünde sulh talebinde bulunmuştur. Ancak İstanbul’un Vehhâbîliğin bitirilmesi konusunda ki kararlılığı sebebiyle herhangi bir sonuç çıkmamıştır. Tosun Paşa bu sıralarda Mısır’a geri dönmüş bir başka görüşe göre vebadan ölmesi üzerine yerine ise ağabeyi İbrahim Paşa tayin edilmiştir.336 İbrahim Paşa Necid topraklarına yönelerek El-Rass, el-Şakra ve Uneyza gibi önemli yerleri alarak Dir‘iye’ye doğru hareket etmiştir.6 Nisan 1818 tarihinde Vehhâbîlerin merkezi olan Dir‘iye kuşatılmış ve çatışmalar başlamıştır. Yaklaşık altı ay süren bu kuşatma sonunda 9 Eylül 1818 tarihinde Abdullah b. Suûd Osmanlı güçlerini yenemeyeceğini bir kez daha anlayınca anlaşma yapmak istemiştir. Dir‘iye’yi teslim ederek Kahire’ye gitmesi şartıyla anlaşabileceklerini 334 EyüpSabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan,80-84; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 51; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 157; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 185; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 50. 335 Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, 118-121. 336 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 52; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 160; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 200. 77 belirten İbrahim Paşa’nın bu şartı kabul edilmemiş ve nihayet İbrahim Paşa Kasım 1818 tarihinde Dir‘iye’ye girmiş ve Emir Abdullah b. Suûd başta olmak üzere dörtyüz kadar Vehhâbîyi Kahire’ye göndermiştir. İstanbul’un dört gözle beklediği bu haber 27 Ekim tarihinde İstanbul’a bildirilmiş ve esirlerin İstanbul’a gönderileceği haber edilmiştir. Emir Abdullah b. Suûd, başkomutanı, hazinedarı ve müftüsü İstanbul’a sevk edilmiştir. 15 Aralık 1818 tarihinde İstanbul gelen esirler halka teşhir edilmiş, sorguya çekilmiş ve en sonunda İstanbul’un farklı noktalarında idam edilmişlerdir. Böylece yedi yıl süren Vehhâbî-Osmanlı çatışmaları ve yaklaşık yarım asır boyunca Osmanlı Devleti’ni uğraştıran Birinci Suûd Devleti Abdullah b. Suûd’un 17 Aralık 1818 tarihinde Alay köşkü önünde idam edilmesiyle son bulmuştur. İbrahim Paşa Dir‘iye’de Vehhâbîlerin kutsal topraklardan gasp ettiği mücevherat ve değerli eşyaları da esirlerle birlikte İstanbul’a göndermiştir. İstanbul’dan ait oldukları yerlere ulaştırılması için sürre eminine teslim edilerek ve ait oldukları yerlere gönderilmiştir.337 2.4. İkinci Suûd Devleti İkinci Suûd Devleti’nin kurucusu olarak kabul edilen Türkî b. Abdullah b. Muhammed b. Suûd, Dir’iye’nin tekrar Osmanlı idaresine geçmesinin ardından İbrahim Paşa’nın Dir’iyye baskınından sağ kurtulmayı başarmış ve bölgenin hâkimiyetinin tekrar Suûd ailesine geçmesi için 1820 yılından itibaren çalışmalara başlamıştır. Türkî b. Abdullah, ilk olarak Suûdilerin ve Vehhâbîlerin başkenti olan Dir’iye’yi tekrar Suûd ailesinin hükmü altına almak istemiş ve Dir’iye’yi yöneten Muhammed b. Mişâri’den burayı geri alarak onu tutuklamıştır. Ardından Muhammed b. Mişâri’nin oğlu Mişâri’nin hükmü altında olan Riyad’ı geri almıştır. İkinci Suûdi Devleti’nin temellerini burada atmış başkent olarak burayı seçmiş ve resmi olarak 1825 yılında kurulan 1891 yılına kadar devam edecek olan İkinci Suûdi-Vehhâbî Devleti kurulmuştur. Halktan topladığı zekâtlarla da güçlenerek Riyad’ın kontrolünden sonra eski sınırlarına ulaşmak amacıyla harekete geçen Türkî b. Abdullah, Necid’in tamamını 1827 yılı içerisinde kontrolü altına almıştır. Aynı yıllar içerisinde Necid dışında Ahsâ’nın tamamını, Körfezdeki Bahreyn’i kontrolü altına 337 Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 668; Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 86-95; Mustafa L. Bilge, “Dir‘iye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 9/374-375; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 53; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 160-163; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 210-213; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 51. 78 almıştır. Kardeşinin oğlu Mişâri b. Abdurrahman tarafından uğradığı bir suikast neticesinde 1834 yılında ölmüştür. Suikast sonucu Riyad yönetimini ele geçiren Mişâri b. Abdurrahman’ın hükmü kısa sürmüş Türkî b. Abdullah’ın oğlu Faysal gelerek Riyad’ı ve yönetimi tekrar kontrol altına almıştır.338 Faysal b. Türkî’de babasının yolundan gitmiş devletin sınırlarını genişletmek için çalışmalarına devam etmiştir. Mehmet Ali Paşa, Faysal b. Türkî’nin Cidde hazinesine vermesi gereken vergiyi vermemesi ve uzun süredir Necid ile alakalı olamaması hasebiyle 1836 yılında İsmail Bek ve Hâlid b. Suûd komutasında bir orduyu Necid’e göndermiştir. Kasîm’e 1837 yılında ulaşan ordu Faysal b. Türkî’nin ordusuyla karşılaşmış ve Faysal’ı bozguna uğratmıştır. Kasîm ve Cebel-i Şemmar’ı ele geçiren ordu 1837 yılının Mayıs ayında Riyad’a gelmiş ve herhangi bir direnişle karşılaşmadan Riyad’ı kontrolleri altına almışlardır. Mehmet Ali Paşa buradaki kuvvetleri Hurşit Paşa komutasındaki birliklerle takviye etmiş ve Faysal’ın başarılı olmasına mani olmuştur. Akabinde Faysal b. Türkî ele geçirilmiş kendisine ve ailesine eman verilerek ve Mısır’a gitmesi şartlarını kabul etmesiyle daha doğrusu bu şartları kabul etmeye mecbur kalmasıyla Kahire’ye gönderilmiştir. İbrahim Paşa’nın Dir’iye seferi sonucunda Mısır’a götürülenler arasında yer alan ve eğitimini Mısır’da alan Hâlid b. Suûd Osmanlı Devleti’nin yeni Necid Emiri olmuştur. Mehmet Ali Paşa, 1840 yılında yapılan Londra anlaşmasının ardından Arabistan ve Şam’daki birliklerini geri çekmek zorunda kalmıştır. Bu sebeple bölgede meydana gelen otorite zafiyetinden yararlanan Suûd ailesi üyelerinden Abdullah b. Süneyyân, Hâlid b. Suûd’u Necid’den çıkararak 1842 yılında Necid yönetimini tekrar devralmıştır. Abdullah b. Süneyyân Osmanlı Devleti’ne vergi vermeyi kabul ederek bağlılığını bildirmiştir.339 1840 yılında Londra Protokolü’nden sonra Mehmet Ali Paşa’nın hâkimiyet alanının sınırlandırılmasıyla Osmanlı Devleti ile Mehmet Ali Paşa arasındaki ilişkiler iyice bozulmuştur. Hatta bu durum ilerleyen süreçlerde Mehmet Ali Paşa’nın bağımsızlığını ilan etmesine kadar gitmiştir. Bu karışıklıklardan yararlanan Faysal b. 338 İkinci Suûd Devleti hakkında detaylı bilgi için bk. İslam, Suûdî Arabistanı Tanıyınız, 17-24; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 67-79; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 164-167. 339 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 59; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 166. 79 Türkî 1843’te Mısır’dan kaçıp veya serbest bırakılıp340 Necd’e gelmiş, Riyad’ı alarak ilk hâkimiyet dönemindeki yerleri tekrardan hükmü altına almıştır. Bu süreçte bölge valilikleri İstanbul’a Faysal b. Türkî’nin faaliyetleri hakkında bilgi vererek daha önce Vehhâbîlerin yaptıklarını hatırlatıp geç kalmadan müdahale edilmesini istemişlerdir. Osmanlı Devleti bunun üzerine Mekke Şerifi Muhammed b. Avn’a Necid hususunda gerekli tedbirleri almasını emretmiştir. Bunun üzerine askerleriyle birlikte Riyad’a giden Muhammed b. Avn’a karşı yenileceğini anlayan Faysal b. Türkî kardeşi anlaşmak istediğini belirtmiştir. Faysal Necid ve civardaki camilerde Osmanlı Padişahı adına hutbe okutmak, Riyad’da yapılan işlerin kanuna uygunluğunu kontrol etmek, halkın vermekle mükellef olduğu vergiyi Osmanlı Devleti adına toplamak şartlarını kabul etmesiyle Necid Kaymakamlığı görevine tayin edilmiştir. Faysal Osmanlı Devleti’ne bağlılığını bildirmesine rağmen, civardaki kabileleri kendisine bağlama ve Vehhâbî inancına göre hareket etmeleri hususunda baskı yapmaya devam etmiştir. Bununla beraber ihtimal odur ki, Osmanlı Devleti’nin üzerine gelmesini engellemek için yıllık vergisini ödemiş, İngiliz ve Fransız gibi dış güçlere karşı da Osmanlı’ya bağlı olduğunu bildirmiştir.341 Faysal 1865 tarihindeki ölümüne kadar bölgenin hâkimiyetini elinde tutmuştur. Faysal’ın ölümünden sonra yerine en büyük oğlu Abdullah b. Faysal göreve geçmiştir. Abdullah’a Kaymakamlık, Cidde hazinesine senede on bin riyal vermesi, Necid ve civardaki halkın can, mal ve namusların korunması, Necid’deki yol güvenliğinin ve İran’dan gelecek olan hacıların yol güvenliğinin sağlanması ve Necid ve civardaki camilerde Osmanlı Padişahı adına hutbe okutulması şartıyla verilmiştir. Hatta Abdullah’a 1867 yılında paşalık rütbesi de verilerek devlete olan bağlılığı güçlendirilmek istenmiştir. Böylece Abdullah b. Faysal Suûdi ailesinden paşalık rütbesi alan ilk kişi olarak tarihe geçmiştir. Abdullah her ne kadar babasının görevini devralmış olsa da Faysal b. Türkî’nin ölümüyle iç karışıklıklar başlamış hatta bu karışıklıklar ileride Suûdi-Vehhâbîlerin kurmuş olduğu ikinci devletin 340 Suûdi kaynaklarında Faysal’ın hapisten kaçtığı aktarılırken, Osmanlı kaynaklarındaysa Faysal’ın Hicaz’ı tahliyeye mecbur bırakılmış Mısır idaresi tarafından kasten serbest bırakıldığı yer almaktadır. bk. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Dahiliye Nezareti Muhaberât-ı Umumiyye, 1328, akt. Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 59 341 Zekeriya Kurşun, “Suûdîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2009), 37/584-587; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 68-69; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 166; Yörükan, “Vahhabîlik”, 57-58; Rifat Türkel, “Osmanlı Vehhâbîlik Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15/29 (2017), 219. 80 sonunu getirmiştir. Hail merkezli güçlü bir siyasî yapı kurma düşüncesinde olan İbn Reşid bu durumdan faydalanarak Ahsâ ve Necid’in önemli bir bölümünü işgal etmiştir. Osmanlı Devleti’nin de desteğiyle birçok defa Suûdi leri mağlup eden İbn Reşid son olarak Riyad’ı kontrolü altına almıştır. Hail’e giden Abdullah b. Faysal ve Harc’a giden Suûd b. Faysal’ın çocuklarına dokunmayan İbn Reşid Riyad’a bir yönetici bırakarak oradan ayrılmıştır.1889 yılının Ekim ayında Kardeşi Abdurrahman b. Faysal ile Hail’den tekrar Riyad’a dönen Abdullah 1890 yılının Temmuz ayında hastalıktan ölmüştür. Ardından Suûd ailesinin liderliği Abdurrahman b. Faysal’a geçmiştir. İbn Reşid Riyad’da bıraktığı yöneticinin Abdurrahman b. Faysal tarafından hapsedildiğini duyunca Riyad’ı kuşatmıştır. Abdurrahman b. Faysal’ın yöneticiyi serbest bırakması, Abdurrahman’ın Harc ve Ȃrız imamı olması şartıyla anlaşma sağlanmıştır. O sırada İbn Reşid ile Kasîmliler arasındaki devam eden mücadelelerde Abdurrahman b. Faysal, Kasîmlilere yardım için yola çıkmış yolda savaşın bittiği haberini almıştır. Ancak geri dönmeyerek 1891 yılı Ocak ayında Hureymilâ yakınlarında İbn Reşid ve Abdurrahman taraftarları savaşmış ve Abdurrahman b. Faysal bu savaşın kaybedeni olmuştur. Bu mağlubiyetle beraber ikinci kez kurulan Suûd Devleti son bulmuştur. Bu arada Kuveyt taraflarına yönelen Abdurrahman b. Faysal ve ailesine Osmanlı Devleti, Kuveyt’te kalmalarına müsaade etmiştır. Aynı zamanda Suûd ailesine geçimleri için Basra Vilayeti’nce ödenmek üzere aylık bağlanmıştır.342 2.5. Üçüncü Devlet: Suûdi Arabistan Krallığı Suûd ailesinin kurduğu üçüncü devlet olan ve günümüzde Suûdi Arabistan Krallığı olarak varkığını devam ettiren ve devletin kurucusu kabul edilen daha çok İbn Suûd olarak tanınan Abdülazîz b. Abdurrahman b. Faysal, (ö.1953) Kuveyt’te Osmanlı Devleti’nin kendilerine bağladığı aylıklarla hayatını sürdürmekteydi. İbn Suûd’a Kuveyt’te devam eden bu sürgün hayatı ağır geliyor, dedelerinin iki defa kurmuş oldukları devletler ve hâkimi oldukları Necid topraklarını İbn Reşid’den alarak Suûd devletini tekrar canlandırma düşüncelerini besliyordu. Kuveyt’in yönetimini devralan 342 Naci Kaşif Kıcıman, Medine Müdafaası Hicaz Bizden Nasıl Ayrıldı (Ankara: Sebil Yayınevi, 2009), 132-135; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 141-151; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 167-168; Kurşun, “Suûdîler”, 37/584-587; Hakkı Dursun Yıldız, “Arabistan (Tarih)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1991), 3/252-258; İslam, Suûdî Arabistanı Tanıyınız, 23-25; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 52-53; 178-181; Türkel, “Osmanlı Vehhâbîlik Literatürü”, 219. 81 Mübarek’ten sonra bu düşünceleri daha da alevlenmiştir. Çünkü Mübarek İbn Suûd’u çok sever ve devlet işlerini görüşürken dahi yanından ayırmazmış. Böylelikle İbn Suûd daha küçük yaşlarda devlet yönetimi hakkında bilgi sahibi olmaya başlamıştır. Bununla beraber Kuveyt’in liman ülkesi olması sebebiyle gelişmiş bir ticaret ağı olması ve diğer ülkelerden tüccarların sık sık gelmesi de İbn Suûd’un Arap dünyası dışındaki dünyayı kısmen de olsa tanımasına sebep olmuştur.343 İbn Suûd, Suûd Devleti’ni tekrar canlandırma fikrini babasıyla paylaşmış babası ise henüz erken olduğunu belirtmiştir. İbn Suûd buna rağmen kendisine otuz deve, otuz tüfek ve iki yüz altın veren Mübarek’in de desteğiyle kendisiyle savaşmayı kabul eden otuz arkadaşıyla birlikte hayallerinin peşine düşmüştür.344 Riyad’a doğru hareket eden İbn Suûd yol üzerinde Aclan ve İbn Reşid’e ait birer karargâh ve birkaç kervan yolu keserek ganimet elde etmiştir. Bu ganimeti haber alan bedevîlerden yolda gruba dâhil olanlar olmuştur. İbn Suûd’un hayalleri onlara dâhil olan bedevîler gibi ganimet elde etmek değil atalarının toprakları olan Necid topraklarına ve Riyad’a hâkim olmaktı. Bu minvalde kabileleri ayaklandırmaya kendisine tabi olmaya davet etmiştir. Ancak daha evvelki girişimlerinde olduğu gibi, İbn Reşid tarafından şiddetli bir şekilde cezalandırılmaktan korkan kabileler İbn Suûd’un yanında yer almamışlardır. Bunun üzerine İbn Suûd gruba yolda dâhil olan ve daha fazla ganimet elde edemeyen bedevîleri de kaybetmiş ve yola çıktığı arkadaşlarıyla baş başa kalmıştır. Bu sıra da babası Abdurrahman İbn Suûd’a geri dönmesini telkin eden haberciler yollamıştır. Ancak İbn Suûd’un cevabı çok nettir; “Geri dön ve gördüklerini ve duyduklarını babama anlat. Reşid’in ülkemi elinde tutmasına ve ailemin bu şekilde ayaklar altında ezilmesine daha fazla dayanamayacağımı ilet babama. Başarı ve ölüm arasında bir kumar oynayacağım. Başarana kadar da durmayacağım. Ölmek başarısızlıktan daha iyidir.”345 İbn Suûd Rub‘u’l-Hâlî çölüne çekilmiş Ramazan ayını çölde geçirmiş kendilerini çölde unutturmuşlardı. Hedefi olan Riyad savunması güçlü olan bir şehirdi. Surlarla çevrili olan bu şehre yapılacak bir saldırı kolayca geri püskürtüleceği için İbn Suûd yanına aldığı altı adamıyla Ramazan Bayramı gecesi Riyad’ın surlarını sessizce aşıp valinin yakınında bir eve girerek onu izlemeye başlamıştır. İlk işleri valiyi etkisiz 343 Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 20;Hulusi Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/194-195; H.C. Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, çev. Gülsüm Aldemir (İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2007), 27-33. 344 Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 21; Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 41. 345 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 44-45. 82 hale getirmekti. İbn Suûd bulduğu ilk fırsatta vali Aclân’a saldırdı. İbn Suûd’un elinden yaralı olarak kaçan vali İbn Suûd’un kuzeni İbn Cilâvî tarafından öldürülmüş ve onun ölmesiyle adamlarının bir kısmı teslim olmuş geri kalanları ise kaçmıştı. Bunun üzerine İbn Suûd şehrin farklı yerlerine adamlarını göndererek kaleyi ele geçirdiklerini duyurmuştur. Böylelikle üçüncü kez kurulacak ve günümüze kadar devam edecek olan devlete başkentlik yapacak Riyad 15 Ocak 1902 tarihinde ele geçirilmişti.346 Riyad’ı ele geçiren İbn Suûd Kuveyt’te sürgünden olan babasının ve ailesinin Riyad’a gelmesi için haber yollamıştır. Riyad’a gelen Abdurrahman’a emirlik tekrardan verilmiş ancak yaşı sebebiyle emirliği oğlu İbn Suûd’a vererek emirlikten feragat etmiştir. Artık Vehhâbîlerin yeni emiri İbn Suûd olmuştur. Hisbe görevi ise Muhammed b. Abdülvehhâb’ın neslinden olan Abdülazîz b. Abdüllatif’e verilerek daha önce olduğu gibi Suûdi -Vehhâbî ittifakının devam ettiği belirtilmiştir.347 İbn Suûd sadece Riyad’ı almakla yetinmemiş bölgenin kontrolünü ele geçirmek için yayılma faaliyetlerine başlamıştır. Beklenin aksine bu işe İbn Reşid ile çok fazla muhatap olmayacağı güneye doğru ilerleyerek başlamıştır. 1902-1903 yıllarında Harc, Hûta, Eflac ve Devasir’i hükmü altına almıştır. Bu süreçte İbn Reşid İbn Suûd’un üzerine sefer düzelemiş ancak başarısız olmuştur. Bu başarısızlık İbn Suûd’a olan inancın artmasına sebep olmuştur.1904 yılında ise kuzey taraflara hareket etmiş, Sedir ve Veşm bölgelerini kontrolü altına almıştır. Yine 1904 yılının önemli olaylarından biri de bölgenin önemli merkezlerinden biri olan Kasîm bölgesi üzerine yapılan seferlerdir. Bu seferler sonucunda Uneyze ve Büreyde İbn Suûd’un kontrolü altına girmiştir. Bölgenin asıl hâkimi olan Osmanlı Devleti 1904 yılında Kasîm bölgesinin tekrar kontrol altına alınması için İbn Reşid ile beraber İbn Suûd üzerine sefer düzenlemiş ve İbn Suûd’u mağlup etmişlerdir. Aynı yılın sonunda, Osmanlılara karşı bir zafer kazanmasına rağmen, Osmanlı Devleti’nin bölgeye 346 Emin er-Reyhanî, Tarihu Necdi’l-Hadis (Beyrut, 1988), 121-132; Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 21; Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 49-54; Zekeriya Kurşun, “Suûdi Arabistan (Tarih)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2009), 37/581-584; Kurşun, “Suûdîler”, 37/584-587; Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195; Yıldız, “Arabistan”, 3/252-258; Kıcıman, Medine Müdafaası Hicaz Bizden Nasıl Ayrıldı, 136; İslam, Suûdî Arabistanı Tanıyınız, 31-48; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 166-167; Muhammed Esed, Mekke’ye Giden Yol, çev. Cahit Koytak (İstanbul: İnsan Yayınları, 2019), 228-229; Muhittin Ataman - Yurdanur Kuşçu, “Suûdi Arabistan’daki Siyasal ve Toplumsal Hareketlerin Gelişimini Etkileyen Faktörler”, Alternatif Politika 4/1 (2012), 6; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 54-55. 347 Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 22; Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 56- 57; Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195. 83 yaptığı askeri sevkiyatı gören İbn Suûd Osmanlı Devleti’nden çekinmiştir. Kendisinden güçlü bir devletle karşı karşıya gelmeye henüz hazır olmadığının farkında olan İbn Suûd Osmanlı padişahına bir mektup yazmış ve af talep etmiştir. Kuveyt emiri aracılığıyla, 1905 yılında Osmanlı Devleti ile bir araya gelen İbn Suûd’un babası af talebini yinelemiştir. Osmanlı Devleti tarafından Necd hâkimiyeti kabul edilen İbn Suûd, İbn Reşid’in bölgeden uzak tutulması kaydıyla, Kasîm ve Necd’de bir Osmanlı birliğinin konuşlanmasından memnun olacaklarını belirtmiştir. Bununla beraber bazı kaynaklarda İbn Suûd’un İngilizlerle de irtibatta olduğu bölgeden Osmanlı Devleti’ni çıkarmak için görüştüğü ancak görüşmelerden herhangi bir sonuç çıkmadığı yer almaktadır. 1906 yılında İbn Reşid büyük bir ordu hazırlamış ve İbn Suûd’un üzerine sefer düzenlemek için harekete geçmiştir. İbn Suûd 1906 Nisan tarihinde ani bir gece baskını ile konakladıkları Ravzatü’l Mühenna köyünde İbn Reşid’i öldürmüştür.348 İbn Reşid tehlikesini başından savan İbn Suûd 1907 ila 1912 yılları arasında yayılma politikasına devam etmiş, Necid ve Ahsa’daki kabileleri kontrol altına almıştır. İbn Suûd’un artık bölgede Osmanlı desteğine ihtiyacı kalmamıştır. Necd’de bulunan Osmanlı garnizonuna tecrid uygulamaya başlayan İbn Suûd çevre kabilelere Tük Garnizonuna giden kervanlara yol vermemeleri talimatını vermiştir. Bu strateji iel hiç savaşmadan Türkleri bölgeden çıkarmayı başarmıştır. Ahsa’yı da Osmanlı askerlerinin elinden alan İbn Suûd’a İstanbul’a bağlı kalmak, ortak düşmanlara karşı ittifak yapmak şartıyla Necid Valiliği ve paşa unvanı verilmiştir. Necid bölgesinin yönetimi İbn Suûd’a bırakılmıştır.349 Bu süreçten sonra İbn Suûd’un Osmanlı Devleti ile mücadelesi başlamış ve bağımsızlığını ilan edinceye kadar devam etmiştir. Bu mücadele de İbn Suûd askeri gücünü ise kurmuş olduğu İhvan teşkilatından karşılamaktaydı. İlk oluşumları 1912 yılında gerçekleştirilen İhvan teşkilatı Suûdi Arabistan Krallığının kurulmasında büyük bir paya sahiptir. Bu sebeple İhvan teşkilatı hakkında bilgi vermenin gerekli olduğu kanısındayız. 348 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 67-75; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 178; Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 28; İslam, Suûdî Arabistanı Tanıyınız, 49-50; Kıcıman, Medine Müdafaası Hicaz Bizden Nasıl Ayrıldı, 136-141; Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 62-63. 349 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 76-77; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 64. 84 2.6. İhvan Teşkilatı Burada ve bundan sonrasında bahsedeceğimiz İhvan teşkilatı Mısır’da Hasan elBenna (ö.1949) tarafından kurulan ve varlığını günümüzde de devam ettiren İhvân-ı Müslimîn teşkilâtı ile karıştırılmamalıdır. Bahsi geçecek olan İhvan teşkilatı İbn Suûd tarafından Suûdi Arabistan’da kurulan ve desteklenen bir teşkilattır. Öte yandan bu teşkilat Suûdi Arabistan Devleti’nin kuruluş aşamasında büyük rol oynamış ve İbn Suûd’un en büyük askeri gücü olmuştur. 2.6.1. İhvan Teşkilatının Kuruluşu İbn Suûd, nüfuz alanını genişletmek amacıyla kendine sıkı sıkıya bağlı birlikler oluşturmak istemiştir. İstikrarlı bir devlet yapısı oluşturabilmek adına otoritenin özellikle bedevîler arasında sağlanması için İhvan teşkilatını kurmuştur. Nitekim bölgenin yönetimi Osmanlı Devleti’ndeyken devlet bedevileri kontrol altında tutmak için maddi yardımlarda bulunuyordu. Ancak daha yeni kurulan Suûd Devleti’nin bu yardımları sağlayacak maddi kaynakları bulunmuyordu. Ayrıca İbn Suûd çok iyi biliyordu ki bedevileri kontrol altına almadan merkezi otoriteyi kuramazdı. İbn Suûd bir konuşmasında; “Aşiretler ancak kılıçtan anlar. Kılıcını sıyırırsan rahat dururlar. Sıyırmaz kınına sokarsan yağmalar, öldürür ve barışı bozarlar.” diyerek bölgede ki bedevîleri ve otorite durumunu açıklamıştır. Şimdiye kadar başardıklarını bu bedevîlerle başarmış ancak bundan sonra hayalini kurduğu Arap yarımadasına sahip olacağı devleti böyle düzensiz birliklerle kuramayacağının da bilincindedir. İbn Suûd’un tebaasının ekseriyetini bedevîler oluşturmaktaydı. Bedevîlerin en küçük bir problemde, en ufak bir maddiyatsızlıkta, küçücük bir başarısızlıkta itaatleri yok olabilmektedir. Bir dönem itaat ettikleri o emire ve halkına düşman olup onları yağmalayabilecek bir fıtrata sahiptirler. Göçebe hayat tarzını benimsedikleri için de sürekli hareket halindedirler. Bu yüzden onları bulup cezalandırmak da kolay bir iş değildir. Ayrıca İbn Suûd bedevîleri çok iyi tanıdığı için verilecek cezalarında bir çözüm olmadığının farkındadır.350 İşte tam bu noktada İhvan teşkilatı ve hicreler351 bu bedevîlerin sistemli bir yapı içerisinde yerleşik hayata geçmesini sağlayacak ve kontrolleri ise din temelli bir 350 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 102-103; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 68. 351 Hicre: İhvân mensuplarının iskân ettiği yerleşim yerlerine verilen genel isimdir. Hicreler İbn Suud tarafından Bedevî olan Arapları yerleşik hayata geçirerek başlarına hocalar vererek Vehhâbî 85 düzen üzerine olacaktı. İbn Suûd bu minvalde hicreleri kurmuş yani göçebe bedevîleri Vehhâbîliğin yaygın olduğu tarım bölgelerine yerleştirmiştir. Buraya hicret eden bedevîlere görevlendiren hocalarla Vehhâbî ritüellerini öğretip bu ritüellere göre hayatlarına yön vermelerini sağlamıştır. Bu hicrelerde yaşayanlara ise İhvan ismi verilmiştir. Kurulacak olan bu sistemde kabilecilik ve göçebelik yerini yerleşik hayata bırakacak, kan davaları ve yağmalar son bulacaktı. Vehhâbî âlimlerin desteğiyle bedevîler dinî bir tedrisattan geçecek, kabilecilik ve aşiretçiliğin yerini din kardeşliği alacaktı. Böylece aşiret kanunlarının yerini Allah’ın kanunlarını alacak ve Vehhâbî imamın emirine yani İbn Suûd’a itaat edilen bir toplum meydana gelecekti. İlki 1912’de Ertâviyye’de352 kurulan bu Vehhâbî teşkilâtı, Arap yarımadasında milliyetçiliği yerleştiren ilk hareket olmuş ve İbn Suûd’un en büyük askeri gücü haline gelmiştir.353 2.6.2. İlk Hicrelerin Oluşumu ve İhvan Mensupları İlk hicreler Mutayr ve Harb kabilelerinden yaklaşık elli kişi ve ailelerinden oluşan ve başlarında Sa‘d b. Musîb ve Abdülmuhsin b. Abdülkerim liderliğinde ki grubun Ertâviyye’ye hicretleriyle başlamıştır. Bu İhvan liderleri hicrelerde yapılacak ilk işler olan cami ve evlerin yapımı ve su kuyularının açılması için gereken malzemeleri ve maddi kaynağı İbn Suûd’dan finanse etmişlerdir. Bu İhvan liderleri sayesinde Ertâviyye artık küçük bir kasaba olmuş aynı zamanda bedevîler için bir cazibe haline gelmeye başlamıştır. Birçok bedevî pazarlarda at ve develerini satarak, yerleşik hayat için gerekli malzemeleri temin edip Ertâviyye’ye yerleşmiştir. Aynı şekilde İbn Suûd tarafından karşılanan basit düzeydeki tarım araçları ve tohumlarla kendilerine verilen bu topraklarda bedevîler için ziraat hayatı başlamıştır. Böylelikle bedevîler göçebe hayattan yerleşik hayata, hayvancılıktan da tarıma geçmiş ve ilk İhvan kolonisi doktrinlerini öğretmek amacıyla kurulmuş ve maddi olarak desteklenmiştir. Detaylı bilgi için bk. Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 73-82. 352 Zilfî kasabasının kuzey doğusunda, Kuveyt-Bureyde yolu üzerinde bulunan tarıma elverişli olan elErtâ isimli hünnap ağacına benzeyen ağaçların çok sayıda bulunması sebebiyle bu ismi alan bir vahadır. Detaylı bilgi için bkz: Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 70. 353 H. St. John Bridger Philby, Sa’udi Arabia (Londra: Ernest Benn Ltd, 1955), 261-262; er-Reyhanî, Tarihu Necdi’l-Hadis, 261-263; Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 23-24; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 103; Kurşun, “Suudi Arabistan”, 37/581-584; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 69; Mehmet Ali Büyükkara, “Vehhâbîlik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2012), 42/611-615; Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195. 86 oluşmuştur. İbn Suûd dinî eğitimlerini vermek ve Vehhâbî öğretilerini öğretmek için bir Vehhâbî âlimini Ertâviyye’ye yollamıştır.354 Ertâviyye hicresinin kurulması ve bedevîler için cazibe haline gelmesiyle, Vehhâbî davetçilerden etkilenen diğer bedevi kabileler kendiliğinden hicrelerini inşa etmeye başlamışlardır. Necid bölgesinin büyük kabilelerinden olan Uteybe Kabilesi elĞatğat’ta 1912 ila 1913 yılları arasında kendi hicresini inşa etmiştir. Ardından Harb Kabilesi Duhne’de, Şemmar Kabilesi Acfar’da kendi hicrelerini inşa etmişlerdir. Bundan sonra hicreler kurulmaya devam etmiş ve on yıl gibi bir süre de her biri on bin nüfuslu yaklaşık yüz elli hicre inşa edilmiştir.355 Hicreler kurulup başlarında İbn Suûd’un görevlendirdiği hocalar nezdinde Vehhâbî öğretileri öğrenen bedevîlerde çok büyük değişimler olmuştur. Çöl hayatının verdiği sertlikle yetişen bedevîlerin fıtri yapıları din üzerine dönmüş ve bu durum bazı zamanlarda da dinî fanatizme doğru ilerlemiştir. M.Muhammed Futeyyih elMedenî’nin aktardığı olaylar bize İhvan teşkilatının ve hicrelerin bedevîler üzerinde ki değişimin ne kadar aşikâr olduğunu göstermektedir. El-Medenî şöyle aktarmaktadır; “Duhne’de oranın hâkimiyle bir sabah kahve içerken yirmi-yirmi bir yaşlarında bir delikanlı gelmiş: “Selâm yâ el-İhvân” diye hitap edip: “Hâkim hazretleri, dün gece şeytan beni kandırdı ve ben büyük günahlardan bir günahı işledim. Sonrasında çok pişman oldum. Her saniye, her dakika ve her saatte bu işlediğim hakikati bilen Allah’ın gazabından korktuğum için gece boyunca hiç uyuyamadım. Sabah olmasını güneşin doğmasını bekleyip sabah namazını cemaatle kıldıktan sonra doğru yanınıza geldim. Bu hususta İslâm’ın emrettiği cezanın uygulanmasını istiyorum ki Allah beni işlediğim günahtan affeylesin” diye itirafta bulunması üzerine; Hâkim işlediği günahı sormuş ve dört ay önce vefat eden kardeşinin eşiyle zina ettiğini söylemiştir. Kardeşimin vefatı üzerine babam beni onunla evlendirmek istiyordu bu yüzden de iddet müddetinin dolmasını bekliyorduk. İddet bittikten sonra şeytan beni kandırdı ve ikimiz de bu duruma rıza gösterdikten sonra kimin bu durumdan haberi olur diye düşündükten sonra evde yalnız kaldığımız dün gece bu günahı işledim diye itiraf etmiştir. Hâkim bunun üzerine kadını çağırmış kadın utansa da yalan söylememiş oda itiraf etmiş ve bunun üzerine hâkim seksen 354 Philby, Sa’udi Arabia, 261-262; er-Reyhanî, Tarihu Necdi’l-Hadis, 261-263; Futeyyih, Necd elİhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 36; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 105. 355-er-Reyhanî, Tarihu Necdi’l-Hadis, 261-263; Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 36; Kurşun, “Suûdi Arabistan”, 37/581-584; Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 71. 87 değnek olan cezayı uygulamış, tevbe ettirip nasihat ettikten sonra onları göndermiştir.”356 Yine el-Medenî’nin aktardığı bir olay İhvanın nasıl bir dinî fanatizme büründüğünü ortaya koymaktadır. “Ertâviyye’de Mutayr aşîretine mensûb elli-elli beş yaşlarında bir adam, Uneyze aşîretinin el-Ğadâvira kabilesine bağlı bir adamla karşılaştığında, başında İhvan alameti olan beyaz sarığı göremeyince, bu adamın cehalet üzerine olduğunu düşünerek din ile alakalı sorular sormuş, adam sorulara cevap verememiştir. Bunun üzerine yanında bulunan akâid kitabını adama uzatarak: “bunun içindekini bilip itikâd etmeyene Müslüman denmez” demiştir. Ddinîn emirlerini öğrenmesi için kendisiyle beraber köyüne gelmesi gerektiğini belirttiysede adam: “öğrenmek istediğim vakit öğreteni bulurum, sana ihtiyacım yok.” cevabını vermiştir. Bunun üzerine Mutayrî İhvan öfkelenmiş “vay kâfir vay” diyerek ve tüfeğini adamın göğsüne dayamış, bu gelişmlerden sonra adam Müslüman olduğunu belirterek onunla geleceğini söylemişse de İhvan onu dinlemeyerek öldürmüştür. Olayın üzerinden bir ay geçmiş olmasına rağmen adam hâkim huzuruna gelerek cezası neyse infaz edilmesini istemiştir. Hâkim bu sözleri zabta geçirdikten kısas hükmü vermiştir.”357 Bu hale bürünen bedevîler artık kontrol edilmesi kolay bir hale dönmüş ve emirlerine sıkı sıkıya bağlı hale gelmişlerdir. Daha önce de belirttiğimiz gibi özellikle OsmanlıVehhâbî mücadelelerinde İbn Suûd’un en büyük destekçisi olmuşladır. İbn Suûd’da bu mücadeleyi dinî argümanlar kullanarak yürütmüştür. Çünkü bu süreçte özellikle bu hicrelerin maddi kaynaklarının sağlanması için İngilizlerle iş birliğine girmek isteyen İbn Suûd hem İhvanı bu duruma karşı sakin tutacak argümanlar bulmalı hem de İngilizleri İhvanın onlara saldırmayacağına ikna etmeliydi. Bu duruma en güzel örnek ise H. St. John Bridger Philby’nin358 aktardığı bilgilerdir. Phillby’nin bir 356 Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 32-35. 357 Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 35. 358 1908 yılında İngiltere’nin Hindistan’daki koloni yönetiminde memur olan H. St. John Bridger Philby, 1915’te Osmanlı Devleti’ne karşı savaşan İngiliz ve Hint birliklerine katılmak üzere Irak’ta görevlendirildi. 1917-1918 yıllarında, Şerîf Hüseyin isyanını desteklemek ve Abdülazîz b. Suûd’u Osmanlılar’la birlikte hareket eden Reşîdîler’e karşı savaşmaya ikna etmek üzere Arabistan’a gönderilmiştir. 1930 yılında Müslüman olup Abdullah ismini aldığı belirtilmektedir. Aynı zamanda 1925 yılında Cidde’ye yerleşerek ticari faaliyetlerde bulunduğu da aktarılmaktadır. İbn Suûd’a danışmanlık yaptığı da aktarılmaktadır. Detaylı bilgi için bk. Mehmet Ali Büyükkara, “Philby, Harry St. John Bridger”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2007), 34/268-269. 88 toplantı esnasında İngiliz-Suûdi ittifakı karşısında İhvanın tutumunun nasıl olacağı hakkında sorduğu soruya İbn Suûd şu şekilde cevap vermiştir: “İhvan’ın size düşman olduğu doğru değildir. Zira inancımıza göre sizler ehl-i kitapsınız. Vehhâbîlerin nefretine hedef olan müşriklerden veya kâfirlerden değilsiniz. Fakat halkım arasında, özellikle eğitimlerini Necid dışında almış olan veya sıklıkla dışarıya seyahat eden birçok şehirli insan, İslâmiyet’in temsilcileridir diye Türklere yakınlık duymakta ve bundan dolayı İngilizlere düşmanca bakmaktadır. Ama bunda fazla ileri gidemediler. Daha yakın zamanda böyle düşünen iki adamı görüşlerini ifade etmelerinden dolayı cezalandırdım.”359 İbn Suûd’un bu minvalde aktardığı bir başka düşüncesi şu şekildedir: “Eğer siz İngilizler, kızlarınızı karım olsunlar diye bana önerseniz kabul ederdim. Fakat Mekke Şerifi’nin veya Mekkelilerden ve diğer Müslümanlardan müşrik saydıklarımızın kızlarını alamam. Hıristiyanların kestiği hayvanların etlerini sorgusuz sualsiz yerim. Allah ile beraber başkalarını ibadetlerinde ortak koşan müşrikler ise bizim nefret edip iğrenç saydığımız kimselerdir.”360 Aynı şekilde İbn Suûd bir başka toplantıda Hıristiyanlarla ilgili bazı Kur’an ayetlerini okuyarak:“Hıristiyanların İshak peygamberin Arapların İshak peygamberin kardeşi olan İsmail peygamberin soyundan geldiklerini, Türklerin ise Tatar kökenli evlad-ı iblisten”361Hıristiyanlarla kuzen olduklarını belirten bu cümleyi sarf etmiştir. İbn Suûd bu düşünce ve söylemleriyle İngilizlere karşı İhvanın düşman olmadığını belirtmiştir. İngiliz işbirliğinin temellerini sağlamlaştırırken diğer taraftan da Osmanlı-Türk karşıtlığını, Osmanlı-Vehhâbî mücadelesinide dinî temeller üzerine oturtmayı amaçlamıştır. İbn Suûd İhvanın yanında yer almasını ve onların dinî fanatizmini ön plana çıkararak cihat mantığıyla hareket etmelerini sağlamıştır. 2.6.3. İhvanın Zaferleri Bu başlık altında İhvanın bütün zaferleri değil, Vehhâbîlerin tevhid, şirk ve bid‘atlarla mücadele bağlamında elde ettikleri zaferlerden bahsedilecektir. Özellikle İhvanın Vehhâbî ritüellerine ne kadar bağlı olduklarını görmek açısından ele geçirdikleri yerlerde tevhid, şirk ve bid‘atlara karşı olarak yaptıkları eylemler aktarılmaya çalışılacaktır. Bununla beraber acımasız bir yapıya sahip olan ihvanın 359 H. St. John Bridger Philby, The Heart of Arabia (Londra: Constable and Company Ltd, 1992), 371. 360 John S. Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam (Leiden, 1978), 23. 361 H. St. John Bridger Philby, Arabia of the Wahhabis (Londra: Constable and Company Ltd, 1928), 23-24. 89 Müslümanlara karşı gerçekleştirdiği “katliamların” günümüzde ki “Cihadî Selefilik(Vehhâbîlik)” akımına benzerliğinin anlaşılması adına önem arz etmektedir. 2.6.3.1.Hurme Meselesi ve Turabe Baskını Necid için Hicaz’ın kapısı sayılan, Necid-Hicaz sınırında ve yol üstünde olması sebebiyle stratejik bir konuma sahip olan Hurme Kasabası Halid İbn Lüvey tarafından yönetilmektedir. Emir İbn Lüvey Şerif Hüseyin’in akrabası olması rağmen koyu bir Vehhâbîdir. İbn Lüvey’in Vehhâbîliğe bağlılığı hakkında Vehhâbî olmayan kardeşini öldürecek kadar ileri gittiği bazı kaynaklarda geçmektedir. Ayrıca Hurmeliler Ⅰ.Suûd Devleti’nden itibaren Vehhâbîliğe bağlı olarak kalmışlardır. Bölgenin önemli iki lideri olan Şerif Hüseyin ve İbn Suûd arasında ki ilk sıcak temas bu kasaba sebebiyle meydana gelmiştir. Şerif Hüseyin, Hurme’yi Vehhâbîlikten koparıp tekrar kendi hükmü altına almak istiyordu. Bunun için öncelikle İbn Lüey ve Hurme kadısını Mekke’ye çağırarak sert bir şekilde uyarmıştır. Bu uyarılara kulak asmayıp Vehhâbî öğretilerini yaymaya devem eden Hurme kadısı Şerif Hüseyin tarafından görevden alınmış yerine Mekke’den bir kadı gönderilmiştir. Bu durum Hurmeliler tarafından kabul görmemiş ve kadı tekrar Mekke’ye dönmek zorunda kalmıştır. Bunun üzerine Şerif Hüseyin Hurme’ye seferler düzenlemiş ancak amacına ulaşamamıştır. İbn Suûd bu süreçte Hurme’ye herhangi bir destekte bulunmasa da Hurmeliler kendilerini ve kasabalarını korumayı başarmışlardır.362 1919 yılında Osmanlı Devleti’nden Medine’nin kontrolünü tamamen ele geçiren Şerif Hüseyin, artık sadece Hurme meselesi ile ilgilenecektir. Hurme meselesine ek olarak Hurme yakınlarında bulunan Turâbe sakinlerinin de Vehhâbîliği kabul etmesi ve İbn Suûd’a bi‘at etmesi üzerine Şerif Hüseyin İngilizlerden alınan modern silahların da yer aldığı büyük bir ordu hazırlamış, ordunun başına oğlu Abdullah’ı komutan olarak atamıştır. İbn Suûd’un artık Hurmeli mezheptaşlarına yardım etmesi gerekiyor İhvanda bu konuda baskı yapıyordu. Ancak İbn Suûd İngilizlerin desteklediği Şerif Hüseyin ile İngilizlerle kendi aralarında olan ilişkinin kopmaması için İngiltere’yi aracı yaparak bu meselenin çözülmesi niyetindeydi. İbn Suûd ve Şerif Hüseyin arasında gerçekleştirilen mektup diplomasisi, Şerif Hüseyin’in tehditkâr tavırları, İbn Suûd’dan Hurme’den vazgeçmesinin istenmesi, İbn Suûd ve 362 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 104-105. 90 İhvana “Hâricîler” olarak hitap edilmesi vb. sebeplerden ötürü olarak sonuçlanmıştır. İbn Suûd bunun üzerine Hurmeli mezheptaşlarına yardım etmek zorunda kalmıştır. Başlarında Ğatğat Emiri Sultan İbn Bicâd ve Emir İbn Lüvey’in bulunduğu bin beş yüz kişiden oluşan İhvan ordusunu Hurme’yi korumak üzere görevlendirmiştir.363 Abdullah ve ordusunun Turabe yakınlarında kurdukları kampın yerini öğrenen İhvan birliği 25 Mayıs 1919 tarihinde bir gece ansızın kampa baskın yapmıştır. Bu baskından Abdullah ve beraberinde çok az sayıda adamı kaçarak kurtulabilmişlerdir. Vehhâbîler önlerine çıkan herkesi acımasızca öldürmüş iki ordu arasında geçecek olan savaş tek taraflı bir “İhvan katliamına” dönüşmüştür. Kaynaklarda yer alan bilgilere göre beş bin veya on bin kişinin öldüğünden bahsedilmektedir. Bazı kaynaklarda İbn Suûd’un Turabe’ye varıp bu olayları gördüğün de ağladığı aktarılmaktadır.364 2.6.3.2.Tâif’in Ele Geçirilmesi 3 Mart 1924’te Türkiye’nin hilafeti kaldırılmasının ardından, 6 Mart 1924 tarihinde Şerif Hüseyin’in kendisini halife olarak ilan etmesi, uzun zamandır ihvanı oyalamak için çabalayan İbn Suûd’a aradığı fırsatı vermiştir. Riyad’da Hicaz meselesi hakkında bir toplantı yapma kararı vermiştir. Toplantının sonucunda Hicaz’ın fethedilmesi kararı verilmiştir. Şerif Hüseyin’in tüm İslâm âlemini ilgilendiren bir mesele olmasına rağmen hilafeti, kendi menfaati için kimseye danışmadan kullanmaya çalıştığı belirtilerek diğer Müslüman ülkelere destekleri için mektuplar göndermiştir.365Sefer için hazırlıklara başlayan İbn Suûd bu sırada yazılan mektuplara cevap bekliyordu. Mektuplara çoğunluğu belirsiz az bir kısmı olumlu olan çok az sayıda cevap gelmiştir.366 Sefer hazırlıklarını tamamlayan İbn Suûd sefer esnasında babalarına destek gönderememeleri için Abdullah ve Faysal’ın üzerine, Ürdün ve Irak’a İhvan birlikleri göndererek gerekli tedbirleri almıştır.367 İbn Lüey’in önderliğinde, üç bin kişi civarındaki İhvan birliği Tâif’e doğru ilerlemeye başlamıştır. Şerif Hüseyin’in oğlu Ali’nin, bir grup askerle Tâif’e geldiği haberini alan İhvan, hızla Tâif’e ulaşarak 363 Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 92-93; Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 164. 364 Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam,68-69,96;Yavuz,“Abdülazîz b. Suûd”,1/194-195; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 105-106. 365 Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik,12;Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 196- 205. 366 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 206; Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 111-112. 367 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 208. 91 şehre saldırmıştır. Ali’nin şehri terk etmesi sonucunda 5 Eylül 1924 tarihinde şehrin kapıları İhvana açılmıştır.368 Şehrin kapılarını açarak Vehhâbîlerden af uman Tâifliler bekledikleri müsamahayı görmemiştir. Vehhâbîler şehri yağmalamaya ve kendilerine karşı gelenleri öldürmeye başlamışlardır. Gece boyu yağmalama ve katliam devam etmiştir. Katliam diyoruz çünkü kadın-erkek ve çocuk ayrımı yapmadan hatta kendilerinden af umanlarda dâhil olmak üzere, bir gecede 300 ila 400 kişiyi acımasızca öldürmüşlerdir. Yağmalamak için evlere girdiklerinde kıymetli eşyalarını teslim etmeyen sıradan halkı amansızca öldürmüşlerdir. İçlerinde kentin Şafiî müftüsünün de yer aldığı, kentin diğer ileri gelen ulemalarını bir camide toplayarak topluca katletmişlerdir. İbn Bicad geri kalan halkı şehirden çıkarmış ve Mekke’ye gönderilmiştir. Tâif, halkın tamamen boşaltılmasından sonra İhvan birlikleri tarafından ikinci kez yağmalanmıştır. İbn Suûd 8 Eylül 1924 tarihinde Tâif’i tamamen kontrol altına almış ve Hicaz’ın kapıları kendisine sonuna kadar açılmıştır.369Ayrıca Tâif’te yaşanan bu acı olaylar Hicaz’da yayılmış ve bu durum İbn Suûd’un bundan sonraki fetihlerini biraz daha kolaylaştırmıştır. 2.6.3.3.Mekke’nin Ele Geçirilmesi Tâif’te meydana gelen olayların Mekke’de meydana gelmesinin İslâm âleminde infiale sebep olacağını ayrıca bu durumun kendisini siyaseten sıkıntıya düşüreceğinin farkında olan İbn Suûd İhvanın Mekke’ye ilerleyişini durdurmuş kendisinden gelecek talimatları beklemelerini emretmiştir. Korku ve panik havasının büründüğü Mekke’de dükkânlar günler öncesinden kapanmış İngiltere kendi vatandaşı olarak kabul ettiği sekiz bin kadar Hindistanlı Müslümanı Mekke’den çıkarmıştır. Mekke halkı ise İbn Suûd’un temel probleminin Şerif Hüseyin ile olduğunu belirterek yerini oğluna bırakmasını istemişlerse de Şerif Hüseyin başlarda bu isteklerini kabul etmemiştir. Daha sonra halktan ve civar kabilelerden Mekke’yi korumak için yeterli desteği bulamayan Şerif Hüseyin mecburen yanına değerli eşyalarını ve alabildiğince mallarını alarak yerini oğlu 368 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd; Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 113. 369 er-Reyhanî, Tarihu Necdi’l-Hadis,332-333;Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 208;Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 113;Said, Britanya ve İbn Suûd, 38-41;Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 110;Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195. 92 Ali’ye bırakıp Cidde’ye oradan Akabe’ye gitmiştir. Oradan da İngilizler tarafından sürgün yeri olan Kıbrıs’a sevk edilmiştir.370 Yönetimi devralan Ali, Mekke’yi Vehhâbîlere karşı savunmak için çabalamışsa da kabilelerden beklediği desteği alamamıştır. Bunun üzerine Ali, İngilizlerden olaya müdahale etmelerini talep etmiştir. İngilizlerin, bunun dinî bir savaş olduğunu ve dinî meselelere müdahale etmelerinin prensiplerine aykırı olduğunu belirtmiştir. İngilizlerin bu doğrultuda verdikleri cevabın arkasında Lawrence371 ve Kahire’de ki İngiliz bürosunun yanlış yönlendirmeleri sonucu İbn Suûd’un gücünün farkına geç varmış olmaları yatmaktadır.372 Nihayet İbn Suûd beklenen emri vermiştir. Mekke’nin kontrol altına alınması esnasında silah kullanılmaması ve avam halka dokunulmaması hususunda dikkatli olunması talimatını vermiştir. Bu talimatlardan sonra İbn Lüey, keşif yapmaları için dört İhvan üyesini Mekke’ye göndermiştir. İbn Suûd’a karşı başarılı olamayacağını anlayan Ali’de Mekke’yi terk ederek Cidde’ye kaçmıştır. Bunu duyan halk Vehhâbîlerden korktukları için evlerine kapanmıştır. Keşif için Mekke’ye gelen İhvan mensupları halka, Allah’ın ve İbn Suûd’un koruması altında güvende olduklarını ve kimsenin zarar görmeden Mekke’nin İbn Lüey tarafından teslim alınacağı haberini tüm Mekke’ye yaymışlardır. Şehrin sakin ve teslim alınması için hazır olduğu haberinin gelmesi üzerine İbn Lüey, iki bin veya dört bin kişilik olduğu aktarılan İhvan birliği ile ihramlı ve silahlı bir şekilde Mekke’ye girmiş ve Mekke’yi kan dökmeden kontrol altına almıştır.373 Vehhâbîler İbn Suûd’un kan dökülmemesi ve silah kullanılmaması talimatına uymuş ancak Vehhâbî pratiklerini uygulamaktan geri durmamışlardır. Aynen bir asır önce Suûd b. Abdülaziz döneminde Mekke’nin ele geçirilmesiyle yapılan uygulamaları yapmak Vehhâbî öğretilerinin bir gereği olan türbe ve kubbeli mezarları yıkmak üzere Ma’le Kabristanı’na (Cennetü’l-Muallâ Kabristanı) yönelmişlerdir. Camilerde 370 Philby, Sa’udi Arabia, 288; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 210-211; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 112. 371 Arabistanlı Lawrence (Lawrence of Arabia) diye tanınan Lawrence, Thomas Edward, Haziran 1916’da Hicaz’da Şerîf Hüseyin’in Osmanlı Devleti’ne karşı ayaklanmasının ardından bu bölgede görev almak istedi. Ekim 1916’da Kahire’deki İngiliz Bürosu sekreterlerinden Ronald Storrs ile Cidde’ye giderek Şerîf Hüseyin ayaklanmasında yer aldı. İngilizler’le Şerîf Hüseyin ve oğulları arasında aracılık yapmak ve isyanın İngilizler’in lehinde sonuçlanması için faaliyet göstermek üzere görevlendirilen Lawrence bedevîlere dağıtılmak üzere bol para ile desteklenmiştir. Detyalı bilgi için bk. Orhan Koloğlu, “Lawrence, Thomas Edward”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2003), 27/114-116. 372 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 213. 373 Philby, Sa’udi Arabia, 288; Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 213. 93 ki süs ve dekorları harap etmişlerdir. Hz. Peygamber’in doğduğu ev ve namazgâhı ve Hz. Fatıma’nın doğduğu evde Vehhâbîlerin tahribatından nasibini almıştır. Aynı şekilde Asr-ı Saâdet’in izlerini taşıyan bir mekân olan Dârülerkam’ın kapısına kilit vurarak ziyaret edilmesi yasaklanmıştır. Orayı ziyarete için gelenlere sert tepkiler vermişlerdir. Bu mekânları ziyaret esnasında Vehhâbîlerce yakalanıp tutuklanan iki Hindistanlı hacı hakkında Vehhâbîler idam cezasına hükmetmişlerdir. İbn Suûd araya girerek cezalarının para cezasına döndürülmesine sebep olmuş ve serbest kalmışlardır. Çarşı ve evlerde gördükleri müzik enstrümanlarını kırmış, insan resmi taşıyan eşya ve kâğıtları yok etmişlerdir. Camilerde cemaate katılma hususunda zafiyet gösteren halk ve mezarlarda dua etmeye devam eden kişiler sertlikle uyarılmıştır. Uyarıları dikkate almayanlar sopalarla dövülmüştür. Şerif Hüseyin’in sarayı tamamen yağmalanarak, elde edilen mallar pazarlarda bedava denecek fiyatlara satılmıştır. Şerif Hüseyin’in evini yağmalayan Vehhâbîler ömürlerinde ilk defa karşılaştıkları aynaları sihir olarak nitelemişlerdir. Saatleri ve saatlerden gelen tik tak seslerinin de şeytan fısıltısı olduğunu ifade ederek kırmışlardır.374 İbn Suûd 18 Ekim 1924 tarihinde ihramlı ve silahsız bir şekilde, ulemâ ve askeri birliğiyle beraber Mekke’ye girmiş ve ilk olarak umre yapmıştır.375 İbn Suûd böylece Hicaz’ın tamamen kontrol altına alınması için bundan sonra ki hedefi Medine ve Cidde üzerine yoğunlaşmaya başlamıştır. 2.6.3.4.Medine’nin Ele Geçirilmesi Mekke’nin kontrolüne ele geçiren İbn Suûd, Mekke’nin yönetimini başında oğlu Faysal’ın bulunduğu Mekke’nin ileri gelenlerinden oluşan bir heyete bırakmıştır. Mekke’de ki askerlerin başına İbn Lüey tayin edilmiştir. İbn Lüey’in ve İhvanın Vehhâbî fanatizminden kaynaklı oluşrabilecek problemleri önlemek için ise sivil valiliğe Hafız Vehbe tayin edilmiştir. Ardından Şerif ailesinin kontrolünde kalan son iki yerden birisi olan Medine’ye yönelmiştir.376Mekke’den çıkan Şerif güçleri ise Medine ve Cidde’yi korumak için bu iki şehre doğru yönelmişlerdir. İbn Suûd’un hedefinde olduklarını bildikleri için gerekli hazırlıkları yapmaya başlamışlardır. 374-Philby, Sa’udi Arabia, 288; Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 213-214; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 113. 375-Philby, Sa’udi Arabia, 288Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 215-216; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 114. 376 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 218. 94 İhvan zaman kaybetmeden Medine’ye yönelmiş ve yaklaşık on aydır Faysal edDüveyş komutasında Ertâviyye İhvanı tarafından kuşatma altına alınmıştır. Bu sırada Medine’nin yönetimini elinde bulunduran Şerif Ali, kuşatmadan kurtulmak ve İslâm ülkelerini yanına çekmek adına Medine’nin İhvan tarafından tahrip edildiğini, Mescid-i Nebevi’de bulunan yeşil kubbe başta olmak üzere Hz. Hamza türbesinin kuşatma esnasında İhvan tarafından edilen ateşlerden dolayı zarar gördüğünü, Faysal ed-Düveyş’in Medine’ye girerek herkesi öldüreceğine dair yeminler ettiği haberlerini İslâm ülkelerine ve tüm dünyaya yaymıştır. Bu haber İslâm ülkelerinde teessürle karşılanmıştır. Hindistan’da bu haber üzerine protesto mitingleri düzenlemiş, İran’da bir gün yas ilan edilmiş, Basra ve Irak’ta çoğunluğunu Şiîlerin oluşturduğu yürüyüşler ve mitinglerle protesto edilmiştir. Bunun üzerine İbn Suûd İslâm ülkelerini ve dünya kamuoyunu aydınlatmak adına bir bildiri yayınlamıştır. Bildiride bu haberlerin gerçeği yansıtmadığını, İhvan birliklerinin şehre girdiği iddialarını yalanlayarak İhvanın şehre girmeyeceğini belirtmiştir. Hicaza gelen heyetlerinde iddiaların asılsız olduğunu görmesiyle Şerif Ali’nin planı suya düşmüştür.377 İngilizlerden de beklediği desteği alamayan ve başarısız olacağını anlayan Şerif Ali İhvanın şehre girmemesi şartıyla Medine’yi teslim edeceklerini bir heyet göndererek İbn Suûd’a bildirmiştir. Bunun üzerine İbn Suûd Faysal ed-Düveyş komutasında ki İhvan birliğinin Necid’e dönmesini emretmiştir. Bu emir ed-Düveyş’in hoşuna gitmese ve öfkelense de İbn Suûd’a itaatsizlik etmeye cesaret edemediğinden emri yerine getirmiş ve Ertaviyye’ye dönmüştür.378 İhvanın gönderilmesinin akabinde İbn Suûd oğlu Muhammed’i Medine’ye göndermiştir. 5 Aralık 1925 tarihinde Medine’de artık İbn Suûd’un kontrolüne geçmiştir.379 Medine’nin ele geçirilmesinin ardından Vehhâbî kadılarından Abdullah b. Büleyhid dine aykırı uygulamaları, bid‘at olarak telakki edilen yanlışları ve tevhide halel getirecek yanlışları düzeltmek için Medine’ye gelmiştir. Bunun üzerine ele geçirdikleri her yerde yaptıkları ilk iş olan türbe ve kubbeli mezarları yıkmak için başta Bakî kabristanı olmak üzere türbe ve mezarların yıkım emri verilmiştir. Bu süreçte bazı sahâbelerin türbeleri yıkılmıştır. Bu yıkımlardan sonra Hindistan, Mısır, 377 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 220. 378 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 230-231. 379 Philby, Sa’udi Arabia, 290; Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 231; Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195; Nebi Bozkurt - Mustafa Sabri Küçükaşcı, “Medine”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2003), 28/311-318; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 115-116. 95 Suriye gibi bazı İslâm ülkelerinde Mescid-i Nebevî’nin kubbelerinin yıkıldığına veya yıkım kararı alındığına dair haberler yayılmaya başlamıştır. İbn Suûd bu iddialar üzerine İslâm ülkelerinin her birine telgraflar çekerek haberleri yalanlamış ve böyle bir şey olmaması için gereken her şeyi yapacağının teminatını vermiştir. Bu sebeple Vehhâbîler Medine’de ki yıkım faaliyetlerine devam edememiş ve problem böylelikle çözüme kavuşmuştur.380 2.7. Hicaz Kralı İbn Suûdla Beraber Hicaz’da Yaşanan Değişiklikler ve Mekke Kongresi Medine’nin kontrolünün ele geçirilmesinin ardından 22 Aralık 1925 tarihinde Cidde’de İbn Suûd’un kontrolüne geçmiş ve böylece Hicaz’ın tamamı İbn Suûd’un hükmü altına girmiştir. İbn Suûd 8 Ocak 1926 günü tertip edilen sade bir törenle Hicaz Kralı unvanını elde etmiş ve şehrin dışında bulunan kalede İbn Suûd’un Krallığı namına yüz bir pare top atışı yapılmıştır.381 Nihayet İbn Suûd bu yola çıkarken hayalleri olan bir asır önce dedelerinin hükmettiği toprakların hepsini tekrar ele geçirmiş ve Vehhâbîlerin üçüncü devleti olan ve günümüzde de varlığını sürdüren Suûdi Arabistan’ın Kralı olma yolunda önemli bir yol kat etmiştir. Hicaz’ın ele ele geçirilmesiyle birlikte İbn Suûd ilk defa Müslüman ve gayrimüslimin bir arada bulunduğu dış dünya ile bağı olan bir yeri yönetecektir. Necid’in çöl içerisinde bulunması sebebiyle dış dünyaya fazlasıyla kapalı olan bir yer, Hicaz’ın ise kozmopolit bir yapıya sahip olan bir yer olduğunun farkında olan İbn Suûd, Necidli mezheptaşlarıyla sürtüşmeler yaşayacağının bilincindeydi. Bu sebeple İbn Suûd’un hem Vehhâbîleri küstürmemesi gerekmekte hem de Hicaz halkına Müslüman olsun gayrimüslim olsun güven vermesi gerekmekteydi. Yani Necid ve Hicaz arasında dengeli bir siyaset izlemesi gerekmekteydi. İbn Suûd bir Vehhâbî imamı olarak Vehhâbîlerin Hicaz’ın fethiyle ortaya çıkan beklentilerini karşılamalı bir yandan da Hicaz Kralı olarak Hicaz halkının korku ve endişelerinin anlamsız olduğunu onlara göstererek onların gönlünü kazanmalıydı. Bununla beraber Hicaz’da meydana gelecek olağanüstü bir olay sadece Hicaz halkının değil bütün İslâm âleminin ve Cidde’de bulunan yabancı tüccarlar ve konsolosluklar sebebiyle tüm dünyanın tepkisini üzerine çekecektir. Hicaz Kralı olan İbn Suûd burada 380 Eldon Rutter, The Holy Cities of Arabia (Londra: G. P. Putnam’s Sons Ltd., 1928), 2/245; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 116-117. 381 Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 232-233; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 117-118; Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195. 96 meydana gelecek değişiklikleri bu siyasî düzlem içerisinde gerçekleştirmeye çalışmış ve büyük ölçüde hedefine ulaşmıştır. Kadılık, imamlık, vaizlik gibi din ile alakalı işlere çoğunlukla Vehhâbîler görevlendirilmiş, idari ve kamu hizmetleri alanlarına ise çoğunlukla Hicazlılar atanmıştır. İbn Suûd böylelikle ortaya çıkabilecek olağan üstü olaylar karşısında dengeyi sağlamaya çalışmıştır.382 Bu durum Hicazlıları Vehhâbîlerin fanatizmine karşı korumuş ve rahatlatmış aynı zamanda da İbn Suûd’un hareket alanını genişletmiştir. Zira Vehhâbîler İbn Suûd’un bazı alanlarda yapacağı değişimlere engel olmak istiyorlardı. Bu duruma en net örnek Vehhâbîlerin Hicaz’da hacıların taşınması için kullanılan motorlu taşıtlara “gavur icadı bid‘atlar” diyerek Necid’e girmesine engel olmalarıdır. Oysa Hicaz’da bu duruma sadece işlerini sekteye uğratacağı için deve sürücüleri karşı çıkmıştır.383 Hicaz yönetiminin İbn Suûd’a geçmesinin ardından Hicazlıların ve bölgeye gelen hacıların şikâyetçi olduğu ahlakı bozan unsurlar, hırsızlık, gasp, yol kesme vb. güvenlik sorunları sıkı denetimler ve verilen şer‘i cezalar sayesinde azalmıştır. İbn Suûd bunu develerle ile hızlı bir şekilde hareket eden polis devriyeleri oluşturarak ve mutavvi sistemini Hicaz’da da uygulamaya koyarak başarmıştır. Bununla beraber bir kurul oluşturmuş, suçlara karşı verilecek cezalar belirlenmiş ve bunun aksine keyfi hareket edilmesini yasaklayarak Vehhâbîlerin halkı kendi kafasına göre cezalandırmasını önlemiştir. Bununla hem Hicazlıları memnun etmiş hem de İhvanın olağan üstü olaylar çıkarmasına mani olmuştur.384 İbn Suûd İhvanı da kısmi olarak tatmin etmesi gerektiğini eğer onların taleplerini göz ardı ederse problem yaşayacağını biliyordu. Çünkü Hicaz’ın fethedilmesinin en büyük amacı Haremeyn’i şirk ve bid‘atlardan temizlemekti. Bunun için Vehhâbîler kubbe ve türbeleri yıkmaya başlamışlar ancak İbn Suûd bu olayın dâhilinde olduğu için tahribatların büyümesine engel olmuştur. Başta Mekke ve Medine olmak üzere ele geçirilen Hicaz bölgesinde ki bütün mescitlerde Kur’an ve hadis kaynakları dışında dinî kaynaklardan faydalanılarak yapılan eğitim ve öğretim sistemi yasaklanmıştır. Türbe ziyaretleri ve sigara kullanımını yasaklanmış yalnızca maddi 382 Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 119; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 121. 383 Philby, Sa’udi Arabia,304; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 121. 384 er-Reyhanî, Tarihu Necdi’l-Hadis, 378-379; Philby, Sa’udi Arabia,303; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 243-245; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 119. 97 getirisi yüksek olması sebebiyle, Cidde’de yapılan tütün satışına izin verilmiştir. Çünkü Cidde’de tahmini olarak yüz bin sterlin değerinde tütün stoku bulunmaktaydı. Bu stoktan alınacak vergiyse devlet için müthiş bir gelir kaynağıydı. 385 Hicazlıları ve Vehhâbîleri memnun eden İbn Suûd bölgede kalıcı bir devlet olabilmesi için İslâm ülkelerini de memnun etmeli onların desteğini almalıydı. İbn Suûd, kutsal toprakların kaderinin İslâm ülkelerinin ortak kararı ile çizilmesi gerektiği fikrini dile getirmiş ve Hicaz’ın fethi için kendisine uygun zemini hazırlamıştır. Fetihten önce Kutsal toprakları Şerif Hüseyin’in zulmünden kurtararak, ümmetin ortak kararlarıyla yönetilmesi gerektiğini belirtmiştir.386 Bununla İslâm ülkelerinin desteğini ve güvenini kazanmak istemiştir. 6 Haziran 1926’da İslâm ülkelerinin düşüncelerini öğrenmek için Mekke’de bir kongre düzenlemiştir. Davet edilen heyetin yönetimin nasıl olacağı için geleceğini düşünmüştür. Ancak İbn Suûd daha selamlama konuşmasında “Sizi bu toplantıya Hicaz’ın, hem Allah’ı hem de insanları memnun edecek şekilde ahlaki ve dinî açıdan ıslah edilmesi için görüşlerinizi almak için buraya davet ettim” diye hitap ederek yönetimin kendisinde olduğunu ve olacağını net bir şekilde ifade etmiştir.387Bunun üzerine İbn Suûd’u protesto edenler dahi olmuştur. Hatta kendisine neden krallığı üzerine aldığı sorulmuş, İbn Suûd ise “İçinizden biri kutsal toprakların tarafsızlığını ve bütünlüğünü dış saldırıdan koruyabileceğine dair garanti veriyor mu?” diye cevap vermiş ve kimsenin cevap vermemesi üzerine “O zaman kral olmak benim görevim. Ben bir başıma kutsal toprakları koruyup yönetebilirim.” demiştir.388 Bunun dışında kongrede hac konusunda müzakereler yapılmıştır. İbn Suûd’a hac için kutsal topraklara gelen müslümanların dinî pratiklerine müdahale edilmemesini söylemişlerdir. Bu görüş daha tartışmaya dahi açılmadan Suûdi delegeler tarafından reddedilmiş İbn Suûd ise, hacıların inançlarına karışmadıklarını ancak Müslümanların icmaına aykırı bir uygulama gördüklerinde ise izin vermeyeceklerini net ve sert bir üslupla belirtmiştir.389 385 Philby, Sa’udi Arabia,304; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 120. 386 Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 49-50. 387 Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 235. 388 Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 235-236. 389 Martin Kramer, Islam Assembled The Advent of Muslim Congress (New york: Columbia University Press, 1986), 117; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 123. 98 Kongrenin içeriğine en uygun teklif ise bütün heyetlerin kongre bitiminden sonra Kâbe’ye giderek Beytullah’ın yanında, emperyalist güçlerin Arap Yarımadası’ndan çıkarılması için her şeyi yapacaklarına dair söz vermeleri teklifi olmuştur. Ancak bu teklif İbn Suûd ve danışmanları tarafından Filistin, Suriye ve Irak’ın Arap yarımadası dışında sayılmasına heyeti ikna etmeleri sebebiyle amacına ulaşmamıştır. Bu kararın alınmasında ki en büyük etken İbn Suûd’un danışman kadrosudur.390 Özet olarak kongre gelen heyetlerin beklentilerini sağlamamış ve İbn Suûd’un da İslâm ülkelerinin desteğini ve güvenini arakasına alma hedefi gerçekleşmemiştir 2.8. İbn Suûd ve İhvan Muhalefeti Hicaz’ın kontrolünden sonra İhvan dinî gerekçelerle, taassup ve fanatizmle olay çıkarma potansiyeline sahip olmaları ve bu olayların siyasî ve politik sonuçlar doğurabileceği sebebiyle Necid’e gönderilmiştir. Ancak İhvana göre, Vehhâbîliğin pratikleri Hicaz bölgesinde yerine getirilmiyor ve bunun içinde herhangi bir çaba sarf edilmiyordu. Hicaz istenilen düzeyde Vehhâbî öğretilerini yerine getirmiyordu. Bunun başlıca sebepleri ise uygulamaların denetiminde yapılan esneklikler veya denetimsizlikti. Özellikle batıdan ülkelerine gelen teknolojik ürünler telefon, telgraf, motorlu taşıtlar gibi araçlar İhvanın deyimiyle “gavur icadı bid‘atlar” yaygınlaşmış hatta bizzat İmamları tarafından kullanılmaktadır. İngilizlerle yapılan antlaşma gereği şirk ve bid‘atlar bölgesi olan Ürdün, Irak ve Kuveyt tarafına seferler düzenleyemeyen İhvan bu durumlardan iyice rahatsız olmuş ve bu durumları görüşmek üzere Ertâviyye’de bir araya gelmişlerdir. Aynı zamanda işin liderler açısından bir de siyasî ve ekonomik boyutu vardı. İlk hicre olan Ertaviyye’nin lideri olan Faysal ed-Düveyşş, Medine’nin kuşatılması ve ele geçirilmesi esnasında çok çaba sarf etmiş ama buna mukabil İbn Suûd tarafından Medine’ye dahi sokulmamıştır. Oysaki ed-Düveyş bu çabalarının karşılığını Medine valiliğinin kendisine verilerek ödüllendirilmeyi bekliyordu. Yine Tâif’i elle geçiren el-Ğatğat İhvanı lideri İbn Bicad’da aynı şekilde valilik beklentisi içerisindeydi. Acmanlı İhvan lideri İbn Hisleyn ise Hicaz’dan umduğu ganimetlere ulaşamamıştı. Bu üç lider tüm bu sebeplerden dolayı İbn Suûd’a öfkelilerdi ve haklarının yendiğini düşünüyorlardı. 391 Bu sebeple bu liderler bu tarz meseleleri konuşmak için ilk 390 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 123-124. 391 Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 254-255; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 128. 99 Ertâviyye’de bir araya gelmişlerdir. Ardından İbn Suûd’un girişimleri ile Riyad Toplantısı ve Genel İçtima toplantıları yapıldıysa da İbn Suûd ve İhvan arasında ki muhafalet rüzgârı esmeye devam etmiştir.392 2.8.1. İhvan Teşkilatının Sonu İhvanın önde gelen isimlerinden olan Faysal ed-Düveyş, İbn Bicâd ve İbn Hisleyn aynı zamanda İhvan isyanının da önderleri olmuştur. Yapılan toplantılar neticesinde alınan bir karar olan barışın devamı için cihat kararı verilmemesine rağmen bu isimler Irak, Kuveyt ve Ürdün üzerine seferler düzenlemeye devam etmişlerdir. Bu seferler ise İhvan hareketinin sonunu getiren bir başlangıç olmuştur. 2.8.2. Sebile Savaşı: İbn Suûd ile İhvan Karşı Karşıya İhvanın saldırılarına karşı sessizliğini koruyan İbn Suûd İbn Hisleyn’in Necid köylerinden vergi istemesi ve Cumeyme olarak bilenen yerde Suûdi Devleti’ne bağlı olan bir kabilenin kervanına saldırması ve kervandaki herkesi öldürmesiyle sessizliğini bozmuştur.393Bu saldırı aslında niyetlerinin cihat değil, imamlarına karşı bir isyan hareketi olduğunun bir göstergesi olmuştur. Çünkü orada öldürülenlerin hiç birisi Hıristiyan veya müşrik değiller aksine İbn Suûd’a tabiiydiler. Bu Suûdi topraklarında İbn Suûd’a yapılmış bir başkaldırıydı ve İbn Suûd’un buna cevap vermesi gerekirdi. İbn Suûd daha fazla vakit kaybetmeden isyankârların üzerine gidebilmek için Vehhâbî ulemadan gerekli fetvayı almış ve askerlerine toplanması için acil bir mesaj yollamıştır. Danışmanı Hafız Vehbe’yi de anlaşma sağlamak ve desteklerini alması için İngilizlerle görüşmeye göndermiştir. O bölgede hâkimiyetin kaybolması demek bütün kabilelerin isyanı demek olduğunun bilincinde olan İngilizler İbn Suûd’a silah temininde bulunmuşlardır.394 İbn Suûd On beş bin civarında asker toplamış ordusunu kurmuş ve asi liderlerin üzerine gitmek için Riyad’dan harekete geçmiştir. Ertâviyye ile Zilfî kasabası 392 Bu toplantılar ve bu toplantılarda alınan kararlar hakkında ve bu süreçte İhvanın gerçkeleştirdiği bazı eylemler hakkında detyalı bilgi için bk.Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 122-135; Philby, Sa’udi Arabia, 306-307; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 254-267; Muhammed Ali Said, Britanya ve İbn Suud, çev. Mehmet Erkoç (İstanbul: Şura Yayınları, 1990), 54-57; Esed, Mekke’ye Giden Yol, 295-298; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 128-134; Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195. 393 Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 137; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 268; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 145. 394 Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 269; Philby, Sa’udi Arabia,309; Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 138-141; Said, Britanya ve İbn Suud, 57-59; Esed, Mekke’ye Giden Yol, 299; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 145-146. 100 arasında bulunan Sebîle denen düzlükte iki ordu karşı karşıya gelmiştir. İki taraf arasında barışın sağlanması için gidip gelen elçiler olmuş ancak barış sağlanamamıştır. En son İbn Bicâd’ın elçisi İbn Suûd’un çadırına selam vermeden girmiştir. İbn Suûd bu durumu isyankâr İhvanın artık kendisini Müslüman olarak görmedikleri için selam vermedikleri şeklinde yorumlamıştır. 30 Mart 1929 tarihinde sabah namazı sonrası İbn Suûd ordusuna saldırı emrini vermiştir. Çatışma yaklaşık iki saat kadar sürmüş ve isyankâr İhvan mağlup olmuştur. İhvan liderleri İbn Bicâd ve ed-Düveyş yaralanmış oğlu Abdullah ise öldürülmüştür. Faysal ed-Düveyş yakalanmış, İbn Bicâd ise Kuveyt tarafında doğru kaçmayı başartmıştır. İbn Suûd’un kardeşi Abdullah, İbn Bicâd’ı Ğatğat’ta ele geçirerek Riyad’a götürmüş ve Mismak zindanlarına hapsetmiştir. Faysal ed-Düveyş İbn Suûd’dan özür dilemiş ve af talebinde bulunmuştur. Karaciğerinden ölümcül darbe alan ed-Düveyş’in çok fazla yaşamayacağını düşünen İbn Suûd, onu bağışlamış ve Ertâviyye’ye göndermiştir. İbn Suûs bu zaferin ardından kendisinin izni olmadan herhangi bir şekilde dinî toplantı, konferans ve fetva neşredilmesini yasaklamıştır. Emretme, yasaklama ve serbestlik içeren her türlü hükmün Kur’an ve Sünnet’in rehberliğinde, ulemanın onayıyla ve imamın yani kendisinin tasvibiyle verileceğini belirtmiştir.395 2.8.3. İkinci Başkaldırı ve İhvanın Sonu Aldığı yaradan dolayı kısa sürede öleceği düşünülerek hayatı bağışlanan Faysal edDüveyş beklenenin aksine ölmemiştir. Oğlu Uzeyyiz de hicrelerindeki İhvan ile beraber Ürdün’ün iç bölgelerine doğru seferler düzenlemeye devam etmiştir. İbn Suûd ise bu olaylara müdahale etmesi için Hail valisini görevlendirmiş ve çatışmalar neticesinde veliaht olan ed-Düveyş’in büyük oğlu Uzeyyiz öldürülmüştür. Bu durum daha önce de başkaldıran İhvan lideri ed-Düveyş’i hayliyle öfkelendirmiştir. Bu süreçte Sebile Savaşı’na katılmayan İbn Hisleyn’de başkaldırmış ve Kuveyt tarafına seferler düzenlemiştir. İbn Suûd olaylara müdahale etmesi için Ahsâ valisi İbn Cilüvî’yi görevlendirmiştir. Vali Cilüvî’de oğlu Fahd’ı olayları gözlemlemesi için görevlendirmiş, Fahd’da İbn Hisleyn’e bir geçiş tezkeresi vermiştir. Akabinde sadece beş adamıyla birlikte görüşmeye gelen İbn Hisleyn ve adamları orada öldürülmüştür. 395 Esed, Mekke’ye Giden Yol, 299; Said, Britanya ve İbn Suud, 57-59; Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 138-141; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 270-271; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 146. 101 Ölüm haberini duyan Acmanlılar, liderlerinin böyle tuzak kurularak öldürülmesi üzerine ayaklanmışlardır.396 Faysal ed-Düveyş’de oğlunun öldürülmesinin intikamını almak için beş bin adamıyla birlikte Ahsâ’ya giderek isyana katılmıştır. İbn Suûd İsyanı haber alır almaz Hicaz’da kullanılmakta olan motorlu araçlarla adamlarını da yanına alarak zaman kaybetmeden Riyad’a doğru hareket etmiştir. Riyad’a gelen İbn Suûd olaylara müdahale etmesi için oğlu Suûd’u İbn Cilüvî’nin yerine görevlendirmiştir. Aynı zamanda da Hafız Vehbe’yi de İngilizlerle isyankâr İhvana Irak ve Kuveyt üzerinden gelebilecek olası yardım ve desteğin önlenmesi için görüşmeye göndermiştir. İngilizler İbn Suûd’un talebini kabul etmişler ve Kuveyt Emiri tarafından İhvana yapılan yardımlar sonlandırılmıştır. İbn Suûd’a sadık olan İhvanla birlikte oğlu Suûd isyan bölgesine ulaşmış ve çatışmalar başlamıştır. Savaşın geniş bölgeye yayılmış olmasına motorlu taşıtlar nereye saldırı düzenlense hızlıca oraya ulaşıp, saldırının bastırılmasını sağlamıştır. Bu durum karşısında başarılı olamaycağının bilincinde olan ed-Düveyş İbn Suûd’a tekrar teslim olursa affedilmeyeceğini bildiği için Kuveyt’e kaçmış ve İngilizlere teslim olmuştur. Acmanlılarda isyanı daha fazla sürdürememişler ve ikinci kez başkaldıran İhvan tekrar mağlup olmuştur. İbn Suûd ise ed-Düveyş’i İngilizlerden isteyerek kendisi cezalandırmak niyetindeydi. İngilizler ed-Düveyş’i öldürülmemesi şartıyla İbn Suûd’a teslim etmiştir. İbn Suûd edDüveyş’i İbn Bicâd’ın olduğu zindana atarak hapsetmiştir. İsyana karışan İhvan mensuplarıysa kimisi sürgüne gönderilmiş, kimisi hapsedilmiş, kimisi de sakal ve bıyıkları kesilmek suretiyle kabilelerine gönderilmek üzere farklı cezalara çarptılmıştır.397 İbn Suûd “dinde aşırıya gidenler” olarak tanımladığı İhvanın, aşırı derece hırslı ve kötü niyetli kişilerin kontrolüne geçmesiyle yoldan çıktığını belirtmiştir. Cahilce bu kişilere uyan İhvan hakkında 1929 yılının sonlarında Şa’ra’da bir karara varmak üzere toplantı yapmıştır. Toplantıya Necid kabilelerinin önde gelen isimleri ve ulema katılmış ve bazı kararlar verilmiştir. Bu kararlara göre isyana katılan İhvan mensuplarının mallarına el konulcak, silahları alıncak ve şer‘i mahkemelerce yargılanıp idam edilip edilmeyeceğine karar verilecektir. İsyanın bastırılmasıyla elde 396 Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 272; Esed, Mekke’ye Giden Yol, 300; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 147. 397 Esed, Mekke’ye Giden Yol, 300; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 273-275; Philby, Sa’udi Arabia,310-312; Said, Britanya ve İbn Suud, 59-66; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 147-148. 102 edilen ganimetler, İbn Suûd’a destek olanlar arasında dağıtılacaktır. İsyancılara destek olmaya devam eden hicrelere yeni valileler ve beraberinde askeri birlikler gönderilecek, düzen sağlanacak ve vatandaşların faydası için her türlü tedbir alınacaktır. Büyük çoğunluğu isyankâr İhvandan oluşan hicreler ise intisap ettikleri kabilelere göre bir araya gelemeyecek şekilde bölünerek dağıtılmıştır. İbn Suûd’a sadık eski İhvan üyelerine ve ailelerine maaş bağlanarak hayatlarını idame ettirmesine karar verilmiştir. İbn Suûd kendi eliyle kurmuş olduğu İhvanı ve hicrelerini böylece yine kendi eliyle yıkmıştır. Hatta isyanın bastırılmasından sonra Ğatğat ve Ertâviyye hicreleri İbn Suûd’un talimatıyla tahrip edilerek kullanılamaz hale getirilmiştir.398 Böylelikle bir devir daha sona ermiş ve İbn Suûd Arap Yarımadası’nda ki iktidarını bir kez daha sağlamlaştırmıştır. İsyan bastırılmış, ülkede istikrar ve huzur hâkim olmuştur. Artık Suûdi topraklarında ve İbn Suûd’un hayatında yeni bir dönem başlamıştır. İbn Suûd ülkesinin ismini 1932 yılında günümüzde de hala kullanılmakta olan Suûdi Arabistan Krallığı olarak değiştirmiştir. 398 Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 153-154;Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 150. 103 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. GÜNÜMÜZDE VEHHÂBÎLİK 3.1. Suûdi Arabistan ve Vehhâbîlik 3.1.1. İlk Değişim Hareketlerinin Suûdi Arabistan’da Bulduğu Karşılık İhvan’ın tasfiyesiyle artık dinî fanatizm kontrol altına alınmış, İbn Suûd’un ülkesinde bir takım değişimler meydana gelmeye başlamıştır. İbn Suûd’un aslında yeniliklere açık olduğu Hicaz’da gösterilen esnekliklere bakıldığında görülmektedir. İbn Suûd’un bu yeniliklere geç kalmasının sebebi aslında İhvanın dinî fanatizmi yüzünden her şeye mani olmasıdır. Artık değişimin önünde hiçbir engel kalmamış, 1930 yılından itibaren Hicaz’dan başlayarak tüm ülkeye yayılan bu değişiklikler gözle görülür şekilde artarak devam etmiş ve petrolün bulunmasıyla engellenemez bir hal almıştır. İbn Suûd’un Hicaz’ın fethinin dördüncü yıl dönümü kutlamalarında fotoğraf çekimini serbest bırakması hatta tören için özel olarak Mısır’dan ekiplerin getirilmesi daha İhvanın tasfiye edildiği ilk yıllarda değişimi çok net bir şekilde göstermektedir. Muhammed Esed, Vehhâbî bir rehber eşliğinde Necid topraklarında seyahat halindeyken fotoğraf makinesiyle çekim yapmak istediğinde kendisini hâkim karşısında bulmuş ve suçlu bulunmuştur. Ancak İbn Suûd’un teminat mektubu sayesinde kurtulabilmiştir. Bu iki olaya bakıldığında, değişimin azımsanamayacak bir düzeyde olduğu bir görülmektedir. Bu durum değişim rüzgârının artarak devam edeceğinin sinyallerini vermektedir. Yine 1930’lu yıllarda gramofon sesinin Cidde caddelerinde yankılandığı aktarılmaktadır. Aslında İbn Suûd’un daha önce gramofon satın aldığı ve müzik dinlemekten keyif aldığı aktarılan bilgiler arasındadır. İbn Suûd belki de katı İhvan düşüncesinden çekindiği için bu yasakları koymak zorunda kalmıştır. Açıkta sigara içmeme yasağı eskisi kadar sık denetlenmemektedir. Bu durumun bir tezahürü olarak dışarıda sigara içen insanlara daha çok rastlanır hale 104 gelinmiştir. Hatta ülkeye yerleşen gayrimüslim halk için sınırlı bir şekilde alkolün şehre sokulduğu iddiası bile kaynaklarda yer almıştır.399 Bu değişim rüzgârı sadece Hicaz’da değil ülkenin her bölgesinde etkisini hissettirmektedir. Necid’de bu esintiden payını almaya başlamış kısmi de olsa esneklikler görülmüştür. Mesela İhvan döneminde yasaklanan rebâbe diye bilinen yaylı müzik aleti bedevîler arasında 1930’lu yıllardan itibaren tekrar kullanılmaya başlamıştır. Riyad’da aynı şekilde sigara yasağının kendiliğinden esnediği görülmektedir. Hatta İbn Suûd’un hizmetçileri arasında ve Suûd aile efradı arasında dahi sigara içenlerin olduğu ve sayılarının da fazla olduğu gözlemlenmiştir. Riyad’ın caddeleri de ezan okunduğu vakit İhvan döneminde olduğu gibi boşalmadığı görülmekle beraber, Riyad dışında ki yerleşim yerlerinde mutavvîlerin hala gücünün hissedilir düzeyde olduğu görülmüştür.400 İbn Suûd’un özellikle İhvan sonrasında ülkenin merkezî yönetimini kuvvetlendirmek için kullanmak istediği otomobil, telgraf, telefon, radyo ve televizyon gibi modern ve teknolojik aletlerin ise ülkede yaygınlaşması kolay olmamıştır. Bu teknolojik aletlerin ülkeye girişi daha öncekilerde olduğu gibi yine Hicaz üzerinden olmuştur. Şerif Hüseyin zamanında sadece hacıların nakliyesi için kullanılan motorlu araç sayısı dört adet iken, İbn Suûd’un yönetiminin ilk üç yılında bu bin iki yüze çıkmıştır. 1930’lu yıllara gelindiğinde ise bu sayı bin beş yüzlere ulaşmıştır. Bu araçlar ise gerektiğinde askeri amaçla kullanılmakta ve İbn Suûd’un merkezî ve güçlü bir yönetim anlayışına hizmet etmektedir. Motorlu araçların İhvanın güçlü olduğu bölgelere ilk girişi ise Havta kasabasında olaylı bir şekilde olmuştur. Kasabaya giren ilk motorlu taşıt çarşının ortasında yakılmış, şoförü de yaralı bir şekilde kurtularak bu olaydan nasibini almıştır. Uçağa karşı olan dinî tepki de ulemanın uçağa binmesiyle hafiflemiştir.401 Telefon, telgraf, telsiz gibi İbn Suûd’un yoğun bir şekilde kullanılmasını istediği cihazlara ulemanın verdiği tepkilerin bertaraf edilmesi için büyük çabalar sarf edilmiştir. Telgraf ve telefonun cinler vasıtasıyla işletildiği bu sebeple de Allah’a şirk koşulduğuna inanan ulemanın ikna edilmesi için İbn Suûd çok çabalamıştır. İbn Suûd bu cihazlara tepki verenlerin başında İbn Abdülvehhâb ailesine mensup Abdullah b. 399 Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 101; Esed, Mekke’ye Giden Yol, 53-54; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 167. 400 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 167-168. 401-Philby, Sa’udi Arabia, 304; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 277; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 168. 105 Hasan âlü’ş-Şeyh’i ikna etmesi için Hafız Vehbe’yi görevlendirmiştir. Hafız Vehbe ise yolculuk esnasında gördükleri bir telgraf istasyonunun önünde durarak Şeyh Abdullah’a istasyona girmeyi kabul ettirmiştir. Şeyh Abdullah’ın düşündüğü gibi içeri de kendileri için sihir yapmaları karşılığında insanların cinlere taktim ettikleri kemik, boynuz, yün gibi malzemeler yer almamaktaydı. Bunun üzerine orada görevli olan kişilerden telgrafın çalışma sistemine dair bilgiler alan Şeyh Abdullah istasyondan ikna olarak ayrılmıştır. 1932 yılında meydana gelen isyanlara telgraflar sayesinde hızlıca müdahale edilmesi eğer ki telgraf olmasa bu haberlerin deve yolu ile yirmi beş günde merkeze ulaşacak olması gibi durumlar zamanla teknolojik cihazlara olan tepkiyi azaltmıştır.402 Telefon ve radyo konusunda da aynı tepkileri alan İbn Suûd ulemayı ikna etmeyi başarmıştır. Telefondan, bir âlime karşı taraftan birisinin okuduğu Kur’an-ı dinletmiş, yine radyo yayınına karşı olan bir âlime de Riyad Merkez Cami imamının okuduğu yayını dinletmiş, Allah’ın kelamını şeytanın taşıyamayacağı konusuna değinerek onları ikna etmiştir. Nitekim 1949 yılında devlet eliyle Mekke’de yayına başlayan devlet radyosu yalnızca Kur’an-ı Kerim tilaveti, dinî programlar ve haber yayını yapması şartıyla ulema ile ortaklaşa alınan kararla kurulmuştur.403 Televizyonun ülkeye girişi ise daha olaylı bir şekilde olmuştur. 1965 yılında açılan ilk televizyon binası televizyon karşıtları tarafından saldırıya uğramış, polis bu saldırıyı durdurmak için ateş açmış ve birçok kişi yaralanmış ve ölmüştür. Ölenler arasında İbn Suûd’un torunlarından biri yer almıştır. Ancak bu tepkiler zamanla azalmış ve yok olmuştur. Vehhâbîler için bir kimlik meselesi olan kılık-kıyafet hususunda da değişimler meydana gelmiştir. Bu değişimlerin başında ordunun kıyafeti gelmiş, pantolon ve üniformalı askeri birlikler oluşmuştur. Bu kılık- kıyafet değişimi ulema tarafından çok sert bir şekilde tepki görmüştür. İbn Suûd bu konuda da ulemayı ikna etmeyi başarmıştır. 404 Devrim niteliğinde ki bir başka değişim ise eğitim alanında olmuştur. Hicaz’da ilk defa kızlara eğitim verecek bir okul açılmış, Kur’an-ı Kerim, okuma-yazma ve matematik dersleri okutulmuştur. 1930’lu yıllarda Hicaz’da modern tarzda hazırlanan ders müfredatından ulema üç dersin çıkarılmasını şiddetle istemiştir. Bu dersler 402 Philby, Sa’udi Arabia, 305; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 169. 403 Philby, Sa’udi Arabia, 305; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 169-170. 404 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 170. 106 yabancı dil, coğrafya ve resim dersleridir. Ancak bu talepleri İbn Suûd tarafından makul olarak görülmemiş, müfredat olduğu şekliyle okullarda işlenmeye devam etmiştir.405 1930’lu yıllarda değişimler genel olarak bu şekilde devam etmiştir. İhvanın tasfiye edilmesiyle kısa zamanda birçok değişim ülkeye girmiş, başlarda tepki görse de ulema ikna edilmiş veyahut faydaları görüldükçe bu tepkiler azalmış ve yerini sessizliğe bırakmıştır. Ancak ülkede değişimin hız kazanması 1938’li yıllardan itibaren petrolün bulunmasıyla başlamıştır. 1945 yılından sonra İkinci Dünya Savaşı’nın bitmesiyle hızını artırarak devam etmiştir. 3.1.2. Petrolün Ülkedeki Değişime Etkisi 1930’lu yıllarda ülkenin gelirlerinin büyük kısmını hacılardan alınan vergiler ve basit yöntemlerle çıkarılan incilerin satışı oluşturmaktaydı. Bu bağlamda ülkenin geliri tahmini olarak 4-5 milyon sterlin gibi rakamlara tekabül etmekteydi.406 1930’lu yıllarda tüm dünyada meydana gelen ekonomik kriz Suûdi Arabistan’ı da etkilemiştir. Çoğunluğunu hacılardan gelen vergilerden elde eden ülke ekonomisi kriz nedeniyle gelen hacı sayısının azalmasıyla sıkıntıya girmiş, İbn Suûd borçlanmalarla ekonomiyi ayakta tutmaya çalışsa da bu sistem süreklilik arz etmemiştir. 1931 yılında ülkeye gelen İngiliz yatırımcılar değerli maden ve su aramaları yapmışlar ancak istedikleri sonuca varamamışlardır. Tam ümitlerin tükendiği bir zaman da Ülkenin doğu tarafında komşusu olan Bahreyn’de Amerikalılar petrol bulmuşlardır. Bu haberle birlikte petrol şirketleri Bahreyn ile komşu olan Suûdi Arabistan’a yönelmişlerdir. Bu gelişmelerin ardından İngiliz ve Amerikan şirketleri ile İbn Suûd arasında petrol araştırmaları ve imtiyaz konularında görüşmeler başlamış ve nihayetinde Amerikan şirketi olan California Standard Oil Company şirketine imtiyazlar verilerek antlaşmalar imzalanmıştır. Bu imtiyaz sözleşmesinin ardından bölgede petrol aramaları başlamış ancak ilk dört yıl istenen sonuca ulaşılamamıştır. Petrol ümitlerin tükenmeye başladığı bir zaman diliminde 1938 yılında Cebel-i Dahran bölgesinde bulunmuştur.407 Bu habere en çok sevinen kuşkusuz İbn Suûd olmuştur. Nitekim devlet ekonomik kriz sebebiyle neredeyse iflasın eşiğinde bulunuyordu ve bu haber ülkenin ekonomisini düzeltecek hatta 405 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 171-172. 406 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 173. 407 Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 176-178; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 174. 107 düzeltmekle kalmayacak ileri ki yıllarda tahmin edilemeyecek bir düzeyde ülkenin tamamen değişimine sebep olacaktır. Ancak bu ilk sevinç fazla uzun sürmemiş dünyada tekrar bir savaş çıkmıştır. Ⅱ.Dünya Savaşı’nın (1939-1945) başlaması petrol aramalarını ve satışını beş yıl kadar bir süreyle geciktirmiştir. Bundan sonraki dönemde ise Suûdi -ABD işbirliği daha da sağlamlaştırılarak devam etmiş, bu iş birliği 1944 yılında Texas Oil, New Jersey Standard Oil, Socony Vacuum ve California Standard Oil şirketlerinin birleşmesiyle ARAMCO (Arabian American Oil Company) şirketinin meydana gelmesine sebep olmuştur. Gelişmeler Vehhâbî ulema tarafından aynı şekilde tepkilere neden olmuştur. Vehhâbî âlim Şeyh Ebû Bahz 1944 yılında Amerikalılara verilmiş bu petrol işletme antlaşmalarıyla alakalı olarak Kral Suûd’u suçlamış, Müslüman topraklarını kâfir Amerikalılara sattığını ifade etmiştir. Kral Suûd bunun üzerine Riyad ulemasını huzuruna çağırarak Hz. Peygamber’in de bazı zamanlarda gayrimüslimlerle iş görüşmeleri ve onlarla işler yaptığına dair hadisleri tek tek göstererek huzurunda bulunan ulemaya bir soru yöneltmiştir: “el-Harc’taki Amerikalıları ve makinaları işleten diğer yabancıları buraya ben getirdim. Onlar benim emirlerim doğrultusunda, doğal kaynaklarımızı işletmek, Allah’ın topraklarımıza bahşettiği ve kullanımımıza sunduğu maden, petrol ve içme sularını bizlerin faydasına toprağın altından çıkarmak için çalışıyorlar. Ben böyle yapmakla hangi şer‘i kanunu ihlal etmiş oluyorum söyler misiniz?”408 İbn Suûd bu görüşme neticesinde ulemayı ikna etmeyi başarmıştır. Ancak ne İbn Suûd ne de ulema petrolün ülkeye sağlayacağı gelirin ve bu gelirin bir servet haline dönüşerek saptırıcı bir hal alacağını tahmin edemezlerdi. 1945’li yıllardan itibaren petrol kuyularının artışıyla devletin gelirleri afaki düzeyde artmaya başlamıştır. 1924’lü yıllarda yirmi dört milyon dolar olan ülke geliri 1957’de iki yüz milyon dolara, 1960’da ise üç yüz doksan yedi milyon dolar seviyelerine tekabül etmektedir. 1975-80 yılları içinse hedef otuz milyar dolar olarak öngörülmüştür.409 Bu gelişmeler aynı zamanda değişiminde habercisi olmuştur. Hızla büyüyen ve gelişen ekonomi değişimi de hızlandırmıştır. Ülkeye yapılan yatırımlarla yeni yollar, tren yolları, saraylar, tarifeli uçuşlar, modern otobanlar inşa edilmiştir. Ülkedeki okul sayıları artmış ve ilk defa üniversiteler kurulmuştur. Daha önce de aktardığımız gibi 408 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 173. 409 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 174. 108 bir dönem karşı oldukları radyo ve televizyon artık önü alınamaz şekilde yaygınlaşmıştır. Suûdi Arabistan artık kendi içine kapalı bir devlet olmaktan çıkmış uluslararası boyut kazanmış, başta Birleşmiş Milletler olmak üzere uluslararası birçok örgüte katılım sağlamıştır. Daha önceleri çok fazla görülmeyen yurt dışı seyahatleri yine büyük ölçüde artmıştır. Bu seyahatler eğitim, ticaret veyahut sadece eğlence amaçlı olarak dahi gerçekleştirilmeye başlamıştır. Eğitim amaçlı seyahatlerin tarihi 1930’lu yıllara dayanmaktadır. Eğitim adına yapılan ilk seyahatler Mısır’a gerçekleştirilmiştir. Daha sonra bu ülkeler değişiklik göstermeye başlamış, 1932- 33’lü yıllarda sınırlı sayıda da olsa mühendislik, tıp ve pilotluk eğitimi için Türkiye’ye öğrenciler gönderilmeye başlanmış ve ardından Avrupa ve Amerika’ya da öğrenciler gönderilmiştir.1980’li yıllara ulaşıldığında ABD’de okuyan Suûdi öğrencilerin sayısı yirmi bin civarına ulaşmıştır. Buraya giden öğrenciler farklı fikir ve adetlerle karşılaşmış ve bu fikirlerden etkilenir hale gelmişlerdir. Kendi kabuklarının dışına çıkmaya başlamışlardır. Eğitim alanında yapılan reformlar ise değişime öncü olan en büyük etken olarak gözükmektedir. 1951’li yıllara gelindiğin de ülke de yüz doksan altı ilkokul, sekiz lise, bir sanat okulu, iki öğretmen okulu, bir tane de yüksek şeriat enstitüsü bulunmakta ve bu eğitim kurumlarında yaklaşık yirmi beş bin öğrenci eğitim faaliyetlerini sürdürmektedir. Bu kurumlarda öğretmenlik yapanların sayısı ise bin elli üç olarak karşımıza çıkmaktadır. Ülkede karşımıza çıkan ilk üniversite ise 1957 yılında Riyad’da açılan Melik Suûd Üniversitesidir. Üniversitenin akademik kadrosunun büyük çoğunluğunu ise yabancı akademisyenler oluşturmaktadır. Bunu 1961 yılında Medine’de kurulan İslâm Üniversitesi takip etmiştir. 1974’te İmam Muhammed b. Suûd İslâm Üniversitesi, 1975’te Melik Fehd Petrol Üniversitesi, 1981’de Mekke’de Ümmü’l-kurâ Üniversitesi kurulmuştur. Bu eğitim faaliyetleri kızlar için de önem arz etmekte ilk, orta, lise ve üniversitelerde kızlarda eğitim almaya başlamıştır. Bu üniversitelere bağlı, kızlara eğitim veren on üç fakülte yer almaktadır. Kız okullarında en büyük ilerleme ise Kral Faysal döneminde kat edilmiştir. Hicaz’da kızlar için eğitim faaliyetleri bulunurken, 1960’lı yıllarda Necid bölgesinde de faaliyet göstermeye başlamıştır. Halkın tepkisiyle karşılaşılsa da eğitime devam etmiştir. Eğitim faaliyetlerine en büyük katkıyı ise Aramco petrol şirketi sağlamıştır. Özellikle personellerinin çocuklarının eğitimi için birçok okullar yaptırmış, bu okullar aynı zamanda halkın hizmetine de sunulmuştur. 109 Bu hizmetlerin masrafları ise tamamen şirketin bütçesinden karşılanmakta ve devlet kaleminden herhangi bir harcama yapılmamaktadır.410 Bunun yanında bu şirketlerde çalışmaya gelen yabancılarla olan etkileşim de ülkede değişime büyük oranda katkı sağlayan bir diğer unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Hızlı bir şekilde büyüyen ekonomi ve gelişen iş imkânları yeni istihdamları da beraberinde getirmiş ve ülkenin insan gücü bunu karşılamaya yetmemiştir. Bu sebeple Müslüman ve gayrimüslim olmak üzere birçok ülkeden gelen yabancı istihdamla karşılanmıştır. 1962’de altmış bin, 1975’lere gelindiğinde ise yedi yüz yirmi üç bine ulaşan istihdamın büyük kısmını Yemen, Umman, Mısır ve Pakistan gibi ülkeler karşılamaktadır. İlk başlarda sınırlı sayıda olan Amerikalı çalışan sayısı 1978’li yıllara gelindiğinde otuz binlere ulaşmaktadır. Amerikalıların sayısının artması ve petrol gelirlerinin artmasıyla bölgede finansal, ulaşım, eğitim ve iletişim imkânlarının gelişmesini de beraberinde getirmiştir. Amerikalıların sayısı artmaya başladıkça kültürlerine ait Hollywood filmleri, beyzbol ve futbol gibi spor oyunları, değişik eğlence cihazları, farklı bir yemek kültürü vb. ülkenin yabancısı olduğu durumlar da ülkeye giriş yapmıştır. Bu durum doğal olarak ahlaki bozulmalara da yol açmıştır.411 Bu değişim sosyal yaşantıyı da değiştirmeye başlamış mutavvîlerin müdahale gücünü azaltmıştır. Mahallelerde cami merkezli dinî kontrol mekanizması da yavaş yavaş işlevini kaybetmeye başlamıştır. Kabilecilik ve aşiretçilik bağı devam etmekle beraber eski gücünü yitirmiştir. Riyad ve Cidde gibi büyük şehirlerin caddelerinde ise mutavvîlerin gücü eskisine nazaran yok denecek kadar azalmıştır. Gelir skalası her geçen gün artan halk, yeme içmeden giyim kuşama ve eğlenceden yaşam tarzına varıncaya kadar her alanda değişiklikler göstermeye başlamıştır. Lüks harcamalar ve ithalat hat safhalara ulaşmıştır. 1974 yılında üç milyar dolar gibi bir seviyeye ulaşan ithalat, 1978-79’lu yıllarda on yedi milyar dolara ulaşmıştır. Bu ithalatın büyük çoğunluğunu ise lüks tüketim oluşturmuştur. 1945 yılında Vehhâbîliğin en güçlü merkezi olan Riyad’da şehrin ileri gelen ve zengin ailelerinden üç bayan, müzikli ve içkili bir âlem yapmışlar ve nihayetinde de uygunsuz bir biçimde yakalanmışlardır. Daha enteresan olan kısmı ise bu olayın Ramazan ayı içerisinde vuku bulmasıdır. 410 Kurşun, “Suudi Arabistan”, 37/581-584; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 175-177. 411 Ira M. Lapidus, Modernizme Geçiş Sürecinde İslam Dünyası, çev. İ.Safa Üstün (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1996), 143; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 182-185. 110 Yakalanan kişiler yargılanıp idam edilmiş olsalar bile değişimin ve ahlaki bozulmanın ölçüsünü bize net bir şekilde göstermektedir. Bu değişim sadece halkta değil Suûd ailesi içerisinde de net bir şekilde gözükmektedir. 1947 yılında Riyad emiri olan İbn Suûd’un oğlu Nasır’ın Riyad’da düzenlediği partide alkol tüketimi yapıldığı görülmekte ve tüketilen alkol zehirli çıkmış ve bayanlarında bulunduğu yedi kişi hayatını kaybetmiştir. Olay üzerine İbn Suûd emirlik görevinden alınıp hapse atılmıştır. Ardından yaşı büyük bütün çocuklarıyla beraber Nasır’ın yanına giden İbn Suûd zindanda Nasır’ı öldüresiye dövmüş ve dedelerinin dinî inanışından ve yaşantı biçiminden sapmamaları gerektiğini belirtmiştir. 1951 yılında Cidde konsolosluğunda yardımcı konsolos tarafından verilen partiye katılan İbn Suûd’un oğlu Mişari alkolün etkisiyle çevresindekilere rahatsızlık vermeye başlayınca partiden kovulmuştur. Partiden kovulan Mişari silahını alarak geri dönmüş ve konsolos yardımcısını öldürmüştür. Yaşanan bu hadiselerden sonra İbn Suûd tüm ülke genelinde alkollü içecek ithalatına yasak getirmiştir. Hatta yabancıların gelirken yanlarında getirdikleri içkilerin ülkeye sokulmasına dahi müsaade etmemiştir. İbn Suûd bununla beraber bir takım tedbirler daha almıştır. Kadının tek başına veya yabancı bir erkekle çalışması, Suûd ailesine mensup prenslerin özellikle yurt dışına seyahatlerinde Ramazan ayını tercih etmeleri üzerine Ramazan ayında yurt dışına çıkış yasağı getirmiştir.412 Değişimin olduğu bir diğer alan da idari ve hukuki birimlerdir. 1930’lu yıllarda Necid, Ahsa, Hicaz ve Asir farklı yönetim şekilleriyle idare ve kontrol edilmekteydi. Tek çatı altında toplanan bir yönetim sistemini ancak 1953’lü yıllarda görmekteyiz. Petrol bu alanda da değişikliklere sebep olmuş 1932 yılında sadece dış işleri ve maliye bakanlıkları bulunurken 1953 ve sonrasında bakanlık sayıları artarak devam etmiş, 1980’li yıllarda bu sayı yirmi ikiye ulaşmıştır. Hukuk alanında da farklı uygulamalara sahne olan ülke, 1932 yılında İbn Suûd’un talimatıyla Osmanlı Mecelle hukuk sistemi tüm ülkede kullanılmaya başlamıştır. Bu sistemin kullanılma sebebiyse İbn Suûd’un 1927 yılından itibaren istediği ancak Vehhâbî ulemanın şeri‘ata dayalı bir hukuk sistemini kuramamasıdır. Petrolün bulunması ve değişimlerin başlamasıyla özellikle uluslararası sahnede yer almaya başlayan Suûdi Arabitsan’da şer‘i mahkemelerin yetersiz kalmaştır. 1950’li yıllardan itibaren düzenlemeler yapılmaya başlanmıştır. Ticaret kararnamesi, Vatandaşlık kararnamesi, 412 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 187-191. 111 Devlet Memurları Kanunu, İşçi Kanunu, Sosyal Sigortalar Kanunu gibi birçok yasal düzenlemeye gidilmiştir. Burada asıl üzerinde durulması gereken husus bu düzenlemelerin yapılmasından ziyade bu düzenlemelerin kimler tarafından yapıldığıdır. Bu düzenlemeler Vehhâbî bir devletten beklenilenin aksine ulema tarafından değil, modern ve uzman hukukçular tarafından hazırlanmıştır. Özellikle 1955 yılında Dîvanü’l Mezâlim adında kurulan ve bi nevi temyiz mahkemesi görevi gören ve ardından da Bağımsız Ticaret Mahkemelerinin kurulması ulemanın hukuk alanında ki yetkilerinin giderek azaldığının net bir ifadesidir. Seküler hukukun gücü artık Vehhâbî bir devlet olan Suûdi Arabistan’da da varlığını hissettirmeye başlamış ve ulemanın yargı ve hukuktaki alanını daraltmıştır. Bu süreçlerden sonra ulemanın söz sahibi olduğu alan sadece ceza hukuku ve medeni hukuk alanları olmuştur.413 Abdülazîz İbn Suûd Tâif’te ki yazlık sarayında bulunduğu bir dönemde 9 Kasım 1953’te hayatını kaybetmiştir. Riyad’a götürülen naşı sade bir şekilde Vehhâbî öğretilerine uygun olarak, herhangi bir tören yapılmadan kılınan cenaze namazıyla yine Vehhâbî öğretilerine uygun bir şekilde düz, sade, yazısız ve işaretsiz bir kabre defnedilmiştir. Birçok kadınla evlenen İbn Suûd, öldüğü sırada sayıları otuz dört, otuz beş, kırk dört veya elli üç olarak aktarılan erkek çocuğu geriye bırakmıştır. Kız çocukları ile alakalı kesin bir bilgiye ulaşılamamaktadır. Kendisinden sonra yerine geçen yaş itibariyle en büyük oğlu Suûd b. Abdülazîz Suûdi Arabistan’ın yeni kralı olmuştur.414 Suûd b. Abdülazîz 1902 yılında ailesinin Kuveyt sürgünü yıllarında dünyaya gelmiştir. Gençlik döneminde İhvan ile beraber birçok sefere katılmıştır. Turabe ve Hail’in fethinde önemli görevler üstlenmiştir. Suûd daha sonrasında omuz omuza savaştığı İhvan’ın tasfiyesinin başkahramanlarındandır. 1933 yılında veliahtlığı açıklandıktan sonra Suûd ülkesi adına birçok Avrupa ülkesine ve Amerika’ya seyahatler yapıp inceleme fırsatı bulmuştur.415 Suûd b. Abdülazîz dönemi aile içi karışıklıklar ve israfın hat safha da yaşandığı bir dönem olmuştur. Devletin gelirleri petrol kaynaklı olarak her geçen gün artmakta, İbn Suûd’un hayatının son dönemlerinde bu gelirin miktarı günlük dört yüz kırk bin 413-Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 178-181; Adnan Bülent Baloğlu, “Bazı Müslüman Ülkelerin Yönetim Modeli: Suudi Arabistan Örneği Üzerine”, ed. Ömer Turan (İslam ve Demokrasi, Kutlu Doğum Sempozyumu, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998), 237-242. 414 Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 191; Kurşun, “Suudi Arabistan”, 37/581-584. 415 İslam, Suûdî Arabistanı Tanıyınız, 63-69. 112 dolar yıllık ise yüz altmış milyon dolar olarak kaydedilmektedir. Bu gelirler ise 1959 yılında yapılan düzenlemelere kadar Suûd ailesinin kasasına girmekteydi. Yapılan düzenleme ile gelirlerin %17’si Suûd ailesine tahsis edilmiştir. Ekstra olarak %19’luk bir pay daha kralın insiyatifinde kabile reislerine, şeyh ailesine ve akrabalarına kullanılmak üzere verilmiştir. Yapılan seyahatler ve saray harcamaları bu yüzdelik dilime dâhil değildir. Hal böyle olunca takriben gelirlerin %40’ı yine Suûd ailesine ayrılmış gözükmektedir. Bu büyük gelir israfı da beraberinde getirmiştir. Bu dönemlerde inşa edilen saraylara harcanan paralar dudak uçuklatacak türdendir. İbn Suûd’un Riyad dışına çöl mimarisine ve estetiğine uygun gösterişli sarayı oğlu tarafından kullanılmamıştır. Suûd bu sarayın yerine altınla süslenmiş duvarlarla örülü, içinde havuzu ve içinde güzel sesli kuşların beslendiği geniş bir bahçesi olan dört milyon sterline mal olduğu söylenen bir saray inşa ettirmiştir. Birkaç yıl sonra bu saraydan sıkılıp on bir milyon sterline mal olan bir saray daha yaptırdığı iddia edilmektedir.416 Suûd b. Abdülaziz Kral olduktan sonra ülke içinde ve dışında birçok problemle karşı karşıya kalmıştır. Mısır’da yükselen milliyetçi-sosyalist akımın Arap dünyasında yayıldığı bir dönemde kral olan Suûd 1952 yılında Hür Subaylar İhtilali ile başa geçen Cemal Abdül Nasır’ın pan-Arabizm düşüncesinin karşısında olmuştur. Bu düşünce Suûdi Arabistan’da etkisini göstermeye başlamış, değişik sol hareketler ülke içinde örgütlenerek birlikte hareket etmeye başlamıştır. Suûdi Arabistan ile Mısır’ı savaşmaya ramak kala bir duruma getiren en önemli sorun ise Yemen’de meydana gelen iç savaş olmuştur. Yemen’de 1962 yılında cumhuriyet yanlılarının Zeydi imamet yönetimini devirmesiyle ülkede kaos ve iç savaş havası hakim olmuştur. Bu süreçte Suûdi Arabistan Zeydi İmam’ın ve etrafında yer alan kabilelere destek verirken Mısır cumhuriyet yanlılarını desteklemekle kalmamış, olası bir Suûdi saldırısı olması durumunda bu duruma karşı koymak ve engel olmak için Yemen’e askeri birlik göndermiştir. Tam bu esnada ülkenin Maliye bakanı olan Kral Suûd’un kardeşi Talal b. Abdülazîz ve kardeşleri Bedr, Fevvaz ve Abdülmuhsin ve hava kuvvetleri komutanlarıyla beraber, askeri uçaklarla Mısır’a sığındı. Liberal Prensler olarak tarihe geçen kardeşler Suûdi Arabistan’daki, Vehhâbî imametin ortadan kaldırılarak anayasal, parlamenter sisteme geçilmesini istemiştir. Tahmin edildiği üzere bu eylem ve istekler Suûd yönetiminde herhangi değişikliğe gidilmesine sebep 416 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 189-191. 113 olamamıştır. Meydana gelen bu hadiseler neticesinden Kral Suûd kardeşinden görevinden istifa etmesini istemiş, Talal istifa etmek mecburiyetinde kalarak iltica etmiştir. Bu olaylar üzerine Kral Suûd Vehhâbî ulemayla birlikte ülkeye bir takım kısıtlamalar getirmiştir. Yurt dışına giden öğrencilerin bu fikirlerden etkilendiği düşünülerek yurt dışı eğitimine kısıtlamalar getirilmiştir. Grev ve türevleri eylemlerde bulunanlara en az bir yıldan başlayan hapis cezaları, siyasî parti kurma yasağı ve basın yayın organlarında uygulanan bazı kısıtlamalar getirilmiştir. Tüm bu yaşanan olaylar neticesinde ve kötü gidişattan Kral Suûd sorumlu tutulmuş, bunun dışında Kral Suûd’un israfının hat safhada olması da bir etken olmuştur. Suûd ailesinin aldığı karar ve ulemanın verdiği fetvaya yetmiş kadar prensin destek vermesiyle Kral Suûd’un bütün yetkileri alınarak Faysal b. Abdülazîz’e devredilmiş ve 2 Kasım 1964 yılında Suûdi Arabistan’ın yeni Kralı Faysal olmuştur.417 3.1.3. Farklı Bir Kral: Faysal Dönemi ve Reformlar Suûdi Arabistan Kralları arasında gerek fikirleri gerek eylemleriyle farklı bir yere sahip olan Faysal b. Abdülazîz 1906 yılında dünyaya gelmiştir. Kral Suûd’un askeri zihniyetinin aksine o daha yetenekli bir idareci olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun farklı sebepleri olsa da kuvvetle muhtemel en büyük sebebi henüz on dokuz yaşındayken Hicaz Emirliği görevine getirilmesidir. 1930 yılında Dış İşleri Bakanı, 1953 yılında ise Başbakan olarak görev yapması da Kral Faysal’ı siyasî ve idari yönden geliştiren ve kabiliyetli bir yönetici olmasına sebep olan unsurlardır. 418 Farklı bir kişilik olarak karşımıza çıkan Faysal döneminde ağabeyi Suûd’un döneminde gözüken israfın görüntüsü yoktur. Suûd döneminde çok kez gözlenen Kralın bir yerden bir yere gidişinde kullanılan büyük konvoylar şeklinde ki korumalarla hareket etmek yerine çoğu kez arabasını kendi kullanırken görülmüştür. Diğer hanedan üyelerinden farklı olan bir diğer yönüyse toplam dört evlilik yapmış, birisi erken ölmüş, diğer ikisini de boşayarak Türkiye’nin Adapazarı şehrinde büyümüş akrabalarından Süneyyân ailesine mensup Çerkez asıllı İffet adlı hanımıyla 417 Mustafa L. Bilge, “Faysal b. Abdülazîz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1995), 12/265-266; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 192-194. 418 Bilge, “Faysal b. Abdülazîz”, 12/265-266. 114 tek eşli bir hayat sürdürmüştür. Çocuklarının birçoğu yine farklı olarak ABD ve İngiltere’de okumuşlardır.419 Kral Faysal dönemi reformlar dönemi olarak ön plana çıkmaktadır. Babasına ve ağabeyine göre Vehhâbîlik konusunda daha ılımlı bir yol izlemiştir. 1970 yılında Adalet Bakanlığı’nı kurmuş ve başına ulemadan görevliler tayin etmiştir. Böylece Kral Faysal, ulemanın daha kontrol edilebilir hale gelmesini amaçlamıştır. Hey’etü Emir Bi’l-Ma‘rûf’un sorumlulukları tekrar ele alınarak heyetin görevleri adalet, emniyet ve hizmet alanında çalışan devlet kurumlarına paylaştırılmıştır. Kral Faysal’ın bu düzenleme de ki amacı mutavvîlerin baskısını azaltmaktır. Bu dönemde eğitim alanında yapılan reformlarla birçok kız okulu açılmış, eğitim müfredatındaki din derslerinin oranı düşürülmüş, matematik, tarih ve sosyal bilimler derslerinin saatleri artırılmıştır. Kral Faysal’ı diğer krallardan ayıran belki de en büyük özellik iç politikasında Vehhâbîliği desteklemekle birlikte, dış politikada üst kimlik olan kucaklayıcı ve birleştirici İslâmcılığı desteklemiş ve bu fikrini bazı dönemlerde fiiliyata geçirmiştir. Yine bu dönemde Vehhâbîlerin kabul etme ihtimali bile düşünülmeyen değişimler gözlemlenmiştir. Bunun en büyük örneğiyse bir dönem bid‘at olarak addedilen yüksek minareli, gösterişli, içi süslü mimari özelliklere sahip camiler ülkenin dört bir yanına yayılmış ve daha enteresan kısmıysa bu camiler devlet eliyle inşa edilmiştir. Yabancıların Suûdi kıyafeti giyme zorunluluğu kaldırılmış, sigara ve tütün yasakları kaldırılmasa da fiilen uygulanmaması dönemin öne çıkan değişimlerindendir. Avrupa’nın en son moda ürünleri artık Avrupa ile aynı mevsimde Suûdi topraklarında satış için hazır bulunmuştur. Gerçekleşse belki de Suûdi Arabistan döneminde ki en büyük reformlardan biri olacak olan Anayasa hazırlanması ve danışma meclisi kurulması sözüdür. Ancak bu söz ve düşünce belki de erken ölümü nedeniyle gerçekleşmemiştir. 1966’da dinî yayın yapan Mekke radyosu kurulmuştur. Televizyon ile ilgili ilk atılımlar yine Kral faysal döneminde olmuştur. Daha önce bahsettiğimiz üzere İbn Suûd’un torunu Kral Faysal’ın da yeğeni olan Halid b. Musa‘id’de kurulan televizyon binasına yönelik televizyon karşıtlarıyla birlikte eylem yaparken güvenlik güçleri tarafından açılan ateşle 419 Bilge, “Faysal b. Abdülazîz”, 12/265-266; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 195. 115 öldürülmüştür. Eğitim alanında yurt dışına birçok öğrenci gönderirken, İslâm dünyasından da ülkesindeki üniversitelere birçok öğrencinin gelmesini sağlamıştır.420 Komünizmi, siyonizmi ve emperyalizmi Müslümanların birliğinin sağlanmasının önündeki bir engel ve tehdit olarak gören Faysal’a göre, bu üç güç istikrar ve gelişmenin önünde ki en büyük engeldir. Bu doğrultu da Müslüman ülkelerle bağlantılar kurmuştur. Kral Faysal Mısır’da patlak veren Nâsırist, pan-arabist ve sosyalizm temelli İslâm düşüncesine karşı muhafazakâr ve İslâmcı temelli bir düşünce inşa etmek istemiştir. 1962 yılının hac döneminde farklı Müslüman ülkelerden ileri gelen ulemanın imzaladığı sosyalizmi kınayan bildiri Kral Faysal’ın çabaları ve liderliğiyle gerçekleşmiştir. Yine aynı yıl kurulan İslâm Âlemi Cemiyeti’nin Faysal’ın projesi olduğu söylenebilir. Yine 1965 yılında İslâm zirve konferansı çağrısında bulunan Faysal, İran, Tunus, Pakistan, Fas ve Türkiye’ye ziyaretlerde bulunmuş ve zirveye katılmaları için onları ikna etmeye çalışmıştır. Aynı düşünceye hizmet eden bugün ki adıyla İslâm Konferansı Örgütü’nün ilk toplantısı 1970 yılında yine Kral Faysal liderliğinde Cidde’de gerçekleşmiştir. Daha sonra ki yıllarda kurulan İslâm Haber Ajansı, Uluslararası İslâm Ekonomisi, Araştırma Merkezi, İslâm Kalkınma Bankası, Müslüman Azınlıklar Bürosu gibi kuruluşların hepsi İslâm Konferansı Örgütü’nün öncülüğünde harekete geçmişlerdir. Bu kuruluşların genel merkezi Suûdi Arabistan olmuş ve Kral Faysal tarafından desteklenmiştir.421 Faysal döneminde devlet politikasında yaşanan değişikliklerden bir tanesi de Filistin meselesinde olmuştur. Kral, babasının izlediği pasif politikanın aksine bu hususta aktif bir politika izlemiştir. Ona göre Filistin meselesi ne siyasî ne de ekonomik bir mesele olmayıp tamamen İslâmi bir meseledir. Bu minvalde Hartum Konferası’nda 1967 Arap-İsrail savaşının ardından zarar gören Arap devletlerine verilecek olan üç yetmiş sekiz milyon dolar paranın yüz kırk milyonunu Suûdi Arabistan tek başına karşılamıştır. Yine 1969 yılında Mescid-i Aksa’da bir Yahudi tarafından çıkarılan yangının ardından Faysal, İslâm âlemine çağrıda bulunmuş ve 23 Ağustos 1969 tarihinde İsrail’e karşı cihat ilan etmiştir. Bu cihat fiili bir cihat çağrısında ziyade İsrail’in menfaatlerinin karşısında onlarla her alanda mücadele etmek adına yapılmış 420 Bilge, “Faysal b. Abdülazîz”, 12/265-266.Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 196. 421 Mehmet Ali Büyükkara, Çağdaş İslami Akımlar (İstanbul: Klasik Yayınları, 2018), 66; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 199-200; Bilge, “Faysal b. Abdülazîz”, 12/265-266. 116 bir çağrı olmuştur. Kral Faysal’ın akıllarda en çok iz bırakan eylemiyse petrol ambargosudur. Amerika’nın İsrail’den taraf izlediği politika karşısında petrol üretimini azaltacağına dair 1973’ün temmuz ayında açıklamalar yapmış ancak dünya kamuoyu tarafından dikkate alınmamıştır. 7 Ekim 1973 tarihinde, Mısır ve Suriye’nin saldırılarıyla Arap-İsrail savaşı meydana gelmiştir. Bunun üzerine petrol ihraç eden ülkelerle beraber petrol üretimini düşürerek her ay petrole zam gelmesine sebep olmuşlardır. Amerikan başkanı Richard Nickson, savaşta tarafsız kalacakları konusunda Faysal’a teminat vermiş olsa da Amerika, İsrail’e iki milyon dolardan fazla maddi destek sağlamıştır. Bunun üzerine Kral Faysal, İsrail’e destekte bulunan Amerika ve Hollanda başta olmak üzere birçok ülkeye petrol ambargosu uygulamıştır.422 Kral Faysal Râbıta olarak bilinen İslâm Âlemi Cemiyeti’nin genel merkezinin Mekke’de açılmasına büyük katkı sağlamıştır. Mısır’da Müslüman Kardeşler’in kurucusu olan Hasan el-Benna’nın damadı olan Said Ramazan, Pakistan Cemat-i İslâmi’nin kurucusu ve lideri olan Ebü’l-Alâ el-Mevdudî ve Hindistanlı meşhur Ebü’l-Hasan en-Nedvî Râbıta’nın kuruluşunda ve devamında teşkilatın sonraki yıllarda gerçekleştirdiği faaliyetlerde üst düzey görevler almışlardır. Bu teşkilat sayesinde Suûdi-Vehhâbîlik düşüncesi kendisine uluslararası sahne de yer bulmuş birçok dinî kitap Seyyid Kutub, Mevdûdî ve Abdülkadir Udeh gibi isimler vesilesiyle başta İngilizce olmak üzere yabancı dillere çevrilerek ücretsiz olarak Müslüman ülkelere ve azınlık olarak yaşayan müslümanların ülkelerine dağıtılmıştır. Kral Faysal’da bu duruma öncülük edenlerden biri olmuştur.423 Zikrettiğimiz tüm bu icraatların öncüsü olan Kral Faysal hala sebebinin ne olduğu açığa kavuşmayan bir suikast sonucu 25 Mart 1975 tarihinde vefat etmiştir. Suikastı düzenleyen kişi ise yeğeni Prens Faysal b. Musa‘id’dir. Katil, aynı zamanda 1965 yılında televizyon binasında meydana gelen çatışmada ölen Halid b. Musa‘id’in kardeşidir. Prensin bu eylemi gerçekleştirdiği sırada alkollü olduğu da gözlerden kaçmamıştır. Kral Faysal’ın ölümü arkasında birçok dedikodu bırakmış ve kamuoyunun çok uzun bir süre bu konuyu konuşmasına sebep olmuştur. Bu suikast üzerine birçok teori üretilen konulardan olmuştur. Kardeşinin intikamını almak için, 422 William L. Cleveland, Modern Ortadoğu Tarihi, çev. Mehmet Harmancı (İstanbul:Agora Kitaplığı, 2008),497; Bilge,“Faysal b. Abdülazîz”, 12/265-266; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 202. 423 Algar, Wahhabism: A Critical Essay, 48-49; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 203. 117 maaşına zam isteyip alamadığı için veya Amerika ve siyonizm karşıtı bir politika idame ettirdiği için prensin de Amerika’da okuyor olmasından faydalanılarak Amerikan gizli servisinin Prensin Amerikalı olan sevgilisini de devreye sokarak bu suikastı gerçekleştirdiği kamuoyunda ortaya en çok çıkan teorilerdendir. Ama tüm dünya kamuoyu son seçeneğin daha gerçekçi bir yaklaşım olduğu üzerine ittifak etmiştir.424 Kral Faysal’ın ölümünden sonra kardeşi Halid b. Abdülazîz kral olmuş Fahd b. Abdülazîz de içişlerinden ve dışişlerinden sorumlu prens olarak veliaht ilan edilmiştir. Halid başa geçtikten sonra her ne kadar ağabeyi Faysal’ın politikalarını devam ettireceği yönünde açıklamalarda bulunsada söylemler ve eylemler uyuşmamıştır. Özellikle Amerika ile bozulan ilişkiler kısa sürede tekrar düzeltilmiş ve bu süreçte Fransız, İngiliz ve Amerikan şirketleriyle milyarlarca dolarlık silah, askeri araç ve teçhizat hususlarında antlaşmalar imzalanılmıştır. Faysal döneminde ki ambargo ve izlenen politika sonucu İsrail’e olan destekleri sebebiyle zarar gören Avrupa ekonomisi bu sayede zararını kapatmıştır. Kral Halid, benzer şekilde 1977- 78 yıllarında OPEC (Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü) ülkelerinin petrol fiyatlarının artırımını öngören politikalarına iştirak etmemiş, aksine petrol üretimini arttırarak bu politikaları sonuçsuz bırakma yoluna gitmiştir. Dünya basınında Suûdi Arabistan Amerika’nın Ortadoğu’daki işbirlikçisi olarak anılmaya başlanmıştır. Bununla beraber Kral Faysal döneminde gücünü yitirmiş olan sol örgütler ülkede tekrar canlanmaya başlamıştır. Aynı dönemlerde İran’daki Şahlık rejiminin İslâmcı din adamlarının solcularla iş birliği yapılmak suretiyle devrilmesi sonucunda Suûdi Arabistan yönetimi Amerikancı dış politikasından uzaklaştığına dair bir takım işlere imza atmıştır. 1979 yılında Bağdat’ta toplanan Arap zirvesinde Amerika, İsrail ve Mısır arasında imzalanan Camp David Antlaşma’sını kınamış, Mısır’la diplomatik ilişkilerini kesmiştir. Aynı zamanda OPEC’in almış olduğu karara da uymak zorunda kalmıştır.425 424 Bilge, “Faysal b. Abdülazîz”, 12/265-266; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 197-198. 425 Tayyar Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi (Bursa: Dora, 2014), 499-500; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 204-206; Bilge, “Faysal b. Abdülazîz”, 265-266; Kurşun, “Suudi Arabistan”, 37/581-584. 118 3.1.4. Cuheymân el-Uteybî ve Mescid-i Haram Baskını Mescid-i Haram baskını ve bu eylemi yönlendiren kişi olan Cuheymân el-Uteybî’dir. Cuheymân b. Muhammed b Seyf el-Uteybî, 1936 yılında dünyaya gelmiştir. Babası İhvanın teşkilatının bir neferi olmuş ve 1929 yılında İbn Suûd’a karşı Sebile savaşında savaşanlar arasında yer almıştır. 19 yaşında girdiği Milli Muhafız Birliği’nde 1955-73 yılları arasında görev yapmış, daha sonra ise kesin olarak bilinmeyen bir sebeple görevinden istifa etmiştir. Ardından Medine İslâm Üniversitesi’nde, Suûdi Vehhâbîliğin en önemli temsilcilerinden olan ve aynı zamanda üniversitesinin rektörü olan Abdülaziz b. Baz’dan dersler almıştır. Cuheymân’ın, hocası Abdülaziz b. Baz ile dinî konularda fikir ayrılığına düştüğü görülmemiştir. Lakin Cuheymân, İbn Baz’ın yönetimin yanlışları konusunda siyasî hareket ettiğini belirtmiştir. Cuheymân, 1974-79 yılları arasında yazdığı tahmin edilen risalelerinde ve aynı zamanda vaaz ve derslerinde Suûdi rejiminin İslâm dışı bir yönetim yürüttüğünü söylemiştir. 1978 yılında siyasî faaliyette bulunmak ve halka zararlı fikirler aşılamak suçlamalarından dolayı tutuklanan 98 kişiden biri olan Cuheymân, İbn Baz’ın araya girmesiyle ve halka dönük faaliyetler yapmama hususunda söz vermesinin sonucunda altı hafta sonra serbest bırakılmıştır. 426 Cuheymân’ın fikir dünyasında tebliğ üç aşama ile gerçekleşir. Birinci aşamada topluma açık bir şekilde tebliğ edilir yani, tevhide davet edilir ve içinde bulundukları küfrü, şirki, isyanı ve bid‘atı terk etmeleri hususunda uyarılar yapılır. Bu süreç sabrı ve çabayı gerektiren zorlu bir yoldur. Tüm yapılanlara rağmen toplum davete icabet etmemekte ısrar ederse ikinci aşama devreye girer ki bu aşama da hicrettir. Üçüncü ve son aşama ise savaştır. Hz. Peygamber örneğinde olduğu gibi, bu aşamanın sonu zaferdir. Bu sıralama Cüheymân’a göre sünnetin bir gereğidir.427 Cuheymân bu görüşleri çerçevesinde ilk aşama olarak Medine’de yönetimin hatalarını açıkça belirtmiş, bu hatalardan vazgeçilmesi hususunda açık davette 426-Cuheymân el-Uteybî’nin hayatı hakkında detaylı bilgi için bk. Abdullah el-Hadravî, Kâbe Devrimi(Kâbe Baskının İç Yüzü), çev. Üsame Zeydoğlu (İstanbul: İslamoğlu Yayıncılık, 1987), 41-45; Mehmet Ali Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali (İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018), 101-114; Mehmet Ali Büyükkara,“Selefiliğin Yakın Tarihinden Önemli Bir Yaprak: Yeni Bilgiler Işığında Cuheymân el-Uteybî ve Cemaati”,Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 9/3 (2009),32-33; Cleveland, Modern Ortadoğu Tarihi,507; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 211-213. 427 Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali, 11; Büyükkara, “Selefiliğin Yakın Tarihinden Önemli Bir Yaprak: Yeni Bilgiler Işığında Cuheymân el-Uteybî ve Cemaati”, 36; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 224-225. 119 bulunmuştur. Ancak yönetimin sert tepkisiyle karşılaşınca ikinci aşama olan hicret düşüncesini uygulamış ve Medine’den ayrılmıştır. Bu süreci Suûdi emniyetinden gizlenerek geçirmiş ve cemaatini güçlendirmiştir. Düşüncesi gereği üçüncü aşamayı gerçekleştirmek üzere 20 Kasım 1979 Salı günü Mescid-i Haram’da kılınan sabah namazının ardından, tekbirlerle ve tavafa başlayacak olan cemaati durdurmak üzere havaya sıkılan birkaç el silah sesleri eşliğinde, imam mahallini ele geçirmişlerdir. Mescidin mikrofonundan konuşmaya başlayan Cuheymân el-Uteybî, yanında bulunan Muhammed b. Abdullah al-Kahtani’yi Mehdi olarak cemaate ilan etmiştir. Suûdi rejiminin uzun zamandan beri peşlerinde olduğunu ve her yerde arandıkları için son çareyi Mescid-i Haram’a sığınmakta bulduklarını ifade eden Cuheymân, Suûdi Devleti’nin meşruiyetini yitirdiğini, İslâm’a hizmet yerine İslâm’a zarar verdiğini, topluma zarar verdiğini, bu zararın ancak şer‘i ahkâma dönmek suretiyle giderilebileceği gibi nedenler öne sürerek, beş maddeden oluşan şu taleplerini duyurmuştur:  Emperyalist Batılı devletlerle başta diplomatik ilişkiler olmak üzere her türlü ilişkinin kesilmesi  Suûd Saltanatının yıkılarak İslâmî bir hükümetin kurulması ve Suûd ailesinin mallarına el konularak yargılanması  Kral Halid ve etrafındakilerin kâfir olduğunun ilan edilmesi  Amerika’ya petrol satımının durdurulması ve petrol üretiminin ülkenin ihtiyaçlarını giderecek seviyeye indirilmesi  Arap Yarımadası’ndaki tüm yabancı askerî personelin ve danışmanların ülkeden çıkarılarak bölgedeki tüm askerî üslerin kapatılması. 428 Yapılan bu konuşmanın ardından Kâbe’nin önünde Kahtânî’ye biat eden grup daha önceden Kâbe’nin mahzenlerine getirilmiş olan silahlar cemaat mensuplarına dağıtılmıştır. Farklı alanlara mevzilenen cemaat üyeleri Kâbe’nin kapısını kapatmışlardır. Bu süreçte gönüllü olarak kalmak isteyenler hariç kimsenin zorla içeride tutulmadığını Kâbe imamı İbn Sübeyl’in telefonuyla bu durumdan haberdar olan Suûdi güvenlik güçlerinden anlamaktayız. Bu telefonla beraber emniyet güçleri hemen Kâbe’yi kuşatmışlardır. Suûdi yönetim olaya müdahale etmek için ulema 428 el-Hadravî, Kâbe Devrimi(Kâbe Baskının İç Yüzü), 64; Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali, 125-126; Büyükkara, “Selefiliğin Yakın Tarihinden Önemli Bir Yaprak: Yeni Bilgiler Işığında Cuheymân el-Uteybî ve Cemaati”, 39; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 232-233. 120 aracılığıyla fetva hazırlatmış, bu grubun haricî bir zihniyete sahip olduğunu belirterek müdahaleyi meşrulaştırmıştır. Kuşatmanın ilk günlerinde içeride çok sayıda hacı olduğu düşüncesi ve eylem yerinin Kâbe olmasından dolayı bu mekânda yapılacak operasyonların İslâm âleminde olumsuz bir izlenim bırakacağından büyük müdahaleler yapılmamıştır. Ayrıca İhvan güçlerinin devamı niteliğinde olan Milli Muhafızlar Birliğinin bazı askerleri Kâbe’ye yapılacak bir operasyonun içinde bulunmak istemediklerini ve bu süreçte emir-komuta zincirinde ciddi sorunlar yaşandığını da göstermektedir. Birliklerin başında bulunan Prens Abdullah’ın yaptığı açıklama da bu minvalde olmuştur. Yapılan açıklamada özellikle Uteybeli ve Kahtanlı askerlerin isyancılara ateş açmayı kabul etmediği belirtilmektedir. Direnen bu askerler bu süreçte tutuklanarak askerlere gözdağı verilmiştir.429 Suûdi yönetimi bu olaylar esnasında diğer yerlerde gelişebilecek eylemcilere destek mahiyetinde ki olaylarında önüne geçmek adına bir dizi kararlar almıştır. Mekke, Medine ve Tâif’te sokağa çıkma yasağı ilan edilmiştir. Mekke ve Medine’de ki üniversitelerde eğitime süresiz olarak ara verilmiştir. Mekke ve Medine’de yaşayan çoğunluğunu İran ve Pakistanlı olan tüm yabancılar-sayılarının yaklaşık seksen sekiz bin olduğu aktarılmaktadır- hava yoluyla iki hafta içerisinde sınır dışı edilmiştir.430 Alınan fetva neticesinde Mescd-i Haram’ın kendi ifadeleriyle işgalci haricîlerden kurtarılması için operasyon başlatmışlardır. Teslim olma çağrılarına uymayan ve farklı mevkilerde mevzilendirilen isyancıların ateşle karşılık vermelerinden dolayı zırhlı araçlarla kapılar kırılarak içeri girilmiştir. Çatışmalar başlamış ve mescidin farklı yerlerinden yangınlar çıkmıştır. 25 Kasım 1979 günü giriş kat ve üst kısımlar isyancılardan kurtarılmıştır. Buralardan kaçan isyancılar zemin kattaki hücrelere sığınmışlardır. İsyancılar eylemden önce mahzenlere depoladıkları yiyecekler sayesinde kuşatmaya günlerce direnmeyi başarmışlardır. Hadisenin haddinden fazla uzaması Suûd yönetimini zora sokmuş, bunun üzerine Kral Halid Fransa’dan yardım istemiştir. Fransa’dan gelen bir tim uzman asker Suûdi askerlere kısa süreli bir eğitim verdikten sonra ortaklaşa bir operasyon başlatmıştır. İsyancıların bulunduğu katlara çeşitli kimyasal patlayıcılar ve sinir gazları atmışlar, bunun neticesinde birçok kişi teslim olmak durumunda kalmıştır. Arkasından mahzen suyla doldurulmuş ve suya 429 Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali, 126-128; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 233-234; Büyükkara, “Selefiliğin Yakın Tarihinden Önemli Bir Yaprak: Yeni Bilgiler Işığında Cuheymân el-Uteybî ve Cemaati”, 39. 430 el-Hadravî, Kâbe Devrimi(Kâbe Baskının İç Yüzü), 75-76,104. 121 elektrik verilerek kalan eylemcilerde etkisiz hale getirilmiştir. Böylelikle Mescid-i Haram 5 Aralık 1979 tarihinde işgalcilerden tamamen temizlenmiştir. Ancak bundan sonraki süreçte Fransız askerlerinin Mescid-i Haram’a girdikleri haberi normalde gizli kalması planlandığı halde duyulmuş ve büyük tepkilere yol açmıştır. Çünkü Harem bölgesine yaklaşmaları yasak olan Hıristiyan-Kâfirler bırakın yaklaşmayı Kâbe’ye kadar girmişlerdir. Suûdi Arabistan’ın Paris Büyükelçiliği bu haberleri yalansa da Fransa’nın bu haberler karşısında ki sessiz tavrı ve herhangi bir açıklama yapmaması sanki bu haberin gerçekliğini doğrular nitelikte olmuştur.431 Meydana gelen bu eylem sonucunda yüz yirmi yedi Suûdi kolluk kuvvetlerinden, yüz on yedi kişi de Cuheymân cemaati mensuplarından olmak üzere toplam iki yüz kırk dört kişi ölmüştür. Mehdi olarak ilan edilen Kahtâni’ninde öldürenler arasında olduğu açıklanmıştır. Eylemin lideri olan Cuheymân ise sağ ele geçirilmiştir. Bu eylemi neden yaptığını sormak için Cuheymân’ı görmeye gelen İçişleri Bakanı Nâyif’e Cuheymân yaptığı için pişman olmadığını belirtmiş ve arkasından şu cümleleri kurmuştur: “ Daha önce sizi zalim Müslümanlar olarak nitelendiriyordum. Artık Allah’ın evine saldırdığınız, suçsuz Müslümanları katlettiğiniz ve bunları yapmak için de kâfirlerden yardım istediğiniz için sizleri kâfirler olarak görüyorum.”432Bu olayların sonucunda yargılanan Cuheymân ve altmış iki arkadaşıysa idam edilmiştir. Onlara yardım ve yataklıkta bulunduğu tespit edilen kadın ve çocukların da bulunduğu kırk iki kişi hapis cezasına çarptırılmıştır.433 Yaşanan bu hadiseden sonra Suûdi yönetimi din temelli rejim meşruiyetini güçlendirmek adına ülke genelinde bir takım tedbirler almıştır. Çok sayıda video dükkânı kapatılmış kalan dükkânlara ise satılan veya kiralanan filmlerin içeriğiyle alakalı kısıtlamalar getirilmiştir. Kadınların dışarı da örtünmeleri hususunda ki denetimlerin artırılması kararı alınmıştır. Necid bölgesinde uygulanan namaz vaktinde iş yerlerinin kapalı tutulması kuralı tüm ülke genelinde uygulanmaya başlamıştır. Alkol kaçaklığıyla mücadeleye daha büyük önlemler alınması kararı verilmiştir. Kral’ın her hafta ulema ile toplantı yapmasına karar verilmiştir. Kral için 431 Amir Taheri, Kutsal Terörün İçyüzü Hizbullah, çev. Hikmet Bila (İstanbul: Sel Yayıncılık, 1990), 166-169; el-Hadravî eserinde Amerika’dan yardım istendiğini ve 3000 Amerikan komandosunun geldiğini aktarmaktadır. el-Hadravî, Kâbe Devrimi(Kâbe Baskının İç Yüzü), 81-88; Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali, 141-143; Büyükkara, “Selefiliğin Yakın Tarihinden Önemli Bir Yaprak: Yeni Bilgiler Işığında Cuheymân el-Uteybî ve Cemaati”, 39. 432 el-Hadravî, Kâbe Devrimi(Kâbe Baskının İç Yüzü), 45. 433 el-Hadravî, Kâbe Devrimi(Kâbe Baskının İç Yüzü), 90; Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali, 146. 122 kullanılan “saadetli majesteleri” unvanı bırakılarak “Hadim’ül Harameyn” unvanının kullanılması uygun görülmüştür. Alınan bu tedbirlerle toplumdan gelecek olan tepkilerin azaltılması hedeflenmiş ve halkın öze dönüş isteklerini hafifletmeye çalışmışlardır.434 Harem baskınından sonraki süreçte Vehhâbîlik, Suûdi Seleîfîlik(Vehhâbîlik) ve Cihadî Selefîlik(Vehhâbîlik) olmak üzere iki kola ayrılmıştır. Suûdi Selefîlik (Vehhâbîlik), 1744 yılında Muhammed b. Abdülvehhâb ile Muhammed b. Suûd arasında gerçekleşmiş olan Dir‘iye İttifakı olarak tarihte yerini alan ve günümüze kadar devam eden, Suûdi rejiminin de desteklediği koldur. Cihadî Selefilik(Vehhâbîlik), ise 1930 yılında İhvan teşkilatının kaldırılmasıyla Vehhâbîliğin militer yapısını kaybetmesinden dolayı 1970-80’li yıllarda cihadı savunan Vehhabî âlimler tarafından ortaya çıkarılan koldur. Bir nevi İhvan teşkilatının yeni dönemdeki savunucuları olarak nitelendirilebilir. Bu bağlamda günümüzde Vehhâbîliğin durumunun daha net anlaşılması adına özellikle Vehhâbîliğe atfedilen cihatçı radikal örgütlerin düşünce yapılarının anlaşılması için Vehhâbîliğin bu iki kolu açıklanmaya çalışılacaktır. 3.2. Suûdi Selefîlik (Vehhâbîlik) Vehhâbîliğin ilk dönemlerinden itibaren günümüzü kapsayacak şekilde önceki bölümlerde anlattığımız şekliyle bir sistemi benimseyen günümüzde de Suûdi Arabistan’da kurulu olan düzeni teşkil eden yapıdır. Suûd ailesinin yönetimi ve siyasî işleri üstlendiği daha çok Abdülvehhâb ailesinin ve Vehhâbî ulemanın da dinî işleyişi kontrol ettiği bu sistemde günümüzde Vehhâbî ulemanın yönetimdeki etkisinin azaldığı görülmekle beraber bu iki yapı birbirinden ayrılmaz bir parça haline gelmiştir. Suûdi Arabistan’da Vehhâbîlik bir devlet politikası halinde varlığını devam ettirmektedir. Suûdi Vehhâbîlikte 1930’lu yıllardan sonra İhvanın tasfiye edilmesiyle cihadîaksiyoner yapıdan uzaklaşılmıştır. Önceliği cihada ve aksiyona değil namaz, oruç, hac, sakal, nikâh gibi itikadî konulara vermişlerdir. Hatta meşru bir imamın yani devlet başkanlarının yürütmediği gerekçesiyle Filistin, Keşmir, Çeçenistan gibi 434 Nazih Ayubi, Arap Dünyasında Din ve Siyaset, çev. Yavuz Alogan (İstanbul: Cep Kitapları, 1993), 121; Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali, 149-150. 123 ülkelerdeki savaşlara soğuk bakmışlardır.435Suûdi Vehhâbîliğin kendine görev addettiği husus insanları şirkten uzaklaştırıp tevhide davet etmektir. Bu alanda en çok çalışma yapan kurumların bazıları Hey’etü Kibari’l-Ulema, Rabıtatü’l-Âlemi’l-İslâmî, İdaretü’l-Buhûs’dur. Bununla beraber bu alanda en çok tanınan isimler ise Abdülaziz b. Bâz, Nâsıruddin el-Elbânî, Muhammed b. Salih b. elUseymin, Abdülaziz Âlu’ş-Şeyh, Salih b. el-Fevzân, el-Medhalî, Mukbil el-Vadı’î, Ubeyd el-Cabirî gibi Vehhâbî âlimlerdir.436 Suûdi Arabistan’ın dışında da Suûdi-Vehhâbîlikten etkilenmiş ve Suûdi lerin desteğini arkasına almış birçok kişi ve kuruluşlar bulunmaktadır. Vehhâbîlik, düşüncesini bilhassa basın-yayın ve özellikle günümüzde internet vasıtasıyla yaymak, ders grupları oluşturarak insanlara ulaşıp onları bilinçlendirmek ve bid‘atları ortadan kaldırmak amacıyla davet çalışmaları yürütmektedirler. Bu çalışmalar yapılırken de Suûdi ler tarafından büyük bir maddî destek görmektedirler. 1906 yılında Hindistan’da kurulan ve Pakistan’da da kolu olan Ehl-i Hadis Cemaati, Mısır’da 1926 yılında kurulan Cemaatü Ensari’s-Sünneti’l-Muhammediyye, Kanada’da faaliyet gösteren TROID (The Reign of the İslâmic Da’wa) gibi grup ve kuruluşlar Suûdi ’ler tarafından Suûdi Vehhâbîliğin yayılması için desteklenen gruplardan bazılarıdır.437 3.3. Cihadî Selefîlik(Vehhâbîlik) Cihadî Selefîlik ise daha önce de bahsedildiği gibi İhvanın tasfiyesiyle kaybedilen cihadî-aksiyoner düşüncenin bir nevi 1970’li yıllardan itibaren tekrar vücut bulmuş hali olarak açıklanabilir. Cihadî Selefîlik, Suûdi Devleti’nin kurulduktan sonra cihat faaliyetlerine ara vermesi, İhvanın tasfiyesiyle birçok değişime imza atılması, Vehhâbî prensiplerinden uzaklaşmaları ve özellikle petrol bulunduktan sonra aşırı giden davranışlar ve israflar karşısında Vehhâbî âlimler tarafından ortaya çıkmıştır. 1979 yılında meydana gelen Cuheymân el-Uteybî ve cemaatinin Mescid-i Haram baskını cihadî selefîliğin ilk örneğidir. El- Kâide ve Işid gibi örgütler bu düşüncenin birer yansımaları olarak günümüzde karşımıza çıkmaktadır. Bu yıldan sonra “şuyuhu’ssahve” (uyanış âlimleri) ismiyle Suûd yönetime karşı birçok ulema ortaya 435 Mehmet Ali Büyükkara, “Günümüzde Selefilik ve İslami Hareketlere Olan Etkisi” (Tarihte ve Günümüzde Selefîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014), 492- 493. 436 Mehmet Ali Büyükkara, “11 Eylül’le Derinleşen Ayrılık: Suudî Selefiyye ve Cihadî Selefiyye”, İslamî Araştırmalar Dergisi 7/20 (2004), 224-225. 437 Büyükkara, “Günümüzde Selefilik ve İslami Hareketlere Olan Etkisi”, 490-500. 124 çıkmıştır. Bu âlimler silahlı cihadı savunmuşlar ve bu amaçla birçok talebe yetiştirmişlerdir. Selman el-Avde ve Sefer el-Havâlî bu yeni kuşağın meşhur simalarındandır.438 Selman el-Avde ve Sefer el-Havâlî bu tarz düşüncelerinden ve rejime muhalif şekilde hareket etmelerinden dolayı 1994-1999 arasında Suûdi’ler tarafından hapse atılmıştır.439 3.3.1. Cihadî Selefîliğin(Vehhâbîliğin) Karakteristik Özellikleri ve Temel Prensipleri Cihadî Selefîliğin(Vehhâbîliğin) fikri alt yapısının Vehhâbîliğin ilk ortaya çıktığı dönemlerle birebir aynı olmasa da o dönemde ki düşüncelerin bir tezahürü olduğu da inkâr edilemez. Selefîliği Suûdi ve Cihadî Selefîlik görüşleriyle iki kola ayıran Suûdi-Vehhâbîler, Cihadî Selefîlerin kendileriyle aynı görüşlere sahip olmadıklarını iddia etseler de İbn Suûd tarafından kurulan İhvan teşkilatı Cihadî Selefîliğin bir yansıması olarak yorumlanabilir. Cihadî Selefîliğin ve cihatçı radikal örgütlerin genel karakteristik özelliklerine bakıldığı zaman İhvan teşkilatının karakteristik özelliklerinden bir farkı yoktur. Cihadî Selefîliğin öne çıkan bazı karakteristik özellikleri olan Cihat ve hicret, el-Vela ve’l-Bera, tekfir tutumları, bid‘atlara karşı tutumları İhvan teşkilatının özellikleriyle neredeyse tamamen örtüşmektedir. Bu bağlamda Cihadî Selefîlerin genel karakteristik özelliklerinin açıklanması Vehhâbîlikle olan bağlarının fark ortaya konulması önem arz etmektedir. 3.3.1.1.Tevhid ve Şeriat Bağlamında Demokrasi Tevhid ve şeriat birbirini tamamlayan ve birbirinden ayrılmaz bir bütündür. İnsanlar evvela Tevhid’i kalplerine tastamam yerleştirecek, ardından da şeriatın hükümlerini uygulayacaktır. Kişi evvela Rabbini tanıyacaktır. Zira kişiden Rabbini tanımadan şeriatın feri meselelerini talep etmek abes bir durumdur. Şeriatın hükümlerinin uygulanması ancak tevhidin kalplere yerleşmesiyle mümkündür.440 Cihadî Selefiliğin öncü isimlerinden Abdullah Azzam, kulluğun ilk şartını Allah’ın şeriatını, Allah’ın hüküm ve kanunlarını anayasa olarak kabul etmeye bağlamıştır. Ona göre insanlığın içinde bulunduğu bu kaotik durumun tek reçetesi Allah’ın kanunlarını yeryüzünde hâkim kılmaktır. Allah’ın dinîni emir ve yasaklar yönünden nasıl farz ibadetler temsil ediyorsa, akaid yönünden de Allah’ın şeriatı ve kanunları 438 Sahve hakkında detyalı bilgi için bk. İsmail Akdoğan - Rıdvan Kalaycı, “Suudî Arabistan’da İhyacı Hareketler Olarak Sahve ve Vehhabîlik”, Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi 1/1 (2014), 155-184. 439 Büyükkara, “11 Eylül’le Derinleşen Ayrılık: Suudî Selefiyye ve Cihadî Selefiyye”, 212. 440 Abdullah Azzam, “İslam Akidesi”, (PDF:ts.), 5,18. 125 temsil etmektedir. Bu durumlar birbirinden ayrılmaz nitelikte birbirini tamamlarken aynı zamanda tevhidin de bir gereğidir. Hz. Peygamber ile birlikte indirilen bu şeriat ile son halini alan İslâm dinî, menşei beşeri olan hiçbir ideolojik sistemle uyuşamaz. Kim Allah’ın şeriatını anayasa olarak kabul etmezse iman dairesi içinde değildir. Azzam bu düşüncesini “Hayır, Rabbine and olsun ki aralarında çıkan anlaşmazlık hususunda seni hakem kılıp sonra da verdiğin hükümden içlerinde hiçbir sıkıntı duymaksızın (onu) tam manasıyla kabullenmedikçe iman etmiş olmazlar.”441 ayetiyle desteklemektedir.442 Bu bağlam da cihadî düşünce yapısına sahip Vehhâbîlerin tâğut kavramını sıklıkla kullandığı görülmektedir. Allah dışında ibadet edilen ve tabi olunan, Allah’a ve Peygamberine itaate aykırı konularda kendisine itaat edilen, Allah’ın emirlerine karşı ve ona alternatif hükümler icat eden her varlık, onlar tarafından tâğut olarak nitelendirilmiştir.443 Allah’ın indirdiğinden başkasıyla hükmedenler ve Allah’ın hükümlerini değiştiren zalim yöneticiler de bu tağutların başında gelmektedir.444 “(Yahudiler) Allah’ı bırakıp bilginlerini (hahamlarını); (Hıristiyanlar) da rahiplerini ve Meryem oğlu Mesîh’i (İsa’yı) rabler edindiler. Hâlbuki onlara ancak tek ilâha kulluk etmeleri emrolundu. O’ndan başka tanrı yoktur. O, bunların ortak koştukları şeylerden uzaktır.”445, “…Hüküm vermek ancak Allah'a aittir; kendisinden başkasına değil…”446 Azzam bu vb. ayetleri de delil göstererek herhangi bir insanın kelamına rıza göstererek müracaatta bulunmanın kişiyi İslâm’dan çıkaracağını söylemiştir. Aynı şekilde Allah’ın kelamının terk edilmesine razı olan, başka sistemleri de hâkim(anayasa) olarak kabul eden veyahut beşer kelamını ve sistemlerini ve Kur’an ve sünnetten üstün gören kimsenin iman ile alakası olmadığını belirterek bu durumu küfür olarak kabul etmiştir.447 Yani Allah ve Resul’ünün hakem olmadığı herşey tağutu hakem olarak kabul etmektir ve tâğuta iman etmek demektir. Tâğuta iman ise küfürdür. Bir kimse tâğutu inkâr etmediği sürece Allah’a iman etmiş sayılmamaktadır.448 441 en-Nisâ 4/65. 442 Azzam, “İslam Akidesi”, 39-40. 443 Azzam, “İslam Akidesi”, 43. 444 Abdullah Azzam, Tahavî Akidesi Şerhi, çev. Birol Özden (İstanbul: Küresel Kitap, 2016), 105. 445 et-Tevbe 9/31. 446 Yûsuf 12/40. 447 Azzam, “İslam Akidesi”, 44-45. 448 Azzam, “İslam Akidesi”, 46; Azzam, Tahavî Akidesi Şerhi, 106. 126 Bu bağlamda Allah’ın hükmü ve şeriatı ile hükmetmeyen her türlü beşeri sistem birer tâğut hükmündedir. Bu beşeri sistemlere ve kanunlara rıza göstermek ise kişiyi dinden çıkaracak bir eylemdir. Bu kanunlara rıza gösteren, ikrah olmaksızın bu kanunlara müracaat eden, bu kanunların yapımında veya yürürlüğe sokulmasında kendi rızası ile emeği olan “Hayır, Rabbine andolsun ki aralarında çıkan anlaşmazlık hususunda seni hakem kılıp sonra da verdiğin hükümden içlerinde hiçbir sıkıntı duymaksızın (onu) tam manasıyla kabullenmedikçe iman etmiş olmazlar.”449 ayeti gereğince iman dairesinden çıkmıştır. Aynı şekilde herhangi bir dava da kişi Müslümanların vermiş olduğu hükme razı olmayıp küfür sisteminin mahkemesini talep etse küfre razı olduğu için kâfir olur.450 Radikal Selefî-Vehhâbî zihniyetine sahip kimselere göre Allah’ın kanunları dışında oluşturulan her türlü sistem tevhide aykırıdır, tâğuttur ve kişiyi küfre götürür. Onlara göre günümüzde dünya genelinde kabul gören bu yüzden meşhur olan demokrasi sistemi de aynı şekilde tevhid ilkesine aykırıdır. Türkiye’de bu düşünce yapısını benimseyen ve bu bağlamda çalışmalar yapan Ebu Hanzala lakaplı Halis Bayuncuk, demokratik seçimlere katılarak oy verilmesini, Allah’ın kanunlarının değiştirilmesi, yenilenmesi ve hükmünün iptal edilmesi yetkisini partilere ve şahıslara vermek olarak nitelendirmiştir. Dolayısıyla oy veren insanların Allah dışında ibadet ettikleri Rabler edindiklerini iddia ederek şirk halinde olduklarını belirtmiştir. Öte yandan oy vermenin âlimlerin çoğuna göre451küfrü gerektiren bir fiil olduğunu belirten Ebu Hanzala bu insanların tekfir edilmeden önce demokratik ve parlamenter sisteminin tevhide aykırı olduğunun anlatılması gerektiğini buna rağmen kişiler oy kullanmaya devam eder ve parlamenter sistemi desteklerlerse tekfir edilmesi gerektiğini belirtmiştir.452 Söz konusu zihniyetin temsilcilerinden bir başkası olan Ebu Muhammed el-Makdisi ise demokrasiyi ayrı bir din olarak tanımlamakta ve yasama yetkisinin idarecilerde ve 449 en-Nisâ 4/65. 450 Azzam, “İslam Akidesi”, 47. 451 Ebu Hanzala bura da âlimlerin çoğuna göre demiş ancak herhangi bir âlim veya âlimler isminden bahsetmemiştir. Ancak sahip olduğu düşünce yapısı da göz önüne alırsa çoğunlukla Vehhâbî âlimlerin verdiği fetvalardan ve görüşlerden beslenmiştir. Zira bu konu hakkında Abdulaziz Bin Baz, Abdurrezzak Afifi, Abdullah Bin Ğudeyyan, Abdullah Bin Quud’un verdikleri fetvalarda aynı düzlemdedir. Daimi Konsey Fetvaları, 406–407/23, Daimi Konsey Fetvaları, 373/1. Detaylı bilgi için bk. https://d1.islamhouse.com/data/tr/ih_fatawa/single2/tk_islam_qa_107166.pdf 452 Ebu Hanzala, Tüm Rasûllerin Ortak Daveti (İstanbul: Furkan Basım ve Yayınevi, 2013), 32; Ebu Hanzala, Güncel İtikat Meseleleri (İstanbul: Furkan Basım ve Yayınevi, 2013), 146. 127 mecliste olan her türlü sistemin küfür olduğunu belirtmektedir.453 Bu fikri alt yapıya sahip olan kimselerin ve örgütlerin konunun din ile alakalı olup olmadığına bakmaksızın topyekûn bir reddediş ve karşı çıkma eğilimleri vardır. Bu konuya örnek olabilecek bir olay Boko Haram üyelerinin 2009 yılında motosiklet kaskı takma kanununa uymak istemeleridir. Olayın devamında Boko Haram daha da radikalleşen bir örgüte dönüşmüş ve birçok canlı bombalı intihar saldırılarında bulunmuştur.454 Dolayısıyla bu tarzda radikal bir Vehhâbî geleneğine sahip olan kimseler ve örgütler karşılarındakiler Müslüman dahi olsa çok rahat bir şekilde küfürle itham edebilmektedir. Bununla beraber bu Müslümanları müşrik olmak gibi çok ağır bir iddia ile itham etmektedirler. Bu ekolün anlayışına göre şeriat ile yönetilmeyen demokratik ve laik ülkeler de devletin kurumları “ tağutların modern mabedleri” olarak isimlendirilmektedir. Bu bağlamda ülkemizde bu ekole mensup insanlar tarafından en büyük eleştiriye maruz kalan kurumların başında “Diyanet İşleri Başkanlığı” ve “Milli Eğitim Bakanlığı” gelmektedir. Bu düşünce yapısına göre şeriatla yönetilmeyen ülkelerde ki camiler tağutun modern bir mabedi olup müslümanların mescidi olarak kabul edilmemektedir. Bu haliyle Hz. Peygamber’in döneminde münafıklar tarafından inşa edilen “Mescid-i Dırar’a” benzetilmektedir. Mescid-i Dırâr’ı ise sadece “zarar mescidi” olarak değil aynı zamanda “küfür, müminlerin arasına ayrılık sokma ve Allah ve Resul’üne karşı savaşmış olan adamı bekleyenler mescidi” olarak tanımlamaktadırlar. Bu bağlamda camilerde görev yapan imamları ise laik sisteme bağlılık yemini etmiş memurlar olarak vasıflandırmışlardır. Camilerin ve imamların görevinin laik ve demokratik sistemi korumak olduğunu iddia ederek: “İmamlar, üzerinde oturdukları otantik ahşap kaplamalı kürsülerden insanlara “düzeni koruyun, birlik ve beraberlik, hepimiz kardeşiz, hoşgörü, eşitlik vb.” konularda vaazlar vererek hançerelerini yırtarcasına bangır bangır bağırıyorlar.”455şeklinde ağır ithamlarda bulunmuşlardır. 453 Ebu Muhammed el-Makdisi, “Demokrasi Bir Dindir”, (PDF:ts.), 24-25. 454 Daniel Egiegba Agbıboa, “Boko Haram ve Küresel Cihat: Cihat Bitti Sanma! Daha Yeni Başladı!”, çev. Kenan Mermer, Günümüz Selefiliği Tasfiyeci, Siyasi ve Cihatçı Eğilimler, ed. Muammer İskenderoğlu (Ankara: Otto Yayın, 2017), 41. 455 Abdullah Z. Atabey, İbrahimî Genç (İstanbul: Furkan Yayınları, 2012), 88. 128 Milliği Eğitim Bakanlığı ise “neo-putperestliğe kan pompalama merkezleri” nitelendirilmiştir.456 Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı okullarda verilen din dersleri hakkında: “Bu okullarda verilen din eğitiminin amacı dine hizmet etmek değil, aksine Laik eğitim sisteminin kendi hedefleri doğrultusunda nesil yetiştirirken halkta şişkinlik yapan “Laiklik, dinsizliktir” algısını yok etmek içindir.”457 ifadelerini kullanmışlardır. Aynı şekilde okullarda kutlanan bayramlar hakkında ise: “Tağutları övmek olarak görüp, tağutların İslâm dinîne zarar vermek adına yaptıkları eylemlerin etkinlikler çerçevesinde bayram olarak kutlanması ve put ve şirk bayramları”458 şeklinde tanımlamışlardır. Bu bağlamda bu düşünce yapısına sahip insanlar şeriatla yönetilmeyen ülkelerde camilere ve okullara gitmeyi ve çocuklarının buralarda eğitim almasını muvahhitler olarak nitelendirdikleri kimselerin buralarda bulunamayacağını belirtmişlerdir.459 Bunun bir tezahürü olarak da kendi mescid ve medreselerini inşa edip eğitim ve din hizmetlerini buralarda vermektedirler. 3.3.1.2.Cihat ve Hicret Cihat ve hicret kavramları Vehhâbîleri geçmişten günümüze -özellikle çağımızda cihatçı radikal örgütleri- motive eden en önemli unsurlardır. Daha önce de ifade ettiğimizi gibi Suûdi Arabistan Krallığı’nın kurulmasında İbn Suûd’un en büyük askeri gücü olan İhvan Teşkilatı da hicret ve cihat algısı üzerine inşa edilmiş bir gruptur. Cihadî Selefî-Vehhâbî örgütler hicret ve cihat noktasında referans olarak İbn Teymiyye’nin görüşlerini dikkate almış görünürler. Özellikle cihat hususunda İbn Teymiyye’nin Moğollarla savaşılması için vermiş olduğu Mardin ve Tatar fetvaları bu grupların en önemli dayanağı olmuştur. Günümüzde de cihatçı radikal örgütlerin gerçekleştirdikleri eylemlerin meşruiyetini dayandırdıkları en önemli isim bu yüzden İbn Teymiyye olmuştur.460 İbn Teymiyye küfür diyarında dinîn emirlerinin yerine getirilemediği yerlerde kalmanın câiz olmadığını belirtmiştir. Bu durumun delili ise Mekke fethedilmeden önce hacca ve umreye giden muhacirler hakkında Peygamber’in “Muhacirlerin hac 456 Ebu Hanzala vd., Tağutlara Kulluğun Modern Mabedleri (İstanbul: Furkan Basım ve Yayınevi, 2013), 89. 457 Ebu Hanzala vd., Tağutlara Kulluğun Modern Mabedleri, 94. 458 Ebu Hanzala vd., Tağutlara Kulluğun Modern Mabedleri, 21,27. 459 Ebu Hanzala vd., Tağutlara Kulluğun Modern Mabedleri, 30. 460 Büyükkara, Çağdaş İslami Akımlar, 60. 129 işlerini bitirdikten sonra Mekke’de kalabilecekleri süre üç gündür.”461 hadisidir. Bu hadise göre Peygamber muhacirlere, hac ve umre ile alakalı işlerinin bitiminden itibaren Mekke’de üç gün kalmaları için müsaade etmiştir. Bu durum ise küfür diyarlarında kalmanın câiz olmadığının bir delilidir. Aynı şekilde hicretin önemi hakkında Sa’d b. Ebi Vakkas Veda Haccı sırasında hastalanıp ve Mekke’de ölmekten korkunca Peygamber’e “Ey Allah’ın Resulü, hicretimden geri mi kalacağım?...”462 hadisin devamında Peygamber Sa’d’ın orada ölmeyeceğini söylemiştir. Bu ve benzeri verilerden hareketle İbn Teymiyye küfür diyarından İslâm diyarına hicretin vacip olduğunu belirtmiştir.463 Çağdaş Selefî-Vehhâbî çizgisinden gidenler de İbn Teymiyye’nin bu görüşünü benimsemiş ve bulundukları yerlerde dinîn emirlerini yerine getiremeyenlerin hicret etmelerinin vacip olduğunu belirtmişlerdir.464 Bu yaklaşıma göre hicret cihat için olmazsa olmaz bir kaidedir ve cihat için bir ön hazırlıktır. Onların bu anlayışlarının temel dayanağı olarak Allah, Hz. Peygamber’i ilk olarak insanları dine davet için göndermiş ve bu hususta savaşmaya izin vermemiştir. Ne zaman ki Hz. Peygamber Medine’ye hicret etmiş “Kendileriyle savaşılanlara (müminlere), zulme uğramış olmaları sebebiyle, (savaş konusunda) izin verildi. Şüphe yok ki Allah, onlara yardıma mutlak surette kadirdir. Onlar, başka değil, sırf “Rabbimiz Allah’tır” dedikleri için haksız yere yurtlarından çıkarılmış kimselerdir...”465 ayetiyle Müslümanlara cihat için izin verilmiştir.466 Benzerliği açısından İbn Suûd döneminde hicrelerin kurulması ve insanların bu hicrelere hicret etmesini sağladıktan sonra cihata başlanması aynı mantığın bir ürünüdür. Cihatçı radikal örgütlerden birisi olan IŞİD Halifeliklerini ilan ettikten sonra İslâm Devleti olduklarından ötürü Nisâ suresinin yetmiş yedi 467 ve doksan yedinci468 ayetlerini 461 Müslim, “Hac”, 81. 462 Buhârî, “Ferâiz”, 6. 463 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ, 18/281. 464 Abdülkadir bin Abdülaziz, Ehl-i Sünnet’in Menheci ve Cihadın Esasları (İstanbul: Furkan Basım ve Yayınevi, ts.), 128. 465 el-Hac 22/39-40. 466 Ebü’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed İbn Teymiyye, es-Siyâsetuş-Şer‘iyye (b.y.: y.y., 1418), 96. 467 Kendilerine, ellerinizi savaştan çekin, namazı kılın ve zekâtı verin, denilen kimseleri görmedin mi? Sonra onlara savaş farz kılınınca, içlerinden bir gurup hemen Allah’tan korkar gibi, hatta daha fazla bir korku ile insanlardan korkmaya başladılar da “Rabbimiz! Savaşı bize niçin yazdın! Bizi yakın bir süreye kadar ertelesen (daha bir müddet savaşı farz kılmasan) olmaz mıydı?” dediler. Onlara de ki: “Dünya menfaati önemsizdir, Allah’tan korkanlar için ahiret daha hayırlıdır ve size kıl payı kadar haksızlık edilmez.” en-Nisâ 4/77. 468 Kendilerine yazık eden kimselere melekler, canlarını alırken: “Ne işde idiniz!” dediler. Bunlar: “Biz yeryüzünde çaresizdik” diye cevap verdiler. Melekler de: “Allah’ın yeri geniş değil miydi? Hicret etseydiniz ya!” dediler. İşte onların barınağı cehennemdir; orası ne kötü bir gidiş yeridir. enNisâ 4/97. 130 delil göstererek İslâm yurdu olan kendi topraklarına hicret edip devletlerine biat edilmesini ve akabinde cihada katılmayı farz olarak açıklamışlardır.469 Bu bağlamda hicret gerçekleştikten sonra artık cihat için hiçbir engel kalmamaktadır. Radikal cihadî Vehhâbîler ve bu zihniyetin dışa vurumu olan bütün örgütlere cihat konusunda yine İbn Teymiyye referans olmuştur. İbn Teymiyye cihadı iyiliği emretmek kötülükten sakındırmaktır. İyiliği emredip kötülükten sakındırmak ise her Müslümana farzdır. Nitekim Peygamber’de “Sizden kim bir kötülük görürse, eliyle düzeltsin, buna gücü yetmezse diliyle düzeltsin, buna da gücü yetmezse kalbiyle buğz etsin, bu ise imanın en zayıf derecesidir.”470 hadisinde herkesin gücü nispetinde bunu yerine getirmesini emretmiştir. İbn Teymiyye’ye göre cihat iyiliği emretmek ve kötülükten sakındırmanın tamamını kapsamaktadır. İyiliği emretmekle kötülükten sakındırmanın cihatla tamamlanması bize emredilen en büyük iyiliktir.471Bu bağlamda cihat “Hoşunuza gitmediği halde savaş size farz kılındı. Sizin için daha hayırlı olduğu halde bir şeyi sevmemeniz mümkündür. Sizin için daha kötü olduğu halde bir şeyi sevmeniz de mümkündür. Allah bilir, siz bilmezsiniz.”472 ayeti uyarınca farz kılınmıştır.473 Azzam’a göre cihat İslâm dinînin dünyaya yayılmasına set çeken bütün engellerin ortadan kaldırılmasıdır. Cihat, İslâm’ın yayılması, insanların küfürden kurtarılması ve dünyanın karanlığından ahiretin aydınlığına ulaştırılması için meşru kılınmıştır. Bu sebeple savaşmak ve öldürmek Müslümanlar için şer’i bir ihtiyaçtır. Çünkü Müslümanlar tevhid sancağını taşımakta ve bu sancağı bütün sancakların üzerinde dalgalandırma emrine muhataptırlar.474Cihat Tevhidi gerçekleştirme yoludur ve müslümanların üzerine farzdır.475Cihat Medenî surelerde yüceltilmiş, cihadı terk edenler yerilmiş ve cihadın terk edilmesi bir kalp hastalığı ve münafıklık olarak nitelendirilmiştir. Hatta cihat Müslümanın yapmış olduğu en efdal ibadet olarak nitelendirilmiştir. Cihat ulemanın ittifakıyla hacdan, umreden, nafile namaz ve nafile 469 Mehmet Ali Büyükkara,“Hariciliğin Modern Bir Görüntüsü Olarak Tekfircilik”, İç Tehdit ve Riskler Işığında İslam Dünyasının Geleceği, (2016), 26. 470 Müslim, İman 78. 471 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ - İbn Teymiyye, 28/126. 472 el-Bakara 2/216. 473 İbn Teymiyye, es-Siyâsetuş-Şer‘iyye, 96. 474-Abdullah Azzam, Cihad Adab ve Ahkamı, çev. Mustafa Özel-Yücel Şimşek (İstanbul: Ravza Yayınları, 1992), 53. 475 Abdülaziz, Ehl-i Sünnet’in Menheci ve Cihadın Esasları, 92,106-115,150. 131 oruçtan daha faziletli kılınmıştır.476Küresel cihat ideolojisinin en önemli isimlerinden birisi olan Azzam ve cihadî Vehhâbîlerde İbn Teymiyye’nin bu görüşünü benimsemiş hatta cihadın namaz gibi oruç gibi farz-ı ayn olduğunu, nafile namaz ve nafile oruçtan daha faziletli olduğunu ifade etmişlerdir. 477 Eserlerinin birçoğunda cihat konusuna ve önemine değinen Azzam, kadının mahremiyle birlikte kocasından, kölenin efendisinden, delikanlının babasından izin almadan cihada katılabileceğini belirtmiştir. Bir Emirü’l Mü’minin bulunsa bile savunma yapmak için onun iznini almaya dahi gerek yoktur.478 Cihat kavramı her dönemde cihadî selefî-vehhâbî zihniyetin ve bu zihniyet etrafında örgütlenen grupların en büyük motivasyon kaynağı olmuştur. Cihat, şehadet ve sonunda cennet fikri alt yapısı ile örgüt üyelerinin savaşma isteği hep diri tutulmuştur. Enfâl suresi otuz dokuzuncu479 ayeti gereğince cihatın vucübiyeti şartlar sağlanana dek devam edecektir.480 Hicret ve cihat kavramı hakkında verilen bilgilerden sonra günümüz de en çok tartışmalara konu olan ve cihatçı radikal örgütlerin gerçekleştirmiş olduğu istişhadi eylemler yani intihar eylemleri hakkında bilgi verilmesi günümüzde cihat kavramının nasıl değişikliğe uğradığının farkına varılması adına önem arz etmektedir. 3.3.1.3.İstişhad (İntihar) Eylemleri Radikal cihatçı örgütlerin çoğunlukla kullandığı bir yöntem olan istişhad yani şehitlik eylemleri için birçok tanım kullanılmıştır. İntihar eylemleri: “bütün sosyal katmanlardan gelebilen, dinîn ideolojik yorumunda dayalı meşrulaştırma anlatılarından gücünü alan, bir örgütsel yapının desteğine dayanarak askeri veya sivil hedefler kullanılarak işgal, baskı ve zulüm kavramlarıyla düşmana karşı kendi yok oluşunu kendi eliyle şiddete dönüştürerek varlık mesajı veren terör eylemidir.”481 İntihar eylemleri ilk olarak Güney Lübnan’da Hizbullah tarafından 1980’li yıllardan sonra uygulanmaya başlamıştır. 1994 yılından sonra Filistin’de yaygın bir şekilde kullanılmıştır. 2000’li yıllara gelindiğinde ise el-Kaide’nin en çok kullandığı eylem 476 İbn Teymiyye, es-Siyâsetuş-Şerʿiyye, 96,98. 477 Abdullah Azzam, Müslüman Halkın Cİhadı, çev. Osman Kara (İstanbul: Ravza Yayınları, 1991),5. 478 Azzam, Müslüman Halkın Cİhadı, 32. 479 Fitne ortadan kalkıncaya ve din tamamen Allah’ın oluncaya kadar onlarla savaşın! el-Enfâl 8/39. 480 Abdülaziz, Ehl-i Sünnet’in Menheci ve Cihadın Esasları, 125. 481 Halil Aydınalp, İntihar Eylermleri Ekseninde Din ve Terör İlişkisi (İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2008), 16. 132 türü haline gelmiştir.482 Küresel cihat ideolojisinin tüm dünyada varlığı hissettirmesi olarak kabul edilen 11 Eylül olayları ise intihar eylemlerinin en meşhurlarındandır. Özellikle 11 Eylül ile birlikte artık gerçekleştirilen bu eylemler neticesinde dünya kamuoyunda İslâm ile terör kavramı birlikte zikredilmeye başlamıştır.483 Hatta bu durum devamında Afganistan ve Irak’ın Amerika tarafından işgali için bir zemin hazırlamıştır. Dünya kamuoyunda tek sebep dinî fanatizm olarak lanse edilse de intihar eylemlerini tek bir sebebe bağlamak doğru olmasa gerek. İntihar eylemlerinde motivasyon ve meşrulaştırma için dinî duygular ön plana çıkarılmıştır. Bunun dışında siyasî olarak işgal ve baskı, psikolojik olarak aşağılanma ve intikam duygusu, sosyal olarak kimlik ve uyum problemleri, ekonomik olarak temel ihtiyaçları karşılamada dahi sıkıntılar yaşanması, hukuki olarak kendine ait olanın yasal olmayan bir şekilde gasp edilmesi, stratejik olarak ise planlama kolaylığı ve taktik avantajlar sağlaması din dışında bu eylemlerin meşrulaştırma kaynaklarıdır.484 Bu bağlam da istişhad eylemlerinin dinî açıdan meşruluğu hususunda farklı görüşler ortaya çıkmıştır. Bunlardan en radikal olanlarından birine göre; “eylemi gerçekleştiren kişinin kurtulma ihtimali varsa, kişi eylemini gerçekleştireceği zaman düşmana zarar verecek ve Müslümanlara da fayda sağlayacaksa bu eylem tipi câiz dir.”485 Bu görüş ayet ve hadislerle delillendirilmiş ve eylemi gerçekleştiren kişinin Allah’ın izniyle şehit olduğu kabul edilmiştir.486 Bununla beraber bu eylemlerin câiz olabilmesinin cihat gayesiyle yapılması, düşmanın zarara uğratılması veya Müslümanlara fayda sağlaması, yönetici ve kumandanın emir ve bilgisi dâhilinde olması, düşmana galip gelmek için başka yolun olmaması, düşman tarafından öldürülmenin kaçınılmaz olması, savaş ilan eden kâfir devlete karşı yapılması, işgal 482 Halil Aydınalp, “İntihar Eylemlerinde Dinin Anlamı ve Sınırları”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/37 (2009), 130. 483 Aytekin Yılmaz, “Küresel Dünya ve Terör: Küreselleşme ve Güvenlik: 11 Eylül Terör ve İslâm”, Tezkire: Düşünce, Siyaset, Sosyal Bilim 34 (2003), 78. 484 Aydınalp, “İntihar Eylemlerinde Dinin Anlamı ve Sınırları”, 145. 485 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ - İbn Teymiyye, 28/540. 486 Müşrikler Uhud gününde peygamberi ablukaya aldılar. Hz. Peygamber’in yanında Ensar’dan yedi, Kureyş’ten de iki kişi vardı. Peygamber, “Bunları bizden kim uzaklaştırırsa o cennette benim arkadaşımdır” dedi. Ensar’dan bir kişi şehit düşünceye kadar onlarla savaştı. Onlar tekrar peygamberi ablukaya aldılar. Peygamber, “Kim bunları bizden uzaklaştırırsa, o cennette benim arkadaşımdır” dedi. Ve bu durum yedi ensarî şehit düşünceye kadar devam etti. Ve Hz. Peygamber, “Biz arkadaşlarımıza insaflı davranmadık!” buyurdu. Müslim, “Cihad ve Siyer” 37; Ahmed b. Hanbel, Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, 21/443-444; “Allah müminlerden, mallarını ve canlarını, kendilerine (verilecek) cennet karşılığında satın almıştır. Çünkü onlar Allah yolunda savaşırlar, öldürürler, ölürler.” Et-Tevbe 9/111. 133 altındaki bölgelerde savunma gayesiyle yapılması, sivillerin öldürülmemesi, mülkiyete zarar verilmemesi gibi şartları vardır.487 Sonuç olarak günümüz de radikal örgütlerin kullanmış olduğu yöntem de sivil, kadın ve çocuk ayrımı yapılmaksızın eylemler gerçekleştirildiği için bu eylemler meşru değildir.488 Öte yandan Suûdi Selefî(Vehhâbî) çizgide yer alan Muhammed Nasıruddin el-Elbani, Abdülaziz b. Baz, Muhammed Salih Useymin gibi meşhur ulema da intihar saldıranlarına cevaz vermeyenler arasındadır.489 Radikal cihadî örgütlerin 11 Eylül’den sonra küresel cihat mantığına bürünmesiyle eylemler artık tüm dünya geneline yayılmış ve bu eylemlerden kendileri gibi düşünmeyen Müslüman ülkeler de nasibini almıştır. Cihadî Vehhâbî-Selefî düşüncesine sahip kişiler ve örgütlere göre istişhad bir intihar eylemi değil, aksine şehitlik ameli olarak nitelendirilmekte ve karşılığında cennet ve Hz. Peygamber ile birlikte haşr olunma gibi büyük mükâfatların anahtarı olarak zikredilmektedir.490 Günümüzde bu eylem yöntemini en çok kullanan cihadî radikal örgütler IŞİD ve elKaide olsa da daha önce zikrettiğimiz gibi din dışı meşrulaştırma kaynaklarını kullanan PKK’ da bu eylem tipini sıklıkla kullanan örgütler arasındadır. Sonuç olarak ise intihar eylemleri sadece dinî tabanlı meşrulaştırma yöntemini kullananların diğer motivasyon ve meşrulaştırma kaynaklarını kullanan bütün örgütlerin ortak ve en belirgin özellikleridir. 3.3.1.4.El-Vela ve’l-Bera Bu ekolün anlayışına göre Allah sevgisi Tevhid’in aslıdır. Müslüman Allah’ı her şeyden çok sevmelidir. Daha sonra ise peygamber sevgisi gelir. İnanan bir kişi Allah’ı ve Hz. Peygamber’i her şeyden ve herkesten çok sevmek zorundadır.491 Bu düşüncenin bir yansıması olan el-vela ve’l-bera akidesi ise Allah’ı ve Hz. Peygamber’i sevdikten sonra Allah’ın dostlarını sevmek ve O’nun düşmanlarına düşmanlık beslemektir. Her Müslümanın Tevhid ehline dostluk duyguları beslemesi 487 Detaylı bilgi için bk. Meral Sabun, İslam Hukukunda İntihar Eylemleri (Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018), 85-110. 488 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ - İbn Teymiyye, 28/354; İbn Teymiyye, es-Siyâsetu’ş-Şer‘iyye, 100. 489 Abdülaziz İbn Baz vd., Müslümanların Arasındaki Savaş Fitnesi ve İntihar Eylemleri, çev. Abdurrahman Es-Sivasi (Kitap ve Sünnete Davet Yayınları, ts.), 35; Muhammed Nasuriddin elElbani, İntihar Eylemleri ve Ayaklanmalar Hakkında, çev. Abdurrahman Es-Sivasi (Kitap ve Sünnete Davet Yayınları, ts.), 19-20. 490 Aydınalp, “İntihar Eylemlerinde Dinin Anlamı ve Sınırları”, 143. 491 Ebu Hanzala, Tüm Rasûllerin Ortak Daveti, 104. 134 ve düşmanlarına düşmanlık duyguları beslemesi İslâm inancının esaslarındandır.492 Söz konusu dinî anlayışın bu yaklaşımda delil olarak kullandıkları “Ey iman edenler! Yahudileri ve Hıristiyanları dost edinmeyin. Zira onlar birbirinin dostudurlar (birbirinin tarafını tutarlar). İçinizden onları dost tutanlar, onlardandır. Şüphesiz Allah, zalimler topluluğuna yol göstermez.”493, “Ey iman edenler! Eğer benim yolumda savaşmak ve rızamı kazanmak için çıkmışsanız, benim de düşmanım, sizin de düşmanınız olanlara sevgi göstererek, gizli muhabbet besleyerek onları dost edinmeyin. Oysa onlar, size gelen gerçeği inkâr etmişlerdir. Rabbiniz Allah’a inandığınızdan dolayı Peygamber’i de sizi de yurdunuzdan çıkarıyorlar. Ben, sizin saklı tuttuğunuzu da, açığa vurduğunuzu da en iyi bilenim. Sizden kim bunu yaparsa (onları dost edinîrse) doğru yoldan sapmış olur.” 494 ayetler uyarınca Allah başta Yahudi ve Hıristiyanlar olmak üzere bütün kafirleri dost edinmeyi haram kılmıştır.495 İbn Abdülvehhâb başta olmak üzere Selefî-Vehhâbî çizgisinde yürüyen isimlerin çoğu bu ayetleri delil göstererek kâfirleri dost edinmeyi kişiyi dinden çıkaran durumlar içerisinde açıklamışlardır.496 Hatta bu kişiler anne-babalar ve akrabalar olsa dahi haramdır. “Ey iman edenler! Eğer küfrü imana tercih ediyorlarsa, babalarınızı ve kardeşlerinizi (bile) veli edinmeyin. Sizden kim onları dost edinîrse, işte onlar zalimlerin kendileridir.”497,“Allah’a ve âhiret gününe iman eden hiçbir toplumun, Allah’a ve Rasûlü’ne karşı çıkanları sevip dost edindiklerini göremezsin; isterse onlar babaları, oğulları, kardeşleri yahut akrabaları olsun! …”498 ayetleri ise bu hususta delil olarak kullanılmıştır.499 Bu akide gereğince Müslüman sadece dost edinme açısından değil, giyim kuşamdan kâfirlerin diyarında yaşamaya, kâfirlerin takvimlerini kullanmaktan, kâfirlerin dillerini konuşmaya varıncaya kadar her alanda ve her hususta kâfirlere karşı muhalefet etmesi gerekmektedir. Müslüman dış görünüş itibariyle bir kâfire benzeyemez. Müslümanın hicret etmeye gücü yettiği halde kâfirlerin diyarında oturamaz, tedavi olmak, ticaret yapmak, onlarına diyarına gitmeden elde edilmesi 492 Salih el-Fevzan, “İslâm’da Velâ ve Berâ Mefhumu”,çev. Muhammed Şahin, (PDF:ts.), 3. 493 el-Mâide 5/51. 494 el-Mümtehine 60/1. 495 el-Fevzan, “İslâm’da Velâ ve Berâ Mefhumu”, 4. 496 İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 216. 497 et-Tevbe 9/23. 498 el-Mücâdele 58/22. 499 el-Fevzan, “İslâm’da Velâ ve Berâ Mefhumu”, 5. 135 imkânsız olan bir ilim öğrenme amacı dışında kâfirlerin diyarında oturması haramdır. Kâfirlerin diyarına gitmek ancak tebliğ amacıyla câiz dir.500 Makdisi; Müslümanların müşriklerden uzak durmak gerektiğini belirtmiştir. Ona göre kişinin sadece müşriklere kin ve öfke duyması tek başına yeterli değildir. Ona göre Müslüman duyduğu bu öfke ile beraber apaçık bir şekilde düşmanlıkta bulunması gerektiğini belirtir. Eğer düşmanlık ve kin açık bir şekilde gösterilmezse kişi üzerine düşen görevi yerine getirmemiş olarak kabul edilmektedir.501 İbn Abdülvehhâb; ise “kâfilere karşı dostluk ve düşmanlık hususunda önce kişinin kendisinin kâfirlere karşı düşmanlığı öğrenmesi vaciptir.” demiştir. Bununla beraber “ailesine namazı ve abdesti öğrettiği gibi bu durumu da öğretmesi vaciptir. Hatta bu daha önemlidir.”502 Cihadî Vehhâbîler ile Suûdi Vehhâbîler arasında ortaya çıkan fikri çatışmaların temel sebebi cihat ve el-vela ve’l-bera akidesine dayanmaktadır. Aynı şekilde İbn Suûd ile İhvan teşkilatı arasında çıkan çatışmalar da aynı kaideler üzerinde meydana gelmiştir. Özellikle petrolün keşfi ile Suûdi Arabistan’ın batı devletleriyle olan mecburi ilişkileri el-vela ve’l-bera akidesi sebebiyle Vehhâbî-Suûdi yönetimini zora sokmuştur. Suûdi Arabistan, Kur’an ve sünnet öncülüğünde meşruiyetini sağladığı Vehhâbî ideoloji ve İslâm’ın merkezi ülkesi olma konumu ile İslâm ile hiçbir alakası olmayan batı devletleriyle gerçekleştirdiği iktisadi ittifakı uzlaştırma noktasında çıkmaz içinde kalmış ve bu ikilem arasında bir kriz yaşamıştır. Suûdi yönetimi elvela ve’l-bera çıkmazından dinî kurumun sınırlarını çizerek onu siyasete daha bağlı bir hale dönüştürmek suretiyle kendi bünyesine katarak kurtulmuştur. İzlenilen bu yol neticesinde “Hey’etü’l Kibari’l-Ulema” gibi dinî kurumlar ortaya çıkmıştır.503 Bu bağlamda geçmişten günümüze Suûdi -Vehhâbîler yaptıklarını ve yapacaklarını bu kurumlar üzerinde meşrulaştırmaya çalışmışlardır. Bu durum ise Cihadî düşünce yapısına sahip Vehhâbîlerle ve radikal cihadî örgütlerle her dönemde SuûdiVehhâbîler arasında çatışmalar çıkmasına sebep olmuştur. 500 el-Fevzan, “İslâm’da Velâ ve Berâ Mefhumu”, 8-10. 501 el-Makdisi, “Demokrasi Bir Dindir”, 28. 502 Muhammed b. Abdilvehhâb b. Süleymân et-Temîmî en-Necdî, er-Resâ’ilu’ş-Şahsiyye, thk. Sâlih b. Fevzân b. Abdullâh el-Fevzân-Muhammed b. Sâlih el-Aylakî. (b.y.: y.y., ts.), 323. 503-Hişam b. Galib, Arap Dünyasında Selefilik ve Selefi Hareketler, ed. Beşir Musa Nafi vd., çev. Nurullah Çakmaktaş (İstanbul: Yarun Yayınları, 2016), 40-41. 136 3.3.1.5.Tekfir Yaklaşımı Tekfir yaklaşımı radikal düşünce yapısına sahip grupların en çok kullandığı yöntemlerin başında gelir. Olumsuz bir izlenim veren ve çok sert bir söylem olan tekfir meselesi, haricilikle birlikte literatürdeki yerini almış ve günümüze kadar devam etmiştir. Hâlbuki Hz. Peygamber hayatının hiç döneminde her ne sebeple olursa olsun dinî tasdik eden birini tekfir etmemiştir. Dahası Medine döneminde varlıkları bilinen ve Kur’an’da azap edileceği bildirilen münafıklar504 dahi tekfir edilmemiştir.505 Hatta Hz. Peygamber müslümanların birbirini tekfir etmesiyle alakalı yasakları bulunmaktadır.506 Hal böyleyken müslümanların nasıl olmuş ve ne olmuş da birbirlerini tekfir eder hale gelmiştir sorusu akıllara gelmektedir. Hz. Peygamber’in “Yahudiler yetmiş bir fırkaya ayrıldılar. Biri cennette, yetmişi cehennemdedir. Hıristiyanlar yetmiş iki fırkaya ayrıldılar. Yetmiş bir cehennemde, biri Cennettedir. Muhammed’in nefsi kudret elinde olan Allah’a yemin ederim ki, şüphesiz benim ümmetim de yetmiş üç fırkaya ayrılacaktır. Biri cennette, yetmiş ikisi cehennemde olacaktır. Denildi ki: Ey Allah’ın Resulü! Onlar kimlerdir? Peygamber : “Cemaat” dedi.”507 hadisi tekfir probleminin doğuşunun merkezinde yer almaktadır. Her mezhep kendisini kurtuluşa eren fırka olarak addetmekte, meşruiyetini bir ideoloji ve taassupla savunarak kendi dışındaki mezhep, hizb ve toplulukları tekfir edecek bir dayanak bulmaktadır. Bu hadisi delil olarak kullanan her mezhep kendisini tek doğru olarak göstermeye çalışmış, diğer mezhepleri reddetme yolları aramıştır. Bu düşünce “ehl-i hadis” tarafından yoğun bir biçimde kullanılmış devamında ise Hanbelîler tarafından “ehl-i sünnet-i hâssâ” şekliyle bir kavram haline gelmiştir. Aynı şekilde “yalnız ben doğruyum” anlayışını meydana 504 “Şüphe yok ki münafıklar cehennemin en alt katındadırlar. Artık onlara asla bir yardımcı bulamazsın.” en-Nisâ 4/145; “İnsanlardan bazıları da vardır ki, inanmadıkları halde “Allah’a ve ahiret gününe inandık” derler.” el-Bakara 2/8; “Onlara: İnsanların iman ettiği gibi siz de iman edin, denildiği vakit “Biz hiç, sefihlerin (akılsız ve ahmak kişilerin) iman ettikleri gibi iman eder miyiz!” derler. Biliniz ki, sefihler ancak kendileridir, fakat bunu bilmezler (veya bilmezlikten gelirler).” el-Bakara 2/13; “İki birliğin karşılaştığı gün sizin başınıza gelenler, ancak Allah’ın dilemesiyle olmuştur ki, bu da, müminleri ayırt etmesi ve münafıkları ortaya çıkarması içindi. Bunlara: “Gelin, Allah yolunda çarpışın; ya da savunma yapın” denildiği zaman, “Harp etmeyi bilseydik, elbette sizin peşinizden gelirdik” dediler. Onlar o gün, imandan çok, kâfirliğe yakın idiler. Ağızlarıyla, kalplerinde olmayanı söylüyorlardı. Hâlbuki Allah, onların içlerinde gizlediklerini daha iyi bilir.” Âl-i İmrân 3/166-167. 505 Hilmi Karaağaç, “Ehl-i Sünnet’e Göre Tekfir Problematiği”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013), 164. 506 “Kim mümin kardeşine “Ey kâfir” derse, küfür ikisinden birine döner.” Buhârî, “Edeb” 73; Müslim, “İman” 27. 507 İbn Mâce, “Fiten” 17; Tirmizî’de kurtuluşa eren fırka “Benim ve ashabımın yolunda olanlar” şeklinde geçmektedir. Tirmizî, “İman” 18. 137 çıkarmıştır. Bunun sonucunda ise “el-fıraku’d-dâlle” ve “el-fırkatu’n-nâciye” kavramları literatürde ki yerini almıştır.508 Bu minvalde kendilerini selefî olarak addeden topluluklar kurtuluşa eren fırkanın kendileri olduklarını iddia ederek tekfir probleminin merkezinde yer almışlardır. Öte yandan selefi gruplar kendi ideolojilerinin meşruiyeti adına kendilerini selefî olarak adlandıran diğer grupları da tekfir edebilmektedir. Tekfir meselesi aslında bir silah gibi kullanılmakta grupların birbirlerini dışlama ve kendilerini meşrulaştırma yöntemi olarak kullanılmaktadır. Günümüz de bu durumun en güzel örneği ise elKaide ve IŞİD örneğidir. İlk başta aynı yolda yürüyen bu gruplar şuanda birbirlerini tekfir etmektedirler. Aynı şekilde selefî menhec üzere olduğunu belirten Suûdi âlimler el-Kaide ve IŞİD’i tekfir ederlerken karşı gruplar da aynı şekilde onları tekfir etmektedir. Ortaya çıkan bu görüntü bize göstermektedir ki tekfir yaklaşımın altında aslında belirli bir ideolojiye olan tartışmasız bağlılık yatmaktadır. Tekfir yaklaşımının diğer bazı sebepleri ise tarihsel düşmanlık ve güncel korkular olarak nitelendirilebilir. Tüm su sebepler aslında bir nefret söyleminin açığa vurmuş halidir. Dolayısıyla tekfircilik esasında nefret söyleminin dışa yansımış bir halidir.509 Selefîliğin tekfirciliğe müptela olmasının sebebiyse iman kavramına bakış açılarıdır. Selefîler imanı tarif ederken kalp ile tasdik, dil ile ikrar ve amel etmek olarak izah etmişlerdir. Selefîlere göre farz olan bir amelin yerine getirilmemesi ve büyük günah işlenmesi kişiyi iman dairesinden çıkarmaktadır. Mesela farz bir ibadet olan namazın kılınmaması kişiyi iman ve İslâm dairesinden çıkarmaktadır.510 Hariciliğin temel prensibi olan bu husus Selefîliği tekfir hususunda motive eden ve tekfirciliğe yatkın bir hale dönüştüren etken olmuştur.511 Tekfir yaklaşımında ki temel mesele Müslümanları tekfir etmeleri hususunda yaşanmaktadır. Günümüz radikal Selefî-Vehhâbî çizgisinde hareket eden kişi, cemaat ve örgütler demokrasiyi, demokratik yönetimin hâkim olduğu yönetimlerde memur olmayı, parlamento faaliyetlerine katılmayı, seçme ve seçilmeyi ve oy kullanmayı tekfir 508 Bayram Çınar, “İftirâk Hadisinin Yaygın Olmayan Bir Versiyonuna İlişkin Bir İnceleme”, Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2021), 52-53. 509 Mehmet Zeki İşcan, “Selefiliğin Şiilik Değerlendirmeleri Bağlamında Nefret ve Şiddet Söylemi”, e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 6/2 (2013), 154. 510 İmanın tanımı, iman- amel ilişkisi hakkında detaylı bilgi için bk. Kutlu, Selefiliğin Fikrî Arka Planı İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler, 79-105. 511 Büyükkara, “Hariciliğin Modern Bir Görüntüsü Olarak Tekfircilik”, 17. 138 sebepleri olarak görmektedir. Zikredilen hususları yapanlar hususi veya umumi tekfir ile tekfir edilir. Kâfirleri tekfir etmeyenler de silsile tekfiriyle kâfirdirler. Tekfircilik hususunda daha da aşırıya giden örgütü olan IŞİD bir devlet olduklarını iddia ettikleri için ve kendilerince halifeliklerini ilan ettiklerinden dolayı İslâm devleti olan devletlerine hicret etmenin farz olduğunu belirtmişler bu eylemi gerçekleştirmeyenleri de tekfir etmişlerdir.512 Hâlbuki İbn Teymiyye’nin izinden gittiklerini iddia eden Selefîler-Vehhâbîler, müminin günah işlemesi sebebiyle tekfir edilemeyeceğini bu hususun Kur’an, sünnet ve selefin icması ile sabit olduğu hakkında fetva vermiştir.513 Aynı şekilde İbn Teymiyye ehli kıble olan bir kimse için cehennemlik olduğu hükmü verilemez, zira kişi haram olan fiilden tevbe edebilir ya da işlediği günahı silecek iyilikleri olabilir veya şefaati makbul bir şefaatçinin şefaatine mazhar olabilir veyahut günahlarına kefaret olabilecek musibetler başına gelebilir demiştir.514 IŞİD’in tekfir konusunda aşırı gittiği ve bu yaklaşımın bir tezahürü olarak gerçekleştirdikleri eylemler dünya kamuoyu tarafından özellikle de Müslümanlar tarafından şaşkınlıkla izlenmiştir. Bu duruma örnek olabilecek bir olay Suriye’de meydan gelmiştir. Suriye’deki en büyük aşiretlerden birisi olan yüz elli bin üyesi bulunan Şeytat aşiretinin yüzlerce lideri IŞİD’e bağlılıklarını bildirmemeleri sebebiyle, kameraların önünde işkenceye maruz kalmış ve infaz edilmiştir.515 Görüldüğü üzere tekfir meselesi günümüzde sınırı olmayan bir hale bürünmüştür. Özellikle radikal örgütler kendi ideolojilerini benimseyen kişi ve kişileri veyahut devletleri çok rahat bir şekilde tekfir etmektedirler. Kelam ve akidenin bir konusu olan tekfir maalesef günümüzde bu özelliğini yitirmiş ve daha çok ideolojinin bir ürünü olarak kullanılmaktadır. Bu bağlamda gruplar, cemaatler ve örgütler kendileri gibi düşünmeyen Müslümanları hiç çekinmeden tekfir edebilmektedir. Tekfir meselesinin ikinci bir problemiyse bu örgütlerin kâfirlerden çok Müslümanlarla uğraşmalarıdır. Halkının Müslüman olduğu ülkelerde gerçekleştirdikleri eylemler de bu düşüncenin bir tezahürüdür. Bu husus ise Müslümanların birliğine büyük ölçüde zarar vermektedir. 512 Büyükkara, “Hariciliğin Modern Bir Görüntüsü Olarak Tekfircilik”, 26-30. 513 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ -İbn Teymiyye, 4/307. 514 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ -İbn Teymiyye, 23/345. 515 Mark Ginsberg, “IŞİD el Kitabı”, çev. Sadık Can Perinçek, Teori Dergisi, (2014), 2. 139 3.4. Türkiye’de Vehhâbîliğin Tarihi Vehhâbîliğin Türkiye’de ki davet çalışmaları ilk olarak 1986 yılında Türkiye’ye gelen Irak Türkmenlerinden Abdullah Yolcu ile başlamıştır.516 Asıl adı, Abdullah b. Abdülhamid b. Abdülmecid Âlu İsmail el- Bezzaz el-Türkmanî el-Eserî el-Irâkî Abdullah yolcu, 1958 yılında Kerkük’te dünyaya gelmiştir. İlk tahsilini memleketindeki hocalardan aldıktan sonra ilim tahsili için Suûdi Arabistan’a gitmiştir. Abdullah b. Abdülaziz b. Bâz, Muhammed b. Salih el-Useymîn, Sâlih b. Fevzân el-Fevzân, Muhammed Nasıruddin el-Elbani başta olmak üzere Vehhâbîlerin önemli ulemalarından ders almıştır. 1980 yılında Irak ile İran arasında çıkan Körfez Savaşı’nda altı yıl savaşmış, Türkiye’nin Türkmenlere kapılarını açmasıyla Türkiye’ye gelmiştir. 1992 yılında Guraba Yayınevi’ni kurarak davet çalışmaları için Vehhâbîliğin temel kitapları Türkçe’ye tercüme edilerek yayınlamaya başlamıştır. Bunun yanı sıra Arap ülkelerindeki Selefî-Vehhâbî âlimlerin eserlerini tercüme edilmiştir. Bu yayın evi aynı zaman da Vehhâbîliğin ritüellerinin öğretildiği, haftanın belli günlerinde Yolcu tarafından ders verilen bir mekân olmuştur. Burada ders alan öğrencilerden bazıları Suûdi Arabistan başta olmak üzere Vehhâbî düşünce tarzında eğitim veren ülkelere gönderilerek önemli Vehhâbî âlimlerden dersler alması sağlanmıştır. Böylelikle Vehhâbîliğin Türkiye’de ilk faaliyeti olan yayınevi, Abdullah Yolcu tarafından kurulmuş ve davet çalışmalarına başlamıştır. Özellikle 2002 yılından sonra Vehhâbîliğin yayılması adına birçok dernek, vakıf, yayın evi kurularak ve talebe yetiştirilerek faaliyet alanları genişletilmiştir.517 3.5. Türkiye’de Vehhâbîlerin Faaliyetleri 3.5.1. Vehhâbîlerin Türkiye’de Davet İçin Kullandıkları Yöntemler Vehhâbîler Türkiye’de kendi fikirlerini yaymak üzere yayın evleri, dernekler, Kur’an Kursları, ders halkaları, öğrenci ev ve yurtları gibi bir takım vasıtalar kullanmaktadır. Bunlardan en önemlileri Vehhâbîliğin temel eserlerini ve Arap ulemanın Arapça eserlerini tercüme ederek yayınladıkları yayın evleridir. Bilindiği üzere Türkiye’de Vehhâbî ideolojisine sahip ilk yayın evi Abdullah Yolcu’nun kurduğu “Guraba Yayınevi’dir”. Bu girişimden sonra yedi yıl boyunca 516 Bekir Altun, Selefîlik-Vehhabîlik ve Türkiye’deki Faaliyetleri (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015), 153. Bu bilgi tezin sonunda 21.07.2014 tarihinde Guraba derneğinde Abdullah Yolcu ile yapılan görüşmenin yazıya geçirilmiş halinden alınmaktadır. 517 Altun, Selefîlik-Vehhabîlik ve Türkiye’deki Faaliyetleri, 153-154, 157.(Aynı Görüşme) 140 başka bir yayınevi açılmamıştır. Vehhâbîliği yaymak adına kurulan ikinci yayınevi 1999 yılında Feyzullah Birışık tarafından 1999 yılında “Karınca& Polen Yayınları’dır”. 2002 yılından sonra ise bu yayınevlerinin sayısı gittikçe artmıştır. Bu yayınevlerinin bazıları “Tevhid ve Sünnet Yayınevi, Ümmülkura Yayınevi, Medarik Yayınları’dır”. Aynı zamanda Ebu Umeyr b. Muhammed et-Turkî tarafından kurulan “Kitap ve Sünnete Davet Yayınları”518 isminde web sitesi şeklinde hizmet veren, telif ve tercüme ettikleri kitapları PDF olarak ücretsiz bir şekilde sunan çevrimiçi bir yayınevidir. Bu yayınevlerinde öncelikli olarak tevhid, akide ve davet alanlarında olmak üzere hadis, fıkıh vb. ve kaynak eserlerde başta İbn Teymiyye ve İbn Abdülvehhâb olmak üzere geçmişten günümüze Vehhâbî ulemanın telif ettikleri eserler Türkçe’ye tercüme edilerek hizmete sunulmuştur. Bu yayınevlerini izleyen ve Vehhâbîliğin yayılmasını hızlandıran durum ise dernek ve vakıfların kurulmasıdır. Bu vakıflarda yine Vehhâbîliğin Türkiye’de faaliyetlerini hızlandırdığı dönem olan 2002 yılına rastlamaktadır. Bu derneklerde haftalık sohbetler ve ders halkaları şeklinde hizmetler sunmuşlardır. Türkiye’nin farklı yerlerinde bulunan “Guraba Derneği, Kitap İlim Kültür Eğitim ve Sosyal Yardımlaşma Derneği (Kitap-Der), Asr-ı Saadet İlim Araştırma Yayma Derneği, İlim Araştırma Eğitim Kültür Dayanışma ve Yardımlaşma Derneği (İlim-Der), Tevhid Ve Sünnet İlimlerini Yayma Derneği, İlme Davet Kültür Ve Yardımlaşma Derneği, Yarım Hurma Derneği, Uludağ Araştırma Derneği ve ilimiz Nevşehir’de bulunan İkra İlim Kültür ve Araştırma Derneği” bu derneklerden bazılarıdır. Yine bu derneklere bağlı olarak talebe yetiştirmek amacıyla hizmet veren birçok medrese ve Kur’an Kursu bulunmaktadır.519 Bununla beraber Vehhâbîlerin etkin olarak kullandıkları yöntem ve araçlardan birisi de çağımızın vazgeçilmezi internettir. Neredeyse her derneğin internet sitesi, facebook, instagram, twitter ve son zamanlarda kullanımı gittikçe yaygınlaşan youtube sayfaları bulunmaktadır. Bu site ve sayfalarda genel olarak görüntülü sohbet ve Vehhâbî ulemanın PDF formatında ki eser, fetva ve makaleleri yayınlanmaktadır. Vehhâbî-Selefî ideolojiyi yaygınlaştırmayı hedef edinen kitleler Türkiye’de genel olarak bu zikrettiğimiz vasıtalarla insanlara ulaşmaktadır. Günümüzde sosyal medya 518 Web Sİtesini görmek ve detaylı bilgi için bk. “https://kitabvesunnet.blogspot.com/” (Erişim 15 Ekim 2022). 519 Bu medreseler ve Kur’an Kursları Hakkında Detaylı Bilgi İçin Bk. Altun, Selefîlik-Vehhabîlik ve Türkiye’deki Faaliyetleri, 103-104. 141 ve internetin kullanımının artması sayesinde daha geniş kitlelere ulaşmaktadırlar. Bu sebeple bundan sonraki başlığımızda Vehhâbîlerin internet siteleri hakkında kısa bir bilgi verecilecektir. 3.5.2. Vehhâbîlerin İnternet Siteleri Çağımızın en önemli iletişim aracı olan internet Türkiye’de Vehhâbîlerin etkin bir şekilde kullandığı mecraların başında gelmektedir. Bu alanda PDF eserler, sohbet ve ders videoları, yapılan etkinliklerin reklamının yapılması vb. başta olmak üzere birçok faaliyetler yürütülmektedir. Bu minvalde faaliyet yürüten bazı siteler ve Youtube sayfaları hakkında kısaca bilgiler verilecektir. 3.5.3. Vehhâbîlerin Temel Kaynaklarının Yer Aldığı İnternet Siteleri Vehhâbî internet sitelerinin birçoğunda PDF şeklinde eserler, makaleler ve fetvalar bulunmaktadır. Biz burada geniş kapsamlı bir kütüphaneye sahip olan iki internet sitesi hakkında bilgi vermekle yetineceğiz. 1-islah.de: Türkiye’de faaliyetler yürüten davetçilerin kendilerinin kaleme almış olduğu eserler ve geçmişten günümüze Vehhâbî ulemanın eserlerinin Türkçe’ye çevrilmiş hallerinin PDF şekliyle yayına sunulduğu bir internet sayfasıdır. Bunun dışında Abdullah Yolcu, Ebu Emre(Hüseyin Alıcı), Ebu Erva (Abdullah Öztürk), Ebu Enes (Muhammet Çiftçi), EbuSaid el-Yarbuzî gibi Türkiye’de meşhur olan kişilerin dersleri ve sohbetlerini yer almaktadır.520 2- İslâmhouse.com: Vehhâbî eserler üzerine faaliyet gösteren en geniş içeriğe sahip olan sitedir. Arapça, Türkçe ve İngilizce başta olmak üzere altmış dilde hizmet veren uluslararası bir web sitedir. Birçok eser PDF ve Word şeklinde yayınlanmıştır. Bununla beraber sitede sohbet, ders videoları ve ses kayıtları yer almaktadır. Türkçe olarak iki yüz üç kitap, üç yüz on bir makale, sekiz yüz yetmiş beş fetva, yüz dört video, doksan yedi ses kaydı olmak üzere toplam bin beş yüz doksan veri yer almaktadır.521 Bu sitede ki yayınlar sürekli olarak güncellendiği için bu eserlerin sayısı her geçen gün artmaktadır. 520 islah.de Hakkında detaylı bilgi için bk. “http://www.islah.de/” (Erişim 20 Ekim 2022). 521 islamhouse.com hakkında detaylı bilgi için bk. “http://islamhouse.com/tr” (Erişim 20 Ekim 2022). 142 3.5.4. Vehhâbî Propoganda Yapan Bazı İnternet Siteleri Vehhâbî derneklerinin ve davetçilerinin hemen hepsinin aynı zamanda internet siteleri ve Youtube sayfaları bulunmaktadır. Bu site ve sayfalarda ders ve sohbetlerin ses ve video kayıtları, PDF eserler, makaleler, fetvalar yer almaktadır. Bu siteler ve Youtube sayfaları genelde dernek ve vakıfların bünyesinde faaliyetlerini yürütmektedir. Abdullah Yolcu’nun ders ve sohbetlerinin yayınlandığı Guraba yayınları Guraba isimli Youtube sayfası, 522 Tevhid ve Sünnet İlimlerini Yayma Derneği adında Youtube sayfası, 523 yine aynı derneğin web sitesi,524 aynı derneğin birimleri altında ilim-der525 ve iman mescidi526 adında web sitesi, İlim ve Davet Derneği’nin527 web sitesi, ilim ve davet adı altında Youtube sayfası, 528 Yaratılış Gayesi ismiyle web sitesi529 ve Youtube sayfası, 530 Yarpuz İslâmi İlimler Araştırma Merkezi adı altında Youtube sayfası, 531 Taybe İlim Kültür Eğitim Ve Dayanışma Derneği’nin web sitesi532 ve Youtube sayfası, 533 Okur-Der İlim ve Davet Derneği’nin Youtube Sayfası, 534Vehhâbî nitelikte paylaşımlar, fetvalar, ders, sohbet paylaşımları vb. yapan internet mecralarıdır. Bunların dışında Ubeydullah Arslan’ın Youtube Sayfası 535 Ebu Muaz’ın (Seyfullah Erdoğmuş) web sitesi536 ve Daru’s Sünne adında Youtbe Sayfası 537 gibi bazı şahsi hesaplarda Vehhâbî daveti için önemlidir. Bu zikrettiğimiz siteler ve sayfalar Vehhâbî ideolojisi üzerine paylaşımlar ve yayınlar yapan sayfaların bazılarıdır. Görüldüğü üzere Vehhâbîler gerek Türkiye’de 522 bk.“https://www.youtube.com/user/gurabayayinlari” (Erişim 20 Ekim 2022). 523-bk.“https://www.youtube.com/c/tevhidsunnetTevhidveSunnetDernegi/featured” (Erişim 20 Ekim 2022). 524 bk.“http://tevhidvesunnet.com/” (Erişim 20 Ekim 2022). 525 bk.“http://www.ilim-der.com/” (Erişim 20 Ekim 2022). Youtube sayfası da bulunmaktadır. 526 bk.“http://www.imanmescidi.com/” (Erişim 20 Ekim 2022). 527 bk.“https://www.ilimvedavet.com/”. 528-bk.“https://www.youtube.com/channel/UCsIbL8__wCjtYcEXqCAKWaQ/featured”(20Ekim 2022). Bu derneğin özellikle gençlerin sıklıkla kullandığı “Tiktok” isimli video sitesinde dahi ilim ve davet adında sayfası bulunmaktadır. 529 bk.“http://www.yaratilisgayesi.com/” (20 Ekim 2022). 530 bk.“https://www.youtube.com/channel/UCPv1j5nDkmkk5GPZOxn4vDQ” (20 Ekim 2022). 531bk.“https://www.youtube.com/c/Yarpuz%C4%B0slami%C4%B0limlerAra%C5%9Ft%C4%B1rma Merkezi/featured” (20 Ekim 2022). 532 bk.“https://www.taybeilim.com/” (20 Ekim 2022). 533 bk.“https://www.youtube.com/channel/UC6nWtNN4PD-jJgiLkrLzACA” (20 Ekim 2022). 534 bk. “https://www.youtube.com/c/OKURDER” (20 Ekim 2022). 535-bk.“https://www.youtube.com/c/%C4%B0slamDavet%C3%A7isiUbeydullahArslan” (20 Ekim 2022). 536 bk. “http://ebumuaz.blogspot.com/” (20 Ekim 2022). 537 bk. “https://www.youtube.com/user/ALLAHVERESUL” (20 Ekim 2022). 143 gerek dünyanın farklı ülkelerinde prensiplerini yaymak için bulundukları çağın gerekliliği olan yöntemleri gayet etkin bir şekilde kullanmaktadırlar. Böylelikle hem ulusal düzeyde hem de uluslararası düzeyde daha geniş bir kitleye hitap etme durumları söz konusu olmuştur. 144 SONUÇ Ortaya çıktığı günden günümüze gelene kadar gerek düşünce yapısı itibariyle gerek gerçekleştirdiği faaliyetlerle her zaman tartışmalara neden olan Vehhâbîlik, Muhammed b. Abdülvehhâb ve takipçileri tarafından benimsenen ve 1744 yılında Muhammed b. Suûd ile yapılan ittifak ile dinî-siyasî bir kimlik kazanmıştır. Kendilerine Vehhâbî denilmesini kabul etmeyen bu grup Hanbelî mezhebinden farklı olmadıklarını iddia etseler de bazı önemli noktalarda Hanbelîlerden ayrı düşmüşlerdir. Tarih boyunca İslâm’ın özüne dönüşü ve Selef’e tâbi olma fikri adı altında bir araya gelen her topluluk özellikle tevhid ve bid‘at konularında yoldan sapma olarak niteledikleri davranışlarla emr-i bi’l-ma‘rûf nehy-i ani’l-münker düsturunca mücadeleye girmişlerdir. Bu görüşü benimseyen grupların mücadele yöntemleri de her dönem de benzerlik göstermiştir. Yine bu gruplar sert, kaba ve katı mücadelelerin merkezinde olmuşlardır. Hanbelîlerle Vehhâbîlerin ayrıştıkları en önemli nokta ise meşru bir yönetim olan Osmanlı Devleti’ne ve hilafete karşı ayaklanmaları hususudur. Nitekim Ahmed b. Hanbel hiçbir dönemde ağır işkencelere maruz kalmasına rağmen hiçbir zaman Müslüman idareye ve yöneticilere karşı isyan ve ayaklanmaları câiz görmemiş ve böyle girişimlerde bulunmamıştır. Mihne hadisesi ve devamında takındığı tavır ise bu durumun en büyük delilidir. Bununla beraber siyasî münasebetten uzak durma hususunda da Hanbelî görüşünden uzaklaşmışlar Suûd Ailesiyle yapılan ittifak ile birlikte dinî-siyasî bir oluşumun merkezi haline gelmişlerdir. Zira Ahmed b. Hanbel hayatı boyunca her dönem de siyasî münasebetlerden uzak durmuştur. Vehhâbîler üzerinde ki bir diğer etkin şahsiyet ise İbn Teymiyye olmuştur. Özellikle cihat konusunda onun izinden gittiklerini iddia etmişlerdir. Dinî argümanlarla sahneye çıkan ve kısa sürede taraftar toplayan Vehhâbîliğin geçirdiği ilk evre Suûd ittifakıyla siyasî bir boyuta bürünmesidir. Bu ittifak neticesinde ve devamında farklı dönemlerde devletler kurmuşlardır. Günümüzde ise Suûdi Arabistan Krallığı bünyesinde varlığını devam ettirmektedir. Ancak bu süreçte hem Vehhâbîlik hemde Suûdi Arabistan Krallığı yola çıktığı haliyle kalmamış farklı evrelerden geçmiştir. İlk olarak Suûdi Arabistan Krallığı’nın kurulmasında önemli rol oynayan İhvan teşkilatıyla yaşanan muhalefetler bu evrelerin ilkidir. Kuruluş aşamasında İhvanın dinî fanatizmini kullanan İbn Suûd, devletin geleceğini tehlikeye düşüreceğini farkettiği anda İhvan teşkilatını ortadan kaldırmaktan çekinmemiştir. 145 Aynı şekilde İhvan teşkilatı ise başta meşru gördükleri imamları olan İbn Suûd ile ters düştükleri anda ona karşı isyan etmekten ve savaşmaktan geri durmamışlardır. Bu durum da bize göstermektedir ki dinî sloganlarla İhvan teşkilatını kuran ve yola çıkan İbn Suûd siyasî gücünün tehlikeye düşmemesi adına ihvanı “dinde aşırı gidenler” olarak nitelendirip ekarte etmiştir. Ardından petrolün keşfi ile meydana gelen saptırıcı bir servet Suûdi -Vehhâbîleri farklı bir evreye doğru sürüklemiştir. İhvanın da tasfiyesi bu değişimi hızlandırmıştır. Petrolün ülke gelirlerini artırması israfın ve dinden uzaklaşmanın en temel sebebidir. Bu durum Suûdi lerde öyle bir boyuta ulaşmıştır ki zevk ve sefa adına milyonlarca sterlin harcanmış, Suûdi prenslerin alkollü içeceklerin servis edildiği partiler vermesine veya bu şekilde tertip edilen partilere katılmasında da bir mahzur görülmemiştir. Bu durum doğal olarak halkın yaşantısına da yansır hale gelmiştir. Yaşanılan fiili durum, ikinci İhvan dönemi olarak nitelendirilebilecek bir sürecin oluşmasına sebep olmuştur. Sahve âlimlerinin görüşlerinin benimsenmesi neticesinde, Suûdilerin ve bölge halkının yoldan sapması sebebiyle, Cuheymân el-Uteybî liderliğinde bir başkaldırı devamında Mescid-i Haram baskınına kadar ilerlemiştir. Bu baskın maalesef ki harem bölgelerine girmesi yasak olan gayrimüslim bir devlet olan Fransızların yardımıyla son bulmuş olsa da artık Vehhâbîlik farklı bir boyuta doğru evirilmeye başlamıştır. Sahve âlimlerinin görüşleri neticesinde ortaya çıkan bu görüş ve cihat eğilimi varlığını günümüze kadar devam ettirmeyi başarmıştır. Cuheymân el-Uteybî ile başlayan bu faaliyetler devam etmiş özellikle Suûdilerin İngiliz ve Amerikalılarla olan ilişkileriyle perçinlenerek daha da büyümüştür. Böylelikle Vehhâbîlik bir evreye daha girmiş ve “Küresel Cihat” söylemi hâkim olmaya başlamıştır. Afganistan ve Irak Cihatları bunun en büyük örnekleri olarak karşımıza çıkmaktadır. 11 Eylül olaylarıyla farklı bir ayrışmaya giden Vehhâbîlik artık günahsız insanların da yok olmasında bir mahzur görmemiş, savaş hukukuna da riayet etmeyen bir boyuta dönmüştür. Küresel bazda uygulanan eylemlerde sadece Müslüman olmayan ülkeler değil Müslümanlarda hedef haline gelmiştir. Kendileri gibi düşünmeyen herkesi hedef olarak görmeye başlamışlardır. Bu süreç ise el-Kâide ve devamında Irak el-Kâidesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu yapı devamında ise IŞİD olarak vücut bulmuştur. Dünyanın pek çok yerinde farklı isimlerle kurulan örgütler ise bu görüş etrafında toplanmıştır. Bu örgütlerin gerçekleştirdiği eylemler birçok sivil ve 146 masum insanın ölmesine sebep olmuştur. Bu gelişmlerin neticesinde Vehhâbîler Vehhâbîliği Suûdi Selefîlik-Vehhâbîlik ve Cihadî Selefîlik-Vehhâbîlik başlığı altında ikiye ayırmışlardır. Bu ayrımı ise kendilerini temize çıkarmak adına yapmışlardır. Cihadî Vehhâbîleri devamında haricilikle dahi itham etmişlerdir. Suûdi Vehhâbîlik anlayışını benimseyen ulemanın verdiği fetvalarla bu algıyı güçlendirmeyi hedeflemişlerdir. Ancak burada unutulmaması gereken husus şudur ki İbn Suûd’un İhvan teşkilatını kurduğu ve gerçekleştirdiği faaliyetler ile günümüzde Cihadî Vehhâbîlerin gerçekleştirdikleri eylemler bire bir aynı olmasa da benzer özellikleri hususen fikri alt yapısında barındırmaktadır. Nitekim İbn Suûd’da aynı söylemlerle yola çıkmış din duygusunu alevlendirilmiş ve bunun sonucunda İslâmî hoş görüden uzak görüntüler meydana gelmiştir. Cihadî Vehhâbîler de aynı şekilde din duygusunu kullanmakta ve İslâm hukukuna hesap vermesi oldukça zor durumların ortaya çıkmasına sebebiyet vermektedir. Dünyanın her hangi bir yerinde kendisi gibi düşünmeyen Müslüman veya gayrimüslimleri sivil, masum ve askeri gibi bir ayrım gözetmeksizin hedef alması konuya ilişkin temel sorunların başında gelir. Bu doğrultu da olaylara baktığımız zaman Vehhâbî-Suûdiler bu yola çıkarken ulema aracılığıyla insanlarda bulunan din duygusunu harlamış ve kontrol altında tutamadıkları zamanlarda ise yine aynı yöntemle ulemanın verdiği fetvalarla bu durumun doğru olmadığını ifade etmişlerdir. Yani dinî argümanlar siyasî emeller uğruna kullanılmıştır. Bu düşüncelerin devamında ise gerçek Vehhâbîliğin Suûdi devletinin temsil ettiği Vehhâbîlik olduğunu belirterek, başta İslâm âlemi olmak üzere dünya kamuoyunda kendilerini temize çıkarmaya çalışmışlardır. Her ne kadar kendilerini temize çıkarmak için dinî argümanlar kullansalar da Cihadî Vehhâbîlik İbn Suûd’un Suûdi Arabistan Krallığı’nı kurduğu dönemlerde ki savunduğu ve desteklediği görüşlerden çok da uzak değildir. Sonuç itibariyle değişmediklerini erezyona uğramadıklarını yola çıktıkları ilk günki ideal ve iddialarını koruduklarını iddia etseler de Suûdi Vehhâbîler geçirdikleri evreler sonucunda değişime uğramışlar ve dinî bagajlarından kısmen arınarak siyasî bir düzlemde varlıklarını devam ettirmektedirler. Vehhâbîlerin yola çıktıkları dinî argümanlar ise günümüzde cihadî radikal örgütler tarafından kullanmaktadır. 147 KAYNAKÇA Abdillah b. Bâz, Abdulazîz b. “Muhammed b. Abdilvehhâb”. çev. Enbiya Yıldırım. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/9 (2000). Abdülaziz, Abdülkadir bin. Ehl-i Sünnet’in Menheci ve Cihadın Esasları. İstanbul: Furkan Basım ve Yayınevi, ts. Agbıboa, Daniel Egiegba. “Boko Haram ve Küresel Cihat: Cihat Bitti Sanma! Daha Yeni B

NEVŞEHİR HACI BEKTAŞ VELİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI DOĞUŞUNDAN GÜNÜMÜZE VEHHÂBÎLİĞİN GEÇİRDİĞİ EVRELER Yüksek Lisans Tezi Kasım KOYUNCU DANIŞMAN Dr. Bayram ÇINAR NEVŞEHİR Ocak 2023 T.C. NEVŞEHİR HACI BEKTAŞ VELİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI DOĞUŞUNDAN GÜNÜMÜZE VEHHÂBÎLİĞİN GEÇİRDİĞİ EVRELER Yüksek Lisans Tezi Kasım KOYUNCU DANIŞMAN Dr. Bayram ÇINAR NEVŞEHİR Ocak 2023 ii BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK Bu çalışmadaki tüm bilgilerin, akademik ve etik kurallara uygun bir şekilde elde edildiğini beyan ederim. Aynı zamanda bu kural ve davranışların gerektirdiği gibi, bu çalışmanın özünde olmayan tüm materyal ve sonuçları tam olarak aktardığımı ve referans gösterdiğimi belirtirim. Kasım KOYUNCU iii TEZ YAZIM KILAVUZUNA UYGUNLUK “Doğuşundan Günümüze Vehhâbîliğin Geçirdiği Evreler” adlı Yüksek Lisans Tezi Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Lisansüstü Tez Yazım Kılavuzu’na uygun olarak hazırlanmıştır. Kasım KOYUNCU Dr. Bayram ÇINAR Temel İslâm Bilimleri Ana Bilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Mehmet SOYSALDI iv KABUL VE ONAY SAYFASI Dr. Bayram ÇINAR danışmanlığında Kasım KOYUNCU tarafından hazırlanan “Doğuşundan Günümüze Vehhâbîliğin Geçirdiği Evreler” adlı bu çalışma, jürimiz tarafından Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Ana Bilim Dalı’nda Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. ..…. /…... / .….. JÜRİ İMZA Danışman :……………………………………….. ………………….. Üye :……………………………………….. ………………….. Üye : ……………………………………….. ………………….. ONAY: Bu tezin kabulü Enstitü Yönetim Kurulunun .….. /…... / …... tarih ve ………… sayılı Kararı ile onaylanmıştır. .…. /…... / ….. ………………………………….. Enstitü Müdürü v TEŞEKKÜR Bu çalışmanın ortaya çıkmasında her konuda desteklerini esirgemeyen ve çalışmamın bu aşamaya gelmesinde büyük emekleri olan saygı değer ve kıymetli danışman hocam Dr. Bayram ÇINAR’a Çalışmama katkılarından dolayı değerli hocalarım Prof. Dr. Mehmet SOYSALDI ve Prof. Dr. Namık Kemal OKUMUŞ’a Desteklerinden dolayı kıymetli dostum Hamza ÇATAN’a, Bu sürece başladığım günden bitirdiğim güne kadar maddi ve manevi her türlü desteğini esirgemeyen kıymetli babam ve annem Abdurrahman KOYUNCU ve Kıymet KOYUNCU’ ya Desteklerinden dolayı ağabeyim Zekeriya KOYUNCU başta olmak üzere bütün aile fertlerime, Bu çalışmanın neticelenmesi için her türlü fedakârlığı yapan ve desteğini esirgemeyen sevgili eşim Ece Merve KOYUNCU’ ya teşekkür ederim. vi DOĞUŞUNDAN GÜNÜMÜZE VEHHÂBÎLİĞİN GEÇİRDİĞİ EVRELER Kasım KOYUNCU Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans, Ocak/ 2023 Danışman: Dr. Bayram ÇINAR ÖZET Vehhâbîliğin temelleri 1744 yılında Muhammed b. Suûd ile Muhammed b. Abdülvehhâb arasında imzalan Dir‘iye İttifakı ile atılmıştır. Günümüze gelene kadar birçok evreden geçmiş ve varlığını devam ettirmeyi başarabilmiştir. Bu minvalde ilk olarak Vehhâbîliğin zuhurunu etkileyen görüşler ve faktörleri ele alınarak incelenmiştir. Yani Selefîlik, Harîcilik, Zahirîlik, Ahmed b. Hanbel ve Hanbelîlik, İbn Teymiyye ve görüşleri incelenmiştir. Yine bu çerçevede Hicaz bölgesinin ve özelde Vehhâbîliğin temellerinin atıldığı Necid bölgesinin siyasî, coğrafî, dinî ve Sosyo-kültürel yapısına değinilmiştir. Konunun daha iyi anlaşılması ve Vehhâbîliğin düşünce yapısının idrak edilmesi adına İbn Abdülvehhâb’ın hayatı ve görüşlerine vurgu yapılmıştır. İbn Abdülvehhâb ve Muhammed b. Suûd’un Dir‘iye İttifakı ile güçlerini birleştirmesi, Vehhâbîliğin ritüellerini yerine getirerek mezhepleşme sürecini oluşturmuş, Suûd ailesi için de bu hareket siyasî bir zafer elde etmesine vesile olmuştur. Bu antlaşma neticesinde Vehhâbîlerin mezhebi teşekkül etmeye ve yayılmaya fırsat bulmuş, Suûd ailesi de bölgede ilk devletleri olan Birinci Suûd Devleti’ni kurmuştur. Tabi bu devletin kurulmasının en büyük sebeplerinden birisi Osmanlı Devleti’nin o dönemlerde içinde bulunduğu durum olmuştur. Dinî fanatizmin hat safhada olduğu bu devlet yapılanmasında Vehhâbîler, Hicaz bölgesinin kontrolünü ele geçirerek mezheplerinin pratikleri olan, özellikle bid‘atlarla mücadele ve insanları tevhide davet etme bağlamında birçok faaliyet yürütmüşlerdir. Bu faaliyetleri yürütürken sergiledikleri aşırı tavırların oluşturduğu yaralar neredeyse günümüzde hâlâ sarılamamıştır. Osmanlı Devleti’nin Birinci Suûd Devleti’ne son vermesi Vehhâbîleri ve Sûudîleri kısmi olarak sindirmiş olsa da akıllarında ki düşünceleri yok etmeye vakıf olamamıştır. Ardından kurulan Suûdi - Vehhâbî devleti de uzun süre varlığını devam ettiremeyerek son bulmuştur. Akabinde çıkan Ⅰ.Dünya Savaşı’ndan faydalanarak kurulan Suûdi Devletlerinin üçüncüsü olan ve günümüzde Suûdi Arabistan Krallığı olarak bilinen devlette aynı şekilde Suûdi -Vehhâbî ittifakıyla kurulmuştur. Bu çerçevede devletin kuruluşuna çok büyük katkı sağlayan İhvan teşkilatı incelenmiştir. Akabinde petrolün bulunması ve devlette olan değişikliklere değinilmiştir. Günümüze kadar Vehhâbîlik ve fanatizminde nasıl değişiklikler olmuş, Suûdi ve Cihadî Selefîlik gruplanmaları nasıl oluşmuş, bu gruplar neyi savunmuş ve neler yapmış gibi hususlara kısaca değinildikten sonra, çalışmamız Vehhâbîliğin Türkiye’ye girişi ve Türkiye’de yürüttüğü faaliyetler hakkında kısaca verilen bilgilerin nihayetinde son bulmuştur. Anahtar Kelimeler: Vehhâbîlik, Muhammed b. Abdülvehhâb, Dir‘iye İttifakı, İhvan Teşkilatı, Suûdi Arabistan Krallığı, Bid‘at, Tevhid ve Şirk. vii THE STAGES THAT HAVE EXPERIENCED WAHHABISM FROM IT'S BİRTH TO IT'S PRESENT Kasım KOYUNCU Nevşehir Hacı Bektaş Veli University, Instute os Social Sciences Department of Basic Islam, Master’s, January/2023 Thesis Advisor: Dr. Bayram ÇINAR ABSRACT The foundations of Wahhabism were laid in 1744 with the Dir'iye Alliance signed between Muhammad b Saud and Muhammad b Abdul Wahhab. It has passed through many phases until today, however has managed to continue its existence. In this way, first of all, the views and factors affecting the emergence of Wahhabism were examined. In other words, Salafism, Harîism, Zahirism, Ahmed b Hanbal and Hanbalism and Ibn Taymiyya and their views were examined. Again, within this framework, the political, geographical, religious and socio-cultural structure of the Hijaz region and especially the Necid region, where the foundations of Wahhabism were laid, were mentioned. In order to better understand the subject and comprehend the mentality of Wahhabism, the life and views of Ibn Abdul Wahhab are emphasized. Ibn Abdul Wahhab and Muhammad b Saud by combining forces with the Dir'iye Alliance, a sectarianization process was formed by fulfilling the rituals of Wahhabism, and this movement had become instrumental in achieving a political victory within the Saud family. As a result of this treaty, the Wahhabi sect had the opportunity to form and expand, the Saud family established the First Saudi State, their first state in the region too. Of course, one of the biggest reasons for the establishment of this state was the situation of the Ottoman Empire at that time. In this state structuring where religious fanaticism was at its peak, by taking control of the Hejaz region Wahhabbis carried out many activities in the context of fighting against bid'ahs and inviting people to tawhid, which are the practices of their sects. The wounds caused by the extreme attitudes they displayed while carrying out these activities could not be healed almost today. Although the Ottoman Empire's end to the First Saudi State partially frightened the Wahhabis and the Saudis, they could not eliminate the thoughts in their minds. The Saudi-Wahhabi state, which was established afterward, also came to an end by unable to continue its existence for a long time. The third state of the Saudi States, which was established by taking advantage of the subsequent World War, and known as the Kingdom of Saudi Arabia state today, was established by the Saudi-Wahhabi alliance. In this context, the Brotherhood organization, which contributed greatly to the establishment of the state, was examined. Subsequently, the discovery of oil and the changes in the state were mentioned. After briefly mentioning about what changes have occurred in Wahhabism and fanaticism, how Saudi and Jihad Salafism groups were formed, what these groups advocated and what they did, our study was finally concluded with brief information about the entry of Wahhabism into Turkey and its activities in Turkey. Keywords: Wahhabism, Muhammad b. Abdülvehhâb, Dir‘iye Alliance, Ikhwan Organization, Kingdom of Saudi Arabia, Bid‘ah, Tawhid and Shirk. viii İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK ............................................................................... ii TEZ YAZIM KILAVUZUNA UYGUNLUK ............................................................ iii KABUL VE ONAY SAYFASI .................................................................................. iv TEŞEKKÜR ................................................................................................................. v ÖZET…. ..................................................................................................................... vi ABSRACT ................................................................................................................. vii İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... viii KISALTMALAR ....................................................................................................... xii GİRİŞ…. ...................................................................................................................... 1 1. Araştırmanın Konusu .................................................................................... 1 2. Araştırmanın Amacı ve Önemi ..................................................................... 2 3. Araştırmanın Yöntemi ................................................................................... 3 .4 Literatür Değerlendirmesi ............................................................................. 3 BİRİNCİ BÖLÜM VEHHÂBÎLİĞİN DİNİ-KÜLTÜREL KÖKLERİ 1.1. Selef Kavramının Müslüman Coğrafya ve Kültürdeki Kökleri .................... 5 1.1.1. Selef Kavramı ve Etimolojik Kökeni ..................................................... 5 1.1.2. Kur’an’da Selef Kelimesi ....................................................................... 5 1.1.3. Sünnette Selef Kelimesi ......................................................................... 9 .1.1.4 Selef Kelimesinin Istılah Anlamı ......................................................... 10 1.1.5. Selef-i Sâlihîn Akidesi ......................................................................... 12 1.2. Vehhâbîliğin Mezhepsel Dinî Arka Planı.................................................... 15 1.2.1. Haricîlik ............................................................................................... 15 ix 1.2.2. Zâhirîlik ................................................................................................ 17 1.2.3. Hanbelîlik ve Vehhâbîliğe Zemin Hazırlayan Görüşleri ..................... 17 1.2.4. Referans İmam İbn Teymiyye’nin Görüşleri ....................................... 21 1.3. Vehhâbîliğin Ortaya Çıktığı Coğrafya, Sosyo Kültürel, İdari ve Siyasî Yapı ..................................................................................................................... 23 1.4. Vehhâbîlik Akımını Motive Eden Siyasî ve Dinî Unsurlar......................... 26 1.4.1. Siyasî Unsurlar ..................................................................................... 26 1.4.2. Hilafetin Kureyşliliği ........................................................................... 29 1.4.3. Türklerin Hilafeti Konusundaki Tartışmalar ........................................ 32 1.4.4. İttihad Terakkinin Siyasal Eğilimleri ve Suûd Ailesi İle Kurulan Bağlantı 35 1.4.5. Ulus Devlet Fikrinin Etkisiyle Oluşan Bağımsız Ülke Talepleri ve Osmanlı Bünyesinden Kopuşlar ......................................................................... 37 1.4.6. Yeni Himaye Arayışları Ve Yeni Dinî Yorumların Öne Çıkması ....... 38 1.5. Dinî Unsurlar ............................................................................................... 40 İKİNCİ BÖLÜM VEHHÂBÎLİĞİN TEŞEKKÜL SÜRECİ 2.1. Vehhâbîliğin İsimlendirilmesi ..................................................................... 43 2.2. Kurucu Lider Olarak Muhammed b. Abdülvehhâb’ın Hayatı ve Görüşleri 44 2.2.1. Tevhid-Şirk .......................................................................................... 47 2.2.2. Şirk ....................................................................................................... 52 2.2.3. Dua ....................................................................................................... 53 2.2.4. Korku ................................................................................................... 53 2.2.5. Recâ (Ümit etmek) ............................................................................... 54 2.2.6. Tevekkül ............................................................................................... 54 2.2.7. Rağbet (Sevap Umarak Yönelme), Rahbet (Azabından Korkmak), Huşu (İtaat Ederek Korkmak) ............................................................................ 54 x 2.2.8. İnâbe (Yönelmek)................................................................................. 54 2.2.9. İstiâne (Yardım İstemek)...................................................................... 55 2.2.10. İstiâze (Sığınmak) ............................................................................. 55 2.2.11. İstiğase (İmdat Dilemek) .................................................................. 55 2.2.12. Kurban .............................................................................................. 55 2.2.13. Adak ................................................................................................. 56 2.2.14. Bid‘at ................................................................................................ 56 2.2.15. Şefaat ve Tevessül ............................................................................ 59 2.2.16. Emr-i bi’l-Mar‘ûf ve Nehy-i ani’l-Münker ...................................... 61 2.3. Vehhâbîlik Hareketinin Mezhepleşme Süreci ............................................. 62 2.3.1. Dir‘iye İttifakı ve Birinci Suûd Devleti ............................................... 62 2.3.2. Riyad ve Ahsâ’nın Kontrolü ................................................................ 63 2.3.3. Kerbelâ Baskını .................................................................................... 66 2.3.4. Tâif’in Vehhâbîlerin Kontrolüne Geçmesi ........................................... 68 2.3.5. Mekke ve Medine’nin Vehhâbîlerin Kontrolüne Geçmesi .................. 70 2.3.6. Osmanlı Devleti Tarafından Birinci Suûd Devletine Son Verilmesi ... 74 2.4. İkinci Suûd Devleti ...................................................................................... 77 2.5. Üçüncü Devlet: Suûdi Arabistan Krallığı.................................................... 80 2.6. İhvan Teşkilatı ............................................................................................. 84 2.6.1. İhvan Teşkilatının Kuruluşu ................................................................. 84 2.6.2. İlk Hicrelerin Oluşumu ve İhvan Mensupları ...................................... 85 2.6.3. İhvanın Zaferleri................................................................................... 88 2.7. Hicaz Kralı İbn Suûdla Beraber Hicaz’da Yaşanan Değişiklikler ve Mekke Kongresi ...................................................................................................... 95 2.8. İbn Suûd ve İhvan Muhalefeti ..................................................................... 98 2.8.1. İhvan Teşkilatının Sonu ....................................................................... 99 2.8.2. Sebile Savaşı: İbn Suûd ile İhvan Karşı Karşıya ................................. 99 xi 2.8.3. İkinci Başkaldırı ve İhvanın Sonu ...................................................... 100 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM GÜNÜMÜZDE VEHHÂBÎLİK 3.1. Suûdi Arabistan ve Vehhâbîlik .................................................................. 103 3.1.1. İlk Değişim Hareketlerinin Suûdi Arabistan’da Bulduğu Karşılık .... 103 3.1.2. Petrolün Ülkedeki Değişime Etkisi .................................................... 106 3.1.3. Farklı Bir Kral: Faysal Dönemi ve Reformlar ................................... 113 3.1.4. Cuheymân el-Uteybî ve Mescid-i Haram Baskını ............................. 118 3.2. Suûdi Selefîlik (Vehhâbîlik) ...................................................................... 122 3.3. Cihadî Selefîlik(Vehhâbîlik) ..................................................................... 123 3.3.1. Cihadî Selefîliğin(Vehhâbîliğin) Karakteristik Özellikleri ve Temel Prensipleri ........................................................................................................ 124 3.4. Türkiye’de Vehhâbîliğin Tarihi ................................................................. 139 3.5. Türkiye’de Vehhâbîlerin Faaliyetleri ........................................................ 139 3.5.1. Vehhâbîlerin Türkiye’de Davet İçin Kullandıkları Yöntemler .......... 139 3.5.2. Vehhâbîlerin İnternet Siteleri ............................................................. 141 3.5.3. Vehhâbîlerin Temel Kaynaklarının Yer Aldığı İnternet Siteleri........ 141 3.5.4. Vehhâbî Propoganda Yapan Bazı İnternet Siteleri ............................ 142 SONUÇ.. .................................................................................................................. 144 KAYNAKÇA ........................................................................................................... 147 ÖZ GEÇMİŞ ............................................................................................................ 157 xii KISALTMALAR akt. :Aktaran b. :İbn, bin (oğlu) b.y. :Basım yeri yok bk. :Bakınız ed. :Editör haz. :Hazırlayan Hz. :Hazreti ö. :Ölüm tarihi thk. :Tahkik eden ts. :Tarihsiz vb. :Ve benzerleri vd. :ve diğerleri yy. :Yüzyıl y.y. :Yayıncı yok 1 GİRİŞ 1. Araştırmanın Konusu Vehhâbîlik ilk olarak 18. yüzyılda Necid bölgesinden Muhammed b. Abdülvehhâb’ın aksiyoner kişiliği ve düşüncelerinin etrafında kenetlenen insanların faaliyetleriyle ortaya çıkmıştır. Suudi krallığının öncüsü Muhammed b. Suûd ile Vehhâbî din anlayışının öncü figürü Muhammed b. Abdülvehhâb arasında imzalanan Dir‘iyye Antlaşması neticesinde Vehhâbîlik kendisine siyasî bir çatı bularak himaye almıştır. Çoğu zaman bu himayenin koruyucu kanatları altında bir takım evrelerden geçerek günümüzde Suûdi Arabistan Krallığı’yla birlikte gelmiştir. Bu bağlamda çalışmamızın birinci bölümünde Muhammed b. Abdülvehhâb ve takipçilerinin en çok olarak kullandığı “selefe tabi olmak”, “selef-i salihîn akidesine uymak” vb. kullanımlarda öne çıkan “selef” kavramının ne ifade ettiğini ve selef-i salihîn akidesinin ne olduğunu incelenmeye çalışılmıştır. Ardından Vehhâbîliğin zuhur etmesinde ki amilleri, fikri akımları ve bölgenin siyasî, dinî durumları başta olmak üzere coğrafî şartları ve insanların kültürel yapısına değinilmiştir. Vehhâbîliğin etkilendiği isimleri özellikle Ahmed b. Hanbel’i ve bid‘at ve cihat konusunda izinden gittiklerini iddia ettikleri İbn Teymiyye’nin görüşlerine yer verilmiştir. Çalışmamızın ikinci bölümü ise Vehhâbîliği siyasî ve dinî okuma biçimi olarak teşekkül sürecine ayırılmıştır. Bu minvalde İbn Abdülvehhâb’ın hayatını, görüşlerini incelenmiştir. Vehhâbîliğin en önemli öğretileri tevhid-şirk, bid‘at, şefaat ve emr-i bi’l-mar‘ûf ve nehy-i ani’l-münker çerçevesinde İbn Abdülvehhâb’ın görüşlerini ve bu görüşler neticesinde meydana gelen pratiklerinin neler olduğunu, bu pratikler yerine getirilirken sergiledikleri dinî fanatizm ve aşırılıklar incelenmiştir. Sırasıyla kurmuş oldukları I. Suûd Devleti, II. Suûd Devleti ve Suûdi Arabistan Krallığı’nın zihin yapısının anlaşılması için bu pratiklerin bilinmesi Vehhâbîliğin daha iyi anlaşılmasına yardımcı olacaktır. I. Suûd Devleti, II. Suûd Devleti’nin kuruluş 2 sürecinde Osmanlı Devletinin bölgedeki hâkimiyetinin, İngilizlerin bölgede ki emellerinin bilinmesi ve bölgenin durumu, Vehhâbîliğin bölgede ki yayılış hızını gözler önüne sermektedir. Çalışmamızın üçüncü bölümünde ise Suûdi Arabistan Krallığının kurulmasında ki en büyük faktör olan İhvan teşkilatına ve kurulduktan sonra devlet ile olan karşılaşmalarına yer verilmiştir. Günümüzde Cihadî Vehhâbîlik-Selefîlik ve Suûdi Vehhâbîlik olarak ikiye ayrılan Vehhâbîliğin açıklanmasının ardından Türkiye’de Vehhâbîliğin kısaca tarihçesine ve faaliyetlerine yer verilerek çalışmamız sonlandırılmıştır. Vehhâbîliğin geçirdiği evreler, tarihi açıdan kök fikirlerinin incelenmesiyle ortaya çıkmaktadır. Bu zaman dilimi, bir tarihi vetire olarak incelendiğinde Vehhâbîlik ilk olarak ne amaçla ve nasıl ortaya çıkmış, ne hale dönmüştür. Suûd ailesi ilk olarak çıktığı yolda arkasına aldığı dinî fanatizmi sonraki süreçte neden karşısına almış, ilk başta savunduğu ve peşinden gittiği düşüncelere şimdi neden Cihadî VehhâbîlikSelefîlik diyerek Suûdi Vehhâbîlikten farklılaşan bir ayrım koymuştur; gibi sorular karşımıza çıkmaktadır. Çalışmamızda bu sorulara da cevap bulmaya çalışılmıştır. Vehhâbîliğin doğduğu günden itibaren geçirdiği evreleri, siyasî, dinî, tarihî arka planını incelemek ve bu akımın günümüz de ki yansımalarını ortaya koyarak ülkemizde ki faaliyetleri incelenmeye çalışılmıştır. 2. Araştırmanın Amacı ve Önemi Çalışmamız günümüzde faaliyet gösteren Neo-selefî yapıların Vehhâbîlikle olan etkileşiminden ilhamla ortaya çıkmıştır. Araştırmamızın amcı, Vehhâbîliğin kök fikir olarak hangi dinî okumların izini taşıdığını tespit etmektir. Bunu yaparken de söz konusu dinî siyasî akımın hangi kültürel ve tarihsel şartlarda ortaya çıktığını tayin ve sahip olduğu temel görüşlerinin yarının dünyası için oluşturacağı tehlikeye vurgu ile tenkit etmek gerekir. Araştırmamız dinî ve siyasî akım olan Vehhâbîliğin tarihsel oluşum süreçlerini kök fikirlerini ve evrilme yönünü göstermeyi amaçlamıştır. Bunu yaparken ulaşılan önemli sentez; “karşı karşıya bulunduğumuz sorunlar dünün hatalarının faturasıdır” şeklindedir. Buradan gelecek kuşaklara verilecek mesaj ise “edimlerinizle yarının dünyasının kaldırım taşlarını döşemektesiniz, onlara bırakacağınız dünyanın sorunları önemli oranda sizin edimlerinizden kaynaklanacaktır. Bu yüzden daha temkinli davranın” çalışmamızın nihai hedefidir
Selefî dinî okumaların yarının dünyasında daha fazla uyum sorunları yaşayacakları ve içinde yaşanılan dünyaya katılmayı reddederek marjinalleşecekleri ve dünya barışını provake edecekleri, onların sahip oldukları kök fikirlerin bizde uyandırdığı kanaattir. Bu Neo-selefî akımların gelecekte nereye evrilecekleri yönündeki varsayımlar ve bir gelecek vizyonu sunumuna imkân verecek bir araştırma olması ise çalışmamızın ehemiyyetini gösterir. 3. Araştırmanın Yöntemi Bu incelemeyi yaparken ilk olarak literatür taraması yapılmış öncelikle İbn Abdülvehhâb’ın kendi eserleri ve İbn Suûd’un yanında danışmanlık yapan İngilizlerin eserleri incelenerek satır aralarına inilmiş bu yapının ne kadar dinî ilhama dayalı ne kadarının siyasî motivasyonlu olduğu tespit edilmeye çabalanmıştır. Bununla beraber ülkemizde ve dünya genelinde Vehhâbîlik üzerine yapılan inceleme ve araştırmalar ve ansiklopedik bilgilerden faydalanılmıştır. Konuya ilişkin akademik literatür gözden geçirilerek bu verilerin sağladığı imkanlar çalışmamızda yolumuzu aydınlatmıştır. Nihayetinde ise elde edilen bilgiler deskriptif bir okumayla objektif bir değerlendirme yapılmaya çalışılmıştır. 4. Literatür Değerlendirmesi Çalışma konumuz olan Vehhâbîlik ile alakalı yapılan başlıca çalışmalar: Osman Demirci, M. M. Futeyyih’in Necd El-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhabilik İsimli Eseri Işığında Necd İhvanı Teşkilatı Ve Son Suud Devletinin Kuruluşu, Yüksek Lisans Tezi, 2013, İstanbul. Ahmet Pekkirişçi, Hâricîler ve Vehhâbilerin ve Ortaya Çıktıkları Dönemlerin Ortak Özellikleri, Yüksek Lisans Tezi, 2011, Konya. Rifat Türkel, Vehhabilik ve Arka Planı: Başlangıçtan II. Suûd Devleti’ne Kadar, Doktora Tezi, 2013, İzmir. Bekir Altun, Selefilik-Vehhabilik ve Türkiye’deki Faaliyetleri, Yüksek Lisans Tezi, 2015, İstanbul. Veysel Koç, Vehhabilik ve Temel Prensipleri, Yüksek Lisans Tezi, 2005, İstanbul. Hüsnü Ezber Bodur, Dini İhya Hareketi Olarak Vehhabiliğin Doğuşu, Gelişmesi, Sosyo-Politik ve Ekonomik Neticeleri, Doktora Tezi, Erzurum, 1986. Leyla Sedef Kalaycı, Harry St. John Bridger Philby: Hayatı ve Vehhâbî Devleti’nin Kuruluşundaki Rolü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2019. 4 Elif Topçu, Akide ve İdeoloji Bağlamında Selefilik, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2019. Zikredilen çalışmalar genel olarak Vehhâbîliğin dinî arka planı veyahut temel prensipleriyle alakaladır. Tarihî arka planını ve dinî arka planını içeren çalışmalar ise belli dönemleri içermektedir. Bizim çalışmamızın bu çalışmalardan farkı ise ortaya çıktığı günden itibaren günümüze kadar geçirmiş olduğu dinî ve siyasî değişimlerden bahsetmektedir. Bu bağlamda çalışmamız; Vehhâbîlerin ve Vehhâbî Suûdilerin kurmuş oldukları devletlerin hem tarihî arka planı hemde dinî ve siyasî bakış açılarında ve eylemlerinde ki değişimleri ve günümüzde Cihadî Selefîlik/Vehhâbîlik olarak isimlendirilen zihin yapısının Vehhâbîlikle bağlantısını kapsamaktadır. 5 BİRİNCİ BÖLÜM VEHHÂBÎLİĞİN DİNİ-KÜLTÜREL KÖKLERİ 1.1. Selef Kavramının Müslüman Coğrafya ve Kültürdeki Kökleri 1.1.1. Selef Kavramı ve Etimolojik Kökeni Selef kelimesi “ ً ُوفا ً ُ وسل َفا ُ ُف َسل َ ْسل َ َف ي سلَ “ kökünden gelip sözlükte önce gelmek, geçmek, geçmişte kalmak anlamında kullanılmaktadır.1 Yani önden gidenler önceki nesiller anlamındadır. Ayrıca selef kelimesi önce gelen ve fazilet bakımından üstün babalar, akrabalar olarak da kullanılmaktadır.2 Selef kelimesinin anlam katmanlarından birine kaynaklık eden “ العسكر سالف” “Süllafü’l- asker” askerin önde gideni manasında da kullanılmaktadır. “السالف” “Esüllafu” kelimesi, üzümün sıkılmadan önce akan suyu anlamında kullanılmaktadır.3 “اسلف “ Eslefe fiiliyle selef kelimesi borç anlamında da kullanılmaktadır.4 Nitelikleri belirlenen vadeli malın peşin bedelle satımı şeklinde ifade edilen satım türüne de “selef” tabiri kullanılmaktadır.5 Bu alışverişin bir diğer adı da selemdir. Her ne kadar selef kelimesi Arapça’da farklı manalarda kullanılmış olsa da genel hatlarıyla; “önce gelen, öne geçenler, öncekiler” gibi anlamları ifade etmektedir. 1.1.2. Kur’an’da Selef Kelimesi Selef kelimesi Kur’an-ı Kerimde sekiz yerde geçmektedir.6 1) ُ َم ْن َج َ اءه ُّ َ َى ُالله ِل ُ ا َ ْم ف ُره َ َف َوا ُ َما َسل َه َل َ ٰھى ف َ ْانت ِّ ٖه ف ٌ ِم ْن َرب َة عظِ وْ مَ” Bundan sonra kime Rabbinden bir öğüt gelirde faizden vazgeçerse, geçmişte olan kendisinindir ve artık onun işi 1 -Ebû’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem b. Alî Cemâluddîn b. Manzûr er-Ruveyfi‘î İbn Manzûr, Lisân’l-Arab (Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993), “s-l-f”, 9/158; İbrahim Mustafa vd., El-Mu‘Cemü’lVasît (Kahire: Dâr’ud-Da’ve, ts.), “s-l-f”, 469. 2 Mazhar Tunç, Suûd Selefiliği (İstanbul: İz Yayıncılık, 2018), 8. 3 İbn Manzûr, Lisân’l-Arab, 9/158; Tunç, Suud Selefiliği, 8. 4 el-Kûsî Müfrih Süleyman, Selefîlik, çev. Ahmet İyibildiren (İstanbul: Guraba Yayınları, 2013), 24. 5 -Bilal Aybakan, “Selem”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009), 36/402-405. 6 el-Bakara, 2/275; en-Nisâ, 4/22; en-Nisâ, 4/23; el-Mâide, 5/95; el-Enfâl, 8/38; Yûnus, 10/30; ezZuhruf, 43/56; el-Hâkka, 69/24. 6 Allah’a kalmıştır.”7 Mukâtil Bin Süleyman (ö.150/767) bu ayeti şöyle tefsir etmiştir; “Bundan böyle kime Rabbinden bir öğüt, (Kur’an’dan bir beyan) gelirde faizden vazgeçerse, geçmiş ona, yani haram kılınmasından önce faiz olarak yediği ona ait, işi de yani haram kılınışından ve faizi terk edişinden sonraki işi ise Allah’a aittir. Dilerse onu affeder dilerse affetmez.”8 İbn’ül-Cevzî (ö.597/1201) ise; “Geçmişi onundur. Yani geçmişte yediği faiz onundur demektedir.”9 el-Beyzâvî (ö.685/1286) ise tefsirinde bu ayeti şöyle açıklamıştır; “Kime Allah’tan bir öğüt ve faiz yasağı ulaşır da buna son verip öğüt alır ve yasağa uyarsa, geçmişi onundur, haram edilmeden önce aldığı onundur; ondan geri alınmaz.”10 en-Nesefî (ö.710/1310) şu şekilde tefsir etmiştir; “Bundan böyle kime Rabbinden faizle ilgili olarak bir öğüt ve yasaklama ile alâkalı bir uyarı gelir de hemen yasağa uyarak faizden vazgeçerse, geçmişte elde ettiği şeyler kendisinindir. Dolayısıyla geçmişte olanlardan ötürü hesaba çekilmeyecektir.”11 Elmalılı Hamdi (ö.1942); “Geçmişte kalan riba yani faiz onun kendisinindir.” diye açıklamıştır.12 َ َف (2 َ ْد َسل َِّال َما ق ِّ َس ِ اء ا َ ُ اؤ ُكْم ِم َن الن ٰب َ َك َح ا َ ْن ِك ُحوا َما ن ت الَوَ” Geçmişte olanlar hariç, artık babalarınızın evlendiği kadınlarla evlenmeyin.”13 Mukâtil b. Süleymân bu ayeti şu şekilde açıklamıştır; “Allah bu ayet ile haram kılmadan önce, Araplar üvey anneleriyle nikâhlanıyorlardı. Ayette geçen müstesna buyruğundaki istisnanın sebebi, Araplardan üvey anneleriyle evli olanların bulunmasıydı.”14 İbn’ül-Cevzî ise bu ayeti; “Babalarınızın nikâhladıklarını nikâhlamayın; ancak geçenler hariç. İbn’ülCevzîeserinde İbn Abbas’ın bu ayetin nüzulü hakkında şöyle söylediğini kaydetmiştir: Cahiliye halkı Allah’ın haram kıldıklarını, babanın karısı ile iki kız kardeşi bir arada nikâhta bulundurması hariç haram bilirlerdi. Ayet bunun üzerine indi. Ancak ayette geçenler hariçtirden maksat, babalarınızın nikâhladıklarını nikâhlamayın; bundan azap görürsünüz, ancak geçenler hariçtir. Allah onları sizin 7 Kur’an-ı Kerim Açıklamalı Meali, çev. Hayrettin Karaman vd. (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017), el-Bakara, 2/275. 8 Ebü’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî Mukâtil b. Süleymân, Tefsiri Kebir, çev. M. Beşir Eryarsoy (İstanbul: İşaret Yayınları, 2006), 1/225. 9 Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî İbn’ül-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, çev. Abdülvehhab Öztürk (İstanbul: Kahraman Yayınları, 2009), 1/323. 10 Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullah b. Ömer b. Muhammed el-Beyzâvî, Envârü’tTenzîl Ve Esrârü’t-Te’vîl, çev. Abdülvehhab Öztürk (İstanbul: Kahraman Yayınları, 2011), 1/342. 11-Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd en-Nesefî, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, çev. Harun Ünal (İstanbul: Ravza Yayınları, ts.), 2/173. 12 Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili (İstanbul: Umut Matbaası, ts.), 2/245. 13 en-Nisâ, 4/22. 14 Mukâtil b. Süleymân, Tefsiri Kebir, 1/348. 7 üzerinizden düşürmüştür.” diye tefsir etmiştir.15 el-Beyzâvî ise tefsirinde şöyle demiştir; “Ancak geçenler hariç bu yasağa lazım gelen manadan istisnadır, sanki: “Babalarınızın nikâh nikâhladıklarını nikahlamakla azabı hak edersiniz, ancak geçen hariç demektir. Onda günah yoktur, yoksa kabul edilmiş demek değildir.”16 enNesefî ise söz konusu ayeti şöyle tefsir etmiştir; “Ancak geçmişte olanlar müstesna demesinden maksat; cahiliye döneminde olanlardır. İslâm öncesi geçmişte yaptıklarınız istisna, siz onlardan dolayı hesaba çekilmeyeceksiniz.”17 Elmalılı Hamdi ise; “Bu istisnadan maksat geçen geçmişte kalmıştır, bundan sonra asla böyle bir nikâh kıymaya çalışmayın.” şeklinde açıklamıştır.18 ُ ًورا َر ۪ح ًيما (3 َ َك َ ان َغف ٰ ِ َّن ّالله َ َفۜ ا َ ْد َسل َِّال َما ق َ ْي ِن ا ُ ْخت َ ْي َن ْاال ُوا ب َ ْج َمع َ ْن ت واَ” İki kız kardeşi birden almak da size haram kılındı; ancak geçen geçmiştir, Allah çok bağışlayıcı ve esirgeyicidir.”19 Mukâtil b. Süleymân; “İki kız kardeşle aynı anda yapılan nikâh haram kılınmıştır. Allah, haram kılınmadan önce yani geçmişte iki kız kardeşin aynı kişinin nikâhında bulunmasını bağışlayandır.” diye tefsir etmiştir.20 İbn’ül-Cevzî; “Geçenler hariçten maksat Allah onların hesabını sizin üzerinizden düşürmüştür sorumlu tutmayacaktır.” şeklinde açıklamıştır.21 el-Beyzâvî; “Ancak geçenler hariç ayetini geçenler bağışlanmıştır, çünkü ayetin devamında Allah çok bağışlayıcı ve esirgeyicidir.” diye tefsir etmiştir.22 en-Nesefî; “Geçmişte olanlar bunun dışındadır ayetinden maksat, İslâm öncesi cahiliye âdeti ve fiili olan iki kız kardeşle aynı anda nikâhlı kalmanın affolunduğunu, çünkü Allah bu ayetin son kısımda, Allah çok bağışlayıcı ve esirgeyicidir.” diye açıklamıştır.23 Elmalılı Hamdi ise; “Geçmişte olanlar başka, geçmişte yapılanlardan dolayı sorumluluk yoktur. Allah çok bağışlayandır ancak şimdi ve gelecekte bu durum haramdır.” şeklinde tefsir etmiştir.24 َ َف َو َم ْن َع (4 ُ َع َّما َسل ٰ َ َاد ه ا ّالله ُ ِم ْن َعف ٰ ِ ُم ّالله َق َ ْنت َي ف ” Allah geçmişi affetmiştir. Kim bu suçu tekrar işlerse Allah ondan karşılığını alır.”25 Mukâtil b. Süleymân bu ayeti; “Allah geçmişi 15 İbn’ül-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, 1/536. 16 el-Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl, 1/507. 17 en-Nesefî, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, 2/550. 18 Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, 2/535. 19 en-Nisâ, 4/23. 20 Mukâtil b. Süleymân, Tefsiri Kebir, 1/349. 21 İbn’ül-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, 1/538. 22 el-Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl,1/510. 23 en-Nesefî, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl,2/556. 24 Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, 2/537. 25 el-Mâide, 5/95. 8 affetmiştir. İhramlıyken, avlanma haram kılınmadan önce yapılanları, bu ayetin inişinden önce kasten av hayvanı öldürme türünden işleri affetmiştir.” diye tefsir etmiştir.26 İbn’ül-Cevzî; “Allah geçeni affetti ayetini; cahiliye dönemindeyken ihramlı şekilde yapılan avlanmaları affetti.” olarak açıklamıştır.27 el-Beyzâvî de aynı şekilde; “Allah geçeni affetti derken cahiliyede ihramlıyken yapılan avlanmayı affetti.” şeklinde tefsir etmiştir.28 en-Nesefî de; “Allah geçmişi affetmiştir.” diyerek aynı manayı vermiştir.29 Elmalı Hamdi de bu ayeti aynı şekilde; “Allah geçmişi affetmiştir.” diye açıklamıştır.30 َ َف (5 َ ْد َسل ُ ْم َما ق َھ َ ْر ل ُ ْغف ُوا ي َھ َ ْنت ِ ْن ي َ ُروا ا ٖذ َين َكف َّ ِل ُ ْل ل ق” İnkâr edenlere (sana düşmanlıktan) vazgeçerlerse, geçmiş günahlarının bağışlanacağını söyle.”31 Mukâtil b. Süleymân; “Ey Muhammed o küfredenlere yani, tevhidi inkâr edenlere de ki: Eğer şirkten vazgeçerlerse ve tevbe ederlerse, onlar için geçmiş yani, İslâm’dan önceki şirkleri mağfiret olunur.” diye manalandırmıştır.32 İbn’ül-Cevzî de aynı şekilde; “Eğer küfre son verirlerse, geçmiş günahları bağışlanacaktır.” diye açıklamıştır.33 el-Beyzâvî; “Eğer Resulullah’a düşmanlıktan vazgeçerek İslâm’a girerlerse geçmiş günahları bağışlanır.” demiştir.34 Elmalılı Hamdi ise; “Ey! Muhammed o inkâr edenlere söyle eğer bulundukları halleri terk edip hakka teslim olurlarsa geçmiş günahları affolunur.” diyerek açıklamıştır.35 َت (6 َف َ ْسل َ ْف ٍس َما ا ُوا ُك ُّل ن َ ْبل ِ َك ت َال ُن ھ” Orada herkes geçmişte yaptıklarının ne olduğunu anlar.”36 Mukâtil b. Süleymân; “Her nefis geçmişiyle yani, öncesinde işlediğinden haberdar olacak ve imtihan olacak.” şeklinde açıklamıştır.37 İbn’ül-Cevzî ise; “Her nefis önceden yaptıklarını bilir.” şeklinde yorumlamıştır.38 el-Beyzâvî de aynı şekilde; “Her nefis önceden yaptığı şeyin imtihanını verir, faydasını ve zararını 26 Mukâtil b. Süleymân, Tefsiri Kebir, 1/505. 27 İbn’ül-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, 1/120. 28 el-Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl, 2/87. 29 en-Nesefî, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, 3/441. 30 Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, 3/343. 31 el-Enfâl, 8/38. 32 Mukâtil b. Süleymân, Tefsiri Kebir, 2/103. 33 İbn’ül-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, 2/471. 34 el-Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl, 2/349. 35 Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, 4/229. 36 Yûnus, 10/30. 37 Mukâtil b. Süleymân, Tefsiri Kebir, 2/205. 38 İbn’ül-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, 3/28. 9 görür.” şeklinde tefsir etmiştir.39 Elmalılı Hamdi ise; “Her can, her nefis daha önce yaptığını bulacaktır.” diye tefsir etmiştir.40 ٰ ِخ ٖر َين (7 ِْال ًَال ل ًا َو َمث َف ُ ْم َسل َاھ ْن علَ جَ َ ” ف Onları, sonradan gelenlerin geçmişi ve bir ibret örneği kıldık.”41 Mukâtil b. Süleymân; “Böylece onları sonra gelenler için azap edilip geçmiş bir selef” 42, İbn’ül-Cevzî; “Onları tarihte kalan geçmiş bir kavim kıldık.”43, el-Beyzâvî; “Onları bir geçmiş kıldık kendilerinden sonraki kâfirlere önder kıldık.”44 şeklinde tefsir etmişlerdir. َة (8 ِي ْ َخال َّ ِام ال َي ِي ْاأل ُ ْم ف َ ْفت َ ْسل ِ َما أ ًا ب ِيئ ُوا َھن ُوا َو ْ اش َرب كلُ)” Onlara denir ki:) Geçmiş günlerde işlediklerinize(iyi amellerinize) karşılık âfiyetle yiyin için.”45 Mukâtil b. Süleyman; “Geçmiş günlerde yaptığınız iyi amellere karşılık olarak.”46, İbn’ül-Cevzî; “Geçen günlerde önceden gönderdiğiniz şeylere karşılık olarak, onlarda önceden yapılan iyi amellerdir.”,47el-Beyzâvî; “Önceden gönderdiklerinizle, geçen günlerde yani dünya günlerinde yaptığınız iyi ameller sayesinde.”,48Elmalılı Hamdi;“Peşin olarak önceden göndermiş olduklarınıza yani ölmeden önce yaptığınız amellere karşılık.”49 şeklinde açıklamışlardır. 1.1.3. Sünnette Selef Kelimesi Selef kelimesini Hz.Peygamber hadislerinde farklı anlamlarda kullanmıştır. Bir hadisinde kızı Hz. Fatıma’ya كِ َ َا ل َن َ ُف أ ِ ْعَم َّ السل ِّي ن ِن َإ ف” Ben senin ne güzel selefinim”50 demiştir. Burada seleften maksat; “ahirete ilk ben gideceğim sen benden sonra yanıma geleceksin” demektir. Yine başka bir hâdisi şerifte Hz. Peygamber مْكُ اؤ ُ َ َق َّ َما ب ِن إ َى ُغ ُر ِ وب َّ الش ْم ِس ِل َ ِة َ الع ْص ِر إ َ ْي َن َصال َمِم َك َما ب ُ َ ُكْم ِم َن األ َ ْبل َ َف ق ِ َيما َسل ف” Sizden önce geçen ümmetlere nispetle sizin bu dünyada kaldığınız zaman, ikindi namazından güneşin batması arasındaki zaman gibidir.”51 demiştir. 39 el-Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl, 2/478. 40 Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, 4/474. 41 ez-Zuhruf, 43/56. 42 Mukâtil b. Süleymân, Tefsiri Kebir, 3/616. 43 İbn’ül-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, 5/419. 44 el-Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl, 4/608. 45 el-Hâkka, 69/24. 46 Mukâtil b. Süleymân, Tefsiri Kebir, 4/268. 47 İbn’ül-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, 6/272. 48 el-Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl, 5/333. 49 Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, 8/316. 50 Ebû’l-Hasen Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî Müslim, Sahîhu Müslim, thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî (Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1374/1955), “Fedâilu’s-Sahâbe”,15. 51 Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-sahîh, nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr (b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001), “Mevakitu’s Salât”, 17. 10 Hâkim İbn Hazm’dan rivayet edilen hadiste bu duruma bir örnektir. Hz. Peygamber’e “Ey Allah’ın Resulü Cahiliye döneminde yaptığım sadaka vermek, köle azad etmek ve sılayı rahim yapmak gibi ibadetlerim hakkında ki görüşün nedir? Bu işlere karşılık bana sevap var mıdır? Hz. Peygamber ise: رٍ يْخَ نْ مِ فَ َ َى َما َسل َ ْم َت َعل َ ْسل أ Sen geçmişte yaptığın hayırlar sayesinde İslâm’a girdin.”52 şeklinde cevap vermiştir. Ebu Hureyre’den rivayet edilen bir hadisi şerifte; فَ ْ َل ُ أ َه ِف ُ ْسل َ ْن ي ِ َيل، أ ِ ْس َرائ ِي إ َن َ ْع َض ب َل ب َ َر ُجًال َسأ َ َج ٍل ُم َس ّمًى َى أ ِل َ ْي ِه إ ِل َ َع َھا إ َ َدف َ ٍ ار، ف دينِ” Bir adam İsrail oğullarından bir adamdan kendisine bin dinar borç vermesini istedi, o da bu parayı belli bir süre sonra ödemesi için ona verdi.53 şeklinde borç anlamında kullanılmıştır. Bunun bir diğer örneğiyse İbn Mâce’nin ve Nesâi’nin Sünen’inde geçen bir rivayette; ماَ َّ ِن ِ َك، إ ِ َك َو َمال َ ْھل ِي أ َ َك ف ُ ل َ َار َك َّالله ب ْ َح ْم ُد َ ُ اء َوال ْ َوف َ ِف ال السل َّ اء ُ زَ جَ” Allah aileni ve malını sana bereketli kılsın. Şüphesiz borcun karşılığı (borcunu) tam olarak ödemesi ve teşekkür etmesidir.54 şeklindedir. Selef kelimesi bazı hadislerde selem satışı anlamında da geçmektedir. Hz. ُ ٍوم

eygamber ُ ٍوم، َو َو ْز ٍن َم ْعل ِي َكْي ٍل َم ْعل ِ ْف ف ُ ْسل ْي َل َ ْم ٍر، ف ِي ت َّ َف ف سلَ نْ مَ ” Her kim hurmada selem satışıyla alışveriş yaparsa, ölçeği belli, tartısı belli miktarda selem yapsın.”55 buyurmuştur. Kur’an ve sünnette geçtiği manaları da dikkate alarak batığımızda selef kelimesinin Arapça’da farklı manalara delalet ettiğini fakat çoğunlukla “önce gelen, geçmek, gitmek” gibi anlamlarda kullanıldığı görülmektedir. 1.1.4. Selef Kelimesinin Istılah Anlamı Selef kelimesi ıstılah manası olarak geçmişte yaşayan fazilet, ilim, takva gibi yönlerden Müslümanların önderi sayılan nesilleri ifade etmek için kullanılmaktadır. Müslümanların önderi sayılan bu nesiller ise “Ashâb, Tâbiîn, Etbau’t-Tâbiîn’dir.” Buna delil olarak ise “Ümmetimin en hayırlısı benim içinde bulunduğum nesil, sonra onların ardından gelenler, sonra da onların ardından gelenlerdir.”56 rivayeti esas alınır. Ancak selef olarak bilinenlerin kimler olduğu konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Selef sadece sahabedir görüşünü benimseyenler genelde Mâliki âlimlerdir.57 Bu konuda otorite olarak kabul edilen Gazzâlî Selef’ten maksadın 52 Buhârî, “Zekât”,24. 53 Buhârî, “Şurut”, 16. 54 Ebû Abdullâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî İbn Mâce, Sunenu İbn Mâce, thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî (b.y.: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, ts.), “Sadakat”,16. 55 Buhârî, “Selem”, 1. 56 Buhârî, “Fedailu Ashabu’n-Nebi”, 1; Müslim, “Fedailu’s-Sahabe”, 212. 57 Tunç, Suûd Selefiliği, 10. 11 Sahabe ve Tâbiîn olduğunu söylemektedir.58Bir diğer görüş ise; Hanbelî âlimler ve İbn Teymiyye (ö.622/1225) gibi âlimlerin benimsediği Selef’in sahabe, tabiîn ve etbâbu’t-tâbiîn olmak üzere İslâm’ın ilk üç asrında yaşayanlar olduğu görüşüdür.59Suûdi âlimlerden olan Abdülaziz b. Bâz; Sahabe, Tabiîn, Etbâbu’t-tâbiîn ile beraber onların izinde devam eden Hanefî, Şafiî, Malikî ve Hanbelî âlimleri de selef kavramına dâhil eder.60 Selef ve ekolü için tarihi süreçte farklı isimler de kullanılmıştır. “Ehlü’s-Sünne, Ehlü’l-Hadîs veya Ashâbü’l Hadîs, Ehlü’l Eser” gibi isimler bunlardan bazılarıdır. “Ehlü’s-Sünne” kavramının kullanım alanına baktığımızda sahabe, tabiîn ve etbâu’ttabiîn’in yürüdüğü yolda yürümek olduğu anlaşılmaktadır. Kitabu’l İman yazarlarından olan Ebu Ubeyd “Ehlü’s-sünne” kavramını; “Selef’in yolunu takip edenler ve onlara tabi olanlar.”61 anlamında kullanmıştır. “Ehlü’l-hadîs” veya “Ashâbü’l-hadis” kavramı Hz.Peygamber’e dayanan, dinîn aslını korumaya çalışan, sünneti hayatın her alanında hâkim kılan, her alanda hadisle amel etmeye çalışan, reye müracaat etmeden sahabenin ve tabiînin ve onlardan sonra gelen büyük imamların yolunu takip eden, hadis buldukları sürece kıyasa müracaat etmeyen kimseler için kullanılmıştır.62 Ehlü’l-eser kavramı ise bütün söz ve işlerinde Hz. Peygamber’in izinden gitmeye çalışanlar, selefin yani sahabe, tabiîn ve onları takip edenlerin izine tabi olup yeni şeylerden kaçınanlar, rey ile görüş açıklamayı terk eden kimseler için kullanılmıştır.63 58 Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm an ilmi’l-kelâm, çev. Mahmut Kaya - M.Cüneyt Kaya (İstanbul: Klasik Yayınları, 2020), 32. 59-Ebü’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ -İbn Teymiyye, thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım (Medine: y.y., 1416/1995), 12/355; Abdullah Aydınlı, Hadis Istılahları Sözlüğü (İstanbul: Timaş Yayınları, 1987), 137. 60 Tunç, Suûd Selefiliği, 14. 61 Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm b. Abdullâh el-Herevî el-Bağdâdî Ebû Ubeyd, Kitâbu’l-Îmân ve Me‘âlimuhu ve Sunenuhu ve Istikmâluhu ve Derecâtuh, thk. Muhammed Nâsiruddîn el-Elbânî (b.y.: Mektebetü’l-Meârif li’t-Tıbâti ve’n-Neşr, 1404/1983), 9; Mehmet Zeki İşcan, Selefilik İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri (İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017), 18. 62 Abdullah Aydınlı, “Ehl-i Hadîs”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009),10/507-508; Aydınlı, Hadis Istılahları Sözlüğü, 50; İşcan, Selefilik, 20; Mehmet Zeki İşcan, “Selefiliğin İhyacılığı ve Dini Düşüncede Yenilik”, Marife Dini Araştırmalar Dergisi 9/3 (2009), 11-15; Adem Apak, “İslam Tarihi Boyunca Selef ve Selefilik Kavramlarının Anlam Serüveni” (Tarihte ve Günümüzde Selefîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı, İstanbul, 2014), 39. 63 Süleyman Uludağ, İslam Düşüncesinin Yapısı (İstanbul: Dergah Yayınları, 1985), 37; Apak, “İslam Tarihi Boyunca Selef ve Selefilik Kavramlarının Anlam Serüveni”, 40. 12 1.1.5. Selef-i Sâlihîn Akidesi Selefin yolu olarak tanımlanan selef-i salihîn akidesini Gazzâli (ö.505/1111) takdis, tasdik, aczini itiraf, soru sormamak, yorumdan sakınmak, araştırma yapmamak ve bilenlere teslim olmak şeklinde yedi madde halinde açıklamaktadır.64 1.Takdis: Allah’ın cisim ve cisimliği çağrıştıran her türlü nitelikten tenzih ٖ ُير .edilmesidir ْ َخب ْ َح ٖك ُيم ال ُ َو ال َ ِادٖه َوھ َ ْو َق ِعب َ ِ اھ ُر ف ْق ُ َو ال وھَ” O, kullarının üstünde mutlak hâkimiyet sahibidir. O, hüküm ve hikmet sahibidir, (her şeyden) hakkıyla ُ ْؤ َم ُر َون 65,“.haberdardır ُ َون َما ي َ ْف َعل ِ ِھ ْم َوي َ ْوق ُ ْم ِم ْن ف َّھ ُ َون َرب َ َخاف ي” Onlar üstlerinde ki Rablerinden korkarlar ve kendilerine ne emrolunursa onu yaparlar.”66 gibi ayetleri ve yine hadislerde Allah’a nispet edilen el, parmak vb. gibi ifadeleri oldukları gibi kabul ederler. Bu ifadeler Allah’a ve sıfatlarına yaraşır bir şekilde anlaşılmalıdır. Yani bu ifadelerin cisimlerde olan özellikler gibi olmamasıdır. Kişiler bu ifadelerin anlamlarının ne olduğunu öğrenmekle yükümlü değildir. Bu yüzden de anlamlarını araştırmaları da uygun değildir.67 2.Tasdik: Hz. Peygamber’in söylediklerine onun getirdiği ve anlattığı her şeyin doğru olduğuna, söylediklerinde her daim doğru sözlü olduğuna, söylediklerinin gerçek olduğuna şüphesiz bir şekilde inanmaktır.68 Yani Hz. Peygamber’den gelen bir habere kişinin inanması ve tasdik etmesi, Allah’ın kendisini ya da Hz. Peygamber’in Allah’ı vasıflandırdığı şekliyle inanmasıdır. وىٰ َ ْ َع ْر ِش ْ است َى ال َ َّلر ْح ٰم ُن َعل ” ا Rahman arşa istiva etmiştir.”69 gibi ayetler ve bu minvaldeki hadisler olduğu gibi kabul edilmelidir. Keyfiyeti hakkında araştırma yapılmamalıdır. Bu konu hakkında araştırma yapma ve öğrenmeye çalışma gibi eylemlerin yapılmaması gerektiğini vurgulanmıştır. 3.Aczini İtiraf: Ayet ve hadislerde teşbih çağrıştıran ifadeleri anlayamayan ve te’vilini bilemeyen her bir kişinin aciz bir varlık olduğunu bunları anlamaya gücünün yetmediğini itiraf etmesidir. نفسك ِ ىَ َ َ يت عل َ َ يك َ أنت كما أثن ُحصي ً ثناء عل lâyıkıyla Seni “ال أ övmeyi beceremem. Sen, kendinî övdüğün gibisin.”70 hadisinde Hz. Peygamber’in buyurduğu gibi Allah’ın kendi zatını anlattığı nasları kişi anlamaya muktedir değilse 64 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 10. 65 el-En’âm, 6/18. 66 en-Nahl, 16/50 67 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 10. 68 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 37. 69 Tâhâ,20/5. 70 Müslim, “Salat”, 222. 13 acizliğini itiraf etmelidir. Hz. Ebu Bekir’in “Anlayamadığını anlayabilmek tam anlamıyla anlamaktır.”71 sözü bu konuyu en veciz şekilde özetlemektedir. 4.Soru Sormamak: Müteşabih ayetler ve hadislerin anlamı konusunda, halkın anlamını sorgulamaması ve sükût etmesidir. Bununla beraber üzerinde araştırma yapmaması gerektiğini ve bu konularda soru sormanın bid‘at olduğunu, bu konuların üzerinde fazla durursa küfre dahi düşebileceğini bilmesidir.72Gazzâli bu tür konularda halkın soru sormasının engellenmesi gerektiğini dile getirirken, Hz. Ömer’in müteşabih ayetler hakkında kendisine soru soranları kırbaçlattığını aktarmıştır.73 Hz. Peygamber kader meselesi hakkında tartışanları görünce; مْ ُ ُ ِم ْرت َا أ ِ َھذ َب أ َ َ ُكْم ِح َين ت َ ْبل َ َك َم ْن َك َ ان ق َّ َما َھل ِن َ ْي ُكْم؟ إ ِل ْ ُت إ ُ ْر ِسل َا أ ِ َھذ ْم ب ِ ِيه. َ َ َاز ُعوا ف َن َت َّ ت َ أ ال َ ْي ُكْم أ ْم ِر، َع َز ْم ُت َعل َ َا األ َ َاز ُعوا ِفي َھذ ن “Size bu konuda münakaşa mı emredildi yoksa ben bu konular için mi gönderildim? Sizden önceki toplumlar bu konuda münakaşa ettikleri için helak olup gittiler. Bu konuda münakaşa etmemenizi istiyorum.”buyurmuştur.74 Hatta Gazzâli halkın bu tarz sorularına cevap verilmesinin dahi haram olduğunu belirtmiştir.75Halkın bu tarz konulardan ve sorulardan uzak tutulması gerektiğini vurgulamıştır. 5.Yorumdan Sakınmak: Müteşabih olan naslarda geçen, anlamı tam açık olmayan lafızlar karşısında insanların sessiz kalması, yorum yapmaması, tevil ve tefsir etmekten kaçınarak olduğu gibi inanmasıdır. Hatta Gazzâli bu hususta naslarda geçen lafızların başka dillerde o manaya gelecek lafızlarla veya onun yerine geçebilecek bir lafızla değiştirmenin, kullanmanın câiz olmadığını belirtmiştir. Bunun sebebini diğer dillerin Arapçaya göre daha sığ bir kelime hazinesine sahip olduğundan bazı Arapça lafızların diğer dillerde karşılığının olmaması olarak açıklamıştır.76 Müteşabih naslar hakkında tevil, tefsir ve tartışmaya girilmeksizin olduğu gibi kabul edilmesini söyleyenler arasında; Ma’mer b. Râşid (ö.153/770), Evzâî (ö.161/774), Sufyân es-Sevrî (ö.161/778), Malik b. Enes (ö.179/795), gibi önde gelen isimler bulunmaktadır. Malik b. Enes huzurunda istiva ayetini belirterek nasıl istiva ettiğini soran kimseye: “İstiva malumdur, keyfiyeti meçhuldür, ona iman etmek vacip, 71 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 39. 72 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 39. 73 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 40. 74 Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ et-Tirmizî, es-Sunen, thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf (Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’lİslâmî, 1998), “Kader”, 1. 75 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 40. 76 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 41. 14 hakkında soru sormak ise bid‘attir. Seni kötü niyetli bir insan olarak görüyorum.”77 şeklinde cevap vermiştir. Bu örnekte de görüldüğü üzere selefin önde gelen imamları ve selefiler bu tarz ifadeler karşısında nasları olduğu gibi kabul etmişler, te’vil, tefsir vb. daha genel bir ifadeyle yorum yolunu kapatmışlardır. 6.Araştırma Yapmamak: Kişinin müteşabih konular hakkında araştırma yapmaktan kendinî alıkoymasıdır. İnsanoğlunun çok meraklı bir varlık olduğunu göz önüne aldığımızda en ağır ve en zor gelecek vazife araştırma yapmamak olsa gerek. İmam Gazzâli aciz bir insan denize dalıp oradan mücevherler, inciler çıkarmaya can atsa, mücevher ve inci bulabilecek olsa da boğulabileceği dalgalı ve coşkun denize dalmaması gerektiği gibi insanların da bu gibi derin konulara dalmaması gerektiğini, bu tarz konulara girdiği zaman boğulacağını ifade etmiştir. Bu tarz konular hakkında insanların araştırma yapmaktan kendilerini alıkoyması için kişinin kendisini Allah’a ibadete adamasını, Kur’an okumasını, namazla ve zikirle meşgul olması gerektiğini belirtmiştir. Eğer bunu başaramıyorsa bu türden olmayan insanı tehlikeli sulara sürüklemeyecek tıp, gramer, dil, matematik, fıkıh gibi ilimlerle uğraşması gerektiğini söylemiştir. Eğer bunu da başaramıyorsa herhangi bir zanaatla ilgilenmesi gerektiğini bunu da başaramıyorsa oyun ve eğlenceyle vakit geçirmesi gerektiğini ifade etmiştir. Derin ve tehlikeli bu sulara dalıp boğulmaktansa bu fiillerin daha hayırlı olacağını söylemiştir.78 7.Bilenlere Teslim Olmak: Bu türden konuları herkesin, özellikle halkın anlayamayacağı Kur’an’ın ifadesiyle ilimde yüksek pâyeye 79مِ ْ ْ ِعل ِي ال َو َّ الر ِ اس ُخ َون ف erişenlerin anlayacağı belirtilmiştir. İşte o ilim sahiplerini ve ilimde derinleşenleri Gazzâli, Hz. Peygamber, Hz. Ebu Bekir, ashabın önde gelenleri, veli kullar ve ilim sahibi ulemalar olarak sıralamıştır.80 O yüzden bu tür konularda bilgi sahibi olmayan insanların yapması gereken saydığımız diğer altı maddenin gereklerini yerine getirdikten sonra konuların derinliklerine inmeden ilim sahiplerinden gelen bilgilere ve onların söylediklerine teslim olmak ve iman etmektir. Tıpkı Hz. Ebu Bekir’in Miraç hadisesinde Hz.Peygamber’e inandığı gibi. Bununla beraber Allah’a dair 77 Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâ‘îlî İbn Kudâme el-Makdisî, Zemmu’t-Te’vîl, thk. Bedr b. Abdullâh el-Bedr (Kuveyt: ed-Dâru’s-Selefiyye, 1406/1985), 13; Abdullah b. Abdülhamid el-Eserî, Selef-i Sâlihîn Akîdesi, çev. Mustafa Öztürk - Ahmet İyibildiren (İstanbul: Guraba Yayınları, 2018), 98; Fethi Kerim Kazanç, “Selefiyye’nin Nass ve Metot Ekseninde Din Anlayışı ve Sonuçları”, Kelam Araştırmaları Dergisi 8/20 (2010), 105. 78 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 57. 79 Âl-i İmrân, 3/7. 80 Gazzâlî, İlcâmü’l-avâm, 57. 15 bilginin hepsini yine bilecek Allah’tan başka kimse yoktur. Kişilerin ilmi ne kadar geniş ne kadar derin de olsa Allah’ın bilgisine kıyasla insanın bilgisi oldukça kısıtlıdır. Gazzâli Selef-i Sâlihîn akidesini maddeler halinde böyle kaleme almıştır. O, Selefin gerçek mezhebinin bu olduğunu, halkın bu maddelerin gereklerini yerine getirmesini vazife olarak addetmiştir. 1.2. Vehhâbîliğin Mezhepsel Dinî Arka Planı Doğru dinî anlayışın selefin din algısı olduğu ve her sosyal ortamda ve kültürel koşulda selefin takındığı tavrı takınmanın doğru dindarlık modeli olduğunu varsayan ekol ve akımlar, Vehhâbî geleneğin beslendiği yapılardır. Bu yönüyle Vehhâbî din algısını ve neo selefi akımların beslendiği dinî kaynaklar rivayetçi din okumalarının oluşturduğu hiyerarşik yapılardır. Haricîlik, Zahirîlik ve Hanbelîlik gibi yapıların Vehhâbîlerin kaynaklarını oluşturmalarında üstlendikleri ortak payda, tüm bu anlayışların bir bütün olarak dirayetten kaçınan rivayetçi yapılar olmalarıdır. 1.2.1. Haricîlik Tarihte “Havâric, Harûriye, Şurrât, Harâriyye, Mârika ve Muhakkime” isimleriyle anılan haricîler81 Mârika dışındaki diğer sayılan isimleri kabul etmişlerdir. Mârika’yı kabul etmeyişlerinin sebebiyse okun yaydan çıktığı gibi dinden çıkmak anlamına gelmesinden ötürüdür. Haricîliğin Hz. Peygamber döneminde (Zul Huvaysıra hadisesine dayandırarak) ortaya çıktığını söyleyen bazı müellifler olsa da82 eski-yeni mezhepler tarihçilerinin çoğu Sıffîn savaşı sonrasında çıktığını ifade etmişelerdir. Şehristânî (ö.548/1153) el-Milel ve’n-Nihal isimli eserinde meşru imama karşı ayaklanan herkesin hâricî olarak sıfatlandırılacağını, bunun herhangi bir dönemle sınırlandırılmayacağını, bu açıdan dönemler arasında bir fark bulunmadığını belirterek tanımı ve zamanı daha da genişletmiştir.83 Başkaldıranlar anlamı onun bu analizinde belirgin bir öneme kavuşur. Bu algı bir zihniyeti işaret eder bir tarihi olayı ya da dönemi değil. 81 Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn, thk. Ahmed Câd (Kahire: Darul- Hadis, 2009), 78; Mustafa Öz, Başlangıçtan Günümüze İslam Mezhepler Tarihi (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019), 84. 82-Bu müellifler hakkında bk. Adnan Demircan, Haricîlik Mezhebinin Doğuşu Bağlamında DinSiyaset İlişkisi (İstanbul: Beyan Yayınları, 2015), 82. 83 Ebü’l-Feth Tâcüddîn Ahmed eş-Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, çev. Mustafa Öz (İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015), 146. 16 Haricîler Ali, Osman, iki hakem, Cemel’e katılanlar ile iki hakemin hükmünü kabul eden herkesi ve büyük günah işleyenleri tekfir etme ve zalim imama karşı ayaklanmanın gerekliliği hususlarında birleşirler.84 Haricîlere göre iman ve amel birbirinden ayrılamaz bir bütündür ve amel imandandır. Haricîler ayetlerin zahiriyle hareket eden ve hüküm veren bir yapıya sahiptirler. Haricîlerin kullandıkları bir takım slogan haline gelmiş bazı ayetler vardır ki, o ayetleri kendilerine delil sayarak Müslümanların kanlarını helal saymışlardır.85 Hariciler genel itibariyle heyecanlı, aksiyoner hayat tarzını seven, ölümden ve öldürmekten korkmayan bir yapıya sahiptirler. Böyle bir yapıya sahip olmalarının en temel sebebi çoğunluğunun bedevî bir yaşam tarzına sahip olmaları ve hadariyattan uzak bir hayat sürmeleridir. Haricîlerin en dikkat çekici özellikleri ise ihlastır. Abdullah b. Abbas’ın Hz. Ali tarafından onları ikna etmesi ve onlarla tartışmak üzere gittiği zaman alınlarında secde yaralarının olduğunu, ellerinin de deve dizi gibi nasır bağladığını kıyafetlerinin ise temiz olduğunu nakleder.86 Her ne kadar ihlaslı oldukları kabul edilse de şartlanmışlık durumlarından asla vazgeçmiyor Abdullah b. Habbab ve hamile karısı örneğinde olduğu gibi acımasızca Müslüman canına kıyabiliyorlardı. Bununla beraber bir Hıristiyan’ın hurmasının parasını ödemeden de yemediklerini görüyoruz.87 Hz. Ali’nin Kur’an’ın zahirine sıkı sıkıya bağlı olan haricîlerle münakaşaya girerken Hz. Peygamber’in amelleriyle örnekler vererek cevap verdiğini ifade edilmektedir.88 Kısaca bilgiler vermeye çalıştığımız haricîlik hareketi tarih boyunca ve hatta günümüzde taassup, kendilerinden olmayanları tekfir etme, şiddetle birlikte ifade edilmitir. Müslüman dahi olsa kendileri gibi düşünmeyenlerin kanını rahatça döken, isyankâr halleriyle birlikte hem kendilerine hem İslâm’a hem Müslümanlara zarar 84 Abdülkahir el-Bağdadî, Mezhepler Arasındaki Farklar, çev. Ethem Ruhi Fığlalı (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2018), 45. 85 “Kim Allah’ın indirdiği (hükümler) ile hükmetmezse işte onlar kâfirlerin ta kendileridir.” el-Mâide 5/44; “Nice yüzlerin ağardığı, nice yüzlerin de karardığı günü (düşünün.) İmdi, yüzleri kararanlara: İnanmanızdan sonra kâfir mi oldunuz? Öyle ise inkâr etmiş olmanız yüzünden tadın azabı! (denilir).” Âl-i İmrân 3/106; “O gün bir takım yüzler parlak, güleç ve sevinçlidir. Yine o gün birtakım yüzleri de keder bürümüş, hüzünden kapkara kesilmiştir. İşte bunlar kâfirlerdir, günahkârlardır.” Abese 80/38- 42;“Onların söylediklerinin hakikaten seni üzmekte olduğunu biliyoruz. Aslında onlar seni yalanlamıyorlar, fakat o zalimler açıkça Allah’ın âyetlerini inkâr ediyorlar.” el-En’âm 6/33. 86 Muhammed Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, çev. Sıbğatullah Kaya (İstanbul: Anka Yayıncılık, ts.), 67. 87 Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 67. 88 Örnekler için bk. Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 71-72. 17 vermişlerdir. Bu sebeple çoğu zaman yaptıkları eylemler aşırılık olarak yorumlanmıştır. 1.2.2. Zâhirîlik Zâhirîlik akımı aslen İsfahanlı olup Kufe’de dünyaya gelen Dâvûd ez-Zâhirî olarak anılan asıl ismi Ebû Süleymân Dâvûd b. Alî b. Halef el-İsfahânî’nin (ö.270/884) düşünceleri etrafında şekillenen bir akımdır.89 Bu dinî okumanın ikinci en önemli ismiyse Dâvûd ez-Zâhirî’nin açtığı yoldan ilerleyerek zahiriliği daha cazip hale getiren İbn Hazm’dır.90 Adından anlaşılacağı üzere Zâhirîlik nassların her daim zahiri anlamını kabul eden, rey ve içtihadın her zaman karşısında duran bir akımdır. Bu haliyle ehli hadisin rey karşıtlığını da dikkate alırsak, Ehli hadise dayandırabileceğimiz bir düşünce yapısına sahiptir. Zâhirîler Kur’an, sünnet ve icma dışındaki hiçbir delili kabul etmemişlerdir. Zahirilere göre nassın dışında herhangi bir bilgi kaynağı yoktur. Kıyası da geçersiz saymışlardır.91 Nassların sadece zahiriyle ilgilenen aklı, reyi ve kıyası kabul etmeyen Zâhirîlik farklı dönemler de doğu, batı ve İbn Hazm döneminde Endülüs’te görülmüştür. Hatta konumunu güçlendirip hicri 3. ve 4. yüzyıllarda Hanbelî Mezhebinin önüne geçse de bu durumu uzun süre devam ettirmeyi başaramamıştır. 1.2.3. Hanbelîlik ve Vehhâbîliğe Zemin Hazırlayan Görüşleri Ahmed b. Hanbel’in (ö.241/855) görüşleri etrafında toplanan ve ona nispet edilerek isimlendirilen Hanbelî Mezhebi, Hanefî, Mâlikî ve Şâfiî mezhebinden sonra vücut bulmuş ve dördüncü büyük sünni mezhep haline gelmiştir. Ahmed b. Hanbel’in vefatından sonra başta oğulları olmak üzere talebelerinin mezhepleşme sürecine çok büyük katkıları olmuştur. Bu süreçte en büyük katkıyı sağlayan isim ise Ebû Bekir el-Hallâl (ö.311/923) olmuştur. Hallâl, Ahmed b. Hanbel’in görüşlerini ve fetvalarını klasik fıkıh kitapları sistematiğine göre toplamış ve ilk Hanbelî tabakatını telif etmiştir.92 89 Detaylı bilgi için bk. Nureddin Itır, “Dâvûd Ez-Zâhirî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009), 9/49-50; H.Yunus Apaydın, “Zâhiriyye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009), 44/93-100. 90 Detaylı bilgi için bk. H.Yunus Apaydın, “İbn Hazm”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009),20/58-61. 91 Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 525. 92 Muhyettin İğde, “Selefiliğin Tarihi Arka Planı: Hanbelilik”, e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 8/2 (2015), 39-40; Yargı, “İmam Ahmed b. Hanbel’in Hayatı ve Günümüzde Hanbelilik”, 31; 18 Bu süreçte Ahmed b. Hanbel kendisinden hadis dışında başka bir şey yazılmamasını, yazılmaya layık olan tek şeyin hadisler olduğunu belirtmiştir. Çünkü her dönemim farklı olay, olgu ve problemler içereceği olması sebebiyle Kur’an ve hadislerin aktarılmasıyla problemlere ve meselelere farklı sonuçlar çıkarabileceğini belirtmiştir. Ancak talebeleri kendisinin fetva ve fıkhi görüşlerini toplayarak mezhebin temel dinamiklerini oluşturmuşlardır. Muhammed b. Abdülvehhâb (ö. 1206/1792) ve Vehhâbîlerin İbn Hanbel’in görüşlerinin peşinden gittiklerini belirtmeleri sebebiyle kısaca Ahmed b. Hanbel’in görüşlerinden bahsetmenin faydalı olacağı kanaatindeyiz. Ahmed b. Hanbel tartışmasız bir şekilde rivayete ve selefe olan bağlılığıyla bilinmektedir. Hakkında seleften birisinin fetva vermediği bir konuda konuşmaktan sakının demesi ve sahabelerden bir fetva bulduğu zaman amel, rey ve kıyası fetvaya asla takdim etmemesi selefe bağlılığının ne minvalde olduğunu gözler önüne sermektedir.93 Bu sebepten ötürü te’vilden her daim uzak durmuş müteşabihattan olan naslar üzerinde kesinlikle te’vilde bulunmamış, te’vil yapanları da şiddetle eleştirmiştir. Te’vilin ve reyin insanı yanlışa ve dalalete götüreceğini savunmuştur. Ahmed b. Hanbel’in rey ehli hakkında şöyle dediği aktarılmıştır: “Bunlar bid‘atçidirler, sapıktırlar; sünnete ve esere düşmandırlar; hadisleri iptal ederler ve Resulullah’a karşı çıkarlar. Ebu Hanife’yi ve onun gibi düşünenleri imam edinîrler, onların dinîni din edinîrler. Resulullah’ın ve ashabın sözlerini bırakıp da bu görüşe saplananınkinden daha açık sapıklık ne olabilir? Bu görüşlerden birini benimseyen yahut doğrulayan veya ondan memnun olan ya da onu seven kimse sünnete ters düşmüş, cemaatten ayrılmış, eseri terk ederek ona aykırı beyanda bulunmuş ve bid‘ate düşmüştür.”94 Ferhat Koca, “Hanbelî Mezhebi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009),15/525-547; Şükrü Özen, “Hallâl, Ebu Bekir”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009), 15/382-383; Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 519. 93 Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Zür‘aî ed-Dımaşki el-Hanbelî İbn Kayyim el-Cevziyye, İ‘lâmu’l-Muvakkı‘în an Rabbi’l-Âlemîn, thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen Âlu Suleymân (Suûdi Arabistan: Dâru’l-İbn el-Cevzî, 1423), 2/60; Ferhat Koca, İslam Düşüncesinde Selefîlik Genel Karakteristiği ve Günümüzdeki Motivasyonları (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018), 68-69. 94 Ebû’l-Huseyn İbn Ebî Ya‘lâ Muhammed b. Muhammed İbn Ebî Ya‘lâ, Tabakâtu’l-Hanâbile, thk. Muhammed Hâmid el-Fakî (Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.), 1/35; Mehmet Emin Özafşar, “Kültür Tarihimizde Rey-Eser Çatışması (Dini, Psikolojik, Sosyo-Kültürel Temelleri)”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (2000), 247-248; Koca, İslam Düşüncesinde Selefîlik Genel Karakteristiği ve Günümüzdeki Motivasyonları, 70. 19 Dolayısıyla Ahmed b. Hanbel fıkhî düşüncelerini, fıkıh usulünü ve itikadî düşüncelerini hadisler ve selefî menhec üzerine te’vil ve reyden uzak bir biçimde inşa etmiştir. Ahmed b. Hanbel’in fikri yapısını yansıtan ve üzerinde en çok durduğu konular genel bağlamda şunlardır; Kur’an mahlûk değildir görüşü ki belki de Ahmed b. Hanbel’i Ahmed b. Hanbel yapan düşüncedir. İbn Hanbel net bir şekilde Kur’an’ın mahlûk olmadığını savunmuştur. Bu konu hakkında farklı rivayetler bulunsa da genel bağlamda Kur’an’ın mahlûk olduğunu iddia edenlerin yaptığını bid‘atçilik ve küfür olarak değerlendirmiştir.95 İman; niyet, söz ve amel olarak yani kişinin kalben ve lafzen tasdik edip, uzuvlarıyla amel etmesidir. İman ve amelin birbirinden ayrılmaz bir bütün olduğunu hatta daha da ileri giderek imanın bir şartı olarak gördüğü bazı kaynaklarda rivayet edilmiştir. Ahmed b. Hanbel imanın artıp eksildiğini kabul edenler arasındadır. Ona göre İman, amellerle hayır işlemekle artar yasaklanan fiilleri yapmakla ise eksilir.96 Büyük günah meselesinde ise çerçeveyi yine hadislerle tespit etmiş, 97 hadiste açıklanan günahlar dışında kimseyi tekfir edemeyeceklerini veya cehenneme gideceğine dair bir şey söylemeyeceklerini hadiste ne söylendiyse o şekliyle kabul edeceklerini belirtmiştir.98 Allah’ın sıfatları hakkında da reyden ve tevilden uzak duran Ahmed b. Hanbel, Allah zatını naslarda nasıl belirtmişse o şekliyle kabul etmiştir. Sıfatları naslarda olduğu gibi kabul etmenin teşbihi gerektirmediği gibi yaratılanlardan farklı olduğunu açıklamak için tevil yapmanın veya nefyetmenin de gerekmediğini belirtmiştir. Oğlu Abdullah babasının Allah’ın sıfatları hakkındaki hadisler konusunda “Biz bu 95 Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî Ahmed b. Hanbel, el-Mesa’il - Rivâyetu Ebî Dâvûd es-Sicistânî, thk. Ebû Mu‘âz Târık b. Avdillâh b. Muhammed (Mısır: y.y., 1420/1999), 353; Ahmed b. Muhammed el-Bağdâdî Ebû Bekr el-Hallâl, es-Sunne - Ebî Bekr b. el-Hallâl, thk. Dr. Atiyye ez-Zehrânî (Riyad: Dâru’r-Râye, 1989), 5/135; Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 486-487; Yargı, “İmam Ahmed b. Hanbel’in Hayatı ve Günümüzde Hanbelilik”, 33; Yusuf Şevki Yavuz, “Ahmed b. Hanbel”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009), 2/82-87. 96 Ahmed b. Hanbel, el-Mesa’il - Rivâyetu Ebî Dâvûd es-Sicistânî, 364; Sönmez Kutlu, Selefiliğin Fikrî Arka Planı İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler (Ankara: Otto Yayın, 2016), 82-135; Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 500; Yavuz, “Ahmed b. Hanbel”, 2/82-87; Yargı, “İmam Ahmed b. Hanbel’in Hayatı ve Günümüzde Hanbelilik”, 33. 97 Müslim, “ İmân” 37,38. 98 Kutlu, Selefiliğin Fikrî Arka Planı İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler, 157; Yavuz, “Ahmed b. Hanbel”,82-87; Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 500; Yargı, “İmam Ahmed b. Hanbel’in Hayatı ve Günümüzde Hanbelilik”, 33. 20 hadisleri geldiği gibi rivayet ediyoruz.”dediğini nakletmiştir.99Allah’ın ahirette görülmesi hususundaysa ayet ve hadislerin bu konuda çok açık olduğunu ve müminler tarafından Allah’ın ahirette görüleceğini belirtmiştir.100 Hilafet konusu hakkındaysa Hilafetin kureyşliliğini savunan İbn Hanbel, hilafeti ister hakkıyla isterse zorla almış dahi olsa o makamda bulunan kişiye itaat edilmesi gerektiğini savunmuştur.101 Başta bulunan imam zalim veya fasık dahi olsa ona itaat edilmesi gerektiğini şu sözlerle beyan etmiştir: “Bir kimse kılıcını kullanarak diğer yöneticilere egemen olup halife olur ve mü’minlerin emiri diye isimlendirilirse ister iyi biri olsun isterse kötü birisi olsun artık Allah’a ve ahiret gününe inanan hiç kimsenin onu halife olarak kabul etmeden bir gece bile geçirmesi helal olmaz.”102 Hilafet makamında oturan kişiye her ne halde olursa olsun isyan edilmesini câiz görmemiş, isyan edenin suçlu olduğunu belirterek, bu hal üzere ölmesi durumunda cahiliye ölümüyle öleceğini sünnetin dışına çıkan bid‘atçi olacağını belirtmiştir.103 Bu görüşlerinden anladığımıza göre İbn Hanbel, müslümanların birlik ve beraberliğini bozmamak fitne, fesat ve karışıklığa sebep olmamak, sahabe ve tabiîn döneminde hilafet mevzularında halifelere isyan değil itaat durumlarının olması hasebiyle bu görüşleri belirtmiş olsa gerek. Nitekim hayatı boyunca da belirttiği görüş üzerine yaşamıştır. Başta kendisi olmak üzere birçok kişiye zulümler işkenceler edilmesine rağmen hayatının hiçbir safhasında halkı örgütleyip halifeye isyana teşvik etmemiştir. Hanbelî Mezhebi Ahmed b. Hanbel’in özet olarak yukarıda zikrettiğimiz bu fikirleri üzerine kurulmuş, taraftar bulmuş, öğrencileri tarafından görüş ve fetvaları kaydedilmiş ve yayılmıştır. Öte yandan Hanbelî Mezhebi hiçbir dönem de diğer üç büyük sünni fıkhi mezhep kadar geniş bir kitleye hitap edememiş, geniş coğrafyaları etkisi altına alamamıştır. Bu durumun başlıca sebebepleriyse rivayete çok sıkı bir 99 Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 502;Yargı, “İmam Ahmed b. Hanbel’in Hayatı ve Günümüzde Hanbelilik”, 33; Yavuz, “Ahmed b. Hanbel”,82-87. 100 İbn Ebî Ya‘lâ, Tabakâtu’l-Hanâbile, 1/242; Yavuz, “Ahmed b. Hanbel”, 2/82-87; Yargı, “İmam Ahmed b. Hanbel’in Hayatı ve Günümüzde Hanbelilik”, 34. 101 Gölpınarlı, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler, 100; Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 502-503; Yargı, “İmam Ahmed b. Hanbel’in Hayatı ve Günümüzde Hanbelilik”, 34; Koca, “Hanbelî Mezhebi”, 525-547; Yavuz, “Ahmed b. Hanbel”, 82-87. 102 Muhammed b. el-Huseyn İbnu’l-Ferra Ebû Ya‘la el-Ferrâ, el-Âhkâmu’s-Sultâniyye (Beyrut: y.y., 1421/2000), 23; el-Kûsî, Selefîlik, 192; el-Eserî, Selef-i Sâlihîn Akîdesi, 239. 103 el-Kûsî, Selefîlik, 192; Gölpınarlı, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler, 100; Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 502-503. 21 şekilde bağlanmaları dolayısıyla rey ve te’vili reddedip bid‘at saymaları, çok sert tepkiler göstermeleri ve insanları uyarma metotlarının çok sert olmasıdır. Bazı dönemlerde bu sert tavırlarından dolayı devletlerin mezhebin mensuplarına ve fikirlerine karşı tedbirler almasısına sebebp olmuştur. Tekfire meyilli bir yapıya sahip olmaları, kendisi gibi düşünmeyenlere aşırı davranışlar sergilemeleri ve onları bid‘at ehli olarak görmeleri, içtihat kapısını açık tutmakla beraber içtihat alanını daraltmaları ve devlet yönetimlerinde günümüz Suûd devletini bir kenara bırakacak olursak mezhep olarak benimsenmeyip görüşlerinin kullanılmaması gibi sebepler yatmaktadır. 1.2.4. Referans İmam İbn Teymiyye’nin Görüşleri İbn Teymiyye’nin yaşadığı asır Moğol istilalarının ve Haçlı seferlerinin yaşandığı, siyasî ve içtimai problemlerin hat safhada olduğu, mezhepsel, tasavvuf ve tarikat tartışmalarının zirve yaptığı bir döneme denk gelmektedir. İbn Teymiyye’nin yaşadığı zaman dilimi tarikatların aşırı derece de yaygınlaştığı, Ahmed er-Rıfâî (ö.578/1182), Necmeddîn-i Kübrâ (ö.618/1221), İbnü’l-Arabî (ö.638/1240) gibi meşhur mutasavvıfların fikirlerinin rağbet gördüğü bir dönemdir. Yine aynı şekilde o dönemde ve her dönemde tartışmalara konu olacak Hatmü’l-evliya, Vahdet-i vücut, Hulûl gibi fikirler yer almaktadır. Aynı zamanda şeyhlere gösterilen hürmetin seviyesinde aşırılıkların hat safhada olduğu bir zaman dilimidir.104 Mezhepsel taassupların ve kavgaların sıkça yaşandığı sünni kesimin birlik ve beraberliğinin olmadığı bir dönemdir. Mezhep taassubunun camilerde kılınan namazlara kadar indiği, her mezhebin kendi imamın bulunduğu, birbirlerinin arkalarında namaz kılmadıkları böyle acı vaziyetlerin vuku bulduğu bir çağdır.105 Bu durum camilerle kalmayıp Kâbe’ye kadar ilerlemiş, aynı uygulamanın orada da varlığını gösterdiği görülmüştür.106 Genel olarak özetlemeye çalıştığımız bir ortamda yaşayan İbn Teymiyye gördüğü hataları tenkit etmekten çekinmemiş, bid‘at ve hurafelere karşı sert bir şekilde 104-Ebu Zehra, İmam İbn-i Teymiyye, 153; Süleyman Uludağ, Tasavvuf ve Tenkit (İstanbul: Dergah Yayınları, 2016), 216; Ahmet Yalçın, “İbn Teymiyye Hakkındaki Olumsuz Algının Kritiği”, eMakalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 11/1 (2018), 127. 105 Ebî’l-Fidâi İsmâil İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye (Beyrut, 2007), 15/583; Yalçın, “İbn Teymiyye Hakkındaki Olumsuz Algının Kritiği”, 128. 106 İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, 16/191; Yalçın, “İbn Teymiyye Hakkındaki Olumsuz Algının Kritiği”, 128. 22 mücadele etmiş, insanları selefî bir yaşama döndürmek için gayret sarf etmiştir. İşte İbn Teymiyye’nin görüşleri bu minvalde ve böyle bir ortamda ortaya çıkmıştır. Vehhâbîlerce Fıkıh alanında müçtehit, itikatta imam sayılan İbn Teymiyye selefin görüşlerini savunmuş, inanç sistemini de sahabe ve tabiîn devrindeki şekle döndürmek istemiş ve hayatı boyunca bu alanda mücadele etmiştir. Bu durum genel olarak nakilci bir yaklaşım kullanmasına sebep olmuştur. İbn Teymiyye için dinîn temel kaynağı Kur’an ve sünnettir.107 Bu düşünce yapısından ötürü her zaman nakli esas almış, akıl ve nakil ilişkisi bağlamında müteahhirin Kelâm ve Fıkıh bilginlerinin te’vil konusundaki yaklaşımlarının isabetsiz olduğunu belirtmiş, tevilin dinîn temeli olan vahiy ve sünnette öngörülemeyen mana ve açıklamalar verilmesine yol açabileceğini dile getirmiştir.108 İbn Teymiyye’ye göre doğru yol kurtuluş akıl ile değil, Kur’an ve Kur’an-ı açıklayan sünnetledir. Akılın görevi nakli anlamaktır. Doğru akıl daima nakle uymaktadır. Akıl nakil içindir ve akılsız nakil olmaz. Akıl kendisine uyulacak bir nesne değil aksine uyacak bir nesnedir. Eğer akıl dinî bir hükmü idrak edemezse problem dinde değil akıldadır. Akıl istidlal konusunda Kur’an’ın metoduna karşı gelemez ve bu bağlamda kendisine aykırı düştüğünde Kur’an’ı tevil edemez. Akla düşen, tefekkürle ve Kur’an ayetleri arasında mukayeseler yaparak Kur’an’ı anlamaktır. Akıl tercih edilen olamaz, o idrak ve tasdik içindir. Tercih edilen daima nakildir. Bu sebepledir ki İbn Teymiyye hayatının her döneminde ve eserlerinde hep kitap ve sünnetin yeterliliğini ispata çalışmış ve bunun haricindeki fikir ve hareketleri bid‘at, peygamber döneminde konulan hükümlere ve esaslara herhangi bir şey ilave etmeyi de cinayet olarak nitelendirmiştir.109 İbn Teymiyye’nin bu nakilci ve zahiri yaklaşımı, döneminde onun zahirî, mücessime ve müşebbihe olarak itham edilmesine yol açmıştır. Bu duruma delil olarak en çok kullanılan mesele, İbn Battutâ’nın (ö.770/1368-69) seyahatnamesinde yer alan İbn Teymiyye’nin söylediği iddia edilen bir olaydır. Hatta İbn Battutâ İbn Teymiyye 107-M.Sait Özervarlı, İbn Teymiyye’nin Düşünce Metodolojisi ve Kelamcılara Eleştirisi (İstanbul: İSAM Yayınları, 2008), 97. 108 Özervarlı, İbn Teymiyye’nin Düşünce Metodolojisi ve Kelamcılara Eleştirisi, 97. 109-Ebu Zehra, İmam İbn-i Teymiyye, 206; Yusuf Ziya Yörükan, “Vahhabîlik”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (1953), 54; Ahmet Vehbi Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri (Ankara: Asam Yayınları, 2001), 34. 23 hakkında “aklında bir şey olduğu” diye bahsetmektedir.110 İbn Battutâ’nın anlattığına göre İbn Teymiyye Emevî Camii’nde minberde hutbe okurken, bulunduğu basamaktan inerek, “Ben nasıl indiysem Allah Teâlâ da işte böyle iner” diyerek minberden inmiştir. Bu cümleyi söylemesi üzerine orada bulunan Mâlikî fakih İbn Zehrâ’nın itiraz ettiğini, bunun üzerine halkın kalkıp İbn Teymiyye’yi dövdüklerine şahit olduğunu aktarmıştır.111 İbn Battutâ’nın bu rivayeti araştırıldığı takdirde anılan tarihlerde İbn Teymiyye’nin Şam Kalesi’nde hapiste olduğu tarihçiler tarafından belirtilmektedir. Anlaşılan odur ki İbn Battutâ şahit oldum diye aktardığı olayı aslında görmemiştir.112 Görüldüğü üzere İbn Teymiyye’nin ağırlıklı olarak kullandığı nakilci yaklaşımı, metodu, görüşleri gerek yaşadığı dönemde gerek günümüzde tartışmalara konu olmuştur. İbn Teymiyye’nin görüşlerini anlamak için yaşadığı dönemi ve o dönemde cereyan eden hadiseleri, fikri akımları, siyasî ve içtimai durumları bilmek gerekir. O dönemi bilmeden İbn Teymiyye’nin görüşlerine yapılan her eleştirinin İbn Teymiyye’ye yapılan bir haksızlık olacağı kanaatindeyiz. 1.3. Vehhâbîliğin Ortaya Çıktığı Coğrafya, Sosyo Kültürel, İdari ve Siyasî Yapı İbn Abdülvehhâb fikirlerinin temelini en eski göçebe Arap kabilelerinin yaşadığı Arabistan’ın tam ortasında bulunan Necid coğrafyasında atmıştır. Arap Yarımadası’nın iç kısımlarını oluşturan üç bölgeden biri olan ve yüksek bölge anlamına gelen Necid, kuzey tarafı Cebel-i Şammar, batı tarafı Hicaz Bölgesi, güney tarafı El-Rub‘u’l Hâlî ve doğu tarafı da Ed-Dehna veyahut Ahsa Kıtası ile çevrili olan bölgelerin merkezinde yer almaktadır. Bölge genel olarak kayalık platolarla kaplıdır. Necid topraklarını kuzey doğu-güney batı yönünde bölen birçok vadi bulunmaktadır. Eski nehir yatakları üzerinde bulunan bu vadiler bölgenin Basra Körfezi’nden Kızıldeniz’e uzanan doğal ticaret yolunu oluşturmaktadır. Necid’in en önemli bölgesi ise içinde birçok vaha bulunan daha önceki dönemlerde yarı göçebe kabilelerin yaşadığı şimdiyse Suûdi Arabistan’ın önemli şehirleri haline gelen 110 Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullâh b. Muhammed b. İbrahîm el-Livâtî et-Tancî İbn Batûta İbn Batûta, Rıhletu İbn Batûta (Ribat: Akademiyyetu’l-Memleketu’l-Mağribiyye, ts.), 1/72; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 35; Yalçın, “İbn Teymiyye Hakkındaki Olumsuz Algının Kritiği”, 132. 111 İbn Batûta, Rıhletu İbn Batûta, 1/72; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 35; Yalçın, “İbn Teymiyye Hakkındaki Olumsuz Algının Kritiği”, 133. 112 İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, 16/190-191;Yalçın,“İbn Teymiyye Hakkındaki Olumsuz Algının Kritiği”, 133. 24 Büreyde, Uneyze, Harc, Eflac ve şimdi Suûdi Arabistan’a başkentlik yapan Riyad şehri gibi vahaları içine alan Cebel-i Tuveyk bölgesidir.113 Vehhâbîliğin doğuşunu ve yayılışını hızlandıran en büyük etkenlerden bir tanesi de hiç şüphesiz Suûdi Arabistan’ın özelinde ise Necid bölgesinin Sosyo-kültürel yapısıdır. Suûdi Arabistan ve özelinde ise Necid bölgesinde halk kabile ve aşiret sisteminden, bu kabile ve aşiretlerse bedevî ve hadarî sınıfından oluşmaktadır. Vehhâbîliğin temeli çoğunlukla bedevîlerin bulunduğu bir bölge olan Necid bölgesinde ortaya çıkmıştır. Bedevîler çadırlarda yaşayan genellikle hayvancılıkla uğraşan göçebe yaşam tarzını benimsemiş çöllerde yaşayan kimselerdir.114 Sadece yiyecek ve elbise gibi zaruri ihtiyaçlarını karşılamak için şehirlere giden bedevîler ihtiyaçlarını gördükten sonra tekrar çöllere yönelirler. Bedevîler kendilerine ait olan tarıma elverişli olan arazileri ne kendileri kullanır ne de başkalarına kullandırırlar. Bedevîlerin yıl içerisinde ne kadar yol kat edecekleri kaç defa yer değiştirecekleri belli değildir. Çölde dağ, bayır gibi engebeler olmasa da yolculuk yapmak ve yaşamak zordur. Philip Hitti’ye göre; “çölde yaşayan bir bedevî olmak en az Detroit veyahut Manchester’daki endüstriyel faaliyetler kadar profesyonellik ister ve zordur.” Bedevîler yolculuk esnasında başkalarına ait alanlara girmekten çekinmezler hatta zorda kaldıklarında yerleşik halde bulunan hadarîlerin bağ ve bahçlerini yağmalamaktan uzak durmayacak bir yapıya sahiptirler. Bu sebepten ötürü çoğu zaman hadarîler bedevîler ile uhuvve denilen kardeşlik vergisi adında anlaşmalar yaparak kendilerini ve mallarını bedevîlerden korumuşlardır.115 Hadarîler ise su kenralarına kurulmuş köy, kasaba ve şehirlerde kerpiçten yapılmış evlerde yerleşik bir hayat yaşayıp ticaret ve tarım ile uğraşan kimselerdir.116 Eşraf denilen soylarını Hz. Peygamber’in soyuna ulaştıran tabaka ise diğer bir sosyal statüdür. Bu statüde yer alan insanlar çoğunlukla Hicaz bölgesinde yer almakta ve 113-Saleh Mustaf İslam, Suûdî Arabistanı Tanıyınız (Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1961),77-108; Zekeriya Kurşun,“Necid”,Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2006), 32/491-493; Zekeriya Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı) (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998), 1-11; Mehmet Ali Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik (İstanbul: Klasik Yayınları, 2018), 27-29. 114 Mustafa Fayda, “Bedevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 5/311-317. 115 Ahmed Cevdet Paşa, Ma’ruzat, çev. Yusuf Halaçoğlu (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980), 192-193; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya Çıkışı), 11-12; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 31. 116 Fayda, “Bedevî”, 5/311-317. 25 itibarlı ve önemli bir sosyal statü oluşturmaktadır. Bir diğer zümre de ulemaların oluşturduğu, kan bağı ile alakası olmayan prestiji olan bir zümredir. Geriye kalan bir diğer zümre is yine kan bağıyla alakası olmayan ticaret ile uğraşan gelirleri çok yüskek olan toplum nazarında elit olan tüccarlar zümresidir. Bununla beraber ülke nüfusuna bakıldığı zaman çok fazla zikredilmese de %6’sı ile %8 oranına denk gelen bir Şiî nüfus bulunmakta ve bu nüfusun büyük kısmı Ahsa’da yer almaktadır. Bu zümre de mezhepleri itibariyle alt tabaka olarak kabul edilmektedir. Suûdi Arabistan topraklarında yaşayan tüm kabileler Suûdi hiyerarşisini ve monarşisini kabul etmiş ve bey’at etmişlerdir. Abdülaziz İbn Suûd’un zekice uyguladığı bir politika olan kabilelerle evlilik yoluyla kraliyet ailesiyle bağ kurma sistemi günümüzde de devam etmektedir.117 Vehhâbîliğin ortaya çıkışını etkileyen faktörlerden bir diğeri de o bölgedeki idari yapıdır. O dönemlerde Osmanlı Devleti kontrolünde olan Suûdi Arabistan toprakları ve özelinde Necid bölgesinin idari yapısı Vehhâbîliğin yayılmasında etken bir faktör olmuştur. Mekke, Medine ve Cidde ile bunlara bağlı kaza ve nahiyelerden oluşan ve doğudan Necid, batıdan Kızıldeniz, güneyden Asîr sancağı, kuzeyden Kudüs sancağı ve Arîş, Akabe muhafızlıkları ile çevrili bölgeye Osmanlı idarî sisteminde Hicaz eyaleti (vilâyeti) olarak isimlendirilmekteydi. Yavuz Sultan Selim’in Mısır’ı fethinden (1517) sonra Osmanlı yönetimine geçen Hicaz’da Mekke emîrlerinin eskiden beri sahip oldukları imtiyazlı statüler aynı şekilde devam etmiştir. Bütün Hicaz bölgesinde Osmanlı padişahları adına hutbe okutulurken mukaddes yerlere ve peygamber soyundan gelen emîrlere duyulan saygı nedeniyle Mekke ve Medine kalelerine 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar Osmanlı bayrağı çekilmemiştir. Hicaz bölgesinin idarî ve malî işleri başlangıçta Mısır valileri tarafından yürütülmekteyken daha sonra Mısır’dan ayrılan Hicaz bir süre Cidde sancak beyinin yönetimi altına girmiştir.118 Osmanlı Devleti için bir saygınlık meselesi sayıldığından Hicaz’ın idaresinde bulunan halk vergiden ve askerlikten muaf edilmiştir. Osmanlı devleti hiçbir 117 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 13-16; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 34-36. 118 Zekeriya Kurşun, “Hicaz (Osmanlı Dönemi)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1998), 17/437-439. 26 fedakârlıktan kaçınmayarak bölgeyi düzenli biçimde imar etmiş ve halkın ihtiyaçlarını karşılamaktan hiçbir zaman kaçmamıştır.119 İbn Abdülvehhâb’ın ortaya çıktığı ve fikirlerini yaymaya çalıştığı dönemde Necid’in siyasî yönetimi Vehhâbîliğin tarihi arka planında önemli bir rol oynamıştır. Necid bölgesi her ne kadar Osmanlı Devleti’ne bağlı olsa da Osmanlı Devleti’nin kutsal topraklara hürmetinden dolayı buraların yönetimi Şerifler aracılığıyla yürütülmüştür. Necid bölgesinin çöllerle kaplı olması da yine bölgenin kaderine terk edilmesinin sebeplerinden bir tanesidir. Bölgede güçlü bir otoritenin olmaması idari ve siyasî yapının parçalı olması İbn Abdülvehhâb’ın fikirlerini yayması açısından fevkalade bir kolaylık sağlamıştır. Bu bölge sadece zikrettiğimiz dönemlerde değil İslâm Tarihi boyunca çeşitli siyasî sorunlara ev sahipliği yapmıştır. Hz. Ebu Bekir döneminde bu bölge kabilelerinden bazıları irtidat ederek halifeye isyan etmiş, 120yine bu dönemde ortaya çıkan yalancı peygamberlerin üç tanesi Necdî kabilelerden çıkmıştır.121Yine aynı şekilde Hz. Ali döneminde ortaya çıkan Haricîlik fitnesi bu bölgede bulunan kabilelerin çoğunluğunun desteğiyle vücut bulan bir harekettir.122 Sosyal durumu ve coğrafî konumu sebebiyle Necid bölgesi Müslüman devletler tarafından genel olarak önemsenmemiştir. Emevî, Abbasî, Memlük ve Osmanlı devletleri döneminde bu bölge adeta kabilelere terkedilmiş ve sanki kendi başlarına bırakılmış gibi bir halde gözükmektedir. Bu zikrettiğimiz devletlerin haritalarında Necid bölgesi çoğu kez devletlerin sınırlarına dahi dâhil edilmemiştir.123 1.4. Vehhâbîlik Akımını Motive Eden Siyasî ve Dinî Unsurlar 1.4.1. Siyasî Unsurlar Vehhâbîliğin doğuşunu hızlandıran unsurların en önemlilerinden birisi de 18. ve 19. yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu siyasî durumlardır. Bununla beraber yine aynı dönemlerde hem bölgenin hem de Avrupalı devletlerin durumları Vehhâbîliğin hızla yayılmasına zemin hazırlayan bir diğer sebeptir. Bu sebeple Vehhâbîliğin doğuşunun ve yayılmasının sağlam temellere oturtulabilmesi için, 119 Kurşun, “Hicaz”, 17/437-439. 120 Bahriye Üçok, İslam’dan Dönenler ve Yalancı Peygamberler (Ankara, 1967), 24-25. 121 Üçok, İslam’dan Dönenler ve Yalancı Peygamberler, 50-99. 122-W.Montgomery Watt, İslam Düşüncesinin Teşekkül Dönemi, çev. Ethem Ruhi Fığlalı (Istanbul, 1998), 44,50-51; Harun Yıldız, Din Siyaset ve İdeoloji: Haricilik Düşüncesinin Doğuşu (Samsun: Sidre Yayıncılık, 1999), 105. 123 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 38. 27 Osmanlı Devleti’nin durumu ve yönetim ilkeleri ile ilgili bilgi verilmesi faydalı olacaktır. Osmanlı Devleti kurulduktan kısa bir süre sonra sınırlarını genişletmiş ve çok uluslu ve farklı dinleri bünyesinde barındıran bir tebaaya hükmetmeye başlamıştır. Bu tebaayı ise kendine has bir yöntem olan “millet sistemi” diye adlandırılan bir sistemle uzun yıllar başarılı bir şekilde yönetmiştir. Millet sistemi tebaanın dinlere ve mezheplere göre gruplandırılarak yönetilmesidir. Bu sisteme göre Osmanlı Devleti’nin nüfus çoğunluğunu oluşturan Müslümanlar cinsiyet ayrımı yapılmaksızın tek bir millet olarak kabul edilmekteydi. Gayr-i müslim tebaa ise dinî durumlarına göre sınıflara ayrılmış ve kendilerine dinlerine uygun haklar verilerek idare edilmiştir. Bu sistem 18.yy.’e kadar başarılı bir şekilde işlemiştir. Osmanlı Devleti gücünü yitirmeye başlamış ve Osmanlı Devleti’ni yıkmak isteyen ülkeler millet kavramını yani “din” kavramını kullanmaya başlamışlardır. Bu ülkeler Osmanlı tebaası içinde ki gayr-i müslim tebaanın koruyuculuğunu üstlenmek iddiasıyla Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışmaya başlamışlardır. Örnek verecek olursak; 1768 yılında başlayıp 1774 yılında son bulan Osmanlı-Rus savaşının nihayetinde imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması ile Rusya, Osmanlı tebaası içinde bulunan Rum halkının koruyuculuğunu üstlenmeye başlamıştır. Küçük Kaynarca Antlaşması’yla Osmanlı Devleti hem iç işlerinde hem de dış işlerinde müdahaleye açık ve karışılabilir hale getirmiştir. Bu minvalde 19. yy.’nin sonlarına doğru Osmanlı’nın bütün gayr-i müslim tebaasının başta Fransa ve Rusya olmak üzere bir hâmisi olmuştur.124 Osmanlı Devleti 18. yy.’i sürekli savaş halinde geçirmiş ve gücünü yitirmeye başlamıştır. Özellikle Ziştovi ve Yaş Antlaşmalarıyla artık Osmanlı Devleti savaş vergileri de ödemeye başlamış ekonomik olarak da bir çöküntü başlamıştır. 1789’da Fransız ihtilaliyle başlayan milliyetçilik akımı da Osmanlı Devleti’nin elini zayıflatan bir durum olmuştur. Çok uluslu bir yapıya sahip olan Osmanlı ve bu ulusların dinlerini kullanarak hamiliğini yapmaya çalışan dış devletler, Osmanlı Devleti’nin hem iç karışıklıklarla hem de dışarıda savaşlarla uğraşmasına yol açmıştır. Aynı şekilde 1789 yılında kolonicilik faaliyetleri kapsamında Fransa’nın Mısır’ı işgal etmesi de Osmanlı Devleti’ni zor duruma sokmuştur. Mısır konumu 124 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi (Türk Tarih Kurumu Yayınları, ts.), 5/425; Zekeriya Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri (İstanbul: İrfan Yayımcılık, 1992), 17-18. 28 itibariyle Arap yarımadasına açılan bir kapı niteliğinde önemli bir yere sahip olduğu için İngiltere ve Rusya Osmanlı Devleti’nin yanında yer almış ve Mısır’ın güçlü bir devlet olan Fransa’nın kontrolüne girmesini önlemiştir.125 1800’lü yılların başında İngilizler ve Ruslar Osmanlı Devleti’ne karşı savaş açmış, İngilizler İstanbul önlerine kadar gelse de başarılı olamayarak Akdeniz’e yönelmiştir. Mısır meselesinde Fransızlara karşı Osmanlı’nın yanında yer alan İngilizler ve Ruslar bu sefer kendileri Mısır’a saldırmışlar ancak Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın gayretleriyle geri püskürtülmüştür.126 Sözü edilen durumlar Osmanlı Devleti’ni hem iç işlerinde hem de dış işlerinde zor duruma sokmuştur. Merkezi otoritenin kaybedilmesi eyaletlerde nüfuz sahibi ailelerin veya yöneticilerin güçlenmesine yol açmıştır. Yoğunlukla Bedevîlik zihniyetinin hâkim olduğu, asabiyet ve kabilecilik anlayışının üst düzeyde hissedildiği Hicaz bölgesi, merkezi yönetimin zayıfladığı durumlarda kargaşa ve kaosun yaşanmasına en müsait yerdir. Yaşanan tüm bu yönetim sorunları merkezi otoritenin zayıflamasına neden olmuş, devlet hicaz bölgesindeki olaylara müdahalede geç kalmıştır. Tüm bunlar Osmanlı Devleti’nin Vehhâbîlik hareketiyle yeterince ilgilenememesinin başlıca sebepleridir. Bu siyasî krizler ve iktidar boşlukları daha sonrasında Arap yarımadasının Osmanlı kontrolünden çıkmasına yol açacaktır. Sözü edilen bu boşluklardan faydalan Muhammed b. Abdülvehhâb ve Suûd ailesi ittifakı sayesinde dinî ve siyasî bir harekete bürünen Vehhâbîlik, Arap yarım adasında hızla yayılmaya başlamıştır. Farklı süreçlerden geçen Vehhâbîlik ve Suûdi ittifakı güçlenerek varlığını günümüze kadar taşımıştır. Osmanlı Devleti’nin durumunun kısa bir şekilde özetlenmesinin akabinde o dönemin Avrupa devletleri hakkında kısaca bilgi verilmesi de konumuza faydalı olacaktır. 17. ve 18. yy. Avrupası sömürgecilik faaliyetlerinin arttığı ve Avrupa devletlerinin birbirlerine karşı sömürge yarışı içerisinde olduğu dönemdir. 18. yy. Avrupa’sında İngiltere, Fransa, Almanya, Prusya, Polonya, Rusya, İsveç, Venedik ve İspanya yer almaktadır. Özellikle İngiltere ile Fransa’nın aralarında birbirlerine karşı üstünlük 125 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları,2007) 5/27-31; Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri, 27; Jean Raymond, Vehhabiler’in Ortaya Çıkışı, çev. Ramazan Adıbelli (Adana, 2010), 9; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 186. 126 Karal, Osmanlı Tarihi, 5/54; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya Çıkışı), 65; Muhammed Hanefi Kutluoğlu, “Kavalalı Mehmed Ali Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2002), 25/62-65; Yörükan, “Vahhabîlik”, 57. 29 sağlamaya çalıştıkları bu yüzden de Avrupa devletlerinin aralarında savaş sahnelerinin olduğu bir dönemdir. Avrupa bu dönemde Fransa- İspanya, AlmanyaFransa, İngiltere-Fransa, İngiltere-İspanya, İsveç-Rus, İsveç-Polonya mücadelelerine şahit olmuştur.127 Öte yandan Avrupa devletleri birbirleriyle savaş halinde olsalar bile Osmanlı Devleti’yle mücadele etmekten de geri durmamışlardır. Bu dönemde hem Rusya hem de diğer Avrupa ülkeleri Akdeniz’de hâkimiyet kurmak ve sömürgecilik alanlarını genişletmek için büyük çabalar göstermiştir. Bu sebeple Osmanlı Devleti bu dönemde başta Rusya ve Fransa olmak üzere Avrupa devletlerinin birçoğuyla mücadeleye girmiş, topraklar kaybetmiş ve dünya sahnesinde ki yenilmezlik görünümünü kaybetmiştir. Bu mücadeleler aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin dış ülkelerle uğraşması sebebiyle merkezi otoritesini kaybetmesine sebep olmuştur. Avrupa devletlerinin destek ve kışkırtmalarıyla Osmanlı topraklarında pek çok kargaşanın yaşanması yine bu döneme rastlamaktadır. Bu minvalde Avrupa devletlerinin Osmanlı’ya karşı tavırları, durumu Necid merkezli bir hareket olan Vehhâbîliği direkt olarak etkilemese de Osmanlı Devleti’nin Arap topraklarında gücünü kaybetmesini isteyen başta İngiltere ve Fransa gibi devletlerin Vehhâbîlere destek olmasına sebep olmuştur. Aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin Avrupa devletleriyle uğraşırken ortaya çıkan Vehhâbîlik hareketine müdahalesini de geciktirmiştir. Özellikle Ⅰ. Dünya Savaşı dönemi ve sonrasında (1915-1923) başta İngiltere olmak üzere Suûdi-Vehhâbîler Avrupalı devletlerin büyük desteğini almışlardır.128 1.4.2. Hilafetin Kureyşliliği Hilafet dinîn korunması ve dünya işlerinin dinî bir siyasetle idare edilmesi için şeriat sahibine vekâlettir. Bu sebeple bu makama “hilafet” veya “imamet” bu makamda bulunan kişi ise “halife” ya da “imam” olarak isimlendirilmektedir. Müslümanların bir halife seçmesi yani ümmetin bir halifeye itaat etmesi vaciptir.129 127 18.yy. Avrupa devletleri hakkında detaylı bilgi için bk. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, 5/235-297. 128 İbn Suud’un İngiltere’nin düşmanlarının yanında yer almaması karşılığında İngilizler, 1915-1923 tarihleri arasında İbn Suûd’a aylık 5000 bin İngiliz sterlini ödemiştir. Detaylı bilgi için bk. Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 65. 129-el-Eş‘arî, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn, 262; el-Bağdadî, Mezhepler Arasındaki Farklar, 275; Ebu Muhammed Ali b. Ahmed İbn Hazm, el-Fasl, çev. Halil İbrahim Bulut (İstanbul: Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık, 2017), 150; Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed Gazzâlî, El-İktisâd fi’l-İ‘tikad (İtikadda Orta Yol), çev. Osman Demir (İstanbul: Klasik Yayınları, 2012), 191; Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed el-Mâverdî, El-Ahkâmü’s-Sultâniyye, thk. Ahmed Câd (Kahire: Darul- Hadis, 2006), 15; Abdullatif 30 Halife olacak kişide ilim, adalet, kifayet, organlarının ve uzuvlarının düşünmek ve amel etmek için sağlıklı olması şartları üzerinde ittifak edilmiştir. Beşinci şartı olan halife olacak kişinin soyunun Kureyş’ten gelmesi şartı ise ihtilaflıdır.130 Hilafetin Kureyşliliği meselesi ilk defa Hz. Ebu Bekir’in halifeliğinin kabul edildiği Sakifetü Benî Sâide’de131 gündeme gelmiştir. Ensar kendilerinden olan Sa‘d b. Ubâde’ye biat etmek üzere toplanmış, Muhacir ise Hz. Ebu Bekir’in halife olması gerektiğini ileri sürmüştür. Ensar “bir emir sizden bir emir bizden olsun” şeklinde bir teklif öne sürdüğünde ise Muhacir “İmamlar Kureyş’tendir.”132, “Emirler Kureyş’tendir.”133 hadislerini delil göstererek halifenin Kureyşli olması gerektiğini belirtmiştir. Bu hadis üzerine Ensar Sa‘d b. Ubâde’ye biat etmekten ve bir emir sizden bir emir bizden olsun düşüncesinden vazgeçmiş Hz. Ebu Bekir’e biat etmiştir.134 Hilafetin Kureyşliliğiyle alakalı “Muhakkak ki yönetim Kureyş’tedir. Onlar dinî ikame ettikleri sürece kim onlara düşmanlık ederse Allah onu yüzüstü süründürür.”135, “Kureyş’ten iki kişi kaldığı sürece bu iş(yönetim) onlardadır.”136, “Bu işte insanlar Kureyş’e tabidir. Müslümanları Müslümanlarına kâfirleri kâfirlerine tabidir.”137 hadisleri de delil olarak kullanılmıştır. Müslümanlar arasında ki ilk ihtilaf olma özelliğine sahip hilafet meselesi bu süreçten sonra tartışılmış hatta bu durum İslâm’da ilk mezheplerin doğuşuna sebep olmuştur. Harputî, Tenkîhu’l Kelâm Fî Akâid-İ Ehli’l İslâm, çev. Fikret Karaman - İbrahim Özdemir (Elazığ: Türkiye Diyanet Vakfı Elazığ Şubesi Yayınları, 2000), 301; İbn Haldun, Mukaddime, çev. Süleyman Uludağ (İstanbul: Dergah Yayınları, 2007), 1/423-424; Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer et-Teftâzânî, Makâsıdu’l-Kelâm Fî Akâidi’l-İslâm, çev. İrfan Eyibil (İstanbul: Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık, 2019), 738-742. 130 el-Eş‘arî, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn, 262; el-Bağdadî, Mezhepler Arasındaki Farklar, 276; İbn Hazm, el-Fasl, 158; İbn Haldun, Mukaddime, 1/428-429; Gazzâlî, El-İktisâd fi’l-İ‘tikad (İtikadda Orta Yol), 193-194; el-Mâverdî, El-Ahkâmü’s-Sultâniyye, 19-20; Harputî, Tenkîhu’l Kelâm Fî Akâid-İ Ehli’l İslâm, 301-302; Halife olacak kişide aranan şartlar ulema tarafından farklı şekilde belirtilmiştir. Bu şartların sayısını 6-7-8-9 ve daha fazlası olacak şekilde belirtenler bulunmaktadır. Halife olacak kişide aranan şartlar hakkında farklı görüşleri görmek için bk. Bayram Çınar, Dinin Şekillendirdiği Siyasetten Siyasetin Şekillendirdiği Dine (Ankara: Araştırma Yayınları, 2021), 140-145. 131 Sakifetü Benî Sâide, Ensar’dan Sâideoğulları’na ait bir gölgeliktir.İslâm tarihinde Hz. Ebû Bekir’in halife seçildiği yerdir. Detyalı Bilgi için bk. Mustafa Sabri Küçükaşcı, “Sakifetü Benî Sâide”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2009), 36/11-12. 132 Buhârî, “Menâkıb”, 1; Müslim, “İmâre”, 1. 133 Buhârî, “Ahkâm”, 2; Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî Ahmed b. Hanbel, Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, thk. Şu‘ayb el-Arna’ût-Âdil Murşid v.dğr (Beyrut: Mu’essesetu’rRisâle, 1421/2001), 33/26. 134-İbn Hazm, el-Fasl, 158; el-Mâverdî, El-Ahkâmü’s-Sultâniyye, 20; Celâleddîn Suyûtî, Halifeler Tarihi, çev. Onur Özatağ (İstanbul: Ötüken Yayınları, 2015), 81-82; Küçükaşcı, “Sakifetü Benî Sâide”, 36/11-12. 135 Buhârî, “Menâkıb”, 2; Ahmed b. Hanbel, Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, 28/65. 136 Buhârî, “Menâkıb”, 2; Müslim, “İmâre”, 4; Ahmed b. Hanbel, Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, 8/446. 137 Buhârî, “Menâkıb”, 1; Müslim, “İmâre”, 1. 31 İslâm âlimleri bu konu da iki görüş altında ayrışmışlardır. Bir kısım ulema ne şartta olursa olsun hilafet Kureyşlilerindir derken, bir kısım ulema da bu hadislerde zikredilen Kureyş meselesi bir asabiyet meselesi değil efdaliyet ve o dönemde ki Kureyş kabilesinin Araplar üzerinde ki nüfuzu sebebiyledir demiştir. Efdaliyet ve Kureyş’in nüfuzu sebebi şekliyle bu hadisleri yorumlayanlar bu konu hakkında özellikle hadislerden deliller sunmuşlardır. Bu delilleri bir sonra ki başlığımız altında detaylı bir şekilde aktaracağımız için bu kısımda birkaç delil ve görüşü aktarmakla yetineceğiz. Sahabe Hz. Ömer’den halife adayı önermesi istediği vakit O, “Salim sağ olsaydı kararsız olmaz onu seçerdim.” şeklinde cevap vermiştir. Oysaki Salim Ensar’dan bir kadının azatlısı ve Kureyşli değildir.138 Bu hadise dikkate şayan bir hadisedir. Nitekim Hz. Ebu Bekir’in halife seçildiği an bi zatihi yanında olan Hz. Ömer’in “İmamlar Kureyş’tendir.” hadisini duymamış olması imkânsızdır. Bu hadisi duyduğu ve bildiği halde Hz. Ömer hadise aykırı bir düşünceye mi sahiptir? Eğer ki zikredilen hadisler sadece asabiyet ile alakalıysa Hz. Ömer neden Kureyşli olmayan birisini hilafete layık görmüştür? Bu iki sorunun cevabı da hadislerde zikredilen hususun efdaliyet ve o dönemde ki birlik ve beraberliğin sağlanması hususunda diğer Araplar nezdinde ki nüfuzu sebebiyle olduğunun bir sonucudur. Bir diğer hadise ise Hz. Ebu Bekir’in halife seçimi esnasında Ensar’a karşı söylediği şu cümledir: “ Ey Ensar sizin bahsettiğiniz iyiliğe gelince(halife olmaya) siz onun ehlisinizdir. Ancak Araplar ise bu işi (halifeliği) ancak Kureyş’ten bu küçük kabileye tanırlar. Onlar Arap’ın nesepçe ve belde bakımından en şereflileridir. Sizin için bu iki adama (Hz. Ömer ve Ebu Ubeyde b. Cerrah ) razı oldum ve onları seçtim. Onlardan hangisine isterseniz biat edin.”139 Yaşanan bu hadise aslında Kureyşlilik meselesinin Kureyş kabilesinin nüfuzuyla alakalı olduğunu gözler önüne sermektedir. Aynı şekilde yukarı da bahsettiğimiz “Muhakkak ki yönetim Kureyş’tedir. Onlar dinî ikame ettikleri sürece…” hadisinde Hz. Peygamber onlar dinî ikame ettikleri sürece diye belirterek kıyamete kadar halifeliğin Kureyş’te olmayacağını kendisi de belirtmiştir. Zikredilen bu hususlardan Hilafet makamının sadece Kureyşlilere ait bir makam olmadığı sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu konuyu İbn Haldun Mukaddime’sinde: 138-Mehmed Said Hatiboğlu, “İslâm’da İlk Siyâsî Kavmiyetçilik: Hilâfetin Kureyşliliği”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (1978), 170. 139 Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik İbn Hişam, Siret-i İbn-i Hişam Tercemesi, çev. Hasan Ege (İstanbul: Kahraman Yayınları, 2006), 416. 32 “Kureyş soyundan olma hususunun şart kılınması, sadece onlarda mevcut olan asabiyet ve galebe çalma kabiliyeti sayesinde çekişmeleri ortadan kaldırmak içindir. Diğer taraftan biliyoruz ki, Şari, ne bir asra ne bir nesle ne de bir millete ahkâm tahsis etmez (ve imtiyaz vermez). İşte buna bakarak o Kureyş’ten olma şartının kifayet şartına dâhil bulunduğunu anlar, bunu ona irca eder, Kureyş’ten olma şartını da şümulüne alan illeti umumileştirir ve muntazam bir kaide ve (efradını cami, ağyarını mani bir esas) haline getiririz. Bu illet asabiyetin mevcudiyetidir. Bu takdirde Müslümanları idare etme işini üzerine alan zatın, kuvvetli ve onunla birlikte çağında bulunanlara galip gelecek bir asabiyete sahip olan kavimden olmasını şart koşarız.”140 diye açıklamış ve çok veciz bir şekilde açıklığa kavuşturmuştur. 1.4.3. Türklerin Hilafeti Konusundaki Tartışmalar Hilafet makamı Yavuz Sultan Selim döneminde Osmanlı Devleti’ne geçmiştir. Kaynaklarda Yavuz’a bu makamın devredildiği veya Yavuz’un zorla ele geçirdiği şeklinde farklı bilgiler yer alsa da bizim için önemli olan kısmı hilafetin Osmanlı’ya geçmesidir. Aynı şekilde Hilafet İstanbul’da Ayasofya Camii’nde veya Eyüp Camii’nde ya da bir başka bilgiye göre Kahire’de Mütevekkil-Alellah tarafından Yavuz’a devredilmiştir.141 Türklerin hilafeti konusunda ki tartışmaların temel maddesi bir üst başlıkta da değindiğimiz Hilafetin Kureyşliliği meselesidir. Bu başlığımız altında Hilafette Kureyşliliğin bir zorunluluk olmadığı görüşünü benimseyen ulemanın görüşlerinin aktarılması faydalı olacaktır.142 Ebû Mansûr Muhammed el-Mâturidî’ye (ö.333/944) göre Hilafet makamına en layık olan kişinin getirilmesi gerektiğini belirtmiş bu görüşünü de “Muhakkak ki Allah yanında en değerli olanınız, O’ndan en çok korkanınızdır.”143 ayetiyle desteklemiştir. Malların ve ırzların emanetinin en layık şekilde yerine getirebilmesi de takva ile olur diye açıklamıştır. Ancak İmamlar Kureyş’tendir hadisini ve sahabenin Hz. Ebu 140-İbn Haldun, Mukaddime, 1/431. 141 Hilafetin Osmanlı Devleti’ne geçişi hakkında detyalı bilgi için bk.Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, 2/287-294; Faruk Sümer,“Yavuz Selim Halifeliği Devraldı mı?”,Belleten 56/217 (1992);N.Ahmed Asrar,“Hilafetin Osmanlılara Geçişi İle İlgili Rivayetler”,çev. Süleyman Tülücü, Türk Dünyası Araştırmaları 22(1983); Azmi Özcan,“Hilâfet(Osmanlı Dönemi)”,Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları,1998). 142-Aktaracağımız bu görüşler M. Said Hatipoğlu’nun İslam’da İlk Siyasi Kavmiyetçilik: Hilafetin Kureyşliliği adıyla yayınlanan makalesi referans alınarak aktarılacaktır. Bu makale daha sonra 2005 yılında aynı isimle kitap haline getirilmiştir. 143 el-Hucurât 49/13. 33 Bekir’in halife seçilmesi anında ki tavrına da değinmiştir. Görüldüğü üzere Mâturidî Hialfeti en layık olana yani ehline verilmesini savunmuş bununla beraber zikredilen hadisi de bir efdaliyet veyahut sahabenin tavrına bağlı olarak aktarmaktadır. İmam Mâturidî’nin takipçisi olan Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed en-Nesefî (ö. 508/1115) de Mâturidî’nin görüşlerini benimsemiştir. Muhyissünne lakabı ile anılan Şafiî âlim Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’ el-Begavî (ö. 516/1122) Hilafet için gerekli şartları taşıyan bir Kureyşli bulunmadığı zaman Arap olmayan birinin Halife olabileceğini belirtmiştir. Hanefi fakihi ve Kelam âlimi Sadrüşşerîa es-Sânî Ubeydullah b. Mes‘ûd elBuhârî (ö. 747/1346) Hilafet meselesinde Kureyşliliğin bir şart olduğunu belirtmiş ancak şunu da eklemiştir: Zaruret varsa şart ortadan kalkar. Günümüz de Kureyşlilik şartı da ortadan kalkmıştır. Şafiî Kelam ve usul âlimlerinden Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân el-Îcî’de (ö. 756/1355) Kureyşlilik şartını efdaliyet olarak açıklayanlar arasındadır.144 Bu görüşleri belirten ulemanın dayandığı bazı görüşler yine Hz. Peygamber’in aktardığı hadislerdir. “Başı kuru üzüm tanesi gibi Habeşli bir köle dahi yönetici tayin edilse dinleyin ve itaat edin.”145, “Başınıza, sizi Allah’ın kitabı ile yöneten burnu kesik siyah bir köle emir tayin edilse bile onu dinleyin ve itaat edin.”146 Bu minvalde ki hadisleri delil olarak kullanan âlimler Kureyşliliğin bir zaruri bir şart olmadığını belirtmişlerdir. Hadiste geçen siyah bir köle ifadesi Arap olma zorunluluğunun da olmadığı düşüncesini ortaya çıkarmaktadır. “Mülk (idare) Kureyş’te, kaza (yargı) Ensar’da, Ezan Habeş’te, emanet Ezd’de yani Yemen’dedir.”147 Hadisi de aynı şekilde Kureyşlilik meselesinin şart olmadığını belirtmektedir. Nitekim ne sahabe ne de sonrasında kimse yargı için Ensar’dan birini, ezan için Habeş birisini, emanet için Yemenli birisini aramadığı halde neden Hilafet için bu şart koşulmaktadır. Burada Hz. Peygamber o dönemde ki durumları kişilerin özelliklerini dikkate alarak bu hadisi zikretmiştir. Dolayısıyla burada zikredilen kişiler illa ki bu işi yapacaklar diye bir şart yoktur.148 144 Hatiboğlu, “İslâm’da İlk Siyâsî Kavmiyetçilik: Hilâfetin Kureyşliliği”, 172-186. 145 Buhârî, “Ahkâm”, 4. 146 Müslim, “Hac”, 52. 147-Ahmed b. Hanbel, Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, 14/368. 148-Abdurrahim Şen, “Halifede Aranan Şartlardan Biri Olarak Kureyşliliğin Kavmiyetçilik İle İlişkilendirilmesine Eleştirel Bir Yaklaşım”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 35 (2020), 197-199. 34 Osmanlı dönemi ilim adamlarından olan ve aynı zaman da vezirlik ve veziriazamlık yapan Lütfü Paşa: “Halifelikten maksat iyiliği emredip kötülüğü men etmektir. O halde kim iyiliği emretme ve kötülükten men etme güç ve kudretine sahipse, aynı zamanda umumi riyaset şartına da haizse o kişi halife olabilir.” demiştir. Lütfü Paşa’nın dikkat çektiği bir diğer husus ise dönemin şartlarına göre insanların üzerinde etkin bir nüfuza sahip olan Osmanlı’nın hilafeti üzerinde umumun ses çıkarmayıp etrafında toplanacağı hususudur. Bu benzetme tıpkı Hz. Ebu Bekir’in Arapların Kureyş etrafında toplanırlar ondan başkasına boyun eğmezler açıklaması gibidir.149 Yani Lütfü Paşa Kureyşliliğin dönemsel bir durum olduğunu o dönemde nüfuz sahibi olduğu için belirtildiğini şartların değişmesiyle bu durumun da değişeceğini açık bir şekilde belirterek Osmanlı’nın dolayısıyla Türklerin hilafetini meşrulaştırmıştır. Son dönem Osmanlı Kelam âlimi Abdüllatif Harputî: “Müslümanların biatiyle gerçekleşen Osmanlı padişahlarının Hilafeti; İslâm için büyük fetihler yapmış olmaları ve Müslümanlar tarafından yönetimin kabul görmesi, çağdaşları olan Kureyşlilerin Hilafet hususunda içinde bulundukları yetersizlik durumlarından dolayı meşrudur ve Habeşli köle dahi olsa başınızda ki emire itaat edin hadisi de bu sonucu desteklemektedir.” diyerek Türklerin hilafetinin meşru olduğunu belirtmiştir.150 Eğer ki Türklerin hilafeti meşru olmasaydı daha ilk başta Yavuz Sultan Selim halife olduğunda Müslümanlar ona biat etmezdi. Bununla beraber Mekke Şerifleri özellikle Yavuz’un karşısında olurlardı. Mekke emirleri hem Yavuz zamanında hem hemen ardından tahta çıkan Kanuni Sultan Süleyman zamanında Osmanlı Devleti’ne ve Türklerin Hilafetine bağlılıklarını bildirmişlerdir. Bir diğer husus ise Osmanlı Devleti’nin son zamanlarında Hicaz’da meydana gelen kargaşa ve kaostan faydalanan ve Kureyşli olan Şerif Hüseyin Halifeliğini ilan ettiği zaman başta Arap Yarımadası’nda bulunan Araplar, özelinde Suûd ailesi ve Vehhâbîler olmak üzere İslâm âlemi tarafından kabul görmemiştir.151 Zikredilen bu hususlar göz önüne alındığında Türklerin hilafetinin meşruiyetine aykırı hiçbir durum yoktur. Hilafet için önceki başlıklarda zikrettiğimiz asıl olan şartları yerine getiren her milletin bu makama gelmesi dine aykırı bir durum değildir. 149 Şen, “Halifede Aranan Şartlardan Biri Olarak Kureyşliliğin Kavmiyetçilik İle İlişkilendirilmesine Eleştirel Bir Yaklaşım”, 206. 150-Harputî, Tenkîhu’l Kelâm Fî Akâid-İ Ehli’l İslâm, 303; Ramazan Yıldırım, 20. Yüzyıl İslam Dünyasında Hilafet Tartışmaları (İstanbul: Anka Yayınları, 2004), 112. 151 Yıldırım, 20. Yüzyıl İslam Dünyasında Hilafet Tartışmaları, 114. 35 Hilafette esas olanın nesep ve asabiyet değil, nüfuz, müslümanların birliği ve beraberliğini sağlayacak güce hâkim olması ve diğer müslümanların da kendilerine boyun eğecek bir güce haiz olmasıdır. Bu minvalde o dönemlerde Kureyş kabilesi bu şartları taşıyordu, sonrasında ise Osmanlı Devleti bu şartları taşıdığı için hilafeti elde etmiştir. 1.4.4. İttihad Terakkinin Siyasal Eğilimleri ve Suûd Ailesi İle Kurulan Bağlantı Sultan Ⅱ. Abdülhamid devri öncesinde başlayan ve hızlanan Arap milliyetçilik hareketleri Sultan’ın izlemiş olduğu politikalar neticesinde önceki hızını kaybetmiştir. Sultan Ⅱ. Abdülhamid’in uyguladığı İslâm Birliği siyaseti milliyetçilik hareketinin karşısında en azından o dönemlerde başarı sağlamıştır. Sultan’ın Osmanlı Devleti’nin içinde bulunan Türk olmayan gayr-i müslim unsurların devlete zarar verebileceği gibi Müslüman (Arap, Arnavut vb.) unsurlara da şüphe ile bakması ve onlarla daha fazla ilgilenerek onların saltanata ve hilafete bağlılıklarını tahtta bulunduğu sürelerde kontrol altında tutmuştur.152 1908 yılına kadar bu durum aşağı-yukarı bu şekilde devam etmiştir. 1908 yılında İttihat ve Terakki Cemiyet’inin baskıları neticesinde ilan edilen Ⅱ. Meşrutiyet ile bu durum değişmiştir. Ⅱ. Meşrutiyet’in ilanı ve İttihatçıların izlemiş oldukları politikalar özellikle “Osmanlıcılık” politikasının yerini alan “Türkçülük” politikası devletin içindeki Türk olmayan diğer unsurların Müslümanlar dâhil olmak üzere harekete geçmesine sebep olmuştur. Ⅱ. Meşrutiyet’in ilanından sonra halk bu duruma değişik tepkiler vermiş, saltanata bağlı memurlar ve idareciler tedirgin olmuştur. Yöneticilerin bazıları merkeze çağrılmış, bazıları da görevlerinden alınarak yerlerine yeni atamalar yapılmıştır. Bu durum Arapları büyük ölçüde etkilemişti. Zaten çoğu ellerinde ki makamlardan ve devletten aldıkları maaşlardan dolayı saltanata bağlı olan Arapların başkaldırmalarının temelini bu düşünce yapısı meydana getirmiştir. 1908 yılında yapılan ilk seçimler ise Araplarla İttihatçıların arasında ortaya çıkan ilk muhalefet olmuştur.153 152 Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri, 30-35. 153 Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri, 43-45. 36 Ⅱ. Meşrutiyet’ten bir yıl sonra 31 Mart Vakası olarak tarihe geçen olaylar neticesinde Sultan Ⅱ. Abdülhamid’in tahtan indirilmiş ve Osmanlı bir siyasî buhran dönemine girmiştir.154Akabinde bu siyasî buhrandan yararlanan İtalya 19911 yılında Tarblusgarb’ı işgal etmiştir. Milliyetçilik akımı Arapların yanı sıra Arnavutları de etkilemiş ve Balkan Savaşları’yla bağımsızlığını ilan etmiştir. 1912-1913 yıllarında Balkan Savaşları neticesinde Osmanlı Balkanlardaki hâkimiyetini kaybetmiştir.155 İttihatçılar “Türkçülük” politikasını ilk başlarda “Turancılık” yani “Türklerin birliğinde ve yönetiminde İslâm birliği” mantığıyla yürütmeyi hedefleseler de 1914 yılında bu politikanın yerini tamamen Türk milliyetçiliği almıştır. Daha sonra Ⅰ. Dünya Savaşı’yla bu politika zirveyi yaşamıştır.156 Osmanlı’nın himayesinde ki Arapları ve diğer unsurların başkaldırmalarını ve bağımsızlıklarını ilan etmelerini tetikleyen tek sebebin İttihatçıların yönetime gelmesiyle gerçekleşen “Türkçülük” düşüncesinin olduğunu söyleyerek bütün suçu İttihatçılara yüklemek doğru bir yaklaşım değildir. Avrupalı devletlerin Osmanlı Devleti’ni parçalamak istemesi ve sömürge arayışları sebebiyle Osmanlı Devleti’nin içinde ki etnik unsurlara verdikleri destekte bu hareketleri büyük ölçüde tetiklemiştir. Özellikle İngiltere 1903 yılından itibaren Arap vilayetlerinde ki istihbarat yapısını yeniden yapılandırmaya başlamış ve Arapları Osmanlı Devleti’ne karşı yanına çekmeye çalışmıştır. Öte yandan Fransa ve İtalya gibi devletlerde Osmanlı’nın himayesi altında ki Arapları Osmanlı’ya karşı kışkırtmaya çalışmışlardır. Zikredilen bu devletlerin bölgede o tarihlerde görev yapan çok sayıda ajanı dahi bulunmaktadır.157 Zekeriya Kurşun; Arap-Türk tartışmalarını hızlandıran diğer hususları Havran ve Kerek isyanları, Asir ve Yemen meselesi, eğitimde ve mahkemelerde kullanılan dil meselesi olarak açıklamaktadır.158Bu dönemde yapılan en büyük hatalardan birisi Sultan Ⅱ. Abdülhamid’in uyarılarına rağmen on altı yıldır 154 Feroz Ahmad, İttihat ve Terakki, çev. Nuran Yavuz (İstanbul: Kaynak Yayınları, 1999), 66. 155 Ahmad, İttihat ve Terakki, 188; Sinan Marufoğlu, “ll. Meşrutiyet Sonrasında, Avrupalı Devletlerin Arapları Osmanlı Devleti’ne Karşı Kışkırtma Girişimleri”, ed. Eren Halit (Yüzüncü Yılında İkinci Meşrutiyet Milletlerarası Kongre Tebliğleri, İstanbul: IRCICA, 2012), 225. 156 Ahmad, İttihat ve Terakki, 188. 157 Marufoğlu,“ll. Meşrutiyet Sonrasında, Avrupalı Devletlerin Arapları Osmanlı Devleti’ne Karşı Kışkırtma Girişimleri”, 226. 158 Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri, 55-59. 37 İstanbul’da ikamete mecbur edilen Şerif Hüseyin’in Mekke’ye Emir olarak tayin edilmesi ve kendisine mali destek verilmesidir.159 Bu süreçlerde Suûdi-Vehhâbîlerin lideri olan İbn Suûd 1914 yılında bir antlaşma imzalamıştır. Bu antlaşma neticesinde İbn Suûd Osmanlı Devleti’ne bağlı kalacak bunun karşılığında da Necid valisi olarak tayin edilmiştir. Bu süreçte İngilizlerle münasebetini sürdürse de İbn Reşid ile olan mücadelelerinden dolayı olsa gerek İngilizlere karşı direkt bir yardımda bulunmamıştır. O dönem de İbn Suûd’dan beklediğini alamayan İngilizler Şerif Hüseyin’e yönelmişler ve aradıklarını bulmuşlardır. Savaş sonrası kurulacak Arap devletinin yöneticisi ve halifesi olma teminatı ile Şerif Hüseyin’i Osmanlı’ya karşı kışkırtmayı başarmışlardır. İngilizler Lawrence gibi ajanlar ile birlikte silah ve para yardımıyla Hicaz başta olmak üzere Arap topraklarında başlayacak isyan fitilini ateşlemişlerdir.160 Bu süreçte bir fiil isyan içerisinde olmayan Vehhâbî-Suûdi ler Necid’de otoritelerini güçlendirmekle meşgul olmuşlardır. 2 Kasım 1918 yılında Krallığını ilan eden Şerif Hüseyin devamında 6 Mart 1924’te Türkiye’de Hilafet’in kaldırılmasıyla Halifeliğini ilan etmiştir.161 Bu süreçlerin hiç birini kabul etmeyen ve öncesinde otoritesini ve askeri gücünü kuvvetlerinden Suûdi-Vehhâbîler silsile haliyle Hicaz ve Arap Yarımadası’nın kontrolünü ele geçirerek neticesinde Suûdi Arabistan Krallığını kurmuşlardır. 1.4.5. Ulus Devlet Fikrinin Etkisiyle Oluşan Bağımsız Ülke Talepleri ve Osmanlı Bünyesinden Kopuşlar Fransız İhtilali’nin sonucu olarak meydana çıkan milliyetçilik akımı ilerleyen dönemlerde tüm dünyada etkisini göstermiştir. Bu akım, en çok etnik yapısında çok ulus bulunduran devletleri etkilemiştir. Bu devletlerin başında ise çok uluslu bir yapıya sahip olan Osmanlı Devleti yer almaktadır. İttihatçıların milliyetçilik politikası ve meşrutiyetin ikinci kez ilan edilmesi ise devlet içerisinde bulunan ulusların daha rahat hareket edebileceği bir zemin hazırlamıştır. 1908’li yıllarda Osmanlı Devleti’nin hâkim olduğu topraklara bakıldığı zaman Türk, Arap, Arnavut, 159 Ahmad, İttihat ve Terakki, 170; Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri, 47. 160 H.C. Armstrong, Abdülaziz bin Suud, çev. Gülsüm Aldemir (İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2007), 99; Marufoğlu, “ll. Meşrutiyet Sonrasında, Avrupalı Devletlerin Arapları Osmanlı Devleti’ne Karşı Kışkırtma Girişimleri”, 234-235; Hulusi Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/194-195. 161 Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195. 38 Rum, Ermeni, Slav, Musevi kökenli vatandaşlar bulunmaktaydı. Bu vatandaşları temsilen mebusları 1908 ve 1912 seçimlerinde mecliste yer almışlardır.162 Avrupalı devletlerin destek ve kışkırtmalarıyla daha da hız kazanan ulus devlet zihniyeti Osmanlı Devleti’nde bulunan farklı etnik gruba ait ulusların kendi devletlerini kurmak için ayaklanmalarına ve Osmanlı Devleti’nden kopuşlara sahne olmuştur. İlk olarak Avusturya-Macaristan Bosna-Hersek’i topraklarına katmış, ardından Bulgaristan bağımsızlığını ilan etmiştir. Bu olayların akabinde Girit adası Yunanistan’a bağlandığı bildirmişse de bu durum gerçekleşmemiştir. Bu olayların akabinde Yemenliler ve Arnavutlar gibi Müslümanların çoğunlukta olduğu yerlerde olsa farklı etnik yapıya sahip uluslar tarafından ayaklanmalar baş göstermiştir. Tüm bu yaşanan olayların ardında Balkanlarda Osmanlı’ya karşı ulus devlet zihniyetinin bir tezahürü şeklinde savaş ortaya çıkmıştır. Balkanlarda meydana gelen ve iki defa karşı karşıya gelen devletlerin kaybeden tarafı Osmanlı Devleti olmuştur. Bu savaş neticesinde Batı Trakya, Arnavutluk, Makedonya ve Ege adaları hâsılı Edirne’ye kadar olan bütün Balkan toprakları kaybedilmiştir. Ulus devlet fikirleri etrafında cereyan eden savaşlar sonucunda Osmanlı Devleti büyük bir toprak kaybı yaşamıştır. Bu olayların neticesi aynı şekilde devletin doğu eyaletlerinde bu tarz olayların gerçekleşeceğinin veyahut Osmanlı’yı parçalamak ve paylaşmak isteyen devletlerin desteğiyle gerçekleştirileceğinin habercisi olmuştur. Rusya’nın Ermenileri, İngilizlerin Arapları, Fransızlarında Suriye ve Lübnan bölgelerinin kontrolünü ele almak istedikleri yadsınamaz bir durum olarak karşımıza Ⅰ. Dünya Savaşı’nda çıkmıştır.163 Ortaya çıkan bu dünya savaşı neticesinde ise Osmanlı Devleti’nin bünyesinde bulunan başta Araplar olmak üzere farklı etnik yapıya sahip diğer uluslar desteklenerek ve Osmanlı Devleti’ne karşı kışkırtılarak Osmanlı bünyesinden ayrılmış ve kendi devletlerini kurmuşlardı. Suûdi-Vehhâbî devleti de bu kaos ortamından yararlanarak Osmanlı Devleti’nden ayrılmış ve Suûdi Arabistan devletinin temellerini bahsedilen dönemlerde atmıştır. 1.4.6. Yeni Himaye Arayışları Ve Yeni Dinî Yorumların Öne Çıkması Ⅰ. Dünya Savaşı ve öncesinde çok uluslu bir etnik yapıya sahip ülkelerde bağımsızlığını ilan etmek isteyen uluslar kendilerini bu emellerine ulaştıracak bir 162 Ahmad, İttihat ve Terakki, 189. 163 Zikredilen olaylar hakkında detaylı bilgi için bk. Karal, Osmanlı Tarihi, 9/213-353. 39 himaye arayışına girişmişlerdir. Bu durumdan en çok etkilenen ülkelerin başında yine Osmanlı Devleti gelmektedir. Bünyesinde Slav, Ermeni, Arap, Türk ve Rum gibi birçok ulusu barındıran Osmanlı Devleti’nde bu dönemde birçok ayaklanmanın ve bağımsızlık hareketlerinin yaşandığını bir önceki başlıkta görmüştük. Örneğin bu düşüncelerini Osmanlı bünyesinde kalarak başaramayacaklarını düşünen Suriyeli ıslahatçı Araplardan olan Esad el-Mekki’nin, Amerika’da çıkan El-Delil gazetesine verdiği bir beyanat şu şekildedir: “…Suriye meselesi Türkiye’nin efkârını işgal eden meselelerin en mühimini teşkil ediyor. Beyrut’ta ve Cebel-i Lübnan’da pek çok ulusal (vatani) toplantılar akdedildi. Beyrutlularla Lübnanlılar mevcut fırsattan istifade yolunu arıyor. Lübnanlılar Beyrut’un Lübnan’a ilhakını ve Beyrutlularda bir yabancı devletin, öncelikle Fransa’nın himayesi altında istiklali arzu ediyorlar…”164 Aynı şekilde El-Efkâr gazetesine yazan Melham Atiyye ise istiklali elde etmeyi ve devlet işlerinin tanzim etmek üzere yabancılara bırakılmasının mümkün olacağı bunun da onurlarına zarar vermeyecek bir durum olduğunu şu sözleriyle ifade etmiştir: “… Onun için işlerin ıslahını ecnebilere teklif etmek hiçbir zaman haysiyetimize halel getirmez. Yoksa bizi demir zincirle bağlayan, ağızlarımızı kapatan, efkârımızı tehdit eden, faziletli insanlarımızı tazlil eden, kuvve-i maneviyemizi öldüren ve hürriyet perveranımızı yanımızdan uzaklaştırıp taassup ve nefret tohumlarını eken o Türklerin, o efendilerimizin elinde kalacak olursak ileriye bir adım bile atamayız. Daima geri döneriz. Onlardan ayrılıp iltica edersek hem içtimai, zirai, ilmi durumumuz ilerler… Buda ancak ileri ve medeni olan ecnebilerin vasıtasıyla olabilir.”165 Öte yandan doğu bölgelerinde Ermenilerin Rusların yine Balkanlarda Slavların Rusların koruyucusu, İngiltere ve Fransa ise Arapların koruyuculuğunu üstlenmiş ve Osmanlı Devleti’ni kendi aralarında paylaşmışlardır.166 Bu siyasî ortam da yeni bir ıslah ve tecdid hareketi olarak eylemler gerçekleştirdiğini iddia eden Suûdi-Vehhâbîler ilk başlarda Osmanlı’nın yanında gibi gözükseler de özellikle Necid’de merkezi otoritelerini sağladıktan sonra bağımsızlıklarını ilan etmek üzere Türklerin karşısına geçmişlerdir. Nitekim dinî ve siyasî bir harekete dönüşen Vehhâbîliğin yayılması ve Osmanlının desteklediği İbn Reşid’in karşısında 164 Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri, 72. 165 Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri, 73. 166 Karal, Osmanlı Tarihi, 9/352. 40 durabilmesi için silah ve maddi yardıma ihtiyaç vardı. Bu bağlamda hem askeri hem de maddi güce ihtiyacı olan İbn Suûd İngilizlerle antlaşma imzalamıştır. Bu antlaşmaya göre Suûdi-Vehhâbîler İngilizlerin yanında yer alacak, müttefiklerine saldırmayacak ve İngilizlerin düşmanlarına yardım etmeyecekti. Buna mukabil İngilizler Necid’in Türklerden bağımsızlığını ve İbn Suûd’un hükümdarlığını tanıyacak bununla beraber aylık para yardımı yapacak ve silah vereceklerdi.167 Görüldüğü üzere Osmanlı bünyesinde ki farklı etnik unsurlar bağımsızlıklarını ilan edebilmek için himaye arayışları içinde olmuşlardır. Öte yandan Vehhâbîler hem bağımsızlıkları için hem de ortaya attıkları yeni dinî yorumlarının ihtiyacı olan desteği sağlayabilmek için bu yola başvurmuşlardır. Suûdi-Vehhâbîlerin diğer bağımsızlık hareketlerinden tek farkı da dinî ve siyasî bir hareket olarak hem öğretilerini genişletmek hem de sınırlarını genişletmek amacında olmalarıdır. 1.5. Dinî Unsurlar Vehhâbîliği kuruluş aşamasından günümüze kadar motive eden unsurlardan en önemlisi ise din alanında uygulamaya çalıştıkları tecdid ve ihya çalışmalarıdır. Bu düşüncelerini ise tüm selefî ekollerin kullandığı “selefe ittiba” sloganıyla hayata geçirmeye çalışmışlardır. Vehhâbîlerin ortaya çıktığı dönem de ki yapılan bazı yanlış uygulamalar ise bu durumu tetikleyen önemli bir etken olmuştur. İbn Abdülvehhâb ve takipçilerinin yol haritası dinîn özünü kaybetmesi ve bu sebeple dinî özüne döndürmek olmuştur. Vehhâbîliğin ortaya çıkmış olduğu dönemde Müslümanların siyasî gücü olan Osmanlı Devleti eski gücünü kaybetmiş ve Müslümanlar da birlik ve beraberlik durumu da zayıflamıştır. İbn Abdülvehhâb ve Vehhâbîler de özellikle mezhepsel ihtilafların, bid‘atların ve hurafelerin yaygınlaştığı bu dönemde birlik ve beraberliğin ancak Kur’an ve sünnet ile sağlanabileceği tezini savunmuştur. Bu bağlam da İbn Abdülvehhâb ve Vehhâbîlerin en çok üzerinde durmuş oldukları “Tevhid-Şirk” kaidesine aykırı olarak gördükleri türbeler, tevessül, salih zatlara aşırı taassup vb. uygulamalar çıkış noktaları olmuştur. Nitekim İbn Abdülvehhâb tarafından “Kitabu’t-Tevhîd ve Keşfu’ş-Şubuhât” bu konular üzerine yazılmış iki eserdir. İbn Abdülvehhâb’ın fikirlerinin peşinde mücadele etmesinde ki en büyük etken belki de yaşadığı dönemde ki İslâm toplumunda özellikle de Necid bölgesinde bedevîlerin 167 Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 117. 41 dinî yaşantılarında ki yanlış uygulamalardır. Bölgenin dinî inanış yapısında eski inançların izlerinin kaldığı hatta İslâm öncesinde görülen ay, yıldız ve güneşin kutsal kabul edildiği o dönemlerde Necid bölgesine seyahat edenlerin notları arasında yer almaktadır.168 Yörükan o dönemde bölgenin dinî anlayışını Reşit Rıza’nın El- Menar mecmuasından şu şekilde aktarmaktadır: “Bunlar ilk cahiliyet devrinden daha fena bir cahiliyet içinde idiler. Ağaca, taşa, hayvana, ölüye, diriye taparlardı. Namaz kılmazlar, zekât vermezler, başkasına ait malları yerler, adam öldürmüş olmak için adam öldürürlerdi. Cenab-ı Allah bunlara Şeyh Muhammed b. Abdülvehhâb’ı ve hafidinî gönderdi. Bunlar oralarda selefin akidelerini, esere dayanan tefsiri, hadis kitaplarını ve İmam Ahmed b. Hanbel’in fıkhını neşretmek suretiyle Müslümanlığı yenilediler. Bu hareketin tesiri ile halk dine öyle sarıldı ki memleketlerinde namazı terk eden, zekâtı vermeyen, kötülüğü irtikâp eden kimse kalmadı.”169 İbn Abdülvehhâb ile aynı dönem de yaşamış olan İbn Ğannâm’ın aktardığı bazı örneklerden bahsetmemiz dönemin daha net anlaşılmasına vesile olacaktır. Zeyd b. Hattab’ın Necid’in Cübeyle kasabasında yer alan kabrine insanlar gelip sıkıntılarını ve ihtiyaçlarını gidermesi için talepte bulunuyorlardı. Yine orada bulunan bir hurma ağacından medet umuyorlardı. Kadınlar evlenemediklerinde veya kendileriyle evlenmeye istekli herhangi birini bulamadıklarında bu hurma ağacından evlilik ve kendilerine eş vermesini istiyorlardı. Yine başka bir ağaca çaputlar bağlayarak çocuklarını kötülüklerden muhafaza edeceklerini ümit ediyorlardı. Durum Riyad ve Mekke’ de aynıydı. Riyad’da Tâc adında veli olduğu düşünülen kişiden yardım talebinde bulunuluyordu. Mekke’de Ebu Ebû Talib’in kabrinin başına ellerinde mumlarla gelerek aşırı derece tâzim gösteriyorlardı. Yine Hz. Peygamber’in eşleri Meymune ve Hatice’nin kabirlerinde yapılanlar da bu durumdan farksızdı. Tâif’te de insanlar İbn Abbas’ın kabrinde kurban keserek ondan yarım talebinde bulunurlardı. İbn Ğannâm Şiîlerin ise Hz. Ali’nin türbesine aşırı tâzim gösterdiklerini hatta orayı Allah’tan başkasına ibadet edilen bir put bir mekân haline getirdiklerini, 168 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 13. 169 Yörükan, “Vahhabîlik”, 56. 42 kubbesinin altında namaz kıldıklarını ve daha da ileri giderek türbeyi ziyaretin yetmiş hac sevabından daha fazla olduğunu belirtmiştir.170 İslâm toplumunun özellikle de Necid bölgesinin içinde bulunduğu bu durum İbn Abdülvehhâb’ın mücadele etmesi için yeterli bir sebep olmuştur. O, bu durumlardan ötürü İslâm’ın özünü yitirdiğini ve dinîn özüne yani Hz. Peygamber döneminde ki haline getirilmesi için mücadele edilmesi gerektiğine inanmıştır. İbn Abdülvehhâb’ın bu mücadelesinin hızla yayılmasının etkenlerinden bir tanesi de Osmanlı Devleti’nin diğer mezhep ve inanışlara gösterdiği hoşgörüdür. İbn Abdülvehhâb’ın güç kazanmasının sebebiyse Onun ve fikirlerinin payitahta bildirilmesine rağmen bu bildirilerin önem arz etmediği kanısına varılarak İbn Abdülvehhâb’ın ve izinden gidenlerin hafife alınmasıdır. İşte bu süreç Vehhâbîliğin gelişim, yayılım ve güç kazanma sürecini hızlandırmıştır. Zikredilen bu hususlara ilaveten bir önceki başlıklarda anlatmış olduğumuz her ne kadar siyasî bir boyutu olsa da Türklerin hilafeti konusunda ki tartışmalar ve hilafetin kureyşliliği meseleleri de Vehhâbîleri motive eden dinî unsurlar arasında yer almıştır. 170 İbn Ğannâm, Hüseyin, eş-Şeyh, Târîhu Necd, tah. Nâsıruddîn el-Esed, (Beyrut,1415/1994), 13-22 akt. Rifat Türkel, Vehhabilik ve Arka PIanı (Başlangıçtan II. Suûd Devleti’ne Kadar) (İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Doktora Tezi, 2013), 92-93. 43 İKİNCİ BÖLÜM 2. VEHHÂBÎLİĞİN TEŞEKKÜL SÜRECİ 2.1. Vehhâbîliğin İsimlendirilmesi İsmini hareketin temellerini atan ve kurucusu olarak nitelendirilen Muhammed b. Abdülvehhâb’a nispetle alan Vehhâbîlik, aslında kendilerine muhalif düşünceye sahip çevreler tarafından daha çok kullanılmaktadır. Hareketin taraftarları ise kendilerini Ehl-i sünnet dairesinde kalan bir ıslah ve dinîn aslına dönmesini hedefleyen bir ihya hareketi olarak gördüğünden Muvahhidûn (Ehl-i Tevhîd) veya izledikleri geleneksel dinî usule göre Ehl-i-hadîs veya Selefiyye olarak isimlendirmeyi tercih etmektedirler. Vehhâbîliğin isimlendirilmesi hakkında Abdülaziz b. Suûd (ö.1953) 1929 yılında şu ifadeleri kullanmıştır: “Bize Vehhâbîler diyorlar. Mezhebimize de ayrı bir mezhepmiş gibi Vehhabî ismini takıyorlar. Bu isimlendirmeler maksatlı olarak yayılmış yalan iddialardan kaynaklanan fahiş yanlışlardır. Biz, yeni bir mezhebin veya yeni bir akidenin bağlıları değiliz. Muhammed b. Abdülvehhâb yeni bir şey ortaya koymadı. Akidemiz, Allah’ın kitabında ve O’nun peygamberinin sünnetinde yer alan ve salih geçmişlerimizin tabi olduğu Selef-i Sâlihîn akidesidir.”171 Hareketin mensupları Vehhâbîlik isimlendirmesine verdikleri tepkiye ve kendilerini nasıl isimlendirdiklerine bakacak olursak şu şekildedir: “Selefî davet, risaletin parlak döneminden itibaren salih selefin hidayet yoluna dönmeye bir çağrıdır. Bundan dolayı Şeyh Muhammed b. Abdülvehhâb’ın selefi daveti, haklı olarak İslâm dünyasındaki gerileme ve fikri donukluk döneminde ortaya çıkmış ıslah hareketlerinin önleri sayılmaktadır. Bu hareket, temiz esasları ile islâm akidesine dönmeye davet eder ve tevhid kavramının ona bulaşmış olan şirk türlerinden temizlemeyi hedefler. Bazıları yanlışlıkla bu harekete Şeyh Muhammed b. Abdülvehhâb’a nispet ederek “Vehhâbîlik” adını vermekte ise de aslında bu yeni bir mezhep ya da bid‘at olarak sonradan ortaya çıkmış bir tarikat (yol) değildir. 171 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 154. 44 Aksine bu, Selefî davetin bir uzantısı ve yenilenmiş halidir. O halde bu salih selefi takip etmek ve onların yollarından gitmek için bir yöntem ve bir çağrıdır.”172 Vehhâbîler Müslümanlara karşı sert tutumları ve rahat bir şekilde tekfir dilini kullanmaları sebebiyle kendilerine muhalif görüşte olan bazı Osmanlı uleması tarafından ve bazı günümüz uleması tarafından haricîler olarak zikredilmişlerdir.173 Bid‘at-tevhid anlayışlarına ters düşmesi sebebiyle mezar, türbe ve kubbeleri yıktıkları içi “mâbed yıkıcılar” olarak da isimlendirilmişlerdir.174 Günümüzde bazı araştırmacılar tarafından ise, Sahabe ve tabiûn yöntemini takip ettiklerini belirten fakat bu konuda aşırıya gidip bunu bir fanatizm haline getiren Vehhâbîleri Selefîlerden ayırt etmek için Neo(Yeni)-Selefîlik ifadesi kullanılmaktadır.175 2.2. Kurucu Lider Olarak Muhammed b. Abdülvehhâb’ın Hayatı ve Görüşleri Asıl adı Muhammed b. Abdülvehhâb b. Süleymân et-Temîmî en-Necdî olan İbn Abdülvehhâb Arap yarımadasının Necid bölgesinde küçük bir yerleşim birimi olan Uyeyne(Ayniyye)176 köyünde 1115/1703177 tarihinde dünyaya gelmiştir.178 Uyeyne kadısı olan babası Abdülvehhâb b. Süleyman, Necid ve Hicaz bölgesinde tanınan önemli bir âlim ve fakihti. İlmi ve dinî bir çevrede yetişen İbn Abdülvehhâb ilk tahsiline babasının yanında başlamıştır. Hanbelî mezhebine bağlı bir aile ve ortamda yetişen İbn Abdülvehhâb ilk olarak aktarılan bilgilere göre henüz sekiz veya on yaşındayken Kur’an-ı Kerim’i ezberleyerek ve Kütüb-i Sitte’de ki hadislerin çoğunu ezberleyerek ilim tahsiline başlamıştır. Hanbelî âlimi Muvaffakuddin İbn 172 Mâni Hammâd el-Cüheni, Çağdaş İnançlar Düşünceler Dinler, Mezhepler, Cemaatler, İdeolojiler, Edebi, Felsefi ve Siyasi Akımlar, çev. M. Beşir Eryarsoy (İstanbul: Beka Yayınları, 2016), 211. 173 Fazlur Rahman, İslam, çev. Mehmet Dağ - Mehmet Aydın (Ankara: Selçuk Yayınları, 1993), 238; Henri Laoust, İslâmda Ayrılıkçı Görüşler, çev. Ethem Ruhi Fığlalı (İstanbul: Pınar Yayınları, 2017), 450. 174 Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 222. 175 Mehmet Kubat, “Selefî Perspektifin Tarihselliği”, İslamî İAraştırmalar Dergisi 17/3 (2004), 236- 239; Mevlüt Uyanık-Zeylabidin Acımamatov, “Selefî ve Felsefî Üslup: Teori ve Pratik Uyumsuzluğu Üzerine İç Asya Merkezli Bir Okuma” (Tarihte ve Günümüzde Selefîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014), 357-407. 176 Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan (İstanbul: Bedir Yayınevi, 1992), 13 Eyüp Sabri Paşa’nın Tarih-i Vehhâbiyan isimli eserinde köyün ismi “Ayniyye” olarak geçmektedir. 177-Abdulazîz b. Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, çev. Enbiya Yıldırım, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/9 (2000), 659.(1111/1169 yılında doğduğu da rivayet edilmektedir. Ancak ilk zikredilen tarih olduğu daha doğrudur.) 178-Michael Cook, “Muhammed b. Abdülvehhâb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2005), 30/489-490; Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 13; el-Kûsî, Selefîlik, 87; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 17; Laoust, İslâmda Ayrılıkçı Görüşler, 437; el-Cüheni, Çağdaş İnançlar Düşünceler, 211; Fazlur Rahman, İslam, 276; Yörükan, “Vahhabîlik”, 55. 45 Kudâme’nin (ö.620/1223) fıkha dair eserlerini okumuş ve başta Hanbelî fıkhı olmak üzere diğer ilimleri tahsil etmeye başlamıştır. Babası onu on iki yaşında imam olarak insanların önüne geçirmiştir.179 İlim için ilk tahsilini bulûğa erdikten sonra Hicaz’a yapmıştır. Mekke’de Hac görevini yerine getirmiş ve orada bazı hocalardan ders almıştır. Ardından Medine’ye giden İbn Abdülvehhâb Hanbelî âlimi Abdullah b. İbrâhim b. Seyf en-Necdî, Muhammed Hayât es-Sindî, Muhammed b. Süleyman elKürdî, Şeyh Ali Efendi ed-Dağıstânî ve Abdüllatîf el-Afâlikî el-Ahsâî gibi âlimlerden ilim tahsil etmiştir. İbn Teymiyye’nin görüşlerini ilk defa Medine’de gözden geçirdiği rivayet edilen İbn Abdülvehhâb oradan Basra’ya yönelmiştir. Burada ki en meşhur hocası ise Muhammed el-Mecmûi olmuştur. Basra’da ki bazı âlimlerin tepkisinden dolayı orayı terk etmek durumunda kalmıştır. Basra’dan Şam’a yönelmek isteyen İbn Abdülvehhâb maddi imkânları el vermediği için bu seyahati gerçekleştirememiştir. Basra’dan ayrılıp Zubeyr’e, oradan da Ahsa’ya (İhsa) hareket etmiştir. Daha sonra Uyeyne emiriyle anlaşamayıp kadılıktan azledilerek Hureymile’ye yerleşen babasının yanına gelmiştir. Buraya yerleşen İbn Abdülvehhâb babası vefat edene kadar ilim ve tedrisatla meşgul olmuş, kendine özgü fikirlerini buradan duyurmaya başlamıştır. En meşhur eseri olan Kitâbu’t Tevhid’i burada yazdığı zikredilmektedir. İbn Abdülvehhâb bu davet ve fikirlerinden dolayı Hureymile’de etrafında taraftar toplasa da birçokta düşman kazanmıştır. Babasının ölümünden sonra fikirlerini daha aktif bir şekilde yaymaya başlayan İbn Abdülvehhâb’a Hureymile’de suikast teşebbüsünde bulunulmuş ancak başarısız olmuştur. Ardından Hureymile’de daha fazla barınamayan İbn Abdülvehhâb Uyeyne’ye tekrar dönmüştür.180 Uyeyne emiri Osman b. Muhammed b. Muammer onu korumasına alıp akrabalarından birisiyle evlendirmiştir. Emirin verdiği destekle İbn Abdülvehhâb sadece fikirlerini daha rahat yaymakla kalmayıp fikirlerinin doğrultasında gereken 179 Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 659; el-Kûsî, Selefîlik, 87; el-Cüheni, Çağdaş İnançlar Düşünceler, 211; Yörükan, “Vahhabîlik”, 55; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 17; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 52; Cook, “Muhammed b. Abdülvehhâb”, 30/491-492; Mustafa Öz, “Muhammed b. Abdülvehhâb (İlmî Şahsiyeti)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2005), 30/492-494; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 39. 180-Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 660; Yörükan, “Vahhabîlik”, 56; Cook, “Muhammed b. Abdülvehhâb”, 30/491-492; Öz, “Muhammed b. Abdülvehhâb”, 30/492-494; el-Kûsî, Selefîlik, 88-89; el-Cüheni, Çağdaş İnançlar Düşünceler, 212; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 52-53; Laoust, İslâmda Ayrılıkçı Görüşler, 437-438; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 17-18; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 39. 46 eylemleri bizzat uygulamaya başlamıştır. Uyeyne’ye bağlı olan yerlerde ki türbeleri, yüksek mezarları, kutsallık atfedilen ağaç ve mağaraları yıktırmıştır.181 Bölgede bulunan sahabe olan Zeyd b. Hattâb’ın türbesini yıkmak isteyen Abdülvehhâb ile emir Osman b. Muammer arasında geçen diyalog şu şekildedir: “Bize müsaade et Zeyd b. el-Hattâb’ın mezarı üzerindeki türbeyi yıkalım. Çünkü bu doğru yapılmış bir şey değildir. Hem Allah Teâla bu işe razı değildir. Rasulüllah’da kabirlere kubbe (türbe) yapılmasını, üzerlerinin mescid edinîlmesini yasaklamıştır. Oysa bu türbe insanları saptırmakta ve akideleri değiştirmekte, halk şirke düşmektedir. Bu yüzden yıkılması gerekir. “Emir Osman ona “yıkmaya bir mani yoktur” karşılığını verdi. İbn Abdülvehhâb “Cebîlelilerin (Cebîle kabrin yakınındaki köyün ismidir) yıktırmamak için ayaklanmalarından korkarım” deyince, Emir Osman yaklaşık 600 kişilik ordu ve İbn Abdülvehhâb ile birlikte türbeyi yıkmak için yola çıkmıştır.”182 İbn Abdülvehhâb bu süreçte irşat ve tebliğ faaliyetleri dışında çevrede ki âlimlere ve emirlere de mektuplar göndererek davasını ve kendisini tanıtmıştır. Bu sırada Ahsa ve civar beldelerin yönetimini elinde bulunduran Benû Halid’in emiri olan Süleyman b. Ureyr İbn Abdülvehhâb’ın bu durumunun kendi gücünü sarsacağını düşündüğü için emir Osman’a onu kovması ya da öldürmesi gerektiğini, öldürmediği durumda ona yapılan yardımların kesileceği şeklinde tehditkâr bir mektup yazmıştır. Emir bu durumu İbn Abdülvehhâb’a bildirip Uyeyne’den ayrılmasını isteyince İbn Abdülvehhâb: “Benim davet ettiğim şey Allah’ın dinîdir, la ilahe illallah kavlini yerleştirmektir, Muhammedun Rasulüllah şehadetini hâkim kılmaktır. Kim bu dine tutunur, ona yardım eder ve bunda sadık olursa, Allah ona yardım eder, güçlendirir ve düşmanlarının beldelerine hâkim kılar. Eğer sabreder, istikamet üzere bulunur ve bu hayrı kabul edersen, sana şimdiden müjdeler olsun ki, Allah sana yardım edecek ve bu bedeviden ve diğerlerinden seni koruyacaktır. Hem de onun hâkim olduğu beldelerin ve aşiretinin idaresini sana sunacaktır.”183 181 Abdillah b. Bâz,“Muhammed b. Abdilvehhâb”, 600; Cook, “Muhammed b. Abdülvehhâb”, 30/491- 492; el-Kûsî, Selefîlik, 89; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 18; Laoust, İslâmda Ayrılıkçı Görüşler, 438-439; el-Cüheni, Çağdaş İnançlar Düşünceler, 212; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 39. 182 Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 660. 183 Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 662. 47 dese de emir savaşmaktan ve yenilmekten korkmuş ve onun ayrılmasını istemiştir. Buradan ayrılan İbn Abdülvehhâb, Muhammed b. Suûd (ö.1179/1765) yönetiminde olan Dir‘iye’ ye gitmiştir.184 Burada daha sonra İbn Abdülvehhâb ve Muhammed b. Suûd arasında Dir‘iye antlaşması olarak anlatacağımız antlaşma gerçekleşmiştir. İbn Abdülvehhâb 92 yaşında ölünceye kadar Dir‘iye’de kalarak fikirlerini yaymıştır.185 2.2.1. Tevhid-Şirk 2.2.1.1. Tevhid Muhammed b. Abdülvehhâb görüşlerini Tevhid ilkesi üzerine inşa etmiştir. İbn Abdülvehhâb’ın yapmış olduğu seyahatlerde gördüğü bazı davranışlar ve uygulamalar onu tevhid ilkesi üzerine yoğunlaşmaya yönlendirmiştir. Onun şirk, bid‘at, dua, kabir ziyareti, şefaat gibi bütün düşünceleri tevhîd akidesinin bir tezahürü olarak karşımıza çıkmaktadır.186 Bu sebepten ötürü daha önce de bahsettiğimiz üzere kendilerini Muvahhidûn, Ehl-i Tevhid olarak isimlendirmişlerdir. Ehl-i sünnet ulemasının çoğunluğuna göre Tevhid, Allah’ın zâtı, sıfatları ve fiilleri bakımından tek olarak kabul edilmesi ve Allah’ın her konuda eşi, benzeri ve ortağının olmadığını kabul etmektir.187 İbn Abdülvehhâb’a göre tevhid; İslâm’ın bizatihi kendisidir. Cinlerin ve insanların yaratılışında ki hikmet, ibadetler, peygamberlerin gönderilişinde ki hikmetin hepsi tevhiddir. Mutlak tevhid, kemal sıfatlarıyla Allah’ın birliğini bilmek, kabul etmek ve beyan etmek, Allah’ın azamet (büyüklük) sıfatını beyan edip ona ibadet ederek Allah’ı tek kabul etmektir.188 Kur’an-ı Kerim’de ki “Ben cinleri ve insanları ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.”189, “Andolsun ki biz, “Allah’a kulluk edin ve Tâğut’tan sakının” diye (emretmeleri için) her ümmete bir peygamber 184-Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 663; Cook, “Muhammed b. Abdülvehhâb”, 30/491-492; Yörükan, “Vahhabîlik”, 56; el-Kûsî, Selefîlik, 89; el-Cüheni, Çağdaş İnançlar Düşünceler, 212; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 55; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 18; Laoust, İslâmda Ayrılıkçı Görüşler, 439; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 40. 185-Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 666; Cook, “Muhammed b. Abdülvehhâb”, 30/491-492; Yörükan, “Vahhabîlik”, 55; el-Kûsî, Selefîlik, 91; Laoust, İslâmda Ayrılıkçı Görüşler, 439; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 58. 186 Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 64; Ethem Ruhi Fığlalı, Çağımızda İtikadî İslam Mezhepleri (Ankara: Selçuk Yayınları, 1998), 100-101. 187-Fığlalı, Çağımızda İtikadî İslam Mezhepleri, 101. 188-Muhammed İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, çev. Ahmet İhsan Dündar (İstanbul: Guraba Yayınları, 2013), 29-31. 189 ez-Zâriyât 51/56. 48 gönderdik.”190, “Rabbin, sadece kendisine kulluk etmenizi, ana babanıza da iyi davranmanızı kesin bir şekilde emretti.”191, “Allah’a ibadet edin ve O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın.”192, “(O) göklerin, yerin ve ikisi arasındaki şeylerin Rabbidir. Şu halde O’na kulluk et; O’na kulluk etmek için sabırlı ve metânetli ol. O’nun bir adaşı (benzeri) olduğunu biliyor musun? (Asla benzeri yoktur).”193 ayetler de tevhidin delilleridir.194 İbn Abdülvehhâb Tevhidi; Rubûbiyet Tevhidi, Ulûhiyyet(ibadet) Tevhidi, İsim ve Sıfat Tevhidi olmak üzere üçe ayırmıştır.195 2.2.1.2.Rubûbiyet Tevhidi Allah’ın yaratıcılığında, mülkünde, kâinatı idaresinde, işleri çekip çevirmesinde teklik ve birliğinin kabul edilmesidir.196 Kişinin yaratıcılığında birliğini kabul etmesi Allah’tan başka yaratıcının olmadığını kabul etmesi demektir ki Kur’an-ı Kerim’de geçen “Bilesiniz ki, yaratmak da emretmek de O’na mahsustur.”197,“(Resûlüm!) De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulaklara ve gözlere kim mâlik (ve hâkim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor, diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? “Allah” diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?”198, “Allah’tan başka size gökten ve yerden rızık verecek bir yaratıcı var mı? O’ndan başka tanrı yoktur. Nasıl oluyor da (tevhidden küfre) çevriliyorsunuz!”199 ayetler de bunun delilidir.200Mülkünde birliğini kabul etmesi yaratılanların tek sahibinin yaratıcılarının yani Allah olduğunu kabul etmesidir. Nitekim Kur’an’da Allah “Göklerin ve yerin hükümranlığı Allah’ındır.”201,“Eğer biliyorsanız (söyleyin), her şeyin melekûtu (mülkiyeti ve yönetimi) kendisinin elinde 190 en-Nahl 16/36. 191 el-İsrâ 17/23. 192 en-Nisâ 4/36. 193 Meryem 19/65. 194-Muhammed b. Salih el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, çev. Ahmet İyibildiren (İstanbul: Guraba Yayınları,2018),1/16; İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 27; Muhammed İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, çev. Heyet (İstanbul: Nedâ Yayınları, 2019), 22. 195 el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 15; İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 33; İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 22. 196 el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 15; İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 33; İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 24. 197 el-A’râf 7/54. 198 Yûnus 10/31. 199 Fâtır 35/3. 200 el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid,16;İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 24. 201 Âl-i İmrân 3/189. 49 olan, kendisi her şeyi koruyup kollayan, fakat kendisi korunmayan (buna muhtaç olmayan) kimdir? diye sor”202 buyurarak mülkün sahibinin ve yönetiminin hepsine malik olduğunu belirtmiştir.203 İdaresinde kâinatı çekip çevirmesinde birliğini kabul etmesi demekse Allah’tan başka herhangi bir idareciyi reddetmek ve tek idarecinin Allah olduğunu kabul etmektir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de “(Resûlüm!) De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulaklara ve gözlere kim mâlik (ve hâkim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor, diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? “Allah” diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz? İşte O, sizin gerçek Rabbiniz olan Allah’tır. Artık haktan (ayrıldıktan) sonra sapıklıktan başka ne kalır? O halde nasıl (sapıklığa) döndürülüyorsunuz?”204 buyrulmakta tek idarecinin Allah olduğu açıkça belirtilmektedir ki, akılda aynı şekilde kâinatın yaratıcısının tek olduğuna delalet etmektedir.205 Muhammed b. Abdülvehhâb Rubûbiyet tevhidinî tek başına kabul etmekle kişinin imanın geçerli olmayacağını belirtir. Nitekim Hz. Peygamber’in zamanında ki Arap müşriklerde Rubûbiyet tevhidinî kabul ediyorlar, tek olan Allah’ın yaratıcı olduğuna, bütün işleri çekip çevirenin Allah olduğuna inanıyorlardı. Ancak bu durum onları Hz. Peygamber’in davet ettiği tevhid kapsamına dâhil etmiyordu. Çünkü ibadette Allah’ı bir kılmıyorlardı. Allah’tan başka varlıklara da ibadet şekilleri olan istiğase,206 tevessül, şefaat ve duada bulundukları için ibadet tevhidinî kabul etmemiş sayılmaktadırlar. Ona göre kişi ibadet tevhidinî kabul etmediği sürece Rubûbiyet tevhidini kabul etse de Müslüman değildir. İbn Abdülvehhâb, Hz. Peygamber’in müşriklerle savaşmasını da bu duruma delil olarak göstermektedir.207 2.2.1.3.Ulûhiyyet(ibadet) Tevhidi Ulûhiyyet tevhidi, sevgi, dua, recâ (ümit etmek), istiâne (yardım istemek), havf (korkmak), istiâze (sığınmak),nezr (adakta adamak), tâzim (saygı ve yüceltme), inâbe (yönelmek), ibadet ve Allah ve Resulüne itaat gibi fiiller de kulların Allah’ı 202 el-Mü’minûn 23/88. 203 el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid,16;İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 24. 204 Yûnus 10/ 31-32. 205 el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid,17;İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 24. 206 İstigase (Tevessül)bir aracı vasıtasıyla maddî veya mânevî derecesi yüksek birine yaklaşmayı arzu etmek; iyi amellerle Allah’a yaklaşmayı ummak. Detaylı bilgi için bak: Tevessül maddesi Yusuf Şevki Yavuz, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,41/6-8. 207 Muhammed b. Salih el-Useymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, (PDF: ts.), 11; İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ -İbn Teymiyye, 14/ 377-380. 50 birlemesidir. İlahlık ve ibadet edilmeye layık olanın sadece Allah olduğunu tasdik edip bütün ibadet çeşitlerini O’na yapmak ve bu konu da Allah’ı tek kabul etmektir. Kişinin Allah ile birlikte kendisine ibadet ettiği yahut Allah’a yakınlaştığı gibi yakınlaşmayı dileyeceği herhangi bir varlık edinmemesidir.208 İbn Abdülvehhâb Kur’an-ı Kerim’de geçen, “Rabbiniz şöyle buyurdu: Bana dua edin, kabul edeyim.”209, “Mescidler şüphesiz Allah’ındır. O halde, Allah ile birlikte kimseye yalvarmayın (ve kulluk etmeyin)”210, “De ki: Ey insanlar! Gerçekten ben sizin hepinize, göklerin ve yerin sahibi olan Allah’ın elçisiyim. Ondan başka tanrı yoktur, O diriltir ve öldürür. Öyle ise Allah’a ve ümmî Peygamber olan Resûlüne -ki o, Allah’a ve onun sözlerine inanır- iman edin ve O’na uyun ki doğru yolu bulasınız.”211, “Senden önce hiçbir resûl göndermedik ki ona: “Benden başka İlâh yoktur; şu halde bana kulluk edin” diye vahyetmiş olmayalım.”212, “Allah ile birlikte bir ilâh daha tanıma! Sonra kınanmış ve kendi başına terkedilmiş olarak kalırsın.”213, “Ey insanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk edinîz.”214, “Çünkü Allah, hakkın ta kendisidir; O’ndan başka taptıkları ise hiç şüphesiz bâtıldır.”215 ayetleri de bu duruma delil olarak göstermektedir.216 İbn Abdülvehhâb’a göre bu tevhidi yerine getirmeyen kişi Rubûbiyet ve isim ve sıfat tevhidinî kabul etse dahi müşrik ve kâfir olur. Hz. Peygamber’in kendileriyle savaştığı, kanlarını ve mallarını mübah kıldığı müşriklerin ihlal ettiği tevhid çeşidi Ulûhiyyet (ibadet) tevhididir. Peygamberler bu durumu düzeltmek için gönderilmiş, kitaplar yine bu durumu düzeltmek için indirilmiştir.217 Daha önce de bahsettiğimiz üzere İbn Abdülvehhâb’ın Zeyd b. el-Hattâb’ın türbesini bizatihi kendisinin yıkmasının sebebi bu tevhid anlayışına ters düşmesinden 208 Ebü’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm Harrânî İbn Teymiyye, el-İstikâme, thk. Muhammed Reşâd Sâlim (Medine: Câmiatu’l-İmâm Muhammed b Suûd, 1403), 2/31; İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 33; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 19; İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 26; el-Useymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, 5. 209 el-Mü’min 40/60. 210 el-Cin 72/18. 211 el-A’râf 7/158. 212 el-Enbiyâ 21/25. 213 el-İsrâ 17/22. 214 el-Bakara 2/21. 215 Lokmân 31/30. 216 İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 26-28; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 19-20. 217 İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 34; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 20; elUseymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, 6. 51 kaynaklanmaktadır. Tevessül, istiâze ve istiâne karşısında ki sert tavrının sebebi de ulûhiyyet tevhidine ters düşmesidir. Geçmişte ve günümüzde onun izinden gidenlerin de en çok üzerinde durdukları alan bu alandır. Vehhâbîlerin ileride anlatacağımız için detayına girmeden söylemekle yetineceğimiz Tâif, Mekke ve Medine’yi ele geçirdikleri zaman yaptıkları uygulamalar ulûhiyyet tevhidi düşüncelerinin bir tezahürü olarak karşımıza çıkmaktadır. 2.2.1.4.İsim ve Sıfat Tevhidi Allah’ın Kur’an-ı Kerim’de belirttiği ve Hz. Muhammed’in sünnetinde aktardığı ve açıkladığı azamet, cemâl ve celâline uygun sıfatlarla Allah’ı vasıflandırmak ve birlemek, hiçbir şekilde hiçbir varlığın bu vasıflarda Allah’a ortak olamayacağını kabul etmektir. Yani daha açık bir ifadeyle Allah’ı zatında ve sıfatlarında birlemek Allah’a eş, çocuk vb. isnâd ederek O’nun zatını kısımlara ayırmamak, en güzel isim ve sıfatları sadece Allah’a ait kılmaktır. Bu isim ve sıfatlar da benzerliği ve denkliği reddederek Allah’ın benzerinin olmadığını tasdik etmektir.218 İnsanlara vacip olan Allah Teâlâ’ya Kur’an ve sünnette zatını vasıflandırdığı sıfatlar ve isimlerle iman etmek ve bu konu da tahrif,219 ta’tîl,220 tekyîf,221 temsile,222 kalkışmamaktır.223 İbn Abdülvehhâb bu tevhid düşüncesini şu ayetlerle delillendirmiştir: “De ki: O, Allah birdir. Allah sameddir. O, doğurmamış ve doğmamıştır. Onun hiçbir dengi yoktur.”,224 “En güzel isimler (el-esmâü’l-hüsnâ) Allah’ındır. O halde O’na o güzel isimlerle dua edin. Onun isimleri hakkında eğri yola gidenleri bırakın. Onlar 218 Takıyyüddîn Ahmed b. Abdülhalim b. Teymiyye İbn Teymiyye, Tevhidü’l-Esmâ ve’s-Sıfat, (İsim ve Sıfat Tevhidi), çev. Heyet (İstanbul: Tevhid Yayınları, 1996), 4; İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 33; İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 37; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 21; el-Useymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, 6. 219 Tahrif: Ayet ve hadisleri lafız veya anlam olarak değiştirmek, onu zahir manasından uzaklaştırmak Bekir Topaloğlu - İlyas Çelebi, Kelâm Terimleri Sözlüğü (İstanbul: İSAM Yayınları, 2010), 300; İbn Abdülvehhâb, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 23. 220 Ta’tîl: Allah’ın isim ve sıfatların tamamını kabul etmemek veya bazılarını kabul edip bazılarını kabul etmemek Topaloğlu - Çelebi, Kelâm Terimleri Sözlüğü, 307; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 23. 221 Tekyîf: Allah’ın bir sıfatın niteliğini mutlak olarak veya bir benzerle açklamak yada Allah’ın sıfatlarının mahiyetlerinin nasıl olduğunu açıklamak Topaloğlu - Çelebi, Kelâm Terimleri Sözlüğü, 310; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 23. 222 Temsil: duyular ötesine ait bir şey hakkında duyular dâhilinde bulunan diğer bir şeye benzetme yapmak suretiyle hüküm vermek veya birşeyin her yönden diğer, ne benzediğini belirterek aynısı olduğunu kabul etmektir. Topaloğlu - Çelebi, Kelâm Terimleri Sözlüğü, 312; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 23. 223 İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 33; el-Useymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, 6; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 23; İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 37. 224 el-İhlâs 112/1-4. 52 yapmakta olduklarının cezasına çarptırılacaklardır.”,225 “…O’nun benzeri gibi hiçbir şey yoktur. O, her şeyi hakkiyle işiten, her şeyi hakkiyle görendir.”226 Kişi kendinî Allah’ın isimleri ve sıfatları hakkında “niçin” ve “nasıl” sorusunu sormaktan ve bu sıfat ve isimlerin keyfiyeti hakkında düşünmekten alıkoymalıdır. Zira bunu yapan kişi bir bid‘atçi olarak kabul edilmektedir.227 Muhammed İbn Abdülvehhâb tevhid konusuna çok büyük önem vermiş ve tevhidi Allah’ın kulları üzerinde ki hakkı, dinîn en büyük emri, tüm asılların aslı ve amellerin esası olarak özetlemiştir. Hülasa-i kelam İbn Abdülvehhâb tevhidi üç başlık altında incelemiş, bunlardan birini inkâr eden ya da bunlardan birinde yanlış yapan kişileri müşrik veya kâfir olarak vasıflandırmıştır. Esma ve sıfat tevhidi hususundaysa te’vil, temsil ve teşbih yapanları bid‘atçi olarak görmüş ve bunlarla mücadelesinden hiç vazgeçmemiştir. 2.2.2. Şirk Muhammed b. Abdülvehhâb şirki büyük şirk, küçük şirk veya gizli şirk olmak üzere iki başlık altında açıklamıştır. 2.2.2.1.Büyük Şirk Bir kimsenin Allah’a ortak/eş edinmesi ve Allah için yapılması gereken herhangi bir ibadet çeşidinî başkasına yapmaktır. Allah’a dua eder gibi başkasına dua etmesi, başkasından korkması, başkasından ümit etmesi, başkasını Allah gibi sevmesi veya ibadetin herhangi bir şeklini başkasına yöneltmesi, Allah’tan başkası adına adakta bulunması ve kurban kesmesi, ölülerden veya salihlerden yardım istemek, Allah’tan başkasına tevekkülde bulunmak gibi durumlar büyük şirkin örneklerindendir. Böyle bir şirk sahibi kimse dinden çıkar ve o hal üzere ölürse ebedi cehennemliktir.228 İbn Abdülvehhâb yukarıda belirttiği durumlara Kur’an-ı Kerim’den deliller getirmiştir.229 225 el-A’râf 7/180. 226 eş-Şûrâ 42/11. 227 el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 26. 228-Ebü’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî İbn Teymiyye, el-Cevâbu’s-Sahîh limen Bedele Dîne’l-Mesîh - İbn Teymiyye, thk. Alî b. Hasen vd. (Suudi Arabistan: Dâru’l-Âsıme, 1419/1999), 1/91-97; İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 51; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 139; İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 46; Muhammed İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, çev. Çetin Ahmet, 1422, 18; Muhammed b. Salih elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, çev. Mehmed Ün (İstanbul: Guraba Yayınları, ts.), 22. 229 el-Bakara 2/165-167; el-Hac 22/11-13; el-Mâide 5/172; el-Mü’min 40/60; en-Nahl 16/116; en-Nisâ 4/48; el-Ankebût29/65-66; et-Tevbe 9/31;er-Ra’d 13/14 53 2.2.2.2.Küçük Şirk Küçük şirk bir diğer adıyla gizli şirk, ibadet edilecek makamda olmayan yaratılmışlar konusunda aşırı gitmek, Allah’tan başkası adına yemin etmek, ibadetlerinde riya(gösteriş) yapmak gibi durumlar bu şirk türündendir. Kişi tevbe ederek bu şirkten kurtulabilir. Bu tür şirk kişiyi dinden çıkarmamakla beraber bu hal üzere ölürse durumu Allah’a kalmıştır. Allah dilerse affeder dilerse cezalandırır.230 2.2.3. Dua “Mescidler şüphesiz Allah’ındır. O halde, Allah ile birlikte kimseye yalvarmayın (ve kulluk etmeyin),”231 “Gemiye bindikleri zaman, dinî yalnız O’na has kılarak (ihlâsla) Allah’a yalvarırlar. Fakat onları sâlimen karaya çıkarınca, bir bakarsın ki, (Allah’a) ortak koşmaktadırlar.”,232 “El açıp yalvarmaya lâyık olan ancak O’dur. O’nun dışında el açıp dua ettikleri onların isteklerini hiçbir şeyle karşılamazlar.”233 İbn Abdülvehhâb’a göre dua da ibadetler nev’indendir ve ibadet sadece Allah’a yapılır. Bu sebeple bir kimse Allah’tan başkasına (ölmüş ya da hayatta olan biri olsun fark etmez) dua eder veya duasının bir kısmını ona ayırırsa müşrik ve kâfir olur.234 2.2.4. Korku “Şu halde, eğer iman etmiş kimseler iseniz onlardan korkmayın, benden korkun.”235 Allah kullarından yalnızca kendisinden korkmasını istemiştir. Bir kimsenin herhangi bir kimseden korkup, bu duyduğu korku ile o korktuğu kimseye ibadet etmesi veya bir yatırdan yahut kendisinden uzak ve kendisine etkisi olmayan bir veliden korkması bu türdendir ve bu durumlar kişiyi şirke sürükler.236 230 İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 52; İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 48; elUseymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, 60; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 134-135. 231 el-Cin 72/18. 232 el-Ankebût 29/65. 233 er-Ra’d 13/14. 234 Ebü’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm Harrânî İbn Teymiyye, el-Fetâva’l-Kubrâ li’bni Teymiyye-İbn Teymiyye (b.y.: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1408/1987), 2/421- 423; İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 40; İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 1/312; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 18-19; el-Useymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, 12. 235 Âl-i İmrân 3/175. 236 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ- İbn Teymiyye, 11/663;İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 19; elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 30. 54 2.2.5. Recâ (Ümit etmek) “De ki: Ben, yalnızca sizin gibi bir beşerim. (Şu var ki) bana, İlâh’ınızın, sadece bir İlâh olduğu vahyolunuyor. Artık her kim Rabbine kavuşmayı umuyorsa, iyi iş yapsın ve Rabbine ibadette hiçbir şeyi ortak koşmasın.”237 Recâ(ümit etmek) yalnızca Allah’a karşı duyulur. Allah’tan başkasına karşı yapılan recâ kişiyi şirke sürükler.238 2.2.6. Tevekkül “Eğer müminler iseniz ancak Allah’a güvenin.”,239 “Kim Allah’a güvenirse O, ona yeter…”240Allah’tan başkasına tevekkül edilmez. Allah’tan başkasına bu kimse hayatta olan bir veli veya ölmüş bir peygamber olsun fark etmemekte kişiyi şirke sürüklemektedir.241 2.2.7. Rağbet (Sevap Umarak Yönelme), Rahbet (Azabından Korkmak), Huşu (İtaat Ederek Korkmak) “…Onlar (bütün bu peygamberler), hayır işlerinde koşuşurlar, umarak ve korkarak bize yalvarırlardı.”242, “Sakın onlardan korkmayın! Yalnız benden korkun.”243 İbn Abdülvehhâb’a göre Allah’tan başkasından korkmakta şirk kabilindendir.244 2.2.8. İnâbe (Yönelmek) “Size azap gelip çatmadan önce Rabbinize dönün, O’na teslim olun, sonra size yardım edilmez.”245 İnâbe, Allah’a yönelmek, şer‘î hükümlerinde Allah’a teslim olmak demektir. Allah’tan başkasına teslim olan veya yönelen kimse şirke düşmektedir.246 237 el-Kehf 18/110. 238 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ- İbn Teymiyye, 1/94; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 20; elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 30. 239 el-Mâide 5/23. 240 et-Talâk 65/3. 241 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 11/664; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 20; elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 31. 242 el-Enbiyâ 21/90. 243 el-Bakara 2/150. 244 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 11/669; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 21; elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 31-32. 245 ez-Zümer 39/54. 246 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 11/669; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 21; elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 32. 55 2.2.9. İstiâne (Yardım İstemek) “(Rabbimiz!) Ancak sana kulluk ederiz ve yalnız senden medet umarız.”247 Allah’tan başkasından bir yardım istemek kişiyi dinden çıkarır ve şirke sürükler. İstiâne ayette de geçtiği üzere yalnızca Allah’a hastır.248 2.2.10. İstiâze (Sığınmak) “…insanların Rabbine, insanların Melikine (mutlak sahip ve hâkimine) insanların İlâhına sığınırım!”249, “Sabahın Rabbine sığınırım!”250 İstiâze yalnızca Allah’a mahsustur. Allah dışında herhangi bir varlıkla ölülerle ya da sığınma talebini karşılama gücüne sahip ancak hazır olmayan canlılar ile yapılan istiâze şirk kabilindendir.251 2.2.11. İstiğase (İmdat Dilemek) “Hatırlayın ki, siz Rabbinizden yardım istiyordunuz. O da, ben peş peşe gelen bin melek ile size yardım edeceğim, diyerek duanızı kabul buyurdu.”252 Ölülerden ya da hazır olmayıp buna güç yetirebilen canlı kimselerden imdat istemek şirktir. Çünkü İstiğase yalnızca Allah’a hastır.253 2.2.12. Kurban “De ki: Şüphesiz benim namazım, kurbanım, hayatım ve ölümüm hepsi âlemlerin Rabbi Allah içindir. O’nun ortağı yoktur. Bana sadece bu emrolundu ve ben müslümanların ilkiyim.”254 Allah’tan başkası adına kesim yapılması, adına kesim yapılanın ta’zim edilmesi, Allah’tan başkasına yakınlaşmak maksadı kurban kesilmesi kişiyi İslâm’dan çıkarır ve bu tür uygulamalar şirktir.255 247 el-Fâtiha 1/5. 248 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 1/88-89;İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 21; elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 33. 249 en-Nâs 114/1-3. 250 el-Felak 113/1. 251 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 1/366; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 22; elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 34. 252 el-Enfâl 8/9. 253 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 1/330, 11/664;İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 22; el-Useymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 35. 254 el-En’âm 6/162-163. 255 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 17/484-485;İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 23; el-Useymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 35. 56 2.2.13. Adak “O kullar, şiddeti her yere yayılmış olan bir günden korkarak verdikleri sözü yerine getirirler.”256 Ayette geçen sözden maksat adaktır. Adakta ibadet nev’indendir, deliliyse bu ayettir. Bu sebeple Allah’tan başkasına adanan her türlü adak kişiyi dinden çıkarır ve şirke sürükler.257 2.2.14. Bid‘at Arapçada “icat etmek, örneği olmaksızın yapıp ortaya koymak, inşa etmek” anlamında kullanılan bid‘at, “daha önce benzeri bulunmayıp sonradan ortaya çıkan (muhdes) şey” manasına gelmektedir.258 Terim anlamıysa “Hz.Peygamber’in vefatından sonra ortaya çıkan, din ile alakalı olan her türlü ilave ve eksiltme özelliği taşıyan, Kur’an ve sünnette hükmü olmayan, herhangi bir dinî delile dayanmayan, sahâbelerin ve tâbiînin görüşlerine aykırı olan her türlü fikir, anlayış ve davranıştır.”259 Bid‘at dar ve geniş kapsamlı olmak üzere iki şekilde tarif edilmiştir. Dar kapsamlı bid‘at, Peygamber’den sonra ortaya çıkan ve dinle ilgili olup ilâve veya eksiltme özelliği taşıyan her şey olarak ifade edilmiştir. Bu düşünceyi kabul edenlere göre din ile ilgisi bulunmayan ve dinî mahiyeti olmayan şeyler bid‘at sınıfında dâhil edilmemektedir. Bu doğrultuda bakıldığı zaman örf ve adet türünden olan davranışlar bid‘at kavramına dâhil edilmemiştir. Bid‘atın geniş kapsamlı kabul edenlerin tarifi ise Peygamber’in vefatından sonra ortaya çıkan her şeydir. Bu tarife göre dinî doğrultuda ki amel ve davranışlar dışında günlük hayatla alakalı olarak sonradan ortaya çıkan adet, örf, uygulamalar ve fikirler de bid‘atın kapsamı dâhilindedir. Malik b. Enes, Tartûşî (ö. 520/1126 ), Şâtıbî (ö. 790/1388), İbn Teymiyye ve İbn Receb (ö.795/1393) bu anlamı benimsemişlerdir.260 İbn Abdülvehhâb bid‘atların iyice yaygınlaştığı iddia edilen bir dönemde ortaya çıkmıştır. Suûd ailesini de arkasına alan İbn Abdülvehhâb bid‘atlarla mücadelesini teoriden pratiğe dönüştürmüştür. 256 el-İnsân 76/7. 257 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 17/484-485; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 23; el-Useymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 36. 258 İbn Manzûr, Lisân’l-Arab, “bd’a”, 8/6; Mustafa vd. , El-Mu‘Cemü’l-Vasît, ts. , “bd’a”, 64; Rahmi Yaran, “Bid‘at”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 6/129- 131. 259 Mehmet Zeki Pakalın, Bid‘at (İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1993), “Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü” 1/231; Yaran, “Bid‘at” 6/129-131. 260 Yaran, “Bid‘at”, 6/129-131. 57 İbn Abdülvehhâb bid‘at konusundaki görüşlerini İbn Teymiyye’den almakla beraber bu konuda ondan daha katı davranmış sergilemiş ve daha aşırı gitmiştir. İbn Abdülvehhâb, “bid‘atı hasen” diye bir ayrımı kabul etmez. Buna delil olarak da Hz. Peygamber’in “Her bid‘at dalalettir. Her dalalet ateştedir”261 hadisini aktararak, onun burada herhangi bir bid‘atı istisna tutmadığını belirtir.262 İbn Abdülvehhâb’ın mücadele ettiği bid‘atlar sonradan ortaya çıkan dinî dayanağı olmayan türbeler ve mezarlarla, ibadet yerleriyle, tasavvuf ve tarikatlardaki aşırı uygulamalarla alakalıdır. İbn Abdülvehhâb ve onun izinden gidenlere göre farz namazların ferdi olarak eda etmek bid‘attır, dolayısıyla cemaatle namaz şarttır. Bu uygulama günümüz de her ne kadar bizatihi uygulanmasa da Vehhâbîliğin kurulduğu ilk dönemlerde, namaza bir vakit dahi olsa gelmeyene ilk seferinde imam tarafından nasihat edilir. İkinci seferinde bulunduğu mıntıkanın hâkimi tarafından uyarı yapılır. Üçüncü defasında yine kişi yine gelmezse meşru bir mazeret belirtirse kurtulur. İmam her namazdan sonra camiye gelmesi gerekenlerin yazılı olduğu bir listeden isimlerini okuyarak yoklama alır ve namazdan çıktıktan sonra ilk işi camiye gelmeyen kişi veya kişileri bulmak ve bu kişilerin neden gelmediğini öğrenmektir.263 Camilerin süslenmesi, kubbe ve minare yapılması bid‘at olarak kabul etmekte ve camilerin sade olması gerektiğini savunmaktadırlar.264 Muhammed b. Abdülvehhâb ve taraftarlarının belki de üzerinde en çok durduğu konu türbeler, kabristanlar ve buralar ziyaret edilirken yapılan aşırı ve yanlış uygulamalardır. Daha önce de bahsettiğimiz üzere onun, Zeyd b. Hattâb’ın türbesini yıktırması ve daha sonrasında onun takipçileri tarafından ele geçirdikleri her beldede türbeleri yıkmaları 265 sebebiyle muhalifleri tarafından “Mâbed Yıkıcılar” olarak da adlandırılmışlardır.266 İbn Abdülvehhâb türbe yapılmasının ve burada yapılan aşırı uygulamaları câiz görmemiş ve kabir ziyareti maksadıyla Hz. Peygamber’in kabri dahi olsa yola çıkmayı yasaklamıştır. “Şu üç mescitten başkası için yolculuğa 261 Müslim,“Cum’a”, 43. 262 Türkel, Vehhabilik ve Arka PIanı (Başlangıçtan II. Suûd Devleti’ne Kadar), 54. 263 M. Muhammed Futeyyih el-Medenî, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik (İstanbul: Bâb-ı Âlî - Hüsn-i Tabîat Matbaası, 1343), 40; Yörükan, “Vahhabîlik”, 60; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 83-84; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 44. 264 İbn Abdülvehhâb, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 454-455; el-Kûsî, Selefîlik, 415; Salih b. Fevzan el-Fevzan, “Bid’atın Tanımı Hükümleri ve Çeşitleri”, (PDF:2009), 43. 265 Vehhâbilerin ele geçirdikleri beldelerde türbeler ve mezarlara yaptıkları uygulamalar için bk. Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 28-33,41-59; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 43; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 80; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 110-116. 266 Ebu Zehra, İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi, 222. 58 çıkılmaz: Mescid-i Haram, benim şu mescidim ve Mescid-i Aksa.”267, Allah Yahudilere ve Hıristiyanlara lanet etsin. Peygamberlerinin kabirlerini mescide çevirdiler.”268, “Sizden öncekiler peygamberlerinin kabirlerini mescid edinîrlerdi. Dikkat edin. Kabirleri mescid edinmeyin. Bunu size yasaklıyorum.”269 hadislerini ise delil olarak kullanmıştır. Muhammed b. Abdülvehhâb Türbe veya mescidin sadece kabrin üzerine inşa edilmesi değil, kabrin yanına da inşa edilse o kabrin üzerine inşa edilmişten farksız olacağını belirtmiştir. Mescid inşa edilmese dahi kabrin yanında eda edilen namazı da aynı sınıfta değerlendirmiştir. Peygamber daha kendi kabri dahi ortada yokken böyle bir şey yapmayı yasaklamıştır.270 İbn Abdülvehhâb ve takipçileri “Evlerinizi kabirler haline getirmeyin. Kabrimi bayram yeri haline çevirmeyiniz. Bana salâtü selâm getiriniz. Zira nerede olursanız olun sizin salâtü selâmınız bana ulaşır.”271 hadisinden yola çıkarak bir ecir, sevap umarak Peygamber’in kabri dahi olsa kabir ziyareti için yola çıkmanın yasak olduğunu şiddetle savunmuşlardır.272 Puta tapma mantığı kabir ziyaretlerinden dolayı ortaya çıkmıştır. Hıristiyan ve Yahudiler böyle yaptıkları için sapkın duruma düşmüşlerdir. Bu türden uygulamaların her türlüsü şirke götüreceğinden dolayı bid‘attır.273 Kabirlerin boyunu yükseltmek, üzerine herhangi bir yapı inşa etmek, ışıklandırmak, kireçle sıvamak, yazı yazmak, kandiller koymak, kabre kireç taşı, pişirilmiş tuğla veya taşlar ilave etmek ve orada Kur’an okumak sonradan ortaya çıkmış işlerdir yasaktır 274 ve bid‘attır. Kişinin kabrin yanında sadece dua etmesinde sakınca yoktur. Dua ise ibadet türünden olduğu için kabre dönük edilmemelidir. Kabirde dua edecek kimse kıbleye dönerek yapmalıdır. Kabirlere el sürmek, onları öpmek de bid‘at kabilindendir.275 Muhammed b. Abdülvehhâb’ın bid‘at olarak nitelediği tevhid ilkesine aykırı olduğunu düşündüğü için şiddetle karşısında durduğu tasavvuf ve tarikatlar alanında yapılan bazı yanlış uygulamalardır. Hatta İbn Abdülvehhâb’a göre tarikat insanların 267 Müslim, “Hac”,511. 268 Buhârî, “Salât”54; Müslim, “Mesacid”, 21. 269 Müslim, “Mesacid”, 23. 270 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 17/461-464; İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 128; İbn Abdülvehhâb, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 1/468-482. 271 Süleymân b. el-Eşas es-Sicistânî Ebû Dâvûd, Sünenü Ebî Dâvûd (Delhi: el-Matbaatu’l-Ensâriyye, 1323), “Menâsik” (97). 272 el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 1/483-484. 273 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 27/120-122; İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 133-134. 274 Hadis metinleri için bk. Müslim, “Mesâcid”, (16,17). 275 Türkel, Vehhabilik ve Arka PIanı (Başlangıçtan II. Suûd Devleti’ne Kadar), 57. 59 sapmalarına sebep olan bir bid‘attır. İnsanların bir şeyhe bağlanmadan doğruya, hakikate ulaşamayacağı iddiası küfürdür. Tevhid-şirk konusunda işlediğimiz üzere tasavvuf ve tarikatlarda yaygın olan Allah’tan başkasından yardım istemek veya ondan başkasına dua etmek, Peygamber, melek, veli gibi başka bir varlığa dua eden, Allah dışında kimsenin gücünün yetmeyeceği bir konu da Allah dışında birisine istiğasede bulunmak gibi uygulamalar kişiyi küfre ve şirke sürükleyen bir bid‘attır.276 İbn Abdülvehhâb bu görüşleri çerçevesinde insanları uyarmış hatta yeri geldiğinde güç kullanmaktan çekinmemiştir. Bu görüşler Vehhâbîliğin tevhid-şirk görüşlerinden sonra en önemli temel yapı taşlarından bir tanesidir. Bu minvalde Vehhâbîlerin bid‘at çatısı altında neler yaptığını daha detaylı şekilde inceleyeceğimiz için bu başlık altında bu görüşleri ve uygulamaları zikretmekle yetineceğiz. 2.2.15. Şefaat ve Tevessül İbn Abdülvehhâb’ın şefaat konusunda ki görüşleri de İbn Teymiyye ile paralellik göstermektedir.277 Bu bağlamda şefaat Allah’ın izniyle söz ve amel bakımından, Allah’ın razı olduğu tevhid ehli için geçerlidir. İbn Abdülvehhâb’a göre şefaat Allah Teâlâ’ya aittir. İbn Abdülvehhâb şefaati iki esas üzerinde temellendirmiştir. Bunlardan ilki şefaat edecek olan kişi için Allah’ın izninin olması, ikincisiyse hem şefaat edecek olandan hemde kendisine şefaat edilecek kişiden Allah’ın razı olmasıdır.278Allah bu hususta tevhid ehline lütuf ve ihsanıyla muamelede bulunmakta ve şefaat için izin verdiği kullarının duaları vasıtasıyla şefaat olunacak kullarına mağfirette bulunmaktadır.279 Kur’an-ı Kerim’de geçen; “Rablerinin huzurunda toplanacaklarından korkanları onunla (Kur’an ile) uyar. Onlar için Rablerinden başka ne bir dost, ne de bir aracı vardır; belki sakınırlar.”280 “De ki: Bütün şefaat Allah’ındır.”281,“İzni olmadan O’nun katında kim şefaat edebilir?”282,“Göklerde nice melek var ki onların şefaatleri, dilediği ve hoşnut olduğu kimse için Allah’ın izin vermesi dışında, bir işe yaramaz.”283,“Allah’ın huzurunda, kendisinin izin verdiği 276 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 1/330, 11/664;İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 98; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 1/328. 277 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ -İbn Teymiyye, 1/116-120. 278 İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid,114;el-Useymin,“Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’şŞubuhât Şerhi”, 37. 279 İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 113. 280 el-En’âm 6/51. 281 ez-Zümer 39/44. 282 el-Bakara 2/255. 283 en-Necm 53/26. 60 kimselerden başkasının şefaati fayda vermez.” 284,“Allah rızasına ulaşmış olanlardan başkasına şefaat etmezler.”285 ayetleri ise bu hususa delil göstermektedir. Muhammed b. Abdülvehhâb ve takipçileri şefaati kabul etmekle beraber Allah’ın izni olmadan şefaatin gerçekleşmesinin mümkün olmadığını savunmaktadır. Hz. Peygamber’e şefaat verilmiş, ben de ondan istiyorum diyen birisi şirke düşmüş olur ve ona şu şekilde cevap verilmesi gerekir: “Allah şefaati Hz. Peygamber’e vermiş, bununla birlikte sana böyle bir istekte bulunmayı yasaklamıştır. Nitekim şefaat Hz. Peygamber’den başkasına da verilmiştir. Meleklerin, evliyanın, küçük yaşta ölen çocukların şefaat edecekleri sahih rivayetlerde geçmektedir. Eğer kişi: Allah onlara şefaati vermiştir, ben de onlardan istiyorum derse Allah’ın kitabında sözünü ettiği salihlere ibadete dönmüş olmaktadır.”286 Tam bu noktada mevzu şefaat konusundan uzaklaşarak tevessül konusuna dâhil olmaktadır. Tevessül, bir Müslümanın işlediği sâlih amelleri, Hz. Peygamber’i yahut velîleri vesile yaparak Allah’a yakın olmaya çalışması anlamında kullanılmaktadır. İstiâne, istigase ve istimdâd kelimeleride aynı anlamda kullanılmaktadır.287 İbn Abdülvehhâb tevessülü topyekûn reddetmemiş câiz olan ve olmayan şeklinde detaylandırmıştır. Câiz olmayanlar peygamberin, velinin ve ya inandığı salih bir zatın kabrine gelip, sadece Allah’ın gücünün yeteceği bir şeyi onlardan istemesi, kabrin yanında namaz kılması, kandil yakması, üzerine yapı yani türbe tarzı yapılar inşa etmesi, kabrin yanında namaz kılması vb. şeylerdir ki tevessülün bu türü şirktir. Kabirde yatan ölülere yalvarıp onlara tevessülde bulunmak onlardan dünyevi ve uhrevi ihtiyaçlarının karşılanmasını istemek gibi tevessül türüyse kişiyi büyük şirke sürükler.288 En salih insanın bile Allah’tan başkasına-Allah’ı rızasını kazanmak içinyalvarması o salih zatı zalim biri haline dönüştürür.289 Câiz olan kısım ise, peygamber, veli veya salih bir şeyhten kendisi için dua talep etmesidir. Nitekim sahabeler Hz.Peygamber hayatta iken O’ndan kendileri için dua etmesini istiyorlardı. Ancak bu tür bir tevessül Hz. Peygamber vefat ettikten sonra hiç olmamış, sahabeler O’nun kabrinin yanında ondan bir şey istememişlerdir. Kaldı ki selef Hz. 284 Sebe’ 34/23. 285 el-Enbiyâ 21/28. 286 el-Useymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, 37. 287 Yavuz, “Tevessül”, 41/6-8. 288 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ-İbn Teymiyye, 27/76-77; İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 98,134; el-Useymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, 52. 289 İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 96; İbn Abdülvehhâb, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 1/329. 61 Peygamber’in kabrinin yanında bile Allah’a dua etmeyi doğru bulmamış karşı çıkmıştır.290 Vehhâbîlerin tarikatlar ve tasavvuf hakkında ki bu sert görüşlerinin temelinde İbn Abdülvehhâb’ın tevessül hususunda ki düşünceleri yer almaktadır. Onların düşünce yapısına göre tasavvuf ve tarikat insanı şirke götüren bid‘attan başka bir şey değildir. Tarikat ehlinin, şeyhin müridi sapıklıktan ve hatadan koruduğu, insanın yükselmesinin ve nefsin temizlenmesinin tarikatla mümkün olduğu, ashabın Hz. Peygamber’e biat ettiği gibi, mutlaka bir mürşide bir şeyhe bağlanmanın zorunlu olduğu, tarikat şeyhlerinin mezarlarında yaşadıkları ve tasarruf sahibi oldukları ve böylece dünyayı yönettikleri, onlara tevessül etme şartı, rabıta gibi iddialar dayanaksız, küfre ve şirke sürükleyen iddialardır.291 Muhammed b. Abdülvehhâb’ın Şefaat ve tevessül hakkında ki düşüncelerini özetleyecek olursak şefaat, Allah’ın rızasına ulaşmış kimselere, yalnızca Allah’ın izin verdiği kimseler aracılığıyla meydana gelebilir. Bunun dışında Allah’ın izni olmadan herhangi bir kimsenin peygamber dahi olsa şefaat etme yetkisinin olmadığı gibi Allah’ın rızasına ulaşmayan kimseye de şefaat edilememektedir. Tevessül ise sadece hayatta olan kimseler için mümkün ve câiz dir. Bunun dışında az önce yukarıda zikrettiğimiz kabirler ve ölüler hususunda aşırıya gidilerek yapılan tevessül câiz olmadığı gibi kişiyi şirke götürür. 2.2.16. Emr-i bi’l-Mar‘ûf ve Nehy-i ani’l-Münker “İyiliği emretmek kötülüğü yasaklamak” anlamında kullanılan “emr-i bi’l-mar‘ûf ve nehy-i ani’l-münker” tüm İslâm âleminin kabul ettiği İslâm’ın en önemli ilkelerinden birisidir. Muhammed b. Abdülvehhâb ve takipçilerinin pratiklerini oluşturan en büyük düsturdur. Ona göre emr-i bi’l-mar‘ûf ve nehy-i ani’l-münker farzdır.292 Kur’an’da geçen “Sizden, hayra çağıran, iyiliği emredip kötülüğü meneden bir topluluk bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir”293, “Siz, insanların iyiliği için ortaya çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; iyiliği emreder, kötülükten meneder ve 290 el-Useymin, “Şüpheleri Yok Eden Tevhid Gerçeği: Keşfu’ş-Şubuhât Şerhi”, 52. 291 Esther Peskes, “18. Asırda Tasavvuf ve Vehhâbilik”, çev. Mehmet Çelenk, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/2 (2003), 428. 292 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ -İbn Teymiyye, 15/165; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 36; el-Useymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 74; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 23; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 87. 293 Âl-i İmrân 3/104. 62 Allah’a inanırsınız.”294 “Mümin erkeklerle mümin kadınlar da birbirlerinin velileridir. Onlar iyiliği emreder, kötülükten alıkoyarlar”295 ayetleri de bunun delilidir. Ona göre ayetlerle farz kılınan emredilmesi gereken en önemli ve büyük iyilik tevhiddir. Bu sebeple her Müslüman tevhidi emretmeli, tevhide zarar verecek her şeyden de kaçınmalıdır. Kaçınılması gereken kötülük ise tevhid ilkesinin zıddı olan şirktir.296 İnsanlar iyiliğe davet edilirken de şu hususlara dikkat edilmelidir; davetçi daveti tedricen yapmalı, davet ihlas üzere olmalı, davete İslâm’ın en önemli konularını anlatarak başlamalıdır. Davetçi basiretli olmalı yani karşısındakinin durumunu iyi tespit etmeli, iyilik ve kötülük hakkında iyi bir bilgiye sahip olmalı, emr-i bi’l-mar‘ûf ve nehy-i ani’l-münker yaparken başına gelebilecek sıkıntılara katlanabilmeli ve mazlumun bedduasından sakınmalıdır.297 Abdülazîz b. Bâz’ın ifadesiyle “İbn Abdülvehhâb’ın davetinin özü emr-i bi’l-mar‘ûf ve nehy-i ani’l-münkerdir.”298O, bu ilkeyi en çok bid‘atlarla mücadele alanında kullanmıştır. Ve bu ilkenin pratikte gereği olan cihada başvurmaktan çekinmemiştir. Onun izinden gidenler de bu ilkeyi kendilerine rehber edinmişler ve bu hususta çok net ve sert tavırlar ortaya koymuşlardır. Vehhâbîliğin yayılma aşamasında ele geçirdikleri beldelerde yaptıkları icraatlar bu durumun örneklerindendir. 2.3. Vehhâbîlik Hareketinin Mezhepleşme Süreci 2.3.1. Dir‘iye İttifakı ve Birinci Suûd Devleti Uyeyne’den ayrılan İbn Abdülvehhâb Dir‘iye’ye gelmiş ve Suûd ailesinin koruması altına girmiştir. İbn Abdülvehhâb’ın burayı seçmesinin sebebi muhtemelen kendisinin Uyeyne’den çıkarılmasını isteyen Benî Halid ile Suûd aileleri arasında ki ihtilaf olmuştur. Kaynaklarda yer alan bilgilere göre Muhammed b. Suveylim’in evinde kalan İbn Abdülvehhâb’ın haberini Muhammed b. Suûd’a hanımı ulaştırmış ve İbn Abdülvehhâb ile görüşmesi için hanımı ikna etmiştir.299Şayet bu bilgi dikkate alınırsa Vehhâbîliğin siyasî bir hareket kazanmasının ve yayılmasının arka planında bir kadının büyük bir rol aldığını söylemek yanlış olmayacaktır. Bunun üzerine İbn 294 Âl-i İmrân 3/110. 295 et-Tevbe 9/71. 296 İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 292; İbn Abdülvehhâb, Dinde Üç Esas, 36; elUseymin, Üç Esas Allah, Din, Peygamber, 74. 297 İbn Abdülvehhâb, Kitâbu’t Tevhid, 55-57; el-Useymin, el-Kavlu’l Müfid ala Kitabu’t Tevhid, 147- 151. 298 Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 668. 299 Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 663. 63 Abdülvehhâb ile Muhammed b. Suûd görüşmüş ve ittifak için ona; “Yardım etmeleri halinde başarılı olduğu zaman İbn Abdülvehhâb’ın kendilerini terk etmemesi ve hasat zamanı kendisine bağlı olan kabilelerden alacağı haracın toplanmasına karışmaması şartlarını sunmuş” ve İbn Abdülvehhâb: “Sizinle sadece bu hususta bey‘atlaşmıyorum. Sizinle kana karşı kan alınması, yıkmaya karşı yıkım yapılması ve bölgenizden katiyyen ayrılmayacağım hususunda bey‘atlaşıyorum.” şeklinde cevap vermiştir. Böylelikle İbn Abdülvehhâb’ın hareketi yani ileride Vehhâbîlik olarak isimlendirilecek olan hareket siyasî bir boyut kazanmış ve Muhammed b. Suûd’un vermiş olduğu destekle bölgede yayılması hız kazanmış ve Dir‘iye Antlaşması (1744) olarak tarih sayfalarında ki yerini almıştır. Aynı zamanda da I. Suûd Devleti olarak isimlendirilen Suûd devletinin kuruluş aşaması da böylelikle başlamıştır. Yapılan ittifak neticesinde dinî işlerin sorumluluğunu İbn Abdülvehhâb almış, siyasî ve idari işlerin sorumluluğunu ise Emir Suûd almıştır.300 Bu süreçten sonra İbn Abdülvehhâb şirk ve bid‘at içerisinde olduğunu düşündüğü Dir‘iye halkını bu durumdan kurtarıp tevhide davet için vaazlar ve dersler vermeye başlamıştır. Onun namı yayıldıkça az bir nüfusa sahip olan Dir‘iye kalabalıklaşmaya başlamış ve İbn Abdülvehhâb Emir Suûd’dan bir mescid inşa etmesini istemiş bunun sonucunda Dir‘iye Mescidi inşa edilmiştir. Artık mescidde fıkıh ve akaid gibi dersler okutmya başlamış ve derslere kadın ve çocukların katılmasını da istemiştir. Halkın beş vakit namaz için camiye gelmesi konusuna büyük önem vermiştir. İbn Abdülvehhâb Dir‘iye’ye yerleştikten sonra hem oranın halkından hem de sonradan oraya gelenlerden olmak üzere kısa sürede kendisine taraftar toplamayı başarmıştır.301 Kısa sürede toplanan bu taraftarlar ve Emir Suûd’un da destekleriyle bundan sonra cihatlar başlamış ve İbn Abdülvehhâb’ın görüşleri başta Necid olmak üzere Hicaz bölgesine yayılmıştır. 2.3.2. Riyad ve Ahsâ’nın Kontrolü Bu minvalde yapılan ilk teşebbüs Dir‘iye’ye yakın bir kasaba olan günümüzde ise Suûdi Arabistan devletinin başkenti olan Riyad’dır. Riyad Emir’i İbn Devvas’ta İbn Abdülvehhâb’ın davetini alanlardan olmasına rağmen daveti kabul etmeyip onlara muhalif olanlar arasında yer almaktadır. Riyad 1746-1773 yılları arasında otuz beş 300 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 23-24; Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 663. 301 Türkel, Vehhabilik ve Arka PIanı (Başlangıçtan II. Suûd Devleti’ne Kadar), 120. 64 defa karşı karşıya geldikleri mücadelenin sonunda tam manasıyla Suûd kontrolüne geçmiştir. İbn Suûd iki oğlu Faysal ve Suûd’u bu mücadeleler esnasında kaybetmiştir.302 Riyad’ın kontrol altına alınması Necid’in Suûd çatısı altında birleşmesine giden fetihler zincirinde büyük rol oynamıştır. Bölgenin güçlü liderlerinden biri olan İbn Devvas’ın başarısız olması bölge halkının direnmesini zorlaştırmıştır. Bu süreçte diğer bölgelere küçük kabilelere de yayılmalar devam etmiştir. Muhammed b. Suûd’un ölüm tarihi olan 1765’e kadar takriben bütün Necid Vehhâbîlik pratikleri ve Suûd denetimi altına girmiştir. İbn Abdülvehhâb’ın Suûdiler ile olan antlaşması Muhammed b. Suûd’un yerine geçen oğlu aynı zamanda da İbn Abdülvehhâb’ın damadı olan Abdülazîz b. Muhammed b. Suûd (ö. 1218/1803) döneminde de devam etmiştir. Bazı rivayetlere göre Muhammed b. Suûd Osmanlı Devleti’nden çekindiği için civarda ki büyük şehirlere saldırılar düzenlememiş hatta ölmeden kısa bir süre önce oğulları Abdülazîz ve Abdullah’a Osmanlı Devleti ile iyi geçinmelerini devletin dikkatini çekecek davranışlardan kaçınmalarını söylemiştir.303 Muhammed b. Suûd’un yerine geçen Abdülazîz b. Muhammed b. Suûd babasından daha cüretkâr ve Vehhâbî fikriyatına daha fanatik şekilde bağlıdır. Ayrıca Emir Abdülazîz’in cihat olarak nitelendirdikleri savaşlardan elde ettikleri ganimetlerin beşte birini kendisine alarak geri kalanını askerler arasında dağıtması onun daha çok taraftar toplamasına vesile olmuştur. Abdülazîz emir olduktan sonra yönünü kuzeye, Ahsâ’ya304 doğru çevirmiştir. 1792 yılından itibaren 1795 yılına kadar süren akınlar neticesinde Ahsâ’da onların kontrolüne geçmiştir. Emir Abdülazîz’in Ahsâ’ya akınlar düzenlemesinin ardında kuvvetle muhtemel Ahsâ’nın konum itibariyle bir üs bölgesi olarak kullanılabilecek bir konumda olması ve limanı olması hasebiyle ticaretten elde edilecek gelirlerin ve gümrük vergilerinin yayılmakta olan Suûdi302 Selda Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2012), 69; Zekeriya Kurşun, “Riyad”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2008), 35/139-140; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 24; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 48. 303 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 25. 304 el-Mıntıkatü’ş-Şarkıyye, idarî bölgesi de denilen ve doğuda Basra körfezine, kuzeyde Küveyt civarında Katîf’e, batıda Devmât, Kariye ve Şa‘b dağlarına, güneyde Katar yarımadasına kadar uzanan ve yaklaşık 180 km2 ’lik bir araziyi kaplayan bir vahalar bölgesidir. Arap yarımadasının en güzel tabiat manzaralarının görüldüğü Ahsâ genelde bir petrol bölgesi olup bunun sadece Guvâr kesiminden çıkarılan miktarı toplam Suûdi Arabistan petrollerinin % 40’ını teşkil eder. Detaylı bilgi için bk. Mustafa L. Bilge, “Lahsâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2003), 27/59-60. 65 Vehhâbî devletinin ihtiyaçlarını karşılayacak bir geliri olması yer almaktadır. Ayrıca buranın hâkimiyetinden sonra Basra Körfezine doğru bir ilerleme kaydetmenin yolunu kolaylaştıracak bir öneme sahip olması da Ahsâ’nın kontrolü için önemlidir.305 Vehhâbî-Suûdilerin Osmanlı Devleti ile ilk defa karşılaştığı zaman Ahsâ eyaletinin alınmasından sonra olmuştur. Abdülazîz Ahsâ’yı ele geçirdikten sonra şerifler ve Mekke- Medine ahalisinin tedirginlikleri daha ileri seviyeye ulaşmıştır. Daha önce Vehhâbîler hakkında İstanbul’a haber verilmiş olsa da İstanbul İbn Abdülvehhâb’ı tehdit olarak görmemiş özellikle Şam Valiliği üzerinden gelen tahkikatlar neticesinde İbn Abdülvehhâb’ın bir kabile reisi olmadığı ve isyan etmesinin mümkün olmadığı kanısına varıldığı İstanbul’a ulaşan haberin abartı olduğu belirtilmiştir. Ayrıca devletin içinde bulunduğu iç karışıklar ve bazı ülkelerle yapılan savaşlar gibi nedenlerden dolayı Vehhâbî-Suûdi hareketine yeterince önem veremediler.306 Muhammed b. Abdülvehhâb’ın 1792 yılında ölmesine rağmen devletin yayılma politikası değişmemiş ve farklı mıntıkalara saldırılar düzenleyen Abdülazîz bu dönemlerde Irak tarafına ve Basra Körfezi civarına yoğunlaşmıştır. 1793-1795 yıllan arasında Kuveyt’e saldırmış ve Vehhâbî imamlar göndererek İbn Abdülvehhâb’ın fikirlerini yaymaya çalışmıştır. Vehhâbîlerin Arap yarımadasında böyle hızlı yayılmasına en büyük tepkiyi Mekke Şerif’i Şerif Galib vermiş hatta Vehhâbîlere karşı seferler düzenlediyse de başarılı olamamıştır.307 Bunun üzerine Şerif Galib İstanbul’a Vehhâbîlerin bölgede güçlü olduklarını, Mekke’ye erzak ve hayvan girdiremediklerini bu sebepten sıkıntıda olduklarını ve bu durumun Bağdat Valisi Süleyman Paşa tarafından halledilmesi gereken önemli bir konu olduğunu bildirmiştir.308 Bunun üzerine Süleyman Paşa bir ordu hazırlayıp Ali Paşa emrinde Vehhâbîlerin üzerine göndermiştir. Başlarda Vehhâbîlerin ele geçirdikleri yerleri tek tek tekrar onlardan alarak Ahsâ’ya kadar ilerleyen ordu Hufuf 305 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 28-29; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 116; Türkel, Vehhabilik ve Arka pIanı (Başlangıçtan II. Suûd Devleti’ne Kadar), 132. 306 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 27; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 50. 307 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme Emirleri (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1984), 117; Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 23; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 29; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 118. 308 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi (Türk Tarih Kurumu Yayınları, ts.), 5/607-608; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 29. 66 kasabasını ele geçiremeyince kuzeye yönelmiş ve orada Abdülazîz oğlu Suûd ile karşılaşmış ve birkaç gün süren bu karşılaşmanın sonunda Suûd kazanan taraf olmuştur. Ardından Vehhâbîlerle altı yıllık bir saldırmazlık antlaşması yapılmış ve Ali Paşa böylece geri dönebilmiştir. Bu olayın ardından Suûd b. Abdülaziz Ahsâ’ya tekrar dönmüş ve Osmanlı Devleti adına gelen birlikle iş birliği yapan herkesi kılıçtan geçirmiş ve Ahsâ’nın kontrolünü tekrar ele almıştır.309 2.3.3. Kerbelâ Baskını Ahsâ’da yapılan antlaşmayı bozan olay daha doğrusu bozmak için bahane olan olay Suûdi Devleti’nin Necid bölgesi dışında gerçekleşen ve varlıklarını çok sesli ve net bir şekilde hem sünni topluma hem şiî topluma gösterdiği ilk olaydır. Bir kısım Vehhâbî ticaret kervanı en-Necefü’l-eşref’de310 alışveriş için bulunurken Hz. Ali türbesini ziyarete gelen Hazail aşiretlerinden bir kısım Şiîler arasında tartışma çıkmış ve bu tartışma çatışmaya dönüşmüştür. Rivayetlere göre Hazail aşireti Vehhâbîlerden otuz kişiyi (bazı kaynaklarda üç yüz olarak geçmektedir) öldürür. Bu durumdan haberdar olan Bağdat Valisi Süleyman Paşa Vehhâbîlerin bu durumu olay çıkarmak için kullanacağını bildiğinden olay gerçekleştikten sonra hala Vehhâbîlerin yolunu kesmeye çalışan Hazail aşiretine bağlı kişileri durdurmuş olsada bu durum Vehhâbîleri tatmin etmemiştir. Saldırılardan kurtulan Vehhâbîler Abdülazîz b. Suûd’a durumu anlatmışlardır. Bu olayın neticisinde Emir Abdülazîz bu durumun karşılıklı saldırmama antlaşmasına aykırı olduğunu bahane etmiş ve antlaşmanın geçersiz olduğunu beyan etmiştir. Bunun üzerine Süleyman Paşa olayın büyütülmesini istemediği için Dir‘iye’ye bir heyet göndermiş antlaşmanın yenilenmesini istemiştir. Fakat Abdülazîz b. Suûd antlaşmanın yenilenmesi için katillerin öldürülmeleri veya kan bedelini ödemelerini ve Anneh’den Basra’ya kadar olan Şâmiye topraklarının kendilerine verilmesi gibi yerine getirilemeyecek isteklerde bulunmuştur. Vehhâbî kardeşlerinin intikamını almak ve Bağdat yönetimine ders vermek için hazırlıklar yapan Vehhâbîler ve böyle bir şey yapacaklarını bilen Bağdat yönetimi de hazırlıklarını yapmış ve iki ordu Ayn Temr 309 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 31-32; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 126-127. 310 Gırâ (Guryân), Rabve ve Vâdisselâm adlarıyla da bilinen şehir ilk devirlerde en-Necefü’l-eşref diye anılmış, bu adın yanı sıra Hz. Ali’nin şehâdet mahalli olması dolayısıyla Meşhed ismi de kullanılmıştır. Necef, Kûfe’nin 10 km batısında kuzeyden ve doğudan bugün içinde türbeler ve kabirler bulunan geniş bir düzlüğe, batıdan ve güneyden derin bir vadiye bakan yüksek bir plato üzerinde bulunmaktadır. Detaylı bilgi için bk. Mustafa Öz, “Necef”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2006), 32/486-487. 67 bölgesinde birbirlerine yaklaşmış ama herhangi bir çatışma meydana gelmeden dağılmışlardır. Bu fırsatı boşa çıkarmayan ve mezheptaşlarının intikamını almak için kullanan Emir Abdülazîz, on bin (bazı kaynaklarda on iki bin) kişiyle şiîler için matem günü olan Gadîr-i Hum311 kutlamalarına denk getirilerek Kerbelâ baskınını gerçekleştirmiştir.312 Vehhâbîlerin ilk yaptıkları iş bid‘at ve şirk olarak gördükleri Meşhed-i Hüseyin başta olmak üzere kubbeli olan mezar türbe vb. hepsini tahrip edip orada ne kadar altın, gümüş ve değerli eşya varsa yanlarına almak olmuştur. O gün tören için orada bulunan insanları kılıçtan geçirdiler.313İki bin kişinin(bazı kaynaklarda iki ila beş bin arası kişiden bahsedilmektedir) öldürüldüğü aktarılmaktadır. Bütün bu söylenenleri ise yarım gün gibi kısa bir süre de yapıp Dir‘iye’ye geri dönmüşlerdir.314 Bununla beraber Dir‘iye’ye dönerken yanlarına birçok da esir almışlardır. Bunun üzerine Süleyman Paşa bir ordu hazırlayıp Vehhâbîlerin üzerine gönderse de başarılı olamamış ve bu haber kendisine ulaştığında zaten hastayken durumu daha da ağırlaşmış ve bir müddet sonra vefat etmiştir. Yerine Ali Paşa geçmiş ve kendisine İstanbul tarafından Vehhâbîlerle bir fil mücadele etmesi emredilmiştir. Ali paşa Vali olarak göreve başladıktan kısa bir süre sonra derviş kıyafetinde birisi Dir‘iye’ye gelerek Emir olan Abdülazîz b. Muhammed b. Suûd’u camide hançerleyerek öldürmüştür. Bu olay hakkında iki rivayet yer almaktadır. Birinci rivayete göre Bağdat Valisinin teşvikiyle Hacı Osman adında bir şahıs giderek bu suikastı gerçekleştirmiştir. İkinci rivayet ise Kerbelâ’da yapılan baskından sonra bir Şiî tarafından intikam için yapılmıştır. Boşalan Emirlik makamına uzun süredir babasıyla beraber hareket eden, komutanlık yapan ve Büyük Suûd diye anılan Suûd 311 Gadîr-i Hum, Şiî dünyasının 18 Zilhicce’de coşku ile kutladığı bir bayramın adıdır. Detaylı bilgi için bkz: Ethem Ruhi Fığlalı, “Gadîr-i Hum”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1996), 13/279-280. 312 Hamid Algar, Wahhabism:A Critical Essay (Oneonta, Newyork: Islamic Publications International, 2002), 24-25; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya Çıkışı), 33; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 128-130; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suudiler, 136-139; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 49. 313 Raymond, Vehhabiler’in Ortaya Çıkışı, 42. 314 Algar, Wahhabism: A Critical Essay, 25; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 128-131; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya Çıkışı), 34; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suudiler, 136-139; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 49. 68 b. Abdülazîz geçmiştir.315Günümüze kadar süre gelen Vehhâbî-Şiî çekişmesinin ilk ateşi böylelikle yakılmıştır. 2.3.4. Tâif’in Vehhâbîlerin Kontrolüne Geçmesi Daha önce de bahsettiğimiz gibi Vehhâbîler önce Necid bölgesinin ele geçirilmesi ve kontrolü ile uğraşmış Hicaz bölgesine pek yönelmemişlerdir. Hicaz bölgesiyle münasebetleri genel olarak Hac mevsimlerinde ortaya çıkmış ve ilk dönemlerde Vehhâbîlerin hac yapmalarına müsaade edilmemiştir. 1749 yılında Mekke Şerifi olan Mesûd b. Saîd’in bazı Vehhâbî hacıları öldürdüğüne dair bilgiler de kaynaklarda yer almaktadır. 1770 yılında Vehhâbîlerle içlerinde Hicaz şeriflerinden Şerif Mansur’un da bulunduğu iki grup arasında çatışma çıkmış ve bu çatışmanın sonucunda Şerif Mansur Vehhâbîler tarafından esir alınmıştır. Ancak Abdülaziz b. Suûd herhangi bir fidye almadan Şerif Mansur’u serbest bırakmış ve bu olaydan sonra Mekke Şerifi Müsâid b. Saîd Vehhâbilerin topluca hac etmesine müsaade etmiştir. Daha sonra 1782 yılında Abdülaziz b. Suûd Mekke Şerifi Sürur b. Musâid’e çeşitli hediyeler göndererek Vehhâbilerin hac yapmaları için izin vermesini istemiş şerifin izniyle üç yüz Vehhâbî hac görevini yapmıştır.316 1788 veya 1789 yılında Mekke Emirliği görevine gelen Şerif Galib Vehhâbîler üzerine seferler düzenlemiştir. Bunun üzerine Abdülaziz b. Suûd onlara Vehhâbîlîği anlatması için bir adam göndermişse de Mekkeli âlimler ile Emir Abdülazîz’in adamı ortak bir noktada birleşememişler ve çatışmalar devam etmiştir. Ancak bu seferlere rağmen Vehhâbîlerin hac için Haremeyn’e girmelerine müsaade edilmiştir. Vehhâbîlerin hızla yayıldığını gören Şerif Galib 1797 yılında tekrar Emir Abdülazîz’den bir âlim gönderip kendilerini anlatmalarını istediyse de Mekkeli âlimler ve Emir’in gönderdiği âlim anlaşamamışlar ve Şerif Galib ile Abdülaziz b. Suûd arasında barış antlaşması yapılımıştır.317 Böylelikle Vehhâbîler 1802 yılına kadar barış içerisinde hac görevlerini yerine getirmişlerdir. 1802 yılında Hicaz’ın güney tarafında kendisine bağlı olan bazı kabilelerin Vehhâbîlîği kabul ettiklerini duyan Şerif Galib onları tekrar otoriteleri 315 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 35; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 128-131; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 136-139; Feridun Emecen, “Abdülazîz b. Muhammed b. Suûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/193-194. 316 Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 122;Türkel, Vehhabilik ve Arka Planı (Başlangıçtan II. Suûd Devleti’ne Kadar), 138. 317 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 38; Türkel, Vehhabilik ve Arka Planı (Başlangıçtan II. Suûd Devleti’ne Kadar), 139. 69 altına almak için sefere çıkmışsa da başarılı olamamış onları Vehhâbî zihniyeti benimsemekten alıkoyamamıştır. Bu duruma sebep ise Emir Abdülazîz’i görmüş ve onu kabileleri kışkırtarak yapılan antlaşmayı bozduğunu söylemiştir. Emir Abdülazîz olaylarla alakalarının olmadığını belirtmesi üzerine Şerif Galib kayınbiraderi olan Osman el-Muzayifî’yi durumu tetkik etmesi için Dir‘iye’ye göndermiştir.318 ElMuzayifî Vehhâbîler tarafından ikna edilerek Vehhâbîlîği benimsemiş ve Şerif Galib’in safından Vehhâbîlerin safına geçmiştir. Dir‘iye’den dönerken Tâif yakınlarında bulunan Ubeyla mevkiinde kalarak etraf kabilelerin kendisine tabi olmasını istemiştir. Bu durumun devamında Şerif Galib ordusuyla birlikte oraya gelmiş ve Osman el-Muzayifî ile çatışmaya girmiş ve başarısız olmuştur. Bunun üzerine Tâif’e gelen Şerif Galib ordusunu yeniden hazırlamıştır. Aynı zamanda Osman el-Muzayifî’de civar kabilelerden adam toplamış ve kalabalık bir ordu oluşturmuştur. Bazı kaynaklarda yer alan bilgilere göre Osman el-Muzayifî Tâif’i Şerif Galib’in kaçmasından dolayı hiç savaşmadan ele geçirmiştir. Bazı kaynaklarda ise Şerif Galib kaçmış olsada Tâif halkı direnmiş ve çetin bir savaş meydana gelmiştir. Sonuç olarak Osman el- Muzayifî Tâif’i 1802-1803 yılında ele geçirmiştir. Tâif’i ele geçiren Vehhâbîler kadın-erkek, çocuk-yaşlı demeden önlerine gelenleri öldürmüşler şehri yağmalamışlardır. Eyüp Sabri Paşa’nın aktardığına göre beşikte yatan bebekler dahi katledilmiş, tefsir, hadis ve sair ile alakalı olan kitapları dahi parçalamışlardır. Hatta yerlerde Kur’an dahi bulunduğunu tezhipli süslü Kur’an ciltlerinden kendilerine çarıklar yaptıklarını aktarmıştır. Yine inançlarının bir gereği olan türbe ve mezar cinsinden olup tevhide aykırı olan her şeyi yıkmışlardır. Bu yıkımdan Hz. Peygamber’in amcaoğlu olan Hibrü’l-ümme, Tercümânü’l-Kur’ân lakaplarıyla anılan Abdullah b. Abbas’ın türbesi de nasibini almıştır. Yağmaladıkları malların beşte birini Emirleri olan Abdülazîz’e göndermişler kalan kısmını da kendi aralarında paylaşmışlardır. Böylelikle Tâif’in kontrolü tamamen Vehhâbîlere geçmiş emir olarak ise Osman el-Muzayifî görevlendirilmiştir.319Osman el-Muzayifî elde 318 Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 24; Kurşun, “Necid”, 32/39; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 131. 319 Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 24-31; Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 668; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 131-132; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 39-40; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 49; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 140. 70 etmiş olduğu emirlikle bir nevi saf değiştirmesinin ve Vehhâbî öğretilerini kabul etmesinin ödülünü almıştır. 2.3.5. Mekke ve Medine’nin Vehhâbîlerin Kontrolüne Geçmesi Tâif’in Vehhâbîlerin kontrolüne geçmesi Mekke ve Medine’nin ele geçirilmesi için atılması gereken ilk adımdı. Bunu başaran Vehhâbîler rotasını Mekke’ye çevirmiştir. Ancak bu zaman diliminin hac zamanına denk gelmesi Vehhâbîleri engellemiş olmasa da Mekke’ye girmelerini bir müddet geciktirmiştir. O yıl hac görevini eda etmek için Mısır ve Şam Emiru’l-Hacları ile Cidde valisi de kalabalık guruplarla Mekke’ye gelmiş ve kalabalık bir şekilde hac görevini eda etmişlerdir. Abdülazîz oğlu Suûd komutasında ki Vehhâbî ordusunun Mekke’ye saldıracağı haberleri üzerine Şerif Galib Mısır ve Şam Emiru’l-Hacları ile Cidde valisinden yardım istemiş ancak Emiru’l-Haclar kuvettle ihtimal yanlarında bulunan hacıların güvenliklerinin sıkıntıya düşme durumundan dolayı hac görevlerini yerine getirip memleketlerine dönmek üzere Mekke’den ayrılmışlardır. Şerif Galib ise Mekke’yi savunamayacağını düşünerek ailesini, mallarını, yiyeceklerini ve askerlerini yanına alıp yerine kardeşi Abdülmû’in’i vekil bırakarak Cidde Valisiyle beraber Cidde’ye gitmiştir.320 Abdülmû’in Mekkeliler adına Abdülaziz b. Suûd’dan yazılı bir eman vermesi karşılığında Mekke’ye girebileceğini söylemiş o da bu emanı vererek 30 Nisan1803 tarihinde Mekke’ye gelmiştir. Abdülazîz b. Suûd’un verdiği eman Cuma namazından sonra cemaate okunmuştur. Vehhâbîler Mekke’ye hâkim olduktan hemen sonra bir takım düzenlemeler ve eylemler gerçekleştirmişlerdir. Kâbe’de Hz. İbrahim’in makamı dışında bütün kubbeli tüm yapıları ve diğer ziyaret yerlerini yıkmışlardır. Başta Hz. Peygamber ve Hz. Hatice’nin evleri olmak üzere Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Ali ve Hz. Fatıma’nın doğdukları müslümanların hatıra olarak korudukları evleri yıkmışlardır. Kâbe’de yıllardır uygulanan dört mezhebin ayrı ayrı namaz kılmasını yasaklanmış ve tek bir imamın arkasında namaz kılınmasını emredilmiştir. Kâbe’nin içerinde nafile zikir çekilmesi müezzinlerin salâtü selâm getirmeleri yasaklanmıştır. Vehhâbîliğe göre büyük günah sayılan çubuk, tütün, esrar, sigara, nargile vb. içilmesi, satranç tavla gibi oyunların oynanması yasaklanmıştır. Bu oyunların 320 Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 668; Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, 118; Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 34; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 40; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 133; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 144. 71 oynandığı kahvehaneler kapatılrmıştır. Ayrıca her türlü eğlenceyi yasaklanmış çalgı aletleri toplatılıp yakılmıştır. Bazı kaynaklarda Vehhâbilerin bu yasaklara ek olarak ipek giymeyi yasakladıklarını, Mekke’de hutbede Osmanlı padişahına yapılan duayı kaldırdıkları da yer almaktadır. Mekke’de iki haftadan daha az kaldığı aktarılan Suûd

b. Abdülazîz, Muhammed b. Abdülvehhâb’ın tevhid ve şirk konularını anlattığı Keşfu’ş-Şubuhât isimli eserinin Kâbe’nin her tarafından duyulabilecek şekilde okunmasını ve anlatılmasını emretmiştir. Daha sonra Şerif Galib’in kardeşi ve vekili Abdülmû’în’e Mekke’ye emir tayin etmiştir. Mekke’den ayrılarak kısa süre içinde Cidde’yi kuşattıysa da başaralı olamadan geri dönmüştür.321 Mekke’nin Vehhâbilerin kontrolüne geçmesi şimdiye kadar elde ettikleri en büyük başarı olmuş ve bu durum İslâm âleminin siyasî bir gücü olan Osmanlı Devleti’nin Müslümanlar üzerinde ki ağırlığına ve gücüne indirilmiş bir darbe niteliği taşımıştır. Mekke’de az bir adam bırakarak Medine’ye yönelen Vehhâbîler Medine’yi kuşatmışlardır. Şerif Galib bu haberi alır almaz Cidde Valisi Şerif Paşa ile Mekke’ye gelerek 12 Temmuz 1803 tarihinde kendilerine mukavemet gösterilmeden 25 gün süren kuşatma sonrası Mekke’yi tekrar teslim almıştır. Suûd ve Vehhâbîler geri dönmemiş bu durumu kabullenmişlerdir. 322 Suûd b. Abdülazîz döneminde Vehhâbîler ilerleyişlerini sürdürmüşlerdir. Mekke, Medine ve Cidde’yi kuşatmaya devam etmişlerdir. Medine kuşatılmış yolları kapatılmış ve erzak girişi engellenmiştir. Mekke ve Medine’ye erzak ulaşımının sağlandığı Yenbuğ iskelesini kuşatmışlar ve bölgeye erzak girmesine mani olmuşlardır. Mekke Cidde üzerinden erzak ihtiyacını giderse de Medine büyük sıkıntılara maruz kalmıştır. Bu kuşatmalar öyle bir hal almış ki 1804 yılının hac döneminde hacılar Vehhâbî korkusundan hac için yola çıkamamışlar hatta Mekkeliler vakfe için Arafat’a dahi gitmemişlerdir. Suûd b. Abdülaziz ise Medinelileri Vehhâbî olmaya davet eden bir mektup göndermiş buna mukabil Medineliler bu süreçte İstanbul’dan yardım beklemişler ancak bekleyişleri boşa çıkmış devletin içinde bulunduğu sıkıntılı durumdan dolayı Medine’ye yardım 321 Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 668; Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 34-35; Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, 114-115; Algar, Wahhabism: A Critical Essay, 27-28; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 131-134; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suudiler, 144-147; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 49. 322 Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 35; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 136; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 43; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 50; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 149. 72 ulaşmamıştır. Bunun üzerine Medinelilerin Emir Suûd ile anlaşmaktan başka çareleri kalmamıştır. Eyüp Sabri Paşa’nın aktardığına göre Suûd b. Abdülazîz Salih b. Salih isimli bir elçiyiyle beraberinde Medine halkına bir mektup göndermiştir. Mektupta Medine halkına şu cümlelerle hitap etmiştir: “Ey Medine ahalisi ben sizi Hak dinîne davet ediyorum. Cenâb-ı Hak “Allah nezdinde hak din İslâm’dır.”323 “Kim, İslâm’dan başka bir din ararsa, bilsin ki kendisinden (böyle bir din) asla kabul edilmeyecek ve o, ahirette ziyan edenlerden olacaktır.”324 buyurdular. Siz benim nezdimde olan durumunuzdan haberdar olmalısınız. Benim size muhabbet ve sevgim vardır. Resul’ün beldesine gelmek niyetinde isem de boyun eğip itaat etmeniz halinde size bir zarar ve baskı yapılmayacaktır. Mescid-i Haram’ın hareminde bulunan ahali itaat ettikleri müddetçe ve benim Mekke’ye velâyetim esnasında, bizden ikram ve iltifattan başka bir şeyle karşılaşmadılar. Biz Harem-i Resul’ü ziyaret için oraya geliyoruz. Eğer İslâm dinîne icabet ederseniz; zulüm, tecavüz, kan dökme ve mallarınızın yağmalanması gibi şeylerden Allah’ın muhafaza ve emanında ve benim zimmet ve himayemde olursunuz. Bu mektubun cevabını bildirin ve her ne düşünüyorsanız adamım Salih b. Salih ile söyleşin. Benim düşünce ve görüşlerimi o size nakledecektir.”325 Kuvvetle muhtemel bu mektup karşısında ve Vehhâbîlerin daha önce ele geçirdikleri yerlerde yaptıkları özellikle Tâif’te yaptıkları karşısında tedirgin olan Medine ahalisi Suûd b. Abdülazîz’e evet veya hayır anlamına gelmeyecek mealde bir cevap vermiş ve beraberinde bir heyet göndermişlerdir. Medine ahalisi Mektupta Emir Suûd’a hitaben şu şekilde cevap vermiştir: “Biz senin Resulullah’ın civarına hayırdan başka bir fikirde olmadığını bildiğimiz için, kuşatmanın keyfiyetini zat-ı alinize bildirmek üzere hukkam ve ayan bir mecliste toplanarak şura heyeti oluşturduk ve oraya gönderdik. Allah’tan ümidimiz odur ki heyeti bizi memnun edecek bir cevapla geri yollarsın.”326 Suûd b. Abdülazîz ise onlara, Allah’a Vehhâbî itikadı üzerine itaat ve ibadet etmek, Hz. Peygamber’e Vehhâbî Mezhebi İmamı’nın belirttiği şekilde hürmet ve saygı göstermek, Medine ve civarında ne kadar türbe ve kubbeli mezar varsa hepsini yıkıp sıradan mezarlar haline getirmek ve binalar kubbeler yıkıldıktan sonra sandukaları 323 Âl-i İmrân 3/19. 324 Âl-i İmrân 3/85. 325 Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 42-43. 326 Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 44-45. 73 kaldırıp mezarlara balıksırtı toprak yığarak normal hale getirmek, Vehhâbî öğretilerine göre amel ve hareket etmek, İbn Abdülvehhâb’ı din ve mezhebin müceddidi olarak kabul etmek, Vehhâbîlîği kabul etmeyenleri baskı altında tutmak, Vehhâbîliği kabul etmeyen ulemayı bertaraf etmek veya gizlendikleri yerleri Vehhâbî emirlerine bildirmek, kaleyi muhafaza için tayin edilen Vehhâbîleri kaleye almak, Vehhâbî emirlerine gerek dinî gerek siyasî her konu da itaat ederek saygı duymak şeklinde dokuz maddeden oluşan şartlarını kabul etmeleri durumunda onlara zarar vermeyeceklerini beyan etti. Medine’den gelen heyet mecburen şartları kabul ederek dönmüş ve Medine’nin kapıları Vehhâbîlere açılmıştır.327 1805 yılında Medine’yi kontrolleri altına alan Vehhâbîler her yerde yaptıkları gibi şehirde ve civarında ne kadar türbe ve kubbeli mezar varsa yıkmışlardır. Hatta Hz. Peygamber’in kabrini de yıkmak istemişler ancak Müslümanların tepkisinden korktukları için sadece kubbesine zarar vermişler ve Hz. Peygamber’in kabrinde saklanan değerli mücevherlere el koymuşlardır. Hz. Peygamber’in kabri karşısında salâtü selâm getirmeyi bir başka rivayete göreyse Hz. Peygamber’in kabrini ziyareti yasaklamışlardır.328 Kerbelâ baskını nasıl Şiî-Vehhâbî düşmanlığını ve nefretini doğurmuşsa yaşanan bu hadiselerde Vehhâbî-Sünni düşmanlığının ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Medine’nin kontrolünden Suûd b. Abdülazîz’in yeni rotası tekrardan Mekke olmuştur. Ancak Suûd direkt Mekke’ye saldırıp Şerif Galib ile savaşmayı tercih etmemiştir. Medine’de yaptığı gibi Mekke’yi muhasaraya alarak çevreden gelecek yardımları engellemiştir. Bu süreçte Şerif Galib her ne kadar muhasarayı püskürtmek için Vehhâbîlerle Mekke’nin dışında savaştıysa da başarılı olamamıştır. Medine’de olduğu gibi burada da erzak sıkıntısı, kıtlık ve sefalet gibi durumlar yaşanmaya başlanmış aynı zamanda İstanbul’dan herhangi bir yardımın gelemeyişi Şerif Galib’i mecburen Suûd b. Abdülazîz ile anlaşma yoluna sürüklemiştir. Şerif Galib Mekke Emirliğinin kendisinde kalması şartıyla bu anlaşmayı yapmış ve 1806 yılı Ocak ayında Mekke tekrardan Vehhâbîler’in kontrolüne geçmiştir. Suûd binlerce taraftarıyla birlikte Mekke’ye gelmiş Vehhâbî öğretilerini anlatan kitapları Kâbe’de okutturmuş ve Vehhâbî âlimlerin anlattığı ve gösterdiği şekilde ibadet edilmesini 327 Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 45-46. 328 EyüpSabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan,50-58; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya Çıkışı),43-44; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 141; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suudiler, 156; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 50. 74 emretmiştir. Şerif Galib’i Mekke Emirliğine tayin etmiş ve Şerif Galib Suûd’a hemen biat etmiştir. Osmanlı Devleti’ne ait ulemaların görevlerine son vermiş kendi adamlarını yerleştirmiş Mekke kadısı olarak ise Abdurrahman el-Yetâmî’yi atamıştır.329 Böylelikle Vehhâbîler Hicaz bölgesinin yönetimini kontrolleri altına almışlardır. Hâdimü’l-Haremeyn sıfatıyla yıllardır Mekke ve Medine’ye hizmet eden Osmanlı Devleti’nin hâkimiyeti bölgede bitmiş yönetim ve karar merci tamamen Suûd b. Abdülazîz ve Vehhâbîler olmuştur. Bu durum sünni siyasî bir güç olan Osmanlı Devleti için ağır bir kayıp olmuştur. 2.3.6. Osmanlı Devleti Tarafından Birinci Suûd Devletine Son Verilmesi Bağdat ve Şam bölgelerinde Vehhâbilerin etkin olmaları ve anılan bölge valilerinden bir başarı gelmemesi sebebiyle ümidinî kesen İstanbul, Vehhâbilerin üzerine gitmesi ve vergi vermesi şartıyla Mısır Valisi olan Kavalalı Mehmed Ali330 Paşa’ya bu görevi tevdi etmiştir. III. Selim’in Mısır Valisi’nden Vehhâbîler üzerine sefer düzenlemesini istemesiyle II. Mahmud’un Hicaz’a kesin sefer emri verip Mehmed Ali Paşa’nın sefere başlaması arasında yaklaşık üç yıllık bir süre vardır. Mehmet Ali Paşa’ya bu süreçte Vehhâbîler üzerine gitmesi farklı zamanlarda bildirilse de Kavalalı Mısır’da güçlü bir iktidar kurmadan sefere çıkmak istememiştir. Mısır’da Memlüklülerle ile mücadele etmiş ve İstanbul’a farklı mazeretler beyan ederek zaman kazanmıştır. Ayrıca İngiltere’nin Mısır’a büyük bir donanma göndermesi de Vehhâbîler üzerine yapılacak seferi geciktiren unsurlardan bir tanesidir.331 Mısırda güçlü bir iktidarı elde ettikten sonra Vehhâbîler üzerine sefer için hazırlıklara başlamıştır. Seferde gerekli olacak erzak, binek ve savaş aletlerinin teminine çalışırken bir yandan da Süveyş bölgesini kuşatır ve Hicaz bölgesine yapılacak olan ticareti engelleyerek tıpkı Vehhâbîlerin Mekke ve Medine’yi ele geçirirken halkı dirençsiz bırakmak için uyguladığı taktiği uygulamıştır. Böylece 329 EyüpSabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan,50-52; Eyüp Sabri Paşa, Mir’atu’l-Haremeyn:Mir’at-ı Mekke, haz. Ömer Fâruk Can - F. Zehra Can (İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018), 1/58,60,248; Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, 118; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 44-45; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 145-146; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 158; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 50. 330 Detaylı bilgi için bk. Muhammed Hanefi Kutluoğlu, “Kavalalı Mehmed Ali Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2002), 25/62-65. 331 Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 60; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 49; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 153; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 165; Kutluoğlu, “Kavalalı Mehmed Ali Paşa”, 25/62-65; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 50. 75 Hicaz bölgesine erzak ulaşmayacaktır. Hazırlıklar tamamlandıktan sonra Mısır’da olası bir karışıklık çıkması durumuna nazaran Kavalalı ordunun başına oğlu Ahmed Tosun Paşa’yı komutan olarak görevlendirmiş ve kendisi Mısır’da kalmıştır. Tosun Paşa karadan gitmek üzere, Divan-i Mısır Kâtibi Tahir Efendi ise denizden gitmek üzere Eylül 1811 yılında Hicaz topraklarına doğru harekete geçmişlerdir. Denizden harekete geçen Mısır ordusunun ilk zaferi Yenbuğ iskelesinin ve etrafının Vehhâbîlerden temizlenmesi olmuştur. Bu sırada Tosun Paşa karadan ilerliyor ve bölgeyi Vehhâbîlerden temizleyerek hicaz topraklarına doğru devam ediyordu. Cüdeyde tarafına ulaşan ordu başlarında Emir Suûd’un oğulları Faysal ve Abdullah’ın bulunduğu Vehhâbî grubun ani baskın ve saldırısıyla çok zayiat vermiş ve kendilerini güç bela Yenbuğ iskelesine atmışlardır. Bu mağlubiyetin ardından on beş bin piyade, iki bin Faslı ve üç bin zenciden oluşan bir ordu Tosun Paşa’ya destek olarak Mehmed Ali Paşa tarafından gönderilmiştir.332 1812 Yılının Aralık ayında Tosun Paşa, Şerif Gâlib’in de takviyede bulunduğu orduyla ve onun tavsiyesiyle Medine’yi Vehhâbîlerden kurtarmak için Medine’ye doğru ilerlemiştir. Hz. Peygamber’in şehrine zarar verme endişesiyle farklı bir saldırı stratejisi uygulayan Tosun Paşa, Medine’yi kuşatmış ve halkı evlerinden çıkmaması hususunda uyarmıştır. Medine surlarının altından kazılan lağımın patlatılmasıyla surlarda açılan gedikten içeri giren Tosun Paşa ve askerleri 2 Aralık 1812 tarihinde Medine’yi Vehhâbîlerden tekrar almıştır. Medine’nin Vehhâbîlerden geri alındığı haberi hemen Mısır’a bildirilmiş ve şehrin anahtarları Mehmet Ali Paşa’ya gönderilmiştir. 15 Aralık 1812’de Medine’nin tekrardan alınışı Mısır’da coşkuyla toplar atılarak kutlanmış ve bu haber ve şehrin anahtarları 20 Aralık 1812 tarihli mektupla İstanbul’a ulaşmıştır. İstanbul’da bu haber büyük bir coşkuyla yedi gün top atışları yapılarak kutlanmıştır. Bu zaferden sonra Ahmet Tosun’a paşalık unvanı verilmiş Habeşistan ve Cidde valiliğine atanmıştır. Mekke’yi de Vehhâbîlerden alması için gayret etmesi söylenmiştir.333 Bunun üzerine Mekke’ye yönelen Tosun Paşa Şerif Galib’in de yardımcı olması sebebiyle herhangi bir çatışma olmadan Ocak 1813 tarihinde Mekke’yi ve Cidde’yi 332 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 50; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 153; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 180-183. 333 EyüpSabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan,60-61; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 51; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 154-156; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 184-185. 76 teslim almıştır. Tâif’de Vehhâbîlerden temizlenmiş ve Tâif Emiri Osman elMuzayyifî’de yakalanarak İstanbul’a gönderilmiştir. Sürekli ağır yenilgiler alan Vehhâbîler Haremeyn’den uzaklaşmış ve Dir‘iye’ye toplanmışlardır. Durum vakit kaybetmeksizin İstanbul’a bildirilmiş ve bu haberde İstanbul’da coşkuyla kutlanmıştır. Sultan II. Mahmud tarafından Mehmed Ali Paşa ve Tosun Paşa’ya kılıç kaftan ve hil’atler gönderilmiştir.334 Mehmed Ali Paşa ilk iş olarak Vehhâbî mücadelesinde başarısızlığından ve kendisiyle ihtilafa düşmesi hasebiyle Şerif Galib’in idam edilmesini istese de Sultan bu vaziyeti onaylamayıp görevden el çektirilip sürülmesinin imkân dâhilinde olduğunu bildirmştir. Bunun üzerine, Şerif Galib Selanik’e sürülmüş ve kendisine maaş bağlanmış, onun yerine ise Şerif Yahya b. Surûr’u görevlendirilmiştir.335 Sonrasında kabilelerden isyan edenlerle mücadeleye girişmiş Yemen sınırlarına kadar huzuru sağlamıştır. Mehmet Ali Paşa Mısır’a dönmüş Ahmed Tosun Paşa’yı orada bırakarak isyan eden kabilelerle mücadeleye devam etmesini söylemiştir. Tosun Paşa yaklaşık iki yıl boyunca mücadele verse de tam bir neticeye ulaşamamış İstanbul ise bu süreçte sürekli Vehhâbîlik meselesinin kökten bir çözüme kavuşması için haberler göndermiştir. Bu arada Mayıs 1814 tarihinde Vehhâbîlerin Emiri Suûd b. Abdülazîz Dir‘iye’de ölmüş göreve Abdullah b. Suûd gelmiştir. Osmanlı güçlerini yenemeyeceğini anlayan Abdullah b. Suûd 1815 Eylülünde sulh talebinde bulunmuştur. Ancak İstanbul’un Vehhâbîliğin bitirilmesi konusunda ki kararlılığı sebebiyle herhangi bir sonuç çıkmamıştır. Tosun Paşa bu sıralarda Mısır’a geri dönmüş bir başka görüşe göre vebadan ölmesi üzerine yerine ise ağabeyi İbrahim Paşa tayin edilmiştir.336 İbrahim Paşa Necid topraklarına yönelerek El-Rass, el-Şakra ve Uneyza gibi önemli yerleri alarak Dir‘iye’ye doğru hareket etmiştir.6 Nisan 1818 tarihinde Vehhâbîlerin merkezi olan Dir‘iye kuşatılmış ve çatışmalar başlamıştır. Yaklaşık altı ay süren bu kuşatma sonunda 9 Eylül 1818 tarihinde Abdullah b. Suûd Osmanlı güçlerini yenemeyeceğini bir kez daha anlayınca anlaşma yapmak istemiştir. Dir‘iye’yi teslim ederek Kahire’ye gitmesi şartıyla anlaşabileceklerini 334 EyüpSabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan,80-84; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 51; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 157; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 185; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 50. 335 Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, 118-121. 336 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 52; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 160; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 200. 77 belirten İbrahim Paşa’nın bu şartı kabul edilmemiş ve nihayet İbrahim Paşa Kasım 1818 tarihinde Dir‘iye’ye girmiş ve Emir Abdullah b. Suûd başta olmak üzere dörtyüz kadar Vehhâbîyi Kahire’ye göndermiştir. İstanbul’un dört gözle beklediği bu haber 27 Ekim tarihinde İstanbul’a bildirilmiş ve esirlerin İstanbul’a gönderileceği haber edilmiştir. Emir Abdullah b. Suûd, başkomutanı, hazinedarı ve müftüsü İstanbul’a sevk edilmiştir. 15 Aralık 1818 tarihinde İstanbul gelen esirler halka teşhir edilmiş, sorguya çekilmiş ve en sonunda İstanbul’un farklı noktalarında idam edilmişlerdir. Böylece yedi yıl süren Vehhâbî-Osmanlı çatışmaları ve yaklaşık yarım asır boyunca Osmanlı Devleti’ni uğraştıran Birinci Suûd Devleti Abdullah b. Suûd’un 17 Aralık 1818 tarihinde Alay köşkü önünde idam edilmesiyle son bulmuştur. İbrahim Paşa Dir‘iye’de Vehhâbîlerin kutsal topraklardan gasp ettiği mücevherat ve değerli eşyaları da esirlerle birlikte İstanbul’a göndermiştir. İstanbul’dan ait oldukları yerlere ulaştırılması için sürre eminine teslim edilerek ve ait oldukları yerlere gönderilmiştir.337 2.4. İkinci Suûd Devleti İkinci Suûd Devleti’nin kurucusu olarak kabul edilen Türkî b. Abdullah b. Muhammed b. Suûd, Dir’iye’nin tekrar Osmanlı idaresine geçmesinin ardından İbrahim Paşa’nın Dir’iyye baskınından sağ kurtulmayı başarmış ve bölgenin hâkimiyetinin tekrar Suûd ailesine geçmesi için 1820 yılından itibaren çalışmalara başlamıştır. Türkî b. Abdullah, ilk olarak Suûdilerin ve Vehhâbîlerin başkenti olan Dir’iye’yi tekrar Suûd ailesinin hükmü altına almak istemiş ve Dir’iye’yi yöneten Muhammed b. Mişâri’den burayı geri alarak onu tutuklamıştır. Ardından Muhammed b. Mişâri’nin oğlu Mişâri’nin hükmü altında olan Riyad’ı geri almıştır. İkinci Suûdi Devleti’nin temellerini burada atmış başkent olarak burayı seçmiş ve resmi olarak 1825 yılında kurulan 1891 yılına kadar devam edecek olan İkinci Suûdi-Vehhâbî Devleti kurulmuştur. Halktan topladığı zekâtlarla da güçlenerek Riyad’ın kontrolünden sonra eski sınırlarına ulaşmak amacıyla harekete geçen Türkî b. Abdullah, Necid’in tamamını 1827 yılı içerisinde kontrolü altına almıştır. Aynı yıllar içerisinde Necid dışında Ahsâ’nın tamamını, Körfezdeki Bahreyn’i kontrolü altına 337 Abdillah b. Bâz, “Muhammed b. Abdilvehhâb”, 668; Eyüp Sabri Paşa, Tarih-i Vehhâbiyan, 86-95; Mustafa L. Bilge, “Dir‘iye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 9/374-375; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 53; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 160-163; Güner, Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil Vehhabi Suûdiler, 210-213; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 51. 78 almıştır. Kardeşinin oğlu Mişâri b. Abdurrahman tarafından uğradığı bir suikast neticesinde 1834 yılında ölmüştür. Suikast sonucu Riyad yönetimini ele geçiren Mişâri b. Abdurrahman’ın hükmü kısa sürmüş Türkî b. Abdullah’ın oğlu Faysal gelerek Riyad’ı ve yönetimi tekrar kontrol altına almıştır.338 Faysal b. Türkî’de babasının yolundan gitmiş devletin sınırlarını genişletmek için çalışmalarına devam etmiştir. Mehmet Ali Paşa, Faysal b. Türkî’nin Cidde hazinesine vermesi gereken vergiyi vermemesi ve uzun süredir Necid ile alakalı olamaması hasebiyle 1836 yılında İsmail Bek ve Hâlid b. Suûd komutasında bir orduyu Necid’e göndermiştir. Kasîm’e 1837 yılında ulaşan ordu Faysal b. Türkî’nin ordusuyla karşılaşmış ve Faysal’ı bozguna uğratmıştır. Kasîm ve Cebel-i Şemmar’ı ele geçiren ordu 1837 yılının Mayıs ayında Riyad’a gelmiş ve herhangi bir direnişle karşılaşmadan Riyad’ı kontrolleri altına almışlardır. Mehmet Ali Paşa buradaki kuvvetleri Hurşit Paşa komutasındaki birliklerle takviye etmiş ve Faysal’ın başarılı olmasına mani olmuştur. Akabinde Faysal b. Türkî ele geçirilmiş kendisine ve ailesine eman verilerek ve Mısır’a gitmesi şartlarını kabul etmesiyle daha doğrusu bu şartları kabul etmeye mecbur kalmasıyla Kahire’ye gönderilmiştir. İbrahim Paşa’nın Dir’iye seferi sonucunda Mısır’a götürülenler arasında yer alan ve eğitimini Mısır’da alan Hâlid b. Suûd Osmanlı Devleti’nin yeni Necid Emiri olmuştur. Mehmet Ali Paşa, 1840 yılında yapılan Londra anlaşmasının ardından Arabistan ve Şam’daki birliklerini geri çekmek zorunda kalmıştır. Bu sebeple bölgede meydana gelen otorite zafiyetinden yararlanan Suûd ailesi üyelerinden Abdullah b. Süneyyân, Hâlid b. Suûd’u Necid’den çıkararak 1842 yılında Necid yönetimini tekrar devralmıştır. Abdullah b. Süneyyân Osmanlı Devleti’ne vergi vermeyi kabul ederek bağlılığını bildirmiştir.339 1840 yılında Londra Protokolü’nden sonra Mehmet Ali Paşa’nın hâkimiyet alanının sınırlandırılmasıyla Osmanlı Devleti ile Mehmet Ali Paşa arasındaki ilişkiler iyice bozulmuştur. Hatta bu durum ilerleyen süreçlerde Mehmet Ali Paşa’nın bağımsızlığını ilan etmesine kadar gitmiştir. Bu karışıklıklardan yararlanan Faysal b. 338 İkinci Suûd Devleti hakkında detaylı bilgi için bk. İslam, Suûdî Arabistanı Tanıyınız, 17-24; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 67-79; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 164-167. 339 Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 59; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 166. 79 Türkî 1843’te Mısır’dan kaçıp veya serbest bırakılıp340 Necd’e gelmiş, Riyad’ı alarak ilk hâkimiyet dönemindeki yerleri tekrardan hükmü altına almıştır. Bu süreçte bölge valilikleri İstanbul’a Faysal b. Türkî’nin faaliyetleri hakkında bilgi vererek daha önce Vehhâbîlerin yaptıklarını hatırlatıp geç kalmadan müdahale edilmesini istemişlerdir. Osmanlı Devleti bunun üzerine Mekke Şerifi Muhammed b. Avn’a Necid hususunda gerekli tedbirleri almasını emretmiştir. Bunun üzerine askerleriyle birlikte Riyad’a giden Muhammed b. Avn’a karşı yenileceğini anlayan Faysal b. Türkî kardeşi anlaşmak istediğini belirtmiştir. Faysal Necid ve civardaki camilerde Osmanlı Padişahı adına hutbe okutmak, Riyad’da yapılan işlerin kanuna uygunluğunu kontrol etmek, halkın vermekle mükellef olduğu vergiyi Osmanlı Devleti adına toplamak şartlarını kabul etmesiyle Necid Kaymakamlığı görevine tayin edilmiştir. Faysal Osmanlı Devleti’ne bağlılığını bildirmesine rağmen, civardaki kabileleri kendisine bağlama ve Vehhâbî inancına göre hareket etmeleri hususunda baskı yapmaya devam etmiştir. Bununla beraber ihtimal odur ki, Osmanlı Devleti’nin üzerine gelmesini engellemek için yıllık vergisini ödemiş, İngiliz ve Fransız gibi dış güçlere karşı da Osmanlı’ya bağlı olduğunu bildirmiştir.341 Faysal 1865 tarihindeki ölümüne kadar bölgenin hâkimiyetini elinde tutmuştur. Faysal’ın ölümünden sonra yerine en büyük oğlu Abdullah b. Faysal göreve geçmiştir. Abdullah’a Kaymakamlık, Cidde hazinesine senede on bin riyal vermesi, Necid ve civardaki halkın can, mal ve namusların korunması, Necid’deki yol güvenliğinin ve İran’dan gelecek olan hacıların yol güvenliğinin sağlanması ve Necid ve civardaki camilerde Osmanlı Padişahı adına hutbe okutulması şartıyla verilmiştir. Hatta Abdullah’a 1867 yılında paşalık rütbesi de verilerek devlete olan bağlılığı güçlendirilmek istenmiştir. Böylece Abdullah b. Faysal Suûdi ailesinden paşalık rütbesi alan ilk kişi olarak tarihe geçmiştir. Abdullah her ne kadar babasının görevini devralmış olsa da Faysal b. Türkî’nin ölümüyle iç karışıklıklar başlamış hatta bu karışıklıklar ileride Suûdi-Vehhâbîlerin kurmuş olduğu ikinci devletin 340 Suûdi kaynaklarında Faysal’ın hapisten kaçtığı aktarılırken, Osmanlı kaynaklarındaysa Faysal’ın Hicaz’ı tahliyeye mecbur bırakılmış Mısır idaresi tarafından kasten serbest bırakıldığı yer almaktadır. bk. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Dahiliye Nezareti Muhaberât-ı Umumiyye, 1328, akt. Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 59 341 Zekeriya Kurşun, “Suûdîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2009), 37/584-587; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 68-69; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 166; Yörükan, “Vahhabîlik”, 57-58; Rifat Türkel, “Osmanlı Vehhâbîlik Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15/29 (2017), 219. 80 sonunu getirmiştir. Hail merkezli güçlü bir siyasî yapı kurma düşüncesinde olan İbn Reşid bu durumdan faydalanarak Ahsâ ve Necid’in önemli bir bölümünü işgal etmiştir. Osmanlı Devleti’nin de desteğiyle birçok defa Suûdi leri mağlup eden İbn Reşid son olarak Riyad’ı kontrolü altına almıştır. Hail’e giden Abdullah b. Faysal ve Harc’a giden Suûd b. Faysal’ın çocuklarına dokunmayan İbn Reşid Riyad’a bir yönetici bırakarak oradan ayrılmıştır.1889 yılının Ekim ayında Kardeşi Abdurrahman b. Faysal ile Hail’den tekrar Riyad’a dönen Abdullah 1890 yılının Temmuz ayında hastalıktan ölmüştür. Ardından Suûd ailesinin liderliği Abdurrahman b. Faysal’a geçmiştir. İbn Reşid Riyad’da bıraktığı yöneticinin Abdurrahman b. Faysal tarafından hapsedildiğini duyunca Riyad’ı kuşatmıştır. Abdurrahman b. Faysal’ın yöneticiyi serbest bırakması, Abdurrahman’ın Harc ve Ȃrız imamı olması şartıyla anlaşma sağlanmıştır. O sırada İbn Reşid ile Kasîmliler arasındaki devam eden mücadelelerde Abdurrahman b. Faysal, Kasîmlilere yardım için yola çıkmış yolda savaşın bittiği haberini almıştır. Ancak geri dönmeyerek 1891 yılı Ocak ayında Hureymilâ yakınlarında İbn Reşid ve Abdurrahman taraftarları savaşmış ve Abdurrahman b. Faysal bu savaşın kaybedeni olmuştur. Bu mağlubiyetle beraber ikinci kez kurulan Suûd Devleti son bulmuştur. Bu arada Kuveyt taraflarına yönelen Abdurrahman b. Faysal ve ailesine Osmanlı Devleti, Kuveyt’te kalmalarına müsaade etmiştır. Aynı zamanda Suûd ailesine geçimleri için Basra Vilayeti’nce ödenmek üzere aylık bağlanmıştır.342 2.5. Üçüncü Devlet: Suûdi Arabistan Krallığı Suûd ailesinin kurduğu üçüncü devlet olan ve günümüzde Suûdi Arabistan Krallığı olarak varkığını devam ettiren ve devletin kurucusu kabul edilen daha çok İbn Suûd olarak tanınan Abdülazîz b. Abdurrahman b. Faysal, (ö.1953) Kuveyt’te Osmanlı Devleti’nin kendilerine bağladığı aylıklarla hayatını sürdürmekteydi. İbn Suûd’a Kuveyt’te devam eden bu sürgün hayatı ağır geliyor, dedelerinin iki defa kurmuş oldukları devletler ve hâkimi oldukları Necid topraklarını İbn Reşid’den alarak Suûd devletini tekrar canlandırma düşüncelerini besliyordu. Kuveyt’in yönetimini devralan 342 Naci Kaşif Kıcıman, Medine Müdafaası Hicaz Bizden Nasıl Ayrıldı (Ankara: Sebil Yayınevi, 2009), 132-135; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 141-151; Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 167-168; Kurşun, “Suûdîler”, 37/584-587; Hakkı Dursun Yıldız, “Arabistan (Tarih)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1991), 3/252-258; İslam, Suûdî Arabistanı Tanıyınız, 23-25; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 52-53; 178-181; Türkel, “Osmanlı Vehhâbîlik Literatürü”, 219. 81 Mübarek’ten sonra bu düşünceleri daha da alevlenmiştir. Çünkü Mübarek İbn Suûd’u çok sever ve devlet işlerini görüşürken dahi yanından ayırmazmış. Böylelikle İbn Suûd daha küçük yaşlarda devlet yönetimi hakkında bilgi sahibi olmaya başlamıştır. Bununla beraber Kuveyt’in liman ülkesi olması sebebiyle gelişmiş bir ticaret ağı olması ve diğer ülkelerden tüccarların sık sık gelmesi de İbn Suûd’un Arap dünyası dışındaki dünyayı kısmen de olsa tanımasına sebep olmuştur.343 İbn Suûd, Suûd Devleti’ni tekrar canlandırma fikrini babasıyla paylaşmış babası ise henüz erken olduğunu belirtmiştir. İbn Suûd buna rağmen kendisine otuz deve, otuz tüfek ve iki yüz altın veren Mübarek’in de desteğiyle kendisiyle savaşmayı kabul eden otuz arkadaşıyla birlikte hayallerinin peşine düşmüştür.344 Riyad’a doğru hareket eden İbn Suûd yol üzerinde Aclan ve İbn Reşid’e ait birer karargâh ve birkaç kervan yolu keserek ganimet elde etmiştir. Bu ganimeti haber alan bedevîlerden yolda gruba dâhil olanlar olmuştur. İbn Suûd’un hayalleri onlara dâhil olan bedevîler gibi ganimet elde etmek değil atalarının toprakları olan Necid topraklarına ve Riyad’a hâkim olmaktı. Bu minvalde kabileleri ayaklandırmaya kendisine tabi olmaya davet etmiştir. Ancak daha evvelki girişimlerinde olduğu gibi, İbn Reşid tarafından şiddetli bir şekilde cezalandırılmaktan korkan kabileler İbn Suûd’un yanında yer almamışlardır. Bunun üzerine İbn Suûd gruba yolda dâhil olan ve daha fazla ganimet elde edemeyen bedevîleri de kaybetmiş ve yola çıktığı arkadaşlarıyla baş başa kalmıştır. Bu sıra da babası Abdurrahman İbn Suûd’a geri dönmesini telkin eden haberciler yollamıştır. Ancak İbn Suûd’un cevabı çok nettir; “Geri dön ve gördüklerini ve duyduklarını babama anlat. Reşid’in ülkemi elinde tutmasına ve ailemin bu şekilde ayaklar altında ezilmesine daha fazla dayanamayacağımı ilet babama. Başarı ve ölüm arasında bir kumar oynayacağım. Başarana kadar da durmayacağım. Ölmek başarısızlıktan daha iyidir.”345 İbn Suûd Rub‘u’l-Hâlî çölüne çekilmiş Ramazan ayını çölde geçirmiş kendilerini çölde unutturmuşlardı. Hedefi olan Riyad savunması güçlü olan bir şehirdi. Surlarla çevrili olan bu şehre yapılacak bir saldırı kolayca geri püskürtüleceği için İbn Suûd yanına aldığı altı adamıyla Ramazan Bayramı gecesi Riyad’ın surlarını sessizce aşıp valinin yakınında bir eve girerek onu izlemeye başlamıştır. İlk işleri valiyi etkisiz 343 Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 20;Hulusi Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/194-195; H.C. Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, çev. Gülsüm Aldemir (İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2007), 27-33. 344 Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 21; Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 41. 345 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 44-45. 82 hale getirmekti. İbn Suûd bulduğu ilk fırsatta vali Aclân’a saldırdı. İbn Suûd’un elinden yaralı olarak kaçan vali İbn Suûd’un kuzeni İbn Cilâvî tarafından öldürülmüş ve onun ölmesiyle adamlarının bir kısmı teslim olmuş geri kalanları ise kaçmıştı. Bunun üzerine İbn Suûd şehrin farklı yerlerine adamlarını göndererek kaleyi ele geçirdiklerini duyurmuştur. Böylelikle üçüncü kez kurulacak ve günümüze kadar devam edecek olan devlete başkentlik yapacak Riyad 15 Ocak 1902 tarihinde ele geçirilmişti.346 Riyad’ı ele geçiren İbn Suûd Kuveyt’te sürgünden olan babasının ve ailesinin Riyad’a gelmesi için haber yollamıştır. Riyad’a gelen Abdurrahman’a emirlik tekrardan verilmiş ancak yaşı sebebiyle emirliği oğlu İbn Suûd’a vererek emirlikten feragat etmiştir. Artık Vehhâbîlerin yeni emiri İbn Suûd olmuştur. Hisbe görevi ise Muhammed b. Abdülvehhâb’ın neslinden olan Abdülazîz b. Abdüllatif’e verilerek daha önce olduğu gibi Suûdi -Vehhâbî ittifakının devam ettiği belirtilmiştir.347 İbn Suûd sadece Riyad’ı almakla yetinmemiş bölgenin kontrolünü ele geçirmek için yayılma faaliyetlerine başlamıştır. Beklenin aksine bu işe İbn Reşid ile çok fazla muhatap olmayacağı güneye doğru ilerleyerek başlamıştır. 1902-1903 yıllarında Harc, Hûta, Eflac ve Devasir’i hükmü altına almıştır. Bu süreçte İbn Reşid İbn Suûd’un üzerine sefer düzelemiş ancak başarısız olmuştur. Bu başarısızlık İbn Suûd’a olan inancın artmasına sebep olmuştur.1904 yılında ise kuzey taraflara hareket etmiş, Sedir ve Veşm bölgelerini kontrolü altına almıştır. Yine 1904 yılının önemli olaylarından biri de bölgenin önemli merkezlerinden biri olan Kasîm bölgesi üzerine yapılan seferlerdir. Bu seferler sonucunda Uneyze ve Büreyde İbn Suûd’un kontrolü altına girmiştir. Bölgenin asıl hâkimi olan Osmanlı Devleti 1904 yılında Kasîm bölgesinin tekrar kontrol altına alınması için İbn Reşid ile beraber İbn Suûd üzerine sefer düzenlemiş ve İbn Suûd’u mağlup etmişlerdir. Aynı yılın sonunda, Osmanlılara karşı bir zafer kazanmasına rağmen, Osmanlı Devleti’nin bölgeye 346 Emin er-Reyhanî, Tarihu Necdi’l-Hadis (Beyrut, 1988), 121-132; Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 21; Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 49-54; Zekeriya Kurşun, “Suûdi Arabistan (Tarih)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2009), 37/581-584; Kurşun, “Suûdîler”, 37/584-587; Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195; Yıldız, “Arabistan”, 3/252-258; Kıcıman, Medine Müdafaası Hicaz Bizden Nasıl Ayrıldı, 136; İslam, Suûdî Arabistanı Tanıyınız, 31-48; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 166-167; Muhammed Esed, Mekke’ye Giden Yol, çev. Cahit Koytak (İstanbul: İnsan Yayınları, 2019), 228-229; Muhittin Ataman - Yurdanur Kuşçu, “Suûdi Arabistan’daki Siyasal ve Toplumsal Hareketlerin Gelişimini Etkileyen Faktörler”, Alternatif Politika 4/1 (2012), 6; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 54-55. 347 Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 22; Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 56- 57; Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195. 83 yaptığı askeri sevkiyatı gören İbn Suûd Osmanlı Devleti’nden çekinmiştir. Kendisinden güçlü bir devletle karşı karşıya gelmeye henüz hazır olmadığının farkında olan İbn Suûd Osmanlı padişahına bir mektup yazmış ve af talep etmiştir. Kuveyt emiri aracılığıyla, 1905 yılında Osmanlı Devleti ile bir araya gelen İbn Suûd’un babası af talebini yinelemiştir. Osmanlı Devleti tarafından Necd hâkimiyeti kabul edilen İbn Suûd, İbn Reşid’in bölgeden uzak tutulması kaydıyla, Kasîm ve Necd’de bir Osmanlı birliğinin konuşlanmasından memnun olacaklarını belirtmiştir. Bununla beraber bazı kaynaklarda İbn Suûd’un İngilizlerle de irtibatta olduğu bölgeden Osmanlı Devleti’ni çıkarmak için görüştüğü ancak görüşmelerden herhangi bir sonuç çıkmadığı yer almaktadır. 1906 yılında İbn Reşid büyük bir ordu hazırlamış ve İbn Suûd’un üzerine sefer düzenlemek için harekete geçmiştir. İbn Suûd 1906 Nisan tarihinde ani bir gece baskını ile konakladıkları Ravzatü’l Mühenna köyünde İbn Reşid’i öldürmüştür.348 İbn Reşid tehlikesini başından savan İbn Suûd 1907 ila 1912 yılları arasında yayılma politikasına devam etmiş, Necid ve Ahsa’daki kabileleri kontrol altına almıştır. İbn Suûd’un artık bölgede Osmanlı desteğine ihtiyacı kalmamıştır. Necd’de bulunan Osmanlı garnizonuna tecrid uygulamaya başlayan İbn Suûd çevre kabilelere Tük Garnizonuna giden kervanlara yol vermemeleri talimatını vermiştir. Bu strateji iel hiç savaşmadan Türkleri bölgeden çıkarmayı başarmıştır. Ahsa’yı da Osmanlı askerlerinin elinden alan İbn Suûd’a İstanbul’a bağlı kalmak, ortak düşmanlara karşı ittifak yapmak şartıyla Necid Valiliği ve paşa unvanı verilmiştir. Necid bölgesinin yönetimi İbn Suûd’a bırakılmıştır.349 Bu süreçten sonra İbn Suûd’un Osmanlı Devleti ile mücadelesi başlamış ve bağımsızlığını ilan edinceye kadar devam etmiştir. Bu mücadele de İbn Suûd askeri gücünü ise kurmuş olduğu İhvan teşkilatından karşılamaktaydı. İlk oluşumları 1912 yılında gerçekleştirilen İhvan teşkilatı Suûdi Arabistan Krallığının kurulmasında büyük bir paya sahiptir. Bu sebeple İhvan teşkilatı hakkında bilgi vermenin gerekli olduğu kanısındayız. 348 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 67-75; Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmalı Hâkimiyeti(Vehhabî Hareketi ve Suûd Devletinin Ortaya Çıkışı), 178; Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 28; İslam, Suûdî Arabistanı Tanıyınız, 49-50; Kıcıman, Medine Müdafaası Hicaz Bizden Nasıl Ayrıldı, 136-141; Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 62-63. 349 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 76-77; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 64. 84 2.6. İhvan Teşkilatı Burada ve bundan sonrasında bahsedeceğimiz İhvan teşkilatı Mısır’da Hasan elBenna (ö.1949) tarafından kurulan ve varlığını günümüzde de devam ettiren İhvân-ı Müslimîn teşkilâtı ile karıştırılmamalıdır. Bahsi geçecek olan İhvan teşkilatı İbn Suûd tarafından Suûdi Arabistan’da kurulan ve desteklenen bir teşkilattır. Öte yandan bu teşkilat Suûdi Arabistan Devleti’nin kuruluş aşamasında büyük rol oynamış ve İbn Suûd’un en büyük askeri gücü olmuştur. 2.6.1. İhvan Teşkilatının Kuruluşu İbn Suûd, nüfuz alanını genişletmek amacıyla kendine sıkı sıkıya bağlı birlikler oluşturmak istemiştir. İstikrarlı bir devlet yapısı oluşturabilmek adına otoritenin özellikle bedevîler arasında sağlanması için İhvan teşkilatını kurmuştur. Nitekim bölgenin yönetimi Osmanlı Devleti’ndeyken devlet bedevileri kontrol altında tutmak için maddi yardımlarda bulunuyordu. Ancak daha yeni kurulan Suûd Devleti’nin bu yardımları sağlayacak maddi kaynakları bulunmuyordu. Ayrıca İbn Suûd çok iyi biliyordu ki bedevileri kontrol altına almadan merkezi otoriteyi kuramazdı. İbn Suûd bir konuşmasında; “Aşiretler ancak kılıçtan anlar. Kılıcını sıyırırsan rahat dururlar. Sıyırmaz kınına sokarsan yağmalar, öldürür ve barışı bozarlar.” diyerek bölgede ki bedevîleri ve otorite durumunu açıklamıştır. Şimdiye kadar başardıklarını bu bedevîlerle başarmış ancak bundan sonra hayalini kurduğu Arap yarımadasına sahip olacağı devleti böyle düzensiz birliklerle kuramayacağının da bilincindedir. İbn Suûd’un tebaasının ekseriyetini bedevîler oluşturmaktaydı. Bedevîlerin en küçük bir problemde, en ufak bir maddiyatsızlıkta, küçücük bir başarısızlıkta itaatleri yok olabilmektedir. Bir dönem itaat ettikleri o emire ve halkına düşman olup onları yağmalayabilecek bir fıtrata sahiptirler. Göçebe hayat tarzını benimsedikleri için de sürekli hareket halindedirler. Bu yüzden onları bulup cezalandırmak da kolay bir iş değildir. Ayrıca İbn Suûd bedevîleri çok iyi tanıdığı için verilecek cezalarında bir çözüm olmadığının farkındadır.350 İşte tam bu noktada İhvan teşkilatı ve hicreler351 bu bedevîlerin sistemli bir yapı içerisinde yerleşik hayata geçmesini sağlayacak ve kontrolleri ise din temelli bir 350 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 102-103; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 68. 351 Hicre: İhvân mensuplarının iskân ettiği yerleşim yerlerine verilen genel isimdir. Hicreler İbn Suud tarafından Bedevî olan Arapları yerleşik hayata geçirerek başlarına hocalar vererek Vehhâbî 85 düzen üzerine olacaktı. İbn Suûd bu minvalde hicreleri kurmuş yani göçebe bedevîleri Vehhâbîliğin yaygın olduğu tarım bölgelerine yerleştirmiştir. Buraya hicret eden bedevîlere görevlendiren hocalarla Vehhâbî ritüellerini öğretip bu ritüellere göre hayatlarına yön vermelerini sağlamıştır. Bu hicrelerde yaşayanlara ise İhvan ismi verilmiştir. Kurulacak olan bu sistemde kabilecilik ve göçebelik yerini yerleşik hayata bırakacak, kan davaları ve yağmalar son bulacaktı. Vehhâbî âlimlerin desteğiyle bedevîler dinî bir tedrisattan geçecek, kabilecilik ve aşiretçiliğin yerini din kardeşliği alacaktı. Böylece aşiret kanunlarının yerini Allah’ın kanunlarını alacak ve Vehhâbî imamın emirine yani İbn Suûd’a itaat edilen bir toplum meydana gelecekti. İlki 1912’de Ertâviyye’de352 kurulan bu Vehhâbî teşkilâtı, Arap yarımadasında milliyetçiliği yerleştiren ilk hareket olmuş ve İbn Suûd’un en büyük askeri gücü haline gelmiştir.353 2.6.2. İlk Hicrelerin Oluşumu ve İhvan Mensupları İlk hicreler Mutayr ve Harb kabilelerinden yaklaşık elli kişi ve ailelerinden oluşan ve başlarında Sa‘d b. Musîb ve Abdülmuhsin b. Abdülkerim liderliğinde ki grubun Ertâviyye’ye hicretleriyle başlamıştır. Bu İhvan liderleri hicrelerde yapılacak ilk işler olan cami ve evlerin yapımı ve su kuyularının açılması için gereken malzemeleri ve maddi kaynağı İbn Suûd’dan finanse etmişlerdir. Bu İhvan liderleri sayesinde Ertâviyye artık küçük bir kasaba olmuş aynı zamanda bedevîler için bir cazibe haline gelmeye başlamıştır. Birçok bedevî pazarlarda at ve develerini satarak, yerleşik hayat için gerekli malzemeleri temin edip Ertâviyye’ye yerleşmiştir. Aynı şekilde İbn Suûd tarafından karşılanan basit düzeydeki tarım araçları ve tohumlarla kendilerine verilen bu topraklarda bedevîler için ziraat hayatı başlamıştır. Böylelikle bedevîler göçebe hayattan yerleşik hayata, hayvancılıktan da tarıma geçmiş ve ilk İhvan kolonisi doktrinlerini öğretmek amacıyla kurulmuş ve maddi olarak desteklenmiştir. Detaylı bilgi için bk. Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 73-82. 352 Zilfî kasabasının kuzey doğusunda, Kuveyt-Bureyde yolu üzerinde bulunan tarıma elverişli olan elErtâ isimli hünnap ağacına benzeyen ağaçların çok sayıda bulunması sebebiyle bu ismi alan bir vahadır. Detaylı bilgi için bkz: Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 70. 353 H. St. John Bridger Philby, Sa’udi Arabia (Londra: Ernest Benn Ltd, 1955), 261-262; er-Reyhanî, Tarihu Necdi’l-Hadis, 261-263; Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 23-24; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 103; Kurşun, “Suudi Arabistan”, 37/581-584; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 69; Mehmet Ali Büyükkara, “Vehhâbîlik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2012), 42/611-615; Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195. 86 oluşmuştur. İbn Suûd dinî eğitimlerini vermek ve Vehhâbî öğretilerini öğretmek için bir Vehhâbî âlimini Ertâviyye’ye yollamıştır.354 Ertâviyye hicresinin kurulması ve bedevîler için cazibe haline gelmesiyle, Vehhâbî davetçilerden etkilenen diğer bedevi kabileler kendiliğinden hicrelerini inşa etmeye başlamışlardır. Necid bölgesinin büyük kabilelerinden olan Uteybe Kabilesi elĞatğat’ta 1912 ila 1913 yılları arasında kendi hicresini inşa etmiştir. Ardından Harb Kabilesi Duhne’de, Şemmar Kabilesi Acfar’da kendi hicrelerini inşa etmişlerdir. Bundan sonra hicreler kurulmaya devam etmiş ve on yıl gibi bir süre de her biri on bin nüfuslu yaklaşık yüz elli hicre inşa edilmiştir.355 Hicreler kurulup başlarında İbn Suûd’un görevlendirdiği hocalar nezdinde Vehhâbî öğretileri öğrenen bedevîlerde çok büyük değişimler olmuştur. Çöl hayatının verdiği sertlikle yetişen bedevîlerin fıtri yapıları din üzerine dönmüş ve bu durum bazı zamanlarda da dinî fanatizme doğru ilerlemiştir. M.Muhammed Futeyyih elMedenî’nin aktardığı olaylar bize İhvan teşkilatının ve hicrelerin bedevîler üzerinde ki değişimin ne kadar aşikâr olduğunu göstermektedir. El-Medenî şöyle aktarmaktadır; “Duhne’de oranın hâkimiyle bir sabah kahve içerken yirmi-yirmi bir yaşlarında bir delikanlı gelmiş: “Selâm yâ el-İhvân” diye hitap edip: “Hâkim hazretleri, dün gece şeytan beni kandırdı ve ben büyük günahlardan bir günahı işledim. Sonrasında çok pişman oldum. Her saniye, her dakika ve her saatte bu işlediğim hakikati bilen Allah’ın gazabından korktuğum için gece boyunca hiç uyuyamadım. Sabah olmasını güneşin doğmasını bekleyip sabah namazını cemaatle kıldıktan sonra doğru yanınıza geldim. Bu hususta İslâm’ın emrettiği cezanın uygulanmasını istiyorum ki Allah beni işlediğim günahtan affeylesin” diye itirafta bulunması üzerine; Hâkim işlediği günahı sormuş ve dört ay önce vefat eden kardeşinin eşiyle zina ettiğini söylemiştir. Kardeşimin vefatı üzerine babam beni onunla evlendirmek istiyordu bu yüzden de iddet müddetinin dolmasını bekliyorduk. İddet bittikten sonra şeytan beni kandırdı ve ikimiz de bu duruma rıza gösterdikten sonra kimin bu durumdan haberi olur diye düşündükten sonra evde yalnız kaldığımız dün gece bu günahı işledim diye itiraf etmiştir. Hâkim bunun üzerine kadını çağırmış kadın utansa da yalan söylememiş oda itiraf etmiş ve bunun üzerine hâkim seksen 354 Philby, Sa’udi Arabia, 261-262; er-Reyhanî, Tarihu Necdi’l-Hadis, 261-263; Futeyyih, Necd elİhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 36; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 105. 355-er-Reyhanî, Tarihu Necdi’l-Hadis, 261-263; Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 36; Kurşun, “Suûdi Arabistan”, 37/581-584; Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 71. 87 değnek olan cezayı uygulamış, tevbe ettirip nasihat ettikten sonra onları göndermiştir.”356 Yine el-Medenî’nin aktardığı bir olay İhvanın nasıl bir dinî fanatizme büründüğünü ortaya koymaktadır. “Ertâviyye’de Mutayr aşîretine mensûb elli-elli beş yaşlarında bir adam, Uneyze aşîretinin el-Ğadâvira kabilesine bağlı bir adamla karşılaştığında, başında İhvan alameti olan beyaz sarığı göremeyince, bu adamın cehalet üzerine olduğunu düşünerek din ile alakalı sorular sormuş, adam sorulara cevap verememiştir. Bunun üzerine yanında bulunan akâid kitabını adama uzatarak: “bunun içindekini bilip itikâd etmeyene Müslüman denmez” demiştir. Ddinîn emirlerini öğrenmesi için kendisiyle beraber köyüne gelmesi gerektiğini belirttiysede adam: “öğrenmek istediğim vakit öğreteni bulurum, sana ihtiyacım yok.” cevabını vermiştir. Bunun üzerine Mutayrî İhvan öfkelenmiş “vay kâfir vay” diyerek ve tüfeğini adamın göğsüne dayamış, bu gelişmlerden sonra adam Müslüman olduğunu belirterek onunla geleceğini söylemişse de İhvan onu dinlemeyerek öldürmüştür. Olayın üzerinden bir ay geçmiş olmasına rağmen adam hâkim huzuruna gelerek cezası neyse infaz edilmesini istemiştir. Hâkim bu sözleri zabta geçirdikten kısas hükmü vermiştir.”357 Bu hale bürünen bedevîler artık kontrol edilmesi kolay bir hale dönmüş ve emirlerine sıkı sıkıya bağlı hale gelmişlerdir. Daha önce de belirttiğimiz gibi özellikle OsmanlıVehhâbî mücadelelerinde İbn Suûd’un en büyük destekçisi olmuşladır. İbn Suûd’da bu mücadeleyi dinî argümanlar kullanarak yürütmüştür. Çünkü bu süreçte özellikle bu hicrelerin maddi kaynaklarının sağlanması için İngilizlerle iş birliğine girmek isteyen İbn Suûd hem İhvanı bu duruma karşı sakin tutacak argümanlar bulmalı hem de İngilizleri İhvanın onlara saldırmayacağına ikna etmeliydi. Bu duruma en güzel örnek ise H. St. John Bridger Philby’nin358 aktardığı bilgilerdir. Phillby’nin bir 356 Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 32-35. 357 Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 35. 358 1908 yılında İngiltere’nin Hindistan’daki koloni yönetiminde memur olan H. St. John Bridger Philby, 1915’te Osmanlı Devleti’ne karşı savaşan İngiliz ve Hint birliklerine katılmak üzere Irak’ta görevlendirildi. 1917-1918 yıllarında, Şerîf Hüseyin isyanını desteklemek ve Abdülazîz b. Suûd’u Osmanlılar’la birlikte hareket eden Reşîdîler’e karşı savaşmaya ikna etmek üzere Arabistan’a gönderilmiştir. 1930 yılında Müslüman olup Abdullah ismini aldığı belirtilmektedir. Aynı zamanda 1925 yılında Cidde’ye yerleşerek ticari faaliyetlerde bulunduğu da aktarılmaktadır. İbn Suûd’a danışmanlık yaptığı da aktarılmaktadır. Detaylı bilgi için bk. Mehmet Ali Büyükkara, “Philby, Harry St. John Bridger”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2007), 34/268-269. 88 toplantı esnasında İngiliz-Suûdi ittifakı karşısında İhvanın tutumunun nasıl olacağı hakkında sorduğu soruya İbn Suûd şu şekilde cevap vermiştir: “İhvan’ın size düşman olduğu doğru değildir. Zira inancımıza göre sizler ehl-i kitapsınız. Vehhâbîlerin nefretine hedef olan müşriklerden veya kâfirlerden değilsiniz. Fakat halkım arasında, özellikle eğitimlerini Necid dışında almış olan veya sıklıkla dışarıya seyahat eden birçok şehirli insan, İslâmiyet’in temsilcileridir diye Türklere yakınlık duymakta ve bundan dolayı İngilizlere düşmanca bakmaktadır. Ama bunda fazla ileri gidemediler. Daha yakın zamanda böyle düşünen iki adamı görüşlerini ifade etmelerinden dolayı cezalandırdım.”359 İbn Suûd’un bu minvalde aktardığı bir başka düşüncesi şu şekildedir: “Eğer siz İngilizler, kızlarınızı karım olsunlar diye bana önerseniz kabul ederdim. Fakat Mekke Şerifi’nin veya Mekkelilerden ve diğer Müslümanlardan müşrik saydıklarımızın kızlarını alamam. Hıristiyanların kestiği hayvanların etlerini sorgusuz sualsiz yerim. Allah ile beraber başkalarını ibadetlerinde ortak koşan müşrikler ise bizim nefret edip iğrenç saydığımız kimselerdir.”360 Aynı şekilde İbn Suûd bir başka toplantıda Hıristiyanlarla ilgili bazı Kur’an ayetlerini okuyarak:“Hıristiyanların İshak peygamberin Arapların İshak peygamberin kardeşi olan İsmail peygamberin soyundan geldiklerini, Türklerin ise Tatar kökenli evlad-ı iblisten”361Hıristiyanlarla kuzen olduklarını belirten bu cümleyi sarf etmiştir. İbn Suûd bu düşünce ve söylemleriyle İngilizlere karşı İhvanın düşman olmadığını belirtmiştir. İngiliz işbirliğinin temellerini sağlamlaştırırken diğer taraftan da Osmanlı-Türk karşıtlığını, Osmanlı-Vehhâbî mücadelesinide dinî temeller üzerine oturtmayı amaçlamıştır. İbn Suûd İhvanın yanında yer almasını ve onların dinî fanatizmini ön plana çıkararak cihat mantığıyla hareket etmelerini sağlamıştır. 2.6.3. İhvanın Zaferleri Bu başlık altında İhvanın bütün zaferleri değil, Vehhâbîlerin tevhid, şirk ve bid‘atlarla mücadele bağlamında elde ettikleri zaferlerden bahsedilecektir. Özellikle İhvanın Vehhâbî ritüellerine ne kadar bağlı olduklarını görmek açısından ele geçirdikleri yerlerde tevhid, şirk ve bid‘atlara karşı olarak yaptıkları eylemler aktarılmaya çalışılacaktır. Bununla beraber acımasız bir yapıya sahip olan ihvanın 359 H. St. John Bridger Philby, The Heart of Arabia (Londra: Constable and Company Ltd, 1992), 371. 360 John S. Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam (Leiden, 1978), 23. 361 H. St. John Bridger Philby, Arabia of the Wahhabis (Londra: Constable and Company Ltd, 1928), 23-24. 89 Müslümanlara karşı gerçekleştirdiği “katliamların” günümüzde ki “Cihadî Selefilik(Vehhâbîlik)” akımına benzerliğinin anlaşılması adına önem arz etmektedir. 2.6.3.1.Hurme Meselesi ve Turabe Baskını Necid için Hicaz’ın kapısı sayılan, Necid-Hicaz sınırında ve yol üstünde olması sebebiyle stratejik bir konuma sahip olan Hurme Kasabası Halid İbn Lüvey tarafından yönetilmektedir. Emir İbn Lüvey Şerif Hüseyin’in akrabası olması rağmen koyu bir Vehhâbîdir. İbn Lüvey’in Vehhâbîliğe bağlılığı hakkında Vehhâbî olmayan kardeşini öldürecek kadar ileri gittiği bazı kaynaklarda geçmektedir. Ayrıca Hurmeliler Ⅰ.Suûd Devleti’nden itibaren Vehhâbîliğe bağlı olarak kalmışlardır. Bölgenin önemli iki lideri olan Şerif Hüseyin ve İbn Suûd arasında ki ilk sıcak temas bu kasaba sebebiyle meydana gelmiştir. Şerif Hüseyin, Hurme’yi Vehhâbîlikten koparıp tekrar kendi hükmü altına almak istiyordu. Bunun için öncelikle İbn Lüey ve Hurme kadısını Mekke’ye çağırarak sert bir şekilde uyarmıştır. Bu uyarılara kulak asmayıp Vehhâbî öğretilerini yaymaya devem eden Hurme kadısı Şerif Hüseyin tarafından görevden alınmış yerine Mekke’den bir kadı gönderilmiştir. Bu durum Hurmeliler tarafından kabul görmemiş ve kadı tekrar Mekke’ye dönmek zorunda kalmıştır. Bunun üzerine Şerif Hüseyin Hurme’ye seferler düzenlemiş ancak amacına ulaşamamıştır. İbn Suûd bu süreçte Hurme’ye herhangi bir destekte bulunmasa da Hurmeliler kendilerini ve kasabalarını korumayı başarmışlardır.362 1919 yılında Osmanlı Devleti’nden Medine’nin kontrolünü tamamen ele geçiren Şerif Hüseyin, artık sadece Hurme meselesi ile ilgilenecektir. Hurme meselesine ek olarak Hurme yakınlarında bulunan Turâbe sakinlerinin de Vehhâbîliği kabul etmesi ve İbn Suûd’a bi‘at etmesi üzerine Şerif Hüseyin İngilizlerden alınan modern silahların da yer aldığı büyük bir ordu hazırlamış, ordunun başına oğlu Abdullah’ı komutan olarak atamıştır. İbn Suûd’un artık Hurmeli mezheptaşlarına yardım etmesi gerekiyor İhvanda bu konuda baskı yapıyordu. Ancak İbn Suûd İngilizlerin desteklediği Şerif Hüseyin ile İngilizlerle kendi aralarında olan ilişkinin kopmaması için İngiltere’yi aracı yaparak bu meselenin çözülmesi niyetindeydi. İbn Suûd ve Şerif Hüseyin arasında gerçekleştirilen mektup diplomasisi, Şerif Hüseyin’in tehditkâr tavırları, İbn Suûd’dan Hurme’den vazgeçmesinin istenmesi, İbn Suûd ve 362 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 104-105. 90 İhvana “Hâricîler” olarak hitap edilmesi vb. sebeplerden ötürü olarak sonuçlanmıştır. İbn Suûd bunun üzerine Hurmeli mezheptaşlarına yardım etmek zorunda kalmıştır. Başlarında Ğatğat Emiri Sultan İbn Bicâd ve Emir İbn Lüvey’in bulunduğu bin beş yüz kişiden oluşan İhvan ordusunu Hurme’yi korumak üzere görevlendirmiştir.363 Abdullah ve ordusunun Turabe yakınlarında kurdukları kampın yerini öğrenen İhvan birliği 25 Mayıs 1919 tarihinde bir gece ansızın kampa baskın yapmıştır. Bu baskından Abdullah ve beraberinde çok az sayıda adamı kaçarak kurtulabilmişlerdir. Vehhâbîler önlerine çıkan herkesi acımasızca öldürmüş iki ordu arasında geçecek olan savaş tek taraflı bir “İhvan katliamına” dönüşmüştür. Kaynaklarda yer alan bilgilere göre beş bin veya on bin kişinin öldüğünden bahsedilmektedir. Bazı kaynaklarda İbn Suûd’un Turabe’ye varıp bu olayları gördüğün de ağladığı aktarılmaktadır.364 2.6.3.2.Tâif’in Ele Geçirilmesi 3 Mart 1924’te Türkiye’nin hilafeti kaldırılmasının ardından, 6 Mart 1924 tarihinde Şerif Hüseyin’in kendisini halife olarak ilan etmesi, uzun zamandır ihvanı oyalamak için çabalayan İbn Suûd’a aradığı fırsatı vermiştir. Riyad’da Hicaz meselesi hakkında bir toplantı yapma kararı vermiştir. Toplantının sonucunda Hicaz’ın fethedilmesi kararı verilmiştir. Şerif Hüseyin’in tüm İslâm âlemini ilgilendiren bir mesele olmasına rağmen hilafeti, kendi menfaati için kimseye danışmadan kullanmaya çalıştığı belirtilerek diğer Müslüman ülkelere destekleri için mektuplar göndermiştir.365Sefer için hazırlıklara başlayan İbn Suûd bu sırada yazılan mektuplara cevap bekliyordu. Mektuplara çoğunluğu belirsiz az bir kısmı olumlu olan çok az sayıda cevap gelmiştir.366 Sefer hazırlıklarını tamamlayan İbn Suûd sefer esnasında babalarına destek gönderememeleri için Abdullah ve Faysal’ın üzerine, Ürdün ve Irak’a İhvan birlikleri göndererek gerekli tedbirleri almıştır.367 İbn Lüey’in önderliğinde, üç bin kişi civarındaki İhvan birliği Tâif’e doğru ilerlemeye başlamıştır. Şerif Hüseyin’in oğlu Ali’nin, bir grup askerle Tâif’e geldiği haberini alan İhvan, hızla Tâif’e ulaşarak 363 Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 92-93; Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 164. 364 Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam,68-69,96;Yavuz,“Abdülazîz b. Suûd”,1/194-195; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 105-106. 365 Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik,12;Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 196- 205. 366 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 206; Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 111-112. 367 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 208. 91 şehre saldırmıştır. Ali’nin şehri terk etmesi sonucunda 5 Eylül 1924 tarihinde şehrin kapıları İhvana açılmıştır.368 Şehrin kapılarını açarak Vehhâbîlerden af uman Tâifliler bekledikleri müsamahayı görmemiştir. Vehhâbîler şehri yağmalamaya ve kendilerine karşı gelenleri öldürmeye başlamışlardır. Gece boyu yağmalama ve katliam devam etmiştir. Katliam diyoruz çünkü kadın-erkek ve çocuk ayrımı yapmadan hatta kendilerinden af umanlarda dâhil olmak üzere, bir gecede 300 ila 400 kişiyi acımasızca öldürmüşlerdir. Yağmalamak için evlere girdiklerinde kıymetli eşyalarını teslim etmeyen sıradan halkı amansızca öldürmüşlerdir. İçlerinde kentin Şafiî müftüsünün de yer aldığı, kentin diğer ileri gelen ulemalarını bir camide toplayarak topluca katletmişlerdir. İbn Bicad geri kalan halkı şehirden çıkarmış ve Mekke’ye gönderilmiştir. Tâif, halkın tamamen boşaltılmasından sonra İhvan birlikleri tarafından ikinci kez yağmalanmıştır. İbn Suûd 8 Eylül 1924 tarihinde Tâif’i tamamen kontrol altına almış ve Hicaz’ın kapıları kendisine sonuna kadar açılmıştır.369Ayrıca Tâif’te yaşanan bu acı olaylar Hicaz’da yayılmış ve bu durum İbn Suûd’un bundan sonraki fetihlerini biraz daha kolaylaştırmıştır. 2.6.3.3.Mekke’nin Ele Geçirilmesi Tâif’te meydana gelen olayların Mekke’de meydana gelmesinin İslâm âleminde infiale sebep olacağını ayrıca bu durumun kendisini siyaseten sıkıntıya düşüreceğinin farkında olan İbn Suûd İhvanın Mekke’ye ilerleyişini durdurmuş kendisinden gelecek talimatları beklemelerini emretmiştir. Korku ve panik havasının büründüğü Mekke’de dükkânlar günler öncesinden kapanmış İngiltere kendi vatandaşı olarak kabul ettiği sekiz bin kadar Hindistanlı Müslümanı Mekke’den çıkarmıştır. Mekke halkı ise İbn Suûd’un temel probleminin Şerif Hüseyin ile olduğunu belirterek yerini oğluna bırakmasını istemişlerse de Şerif Hüseyin başlarda bu isteklerini kabul etmemiştir. Daha sonra halktan ve civar kabilelerden Mekke’yi korumak için yeterli desteği bulamayan Şerif Hüseyin mecburen yanına değerli eşyalarını ve alabildiğince mallarını alarak yerini oğlu 368 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd; Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 113. 369 er-Reyhanî, Tarihu Necdi’l-Hadis,332-333;Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 208;Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 113;Said, Britanya ve İbn Suûd, 38-41;Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 110;Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195. 92 Ali’ye bırakıp Cidde’ye oradan Akabe’ye gitmiştir. Oradan da İngilizler tarafından sürgün yeri olan Kıbrıs’a sevk edilmiştir.370 Yönetimi devralan Ali, Mekke’yi Vehhâbîlere karşı savunmak için çabalamışsa da kabilelerden beklediği desteği alamamıştır. Bunun üzerine Ali, İngilizlerden olaya müdahale etmelerini talep etmiştir. İngilizlerin, bunun dinî bir savaş olduğunu ve dinî meselelere müdahale etmelerinin prensiplerine aykırı olduğunu belirtmiştir. İngilizlerin bu doğrultuda verdikleri cevabın arkasında Lawrence371 ve Kahire’de ki İngiliz bürosunun yanlış yönlendirmeleri sonucu İbn Suûd’un gücünün farkına geç varmış olmaları yatmaktadır.372 Nihayet İbn Suûd beklenen emri vermiştir. Mekke’nin kontrol altına alınması esnasında silah kullanılmaması ve avam halka dokunulmaması hususunda dikkatli olunması talimatını vermiştir. Bu talimatlardan sonra İbn Lüey, keşif yapmaları için dört İhvan üyesini Mekke’ye göndermiştir. İbn Suûd’a karşı başarılı olamayacağını anlayan Ali’de Mekke’yi terk ederek Cidde’ye kaçmıştır. Bunu duyan halk Vehhâbîlerden korktukları için evlerine kapanmıştır. Keşif için Mekke’ye gelen İhvan mensupları halka, Allah’ın ve İbn Suûd’un koruması altında güvende olduklarını ve kimsenin zarar görmeden Mekke’nin İbn Lüey tarafından teslim alınacağı haberini tüm Mekke’ye yaymışlardır. Şehrin sakin ve teslim alınması için hazır olduğu haberinin gelmesi üzerine İbn Lüey, iki bin veya dört bin kişilik olduğu aktarılan İhvan birliği ile ihramlı ve silahlı bir şekilde Mekke’ye girmiş ve Mekke’yi kan dökmeden kontrol altına almıştır.373 Vehhâbîler İbn Suûd’un kan dökülmemesi ve silah kullanılmaması talimatına uymuş ancak Vehhâbî pratiklerini uygulamaktan geri durmamışlardır. Aynen bir asır önce Suûd b. Abdülaziz döneminde Mekke’nin ele geçirilmesiyle yapılan uygulamaları yapmak Vehhâbî öğretilerinin bir gereği olan türbe ve kubbeli mezarları yıkmak üzere Ma’le Kabristanı’na (Cennetü’l-Muallâ Kabristanı) yönelmişlerdir. Camilerde 370 Philby, Sa’udi Arabia, 288; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 210-211; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 112. 371 Arabistanlı Lawrence (Lawrence of Arabia) diye tanınan Lawrence, Thomas Edward, Haziran 1916’da Hicaz’da Şerîf Hüseyin’in Osmanlı Devleti’ne karşı ayaklanmasının ardından bu bölgede görev almak istedi. Ekim 1916’da Kahire’deki İngiliz Bürosu sekreterlerinden Ronald Storrs ile Cidde’ye giderek Şerîf Hüseyin ayaklanmasında yer aldı. İngilizler’le Şerîf Hüseyin ve oğulları arasında aracılık yapmak ve isyanın İngilizler’in lehinde sonuçlanması için faaliyet göstermek üzere görevlendirilen Lawrence bedevîlere dağıtılmak üzere bol para ile desteklenmiştir. Detyalı bilgi için bk. Orhan Koloğlu, “Lawrence, Thomas Edward”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2003), 27/114-116. 372 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 213. 373 Philby, Sa’udi Arabia, 288; Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 213. 93 ki süs ve dekorları harap etmişlerdir. Hz. Peygamber’in doğduğu ev ve namazgâhı ve Hz. Fatıma’nın doğduğu evde Vehhâbîlerin tahribatından nasibini almıştır. Aynı şekilde Asr-ı Saâdet’in izlerini taşıyan bir mekân olan Dârülerkam’ın kapısına kilit vurarak ziyaret edilmesi yasaklanmıştır. Orayı ziyarete için gelenlere sert tepkiler vermişlerdir. Bu mekânları ziyaret esnasında Vehhâbîlerce yakalanıp tutuklanan iki Hindistanlı hacı hakkında Vehhâbîler idam cezasına hükmetmişlerdir. İbn Suûd araya girerek cezalarının para cezasına döndürülmesine sebep olmuş ve serbest kalmışlardır. Çarşı ve evlerde gördükleri müzik enstrümanlarını kırmış, insan resmi taşıyan eşya ve kâğıtları yok etmişlerdir. Camilerde cemaate katılma hususunda zafiyet gösteren halk ve mezarlarda dua etmeye devam eden kişiler sertlikle uyarılmıştır. Uyarıları dikkate almayanlar sopalarla dövülmüştür. Şerif Hüseyin’in sarayı tamamen yağmalanarak, elde edilen mallar pazarlarda bedava denecek fiyatlara satılmıştır. Şerif Hüseyin’in evini yağmalayan Vehhâbîler ömürlerinde ilk defa karşılaştıkları aynaları sihir olarak nitelemişlerdir. Saatleri ve saatlerden gelen tik tak seslerinin de şeytan fısıltısı olduğunu ifade ederek kırmışlardır.374 İbn Suûd 18 Ekim 1924 tarihinde ihramlı ve silahsız bir şekilde, ulemâ ve askeri birliğiyle beraber Mekke’ye girmiş ve ilk olarak umre yapmıştır.375 İbn Suûd böylece Hicaz’ın tamamen kontrol altına alınması için bundan sonra ki hedefi Medine ve Cidde üzerine yoğunlaşmaya başlamıştır. 2.6.3.4.Medine’nin Ele Geçirilmesi Mekke’nin kontrolüne ele geçiren İbn Suûd, Mekke’nin yönetimini başında oğlu Faysal’ın bulunduğu Mekke’nin ileri gelenlerinden oluşan bir heyete bırakmıştır. Mekke’de ki askerlerin başına İbn Lüey tayin edilmiştir. İbn Lüey’in ve İhvanın Vehhâbî fanatizminden kaynaklı oluşrabilecek problemleri önlemek için ise sivil valiliğe Hafız Vehbe tayin edilmiştir. Ardından Şerif ailesinin kontrolünde kalan son iki yerden birisi olan Medine’ye yönelmiştir.376Mekke’den çıkan Şerif güçleri ise Medine ve Cidde’yi korumak için bu iki şehre doğru yönelmişlerdir. İbn Suûd’un hedefinde olduklarını bildikleri için gerekli hazırlıkları yapmaya başlamışlardır. 374-Philby, Sa’udi Arabia, 288; Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 213-214; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 113. 375-Philby, Sa’udi Arabia, 288Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 215-216; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 114. 376 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 218. 94 İhvan zaman kaybetmeden Medine’ye yönelmiş ve yaklaşık on aydır Faysal edDüveyş komutasında Ertâviyye İhvanı tarafından kuşatma altına alınmıştır. Bu sırada Medine’nin yönetimini elinde bulunduran Şerif Ali, kuşatmadan kurtulmak ve İslâm ülkelerini yanına çekmek adına Medine’nin İhvan tarafından tahrip edildiğini, Mescid-i Nebevi’de bulunan yeşil kubbe başta olmak üzere Hz. Hamza türbesinin kuşatma esnasında İhvan tarafından edilen ateşlerden dolayı zarar gördüğünü, Faysal ed-Düveyş’in Medine’ye girerek herkesi öldüreceğine dair yeminler ettiği haberlerini İslâm ülkelerine ve tüm dünyaya yaymıştır. Bu haber İslâm ülkelerinde teessürle karşılanmıştır. Hindistan’da bu haber üzerine protesto mitingleri düzenlemiş, İran’da bir gün yas ilan edilmiş, Basra ve Irak’ta çoğunluğunu Şiîlerin oluşturduğu yürüyüşler ve mitinglerle protesto edilmiştir. Bunun üzerine İbn Suûd İslâm ülkelerini ve dünya kamuoyunu aydınlatmak adına bir bildiri yayınlamıştır. Bildiride bu haberlerin gerçeği yansıtmadığını, İhvan birliklerinin şehre girdiği iddialarını yalanlayarak İhvanın şehre girmeyeceğini belirtmiştir. Hicaza gelen heyetlerinde iddiaların asılsız olduğunu görmesiyle Şerif Ali’nin planı suya düşmüştür.377 İngilizlerden de beklediği desteği alamayan ve başarısız olacağını anlayan Şerif Ali İhvanın şehre girmemesi şartıyla Medine’yi teslim edeceklerini bir heyet göndererek İbn Suûd’a bildirmiştir. Bunun üzerine İbn Suûd Faysal ed-Düveyş komutasında ki İhvan birliğinin Necid’e dönmesini emretmiştir. Bu emir ed-Düveyş’in hoşuna gitmese ve öfkelense de İbn Suûd’a itaatsizlik etmeye cesaret edemediğinden emri yerine getirmiş ve Ertaviyye’ye dönmüştür.378 İhvanın gönderilmesinin akabinde İbn Suûd oğlu Muhammed’i Medine’ye göndermiştir. 5 Aralık 1925 tarihinde Medine’de artık İbn Suûd’un kontrolüne geçmiştir.379 Medine’nin ele geçirilmesinin ardından Vehhâbî kadılarından Abdullah b. Büleyhid dine aykırı uygulamaları, bid‘at olarak telakki edilen yanlışları ve tevhide halel getirecek yanlışları düzeltmek için Medine’ye gelmiştir. Bunun üzerine ele geçirdikleri her yerde yaptıkları ilk iş olan türbe ve kubbeli mezarları yıkmak için başta Bakî kabristanı olmak üzere türbe ve mezarların yıkım emri verilmiştir. Bu süreçte bazı sahâbelerin türbeleri yıkılmıştır. Bu yıkımlardan sonra Hindistan, Mısır, 377 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 220. 378 Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 230-231. 379 Philby, Sa’udi Arabia, 290; Armstrong, Abdülaziz bin Suûd, 231; Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195; Nebi Bozkurt - Mustafa Sabri Küçükaşcı, “Medine”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2003), 28/311-318; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, 115-116. 95 Suriye gibi bazı İslâm ülkelerinde Mescid-i Nebevî’nin kubbelerinin yıkıldığına veya yıkım kararı alındığına dair haberler yayılmaya başlamıştır. İbn Suûd bu iddialar üzerine İslâm ülkelerinin her birine telgraflar çekerek haberleri yalanlamış ve böyle bir şey olmaması için gereken her şeyi yapacağının teminatını vermiştir. Bu sebeple Vehhâbîler Medine’de ki yıkım faaliyetlerine devam edememiş ve problem böylelikle çözüme kavuşmuştur.380 2.7. Hicaz Kralı İbn Suûdla Beraber Hicaz’da Yaşanan Değişiklikler ve Mekke Kongresi Medine’nin kontrolünün ele geçirilmesinin ardından 22 Aralık 1925 tarihinde Cidde’de İbn Suûd’un kontrolüne geçmiş ve böylece Hicaz’ın tamamı İbn Suûd’un hükmü altına girmiştir. İbn Suûd 8 Ocak 1926 günü tertip edilen sade bir törenle Hicaz Kralı unvanını elde etmiş ve şehrin dışında bulunan kalede İbn Suûd’un Krallığı namına yüz bir pare top atışı yapılmıştır.381 Nihayet İbn Suûd bu yola çıkarken hayalleri olan bir asır önce dedelerinin hükmettiği toprakların hepsini tekrar ele geçirmiş ve Vehhâbîlerin üçüncü devleti olan ve günümüzde de varlığını sürdüren Suûdi Arabistan’ın Kralı olma yolunda önemli bir yol kat etmiştir. Hicaz’ın ele ele geçirilmesiyle birlikte İbn Suûd ilk defa Müslüman ve gayrimüslimin bir arada bulunduğu dış dünya ile bağı olan bir yeri yönetecektir. Necid’in çöl içerisinde bulunması sebebiyle dış dünyaya fazlasıyla kapalı olan bir yer, Hicaz’ın ise kozmopolit bir yapıya sahip olan bir yer olduğunun farkında olan İbn Suûd, Necidli mezheptaşlarıyla sürtüşmeler yaşayacağının bilincindeydi. Bu sebeple İbn Suûd’un hem Vehhâbîleri küstürmemesi gerekmekte hem de Hicaz halkına Müslüman olsun gayrimüslim olsun güven vermesi gerekmekteydi. Yani Necid ve Hicaz arasında dengeli bir siyaset izlemesi gerekmekteydi. İbn Suûd bir Vehhâbî imamı olarak Vehhâbîlerin Hicaz’ın fethiyle ortaya çıkan beklentilerini karşılamalı bir yandan da Hicaz Kralı olarak Hicaz halkının korku ve endişelerinin anlamsız olduğunu onlara göstererek onların gönlünü kazanmalıydı. Bununla beraber Hicaz’da meydana gelecek olağanüstü bir olay sadece Hicaz halkının değil bütün İslâm âleminin ve Cidde’de bulunan yabancı tüccarlar ve konsolosluklar sebebiyle tüm dünyanın tepkisini üzerine çekecektir. Hicaz Kralı olan İbn Suûd burada 380 Eldon Rutter, The Holy Cities of Arabia (Londra: G. P. Putnam’s Sons Ltd., 1928), 2/245; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 116-117. 381 Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 232-233; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 117-118; Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195. 96 meydana gelecek değişiklikleri bu siyasî düzlem içerisinde gerçekleştirmeye çalışmış ve büyük ölçüde hedefine ulaşmıştır. Kadılık, imamlık, vaizlik gibi din ile alakalı işlere çoğunlukla Vehhâbîler görevlendirilmiş, idari ve kamu hizmetleri alanlarına ise çoğunlukla Hicazlılar atanmıştır. İbn Suûd böylelikle ortaya çıkabilecek olağan üstü olaylar karşısında dengeyi sağlamaya çalışmıştır.382 Bu durum Hicazlıları Vehhâbîlerin fanatizmine karşı korumuş ve rahatlatmış aynı zamanda da İbn Suûd’un hareket alanını genişletmiştir. Zira Vehhâbîler İbn Suûd’un bazı alanlarda yapacağı değişimlere engel olmak istiyorlardı. Bu duruma en net örnek Vehhâbîlerin Hicaz’da hacıların taşınması için kullanılan motorlu taşıtlara “gavur icadı bid‘atlar” diyerek Necid’e girmesine engel olmalarıdır. Oysa Hicaz’da bu duruma sadece işlerini sekteye uğratacağı için deve sürücüleri karşı çıkmıştır.383 Hicaz yönetiminin İbn Suûd’a geçmesinin ardından Hicazlıların ve bölgeye gelen hacıların şikâyetçi olduğu ahlakı bozan unsurlar, hırsızlık, gasp, yol kesme vb. güvenlik sorunları sıkı denetimler ve verilen şer‘i cezalar sayesinde azalmıştır. İbn Suûd bunu develerle ile hızlı bir şekilde hareket eden polis devriyeleri oluşturarak ve mutavvi sistemini Hicaz’da da uygulamaya koyarak başarmıştır. Bununla beraber bir kurul oluşturmuş, suçlara karşı verilecek cezalar belirlenmiş ve bunun aksine keyfi hareket edilmesini yasaklayarak Vehhâbîlerin halkı kendi kafasına göre cezalandırmasını önlemiştir. Bununla hem Hicazlıları memnun etmiş hem de İhvanın olağan üstü olaylar çıkarmasına mani olmuştur.384 İbn Suûd İhvanı da kısmi olarak tatmin etmesi gerektiğini eğer onların taleplerini göz ardı ederse problem yaşayacağını biliyordu. Çünkü Hicaz’ın fethedilmesinin en büyük amacı Haremeyn’i şirk ve bid‘atlardan temizlemekti. Bunun için Vehhâbîler kubbe ve türbeleri yıkmaya başlamışlar ancak İbn Suûd bu olayın dâhilinde olduğu için tahribatların büyümesine engel olmuştur. Başta Mekke ve Medine olmak üzere ele geçirilen Hicaz bölgesinde ki bütün mescitlerde Kur’an ve hadis kaynakları dışında dinî kaynaklardan faydalanılarak yapılan eğitim ve öğretim sistemi yasaklanmıştır. Türbe ziyaretleri ve sigara kullanımını yasaklanmış yalnızca maddi 382 Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 119; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 121. 383 Philby, Sa’udi Arabia,304; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 121. 384 er-Reyhanî, Tarihu Necdi’l-Hadis, 378-379; Philby, Sa’udi Arabia,303; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 243-245; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 119. 97 getirisi yüksek olması sebebiyle, Cidde’de yapılan tütün satışına izin verilmiştir. Çünkü Cidde’de tahmini olarak yüz bin sterlin değerinde tütün stoku bulunmaktaydı. Bu stoktan alınacak vergiyse devlet için müthiş bir gelir kaynağıydı. 385 Hicazlıları ve Vehhâbîleri memnun eden İbn Suûd bölgede kalıcı bir devlet olabilmesi için İslâm ülkelerini de memnun etmeli onların desteğini almalıydı. İbn Suûd, kutsal toprakların kaderinin İslâm ülkelerinin ortak kararı ile çizilmesi gerektiği fikrini dile getirmiş ve Hicaz’ın fethi için kendisine uygun zemini hazırlamıştır. Fetihten önce Kutsal toprakları Şerif Hüseyin’in zulmünden kurtararak, ümmetin ortak kararlarıyla yönetilmesi gerektiğini belirtmiştir.386 Bununla İslâm ülkelerinin desteğini ve güvenini kazanmak istemiştir. 6 Haziran 1926’da İslâm ülkelerinin düşüncelerini öğrenmek için Mekke’de bir kongre düzenlemiştir. Davet edilen heyetin yönetimin nasıl olacağı için geleceğini düşünmüştür. Ancak İbn Suûd daha selamlama konuşmasında “Sizi bu toplantıya Hicaz’ın, hem Allah’ı hem de insanları memnun edecek şekilde ahlaki ve dinî açıdan ıslah edilmesi için görüşlerinizi almak için buraya davet ettim” diye hitap ederek yönetimin kendisinde olduğunu ve olacağını net bir şekilde ifade etmiştir.387Bunun üzerine İbn Suûd’u protesto edenler dahi olmuştur. Hatta kendisine neden krallığı üzerine aldığı sorulmuş, İbn Suûd ise “İçinizden biri kutsal toprakların tarafsızlığını ve bütünlüğünü dış saldırıdan koruyabileceğine dair garanti veriyor mu?” diye cevap vermiş ve kimsenin cevap vermemesi üzerine “O zaman kral olmak benim görevim. Ben bir başıma kutsal toprakları koruyup yönetebilirim.” demiştir.388 Bunun dışında kongrede hac konusunda müzakereler yapılmıştır. İbn Suûd’a hac için kutsal topraklara gelen müslümanların dinî pratiklerine müdahale edilmemesini söylemişlerdir. Bu görüş daha tartışmaya dahi açılmadan Suûdi delegeler tarafından reddedilmiş İbn Suûd ise, hacıların inançlarına karışmadıklarını ancak Müslümanların icmaına aykırı bir uygulama gördüklerinde ise izin vermeyeceklerini net ve sert bir üslupla belirtmiştir.389 385 Philby, Sa’udi Arabia,304; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 120. 386 Futeyyih, Necd el-İhvan Fırkası veya Bugünkü Vehhâbilik, 49-50. 387 Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 235. 388 Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 235-236. 389 Martin Kramer, Islam Assembled The Advent of Muslim Congress (New york: Columbia University Press, 1986), 117; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 123. 98 Kongrenin içeriğine en uygun teklif ise bütün heyetlerin kongre bitiminden sonra Kâbe’ye giderek Beytullah’ın yanında, emperyalist güçlerin Arap Yarımadası’ndan çıkarılması için her şeyi yapacaklarına dair söz vermeleri teklifi olmuştur. Ancak bu teklif İbn Suûd ve danışmanları tarafından Filistin, Suriye ve Irak’ın Arap yarımadası dışında sayılmasına heyeti ikna etmeleri sebebiyle amacına ulaşmamıştır. Bu kararın alınmasında ki en büyük etken İbn Suûd’un danışman kadrosudur.390 Özet olarak kongre gelen heyetlerin beklentilerini sağlamamış ve İbn Suûd’un da İslâm ülkelerinin desteğini ve güvenini arakasına alma hedefi gerçekleşmemiştir 2.8. İbn Suûd ve İhvan Muhalefeti Hicaz’ın kontrolünden sonra İhvan dinî gerekçelerle, taassup ve fanatizmle olay çıkarma potansiyeline sahip olmaları ve bu olayların siyasî ve politik sonuçlar doğurabileceği sebebiyle Necid’e gönderilmiştir. Ancak İhvana göre, Vehhâbîliğin pratikleri Hicaz bölgesinde yerine getirilmiyor ve bunun içinde herhangi bir çaba sarf edilmiyordu. Hicaz istenilen düzeyde Vehhâbî öğretilerini yerine getirmiyordu. Bunun başlıca sebepleri ise uygulamaların denetiminde yapılan esneklikler veya denetimsizlikti. Özellikle batıdan ülkelerine gelen teknolojik ürünler telefon, telgraf, motorlu taşıtlar gibi araçlar İhvanın deyimiyle “gavur icadı bid‘atlar” yaygınlaşmış hatta bizzat İmamları tarafından kullanılmaktadır. İngilizlerle yapılan antlaşma gereği şirk ve bid‘atlar bölgesi olan Ürdün, Irak ve Kuveyt tarafına seferler düzenleyemeyen İhvan bu durumlardan iyice rahatsız olmuş ve bu durumları görüşmek üzere Ertâviyye’de bir araya gelmişlerdir. Aynı zamanda işin liderler açısından bir de siyasî ve ekonomik boyutu vardı. İlk hicre olan Ertaviyye’nin lideri olan Faysal ed-Düveyşş, Medine’nin kuşatılması ve ele geçirilmesi esnasında çok çaba sarf etmiş ama buna mukabil İbn Suûd tarafından Medine’ye dahi sokulmamıştır. Oysaki ed-Düveyş bu çabalarının karşılığını Medine valiliğinin kendisine verilerek ödüllendirilmeyi bekliyordu. Yine Tâif’i elle geçiren el-Ğatğat İhvanı lideri İbn Bicad’da aynı şekilde valilik beklentisi içerisindeydi. Acmanlı İhvan lideri İbn Hisleyn ise Hicaz’dan umduğu ganimetlere ulaşamamıştı. Bu üç lider tüm bu sebeplerden dolayı İbn Suûd’a öfkelilerdi ve haklarının yendiğini düşünüyorlardı. 391 Bu sebeple bu liderler bu tarz meseleleri konuşmak için ilk 390 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 123-124. 391 Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 254-255; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 128. 99 Ertâviyye’de bir araya gelmişlerdir. Ardından İbn Suûd’un girişimleri ile Riyad Toplantısı ve Genel İçtima toplantıları yapıldıysa da İbn Suûd ve İhvan arasında ki muhafalet rüzgârı esmeye devam etmiştir.392 2.8.1. İhvan Teşkilatının Sonu İhvanın önde gelen isimlerinden olan Faysal ed-Düveyş, İbn Bicâd ve İbn Hisleyn aynı zamanda İhvan isyanının da önderleri olmuştur. Yapılan toplantılar neticesinde alınan bir karar olan barışın devamı için cihat kararı verilmemesine rağmen bu isimler Irak, Kuveyt ve Ürdün üzerine seferler düzenlemeye devam etmişlerdir. Bu seferler ise İhvan hareketinin sonunu getiren bir başlangıç olmuştur. 2.8.2. Sebile Savaşı: İbn Suûd ile İhvan Karşı Karşıya İhvanın saldırılarına karşı sessizliğini koruyan İbn Suûd İbn Hisleyn’in Necid köylerinden vergi istemesi ve Cumeyme olarak bilenen yerde Suûdi Devleti’ne bağlı olan bir kabilenin kervanına saldırması ve kervandaki herkesi öldürmesiyle sessizliğini bozmuştur.393Bu saldırı aslında niyetlerinin cihat değil, imamlarına karşı bir isyan hareketi olduğunun bir göstergesi olmuştur. Çünkü orada öldürülenlerin hiç birisi Hıristiyan veya müşrik değiller aksine İbn Suûd’a tabiiydiler. Bu Suûdi topraklarında İbn Suûd’a yapılmış bir başkaldırıydı ve İbn Suûd’un buna cevap vermesi gerekirdi. İbn Suûd daha fazla vakit kaybetmeden isyankârların üzerine gidebilmek için Vehhâbî ulemadan gerekli fetvayı almış ve askerlerine toplanması için acil bir mesaj yollamıştır. Danışmanı Hafız Vehbe’yi de anlaşma sağlamak ve desteklerini alması için İngilizlerle görüşmeye göndermiştir. O bölgede hâkimiyetin kaybolması demek bütün kabilelerin isyanı demek olduğunun bilincinde olan İngilizler İbn Suûd’a silah temininde bulunmuşlardır.394 İbn Suûd On beş bin civarında asker toplamış ordusunu kurmuş ve asi liderlerin üzerine gitmek için Riyad’dan harekete geçmiştir. Ertâviyye ile Zilfî kasabası 392 Bu toplantılar ve bu toplantılarda alınan kararlar hakkında ve bu süreçte İhvanın gerçkeleştirdiği bazı eylemler hakkında detyalı bilgi için bk.Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 122-135; Philby, Sa’udi Arabia, 306-307; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 254-267; Muhammed Ali Said, Britanya ve İbn Suud, çev. Mehmet Erkoç (İstanbul: Şura Yayınları, 1990), 54-57; Esed, Mekke’ye Giden Yol, 295-298; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 128-134; Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195. 393 Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 137; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 268; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 145. 394 Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 269; Philby, Sa’udi Arabia,309; Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 138-141; Said, Britanya ve İbn Suud, 57-59; Esed, Mekke’ye Giden Yol, 299; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 145-146. 100 arasında bulunan Sebîle denen düzlükte iki ordu karşı karşıya gelmiştir. İki taraf arasında barışın sağlanması için gidip gelen elçiler olmuş ancak barış sağlanamamıştır. En son İbn Bicâd’ın elçisi İbn Suûd’un çadırına selam vermeden girmiştir. İbn Suûd bu durumu isyankâr İhvanın artık kendisini Müslüman olarak görmedikleri için selam vermedikleri şeklinde yorumlamıştır. 30 Mart 1929 tarihinde sabah namazı sonrası İbn Suûd ordusuna saldırı emrini vermiştir. Çatışma yaklaşık iki saat kadar sürmüş ve isyankâr İhvan mağlup olmuştur. İhvan liderleri İbn Bicâd ve ed-Düveyş yaralanmış oğlu Abdullah ise öldürülmüştür. Faysal ed-Düveyş yakalanmış, İbn Bicâd ise Kuveyt tarafında doğru kaçmayı başartmıştır. İbn Suûd’un kardeşi Abdullah, İbn Bicâd’ı Ğatğat’ta ele geçirerek Riyad’a götürmüş ve Mismak zindanlarına hapsetmiştir. Faysal ed-Düveyş İbn Suûd’dan özür dilemiş ve af talebinde bulunmuştur. Karaciğerinden ölümcül darbe alan ed-Düveyş’in çok fazla yaşamayacağını düşünen İbn Suûd, onu bağışlamış ve Ertâviyye’ye göndermiştir. İbn Suûs bu zaferin ardından kendisinin izni olmadan herhangi bir şekilde dinî toplantı, konferans ve fetva neşredilmesini yasaklamıştır. Emretme, yasaklama ve serbestlik içeren her türlü hükmün Kur’an ve Sünnet’in rehberliğinde, ulemanın onayıyla ve imamın yani kendisinin tasvibiyle verileceğini belirtmiştir.395 2.8.3. İkinci Başkaldırı ve İhvanın Sonu Aldığı yaradan dolayı kısa sürede öleceği düşünülerek hayatı bağışlanan Faysal edDüveyş beklenenin aksine ölmemiştir. Oğlu Uzeyyiz de hicrelerindeki İhvan ile beraber Ürdün’ün iç bölgelerine doğru seferler düzenlemeye devam etmiştir. İbn Suûd ise bu olaylara müdahale etmesi için Hail valisini görevlendirmiş ve çatışmalar neticesinde veliaht olan ed-Düveyş’in büyük oğlu Uzeyyiz öldürülmüştür. Bu durum daha önce de başkaldıran İhvan lideri ed-Düveyş’i hayliyle öfkelendirmiştir. Bu süreçte Sebile Savaşı’na katılmayan İbn Hisleyn’de başkaldırmış ve Kuveyt tarafına seferler düzenlemiştir. İbn Suûd olaylara müdahale etmesi için Ahsâ valisi İbn Cilüvî’yi görevlendirmiştir. Vali Cilüvî’de oğlu Fahd’ı olayları gözlemlemesi için görevlendirmiş, Fahd’da İbn Hisleyn’e bir geçiş tezkeresi vermiştir. Akabinde sadece beş adamıyla birlikte görüşmeye gelen İbn Hisleyn ve adamları orada öldürülmüştür. 395 Esed, Mekke’ye Giden Yol, 299; Said, Britanya ve İbn Suud, 57-59; Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 138-141; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 270-271; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 146. 101 Ölüm haberini duyan Acmanlılar, liderlerinin böyle tuzak kurularak öldürülmesi üzerine ayaklanmışlardır.396 Faysal ed-Düveyş’de oğlunun öldürülmesinin intikamını almak için beş bin adamıyla birlikte Ahsâ’ya giderek isyana katılmıştır. İbn Suûd İsyanı haber alır almaz Hicaz’da kullanılmakta olan motorlu araçlarla adamlarını da yanına alarak zaman kaybetmeden Riyad’a doğru hareket etmiştir. Riyad’a gelen İbn Suûd olaylara müdahale etmesi için oğlu Suûd’u İbn Cilüvî’nin yerine görevlendirmiştir. Aynı zamanda da Hafız Vehbe’yi de İngilizlerle isyankâr İhvana Irak ve Kuveyt üzerinden gelebilecek olası yardım ve desteğin önlenmesi için görüşmeye göndermiştir. İngilizler İbn Suûd’un talebini kabul etmişler ve Kuveyt Emiri tarafından İhvana yapılan yardımlar sonlandırılmıştır. İbn Suûd’a sadık olan İhvanla birlikte oğlu Suûd isyan bölgesine ulaşmış ve çatışmalar başlamıştır. Savaşın geniş bölgeye yayılmış olmasına motorlu taşıtlar nereye saldırı düzenlense hızlıca oraya ulaşıp, saldırının bastırılmasını sağlamıştır. Bu durum karşısında başarılı olamaycağının bilincinde olan ed-Düveyş İbn Suûd’a tekrar teslim olursa affedilmeyeceğini bildiği için Kuveyt’e kaçmış ve İngilizlere teslim olmuştur. Acmanlılarda isyanı daha fazla sürdürememişler ve ikinci kez başkaldıran İhvan tekrar mağlup olmuştur. İbn Suûd ise ed-Düveyş’i İngilizlerden isteyerek kendisi cezalandırmak niyetindeydi. İngilizler ed-Düveyş’i öldürülmemesi şartıyla İbn Suûd’a teslim etmiştir. İbn Suûd edDüveyş’i İbn Bicâd’ın olduğu zindana atarak hapsetmiştir. İsyana karışan İhvan mensuplarıysa kimisi sürgüne gönderilmiş, kimisi hapsedilmiş, kimisi de sakal ve bıyıkları kesilmek suretiyle kabilelerine gönderilmek üzere farklı cezalara çarptılmıştır.397 İbn Suûd “dinde aşırıya gidenler” olarak tanımladığı İhvanın, aşırı derece hırslı ve kötü niyetli kişilerin kontrolüne geçmesiyle yoldan çıktığını belirtmiştir. Cahilce bu kişilere uyan İhvan hakkında 1929 yılının sonlarında Şa’ra’da bir karara varmak üzere toplantı yapmıştır. Toplantıya Necid kabilelerinin önde gelen isimleri ve ulema katılmış ve bazı kararlar verilmiştir. Bu kararlara göre isyana katılan İhvan mensuplarının mallarına el konulcak, silahları alıncak ve şer‘i mahkemelerce yargılanıp idam edilip edilmeyeceğine karar verilecektir. İsyanın bastırılmasıyla elde 396 Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 272; Esed, Mekke’ye Giden Yol, 300; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 147. 397 Esed, Mekke’ye Giden Yol, 300; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 273-275; Philby, Sa’udi Arabia,310-312; Said, Britanya ve İbn Suud, 59-66; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 147-148. 102 edilen ganimetler, İbn Suûd’a destek olanlar arasında dağıtılacaktır. İsyancılara destek olmaya devam eden hicrelere yeni valileler ve beraberinde askeri birlikler gönderilecek, düzen sağlanacak ve vatandaşların faydası için her türlü tedbir alınacaktır. Büyük çoğunluğu isyankâr İhvandan oluşan hicreler ise intisap ettikleri kabilelere göre bir araya gelemeyecek şekilde bölünerek dağıtılmıştır. İbn Suûd’a sadık eski İhvan üyelerine ve ailelerine maaş bağlanarak hayatlarını idame ettirmesine karar verilmiştir. İbn Suûd kendi eliyle kurmuş olduğu İhvanı ve hicrelerini böylece yine kendi eliyle yıkmıştır. Hatta isyanın bastırılmasından sonra Ğatğat ve Ertâviyye hicreleri İbn Suûd’un talimatıyla tahrip edilerek kullanılamaz hale getirilmiştir.398 Böylelikle bir devir daha sona ermiş ve İbn Suûd Arap Yarımadası’nda ki iktidarını bir kez daha sağlamlaştırmıştır. İsyan bastırılmış, ülkede istikrar ve huzur hâkim olmuştur. Artık Suûdi topraklarında ve İbn Suûd’un hayatında yeni bir dönem başlamıştır. İbn Suûd ülkesinin ismini 1932 yılında günümüzde de hala kullanılmakta olan Suûdi Arabistan Krallığı olarak değiştirmiştir. 398 Habib, Ibn Sa’ud’s Warriors of Islam, 153-154;Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 150. 103 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. GÜNÜMÜZDE VEHHÂBÎLİK 3.1. Suûdi Arabistan ve Vehhâbîlik 3.1.1. İlk Değişim Hareketlerinin Suûdi Arabistan’da Bulduğu Karşılık İhvan’ın tasfiyesiyle artık dinî fanatizm kontrol altına alınmış, İbn Suûd’un ülkesinde bir takım değişimler meydana gelmeye başlamıştır. İbn Suûd’un aslında yeniliklere açık olduğu Hicaz’da gösterilen esnekliklere bakıldığında görülmektedir. İbn Suûd’un bu yeniliklere geç kalmasının sebebi aslında İhvanın dinî fanatizmi yüzünden her şeye mani olmasıdır. Artık değişimin önünde hiçbir engel kalmamış, 1930 yılından itibaren Hicaz’dan başlayarak tüm ülkeye yayılan bu değişiklikler gözle görülür şekilde artarak devam etmiş ve petrolün bulunmasıyla engellenemez bir hal almıştır. İbn Suûd’un Hicaz’ın fethinin dördüncü yıl dönümü kutlamalarında fotoğraf çekimini serbest bırakması hatta tören için özel olarak Mısır’dan ekiplerin getirilmesi daha İhvanın tasfiye edildiği ilk yıllarda değişimi çok net bir şekilde göstermektedir. Muhammed Esed, Vehhâbî bir rehber eşliğinde Necid topraklarında seyahat halindeyken fotoğraf makinesiyle çekim yapmak istediğinde kendisini hâkim karşısında bulmuş ve suçlu bulunmuştur. Ancak İbn Suûd’un teminat mektubu sayesinde kurtulabilmiştir. Bu iki olaya bakıldığında, değişimin azımsanamayacak bir düzeyde olduğu bir görülmektedir. Bu durum değişim rüzgârının artarak devam edeceğinin sinyallerini vermektedir. Yine 1930’lu yıllarda gramofon sesinin Cidde caddelerinde yankılandığı aktarılmaktadır. Aslında İbn Suûd’un daha önce gramofon satın aldığı ve müzik dinlemekten keyif aldığı aktarılan bilgiler arasındadır. İbn Suûd belki de katı İhvan düşüncesinden çekindiği için bu yasakları koymak zorunda kalmıştır. Açıkta sigara içmeme yasağı eskisi kadar sık denetlenmemektedir. Bu durumun bir tezahürü olarak dışarıda sigara içen insanlara daha çok rastlanır hale 104 gelinmiştir. Hatta ülkeye yerleşen gayrimüslim halk için sınırlı bir şekilde alkolün şehre sokulduğu iddiası bile kaynaklarda yer almıştır.399 Bu değişim rüzgârı sadece Hicaz’da değil ülkenin her bölgesinde etkisini hissettirmektedir. Necid’de bu esintiden payını almaya başlamış kısmi de olsa esneklikler görülmüştür. Mesela İhvan döneminde yasaklanan rebâbe diye bilinen yaylı müzik aleti bedevîler arasında 1930’lu yıllardan itibaren tekrar kullanılmaya başlamıştır. Riyad’da aynı şekilde sigara yasağının kendiliğinden esnediği görülmektedir. Hatta İbn Suûd’un hizmetçileri arasında ve Suûd aile efradı arasında dahi sigara içenlerin olduğu ve sayılarının da fazla olduğu gözlemlenmiştir. Riyad’ın caddeleri de ezan okunduğu vakit İhvan döneminde olduğu gibi boşalmadığı görülmekle beraber, Riyad dışında ki yerleşim yerlerinde mutavvîlerin hala gücünün hissedilir düzeyde olduğu görülmüştür.400 İbn Suûd’un özellikle İhvan sonrasında ülkenin merkezî yönetimini kuvvetlendirmek için kullanmak istediği otomobil, telgraf, telefon, radyo ve televizyon gibi modern ve teknolojik aletlerin ise ülkede yaygınlaşması kolay olmamıştır. Bu teknolojik aletlerin ülkeye girişi daha öncekilerde olduğu gibi yine Hicaz üzerinden olmuştur. Şerif Hüseyin zamanında sadece hacıların nakliyesi için kullanılan motorlu araç sayısı dört adet iken, İbn Suûd’un yönetiminin ilk üç yılında bu bin iki yüze çıkmıştır. 1930’lu yıllara gelindiğinde ise bu sayı bin beş yüzlere ulaşmıştır. Bu araçlar ise gerektiğinde askeri amaçla kullanılmakta ve İbn Suûd’un merkezî ve güçlü bir yönetim anlayışına hizmet etmektedir. Motorlu araçların İhvanın güçlü olduğu bölgelere ilk girişi ise Havta kasabasında olaylı bir şekilde olmuştur. Kasabaya giren ilk motorlu taşıt çarşının ortasında yakılmış, şoförü de yaralı bir şekilde kurtularak bu olaydan nasibini almıştır. Uçağa karşı olan dinî tepki de ulemanın uçağa binmesiyle hafiflemiştir.401 Telefon, telgraf, telsiz gibi İbn Suûd’un yoğun bir şekilde kullanılmasını istediği cihazlara ulemanın verdiği tepkilerin bertaraf edilmesi için büyük çabalar sarf edilmiştir. Telgraf ve telefonun cinler vasıtasıyla işletildiği bu sebeple de Allah’a şirk koşulduğuna inanan ulemanın ikna edilmesi için İbn Suûd çok çabalamıştır. İbn Suûd bu cihazlara tepki verenlerin başında İbn Abdülvehhâb ailesine mensup Abdullah b. 399 Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 101; Esed, Mekke’ye Giden Yol, 53-54; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 167. 400 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 167-168. 401-Philby, Sa’udi Arabia, 304; Armstrong, Abdülaziz bin Suud, 277; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 168. 105 Hasan âlü’ş-Şeyh’i ikna etmesi için Hafız Vehbe’yi görevlendirmiştir. Hafız Vehbe ise yolculuk esnasında gördükleri bir telgraf istasyonunun önünde durarak Şeyh Abdullah’a istasyona girmeyi kabul ettirmiştir. Şeyh Abdullah’ın düşündüğü gibi içeri de kendileri için sihir yapmaları karşılığında insanların cinlere taktim ettikleri kemik, boynuz, yün gibi malzemeler yer almamaktaydı. Bunun üzerine orada görevli olan kişilerden telgrafın çalışma sistemine dair bilgiler alan Şeyh Abdullah istasyondan ikna olarak ayrılmıştır. 1932 yılında meydana gelen isyanlara telgraflar sayesinde hızlıca müdahale edilmesi eğer ki telgraf olmasa bu haberlerin deve yolu ile yirmi beş günde merkeze ulaşacak olması gibi durumlar zamanla teknolojik cihazlara olan tepkiyi azaltmıştır.402 Telefon ve radyo konusunda da aynı tepkileri alan İbn Suûd ulemayı ikna etmeyi başarmıştır. Telefondan, bir âlime karşı taraftan birisinin okuduğu Kur’an-ı dinletmiş, yine radyo yayınına karşı olan bir âlime de Riyad Merkez Cami imamının okuduğu yayını dinletmiş, Allah’ın kelamını şeytanın taşıyamayacağı konusuna değinerek onları ikna etmiştir. Nitekim 1949 yılında devlet eliyle Mekke’de yayına başlayan devlet radyosu yalnızca Kur’an-ı Kerim tilaveti, dinî programlar ve haber yayını yapması şartıyla ulema ile ortaklaşa alınan kararla kurulmuştur.403 Televizyonun ülkeye girişi ise daha olaylı bir şekilde olmuştur. 1965 yılında açılan ilk televizyon binası televizyon karşıtları tarafından saldırıya uğramış, polis bu saldırıyı durdurmak için ateş açmış ve birçok kişi yaralanmış ve ölmüştür. Ölenler arasında İbn Suûd’un torunlarından biri yer almıştır. Ancak bu tepkiler zamanla azalmış ve yok olmuştur. Vehhâbîler için bir kimlik meselesi olan kılık-kıyafet hususunda da değişimler meydana gelmiştir. Bu değişimlerin başında ordunun kıyafeti gelmiş, pantolon ve üniformalı askeri birlikler oluşmuştur. Bu kılık- kıyafet değişimi ulema tarafından çok sert bir şekilde tepki görmüştür. İbn Suûd bu konuda da ulemayı ikna etmeyi başarmıştır. 404 Devrim niteliğinde ki bir başka değişim ise eğitim alanında olmuştur. Hicaz’da ilk defa kızlara eğitim verecek bir okul açılmış, Kur’an-ı Kerim, okuma-yazma ve matematik dersleri okutulmuştur. 1930’lu yıllarda Hicaz’da modern tarzda hazırlanan ders müfredatından ulema üç dersin çıkarılmasını şiddetle istemiştir. Bu dersler 402 Philby, Sa’udi Arabia, 305; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 169. 403 Philby, Sa’udi Arabia, 305; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 169-170. 404 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 170. 106 yabancı dil, coğrafya ve resim dersleridir. Ancak bu talepleri İbn Suûd tarafından makul olarak görülmemiş, müfredat olduğu şekliyle okullarda işlenmeye devam etmiştir.405 1930’lu yıllarda değişimler genel olarak bu şekilde devam etmiştir. İhvanın tasfiye edilmesiyle kısa zamanda birçok değişim ülkeye girmiş, başlarda tepki görse de ulema ikna edilmiş veyahut faydaları görüldükçe bu tepkiler azalmış ve yerini sessizliğe bırakmıştır. Ancak ülkede değişimin hız kazanması 1938’li yıllardan itibaren petrolün bulunmasıyla başlamıştır. 1945 yılından sonra İkinci Dünya Savaşı’nın bitmesiyle hızını artırarak devam etmiştir. 3.1.2. Petrolün Ülkedeki Değişime Etkisi 1930’lu yıllarda ülkenin gelirlerinin büyük kısmını hacılardan alınan vergiler ve basit yöntemlerle çıkarılan incilerin satışı oluşturmaktaydı. Bu bağlamda ülkenin geliri tahmini olarak 4-5 milyon sterlin gibi rakamlara tekabül etmekteydi.406 1930’lu yıllarda tüm dünyada meydana gelen ekonomik kriz Suûdi Arabistan’ı da etkilemiştir. Çoğunluğunu hacılardan gelen vergilerden elde eden ülke ekonomisi kriz nedeniyle gelen hacı sayısının azalmasıyla sıkıntıya girmiş, İbn Suûd borçlanmalarla ekonomiyi ayakta tutmaya çalışsa da bu sistem süreklilik arz etmemiştir. 1931 yılında ülkeye gelen İngiliz yatırımcılar değerli maden ve su aramaları yapmışlar ancak istedikleri sonuca varamamışlardır. Tam ümitlerin tükendiği bir zaman da Ülkenin doğu tarafında komşusu olan Bahreyn’de Amerikalılar petrol bulmuşlardır. Bu haberle birlikte petrol şirketleri Bahreyn ile komşu olan Suûdi Arabistan’a yönelmişlerdir. Bu gelişmelerin ardından İngiliz ve Amerikan şirketleri ile İbn Suûd arasında petrol araştırmaları ve imtiyaz konularında görüşmeler başlamış ve nihayetinde Amerikan şirketi olan California Standard Oil Company şirketine imtiyazlar verilerek antlaşmalar imzalanmıştır. Bu imtiyaz sözleşmesinin ardından bölgede petrol aramaları başlamış ancak ilk dört yıl istenen sonuca ulaşılamamıştır. Petrol ümitlerin tükenmeye başladığı bir zaman diliminde 1938 yılında Cebel-i Dahran bölgesinde bulunmuştur.407 Bu habere en çok sevinen kuşkusuz İbn Suûd olmuştur. Nitekim devlet ekonomik kriz sebebiyle neredeyse iflasın eşiğinde bulunuyordu ve bu haber ülkenin ekonomisini düzeltecek hatta 405 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 171-172. 406 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 173. 407 Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, 176-178; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 174. 107 düzeltmekle kalmayacak ileri ki yıllarda tahmin edilemeyecek bir düzeyde ülkenin tamamen değişimine sebep olacaktır. Ancak bu ilk sevinç fazla uzun sürmemiş dünyada tekrar bir savaş çıkmıştır. Ⅱ.Dünya Savaşı’nın (1939-1945) başlaması petrol aramalarını ve satışını beş yıl kadar bir süreyle geciktirmiştir. Bundan sonraki dönemde ise Suûdi -ABD işbirliği daha da sağlamlaştırılarak devam etmiş, bu iş birliği 1944 yılında Texas Oil, New Jersey Standard Oil, Socony Vacuum ve California Standard Oil şirketlerinin birleşmesiyle ARAMCO (Arabian American Oil Company) şirketinin meydana gelmesine sebep olmuştur. Gelişmeler Vehhâbî ulema tarafından aynı şekilde tepkilere neden olmuştur. Vehhâbî âlim Şeyh Ebû Bahz 1944 yılında Amerikalılara verilmiş bu petrol işletme antlaşmalarıyla alakalı olarak Kral Suûd’u suçlamış, Müslüman topraklarını kâfir Amerikalılara sattığını ifade etmiştir. Kral Suûd bunun üzerine Riyad ulemasını huzuruna çağırarak Hz. Peygamber’in de bazı zamanlarda gayrimüslimlerle iş görüşmeleri ve onlarla işler yaptığına dair hadisleri tek tek göstererek huzurunda bulunan ulemaya bir soru yöneltmiştir: “el-Harc’taki Amerikalıları ve makinaları işleten diğer yabancıları buraya ben getirdim. Onlar benim emirlerim doğrultusunda, doğal kaynaklarımızı işletmek, Allah’ın topraklarımıza bahşettiği ve kullanımımıza sunduğu maden, petrol ve içme sularını bizlerin faydasına toprağın altından çıkarmak için çalışıyorlar. Ben böyle yapmakla hangi şer‘i kanunu ihlal etmiş oluyorum söyler misiniz?”408 İbn Suûd bu görüşme neticesinde ulemayı ikna etmeyi başarmıştır. Ancak ne İbn Suûd ne de ulema petrolün ülkeye sağlayacağı gelirin ve bu gelirin bir servet haline dönüşerek saptırıcı bir hal alacağını tahmin edemezlerdi. 1945’li yıllardan itibaren petrol kuyularının artışıyla devletin gelirleri afaki düzeyde artmaya başlamıştır. 1924’lü yıllarda yirmi dört milyon dolar olan ülke geliri 1957’de iki yüz milyon dolara, 1960’da ise üç yüz doksan yedi milyon dolar seviyelerine tekabül etmektedir. 1975-80 yılları içinse hedef otuz milyar dolar olarak öngörülmüştür.409 Bu gelişmeler aynı zamanda değişiminde habercisi olmuştur. Hızla büyüyen ve gelişen ekonomi değişimi de hızlandırmıştır. Ülkeye yapılan yatırımlarla yeni yollar, tren yolları, saraylar, tarifeli uçuşlar, modern otobanlar inşa edilmiştir. Ülkedeki okul sayıları artmış ve ilk defa üniversiteler kurulmuştur. Daha önce de aktardığımız gibi 408 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 173. 409 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 174. 108 bir dönem karşı oldukları radyo ve televizyon artık önü alınamaz şekilde yaygınlaşmıştır. Suûdi Arabistan artık kendi içine kapalı bir devlet olmaktan çıkmış uluslararası boyut kazanmış, başta Birleşmiş Milletler olmak üzere uluslararası birçok örgüte katılım sağlamıştır. Daha önceleri çok fazla görülmeyen yurt dışı seyahatleri yine büyük ölçüde artmıştır. Bu seyahatler eğitim, ticaret veyahut sadece eğlence amaçlı olarak dahi gerçekleştirilmeye başlamıştır. Eğitim amaçlı seyahatlerin tarihi 1930’lu yıllara dayanmaktadır. Eğitim adına yapılan ilk seyahatler Mısır’a gerçekleştirilmiştir. Daha sonra bu ülkeler değişiklik göstermeye başlamış, 1932- 33’lü yıllarda sınırlı sayıda da olsa mühendislik, tıp ve pilotluk eğitimi için Türkiye’ye öğrenciler gönderilmeye başlanmış ve ardından Avrupa ve Amerika’ya da öğrenciler gönderilmiştir.1980’li yıllara ulaşıldığında ABD’de okuyan Suûdi öğrencilerin sayısı yirmi bin civarına ulaşmıştır. Buraya giden öğrenciler farklı fikir ve adetlerle karşılaşmış ve bu fikirlerden etkilenir hale gelmişlerdir. Kendi kabuklarının dışına çıkmaya başlamışlardır. Eğitim alanında yapılan reformlar ise değişime öncü olan en büyük etken olarak gözükmektedir. 1951’li yıllara gelindiğin de ülke de yüz doksan altı ilkokul, sekiz lise, bir sanat okulu, iki öğretmen okulu, bir tane de yüksek şeriat enstitüsü bulunmakta ve bu eğitim kurumlarında yaklaşık yirmi beş bin öğrenci eğitim faaliyetlerini sürdürmektedir. Bu kurumlarda öğretmenlik yapanların sayısı ise bin elli üç olarak karşımıza çıkmaktadır. Ülkede karşımıza çıkan ilk üniversite ise 1957 yılında Riyad’da açılan Melik Suûd Üniversitesidir. Üniversitenin akademik kadrosunun büyük çoğunluğunu ise yabancı akademisyenler oluşturmaktadır. Bunu 1961 yılında Medine’de kurulan İslâm Üniversitesi takip etmiştir. 1974’te İmam Muhammed b. Suûd İslâm Üniversitesi, 1975’te Melik Fehd Petrol Üniversitesi, 1981’de Mekke’de Ümmü’l-kurâ Üniversitesi kurulmuştur. Bu eğitim faaliyetleri kızlar için de önem arz etmekte ilk, orta, lise ve üniversitelerde kızlarda eğitim almaya başlamıştır. Bu üniversitelere bağlı, kızlara eğitim veren on üç fakülte yer almaktadır. Kız okullarında en büyük ilerleme ise Kral Faysal döneminde kat edilmiştir. Hicaz’da kızlar için eğitim faaliyetleri bulunurken, 1960’lı yıllarda Necid bölgesinde de faaliyet göstermeye başlamıştır. Halkın tepkisiyle karşılaşılsa da eğitime devam etmiştir. Eğitim faaliyetlerine en büyük katkıyı ise Aramco petrol şirketi sağlamıştır. Özellikle personellerinin çocuklarının eğitimi için birçok okullar yaptırmış, bu okullar aynı zamanda halkın hizmetine de sunulmuştur. 109 Bu hizmetlerin masrafları ise tamamen şirketin bütçesinden karşılanmakta ve devlet kaleminden herhangi bir harcama yapılmamaktadır.410 Bunun yanında bu şirketlerde çalışmaya gelen yabancılarla olan etkileşim de ülkede değişime büyük oranda katkı sağlayan bir diğer unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Hızlı bir şekilde büyüyen ekonomi ve gelişen iş imkânları yeni istihdamları da beraberinde getirmiş ve ülkenin insan gücü bunu karşılamaya yetmemiştir. Bu sebeple Müslüman ve gayrimüslim olmak üzere birçok ülkeden gelen yabancı istihdamla karşılanmıştır. 1962’de altmış bin, 1975’lere gelindiğinde ise yedi yüz yirmi üç bine ulaşan istihdamın büyük kısmını Yemen, Umman, Mısır ve Pakistan gibi ülkeler karşılamaktadır. İlk başlarda sınırlı sayıda olan Amerikalı çalışan sayısı 1978’li yıllara gelindiğinde otuz binlere ulaşmaktadır. Amerikalıların sayısının artması ve petrol gelirlerinin artmasıyla bölgede finansal, ulaşım, eğitim ve iletişim imkânlarının gelişmesini de beraberinde getirmiştir. Amerikalıların sayısı artmaya başladıkça kültürlerine ait Hollywood filmleri, beyzbol ve futbol gibi spor oyunları, değişik eğlence cihazları, farklı bir yemek kültürü vb. ülkenin yabancısı olduğu durumlar da ülkeye giriş yapmıştır. Bu durum doğal olarak ahlaki bozulmalara da yol açmıştır.411 Bu değişim sosyal yaşantıyı da değiştirmeye başlamış mutavvîlerin müdahale gücünü azaltmıştır. Mahallelerde cami merkezli dinî kontrol mekanizması da yavaş yavaş işlevini kaybetmeye başlamıştır. Kabilecilik ve aşiretçilik bağı devam etmekle beraber eski gücünü yitirmiştir. Riyad ve Cidde gibi büyük şehirlerin caddelerinde ise mutavvîlerin gücü eskisine nazaran yok denecek kadar azalmıştır. Gelir skalası her geçen gün artan halk, yeme içmeden giyim kuşama ve eğlenceden yaşam tarzına varıncaya kadar her alanda değişiklikler göstermeye başlamıştır. Lüks harcamalar ve ithalat hat safhalara ulaşmıştır. 1974 yılında üç milyar dolar gibi bir seviyeye ulaşan ithalat, 1978-79’lu yıllarda on yedi milyar dolara ulaşmıştır. Bu ithalatın büyük çoğunluğunu ise lüks tüketim oluşturmuştur. 1945 yılında Vehhâbîliğin en güçlü merkezi olan Riyad’da şehrin ileri gelen ve zengin ailelerinden üç bayan, müzikli ve içkili bir âlem yapmışlar ve nihayetinde de uygunsuz bir biçimde yakalanmışlardır. Daha enteresan olan kısmı ise bu olayın Ramazan ayı içerisinde vuku bulmasıdır. 410 Kurşun, “Suudi Arabistan”, 37/581-584; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 175-177. 411 Ira M. Lapidus, Modernizme Geçiş Sürecinde İslam Dünyası, çev. İ.Safa Üstün (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1996), 143; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 182-185. 110 Yakalanan kişiler yargılanıp idam edilmiş olsalar bile değişimin ve ahlaki bozulmanın ölçüsünü bize net bir şekilde göstermektedir. Bu değişim sadece halkta değil Suûd ailesi içerisinde de net bir şekilde gözükmektedir. 1947 yılında Riyad emiri olan İbn Suûd’un oğlu Nasır’ın Riyad’da düzenlediği partide alkol tüketimi yapıldığı görülmekte ve tüketilen alkol zehirli çıkmış ve bayanlarında bulunduğu yedi kişi hayatını kaybetmiştir. Olay üzerine İbn Suûd emirlik görevinden alınıp hapse atılmıştır. Ardından yaşı büyük bütün çocuklarıyla beraber Nasır’ın yanına giden İbn Suûd zindanda Nasır’ı öldüresiye dövmüş ve dedelerinin dinî inanışından ve yaşantı biçiminden sapmamaları gerektiğini belirtmiştir. 1951 yılında Cidde konsolosluğunda yardımcı konsolos tarafından verilen partiye katılan İbn Suûd’un oğlu Mişari alkolün etkisiyle çevresindekilere rahatsızlık vermeye başlayınca partiden kovulmuştur. Partiden kovulan Mişari silahını alarak geri dönmüş ve konsolos yardımcısını öldürmüştür. Yaşanan bu hadiselerden sonra İbn Suûd tüm ülke genelinde alkollü içecek ithalatına yasak getirmiştir. Hatta yabancıların gelirken yanlarında getirdikleri içkilerin ülkeye sokulmasına dahi müsaade etmemiştir. İbn Suûd bununla beraber bir takım tedbirler daha almıştır. Kadının tek başına veya yabancı bir erkekle çalışması, Suûd ailesine mensup prenslerin özellikle yurt dışına seyahatlerinde Ramazan ayını tercih etmeleri üzerine Ramazan ayında yurt dışına çıkış yasağı getirmiştir.412 Değişimin olduğu bir diğer alan da idari ve hukuki birimlerdir. 1930’lu yıllarda Necid, Ahsa, Hicaz ve Asir farklı yönetim şekilleriyle idare ve kontrol edilmekteydi. Tek çatı altında toplanan bir yönetim sistemini ancak 1953’lü yıllarda görmekteyiz. Petrol bu alanda da değişikliklere sebep olmuş 1932 yılında sadece dış işleri ve maliye bakanlıkları bulunurken 1953 ve sonrasında bakanlık sayıları artarak devam etmiş, 1980’li yıllarda bu sayı yirmi ikiye ulaşmıştır. Hukuk alanında da farklı uygulamalara sahne olan ülke, 1932 yılında İbn Suûd’un talimatıyla Osmanlı Mecelle hukuk sistemi tüm ülkede kullanılmaya başlamıştır. Bu sistemin kullanılma sebebiyse İbn Suûd’un 1927 yılından itibaren istediği ancak Vehhâbî ulemanın şeri‘ata dayalı bir hukuk sistemini kuramamasıdır. Petrolün bulunması ve değişimlerin başlamasıyla özellikle uluslararası sahnede yer almaya başlayan Suûdi Arabitsan’da şer‘i mahkemelerin yetersiz kalmaştır. 1950’li yıllardan itibaren düzenlemeler yapılmaya başlanmıştır. Ticaret kararnamesi, Vatandaşlık kararnamesi, 412 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 187-191. 111 Devlet Memurları Kanunu, İşçi Kanunu, Sosyal Sigortalar Kanunu gibi birçok yasal düzenlemeye gidilmiştir. Burada asıl üzerinde durulması gereken husus bu düzenlemelerin yapılmasından ziyade bu düzenlemelerin kimler tarafından yapıldığıdır. Bu düzenlemeler Vehhâbî bir devletten beklenilenin aksine ulema tarafından değil, modern ve uzman hukukçular tarafından hazırlanmıştır. Özellikle 1955 yılında Dîvanü’l Mezâlim adında kurulan ve bi nevi temyiz mahkemesi görevi gören ve ardından da Bağımsız Ticaret Mahkemelerinin kurulması ulemanın hukuk alanında ki yetkilerinin giderek azaldığının net bir ifadesidir. Seküler hukukun gücü artık Vehhâbî bir devlet olan Suûdi Arabistan’da da varlığını hissettirmeye başlamış ve ulemanın yargı ve hukuktaki alanını daraltmıştır. Bu süreçlerden sonra ulemanın söz sahibi olduğu alan sadece ceza hukuku ve medeni hukuk alanları olmuştur.413 Abdülazîz İbn Suûd Tâif’te ki yazlık sarayında bulunduğu bir dönemde 9 Kasım 1953’te hayatını kaybetmiştir. Riyad’a götürülen naşı sade bir şekilde Vehhâbî öğretilerine uygun olarak, herhangi bir tören yapılmadan kılınan cenaze namazıyla yine Vehhâbî öğretilerine uygun bir şekilde düz, sade, yazısız ve işaretsiz bir kabre defnedilmiştir. Birçok kadınla evlenen İbn Suûd, öldüğü sırada sayıları otuz dört, otuz beş, kırk dört veya elli üç olarak aktarılan erkek çocuğu geriye bırakmıştır. Kız çocukları ile alakalı kesin bir bilgiye ulaşılamamaktadır. Kendisinden sonra yerine geçen yaş itibariyle en büyük oğlu Suûd b. Abdülazîz Suûdi Arabistan’ın yeni kralı olmuştur.414 Suûd b. Abdülazîz 1902 yılında ailesinin Kuveyt sürgünü yıllarında dünyaya gelmiştir. Gençlik döneminde İhvan ile beraber birçok sefere katılmıştır. Turabe ve Hail’in fethinde önemli görevler üstlenmiştir. Suûd daha sonrasında omuz omuza savaştığı İhvan’ın tasfiyesinin başkahramanlarındandır. 1933 yılında veliahtlığı açıklandıktan sonra Suûd ülkesi adına birçok Avrupa ülkesine ve Amerika’ya seyahatler yapıp inceleme fırsatı bulmuştur.415 Suûd b. Abdülazîz dönemi aile içi karışıklıklar ve israfın hat safha da yaşandığı bir dönem olmuştur. Devletin gelirleri petrol kaynaklı olarak her geçen gün artmakta, İbn Suûd’un hayatının son dönemlerinde bu gelirin miktarı günlük dört yüz kırk bin 413-Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 178-181; Adnan Bülent Baloğlu, “Bazı Müslüman Ülkelerin Yönetim Modeli: Suudi Arabistan Örneği Üzerine”, ed. Ömer Turan (İslam ve Demokrasi, Kutlu Doğum Sempozyumu, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998), 237-242. 414 Yavuz, “Abdülazîz b. Suûd”, 1/194-195; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 191; Kurşun, “Suudi Arabistan”, 37/581-584. 415 İslam, Suûdî Arabistanı Tanıyınız, 63-69. 112 dolar yıllık ise yüz altmış milyon dolar olarak kaydedilmektedir. Bu gelirler ise 1959 yılında yapılan düzenlemelere kadar Suûd ailesinin kasasına girmekteydi. Yapılan düzenleme ile gelirlerin %17’si Suûd ailesine tahsis edilmiştir. Ekstra olarak %19’luk bir pay daha kralın insiyatifinde kabile reislerine, şeyh ailesine ve akrabalarına kullanılmak üzere verilmiştir. Yapılan seyahatler ve saray harcamaları bu yüzdelik dilime dâhil değildir. Hal böyle olunca takriben gelirlerin %40’ı yine Suûd ailesine ayrılmış gözükmektedir. Bu büyük gelir israfı da beraberinde getirmiştir. Bu dönemlerde inşa edilen saraylara harcanan paralar dudak uçuklatacak türdendir. İbn Suûd’un Riyad dışına çöl mimarisine ve estetiğine uygun gösterişli sarayı oğlu tarafından kullanılmamıştır. Suûd bu sarayın yerine altınla süslenmiş duvarlarla örülü, içinde havuzu ve içinde güzel sesli kuşların beslendiği geniş bir bahçesi olan dört milyon sterline mal olduğu söylenen bir saray inşa ettirmiştir. Birkaç yıl sonra bu saraydan sıkılıp on bir milyon sterline mal olan bir saray daha yaptırdığı iddia edilmektedir.416 Suûd b. Abdülaziz Kral olduktan sonra ülke içinde ve dışında birçok problemle karşı karşıya kalmıştır. Mısır’da yükselen milliyetçi-sosyalist akımın Arap dünyasında yayıldığı bir dönemde kral olan Suûd 1952 yılında Hür Subaylar İhtilali ile başa geçen Cemal Abdül Nasır’ın pan-Arabizm düşüncesinin karşısında olmuştur. Bu düşünce Suûdi Arabistan’da etkisini göstermeye başlamış, değişik sol hareketler ülke içinde örgütlenerek birlikte hareket etmeye başlamıştır. Suûdi Arabistan ile Mısır’ı savaşmaya ramak kala bir duruma getiren en önemli sorun ise Yemen’de meydana gelen iç savaş olmuştur. Yemen’de 1962 yılında cumhuriyet yanlılarının Zeydi imamet yönetimini devirmesiyle ülkede kaos ve iç savaş havası hakim olmuştur. Bu süreçte Suûdi Arabistan Zeydi İmam’ın ve etrafında yer alan kabilelere destek verirken Mısır cumhuriyet yanlılarını desteklemekle kalmamış, olası bir Suûdi saldırısı olması durumunda bu duruma karşı koymak ve engel olmak için Yemen’e askeri birlik göndermiştir. Tam bu esnada ülkenin Maliye bakanı olan Kral Suûd’un kardeşi Talal b. Abdülazîz ve kardeşleri Bedr, Fevvaz ve Abdülmuhsin ve hava kuvvetleri komutanlarıyla beraber, askeri uçaklarla Mısır’a sığındı. Liberal Prensler olarak tarihe geçen kardeşler Suûdi Arabistan’daki, Vehhâbî imametin ortadan kaldırılarak anayasal, parlamenter sisteme geçilmesini istemiştir. Tahmin edildiği üzere bu eylem ve istekler Suûd yönetiminde herhangi değişikliğe gidilmesine sebep 416 Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 189-191. 113 olamamıştır. Meydana gelen bu hadiseler neticesinden Kral Suûd kardeşinden görevinden istifa etmesini istemiş, Talal istifa etmek mecburiyetinde kalarak iltica etmiştir. Bu olaylar üzerine Kral Suûd Vehhâbî ulemayla birlikte ülkeye bir takım kısıtlamalar getirmiştir. Yurt dışına giden öğrencilerin bu fikirlerden etkilendiği düşünülerek yurt dışı eğitimine kısıtlamalar getirilmiştir. Grev ve türevleri eylemlerde bulunanlara en az bir yıldan başlayan hapis cezaları, siyasî parti kurma yasağı ve basın yayın organlarında uygulanan bazı kısıtlamalar getirilmiştir. Tüm bu yaşanan olaylar neticesinde ve kötü gidişattan Kral Suûd sorumlu tutulmuş, bunun dışında Kral Suûd’un israfının hat safhada olması da bir etken olmuştur. Suûd ailesinin aldığı karar ve ulemanın verdiği fetvaya yetmiş kadar prensin destek vermesiyle Kral Suûd’un bütün yetkileri alınarak Faysal b. Abdülazîz’e devredilmiş ve 2 Kasım 1964 yılında Suûdi Arabistan’ın yeni Kralı Faysal olmuştur.417 3.1.3. Farklı Bir Kral: Faysal Dönemi ve Reformlar Suûdi Arabistan Kralları arasında gerek fikirleri gerek eylemleriyle farklı bir yere sahip olan Faysal b. Abdülazîz 1906 yılında dünyaya gelmiştir. Kral Suûd’un askeri zihniyetinin aksine o daha yetenekli bir idareci olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun farklı sebepleri olsa da kuvvetle muhtemel en büyük sebebi henüz on dokuz yaşındayken Hicaz Emirliği görevine getirilmesidir. 1930 yılında Dış İşleri Bakanı, 1953 yılında ise Başbakan olarak görev yapması da Kral Faysal’ı siyasî ve idari yönden geliştiren ve kabiliyetli bir yönetici olmasına sebep olan unsurlardır. 418 Farklı bir kişilik olarak karşımıza çıkan Faysal döneminde ağabeyi Suûd’un döneminde gözüken israfın görüntüsü yoktur. Suûd döneminde çok kez gözlenen Kralın bir yerden bir yere gidişinde kullanılan büyük konvoylar şeklinde ki korumalarla hareket etmek yerine çoğu kez arabasını kendi kullanırken görülmüştür. Diğer hanedan üyelerinden farklı olan bir diğer yönüyse toplam dört evlilik yapmış, birisi erken ölmüş, diğer ikisini de boşayarak Türkiye’nin Adapazarı şehrinde büyümüş akrabalarından Süneyyân ailesine mensup Çerkez asıllı İffet adlı hanımıyla 417 Mustafa L. Bilge, “Faysal b. Abdülazîz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1995), 12/265-266; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 192-194. 418 Bilge, “Faysal b. Abdülazîz”, 12/265-266. 114 tek eşli bir hayat sürdürmüştür. Çocuklarının birçoğu yine farklı olarak ABD ve İngiltere’de okumuşlardır.419 Kral Faysal dönemi reformlar dönemi olarak ön plana çıkmaktadır. Babasına ve ağabeyine göre Vehhâbîlik konusunda daha ılımlı bir yol izlemiştir. 1970 yılında Adalet Bakanlığı’nı kurmuş ve başına ulemadan görevliler tayin etmiştir. Böylece Kral Faysal, ulemanın daha kontrol edilebilir hale gelmesini amaçlamıştır. Hey’etü Emir Bi’l-Ma‘rûf’un sorumlulukları tekrar ele alınarak heyetin görevleri adalet, emniyet ve hizmet alanında çalışan devlet kurumlarına paylaştırılmıştır. Kral Faysal’ın bu düzenleme de ki amacı mutavvîlerin baskısını azaltmaktır. Bu dönemde eğitim alanında yapılan reformlarla birçok kız okulu açılmış, eğitim müfredatındaki din derslerinin oranı düşürülmüş, matematik, tarih ve sosyal bilimler derslerinin saatleri artırılmıştır. Kral Faysal’ı diğer krallardan ayıran belki de en büyük özellik iç politikasında Vehhâbîliği desteklemekle birlikte, dış politikada üst kimlik olan kucaklayıcı ve birleştirici İslâmcılığı desteklemiş ve bu fikrini bazı dönemlerde fiiliyata geçirmiştir. Yine bu dönemde Vehhâbîlerin kabul etme ihtimali bile düşünülmeyen değişimler gözlemlenmiştir. Bunun en büyük örneğiyse bir dönem bid‘at olarak addedilen yüksek minareli, gösterişli, içi süslü mimari özelliklere sahip camiler ülkenin dört bir yanına yayılmış ve daha enteresan kısmıysa bu camiler devlet eliyle inşa edilmiştir. Yabancıların Suûdi kıyafeti giyme zorunluluğu kaldırılmış, sigara ve tütün yasakları kaldırılmasa da fiilen uygulanmaması dönemin öne çıkan değişimlerindendir. Avrupa’nın en son moda ürünleri artık Avrupa ile aynı mevsimde Suûdi topraklarında satış için hazır bulunmuştur. Gerçekleşse belki de Suûdi Arabistan döneminde ki en büyük reformlardan biri olacak olan Anayasa hazırlanması ve danışma meclisi kurulması sözüdür. Ancak bu söz ve düşünce belki de erken ölümü nedeniyle gerçekleşmemiştir. 1966’da dinî yayın yapan Mekke radyosu kurulmuştur. Televizyon ile ilgili ilk atılımlar yine Kral faysal döneminde olmuştur. Daha önce bahsettiğimiz üzere İbn Suûd’un torunu Kral Faysal’ın da yeğeni olan Halid b. Musa‘id’de kurulan televizyon binasına yönelik televizyon karşıtlarıyla birlikte eylem yaparken güvenlik güçleri tarafından açılan ateşle 419 Bilge, “Faysal b. Abdülazîz”, 12/265-266; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 195. 115 öldürülmüştür. Eğitim alanında yurt dışına birçok öğrenci gönderirken, İslâm dünyasından da ülkesindeki üniversitelere birçok öğrencinin gelmesini sağlamıştır.420 Komünizmi, siyonizmi ve emperyalizmi Müslümanların birliğinin sağlanmasının önündeki bir engel ve tehdit olarak gören Faysal’a göre, bu üç güç istikrar ve gelişmenin önünde ki en büyük engeldir. Bu doğrultu da Müslüman ülkelerle bağlantılar kurmuştur. Kral Faysal Mısır’da patlak veren Nâsırist, pan-arabist ve sosyalizm temelli İslâm düşüncesine karşı muhafazakâr ve İslâmcı temelli bir düşünce inşa etmek istemiştir. 1962 yılının hac döneminde farklı Müslüman ülkelerden ileri gelen ulemanın imzaladığı sosyalizmi kınayan bildiri Kral Faysal’ın çabaları ve liderliğiyle gerçekleşmiştir. Yine aynı yıl kurulan İslâm Âlemi Cemiyeti’nin Faysal’ın projesi olduğu söylenebilir. Yine 1965 yılında İslâm zirve konferansı çağrısında bulunan Faysal, İran, Tunus, Pakistan, Fas ve Türkiye’ye ziyaretlerde bulunmuş ve zirveye katılmaları için onları ikna etmeye çalışmıştır. Aynı düşünceye hizmet eden bugün ki adıyla İslâm Konferansı Örgütü’nün ilk toplantısı 1970 yılında yine Kral Faysal liderliğinde Cidde’de gerçekleşmiştir. Daha sonra ki yıllarda kurulan İslâm Haber Ajansı, Uluslararası İslâm Ekonomisi, Araştırma Merkezi, İslâm Kalkınma Bankası, Müslüman Azınlıklar Bürosu gibi kuruluşların hepsi İslâm Konferansı Örgütü’nün öncülüğünde harekete geçmişlerdir. Bu kuruluşların genel merkezi Suûdi Arabistan olmuş ve Kral Faysal tarafından desteklenmiştir.421 Faysal döneminde devlet politikasında yaşanan değişikliklerden bir tanesi de Filistin meselesinde olmuştur. Kral, babasının izlediği pasif politikanın aksine bu hususta aktif bir politika izlemiştir. Ona göre Filistin meselesi ne siyasî ne de ekonomik bir mesele olmayıp tamamen İslâmi bir meseledir. Bu minvalde Hartum Konferası’nda 1967 Arap-İsrail savaşının ardından zarar gören Arap devletlerine verilecek olan üç yetmiş sekiz milyon dolar paranın yüz kırk milyonunu Suûdi Arabistan tek başına karşılamıştır. Yine 1969 yılında Mescid-i Aksa’da bir Yahudi tarafından çıkarılan yangının ardından Faysal, İslâm âlemine çağrıda bulunmuş ve 23 Ağustos 1969 tarihinde İsrail’e karşı cihat ilan etmiştir. Bu cihat fiili bir cihat çağrısında ziyade İsrail’in menfaatlerinin karşısında onlarla her alanda mücadele etmek adına yapılmış 420 Bilge, “Faysal b. Abdülazîz”, 12/265-266.Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 196. 421 Mehmet Ali Büyükkara, Çağdaş İslami Akımlar (İstanbul: Klasik Yayınları, 2018), 66; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 199-200; Bilge, “Faysal b. Abdülazîz”, 12/265-266. 116 bir çağrı olmuştur. Kral Faysal’ın akıllarda en çok iz bırakan eylemiyse petrol ambargosudur. Amerika’nın İsrail’den taraf izlediği politika karşısında petrol üretimini azaltacağına dair 1973’ün temmuz ayında açıklamalar yapmış ancak dünya kamuoyu tarafından dikkate alınmamıştır. 7 Ekim 1973 tarihinde, Mısır ve Suriye’nin saldırılarıyla Arap-İsrail savaşı meydana gelmiştir. Bunun üzerine petrol ihraç eden ülkelerle beraber petrol üretimini düşürerek her ay petrole zam gelmesine sebep olmuşlardır. Amerikan başkanı Richard Nickson, savaşta tarafsız kalacakları konusunda Faysal’a teminat vermiş olsa da Amerika, İsrail’e iki milyon dolardan fazla maddi destek sağlamıştır. Bunun üzerine Kral Faysal, İsrail’e destekte bulunan Amerika ve Hollanda başta olmak üzere birçok ülkeye petrol ambargosu uygulamıştır.422 Kral Faysal Râbıta olarak bilinen İslâm Âlemi Cemiyeti’nin genel merkezinin Mekke’de açılmasına büyük katkı sağlamıştır. Mısır’da Müslüman Kardeşler’in kurucusu olan Hasan el-Benna’nın damadı olan Said Ramazan, Pakistan Cemat-i İslâmi’nin kurucusu ve lideri olan Ebü’l-Alâ el-Mevdudî ve Hindistanlı meşhur Ebü’l-Hasan en-Nedvî Râbıta’nın kuruluşunda ve devamında teşkilatın sonraki yıllarda gerçekleştirdiği faaliyetlerde üst düzey görevler almışlardır. Bu teşkilat sayesinde Suûdi-Vehhâbîlik düşüncesi kendisine uluslararası sahne de yer bulmuş birçok dinî kitap Seyyid Kutub, Mevdûdî ve Abdülkadir Udeh gibi isimler vesilesiyle başta İngilizce olmak üzere yabancı dillere çevrilerek ücretsiz olarak Müslüman ülkelere ve azınlık olarak yaşayan müslümanların ülkelerine dağıtılmıştır. Kral Faysal’da bu duruma öncülük edenlerden biri olmuştur.423 Zikrettiğimiz tüm bu icraatların öncüsü olan Kral Faysal hala sebebinin ne olduğu açığa kavuşmayan bir suikast sonucu 25 Mart 1975 tarihinde vefat etmiştir. Suikastı düzenleyen kişi ise yeğeni Prens Faysal b. Musa‘id’dir. Katil, aynı zamanda 1965 yılında televizyon binasında meydana gelen çatışmada ölen Halid b. Musa‘id’in kardeşidir. Prensin bu eylemi gerçekleştirdiği sırada alkollü olduğu da gözlerden kaçmamıştır. Kral Faysal’ın ölümü arkasında birçok dedikodu bırakmış ve kamuoyunun çok uzun bir süre bu konuyu konuşmasına sebep olmuştur. Bu suikast üzerine birçok teori üretilen konulardan olmuştur. Kardeşinin intikamını almak için, 422 William L. Cleveland, Modern Ortadoğu Tarihi, çev. Mehmet Harmancı (İstanbul:Agora Kitaplığı, 2008),497; Bilge,“Faysal b. Abdülazîz”, 12/265-266; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 202. 423 Algar, Wahhabism: A Critical Essay, 48-49; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 203. 117 maaşına zam isteyip alamadığı için veya Amerika ve siyonizm karşıtı bir politika idame ettirdiği için prensin de Amerika’da okuyor olmasından faydalanılarak Amerikan gizli servisinin Prensin Amerikalı olan sevgilisini de devreye sokarak bu suikastı gerçekleştirdiği kamuoyunda ortaya en çok çıkan teorilerdendir. Ama tüm dünya kamuoyu son seçeneğin daha gerçekçi bir yaklaşım olduğu üzerine ittifak etmiştir.424 Kral Faysal’ın ölümünden sonra kardeşi Halid b. Abdülazîz kral olmuş Fahd b. Abdülazîz de içişlerinden ve dışişlerinden sorumlu prens olarak veliaht ilan edilmiştir. Halid başa geçtikten sonra her ne kadar ağabeyi Faysal’ın politikalarını devam ettireceği yönünde açıklamalarda bulunsada söylemler ve eylemler uyuşmamıştır. Özellikle Amerika ile bozulan ilişkiler kısa sürede tekrar düzeltilmiş ve bu süreçte Fransız, İngiliz ve Amerikan şirketleriyle milyarlarca dolarlık silah, askeri araç ve teçhizat hususlarında antlaşmalar imzalanılmıştır. Faysal döneminde ki ambargo ve izlenen politika sonucu İsrail’e olan destekleri sebebiyle zarar gören Avrupa ekonomisi bu sayede zararını kapatmıştır. Kral Halid, benzer şekilde 1977- 78 yıllarında OPEC (Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü) ülkelerinin petrol fiyatlarının artırımını öngören politikalarına iştirak etmemiş, aksine petrol üretimini arttırarak bu politikaları sonuçsuz bırakma yoluna gitmiştir. Dünya basınında Suûdi Arabistan Amerika’nın Ortadoğu’daki işbirlikçisi olarak anılmaya başlanmıştır. Bununla beraber Kral Faysal döneminde gücünü yitirmiş olan sol örgütler ülkede tekrar canlanmaya başlamıştır. Aynı dönemlerde İran’daki Şahlık rejiminin İslâmcı din adamlarının solcularla iş birliği yapılmak suretiyle devrilmesi sonucunda Suûdi Arabistan yönetimi Amerikancı dış politikasından uzaklaştığına dair bir takım işlere imza atmıştır. 1979 yılında Bağdat’ta toplanan Arap zirvesinde Amerika, İsrail ve Mısır arasında imzalanan Camp David Antlaşma’sını kınamış, Mısır’la diplomatik ilişkilerini kesmiştir. Aynı zamanda OPEC’in almış olduğu karara da uymak zorunda kalmıştır.425 424 Bilge, “Faysal b. Abdülazîz”, 12/265-266; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 197-198. 425 Tayyar Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu: Siyaset, Savaş ve Diplomasi (Bursa: Dora, 2014), 499-500; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 204-206; Bilge, “Faysal b. Abdülazîz”, 265-266; Kurşun, “Suudi Arabistan”, 37/581-584. 118 3.1.4. Cuheymân el-Uteybî ve Mescid-i Haram Baskını Mescid-i Haram baskını ve bu eylemi yönlendiren kişi olan Cuheymân el-Uteybî’dir. Cuheymân b. Muhammed b Seyf el-Uteybî, 1936 yılında dünyaya gelmiştir. Babası İhvanın teşkilatının bir neferi olmuş ve 1929 yılında İbn Suûd’a karşı Sebile savaşında savaşanlar arasında yer almıştır. 19 yaşında girdiği Milli Muhafız Birliği’nde 1955-73 yılları arasında görev yapmış, daha sonra ise kesin olarak bilinmeyen bir sebeple görevinden istifa etmiştir. Ardından Medine İslâm Üniversitesi’nde, Suûdi Vehhâbîliğin en önemli temsilcilerinden olan ve aynı zamanda üniversitesinin rektörü olan Abdülaziz b. Baz’dan dersler almıştır. Cuheymân’ın, hocası Abdülaziz b. Baz ile dinî konularda fikir ayrılığına düştüğü görülmemiştir. Lakin Cuheymân, İbn Baz’ın yönetimin yanlışları konusunda siyasî hareket ettiğini belirtmiştir. Cuheymân, 1974-79 yılları arasında yazdığı tahmin edilen risalelerinde ve aynı zamanda vaaz ve derslerinde Suûdi rejiminin İslâm dışı bir yönetim yürüttüğünü söylemiştir. 1978 yılında siyasî faaliyette bulunmak ve halka zararlı fikirler aşılamak suçlamalarından dolayı tutuklanan 98 kişiden biri olan Cuheymân, İbn Baz’ın araya girmesiyle ve halka dönük faaliyetler yapmama hususunda söz vermesinin sonucunda altı hafta sonra serbest bırakılmıştır. 426 Cuheymân’ın fikir dünyasında tebliğ üç aşama ile gerçekleşir. Birinci aşamada topluma açık bir şekilde tebliğ edilir yani, tevhide davet edilir ve içinde bulundukları küfrü, şirki, isyanı ve bid‘atı terk etmeleri hususunda uyarılar yapılır. Bu süreç sabrı ve çabayı gerektiren zorlu bir yoldur. Tüm yapılanlara rağmen toplum davete icabet etmemekte ısrar ederse ikinci aşama devreye girer ki bu aşama da hicrettir. Üçüncü ve son aşama ise savaştır. Hz. Peygamber örneğinde olduğu gibi, bu aşamanın sonu zaferdir. Bu sıralama Cüheymân’a göre sünnetin bir gereğidir.427 Cuheymân bu görüşleri çerçevesinde ilk aşama olarak Medine’de yönetimin hatalarını açıkça belirtmiş, bu hatalardan vazgeçilmesi hususunda açık davette 426-Cuheymân el-Uteybî’nin hayatı hakkında detaylı bilgi için bk. Abdullah el-Hadravî, Kâbe Devrimi(Kâbe Baskının İç Yüzü), çev. Üsame Zeydoğlu (İstanbul: İslamoğlu Yayıncılık, 1987), 41-45; Mehmet Ali Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali (İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018), 101-114; Mehmet Ali Büyükkara,“Selefiliğin Yakın Tarihinden Önemli Bir Yaprak: Yeni Bilgiler Işığında Cuheymân el-Uteybî ve Cemaati”,Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 9/3 (2009),32-33; Cleveland, Modern Ortadoğu Tarihi,507; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 211-213. 427 Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali, 11; Büyükkara, “Selefiliğin Yakın Tarihinden Önemli Bir Yaprak: Yeni Bilgiler Işığında Cuheymân el-Uteybî ve Cemaati”, 36; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 224-225. 119 bulunmuştur. Ancak yönetimin sert tepkisiyle karşılaşınca ikinci aşama olan hicret düşüncesini uygulamış ve Medine’den ayrılmıştır. Bu süreci Suûdi emniyetinden gizlenerek geçirmiş ve cemaatini güçlendirmiştir. Düşüncesi gereği üçüncü aşamayı gerçekleştirmek üzere 20 Kasım 1979 Salı günü Mescid-i Haram’da kılınan sabah namazının ardından, tekbirlerle ve tavafa başlayacak olan cemaati durdurmak üzere havaya sıkılan birkaç el silah sesleri eşliğinde, imam mahallini ele geçirmişlerdir. Mescidin mikrofonundan konuşmaya başlayan Cuheymân el-Uteybî, yanında bulunan Muhammed b. Abdullah al-Kahtani’yi Mehdi olarak cemaate ilan etmiştir. Suûdi rejiminin uzun zamandan beri peşlerinde olduğunu ve her yerde arandıkları için son çareyi Mescid-i Haram’a sığınmakta bulduklarını ifade eden Cuheymân, Suûdi Devleti’nin meşruiyetini yitirdiğini, İslâm’a hizmet yerine İslâm’a zarar verdiğini, topluma zarar verdiğini, bu zararın ancak şer‘i ahkâma dönmek suretiyle giderilebileceği gibi nedenler öne sürerek, beş maddeden oluşan şu taleplerini duyurmuştur:  Emperyalist Batılı devletlerle başta diplomatik ilişkiler olmak üzere her türlü ilişkinin kesilmesi  Suûd Saltanatının yıkılarak İslâmî bir hükümetin kurulması ve Suûd ailesinin mallarına el konularak yargılanması  Kral Halid ve etrafındakilerin kâfir olduğunun ilan edilmesi  Amerika’ya petrol satımının durdurulması ve petrol üretiminin ülkenin ihtiyaçlarını giderecek seviyeye indirilmesi  Arap Yarımadası’ndaki tüm yabancı askerî personelin ve danışmanların ülkeden çıkarılarak bölgedeki tüm askerî üslerin kapatılması. 428 Yapılan bu konuşmanın ardından Kâbe’nin önünde Kahtânî’ye biat eden grup daha önceden Kâbe’nin mahzenlerine getirilmiş olan silahlar cemaat mensuplarına dağıtılmıştır. Farklı alanlara mevzilenen cemaat üyeleri Kâbe’nin kapısını kapatmışlardır. Bu süreçte gönüllü olarak kalmak isteyenler hariç kimsenin zorla içeride tutulmadığını Kâbe imamı İbn Sübeyl’in telefonuyla bu durumdan haberdar olan Suûdi güvenlik güçlerinden anlamaktayız. Bu telefonla beraber emniyet güçleri hemen Kâbe’yi kuşatmışlardır. Suûdi yönetim olaya müdahale etmek için ulema 428 el-Hadravî, Kâbe Devrimi(Kâbe Baskının İç Yüzü), 64; Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali, 125-126; Büyükkara, “Selefiliğin Yakın Tarihinden Önemli Bir Yaprak: Yeni Bilgiler Işığında Cuheymân el-Uteybî ve Cemaati”, 39; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 232-233. 120 aracılığıyla fetva hazırlatmış, bu grubun haricî bir zihniyete sahip olduğunu belirterek müdahaleyi meşrulaştırmıştır. Kuşatmanın ilk günlerinde içeride çok sayıda hacı olduğu düşüncesi ve eylem yerinin Kâbe olmasından dolayı bu mekânda yapılacak operasyonların İslâm âleminde olumsuz bir izlenim bırakacağından büyük müdahaleler yapılmamıştır. Ayrıca İhvan güçlerinin devamı niteliğinde olan Milli Muhafızlar Birliğinin bazı askerleri Kâbe’ye yapılacak bir operasyonun içinde bulunmak istemediklerini ve bu süreçte emir-komuta zincirinde ciddi sorunlar yaşandığını da göstermektedir. Birliklerin başında bulunan Prens Abdullah’ın yaptığı açıklama da bu minvalde olmuştur. Yapılan açıklamada özellikle Uteybeli ve Kahtanlı askerlerin isyancılara ateş açmayı kabul etmediği belirtilmektedir. Direnen bu askerler bu süreçte tutuklanarak askerlere gözdağı verilmiştir.429 Suûdi yönetimi bu olaylar esnasında diğer yerlerde gelişebilecek eylemcilere destek mahiyetinde ki olaylarında önüne geçmek adına bir dizi kararlar almıştır. Mekke, Medine ve Tâif’te sokağa çıkma yasağı ilan edilmiştir. Mekke ve Medine’de ki üniversitelerde eğitime süresiz olarak ara verilmiştir. Mekke ve Medine’de yaşayan çoğunluğunu İran ve Pakistanlı olan tüm yabancılar-sayılarının yaklaşık seksen sekiz bin olduğu aktarılmaktadır- hava yoluyla iki hafta içerisinde sınır dışı edilmiştir.430 Alınan fetva neticesinde Mescd-i Haram’ın kendi ifadeleriyle işgalci haricîlerden kurtarılması için operasyon başlatmışlardır. Teslim olma çağrılarına uymayan ve farklı mevkilerde mevzilendirilen isyancıların ateşle karşılık vermelerinden dolayı zırhlı araçlarla kapılar kırılarak içeri girilmiştir. Çatışmalar başlamış ve mescidin farklı yerlerinden yangınlar çıkmıştır. 25 Kasım 1979 günü giriş kat ve üst kısımlar isyancılardan kurtarılmıştır. Buralardan kaçan isyancılar zemin kattaki hücrelere sığınmışlardır. İsyancılar eylemden önce mahzenlere depoladıkları yiyecekler sayesinde kuşatmaya günlerce direnmeyi başarmışlardır. Hadisenin haddinden fazla uzaması Suûd yönetimini zora sokmuş, bunun üzerine Kral Halid Fransa’dan yardım istemiştir. Fransa’dan gelen bir tim uzman asker Suûdi askerlere kısa süreli bir eğitim verdikten sonra ortaklaşa bir operasyon başlatmıştır. İsyancıların bulunduğu katlara çeşitli kimyasal patlayıcılar ve sinir gazları atmışlar, bunun neticesinde birçok kişi teslim olmak durumunda kalmıştır. Arkasından mahzen suyla doldurulmuş ve suya 429 Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali, 126-128; Büyükkara, İhvan’dan Cüheymân’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 233-234; Büyükkara, “Selefiliğin Yakın Tarihinden Önemli Bir Yaprak: Yeni Bilgiler Işığında Cuheymân el-Uteybî ve Cemaati”, 39. 430 el-Hadravî, Kâbe Devrimi(Kâbe Baskının İç Yüzü), 75-76,104. 121 elektrik verilerek kalan eylemcilerde etkisiz hale getirilmiştir. Böylelikle Mescid-i Haram 5 Aralık 1979 tarihinde işgalcilerden tamamen temizlenmiştir. Ancak bundan sonraki süreçte Fransız askerlerinin Mescid-i Haram’a girdikleri haberi normalde gizli kalması planlandığı halde duyulmuş ve büyük tepkilere yol açmıştır. Çünkü Harem bölgesine yaklaşmaları yasak olan Hıristiyan-Kâfirler bırakın yaklaşmayı Kâbe’ye kadar girmişlerdir. Suûdi Arabistan’ın Paris Büyükelçiliği bu haberleri yalansa da Fransa’nın bu haberler karşısında ki sessiz tavrı ve herhangi bir açıklama yapmaması sanki bu haberin gerçekliğini doğrular nitelikte olmuştur.431 Meydana gelen bu eylem sonucunda yüz yirmi yedi Suûdi kolluk kuvvetlerinden, yüz on yedi kişi de Cuheymân cemaati mensuplarından olmak üzere toplam iki yüz kırk dört kişi ölmüştür. Mehdi olarak ilan edilen Kahtâni’ninde öldürenler arasında olduğu açıklanmıştır. Eylemin lideri olan Cuheymân ise sağ ele geçirilmiştir. Bu eylemi neden yaptığını sormak için Cuheymân’ı görmeye gelen İçişleri Bakanı Nâyif’e Cuheymân yaptığı için pişman olmadığını belirtmiş ve arkasından şu cümleleri kurmuştur: “ Daha önce sizi zalim Müslümanlar olarak nitelendiriyordum. Artık Allah’ın evine saldırdığınız, suçsuz Müslümanları katlettiğiniz ve bunları yapmak için de kâfirlerden yardım istediğiniz için sizleri kâfirler olarak görüyorum.”432Bu olayların sonucunda yargılanan Cuheymân ve altmış iki arkadaşıysa idam edilmiştir. Onlara yardım ve yataklıkta bulunduğu tespit edilen kadın ve çocukların da bulunduğu kırk iki kişi hapis cezasına çarptırılmıştır.433 Yaşanan bu hadiseden sonra Suûdi yönetimi din temelli rejim meşruiyetini güçlendirmek adına ülke genelinde bir takım tedbirler almıştır. Çok sayıda video dükkânı kapatılmış kalan dükkânlara ise satılan veya kiralanan filmlerin içeriğiyle alakalı kısıtlamalar getirilmiştir. Kadınların dışarı da örtünmeleri hususunda ki denetimlerin artırılması kararı alınmıştır. Necid bölgesinde uygulanan namaz vaktinde iş yerlerinin kapalı tutulması kuralı tüm ülke genelinde uygulanmaya başlamıştır. Alkol kaçaklığıyla mücadeleye daha büyük önlemler alınması kararı verilmiştir. Kral’ın her hafta ulema ile toplantı yapmasına karar verilmiştir. Kral için 431 Amir Taheri, Kutsal Terörün İçyüzü Hizbullah, çev. Hikmet Bila (İstanbul: Sel Yayıncılık, 1990), 166-169; el-Hadravî eserinde Amerika’dan yardım istendiğini ve 3000 Amerikan komandosunun geldiğini aktarmaktadır. el-Hadravî, Kâbe Devrimi(Kâbe Baskının İç Yüzü), 81-88; Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali, 141-143; Büyükkara, “Selefiliğin Yakın Tarihinden Önemli Bir Yaprak: Yeni Bilgiler Işığında Cuheymân el-Uteybî ve Cemaati”, 39. 432 el-Hadravî, Kâbe Devrimi(Kâbe Baskının İç Yüzü), 45. 433 el-Hadravî, Kâbe Devrimi(Kâbe Baskının İç Yüzü), 90; Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali, 146. 122 kullanılan “saadetli majesteleri” unvanı bırakılarak “Hadim’ül Harameyn” unvanının kullanılması uygun görülmüştür. Alınan bu tedbirlerle toplumdan gelecek olan tepkilerin azaltılması hedeflenmiş ve halkın öze dönüş isteklerini hafifletmeye çalışmışlardır.434 Harem baskınından sonraki süreçte Vehhâbîlik, Suûdi Seleîfîlik(Vehhâbîlik) ve Cihadî Selefîlik(Vehhâbîlik) olmak üzere iki kola ayrılmıştır. Suûdi Selefîlik (Vehhâbîlik), 1744 yılında Muhammed b. Abdülvehhâb ile Muhammed b. Suûd arasında gerçekleşmiş olan Dir‘iye İttifakı olarak tarihte yerini alan ve günümüze kadar devam eden, Suûdi rejiminin de desteklediği koldur. Cihadî Selefilik(Vehhâbîlik), ise 1930 yılında İhvan teşkilatının kaldırılmasıyla Vehhâbîliğin militer yapısını kaybetmesinden dolayı 1970-80’li yıllarda cihadı savunan Vehhabî âlimler tarafından ortaya çıkarılan koldur. Bir nevi İhvan teşkilatının yeni dönemdeki savunucuları olarak nitelendirilebilir. Bu bağlamda günümüzde Vehhâbîliğin durumunun daha net anlaşılması adına özellikle Vehhâbîliğe atfedilen cihatçı radikal örgütlerin düşünce yapılarının anlaşılması için Vehhâbîliğin bu iki kolu açıklanmaya çalışılacaktır. 3.2. Suûdi Selefîlik (Vehhâbîlik) Vehhâbîliğin ilk dönemlerinden itibaren günümüzü kapsayacak şekilde önceki bölümlerde anlattığımız şekliyle bir sistemi benimseyen günümüzde de Suûdi Arabistan’da kurulu olan düzeni teşkil eden yapıdır. Suûd ailesinin yönetimi ve siyasî işleri üstlendiği daha çok Abdülvehhâb ailesinin ve Vehhâbî ulemanın da dinî işleyişi kontrol ettiği bu sistemde günümüzde Vehhâbî ulemanın yönetimdeki etkisinin azaldığı görülmekle beraber bu iki yapı birbirinden ayrılmaz bir parça haline gelmiştir. Suûdi Arabistan’da Vehhâbîlik bir devlet politikası halinde varlığını devam ettirmektedir. Suûdi Vehhâbîlikte 1930’lu yıllardan sonra İhvanın tasfiye edilmesiyle cihadîaksiyoner yapıdan uzaklaşılmıştır. Önceliği cihada ve aksiyona değil namaz, oruç, hac, sakal, nikâh gibi itikadî konulara vermişlerdir. Hatta meşru bir imamın yani devlet başkanlarının yürütmediği gerekçesiyle Filistin, Keşmir, Çeçenistan gibi 434 Nazih Ayubi, Arap Dünyasında Din ve Siyaset, çev. Yavuz Alogan (İstanbul: Cep Kitapları, 1993), 121; Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali, 149-150. 123 ülkelerdeki savaşlara soğuk bakmışlardır.435Suûdi Vehhâbîliğin kendine görev addettiği husus insanları şirkten uzaklaştırıp tevhide davet etmektir. Bu alanda en çok çalışma yapan kurumların bazıları Hey’etü Kibari’l-Ulema, Rabıtatü’l-Âlemi’l-İslâmî, İdaretü’l-Buhûs’dur. Bununla beraber bu alanda en çok tanınan isimler ise Abdülaziz b. Bâz, Nâsıruddin el-Elbânî, Muhammed b. Salih b. elUseymin, Abdülaziz Âlu’ş-Şeyh, Salih b. el-Fevzân, el-Medhalî, Mukbil el-Vadı’î, Ubeyd el-Cabirî gibi Vehhâbî âlimlerdir.436 Suûdi Arabistan’ın dışında da Suûdi-Vehhâbîlikten etkilenmiş ve Suûdi lerin desteğini arkasına almış birçok kişi ve kuruluşlar bulunmaktadır. Vehhâbîlik, düşüncesini bilhassa basın-yayın ve özellikle günümüzde internet vasıtasıyla yaymak, ders grupları oluşturarak insanlara ulaşıp onları bilinçlendirmek ve bid‘atları ortadan kaldırmak amacıyla davet çalışmaları yürütmektedirler. Bu çalışmalar yapılırken de Suûdi ler tarafından büyük bir maddî destek görmektedirler. 1906 yılında Hindistan’da kurulan ve Pakistan’da da kolu olan Ehl-i Hadis Cemaati, Mısır’da 1926 yılında kurulan Cemaatü Ensari’s-Sünneti’l-Muhammediyye, Kanada’da faaliyet gösteren TROID (The Reign of the İslâmic Da’wa) gibi grup ve kuruluşlar Suûdi ’ler tarafından Suûdi Vehhâbîliğin yayılması için desteklenen gruplardan bazılarıdır.437 3.3. Cihadî Selefîlik(Vehhâbîlik) Cihadî Selefîlik ise daha önce de bahsedildiği gibi İhvanın tasfiyesiyle kaybedilen cihadî-aksiyoner düşüncenin bir nevi 1970’li yıllardan itibaren tekrar vücut bulmuş hali olarak açıklanabilir. Cihadî Selefîlik, Suûdi Devleti’nin kurulduktan sonra cihat faaliyetlerine ara vermesi, İhvanın tasfiyesiyle birçok değişime imza atılması, Vehhâbî prensiplerinden uzaklaşmaları ve özellikle petrol bulunduktan sonra aşırı giden davranışlar ve israflar karşısında Vehhâbî âlimler tarafından ortaya çıkmıştır. 1979 yılında meydana gelen Cuheymân el-Uteybî ve cemaatinin Mescid-i Haram baskını cihadî selefîliğin ilk örneğidir. El- Kâide ve Işid gibi örgütler bu düşüncenin birer yansımaları olarak günümüzde karşımıza çıkmaktadır. Bu yıldan sonra “şuyuhu’ssahve” (uyanış âlimleri) ismiyle Suûd yönetime karşı birçok ulema ortaya 435 Mehmet Ali Büyükkara, “Günümüzde Selefilik ve İslami Hareketlere Olan Etkisi” (Tarihte ve Günümüzde Selefîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014), 492- 493. 436 Mehmet Ali Büyükkara, “11 Eylül’le Derinleşen Ayrılık: Suudî Selefiyye ve Cihadî Selefiyye”, İslamî Araştırmalar Dergisi 7/20 (2004), 224-225. 437 Büyükkara, “Günümüzde Selefilik ve İslami Hareketlere Olan Etkisi”, 490-500. 124 çıkmıştır. Bu âlimler silahlı cihadı savunmuşlar ve bu amaçla birçok talebe yetiştirmişlerdir. Selman el-Avde ve Sefer el-Havâlî bu yeni kuşağın meşhur simalarındandır.438 Selman el-Avde ve Sefer el-Havâlî bu tarz düşüncelerinden ve rejime muhalif şekilde hareket etmelerinden dolayı 1994-1999 arasında Suûdi’ler tarafından hapse atılmıştır.439 3.3.1. Cihadî Selefîliğin(Vehhâbîliğin) Karakteristik Özellikleri ve Temel Prensipleri Cihadî Selefîliğin(Vehhâbîliğin) fikri alt yapısının Vehhâbîliğin ilk ortaya çıktığı dönemlerle birebir aynı olmasa da o dönemde ki düşüncelerin bir tezahürü olduğu da inkâr edilemez. Selefîliği Suûdi ve Cihadî Selefîlik görüşleriyle iki kola ayıran Suûdi-Vehhâbîler, Cihadî Selefîlerin kendileriyle aynı görüşlere sahip olmadıklarını iddia etseler de İbn Suûd tarafından kurulan İhvan teşkilatı Cihadî Selefîliğin bir yansıması olarak yorumlanabilir. Cihadî Selefîliğin ve cihatçı radikal örgütlerin genel karakteristik özelliklerine bakıldığı zaman İhvan teşkilatının karakteristik özelliklerinden bir farkı yoktur. Cihadî Selefîliğin öne çıkan bazı karakteristik özellikleri olan Cihat ve hicret, el-Vela ve’l-Bera, tekfir tutumları, bid‘atlara karşı tutumları İhvan teşkilatının özellikleriyle neredeyse tamamen örtüşmektedir. Bu bağlamda Cihadî Selefîlerin genel karakteristik özelliklerinin açıklanması Vehhâbîlikle olan bağlarının fark ortaya konulması önem arz etmektedir. 3.3.1.1.Tevhid ve Şeriat Bağlamında Demokrasi Tevhid ve şeriat birbirini tamamlayan ve birbirinden ayrılmaz bir bütündür. İnsanlar evvela Tevhid’i kalplerine tastamam yerleştirecek, ardından da şeriatın hükümlerini uygulayacaktır. Kişi evvela Rabbini tanıyacaktır. Zira kişiden Rabbini tanımadan şeriatın feri meselelerini talep etmek abes bir durumdur. Şeriatın hükümlerinin uygulanması ancak tevhidin kalplere yerleşmesiyle mümkündür.440 Cihadî Selefiliğin öncü isimlerinden Abdullah Azzam, kulluğun ilk şartını Allah’ın şeriatını, Allah’ın hüküm ve kanunlarını anayasa olarak kabul etmeye bağlamıştır. Ona göre insanlığın içinde bulunduğu bu kaotik durumun tek reçetesi Allah’ın kanunlarını yeryüzünde hâkim kılmaktır. Allah’ın dinîni emir ve yasaklar yönünden nasıl farz ibadetler temsil ediyorsa, akaid yönünden de Allah’ın şeriatı ve kanunları 438 Sahve hakkında detyalı bilgi için bk. İsmail Akdoğan - Rıdvan Kalaycı, “Suudî Arabistan’da İhyacı Hareketler Olarak Sahve ve Vehhabîlik”, Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi 1/1 (2014), 155-184. 439 Büyükkara, “11 Eylül’le Derinleşen Ayrılık: Suudî Selefiyye ve Cihadî Selefiyye”, 212. 440 Abdullah Azzam, “İslam Akidesi”, (PDF:ts.), 5,18. 125 temsil etmektedir. Bu durumlar birbirinden ayrılmaz nitelikte birbirini tamamlarken aynı zamanda tevhidin de bir gereğidir. Hz. Peygamber ile birlikte indirilen bu şeriat ile son halini alan İslâm dinî, menşei beşeri olan hiçbir ideolojik sistemle uyuşamaz. Kim Allah’ın şeriatını anayasa olarak kabul etmezse iman dairesi içinde değildir. Azzam bu düşüncesini “Hayır, Rabbine and olsun ki aralarında çıkan anlaşmazlık hususunda seni hakem kılıp sonra da verdiğin hükümden içlerinde hiçbir sıkıntı duymaksızın (onu) tam manasıyla kabullenmedikçe iman etmiş olmazlar.”441 ayetiyle desteklemektedir.442 Bu bağlam da cihadî düşünce yapısına sahip Vehhâbîlerin tâğut kavramını sıklıkla kullandığı görülmektedir. Allah dışında ibadet edilen ve tabi olunan, Allah’a ve Peygamberine itaate aykırı konularda kendisine itaat edilen, Allah’ın emirlerine karşı ve ona alternatif hükümler icat eden her varlık, onlar tarafından tâğut olarak nitelendirilmiştir.443 Allah’ın indirdiğinden başkasıyla hükmedenler ve Allah’ın hükümlerini değiştiren zalim yöneticiler de bu tağutların başında gelmektedir.444 “(Yahudiler) Allah’ı bırakıp bilginlerini (hahamlarını); (Hıristiyanlar) da rahiplerini ve Meryem oğlu Mesîh’i (İsa’yı) rabler edindiler. Hâlbuki onlara ancak tek ilâha kulluk etmeleri emrolundu. O’ndan başka tanrı yoktur. O, bunların ortak koştukları şeylerden uzaktır.”445, “…Hüküm vermek ancak Allah'a aittir; kendisinden başkasına değil…”446 Azzam bu vb. ayetleri de delil göstererek herhangi bir insanın kelamına rıza göstererek müracaatta bulunmanın kişiyi İslâm’dan çıkaracağını söylemiştir. Aynı şekilde Allah’ın kelamının terk edilmesine razı olan, başka sistemleri de hâkim(anayasa) olarak kabul eden veyahut beşer kelamını ve sistemlerini ve Kur’an ve sünnetten üstün gören kimsenin iman ile alakası olmadığını belirterek bu durumu küfür olarak kabul etmiştir.447 Yani Allah ve Resul’ünün hakem olmadığı herşey tağutu hakem olarak kabul etmektir ve tâğuta iman etmek demektir. Tâğuta iman ise küfürdür. Bir kimse tâğutu inkâr etmediği sürece Allah’a iman etmiş sayılmamaktadır.448 441 en-Nisâ 4/65. 442 Azzam, “İslam Akidesi”, 39-40. 443 Azzam, “İslam Akidesi”, 43. 444 Abdullah Azzam, Tahavî Akidesi Şerhi, çev. Birol Özden (İstanbul: Küresel Kitap, 2016), 105. 445 et-Tevbe 9/31. 446 Yûsuf 12/40. 447 Azzam, “İslam Akidesi”, 44-45. 448 Azzam, “İslam Akidesi”, 46; Azzam, Tahavî Akidesi Şerhi, 106. 126 Bu bağlamda Allah’ın hükmü ve şeriatı ile hükmetmeyen her türlü beşeri sistem birer tâğut hükmündedir. Bu beşeri sistemlere ve kanunlara rıza göstermek ise kişiyi dinden çıkaracak bir eylemdir. Bu kanunlara rıza gösteren, ikrah olmaksızın bu kanunlara müracaat eden, bu kanunların yapımında veya yürürlüğe sokulmasında kendi rızası ile emeği olan “Hayır, Rabbine andolsun ki aralarında çıkan anlaşmazlık hususunda seni hakem kılıp sonra da verdiğin hükümden içlerinde hiçbir sıkıntı duymaksızın (onu) tam manasıyla kabullenmedikçe iman etmiş olmazlar.”449 ayeti gereğince iman dairesinden çıkmıştır. Aynı şekilde herhangi bir dava da kişi Müslümanların vermiş olduğu hükme razı olmayıp küfür sisteminin mahkemesini talep etse küfre razı olduğu için kâfir olur.450 Radikal Selefî-Vehhâbî zihniyetine sahip kimselere göre Allah’ın kanunları dışında oluşturulan her türlü sistem tevhide aykırıdır, tâğuttur ve kişiyi küfre götürür. Onlara göre günümüzde dünya genelinde kabul gören bu yüzden meşhur olan demokrasi sistemi de aynı şekilde tevhid ilkesine aykırıdır. Türkiye’de bu düşünce yapısını benimseyen ve bu bağlamda çalışmalar yapan Ebu Hanzala lakaplı Halis Bayuncuk, demokratik seçimlere katılarak oy verilmesini, Allah’ın kanunlarının değiştirilmesi, yenilenmesi ve hükmünün iptal edilmesi yetkisini partilere ve şahıslara vermek olarak nitelendirmiştir. Dolayısıyla oy veren insanların Allah dışında ibadet ettikleri Rabler edindiklerini iddia ederek şirk halinde olduklarını belirtmiştir. Öte yandan oy vermenin âlimlerin çoğuna göre451küfrü gerektiren bir fiil olduğunu belirten Ebu Hanzala bu insanların tekfir edilmeden önce demokratik ve parlamenter sisteminin tevhide aykırı olduğunun anlatılması gerektiğini buna rağmen kişiler oy kullanmaya devam eder ve parlamenter sistemi desteklerlerse tekfir edilmesi gerektiğini belirtmiştir.452 Söz konusu zihniyetin temsilcilerinden bir başkası olan Ebu Muhammed el-Makdisi ise demokrasiyi ayrı bir din olarak tanımlamakta ve yasama yetkisinin idarecilerde ve 449 en-Nisâ 4/65. 450 Azzam, “İslam Akidesi”, 47. 451 Ebu Hanzala bura da âlimlerin çoğuna göre demiş ancak herhangi bir âlim veya âlimler isminden bahsetmemiştir. Ancak sahip olduğu düşünce yapısı da göz önüne alırsa çoğunlukla Vehhâbî âlimlerin verdiği fetvalardan ve görüşlerden beslenmiştir. Zira bu konu hakkında Abdulaziz Bin Baz, Abdurrezzak Afifi, Abdullah Bin Ğudeyyan, Abdullah Bin Quud’un verdikleri fetvalarda aynı düzlemdedir. Daimi Konsey Fetvaları, 406–407/23, Daimi Konsey Fetvaları, 373/1. Detaylı bilgi için bk. https://d1.islamhouse.com/data/tr/ih_fatawa/single2/tk_islam_qa_107166.pdf 452 Ebu Hanzala, Tüm Rasûllerin Ortak Daveti (İstanbul: Furkan Basım ve Yayınevi, 2013), 32; Ebu Hanzala, Güncel İtikat Meseleleri (İstanbul: Furkan Basım ve Yayınevi, 2013), 146. 127 mecliste olan her türlü sistemin küfür olduğunu belirtmektedir.453 Bu fikri alt yapıya sahip olan kimselerin ve örgütlerin konunun din ile alakalı olup olmadığına bakmaksızın topyekûn bir reddediş ve karşı çıkma eğilimleri vardır. Bu konuya örnek olabilecek bir olay Boko Haram üyelerinin 2009 yılında motosiklet kaskı takma kanununa uymak istemeleridir. Olayın devamında Boko Haram daha da radikalleşen bir örgüte dönüşmüş ve birçok canlı bombalı intihar saldırılarında bulunmuştur.454 Dolayısıyla bu tarzda radikal bir Vehhâbî geleneğine sahip olan kimseler ve örgütler karşılarındakiler Müslüman dahi olsa çok rahat bir şekilde küfürle itham edebilmektedir. Bununla beraber bu Müslümanları müşrik olmak gibi çok ağır bir iddia ile itham etmektedirler. Bu ekolün anlayışına göre şeriat ile yönetilmeyen demokratik ve laik ülkeler de devletin kurumları “ tağutların modern mabedleri” olarak isimlendirilmektedir. Bu bağlamda ülkemizde bu ekole mensup insanlar tarafından en büyük eleştiriye maruz kalan kurumların başında “Diyanet İşleri Başkanlığı” ve “Milli Eğitim Bakanlığı” gelmektedir. Bu düşünce yapısına göre şeriatla yönetilmeyen ülkelerde ki camiler tağutun modern bir mabedi olup müslümanların mescidi olarak kabul edilmemektedir. Bu haliyle Hz. Peygamber’in döneminde münafıklar tarafından inşa edilen “Mescid-i Dırar’a” benzetilmektedir. Mescid-i Dırâr’ı ise sadece “zarar mescidi” olarak değil aynı zamanda “küfür, müminlerin arasına ayrılık sokma ve Allah ve Resul’üne karşı savaşmış olan adamı bekleyenler mescidi” olarak tanımlamaktadırlar. Bu bağlamda camilerde görev yapan imamları ise laik sisteme bağlılık yemini etmiş memurlar olarak vasıflandırmışlardır. Camilerin ve imamların görevinin laik ve demokratik sistemi korumak olduğunu iddia ederek: “İmamlar, üzerinde oturdukları otantik ahşap kaplamalı kürsülerden insanlara “düzeni koruyun, birlik ve beraberlik, hepimiz kardeşiz, hoşgörü, eşitlik vb.” konularda vaazlar vererek hançerelerini yırtarcasına bangır bangır bağırıyorlar.”455şeklinde ağır ithamlarda bulunmuşlardır. 453 Ebu Muhammed el-Makdisi, “Demokrasi Bir Dindir”, (PDF:ts.), 24-25. 454 Daniel Egiegba Agbıboa, “Boko Haram ve Küresel Cihat: Cihat Bitti Sanma! Daha Yeni Başladı!”, çev. Kenan Mermer, Günümüz Selefiliği Tasfiyeci, Siyasi ve Cihatçı Eğilimler, ed. Muammer İskenderoğlu (Ankara: Otto Yayın, 2017), 41. 455 Abdullah Z. Atabey, İbrahimî Genç (İstanbul: Furkan Yayınları, 2012), 88. 128 Milliği Eğitim Bakanlığı ise “neo-putperestliğe kan pompalama merkezleri” nitelendirilmiştir.456 Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı okullarda verilen din dersleri hakkında: “Bu okullarda verilen din eğitiminin amacı dine hizmet etmek değil, aksine Laik eğitim sisteminin kendi hedefleri doğrultusunda nesil yetiştirirken halkta şişkinlik yapan “Laiklik, dinsizliktir” algısını yok etmek içindir.”457 ifadelerini kullanmışlardır. Aynı şekilde okullarda kutlanan bayramlar hakkında ise: “Tağutları övmek olarak görüp, tağutların İslâm dinîne zarar vermek adına yaptıkları eylemlerin etkinlikler çerçevesinde bayram olarak kutlanması ve put ve şirk bayramları”458 şeklinde tanımlamışlardır. Bu bağlamda bu düşünce yapısına sahip insanlar şeriatla yönetilmeyen ülkelerde camilere ve okullara gitmeyi ve çocuklarının buralarda eğitim almasını muvahhitler olarak nitelendirdikleri kimselerin buralarda bulunamayacağını belirtmişlerdir.459 Bunun bir tezahürü olarak da kendi mescid ve medreselerini inşa edip eğitim ve din hizmetlerini buralarda vermektedirler. 3.3.1.2.Cihat ve Hicret Cihat ve hicret kavramları Vehhâbîleri geçmişten günümüze -özellikle çağımızda cihatçı radikal örgütleri- motive eden en önemli unsurlardır. Daha önce de ifade ettiğimizi gibi Suûdi Arabistan Krallığı’nın kurulmasında İbn Suûd’un en büyük askeri gücü olan İhvan Teşkilatı da hicret ve cihat algısı üzerine inşa edilmiş bir gruptur. Cihadî Selefî-Vehhâbî örgütler hicret ve cihat noktasında referans olarak İbn Teymiyye’nin görüşlerini dikkate almış görünürler. Özellikle cihat hususunda İbn Teymiyye’nin Moğollarla savaşılması için vermiş olduğu Mardin ve Tatar fetvaları bu grupların en önemli dayanağı olmuştur. Günümüzde de cihatçı radikal örgütlerin gerçekleştirdikleri eylemlerin meşruiyetini dayandırdıkları en önemli isim bu yüzden İbn Teymiyye olmuştur.460 İbn Teymiyye küfür diyarında dinîn emirlerinin yerine getirilemediği yerlerde kalmanın câiz olmadığını belirtmiştir. Bu durumun delili ise Mekke fethedilmeden önce hacca ve umreye giden muhacirler hakkında Peygamber’in “Muhacirlerin hac 456 Ebu Hanzala vd., Tağutlara Kulluğun Modern Mabedleri (İstanbul: Furkan Basım ve Yayınevi, 2013), 89. 457 Ebu Hanzala vd., Tağutlara Kulluğun Modern Mabedleri, 94. 458 Ebu Hanzala vd., Tağutlara Kulluğun Modern Mabedleri, 21,27. 459 Ebu Hanzala vd., Tağutlara Kulluğun Modern Mabedleri, 30. 460 Büyükkara, Çağdaş İslami Akımlar, 60. 129 işlerini bitirdikten sonra Mekke’de kalabilecekleri süre üç gündür.”461 hadisidir. Bu hadise göre Peygamber muhacirlere, hac ve umre ile alakalı işlerinin bitiminden itibaren Mekke’de üç gün kalmaları için müsaade etmiştir. Bu durum ise küfür diyarlarında kalmanın câiz olmadığının bir delilidir. Aynı şekilde hicretin önemi hakkında Sa’d b. Ebi Vakkas Veda Haccı sırasında hastalanıp ve Mekke’de ölmekten korkunca Peygamber’e “Ey Allah’ın Resulü, hicretimden geri mi kalacağım?...”462 hadisin devamında Peygamber Sa’d’ın orada ölmeyeceğini söylemiştir. Bu ve benzeri verilerden hareketle İbn Teymiyye küfür diyarından İslâm diyarına hicretin vacip olduğunu belirtmiştir.463 Çağdaş Selefî-Vehhâbî çizgisinden gidenler de İbn Teymiyye’nin bu görüşünü benimsemiş ve bulundukları yerlerde dinîn emirlerini yerine getiremeyenlerin hicret etmelerinin vacip olduğunu belirtmişlerdir.464 Bu yaklaşıma göre hicret cihat için olmazsa olmaz bir kaidedir ve cihat için bir ön hazırlıktır. Onların bu anlayışlarının temel dayanağı olarak Allah, Hz. Peygamber’i ilk olarak insanları dine davet için göndermiş ve bu hususta savaşmaya izin vermemiştir. Ne zaman ki Hz. Peygamber Medine’ye hicret etmiş “Kendileriyle savaşılanlara (müminlere), zulme uğramış olmaları sebebiyle, (savaş konusunda) izin verildi. Şüphe yok ki Allah, onlara yardıma mutlak surette kadirdir. Onlar, başka değil, sırf “Rabbimiz Allah’tır” dedikleri için haksız yere yurtlarından çıkarılmış kimselerdir...”465 ayetiyle Müslümanlara cihat için izin verilmiştir.466 Benzerliği açısından İbn Suûd döneminde hicrelerin kurulması ve insanların bu hicrelere hicret etmesini sağladıktan sonra cihata başlanması aynı mantığın bir ürünüdür. Cihatçı radikal örgütlerden birisi olan IŞİD Halifeliklerini ilan ettikten sonra İslâm Devleti olduklarından ötürü Nisâ suresinin yetmiş yedi 467 ve doksan yedinci468 ayetlerini 461 Müslim, “Hac”, 81. 462 Buhârî, “Ferâiz”, 6. 463 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ, 18/281. 464 Abdülkadir bin Abdülaziz, Ehl-i Sünnet’in Menheci ve Cihadın Esasları (İstanbul: Furkan Basım ve Yayınevi, ts.), 128. 465 el-Hac 22/39-40. 466 Ebü’l-Abbâs Takiyyüddîn Ahmed İbn Teymiyye, es-Siyâsetuş-Şer‘iyye (b.y.: y.y., 1418), 96. 467 Kendilerine, ellerinizi savaştan çekin, namazı kılın ve zekâtı verin, denilen kimseleri görmedin mi? Sonra onlara savaş farz kılınınca, içlerinden bir gurup hemen Allah’tan korkar gibi, hatta daha fazla bir korku ile insanlardan korkmaya başladılar da “Rabbimiz! Savaşı bize niçin yazdın! Bizi yakın bir süreye kadar ertelesen (daha bir müddet savaşı farz kılmasan) olmaz mıydı?” dediler. Onlara de ki: “Dünya menfaati önemsizdir, Allah’tan korkanlar için ahiret daha hayırlıdır ve size kıl payı kadar haksızlık edilmez.” en-Nisâ 4/77. 468 Kendilerine yazık eden kimselere melekler, canlarını alırken: “Ne işde idiniz!” dediler. Bunlar: “Biz yeryüzünde çaresizdik” diye cevap verdiler. Melekler de: “Allah’ın yeri geniş değil miydi? Hicret etseydiniz ya!” dediler. İşte onların barınağı cehennemdir; orası ne kötü bir gidiş yeridir. enNisâ 4/97. 130 delil göstererek İslâm yurdu olan kendi topraklarına hicret edip devletlerine biat edilmesini ve akabinde cihada katılmayı farz olarak açıklamışlardır.469 Bu bağlamda hicret gerçekleştikten sonra artık cihat için hiçbir engel kalmamaktadır. Radikal cihadî Vehhâbîler ve bu zihniyetin dışa vurumu olan bütün örgütlere cihat konusunda yine İbn Teymiyye referans olmuştur. İbn Teymiyye cihadı iyiliği emretmek kötülükten sakındırmaktır. İyiliği emredip kötülükten sakındırmak ise her Müslümana farzdır. Nitekim Peygamber’de “Sizden kim bir kötülük görürse, eliyle düzeltsin, buna gücü yetmezse diliyle düzeltsin, buna da gücü yetmezse kalbiyle buğz etsin, bu ise imanın en zayıf derecesidir.”470 hadisinde herkesin gücü nispetinde bunu yerine getirmesini emretmiştir. İbn Teymiyye’ye göre cihat iyiliği emretmek ve kötülükten sakındırmanın tamamını kapsamaktadır. İyiliği emretmekle kötülükten sakındırmanın cihatla tamamlanması bize emredilen en büyük iyiliktir.471Bu bağlamda cihat “Hoşunuza gitmediği halde savaş size farz kılındı. Sizin için daha hayırlı olduğu halde bir şeyi sevmemeniz mümkündür. Sizin için daha kötü olduğu halde bir şeyi sevmeniz de mümkündür. Allah bilir, siz bilmezsiniz.”472 ayeti uyarınca farz kılınmıştır.473 Azzam’a göre cihat İslâm dinînin dünyaya yayılmasına set çeken bütün engellerin ortadan kaldırılmasıdır. Cihat, İslâm’ın yayılması, insanların küfürden kurtarılması ve dünyanın karanlığından ahiretin aydınlığına ulaştırılması için meşru kılınmıştır. Bu sebeple savaşmak ve öldürmek Müslümanlar için şer’i bir ihtiyaçtır. Çünkü Müslümanlar tevhid sancağını taşımakta ve bu sancağı bütün sancakların üzerinde dalgalandırma emrine muhataptırlar.474Cihat Tevhidi gerçekleştirme yoludur ve müslümanların üzerine farzdır.475Cihat Medenî surelerde yüceltilmiş, cihadı terk edenler yerilmiş ve cihadın terk edilmesi bir kalp hastalığı ve münafıklık olarak nitelendirilmiştir. Hatta cihat Müslümanın yapmış olduğu en efdal ibadet olarak nitelendirilmiştir. Cihat ulemanın ittifakıyla hacdan, umreden, nafile namaz ve nafile 469 Mehmet Ali Büyükkara,“Hariciliğin Modern Bir Görüntüsü Olarak Tekfircilik”, İç Tehdit ve Riskler Işığında İslam Dünyasının Geleceği, (2016), 26. 470 Müslim, İman 78. 471 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ - İbn Teymiyye, 28/126. 472 el-Bakara 2/216. 473 İbn Teymiyye, es-Siyâsetuş-Şer‘iyye, 96. 474-Abdullah Azzam, Cihad Adab ve Ahkamı, çev. Mustafa Özel-Yücel Şimşek (İstanbul: Ravza Yayınları, 1992), 53. 475 Abdülaziz, Ehl-i Sünnet’in Menheci ve Cihadın Esasları, 92,106-115,150. 131 oruçtan daha faziletli kılınmıştır.476Küresel cihat ideolojisinin en önemli isimlerinden birisi olan Azzam ve cihadî Vehhâbîlerde İbn Teymiyye’nin bu görüşünü benimsemiş hatta cihadın namaz gibi oruç gibi farz-ı ayn olduğunu, nafile namaz ve nafile oruçtan daha faziletli olduğunu ifade etmişlerdir. 477 Eserlerinin birçoğunda cihat konusuna ve önemine değinen Azzam, kadının mahremiyle birlikte kocasından, kölenin efendisinden, delikanlının babasından izin almadan cihada katılabileceğini belirtmiştir. Bir Emirü’l Mü’minin bulunsa bile savunma yapmak için onun iznini almaya dahi gerek yoktur.478 Cihat kavramı her dönemde cihadî selefî-vehhâbî zihniyetin ve bu zihniyet etrafında örgütlenen grupların en büyük motivasyon kaynağı olmuştur. Cihat, şehadet ve sonunda cennet fikri alt yapısı ile örgüt üyelerinin savaşma isteği hep diri tutulmuştur. Enfâl suresi otuz dokuzuncu479 ayeti gereğince cihatın vucübiyeti şartlar sağlanana dek devam edecektir.480 Hicret ve cihat kavramı hakkında verilen bilgilerden sonra günümüz de en çok tartışmalara konu olan ve cihatçı radikal örgütlerin gerçekleştirmiş olduğu istişhadi eylemler yani intihar eylemleri hakkında bilgi verilmesi günümüzde cihat kavramının nasıl değişikliğe uğradığının farkına varılması adına önem arz etmektedir. 3.3.1.3.İstişhad (İntihar) Eylemleri Radikal cihatçı örgütlerin çoğunlukla kullandığı bir yöntem olan istişhad yani şehitlik eylemleri için birçok tanım kullanılmıştır. İntihar eylemleri: “bütün sosyal katmanlardan gelebilen, dinîn ideolojik yorumunda dayalı meşrulaştırma anlatılarından gücünü alan, bir örgütsel yapının desteğine dayanarak askeri veya sivil hedefler kullanılarak işgal, baskı ve zulüm kavramlarıyla düşmana karşı kendi yok oluşunu kendi eliyle şiddete dönüştürerek varlık mesajı veren terör eylemidir.”481 İntihar eylemleri ilk olarak Güney Lübnan’da Hizbullah tarafından 1980’li yıllardan sonra uygulanmaya başlamıştır. 1994 yılından sonra Filistin’de yaygın bir şekilde kullanılmıştır. 2000’li yıllara gelindiğinde ise el-Kaide’nin en çok kullandığı eylem 476 İbn Teymiyye, es-Siyâsetuş-Şerʿiyye, 96,98. 477 Abdullah Azzam, Müslüman Halkın Cİhadı, çev. Osman Kara (İstanbul: Ravza Yayınları, 1991),5. 478 Azzam, Müslüman Halkın Cİhadı, 32. 479 Fitne ortadan kalkıncaya ve din tamamen Allah’ın oluncaya kadar onlarla savaşın! el-Enfâl 8/39. 480 Abdülaziz, Ehl-i Sünnet’in Menheci ve Cihadın Esasları, 125. 481 Halil Aydınalp, İntihar Eylermleri Ekseninde Din ve Terör İlişkisi (İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2008), 16. 132 türü haline gelmiştir.482 Küresel cihat ideolojisinin tüm dünyada varlığı hissettirmesi olarak kabul edilen 11 Eylül olayları ise intihar eylemlerinin en meşhurlarındandır. Özellikle 11 Eylül ile birlikte artık gerçekleştirilen bu eylemler neticesinde dünya kamuoyunda İslâm ile terör kavramı birlikte zikredilmeye başlamıştır.483 Hatta bu durum devamında Afganistan ve Irak’ın Amerika tarafından işgali için bir zemin hazırlamıştır. Dünya kamuoyunda tek sebep dinî fanatizm olarak lanse edilse de intihar eylemlerini tek bir sebebe bağlamak doğru olmasa gerek. İntihar eylemlerinde motivasyon ve meşrulaştırma için dinî duygular ön plana çıkarılmıştır. Bunun dışında siyasî olarak işgal ve baskı, psikolojik olarak aşağılanma ve intikam duygusu, sosyal olarak kimlik ve uyum problemleri, ekonomik olarak temel ihtiyaçları karşılamada dahi sıkıntılar yaşanması, hukuki olarak kendine ait olanın yasal olmayan bir şekilde gasp edilmesi, stratejik olarak ise planlama kolaylığı ve taktik avantajlar sağlaması din dışında bu eylemlerin meşrulaştırma kaynaklarıdır.484 Bu bağlam da istişhad eylemlerinin dinî açıdan meşruluğu hususunda farklı görüşler ortaya çıkmıştır. Bunlardan en radikal olanlarından birine göre; “eylemi gerçekleştiren kişinin kurtulma ihtimali varsa, kişi eylemini gerçekleştireceği zaman düşmana zarar verecek ve Müslümanlara da fayda sağlayacaksa bu eylem tipi câiz dir.”485 Bu görüş ayet ve hadislerle delillendirilmiş ve eylemi gerçekleştiren kişinin Allah’ın izniyle şehit olduğu kabul edilmiştir.486 Bununla beraber bu eylemlerin câiz olabilmesinin cihat gayesiyle yapılması, düşmanın zarara uğratılması veya Müslümanlara fayda sağlaması, yönetici ve kumandanın emir ve bilgisi dâhilinde olması, düşmana galip gelmek için başka yolun olmaması, düşman tarafından öldürülmenin kaçınılmaz olması, savaş ilan eden kâfir devlete karşı yapılması, işgal 482 Halil Aydınalp, “İntihar Eylemlerinde Dinin Anlamı ve Sınırları”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/37 (2009), 130. 483 Aytekin Yılmaz, “Küresel Dünya ve Terör: Küreselleşme ve Güvenlik: 11 Eylül Terör ve İslâm”, Tezkire: Düşünce, Siyaset, Sosyal Bilim 34 (2003), 78. 484 Aydınalp, “İntihar Eylemlerinde Dinin Anlamı ve Sınırları”, 145. 485 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ - İbn Teymiyye, 28/540. 486 Müşrikler Uhud gününde peygamberi ablukaya aldılar. Hz. Peygamber’in yanında Ensar’dan yedi, Kureyş’ten de iki kişi vardı. Peygamber, “Bunları bizden kim uzaklaştırırsa o cennette benim arkadaşımdır” dedi. Ensar’dan bir kişi şehit düşünceye kadar onlarla savaştı. Onlar tekrar peygamberi ablukaya aldılar. Peygamber, “Kim bunları bizden uzaklaştırırsa, o cennette benim arkadaşımdır” dedi. Ve bu durum yedi ensarî şehit düşünceye kadar devam etti. Ve Hz. Peygamber, “Biz arkadaşlarımıza insaflı davranmadık!” buyurdu. Müslim, “Cihad ve Siyer” 37; Ahmed b. Hanbel, Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, 21/443-444; “Allah müminlerden, mallarını ve canlarını, kendilerine (verilecek) cennet karşılığında satın almıştır. Çünkü onlar Allah yolunda savaşırlar, öldürürler, ölürler.” Et-Tevbe 9/111. 133 altındaki bölgelerde savunma gayesiyle yapılması, sivillerin öldürülmemesi, mülkiyete zarar verilmemesi gibi şartları vardır.487 Sonuç olarak günümüz de radikal örgütlerin kullanmış olduğu yöntem de sivil, kadın ve çocuk ayrımı yapılmaksızın eylemler gerçekleştirildiği için bu eylemler meşru değildir.488 Öte yandan Suûdi Selefî(Vehhâbî) çizgide yer alan Muhammed Nasıruddin el-Elbani, Abdülaziz b. Baz, Muhammed Salih Useymin gibi meşhur ulema da intihar saldıranlarına cevaz vermeyenler arasındadır.489 Radikal cihadî örgütlerin 11 Eylül’den sonra küresel cihat mantığına bürünmesiyle eylemler artık tüm dünya geneline yayılmış ve bu eylemlerden kendileri gibi düşünmeyen Müslüman ülkeler de nasibini almıştır. Cihadî Vehhâbî-Selefî düşüncesine sahip kişiler ve örgütlere göre istişhad bir intihar eylemi değil, aksine şehitlik ameli olarak nitelendirilmekte ve karşılığında cennet ve Hz. Peygamber ile birlikte haşr olunma gibi büyük mükâfatların anahtarı olarak zikredilmektedir.490 Günümüzde bu eylem yöntemini en çok kullanan cihadî radikal örgütler IŞİD ve elKaide olsa da daha önce zikrettiğimiz gibi din dışı meşrulaştırma kaynaklarını kullanan PKK’ da bu eylem tipini sıklıkla kullanan örgütler arasındadır. Sonuç olarak ise intihar eylemleri sadece dinî tabanlı meşrulaştırma yöntemini kullananların diğer motivasyon ve meşrulaştırma kaynaklarını kullanan bütün örgütlerin ortak ve en belirgin özellikleridir. 3.3.1.4.El-Vela ve’l-Bera Bu ekolün anlayışına göre Allah sevgisi Tevhid’in aslıdır. Müslüman Allah’ı her şeyden çok sevmelidir. Daha sonra ise peygamber sevgisi gelir. İnanan bir kişi Allah’ı ve Hz. Peygamber’i her şeyden ve herkesten çok sevmek zorundadır.491 Bu düşüncenin bir yansıması olan el-vela ve’l-bera akidesi ise Allah’ı ve Hz. Peygamber’i sevdikten sonra Allah’ın dostlarını sevmek ve O’nun düşmanlarına düşmanlık beslemektir. Her Müslümanın Tevhid ehline dostluk duyguları beslemesi 487 Detaylı bilgi için bk. Meral Sabun, İslam Hukukunda İntihar Eylemleri (Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018), 85-110. 488 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ - İbn Teymiyye, 28/354; İbn Teymiyye, es-Siyâsetu’ş-Şer‘iyye, 100. 489 Abdülaziz İbn Baz vd., Müslümanların Arasındaki Savaş Fitnesi ve İntihar Eylemleri, çev. Abdurrahman Es-Sivasi (Kitap ve Sünnete Davet Yayınları, ts.), 35; Muhammed Nasuriddin elElbani, İntihar Eylemleri ve Ayaklanmalar Hakkında, çev. Abdurrahman Es-Sivasi (Kitap ve Sünnete Davet Yayınları, ts.), 19-20. 490 Aydınalp, “İntihar Eylemlerinde Dinin Anlamı ve Sınırları”, 143. 491 Ebu Hanzala, Tüm Rasûllerin Ortak Daveti, 104. 134 ve düşmanlarına düşmanlık duyguları beslemesi İslâm inancının esaslarındandır.492 Söz konusu dinî anlayışın bu yaklaşımda delil olarak kullandıkları “Ey iman edenler! Yahudileri ve Hıristiyanları dost edinmeyin. Zira onlar birbirinin dostudurlar (birbirinin tarafını tutarlar). İçinizden onları dost tutanlar, onlardandır. Şüphesiz Allah, zalimler topluluğuna yol göstermez.”493, “Ey iman edenler! Eğer benim yolumda savaşmak ve rızamı kazanmak için çıkmışsanız, benim de düşmanım, sizin de düşmanınız olanlara sevgi göstererek, gizli muhabbet besleyerek onları dost edinmeyin. Oysa onlar, size gelen gerçeği inkâr etmişlerdir. Rabbiniz Allah’a inandığınızdan dolayı Peygamber’i de sizi de yurdunuzdan çıkarıyorlar. Ben, sizin saklı tuttuğunuzu da, açığa vurduğunuzu da en iyi bilenim. Sizden kim bunu yaparsa (onları dost edinîrse) doğru yoldan sapmış olur.” 494 ayetler uyarınca Allah başta Yahudi ve Hıristiyanlar olmak üzere bütün kafirleri dost edinmeyi haram kılmıştır.495 İbn Abdülvehhâb başta olmak üzere Selefî-Vehhâbî çizgisinde yürüyen isimlerin çoğu bu ayetleri delil göstererek kâfirleri dost edinmeyi kişiyi dinden çıkaran durumlar içerisinde açıklamışlardır.496 Hatta bu kişiler anne-babalar ve akrabalar olsa dahi haramdır. “Ey iman edenler! Eğer küfrü imana tercih ediyorlarsa, babalarınızı ve kardeşlerinizi (bile) veli edinmeyin. Sizden kim onları dost edinîrse, işte onlar zalimlerin kendileridir.”497,“Allah’a ve âhiret gününe iman eden hiçbir toplumun, Allah’a ve Rasûlü’ne karşı çıkanları sevip dost edindiklerini göremezsin; isterse onlar babaları, oğulları, kardeşleri yahut akrabaları olsun! …”498 ayetleri ise bu hususta delil olarak kullanılmıştır.499 Bu akide gereğince Müslüman sadece dost edinme açısından değil, giyim kuşamdan kâfirlerin diyarında yaşamaya, kâfirlerin takvimlerini kullanmaktan, kâfirlerin dillerini konuşmaya varıncaya kadar her alanda ve her hususta kâfirlere karşı muhalefet etmesi gerekmektedir. Müslüman dış görünüş itibariyle bir kâfire benzeyemez. Müslümanın hicret etmeye gücü yettiği halde kâfirlerin diyarında oturamaz, tedavi olmak, ticaret yapmak, onlarına diyarına gitmeden elde edilmesi 492 Salih el-Fevzan, “İslâm’da Velâ ve Berâ Mefhumu”,çev. Muhammed Şahin, (PDF:ts.), 3. 493 el-Mâide 5/51. 494 el-Mümtehine 60/1. 495 el-Fevzan, “İslâm’da Velâ ve Berâ Mefhumu”, 4. 496 İbn Abdülvehhâb, Tevhîd Risâleleri Külliyâtı, 216. 497 et-Tevbe 9/23. 498 el-Mücâdele 58/22. 499 el-Fevzan, “İslâm’da Velâ ve Berâ Mefhumu”, 5. 135 imkânsız olan bir ilim öğrenme amacı dışında kâfirlerin diyarında oturması haramdır. Kâfirlerin diyarına gitmek ancak tebliğ amacıyla câiz dir.500 Makdisi; Müslümanların müşriklerden uzak durmak gerektiğini belirtmiştir. Ona göre kişinin sadece müşriklere kin ve öfke duyması tek başına yeterli değildir. Ona göre Müslüman duyduğu bu öfke ile beraber apaçık bir şekilde düşmanlıkta bulunması gerektiğini belirtir. Eğer düşmanlık ve kin açık bir şekilde gösterilmezse kişi üzerine düşen görevi yerine getirmemiş olarak kabul edilmektedir.501 İbn Abdülvehhâb; ise “kâfilere karşı dostluk ve düşmanlık hususunda önce kişinin kendisinin kâfirlere karşı düşmanlığı öğrenmesi vaciptir.” demiştir. Bununla beraber “ailesine namazı ve abdesti öğrettiği gibi bu durumu da öğretmesi vaciptir. Hatta bu daha önemlidir.”502 Cihadî Vehhâbîler ile Suûdi Vehhâbîler arasında ortaya çıkan fikri çatışmaların temel sebebi cihat ve el-vela ve’l-bera akidesine dayanmaktadır. Aynı şekilde İbn Suûd ile İhvan teşkilatı arasında çıkan çatışmalar da aynı kaideler üzerinde meydana gelmiştir. Özellikle petrolün keşfi ile Suûdi Arabistan’ın batı devletleriyle olan mecburi ilişkileri el-vela ve’l-bera akidesi sebebiyle Vehhâbî-Suûdi yönetimini zora sokmuştur. Suûdi Arabistan, Kur’an ve sünnet öncülüğünde meşruiyetini sağladığı Vehhâbî ideoloji ve İslâm’ın merkezi ülkesi olma konumu ile İslâm ile hiçbir alakası olmayan batı devletleriyle gerçekleştirdiği iktisadi ittifakı uzlaştırma noktasında çıkmaz içinde kalmış ve bu ikilem arasında bir kriz yaşamıştır. Suûdi yönetimi elvela ve’l-bera çıkmazından dinî kurumun sınırlarını çizerek onu siyasete daha bağlı bir hale dönüştürmek suretiyle kendi bünyesine katarak kurtulmuştur. İzlenilen bu yol neticesinde “Hey’etü’l Kibari’l-Ulema” gibi dinî kurumlar ortaya çıkmıştır.503 Bu bağlamda geçmişten günümüze Suûdi -Vehhâbîler yaptıklarını ve yapacaklarını bu kurumlar üzerinde meşrulaştırmaya çalışmışlardır. Bu durum ise Cihadî düşünce yapısına sahip Vehhâbîlerle ve radikal cihadî örgütlerle her dönemde SuûdiVehhâbîler arasında çatışmalar çıkmasına sebep olmuştur. 500 el-Fevzan, “İslâm’da Velâ ve Berâ Mefhumu”, 8-10. 501 el-Makdisi, “Demokrasi Bir Dindir”, 28. 502 Muhammed b. Abdilvehhâb b. Süleymân et-Temîmî en-Necdî, er-Resâ’ilu’ş-Şahsiyye, thk. Sâlih b. Fevzân b. Abdullâh el-Fevzân-Muhammed b. Sâlih el-Aylakî. (b.y.: y.y., ts.), 323. 503-Hişam b. Galib, Arap Dünyasında Selefilik ve Selefi Hareketler, ed. Beşir Musa Nafi vd., çev. Nurullah Çakmaktaş (İstanbul: Yarun Yayınları, 2016), 40-41. 136 3.3.1.5.Tekfir Yaklaşımı Tekfir yaklaşımı radikal düşünce yapısına sahip grupların en çok kullandığı yöntemlerin başında gelir. Olumsuz bir izlenim veren ve çok sert bir söylem olan tekfir meselesi, haricilikle birlikte literatürdeki yerini almış ve günümüze kadar devam etmiştir. Hâlbuki Hz. Peygamber hayatının hiç döneminde her ne sebeple olursa olsun dinî tasdik eden birini tekfir etmemiştir. Dahası Medine döneminde varlıkları bilinen ve Kur’an’da azap edileceği bildirilen münafıklar504 dahi tekfir edilmemiştir.505 Hatta Hz. Peygamber müslümanların birbirini tekfir etmesiyle alakalı yasakları bulunmaktadır.506 Hal böyleyken müslümanların nasıl olmuş ve ne olmuş da birbirlerini tekfir eder hale gelmiştir sorusu akıllara gelmektedir. Hz. Peygamber’in “Yahudiler yetmiş bir fırkaya ayrıldılar. Biri cennette, yetmişi cehennemdedir. Hıristiyanlar yetmiş iki fırkaya ayrıldılar. Yetmiş bir cehennemde, biri Cennettedir. Muhammed’in nefsi kudret elinde olan Allah’a yemin ederim ki, şüphesiz benim ümmetim de yetmiş üç fırkaya ayrılacaktır. Biri cennette, yetmiş ikisi cehennemde olacaktır. Denildi ki: Ey Allah’ın Resulü! Onlar kimlerdir? Peygamber : “Cemaat” dedi.”507 hadisi tekfir probleminin doğuşunun merkezinde yer almaktadır. Her mezhep kendisini kurtuluşa eren fırka olarak addetmekte, meşruiyetini bir ideoloji ve taassupla savunarak kendi dışındaki mezhep, hizb ve toplulukları tekfir edecek bir dayanak bulmaktadır. Bu hadisi delil olarak kullanan her mezhep kendisini tek doğru olarak göstermeye çalışmış, diğer mezhepleri reddetme yolları aramıştır. Bu düşünce “ehl-i hadis” tarafından yoğun bir biçimde kullanılmış devamında ise Hanbelîler tarafından “ehl-i sünnet-i hâssâ” şekliyle bir kavram haline gelmiştir. Aynı şekilde “yalnız ben doğruyum” anlayışını meydana 504 “Şüphe yok ki münafıklar cehennemin en alt katındadırlar. Artık onlara asla bir yardımcı bulamazsın.” en-Nisâ 4/145; “İnsanlardan bazıları da vardır ki, inanmadıkları halde “Allah’a ve ahiret gününe inandık” derler.” el-Bakara 2/8; “Onlara: İnsanların iman ettiği gibi siz de iman edin, denildiği vakit “Biz hiç, sefihlerin (akılsız ve ahmak kişilerin) iman ettikleri gibi iman eder miyiz!” derler. Biliniz ki, sefihler ancak kendileridir, fakat bunu bilmezler (veya bilmezlikten gelirler).” el-Bakara 2/13; “İki birliğin karşılaştığı gün sizin başınıza gelenler, ancak Allah’ın dilemesiyle olmuştur ki, bu da, müminleri ayırt etmesi ve münafıkları ortaya çıkarması içindi. Bunlara: “Gelin, Allah yolunda çarpışın; ya da savunma yapın” denildiği zaman, “Harp etmeyi bilseydik, elbette sizin peşinizden gelirdik” dediler. Onlar o gün, imandan çok, kâfirliğe yakın idiler. Ağızlarıyla, kalplerinde olmayanı söylüyorlardı. Hâlbuki Allah, onların içlerinde gizlediklerini daha iyi bilir.” Âl-i İmrân 3/166-167. 505 Hilmi Karaağaç, “Ehl-i Sünnet’e Göre Tekfir Problematiği”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013), 164. 506 “Kim mümin kardeşine “Ey kâfir” derse, küfür ikisinden birine döner.” Buhârî, “Edeb” 73; Müslim, “İman” 27. 507 İbn Mâce, “Fiten” 17; Tirmizî’de kurtuluşa eren fırka “Benim ve ashabımın yolunda olanlar” şeklinde geçmektedir. Tirmizî, “İman” 18. 137 çıkarmıştır. Bunun sonucunda ise “el-fıraku’d-dâlle” ve “el-fırkatu’n-nâciye” kavramları literatürde ki yerini almıştır.508 Bu minvalde kendilerini selefî olarak addeden topluluklar kurtuluşa eren fırkanın kendileri olduklarını iddia ederek tekfir probleminin merkezinde yer almışlardır. Öte yandan selefi gruplar kendi ideolojilerinin meşruiyeti adına kendilerini selefî olarak adlandıran diğer grupları da tekfir edebilmektedir. Tekfir meselesi aslında bir silah gibi kullanılmakta grupların birbirlerini dışlama ve kendilerini meşrulaştırma yöntemi olarak kullanılmaktadır. Günümüz de bu durumun en güzel örneği ise elKaide ve IŞİD örneğidir. İlk başta aynı yolda yürüyen bu gruplar şuanda birbirlerini tekfir etmektedirler. Aynı şekilde selefî menhec üzere olduğunu belirten Suûdi âlimler el-Kaide ve IŞİD’i tekfir ederlerken karşı gruplar da aynı şekilde onları tekfir etmektedir. Ortaya çıkan bu görüntü bize göstermektedir ki tekfir yaklaşımın altında aslında belirli bir ideolojiye olan tartışmasız bağlılık yatmaktadır. Tekfir yaklaşımının diğer bazı sebepleri ise tarihsel düşmanlık ve güncel korkular olarak nitelendirilebilir. Tüm su sebepler aslında bir nefret söyleminin açığa vurmuş halidir. Dolayısıyla tekfircilik esasında nefret söyleminin dışa yansımış bir halidir.509 Selefîliğin tekfirciliğe müptela olmasının sebebiyse iman kavramına bakış açılarıdır. Selefîler imanı tarif ederken kalp ile tasdik, dil ile ikrar ve amel etmek olarak izah etmişlerdir. Selefîlere göre farz olan bir amelin yerine getirilmemesi ve büyük günah işlenmesi kişiyi iman dairesinden çıkarmaktadır. Mesela farz bir ibadet olan namazın kılınmaması kişiyi iman ve İslâm dairesinden çıkarmaktadır.510 Hariciliğin temel prensibi olan bu husus Selefîliği tekfir hususunda motive eden ve tekfirciliğe yatkın bir hale dönüştüren etken olmuştur.511 Tekfir yaklaşımında ki temel mesele Müslümanları tekfir etmeleri hususunda yaşanmaktadır. Günümüz radikal Selefî-Vehhâbî çizgisinde hareket eden kişi, cemaat ve örgütler demokrasiyi, demokratik yönetimin hâkim olduğu yönetimlerde memur olmayı, parlamento faaliyetlerine katılmayı, seçme ve seçilmeyi ve oy kullanmayı tekfir 508 Bayram Çınar, “İftirâk Hadisinin Yaygın Olmayan Bir Versiyonuna İlişkin Bir İnceleme”, Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2021), 52-53. 509 Mehmet Zeki İşcan, “Selefiliğin Şiilik Değerlendirmeleri Bağlamında Nefret ve Şiddet Söylemi”, e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 6/2 (2013), 154. 510 İmanın tanımı, iman- amel ilişkisi hakkında detaylı bilgi için bk. Kutlu, Selefiliğin Fikrî Arka Planı İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler, 79-105. 511 Büyükkara, “Hariciliğin Modern Bir Görüntüsü Olarak Tekfircilik”, 17. 138 sebepleri olarak görmektedir. Zikredilen hususları yapanlar hususi veya umumi tekfir ile tekfir edilir. Kâfirleri tekfir etmeyenler de silsile tekfiriyle kâfirdirler. Tekfircilik hususunda daha da aşırıya giden örgütü olan IŞİD bir devlet olduklarını iddia ettikleri için ve kendilerince halifeliklerini ilan ettiklerinden dolayı İslâm devleti olan devletlerine hicret etmenin farz olduğunu belirtmişler bu eylemi gerçekleştirmeyenleri de tekfir etmişlerdir.512 Hâlbuki İbn Teymiyye’nin izinden gittiklerini iddia eden Selefîler-Vehhâbîler, müminin günah işlemesi sebebiyle tekfir edilemeyeceğini bu hususun Kur’an, sünnet ve selefin icması ile sabit olduğu hakkında fetva vermiştir.513 Aynı şekilde İbn Teymiyye ehli kıble olan bir kimse için cehennemlik olduğu hükmü verilemez, zira kişi haram olan fiilden tevbe edebilir ya da işlediği günahı silecek iyilikleri olabilir veya şefaati makbul bir şefaatçinin şefaatine mazhar olabilir veyahut günahlarına kefaret olabilecek musibetler başına gelebilir demiştir.514 IŞİD’in tekfir konusunda aşırı gittiği ve bu yaklaşımın bir tezahürü olarak gerçekleştirdikleri eylemler dünya kamuoyu tarafından özellikle de Müslümanlar tarafından şaşkınlıkla izlenmiştir. Bu duruma örnek olabilecek bir olay Suriye’de meydan gelmiştir. Suriye’deki en büyük aşiretlerden birisi olan yüz elli bin üyesi bulunan Şeytat aşiretinin yüzlerce lideri IŞİD’e bağlılıklarını bildirmemeleri sebebiyle, kameraların önünde işkenceye maruz kalmış ve infaz edilmiştir.515 Görüldüğü üzere tekfir meselesi günümüzde sınırı olmayan bir hale bürünmüştür. Özellikle radikal örgütler kendi ideolojilerini benimseyen kişi ve kişileri veyahut devletleri çok rahat bir şekilde tekfir etmektedirler. Kelam ve akidenin bir konusu olan tekfir maalesef günümüzde bu özelliğini yitirmiş ve daha çok ideolojinin bir ürünü olarak kullanılmaktadır. Bu bağlamda gruplar, cemaatler ve örgütler kendileri gibi düşünmeyen Müslümanları hiç çekinmeden tekfir edebilmektedir. Tekfir meselesinin ikinci bir problemiyse bu örgütlerin kâfirlerden çok Müslümanlarla uğraşmalarıdır. Halkının Müslüman olduğu ülkelerde gerçekleştirdikleri eylemler de bu düşüncenin bir tezahürüdür. Bu husus ise Müslümanların birliğine büyük ölçüde zarar vermektedir. 512 Büyükkara, “Hariciliğin Modern Bir Görüntüsü Olarak Tekfircilik”, 26-30. 513 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ -İbn Teymiyye, 4/307. 514 İbn Teymiyye, Mecmû‘u’l-Fetâvâ -İbn Teymiyye, 23/345. 515 Mark Ginsberg, “IŞİD el Kitabı”, çev. Sadık Can Perinçek, Teori Dergisi, (2014), 2. 139 3.4. Türkiye’de Vehhâbîliğin Tarihi Vehhâbîliğin Türkiye’de ki davet çalışmaları ilk olarak 1986 yılında Türkiye’ye gelen Irak Türkmenlerinden Abdullah Yolcu ile başlamıştır.516 Asıl adı, Abdullah b. Abdülhamid b. Abdülmecid Âlu İsmail el- Bezzaz el-Türkmanî el-Eserî el-Irâkî Abdullah yolcu, 1958 yılında Kerkük’te dünyaya gelmiştir. İlk tahsilini memleketindeki hocalardan aldıktan sonra ilim tahsili için Suûdi Arabistan’a gitmiştir. Abdullah b. Abdülaziz b. Bâz, Muhammed b. Salih el-Useymîn, Sâlih b. Fevzân el-Fevzân, Muhammed Nasıruddin el-Elbani başta olmak üzere Vehhâbîlerin önemli ulemalarından ders almıştır. 1980 yılında Irak ile İran arasında çıkan Körfez Savaşı’nda altı yıl savaşmış, Türkiye’nin Türkmenlere kapılarını açmasıyla Türkiye’ye gelmiştir. 1992 yılında Guraba Yayınevi’ni kurarak davet çalışmaları için Vehhâbîliğin temel kitapları Türkçe’ye tercüme edilerek yayınlamaya başlamıştır. Bunun yanı sıra Arap ülkelerindeki Selefî-Vehhâbî âlimlerin eserlerini tercüme edilmiştir. Bu yayın evi aynı zaman da Vehhâbîliğin ritüellerinin öğretildiği, haftanın belli günlerinde Yolcu tarafından ders verilen bir mekân olmuştur. Burada ders alan öğrencilerden bazıları Suûdi Arabistan başta olmak üzere Vehhâbî düşünce tarzında eğitim veren ülkelere gönderilerek önemli Vehhâbî âlimlerden dersler alması sağlanmıştır. Böylelikle Vehhâbîliğin Türkiye’de ilk faaliyeti olan yayınevi, Abdullah Yolcu tarafından kurulmuş ve davet çalışmalarına başlamıştır. Özellikle 2002 yılından sonra Vehhâbîliğin yayılması adına birçok dernek, vakıf, yayın evi kurularak ve talebe yetiştirilerek faaliyet alanları genişletilmiştir.517 3.5. Türkiye’de Vehhâbîlerin Faaliyetleri 3.5.1. Vehhâbîlerin Türkiye’de Davet İçin Kullandıkları Yöntemler Vehhâbîler Türkiye’de kendi fikirlerini yaymak üzere yayın evleri, dernekler, Kur’an Kursları, ders halkaları, öğrenci ev ve yurtları gibi bir takım vasıtalar kullanmaktadır. Bunlardan en önemlileri Vehhâbîliğin temel eserlerini ve Arap ulemanın Arapça eserlerini tercüme ederek yayınladıkları yayın evleridir. Bilindiği üzere Türkiye’de Vehhâbî ideolojisine sahip ilk yayın evi Abdullah Yolcu’nun kurduğu “Guraba Yayınevi’dir”. Bu girişimden sonra yedi yıl boyunca 516 Bekir Altun, Selefîlik-Vehhabîlik ve Türkiye’deki Faaliyetleri (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015), 153. Bu bilgi tezin sonunda 21.07.2014 tarihinde Guraba derneğinde Abdullah Yolcu ile yapılan görüşmenin yazıya geçirilmiş halinden alınmaktadır. 517 Altun, Selefîlik-Vehhabîlik ve Türkiye’deki Faaliyetleri, 153-154, 157.(Aynı Görüşme) 140 başka bir yayınevi açılmamıştır. Vehhâbîliği yaymak adına kurulan ikinci yayınevi 1999 yılında Feyzullah Birışık tarafından 1999 yılında “Karınca& Polen Yayınları’dır”. 2002 yılından sonra ise bu yayınevlerinin sayısı gittikçe artmıştır. Bu yayınevlerinin bazıları “Tevhid ve Sünnet Yayınevi, Ümmülkura Yayınevi, Medarik Yayınları’dır”. Aynı zamanda Ebu Umeyr b. Muhammed et-Turkî tarafından kurulan “Kitap ve Sünnete Davet Yayınları”518 isminde web sitesi şeklinde hizmet veren, telif ve tercüme ettikleri kitapları PDF olarak ücretsiz bir şekilde sunan çevrimiçi bir yayınevidir. Bu yayınevlerinde öncelikli olarak tevhid, akide ve davet alanlarında olmak üzere hadis, fıkıh vb. ve kaynak eserlerde başta İbn Teymiyye ve İbn Abdülvehhâb olmak üzere geçmişten günümüze Vehhâbî ulemanın telif ettikleri eserler Türkçe’ye tercüme edilerek hizmete sunulmuştur. Bu yayınevlerini izleyen ve Vehhâbîliğin yayılmasını hızlandıran durum ise dernek ve vakıfların kurulmasıdır. Bu vakıflarda yine Vehhâbîliğin Türkiye’de faaliyetlerini hızlandırdığı dönem olan 2002 yılına rastlamaktadır. Bu derneklerde haftalık sohbetler ve ders halkaları şeklinde hizmetler sunmuşlardır. Türkiye’nin farklı yerlerinde bulunan “Guraba Derneği, Kitap İlim Kültür Eğitim ve Sosyal Yardımlaşma Derneği (Kitap-Der), Asr-ı Saadet İlim Araştırma Yayma Derneği, İlim Araştırma Eğitim Kültür Dayanışma ve Yardımlaşma Derneği (İlim-Der), Tevhid Ve Sünnet İlimlerini Yayma Derneği, İlme Davet Kültür Ve Yardımlaşma Derneği, Yarım Hurma Derneği, Uludağ Araştırma Derneği ve ilimiz Nevşehir’de bulunan İkra İlim Kültür ve Araştırma Derneği” bu derneklerden bazılarıdır. Yine bu derneklere bağlı olarak talebe yetiştirmek amacıyla hizmet veren birçok medrese ve Kur’an Kursu bulunmaktadır.519 Bununla beraber Vehhâbîlerin etkin olarak kullandıkları yöntem ve araçlardan birisi de çağımızın vazgeçilmezi internettir. Neredeyse her derneğin internet sitesi, facebook, instagram, twitter ve son zamanlarda kullanımı gittikçe yaygınlaşan youtube sayfaları bulunmaktadır. Bu site ve sayfalarda genel olarak görüntülü sohbet ve Vehhâbî ulemanın PDF formatında ki eser, fetva ve makaleleri yayınlanmaktadır. Vehhâbî-Selefî ideolojiyi yaygınlaştırmayı hedef edinen kitleler Türkiye’de genel olarak bu zikrettiğimiz vasıtalarla insanlara ulaşmaktadır. Günümüzde sosyal medya 518 Web Sİtesini görmek ve detaylı bilgi için bk. “https://kitabvesunnet.blogspot.com/” (Erişim 15 Ekim 2022). 519 Bu medreseler ve Kur’an Kursları Hakkında Detaylı Bilgi İçin Bk. Altun, Selefîlik-Vehhabîlik ve Türkiye’deki Faaliyetleri, 103-104. 141 ve internetin kullanımının artması sayesinde daha geniş kitlelere ulaşmaktadırlar. Bu sebeple bundan sonraki başlığımızda Vehhâbîlerin internet siteleri hakkında kısa bir bilgi verecilecektir. 3.5.2. Vehhâbîlerin İnternet Siteleri Çağımızın en önemli iletişim aracı olan internet Türkiye’de Vehhâbîlerin etkin bir şekilde kullandığı mecraların başında gelmektedir. Bu alanda PDF eserler, sohbet ve ders videoları, yapılan etkinliklerin reklamının yapılması vb. başta olmak üzere birçok faaliyetler yürütülmektedir. Bu minvalde faaliyet yürüten bazı siteler ve Youtube sayfaları hakkında kısaca bilgiler verilecektir. 3.5.3. Vehhâbîlerin Temel Kaynaklarının Yer Aldığı İnternet Siteleri Vehhâbî internet sitelerinin birçoğunda PDF şeklinde eserler, makaleler ve fetvalar bulunmaktadır. Biz burada geniş kapsamlı bir kütüphaneye sahip olan iki internet sitesi hakkında bilgi vermekle yetineceğiz. 1-islah.de: Türkiye’de faaliyetler yürüten davetçilerin kendilerinin kaleme almış olduğu eserler ve geçmişten günümüze Vehhâbî ulemanın eserlerinin Türkçe’ye çevrilmiş hallerinin PDF şekliyle yayına sunulduğu bir internet sayfasıdır. Bunun dışında Abdullah Yolcu, Ebu Emre(Hüseyin Alıcı), Ebu Erva (Abdullah Öztürk), Ebu Enes (Muhammet Çiftçi), EbuSaid el-Yarbuzî gibi Türkiye’de meşhur olan kişilerin dersleri ve sohbetlerini yer almaktadır.520 2- İslâmhouse.com: Vehhâbî eserler üzerine faaliyet gösteren en geniş içeriğe sahip olan sitedir. Arapça, Türkçe ve İngilizce başta olmak üzere altmış dilde hizmet veren uluslararası bir web sitedir. Birçok eser PDF ve Word şeklinde yayınlanmıştır. Bununla beraber sitede sohbet, ders videoları ve ses kayıtları yer almaktadır. Türkçe olarak iki yüz üç kitap, üç yüz on bir makale, sekiz yüz yetmiş beş fetva, yüz dört video, doksan yedi ses kaydı olmak üzere toplam bin beş yüz doksan veri yer almaktadır.521 Bu sitede ki yayınlar sürekli olarak güncellendiği için bu eserlerin sayısı her geçen gün artmaktadır. 520 islah.de Hakkında detaylı bilgi için bk. “http://www.islah.de/” (Erişim 20 Ekim 2022). 521 islamhouse.com hakkında detaylı bilgi için bk. “http://islamhouse.com/tr” (Erişim 20 Ekim 2022). 142 3.5.4. Vehhâbî Propoganda Yapan Bazı İnternet Siteleri Vehhâbî derneklerinin ve davetçilerinin hemen hepsinin aynı zamanda internet siteleri ve Youtube sayfaları bulunmaktadır. Bu site ve sayfalarda ders ve sohbetlerin ses ve video kayıtları, PDF eserler, makaleler, fetvalar yer almaktadır. Bu siteler ve Youtube sayfaları genelde dernek ve vakıfların bünyesinde faaliyetlerini yürütmektedir. Abdullah Yolcu’nun ders ve sohbetlerinin yayınlandığı Guraba yayınları Guraba isimli Youtube sayfası, 522 Tevhid ve Sünnet İlimlerini Yayma Derneği adında Youtube sayfası, 523 yine aynı derneğin web sitesi,524 aynı derneğin birimleri altında ilim-der525 ve iman mescidi526 adında web sitesi, İlim ve Davet Derneği’nin527 web sitesi, ilim ve davet adı altında Youtube sayfası, 528 Yaratılış Gayesi ismiyle web sitesi529 ve Youtube sayfası, 530 Yarpuz İslâmi İlimler Araştırma Merkezi adı altında Youtube sayfası, 531 Taybe İlim Kültür Eğitim Ve Dayanışma Derneği’nin web sitesi532 ve Youtube sayfası, 533 Okur-Der İlim ve Davet Derneği’nin Youtube Sayfası, 534Vehhâbî nitelikte paylaşımlar, fetvalar, ders, sohbet paylaşımları vb. yapan internet mecralarıdır. Bunların dışında Ubeydullah Arslan’ın Youtube Sayfası 535 Ebu Muaz’ın (Seyfullah Erdoğmuş) web sitesi536 ve Daru’s Sünne adında Youtbe Sayfası 537 gibi bazı şahsi hesaplarda Vehhâbî daveti için önemlidir. Bu zikrettiğimiz siteler ve sayfalar Vehhâbî ideolojisi üzerine paylaşımlar ve yayınlar yapan sayfaların bazılarıdır. Görüldüğü üzere Vehhâbîler gerek Türkiye’de 522 bk.“https://www.youtube.com/user/gurabayayinlari” (Erişim 20 Ekim 2022). 523-bk.“https://www.youtube.com/c/tevhidsunnetTevhidveSunnetDernegi/featured” (Erişim 20 Ekim 2022). 524 bk.“http://tevhidvesunnet.com/” (Erişim 20 Ekim 2022). 525 bk.“http://www.ilim-der.com/” (Erişim 20 Ekim 2022). Youtube sayfası da bulunmaktadır. 526 bk.“http://www.imanmescidi.com/” (Erişim 20 Ekim 2022). 527 bk.“https://www.ilimvedavet.com/”. 528-bk.“https://www.youtube.com/channel/UCsIbL8__wCjtYcEXqCAKWaQ/featured”(20Ekim 2022). Bu derneğin özellikle gençlerin sıklıkla kullandığı “Tiktok” isimli video sitesinde dahi ilim ve davet adında sayfası bulunmaktadır. 529 bk.“http://www.yaratilisgayesi.com/” (20 Ekim 2022). 530 bk.“https://www.youtube.com/channel/UCPv1j5nDkmkk5GPZOxn4vDQ” (20 Ekim 2022). 531bk.“https://www.youtube.com/c/Yarpuz%C4%B0slami%C4%B0limlerAra%C5%9Ft%C4%B1rma Merkezi/featured” (20 Ekim 2022). 532 bk.“https://www.taybeilim.com/” (20 Ekim 2022). 533 bk.“https://www.youtube.com/channel/UC6nWtNN4PD-jJgiLkrLzACA” (20 Ekim 2022). 534 bk. “https://www.youtube.com/c/OKURDER” (20 Ekim 2022). 535-bk.“https://www.youtube.com/c/%C4%B0slamDavet%C3%A7isiUbeydullahArslan” (20 Ekim 2022). 536 bk. “http://ebumuaz.blogspot.com/” (20 Ekim 2022). 537 bk. “https://www.youtube.com/user/ALLAHVERESUL” (20 Ekim 2022). 143 gerek dünyanın farklı ülkelerinde prensiplerini yaymak için bulundukları çağın gerekliliği olan yöntemleri gayet etkin bir şekilde kullanmaktadırlar. Böylelikle hem ulusal düzeyde hem de uluslararası düzeyde daha geniş bir kitleye hitap etme durumları söz konusu olmuştur. 144 SONUÇ Ortaya çıktığı günden günümüze gelene kadar gerek düşünce yapısı itibariyle gerek gerçekleştirdiği faaliyetlerle her zaman tartışmalara neden olan Vehhâbîlik, Muhammed b. Abdülvehhâb ve takipçileri tarafından benimsenen ve 1744 yılında Muhammed b. Suûd ile yapılan ittifak ile dinî-siyasî bir kimlik kazanmıştır. Kendilerine Vehhâbî denilmesini kabul etmeyen bu grup Hanbelî mezhebinden farklı olmadıklarını iddia etseler de bazı önemli noktalarda Hanbelîlerden ayrı düşmüşlerdir. Tarih boyunca İslâm’ın özüne dönüşü ve Selef’e tâbi olma fikri adı altında bir araya gelen her topluluk özellikle tevhid ve bid‘at konularında yoldan sapma olarak niteledikleri davranışlarla emr-i bi’l-ma‘rûf nehy-i ani’l-münker düsturunca mücadeleye girmişlerdir. Bu görüşü benimseyen grupların mücadele yöntemleri de her dönem de benzerlik göstermiştir. Yine bu gruplar sert, kaba ve katı mücadelelerin merkezinde olmuşlardır. Hanbelîlerle Vehhâbîlerin ayrıştıkları en önemli nokta ise meşru bir yönetim olan Osmanlı Devleti’ne ve hilafete karşı ayaklanmaları hususudur. Nitekim Ahmed b. Hanbel hiçbir dönemde ağır işkencelere maruz kalmasına rağmen hiçbir zaman Müslüman idareye ve yöneticilere karşı isyan ve ayaklanmaları câiz görmemiş ve böyle girişimlerde bulunmamıştır. Mihne hadisesi ve devamında takındığı tavır ise bu durumun en büyük delilidir. Bununla beraber siyasî münasebetten uzak durma hususunda da Hanbelî görüşünden uzaklaşmışlar Suûd Ailesiyle yapılan ittifak ile birlikte dinî-siyasî bir oluşumun merkezi haline gelmişlerdir. Zira Ahmed b. Hanbel hayatı boyunca her dönem de siyasî münasebetlerden uzak durmuştur. Vehhâbîler üzerinde ki bir diğer etkin şahsiyet ise İbn Teymiyye olmuştur. Özellikle cihat konusunda onun izinden gittiklerini iddia etmişlerdir. Dinî argümanlarla sahneye çıkan ve kısa sürede taraftar toplayan Vehhâbîliğin geçirdiği ilk evre Suûd ittifakıyla siyasî bir boyuta bürünmesidir. Bu ittifak neticesinde ve devamında farklı dönemlerde devletler kurmuşlardır. Günümüzde ise Suûdi Arabistan Krallığı bünyesinde varlığını devam ettirmektedir. Ancak bu süreçte hem Vehhâbîlik hemde Suûdi Arabistan Krallığı yola çıktığı haliyle kalmamış farklı evrelerden geçmiştir. İlk olarak Suûdi Arabistan Krallığı’nın kurulmasında önemli rol oynayan İhvan teşkilatıyla yaşanan muhalefetler bu evrelerin ilkidir. Kuruluş aşamasında İhvanın dinî fanatizmini kullanan İbn Suûd, devletin geleceğini tehlikeye düşüreceğini farkettiği anda İhvan teşkilatını ortadan kaldırmaktan çekinmemiştir. 145 Aynı şekilde İhvan teşkilatı ise başta meşru gördükleri imamları olan İbn Suûd ile ters düştükleri anda ona karşı isyan etmekten ve savaşmaktan geri durmamışlardır. Bu durum da bize göstermektedir ki dinî sloganlarla İhvan teşkilatını kuran ve yola çıkan İbn Suûd siyasî gücünün tehlikeye düşmemesi adına ihvanı “dinde aşırı gidenler” olarak nitelendirip ekarte etmiştir. Ardından petrolün keşfi ile meydana gelen saptırıcı bir servet Suûdi -Vehhâbîleri farklı bir evreye doğru sürüklemiştir. İhvanın da tasfiyesi bu değişimi hızlandırmıştır. Petrolün ülke gelirlerini artırması israfın ve dinden uzaklaşmanın en temel sebebidir. Bu durum Suûdi lerde öyle bir boyuta ulaşmıştır ki zevk ve sefa adına milyonlarca sterlin harcanmış, Suûdi prenslerin alkollü içeceklerin servis edildiği partiler vermesine veya bu şekilde tertip edilen partilere katılmasında da bir mahzur görülmemiştir. Bu durum doğal olarak halkın yaşantısına da yansır hale gelmiştir. Yaşanılan fiili durum, ikinci İhvan dönemi olarak nitelendirilebilecek bir sürecin oluşmasına sebep olmuştur. Sahve âlimlerinin görüşlerinin benimsenmesi neticesinde, Suûdilerin ve bölge halkının yoldan sapması sebebiyle, Cuheymân el-Uteybî liderliğinde bir başkaldırı devamında Mescid-i Haram baskınına kadar ilerlemiştir. Bu baskın maalesef ki harem bölgelerine girmesi yasak olan gayrimüslim bir devlet olan Fransızların yardımıyla son bulmuş olsa da artık Vehhâbîlik farklı bir boyuta doğru evirilmeye başlamıştır. Sahve âlimlerinin görüşleri neticesinde ortaya çıkan bu görüş ve cihat eğilimi varlığını günümüze kadar devam ettirmeyi başarmıştır. Cuheymân el-Uteybî ile başlayan bu faaliyetler devam etmiş özellikle Suûdilerin İngiliz ve Amerikalılarla olan ilişkileriyle perçinlenerek daha da büyümüştür. Böylelikle Vehhâbîlik bir evreye daha girmiş ve “Küresel Cihat” söylemi hâkim olmaya başlamıştır. Afganistan ve Irak Cihatları bunun en büyük örnekleri olarak karşımıza çıkmaktadır. 11 Eylül olaylarıyla farklı bir ayrışmaya giden Vehhâbîlik artık günahsız insanların da yok olmasında bir mahzur görmemiş, savaş hukukuna da riayet etmeyen bir boyuta dönmüştür. Küresel bazda uygulanan eylemlerde sadece Müslüman olmayan ülkeler değil Müslümanlarda hedef haline gelmiştir. Kendileri gibi düşünmeyen herkesi hedef olarak görmeye başlamışlardır. Bu süreç ise el-Kâide ve devamında Irak el-Kâidesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu yapı devamında ise IŞİD olarak vücut bulmuştur. Dünyanın pek çok yerinde farklı isimlerle kurulan örgütler ise bu görüş etrafında toplanmıştır. Bu örgütlerin gerçekleştirdiği eylemler birçok sivil ve 146 masum insanın ölmesine sebep olmuştur. Bu gelişmlerin neticesinde Vehhâbîler Vehhâbîliği Suûdi Selefîlik-Vehhâbîlik ve Cihadî Selefîlik-Vehhâbîlik başlığı altında ikiye ayırmışlardır. Bu ayrımı ise kendilerini temize çıkarmak adına yapmışlardır. Cihadî Vehhâbîleri devamında haricilikle dahi itham etmişlerdir. Suûdi Vehhâbîlik anlayışını benimseyen ulemanın verdiği fetvalarla bu algıyı güçlendirmeyi hedeflemişlerdir. Ancak burada unutulmaması gereken husus şudur ki İbn Suûd’un İhvan teşkilatını kurduğu ve gerçekleştirdiği faaliyetler ile günümüzde Cihadî Vehhâbîlerin gerçekleştirdikleri eylemler bire bir aynı olmasa da benzer özellikleri hususen fikri alt yapısında barındırmaktadır. Nitekim İbn Suûd’da aynı söylemlerle yola çıkmış din duygusunu alevlendirilmiş ve bunun sonucunda İslâmî hoş görüden uzak görüntüler meydana gelmiştir. Cihadî Vehhâbîler de aynı şekilde din duygusunu kullanmakta ve İslâm hukukuna hesap vermesi oldukça zor durumların ortaya çıkmasına sebebiyet vermektedir. Dünyanın her hangi bir yerinde kendisi gibi düşünmeyen Müslüman veya gayrimüslimleri sivil, masum ve askeri gibi bir ayrım gözetmeksizin hedef alması konuya ilişkin temel sorunların başında gelir. Bu doğrultu da olaylara baktığımız zaman Vehhâbî-Suûdiler bu yola çıkarken ulema aracılığıyla insanlarda bulunan din duygusunu harlamış ve kontrol altında tutamadıkları zamanlarda ise yine aynı yöntemle ulemanın verdiği fetvalarla bu durumun doğru olmadığını ifade etmişlerdir. Yani dinî argümanlar siyasî emeller uğruna kullanılmıştır. Bu düşüncelerin devamında ise gerçek Vehhâbîliğin Suûdi devletinin temsil ettiği Vehhâbîlik olduğunu belirterek, başta İslâm âlemi olmak üzere dünya kamuoyunda kendilerini temize çıkarmaya çalışmışlardır. Her ne kadar kendilerini temize çıkarmak için dinî argümanlar kullansalar da Cihadî Vehhâbîlik İbn Suûd’un Suûdi Arabistan Krallığı’nı kurduğu dönemlerde ki savunduğu ve desteklediği görüşlerden çok da uzak değildir. Sonuç itibariyle değişmediklerini erezyona uğramadıklarını yola çıktıkları ilk günki ideal ve iddialarını koruduklarını iddia etseler de Suûdi Vehhâbîler geçirdikleri evreler sonucunda değişime uğramışlar ve dinî bagajlarından kısmen arınarak siyasî bir düzlemde varlıklarını devam ettirmektedirler. Vehhâbîlerin yola çıktıkları dinî argümanlar ise günümüzde cihadî radikal örgütler tarafından kullanmaktadır. 147 KAYNAKÇA Abdillah b. Bâz, Abdulazîz b. “Muhammed b. Abdilvehhâb”. çev. Enbiya Yıldırım. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/9 (2000). Abdülaziz, Abdülkadir bin. Ehl-i Sünnet’in Menheci ve Cihadın Esasları. İstanbul: Furkan Basım ve Yayınevi, ts. Agbıboa, Daniel Egiegba. “Boko Haram ve Küresel Cihat: Cihat Bitti Sanma! Daha Yeni Başladı!” çev. Kenan Mermer. Günümüz Selefiliği Tasfiyeci, Siyasi ve Cihatçı Eğilimler. ed. Muammer İskenderoğlu. Ankara: Otto Yayın, 2017. Ahmad, Feroz. İttihat ve Terakki. çev. Nuran Yavuz. İstanbul: Kaynak Yayınları, 1999. Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. elMesa’il - Rivâyetu Ebî Dâvûd es-Sicistânî. thk. Ebû Mu‘âz Târık b. Avdillâh b. Muhammed. Mısır:

Bugün 356 ziyaretçi (876 klik) kişi burdaydı!

Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?

Ücretsiz kaydol