19 Ocak 2007’de derin bir cinayete kurban verdiğimiz Hrant Dink’in katilin Trabzonlu çıkması üzerine, Türk Ocakları Trabzon Başkanı Mithat Kerim Aslan “Demek ki burayı seçtiler” demişti.Sonra bir televizyon programında komplo teorileri ile meşhur Aytunç Altındal “Trabzon pilot bölge olarak seçildi” dedi. Ardından bir ara MHP Genel Başkanlığı’na soyunan Ümit Özdağ “Bölgenin milli dokusunun zayıf insan zeminini istismar ederek, milli dokuyu parçalamaya çalışılıyor” diyerek kafamızı iyice karıştırmıştı. Kim seçti, niçin seçti, hedef neydi, merak etmiştik doğal olarak. Ergenekon soruşturmaları sayesinde bu soruların cevabını artık aşağı yukarı biliyoruz. Ancak aradan geçen dört yılda Hrant Dink cinayetinin azmettiricilerini mahkemeye çıkarmayı başaramadık, neredeyse suçüstü yapılan Ogün Samast’ı bile mahkûm ettiremedik. 

19 Ocak haftasında, Trabzon’un yakın dönem tarihine bakmak anlamlı olabilir diye düşündüm. Bölgenin Rum ahalisinin akıbetini 14 Mart 2010 tarihli “Pontus’un gayrı resmî tarihi” başlıklı yazımda anlatmıştım. Bu hafta sıra, bölgenin Ermeni ahalisinin akıbetinde.   

Berlin Antlaşması’nın etkileri

Tanzimat’tan sonraki döneme damgasını vuran II. Abdülhamid, Doğu topraklarında her geçen gün biraz daha derinleşen Kürt krizini kararlı bir İslam birliği politikasıyla çözmeye çalıştı ve bunu kısmen de olsa başardı ama Hamidiye Alaylarının oluşumuyla birçok Sünni Kürt aşireti yeni siyasi, hukuki ve ekonomik imtiyazlar kazanırken Ermeniler, Yezidiler ve Dersim’in dışında yaşayan Alevilerin devletle ilişkileri biraz daha bozuldu. Sonuçta Abdülhamid politikalarının doğal sonucu olarak Doğu vilayetlerinde yaşayan etnik gruplar arasında artık dostluk ve dayanışmadan değil, düşmanlık ve çatışmadan söz edilmeye başlandı. Başlangıçta, merkezi devletin desteği ile imparatorluğun uzak bölgelerinde boy göstermeye başlayan misyonerlik faaliyetlerinin etkisi ile bölgede sosyal, dinsel ve cinsiyetler arasındaki hiyerarşilerde önemli değişimler yaşanmaya başladı. Çok dinli ve çok etnisiteli bir toplumun ekonomik alanda en verimli unsuru olarak taşra şehirlerinde küçük ve büyük burjuvaziyi oluşturan Hıristiyanlar, idari reformlarla yetinmeyip siyasi ortaklık talep etmeye başlayınca, bu talep Trabzon gibi kozmopolit bir şehirde büyük sorun yaratmadı ancak, imparatorluğun geneli açısından bakıldığında, “millet-i hâkime”yi temsil ettiğini düşünen siyasi elitler açısından kolay sindirilecek bir durum değildi. 

İplerin iyice gerilmesine neden olan olay, 1878 Berlin Antlaşması’nın 61. Maddesi ile verilen sözlerin yerine getirilmemesi oldu. Bazı genç Ermeniler, cemaat önderlerine baskı yaparak, hükümete karşı tavrın sertleştirilmesini istemeye başladılar. İlk Ermeni siyasi örgütü 1880’lerde Mıgırdiç Portakalyan tarafından kuruldu. 1885’te kurulan ikinci parti olan Armenagan’ın (Armenakan) örgütleyicileri de Portakalian’ın yoldaşlarıydı. Rusya’daki ‘Narodnik’ hareketinden etkilenen çeşitli gruplar 1887’de Cenevre’de, daha sonra da Tiflis’te devrimci dernekler kurdular, ardından da partileşmeye başladılar. Bunların en önemlileri 1887’de Cenevre’de kurulan ve Marksist ilkeleri benimsemiş olan Devrimci Hınçak (Çan) Partisi (1909’dan sonra Sosyal Demokrat Hınçak adını aldı) ve 1890’da Tiflis’te kurulan Taşnaksutyun (Ermeni Devrimci Federasyonu-EDF) idi.   

Trabzon’da Ermeni örgütlenmesi

O yıllarda yaklaşık bir milyon kişinin yaşadığı ve bunun 150 bin kadarının Rum, 40 kadarının Ermeni olduğu Trabzon Vilayeti’nde ilk siyasi grubun 1880’lerde bir grup öğrenci tarafından kurulduğu sanılır ama bilinen ilk örgüt 1889’da kurulan Krtasirats Gaghtni Enkerutiun (Gizli Eğitim Derneği) idi. Van’da 1885 yılında kurulan Armenagan adlı siyasi partinin Trabzon şubesi ise, partinin kurulduğu yıl açıldı. Hınçak Partisi’nin kurucularından Ruben Khan-Azat’ın (Nshan Karapetian) 1890’da Trabzon’daki Amerikan Kız Okulu’na öğretmen olarak gelmesiyle siyasi çalışmalar hız kazandı, Bafra, Merzifon, Amasya, Tokat, Yozgat, Ağın, Arapkir ve Trabzon’da Hınçak’ın şubeleri örgütlendi. 

Ancak, Khan-Azat ve arkadaşı Hakob (Hagop) Meghavorian’ın İstanbul Kumkapı’da yapılan 5 Temmuz 1890 tarihli gösteri sırasında polis tarafından tutuklanmamak üzereyken ülke dışına kaçmalarıyla, Trabzon’daki faaliyetleri örgütlemek Taşnaksutyun’un Rusya kanadına bağlı Simon Zavarian ve Hovsep Arghutian’a kaldı. Böylece Hınçak ve Taşnak hareketleri, ülkenin diğer yerlerinin aksine, Trabzon’da ittifak haline girdiler, ancak Rusya kadroları hareketi daha da radikalleştirdi.   

İTC-Taşnak İttifakı

Doğu vilayetlerinde milliyetçi ve sosyalist propaganda yapmaya ve az da olsa, bazı gerilla faaliyetleri sürdürmeye başlayan Ermeni partilerinin hedefleri ile ilk nüvesi 1889’da Askerî Tıbbiye’de kurulan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin (İTC) hedefi aslında aynıydı. İki taraf da II. Abdülhamid’in baskıcı rejimine son verip yerine daha özgürlükçü bir rejim kurmayı istiyorlardı. O tarihlerde İttihatçıların Doğu Anadolu’da Erzurum ve Trabzon dışındaki küçük hücreleri dışında ciddi bir örgütlenmesi yoktu. Ermeni örgütleri ise Balkanlarda varlık gösteremiyorlardı. Bu nedenle Doğu illerinde toprak bütünlüğünü korumaya söz verdiği sürece özellikle Taşnaklar İTC tarafından ittifak edilebilir bir parti olarak kabul edilmişlerdi. 

İlişkiler 1894 yılında, (bugün Batman iline bağlı) Sason’da başlayan ve kısa sürede tüm bölgeye yayılan pogromlardan sonra sıkılaştı. (Bu katliamlarda ölenlerin sayısını Britanya ve Fransız konsolosluk raporları 100 bin ila 200 bin arasında gösterir, Ermeni Patrikhanesi’nin rakamı 300 bine çıkarır, resmî tarihçi Kamuran Gürün ise 8.700 Ermeni ile 1.800 Müslüman’ın öldüğünü ileri sürer.)   

Vali Kadri Bey’e övgüler

Abdülhamit yönetimi, ülke çapında Ermeni milliyetçilerine göz açtırmıyordu ama Trabzon Valisi Kadri Bey’in hoşgörülü ve uzlaşmacı tavrı sayesinde Trabzon’da baskılar en alt düzeyde kalmıştı. Trabzon Vilayeti’ndeki tüm yöneticiler için ilginç bilgi notları tuttuğu görülen Longworth’a göre, 1892 yılının mayıs ayının başında Ali Bey’in yerine atanan Kadri Bey, “azimli, kararlı, çalışkan, güler yüzlü, cömert, kolay ulaşılabilir, ancak neyin doğru olup olmadığına karar vermede zorlanan çoğu zaman ise yanlış karar veren” bir görevliydi ve “altı yıllık görevi boyunca Ermeni hadisesini önleyememesi ya da isteksiz davranması” kişisel tarihinde kara bir leke gibi durmaktaydı. Longworth’a göre selefi Ali Bey ise muhtemelen İstanbullu bir Rum olan Geogiades ile evli olduğu için, özel yaşamı ile halkın gözüne batmış, Padişaha, dans ettiği, kumar oynadığı, içki içtiği yolunda jurnaller yollanmış, ancak bunlardan bir şey çıkmamıştı. 

“Bütün vilâyetler Trabzon gibi yönetilse, Türklerin kötü yönetiminden çok az şey işitiriz” diyenLongworth, Hınçak Partisi’ne “özgürlüğe giden yolun sadece kundakçılık, soygun ve cinayetlerden geçtiğini düşündüğü için” sempati duymuyordu, çünkü bu tutumun, Müslümanların Hıristiyanlara yönelik bir katliama yönelmelerine neden olabileceğinden korkuyordu. Ancak Longworth’un korktuğu olmadı ve Ocak 1895’te Trabzon’da mahkemeye sevk edilen 17 Ermeni siyasi eylemciden sadece beşi 5 yıldan 15 yıla kadar değişen hapis cezalarına çarptırıldı.   

Bahri Paşa suikastı

30 Eylül 1895’de İstanbul’da, Bâb-ı Âli’de toplanarak reform taleplerini dile getiren Ermenilerin gösterisinin aniden 10 günlük bir terör dönemine dönüşmesi ve can kayıplarının meydana gelmesiyle huzursuzluk zirveye çıktı. O günlerde eski Van Valisi Bahri Paşa İstanbul’a giderken birkaç günlüğüne Trabzon’da konaklamıştı. Van’daki uygulamaları yüzünden Ermeniler tarafından pek sevilmeyen Bahri Paşa ile ona eşlik eden Trabzon Kumandanı Hamdi Paşa, İran Konsolosu Mirza Razî Han ve Trabzon Posta Telgraf Baş Müdürü Hacı Ömer Efendi’ye, 3 Ekim 1895’te iki Ermeni genci tarafından başarısız bir suikast girişiminde bulunuldu. Saldırganların biri hariç diğerlerinin Vali Kadri Bey’in himmetiyle tutuklanmaktan kurtulmaları, üstüne üstlük kaçak Haçik’in ertesi gün Vilâyet Kâtibi Rahmi Efendi’nin katline karışması üzerine ortalık iyice gerginleşti. 

Birkaç gün sonra, İstanbul olaylarında bir yakınının öldüğünü duyan bir Ermeni’nin, kaldığı hanın balkonundan, olayları yatıştırmak için şehirde dolaşan Kadri Bey ve çevresindekilerin üzerine ateş açmasıyla fitil ateşlendi. Olayı duyan Müslüman ahali, şehirdeki Hıristiyan evlerini talan ederken, Avusturya, İran, Fransa, İtalya, Rusya, Yunanistan, Belçika ve İspanya konsolosları olayların yatıştırılması için yerel yöneticilerle konuştular ama güvenlik güçleri olayları bastırmakta başarısız oldu.   

Rus savaş gemisi Teretz geliyor

7 Ekim 1895 günü kimliği belli olmayan biri tarafından bir Müslüman öldürülünce olaylar iyice çığırından çıktı. Öfkeli Müslüman-Türk ahalinin saldırılarından kaçmak için Ermeniler konsolosluklara ve okullara sığındılar. Olayların zirveye çıktığı gün sadece Fransız Konsolosluğu’na sığınanların sayısı iki-üç bin idi. Vali Kadri Bey’in girişimleri ile ertesi gün ortalık sakinleşti ve dükkânlar açıldı. Ancak kısa süre sonra olaylar tekrar başladı. 10 ekimde hükümet sıkıyönetim ilan etti ve 14 ekimde Trabzon limanına Rus savaş gemisi Teretz’in gelmesiyle taraflar çatışmayı bırakmak zorunda kaldılar. Ancak benzeri olaylar Samsun, Ordu ve Gümüşhane bölgelerinde de boy göstermeye başlamıştı. 

Britanya Konsolosu Longworth bu konuyla ilgili raporunda, Ermenileri kastederek “silahsız ve bihaber durumdaki bu insanlar hemen hemen hiç karşı koymadan acıklı bir teslimiyet içinde can ve mallarını vermiştir. Ancak yine de kahramanca hareketleri de tümden yok değildi” diyordu. “Trabzon’da pek çok sessiz ve savunmasız insanın bu şekilde yok edilmesini Asya Türkiyesi’ndeki seri olayların ilki” olarak niteleyen Longworth’a göre, olaylarda 298’i Trabzon merkezde olmak üzere, civar kasaba ve köylerde (Gümüşhane dâhil) toplam 507 Ermeni ölmüş, 5197 kişi göç etmiş, 1.510 ev ve dükkân yağmalanmış, 320 ev ve dükkân yanmıştı. Türk tarafının kaybı ise 16 kişi olup, Trabzon’da Müslümanlara ait 162 dükkân, Gümüşhane’de ise 70 dükkân yağmalanmıştı. Olaylarda üç de Rum ölmüştü. 

Sarayın casuslarının Müslüman halk arasında, “İngiltere’nin teşvikiyle Ermenilerin isyan edecekleri ve ani bir saldırıyla Müslümanları öldüreceklerine dair dedikodular yayması yüzünden” olayların böyle kanlı hâl aldığını düşünen konsolosa göre askerlerin karışmaması durumunda can kaybı bu kadar yüksek olmayabilirdi, çünkü “Türklerin büyük çoğunluğu komşularına karşı [kötü] tavır almakta tereddüt etmişti.”   

Trabzon’dan ilk göçler

Longworth’a göre olaylar yüzünden hiçbir Müslüman’ın tutuklanmaması da yönetimin yanlılığını düşündürüyordu ancak, yönetim Ermenilere karşı da yumuşak davranmıştı, çünkü tutuklanan 400 Ermeni’den 35-40 kişi haricindekiler, hemen serbest bırakılmıştı. 1896’nın aralık ayında, Abdülhamid, olaylara karışanlara af ilan etti ve ölüm cezasına çarptırılanlar ile kışkırtıcılar dışındakiler serbest bırakıldı. Ama artık kendilerini güvende hissetmeyen Ermenilerin bir kısmı Rusya’ya göç etti. Longworth’un tahminine göre 1896’nın sonunda Trabzon Sancağı’ndan göç edenlerin sayısı 7.600 kişiye ulaşmış, 1.200 Ermeni hanesi 450’ye inmişti. Ancak, Trabzon’daki Ermeni cemaati, bu büyük darbeyi, ABD, İngiltere, Fransa ve İsviçre başta olmak üzere Batılı ülkelerin maddi yardımları, İstanbul’daki Ermeni Ortodoks Patrikhanesi ve Viyana’daki Katolik Mıkhitaristlerin maddi-manevi desteği ile kısa sürede atlatacaklardı. Nitekim Ermeni Ortodoks Patrikhanesi kayıtlarına göre 1902’de, Trabzon Sancağı’nda 24 bin Ermeni yaşıyor, 41 kilise ve üç bin öğrencinin okuduğu 47 okul ile Ermeni tiyatrosu faaliyetine devam ediyordu.   

İTC-Taşnak ittifakı ve 1908

İTC de ülkenin diğer bölgelerinde benzer başkaldırıları örgütlemişti. Sonunda İTC-Taşnak ittifakı başarıya ulaştı ve II. Abdülhamit Meşrutiyet’i ikinci kez ilan etmek zorunda kaldı. Ama ilişkilerin bozulmaya başlaması da bu tarihte oldu. Çünkü İTC, baskıcı Abdülhamit’i tahttan indirmekten vazgeçmiş, iktidarı perde arkasından idare etmeye karar vermişti. Bu durum Taşnakları kuşkulandırdı. 1909’da İstanbul’da İTC’nin örgütlediği 31 Mart Olayı yaşandı. Aynı günlerde Adana’da yaşanan olaylarda 20 bin Ermeni’nin Müslüman halk tarafından öldürülmesiyle Ermenilerin İttihatçılara güveni iyice azaldı. 1912 seçimlerinde Ermenilere verilen sözler tutulmadı. İpler 1914 yazında koptu. 

24 Nisan 1915 günü İstanbul’daki Ermeni cemaatinin önde gelen 250’ye yakın temsilcisi sürgüne gönderildiğinde, Trabzon’un önde gelen Ermenileri de tutuklanmaya başlanmıştı. 20 haziranda hükümet Trabzon’daki tüm Ermenilerin tehciri için emir verdi. 27 haziranda İstanbul’daki elçiliğe bir telgraf çeken Alman Konsolosu Heinrich Bergfeld, Trabzon Vilayeti’nde yaklaşık 30 bin kişinin tehcire konu olduğunu, bunların büyük bir kısmının açlık ve tifüs yüzünden ölmesinin mukadder olduğunu belirtiyordu. (2008’de Murat Bardakçı’nın yayımladığıTalat Paşa Belgeleri’ne göre Trabzon’da yaşayan 37.500 Ermeni’nin tamamı 1 Temmuz 1915’ten itibaren yaklaşık bir ay içinde tehcir edilmişti.)   

Trabzon’da Rus işgali

18 Şubat 1916’da, General V. Liakhov’un komutasındaki iki Rus tümeni, Rize, Sürmene ve Of’tan sonra Trabzon’a girdiğinde geride kalan Ermeniler derin bir nefes aldılar. Ardından Van, Muş, Erzurum ve Erzincan da Rus işgaline uğradı. Ermeni partizanları hızla Hemşin bölgesinde faaliyete geçtiler. Din değiştirenleri tekrar Hıristiyan yapmaya çalışmakla yetinmediler, Trabzon yöresinde Türk köylerini basıp, öldürmelere ve yağma olaylarına kalkıştılar. Ama 1917 Bolşevik Devrimi durumu aniden tersine çevirdi ve “Kahraman Bey” lakaplı bir subayın etrafında örgütlenen Harakalı Mustafa Ağa, kardeşi Eyüp Ağa, Sadıroğlu Süleyman Ağa gibi eşraftan kişiler Ermeni ve Rum çetecilere karşı koymaya başladılar. 

Bolşevik Devrimi nedeniyle kargaşa içine giren Rus Ordusu’nun zaaflarından ustaca yararlanan Osmanlı birlikleri 24 Şubat 1918’de Trabzon’u geri aldıktan sonra, Mart 1918’de Kars, Ardahan ve Batum, Rusya ile imzalanan Brest-Litovsk Anlaşması ile Osmanlı İmparatorluğu’na geri verildi.   

Mehmed Emin Bey’in şahadeti

Durumu Ermenilerin lehine değiştiren, Osmanlı İmparatorluğu’nun savaştan yenik çıkması ve 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi’ni imzalaması oldu. Mütareke’den sonra sadece Müttefikler değil, İttihatçı düşmanı olan Saray ve çevresi de savaş ve Ermeni Tehciri suçlularının yargılanmasını istiyordu. Özellikle basın bu konuda ısrarlı bir yayın kampanyası başlatmıştı. 

Meclis’te bu konuda en çok söz alan kişi ise, Trabzon Mebusu Hafız Mehmet Emin Bey’di. Sadrazam Ahmet İzzet Paşa Hükümeti’nin programı üzerine yaptığı bir konuşmada “dört seneden beri yapılan mezalimin gerçek suçlularının hâlâ memleket içinde gezmelerinden” rahatsızlığını ifade eden Mehmet Emin Bey şöyle demişti: “Bunu bendeniz gördüm. Ordu kazasında bir kaymakam vardı. Ermenileri kayığa doldurarak Samsun’a göndermek bahanesi ile denize döktürdü. Evet, bizim memurlarımızın birçok Ermeni çoluk ve çocuklarını kestiklerini ben de söylüyorum. Ve malları da yağma edildi. Fakat bu sayı iddia edildiği gibi bir milyon değil, 500-600 bin civarındadır. Ayrıca bu insanların ‘Ermeni olduklarından dolayı kesildikleri’ yolundaki beyanlar da doğru değildir.” 

Ermenilerin Karadeniz’deki Rum çetecilere yardım ettiğini, dolayısıyla tehcir için ortada bazı nedenlerin olduğunu ileri süren Mehmet Emin Bey, kısmi köy boşaltmaları ile sorun hallolabilecekken bu işle alakasız insanların toptan bölge dışına sürülmesinin yanlışlığına değinmiş ancak, “bu canice işleri yapanların ancak beşte biri Türk’tür” demişti.   

Trabzon yargılamaları

1918 Mondros Mütarekesi’nden sonra İtilaf Devletlerinin ve İTC muhaliflerinin bastırmasıyla tehcir suçlularının yargılamaları kapsamında, Trabzon’daki davalar 8 Mart 1919’da başladı. Trabzon’da yaşananlar konusunda en önemli bilgileri Trabzon Garnizon Kumandanı Avni Paşa verdi. “Sopalı Mutasarrıf” lakaplı Trabzon Valisi Cemal Azmi Bey’in Ermeni erkeklerini toplayarak kayıklarla Kumkale ve Değirmendere civarına sevk edilmeleri için emir verdiği ve bu kişilerden bir bölümünün kurşunla, bir bölümünün denize atılmak suretiyle öldürüldüğüne dair ifadeler üzerine, Berlin’e kaçmış olan Cemal Azmi Bey ve  İTC Trabzon Sekreteri, “Yenibahçeli” namıyla tanınan Nail Bey, vilayetteki Ermenileri kitlesel olarak tehcir etmek ve ölümlerine neden olmaktan gıyaplarında ölüm cezasına çarptırıldılar. Gümrük Memuru Mehmet Ali, Ermeni mallarına el koymaktan 10 yıl, Emniyet Müdürü Nuri Bey ile Gümrük Müdürü Mustafa Efendi aynı suçtan birer yıl hapis cezasına mahkûm oldular. 

Cemal Azmi ve Teşkilat-ı Mahsusa’nın lideri Dr. Bahaeddin Şakir, 17 Nisan 1922’de, Nemesis örgütüne bağlı, Aram Yerganian adlı Ermeni militan tarafından Berlin’de öldürüldüler. Ahmet İzzet Paşa tarafından yurtdışına kaçırıldığı iddia edilen “Yenibahçeli” Nail, Mustafa Kemal’e İzmir’de suikast yapmaya teşebbüsten suçlu bulundu ve 27 Ağustos 1926 gecesi idam edildi. 

Yukarıda ana hatlarıyla verdiğimiz milliyetçilikler savaşından Türk tarafı galip çıktı ancak sonuçta kaybeden sadece Ermeniler olmadı, Türkiye’nin pek çok büyük kenti gibi, Trabzon da binlerce yıllık hemşerileri ile birlikte ekonomik, kültürel ve toplumsal tüm ışıltısını kaybetti ve bir zamanların görkemli liman şehrinden geriye soluk bir suret kaldı. İşte bölgeyi son yıllarda provakatif olayların merkezi olarak seçenler bu tarihçeden alıyorlardı enerjilerini… 

Kaynakça: Louise Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement: The Developement of Armenian Political Parties Through the Nineteenth Century, University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 1963; Ahmet Halaçoğlu, “İngiliz Konsolosu Longworth’a göre Trabzon Vilayeti (1892-1898),” Belleten, LXVII, 250 (2003), s. 881-909; Taner Akçam-Vahakn Dadrian, Tehcir ve Taktil, Divan-ı Harb-ı Örfi Zabıtları, İttihat ve Terakki’nin Yargılanması, 1919-1922, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2008, Trabzon’u Anlamak, (Yay. Haz.: Güven Bakırezer-Yücel Demirer), İletişim Yayınları, 2009.

.23-1-11



.Devrim tarihinde bir gezinti

Bugün kanlı bir ayaklanmaya sahne olan Libya, Osmanlı Devleti’ne 1559’da bağlandı ve Akdeniz’deki üç Garp Ocağı’ndan ikincisi (birincisi Cezayir’de, üçüncüsü Tunus’tadır) Trablusgarp’ta oluşturuldu. Trablusgarp bugünkü Libya’yı oluşturan üç bölgeden biriydi. Diğer bölgeler Bingazi ve Sirenayka idi. Bu üç bölge Trablusgarp Beylerbeyliği’ne bağlandı.   

Kuloğulları ve Karamanlılar

Bölge uzun süre “Dayı” denen yerel beylerle yönetildi ama bölge çocuklarının gerektiğinde birbirlerine karşı Avrupalılarla işbirliği yaptığı fark edilince, bölgenin idaresi ve güvenliği için merkezden asker gönderildi. Ağırlıklı olarak Aydın, İzmir, Manisa, Muğla gibi Batı Anadolu’dan toplanan çoğu devşirme levendlerin ve yeniçerilerin evlenmeleri yasaktı. Ancak bu yasak zamanla delindi ve Türk-Arap-Bedevi karışımı Kuloğulları denen toplumsal kesim ortaya çıktı. 

Bölgeyi 134 yıl yöneten Kuloğullarından Karamanlılar Hanedanı, 1830’da Fransa’nın Cezayir’i işgal etmesi sırasında güçsüzleşince, 1835’te Trablusgarp, Bingazi ve Sirenayka doğrudan İstanbul’a bağladı ancak, Guma ve Abdülcelil aşiretlerinin yerel bağımsızlığı devam etti, Ticani ve Vahabi hareketleri de İstanbul merkezli Hilafet’e uzak durdular. 

Tanzimat Dönemi’nde devletin diğer bölgeleri gibi bu bölge de modernleşme hamlelerine sahne oldu. 1864’te vilayet olan Trablusgarp’ta belediye teşkilatı kuruldu, evlere borularla su getirildi, kuyular açıldı, posta-telgraf idaresi kuruldu, bir ziraat okulu ve 160 kadar ilkokul açıldı, ilk matbaa kuruldu ve Türkçe-Arapça Trablusgarp adlı gazete yayımlanmaya başladı, Trablus ve Bingazi limanlarının temelleri atıldı, dut ağaçları dikilerek ipekçilik geliştirilmeye çalışıldı.   

İtalya’nın Arz-ı Mevud’u

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan Osmanlı Devleti yenik çıkınca, Akdeniz’deki Osmanlı nüfuz alanları Avrupalı güçlerin tasallutuna uğradı. Fransa, 1881’de Tunus’u, İngiltere 1882’de Mısır’ı işgal ederken, siyasi birliğini ancak 1871’de kuran İtalya da gözünü Trablusgarp’a dikmişti. Daha 1830’lu yıllarda İtalyan milliyetçiliğinin babası G. Mazzini, Trablusgarp ve Bingazi’yi “İtalyanların vaat edilmiş toprakları” (Arz-ı Mevud) olarak tarif etmişti. 

Abdülhamit’in bölgeye özel ilgi göstermesi bu dönemde oldu. Trablusgarp’a Ahmet Rasim Paşa adlı yetkin ve çalışkan bir yönetici gönderildi. Abdülhamit yaverlerinden Sadık El Muayyed, 1886 ve 1895’te, yaklaşık 50 yıldır bölgede etkili olan Senusiyye Tarikatı’nın şeyhi Ahmed Senusi’yle işbirliği yolları aradı. (İlişki ancak 1908’den az önce kurulabildi fakat uzun soluklu oldu. Şeyh Senusi 1920’de Anadolu’ya geçti ve Milli Mücadele’ye katıldı.) Şazeliliğin bir kolu olan Medeniye Tarikatı’nın lideri Şeyh Muhammed Zafir, “danışman” olarak İstanbul’a çağrıldı. (Şeyh ve ailesi uzun süre Beşiktaş’taki Ertuğrul Tekkesi’nin harem dairesinde oturdu.) Bölgenin diğer önde gelenlerine unvanlar, nişanlar verildi, çocukları 1894’te İstanbul’da açılan Aşiret Mektebi’ne alındı.   

Bedevi Hamidiye Alayları

Düzenli askerliğe alışkın olmayan Bedevilerden ve Kuloğullarından Hamidiye Alayları oluşturuldu, halka askerî eğitim verildi. Trablus’tan Selum’a kadarki sahil şeridinde silah depoları kuruldu. Gerçi bir ara fazla başına buyruk olan Kuloğullarının Hamidiye Alayları’na alınmasının yasaklanması veya resmî yazışmaların Türkçe yapılması gibi uygulamalar yüzünden yerel güçlerle merkezî güçler karşı karşıya geldilerse de Abdülhamit “ceza-ödül” taktikleriyle durumu kontrol altında tutmayı başardı. Ancak, uluslararası durum hızla İstanbul’un aleyhine değişiyordu. 

Habeşistan’ı (bugün Etiyopya) sömürgeleştirmeye çalışırken,1896 yılında Etiyopyalılara yenilen İtalya gözünü Libya’ya diktiğinde, kıdemli emperyalistler Fransa ve Britanya, 1904’te El Cezire Konferansı’nda Trablusgarp’ı nevzuhur emperyalist İtalya’nın imtiyaz bölgesi olarak tanımıştı. Osmanlı Devleti’nin güçsüzlüğü sayesinde İtalya giderek bölgede ekonomik açıdan egemen olmaya başladı. Abdülhamit Avrupa ülkeleriyle zıtlaşmamak için İtalyanların “barışçı ekonomik sızma” harekâtına karşı çıkmadı, bunun yerine bölgede reformlar yaparak halkın gönlünü kazanmaya çalıştı. Vergi sisteminde düzenlemelere gidildi ve o güne dek vergiden muaf olan Kuloğullarının ayrıcalığı kaldırıldı. Trablus’ta Ziraat Bankası’nın şubesi açıldı ve çiftçilere kredi verildi. Yine Trablus’ta ticaret odası açıldı, köle ticareti yasaklandı.   

Fizan’ı nasıl bilirsiniz

II. Abdülhamit Dönemi’nde (1876-1909) Trablusgarp Vilayeti, siyasi muhaliflerin, Arnavut, Rum, Bulgar komitacılarının, başarısız yöneticilerin, muhalif tarikat şeyhlerinin, eşkıyaların ve daha nice istenmeyen insanın gönderildiği bir sürgün yeriydi. Aslında bölgeye gönüllü olarak gelenler de bir çeşit sürgün psikolojisi içinde yaşardı. 

Siyasi sürgünlerin bir kısmı daha Trablusgarp’a varamadan, kimi karaya ayak bastığında, kimi zindandaki ilk aylarında, kimi kaçarken son nefesini verdi. Kimi kaçmayı başardı, sonra bölgeye gönüllü olarak geri döndü, kimi affedilip başka bölgelere atandı, kimi 20 yıl affedilmeyi bekledi.   

Cami Baykut’un kaleminden

Sürgünler için en korkunç yer Fizan’dı, çünkü Fizan’dan kaçmak adeta imkânsızdı. Öyle ki, bazı sürgünler deniz kenarındaki Trablusgarp’ta veya Bingazi’de kalabilmek için can düşmanları Abdülhamit’in şerefine “Çok yaşa” diye bağırmaktan kaçınmazlardı. Fizan, Büyük Sahra’nın Libya ile bağlandığı 900 bin kilometrekarelik bölgeydi. Fizan’ın merkezi olan Murzuk Kasabası, Trablusgarp’a, 900, Bingazi’ye 1.500 kilometre uzaktı. 

Yarı sürgün olarak gönderildiği Gat ve Fizan’da kaymakamlık yaptığı yıllarda, bölgenin sosyo-kültürel dokusundan jeolojik dokusuna, ikliminden siyasasına kadar her konuda olağanüstü zenginlikte gözlemlerini kaleme alan Cami Baykut’a göre 19. yüzyılda 30 kilometrekare başına bir kişinin düştüğü Fizan’a ulaşmak için deve sırtında 45 gün yolculuk yapmak gerekirdi. Akreplerin, çıyanların, zehirli yılanların kol gezdiği çölde geceleri ısı sıfırın altına düşer, gündüzleri 50 dereceye çıkardı. Su bulmanın imkânsız olduğu Fizan yolunda Bedeviler biraz deve sütü ve bir avuç hurmayla karınlarını doyururlardı.   

Ünlü sürgünler

Fizan sürgünlerinden en ünlüsü Askerî Tıbbiye öğrencisi iken 1889’da İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni kuran dört kişiden biri olan Abdullah Cevdet’ti. 1895’te Abdülhamit’e muhalefet suçundan tutuklanarak Trablusgarp’a gönderilen Abdullah Cevdet, Abdülhamit’in yufka yüreği sayesinde, kısa bir hapislikten sonra Trablus Merkez Hastanesi’nde göz hekimliği yapmış, hastane yakınlarındaki evinde diğer sürgünlere hürriyetçi şiirlerini okumuştu. Ancak Fizan’a gönderileceğini haber alınca, 1897 yazında bir maltız kayığı ile Osmanlı Devleti’nin Trablusgarp’taki varlığının sembolü olan köhne Muzaffer korvetinin gözünün içine baka baka önce Tunus’a, oradan da Avrupa’ya kaçmıştı.   

Çerkes Cemiyeti

Bir başka Libya sürgünü, 1890’larda Trablus’ta İstinaf Mahkemesi Reisliği yapan Hacı Mustafa Raşit Bey idi. Sürgün nedeni, Yıldız Sarayı’nda mabeyn kâtibi olarak çalışırken, Çerkes tarihini yazmaya kalkmasıydı. Bilindiği gibi, büyük kardeşi sabık padişah V. Murad’ı hapis olduğu Çırağan Sarayı’ndan çıkarıp tekrar tahta geçirmek isteyen Ali Suavi’nin işbirliği yaptığı kişilerin arasında Saray’daki Çerkes kadınların olması yüzünden Abdülhamit’in Çerkeslere karşı ciddi bir alerjisi vardı. Ali Suavi Olayı’ndan (bu konuyu 18 Temmuz 2010 tarihli “Kıbrıs’ı İngilizlere kim verdi” başlıklı yazıda anlatmıştım) yedi yıl sonra Kahire’de bir Çerkes Cemiyeti kurulmuş, Hacı Mustafa Raşit Bey de bu cemiyetle ilişki kurmuştu. Durumu haber alan Abdülhamit Raşit Bey’i beş değişik yere sürdükten sonra Trablus’a İstinaf Mahkemesi Reisi olarak göndermişti.   

Abdülhamit’i devirmek

5 Aralık 1896’da İstanbul’dan kalkan Canik vapuru ile Libya’ya gönderilen Hacı Ahmet Efendi’nin suçu ise Abdülhamit’i devirmek için komite kurmaktı. Komitenin üyeleri arasında İstanbul Merkez Kumandanı Müşir Kazım Paşa, Ayan Meclisi üyesi Kürt Seyid Abdülkadir, Numune-i Terakki Mektebi Müdürü Nadir Bey de vardı. Nadir Bey sarhoşlukla ağzından birkaç söz kaçırınca, Abdülhamit’in hafiyeleri olayı derhal Yıldız’a bildirmiş, Hacı Ahmet Efendi, Trablusgarp’ın yolunu tutmuştu. Yanında Kocamustafapaşa’daki Bedevi Tekkesi Şeyhi Naili Efendi ile Humus’a sürülen kardeşi Hakkı Bey ile Bingazi’ye sürülen diğer kardeşi Yümni Bey de vardı. Bu ailenin suçu da Jön Türklerle ilişki içinde olmaktı. İlerde başka tekke şeyhleri de sürgüne yollanacaktı. Yani, Trablusgarp’ta İslam birliği için Senusilerle, Medeniyelerle ilişki kurmak için canla başla çalışan Halife padişah, yanı başındaki İslamcılarla pekiyi geçinemiyordu.   

Şeref Yolcuları

Trablus sürgünleri arasında Trablusgarp’a Şeref vapuruyla geldikleri için başlangıçta “Şeref Yolcuları”, bir süre sonra “Şeref Kurbanları”, kurtuluşlarından sonra da “Şeref Kahramanları” diye anılan grup ise hakkında en çok bilgi sahibi olduğumuz sürgünler. Babası Sadullah Koloğlu, 1947-1948 arasında Libya Başbakanı olan tarihçi Orhan Koloğlu’na göre (ki ailenin soyadı Kuloğullarından geliyor) çoğunluğu Tıbbiye Mektebi öğrencisi olan 77 kişi, 28 Ağustos 1897’de Şeref vapuruna bindirilmiş, ambara doğru yürürken güverte üstünü dolduran sırmalı nişanlı subaylara “Yuha!” diye bağırmışlardı. Çoğu padişaha bağlı memur ailelerinin çocuklarının çektiği bu “Yuha” saltanatın sona ermekte olduğunun bir işaretiydi. 

Yol boyunca Abdülhamit’in sadık bendesi Erzincanlı Miralay Mustafa Bey, sürgünleri davalarından vazgeçirmek için uğraşmış, pişman olanların padişaha telgraf çekerek aflarını istemeleri teşvik edilmişti. Bu ve benzeri olaylar yüzünden sürgünler affedilecekleri umudunu içlerinde taşımışlardı. Ancak bu sefer padişah kararlı çıkmış, yolculuk Trablus’ta bitmişti. Padişahın kararına göre 77 kişiden sekizi Trablus’ta kalacak, 69’u Fizan’a gönderilecekken, sonunda çölün kanunu padişahın iradesini galebe çalmış, sürgünleri götürecek develer temin edilemediği için Şeref Kurbanları Trablusgarp’ta kalmışlardı. 

Şeref Kahramanları dönüyor

Şeref Yolcuları dokuz aylık baskı ve beyin yıkama faaliyetinden sonra 21 Haziran 1898 günü valinin huzurunda “Bundan böyle padişaha sadakatle hizmet edeceklerine, fesatlarla meşgul olmayacaklarına, herhangi bir şekilde firar ederek Avrupa’da kötü yayınlar ile uğraşanlara katılmayacaklarına Vallah ve Billah” yemin ettiler ve “Padişahım çok yaşa” diye bağırdılar. Rivayete göre bazıları “Padişahım baş aşağı!” diye bağırmıştı. Sürgünlere eski rütbeleri verildi, asker olanlar orduda, mülkiyeliler vilayette, tıbbiyeliler hastanelerde çalışmaya başladılar. İttihat ve Terakki’nin 7. Gizli Şubesi oluşturuldu. 1898’de İttihatçı yayınlar Menfa ve Hatıra basılmaya başladı. 

Şeref Yolcuları’nın Trablusgarp’a adım atmalarından 11 yıl sonra aynı nesilden İttihatçı subaylar Makedonya dağlarında çektikleri “Yuha!” sonucu Abdülhamit’e ikinci kez Meşrutiyet’i ilan ettirdiklerinde, Trablusgarp’takilerin çilesi bitti. 198 Jöntürk, 9 Ağustos 1908 sabahı, Fransız Milli Marşı Marseillaise ve değişik Türk marşları eşliğinde İstanbul’a doğru yola çıktılar. Çok değil üç yıl sonra, onları uğurlayanlar da benzer bir yolculuğa çıkacaktı.   

İttihatçıların rehaveti

23 Temmuz 1908’de Meşrutiyet’in ikinci kez ilanından sonra ortaya çıkan kargaşadan yararlanan Avusturya-Macaristan İmparatorluğu 5 Ekim 1908’de Bosna-Hersek’i ilhak etmiş, Osmanlı Devleti 2,5 milyon altın emlak bedeli karşılığında bu ilhakı sineye çekmiş, 1878’den beri özerk olan Bulgaristan bağımsızlığını ilan etmiş, Yunanistan, Girit’i ilhak etmek için tekrar harekete geçmişti. Bunlar İtalya’yı da cesaretlendirmişti. 

Roma’daki Osmanlı Askerî Ataşesi’nden İtalyanların savaş hazırlıklarına başladığı haberleri gelmeye başladığında, 1909’daki 31 Mart Olayı’ndan beri iktidarı ellerine geçiren İttihatçılar İtalyanların Trablusgarp’ı işgal edeceklerine çok ihtimal vermediler çünkü çok masraflı olacak böyle bir harekâtı milli birliğini yeni kurmuş olan İtalya’nın kaldıramayacağını düşünüyorlardı. Savaş başlarken Roma Büyükelçisi olan Sadrazam İbrahim Hakkı Paşa ise, devletler hukuku ilkelerine güveniyordu. O kadar ki, İtalyan’lar 23 Eylül 1911’de Osmanlı Devleti’ne Trablusgarp’ın teslimi için nota verdiklerinde bile İstanbul’daki İtalyan Elçiliği’nde briç oynamaktaydı. İddialara göre notanın zarfını briç partisini bitirdikten sonra açmıştı. 

29 Eylül 1911 günü İtalyan donanmasına ait iki gemi, Derne şehrini topa tutmuş, yöneticiler İstanbul’a akıl danışırken, Trablus’a karşı taarruza geçilmişti. Osmanlı birliklerinin büyük bir bölümü Yemen’deki bir isyanı bastırmakla görevlendirildiği için o sırada bölgede sadece beş bin kişilik bir kuvvet vardı. Trablusgarp’ın savaşçı valisi İbrahim Paşa ise birkaç ay evvel görevden alınmıştı. Başlangıçta 23 bin kişi olan ancak zaman içinde 100 bin kişiye kadar ulaşan İtalyan ordusunun havadan ve denizden yürüttüğü bombardıman başsız kalan halkı da askerleri de paniğe soktu. Halk iç bölgelere doğru kaçarken, askerler de kışlalara sığınmıştı. Tarihteki ilk hava bombardımanıydı bu. 20 ekime kadar Tobruk, Derne ve Bingazi peşpeşe İtalyanların eline geçti.   

Enver ve Mustafa Kemal

O sıralarda Binbaşı olan Enver Bey, o sırada Berlin’de askerî ataşeydi. Trablusgarp’ın işgalini duyunca Berlin’den koşup gelmiş, Trablusgarp’a hareket etmişti.Kıdemli Kolağası Mustafa Kemal (Atatürk) Bey de Trablusgarp’a gidenler arasındaydı. Seyahat sırasında Kurmay Binbaşılığa terfi eden Mustafa Kemal, Mısır’da hastalanmış, İskenderiye’de 15 gün kadar hastanede yattıktan sonra, Nuri (Conker) ve Fuat (Bulca) beylerle buluşup, Tobruk’taki Osmanlı karargâhına ulaşmıştı. Mustafa Kemal’in Trablusgarp’a ikinci gelişiydi bu. İlk olarak İttihat ve Terakki’nin Selanik Komitesi üyesi olarak 1 Ekim 1908’de gelmişti. Geliş nedeni, Meşrutiyet’in ilanından sonra birbiriyle çatışan grupları kontrol altına almak, yerel güçlerden milis kuvvetleri oluşturmaktı. Tahminen 2,5 ay sonra Bingazi üzerinden ayrılan Mustafa Kemal, 1909’daki İTC Kongresi’ne Bingazi veya Trablusgarp delegesi olarak katılmıştı. 

Trablusgarp’taki birliğin başında Halepli Ethem Paşa bulunuyordu. Gönüllü zabitan içinde ilerde Mustafa Kemal’in yaveri olan Cevat Abbas (Gürer), İsmet (İnönü) Bey’in yaveri Atıf (Kamçıl), Teşkilat-ı Mahsusa’nın reislerinden Süleyman Askerî ve Kuşçubaşızade Eşref, Afyonkarahisarlı Ali (Çetinkaya), İttihatçıların tetikçisi Yakup Cemil, Doktor İbrahim Tali (Öngören), Enver Paşa’nın amcası Halil (Kut) ve kardeşi Nuri (Killigil), Trablusgarplı Süleyman el-Baruni ile Türk adlı pasaportlar taşıyan beş de Alman subay vardı.   

Tobruk ve Derne savaşları

Trablus’ta yerli Arapları teşkilatlandırarak (ki bazı kaynaklara göre, bunun için epey para saçılması gerekmişti) savunmaya katılmalarını sağlayan Enver Bey askerî birlikleri üç komutanlığı ayırdı: Trablus Komutanlığı’na Kurmay Albay Neşet Bey, Bingazi Komutanlığı’na Kurmay Binbaşı Enver Bey, Derne Komutanlığı’na Kurmay Binbaşı Mustafa Kemal’i getirmişti. Mustafa Kemal, 8 Aralık 1911’de Trablusgarp’a geldi ve 22 aralıkta Tobruk Savaşı’nı kazandı. 16/17 Ocak 1912 günü Derne Taarruzu’nda gözünden yaralandı. Bir ay hastanede tedavi gördükten sonra, 6 Mart 1912’de Derne Komutanı oldu ve Derne’de başarılı savunma muharebeleri yaptı. 

Bu yenilgiler üzerine Trablusgarp ve Bingazi işgalinin pahalıya patlayacağını anlayan İtalyanlar Almanya aracılığıyla İstanbul’u barış için sıkıştırmaya başladılar. İstanbul’dan bir cevap gelmeyince, 30 Mart 1912’de 42 gemiden oluşan bir İtalyan donanması, Toronto Limanı’ndan hareket etti. Amaç Çanakkale Boğazı’nı geçerek İstanbul’u tehdit etmekti. Ancak Osmanlı Devleti Boğaz’a mayın döşeyince, İtalyan donanması yönünü değiştirdi ve 24 Nisan 1912’de Rodos ve Ege Denizi’ndeki Oniki Ada’yı işgal etti. (İrili ufaklı 20’den fazla adadan oluşan Oniki Ada’ya adını, ada sayısından değil, adaların 12 kişilik meclislere dayanan yönetim şeklinden almıştı.)   

Uşi Antlaşması ile elveda

8 Ekim 1912’de Birinci Balkan Savaşı patlak verdiğinde Osmanlı Devleti’nin yapacağı pek bir şey kalmamıştı.18 Ekim 1912 günü, Büyük Devletlerin arabuluculuğunda İtalya ile Osmanlı Devleti arasında Uşi (Ouchy) Antlaşması imzalandı. Buna göre, Osmanlı Devleti, Trablus ve Bingazi’yi; İtalyanlar da Rodos ve Ege Adaları’nı tahliye edeceklerdi. (İtalya Oniki Ada’yı ancak 1947’de Yunanistan’a terk etti.) Osmanlı Padişahı “Naib’üs-Sultan” unvanıyla Trablusgarp’ta bir temsilci bırakacak, hutbeler padişah adına okunacaktı ancak Düyun-u Umumiye’ye, Trablus ve Bingazi’den vergi aktarılmaya devam edilecekti. Bu miktar senede iki milyon İtalyan Lireti’nden, 900 Osmanlı Altını’ndan aşağı olmayacaktı. Buna karşılık, Kapitülasyonlar konusunda İtalya Osmanlı Devleti’ne yardım edecekti. Bu antlaşma, Trablusgarp’ta savaşan subaylara ve yerel halka açıklanmamış, iki devlet arasında mütareke (ateşkes) yapıldığı söylenmişti. 

Ancak İtalya 5 Kasım 1911’de Trablusgarp ve Bingazi’yi topraklarına kattığını dünyaya ilan etti. Böylece, Osmanlı Devleti Afrika’daki son toprağını da kaybetmiş oldu. Aynı günlerde Balkan orduları Çatalca’ya dayanmış, Trablusgarp ve Bingazi’deki Osmanlı subaylarının bir bölümü İstanbul’u savunmak üzere geri çağrılmış, bir bölümü de başka bölgelere kaydırılmıştı. Binbaşı Enver, 25 Kasım 1912 tarihli günlüğüne şunları yazmıştı: “Nihayet! Karar verildi. O halde İstanbul’a dönmek, orada yarbay olarak tekrar görev yapmak için çok sevdiğim Krallığım Sirenayka’yı ve gerçekten bağımsız bir görevi terk ediyorum (...) Düşmanlarım bu kararımı kendilerine göre yorumlayacak ve benim şeref ve haysiyetime leke sürmek için fırsatı ganimet bilecekler. Bence hava hoş. Ben vatanın çıkarları nerede gerektiriyorsa, orada göreve devam edeceğim...” 

Vazife aşkıyla yanan Enver Bey, çok değil yedi sene sonra Birinci Dünya Savaşı’nı da yenik kapattıktan sonra, nihai yenilgisini tadacağı Orta Asya steplerine doğru yola çıkacaktı.   

Özet Kaynakça: Orhan Koloğlu, Fizan Korkusundan Libya Mücahitliğine, Truva Yayınları,2008; a.g.y, “Mustafa Kemal’in 1908 Ekim-Kasım’ında Trablus ve Bingazi Gezisi”, Türk Kültürü, S. 343, 1991, s. 674-684; Celal Tevfik Karasapan, Libya, Trablusgarb, Bingazi ve Fizan, İnkılâp Kitabevi, 1960; Cami Baykut, Son Osmanlı Afrikası’nda Hayat, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009. 

.27-2-11


.Dünya Okuma Günü’nüz kutlu olsun!