ehlisunnnetde - E.B.EKİNCİ 2019

ABDULHAMİD HAN

ABDÜLHAMİD HAN Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı. İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar: Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi. Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur. Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur. Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı. Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız. Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar. Rabbim Başbakanımızı korusunu2026

ehlisunnnetde

KÜLLERİNDEN DOĞAN ALMANYA
Almanya, iki büyük harbde hezimete uğradığı halde, her defasında toparlandı. Dünyanın en güçlü devletlerinden birisi oldu. Peki nasıl?
7 Ocak 2019 Pazartesi
7.01.2019
Bugünki Polonya bataklıklarında yaşayan göçebe Cermen kabileleri, V.asırdan itibaren Attila’nın ve Avarların önünden kaçan bugünki Almanya başta olmak üzere Avrupa’nın her yerine yayıldı. Alman tarihçilerinin Kavimler Göçü dediği bu hâdiseye, Latinler Barbar İstilâsı der. Şu halde Alman tarihinin başlangıcında Türklerin mühim rol oynadığı anlaşılıyor.

Ama gariptir, Alman birliğine en çok hizmet eden Fransa imparatoru Napoléon olmuştur. Hem kurduğu Ren Konfederasyonu ile Alman milletini şöyle böyle birleştirmiş; hem de İngiliz ticaretini baltalamak için tatbik ettiği Kıt’a ablukası (1806), Alman ticaret ve sanayiini tetiklemiştir. Alman Gümrük Birliği (1834) bilhassa Prusya’yı güçlendirerek, Alman millî şuurunun lokomotifi hâline getirmiştir.

18/I/1871 Prusya Kralı Wilhelm'in Kayzer ilanı

Sus payı

Asırlarca birbirine gevşek bağlarla bağlı irili ufaklı devletler halinde yaşadıktan sonra, bu devletlerden en güçlüsü olan Prusya, diğerlerini birer birer dize getirip, 1870’de Alman birliğini temin etti ve Reich’i (İmparatorluğu) kurdu. Sudan sebeple çıkan bur harp neticesi Fransa'yı mağlup etti; üstelik Fransa krallarının Versay Sarayı'nda kayzer taç giydi. Ama bir şeyde geç kalmıştı. İngiltere, Fransa ve Rusya, üç büyük sömürgeci, dünyayı aralarında paylaşmıştı. Almanya’ya da sus payı olarak Afrika’da Tanzanya, Kamerun, Togo gibi bir mikdar yer verdiler. Ama bunlar Berlin’i tatmin etmekten uzaktı.

Almanya’yı kuran; Prusya Kralı’nı da Kayzer (imparator) yapan Prusya soylusu ve devlet adamı Bismarck olmuştur. Kendisini iktidara taşıyanlardan ürken her lider gibi, Kayzer de, sonradan sulh taraftarı Bismarck’ı tasfiye etti. Bismarck, sulh taraftarı idi. Ama bilhassa İngiltere ile rekabete girip, konjonktürün ancak harb ile değişeceğine inanan hırslı ve hayalperest generaller [Enver gibi], Kayzer’i önce Bismarck’ı tasfiyeye; sonra da harbe itti. Sultan Hamid, iki defa görüştüğü Kayzer için, “Nazik, ama pek zeki değil” demiş; teşhisinde yanılmadığını tarih göstermiştir.

Çok ümitlerle girdiği ve Türkleri de sürüklediği I. Cihan Harbi’nin hezimetle bitmesi üzerine, Versay Antlaşması, gururlu Almanya’yı dizleri üzerine çökertti. İmparatorluk yıkılmış; topraklarını kaybetmiş; ekonomisi çökmüş; aktif nüfusunun onda birini kaybetmiş; sosyal hayatı altüst olmuştu. İmparatorluk kültürü ile yetişen halk, pek itibar etmese de, işçi hareketleri artmış; sosyalistler, yeni rejimin tesisinde kilit mevkiye gelmişti. Mark değer kaybetmiş; enflasyon had safhaya gelmişti. Üstüne bir de 1929 dünya ekonomik buhranı gelince, Almanya ne yapacağını şaşırmıştı.

Almanya'da ihtilal hareketleri_1919

Gururlu dev

Peki ne oldu da, bu kadar musibet arasında Almanya inanılmaz bir güç kazandı ve dünyayı II. Cihan Harbi’ne sürükledi? Avrupa’nın neredeyse tamamına yayıldı. Milyonlarca askeri cephelere sürüp, sevk ve idare etti. Bu, çoklarının zihnini meşgul eden bir mesele olmuştur.

Tarihçiler bunun cevabını şu şekilde verir:

1-Toprak kaybı, ordunun terhisi, tazminat gibi hükümleri sebebiyle Versay Antlaşması tahkir edici idi. "Üstün Alman ırkı", böyle bir mağlubiyeti kabul edemezdi. Haksızlığa uğrama psikolojisi; aslında din, dil, kültür cihetiyle derin farklılıklar taşıyan Alman halkını birleştirdi. Bu kompleksin hâsıl ettiği reaksiyon, yepyeni bir Almanya inşasında mühim bir rol oynadır. Sulh antlaşması, aslında yeni bir harbin sebebi oldu. Siyasî ve ekonomik problemler, Alman gururunu tahrik ederek Nazilerin iktidara gelişine yol açtı.

2-İlk harbde tahribat, ikincisi kadar değildi. Eskiyen veya harab olan sanayi yenilenmiş; modern altyapı sayesinde istihsal (üretim) artarak daha randımanlı hâle getirilmişti. Bu işin nasıl yapılacağı bilgisi (Know How) zaten mevcuttu. 30’lardan sonra ağır sanayi sahipleri, iktidarı maddi olarak destekledi; iktidar da onlara kolaylıklar tanıdı. Liberal ekonomiyi makul bir şekilde hayata geçirdi. Bir yandan da tanıdığı sosyal haklarla, sosyalizmin önünü kesti.

3-Sanayi ve istihsal vesilesiyle artan enflasyon, Alman markını yerle bir etti. Paralar sokaklardan süpürülüyor; çocuklar oynuyor; sobalarda yakılıyordu. Bir ekmek için, bir çanta para ile pazara gitmek gerekiyordu. Ama bu enflasyon, kısa vadede sermaye meydana getirdi.

4-Aslına bakılırsa harbin galipleri, Almanya’ya çok da haşin davranmamıştı. Zira Almanya’da yatırımlara girişen Amerika, Versay Antlaşması’ndaki tazminat maddesini yumuşattı. 1929 krizi sonrasında ise kalan borçları affetti. Dawes Planı denilen bu çare sayesinde, Alman ekonomisi nefes alabildi. [Aynı politika 1923’te Türkiye’ye tatbik edilmiş; Lozan’la, dış borçların çoğu, eski Osmanlı vilâyetlerine dağıtılmış; kalanı da krom gibi mal olarak ödenmiştir.]

Sokaklarda süpürülen veya sobada yakılan Alman markları

5-1933’teki seçimlerle Hitler iktidara geldikten sonra, devlet olarak dışa bağlılığı sıfırlama yoluna gidildi. Altyapı yatırımları arttı. Tren yolları ve limanlar inşa edildi. Bu vesile ile ekonomik verimlilik, Fransa’ya nisbeten arttı. Bu yatırımlar 6 milyon iş yeri meydana getirdi. Dar imkânlar, ekonomiyi güçlendirdi. Lâzım gelen askerî mühimmat böyle imal edilebildi. 8 saat mesai sistemi geldi. Kadınlar ve çocuklar çalıştı. İşçilik, dolayısıyla ihracat ucuzladı.

6-En mühimi, insan sermayesidir. Dünya, nüfusunu cephelerde, göç yollarında kaybederken, Almanya’da nüfus hâlâ fazladır. Polonya, Çekoslovakya, Ukrayna ve Danimarka’dan sürgün edilen Almanlarla, harbde kaybedilen nüfus telâfi edilmiştir. [1876-1915 arasında Rumeli ve Kafkasya’dan 1,5 milyon muhacir Anadolu’ya gelmişti.]

7-Bu devirde, Yahudilerin malları talan edildi. O zaman Almanya’da sayıca fazla, ekonomik, sosyal ve kültürel olarak nisbeten iyi vaziyette idiler. Avrupalılar, tarihin her devrinde her musibetin müsebbibi olarak Yahudileri görmüştür. Nazilere göre, “Yahudiler, Alman ırkının kanını emen sülüklerdi. Dünya çapında organize oldukları için, insanlığın başına gelen her felâketin ve Cihan Harbi’nin arkasında onlar vardı.” Böylece ilk harbin ardından antisemitizm cereyanı güçlendi; 1935’den itibaren Yahudi mallarına el konulmaya başlandı. [Benzeri bir tatbikat bizde, sürgün edilen Rum ve Ermenilerin mallarında cereyan etmiştir.]

8-Hâlâ dipdiri yaşayan Prusya ruhu ve Kral Büyük Friedrich’in hatırası, kalkınmada ciddi rol oynamıştır. Almanlar, azimli ve çalışkan bir halktır. Disiplinlidir. Romantik, hatta saf denecek kadar gururlu ve kendisini beğenmiştir. Çalışmak, çalışmak, para kazanmak; böylece kafasında çizdiği hayatı rahat bir şekilde yaşamak, her Alman’ın hayat felsefesidir.

9-Sanayinin doğması için, nüfus olmalı; ziraat kifayet etmemeli, ziraati kolaşlaştırmak için alet ve edevata ihtiyaç olmalı, bunların imali için kolay bulunup işlenen demir madeni olmalıdır. Bunlardan biri olmadan sanayi olamaz. Bunların bulunduğu yerlerde, buluşlar birbirinden habersiz şekilde kendiliğinden ortaya çıkar. Sonra yayılır. İlerleme hikmet ile olur. Hikmet, hadiselerin sebebini doğru tespit etmek, yeni hadiselerin sebep olacağı neticeleri doğru hesap edebilmektir. Mesela suyun yüksekten dökülünce iş yaptığı öteden beri bilinirdi, değirmenler çalıştırılırdı. Bu defa elektrik enerjisi keşfedildi. Evvelce akarsular kafi geliyordu, sonra baraj ihtiyacı oldu. Baraj yeni bir neticedir. Bu neticenin sebep olacağı yeni hadiseler baştan düşünemiyordu. Sonra ne oldu? Baraj yıkılıp, şehirler su altında kaldı. O zaman, statik dinamik mukavemet hesaplarına ihtiyaç oldu vs. İşte Almanya'da ve sair memleketlerde sanayinin kurulup inkişaf ettiği halde, şarkta etmemesi, burada hayatın kolay olmasındandır.

Almanya’nın II. Cihan Harbi hezimetinden sonraki dirilip toparlanmasını da başka bir yazıda ele alalım inşallah.

.

.ALMANYA’NIN 2. DİRİLİŞİ
Bazı milliyetçi Almanlar, Federal Almanya’yı, Amerika tarafından kurulmuş bir şirket olarak görür.
14 Ocak 2019 Pazartesi
14.01.2019
Almanların son bir asrı kana boyayan saldırganlığı nereden geliyor? Ezilmişlik psikolojisi olamaz. Almanya, nüfus, toprak, sanayi, sanat gibi cihetlerden, “Avrupa’yı Avrupa yapan benim” diyordu. Bu idealin verdiği güçle II. Harb’de girdiği yeri aldı. Sonra bu işin kolay olacağını düşündü.

II. Cihan Harbi, intikam içindi. Haksızlığa uğramışlık psikolojisiyle, kaybettiklerini geri almayı istiyorlardı. Fakat I. Cihan Harbi’ni, sömürge hayalindeki Alman hükümeti istedi; yani askerler... Devlet/kanun ne derse, Almanlar kabul eder. Düzene karşı gelmek diye bir mefhum yoktur. Bugün dahi böyledir.

Dresden 1945

Diz çök ey Almanya!

Yenilen pehlivan güreşe doymaz ama, Almanya, başta büyük muvaffakiyetler elde ettiği II. Cihan Harbi’ni de hezimetle bitirdi. Bu, birincisinden daha büyük felâketti. Üstelik Jenosit gibi asrın suçunu işledi. 3 milyonu sivil olmak üzere 9 milyon Alman harbde öldü. 12 milyon insan sürgüne uğradı. Doğudaki topraklarını kaybetti. Yeni harb teknolojisi yüzünden şehirleri, fabrikaları yerle bir oldu.

Müttefikler, Almanya’ya diz çöktürdüler. Yeni dünya düzeninde (BM), Almanya’ya söz hakkı tanınmadı. Ama az bir zaman sonra Almanya yine dünyanın en büyük birkaç devletinden biri hâline geldi. Bugün bile dünya ekonomisi ve politikasının nâzım (oyun kurucu) rollerinden birini elinde tutmaktadır. Bu iş nasıl olmuştur?

Berlin'in yeniden inşaında işçilik yapan Alman kadınlar

72 saat mesai

Almanlar disiplin ve çalışkanlığı ile meşhurdur. Almanya’nın nasıl kalkındığını merak edenlerin aklına hemen hazine bakanı Profesör Ludwig Erhard gelir. Kurduğu “Sosyal piyasa ekonomisi” sistemiyle Almanya’nın çehresini değiştirmiştir. Kontrollü liberal ekonomi [klasik devirde Osmanlı’da olduğu gibi], cemiyetin zararına olabilecek unsurların, devlet eliyle giderilmesi esasına dayanır. Bu usul, bugün bile Almanya’da caridir.

Şu da var ki, o devirde Almanya’da tramvay vatmanından belediye reisine; işçilerden fabrika müdürlerine; köylülerden muhtarlara; tezgâhtarlardan patronlara; memurlardan amirlerine kadar herkes haftada 72 saat çalışmış; öte yandan çok sıkıntı çekmek pahasına sıkı bir tasarruf politikası takip etmiştir.

Enkaz kaldıran Alman kadınlar (Trümmerfrauen)

Fatura

Harbin hemen ardından Almanya müttefiklerin kontrolüne girdi. Almanlar, II. Cihan Harbi’nin mesuliyetini çılgın Hitler ve Nazilere yükleyip, [Sultan Vahîdeddin’in yapmaya çalıştığı gibi] mazisiyle hesaplaşmayı bildiler. Naziler mahkemeye çıkarılıp harbin mesulleri cezalandırıldı. [1919’daki İstanbul Divan-ı Harbi gibi]. Bu da, galiplerin kendilerine daha mülâyim davranmasına sebep oldu.

Almanya, Sovyetlerden çekinen Amerika için hâlâ mühim bir güçtü. Fazla hırpalamak, komünistleri güçlendirmekten başka şeye yaramazdı. Sovyetlere karşı, Almanya bir kalkan idi. Reelpolitik icabı, faturayı Nazilere kesip, Alman halkını rahat bırakmalıydı. Öyle de yapıldı. [Gerçi Fransızlar, İngilizler ve Hollandalıların çoğu bugün bile Almanlardan hazzetmez.]

Almanya bölündü. Doğusu, Sovyetlerin işgalinde kaldı. Böylece Almanya kendisini Soğuk Savaş’ın içinde buldu. Bu sebeple NATO’nun kucağına atıldı. Ardından şimdiki AB’nin temelini teşkil eden Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun kurucularından biri oldu. Demokrasiye sıkıca sarıldı. Bir yandan eski düşmanı Fransa’ya; öte yandan okyanus ötesindeki hasmı ABD’ye tutundu.

Samiha Ayverdi der ki: “Almanya, Cihan Harbleri’nden mağlup çıkmasına rağmen kazancı, kültürünün, dolayısıyla da millî şuurunun içerden ve dışardan hançerlenmemiş olmasıdır.” (Hâtıralarla Başbaşa, 70)

Almanlar, eski miğferleri süzgeç olarak kullandılar

Ordusuzluk

Almanya, büyük harbden bir başka ders daha çıkardı: Harb aleyhtarlığı. İki Almanya, 45 sene sonra tekrar barışçı yollarla birleşti. Bugün Almanya’da sembolik bir ordu vardır. Mecburî askerlik 2011’de kaldırılmış; yerini gönüllü ve profesyonel ordu almıştır.

Yine de silahlanması ve NATO’ya girmesi şüpheyle karşılanmıştır. Gerek Yugoslavya dağılırken perde arkasında oynadığı rol; gerek Afganistan’da, Kosova’da müttefiklerin yanında askerî güçle yer alışı; gerekse enerji kaynaklarını elinde tutma ihtirası uğruna Orta Doğu’da yürüttüğü politika, bazı itirazlarla karşılanmaktadır.

II. Cihan Harbi’nden sonra mahvolan Almanya ve Japonya, [Sevr’de olduğu gibi] ordudan arındırıldı. Ordusuzluk, bütçe gelirleri ve demokrasinin muhafazası cihetinden bir ülke için şanstır. Müdafaasını müttefiklerin üstlendiği iki ülke de kaynaklarını, askerî masraflara ve müdafaaya değil, amme hizmetlerine tahsis etme imkânı buldu. Bu iki devletin tekrar şahlanışının sebebi budur. Felâket gibi görünen sulh anlaşması, Almanya’nın yeniden doğuşunu temin etti.

Berlin 1945

Devlet mi? Şirket mi?

Yıkılan Avrupa’nın yeniden inşası için Amerika’nın eline cebine attığı Marshall Planı, Almanya’yı ayağa kaldıran en mühim âmil olmuştur. Evet, bu yardımı diğer ülkeler daha fazla aldı. Ama sanayi tecrübesi ve iş verimliliği sebebiyle Almanya bundan azami istifade etti.

Fabrikalar devlet eliyle ihya edildi. Krupp gibi eski büyük fabrikatörler, savaş suçlusu olarak görülmedi veya hafif cezalarla kurtuldu. Kalkınmanın bel kemiği, hep Alman teknolojisine dayanan sanayi oldu. Maden ocakları, fabrikaların enerji temin işini kolaylaştırdı. Alman kömürü, Avustralya kömürü gibi değildir; kalitesi yüksektir.

II. Cihan Harbi’nden sonra silah sanayii tahdid edildi. Ama ağır çelik, kömür, otomotiv sanayi kuvvetlendi. Yani silah sanayii, renk değiştirdi. Artık otomotiv başta olmak üzere yeni sınaî mamuller sayesinde, Almanya, dünyayı tehdid edebilen bir güç oldu.

Almanya ekonomisi için en mühim unsur, milletlerarası çalışan küçük ve orta büyüklükteki firmalardır. Umumiyetle bir aile tarafından idare olunan bu firmalar/şirketler, spesifik sektörlerde çok ileridedir. Amerika, yatırımları ve askerî gücü ile Almanya’yı kendi sisteminde tutmaya muvaffak olmuştur. Almanya’da halen en büyük Amerikan askerî üslerinden biri bulunmaktadır.

Bu sebeple Neo-Naziler, hatta ılımlı milliyetçiler, Federal Almanya’yı, Amerika tarafından kurulmuş bir şirket olarak görürler. Mamafih bu alaylı ifade Almanya’da bugün suç teşkil eder.

.SÜRGÜNÜN SON ŞÂHİDİ
“Etrafımdaki herkes ağlıyordu. Nezle olmuşlar deniyordu. Altı yaşındaydım. Anormal bir şey olduğunu hissettim.” Böyle diyordu Bilûn Hanımsultan sürgüne çıkarken.
21 Ocak 2019 Pazartesi
21.01.2019
Etrafımdaki herkes ağlıyordu. Nezle olmuşlar deniyordu. Altı yaşındaydım. Anormal bir şey olduğunu hissettim.” Böyle diyordu Bilûn Hanımsultan ailesiyle sürgüne gönderilirken.

Sultan Hamid’in çok sevdiği biraderi Burhaneddin Efendi genç yaşta veremden öldü. Yegâne çocuğu İbrahim Tevfik Efendi’yi Sultan Hamid kendi çocuğu gibi büyüttü. Ömrünü sürgünde sefalet içinde tamamlayan Tevfik Efendi’nin de yedi çocuğu vardı. Bunlardan en küçüğü Osman Bayezid Efendi, önceki hanedan reisi idi.

Büyük kızı Fatma Zehra Sultan (1895-1965), 1917’de Sakızlı Kâzım Paşa’nın oğlu diplomat Selâmi Süleyman Bey ile evlenmişti. Plevne gazilerinden Kâzım Paşa, Şam ve Hicaz valisiydi. Selâmi Bey, ailede herkesin sevdiği iyi huylu bir damat idi. Ertesi sene kızları Bilûn Hanımsultan dünyaya geldi. Bilûn (Bülûn), Farsça köle manasına gelir. Tevazu maksadıyla böyle isimler koymak âdettir. Nizârî divanınında da geçen bu ismi, Kâzım Paşa koymuştu.

Müşir Kâzım Paşa ve oğulları

Fatma Zehra Sultan ve ailesi

Nezle olmuşlar

Ailenin saadeti uzun sürmedi. 1924 tarihinde, halifelik kaldırılıp, Osmanlı hânedanı sürgün edildi. Fatma Sultan, zevci, 6 yaşındaki kızları Bilûn Hanımsultan ve çocuğun dadısı Hadice Vedia Kalfa ile gurbete çıktılar. Bîlûn Hanımsultan sürgüne çıkışlarını şöyle anlattı: “Herkes ağlıyordu. Büyükannem, büyükbabam, geride kalan insanlar, hep ağlıyordu. Bana da diyorlardı ki herkes nezle olmuş. Çocuktum ama, hissettim ki bir şey var!”

Bilûn Hanımsultan derdi ki: “2-3 gün mühlet verdiler. Kimse nereye gideceğini bilmiyor. Soracak, danışacak zaman yok.” Onlar da vapurla Köstence’ye, oradan Bükreş’e gittiler. Burada 6 ay oturdular. Paraları bitince, yanlarında getirdikleri kıymetli eşyaları yok pahasına satarak geçindiler.

Bilûn Hanımsultan anlattı: “Ayrılırken, iki sepet gümüşü, bin liraya sattık. Bunları arabayla götürürlerken ağladım. Dadım, sepetten bir tepsi olsun almak için yalvardı; ama kabul etmediler; başımıza iş getirir dediler. Kaç kişi olurlarla olsunlar, her aileye 1000 lira vermişlerdi. Bu para ile bir aile nasıl idare eder? Ben olsam almazdım. Keşki vermeyeydiler” derdi.

Burhaneddin ve İbrahim Tevfik (sağda) Efendi

Kalb dayanır mı?

Dışarı para çıkartmak o zaman çok zordu. Kâzım Paşa, arada bir para gönderdi. Sonra Paris’e geçip 1 sene; ardından Nice’te 1,5 sene kaldılar. Kâzım Paşa, Filistin’deki mülkünün başına gidip oturmalarını teklif edince kabul ettiler. Hicaz Demiryolu, Paşa’nın valiliği zamanında yapılmıştı. Hatta Hayfa’da bir istasyon, paşanın adını taşıyordu. Selâmi Bey’in gençliği burada geçmişti.

O zaman burası İngiliz işgalinde idi. Çok güzel bir Akdeniz şehri olan Hayfa’da Alman Kolonisi denilen mıntıkada oturdular. Fatma Sultan, burada oğlu Yavuz Bey’i doğurdu (1928) ki hayattadır. Bilûn Hanımsultan, Hayfa’da 17 yaşına kadar Dame de Nazareth mektebine devam etti. Almanca yanında, Fransızca da öğrendi.

Bilûn Hanımsultan anlattı: “İngiliz nereye gitse, ayağı uğursuzdur, bir mesele çıkar. Ne zaman Hindistan’a gittiler, darmadağın oldu. ‘Parçala-hükmet!’ prensipleridir”. İngilizler çekilip, mıntıkanın Yahudi kontrolüne geçeceği anlaşılınca rahatları kaçtı. 1939’da ailenin çoğunun yaşadığı Beyrut’a geçtiler. Herkesin sevdiği neşeli Fatma Sultan’ın evi, aile mensuplarının buluşma yeriydi. Damad Selâmi Bey, 1945’te vefat etti.

Hanımların sürgünü 1952’de kaldırıldı. Her fırsatta “İstanbul! Boğaziçi!” diye inleyen Fatma Sultan hemen döndü. 27 Ağustos 1954 tarihinde Türk vatandaşlığına alındı. Kırgınlığını hâlâ muhafaza eden Bilûn Hanımsultan hemen gitmedi. 1965’te annesiyle İstanbul’a gitti. Fatma Sultan, İstanbul’da kaldığı otelde kalpten vefat etti. Sultan II. Mahmud Türbesi hazîresindedir.

Bilûn Hanımsultan

İki sürgün

Bilûn Hanımsultan, vatansız yaşadı; hiç Lübnan vatandaşı olmadı. 1940’ta Kudüs’te Hasan Cârullah ile evlendi. 1948’de boşandı. Bu mevzuda asla konuşmazdı. Çünki, söylemek istediğini söylerdi, istemediğini değil.

Lübnan’da iç savaş çıkınca (1975), Beyrut’u terk etmesini tavsiye edenlere, “İki defa sürgün yaşadım. Üçüncüsü için çok yaşlıyım” dedi ve şehirde kaldı. Tepelerinde bombalar patlarken yaşadılar. Şöyle anlattı: “Bir gün yürüyüşe çıkmıştım. Beyrut fenerine işaret veriyor diye bomba attılar. Bir dakika evvel ben oradaydım. Allah korudu.”

1989’da yerleşmek maksadıyla İstanbul’a gitti; ama kızı Nâhide Hanım’ın vatandaşlık talebi sebepsiz reddedilince çok kırıldı; ağlayarak Beyrut’a döndü. Hiç evlenmeyen kızıyla yaşadı. Kızı da, annesine ihtimamla baktı.

Sürgüne yollanan hânedan ferdlerinden en son vefat eden Bilûn Hanımsultan olduğu gibi, en çok yaşayan ferdi de odur. 17 Ocak’ta 101 yaşında çok sevdiği Beyrut’ta Zarif semtindeki evinde vefat etti. Ertesi gün Basta Câmii’nde kılınan Cuma namazının ardından Bâşûra kabristanına defnedildi. Allah rahmet eylesin. Hastalığında ziyarete gelen ve cenazeye iştirak eden Türk sefirinin alâkası da takdire değerdir.

İnanayım mı?

Açık sözlü, ciddi, ama yerine göre esprili bir hanımdı. Kendisine bu muameleyi reva görenlere olan hıncıyla yaşadı. “Sürgün? Çirkin bir kelime… Osmanlılar bunu hak etmemişti” derdi. Memleketine kırgın olduğunu her fırsatta söyler; “Doğrusunu isterseniz, vatandan bir şey anlamadık ki” derdi.

Birkaç ay evvelki son görüşmemizde bile, hâlâ kırgın olduğunu beyan edip, “Niye böyle yaptılar? Ellerine ne geçti? Sonra her şeyi ellerine yüzlerine bulaştırdılar. Hiçbir şey söyleyemem, ne iyi ne kötü, susayım daha iyi” demişti. “Şimdi sizleri seven çok” dedim de, “İnanayım mı?” diyerek yüzüme baktı. “İnşallah pastırma yazı gibi güzel günler gelir” dedim; “Ona hiç ümidim yok. Olan oldu; daha kötüsü olmasa” diye cevap verdi.

Bilûn Hanımsultan’ın dünyaya geldiği Göztepe’deki köşk. Kâzım Paşa zengindi. Büyükada'daki Splendid Han'ı, kızı Neyyire Hanım’a; Hayfa istasyonu karşısındaki han da Selâmi Bey'e düştü. Göztepe’deki köşk Londra sefiri Ferid Bey’in eline geçti. O da parselleyip sattı. Bilûn Hanımsultan der ki: “İstanbul’a gittiğimde aradım, konak falan kalmamıştı.”

“Sürgünün Son Tanığı” adlı, Kerime Şenyücel’in hazırladığı TRT dokümanterinin galasında Sultanzâde Yavuz Alpan ile Bey ile. Yavuz Bey, 1928’de Hayfa’da dünyaya geldi. Elektrik mühendisliği tahsil etti. 1986’da Türk vatandaşlığına müracaat etti ise de üç sene sonra gerekçesiz reddedildi. Son yıllarda vatandaşlık alabildi.

.Biat kültürü
PADİŞAHIM ÇOK YAŞA!
Tahta çıkışın tescillendiği biat merasiminde, saray çavuşları hep bir ağızdan “Padişahım çok yaşa! Mağrur olma padişahım senden büyük Allah var!” diye alkış tutarlar.
28 Ocak 2019 Pazartesi
28.01.2019
Biat kültürü lafını çok kullanırlar ama, biatın ne olduğunu çokları bilmez. Biat, bir kimsenin hükümranlığını kabul ve ona sadık kalacağına söz vermek demektir. Alış-veriş akdine benzer bir şekilde, ellerini o kişinin elinin üzerine koyarak söz verilir. Eskiden her akid el sıkarak tamamlanırdı. Siyaset sahasına sadakat yemini olarak sonradan girmiştir.

Asr-ı saadette, Medineli müslümanlar Resul aleyhisselâma Akabe’de biat etmişlerdi. Hudeybiye’de sahabilerin, “Ölmek var, dönmek yok” şeklindeki Biat-i Rıdvan’ı, Kur’an-ı kerimde övülür. Bu hatıranın devamı olarak Hazret-i Ebu Bekr halife seçilirken, Hazret-i Ömer ondan elini açmasını istemiş ve tutarak biat etmişti.

Biat, halkın kendini idare salahiyetini, bu işi yürütebilecek güçlü bir başkasına devretmesinin sembolüdür. Bundan sonra bir hükümdar tahta çıkınca, muayyen bir topluluğun kendisine biat etmesi âdet oldu. Hükümdar, yerine geçecek veliahd için de böyle biat alırdı.

Sultan II. Mehmed'e biat merasimi (Seyyid Lokman - Hünername)

Azamet alameti

Biat, hükümdar ile teb’ası arasında, şer’î esaslara riayet edeceğine dair bir sözleşme mahiyetinde idi. Evvelce klişe birkaç söz söylenen basit bir yemin merasimi iken, Abbasî halifeleri zamanında çok ehemmiyet kazanmış; nutukların söylendiği, şiirlerin okunduğu tantanalı bir merasime dönüşmüştür.

İslâm hukuk tarihinde, hükümdarın saltanatının sabit olması ve hükmünün geçmesi için biat şarttır. Sembolik bile olsa hükümdarlar buna ehemmiyet vermişlerdir. Halifeliğin aynı aileden şahıslara geçtiği devirlerde; hatta Osmanlılarda bir veraset usulünün tesis edildiği XVII. asırdan sonra bile biat merasimleri aynı ihtimamla devam ettirilmiştir.

Padişah, ister önceki padişahın tayiniyle, ister bey ve âlimlerin seçimiyle, isterse zorla başa geçsin, aynı gün orada hazır bulunan vezir, kumandan ve ulemâ tarafından kendisine biat edilir. Devletin azametini gösteren bu hâdise, Osmanlı protokolündeki en mühim ve ihtişamlı merasimlerden birisidir.

İlk biat

Ertuğrul Gazi’nin ölümü üzerine Osman Gazi’ye boy beyleri ve âhî denilen lonca reisleri biat ettiler. Bu münasebetle eski Türk örflerini hatırlatır bir merasim icra edildi. Fevkalade hallerde biat için merasim yapılamayacağı tabiidir. Kosova Harbi’nde Sultan Murad’ın şehadeti üzerine vezir ve kumandanlar hemen otağ-ı hümayunda Şehzâde Bayezid’e biat ettiler. Sultan II. Selim’e babasının cenazesini karşıladığı Belgrad’da biat edildi.

Sultan III. Ahmed bir isyan üzerine tahttan indirilince, yeğeni ve veliahdi Şehzade Mahmud'u çağırıp biat ederek dairesine çekildi. Sultan III. Selim de tahttan indirildiğinde, yeğeni veliahd Şehzâde Mustafa’nın yanına gidip ilk biat eden olmuştur.

Bir padişahın ölümü veya hal’i üzerine veliahd aslında otomatik olarak padişah sayılır. Veliahd yoksa, vezirlerin, ulemanın, kumandanların tercih ettiği şehzâde padişah yapılır. Aslında inşaî (kurucu) biat, bunların seçmesidir.

Bir şehzâde kılıç zoruyla gelip tahta otursa, o da padişah sayılır. Bunların hepsinde devir teslim muamelesinin tamamlanması için sembolik de olsa biate ihtiyaç duyulur. Bu, aslında bir seçim değil; sadakat (bağlılık) biatidir.

Sultan Vahîdeddin'e biat - Osmanlı Devleti'ndeki son hakiki biat merasimidir.

Altın kaplama taht

Merasime, vezirlerle şeyhülislâm ve ileri gelen devlet ricali tezkereler (davetiye) yollanır. Daha küçük memurlara ise tezkere gönderilmez; çavuşlar ve çuhadarlar tarafından davet olunur. Davetliler divanî libas (üniforma) ile iştirak ederler. Padişah, Hırka-ı Saadet dairesini ziyaret ederek başına Yusufî kavuk ve kapaniçe denen mücevherli ve büyük yakalı kürk giyer.

Biat merasimi Topkapı Sarayı’nda icra olunur. Altın kaplama saltanat tahtı, sarayın üçüncü kapısı olan Bâbüssaade önüne çıkarılır. Padişah gelirken çavuşlar alkış tutar; yani “Padişahım çok yaşa! Mağrur olma padişahım senden büyük Allah var!” diye hep bir ağızdan bağırır. Sultan Vahîdeddin, bir Cuma selâmlığında, mabeynci Ömer Yaver Paşa’ya “Mağrur olacak taraf kalmadı. Şunları susturun. Acemâne tafralara lüzum yok” dediğinden, bu âdeti tatil ettiği anlaşılıyor.

Padişah tahta oturduktan sonra evvelâ, ilmiye sınıfından olup peygamber soyundan gelenleri temsil eden nakibüleşraf gelip padişahı etekleyerek bir dua eder. Sonra ferve-i beyzâ (beyaz kürk) ve örfî kavuk ile şeyhülislâm biat eder. Ardından vezirler, ulema, kumandanlar ve diğer ileri gelen devlet adamları sırayla önüne gelip padişaha biat ederler. Bu vesileyle davetlilere hil’atler (kaftanlar) ihsan olunur.

Biat merasiminden sonra toplar atılarak keyfiyetin ilanı; memurlara terfi verilmesi ve yeniçerilere cülûs bahşişi dağıtılması âdettir. Ayrıca padişahın kılıç kuşanma merasimi vardır ki, Avrupa hükümdarlarının taç giymesine muadildir.

Bu merasimlerde Padişah tahtta oturur; ancak mühim kimselere kalkardı.Yeni padişah herkesi tanımayacağından, teşrifatçı, kulağına eğilerek “Hareket-i hümayun, padişahım çok yaşa” der, padişah ayağa kalkılacak birisi olduğunu anlardı. “İstirahat-ı hümayun, padişahım çok yaşa” deyince, otururdu. Burada ise yeni padişah âdet hilafına herkesin biatını ayakta almış; merasim müddetince bando çalmıştır.

Bu biat merasiminin ardından yine âdet mucibince önceki padişahın cenaze merasimi icra edilmiş, yine âdet hilafına bu merasime yeni padişah da sonuna kadar iştirak etmiştir. Halbuki evvelce padişahlar, vefat eden padişahın sadece cenaze namazında bulunurdu.

Son Halife Abdülmecid Efendi'ye biat

Saçak öpmeyenler

Biat ederken eskiden el tutulurdu. Zamanla etek öpme bunun yerine geçmiştir. Eski elbiselerin yeni müsait olduğu için, padişah iki kolunun yenlerini tahtın iki tarafına salıverir; hâzirun bunları öperdi. Moda değişip de elbiselerden yen kalkınca, saçak öpme usulü geldi. Tahtın üzerine büyük kadife bir pûşide (örtü) örtülür. Bunun sırmalı saçağını saray müşiri (mesela Gazi Osman Paşa) elinde tutar; gelen, bu saçağı öperdi. Bayramlaşmada da bu âdet vardı.

Meşrutiyet’ten sonra Ahmed Rıza ve emsali bazı mebuslar, saçak öpmeyi haysiyetlerine yediremediler; tahtın önünde başlarıyla selam verip geçtiler. Padişah olgunluk gösterip meseleyi büyütmedi. Ama bu hareketlerini herkes kınadı. Hatta Rıza Tevfik yıllar sonra işgal devrinde yazdığı meşhur şiirinde, “Saçak öpmeyenler secde ettiler/Âsi bir zâbitin pis külahına” mısralarıyla bu günleri hatırlatmıştır.

Sultan Aziz’in hal’i üzerine tahta çıkan Sultan V. Murad’a şimdi İstanbul Üniversitesi binası olan Bâb-ı Seraskerî’de alelacele biat edilmişti. Sultan Reşad’a biat da aynı yerde olmuş; ama saraya dönüşte tantanalı bir alay tertiplenmişti. Sultan Reşad’a biat olunurken, sarıklı mebuslardan bazısı padişahın elini tutmak suretiyle eski usulde biat etmekten kendilerini alamamışlardı.

Erken davrandı

Merasimde en evvel, nakibüleşrafın biatinden bereket umulurdu. Sultan Aziz’in cülûsunda, kendisi de seyyid olan esbak şeyhülislâm Sadeddin Efendi evvela biat etmek istemişse de, nakibüleşraf Tahsin Efendi önce davranıp biat etmişti. Tahsin Efendi’nin bir gözü âmâ idi. Bazısı bundan şom mânâ çıkardı; biatın hayır getirmeyeceğini düşündü. Zira Hazret-i Ali’ye ilk biat eden Hazret-i Talha, çolak idi. Hazret-i Ali’nin başına gelen elim hâdiseleri o zaman buna bağlayanlar olmuştu. Sultan Aziz şehid edilince bunlar da, biz demiştik, dediler. Halbuki İslâmiyette uğursuzluk yoktur

.TARİHE NASIL İNANILIR?
Fransa İhtilali’nden sonra tarihi hep cumhuriyetçiler yazmıştır. Bu sebeple, romanlarda, filmlerde, hatta masallarda bile krallar zâlim; asiller kötüdür.
4 Şubat 2019 Pazartesi
4.02.2019
Tarih, olup bitenlerin bizzat kendisi değil; insanların hâfızalarında kalanların ifadesidir. İnsanlar çeşit çeşit; bakış açıları farklı farklı olunca; anlatılanların da birbirine benzememesi tabiîdir. Üstelik artık olup bitenleri aynen anlatan; ne işittiyse doğru-yalan süzgecine vurmadan yazan vakanüvis tarihçilerin devri geride kaldı. Şimdi tarihî hâdiseleri tefsir ve birbiriyle mukayese edebilen tarihçiler aranıyor.

Emir Timur’u, bir resmî tarihçisi Yezdî’den; bir de Şam’ın istilasında bütün ailesini kaybeden İbni Arapşah’dan okuyun. Anlattıkları hadiseler üç aşağı beş yukarı aynıdır; ama vardıkları neticeler ve tabirleri bambaşkadır. Germenlere göre Kavimler Göçü, Latinlere göre Barbar İstilası’dır. Osmanlılara göre Yunan İsyanı, Rumlara göre bir Kurtuluş Savaşı’dır.

1905 Rus-Japon harbini kimin kazandığını anlamak zordur. Rus tarihçilerine bakarsanız harbi Rusya kazanmıştır; Japon tarihçilerine göre Japonlar. Üstelik biz bu harbde, Rusların aleyhinde olduğumuz için, Japonları tutmuştuk. Bu harbi tarihlerimize, Japonlar kazanmış gibi düştük. Demek ki tarihin tasviri, nerde durduğunuza göre değişebiliyor.

Dünya, cumhuriyetçilerin

Fransız İhtilâli’ni, “insanlığın büyük zaferi” diye vasıflandıran bir solcu tarihçi Albert Mathiez’den okumak var; bir de “insanlığın temeline atılan dinamit” olarak gören monarşist Albert Sorel’den. Tarihçiden, şahsiyetini, hüviyetini bir yana koyarak tarih anlatmasını beklemek doğru değildir. Tarihçinin muayyen bir devir ve ülkeye ait olmaması lâzım gelmez. Ama hiç değilse takıntılardan, saplantılardan, peşin hükümlerden kendisini arındırması, dürüst olması beklenir.

1789 Fransız İhtilâli’nin başlangıcı olan Bastille Baskını, bugün Fransa’da millî bayramdır. Ama despot iktidarın hürriyetinden mahrum ettiği vatanseverleri kurtarmak için girdikleri zindanda isyancıların 7 adi mahkûmdan başka kimseyi bulamadığını bilseler, acaba insanlar ihtilâl hakkında ne düşünürlerdi? Belki de Bastille’i bunun için yakıp yıktılar; hakikati tarihe gömdüler.

İhtilalden sonra tarihi hep cumhuriyetçiler yazdığı gibi; edebiyat ve medya da cumhuriyetçilerin elinde olduğu için, monarşi ve aristokrasi aleyhinde alabildiğince neşriyat yapılmıştır. Sadece tarih kitaplarında değil, romanlarda, filmlerde, hatta masallarda bile bütün krallar zâlim; asiller ise hep kötüdür. Öyle ki, kimse monarşi ve aristokrasinin hiç değilse sanat ve estetiğe büyük katkısından bahse cesaret edemez.

Dezenformasyon

Tarihçiler, buldukları deliller ışığında, müktesebatlarına göre konuşurlar. Vardıkları neticelerin farklı olması çok normaldir. Ama eğer tarih, ideolojilerin beslendiği bir kaynaksa ve tarihçiler de bunların milis koluna mensup ise; hele tarihi, yapanlar yazıyorsa, ortada ciddi bir problem var demektir. Bir tarafta dezenformasyon (Şunları öğrenebilirsiniz; şuradan uzak durun!); öte tarafta dezenfektasyon (Bu şahıslar makbuldür, şunlar zararlıdır! Bu hâdiseler iyidir; şunlar kötü!).

Bu sebeple tarihî gerçeklere aykırı filmler yapılır, romanlar yazılır. Gerçeği bilenler dizlerini döver; bilmeyenler tarihi bu sanır. Ama film yapımcılarına, romancılara ne denebilir? Onlar da bunu böyle öğrenmiştir.

Tarih tenkidi

Çapraz okuma, elbette çok mühimdir. Ak diyenin karşısında kara diyen mutlaka vardır. Marifet, gerçek rengi bulabilmektir. Olup biteni iyi-kötü ayırmadan açıkça ortaya koymak lâzımdır.

Tarih tenkidi için, aklıselim ve ehliyet yanında, bir takım yardımcılara müracaat gerekir. Biraz Arapça ve Farsça bilmeden; İslâmiyet başta olmak üzere dinleri öğrenmeden Osmanlı tarihini bilmek de, anlamak da imkânsızdır.

Bizde tarihçilerin çoğu, yaptığı işi sevmemektedir ya da bezmiştir. Mekteplerde okutulan tarih, zaten tarihi sevdirmemek üzere tertiplenmiştir. Ama dikkatli ve insaflı biri, usule de riayet ederse, er-geç hakikatlere vâkıf olur.

Eski moda

Asırlar boyunca siyasî husumet ve harbler sebebiyle ortaya çıkan “Türk Korkusu”, Avrupalı tarihçi ve yazarları dehşetli bir Türk imajı meydana getirmeye sevketti. Bunu tabiî görmek lazımdır. Ama harbler azalınca, daha doğrusu Türkler askerî ve siyasî üstünlüğünü kaybedince bu imaj yerini merak ve hayranlığa bıraktı. Hatta sanatta Alla Turca modası doğdu. Giderek tepeden bakan ve küçümseyen bir edaya büründü.

Buna mukabil Doğu, aşağılık kompleksinin tesiriyle, Batılılardan ideolojik tarihçiliği devraldı. Bu tarz tarihçilik, Batı’yı acımasızca tasvir ederken [Siyonistler, Masonlar, tek dişi kalmış canavarlar vs.]; kendi tarihini de aynı merhametsizlikle yerden yere vurmayı sıradan görmüştür. Bu sebeple, bir asır boyunca, halka gösterilen, hatta tarihçilere öğretilen Osmanlı-Türk imajı ile hakikat arasında dağlar kadar fark vardır.

Ama bu tavır, insanlığın silkelendiği II. Cihan Harbi’nden sonra büyük ölçüde azaldı. Artık Garb, Şark’ı çok daha objektif görüyor ve araştırıyor. Bu, Doğu’nun ideolojik tarih yazıcılığına da müsbet tesir etti şüphesiz.

Ama Şark’ta hâlâ 1950 öncesi moda zihniyetin tesiriyle yazıp çizenler az değildir. Bunlar, vaktiyle adam yokluğunda iyi kötü bir itibar hâsıl edip, devrin siyaset anaforuna da angaje olduğu için, sözlerini ciddiye alanlar hâlâ çoktur. Ama suyu mecrasından yukarı akıtmak kimsenin iktidarında değildir.

Hayal ve hikaye

Gabriel Hanotaux der ki: “Tarihin faydalı olmaktan başka bir varlık sebebi daha vardır. Tarih, bir sanattır. Tarih, tarih içindir. Bütün sanatlar gibi, hedefi güzelliktir. Hadiseleri canlı ve ahenkli anlatmaktır. Çocukların durmadan hikaye istemesi öğrenmek değil, eğlenmek içindir.” Fakat hikâye, ne masaldır ne destandır. Hakikatlerin süslü tasviridir. Tarihçi de hakikatin hikayecisidir.

Ancak bu hikayeye eski ve gerçek herşeyin katılamdığı da olmuştur. Eldeki doneler, kasten bir hikaye meydana getirmek üzere işlenmiştir. Tarihi anlatırken bazı hadiseler ve kişiler ön plana çıkarılır. Bunlar parlak padiseler ve muvaffak kişilerdir. Bir devre damgasını vurmuştur.

İşte tarih, bu hadise ve kişileri göklere çıkarır, bunlara manalar yükler, bir kültür olarak gelecek nesillerin bilmesi istenen ve sahip olması istenen cesaret, kahramanlık, sadakat, mesuliyet, bilgelik, ıslahatçılık gibi hususiyetleriyle hafızalara yerleştirir. Bunu yaparken, gayesini destekleyen unsurları elde tutma, güçlendirme, mübalağa etme, bazen uydurma; öte taraftan faydalı olmayan, hatta muhalif unsurları yok etme, saklama veya tahrif etme temayülü gösterir.

Bu şekilde insanların çocukken öğrendiği ve nesilden nesile anlatılan tarih resmi, anlaması kolay, net, direkt ve umumiyetle hilelidir. Tamamen yalan değildir ama, tamamının da doğru olduğu söylenemez. Kıymetli taşlara şekil veren bir makine veya bir fotoğrafın kusurlarını örten bir fotoğrafçı gibi, pürüzlü taraflar düzeltilir. Zaman içinde herkesin hemfikir olduğu, mektepler vasıtasıyla bir sonraki nesle nakledilen, işlenmiş, problemsiz bir hayalî resim meydana gelir. Yıllar, asırlar içinde bu hayal, hakikate dönüşür. Zira ustaca örülmüştür ve kendi içinde mantıklı gözükür.

Tarihi tamir etmek ve bundan menfaat temin etmek çok eskidir. Umumiyetle hakikatleri tahrif için yola koyulanlar kötü niyetli tarihçiler değildir. Hadise çok daha sinsi ve anonim bir şekilde yürür. Bütün bir cemiyetin müşterek teşebbüsü olarak şuuraltında yeşerir. Cemiyet, tarihin, gizlice herkesin maksadına uygun ve şuuraltında idrak edilen daha derin bir ihtiyaca hizmet eden bir hikayesini kurar. Böylece ulus-devletlerin ve bunlarda hakim olan ideolojilerin ihtiyaç duyduğu resmi tarih, hakikatlerin yerini alır. Bunu, en sağlam ilmi doneler ve en güçlü metodoloji bile sarsamaz. Bunun için tarihe Mark Twain “seyyar peşin hükümler”, hatta Napoléon, “herkesin hemfikir olduğu bir dizi yalan” demekten kendisini alamamıştır. .

.BİR GAFLETLER MANZUMESİ: BALKAN HARBİ FÂCİASI
5 asırlık vatan topraklarının elden çıkmasına sebep olan Balkan Harbi, tarihte emsaline az rastlanan bir gaflet ve hıyanet silsilesinin neticesidir.
11 Şubat 2019 Pazartesi
11.02.2019
1897 Osmanlı-Yunan Harbi’nin ardından, Balkan hükümetleri, Rumeli topraklarını Osmanlılardan alabilmek için beraberce hareket etmenin lazım geldiğini anladılar. 1898’de Belgrad'da yapılan bir toplantıda Sırbistan, Karadağ, Bulgaristan ve Yunanistan arasında bir mutabakata varıldı. Sultan Hamid bu sebeple Balkan ittifakına yol vermeyecek bir politika takip ederdi.

1908 darbesi, hem Bulgaristan’ın istiklâline, hem de Avusturya’nın Bosna’yı ilhakına yol açtı. Bosna’nın ilhakı, İtalya’nın Libya ve Oniki Ada’ya taarruzuna cesaret verdi. Sultan Hamid’i tekrar tahta çıkarmasından korktukları Arnavutların silahlarını toplayıp Sırplara karşı müdafaasız bırakmaları, Arnavut isyanını doğurdu.

Bir yandan Libya harbi, bir yandan Arnavut isyanı ile meşgul iken, Balkan devletçikleri, Rumeli’de kalan son Osmanlı topraklarını paylaşmak üzere Rusya ve İtalya’nın kışkırtmasıyla harekete geçti. Libya’yı işgal eden İtalya, Bâbıâli’yi böylece sulha razı edebilmek emelindeydi.

Sultan Hamid, Balkan devletlerini dengede tutar; onların birbirine husumetini körüklerdi. Halbuki Balkan Hristiyanları arasındaki kilise ihtilafını çözmek üzere İttihatçıların çıkarttığı Kiliseler Kanunu adlı ahmaklık şaheseri, bu ittifakı kolaylaştırdı. Buna göre, Rumeli'deki kilise, manastır, mektep, mukaddes yerler; orada hangi Ortodoks halkın nüfusu fazla ise ona ait sayılacaktı.

Sultan Hamid, bilhassa Ruslara karşı bir tampon olarak gördüğü Bulgaristan’ı dizinin dibinde tutmaya ayrı bir ihtimam gösterir; prensini sık sık onore ederdi. İttihatçılar, bu politikayı sürdürmemiştir.

Dört Balkanlı müttefik

İmanı kadar eminmiş

İtalyanlar Libya’ya asker çıkardığı esnada, sadrazam Hakkı Paşa, İstanbul'daki İtalyan generali Robilan ile klüpte poker oynuyordu. Daha evvel İtalyanlar Libya’yı işgal için planladıkları askerî manevraya Türkiye'nin gafil Roma ateşesi Ali Fuad Paşa’yı da çağırmışlar; istila ordusu kumandanı ile çıkarttığı resim gazetelerde neşredilmişti. İşte Libya’nın kaybı, nasıl Hakkı Paşa hükümetinin affedilmez gafletinin eseri ise; Balkan fâciasında da Said ve Muhtar Paşa hükümetlerinin gafleti rol oynamıştır.

Entrikadan başka şeye aklı kesmeyen Said Paşa, Fransa’nın ve Atina sefiri Galib Kemali Bey’in ikazlarına kulak asmayarak Balkan ittifakına inanmamış; Yunanistan’ı Bulgar ve Sırplardan ayırmak üzere Girit meselesinin halline yanaşmamıştı. Hâriciye Nâzırı Âsım Bey, 15 Temmuz’da mecliste “Balkanlardan imanım kadar eminim” diyerek eşsiz bir ahmaklık numunesi göstermiştir.

Halbuki Osmanlı donanmasının Yunan donanmasından üstün olduğu 1867’de bile nüfusunun üçte biri Müslüman olan Girit’e muhtariyet tanınmıştı. Slav nüfuzundan korkan Venizelos’un, Babıali’ye vergi vermek suretiyle İstanbul’a bağlı bir Girit teklifine cevap bile verilmemiş; böylece bir fırsat daha elden kaçırılarak, Yunanistan, diğer komşularıyla ittifaka itilmiştir. Halbuki Slav istilasına mukabil Yunanistan, İstanbul ile ittifak yanlısı idi. bu fırsat kaçırılmıştır. Öte yandan Rum ahali ve Patrikhane, muhtariyetlerinin kısılması üzerine, hükümetten soğutulmuştur.

Tacın pırlantası

Anadolu halkı gibi halim ve her emre itaatkâr bir tabiatte bulunmayan Arnavutları istedikleri cihete sevkedebilmek için ellerinden silahları topladılar. Eyaletin asırlardır devam eden muhtariyetinin kaldırılması halkı çileden çıkardı. Komitacılar buna, asker sekederek cevap verdi. Halk tedip edildi; erkekler kadınlarının gözü önünde dövüldü; kadınların ziynetleri ellerinden alındı.

Halbuki Yunanların gözünü korkutan 1 milyon dövüşken Arnavut, Sırpların da can düşmanı ve böylece mıntıkada denge unsuru idi. Libya harbi esnasında ve Balkan ittifakı arefesinde Arnavutluk meselesinin çözülmesi icap ederdi; yapılmadı. Tacın pırlantası olan Arnavutluk böylece kopartıldı.

Şeyhülislâm Cemâleddin Efendi’nin hatıralarında da anlattığı gibi, bir taraftan Avusturya, öte taraftan Bulgaristan arasında sıkışan Sırbistan, Babıali’ye ittifak teklifinde bulundu. Sadrazam Hakkı Paşa buna cevap bile vermedi. Böylece Sırbistan mecburen Bulgaristan ile ittifaka itildi.

Sultanahmed Meydanı'nda harb mitingi

Harb isteriz!

Sırpların Avrupa’dan alıp da Bosna’dan geçiremediği topları, Selânik’ten geçirmesine müsaade ederek Sırbistan’ın silahlanmasına yardımcı olunmuştu. Üstelik Muhtar Paşa hükümeti, Hâriciye Nâzırı Noradunkyan Efendi’ye, Balkan ittifakının mimarı Rusya’nın, ‘harb olmayacak’ yolundaki sahte teminatına inanıp, Rumeli’deki talimli 120 tabur askeri terhis ediverdi.

O günlerde hükümet mekanizmasına tam manasıyla hâkim olamamaktan yakınan İttihatçılar, vatan, millet, din değil; iktidar derdinde oldukları için, hükümeti müşkül vaziyete düşürmek üzere el altından propagandalar yapıyor; hatta Dârülfünun talebesini sokağa döküp (Midhat Paşa’nın 1878’de yaptığı gibi) “Harb isteriz” diye nümayiş yaptırdı; Sultanahmed meyanında miting tertipledi.

Bu arada ufukta gözüken harbe mâni olmak üzere Avrupa devletleri araya girip, Rumeli’de kendilerinin de dâhil olacağı bazı asayiş tedbirleri alınmasını teklif ettiler; ama mütereddid hükümet lüzumsuz müzakerelerle vakit kaybedip, 13 Mart 1912’de Sırbistan, Karadağ, Yunanistan ve Bulgaristan arasındaki Balkan ittifakına iyice imkân hazırladı. O tarihte zaten fiilen kaybedilmiş Girit hususunda taviz verilseydi, Yunanistan harbe girmez; facia önlenebilirdi.

O sırada Selânik’te sürgünde bulunan Sultan Hamid, Balkan ittifakına ve bunun haber alınamamasına hayret etmiş; harbi, kiliseler meselesinin halline bağlayarak, “Oradaki elçi ve ateşeler ne iş yapıyor?” diye sormaktan kendisini alamamıştır.

Kosova’nın rövanşı

8 Ekim’de Karadağ, Osmanlı Devleti’ne harb ilan etti. Ardından diğerleri, Bâbıâli’ye ültimatom vererek, Rumeli’nin unsurlara (milletlere) göre muhtar mıntıkalara ayrılmasını istediler. Bâbıâli cevap vermediği gibi; elçilerini sınır dışı etti. Bunlar da hemen harb ilan ettiler. Neticesi ne olursa olsun, toprak değişikliği olmayacağı, büyük devletlerce deklare edildi. Zira onlar, harbi muhakkak Osmanlıların kazanacağını tahmin ediyor; statükonun değişmesini arzu etmiyorlardı.

Balkan Harbi, Şark (Trakya) ve Garp (Makedonya ve Arnavutluk) olmak üzere iki cephede cereyan etti. Jön Türkler, Sultan Hamid taraftarı diye tecrübeli subayları ordudan atmış; yerine genç komitacıları yerleştirmişti. Subaylar arasında particilik had safhadaydı. İttihatçı Efe Kâzım’ın, silahını çekip; İttihatçı aleyhtarı kolordu kumandanı Kara Said Paşa’yı öldürmeye kalktığını Rahmi Apak hatıralarında yazıyor.

Ordunun iaşe ve teçhizatı eksikti. Ordu kumandanı Abdullah Paşa’nın yola çıkarken, düşmanla başa çıkılamayacağını söylediğini Mâbeyn Başkâtibi Fuad Bey anlatıyor.

Balkan Harbi'nde muhariblerin üniforması

Tek kurşun

Beklenen oldu. Türk ordusu iki cephede de çözüldü. Bulgarlar, Kırklareli’ni aldı. Sırplar da, asırlar önce iki defa yenildikleri Kosova sahrasında Türk ordusunu bozdular. Yenipazar, Üsküp, Manastır, Debre, Tiran düştü. Ordu merkezi bulunan Selânik’in İttihatçı valisi Tahsin Paşa, tek kurşun atmadan koca şehri ve koca kolorduyu -rüşvet aldığı söylenen- Yunanlılara teslim etti. Bütün Ege adaları işgal edildi.

Rumeli askeri, işgal mıntıkasında kalan ailelerinin endişesiyle firar etti. Kasım 1912’de Türkler her cephede mağluptu. Sadece Edirne, Yanya ve İşkodra direniyordu. Selânik’te sürgündeki Sultan Hamid, apar topar İstanbul’a getirilirken; Sultan Reşad’ın Bursa’ya kaçırılması bile düşünüldü.

İngilizler araya girdi. Aralık 1912’de Londra’da konferans toplandı. Ama Bâbıâli, Hristiyan vâli idaresinde muhtar Makedonya ve bir şehzâde idaresinde muhtar Arnavutluk tekliflerine yanaşmadı. Konferans dağıldı.

Kumanova Cephesi

İğrenç hıyanet

En vahimi, İttihatçılar, harbin kaybedilmesi için sıkı bir propaganda yürütmüş; çok sayıda bozguncu ortaya çıkarılmıştır. Bu iğrenç hıyanet, Cemal Paşa’nın itirafıyla sabittir; Muhtar Paşa’nın hatıralarında da geçer. Askerlere dağıttıkları broşürlerde, Edirne’yi Bulgarlara vererek, kan dökülmesine engel olunması yolunda propaganda yapıldığını, bizzat İttihatçı Ziya Şakir anlatıyor.

Daha evvel askerlik yapmamış olan Talat Bey, gönüllü yazılmış; cephede “Askerler; bunak [sadrazam] Kâmil Paşa için kanınızı dökmeyin. Gavur burada değil; İstanbul’dadır. Sizi gavurlara sattı” diyerek propaganda yaptığı tesbit edilmiş; Şükrü Paşa, “Nefer elbiseli müfsid” dediği Talat’ı, Edirne’den gitmezse, idamla tehdid edince, İstanbul’a dönmüştü. Bunu, Şükrü Paşa, tarihçi İsmail Hami Danişmend’e anlatmıştır. Talat, Şükrü Paşa’dan bunun intikamını alacaktır.

Hükümet lüzumu kadar cephane hazırlamamış; bunu da düşünmeden harbe girmişti. Harb esnasında cephane bitince, bin bir zorlukla Almanya’dan Romanya yoluyla cephane getirtiliyordu. Buna mukabil Sirkeci’de cephane ve mühimmat dolu trenler günlerce kasten bekletilir; cepheye sevkedilmezdi.

Nihayet beklenen an geldi: 23 Ocak 1913’te Bâbıâli’yi basıp, İngiliz taraftarı gördükleri sadrazam Kâmil Paşa’yı istifaya zorladılar. Fiilen iktidardaki İttihatçılar, artık resmen de imparatorluğu ele geçirmiş oldular. Enver Bey, Padişah’ı tehdid ederek Alman taraftarı Mahmud Şevket Paşa’yı sadrazam yaptı.

Harbin birinci perdesi indi. İkinci perde, başka bir yazıya inşallah

.

.RUMELİ NASIL KAYBEDİLDİ?
Osmanlı birliklerini darmadağın eden Balkan devletleri, bu sefer aldıkları ganimetleri paylaşırken birbirine düştü.
18 Şubat 2019 Pazartesi
18.02.2019
Jön Türklerin gaflet eseri Balkan Harbi, 8 Ekim 1912’de başladı. Karadağ, Sırbistan, Bulgaristan ve Yunanistan, Osmanlı birliklerini bozguna uğrattı. Hükümetin ihmali, İttihatçıların yer yer hıyanete varan partizanlığı sayesinde Bulgar ordusu Edirne’ye kadar geldi. İstanbul tehdid altındaydı.

Silahı bol, ama yiyeceği tükenen Edirne, kök, ot, hatta fareyle besleniyordu. Nihayet mukavemet çözüldü; Şükrü Paşa, 155 gün sonra, 26 Mart 1913’te Bulgarlara teslim oldu. Kral Ferdinand bu şanlı askeri tebrik edip kılıcını iade etti; ama trenden indiğinde yere serili Osmanlı sancağını çiğnemekte tereddüt etmedi.

Halkın tezahüratından korkan hükümet, Şükrü Paşa’nın İstanbul’a Cemal Paşa nezaretinde kapalı bir arabayla geceleyin girmesini emretti. İttihatçılar, darbe yapmadan evvel “Kâmil Paşa Edirne’yi Bulgarlara verdi” diye propaganda yaparlardı ki, bu zillet onlara nasip olmuştur.

6 Mart’ta Yanya düştü. Sultan Hamid’e hal’ini tebliğ etmek üzere İttihatçıların seçtiği heyetteki Draç mebusu Esat Toptânî, İşkodra müdâfii Hasan Rıza Paşa’yı öldürüp, 22 Nisan’da şehri Karadağlılara teslim etti. Müttefiklerle bir olan Arnavutlar, büyük bir hayal kırıklığına uğrayacaktır.

Edirne Müdafii Şükrü Paşa

Göç ve kolera

30 Mayıs 1913’te Londra’da Türk tarihinin en feci antlaşmalarından biri imzalandı. İstanbul’dan bile eski 5,5 asırlık vatan toprakları bozuk para gibi dağıtıldı. 38 milyon nüfuslu Türkiye'nin, 10 milyon nüfuslu 4 genç Balkan devletine yenilmesi, 130 bin km2 toprak kaybedilmesi, millî haysiyeti yerle bir etti.

93 harbinde görülen göç felâketinin benzeri burada da yaşandı. Yüzbinlerce Müslüman, her şeyini geride bırakıp yanlarında kolerayla beraber İstanbul’a göçtü. Geride kalanların çoğu katliama maruz kaldı.

Bundan sonra Türkiye'de hüküm sürecek olan katı milliyetçilik, büyük ölçüde bu muhacirlerinin hissiyatının eseridir. Rumeli’de kaybedilen vakıflar, vakıf medeniyetinin sonunu getirdi. Balkan fâciası, Cihan Harbi’nin de sebeplerinden biri oldu.

Rumeli'den göç

Parsa kavgası

Galiplerin ganimeti paylaşırken birbirine düşmesi, ikinci bir harbe yol açtı. Makedonya’yı isteyen açgözlü Bulgaristan, 29 Haziran’da Yunan ve Sırplara saldırdı. Ama arkasında bıraktığı Romenler, Sofya’ya yürüdü. Karadağ da harb ilan edince, Bulgarlar 5 devlet karşısında kaldı.

Balkan Harbi’nin en ağır yükünü taşıyan; Lüleburgaz ve Çatalca muharebeleri ile Edirne kuşatmasının iyice yıprattığı Bulgar ordusu, kendisinden kat kat güçsüz Yunanlar tarafından kuzeye doğru atıldı.

Bulgarlar, Edirne’yi tahliyeye başladılar. Mehmed Ali Paşa kumandasındaki bir seyyar kolordu Edirne’yi teslim almak üzere ilerlerken, tozu dumana katarak gelen bir otomobil içinde Enver Bey olduğu halde ileri geçti. Enver Bey, fırsatı kaçırmak istememiş; Edirne’yi düşmandan geri alma şerefini başkalarına mal etmeyi hazmedememişti. 22 Temmuz’da bizzat şahit olduğu bu hadiseyi, Tevfik Paşa’nın oğlu ve Mehmed Ali Paşa’nın yaveri İsmail Hakkı Bey Yanya’dan Ankara’ya isimli hatıratında anlatıyor.

O sırada Hurşid Paşa’nın yanında 17. kolordu kurmay reisi olan Enver Bey, vazifesini bıraktı; her zamanki uyanıklığı ile ileri fırlayarak, Edirne Fâtihi unvanını aldı. Yine vazifesini terkedip gerçekleştirdiği Bâbıâli Baskını cinayeti, bunun hatırına unutuldu. Bulgar, Yunan ve Sırplarla imzalanan antlaşmalarla Balkan Fâciası’nın son perdesi indi.

Vurun eski efendiye!

Kahramanlar Yarışması

Edirne düşmek üzere iken, 2 Ocak 1913’de Şarköy’den bir çıkartma yaparak Bulgar ordusunu çevirmek düşünüldü. Zira Çatalca’da yığılmış Bulgar ordusunu söküp atmak mümkün olamıyordu. Çanakkale Boğazı’nı emniyette tutan Bolayır kolordusu vardı. Erkân-ı harb reisi (kurmay başkanı) Fethi (Okyar), harekât şubesi müdürü binbaşı Mustafa Kemal Bey idi.

10. kolordu Şarköy’den çıkartma yaparak Bolayır kolordusuyla birleşecek; Bulgar ordusunun büyük kısmı bunun üzerine yürüyünce, Çatalca hattı zayıflayacak ve düşman püskürtülerek Edirne, kuşatmadan kurtarılacaktı.

Ne olduysa, Bolayır kolordusu, kararlaştırılan tarihten bir gün evvel, 10. kolorduyu beklemeden hücuma geçti. Oyalama şöyle dursun, düşmana taarruz edince, Egzamili’de mevcudunun yarısını şehid vererek geri çekildi. Zafer kazanan Bulgarlar, böylece Çatalca istihkâmlarında daha az birlik bırakarak, olanca güçleriyle Edirne’ye yüklendiler ve böylece şehir düştü.

O günlerde bu hâdise herkesi çok meşgul etmiş; Gazzeli Cemal Bey’in, Fethi ve Kemal Bey’i suçlayan risalesine, Fethi Bey bir broşür ile cevap vermiş; çıkartmanın bir gün tehir edildiği haberini almadıklarını söylemiştir. Miralay Sadık Sabri Bey’in yaptığı tahkikat üzerine Edirne’yi kurtarma şerefini Enver’e kaptırmak istemedikleri için böyle hareket ettikleri iddia edildi. Muhtemelen Edirne düşünce, bu şerefle İstanbul’a yürünüp bir hükümet darbesi yapılacaktı.

Aşk derecesinde sevdiği çocukluk arkadaşı Mustafa Kemal’i müdafaa ederek suçu kendi üzerine alan Fethi Bey ordudan ihraç olundu. Eski komitacılığına hürmeten Sofya sefiri tayin edildi. Mustafa Kemal Bey de geri hizmete alınarak, arkadaşının yanına ateşemiliter gönderildi. Bu hâdise, Enver ve Kemal Beylerin arasını iyice açtı; Enver muhaliflerinin gözünü Mustafa Kemal’e dikmesine sebep oldu.

Sadık Sabri Bey de, cumhuriyet devrinde sürgün edilerek raporun cezasını çekmiş; ömrünü Mısır’da tamamlamıştır. Egzamili Fâciası, orgeneral Fahreddin Altay ve Ali İhsan Sabis ile İhsan Ilgar, Ziya Şakir gibi o günleri yaşayan zâbitlerin ifade ve hatıralarıyla da sabittir.

Balkan Harbi'nde Yunan galibiyeti

Hamidiye Kahramanı!

Ege denizindeki muharebeler esnasında 1 Aralık 1912’de Yunan Averof zırhlısı isabet alıp yan yatmıştı. Rauf (Orbay) Bey’e zırhlının işini bitirmesi talimatı verildi. Ancak kararsız bir şahsiyete sahip Rauf Bey gitmedi; sonradan da işareti alamadım diyerek kendisini müdafaa etti. Halbuki işaret helyosla verildiği için almaması mümkün değildi. Rauf Bey’in asıl endişesi, Averof’u batırırsa, bunun Sadrazam Kâmil Paşa’nın sevap hanesine yazılacağı idi.

Eğer Averof batırılsaydı, Türkler Ege’ye hâkim olacağı için, harbin neticesi değişebilirdi. Donanma, süklüm püklüm Boğaz’a geri döndü. Töhmet altında kalıp, gururu kırılan Rauf Bey, haber bile vermeden Hamidiye zırhlısıyla denize açıldı. Bir atımlık barutunu harcayıp Şira adasını vurdu. Ancak bu delice çıkışının artık bir faydası yoktu. Geri de dönemediği için Süveyş’e gidip harbin sonuna kadar yattı.

Bundan sonra, Hamidiye Kahramanı olarak tanındı. Bu macera, eski deniz subayları Bahri Noyan ve Emrullah Nutku’nun Hayat Tarih Mecmuası’nda neşredilen hatıralarında (1970-71) yazılı olduğu gibi; Ortaylı da 2010 tarihli bir makalesinde etraflı anlatmıştır.

.OSMANLI HÂNEDANININ İTİBARI
İmam Şa’rânî, Osmanlı sultanlarının dine bağlılık ve adaletlerini överek, “Bugün dinin koruyucusu ve İslâmiyetin yüzünü ak eden ancak Osmanoğulları ve onların askerleridir” diyor.
4 Mart 2019 Pazartesi
4.03.2019
3 Mart 1924’te tarihin en eski müesseselerinden halifelik kaldırılmış; dünyanın en eski hânedanlarından olan Osmanoğulları, eli bastonlu yaşlısından, beşikteki bebeğine, hatta evlatlık ve hizmetkârlarına kadar vatan topraklarının dışına atılmıştı. Yüzlerce kişinin başına gelen bu felâket, ailenin hanımları için 30, erkekleri için 50 sene sürmüştü.

Kâbus bittiğinde ise hiç bir şey eskisi gibi olmayacaktı. Son asrın en acı hâdiselerinden biri olan bu sürgün, Osmanlı ailesini, yeni rejimin ne kadar tehlikeli gördüğünün alâmetidir. Beri taraftan ailenin asırlara uzanan itibarının da delilidir.

Sultan III. Selim’i şehid ettikten sonra, Şehzâde Mahmud’u öldürmek üzere teşebbüse geçen âsiler bir an durakladılar. Tahtın yegâne vârisini öldürmek kolay değildi. Kadınların tahta geçmesi mümkün olmadığı halde, “İcab ederse Esma Sultan’ı padişah yaparız” dediler. Bu, tahta Osmanlı ailesinden başkasının layık görülmediğini gösteren enteresan bir vak’adır. Nitekim 1924 tarihli sürgün kanununa, hânedan hanımlarının, hatta bunların çocuklarının da dâhil edilmesi, bu an’aneyi hatıra getirmektedir.

Osmanlı padişahlarının hepsini bir arada gösteren tablo. Sultan Aziz devrinde yapılmıştır.

Yüzü ak etti

Osmanlı ailesi, eski Türk töresinde, kendisini kut verilmiş; yani Allah’ın inayetini kazanmış olduğuna inanılan bir aileden iner. Bu aileden bir hânedana sahip bulunan topluluklar hayatta kalmış; Peçenek, Kuman, Avar, Bulgar gibi bundan mahrum Türk kavimleri, ortalığı ne kadar titretirse titretsin, zamanla tarih sahnesinden silinmişlerdir.

Moğol istilası sebebiyle ana vatanından ayrılan bir küçük Türkmen topluluğuna, Anadolu’da yeni bir yurt kuran; sonra bu beyliği, tarihin en azametli imparatorluklarından biri haline getiren Osmanlı hânedanı, sadece Türk değil, sahabe devri müstesna olmak üzere, İslâm tarihinin parlak sayfalarında yerini almıştır.

İslâm âlemi, İslâmiyete yaptıkları hizmetlerden ötürü Osmanoğullarına minnet hissetmiştir. 1565’de Mısır’da vefat eden meşhur âlim İmam Şa’rânî, el-Uhûdü’l-Kübrâ adlı eserinde Osmanlı sultanlarının dine bağlılığını ve adaletlerini överek “Bugün dinin koruyucusu ve İslâmiyetin yüzünü ak eden ancak Osmanoğulları ve onların askerleridir” diyor.

1731'de vefat eden Şam ulemâsından Abdülganî Nablusî, “Yeryüzünü sâlih kullarıma miras bırakırım” meâlindeki âyet-i kerîmenin (Enbiyâ: 105) Osmanlı Sultanlarını övdüğünü söyler.

Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan 60 sene evvel Şam’da vefat eden ve manevî keşifleriyle tanınan Muhyiddin Arabî hazretlerinin,

“İnne aslaha’d-düveli ba‘de’s-sahâbeti ed-Devletü’l-Osmaniyye

Ve lâ inkırâza ilâ yevmi’l-hatmi ve’l-kıyâme”

sözü meşhurdur. “Sahabeden sonra en sâlih devlet Osmanlı Devleti’dir ve kıyametin zuhuruna kadar ayakta kalır” demektir. Şeceretü’n-Nu’maniyye adlı antika eserinde, hem bu sözü nakleder; hem de rumuzlarla tek tek padişahların faziletlerine işaretler verir. Bu beyit, yakın zamana kadar Yıldız Hamidiye Câmii girişinde asılı idi.

Devlet kuran hânedan

Yılmaz Öztuna der ki: “Osmanlı hânedanı, cihan tarihinin en büyük hânedanı idi. Parça parça olan Anadolu’yu 1,5-2 asır içinde birleştirmişlerdi. Ayrıca en az 11 ilimiz, Osmanoğulları tarafından Bizans’tan fethedilerek Türk yapılmış ve ebedî olarak Türkiye’ye katılmıştı. Üstelik padişah, dünya Müslümanlarının başı idi.

Osmanlılar, hazıra konan değil, devlet kuran hânedanlardandır. Hristiyan Avrupa’nın en büyük ve en eski hânedanı sayılan Capet sülâlesi, Osmanlılardan 3 asır eskidir. Bugünki Fransa’yı kuran ve ona karakteristiğini veren onlardır. Bununla beraber Birleşik Fransa’yı kurmaları, 7 asır sürmüş iken, Osmanlılar, Selçuklu devrindeki Anadolu birliğini bir buçuk-iki asır içinde tamamlamışlardır. Bunun sebebi, bilhassa ilk üç asırdaki Osmanlı hükümdarlarının bir seriden çıkmış gibi art arda istisnasız dehâ derecesinde bulunmalarıdır; Capet hânedanında ise dehâ sahibi hükümdar azdır.”

Bir devlet prestijiyle yaşar

Kuruluşundan az bir zaman sonra, Orta Avrupa ortalarına kadar yayılan; bütün Avrupa hükümdarları ve soylularının iştirak ettiği orduları mağlub ederek yeni yurdun aidiyetini sağlamlaştıran Osmanlılar, üzerlerinden Timur ordusu belâsı geçtiği halde, sarsılmadılar. Avrupalılar, fırsat bilip, bu dizleri üzerine çökmüş devin üzerine taarruza geçmeye cesaret edemediler. 50 sene geçmeden İstanbul’u fethedip, dünyanın en güçlü imparatorluğu hâline geldiler. Bunun tarihte bir emsali yoktur.

Âhir zamanda, yıl yıldan kötü geldiğine göre, anlaşılıyor ki bunlar da vazifelerini yapıp çekildiler. Nimetin kadri bilinirse artar; bilinmezse elden alınır; üstelik bu kadir bilmezler azaba duçar olur. Sultan Hamid’i beğenmeyip tahttan indirenlerin uğradığı belâları, tarih, yazmaktan âcizdir. Bunu anlayan az sayıda insaf sahibi, pişmanlıktan yanmıştır. Osmanoğullarının kıymetini bilmeyen Ortadoğu halkı, başta Türkler olmak üzere, o zamandan bu zamana keşmekeş içindedir.

Sultan Hamid devri sadrazamlarından Avlonyalı Ferid Paşa’nın şu sözünün burada yeri geldi: “Osmanlı İmparatorluğu, 600 yıllık bir hânedanın eseridir. Bütün dünyaca tanınmış, hürmet görmüş, takdir edilmiştir. Hârice karşı prestiji de buradan gelir. Onu sarsmak, onu küçültmek kimsenin hakkı değildir. Bir devlet, prestiji ile yaşar. Bunu kurmak için de yıllar, asırlar lâzımdır.” (Samih Nafiz Tansu, Madalyonun Tersi)

Anayasa hukuku profesörü Kemal Gözler der ki: “Osmanlı hanedanı kesintisiz hüküm sürmüş dünyanın en uzun ömürlü hanedanıdır. Bu hanedanın saltanatı altında Osmanlı İmparatorluğu başarı ile yönetilmiş ve altı yüzyıl yaşayabilmiştir. Bilindiği gibi ‘millet’ kavramı, ‘halk’ kavramından farklı olarak geçmişi de içine alır. Bugünkü Türk milleti büyük ölçüde altı asırlık Osmanlı geçmişinin bir ürünüdür. Türk milleti Osmanlı yönetimi altında varlığına koruyabilmiş, bünyesini çeşitlendirerek geliştirebilmiştir. Türk millî kimliği açısından Osmanlı Hanedanının önemi ortadadır.” (Cumhuriyet ve Monarşi, Türkiye Günlüğü, Sayı 53, Kasım-Aralık 1998, 34-35.)

Şair der ki: Men zâle sultâne vilâyetihi/Lâ zâle sultâne faziletihi. Yani “Vilâyetlerin sultanlığı kaybedilebilir; ama faziletlerin sultanlığı bâki kalır.” Ermeni müzayedeci Yervant Portakal’ın vârisi Raffi Portakal bir röportajında der ki (14.VIII.2023 Türkiye): “Dedem sayılan ve sevilen bir sanat tüccarıydı. Daha ziyade sürgüne gönderilen Osmanlı hanedanına ait yalıların, köşklerin müzayedesini yapıyordu. Malum hanedan mensupları 1924’te yurt dışına gönderildi. Yanlarına sadece küçük şeyleri alabildiler. Dedem, bunların buradaki mülklerinde kalan mallarını müzayede ile satıp parayı Yahudi dişci Sami Günzberg’e veriyor. O da Atatürk’ün izniyle sultanlara ulaştırıyor. Babam buna devam etti. Ben de sultanlardan birçoğunu tanıdım. Ben 1968 kuşağıyım, hanedanları yüceltmem. Ancak Osmanlı hanedanının çoğunun yüzünde bir nur vardı. Çok zorluk yaşamışlar ama o zorlukları ne sözlerinde ne de yüzlerinde hissettim.”

Hanedan Sirkeci Garı'ndan sürgüne çıkıyor

Solakzâde Hemdemî Çelebi'nin Osmanlı hânedanı hakkındaki şu mısraları kayda değerdir:

Hatâlardan emin eyle ilahi, Âl-i Osmânı,

Çün ettin bunları sen ehl-i İslâmın nigehbânı.

Bu nesl-i pâk ile din-i Muhammed takviye buldu.

Şerefbahş oldu dine bunların âyin ü erkânı.

İtaat üzredir şer’-i mübîne daima bunlar,

Kavîdir hak bu kim bu hânedanın sıdk-ı imânı.

Adaletle, şecaatle, sahavetle, mürüvvetle,

Nizâm-ı âlem için ettiler sa’y-ı firevânı.

Hemdemî'nin son asırdaki halefi adeta Ali Emiri Efendi'dir. Osmanlı hânedanına ve sultanlarına dair övgü dolu manzumeleri vardır.

Turancı yazar Nihal Atsız, Türk Ülküsü kitabında der ki: "Şimdi bir öğretmen teşbihi yapmak icab ederse, bu 40 kişilik sınıftan 33 tanesi sınıf geçmiş; 4 tanesi bütünlemeye kalmış; sınıfta kalanlar 3 kişidir. Onlar hasta oldukları için sınıfta kalmışlardır. Bir kişinin (Sultan Vahîdeddin) imtihan kâğıdı yeniden gözden geçirilecektir. O zaman onun da sınıf geçeceği muhakkaktır. Böyle bir sınıf mükemmel bir sınıftır.

Osmanlı hânedanından Gündüz Bey, Savcı Bey, Baykoca Bey ve Aydoğdu Bey, yani 4 tanesi şehiddir. Ertuğrul, I. Osman, Orhan, Süleyman Paşa, Yıldırım Bayezid, Yakub Çelebi, Süleyman Çelebi, Mehmed Çelebi, İsa Çelebi, Musa Çelebi, II. Murad, Fatih, Cem, II. Bayezid, Yavuz, Kanuni, III. Mehmed, Genç Osman, IV Murad, II. Mustafa, yani 22 kişi gazidir. I.Murad hem gazi, hem şehiddir. [Genç Osman, Sultan İbrahim, III. Selim, Abdülaziz de vatan ve millet uğrunda can vermiştir.] II. Murad’dan başlayarak hemen hepsi şairdir. Büyük bir kısmı hattat, musikişinas veya bilgindir.Osmanlı hânedanı, Türk tarihindeki ailelerin en büyüğüdür. Tarihî vazifesini şerefle yapıp çekilmiştir. Şüphesiz onların da bir takım kusurları vardır. Fakat, Osmanlı padişahlarını topyekûn küçük görmek ve göstermeye çalışmak nihayet kendi tarihimize ve geçmişimize karşı küfran olur. Hele okul kitaplarında bu gibi düşüncelerin yer alması millî terbiye bakımından büyük tehlikedir."

.

.ESKİDEN BEYOĞLU’NA ÇIKANA KIZ VERİLMEZDİ
Son dedikodulara göre, Osmanlı’da ilk rakı fabrikası Sultan Abdülhamid tarafından kurulmuş; ilk umumhane de onun zamanında açılmış.
11 Mart 2019 Pazartesi
11.03.2019
Son dedikodulara göre, Osmanlı’da ilk rakı fabrikası Sultan Abdülhamid tarafından kurulmuş; ilk umumhane de onun zamanında açılmış.

Son zamanlarda sağda solda Osmanlılarda ilk içki fabrikasının ve umumhanenin Sultan II. Abdülhamid devrinde açıldığına; padişahın Yahudi bir banker ile fâiz işi yapıp borsa oynadığına dair iddialar dolaşıyor. ‘Dindar dediğiniz’ padişah, neler yapmış meğer…

Evet, Sultan Hamid, şehzâdeliğinden beri Londra, Paris, Viyana gibi dârülharb memleketlerinin borsasında muamele yaparak para kazanırdı. Böylece servet elde edip, bunu hem hizmette, hem de saltanatını muhafazada kullanmıştır. Bu işi elbette bir banker yapacaktır. O zaman da bu işler Yahudilerin elindedir. Dârülharbde, Müslüman olmayanların parasını bu gibi yollardan rızasıyla almak şer’an caizdir.

Müslüman memleketi bile olsa, bir yerde alkollü içki fabrikasının açılması gayet tabiîdir. Zira dârülislâmda gayrı müslimler alkollü içki imal edebilirler, alıp satabilirler, içebilirler. Şer’î hukuk bunlara o hakkı verir. Hükümet müdahale edemez. Osmanlı nüfusunun yarısı gayrı müslimdir. Ancak Müslümanların alkollü içki içmesi, imal etmesi ve alıp satması mevzubahis değildir. Zira bu fiiller, Müslümana haramdır. Şu kadar ki gizli kapaklı yaparlarsa da bunu takip etmek kolay değildir.

Cadde-i Kebir - Beyoğlu

Kerhane Yönetmeliği?

Gelelim fuhuş meselesine: Güya İstanbul’da ilk yerleşik umumhaneler 1812 yılında açılmış. Resmî olarak 1884 yılında Sultan II. Abdülhamid’in izniyle ve ‘kerhane yönetmeliği’ ile Galata ve Pera’da açılmış. Arkası gelmiş. Bunlar, tamamen uydurmadır.

Fuhuş, insanlık tarihi kadar eskidir. Umumhaneler de gayrı resmi olarak her zaman her devirde mevcut olmuştur. Bilhassa şehirlerde bu gibi sosyal meselelerin önünü almak kolay değildir. Hele tabiatı itibariyle gizli kapaklı cereyan eden fuhuş ile devletin mücadele etmesi çok zordur. Padişahın umumhane açtığını söyleyene ise ancak lâ havle denebilir.

Osmanlılar, fuhuş ve gayrı tabiî temayüllerle öteden beri mücadele ederdi. Bunun için kadınların tam tesettüre riayeti ve erkeklere karışmaması için lâzım gelen tedbirleri alınmıştır. Kadın ve erkekler vapurlarda, kayıklarda, tramvaylarda ayrı seyahat edebildiği gibi, sinema ve tiyatrolarda bile ayrı zamanlarda veya salonlarla oturabilirdi. Lokantalarda, çay bahçelerinde bile kadınlarla erkeklerin karışması yasaktı. Kadınların çarşıya inmesi, hatta câmiye cemaate gitmesi bile mümkün değildi.

Cumhuriyet devrinde Beyoğlu

Eyüb’ün Kaymağı

Eyüb’ün kaymağı meşhurdur. Vaktiyle kaymakçı dükkânları hakkında şaibeler ortaya çıkınca; kadınların bu dükkânlara girip çıkması men edilmişti. Taşradan İstanbul’a gelen bekâr erkeklerin, kaldıkları han ve odalarda fuhuş yapması, kavgaya karışması, kargaşa sırasında yağmaya girişmesi endişesiyle, 1826’da bekâr erkeklerin şehre girmesi yasaklanmıştı.

Şehir, kasaba ve köylerde, vatandaşlar birbirine zimmetlidir; komşular birbirinin kefilidir. Herkes komşusunun ne halde olduğunu takip etmeye; etrafında olup biten anormal hâdiseleri hükümete bildirmeye mecburdur. Hükümetin her evin kapısına bir zaptiye dikecek hâli yoktur.

Bütün bu tedbirlere rağmen, bilhassa kadınla erkeğin rızasıyla gayrı meşru münasebete girişmesinin ayıp karşılanmadığı Avrupa ile ticarî ve sosyal münasebetlerin arttığı XIX. asırda, başta İstanbul olmak üzere liman ve ticaret şehirlerinde yaşayan ecnebiler arasında fuhuş ve benzeri faaliyetler doğdu. Buna gayrı müslim, hatta müslüman vatandaşlar da gizli kapaklı iştirak etti.

Cumhuriyet devrinde Beyoğlu

İtalyan Şehri Galata

Öteden beri bir İtalyan şehri manzarası arzeden Galata’nın üzerinde Beyoğlu, nam-ı diğer Pera semti teşekkül etmiştir. Beyoğlu XX. asır başlarından itibaren bir Avrupa şehri gibidir. Avrupa’daki gibi kârgir apartmanlar, iş hanları, sokaklar, mağazalar, pastaneler, lokantalar, gazinolar ve eğlence yerleri arz-ı endam eder.

Esas İstanbul sayılan Suriçi’ndeki Müslüman halktan buraya giden gelen çok azdır. Gözü açık gençlerden buradaki ışıltılı havanın lezzetini alanlara iyi gözle bakılmaz; ‘felancanın oğlu Beyoğlu’na çıkıyormuş’ damgası yapıştı mı, kolay kolay kimse kendisine yüz/kız vermezdi.

Sultan Hamid’in devri yıkılıp Jön Türkler iktidara gelince, sosyal hayattaki gevşemeye paralel olarak Beyoğlu’na çıkmak daha rahat hale geldi. Sadece edip ve şairler, gazeteciler değil, politikacılar, paşazadeler, yeni zenginler burada arz-ı endam etmeye başladı.

Her gün pastanelerde oturup çay içip pasta yemek moda oldu. Ama aslında kimse çay ve pasta için bu zahmete katlanmıyordu. Esas sebep buraya ecnebi kadınların serbestçe gelip gitmesiydi. Kaç-göç devrinin kaideleri, burada esniyordu.

Cumhuriyetin ilk yıllarında Beyoğlu sokakları

Emraz-ı Zühreviyye

Kırım Harbi esnasında İstanbul’a ekserisi asker olmak üzere çok sayıda ecnebi geldi. Bununla Beyoğlu’nda fuhuş arttı. Zamanla Yeni Çarşı ve Hayriye’den Tophane’ye inen daracık yol, bir batakhaneye dönüştü. Şapkalı şık erkekler, bu kibar evlerin müdavimi oldu.

Gizli kapaklı bu lüks batakhanelere Fransızca ev manasına maison denirdi. Sahipleri ecnebi olduğu için, diplomatik imtiyazlardan istifade eder; polis kolay kolay kontrol kuramazdı. Çalışan kadınlar da ecnebi asıllıydı. Yoksa resmen ruhsat ile bir umumhane açılması mevzubahis değildir.

8 Mart 1884’de çıkarılan Sıhhiye Nizamnâmesi ile tabiblere, umumi kadınları da muayene ve tedavi etmeleri emredilmiş; böylece zührevî hastalıkların önlenmesi hedeflenmiştir. 1915’te de Emrâz-ı zühreviyyenin men-i sirâyeti nizamnâmesi çıkarılmıştır. Bunlar, kerhane açıp fuhşa izin vermek demek midir?

Sodom ve Gomore
Sadece Beyoğlu’nda değil, başka semtlerde de fuhuş gizli kapaklıdır. Ahmed Rasim ve Reşad Ekrem bu zamanları pek canlı tasvir eder. Bunlara bakarak çokları eskiden fuhşun yaygın olduğunu zanneder. Halbuki bir şeyin çok anlatılması, nadir olup bu sebeple alâka çektiğini gösterir. Vak’a-ı âdiyeden olsaydı anlatılmazdı.

Bu devirde neredeyse tamamen ecnebilerin yaşadığı Beyoğlu, bir sefahat merkezi olarak bilinmiştir. Eskiden Rumların aşağı tabakasının da dadandığı bir yerdi. ‘Galata’dan geçme seni vururlar’ diye türkü bile yakılmıştı. Batakhaneler fuhuş yanında, içki ve uyuşturucunun da merkezi olmuştur. Polis bununla mücadele etmiş; başa çıkamayınca da göz yummuştur.

Cihan Harbi, serveti de, sefaleti de arttırdı. Ahmed Rasim’in tabiriyle fuhş-i atik yerine fuhş-i cedid ortaya çıktı. Beyoğlu’nun sefahat merkezi hüviyeti, sosyal hayatın alt üst olduğu mütareke devrinde daha bariz bir hâle geldi; Avrupaî hayat tarzının resmî politika olduğu cumhuriyet devrinde giderek arttı.

Beyaz Rus mültecilerin de rolü bulunan mütareke devrinin ahlâk zaafını, Yakub Kadri, Sodom ve Gomore romanında anlatır. Bunlar, gayrı tabiî alışkanlıkları sebebiyle helâk edilen Filistin’de iki şehirdir.

Bu batakhanelerde çalışan kadınların neredeyse tamamı ekalliyetlerden ve ecnebilerden, ekserisi de Rumdur. Beyoğlu’nda Müslüman bir kadının fuhuş yaptığı işitilmemiştir. 1930’da fuhuşla mücadele kanunu ile umumhanelerin faaliyetleri tamamen men edilmek istendiyse de, 1933’te resmen izin verildi. Beyoğlu’nun en parlak devri de bu oldu

.CEPHEDE ŞEHZÂDELER
Osmanlı şehzâdeleri, bütün cephelerde fiilen askerlik yaparak, şerefli hizmetler gördüler. Cesaretle nam kazandılar; yaralandılar. Sonunda karşılığını acı bir şekilde gördüler.
18 Mart 2019 Pazartesi
18.03.2019
Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren şehzâdelere vezirlik, sonra da sancakbeyilik verilerek tecrübe kazanmaları temin edilirdi. İlerleyen devirlerde 12 yaşlarına gelince vali olarak sancaklara gönderilir; burada bir askerî birliğin de kumandanı olarak vazife görürlerdi. Sultan III. Mehmed zamanında şehzâdeler yaşça küçük olduğu için sancağa çıkarma usulüne son verilmiş; bundan sonra sarayda oturarak taht sıralarını beklemişlerdir.

Bu devirde padişahların da sefere iştiraki azaldı; XVII. asır sonundan itibaren başında sefere çıkmadılar. Aynı devirde, Avrupa’da da artık krallar orduya bizzat kumanda etmiyordu. Asker-hükümdar tipinden; devlet adamı ve diplomat-hükümdar tipine doğru bir değişiklik meydana gelmişti. Artık harblerde teknik ve taktik; şecaat ve kuvvetin önüne geçmişti. Üstelik artık bir meydan muharebesiyle harbin nihaî neticesi alınır olmaktan çıkmıştı. Aylarca, yıllarca sürüyordu.

Avrupa hânedanlarında primogenitur (hükümdarın en büyük erkek soyunun tahta geçmesi) usulü câri olduğu için, XIX. asırda veliahd dışındaki prensler hükûmette veya orduda vazife yaparlar; ekseriya vâliliklere tayin edilirlerdi. Osmanlı Devleti’nde ise her şehzâde hükümdarlık sırasında olduğu için, Avrupa’daki gibi bürokratik memuriyetler tercih edilmemiştir.

Şehzâdegân (Harbiye) Mektebi'nde şehzâdeler. Sağdan 1.Orhan 2.Âbid 3.Abdülaziz 4.Ali Vâsıb 5.Abdülkerim Efendi (1919)

Kontrol

Tanzimat’tan sonra şehzâdeler Mekteb-i Harbiye’de diğer talebelerle beraber okurken, sonradan Sultan Hamid zamanında, Mekteb-i Harbiye’nin Ihlamur’da şehzâdelere mahsus leylî (yatılı) bir kısmı açıldı. Abdülkâdir, Nuri, Burhaneddin, Tevfik, Ziyâeddin, Hilmi, Abdürrahim, Abdülhalim, Osman Fuad, Ömer Faruk, Abdülaziz, Vâsıb, Şerefeddin, Tevhid, Âbid ve Abdülkerim Efendiler daha ağır dersler ihtiva eden bu mektebde tahsil gördü. Burada İran, Afgan, Mısır hânedanlarından da prensler okuyordu.

Meşrutiyet devrinde, Enver Paşa, sultanları Jön Türk gençlerle evlendirdiği gibi; bütün şehzâdelerin harbiyede okuyup askerî memuriyetler almasını mecbur tutarak hânedanı kontrol altına almayı hedeflemiştir. Osman Fuad, Abdürrahim, Nureddin, Abdülhalim, Ömer Faruk, Şerefeddin Efendiler, ayrıca Almanya’ya askerî tahsile gönderildiler. Kayzer’in hassa alayında staj gördüler.

Bunlar, cephede cesaretle hizmet etmiş askerliğe meftun şehzâdelerdi. Osmanlı hânedanı ferdlerinin hepsinde müşterek olan hususiyetlerden birisi de fart derecedeki cesarettir. Sultan Aziz donanmaya meraklı olduğu için olsa gerek, onun oğul ve torunları umumiyetle bahriye zâbitliğini tercih etmişlerdir.

Harb Mecmuası'nda asker şehzâdeler. Abdülhalîm, Osman Fuad, Ömer Faruk, Abdürrahim, Nureddin, Şerefeddin Efendi

Osman Fuad Efendi (1895-1973)

Sultan V. Murad’ın torunudur. 16 yaşında çarpışmak üzere Trablusgarb’a gönüllü gitti. Almanya’dan dönerken bindiği denizaltı İngiliz denizaltılarınca vuruldu. Şehzâde, başından yaralandı. Adriyatik sahilindeki bir Avusturya askerî hastanesinde ameliyat edildi. İyileşince İstanbul’da yaver-i şehriyarî unvanıyla maiyet-i seniyye kumandanlığına getirildi. Filistin, Süveyş, Suriye cephelerinde harbetti. Cephede başındaki yara açılınca tedavi olmak üzere Haleb’e geldi. Burada Binbaşı Mustafa Kemal Bey ile karşılaştı.

1918’de denizaltıyla Libya’ya giderek İtalyanlara karşı harbi sürdürdü. 1.ferik (orgeneral) rütbesinde ve Afrika Orduları Başkumandanı sıfatıyla burada 300-500 kadar Osmanlı zâbit ve neferi ile 15.000-30.000 arasında Libyalı gönüllüden müteşekkil bir orduya kumanda etti. İstanbul’da iken Pera Palas’ta sık sık görüştüğü Mustafa Kemal Paşa, Trablusgarb’a gidince istiklâlini ilan etmesini tavsiye etmişti.

Ancak 60.000 kişilik teçhizatlı İtalyan ordusuna dayanamadı. Bingazi kanadı 1917 Nisan’ında teslim olmuştu. Osman Fuad Efendi, Mondros Mütârekesi imzalanınca, teslim olmayarak mücadeleyi mahallî birliklerin mücadelesi haline dönüştürdü. Ancak mütâreke sebebiyle kendilerine erzak ve cephâne temin eden Alman denizaltıları denize çıkamayınca çok müşkül vaziyette kaldı.

İtalyanların eline düşüp harb suçlusu ithamıyla kurşuna dizilmektense, büyük bir maceraya atıldı. Kumandayı mahalli zâbitlerden Abdülkâdir Paşa'ya bırakıp yanındaki Osmanlı kuvvetiyle beraber İtalyan menzilinden develerle uzaklaşarak güneydeki çöle daldı. Bir yandan da dizanteriden muztarip idi. Tunus hududuna Fransızlara esir düştü. İtalyanlara verilmemeyi şart koştu. Fransızlar bunu kabul etti; ama ancak 17 gün sonra Fransızlar kendisini yanındakilerle beraber İtalyanlara teslim etti.

İtalyanlar, esirleri Trablus’a sevk ederek Alman askerlerinin bulunduğu esir kamplarına dağıttı; kurşuna dizmekten çekindikleri Şehzâde'yi de bir gemiye hapsetti. Birkaç ay sonra 7 yıldır Libyalıların elindeki İtalyan esirlerin serbest bırakılması mukabilinde serbest bıraktı. Vatana döndüğünde binbaşı rütbesiyle İstanbul İstanbul merkez kumandanı oldu. Sultan Vahîdeddin, sık sık kendisiyle istişarelerde bulunurdu.

Sürgün edildiğinde Mustafa Kemal Paşa, Libya’dan tanıdığı silah arkadaşı Şehzâde’ye askerî kurye vasıtasıyla bir mektup gönderip, “Çok esef ederim. Anavatan dışında kalışınız için istisna yapamadım. Kanun umumî idi,” demiştir.

Alman Mareşali Rommel, II. Cihan Harbi’ndeki Libya harekâtında, Şehzâde’nin daha evvelki harekâtını tedkik ve çöl muharebe usulünü taklid etmiştir. Bu sırada Fuad Efendi İskenderiye’de idi. II. Cihan Harbi’nde İngilizler albay rütbesiyle ve tam salâhiyetle Almanlara karşı Libya’da komando muharebesi teklif ettiler. Çünki şehzâde Libya’da hâlâ çok popüler ve Libya halkı da kendisine bağlı idi. Ancak eski silah arkadaşları olan Almanlarla dövüşmek istemediği gerekçesi ile teklifi reddetti.

Buna rağmen, Şehzâde’nin şerefli askerlik mazisini bilen eski asker Fransa Reisicumhuru de Gaulle, kendisini takdir ederdi. Onunla daha mukavemet hareketinin başında iken şahsî dostluk kurdu. General, sonradan Fransa’nın başına geçince, Şehzâde’ye destek oldu.

Üniformasının göğsünü dolduran çok sayıda nişan ve madalyadan başka Legion d’Honneur nişanı hâmili idi. Sürgünde fakir bir otel odasında ömür geçirdiğinde, “Madalyalar karın doyurmuyor,” diye latife ederdi.

Osman Fuad Efendi Libya'da

Abdürrahim Efendi (1894-1952)

Sultan Abdülhamid’in oğludur. Çanakkale, Galiçya ve Filistin Cephelerinde topçu alayı kumandanı olarak savaştı. Kayzer’den Almanya’nın en prestijli madalyalarından Eisernes Kreuz’un birinci rütbesini aldı.

Tümen kumandanlığına tayini teklif olunduysa da erken bularak kabul etmedi. Filistin Cephesi’nde 8. topçu alayı kumandanı iken, İngiliz hücumuna karşı cephanesi tükenince, yağmur altında ve çamur içinde toplarının hiçbirini kaybetmeden karargâha kadar getirmeye muvaffak oluşu, ordu kumandanı Cevad Paşa başta olmak üzere herkesin takdir ve hayranlığını kazandırdı.

Yurt dışına giderek, diplomatik münasebetlerde de bulundu. Mütâreke devrinde Osmanlı hükûmeti, memleketin vahim vaziyetini düzeltmek için şehzâdelerden istifade etmeyi düşündü. Rum eşkıyalık hareketlerini yola getirmek üzere teşkil edilen iki Heyet-i Nasîha’dan birinin reisi oldu. 1919’da Anadolu’ya gidecek heyetin başına Abdürrahim; Rumeli heyetinin başına da Cemâleddin Efendi getirildi.

Bu heyetlerin gönderilmesi, görünüşte selâm-ı şâhâneyi halka tebliğ edip; pâyitaht ile taşra arasında manevî bağın takviyesi ve aslında mukavemet unsurları arasındaki ahengi temin maksadına matuf idi. Böylece iki şehzâde, memleketi karış karış taradılar. Şehzâdeler gittiği her yerde tezahürat gördü. Halk, yolları doldurdu.

Gerek Müslümanlar, gerek gayrı müslimlerle yaptığı temaslar, müsbet bir tesir hâsıl ederek gergin havayı yumuşatmaya yardımcı oldu. Bu vazifelerindeki muvaffakiyeti ile herkesi hayran bıraktı. Her iki şehzâde de Ankara hareketine yakınlık gösterdi; yardımcı oldu. Saltanat devam etse idi, Mustafa Kemal Paşa’nın mülayim tabiatlı bu şehzâdeyi tahta geçirmeyi düşündüğü söylenir.

Cemâleddin Efendi (1891-1946)

Sultan Abdülaziz’in torunudur. Libya Cephesi’nde bulundu. Mısır’da İngilizlere karşı gerilla faaliyetleri yürüttü. Mirliva rütbesiyle Cihan Harbi’ne iştirak edip çeşitli cephelerde savaştı. Seddülbahir’de ateş hattında bilfiil çarpıştı. Burada hastalanarak geri hizmete çekildi. III. Ordu Talimgâhlar Kumandanlığı vazifesi ile Sivas’a gönderildi. İki sene orduya efrad yetiştirmek suretiyle takdirleri kazandı. Batum’un zaptından sonra, talimgâhın nakledildiği Batum’da çalıştı.

Mütâreke devrinde Heyet-i Nasiha reisi olarak Rumeli ve Karadeniz sahilini dolaştı. Anzavur İsyanı’nın bastırılmasında rol oynadı. Kâzım Karabekir, günlüklerinde Şehzâde Cemâleddin Efendi’den bahseder. İdealist bir asker olan Cemâleddin Efendi, zâbitlerin hâlini beğenmez; padişahın bilfiil kumandan olmasını müdafaa ederdi.

Nezâket ve dürüst muameleleri ile askerin ve ahalinin kalbî muhabbet ve hürmetini kazanan Cemâleddin Efendi, Anadolu’ya geçmek istedi ise de, mukavemet hareketinin başında popüler ve muktedir bir şehzâdenin varlığı, Ankara’yı telaşlandırdığı için kabul edilmedi. Bununla beraber Ankara hükûmeti, 1919 senesi sonlarında bir ara kendisini nâib-i saltanat ve Şeyh Sünûsî’yi de şeyhülislâm ilan etmeyi düşünmüştür.

Çanakkale Cephesinde şehzâdeler. Sağdan 1.Abdürrahim Efendi 2.Vehib Paşa 3.Osman Fuad Efendi. Arkada 1.Abdülhalîm Efendi 2.İsmet (İnönü)

Abdülhalîm Efendi (1894-1926)

Selim Süleyman Efendi’nin oğludur. Gönüllü olarak Balkan Harbi’ne katıldı; yaralandı. I. Cihan Harbi müddetince miralay rütbesi ile otomobil kıtaları kumandanlığında hizmet etti. Harbiye Nâzırı ve devletin bir numaralı adamı Enver Paşa’nın kayınbiraderi olduğu için, popüler bir şehzâde idi. Ankara hareketini destekledi. Hatta çok arkadaşının Anadolu’ya geçmesine yardımcı oldu.

Çanakkale Harpleri esnasında, Mehmed Muzaffer adında Mekteb-i Sultanî (Galatasaray Lisesi) talebesi bir ihtiyat zâbitinin (yedek subay), birliğinin ihtiyacı olan kamyon lastiğini satın alabilmek için yaptığı ve üzerine “Bedeli Dersaadet’te altın olarak tesviye olunacaktır” yerine “Bedeli Çanakkale’ye tesviye olunacaktır” yazdığı 100 liralık bir banknotu karşılığını vererek satın aldı; Polis Mektebi’ndeki Emniyet Müzesi’ne teslim etti.

Ömer Faruk Efendi (1898-1969)

Halife Abdülmecid Efendi’nin oğludur. Defalarca cepheye gönderilme talebi yaşının genç olması sebebiyle geri çevrildi. Nihayet Galiçya, ardından da Verdun Cephesi’nde kanlı çatışmalara katıldı. Almanya’nın iki büyük madalyasını aldığı gibi, Kayzer kendisine altın bir tabaka ile imzalı fotoğrafını yolladı.

1918 baharında Bakü’yü işgal etmek üzere tertiplenen ordunun kumandanlığına Enver Paşa evvelce Şehzade Ömer Faruk Efendi’yi düşünmüş; fakat onu, şahsiyet itibariyle Azerbaycanlılar üzerinde otorite kurabilmekten uzak gördüğü için bundan vazgeçerek 29 yaşındaki kardeşi Nuri Bey'e bu işi vermişti.

Enver Paşa’nın çok tuttuğu bu şehzâdeyi tahta çıkarmayı düşündüğü söylenir. Ankara’nın davetine işgal kuvvetlerinin veliahd dairesini sarması sebebiyle icabet edemeyen Abdülmecid Efendi, 1921’de oğlunu gizlice Anadolu’ya gönderdi. Bir geminin ambarında seyahat etti. Ancak bir şehzâdenin karizmasından çekinen Ankara, kendisini daha İnebolu’dan geri gönderdi.

Ömer Faruk Efendi Potsdam Harb Akademisi'nde

Saray ve Kampanya

Hânedanın bütün efradı, Yunan Harbi’ne maddî ve manevî elinden gelen yardımı yapmış; şimdi bazılarının iddia ettiği gibi, zevk ve safa içinde yaşamak şurada dursun; kalbi hep vatan ve milletin kurtulması için çarpmıştır. Buna rağmen şehzâdelerden Anadolu’ya geçmek isteyenleri Ankara kabul etmekten kaçınmıştır.

İstanbul işgal altında olduğu için Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti (Kızılay) adına bir yardım kampanyası başlatılmıştı. Hânedanın yürüttüğü bu kampanya, büyük alâka gördü. 25 Mayıs 1921 tarihinde bizzat Sultan Vahîdeddin, Anadolu’da Yunanlılarla çarpışmakta olan askerlere harcanmak üzere 10 bin Osmanlı lirası teberruda bulundu.

Saray mensupları 3 bin lira; Veliahd Şehzâde Abdülmecid Efendi bin lira, hanımı da 200 lira teberruda bulundular. Bunun üzerine İstanbul halkı memuruyla, işçisiyle, kadınıyla, çocuğuyla bu kampanyaya iştirak etmiş; hatta Ramazan ayı sebebiyle halkın fitrelerini askerin iaşesine sarfedilmek üzere buraya vermesi istenmiştir.

Sakarya Harbi’ni müteakip kampanya alevlenmiş; tekrar harekete geçen Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti yardım toplama işini hızlandırmıştır. Cemiyetin fahrî reisi olan Veliahd Şehzâde Abdülmecid Efendi 500; Sultan Vahîdeddin kendisi için 5 bin ve zevcesi için de bin lira olmak üzere 6 bin lira; Şehzâde Ömer Hilmi Efendi 100, Ayşe Sultan da 35 lira olmak üzere teberruda bulunmuş; Sadrıâzam Tevfik Paşa ve Heyet-i Vükelâ (kabine) mensupları 575 lira teberru etmiştir.

1 Eylül 1922 Cuma günü câmilerde yardım toplanmış; Veliahd Şehzâde Abdülmecid Efendi ile oğlu şehzâde Ömer Faruk Efendi’nin de katıldığı Fâtih Câmii’nde namazdan sonra 500 lira toplanmıştır. Zamanın İkdam ve Vakit adındaki gazetelerinin topladıkları yardımlar da binlerce lirayı bulmuştur.

Yusuf İzzeddin Efendi Çanakkale cephesinde

Haksızlık

Çanakkale ve Kafkas cephesindeki hizmetleriyle tanınan Vehib Paşa, 19/VIII/1933’de el-Ehram’da neşrettiği bir yazısında, “Şehzâdelerin, Harb-i Umumi esnasında bütün milletle yekdil ve yekvücud olarak mukaddes gayeye doğru canlarıyla ve başlarıyla nasıl çalıştıklarını unutmak, haksızlık olur” dedikten sonra yukarıda isimleri verilen şehzâdelerin hizmetlerini tek tek sayar.

Sonra der ki: “Zamanın veliahdi Yusuf İzzeddin Efendi, Çanakkale muharebesinin bütün şiddetiyle devam ettiği bir günde, Seddülbahir ve Arıburnu cephelerini teftiş etmiş; oturaklı ve sâkin hâliyle askere ruh ve kuvvet vermişti. [Hatta bu teftişte gördüğü yanlışlıklar ve haksızlıklar üzerine Enver Paşa’yı ağır tenkidi, hayatına mal olmuştur.] Askerlik yaşında olmayan şehzâdeler ise, büyük cihad demek olan askerî ilim tahsili ile meşgul idiler. Askerlik yaşı geçmiş şehzâdelerden, fiilî hizmet beklemek insafsızlık olur.” Bu şehzâdeler, 1924’te topyekûn sürgün ve sefâlete mahkûm edilerek, hizmetlerinin mükâfatını gördüler..

.ÇANAKKALE HARBİ EFSANELERİ
Almanya’da kaldığı günlerden harbde propagandanın ne kadar ehemmiyetli olduğunu muhtemelen iyi öğrenmiş bulunan Enver Paşa, Çanakkale'ye edip, şair ve gazetecilerden seçtiği bir heyet yolladı. Cephe gerisinde 10 gün dolaşan heyet, nice Çanakkale efsanelerinin doğuşuna hizmet etmiştir.
25 Mart 2019 Pazartesi
25.03.2019

Çanakkale Harbi’nde askerin yemek listesi diye ellerde dolaşan bir menü var. Buna göre askere gün aşırı şekersiz üzüm hoşafı, buğday çorbası ve yarım ekmekten ibaret basit bir tayın veriliyormuş.

Elden ele gezen bu liste, bazı askerî birliklerde “Çanakkale zaferini anlamak istemeyenlere anlatınız” altyazısıyla yemekhanelere asılmakta; hatta 18 Mart’ta bazı yerlerde millete birebir bu menü çıkarılmaktadır.

Bu hayali liste, İlhan Selçuk’un Irak cephesinde cereyan eden ve 1973’te basılan Yüzbaşı Selahattin’in Romanı kitabında geçer. Üstelik listenin üzerindeki tarihe bakılırsa bunun Çanakkale’den 2 sene sonra olduğu anlaşılır. Bazı listelerde bunu farkedip tarihi 1915’e çekivermişler. Ama Çanakkale’de 43.alay olmadığından habersizdirler.

İlhan Selçuk'un Yüzbaşı Selahattin'in Romanı'ndan "Çanakkale Menüsü"

Genelkurmay arşivlerine göre, Çanakkale cephesinde bir askere verilen günlük tayın şöyledir:

Peksimet 600 gr.

Bulgur ve Pirinç 150 gr.

Çorbalık Konserveler 100 gr.

Tereyağı ve Zeytinyağı 20 gr.

Tuz 20 gr.

Soğan ve Sarımsak 20 gr.

Kuru Sebze 120 gr.

Sebze Konserveleri 150 gr.

Kuru Üzüm 50 gr.

Çerez 250 gr.

Kavurma, Pastırma, Sucuk ve Kuru Balık 125 gr.

Et Konserveleri 200 gr.

Zeytin ve Peynir 160 gr.

Çay 1 gr.

Şeker 10 gr.

Sabun 9-10 gr.

Gaz 30 gr. (asgari verilmesi gereken miktar ise 5 gr.).

Çanakkale askerin yemek listesi - tashihli versiyon-

O devre ait hatıratlarda, gazetelerde tam aksi yazmasına rağmen, zaferin zor şartlar altında kazanıldığını anlatmak için neden bu gibi ajitasyonlara ihtiyaç duyulur, doğrusu anlamak zordur. Hamaset kokan bu gibi haberlerin, tarihi tahrif ve ecdadı tahkir etmekten başka bir işe yaramadığını bilmek lazımdır.

Cihan Harbi’nde orduda ciddi Alman yardımı mevzubahistir. Bilhassa Çanakkale, iaşe ve ikmal cihetiyle en zengin cephedir. Mevcudu da tamdır. En iyi zâbit ve askerler oradadır. Sonra Suriye ve Filistin cephesi gelir. Kafkas cephesinde kadroya göre mevcut az, ama mühimmat ve iaşe iyidir. Irak cephesinde hepsi kötüdür. Çanakkale, merkeze yakın olduğu için denizyoluyla iaşe ikmali kesilmeden devam etmiş; düşman gemileri buna müdahale edememiştir.

Çanakkale’ye dair mesela Mehmed Reşad (Moralı) Bey’in günlüğünde; 27. alay kumandanı Yarbay Şefik (Aker) Bey’in hatıratında; 5. Ordu menzil (ikmal) müfettişi Abdülkadir (Noyan) Bey’in hatıratında ve ikmal raporlarında, Çanakkale’deki birliklerin iaşe vaziyetinin gayet iyi olduğu; bilakis düşmanın içilebilir su bile bulamadığı anlatılır. Çanakkale’deki asker için İzmir’de konserve fabrikası bile kurulmuş; iskorbüte mâni olmak üzere askere sık sık Muğla, Biga, Lapseki civarındaki hususi çiftliklerden taze sebze temin edilmiştir.

(Tafsilat için Mehmet Çevik-Yavuz Selim Çeloğlu’nun 2015’te Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi’nde neşredilen Çanakkale Cephesinde Türk Ordusunun İaşe ve İkmal Faaliyetleri makalesine bakılabilir.)

Geçen 18 Mart'ta büyük bir üniversitenin yemekhanesinde verilen ve sadece 7 talebenin yediği Çanakkale Menüsü

Çanakkale Efsanelerinin doğuşu

Almanya’da kaldığı günlerden harbde propagandanın ne kadar ehemmiyetli olduğunu muhtemelen iyi öğrenmiş bulunan Enver Paşa, 11 Temmuz 1915’te, mıntıkaya edip, şair ve gazetecilerden seçtiği bir heyet yolladı. Heyette Ömer Seyfettin, İbrahim Alaettin (Gövsa), Ahmet Ağaoğlu, Ali Canip (Yöntem), Celal Sahir (Erozan), İbrahim (Çallı), Hamdullah Suphi (Tanrıöver), Mehmet Emin (Yurdakul), Nazmi Ziya (Güran), Orhan Seyfi (Orhon), Yusuf Rıza (Ortaç) vardı. Bunlar, cephede görüp duyduklarını şiir ve hikâye tarzında amme efkârına anlatacaklardı.

Türk olmadıkları için Ahmed Haşim ve Süleyman Nazif heyete alınmamıştı. Halbuki Ahmed Haşim, zâbit olarak Çanakkale muharebelerine iştirak etmişti. Cephe gerisinde 10 gün dolaşan heyet, nice Çanakkale efsanelerinin doğuşuna hizmet etmiştir. Bulutun, İngiliz birliğini alıp götürmesi; sancağın düşman eline geçmesi; ağaçların mermilere eğilmesi, ölülerin askere su dağıtması gibi efsaneler sonradan halk vicdanından doğmuştur.

Çanakkale'de edibler ve şairler heyeti

Gerçekte şehid sayısı

Çanakkale’de 250 bin şehid verildiği iddiası da yaygın, ama tarihî gerçeklere aykırı bir husustur. Can kaybı, hele genç vatan evladlarının kaybı az da olsa acıdır. Genelkurmay kayıtlarına göre Çanakkale’de 57.263 şehid, 97.874 yaralı, 11.178 kayıp, 7.084 tebdil-i hava, 20.297 hastalık neticesi vefat, 14 bin hastaneye götürülen olmak üzere 207.696 ‘zayiat’ vardır. Bu listede 105 de gayrimüslim Osmanlı askeri vardır. 1919-1923 arası 4 sene süren Yunan Harbi’nde 9.900 civarında şehid ve 31 bin civarında yaralı olduğuna göre, 8,5 ayda verilen can kaybı müthiştir. Bu rakam bile bazılarını tatmin etmediği için ekzajere edilerek 250 bine çıkarılır.

Hamidiye Tabyası

Unutulan kahramanlar

Çanakkale muharebelerinin kazanılmasında başrolü oynayan Liman von Sanders gibi Alman zabitleri yanında, Vehip Paşa, Esad Paşa, Cevad Paşa hiç anılmaz. Ama harble uzaktan yakından alakası olan hemen herkesin ismi geçer; geçmezse infial doğurur. Ama 57. Alay kumandanı Kaymakam (Yarbay) Hüseyin Avni Bey ve 27. Alay kumandanı Kaymakam (Yarbay) Şefik Beyi de kimse bilmez. Yakın zamanda Çanakkale Şehitliği’nde bu zâbitlerin ismi bile yazılı değildi. En mühimi, Çanakkale zaferinde en çok payı olan, Sultan II. Abdülhamid’in isminden hiç bahsedilmez. Çanakkale, payitahtın eşiği sayıldığı için, daha Sultan Fatih devrinden beri gayet iyi tahkim edilmiştir. Birçok padişahlar buradaki tahkimatı yeniletmiş; tabyalar yaptırmıştır. En son Sultan Hamid, Boğazın emniyeti için 1892’de tabyalar yaptırmıştır. Çanakkale’yi gezenler, burayı geçilmez kılan, ama şimdi restorasyonla bir beton yığınına dönüşen Hamidiye Tabyaları’nı görünce, Sultan Abdülhamid’i hatırlamalıdır.

Çanakkale'de iki asker resmi

Bir başka Çanakkale efsanesi de üstü başı perişan genç iki asker resmidir. Devlet dairelerine asılan, mitinglerde afişe basılan bu resmin Çanakkale ile hiç alakası yoktur. Resimdekiler İzmir’de hava meydanında çalışan Bolu’nun Elmalık köyünden iki işçidir. Biri İbrahim Bayseç, diğeri Niyazi Yıldırım’dır.

İkisi de 1911 doğumlu olup, Çanakkale harbi esnasında 4 yaşındadırlar. 1930’da çalışmak üzere Çiğli hava meydanına gitmişlerdir. İlki 1982, diğeri 1994’te vefat etmiştir. Resmi Alman bir pilot çekmiştir. İbrahim Bayseç’in çocuğu Seyran Bayseç, bu hatayı düzeltmek için çok uğraşmışsa da muvaffak olamamıştır. Bir deli kuyuya bir taş atar, bin akıllı çıkaramaz. Tarih de böyle. Bir yanlış yayılıp kaide hâlini alınca, ne delil gösterirseniz gösterin, insanları bu kanaatten ayıramazsınız.

Seyit Onbaşı

Kilitbahir’de 28. Mecidiye bataryasındaki askerler düşman bombardımanına maruz kalınca kumanda “sığınağa” emri vermişti. Ancak asker daha sığınağa ulaşamadan gemiden atılan bir mermi ile cephanelik infilak etti. Bataryadaki erlerden sadece Havranlı Seyit ile Niğdeli Ali kalmıştı. Bataryanın toplarından sadece biri çalışıyordu; onun da vinci kırılmıştı. Seyit, Ali’nin de yardımıyla 215 okkalık (275 kg) mermiyi kucaklayıp altı basamak çıkarak topa yerleştirdi ve Ocean gemisine doğru ateşledi. Gemi isabet aldı. Bunun üzerine onbaşı rütbesi takıldı.

Hâdise hemen işitildi. Harb Mecmuası’nda neşredilmek üzere Seyit Onbaşı’nın resmini çekmeye geldiler. Bundan iyi bir propaganda olamazdı. Ancak Seyit bu sefer mermiyi kaldıramadı. Boş, hatta küçük mermiler denediyse de yine olmadı. Bunun üzerine tahtadan bir maket mermiyle poz verdi. İşte meşhur fotoğrafın hikâyesi budur. Sonradan kendisini kabul eden Atatürk, “Beni de kaldırabilir misin?” diye sorduğunda, “Hayır. Sizi ben değil, dünya kaldıramaz” dediği anlatılır.

Halbuki bir topun ateşlenebilmesi için 20-30 askere ihtiyaç vardır. Bunlardan bir kısmı, teknik adamlardır. Zira bu iş, mühendislik seviyesinde matematik ve fizik bilgisine ihtiyaç gösterir. Seyit Onbaşı bunlardan birisi olmayıp, sadece bir ikmal neferiydi. İşin aslı, Seyit Onbaşı, vinci bozulan topa, arkadaşları ile beraber mermi taşımıştır. Nitekim bu sebeple taltif edilen başka askerler de vardır. Seyit Onbaşı’nın şöhreti, kapak resmi verdiği Harb Mecmuası sayesindedir. Üstelik Onbaşı’nın batırdığı söylenen Ocean zırhlısı, Mecidiye tabyasının top menzilinin dışında idi.

Askerleri yutan bulut

6 Ağustos 1915’ten itibaren Suvla (Anafartalar) sahiline çıkartma yapan İngiliz birliklerinden en mutenalarından Norfolk Alayı’na mensup bir müfreze asker, bulutlu hava yüzünden geriyle irtibatı eksilerek kaybolarak, düşman cephesinin arkasına düşmüştü. Daha sonra yapılan araştırmalarda, bir çiftlikte bulunan 114 ceset, Norfolk rozeti sayesinde aidiyeti tespit edilip, askeri mezarlığa nakledilmiş; böylece esrar çözülmüştü. 1965 senesinde Yeni Zelandalı bir asker, 12 Ağustos’taki taarruz esasında 250 metre uzunluğunda ve 60 metre eninde bir bulutun yere inip, Norfolklu askerleri yuttuğunu söyledi. Bu hikâye derhal yayıldı. 1998 tarihli All The King’s Men filmi bu hadiseye dairdir. Romanlara mevzu olan bu hadise, kimilerince UFO, kimilerince ilahi yardım olarak görülmüştür.

Çocuk Askerler

Çanakkale’de çocuk yaşta askerlerin muharebelere iştirak ettiği doğru değildir. Harb müddetince Osmanlı hükümeti 3 milyona yakın kişiyi silâh altına almıştır. Daha harbin başında cereyan eden Çanakkale cephesine çocuk yaşta asker göndereceğine inanmak safdillik olur. Buraya en seçme zâbit ve askerler sevk edilmiştir. Çanakkale muharebelerine ihtiyat zabiti (yedek subay) harbi denmesi de bundandır.

Türkülere mevzu olan 15’liler, 15 yaşındakiler değil; 1315 (1899) doğumlu askerlerdir. 12 Mayıs 1914 tarihli askerlik mükellefiyeti kanununa göre, 21 yaşındakiler askere alınırken; harbin sonuna doğru 18-20 yaşında gençler silâh altına alınmıştır. Bu iş için kullanılan meşhur resimdeki çocuk askerler, 23 Nisan 1923 tarihinde ihtifal için asker kılığında yürüyen çocuklardır. Üzerlerindeki üniformanın Enveriye tarzı olmadığından bile hakikati anlamak mümkündür.

Liman von Sanders ve Yarbay Mustafa Kemal Bey

Şarapnel ve Saat

Cumhuriyet devrinin popüler gazetecisi Ruşen Eşref’in anlattığına göre, Conkbayırı’nda bir şarapnel parçası, Yarbay Mustafa Kemal Bey’in göğsüne çarpar; hatta buradaki saati parçalar; ama fazla bir zarar vermez. Liman von Sanders, Mustafa Kemal’e kendi armalı saatini hediye eder; bu kırık saati hatıra olarak alır. Cumhuriyetten sonra bu efsanenin arkasına düşülmüş; hükümet kırık saati satın almak istemiş; ama ‘kahraman saat’ bir türlü bulunamamıştır. Bir rivayette eve giren hırsızlar çalmış; bir rivayette Liman von Sanders memleketine döndükten sonra bunu bir subaya hediye etmiş; bir rivayette general öldükten sonra eşyaları ile beraber satılmış. İşin garibi, Alman generalin hediye ettiği ve Anıtkabir müzesinde teşhir edildiği söylenen kıymetli saati de gören yoktur. Ama köstekli saat gaziler gününün sembolü olmuş; gazilere köstekli saat hediye etmek âdet edilmiştir

.MİLYONLARIN KÂTİLİ İSPANYOL
I. Cihan Harbi’nde 8,5 milyon asker ölmüştü. Ama “İspanyol Gribi” en az 50 milyon insanı dünyadan götürdü. Mustafa Kemal Paşa ve Nazım Hikmet de bu hastalığa yakalananlardandır.
8 Nisan 2019 Pazartesi
8.04.2019
I. Cihan Harbi’nde 8,5 milyon asker ölmüştü. Ama “İspanyol Gribi” en az 50 milyon insanı dünyadan götürdü. Mustafa Kemal Paşa ve Nazım Hikmet de bu hastalğıa yakalananlardandır.

Çokları, grip ile nezleyi bugün bile karıştırır. Nezlede, boğaz ağrır, burun akar, sonra burun tıkanır, biraz da öksürtür. Grip, ateş yakar; halsiz bırakır; başı ve adaleyi ağrıtır. “İstirahat etmezsen yedi gün; edersen bir haftada geçer” derler. Öyledir ama nice ağır bilinen hastalıktan daha amansızdır. Hele cemiyete, ekonomiye zararı çoğundan fazladır. Hele bugün 100 yaşında bir İspanyol Gribi vardır ki, nice belalara rahmet okutmuş; cihan harbindekilerin kaç misli can almıştı.

Eskiden bu hastalık tabiplerce küçümsenirdi. Sayısız salgınlar olmuş; her birine zamanın hayal gücüne göre isimler verilmiştir. Tak, Horion, Jando, İngiliz Vebası, Kuzey Koketi, Küçük Kurye ve nihayet Enfluenza. 1657’deki salgın esnasında gribe sevimli bir isim takılmıştı: Moda hastalık. Bir ara Fransa’da hastalığa yakalananların öksürüğü, tavuk gıdaklamasına benzediği için Tavuk Hastalığı denmişti. Bugün grip için kullanılan enfluenza, İtalyanca ‘tesir etmek’ fiilindendir. Grip ismi, 1889’daki salgında verildi. Almanca greifen, yakalanmak demektir.

İlâve-i Memuriyet

I. Cihan Harbi, ikincisine nazaran daha felâketli olmuştu. Evet, ne silahlarla tayyareler o derece yakıcı ve yıkıcı idi; ne de ateş ikincisindeki gibi dünyayı sarmış, beş kıtanın altını üstüne getirmişti. Fakat ilkinde tifo, tifüs, kolera ve İspanyol Gribi, istenmeyen bir ilâve-i memuriyet olarak insanları kırıp geçirmişti. Hatta bir istatistiğe göre, yalnız gripten ölenlerin sayısı, muharebe meydanlarında can verenlerden (8,5 milyon) kat kat fazla idi.

1918-1920 tarihleri arasında ölümcül bir virüs öyle yayıldı ki, 18 ay içinde 50 ile 100 milyon arası insanı yere serdi. İspanyol Gribi veya Nezlesi diye bilinen bu hastalık, insanlık tarihinin en büyük salgınıdır. Dünyanın her tarafına yayılmış ve nüfusun %5’ini silip süpürmüştür. 1,5 milyarlık dünya nüfusunun üçte biri bu hastalığa yakalanmıştır. Hâlâ daha sır perdesiyle örtülü olsa da, dünyada kalıcı tesirler bıraktı.

İlk vaka haberi 9 Mart 1918’de Kansas’taki bir askerî kamptan geldi. Virüs, kuşlardan domuzlara geçmişti. Başta kimsenin ciddiye almadığı bu hastalık, kim bilirdi ki insanlığın üzerine büyük bir kâbus çökecek? Milletin şevki kırılmasın diye halktan saklandı.

O zaman harbe girmeyen İspanya’da Madrid ve Barselona’daki can kayıplarından sansürsüzce bahsedildiği için, hastalığa İspanyol Gribi adı verildi. Mamafih İspanyollar, Fransa ile aradaki tarihî husumete uygun şekilde, mevsimlik Fransız demiryolu işçilerinin getirdiğini düşünerek hastalığa başta Fransız Nezlesi demişti. Sonra Soldado de Nápole (Napoli Askeri) adını verdiler. Zira o zamanlar pek meşhur olan bu şarkı da bulaşıcı hastalık gibi yayılmıştı. İngilizler, kendilerine mahsus espri telakkisiyle ve insanlığı ne gibi bir felâketin beklediğinden habersizce, hastalığa cilveli bir isim takmışlardı: ‘Spanish Lady’ (İspanyol Hanım). Bir de ‘Kimse bu leydi ile dans etmek istemez!’ diyerek alaya almışlardı.

Dünya turu

Bu da önceki salgınlar gibi Uzak Doğu menşelidir. 1917 sonlarında Çin’in ortasındaki Cong-King şehrinde görüldü. O zamanki bir tarife göre, “Sanki yer yarılmış, içinden çıkmıştı”. Buradan Japonya’ya, oradan Hindistan’a, sonra da Orta Doğu’ya geldi. Bir kol Sibirya üzerinden Rusya’yı sardı.

Baltık üzerinden bir kol okyanus aşıp Amerika’ya geçti; diğeri bir kol Fransa’ya indi. Amerika’dan Avrupa’ya asker sevk ediliyordu. Avrupa iki ateş arasında kaldı. Burada ilk vaka Nisan’da Fransa’da görüldü. İngiltere, Almanya, İspanya, Portekiz ve İtalya hastalığa gömüldü. Sonra doğuya döndü, Yunanistan’ı esir aldı. Artık bütün Avrupa yeni canavarın elindeydi. Sadece Antarktika yakınındaki Saint Helene adası ile Pasifik’te kaybolmuş Gilbert ve Ellice, Yeni Hebridler ve Yeni Gine’de hastalık görülmedi.

Tam bir dünya turu yapan hastalığın önü bir türlü alınamadı. Her ay binlerce kişi ölüyordu. Orduların yer değiştirmesi, hastalığın yayılmasını tetikliyordu. ‘Yaz gelsin, havalar ısınınca biter’ dediler, ama nafile. Ağustos’ta hastalık iyice azdı. Bu 2.dalga sayesinde herkes, tarihte görülmemiş bir salgınla karşı karşıya olduğunu anladı. Gençler, biner biner ölmeye başlayınca, Avrupa’da harb aleyhtarlığı doğdu. Bu dalga, Kasım’da harbi bitirdi. Hiçbir devletin doğru dürüst ordusu kalmadığı için, küçük birlikler tutup, gerisini dağıttılar.

Bilanço

1919 başında gerileyen hastalık; Şubat’taki 3. ve sonuncu dalgayla tekrar şiddetlendi. Daha evvel kurtulanlar; hastalığa yakalandı. Hastalık, milyonlarca can aldıktan sonra gerilemeye başladı. Sıra hastalığın bilançosunu yapmaya gelmişti.

Hindistan’da birkaç ay içinde 17 milyon insan ölmüştü. Fiji adalarında yaşayan kimse kalmadı. Eskimoların %60’ı öldü. Hastalık, Avrupa ve Amerika’da 2’şer, Afrika’da 1,5 milyon, Japonya’da 300 bin kişiyi götürdü. Fransa'da 400, İngiltere'de 300, Almanya'da 800 bin insan, çoğu genç olmak üzere, hayatını kaybetti. Çin ve Rusya’dan sağlıklı bir rakam alınamamıştı. Bu sebeple son zamanlarda sayının 100 milyonu bulduğu tahmin edilmektedir. Bu, cephede ölenlerden kat kat fazla idi. Askerlerin çoğu bu hastalıktan ölmüştü.

Hastalığa, halkın eve kazanç getiren en sağlam grubu (20-40 yaş) yakalandı. Böylece geride kalan çocuk ve yaşlılar sefalete düştü. Ölenlerin ekseri erkekler ve hamile kadınlardı. İnsan, ilk karşılaştığı virüse karşı mukavemet kurar. Ama grip virüsleri devamlı değişmektedir. Virüste H ve N diye bilinen iki antijen vücuda girdiğinde, mukavemet sistemi tarafından antikor imal edilir. Bu salgında ilk karşılaşılan virüs (H3N3), sonrakinden (H1N1) farklıydı. Yaşlılar, 1830’larda yaygın olan H1 ve N1 antijeni ile tanışık olduğu için, fazla tesir görmedi. Bu sefer muafiyeti (bağışıklığı) güçlü olanlar yenildi.

Dikkat, maske!

Hastada evvela teneffüs güçleşiyordu. Yüzü kızıl kahveye, sonra maviye dönüyor; ölünce simsiyah oluyordu. Saç ve diş dökülmesi, baş dönmesi, uykusuzluk, görme ve işitme kaybına rastlanıyordu. Hastalar sokakta düşüveriyordu. Şiddetli baş ve mafsal ağrısı, yüksek ateş ve ciğerlerin iltihaplanması ile hasta birkaç gün içinde ölüyordu. Ölüm sebebi gribin kendisi değil; virüs yüzünden ciğerde açılan yaralara yerleşmiş bakterilerin yol açtığı zatürree idi. Hastalıktan kurtulan, psikolojik çöküntüye düşüyordu. Bugün bile kalp krizleri ve felç, vücudun gribe iltihabî reaksiyonundan meydana gelir.

Harb ve memleketler arası gerginlik sebebiyle hastalıkla hakkıyla mücadele edilememişti. Elde doğru dürüst ilaç da yoktu. Yapılan şey antiseptik, kalb kuvvetlendiricisi, kanamayı önleyen ilaçlardan öte geçemedi. Halka, sadece öpüşmemesi ve korunmak için yüze tülbent maske takması tavsiye edildi. Günde birkaç diş sarımsak yemenin veya içki içmenin, mikropları öldüreceği düşünülüyordu. Sinemalar ve mektepler kapandı; maskesiz gezmek ve toplu halde bulunmak yasaklandı.

Sadece fakirler mi?

Ölü sayısı memleketlere göre farklılık gösteriyordu. Bunun sebebi sosyo-ekonomik farklılıklara bağlanıyor. Paris’te en yüksek ölüm nisbeti, zengin mahallelerinde görülür. Ama ölenlerin çoğu, ev sahipleri değil; soğuk çatı katlarında kalan hizmetçiler veya talebelerdi. Her yerde hastalığın en fazla vurduğu, kötü beslenen, kötü evlerde oturan, doktora gidemeyen fakirler ve mülteciler oldu. Hastalık kapanların çoğu iyileşti ama, diğer grip salgınlarından 25 kat fazla insan öldü.

Eskiden salgınların esas itibariyle alt sınıflara ve “geri ırklara” tesir ettiği; bunun da kendi suçları olduğu düşünülürdü. İspanyol Gribi, bunu boşa çıkardı. Kimse hastalıktan muaf değildi. Bu da 1920’lerden itibaren halk sağlığı politikalarının değişmesine yol açtı. Daha iyi bir hastalık takibi ve sağlık hizmetlerinin ücretsiz arzı ehemmiyet kazandı. Sadece Güney Amerika’da ebeveynlerini kaybeden çocuk sayısı 500 bindi. 1920'lerdeki yüksek doğum nisbetini İspanyol Gribi salgına bağlayanlar vardır. Anne karnında bu enfeksiyona maruz kalanların, iyi bir hayat kurma imkânı düşmüş; suç işleme ihtimali artmıştır. Bu da iki harb arası sosyal buhranı izah eder.

Meşhur kurbanlar

Fransız meslektaşı Pycot ile Orta Doğu’yu paylaştıkları gizli anlaşmayla bilinen İngiliz diplomat Mark Sykes, sessiz sinemanın meşhur aktörü Harold Lockwood, Amerikan otomobil sanayicisi Horace Elgin Dodge ve kardeşi John Francis Dodge, Mısır umumi valisi Lord Edward Cecil, Arabistan Kralı Suud’un en büyük oğlu Prens Turki bin Abdilaziz, Tonga Kraliçesi Anaseini, Brezilya Cumhurreisi Francisco de Paula Rodrigues Alves, İtalyan Prensi Umberto, İsveç Prensi Erik, sosyolog Max Weber, ABD başkanı Trump’ın dedesi Frederick Trump, Fransız şair Guilliaume Apollinaire ile Cyrano de Bergerac yazarı Edmond Rostand da İspanyol Gribi’nden ölenler arasındaydı. Kimse gribi yakıştırmadığı için olsa gerek, Rostand’ın ölüm ilanında zatüree yazıyordu. Zaten vakaların %85’i akciğer komplikasyonuna yol açıyordu. Yakın Hristiyan tarihinde ‘Fatima’nın Sırrı’ diye bilinen hâdisenin kahramanı üç çocuktan ikisi, Francisco ve Jacinta, İspanyol giribinden öldüler ve yıllar sonra azizlik mertebesine yükseltildiler.

Dünyanın en zenginlerinden aktris Mary Pickford’u Beverly Hills’de yatağa sokan hastalık; sarayları da dolaştı. İspanya Kralı XIII.Alfonso ve bazı bakanları, Danimarka Kraliçesi Alexandrine; Habeş İmparatoru Haile Selasiye, Bavyera Prensi Maximillian, Alman Kayzeri II.Wilhelm, İngiliz başbakanı Lloyd George, ABD başkanları Woodrow Wilson ve Franklin D. Roosevelt, Çek yazar Franz Kafka, aktris Greta Garbo, Walt Disney, çok sayıda politikacı, artist, sporcu bu hastalığı geçirdiler.

Sultan Vahideddin hastalığa yakalanmış; Âdile Sultan’ın zevci Damat Salahaddin Bey, İspanyol’dan vefat etmişti. Fenerbahçe Klübü’nün kurucusu Ayetullah Bey de, 31 yaşında İspanyol Gribi’nden öldü. Yaveri Cevat Abbas’ın anlattığına göre, Mustafa Kemal Paşa, Samsun’a gitmeden az evvel bu hastalığa yakalanmış, ama atlatmıştı. Nazım Hikmet de gripten kurtulanlardandır.

Bizde İspanyol Gribi

İstanbul gazeteleri, Temmuz 1918’den itibaren “İspanyol Nezlesi”nden bahseder. Darülfünun Tıb Fakültesi müderrisi Dr. Akil Muhtar, hemen hastalıkla alakalı birkaç akademik makale neşretmiştir. İlk vaka Nusaybin sahra hastanesinde 6 Ağustos’ta görüldü. Askerler, muhacirler ve tacirler vasıtasıyla diğer vilayetlere yayıldı.

Kalabalık ve insanların toplanma noktası olduğu için en çok kaybın verildiği İstanbul’da halkın yarısı hastalığa yakalandı; 13 bin kişi öldü ki, nüfusun % 2,5’udur. Ölenlerin çoğu 1919’daki 2. dalgaya aittir. Hüseyin Rahmi’nin Hakka Sığındık romanı o günleri alaylı bir dille anlatır.

İspanyol Gribi sebebiyle, İngilizlerin muntazam birlikler toplayamayıp, Yunanlara yardım edememesi yüzünden Anadolu hareketinin muvaffak olduğunu söyleyenler vardır. Buna göre İspanyol Gribi olmasa harb bitmez, Amerika evine dönmez, Almanlar teslim olmaz, Türkiye kurulamazdı. Şu halde İspanyol Gribi tarihi değiştirmiştir.

.SULTAN ABDÜLHAMİD’İN HAŞARI ŞEHZÂDESİ ABDÜLKÂDİR EFENDİ
Filmlerde isyankâr bir çocuk gibi tasvir edilen Abdülkâdir Efendi, Sultan Hamid’in belki de en bedbaht şehzâdesidir.
15 Nisan 2019 Pazartesi
15.04.2019
Filmlerde isyankâr bir çocuk gibi tasvir edilen Abdülkâdir Efendi, Sultan Hamid’in belki de en bedbaht şehzâdesidir.

Mehmed Abdülkâdir Efendi (1878-1944), Sultan Abdülhamid’in en makbul haremlerinden Bîdâr Kadınefendi’den dünyaya geldi. Alman İmparatoru İstanbul’a geldiğinde, haremi ziyaret eden imparatoriçeyi kabul etmiş ve zarafetiyle hayran bırakmıştır.

Abdülkâdir Efendi - Lalası Şeker Ahmed Paşa ile

Mutsuz ve umursuz

Abdülkâdir Efendi Almanya’da askerî tahsil gördü. Kayzer’den madalya aldı. Lisana istidatlı olup, birkaç lisanı gayet güzel konuşurdu. Ancak, hiç de beklendiği tarzda ağır başlı bir şehzâde değildi. Sultan Hamid, serkeş tabiatlı gördüğü bu oğlunu çekip çevirmesi için, amcası Sultan Aziz’in kızı Emine Sultan ile evlendirmeyi münasip görmüştü. Fakat Sultan Efendi, kendisinden birkaç yaş küçük şehzâdeyle evlenmeyi kabul etmedi.

Bunun üzerine padişah, huyunu beğendiği saraylı bir hanımla evlendirdi ise de, işe yaramadı. Şehzâde daha sonra birkaç hanım ile daha evlendi ve hayatı hep mutsuz geçti. Umursuz gözüken şehzâde, hep varmayı hedeflediği gayeye varamamanın hayal kırıklığı içinde yaşadı.

Abdülkâdir Efendi'nin çocukluğu

Kemancı

Abdülkâdir Efendi miralay rütbesinde iken, 46 yaşında sürgüne çıktı. 13 kişilik ailesi ve maiyetiyle beraber trenle Budapeşte’ye gitti. Şehzâde’nin iki aylık kızı Bîdâr Sultan, yolculuk tesiriyle soğuk alıp hastalanarak vefat etti. Gurbette ilk vefat eden hânedan âzâsı ve sürgünün ilk kurbanıdır.

Yanlarında götürdükleri az miktarda nakit hemen bitti. Parasızlıktan, ucuz otellere ve nihayet şehir dışındaki ucuz pansiyonlara düştüler. Yok pahasına satılan mücevherler de az bir zaman idare etti. Sürgünde hânedanın maddî ve manevî bakımdan en çok sıkıntı çeken kolu Abdülkâdir Efendi ailesi oldu.

Şehzâde, bir orkestrada kemancılık yaparak hayatını kazanmaya başladı. Cömert yaşamaya alıştığı için çok borçlanmıştı. Birkaç ay içinde yurda döneceklerini umuyor; Musul petrollerindeki hisselerine bel bağlıyordu.

Giderek sıhhatini kaybetti; sık sık hastalanıp yataklara düşmeye başladı; çalışamaz oldu. Peşte’de kalmak imkânsız hâle gelmişti. 1933’te hayatın daha ucuz, Müslüman’ın bol ve memlekete de yakın olduğu Sofya’ya göçtüler.

Rahat nefes?

Bulgar Kralı III. Boris, Şehzâde’yi belediyede kantarcı yaptı. Böylece vaktiyle tâbi olduğu Sultan Hamid’in oğluna hem iyilik yapmış, hem de aşağılamış oluyordu. Yine de aile, bir miktar nefes alabildi.

Şehzâde, imkânsızlıklarına rağmen Sofya’da Bâli Efendi Türbesi’ni yeniletti. Çocuklar, Alman yatılı mektebine yazıldılar. Ardından Ertuğrul Efendi, tıb tahsili için Viyana’ya gitti. Alâaddin Efendi ise Varna’daki kraliyet köşkünde bir memuriyete girdi.

Şehzâde, 16 Mart 1944 tarihinde Amerikan tayyarelerinin bir hava hücumu sırasında sığınakta kalp sektesi geçirdi. İzdiham esnasında ezilerek vefat etti. Eski Osmanlı-Alman dostluğu hatırına, Almanya’nın siyasî maksatlarla kullanması endişesine binaen, Şehzâde’nin müttefiklerin istihbaratı tarafından öldürüldüğü de söylenir.

Peşte kafelerinde maişetini kazanmaya çalışan bir şehzâde

Çocuklar

İkinci zevcesinden olan Mehmed Orhan Efendi, hanedan reisi idi. Nice’de perişan bir hayat yaşayıp vefat etmiş; kimsesizler mezarlığındaki mezarı kaybolmuştur. Doktor olan, ama hep pasaportsuz yaşayan Necib Ertuğrul Efendi, Salzburg’da yaşamış; korkudan çocuklarına şehzâde olduğunu ölmeden az evvel söylemiştir. Abdülkâdir Efendi’nin oğlu Alâaddin Efendi, sosyalistler zamanında toplama kampına kapatılmıştır. Şehzâde’nin yegâne kızı Neslişah Sultan 1952’deki af kanunundan sonra İstanbul’a dönmüştür.

Kızıltoprak'ta Abdülkâdir Efendi Köşkü

Benim namaz kılmayan oğlum olamaz”

Abdülkâdir Efendi, yakışıklı idi. Çok eliaçıktı. Gelip yardım isteyene, elinde ne varsa verirdi. Hatta bunu bilenler, kendisini istismar ederdi. Kibardı, kimseye ağır bir söz söylediği işitilmemişti. Ancak bir anı bir anına uymazdı. Dünyayı ve etrafını mühimsemezdi.

Sultan Hamid, hizmetkâr olarak saray âdetince halayık yerine, Avrupaî tarzda gayrı müslim hizmetçi tutmasını yadırgamış; kendisini ikaz ettiği halde, şehzâde dinlememiştir. Bir defasında da, “Benim namaz kılmayan oğlum olamaz” diyerek kendisine sitem etmişti.

Meşrutiyet’ten sonra da ele avuca sığmaz hareketleri yüzünden gelip gidenler kesilmiştir. Padişahtan izinsiz, Müslüman olan bir Ermeni kızla evlenmeye teşebbüs ettiği için Sultan Reşad tarafından altı ay ev hapsi ile cezalandırılmıştır.

Kardeşi Ayşe Sultan der ki, “Abdülkâdir Efendi gayet serbest bir insandı. Kabına sığmaz, yerinde duramaz derecede her şeyin aşırısına giderdi. Hayatı boyunca böyle yaşamıştır. Babama karşı daima küskün davranır; sosyalist olduğunu iddia ederdi. Burhaneddin Efendi’yi bizden üstün tutuyor, derdi. Kendisine mahsus acaib fikir ve hareketleri vardı. Babamın hiç istemediği hareketi yapmaktan çekinmez, meselâ fesini yana eğerek giyer; babamdan daima tekdir haberleri alırdı. Babam çok defa Mâbeynci Emin Bey’i göndererek nasihat ederdi.”

Büyükada'da Abdülkâdir Efendi Köşkü'nü, Şehzâde daha İstanbul'da iken satmıştı. Şimdi Alarko'dadır.

Dolandırılan şehzâde

Şehzâde sürgünde iken, Sami Günzberg, Budapeşte’ye giderek, vekâletnâme aldı. Şehzâde’nin sarayın dişçisi olarak tanıdığı için güvendiği Günzberg, Şehzâde’nin itimadından veya gafletinden istifadeyle, “Sattım ve parasını aldım” yazan bir de kâğıt imzalattı. Hemen Feneryolu’ndaki köşkü Mısırlı Prenses İkbal’e sattı; Şehzâde’ye bir kuruş bile göndermedi. Köşkteki antikaları daha evvel çıkarıp iç etmişti.

Uzun bir bekleyişten sonra, Şehzâde zamanın reisicumhuruna çektiği telgraf ile vaziyetten dert yandı. Reisicumhur yakın dostu Günzberg’i çağırıp izahat istedi. “Efendim bunlar dejenere insanlar. Sattım, parasını verdim. İşte parayı aldığına dair imzası!” diyerek işin içinden sıyrıldı.

Günzberg bununla da kalmadı. Şehzâde’nin Musul petrolleri hissesini de, Amerikan Petrol Şirketi’ne devretti. Buna mukabil 10 sene müddetle şehzâdeye bölük pörçük az bir meblağ gönderdi. Köşk, yeni sahiplerine de uğur getirmedi. Evvela İkbal Hanım, sonra da kızı Atiyye buhran geçirip intihar ettiler. Zamanla ortasından yol geçirilen bahçede apartmanlar yükselmiştir..

.BEN VÂLİYİM, EŞKIYA DEĞİL!"
OSMANLILAR, ERMENİ MESELESİ İLE NASIL YÜZLEŞTİ?
Osmanlı ülkesindeki Ermenilerin 1915 yılında yaşadığı acılar, güçlü bir diaspora sayesinde dünya çapında bir propaganda mevzuu oluyor.
22 Nisan 2019 Pazartesi
22.04.2019
George Clooney’nin gazeteci karısı Lübnanlı hristiyan Emel Alamüddin, tarihî bilgisizliğinden olsa gerek, Ermeni tehcirinin adlî platformda ele alınması gerektiğini sert bir dille söyledi. Bu çok yaygın ve yanlış bir bilgi. Halbuki, İttihatçıların sabıkasındaki hâdiselerden biri olan tehcir ile bilahare Osmanlı hükümeti yüzleşmiş; işin adlî dosyası kapanmıştır.

24 Nisan

Sultan Hamid’i tahttan indirmek gayesiyle, dünya Mason cemiyetlerinin desteği ile kurulan ve 1908’de bir askerî darbe ile iktidara gelen İttihat ve Terakki Cemiyeti, kendisine dikte ettirilen ulus-devlet projesi çerçevesinde, birkaç sene sonra bütün gayrı Türk unsurları tasfiyeye kalkıştı. Rumları ve Arapları sindirirken; Osmanlı ülkesindeki Ermeni ve Süryanileri de Suriye’ye sürgün etti.

Çanakkale zaferinden cesaret alarak gerçekleştirilen sürgün üç safhada yapıldı. Önce 24 Nisan 1915’de Sarıkamış Felâketi’nin duyulmasının meydana getirdiği infiali örtbas etmek için Ermenilerin, orduyu arkadan vurduğu söylendi ve Ermenilerin İstanbul’daki siyasî, dinî liderleri ve münevverleri (235 kişi) tevkif edilerek Çankırı ve Ayaş’a sürüldü.Bunların içinde müfrid milliyetçi hareketine karşı olanlar da vardı. Benzeri operasyonlar Yozgat ve Sivas gibi beldelerde de yapıldı. Bu bir siyasi çökertme operasyonu idi, yani cemiyetin ses çıkarabilecek vasıftaki insanlarını temizlemekti. Bunlardan bir daha haber alınamadı. 24 Nisan, soykırım günü ilan edilmiştir.

İkinci safhada, tam Van’da Ermeni isyanı ile Rus işgalinin başladığı günlerde, 14 Mayıs 1915 tarihli kanunla, bahar sonundan sonbahara kadar Anadolu ve Rumeli’deki Ermeniler Suriye’deki kamplara sürüldü. Kadın, erkek, çoluk, çocuk, genç, ihtiyar, hasta, sağlam, 1 milyon sürgünün, yarısı açlık, soğuk, hastalık ve çete baskınlarında öldü.

Üçüncü ve son safhada kamptakiler açlıktan ölmeye mahkûm edildi. Urfa ve Antakya’da direnişler, netice vermedi. Sürgünlerin çocukları, yetimhanelere veya Müslüman ailelerin yanına yerleştirildi. Mallarına ise el konuldu. Anadolu Ruslar tarafından işgal edildikçe, Rus ordusundaki Ermeni çeteler, buralarda yaşayan Türklerden sürgünün intikamını almaya çalıştılar.

Osmanlı ordusunda Ermeni iki subay

Amirlerin insafı

O zamanın şartlarında bu kadar insanın transferini gerçekleştirmek imkânsız gibiydi. Zaten tehcirin başında neşredilen resmî emirler, Ermenilerin can ve malına zarar gelmemesi için alınacak teferruatlı tedbirlerle doludur. Ulukışla’dan Kafkas cephesine nakledilen ordu birlikleri, genç ve kuvvetli erkeklerden müteşekkil olmasına rağmen, gıda, ilaç ve teçhizat noksanları sebebiyle her 4 askerden birini kaybediyordu.

Merkez ile taşra arasında bir koordinasyon olmadığı için, sürgünler mahallî idarecilerin insafına kalıyordu. Yetişkin erkeklerin bir kısmı daha seyahatin başında öldürüldü. Gençlerden bir kısmı, tehcirden evvel Rusya’ya kaçmıştı.

Sürgünlerin emniyeti için çok az sayıda jandarma vazifelendirilmişti. Bu sebeple müdafaasız yolculardan bir kısmı, Kürt ve Çerkes çeteleri, asker kaçakları, hatta mahallî jandarmalar tarafından soyuldu, öldürüldü ve tecavüze uğradı.

Kafileler, evvela çoğunda çadır bile bulunmayan muvakkat kamplarda konaklıyor; akabinde yaya uzun bir seyahatten sonra Deyrizor ve Basra’daki kamplara yollanıyordu. Yolda varılan kasabalarda da kıtlık olduğundan, sürgünlerin hayatta kalması imkânsız gibiydi. Kamplara ulaşanlar da açlık, hastalık sebebiyle dünyadan çekildi. Böylece tehcir esnasında her iki Ermeni’den biri hayatını kaybetmiştir.

Erzurum Ermenileri sürgün yolunda

Ben valiyim, eşkıya değil!

Osmanlı bürokratlarından sürgüne karşı çıkanlar az değildir. İzmir Vâlisi Rahmi Bey, İttihad ve Terakki Cemiyet'indeki güçlü pozisyonuna güvenerek, İzmir Ermenilerinin sürülmesine engel oldu. Haleb ve sonra Konya Vâlisi Celâl Bey, İttihatçı hükümetin millî bir mefkûre olduğunu söylemesine rağmen, sürgüne kulak asmadı. Bu sebeple o ve Anteb mutasarrıfı Şükrü Bey vazifeden alındı. Celâl Bey’in hatıraları mevzuya ışık tutan birinci el kaynaklardandır.

“Ben vâliyim, eşkıya değilim” diyerek sürgüne karşı çıkan Ankara Vâlisi Mazhar Bey, Ağustos 1915’de azledildi. Kütahya Mutasarrıfı Fâik Ali (Ozansoy) da sürgüne karşı çıktı. Kütahya’ya gelen sürgünlere de yardımcı oldu. Kastamonu Vâlisi Reşad Bey, Yozgat Mutasarrıfı Cemal Bey, Erzurum Vâlisi Tahsin Bey, imha emirlerini tatbik etmeyen Osmanlı bürokratlarıdır.

Sürgüne engel olmaya çalışan Malatya Belediye Reisi Azizoğlu Mustafa Ağa, bir İttihatçı fedai tarafından “gâvurları koruyor” diye vurularak öldürüldü. Tehcire karşı çıkan Lice Kaymakamı Hüseyin Nesimi Bey, Beşiri Kaymakam Muavini Sâbit Bey, Basra Vâlisi Ferid Bey, Müntefik Mutasarrıfı Bediî Nuri Bey ve gazeteci İsmail Mestan; İttihatçı Diyarbakır Vâlisi Dr. Reşid Bey’in emriyle öldürüldü.

Mardin Mutasarrıfı Hilmi Bey, son anda ölümden kurtuldu. Savur Kaymakamı Sıtkı Bey ve Midyat Kaymakamı Nuri Bey, tehcir sırasında sürgünlere iyi muamelede bulundular. Sivil halktan ve Kürt aşiretlerinden de sürgünlere yardımcı olanlar çoktu. İTC'nin Ermeni Muhacirîn Müfettişi Çerkez Hasan Amca da, kamplardaki 25 bin kadar Ermeni'yi ölümden kurtarmıştır.

Saymadım, az mı çok mu?

Buna mukabil askerî ricâlden 3. Ordu Kumandanı Mahmud Kâmil Paşa, erkân-ı harbiye istihbarat dairesinden Miralay Seyfi, Enver Paşa’nın amcası Halil Paşa ve kardeşi Nuri Paşa, Musul’daki 6. Ordu Kumandanı Ali İhsan (Sabis) Paşa, Deli Halid Paşa, Enver Paşa’nın tetikçisi Yakub Cemil; İTC erkânından Bahaddin Şakir, Dr. Nazım, Diyarbekir Vâlisi Dr. Reşid, Trabzon Vâlisi (Sopalı Mutasarrıf) Cemal Azmi, Bitlis, Bağdat ve Musul Vâlisi Mehmet Memduh, Everek Kaymakamı ve Zor Mutasarrıfı Salih Zeki, Maarif Nazırı Ahmet Şükri, Emniyet Müdürü İsmail Canbolat, Giresunlu Topal Osman ve Trabzonlu Yahya Kâhya tehcirin menfi simaları arasındadır.

Bahattin Şakir, daha 1914’de o zaman aralarının iyi olduğu Taşnak ileri gelenlerine müracaat ederek, Rusya Ermenistanı’na saldırmayı teklif etmiş; Taşnaklar reddetmişti. Suriye Vâlisi Cemal Paşa’nın yaveri Ali Fuad (Erden) hatıralarında, paşasına aşırı hayranlığını her fırsatta dile getirirken, öte yandan da sürgünleri katleden eşkıyaya prim verdiğini; ayrıca sürgünlerin toplama kamplarında onun emriyle açlıktan ölüme terkedildiğini açıkça itiraf etmektedir.

Kut Halil Paşa’ya Cihan Harbi esnasında 200 bin Ermeni’yi ve Bağdad’da 50 bin Arab’ı öldürttüğü sorulunca; “İsyan etmişlerdi; imhalarını emrettim. Saymadığım için, bundan az mı, çok mu, fikrim yoktur” cevabını vermiştir. Zor Mutasarrıfı Salih Zeki Bey’e de Divan-ı Harb'de “Senin için, 10.000 Ermeni imha etti diyorlar” diye sorulduğunda, “Benim namusum var. 10.000’e tenezzül etmem. Daha çık bakalım!” cevabını verdiği meşhurdur

Ermeni sürgünler Urfa'da

Maziyle hesaplaşma

1918’de İttihatçı diktatörlük yıkıldıktan sonra, Osmanlı hükümeti bu meselelerle yüzleşme cesaretini gösterdi. Ermenilerin memlekete dönüşüne izin verildi. Ermenilerin mallarının tasfiyesine dair mevzuat iptal edildi. Ermeni sürgünü vesilesiyle cereyan eden hukuka aykırı hâdiseler, mahkemeye taşındı. 1397 devlet memuru hakkında takibat yapıldı. İTC, kaçmadan evvel, arşiv vesikalarını yakarak yok etmiş olsa bile, yaşayan delillere göre suçlu bulunanlar, çeşitli cezalara çarptırıldılar. 40 kişi idam cezasına çarptırıldı.

Bunların arasında üç de vâli vardı: Yozgat mutasarrıf vekili ve Boğazlıyan Kaymakamı Kemal, Urfa mutasarrıfı Nusret ve Diyarbekir valisi Reşid. Hatta zamanın Yozgat müftüsü Hulusi Efendi, gözyaşları içinde, mutasarrıf vekili aleyhinde şahitlik yaptı. İlk ikisi asıldı. Üçüncüsü yakalanacağını anlayınca intihar etti. Cumhuriylet devrinde hepsi milli şehit ilan edilmiş, ailelerine el konulan Ermeni mallarından verilmiş; mekteplere, cadedlere isimleri konulmuştur.

Savaş kaybedilince, apar topar yurt dışına kaçan İTC liderleri, bulundukları yerde Taşnaksutyun’un yıllık kongresinde alınan karar çerçevesinde kurulan Nemesis (İntikam) Teşkilatı fedailerince öldürüldü. Divan-ı Harb’in gıyaben idama mahkûm ettiği Talat Paşa, Mart 1921’de Berlin’de, Said Halim Paşa Aralık 1921’de Roma’da, Bahaddin Şakir ile Trabzon Valisi Azmi Nisan 1922’de Berlin’de, Cemal Paşa Temmuz 1922’de Tiflis’te, Enver Paşa da Ağustos 1922’de Tacikistan’da öldürüldü. Geri kalanını İngilizler Malta’ya sürmüştü; sonra Ankara hareketine katılmak üzere serbest bıraktı. Şevket Süreyya Aydemir’in “İttihatçıların terör kolu şefi” olarak vasıflandırdığı Dr. Nazım ve Canbolat, İzmir suikasti sebebiyle 1926’da asıldı.

Böylece hâdisenin adlî dosyası kapandı. Ancak İstanbul’un işgalinden sonra Osmanlı hükûmetinin aldığı kararları Ankara muteber saymaz. İşgal kuvvetlerinin baskısıyla kurulmuş olsa da, Divan-ı Harb mevcut hukuk sistemi ve delillere göre çalışmış; Yeni Türkiye’nin kuruluşuna, biraz da bu sayede izin verilmiştir.

Ancak bazı İttihatçıların, yeni kurulan Ankara hükümetine sızması ve resmî ideolojinin inşaında rol oynaması, meselenin hallini zorlaştırmış; tehcir, bir tabu ve kırmızı çizgi hâline getirilerek, Türkiye’nin milletlerarası platformda müşkül vaziyete düşmesine yol açmıştır.
Yeni devir
Ankara hareketinin kurucuları, Batının reaksiyonunu yatıştırmak adına, Ermeni tehciri sırasında işlenen cinayetlerin mesulünün küçük bir komite olduğunu her fırsatta söylüyor; mesullerin cezalandırılacağı ve böyle bir şeyin tekrarlanmayacağı garantisini veriyordu. Nitekim Mustafa Kemal Paşa’nın Eylül 1919’da Sivas’ta Amerikan general Harbord’a verdiği beyanat böyle olduğu gibi; İstanbul hükümeti ile Ekim 1919’da imzalanan Amasya Protokolleri’nde de bu husus sarahaten hüküm altına alınmıştı.
İlk üç reisicumhurun tehcir ile doğrudan irtibatı olmadığı halde, tehcirde menfi rol oynayan ve İngilizlerce Malta’ya sürülüp, sonra Ankara’ya gönderilen İttihatçı bürokrat ve politikacılar, yeni rejimde yüksek mevkilere geldi. Askeri ve siyasi cihetten güçlendikçe Ankara, bu mesele hakkındaki tavrını yavaş yavaş değiştirdi. 1919 Divan-ı Harbi’nde mahkum olanların ailesine maaş bağladı ve Ermenilerden gasp edilen mallardan tahsis etti. Tehcir edilen Ermenilerin, mütareke hükümlerine göre geri dönmesine müsaade etmedi.
Nihayet Gazi, 15 Mart 1923 senesinde Adana’da Türk Ocağı’nda esnaf cemiyetine hitaben yaptığı bir konuşmada, “Ermenilerin bu verimli ülkede hiçbir hakkı yoktur. Memleketiniz sizindir, Türklerindir. Bu memleket tarihte Türk’tü, o halde Türk’tür ve sonsuza dek Türk olarak yaşayacaktır” diyerek son noktayı koydu.
Ermeni meselesi, tehcirin 50. senesine kadar kimse tarafından dile getirilmedi. Türkiye’de yaşayanlar olup bitenleri bilir; ama suskunluğu tercih ederdi. 1965 senesinde Sovyetler Birliği’nde ilk defa dile getirildi. Ama Batı, Türkiye’yi gücendirmemek için buna iltifat etmedi.
1974 Kıbrıs hadiseleri üzerine Türkiye’nin itibarı düşünce, bu iddialar iltifat gördü. ASALA isimli bir terör teşkilatı, Türk diplomatlarına suikastler tertipledi. Ama bu teşkilat, suikastleriyle Batılıları da rencide etmeye başlayınca, sempatiyi kaybetti. MOSSAD’ın yardımıyla Türkiye bu teşkilatı tasfiye etti.
Mesele, Batı’nın her sene Türkiye’yi dürtmek için gündeme getirdiği, Türkiye’nin de (Ermenilerden hoşlanmayan) dünya Yahudi lobisine para dağıtarak savmaya çalıştığı bir kör döğüşüne dönüştü.

1919 Divan-ı Harbî

Adlî Dosya

Her ne kadar bu vesileyle yaşanan acıları inkâr etmek veya görmezden gelmek ne kadar yanlışsa, bundan topyekûn bir halkı mesul tutmak da haksızlıktır. Zira jenosit, II. Cihan Harbi’nden sonra kabul edilmiş bir suç olup, hukuk kaideleri geriye yürümediği gibi, milletlerarası hukukta jenosit, ferdî bir suç olarak kabul edilir.

Lozan Antlaşması’nda, Osmanlı ülkesinden sürgün edilen halkların geri dönüşü ve malî kayıplarını talep etmek üzere 1 yıl müddet verilmiştir. Bu zaman zarfında, kimse tazminat ve dönüş için müracaat etmemiş veya edememiştir. Meselenin içtimaî ve malî dosyası da böylece kapanmıştır.

Recep Tayyib Erdoğan, TC’nin başbakanı sıfatıyla tehcirin 100. yıldönümüne bir sene kala, 23 Nisan 2014’te Ermenice dâhil 9 lisanda, tehcir tabirini kullanarak “gayrı insanî neticeler doğuran bir hâdise” diye vasıflandırmış ve hayatını kaybedenlerin torunlarına başsağlığı dilemiştir. Türkiye’nin hukukun üniversel değerleriyle uyumlu her çeşit düşünceye olgunlukla yaklaşması gerektiğinin altını çizerek bu hâdiselerin Türkiye düşmanlığı için bir bahane olarak kullanılmasını istemediğini söylemiştir. Bazı kesimlerde hayret ve bazılarında da reaksiyon uyandıran bu taziye mesajı yakın tarihte bir ilktir ve her sene tehcirin yıldönümünde tekrarlanmıştır.

."CEZAYİR KARŞILAMASI
Fransız sömürgesinden Sovyet peykine
Cezayir’de Fransızlara karşı istiklâl mücadelesinin sürdüğü 1954-1962 arası milyonlarca insan hayatını, evini, hürriyetini kaybetti.
29 Nisan 2019 Pazartesi
29.04.2019
Cezayir’de Fransızlara karşı istiklâl mücadelesinin sürdüğü 1954-1962 arası milyonlarca insan hayatını, evini, hürriyetini kaybetti.

Bir yandan eski mukavemetçi Abbas Medeni’nin ölümü; öte yandan reisicumhur Buteflika’nın makamını bırakmamakta direnmesi, Cezayir’i dünya gündemine taşıdı.

Eski düğünlerde, gelin alınırken Cezayir Havası çalınması âdetti. Ben ise bu hüzünlü havayı dinlerken, hep Cezayir, gözümün önüne, evden ayrılan bir gelin gibi gelirdi. Cezayir Karşılaması da denilen bu hava, rivayete göre vaktiyle Cezayir’e gönderilen askerler için yakılmış; yıllarca marş formunda çalınmıştır. Sözleri bambaşka bir âlemdir:

Cezayir’in gemileri yağlanır, yağlanır da tersaneye bağlanır.

Cezayir’de koç yiğitler eğlenir, deli düşman aptal aptal dillenir

Kahpe Cezayir duman vardır başında, cümle âlem senin peşinde

Nice yiğitler aldın fidan çağında, ah Cezayir biz nettik sana!

Kaybedilen vatan toprakları için bu tabiri kullanmak halk edebiyatında âdetti.

Cezayir Sultanlığı

İstanbul’dan binlerce kilometre uzaktaki Cezayir, 3 asır boyunca bir Osmanlı eyaletiydi. Ancak Osmanlılar burayı Cezayirlilerden almadı. Endülüs’ün yeniden fethinin (1492) ardından İspanyollar Kuzey Afrika’ya yönelmiş ve buraya asker çıkarmıştı. Cezayirliler, Osmanlı denizcileri Oruç ve Hızır Reis’ten yardım istedi. Cezayir’e asker çıkaran Oruç Reis, Cezayir Sultanı ilân olundu ise de muharebede şehid düştü.

Yerine geçen ve Yavuz Sultan Selim’in desteğini alan Hızır Reis, 1519’da İspanyolları tamamen yendi. Padişah kendisini Cezayir Hâkimi olarak tanıdı. Birlik ve mühimmat göndererek, Anadolu’dan gönüllü asker yazma imtiyazı verdi. Cezayir’de hutbe halife/padişah adına okunmaya başladı. Bu devirde Cezayir Sultanlığı, müstakil bir devlet hüviyeti taşıyordu.

Sonraları Barbaros Hayreddin Paşa diye tanınan Cezayir Sultanı Hızır Reis, 1529’da Cezayir’i Osmanlı İmparatorluğu’na bağladı ve Kanuni Sultan Süleyman tarafından Cezayir Beylerbeyi tayin olundu. Libya ve Tunus’un fethiyle İspanyollar Afrika’dan tamamen çıkarıldı.

Garp Ocakları

Garp Ocakları da denilen Cezayir, Tunus ve Libya’da vaktiyle beylerbeylerinin maiyetinde Anadolu’dan devşirilmiş askerler ve İstanbul’dan getirilen yeniçeriler vardı. Yeniçerilerin başında “ağa” bulunurdu. Bir de mehâzin adı verilen yerli askerler vardı. Cezayirli denizciler, Akdeniz, hatta Atlas Okyanusu’nda seyrüseferi ellerinde tutuyorlardı.

Zamanla askerler eyâlet idaresine karışmaya, giderek de söz sahibi olmaya başladılar. Beylerbeyi merkezden tayin olunmakla beraber, Garp Ocakları’nın merkezle bağları gevşekti. İstanbul, burayı imtiyazlı bir şekilde idare etmeyi tercih etmiştir. Çünki Cezayir kendi rızasıyla Osmanlı Devleti’ne bağlanmıştı. Üstelik merkeze çok uzaktı. Akdeniz’de Osmanlı hâkimiyeti Cezayir’in desteği ile uzun müddet devam edebilmiştir.

Cezayir, 1587’ye kadar beylerbeyiler; beylerbeyi Kılıç Ali Paşa’dan sonra 1659’a kadar 3 yıllığına gönderilen paşalar tarafından idare olundu. Ancak bunlar -XX.asırda Britanya’nın Kanada ve Avustralya’daki umumî valileri gibi- neredeyse sembolik mevkide idi. İktidar, sayıları 20 bini bulan yeniçerilerin elinde idi.

Ambargo

1659 senesinde zamanın Cezayir valisi otoriteyi eline almak isteyince İstanbul’a gönderildi ve idare Ağa’nın eline geçti. İstanbul, Cezayir’e ambargo koyarak, gemilerin artık Osmanlı limanlarına yanaşamayacağını bildirdi. Bunun üzerine Ağa af diledi ise de kabul olunmadı. Köprülü Fâzıl Ahmed Paşa sadrazam olunca, Cezayir’e vali tayin etti. Ancak ağalar valiyi işe karıştırmadı. Bâbıâli bu emrivâkiyi kabullenmek zorunda kaldı.

1671’den itibaren eyalet idaresi denizcilerin seçtiği dayılar elinde kaldı. Sonraları dayıyı ocak ağaları seçmeye başladı. Cezayir Dayısı’nın maiyetinde ordu, donanma, maliye, asayiş ve adliye işlerine bakan beş âzâlı bir divan-ı güzâf vardı. Merkezde Hanefî ve Mâlikî müftüleri adlî işleri yürütürdü. Dayı’nın ecnebi devletlerle müzâkere salâhiyeti vardı.

Emrivâkiler…

Ekonomisi denizcilik üzerine kurulduğu için, Akdeniz’in Fransız ve İngiliz kontrolüne geçmesiyle Cezayir’in geliri zayıfladı. Nüfus azaldı. Bu da huzursuzluğa sebep oldu. Sık sık vuku bulan darbelerde dayılar öldürüldü veya azledildi.

1711’de dayılıkla valilik birleştirildi. Dayılar ömür boyu vâlilik makamında kalmaya başladılar. Osmanlı hükûmeti, mesafenin uzaklığı ve başka gâileler sebebiyle bu emrivâkileri tanımak mecburiyetinde kaldı. Böylece Garb Ocakları, idarî ve malî cihetten muhtar birer eyalet oldu.

Tokat deyip geçme

Bu devirde Avrupa’daki hâkimiyeti gerileyen Osmanlı hükûmeti Garp Ocakları’na emir göndererek Avrupa devletleri ile yaptığı muahedelere riayet etmesini istedi. Tunus ve Libya’nın uyduğu emri, Cezayir kabul etmedi. Bunun üzerine Cezayir gemilerine ambargo konuldu. Cezayir Dayısı, harb ilan etmek ve sulh yapmak gibi hususlarda bile neredeyse tamamen müstakil bir hükümdar gibi hareket etmeye başladı.

1815 Viyana Kongresi ile korsanlık yasaklanınca, Cezayir çok müşkül vaziyette kaldı. Dayı’nın, Cezayir’den borç alıp ödemeyen Fransa’nın elçisini tokat atarak tahkiri, Fransa’nın Cezayir’i 1830 yılında işgal etmesiyle neticelendi. 1828 senesinde Rusya’ya ağır mağlup olmuş Osmanlı hükümetinin elinden protestodan başka bir şey gelmedi.

Avrupa devletleri, Cezayir’in müstakil bir devlet olduğunu; dolayısıyla Fransa’nın burayı işgalinin Osmanlı Devleti’ne karşı bir tecavüz sayılamayacağını iddia ettiler. Bâbıâli, 1847 senesinde işgali kabullendi. Cezayir süratle bir Fransız vilayetine dönüştürüldü. Memleketin pazarları, câmileri ve resmî binaları ile Türk-Mağrib mimarî stili ortadan kaldırıldı. Fransa, 1930’de bir de Cezayir’in işgalinin 100.yılını kutladı. Osmanlılar, bu ülkede 300 yıldan 1 sene fazla kalmıştı.

Giderek Arapça bilenlerin sayısı azaldı; dinî hayat zayıfladı. Kültür ihracını pek seven Fransa’nın, mahallî kültürü imha siyaseti büyük ölçüde muvaffak oldu. Yine de şer’î hukuka, medreselere, ezana, alfabeye müdahale etmedi.

Buraya Fransa’da “pier-noir (kara ayak)” diye anılan çok sayıda Fransız asıllı yerleşti. Meşhur Fransız şarkıcı Enrico Macias, bir Cezayir Yahudisidir. Cezayir’den de Fransa’ya işçi göçü yaşandı. 1973 Eylülünde Fransa’da çalışan Cezayirli işçilerin maruz kaldıkları birçok ırkçı saldırılar üzerine Cezayir, Fransa’ya işçi göçünü durdurma kararı aldı.

Cezayir, Osmanlı’yı unutmadı. Fransa, Kuzey Afrika sömürgeleri Fas, Cezayir ve Tunus’tan asker toplarken, Osmanlı Devleti ile savaşmak istemeyen gençler ayaklandılar. Buna rağmen orduya aldığı Müslüman Cezayirli askerler, Antep cephesinde Türk tarafına geçtiler. Harbden sonra Türk vatandaşlığına alınan bu gençler, Anadolu’ya iskân edildiler.

Cezayir, Fransa demektir

Cezayir’de 1919’dan itibaren solcu, milliyetçi ve İslâmcı olmak üzere üç grup, istiklâl mücadelesi yürütüyordu. İlkinde Ahmed Messali Hac, 2.sinde Ferhad Abbas, 3.sünde Şeyh Bin Bâdis riyasetteydi.

II. Cihan Harbi’nden evvel Fransa, Cezayir’e istiklâl sözü vermişti. Savaş kazanılınca sözünü tutmadığı gibi; halkın protesto gösterilerine şiddet kullandı. Setif, Blida, Oran ve Guelma şehirlerinde katliâm yaptı. Burada Fransız kaynaklarına göre 1500, Cezayirlilere göre 10 bin kişi öldürüldü. Bizdeki Tek Parti hükümetinin gıkı çıkmadı.

Legal yollardan mücadele eden Cezayirliler bu hâdiseler üzerine yer altına indi. Kurdukları milisleri, Fransızlar dağıttı. 1954’de en şiddetli hâlini yaşayan mukavemet hareketinde takriben 2 milyon Cezayirli hayatını kaybetti. 1/XI/1954’te, istiklâl harbinin patlak verişinden 12 gün sonra Fransız Başbakanı Pierre Mendes, “Cezayir, Fransa’nın bir parçasıdır. Bunu değiştirmeye kimsenin gücü yetmez” demişti. O zaman içişleri bakanı olan Mitterand, “Cezayir, Fransa demektir. Fransa, kendi memleketinde kendisinden başka bir otorite tanıyamaz” diye bir beyanat vermişti.

Korkunç bilanço

1954 Kahire’de toplanan Cezayir Konferansı’nda Millî Kurtuluş Cephesi (FLN) adıyla bir resmî mukavemet teşkilatı kuruldu. Bunun bir de milis teşkilatı (ALN) olacaktı. ALN, sabotajlar, grevler ve direnişler yoluyla Fransız idaresini tazyike başladı. Ahmed bin Bella ve diğer liderler tevkif edildi veya öldürüldü. Bu devirde 12 bin kişi öldürülmüştür.

O zamanlar NATO’ya girme derdindeki Türkiye, Fransa ile takışmayı göze alamadığı için bu harekete sessiz kalmayı tercih etti. Hatta 1955 Bandung Konferansı’nda NATO sebebiyle böyle davrandığını itiraf etti. BM güvenlik konseyinde, Türkiye, Fransa ile beraber hareket etti. Ancak içerde bu politika tenkit edilmeye başlamıştı. Rivayete nazaran Adnan Menderes şahsî inisyatifiyle tahsisat-ı mestureden mukavemetçilere para ve silah gönderiyordu.

1957’de Kennedy, Cezayir’in Fransız meselesi olmadığını, istiklâlini yolunu ABD’nin açması gerektiğini söyleyince her şeyi değişti. Türkiye, Fransa ile beraber hareket etmeyi bıraktı; 1958’de BM’de Cezayir’in istiklâli görüşülürken ABD ile beraber müstenkif (çekimser) kaldı. Cezayir’in istiklâli 1 rey farkla, yani Türkiye sayesinde reddedildi. Aynı sene Kâhire’de Muvakkat Cezayir Hükümeti kurulurken müstenkif (çekimser) rey kullandı.

Fransa Reisicumhuru Charles de Gaulle, Cezayir için Bin Köy Projesi adıyla yeni bir sömürge planı ortaya attı. Bir yandan da isyana 30 bin askerle ve kanlı bir şekilde müdahaleye devam etti. Milyonlarca insan evini terketti. 100 binlercesi Fas ve Tunus’a sığındı. Çoğu sınır kamplarında sefalet içinde yaşadı.

Fransız parlamentosunda 1982’de neşredilen rapora göre 1954-1960 arasında 157 bin ANL milisi ve 187 ila 227 bin sivil ölmüştü. Cezayirliler bu rakamı 1,5 milyon veriyor. Müstakil kaynaklara göre, 500 binden az değildir. Halkın 1 milyonu aşkını hapishanede; 2,5 milyona yakını da mültecidir.

Pes!

Fransız yazarları, hükümetin sömürgeci politikasına veryansın ediyordu. Sonunda Fransa pes etti. Muvakkat Hükümet ile anlaşmaya razı oldu. Bunun üzerine aşırı sağcılar ayağa kalktı. 4 general, darbeye kalkıştı; ardından De Gaulle’e suikast tertiplendi. Bu sefer Fransa’da nümayişler başladı. Polis, sert tedbirler aldı. Seine Nehri’nde cesetler görülmeye başladı. Türkiye hariç, dünya amme efkârı ayağa kalktı. Bunun üzerine Fransa’da yapılan referandumda Cezayir’e istiklâl kararı çıktı.

Fransa da İngiltere gibi Neo-Emperyalizme uygun olarak, bütün müstemlekelerine istiklâl vaad etti. Afrika’daki Fransız müstemlekelerinin hepsi 1958’de güya müstakil oldu. Lisanından ekonomisine kadar tamamen Fransız peyki hâline geldikten sonra artık bu istiklâl ne manaya gelirse?!

Fransa’nın arka bahçesi Cezayir, 1962’de müstakil oldu. De Gaulle 11 Nisan 1961’de “Kendi kaderini yaşamak isteyen Cezayir’i, elinde tutmakta Fransa’nın hiçbir menfaati yoktur. Cezayir getirdiğinden çok daha fazlasını bizden götürmektedir” dedi ve buna dair 18 Mart 1962 yılında imzalanan Evian Anlaşması’nı 3 Temmuz’da tasdik etti. O gün, ne tasüdüf, 300 bini yazma olmak üzere 1 milyon kitaba ev sahipliği yapan Cezayir Millî Kütüphanesi yandı.

Sovyet peyki

1 Temmuz 1962’de Cezayir’deki referandumdan da istiklâl kararı çıktı. Cezayir, BM’e girdi. Mukavemet liderlerinden Ahmed bin Bella hükümet reisi oldu. Bütün rakiplerini tasfiye eden Bin Bella’yı, 2 sene sonra savunma bakanı Hayri Bumedyen (Ebu Medyen) devirdi. O zamandan bu zamana Cezayir’de sular hiç durulmadı. Sömürgelikten kurtulan Cezayir, daha beter bir şekilde Marksist askerî diktatörlüğün pençesine düşerek bir Sovyet peyki hâline geldi.

Böylece Türkiye’nin, müstenkif (çekimser) kalmasının hikmeti anlaşıldı. Ankara, Cezayir’de ancak 1963’te sefaret açmaya karar verdi. Reisicumhur Bumedyen, Türkiye’ye kızgın ve kırgın olduklarını beyan etti ve Cezayir, 1977’ye kadar Ankara’da sefaret açmadı. 1985’te Cezayir’i ziyaret eden devrin başbakanı Turgut Özal, Cezayir’den resmen özür diledikten sonra münasebetler normalleşmeye başladı.

Abbas Medeni

İstiklâlin mimarı FLN, İslâmî esaslara dayanan demokrat bir hükümet kurma vaadinden hemen döndü ve memleketi demir yumrukla idare etti. Herşey, bu arada İslâmiyet de devletleştirildi. Bütün Marksist diktatörlüklerde olduğu gibi, halk, sefalet; parti mensupları ise yolsuzluk içinde yüzüyordu. 1980’lerden itibaren halk kıpırdanmaya başladı.

Geçenlerde Katar’da sürgünde 88 yaşında iken vefat eden psikiyatri profesörü Abbas Medeni, modernist fikirlere sahip bir filozof ve aktivistti. 1954’de İslâmî bir mukavemet hareketi olarak Mâlik bin Nebi’nin kurduğu el-Kıyam hareketi içinde yer almıştı. 1981’de solcu bir üniversite talebesinin siyasî İslâmcılar tarafından öldürülmesi üzerine Medeni ve arkadaşları tevkif edildi; hükümet, Müslümanları kıskaca aldı.

Ekmek İsyanı

1988’de Ekmek İsyanı olarak bilinen hâdiseler kanla bastırılsa da büyüdü. Reisicumhur Şazeli bin Cedid, ipleri gevşeterek serbest seçimi kabul etti; anayasada çok partili demokrasi istikametinde değişiklik yapıldı. Medeni, İhvan-ı Müslimîn’in bir şubesi sayılan İslâmî Selâmet Cephesi’ni (FIS) kurdu.

1990’da mahallî seçimlerde % 54 rey alan FIS, millî iradeyi temsil etmeyen meclisin feshini istedi. Seçim kararı alındı. Ancak FLN, seçim kanununu (1945’te CHP’nin yaptığı gibi) kendisi kazanacak şekilde değiştirdi. Bunun üzerine FIS, halkı isyana davet etti.

İslâmî grupların bir kısmı FIS, diğer kısmı hükümet yanında yer aldı. FIS içinde de ayrılık ortaya çıktı. 3 bin kişi tevkif edildi. Hareketin liderleri Abbas Medeni ve Ali Belhac, 12’şer yıl hapse mahkûm oldu.

Gözler orduda

1991 seçimlerinin ilk turunda 430 sandalyenin 187’sini FIS garantiledi. Halkın FIS’e teveccühü partiyi tuttuğundan değil, alternatifi olmadığındandı. FIS’in yeni lideri Haçani’nin Fransız TV’sinde Batı ile iyi münasebetler vaad etmesine rağmen, “Akdeniz ülkeleri”, endişelerini beyan ettiler. Le Point mecmuası, “Gözler orduda” diye manşet attı.

ABD, Filistin’deki tavrı ve Körfez Harbi’ne karşı çıktığı için; Fransa ise, Fransız dili, kültürü ve tesirini kaldırma sözü verdiği için endişeye kapıldı. Jeostratejik mevkii ile petrol ve tabii gazı, Cezayir’i vazgeçilmez kılmaktadır. Memleket hep Fransa yanlısı ordu ve elitler tarafından idare edilmiştir.

1992’de FIS’in seçimlerde yolsuzluk yaptığı iddiaları ortalığı karıştırdı. 2. tura 5 ay kala Bin Cedid istifa etti. Sosyalistlerle ordu ittifak ederek darbe yaptı; seçimler iptal edildi. FIS feshedildi. Millî isyan liderlerinden laik fikirli Budiyaf (Ebu Diyaf) reisicumhur oldu.

FIS milislerinin dağa çıkmasıyla 10 sene sürecek ve 200 bin insanın hayatına mal olacak bir iç savaş başladı. 40 bin “İslâmcı” tevkif edilerek, sahra çölündeki kamplara gönderildi. Budiyaf öldürüldü. Sovyetlerin dağılmasıyla Cezayir tekrar Fransa’nın görünmez kontrolüne girdi. Hükümetlerin 1980’lerde dine karşı ılımlı tavrından rahatsız olan laik Cezayir elitleri de darbenin yanında yer aldı.

Ne yapsın Butelfika

Nötr şahsiyeti ile ilk zamanlar memlekette ılımlı bir hava meydana getiren; İslâmcı mahkûmları affeden; bir yandan da ordu ve istihbarat arasındaki dengeye dikkat eden reisicumhur Buteflika’nın yaşlılığına rağmen 1999’den beri oturduğu koltuğu bırakmak istememesi yeni problemler meydana getirdi.

Aslında bu, Buteflika’nın kendi iradesi değildi; iç ve dış dengeler yanında, yerine geçecek alternatif olmaması sebebiyleydi. Cezayir’de alternatifler bile parti içindendir. Mesela şimdiki namzetlerden Ali Bin Felis, Buteflika’nın eski başbakanıdır. İşsizlik, yolsuzluk, öte yandan petrol ve doğalgaz üzerindeki Fransa’nın kontrolü arttırması, reaksiyonu büyütmektedir.

1997’de serbest bırakılan Medeni, FIS’in en büyük destekçisi Katar’a gitti. Arab baharı Cezayir’e uğramadı. Medeni, intihar saldırısı gibi fiillere karşı olmakla beraber, iddialara göre şimdiki FIS lideri Ali Belhac’ın, Cezayir hükümetinin yanında yer alan Suudi Arabistan’a karşı DEAŞ’ı desteklemesi ayrı bir problemdir. Bu meseleler, yeni bir iç savaşa sebep olabilir. İktisadî ve siyasî ıslahat yapılmadıkça, Cezayir’de değişen, isimler olacaktır

.BAHAR GELDİ NİHAYET: HIDIRELLEZ
Güneş yılının ayları içinde sayılı bir mübarek gün yoktur. Hıdırellez de dinî bir gün değildir. Halk bunu baharın başlangıcı sayar.
6 Mayıs 2019 Pazartesi
6.05.2019
Hıdırellez, halk takvimine göre 179 günlük Rûz-i Kasım’ın (kışın) sonu; 186 günlük Rûz-ı Hızır’ın (yazın) başıdır. Her yer allı morlu çiçeklerle kaplanmıştır. Ağaçlar tomurcuklanmıştır. Rumeli’den Anadolu’ya, Kırım’dan Azerbaycan ve Türkistan’a kadar geniş bir coğrafyada bilinir.

Bugün güneşin Ülker burcuna girdiği gündür. Şimdi takvimlerde 6 Mayıs yazıyorsa da, doğrusu 5 Mayıs’tır. Zira 21 Mart, Rûz-i Kasım’ın 135.günüdür. Rûmî takvimi, Gregoryen (Efrencî) takvime çevirirken yapılan bir hatadır. Bunun için 13 gün eklenmelidir. Ama XIX. asırda 12; XVIII. asırda 11; XVII. asırda 10 gün ilave edilirdi. XXI. asırda ve sonrasında artık hiç ilave edilmez.

Kağıthane'de Hıdırellez 1880'ler

Közde mantar

Efsaneye göre, denizdekilerin koruyucusu Hazret-i Hızır ile karadakilerin koruyucusu Hazret-i İlyas, bu günde buluşur; mantar közleyip yerler. Hızır ve İlyas tabiri, halk dilinde Hıdırellez’e dönüşmüştür. Hızır, aksakallı, kırmızı papuç ve çiçekli cüppe giyen bir zat olarak tasvir edilir. Yürüdüğü yer yeşerir; çiçeklenir. Zaten Hızır, yeşil demektir.

İlyas, uzun boylu, nur yüzlüdür. Keçi derisinden elbise giyer. Elindeki asayı sulara ve hayvanlara değdirerek bereketi müjdeler. Bu iki mübarek zât, darda kalanlara yetiştiği gibi, kıştan bunalan halk da Hıdırellez’i bir ümit ışığı olarak görür. Halbuki ikisi de vefat etmiştir. Ruhları beden şeklinde görünüp, insanlara yardım ederler.

Hıdırellez, mübarek bir gün değildir. Güneş yılının ayları içinde sayılı bir mübarek gün yoktur. Şeyhülislâm Ebussuud Efendi, Hıdırellez günü mesireye çıkmanın hükmünü soranlara, “O güne tazim için değil ise, sair günlerde ettiği seyir gibidir” cevabını vermiştir. Başka dinlere ait bayramların kutlanması, müslümanlıkta caiz değildir.

Kağıthane'de Hıdırellez 1900'ler

Hengâme

Hıdırellez, eski devrin en hareketli, en hengâmeli, en eğlenceli günüdür. Çocukların hafızasında yaşayan en canlı hatıralardandır. Kış boyu kapalı kalmaktan bezmiş halk, artık yaz geldiğine kanaat getirerek kendisini dışarı atar. Çantasını, sepetini nevâle ile dolduran çayıra mesireye gider.

El kadar kuzu etleri, pilavın üzerine iki sıra hâlinde dizilir; tencere soğumasın diye bohçalanarak götürülür. Kış sonu turşusu, taze soğan, pelte gibi koyun yoğurdu da ihmal edilmez. Mesire olur da, yalancı dolma olmaz mı? İncecik asma yaprağına sarılmış, fıstıklı, üzümlü, pirinçli sarma; yeşil erik ile pişirilir. Kimi limonlusunu, kimi nanelisini sever; kimi içini açıp yer; kimi ikişer ikişer yutar. Peynirli pide ve irmik helvası da, Hıdırellez mesiresinin vazgeçilmezidir. Fakirce olanlar un helvasıyla iktifa eder.

Yemekler yenir; oyunlar oynanır. Bugün kırda koşup oynayanın, kışın dert ve sıkıntılarından kurtulacağına inanılır. Padişah, bütün mekteplerin talebesine kuzu ziyafetleri verir. Kışlalardaki askere de, padişah kesesinden kuzu etli pilav ve helva ziyafeti verilir; o gün asker talime çıkarılmaz.

Bütün esnaf loncaları, Hıdırellez günü işi bırakır; Kâğıthane mesiresine çıkar. Her biri kuzu çevirme yapar; altına konan tepsine birikmiş yağ, kaşıkla üzerinde gezdirilir. İyice pişince, kâğıda sarılıp, kilimin içinde dinlenmeye bırakılır. Sonra ince kemiklerine kadar yenir. İstanbul’da ilk kuzu eti, Hıdırellez’de yenmeye başlanır; ondan evvel kuzu kesilmez.

Kağıthane'de Sadabad Camii ve Hıdırellez

Satılan Kiremit

İstanbul’da Hıdırellez’in tadı, Kâğıthane, Göksu, Kuşdili, Fikirtepesi gibi büyük mesirelerde çıkar. Bir hafta evvelinden hazırlanılır. Zenginler, eşe dosta davet gönderip ziyafete çağrılır. Hatta hâli vakti yerinde olmayıp da kıra çıkanlara, “Evinin kiremitini satmış da gelmiş” diye takılırlar.

Kâğıthane’ye denizden kayıkla; karadan da at veya öküz arabasıyla gidilir. Kibar takımı faytonlarıyla gelip; şöyle bir etrafı seyredip giderler. Mesireye denizden gidiş daha tantanalı olurdu. Kayıklar birbirine bağlanır; gazeller söylenerek yol alınır.

Kır kahveleri ilk defa o gün açılır. Halkın azı masalarda; çoğu yere serili kilimlerde oturur. Dere kenarları, ağaç altları dolar. Erkekler ve kadınlar daima ayrı oturur. Yaşlı kadınların çocuklarla beraber oturmasına müsaade vardır. Seyyar satıcıların kadınların oturduğu yere yanaşması yasaktır. Bunu zaptiyeler kontrol eder. Bu sebeple alışverişler, küçük çocuklar vasıtasıyla yapılır.

Satıcılar, Ayasofya çöreği, poğaça, muhallebi, horoz şekeri, elma şekeri, kuş lokumu, koz helva, kâğıt helva, samsa, envai şerbetler, şıralar ve su satarlar. Kuklacılar, cambazlar, atlıkarıncalar, seyyar satıcılar meydanı doldurur. Halk, “iğne atsan yere düşmez” tabirine münasip olarak, bir yandan bir yana sel gibi akar. Çocuk bağrışmaları, seyyar satıcıların feryadlarına; davul gümbürtüleri, oyun oynayanların avazlarına karışır. Görenler adeta “dünya insanlara dar geliyor”’ hissine kapılır.

Güneş dönmeden öğle yemeği yenir; sonra ahbaplıklar kurulur. Güneş batmaya yakın dönülür. Hâlâ oturanları, polis, kalkmaları için ikaz eder. Gün eğlenceli geçtiği için, dönüşler daha keyifli olur. Bunu seyretmek için halk Haliç kenarına dizilir. Polis kayıkları da vukuat çıkmasın diye arada devriye gezer. Güle oynaya Unkapanı Köprüsü’ne gelir; tantana burada biter.

Kağıthane'ye karadan gidiş - Hıdırellez

Gül ağacı

Halk inanışına göre, Hıdırellez gecesi dilenen dilekler yerine gelir; dertler biter; hastalar iyileşir; kısmetler açılır; bereket artar. İnsanlar, bahçelerindeki gül ağacına geceden niyet için çil kuruş bulunan kırmızı keseler bağlar; ertesi günü besmele ile açarlar. Bunu bereket için paralarının içine koyarlar.

Genç kızlar, gül ağacı dibine konan su dolu toprak çömleklere, yüzük, toka, düğme gibi zâtî bir eşya atar; ağzı bir yemeni ile bağlanır. Ertesi sabah anasının ilki olan bir kıza, kırmızı bürümcükten duvak bağlar; mâniler eşliğinde çömlekten bu eşya çıkartılır. O sırada okunan mâni, o eşyanın sahibinin de kısmetini gösterir.

Ev sahibi olmak isteyen, gül dibine kibrit kutusundan ev maketi gömer; ertesi sabah çıkarır. Gelin şeklinde bebek yapıp, gül dalına asan kızın, gece düşünde evleneceği kişiyi göreceğine inanılır. Kısmeti kapalı olanların başında o gece kilit açılır.

Her yerin temizlenmesi, yeni elbiseler giyilmesi, sabah erken kalkıp o gün iş yapılmaması, şifalı otlardan hususi çörekler pişirilmesi, bazı yerlerde ateşin üzerinden atlamak, Hıdırellez âdetlerindendir..

.BİR KADİR MISIROĞLU VARDI…
“Ben bir cihan imparatorluğunun vârisiyim. Daima Osmanlı kaldım ve onun müdafiiyim. Fesi de başımda buna dair bir tabela makamında taşıyorum”.
8 Mayıs 2019 Çarşamba
8.05.2019
“Ben bir cihan imparatorluğunun vârisiyim. Daima Osmanlı kaldım ve onun müdafiiyim. Fesi de başımda buna dair bir tabela makamında taşıyorum”.

Mâzinin canlı şâhidleri birer birer aramızdan çekiliyor. Eskiyi anlatacak zâtlar, giderek azalıyor. Bunlardan birisi de merhum Kadir Mısıroğlu Bey idi.

Onun için ilk söylenecek şey, hayatını, Ehl-i sünnet hizmetine ve yolun en şanlı müdafii olan Osmanlılara vakfetmiş olmasıdır. Yetiştiği devirlerde sağcısından solcusuna Osmanlı aleyhtarlığı modaydı. İdeolojik resmî tarih, olanca varlığıyla hüküm sürmekteydi. Mekteplerde böyle okutuluyordu. Kitaplar, romanlar, filmler hep bu istikamette hazırlanırdı. Tamam, insanların kurduğu bir sistemin kusurları bulunabilir. Ama hiç mi iyiliği olmaz? Bu, insaflı düşünen vicdanlı kimselerin hamiyet-i milliyesine dokunuyordu. Vatanını seven, ecdadına hürmet ve minnet duyan insanlarda hâsıl ettiği haklı bir reaksiyon vardı.

Bu gidişe dur diyen yok muydu? Tarihçi İsmail Hami Danişmend, Yılmaz Öztuna, Ziya Nur, şair Yahya Kemal, Necip Fazıl, gazeteci Osman Yüksel gibi temkinli bir şekilde mazinin hakkını vermeye çalışanlar vardı; ama tesirleri fazla değildi. İşte Kadir Mısıroğlu Bey’in kimseye benzemeyen reaksiyoner duruşu, tarih ve din kültürü, güçlü hitabeti yanında, doğru bildiğinden şaşmayan tavizsiz üslûbu, 50’lerle başlayan hürriyet vasatının da tesiriyle, insanlarda makes buldu. Bir manada hissiyatların tercümanı, vicdanların sesi oldu.

Heyecanlı Bir Ömür

Hayat hikâyesi malumdur. Daha lise günlerinden itibaren bir mücadelenin içine girmiş; 54’de hukuk tahsili için geldiği İstanbul’da talebe yurdu işletmiş; neşriyat ve konferanslarıyla mücadelesini kıyasıya sürdürmüştür. Burada hukukçuluğun yanında tarihçi hüviyeti ortaya çıkmıştır. 64’de Sebil Yayınevi’ni kurdu ve 76’da Sebil Mecmuası’nı çıkarttı. İlk bastırdığı eseri olan Lozan’ın 70’deki ikinci baskısı, 5816 sayılı kanun çerçevesinde toplatıldı ise de büyük sükse yaptı.

Aynı sene verdiği harf inkılabı hakkındaki konferansı sebebiyle örfî idarece 7 sene hapse mahkûm edildi; 1974 affıyla çıktı. 1976’da hem 5816 sayılı kanun hem de ceza kanununun meşhur 163.maddesi çerçevesinde açılan davadan kurtulmak için MSP’den namzet oldu; ama seçilemeyecek sıraya konulduğu için kazanamadı. İhtilal olunca Almanya’ya gitti; ailesine ikame alamayınca da İngiltere’ye yerleşti. Vatandaşlıktan tard edildi; mallarına el konuldu.

1991’de vatana dönebildi. Sebil Yayınevi’ni ihya ve ardından Osmanlılar Vakfı’nı kurdu. Son yıllarda hakkında şapka kanununa muhalefetten dava açıldığı gibi, geçen sene 5816 sayılı kanuna muhalefetten açılan dava devam ederken dâr-ı bekâya irtihal etti.

Ne işin var Ankara’da?

Onun yaptığı gibi yapmak belki herkes için mümkün değildir. Ama cesaretle hakkı müdafaa etmek, inandığı değerler uğrunda yılmadan mücadele etmek, her zaman takdire şayan bir şeydir. Bilhassa gençlikte insanlar daha heyecanlı olur. Haksızlığa hiç tahammülü yoktur. Bu sebeple daha ziyade gençler Kadir Mısıroğlu’nu kendilerine yakın buldular. O da mücadelesinde daha ziyade gençlere hitap etmeyi tercih etti. Böylece resmî tarih tasavvurunu tek başına sarsmaya muvaffak oldu.

Gençler, yakın tarihi merak ediyor; hiçbir şeyin anlatıldığı gibi olmadığını fark ediyor; ama kaynak bulmakta zorluk çekiyordu. Başta Lozan olmak üzere diğer eserleri bu boşluğu doldurma yolunda yardımcı oldu.

Osmanoğulları’nın Dramı adlı eseri gözyaşlarıyla okundu. O zamanlar henüz vatana girmelerine müsaade edilmeyen Osmanlı hanedanı aza ve mensuplarıyla görüşerek, onların acıklı hatıralarını naklederek benzersiz bir haksızlığa dikkat çekiyordu. Bu kitabı çok ses getirmiş; mükâfat almıştı.

Kitabı okuduktan hemen sonra İstanbul’a gidip kendisiyle tanıştım. Ahbap olduk. Gençlere ayrı bir alâka gösterirdi. Ankara’da oturduğumu söyleyince, “Olur mu, senin gibi birisi orada nasıl oturur?” demez mi… “Efendim Hacı Bayram Veli hazretlerinin komşusuyuz” diye cevap verdim. “Doğru söylüyorsun” dedi. Ondan sonra yurt dışına sürgüne gitti.

Tarihçilik sonra gelir

Hukukçu olmakla beraber, din adamlarının, ilahiyatçıların çoğundan fazla ve doğru dinî malumata sahipti. Her şey bir yana, kendisi evvelemirde Ehl-i sünnetin samimi sâliki ve müdâfii idi. “Kanuni devrinde yaşasaydık cihad sevabı almak için 6 ay at sırtında gidip harb etmemiz gerekirdi. Bugün sadece mahallende veya evinde birine namaz kılmayı öğretsen; Kur’an okumayı öğretsen, cihad sevabı alırsın. ‘Büyük İşler’ peşinde koşarken, aslolanı, ‘Küçük İşler’i ihmal etmeyin!” sözü, onun hayat telakkisinin özünü teşkil eder.

Sonra imanın rüknü olan Allah için hubb ve buğzda neredeyse emsali yoktu. Osmanlılara olan samimi muhabbeti ve onların hatırasına fedakârca hizmeti şiar edinmişti. Şöyle derdi: “Ben bir cihan imparatorluğunun vârisiyim. Daima Osmanlı kaldım ve onun müdafiiyim. Fesi de başımda buna dair bir tabela makamında taşıyorum”.

Aslına bakarsanız, Kadir Mısıroğlu’nu bu iki hasleti ifade eder. Sevenler bunlar için sevdi; sevmeyenler bunlar için sevmedi/sevemedi. Tarihçiliği -bence- sonra gelir.

Bununla beraber tarihçilikte kendince bir çığır açmış; bir ekol olmuştur. Tarihi vak’a bilmek olarak görmez; “Tarih bilmek, mesele bilmektir” derdi. Hâdiselerin içine hâkim olan sebepleri bilmek ve bunlarla netice arasında irtibat kurarak hayat ve istikbal için hüküm çıkarmak lâzım geldiğini söylerdi. Kitaplarında, zaman zaman mevzu bütünlüğünden ayrılır; okuyucuyu bilgilendirmek adına uzun istidradlar (ilâve bilgiler) yaparak mevzunun daha iyi anlaşılmasını temine çalışırdı. Hele dipnotların her biri bambaşka bilgilerle dolu olurdu. Yeri geldikçe hatıra ve nüktelerle, şiir ve tabirlerle anlattığını takviye ederdi. Öğretmekten ziyade şuurlandırmak maksadını taşıdığından, üslûbu umumiyetle idealist ve reaksiyoner idi.

Emsali çok kişide görülemeyen Türkçe ve İslâm harfleri hassasiyetine sahipti. Uydurukça kelime asla kullanmamak; gençleri de bundan siyânet için uğraşmak; sistemin empoze ettiği dejenere/deforme kültüre karşı çıkmak şiarı idi. Bin Uydurma Kelimeyi Boykot adındaki küçük kitabı, lisan şuuru taşıyanlar için bir rehber olmuştur. İslâm Yazısına Dair küçük risalesi de böyledir. Başından fesini çıkartmadığı gibi, hususî hayatında da hep eski harfleri kullanmıştır. Lisan ve yazı davasına en çok onun hizmeti geçmiştir, denebilir.

Tanımadığı Yoktu

Kadir Mısıroğlu, ekseri İstanbul’da yaşadığı için, merak ve mizacının da yardımıyla, eski devrin son mümessillerine yetişmişti. Tanımadığı insan yoktu. Ali Fuad Başgil’den Osman Turan’a, İsmail Hami Danişmend’den Nihal Atsız’a, Şehzâde Şevket Efendi’den Ayşe Sultan’a, Nureddin Topçu’dan Fuad Şemsi’ye, Kıbrıslı Nâzım Efendi’den Dede Paşa’ya kadar... Onlarla beraber olmuş, hususi meclislerde kendilerini dinlemiş; mahrem hikâyelere kulak vermişti.

İlmin kaynağı, okumak, gezmek ve dinlemek derler ya, üçü de onda mevcuttu. Hepsiyle umumi veya hususi hatırası vardı. Herkes hakkında yakası açılmadık malumata sahipti. Benden Tarihe Haberler kitabında bu şahsiyetlerden çoğunu anlatmıştır. Ben bunu bir de Konya’da yazma eserler kütüphanesi müdürü merhum Lütfi İkiz Bey’de görmüştüm. Yakın tarihten bir isim söyleyin ve susun... Size ansiklopedik malumat yanında, o şahsın en bilinmeyen hususiyetlerini, en ince taraflarını sayar dökerdi.

Yeri gelmişken söyleyelim, Kadir Bey’in, bir kimsede küçücük de olsa bir ışık görmüşse, onun beşerî zaaflarına karşı müsamahası çoktu. Mizacı itibariyle ilm-i siyasete pek aldırmazdı ama, tasavvufî meşrebinin tesiriyle olsa gerek, zamanın tesirinde kalarak tuhaf yollar tutmuş insanlara acırdı. Şeref-i zâtî sahibi biri için, “Şöyle yaparmış” dediler de, “Benim yanımda yapmadı” diye cevap verdi.

Selâmı Kesenler

Sultan Vahideddin’in yaveri Tarık Mümtaz Bey ile damadı İsmail Hakkı Bey’in, ayrıca 2. meclisteki tek muhalif Kadirbeyoğlu Zeki Bey’in bir devre ışık tutan hatıralarını neşretmesi çok mühim bir hizmet olmuştur. Dr. Rıza Nur’un Türkiye’de yasaklı olan hatıralarını orijinalleriyle beraber yurt dışında neşretmiştir. Mustafa Sabri Efendi’nin Dinî Müceddidler ve Meseleler kitaplarını neşrettiği gibi, onun din düşmanları ve modernistlerin iç yüzünü anlattığı Türkiye’de yasaklı meşhur Mevkıf kitabının, oğlu İbrahim Sabri Bey tarafından yapılmış tercümesini -İbrahim Bey’in vasiyetine uyarak- orijinal harfleriyle bastırmıştı. Bana son hediyesi bu kitap olmuştur.

Âkif ile alâkalı sıra dışı bir yazımda, merhum Ali Ulvi Bey’den Medine’de işittiğim bir hatırayı nakletmiştim. Buna tek şahid ben zannediyordum. O gün Kadir Bey beni aradı; gazetede okumuş. Aynı hatıraya kendisinin de şahid olduğunu söyledi. Sultan Hamid ile onun amansız muhalifi Âkif’i bir arada tutma garabetine karşı duruşu ile, bu şairin meddahı olan bir kesimi karşısına almış; hatta 50 senelik dostları selâmı sabahı kesmişlerdir. “Üstad, üstad” diye kendisini etekleyen bazıları, işlerine gelmeyen bir şey duyunca önce irşada kalkışır, beceremeyince de uzaklaşırlardı. Böyleleri cenazesine bile gitmediler.

Modernizm ve dinde reforma muhalefet onun en başta gelen işiydi. Benim İslâm Hukukunda Değişmenin Sınırı kitabımı çok beğenmiş; herkese tavsiye edip gençlere dağıtmıştı. Buradan ehem gördüğü yerleri de İslâmcı Gençliğin El Kitabı’nda uzun iktibas etmişti. Çevresinde hukuk, tarih ve ilahiyatta okuyan gençleri akademik cihetle yönlendirmem için bana gönderir; onlarla meşgul olmamı isterdi. Hep gençlik için uğraştı. Mesaisi, hep gençleri tevcih üzerine idi. Cenazesindeki kalabalığın da ekserinin genç olduğu görüldü.

Günahlarımı Siliyorlar

Üslûbu malumdu. Karadenizli olmasının da tesiriyle heyecanlı konuşurdu. Tesirli olması için mübalağalı söylerdi. Bazı sözleri de yanlış anlaşılırdı. Bunlara aldırmazdı. Hatta ok hedefini bulduğu için memnun olurdu. “Günahlarımı siliyorlar” derdi. Onu doğru bildiğinden ayırmak neredeyse imkânsızdı; bildiğinden şaşmaz, inandığından taviz vermezdi. “İnsanları memnun etmek için konuşsam, günde 40 defa fırıldak gibi dönmem gerekir. Korkaklıktan dolayı ödenen bedel, aşırı cesaretten dolayı ödenenden kat be kat fazladır” derdi.

Kafa karıştırmayı severdi. Bunda bazen ifrata gittiği olurdu. Son zamanlarında hiç yeri yokken Salahaddin Eyyûbî ve Emir Timur hakkında tavrı, Marks, Stalin, Shakespeare üzerine beyanları çoklarını şaşkınlığa uğrattı. Tamam, Emir Timur, bugün Özbekistan’da tasvir edildiği gibi biri değil; hele bir mücahid değil; bir evliya hiç değil... Ama bilhassa eski tasavvuf tarihi kitapları, kendisini âlimlere hürmetkâr bir Müslüman olarak tasvir eder.

Salahaddin Eyyûbî’ye ise denecek bir şey yoktur. Tamam, Baybars ondan daha çok hizmet ettiği halde ismi anılmazken, Eyyûbî’nin –biraz da kendisini yakından tanıyan Avrupalıların tesiriyle- fazla tanındığı bir hakikattir. Ama bu onun bir İslâm mücâhidi olması hakikatini değiştirmez. Nureddin Zengi’nin dul zevcesini nikâh etmesi ise kusur değil, şer’î bir haktır.

Öte yandan gerek Sarıklı Mücahidler ile Yunan Mezalimi ve Moskof Mezâlimi gibi vaktiyle propaganda mahiyetinde basılan eserleri latin harfleriyle neşretmesi, gerekse Lozan kitabındaki bazı kısımlar (Patrikhane gibi), muhalifi olduğu tezi destekler mahiyetinde görülmüş ve bazılarını şaşırtmıştır. Muhtemelen bunlar, hususi bir milliyetçiliği empoze kaygısındaki derin devletin kendisini fazla hırpalamamasına vesile olmuştur.

Siyah-Beyaz

Kimse kimseyi sevmek, her fikrine iştirak etmek mecburiyetinde değildir. Ama samimiyet ve müktesebatına saygı göstermek mecburiyetindesiniz. Maalesef Şarkta insanlar her şeyi siyah veya beyaz görme temayülündedirler. İnsanları tasnif (kategorize) etmeyi severler. Sloganlar hoşlarına gider. Kadir Mısıroğlu da antikemalizmin sembolü olarak görülmüştür.

Muhalifleri, delile istinaden itiraz edeceklerine, hakareti tercih ettiler. Kendisine ciddi tek bir reddiye veya itiraz yapılmamıştır. Nitekim hazine-i fikriyesi boş olanların, bilgisi ve söyleyecek sözü bulunmayanların, belden aşağı vurmaktan, hakaret etmekten başka ellerinden bir şey gelmez. “Memleketi Yunan işgal edeydi, tek partinin yaptıklarını yapamazdı” dedi de, duymadığı hakaret kalmadı.

Son zamanlarında hakkında söylenenlere Ali Nesin’in cevabı ibretliktir: “Sosyal medyada laikler tarafından yapılan sözüm ona espriler tüylerimi diken diken ediyor. Kadir Mısıroğlu bu ülkenin renklerinden biridir. Helal olsun adama, öldüğünde Allah gani gani rahmet eylesin!”

Söylenecek çok şey var

Kim ne derse desin renkli bir şahsiyetti. Babacandı, göründüğü gibi sert hiç değildi. Kâbil-i hitap olup, kendisine ulaşmak kolaydı. Edep dairesinde kendisine doğru bildiğim hususları söylemekten hiç çekinmemişimdir. O da hüsnü kabul göstermiştir. Ancak aptallığa ve aptalca sözlere hiç tahammülü yoktu. İki şeye çok karşıydı: Tükenmez kalem ve kot pantolon.

Vefatına kadar heyecan ve gayretinden hiçbir şey eksilmemiştir. Ömrünün sonuna doğru yakın dostu Osman Topbaş Bey’in arzusu üzerine birer İslâm Tarihi ve Osmanlı Tarihi kaleme aldı. “Aman bir cild olsun dediler ama, söyleyecek o kadar çok şey var ki…” diye yakınmıştı. Umumiyetle bizde yazılan İslâm tarihleri, Emevî; Osmanlı tarihleri ise Osmanlı düşmanlığının izlerini az-çok taşırlar. Onun yazdıkları ise insaf süzgecinden süzülmektedir.

Son yıllarda bir televizyon kanalında muntazaman programı vardı. O günlerde, “Çok temkinli konuşuyorsunuz, hayret ettim” dedim de, güldü; “Öyle mi, hanım bana, temkinli konuş, kanalı kapattıracaksın diyor” diye cevap verdi. “Efendim ben sizin eski hâlinizi de biliyorum” dedim. Hakikaten bir müddet sonra kanalın programı tatil edildi/ettirildi. Kadir Mısıroğlu yılar mı; hemen Üsküdar’da Nasuhi Tekkesi’ndeki vakıf merkezinde verdiği muntazam sohbetlerini kameraya aldırıp internetten neşretmeye başladı.

Son görüşmelerimizin birinde o kadar müjdeli hayalleri vardı ki, “Aman siz ne kadar nikbinsiniz; ben istikbalden o kadar ümitvar olamıyorum” dedim de, “Gençlerde havf (korku), ihtiyarlarda recâ (ümit) galiptir. Ondan olsa gerek” diye cevap vermişti. Hep gençlik için uğraştı. Mesaisi, hep gençleri tevcih üzerine idi. Cenazesindeki kalabalığın da ekserinin genç olduğunu gördük. Sa’yi meşkûr olsun. Allah rahmetiyle muamele etsin.

(Derin Tarih mecmuasının Haziran 2019 tarihli nüshasında neşredilmiştir.)

.BERLİN’DE HÂKİMLER VAR
Krala bu sözü söyleten hadiselerin benzeri bizde de çoktur... Ama hiç birinde, böyle şatafatlı bir söz söylemek mecburiyetinde bırakılmadan insanların hakkı verilmiştir.
13 Mayıs 2019 Pazartesi
13.05.2019
Bir Alman köylüsünün, cesaretle imparatora söylediği bir söz, idarenin gayrı meşru tasarruflarına karşı adaletin tecellisine dair darbımesel olmuştur.

Prusya Kralı Büyük Friedrich, 1747’de Potsdam’daki meşhur Sans Souci (dertsiz) isimli sarayı yaptırırken, bir köylünün değirmenini satın almaya kalkışmış. Fiyatı ne kadar arttırdıysa, köylü razı olmamış. “Zorla alırım o halde” diyecek olmuş. Köylünün “Berlin’de hâkimler var!” sözü ile karşılaşmış. Geri adım atarak, kendisine yakışanı yapmış. Değirmeni muhafaza edip, sarayı bunun eteğine inşa ettirmiş.

Değirmeni Berlin’deki hâkimlerden ürkerek alamayan Friedrich, tarihte büyük sıfatıyla tanınırsa da, vicdansız ve insafsız bir hükümdar olarak tasvir edilir. Giriştiği bir sürü harblerle Almanya’nın yarı nüfusunu harcamış; memleketi harabeye çevirmişti. Adalet istikrarlı ve şümullü olmalıdır ki, şatafattan ibaret kalmasın.

Bu da bizden

İstanbul'da Salı Pazarı'nda Çifte Saraylar vardır. Şimdi Güzel Sanatlar Akademisidir. Eskiden Mebusan Meclisi idi. Sultan Abdülmecid zamanında yapıldı. İnşaat ilerlerken bazı ilaveler icab etti. Bitişikteki Hamamcı Mustafa Ağa'nın evi değerinden pek yüksek bir fiyatla satın alınmak istendi. Fakat Mustafa Ağa “Zevcem razı değildir” dedi ve ayak diredi.

Ne yaptılar? Evi adamın başına mı geçirdiler? Hapse mi attılar? Sürgüne mi yolladılar? Hayır, sözünü kabul ettiler; ilave binayı başka yere yaptılar. Bu hikâyede “Berlin'de hakimler var!” gibi şatafatlı bir söze rastlanmıyor. Adam mahkemeye müracaat etmek mecburiyetinde de bırakılmadı. Hakkı derhal teslim edildi. Padişahla komşu oldu.

Bir başka istimlâk hikâyesi

Sultan Yıldırım Bayezid, Niğbolu ganimetleri ile Bursa’da Ulu Câmi’yi yaptırmak istedi. Münasip görülen yerdeki mülkler satın alındı. Fakat ihtiyar bir kadıncağız, evini satmak istemedi. Bedel arttırıldığı halde razı olmadı. Padişah ayağına kadar gittiği halde kabul etmedi.

O gece kadıncağız rüyasında mahşeri kurulmuş gördü. Herkes Cennet’e doğru giderken, ihtiyar kadın yürüyemedi, Arasat’ta kalakaldı. Feryada başlayıp zebanilere hâlini arzedince, gaipten bir ses işitildi. “Eğer Cennet'e gitmek istersen, inat etme!” Hemen uyandı.

Ertesi sabah erkenden gidip başına gelenleri anlattı ve evini bağışlamak istediğini söyledi. “Hayır” dediler ve bedeliyle aldılar. Padişaha haber verilince sevindi. Ama sırf rızasıyla vermiş saymadığı için, “Evin olduğu yeri şadırvan yapın, namaz kılınan yer olmasın!” buyurdu.

Kanuna şikâyet ederiz!

Belgrad seferinden dönerken bir köylü yolda padişahı bekleyip, askerin ekinlerini çiğnediklerinden yakındı. Kanunî Sultan Süleyman, “E ne yaparsın yani?” diye latife edecek oldu. Köylü; “Kanuna şikâyet ederim!” deyince, padişah bu cevaba sevinmişti.

Kanunî ünvanı zaten kanun yapıcılığından değil, hukuka titizlikle riayetinden dolayı takılmıştır. Yoksa kanun yapan tek padişah kendisi değildir. Padişahlar bile, hukukun önünde boyun eğmişlerdir. “Adalet mülkün temelidir” sözü, sanki Osmanlı Devleti’nde tecessüm etmişti. Adalet hissinin zayıflaması da, devletin sonunu getirdi.

.HALANIZ OLAN HURMAYA HÜRMET EDİNİZ!”
Hurma sadece bir meyve değildir. Güç, zafer, bereket ve inanç sembolü olan mukaddes bir yiyecektir.
20 Mayıs 2019 Pazartesi
20.05.2019
Hurma sadece bir meyve değildir. Güç, zafer, bereket ve inanç sembolü olan mukaddes bir yiyecektir.

Süleyman Mabedi’nin duvarları hurma ağacı motifleriyle süslüydü. Sanat eserlerinde, elbiselerde sık rastlanan bir motifti. Meyvesi ve ağacı, güç, zafer, bereket ve inanç sembolü olarak görülürdü. Hurma, Ortadoğu ve Doğu Akdeniz’de fazla yetiştiği için, hem Eski Ahid’de, hem de Mısır ve Mezopotomya kültüründe yeri müstesnadır.

Mezmurlar’da sâlih insan, hurma ağacına benzetilir. Bayramlarda elde hurma dalı tutmak, Yahudi dininin emridir. Kudüs’te Hazret-i İsa’yı karşılayanların elinde de hurma dalları vardı. Avrupa lisanlarındaki palmer, Kudüs’ten hurma getiren hacılar için kullanılan bir tabirdir. Latince el ayası manasına palma, aynı zamanda hurma ağacı (palmiye) demektir.

Kur’an-ı kerimde 23 yerde hurma ismi geçer. Zenginlik, bereket sembolüdür. İslâm kültüründeki yeri bambaşkadır. Müslümanlar için âdeta mukaddes bir ağaç ve meyve olarak görülür. Arapça’da ağacına nahle, meyvesine temr denir. Türklerin verdiği hurma isminde ise ayrı bir incelik vardır. Zira hurma, yine Arapça hürmet demektir. Türklerin nezdindeki apayrı kıymetini, bundan anlamak mümkündür.

İftar sofrasının şahı

Hurma, Ramazan sofrasının ziynetidir. Cenab-ı Peygamber’in iftar sofrasında mutlaka hurma bulunurdu. Oruç açma vakti girince, birkaç taze hurma (rutab), yoksa kuru hurma, o da yoksa birkaç yudum su ile orucunu açardı. Ateş, gazabın işareti olduğundan, ateş değmemiş bir yiyecekle orucunu açmayı tercih ederdi. Hurma yoksa, su, tuz veya zeytin ile başlardı.

Hurmayı ekmek ile beraber yemek olarak da yerdi. Hurmayı tek sayıda yer; çekirdeğini işaret ve orta parmağı arasına alıp atardı. Taze ve kuru hurmayı beraber yemek de Hazret-i Peygamber tarafından tavsiye edilmiştir. Zira insanın, bir meyvenin tazesi ile kurusunu beraber yiyecek kadar yaşamasından şeytan rahatsız olur.

Aç karnına 7

Hazret-i Peygamber, hastalanan arkadaşı Sa’d ibni Ebî Vakkas’a, hurmayı ezip, süt ve yağ ile karıştırarak yemesini tavsiye etmişti. Ferîka denilen bu yiyecek, lohusa kadınlara da yedirilir. Hâmile kadınlara kuru; lohusa kadınlara taze hurma tavsiye edilir.

Hurma sadece bir meyve değildir. Arabistan kültüründe çok çeşitli yemeği ve tatlısı yapılır. Bilhassa Hicaz’da okunan mevlidlerde, şeker yerine hurma dağıtmak adetti. Hacıların getirdiği en kıymetli hediye, zemzem suyu ile hurma idi.

Hurmanın çok çeşitleri vardır. En kıymetlisi Medine’de yetişen yuvarlak, siyah ve kıvırcık görünüşlü acve’dir. Cenab-ı Peygamber bunu kendi eliyle dikip bereket duası yapmış; sabahları aç karnına 7 tane yiyenin zehir ve büyüden korunacağını söylemiştir.

Manevî fayda

Resulullah’ın, “Halanız olan hurma ağacına saygı gösteriniz! Çünkü ilk hurma ağacı, Âdem aleyhisselâmın yaratıldığı çamurun artıklarından yaratıldı” sözü, belki de bitkilerin en üstünü olduğuna işarettir.

XVI. asırda Hindistan’da yaşamış meşhur mutasavvıf İmam Rabbânî hazretleri de 162.mektubunda bu söze işaret ederek diyor ki: “Hurma ağacının yaratılışında topluluk ve adalet vardır. İnsanın yaratılışı da böyledir. Hazret-i Peygamber’in hurmada bereket olduğunu söylemesi, bunda her şeyin bulunmasından dolayıdır. Hurma yenince, insanın parçası olur. Hurmada bulunan her şey, insana da aktarılır. Hurmadaki sonsuz üstünlükler, yiyende de bulunur. Hazret-i Peygamber tarafından övüldüğünü düşünerek yiyen, bundan hem maddî, hem de -peygambere uyduğu için- manevî fayda görür”.

Zarafet

Zarif bir ağaçtır. Yapraklar, gövdenin tepesinden gösterişli bir taç gibi çıkar. Erkek ve dişi çiçekler ayrı bitkilerde bulunur. Meyvesi salkımlar halindedir. 4-5 yaşında meyve vermeye başlar. Ömrü 150 senedir. Hurma ağacının kökleri çok gelişmiş olduğundan, çöllerde çok derin olmayan su tabakalarından istifade imkânı fazladır.

Sahrada yaşayanlar için deve ne kadar hayatî ise, hurma da o kadar mühimdir. Kolay kolay bozulmayıp böceklenmediği için, saklanması kolaydır. Doyurucu meyvesi, taze ve kuru olarak yenir; sıkılarak içecek yapılır. Ağacının dalları, evlerin çatısını örtmekte; yaprak lifleri ise kâğıt veya döşek doldurmada kullanılır.

20 metreyi bulan gövdesinden kereste; dalından baston yapılır. Lifinden hasır yaygı dokunur, yatak doldurulur, sepet örülür. Çekirdekleri hayvan yemi olduğu gibi, tesbih ve süs eşyası da yapmaya yarar. Kerestesinden yapılan fıçılar fermantasyonu çabuklaştırdığı için Hazret-i Peygamber bu fıçılara üzüm suyu konulmasını yasaklamıştır.

Her derde devâ

Meyvelerin insan için belki de en faydalısı hurmadır. Modern tıp kriterlerine göre, insanın zinde ve sağlıklı kalabilmesi için hayatî ehemmiyet taşıyan 10 elementi ihtiva ediyor. Hurmadaki şeker, kan şekerini hızla yükselten glikoz değil, früktoz cinsinden olduğu için, şişmanlatma tehlikesi yoktur.

Sinirleri rahatlatan B6 vitamini hurmada fazladır. Doktorlar, stresli ve yaşlı kimselere, sabah, öğle ve akşam, üçer hurma tavsiye ediyorlar. Kasları güçlendiren magnezyum ihtiva ettiğinden dolayı, hamile kadınlar için iyidir. Kansere karşı da faydalıdır.

Gıda değeri çok yüksektir. 100 gramında, 1,5 gr protein, 50 gr karbonhidrat bulunuyor. Kalori değeri 225. Bu sebeple ağır çalışanlara, bedenî ve zihnî yorgunluk çekenlere, hastalıktan doğan zayıflıklarda birebirdir. Bol fosfor, kalsiyum, demir sebebiyle kansızlık, verem ve kemik zayıflığına karşı da ilaç gibidir.

Hurma kutusu

Çeşit çeşit

Hurmanın, mebrum, medcul, meşruk, sükkerî, acve, amber, safevî, bernî, hudrî, behrî gibi çok çeşidi var. Bugün çarşıda 50 türü satılıyor. En ucuzu yumuşak ve çamur gibi İran hurmasıdır. Açık parlak renkli, uzun, ince zarlı Tunus hurmaları kıymetlidir. Medine hurması fiyat ve kalite cihetinden bu ikisi ortasındadır. Ama en çok tercih edilen de budur. Çünki Türkler hurmayı gıdadan önce, mübarek bir yiyecek olarak görür. Medine de Peygamber vatanıdır. Medine mebrumu yaygındır. Medine medculü iri olur.

Kudüs hurması diye bilinen ve aslında Yafa’da yetişen iri taneli medcul hibridi de son zamanlarda alâka görüyor. Yere düşünce kırılacak kadar sert, ama lezzetli ve kokulu Sudan hurması ile Kaliforniya’da yetişen hurmalar Türkiye’de pek bulunmamaktadır. Amerika’ya misyonerler tarafından götürülmüştür.

.HAZRET-İ PEYGAMBER’İN MÜTEVAZI MUHTEŞEM SOFRASI
Resul-i Ekrem, fakirlerle, hizmetçisiyle aynı sofraya otururdu. Çocuklar ve hanımlar yemeden, lokma boğazından geçmezdi.
27 Mayıs 2019 Pazartesi
27.05.2019
Resul-i Ekrem, fakirlerle, hizmetçisiyle aynı sofraya otururdu. Çocuklar ve hanımlar yemeden, lokma boğazından geçmezdi.

Cenab-ı Peygamber, sağ dizini dikerek yerde oturur; yemek tabağı sofranın ortasına konur; kendi önünden yerdi. Meyvenin ortadan alınmasına müsaade eder; ‘Meyveler hep bir çeşit değildir’ derdi. Yaslanarak yemezdi.

Besmele ile başlar; şükür duası ile bitirirdi. Yemekten evvel ve sonra ellerini yıkardı. Tahta kaşığı, tahtadan iki ucu bulunan çatalı ve bıçağı vardı; ama sağ elin üç parmağı ile yemeği tercih ederdi. Mazeretsiz sol elle yemeği men ederdi. Gerektiğinde iki eliyle beraber yerdi. Nitekim ekmeği sağ eline alıp, karpuzu sol eli ile yemiştir.

Ekmeğe hürmet

Yemek varsa yer; yapana teşekkür ve dua eder; hoşlanmadığı yemeği yemez, ama kötülemezdi. Çok sıcak yemez; yemeğe üflemez; soğumasını beklerdi. Ekmeğe hürmeti emreder; ekmeğe eli silmeyi, üzerine bir şey koymayı istemezdi. Etin ve ekmeğin bıçakla kesilmemesini tavsiye ederdi.

Umumiyetle günde iki öğün yer; akşam yemeğine ehemmiyet verirdi. Acıkmadan oturmaz, doymadan kalkardı. Fazla yiyip geğirenleri, göbek bağlayanları kötülemiştir. Sahur ve iftarda kuvvetlenmek için, bir de misafir çekinmesin diye fazla yenmesine izin vermişti.

Ailece beraber yemekte bereket olduğunu söylerdi. Arkadaşlarla yenen yemeğin bereketli olduğunu; hatta bu sofrada geçen zamanın, ömürden sayılmayacağını beyan ederdi.

Dostlarına ziyafet verir; fakir-zengin ayırmadan davete icabet ederdi. ‘Ganim köyünden çağrılsam, erinmem giderim’ buyurdu. Çağrılmayan yere gitmeyi men ederdi. Sevineceğini bildiği çok yakınlarına teklifsiz gittiği de vâkidir. Hazret-i Ebu Bekr ve Ömer ile beraber Eyüp Sultan’ın evine yemeğe gitmiştir.

Evlenme ve sünnet düğünlerinde yemek verilmesini tavsiye ederdi. ‘Cennette bir derece vardır; yalnız insanlara yemek yedirenlere verilir’ buyurmuştur. ‘Ziyafetin kötüsü, sadece zenginlerin çağrıldığı sofradır’ derdi.

Yemeğin hayırlısı

Fakirlerle, hizmetçisiyle aynı sofraya oturmakta beis görmezdi. Çocuklar ve hanımlar yemeden, lokma boğazından geçmezdi. Eyüp Sultan’ın verdiği ziyafette, ikram edilen kuzu budunu, ev sahibinden müsaade alarak ekmek içine sarıp kızı Fâtıma’ya göndermiş; sonra kendisi yemeğe elini uzatmıştır.

Altın ve gümüş kaptan yeyip içmeyi men ederdi. Toprak kapları tercih ederdi. Tahta su çanağı da vardı.

‘Bir kişilik yemek, iki kişiye de yeter’ buyururdu. Sofra toplanıncaya kadar kalkmazdı. Misafir sofradan elini çekmeden, o çekmezdi. Yemek az ise, misafirin biraz yemesini bekler, sonra başlardı. Misafire ikram eder, gerekirse eliyle lokma uzatır; ama üç defadan fazla ısrar etmezdi. Yemekte tekellüfe kaçmaktan ve gösterişten hoşlanmaz; ‘Yemeğin hayırlısı, hazır olandır’ derdi.

Ağır ağır yerdi; lokmasını bitirmeden diğerine uzanmazdı. Yediği meyvenin çekirdeğini, meyvelerin arasına koymazdı. Tabağı iyice sıyırır; parmaklarını yalar; süt, hoşaf gibi tasları su ile çalkalayıp içerdi.

Sofrada kırıntı bırakmaz, bunların cennet hurilerinin mehri olduğunu söylerdi. Ertesi güne yemek bırakılmasını; yemek kaplarının açık bırakılmasını ve bulaşıkların yıkanmayıp bekletilmesini tasvip etmezdi.

Yemekten sonra dişlerini hilaller, yani kürdanla temizlerdi. En son ellerini açmadan, ‘Ya Rabbî, bir dahlimiz ve gücümüz olmadan bizi doyurup suya kandırdığın için sana hamdolsun’ diye dua ederdi. Eğer bir ziyafette ise, ‘Oruçlular yanınızda iftar etsinler; hayırlı insanlar yemeğinizi yesinler, melekler size dua etsinler’ buyururdu.

Keşke bize de getirseydiniz

Ekseri elenmemiş arpa ekmeği yenirdi. Buğday o zamanlar Arabistan’da azdı. Bazen arpa ununa biraz katarlardı. Un eleği, sonra keşfedilmiştir.

Tirit, yani ekmek doğranmış et suyu en sevdiği yemeklerdendi. Kavrulmuş un çorbası da evinde çok pişerdi. Av ve koyun eti ile pirinç pilavını sever; yahni için ‘sofranın efendisi’ derdi. Etin suyuyla pişirilmesinin bereketli olduğunu söylerdi.

Koyunun kol, göğüs ve kürek tarafını severdi. Oğlağın kürek etini severdi. Tavşan kebabı yemiştir. Balık severdi. Bir seferden dönen arkadaşları büyük bir balık avlayıp yediklerini anlatınca, ‘Keşke tuzlayıp biraz da bize getirseydiniz’ buyurdu.

Herîse (keşkek) severdi. Bunu pişirmesini, Cebrâil aleyhisselâmın öğrettiği söylenir. Kabak ve salatalığı severdi. Patlıcanı övmüş; zeytinyağlı pişirilmesini tavsiye etmiştir. Semizotunu da medhetmiştir. Baklanın kabuğu ile yenmesini tavsiye buyurdu.

Zeytinyağını övmüştür. ‘Sirke ne güzel katıktır’ derdi. Yumurtayı severek yer; zayıflara ve çocuğu olmayanlara da tavsiye ederdi. Peynir ve keş yemiştir. Hristiyanlardan gelme bir peynir için bazısı umumiyetle ölmüş bir hayvanla mayalandığını söylemişse de, aldırmamış; kesip yemiştir. Açıkça yasak alâmet görmedikçe, su ve gıdaları araştırmamış; araştırmayı emretmemiştir. (Sünen-i Ebu Davud, Et'ime)

Meleği incitmemek için pişmemiş soğan ve sarımsak yemez; yiyeni de mescide gelmekten men ederdi. Bir yere yeni gelenin oranın fahsından (soğan, sarımsak, pırasa gibi kokulu sebzesinden) yemesini tavsiye ederdi.

Arabistan’da çok çeşidi yetiştirilen hurma çok övülmüştür. Tatlılar bununla yapılırdı. Ekmek veya karpuz ile katık yapardı. Nar, ‘cennet damlası vardır’ diye övülmüştür. Karpuzu severdi. Hurma gibi meyvelerin kurtlu olup olmadığını muayene etmeden yemezdi. ‘Ayva kalbe ferahlık verir’ buyurur; bilhassa hamile kadınlara tavsiye ederdi.

Kabak tatlısını severdi. Üzüm salkımını sol eline alır, üzümü sağ el ile yerdi. Selman Fârisî’ye kendi dilinde, yani Farsça, “Rutab yek yek, ineb dü dü” (Hurma tek tek, üzüm çift çift yenir) buyurdu. Bunun dışında tek sayıya riayet ederdi. ‘Çörek otu derdlere devâdır’ buyurdu.

Bal, âyet ve hadislerde çok övülmüştür. Bal şerbetini severdi. Serin şerbetleri ve sütü severdi. ‘Süt kalbi ferahlatır’ derdi. Zemzem hariç, ayakta su içmezdi. Suyu üç yudumda ve emerek içer; kabın içine nefes vermezdi. Kayısı, üzüm, hurma hoşafı içerdi.

.ASIRLAR EVVELİNDEN RESULULLAH’A MEKTUP YAZAN HÜKÜMDAR
“Allah’ın nebisi ve resûlü, peygamberlerin sonuncusu, âlemlerin Rabbinin elçisi, Abdullah oğlu Muhammed’e birinci Tübbe’den.”
3 Haziran 2019 Pazartesi
3.06.2019
“Allah’ın nebisi ve resûlü, peygamberlerin sonuncusu, âlemlerin Rabbinin elçisi, Abdullah oğlu Muhammed’e birinci Tübbe’den.”

Tübbe’ antik çağda Yemen’in Himyer mıntıkasında, Belkis’in memleketinde hüküm süren Kahtan meliklerindendir. Siyer kitaplarında 4000 kadar müşaviri bulunduğu, onlara danışmadan bir iş yapmadığı; güçlü bir ordusu olduğu, Türkistan’a, Hindistan’a seferler yaptığı, Semerkant’ı kurduğu, Hindistan’da öldüğü, antik çağ meliklerinden dünyayı gezen beş kişiden biri olduğu rivayet edilir. Diğerleri Süleyman, Feridun, İskender ve Erdişir’dir. Bazılarına göre İskender-i Zülkarneyn, Tübbe’dir.

Kâbe örtüsü

Bazı siyer kitaplarında yazdığına göre, Tübbe’ bi’setten, yani Hazret-i Muhammed’in peygamberliğinin müjdelenmesinden 700 veya 1000 sene evvel bir gün Mekke şehrine geldi. Ancak Mekkeliler kendisini karşılamaya çıkmayınca kızdı. Müşavirlerine bunun sebebini danıştığında, “Buranın halkı Araptır. Burada bir bina vardır ki, Kâbe derler, Allah’ın evidir. Bu binanın imar ve muhafazasında bulundukları için şeref ve kıymetleri artmıştır. Gururlarının sebebi bu olsa gerektir” dediler.

Tübbe’ bunun üzerine Kâbe’yi yıkmaya; halkını öldürüp mallarını almaya niyetlendi. Ama şiddetli hastalanıp baş ağrısından gözünü açamadı. Üç gün gökyüzü karardı. Tübbe’ bunun ilahî işaret oluğunu anlayarak tövbe ve İbrahim dinine iman edip hac erkânını öğrenerek Kâbe’yi tavaf etti. Mekkelilere ihsanlarda bulundu.

Bir gece rüyasında “Mekkelilere ihsanda bulunduğun gibi, Kâbe’ye de ikram et, ona elbise giydir” hitabına muhatap oldu. Evvela hasır, sonra altın ve gümüşle süslü ipekten örtüyle örttü. Kâbe’nin süslü bir ipekli örtüyle örtülme âdeti ondan kalmadır.

Ebu Eyyüb'ün evinin yeri

Ensarın ataları

Tübbe’ sonra o zamanki ismi Yesrib olan Medine’ye geçti. Beni İsrail âlimlerinden, âhir zaman peygamberinin geleceğini işitti. Burada yerleşip o müjdelenen peygamberi beklemeye niyetlendi. Fakat sonra bundan vazgeçti.

Müşavirlerinden 400 tanesini seçip, yanlarına nesilleri kesilmesin diye eşler ve cariyeler katıp Medine’ye yerleştirdi. İçlerinden birini reis yaptı. Resulullah için bir ev yaptırıp, bir de hürmetkâr mektup yazdı. Gelince verirsiniz diye bu âlimlere teslim etti. İşte Medine halkından iman edip Müslüman olanlar, hep o âlimlerin neslindendir. Ebu Eyyüb el-Ensârî de onların reisi Şâmul’un 21. Kuşaktan evladıdır.

Ömrüm olursa…

İbn İshak ve başkalarının rivayetine göre Tübbe’nin yazdığı mektupta şunlar yazılıydı:

“Ahmed hakkında şahidlik ederim ki o, bütün canlıları yaratan Allah’tan bir resuldür. Ömrüm uzatılırsa, o hayata geleceği vakte kadar, ben onun yardımcısı ve amcası oğlu olurdum. Şimdi ben sana ve sana indirilen kitaba iman ettim. Ben senin dinin ve sünnetin üzereyim. Senin ve herşeyin Rabbine iman ettim. Rabbinden gelen İslâm'ın bütün şeriatine de iman ettim. Eğer sana yetişecek olursam ne güzel. Şayet yetişmeyecek olursam, bana şefaat et ve kıyamet gününde beni unutma. Ben senin ümmetinin ilklerindenim. Sen gelmeden önce sana biat ettim. Ben senin ve baban İbrahim dini üzereyim.”

Daha sonra mektubunu mühürleyip, üstüne, “Önünde de, sonunda da emir Allah’ındır” diye nakşetti. Mektubunun üzerine adres olarak da şunu yazdı: “Allah’ın nebisi ve resûlü, peygamberlerin sonuncusu, âlemlerin rabbinin elçisi, Abdullah oğlu Muhammed’e birinci Tübbe’den.”

Merhaba salih kardeşim

Hazret-i Peygamber, Medine’ye doğru yola çıktığında, Ebu Eyyüb mektubu Medinelilerin çok itimat ettiği Benî Süleym’den Ebû Leylâ’ya verdi. Kendisini karşılayanların arasında Resulullah onu görünce, “Sen Ebû Leylâ değil misin?” buyurdu. “Evet” deyince “Hani Tübbe’nin mektubu?” buyurdu. Kendisini henüz tanımayan Ebû Leyla çok şaşırdı. Elbisesinin arasına sakladığı mektubu takdim etti. Resulullah mektubu alıp okutunca, Tübbe’den razı olup, üç defa “Merhaba salih kardeşim” buyurdu.

Ebû Leylâ Medine’ye dönüp o hazretin yolda olduğunu, yakında şehri şereflendireceğini haber verdi. Herkes bu müjdesine karşılık kendisine ihsanda bulundular.

Peygamber mi?

İsmi Ebû Kerb Es’ad bin Kerîb bin Tübbe’dir. “Tübbe’yi kötülemeyin. O mümin idi; bilemiyorum peygamber midir?” hadis-i şerifinde geçen Tübbe’ budur. Hatta İbn Abbas, “Tübbe’ bir peygamber idi.” buyurdu.

Rum hükümdarlarına Kayser, İran hükümdarlarına Kisra dendiği gibi, Tübbe’, zamanla Yemen meliklerinin unvanı olmuştur. Tübbe’ gölge manasına olup, güneşin doğduğu yeri takib ederek, askerleriyle birlikte doğuya doğru yolculuk etmiş olmasından dolayıdır.

Duhân sûre-i celilesinin, “Bunlar mı, yoksa Tübbe’nin kavmi ve ondan evvelkiler mi hayırlıdır? Biz o günahkârları bile imha ettik” meâlindeki 37. âyetinde geçen Tübbe’, muayyen bir kişi değildir. Bununla bütün Yemen hükümdarları kast edilir. Burada müşriklere, Tübbe’ kavmi misal gösteriliyor. Şu halde âyetin mânâsı, “Onlar daha güçlü olduğu halde, Allah onları mağlup etti” şeklindedir.

Kâf sûresinin 12.âyet-i kerimesinde Eykeliler gibi Tübbe’ kavminin de dini yalanladığından bahsedilmiştir. Âyet, kavmini kötülemiş; ama Tübbe’yi kötülememiştir.

Ebu Eyyüb'ün evinin yıkıntıları

Şerefli ev

Resulullah’ın Medine’de 6 küsur ay alt katında oturduğu ev, işte Tübbe’nin yaptırdığı ve Şamul’u oturttuğu evdir. O zaman Ebû Eyyüb Hâlid bin Zeyd’in elindeydi ki, Resulullah’ın babaannesi, bu zâtın ailesi olan Beni Neccar’dandı.

Mescid-i Nebevî’nin hemen kıble cihetindeki ev, Ebû Eyyüb’ün azatlısı Eflah’a geçti. Duvarlarından gedikler açılmaya başladığı, yıkılmaya yüz tuttuğu zaman, Emevî vâlisi Mugîre bin Abdurrahman onu Eflah'ın oğlundan bin dinar altına satın alarak tamir ettirip vakfetti.

Zamanla yine harab olan bu mübarek evi Eyyübîlerden Melik Muzaffer Şihabüddin Gazi satın alıp üzerine dört mezhep talebesinin okuyacağı mükemmel bir medrese yaptırdı. Bu medrese için, kendi memleketinde, Dımaşk’ta, Medine’de ve sair yerlerde zengin vakıflar tesis etti. Medresenin içinde, pek çok nefis kitaplar bulunan bir kütüphanesi de vardı.

Sonraları, bakımsızlık yüzünden harab olup küçük bir zâviye haline gelen, Zâviye-i Cüneydiyye adıyla anılıp ziyaret edilen bina, 1843’te Sultan Abdülmecîd tarafından mükemmel bir surette tamir edildi. Bu iki katlı tipik Medine yapısı, 1993 senesinde yıktırılmıştır ki, muhtemelen Medine’de ayakta kalmış son sahabi eviydi.

SULTAN HAMİD’İN AÇLIKTAN ÖLEN ŞEHZÂDESİ: AHMED NURİ EFENDİ
Ben ölürsem, kimseyi suçlamayın; zira açlıktan ölüyorum. Beni bir Müslüman olarak defnedersiniz”
10 Haziran 2019 Pazartesi
10.06.2019
Ben ölürsem, kimseyi suçlamayın; zira açlıktan ölüyorum. Beni bir Müslüman olarak defnedersiniz”

Şehzâde Ahmed Nuri Efendi (1878-1944), Sultan II. Abdülhamid’in 3. oğludur. Bedrifelek Kadınefendi’den dünyaya gelmiştir. Selim Efendi ile Zekiyye Sultan’ın anne-baba bir kardeşidir. Abdülkâdir Efendi’den 27 gün küçüktür. Umumiyetle padişahın küçük oğlu Ahmed Nureddin Efendi ile karıştırılır.

Harbiye Mektebi’nin Şehzâdegân Sınıfı’na devam etti. Sultan Hamid’in 1909’da tahttan indirilmesi üzerine bütün aile Yıldız Sarayı’ndan çıkarıldı. Çoğunun gidecek yeri ve evi bile yoktu. Ahmed Efendi, ağabeyi Selim Efendi ile beraber evvela ablası Zekiye Sultan’ın evine ilticâ etti. Sonra Yıldız’da kendisine tahsis edilen konağında yaşadı. Yazları Büyükdere’de tuttuğu sayfiyede geçirirdi.

Şehzâde Ahmed Nuri Efendi

Sanatkâr

Ayşe Sultan, biraderi Ahmed Nuri Efendi için şunları anlatıyor: “Çok zeki, o nisbette de hassas bir zât idi. Bu sebeple dâimâ bedbaht yaşadı. Resme fevkalâde istidadı vardı. Sarayda iken, Sanâyi-i Nefise Mektebi hocası İtalyan ressam Salvatore Valery’den ders almıştı. Cam üzerine renkli resimler yapardı. Günlerce uğraşarak 25. cülûs yıldönümü (1901) hediyesi olarak babasına küçük bir çadır büyüklüğünde sanat eseri bir seyyar hamam yapmıştı.

Bir Cuma selâmlığında babasının arabasına atılan ve bomba zannettiği bir paketi kucaklayıp arabadan atlamış; sonradan bu paketin kimsesiz bir bebek olduğu anlaşılmıştı. Ancak atlamanın şiddeti ile Ahmed Nuri Efendi fıtık olmuş; ameliyat geçirdiği halde vefatına kadar bu illeti çekmiştir.”

Şehzâde Ahmed Nuri Efendi'nin çocukluğu (Ömer Koç arşivi)

Değişen âdetler

Ahmed Nuri Efendi’nin evliliği de saray âdetlerinin ve babasının arzusu haricinde cereyan etti. Babası, oğlunu, ağabeyleri gibi saraylı bir kızla evlendirmek istedi. Ancak Ahmed Efendi kendi istediği kızla evlenmeyi tercih etti. Asırlık an’aneleriyle yaşayan sarayda, artık çok şeyler değişiyordu. Sultan Hamid evlat hatırına ses çıkartmadı.

1900 senesinde sarayda vazifeli süvari binbaşısı Çerkez Ali İlyas Bey’in kızı olan Fahriye Zîşan Hanım ile evlendi. Şehzâde, 17 yaşındaki bu kızı, Şehzâdebaşı’nda ziyaret ettiği Mekteb-i Tahsil adlı kız mektebinde tesadüfen görmüştü. Mektebin müdürü, kızın ağabeyi idi. Güzel bir kızdı. Üstelik bu aile, Şehzâde’nin annesi ile ahbab idi.

Fahriye Zişan Hanımefendi

Vefâkâr eş

Sultan Hamid sonradan gelinini sevdi. 1905 senesinde İstanbul’da vuku bulan fıtık ameliyatı sebebiyle zevcine çok ihtimamla baktığı için, altın madalya ile mükâfatlandırdı. Ancak çocukları olmadı. Buna rağmen, zevcesini çok seven Şehzâde, başka bir evlilik yapmadı.

Ancak zaman içinde biraz da bu yüzden aile saadeti sarsıldı. 1919 senesinde şehzâdenin bir hareketi yüzünden gururu incinen Fahriye Hanım, Yıldız’daki evlerini terk ederek Feneryolu’ndaki köşke yerleşti. Ablasıyla beraber oturdu. Nadiren sokağa çıkardı.

Şehzâde Ahmed Nuri Efendi, Şehzâdegân mektebi'ne (önde solda)

Ekmeğini yedim

1924 yılında halifelik kaldırılıp Osmanlı hanedanı sürgün edildiğinde Şehzâde Ahmed Nuri Efendi, 46 yaşında bir miralay (albay) idi. Zaten zevcinden ayrı yaşayan Fahriye Hanım, boşanarak İstanbul’da kalabilirdi. Ama öyle yapmadı. “Efendinin ekmeğini yedim; onu gurbette yalnız bırakamam” dedi ve zevci ile beraber sürgüne gitmeyi tercih etti.

O zaman ailenin çoğunun yaşadığı Nice’e geldiler. Fahriye Hanım, 1940 senesinde burada vefat etti. Şehzâde, vefâkâr ve çilekeş zevcesinin cenazesini Şam’da Süleymaniye Câmii hazîresindeki aile kabristanına defnettirmeye muvaffak oldu.

Seyyar satıcı

Her an memlekete dönme hayaliyle yaşayan Şehzâde, maddî ve manevî olarak sıkıntıya düştü. Bir subay, gurbette ne yapabilir? Üstelik vatansız ise... Yıldız’daki konağına el konmuştu. Yok pahasına satılan Feneryolu’ndaki köşkten gelen para az zamanda bitti. O zaman para kıt olduğu için, gayrımenkul ucuzdu.

Bu arada vaktiyle memlekette iken iyilikte bulunduğu bir Rum genci, gurbette rastladığı Şehzâde’ye bir miktar yardım etti. Elindeki avucundaki biten Şehzâde, seyyar satıcılık yaparak geçinmeye çalıştı. Resme ve mimarlığa olduğu kadar, kimyaya da vâkıftı. Nice’te evinde veya kaldığı otel odasında imal ettiği sabun gibi tuvalet malzemelerini satarak bir müddet geçinmiş; eşe-dosta da bunlardan hediye etmiştir.

Açlıktan ölüyorum

II. Cihan Harbi, hanedanın vaziyetini daha da fenalaştırdı. İş bulamayan Nuri Efendi, perişan bir vaziyete düştü. 1944 senesi Ağustos ayında Fransız Rivyera’sındaki Digne şehrinde bir parkta açlık ve hastalıktan vefat etmiş bulundu. Bir kimsesizler mezarlığına defnedildi. 20 sene süren sürgün hayatını 66 yaşında tamamlamıştı.

Halası Mediha Sultan’ın torunu olan Fethi Sâmi Bey anlattı: “Ahmed Efendi’yi tanır ve severdim. Digne’de bir parkta ölüsünü buluyorlar. Polis gelip bakıyor. Cebinden bir mektup çıkıyor. Mektupta, ‘Ben ölürsem, kimseyi suçlamayın; zira açlıktan ölüyorum. Bir sinemada piyano çalarak hayatımı kazanıyordum. Şimdi bu işi de bulamıyorum. Beni bir Müslüman olarak defnedersiniz’ yazıyor. Bunu babam öğrenmiş, bize anlattı.”

Şehzâde Ahmed Nuri Efendi’nin Feneryolu’nda Yâverağa Çıkmazı 4 numarada ahşap bir köşkü vardı. İki katlı, 2 salon ve 6 odası bulunan köşkün bahçesinde, mutfak ve müştemilat ile kuyu da vardı. [Nâzım Hikmet’in dedesi] Nâzım Paşa’dan satın alınmıştı. Aile sürgüne çıkınca köşkte Fahriye Hanım’ın akrabası iki yaşlı hanım kalmaya başladı. Sürgüne çıkan Şehzâde’nin vekili, köşkü yok pahasına sattı. Sonra çok el değiştiren köşk, harap halde durmaktadır.

.PİRİ REİS’İN İDAMININ PERDE ARKASI
Altın Çağ’ın parlak denizcisi Piri Reis, donanmasını Basra’da bırakıp iki gemisiyle Mısır’a geldi. İşte bu an, yıldızın söndüğü andır.
17 Haziran 2019 Pazartesi
17.06.2019
Altın Çağ’ın parlak denizcisi Piri Reis, donanmasını Basra’da bırakıp iki gemisiyle Mısır’a geldi. İşte bu an, yıldızın söndüğü andır.

XVI. asrın kudretli denizcileri Portekizliler, dünya çapında bir büyük sömürge imparatorluğu hayalinde idiler. Yavaş yavaş Arabistan, Hindistan ve Malaya sahillerinde yerleşmeye başlıyorlardı. Buradaki Müslümanlar, Osmanlı halifesinden yardım umuyordu.

Bu sebeple kurulan Hind Kaptanlığı’na 1547’de Piri Reis getirildi. 1538’de fethedilen, ama 1548’de Portekizlerin eline geçen Aden’i kurtardı. Burası stratejik bir yerdi. Nitekim XIX.asırda buraya İngilizler çöreklenecektir.

Kanuni Sultan Süleyman’ın emriyle, Basra körfezinin girişine hâkim Maskat ile içine hâkim Hürmüz adasını elinde tutan Portekizlerin üzerine 30 gemisiyle yürüdü. Burada Portekiz hâkimiyetinin kırılması gerekiyordu ki, hem Basra Körfezi’nde Osmanlı hâkimiyetinin selâmeti, hem de Hindistan ve Malaya Müslümanlarının emniyeti temin edilmiş olsun.

Yıldızın söndüğü an

Piri Reis, 45 senedir Portekizliler elinde bulunan Maskat’ı 1551’de alıp, 70 kadırgalık Portekiz donanmasını yenerek kumandanını esir etti. Kalanların sığındığı Hürmüz adasını kuşattı ise de alamadı; ancak Frenklere yardım ettiler diye şehri yağmalattı. Parlak ve meşakkatli bir seferle Katar, Bahreyn ve Kuveyt’i fethetti.

Basra’ya gelip vâli Kubad Paşa’dan yardım istedi. Kubad Paşa yardım etmediği gibi, kendisini halka zulüm ile suçladı. Bu arada kürekçilerinin bir kısmı firar etti. Piri Reis, valinin kendisini tevkif edeceğini düşündü. Portekiz donanmasının körfezi kapatmak üzere yaklaştığını duyarak mahsur kalmamak için donanmasını bırakıp üç gemiyle denize açıldı. Bunlardan biri Bahreyn’de kayalıklara çarparak battı. İki gemisiyle Süveyş’e, oradan Mısır’a geldi. İşte bu an, yıldızının söndüğü andır.

Bir yandan Kubad Paşa, bir yandan Mısır Vâlisi Dukaginzade Mehmed Paşa vaziyeti İstanbul’a bildirdi. Piri Reis zindana atıldı. Burada 1554 tarihinde idam edildi. Hind Kaptanı, ne Mısır valisine, ne kaptan-ı deryaya bağlı olup, doğrudan padişaha hesap verdiği için idam hükmü Divan-ı Hümayun tarafından çıkarılmıştır. Çoluk çocuğu olmadığından dolayı muazzam serveti hazineye intikal etmiştir.

Hesabı sorulur

Vakanüvislere göre Piri Reis’in idam edilme sebebi, düşmanın kendisine takdim ettiği “ağzına kadar altın dolu fağfur kavanozlar” mukabili kuşatmayı kaldırması ve donanmasını geride bırakarak kaçmasıdır.

Basra ve Mısır Valisi’nin raporlarının ardından donanmanın Portekizlilere kaptırıldığı şâyiası İstanbul’a ulaşmış, Piri Reis aleyhinde bir hava esmeye başlamıştır. O zamana kadar ciddi bir mağlubiyet yaşanmadığı için, gelen haberler payitahtı dehşete düşürmüştür. Denizciliğe layık olduğu kıymeti göstermediği söylenen Rüstem Paşa da Piri Reis’e sahip çıkmamıştır.

Osmanlı denizcileri için gemi, adeta mukaddes bağlarla bağlanılan bir şeydir. Her kaptan, “Bana emanet edilen geminin hesabı sorulur” hissiyatı içindedir. Donanmayı geride bırakması, Piri Reis’in milli vicdanlardaki itibarını muhtemelen düşürmüştür. Üstüne bir de rüşvet aldığı iddiası üstüne tuz biber ekmiştir.

Sebebi ne ola ki?

Piri Reis gibi bir büyük denizcinin haklı bir sebep olmadan donanmasını bırakıp dönmeyeceği bellidir. Nitekim Portekizliler ağzına kadar ganimet malıyla dolu gemilerin yolunu bekliyorlardı. Bu sebeple düşmanla muharebeyi tehlikeli bulmuştu. Kaldı ki rüşvet alacak olduktan sonra masallardaki gibi fağfur kâselere ihtiyaç yoktu. Piri Reis 80 yaşında idi ve zaten çok zengindi. Olsa olsa bu meblağı haraç olarak almıştı.

Piri Reis’in Hürmüz’de fazla oyalanmamasının stratejik sebepleri olabilir. Bir kere burayı, Kızıldeniz ağzındaki Bâbülmendeb gibi elde tutmak kolay değildir. Çünki boğazın karşısı İran topraklarıdır. Karadeniz’i, Kızıldeniz’i, Ege’yi, hatta Akdeniz’i Türk gölü aline getiren Osmanlılar, Basra Körfezi için aynı şeyi yapamazdı.

Muhasaranın kaldırılma sebebi, büyük ihtimalle daha güçlü bir düşman donanmasının yaklaşması ve fırtınada Osmanlı gemilerinin bazısının hasar görmüş olmasıydı. Nitekim az sonra buraya büyük bir Portekiz donanması gelmiş; Piri Reis’in yerine tayin edilen Murad Reis, bunlarla yenişemeyip bir mikdar zayiatla geri dönmüş ve bu yüzden azledilmişti.

Ender yetişir vücut

Bazıları Kubad Paşa’nın Maskat fethinde elde ettiği ganimetleri kıskanıp bunlardan hisse istediğini, alamayınca da Piri Reis’e hasım kesildiğini söyler.

Anne tarafından Osmanlı ailesine mensup Mısır Valisi’nin de Piri Reis’in kendisini gölgede bırakmasından korktuğu tahmin edilebilir. Piri Reis için Maktul İbrahim Paşa’nın adamı yakıştırması bile yapılmıştır ki, Paşa ile alakası, Kitab-ı Bahriye’nin padişaha takdiminde aracı olmaktan ibarettir.

Kâtib Çelebi, Tuhfetülkibar kitabında der ki, “Piri Reis’in katlinin nâhak yere olduğu bilahare meydana çıkmıştır. Esbabı çok ise de, başlıcaları Makbul İbrahim Paşa’nın adamı olması, ikincisi Kubad Paşa’ya para yedirmemesi gibi o zamanın rezaletine kurban gitmiş çok ender yetişir bir vücuttur.”

Parlak sayfada bir leke

Tarihçiler bunu Kanuni Sultan Süleyman’ın parlak asrını lekeleyen birkaç hadiseden biri olarak görürler. Ancak Kanuni Sultan Süleyman, şunun bunun sözüyle, aslı astarı olmayan iddialarla ceza verecek biri değildir.

Birkaç sene evvel kendisinden çok güçlü Safevî ordusuna mağlup olan, ama Erzurum’u kurtarabilen İskender Paşa’yı “Berhudar olasın. Sen İran ordusunun dengi değildin. Ancak bu kadar olur. Sen elinden geleni yaptın” diyerek teselli eden Kanuni Sultan Süleyman, neden Piri Reis’i idam ettirmiştir?

Hâdisenin bütün safahatından ve Piri Reis’in fikirlerinden bugün haberdar değiliz. Bu sebeple bir tarafı itham etmek kolay değildir. Ancak bu, Piri Reis’in büyük bir kayıp olduğu hakikatini değiştirmez.

Piri Reis'in çizdiği Avrupa ve Akdeniz haritası

Zarif bir adam

Piri Reis, aslen Karamanlı bir Türk idi. Gelibolu’da doğdu. Amcası Kemal Reis’in yanında yetişti. Çocuk yaşta seferlere katıldı. Akdeniz’de gezmediği sahil, liman ve ada kalmamıştır. 25 yaşında kaptan oldu. Navarin’in Venediklilerden alınma müjdesini İstanbul’a götürdü ve Sultan II. Bayezid’in huzuruna çıktı. Gelibolu açığında gemisi batan ve boğularak ölen amcasından sonra Oruç Reis’in, sonra da Hızır Reis’in yanında çalıştı. Mısır’ın fethinde bulundu.

Makbul İbrahim Paşa Mısır teftişine giderken bindiği geminin süvarisi Piri Reis idi. Paşa, bilgi ve zekâsına hayran kaldığı Piri Reis’i müşavir olarak istihdam etti. Dönüşte de kendisini Sultan Kanuni’ye medhetti. 1547’de Hind Kaptanı tayin edildi. Barbaros Hayreddin Paşa, Muradî’ye imla ettirdiği Gazâvât-ı Hayreddin Paşa kitabında Piri Reis’i “Çok söz anlar, zarif, umera kapılarının usul ve kaidelerinden haberdar” biri olarak vasıflandırır.

En doğru harita

Sultan Kanuni’nin Altın Çağı’nda yaşamış en mühim şahsiyetlerden biri olan Piri Reis, coğrafya ve kartografya âlimiydi. Daha ziyade Kitab-ı Bahriye adlı coğrafya eseri ile herkesi hayranlıkta bırakan 1513 ve 1528 tarihli iki haritası sayesinde tanınmıştır. 1521’de tamamladığı Kitab-ı Bahriye, Akdeniz ve adalarını bütün teferruatıyla gösteren yüzlerce haritadan müteşekkil bir kitaptır. Mukaddimesi Muradi tarafından Piri Reis’in ağzından nazma çekilmiştir.

O zaman insanlığa biraz yabancı olan Atlas Okyanusu’nun da haritasını yapmış; Grönland’dan Florida’ya kadar sahilleri çizerek Amerika’dan bahsetmiş ve dünyanın yuvarlak olduğunu açıkça söylemiştir. Çizdiği Avrupa haritası, 1528’de Avrupalılarca çizilen haritadan bile mükemmeldir.

.İSTANBUL BELEDİYESİ KİME EMANET?
Dünyanın bilinen en eski belediye kanunu Sultan II. Bayezid tarafından çıkarılmıştır. İstanbul’da belediyeciliğin esasını teşkil eder.
24 Haziran 2019 Pazartesi
24.06.2019
Dünyanın bilinen en eski belediye kanunu Sultan II. Bayezid tarafından çıkarılmıştır. İstanbul’da belediyeciliğin esasını teşkil eder.

Osmanlı kadısı, Avrupa şehirlerinde olduğu gibi, adlî işler yanında başka vazifelerle de mükellef tutulmuştur. Kadı, aynı zamanda bulundukları şehrin belediye reisidir. Belediye hizmetlerinin zaten çok inkişaf etmediği bir zamanda, devlet, bu işi ulemadan birisine vererek şehirlerdeki muhtemel çekişmelerin önüne geçmek istemiştir.

İstanbul’un ilk kadısı ve belediye reisi, Nasreddin Hoca’nın torunu olmakla tanınan ve kabri bugün Unkapanı’nda IMÇ bloklarının arasında sıkışmış halde kalan Hızır Bey’dir. Bundan itibaren 422 kadı ve belediye reisi vazife yapmıştır. Pâyitaht kadısına, İstanbul Efendisi denir.

Hızır Bey Çelebi

Tarihte İlk Belediye Kanunu

İstanbul gibi büyük şehirlerde kadı’nın mesuliyeti daha ağırdır. Şehrin iaşesine bakar; kıtlık ve pahalılık olmaması için azami dikkat sarfeder. Dünyanın her yerinde pâyitahtın iaşe, sıhhat ve asayişi her yerden mühimdir. Aksi takdirde iş isyana, hatta darbeye kadar varır ki, Osmanlı tarihinde misalleri vardır.

Bilâd-ı Erbaa, yani 4 belde denilen İstanbul (Suriçi), Galata, Eyüp ve Üsküdar kadıları her Çarşamba sadrâzam riyasetinde toplanıp İstanbul meselelerini görüşür. Çarşamba Divanı diye anılan ve bugünki belediye encümen toplantısına benzeyen bu toplantıdan sonra hep beraber rastgele seçilen bir çarşıda kol gezilerek esnaf ve halkın şikâyetleri dinlenir.

Sultan II. Bayezid zamanında 1501 tarihinde neşredilen Mahrusa-i İstanbul Kanunnâmesi nam-ı diğer İhtisab Nizamnâmesi, dünyanın bugüne gelmiş bilinen en eski belediye kanunudur. İhtisab, İslâm tarihinde belediyecilik manasına da gelir.

İşler güçler

Kadı’nın maiyetindeki ihtisab ağası, işyeri açma ruhsatı verir. Esnafı teftiş eder. İbadetlerin icrasını kontrol eder; târik-i salat olanları (namazı özürsüz terkedenleri), nakz-ı sıyam edenleri (alenî oruç yiyenleri), açık-saçık gezenleri ikaz eder. Umumî adap ve nizamı bozanları hizaya getirir. Millî emniyet veya dinî hükümler sebebiyle ihracat yasağı olan malların satışına mâni olur.

Küçük çocukların çalıştırılmasını engeller. Para rayicine; posta işlerine ve hıfzıssıhhaya nezaret eder. Şehre göçü ve her hangi bir sebeple dışardan şehre gelenleri kontrol altında tutar. Serseri takımının şehirden çıkartır.

Sık sık çarşıda kol gezip, narha ve ölçülerde hassasiyete uyulup uyulmadığını teftiş eder. İhtikârı (karaborsayı) önler. Halkın esnaftan şikâyetlerine bakar ve suçu görülen esnafı gerekirse hemen oracıkta cezalandırır.

Beyoğlu'nda ilk belediye binası

Şehremâneti

Sultan II. Mahmud devrinde kadılardan beledî ve mülkî vazifeler alınarak bunlarda sadece adlî vazifeler kaldı. 1826’da İhtisab Ağalığı Nizamnâmesi çıkarıldı. Kurulan İhtisab Nezâreti, bugünki İstanbul belediyesi’nin nüvesini teşkil eder. Türkiye Cumhuriyeti Osmanlı Devleti’nin devamı değildir belki ama; iyi-kötü yürüyen nesi varsa redd-i miras ettiği Osmanlı’dan kalmadır.

1855’de Şehremâneti Nizamnâmesi ile Avrupa’daki belediye teşkilâtının benzeri olarak İstanbul Şehremâneti kuruldu. Belediye, topladığı vergileri mâliyeye öder; kendisine mâliyeden tahsisat verilir.

Halkın muteberanından teşekkül eden 12 kişilik bir şehir meclisi vardır. Meclisin her sene dördü kura ile yenilenir. Şehremini, meclis âzâsı arasından hükümetçe tayin edilir.

Haftada iki gün toplanan meclis, bilhassa şehrin temizlik ve esnaf meselelerini müzakere eder. Esnaf şikâyetlerinde disiplin heyeti gibi mahkeme vazifesi yapar.

Şehremânetinin maiyetinde mühendis ve kavaslar bulunur. Mühendis, yol, kaldırım inşa ve tamirine, lağımların ıslahına bakar. Kavasların bir kısmı yazı işlerini yürütür, bir kısmı da bugünki zabıtanın işini yapar.

Şehremâneti Mecmuası ve reis Emin Bey

Altıncı Daire

Sultan Abdülmecid devrinde, 1857’de Şehremâneti’ne bina ve kadastro işlerinde yardımcı olmak üzere Beyoğlu’nda Paris modeli Altıncı Daire-i Belediye kuruldu. Bu, bir pilot tatbikattı.

Sonra Sultan Abdülaziz’in saltanatı devrinde 1868’de bu daire numune alınarak İstanbul 14 belediye dairesine ayrıldı: 1-Yenikapı, Süleymaniye, Unkapanı; 2-Fatih; 3-Yedikule; 4-Eyüp; 5-Kasımpaşa; 6-Kurtuluş, Beyoğlu, Maçka; 7-Beşiktaş, Şişli; 8-Tarabya, İstinye; 9-Büyükdere, Sarıyer, Rumelifeneri; 10-Beykoz; 11-Çengelköy, Beylerbeyi; 12-Üsküdar; 13-Kadıköy, Erenköy, Bostancı; 14-Adalar.

Şehremâneti Meclisi, şehremini riyasetinde, hükümetçe seçilen ve maaş alan 6 âzâdan mürekkeptir. Bu meclis yolsuzluk sebebiyle belediye memurlarını muhakeme eder. Belediye vergilerine, istimlâk bedellerine itirazlara, müteahhidlerle vâki ihtilaflara bakar. İtfaiye işlerine nezaret eder.

Her belediye dairesinin reisi ile bu dairelerden seçilmiş birer kişi Cemiyet-i Umumiye-i Belediye’yi teşkil eder. Şehremini riyasetinde 6 ayda bir toplanır. Belediye bütçesini tedkik ve tasdik, belediye mevzuatının hazırlanması, yol, bahçe, meydan tanzimleri, bunun işidir.

Her belediye dairesinde en fazla 12 kişilik birer meclis-i belediye vardır. Bunun âzâlarını halk seçer. Her sene altısı değişen bu âzâlar maaş almaksızın fahrî vazife yapar.

Reis Cemil Paşa

Belediyeler Birliği

Sultan II. Abdülhamid zamanında, 1877’de Vilâyât Belediye Kanunu çıkarıldı. İstanbul 20 belediye dairesine ayrıldı: 1-Bayezid; 2-Sultanahmed; 3-Fatih; 4-Samatya; 5-Eyüp; 6-Beyoğlu; 7-Hasköy; 8-Beşiktaş; 9-Arnavutköy; 10-Yeniköy; 11-Tarabya; 12-Büyükdere; 13-Beykoz; 14-Anadoluhisarı; 15-Beylerbeyi; 16-Yenimahalle (Paşalimanı), 17-Üsküdar; 18-Kadıköy; 19-Adalar; 20-Bakırköy. Bu, adeta bir belediyeler birliği idi.

Şehremâneti Meclisi ve Cemiyet-i Umumiye-i Belediye devam ediyordu. Kanun, belediyelere, imar işlerini tanzim ve kontrol, nâfia (bayındırlık), tenvirat (aydınlatma), tanzifat (temizlik), belediye mallarının idaresi, emlâk tahriri (yazımı), nüfus sayımı, pazar ve esnaf kontrolü, hıfzıssıhha tedbirleri alma, mezbaha kurma, mektep açma, yangın söndürme, belediye vâridâtını tahsil etme vazifelerini yüklemişti. Belediye işleri, imtiyaz denilen usulle hususî şirketlere ihale olunurdu.

Kısılan Salahiyetler

1913’te Dersaadet Teşkilat-ı Belediyesi hakkında kanun-ı muvakkat çıkarıldı. Şehremâneti Meclisi’nin yerini Encümen-i Emânet aldı. İstanbul, tek belediye dairesi içinde 9 şubeye ayrıldı. Belediye, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin programına uygun olarak merkezîleştirildi. Eskiden her dairenin ayrı hükmî şahsiyeti vardı. Böylece belediyecilikte demokrasi ve otonominin önü tamamen kesilerek, Jön Türklerin istibdad diye andığı Sultan Hamid devrinden geriye gidilmiş; bu trend cumhuriyet devrinde de devam etmiştir.

1930 tarihli Belediye Kanunu ile şehremininin ismi belediye reisi oldu. Reis, hükümet tarafından tayin ediliyordu. 1957’ye kadar vali ve belediye reisi aynı kimse idi. Kaymakamlar da bulundukları kazanın belediye reisi idi. Mamafih kanun, hükümete dilerse belediye reisliğini mahallin en büyük mülkî memuruna verme salahiyeti tanınmıştır. Bugün bile bunu yapabilir.

Taşrada ise böyle değildir. Burada Sultan Mecid’den beri halk encümeni seçer; encümen, kendi arasından reisi seçer. Belediye seçimleri çok daha hareketli ve patırtılı geçer. Reis namzetlerinin işi, encümeni tavlamaktır. Hatırlı ve güçlü kişiler olan âzâların gönlünü yapmak hem kolay, hem de zordur.

Belediye seçimleri 1963’te umumi reye bağlandı. Halk, hem encümeni, hem de reisi seçmeye başladı. Belediye seçimlerinin eski havası kalmadı. 1984’de İstanbul, Ankara ve İzmir’de büyükşehir belediyesi kuruldu.

Edirne Belediyesi

Namlı Reisler

Sultan II. Mahmud zamanında ihtisap ağalığı yapan Osman Bey ve hikâyeleri çok meşhurdur. 1858-1862 arasında 2 defa ihtisab nâzırı olan Hüseyin Bey, Pertevniyal Vâlide Sultan’ın kethüdâsı idi. Esnaf ve kavaslar üzerindeki otoritesi ile tanınır. Çarşıda kol gezdiğinde, esnafın eli ayağının birbirine dolaştığı; vukuat jurnallerini çarşıda okutup, oracıkta ceza verdiği anlatılır.

Server Paşa zamanında (1868-1870) atlı tramvaylar hizmete girdi; Taksim Bahçesi açıldı; Türkçe tiyatrolar oynanmaya başlandı. İstanbul, Avrupaî bir şehir manzarası kazandı.

Sultan Hamid devrinde uzun zaman (1881-1890) şehreminliği yapan Mazhar Paşa, artık modern manada ilk belediye reisi sayılır. Rıdvan Paşa zamanı (1890-1906) kolera salgınına rast geldiği için sıhhi işlere ehemmiyet verildi. Bu reisin bir Kürt fedaisi tarafından herkesin gözü önünde öldürülmesi devrin acaip hâdiselerindendir.

Hâzım Bey, modern itfaiye teşkilatını kurmuştur. Faytoncular ve sırıkla sakatat satan ciğercilerin korkulu rüyası Ziver Bey’in adı bir semtte yaşamaktadır. Operatör Cemil Paşa (1912-1914) bahçe ve meydan işlerine meraklıydı. Paris’te gördüğü şekilde meydan yapmak için, Ayasofya ile Sultanahmed arasındaki mahallenin yanıp kül oluşuna müdahale etmediği meşhurdur.

İsmet Bey zamanında (1914-1915) iaşe zorluğu doğdu; bu vesileyle esnaf güçlendi. İttihatçılar belediyeyi, esnafla işbirliği yaparak kendilerini destekleyen bir burjuvazi meydana getirmek üzere kullandı. Bu devirde, Sultan Hamid zamanı aksine, belediye reisleri de, vali ve nâzırlar gibi çok kısa müddet başta kalmıştır.

Cumhuriyet devrinin ilk reisi İzmirli Haydar Bey (1923-24), tanzim satışını kurdu. Bursalı operatör Emin Bey zamanında (1924-27) Yıldız Sarayı kumarhane yapıldı. Sakızlı Muhiddin Üstündağ uzun zaman başta kaldı (1928-38); belediye gelirlerini Yalova hamamlarına aktarmakla suçlandı.

Kerküklü tabip Lütfü Kırdar (1938-49), Taksim Kışlası’nı yıktırdı, Emirgan Parkı’nı, Florya plajını, Levent mahallesini, Harbiye Spor ve Sergi Sarayı’nı, Açıkhava Tiyatrosu’nu yaptırdı; Dolmabahçe Sarayı’nın bir kısmını yıktırıp buraya stadyum kondurdu.

Kısa boyundan dolayı “Mini mini valimiz, ne olacak hâlimiz” tekerlemesine sebep olan Eskişehirli asabiyeci Fahreddin Kerim Gökay zamanında (1949-1957) İstanbul’un tarihî hüviyeti çok sarsıldı; Haliç sanayiye açıldı.

Edirneli Haşim İşcan (1964-68), halk tarafından seçilen ilk belediye reisidir. Çoğu tabip olan reislerin bazısı imar ve temizlik hareketiyle, bazısı yolsuzluk, susuzluk ve yığılan çöplerle hatırlanmıştır. Bazı reisler bir şekilde iz bırakmış; bazıları sessiz sedasız gelip geçmiştir.

.SARAY’A DAMAT OLMAK…
Herkesin gözü saraylıların ihtişamlı hayatındadır; ama pek de gıpta edilecek bir halleri olduğu söylenemez.
1 Temmuz 2019 Pazartesi
1.07.2019
İşin aslına bakılırsa, Şark’ta damatları pek ciddiye almazlar. “Nasılsın?” sualine verilen “İçgüveyinden hallice” cevabından da bellidir. Ama mühim bir aileye damat olmak, itibar ve menfaat hâsıl etmez de değildir.

Emir Timur, sıradan bir bey iken, han ailesinden kız alıp damat oldu. Sonra da koca Çağatay Hanlığı’nın başına geçti. Bu sebeple Timur Gürgân diye anıldı. Gürgân (küregen), Moğolca “damat” demektir. Farsça “damat” kelimesinin Türkçesi “güvenilen” manasına “güvey”dir.

Sultan Hamid'in en büyük torunu Nemika Sultan ile Ali Kenan Bey'in düğünü

Liyakat ve Sadakat

Hükümdar çocukları, memleket menfaati için evlenir. İlk padişah kızları, Anadolu beylerinin oğullarına verilirdi. Karaman, İsfendiyar, Akkoyunlu, Timurlu, hatta Memlüklü bey ve şehzâdelerinden damatlar vardır.

Anadolu birliği temin edilip de beylikler kalmayınca, devşirme asıllı devlet adamları ile siyasî evlilikler yapmışlardır. Böylece hem muvaffak devlet ricâli taltif edilmiş; hem de bunlar saraya bağlanarak, kendi aralarında evlilik yoluyla yakınlıklar kurmasının önüne geçilmiştir.

Bu, Osmanlılarda soya değil, liyâkate itibarın da işaretidir. Bir Balkan köylüsünün oğlu, kabiliyeti sayesinde yükselip sadrazam ve padişah damadı olabilmektedir.

Emir Sultan, Karaca Paşa, Zağanos Paşa, Malkoçoğlu Ali Bey, Hersekzade Ahmed Paşa, Ferhad Paşa, Makbul İbrahim Paşa, Rüstem Paşa, Sokullu Mehmed Paşa, Piyale Paşa, Cerrah Mehmed Paşa, Melek Ahmed Paşa, Hezarpare Ahmed Paşa, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Nevşehirli İbrahim Paşa, Koca Ragıb Paşa, Fethi Paşa, Ferid Paşa meşhur damatlardandır.

Damatların -birkaç istisna dışında- hepsi saraya sadakatle hizmet etmiş; din, vatan, millet uğruna fedakârâne çalışmıştır. Harb meydanlarında şehid düşerek bu yolda canını veren damatlar az değildir. Yaptırdıkları hayır eserleri günümüze kadar gelmiş; isimlerini ölümsüzleştirmiştir.

Damat Rüstem Paşa

Haremağasına Razıyım

Son asırda, devlet ricâlinden veya bunların oğullarından namzetler seçilir; resmi sultana gösterilip muvafakati alınırdı. Nâdiren sultanın veya daha da nâdiren damadın görüp beğenmesi mevzubahistir. Sultan Abdülmecid’in kızı Mediha Sultan’ın Necib Paşa’yı görüp beğenerek evlendiği rivayet edilir.

Sultanın namzedi beğenmediği halde evlendiği az da olsa vâkidir. Sultan Mecid’in kızı Fatma Sultan, Reşid Paşa’nın oğlu Ali Gâlib Paşa’yı beğenmediği halde vazife şuuru icabı evlenmişti.

Sultan Hamid’in torunu Nemika Sultan, resmini gördüğü namzede gizlice haber gönderdi. Kalfası yanında olduğu halde çarşaf giyip yüzünü peçeyle örttü. Gülhane Parkı’nda arabasının perdesini indirip kendisiyle ayaküstü görüştükten sonra kabul etti.

Ender de olsa, namzedin sultan ile evlenmeyi kabul etmediği haller vardır. Sultan V. Murad’ın kızlarını amcaları Sultan Hamid saraya aldırdı. Ancak babaları tahttan indirilmiş bir padişah olduğu için fazla talip yanaşmadı. Hatta Hadice Sultan’a düşünülen Tunuslu Hayreddin Paşa’nın oğlu Tahir Bey, kurtulmak için genç yaşında sakal koyuverdi. O zaman damatların sakal bırakmaması âdettendi.

Bunun üzerine Sultan Hamid yeğenlerini kendi bendegânından kimselerle evlendirdi. Daha evvel, “Amcam bizi evlendirsin de, isterse harem ağası olsun” diyen Sultanlar, “Kendi kızlarını Gazi Osman Paşa’nın oğullarına verdi; bize kimleri münasip gördü” diyerek kocalarını beğenmediler; Meşrutiyet ilan edilince boşanıp padişahın iznini almaksızın kendi seçtikleri kocalarla evlendiler ama, hiç mutlu olamadılar.

Herkesin gözü saraylıların ihtişamlı hayatındadır; ama pek de gıpta edilecek hayatları olduğu söylenemez. Şehzâde ve sultanlar içinde mesud bir ömür süren çok azdır.

Behiye Sultan'ın düğün davetiyesi- Babaannesi imzasıyla

1001 Kese Mehir

Evlenme çağına giren padişah kızı için namzet araştırılır. Münasip biri bulunursa, namzetlenir, yani nişan yapılır.

Nikâhı Saray’da şeyhülislâm kıyar. Sultanın vekili kızlarağası (yani haremağalarının reisi); sonraları başmâbeynci; damadın vekili ise sadrazam, nâzırlardan biri veya mâbeyn müşiri olur.

Suistimalin önüne geçmek adına, padişah kızları, talâk hakkı elinde olmak üzere evlenir. Osmanlı tarihinde 8 sultan, zevcinden boşanmıştır.

Sultan nikâhlarında mehr miktarı yüksek tutulur. Mesela Sultan Hamid devrinde (1889) evlenen sultanların mehri 1001 kese, yani 500 bin kuruştur. Nikâh akdinden sonra, vaziyet gazetelerde ilan edilir.

Düğüne kadar sultan ile damat birbirini görmez. Düğün masrafları, padişah tarafından karşılanır. Umumiyetle birkaç düğün bir arada yapılarak, tasarrufa gidildiği vâkidir. Nikâh ile düğün arasında bazen uzun zaman geçmesinin sebebi de ekseriya budur.

Son devrin makbul damatlarından Sultan Aziz'in damadı Hâlid Paşa

Damad-ı Hazret-i Şehriyarî

Şehzâdeler gibi sultanlar da padişahın izniyle evlenebilir. Aksi takdirde, kendileri, eşleri ve çocukları hânedandan sayılmaz; her türlü haklarını kaybeder.

Damat, kimin kızıyla evli olursa olsun, damad-ı hazret-i şehriyârî’dir, yani padişahın damadıdır. Boşanma ile protokoldeki yerini ve evlilik sayesinde kazandığı bütün unvanlarını kaybeder.

Sultan ile evlenen damat, edeben başka bir kadınla evlenmez; ancak odalık hakkı bâkidir. Mamafih Sultan Abdülmecid’in damadı Mehmed Ali Paşa, başka evlilik yapmış; zevcesi Âdile Sultan bunu tesadüfen öğrendiği halde, zevcine olan hürmetinden bilmez gözükmüştür.

Evli olduğu halde, bir sultan ile evlenmesi kararlaştırılan damadların işi zordur. Sokullu Mehmed Paşa, Kalaylıkoz Ali Paşa, Hezarpâre Ahmed Paşa, Nevşehirli İbrahim Paşa, Mahmud Celâleddin Paşa saraya damad olurken, önceki zevcelerinden ayrılmışlar, ancak bu hanımlarının maişetini karşılamaya da devam etmişlerdir.

Âdile Sultan'ın zevci Damat Mehmed Ali Paşa

Rekorlar

En kısa müddet damatlık, Sultan Mecid’in kızı Behice Sultan’ın zevci Hamid Bey’e aittir. Evlilik, Sultan’ın veremden vefatıyla 38 gün sonra sona ermiştir.

Sultan V. Murad’ın torunu Atiye Sultan’ın zevci Hâmi Bey’in damatlığı, 64 sene ile hânedanda rekordur. Çeyrek asır sürgünde yaşadıktan sonra memlekete dönebilenin Sultan ve Damat İstanbul’da vefat etmiş; çocukları olmadığı için mallarını Dârülaceze’ye bırakmıştır.

Birkaç defa hanedana damat olanlar vardır. Çerkez Mehmed Paşa, Sultan Mecid’in kızı Nâile Sultan ile evliydi. Zevcesi veremden öldükten sonra Sultan Aziz’in kızı Esma Sultan ile evlendi. Damat paşa ileri yaşında sürgüne çıktı. Torunları Beyrut’ta yaşamaktadır.

Hâmi Bey

Çerkez Mehmed Paşa

Şehir Efsaneleri

Koca evin reisi de olsa, damatlar eski terbiye icabı, karşısındakinin padişah kızı olduğunu unutmaz; hürmette kusur etmez. Kendisinden “Sultan Efendi” diye bahseder. Halk arasında damatların yatağın ayakucundan girmeye mecbur olduğu; sultan otur demeden oturmadığı gibi şehir efsaneleri türetilmiştir.

Rivayet odur ki, Yavuz Sultan Selim’in damadı Sadrazam Lütfi Paşa, bir icraatından dolayı kendisiyle atışan ve ağır konuşan zevcesi Şah Sultan’ı tokatlamış; babasının kızı olan sultan talâk hakkını kullanarak zevcini boşamıştır. Ama bundan dolayı Damat Paşa’ya bir ceza verilmemiştir.

Sultanlar evlendikten sonra kocaları ve maiyetleriyle kendilerine ait veya hazine-i hâssadan tahsis edilen bir sarayda otururlar. Damadın memuriyet maaşı, evlendikten sonra masrafların da çoğalması sebebiyle ciddi nisbette artar. Sultan vefat etse bile, damad sıhriyet maaşı alır. Meşrutiyet’ten sonra bu kesilmiştir. Meşrutiyetten sonra damatlığın itibarı arzın çokluğuna mebni azalmıştır.

Son devir damadlarından bazısı mülkiyede, bazısı askeriyede vazifelidir. Pek azı ticaret ve sair işlerle meşguldür. Nemika Sultan’ın zevci Ali Kenan Bey memleketin yurtdışında tahsil görmüş ilk maden mühendislerindendir. Emine Sultan’ın zevci Şerif Paşa, Şark tarih ve edebiyatına vâkıf, telif ve tercümeleriyle tanınan bir âlimdi.

1924’te hânedan sürgün edildiğinde, damatlara zevcelerinden ayrılıp sürgünden kurtulmak teklif edildiği halde hiç biri bu şerefsizliği irtikab etmemiş; zevcesi ölmüş damatlar bile sürgüne gönderilmiştir.

Damat Ferid Paşa

Bamya ile Su

Damat olmak, zannedilenin aksine, o kişiye emsali arasında fazla avantaj sağlamadığı gibi; Saray da damada imtiyazlı muamele yapmaz. Padişah icabında kızının gözyaşına bakmadan damadını cezalandırmaktan çekinmemiştir. Sultan I. Ahmed’in kızı Ayşe Sultan 8 defa evlenmiş; damadlardan 2’si idam edilmiş; 3’ü şehid düşmüştür.

Sultan İbrahim, Girit’i fetheden, ama bazı ihmalleri sebebiyle kuşatmanın uzamasına ve fethin gecikmesine sebep olan çok sevdiği damadı Yusuf Paşa’yı gözünü kırpmadan cezalandırmıştır.

Sultan Mecid’in kızlarını ve damatlarını önüne dizerek hepsini azarladığı meşhurdur.

Sultan Aziz’e darbeden suçlu iki damad, Nuri ve Celâleddin Paşalar idama mahkûm olmuş; padişah Sultan Hamid cezayı sürgüne çevirmiştir.

Kızlarını çok seven Sultan Hamid, damatlarına mesafeli dururdu. Hatta zevcesine hıyanet eden Kemaleddin Paşa’yı, Gazi Osman Paşa’nın oğlu olduğu halde boşatıp sürgün etmişti. Hısımlarına belli bir seviyeye kadar vazife verir; suiistimallerini görürse, hiç acımazdı. Bir yerde “Ben padişahın kayınpederiyim” diyerek nüfuz elde etmeye çalışan kayınpederini Arabistan’a sürmüştü.

İttihatçılar, Münire Sultan’ın zevci ve sadrazam Tunuslu Hayreddin Paşa’nın oğlu olup, kendilerine amansız muhalefet eden Salih Paşa’yı, Mahmud şevket Paşa suikastinden mesul tutup astırmıştır.

Meşrutiyet devri damatları saray görgüsünden uzak olmaları sebebiyle de yadırganmışlardır. Sultan Reşad, 1915’teki bir ziyafette “Bu adam yemek yemeyi bile bilmiyor. Bamya ile su içiyor” diyerek Enver Paşa’yı görgüsüz bulmuştu.

Âdet hilafına Taksim Bahçesi’nde askerlere konuşma yapması için Padişah’a mektup gönderen Damat Hafız Hakkı Paşa, padişahı da saray erkânını da şaşırtmıştı. Bir merasimde şaşırıp protokolde ön sırada oturmaya kalkan Damad Rauf Hayri Bey'i, Şehzade Necmeddin Efendi paylamıştır.

Naciye Sultan ile Enver Bey

Ne damat!

Manastırlı basit bir ustabaşının oğlu olan Enver Bey, genç şehzâdeleri Harbiye’de İttihatçı hocalar elinde yetiştirerek; genç İttihatçıları da, saraya damat yaparak, hânedanı avcunun içine almaya çalıştı.

Askerî ve siyasî kariyerinde yükselebilmek için, saraydan kız almanın faydasına inandığı için Padişah’ın yeğeni Naciye Sultan ile evlendi. Her şeyi batırıp kaçtığı Türkistan’da bile halife damadı unvanını titizlikle kullanarak saf Müslümanları inandırmaya ve peşinden sürüklemeye muvaffak olmuştur.

Mustafa Kemal Paşa, hemşerisi, arkadaşı ve rakibinden de ileri geçerek bizzat padişahın kızına talip oldu. Ancak Sultan Vahideddin’in kızı Sabiha Sultan kendisini reddetti. Padişah'ın damatlarda aradığı ilk kriter, “bulaşık”, yani İttihatçı olmamasıydı. Kemalist tarih teorisine göre, Padişah kızını vermek istemiş; ama Paşa düşünüp taşınıp reddetmiştir.

.AT BİNENİN KILIÇ KUŞANANIN
Tahta çıkan padişah Eyüp Sultan türbesinde kılıç kuşanır. Kılıç alayı, Avrupa hükümdarlarının taç giyme merasiminin muadilidir.
8 Temmuz 2019 Pazartesi
8.07.2019
Osmanlı padişahının cülûsunu (tahta çıkışını) sembolize eden ilk merasim biat ise, ikincisi kılıç alayıdır. Osmanlı tarihinin en mühim ve bir o kadar da ihtişamlı merasimlerden biri olan kılıç alayında, padişah kılıç kuşanır ve hükümdarlığı resmen ilan olunur. Bu merasim, Avrupa hükümdarlarının taç giyme merasiminin bir cihetle muadili sayılabilir.

Hazret-i Peygamber, kumandan tayin ettiği zatlara kılıç kuşatırdı. Abbasî halifeleri tahta geçince, Resulullah’a ait kılıcı kuşanır; sultanlara da kılıç kuşatırlardı. Niğbolu zaferi üzerine Abbasî halifesinin gönderdiği kılıcı, Yıldırım Sultan Bayezid, Emir Sultan eliyle kuşanmıştır.

Hem dinî, hem de siyasî ciheti bulunan merasim iki safhada icra edilir. Birincisi; merasimin yapıldığı yere kadar gelişi ihtiva eden kılıç alayı; ikincisi ise mukaddes emânetlerden olan kılıçlardan birinin kuşanma safhasıdır. Buna taklîd-i seyf denir ki kılıç kuşatma demektir.

El-Muzaffer Dâimâ

Rivayete göre, Ertuğrul Gâzi, topladığı arazi vergisinden hissesine düşen mikdarı vermek üzere oğlu Osman Bey’i her sene Konya’daki Selçuklu Sultanı’na gönderirdi, Ertuğrul Gazi’nin vefatından sonraki bir gidişinde, sultanın Moğollar tarafından esir edildiğini öğrendi. Konya’da bir taht buhranı yaşanıyordu. Halk, beldenin en büyük âlimi sıfatıyla Mevlânâ’nın oğlu Sultan Veled’e biat etmişti.

On sekiz gün bu makamda kalan Sultan Veled, sarayın merdivenlerinde karşılaştığı bu yiğit gence istikbali görürcesine dua edip kılıç kuşatmıştı. Tarihçiler, kılıç kuşanmanın mâzisini buna dayandırır. İşte bu an’aneden dolayıdır ki, ekseri Konya Mevlevî Dergâhı’nın aynı zamanda Mevlânâ soyundan gelen şeyhi, yeni padişaha kılıç kuşatır.

Çelebi Sultan Mehmed’in Edirne’deki vefat haberi üzerine oğlu Şehzâde Murad, sancakbeyi bulunduğu Amasya’dan Bursa’ya geldiği esnada, ulemâ ve eşraf tarafından şehir dışında karşılandı. Karşılamaya gelenler arasında dedesi Yıldırım Sultan Bayezid’in damadı Emir Sultan hazretleri de vardı. Emir Sultan, “el-muzaffer dâimâ” ile biten bir duadan sonra yeni padişaha kılıç kuşattı. Bu “el-muzaffer dâimâ” ibaresi, Sultan II. Murad’dan itibaren bütün padişahların tuğrasında yer almıştır.

Cülûs yolu

Kılıç kuşanma merasimi, İstanbul’un fethinden sonra teberrüken, yani bereket umularak, Eyüb Sultan semtinde, Mihmandar-ı Resulullah, yani “Hazret-i Peygamber’i misafir eden” sıfatıyla anılan Hâlid bin Zeyd Ebû Eyyüb el-Ensârî’nin türbesinde icrâ olunmuştur.

Eyüb Sultan hazretleri, Hazret-i Muaviye devrinde katıldığı İstanbul muhasarası esnasına burada vefat etmişti. Kabri, XIII. asırdaki Haçlı istilası sırasında kaybolmuştu. Fetihten sonra Akşemseddin hazretleri tarafından keşfedilmiş; Sultan Fatih üzerine türbe ve yanına da câmi yaptırmıştı. Zelzelede yıkılan câmi ve türbeyi Sultan III. Selim tekrar yaptırmıştır.

Tahta çıkan her yeni hükümdar, cülûsundan bir kaç gün sonra büyük bir alayla, bazen karadan, bazen de deniz yoluyla Eyüb’e gider. Bugün cülûs yolu diye bilinen yolda, muayyen bir yerde atından iner; yürüyerek türbeye gelir. Bu esnada alayın önünde buhurlar yakılır; dualar edilir.

Yeni padişaha Hazret-i Peygamber’e, Hazret-i Ömer’e, Hâlid bin Velid’e, Osman Gâzi’ye veya Yavuz Sultan Selim’e ait kılıçlardan bir veya ikisi kuşatılır.

Utanıyormuş

Bu vazifenin tevdi edildiği kişi her zaman aynı olmamıştır. Peygamber soyundan gelenlerin mümessili olan nakibüleşraf, şeyhülislâm, hâce-i sultanî veya Mevlânâ soyundan Konya Mevlevî tekkesi postnişini çelebi efendinin kılıç kuşattığı vâkidir.

Sultan II. Bayezid’e Eyüb’de nakibüleşraf, yani Peygamber soyundan gelenlerin mümessili kılıç kuşatmıştır. Sultan I. Ahmed’e şeyhülislâm Ebü’l-Meyâmin Mustafa Efendi kılıç kuşatmıştır. Sultan I. Mustafa, II. Osman, IV. Mehmed, II. Süleyman, III. Selim, I. Abdülhamid, Sultan Abdülaziz ve II. Abdülhamid’e şeyhülislâm; Sultan II. Ahmed, III. Osman, I. Mahmud, IV. Mustafa ve II. Mahmud’a nakibüleşraf; Sultan III. Mustafa ile I. Abdülhamid’e her ikisi kılıç kuşatırken; Sultan III. Ahmed’e nakibüleşraf, silahtar ve yeniçeri ağası beraberce kılıç kuşatmıştır. Sultan IV. Murad’a hocası Üsküdarlı şeyh Aziz Mahmud Hüdâî kılıç kuşatmıştı.

Sultan Reşad’a Konya Mevlevî şeyhi Abdülhalim Çelebi kılıç kuşatmıştı. Son padişaha da kuşatmayı umuyordu. Ama bu kimse Meşrutiyet’in ilanından sonra Sultan Abdülhamid’e protesto telgrafı göndererek, “Ceddimin sana kılıç kuşatmasından dolayı utanç duyuyorum” demişti. Bunun için, Konya çelebisini Sultan Vahîdeddin kabul etmedi. Şeyhülislâm Musa Kâzım Efendi’yi İttihatçı ve Mason olduğu dedikodularından dolayı, o zamanki nakîbüleşrafı ise peygamber soyundan gelmediği için istemedi. Bir ara tacı papanın elinden alıp başına koyan Napolyon gibi kılıcı kendi kuşanmayı düşündü, ama âdetleri ihlal etmek istemedi. O sırada İstanbul’a sürgüne gelen Libyalı kahraman Şeyh Ahmed Sünûsî’ye kılıç kuşattırdı.

Tek bir padişah için kılıç alayı yapılmamıştır. 1876’da 93 gün saltanat süren Sultan V. Murad, kılıç alayı yapılamadan rahatsızlanmış; tahttan indirilmiştir. Sultan Vahîdeddin’in 31 Ağustos 1918’deki kılıç kuşanma merasimi, tarihteki son merasimdir ve muhtemelen harb hengamından dolayı biat ile merasim arasında neredeyse 2 ay vardır. Son halife Abdülmecid Efendi’nin kılıç alayı talebi, Ankara tarafından reddedilmişti.

Edeb ve nizam

Kılıç alayı için Eyüb’e hareket büyük merasim hâlinde yapılır. Devlet erkânı resmî elbiseleriyle saraya gelirler, önceden top arabaları, topçu, cebeci ve yeniçeri ocakları iki sıra hâlinde dizilip padişahı bekleyerek geçişini seyrederler. Daha sonra alay bir nizam içinde Eyüb’e gelir. Padişah iskeleye yanaştığında, sadrazam, şeyhülislâm ve diğer devlet erkânı karşılar ve selâmlar.

Öğle namazını müteakip Hazret-i Hâlid’in türbesine gelinir. Padişah edeb ile türbeye girdikten sonra sadrazam, şeyhülislâm ve yeniçeri ağasını yanına davet eder; Feth suresi okunduktan sonra şeyhülislâm duaya başlardı. Padişah iki rek’at namaz kılar. Kuşatılacak kılıcı hürmetle öptükten sonra bu işle vazifelendirilen zât tarafından beline kuşatılır.

Bundan sonra padişah merasime katılanlara selâm vererek mekândan ayrılır. Dönüşte padişah türbeleri ziyaret edilerek saraya gelinir. Umumiyetle karadan gidilmişse, denizden; denizden gidilmişse karadan dönülür. Yolda yeniçeri kışlasını ziyaret edip, 61.orta (bölük) odabaşısının takdim ettiği şerbeti içip, içini altınla doldurmak âdettir.

Sultan Vahîdeddin’i Edirnekapı’da şehir namına tebrikleri arzetmek üzere belediyeden bir heyet karşıladı ve reis nutku okudu. Kılıç alayından avdette, padişahın ecdadlarının türbelerini ziyareti de âdetti. Sultan Vahîdeddin Sultan Fatih türbesini ziyaret etmişti. Bu kılıç alayının sinema kaydı mevcuttur.

Bu merasim sebebiyle Eyüb’de kesilen 40-50 veya daha fazla koyun, civardaki fakirlere dağıtılır; merasime katılan herkese ihsanda bulunulur. Merasim, önceleri aleni yapılırken, sonraları daha mahdud topluluk içinde icra edilmiştir.

Emr-i ilahîdir

An’ane icabı, kılıç alayı yapılmadan padişah Cuma selâmlığına çıkmazdı. Sultan III. Selim Salı günü cülûs ettiği hâlde, kılıç alayının yedi gün sonra pazartesi gününe bırakılması icab etmişti. Aradaki Cuma gününde padişahın dışarı çıkmayacağı zannedilmişti. Fakat genç hükümdar, “Kılıç kuşanma merasimi, padişahların an’anesidir ve ferâizi îfâ (farz olan Cuma namazını kılmak) emr-i ilâhîdir” diyerek an’aneyi bozmuş; Cuma namazını Ayasofya Câmii’nde kılarak selâmlık alayını evvel yaptırmıştı

.MEHMED ŞEVKET EYGİ’NİN ARDINDAN
Hayatı boyunca Ehl-i sünnet çizgisinden taviz vermedi. Fikriyle, kalemiyle inandığı değerler için mücadele etti. Allah rahmet eylesin.
14 Temmuz 2019 Pazar
14.07.2019

Merhum Mehmed Şevket Eygi, 1933’de Karadeniz Ereğli’sinde doğdu. Galatasaray Lisesi ve 1956’da Mülkiye’yi bitirdi. Hariciye imtihanını kazandığı halde, gitmedi. Diyanet İşleri Reisliği’nde mütercimlik ve Ömer Nasuhi Bilmen’in de kalem-i mahsus müdürlüğünü yaptı. Sonra gazeteciliğe başladı.

Yeni İstiklâl, Mahir İz’in riyasetinde Sönmez Neşriyat tarafından çıkarılan bir haftalık gazete idi. Sönmez’in işleri bozulunca, Şevket Eygi’yi başına geçirdiler. Sonra 1960’da Konya Lezzet Lokantası sahibi Mustafa Doğan’ın desteği ile Şevket Bey gazeteyi satın aldı. Abone sayısı 20 bin, tirajı da 35 bine ulaşarak, o devirde müslüman kitlenin fikriyatına tercüman oldu. Şevket Eygi, Adnan Menderes’in idamının yıldönümünde “Zulümlerin en alçakçası kanunların gölgesinde yapılandır” başlıklı bir yazısı sebebiyle 1962’de mahkûmiyet aldı.

Ayrıca 1960’da Bedir Yayınevi’ni kurdu. Burası çok faydalı eserleri memlekete kazandırdı. Hangi kitap olursa olsun, Ubeydullah Küçük imzasıyla uzunca bir giriş yazarak, dine zararlı, bölücü cereyanları ve modernistleri ifşa etmeyi vecibe addederdi.

Şevket Eygi, 1966’da günlük Bugün gazetesini çıkarmaya başladı. Bugün, tirajı 83 bini bulan sert bir gazete idi. Bu arada işadamı Muammer Topbaş zor duruma düştü ve sahibi bulunduğu Bâbıâlide Sabah gazetesini de 1968’de Şevket Eygi’ye devretti. Şevket Eygi, Sabah’ı aldıktan sonra Yeni İstiklâl gazetesini kapattı.

Sabah, daha ılımlı bir gazete idi ve 14 bin satardı. Muammer Topbaş zamanından beri, Hilmi Işık Efendi bu gazetede zaman zaman yazılar yazar; talebeleri de bu gazetede çalışırdı. Çıkarttığı bütün gazeteler o devir için yüksek tirajlara ulaştı; zamanın siyasî ve fikrî hayatında söz sahibi oldu.

1969’da solcu gençlik teşkilatlarının ABD 6. filosunu protesto etmesi üzerine, Bugün gazetesinde milliyetçileri buna karşı çıkmaya teşvik eden bir yazı yazdı. 15 Mayıs’ta 30 bin genç solcu göstericilerin üzerine yürüdü. Müsademede iki solcu genç öldü. Şevket Eygi bu vesileyle hakkında açılan davada mahkûm olacağını anlayınca 1969’da hacca gitti. Gazetesinde Vehhabilikle aleyhtarı bir yazıdan dolayı Suudi Arabistan’dan ayrılmak zorunda kalarak Amman’a, sonra da Beyrut’a yerleşti. Bugün gazetesi 12 Mart 1971 darbesiyle iktidara gelen Nihat Erim hükümeti tarafından kapatıldı.

1974 affından sonra memlekete dönebildi. Sabah, Son Haber ve Zaman gazetelerinde çalıştı. Haftalık Büyük Gazete’yi çıkarttı. 1991’den beri günlük gazetelerde aralıksız yazdı. 1985’te yazdığı üç yazıdan 28 ay hapis cezası aldı. 2002’de Türkiye’de din hürriyetinin olmadığını söylemesi üzerine 20 ay hapse mahkûm oldu; Milli Gazete de üç gün kapatıldı. En son 2006’da 1 yıl hapse mahkûm oldu.

Ehl-i sünnet hassasiyeti ve dinî bilgisi güçlü salih bir Müslümandı. Uzun zaman annesiyle yaşadığı için evlenmemişti. Sultanahmed’de müze benzeri evinde mütevâzı yaşadı. Gayet nazikti; titiz ve hassastı; zevk-i selim sahibiydi. Kedileri severdi. Müslümanların gafilce hayatlarını, israfı, Avrupa özentisini, modernizmi tenkit ederdi.

Gençlere Osmanlıcayı gayet iyi okuyup yazabilmelerini; ayrıca ebru, hat, sedefkârlık gibi ananevî bir sanatı öğrenmelerini tavsiye ederdi. Kültür ve medeniyetten uzak, adab-ı muaşeretten bihaber insanlara; bir de Osmanlı estetiğine aykırı eşyaya tahammülü yoktu. Kültür dünyamızda renkli bir şahsiyetti. Kendisini rahmetle yâd ediyoruz

.OSMANLILAR GEOMETRİ BİLMEZ MİYDİ?
Fransız mühendis Baron de Tott, Osmanlı medrese hocalarına bir üçgenin açılarının toplamını sorar. Birinden “Üçgenine göre değişir” cevabını alır. Mal bulmuş mağribi gibi bu cevaba yapışır.
16 Temmuz 2019 Salı
16.07.2019
Fransız mühendis Baron de Tott, Osmanlı medrese hocalarına bir üçgenin açılarının toplamını sorar. Birinden “Üçgenine göre değişir” cevabını alır. Mal bulmuş mağribi gibi bu cevaba yapışır.

Osmanlı tarihine meraklı olup da Baron de Tott ismini duymayan yoktur. Aslen bir Macar asilzâdesi olan François de Tott (1775-1793), Sultan III. Mustafa devrinde askerî ıslahat programı çerçevesinde Fransa’dan gelmiş bir topçu mühendisi idi. Devrin İstanbul’daki Fransız sefiri olan eniştesi ile beraber 1755’de İstanbul’a geldi.

Burada 8 sene kaldı. Levanten bir ailenin kızıyla evlendi. Biraz Türkçe öğrenerek sefaret tercümanlığı yaptı. Sonra memleketine döndü. 1767’de Kırım Hanı nezdinde vazife yaptı. Burada iken Osmanlı Rus Harbi koptu. 1770’de Çeşme’de Osmanlı donanmasının yakılması üzerine tekrar Osmanlı ülkesine geldi. Çanakkale Boğazı’nın tahkimatında çalıştı.

Sultan III. Mustafa’nın açtığı ve modern usulde tedrisat yapan Mühendishane’de, (yani şimdiki İstanbul Teknik Üniversitesi’nde) geometri hocalığı yaptı. Tophane’yi ıslah ile ağır toplar yerine beygirlerle çekilebilen hafif toplar döktürülmesine yardımcı oldu. Osmanlı birlikleri Ruslara mağlup olup 1774’de Küçük Kaynarca Muahedesi imzalanınca, Baron memleketine çağrıldı. Fransız ihtilalinden sonra İsviçre’ye kaçtı; ardından da anavatanı Macaristan’a yerleşti. Burada vefat etti.

Türkiye Hatıraları

Baron de Tott’un bu zaman zarfında gördüklerini anlattığı Türkiye ve Kırım Hatıraları kitabı, tarihçiler için değerli bir kaynak olarak görüldüğü kadar; burada geçen bazı ifadeler klasik Osmanlı zihniyetini tenkit için bazılarına malzeme teşkil etmiştir. Mesela Baron, İbrahim Müteferrika’nın kurduğu matbaanın hor görüldüğünü ve kısa zamanda kapandığını söyler.

Halbuki 1781-1786 seneleri arasında İstanbul'da bulunan İtalyan rahip Giambattista Toderini (1728-1799), 1787 senesinde Osmanlı literatürü hakkında 3 ciltlik Letteratura Turchesca isimli eseri neşretmiştir. Burada Osmanlı matbaacılığına uzun bir bölüm ayırmıştır. Burada Baron’un iddialarının yanlış olduğunu ispatlar. Matbaa, harp ve başsızlık dolayısıyla bir müddet kapalı kalmış, fakat ilk fırsatta yine faaliyete başlamıştır.

Niyazi Berkes’e göre, asıl işi, Fransa tarafından işgal edildiği takdirde Süveyş dolaylarında lâzım gelecek topografik bilgileri toplamak olan Baron, İstanbul’da yıllar yılı kalmasına rağmen Türkçeyi doğru dürüst öğrenmemiş; buna rağmen Türklerin ne kadar cahil, sersem, ahlâksız, şeref ve haysiyet hislerinden mahrum olduğunu rahatça iddia edebilmiştir. Beraber yaşadığı kişileri hakir gören, hâdiseleri mübalağa eden, icabında yalan söylemekten kaçınmayan ve tarihî hatalar yapan biridir. (The Development of Secularism)

Üçgenine göre değişir

Rivayet odur ki, mühendishane kurulurken, zamanın hendese (geometri) hocalarının buna karşı çıkacaklarını farzederek padişahla gizlice anlaşır. Hocaları bir imtihana tâbi tutar. Gerisi şöyle: “Mühendislere bir üçgenin üç açısının toplamının değerini sordum. Suali tekrar ettirdiler. Bir müddet düşündükten sonra içlerinde en cüretli olanı ‘Üçgenine göre değişir’ cevabını verdi. Böyle saçma cevap vereceğini bilseydim hiç sormazdım.”

Baron’un bu ifadeleri, bazı kesimlerce hiç sorgulanmadan kabul edilmiştir. Halbuki bir üçgenin üç açısının toplamının 180 derece olduğunu Öklid’den beri, yani 14 asırdır mektep talebeleri bile bilir. Peki Osmanlı mühendisleri bu kadar mı câhildi? Tarih boyunca Ebu’l-Vefa ve Nâsırüddin Tûsî başta olmak üzere, içlerinde Osmanlıların da bulunduğu bilginler, üçgenin iç açıları toplamının 180 derece olması keyfiyetinin, müsellesât-ı küreviyyede, yani kürevî üçgenlerde de cari olup olmadığını münakaşa edegelmiştir. Nitekim aynı yıllarda Mühendishane’de hocalık yapan Gelenbevî, üçgenlere dair eserinde mevzuyu enine boyuna ele almıştır. Yani bir küredeki açıların toplamı, içbükey veya dışbükey olmasına göre farklıdır.

Anlatılan diyalog doğru ise, Osmanlı mühendislerinin kibirli Fransız’a verdiği cevap olsa olsa, “Bu kadar basit bir şey de bize sorulur mu? Adam herhalde kürevî üçgenlerden bahsediyor” fikriyle verilmiş olabilir. Daha da garibi, o zamanki ulemanın Baron’a verdiği cevabın doğru olduğu, kürevî geometri (spherical geometry) çerçevesinde sabittir. Bu yeni geometride bir üçgenin iç açılarının toplamı sabit bir sayı olmayıp üçgenine göre değişir.

Şimdi Osmanlı mühendisinin cevabına mı gülmeli? Öklid geometrisine göre sadece düzlemsel geometriyi bilip, kürevî geometriden haberdar olmayan Baron’un cahilliğine mi? Asırlar sonra hâlâ Baron’a inananlara mı?.

.ÇİÇEKLERİN DİLİ
Osmanlı bir çiçek medeniyeti idi…
Şebboy, gece açtığı için gece ümidini; kendinden geçirici kokusuyla zambak da, çok ateşli aşkı sembolize eder. Aşkın dili, şiirlerdir; işareti, mendillerdir; alâmeti çiçeklerdir. Gül, lale, nilüfer, karanfil, hepsi bir mana ifade eder.
22 Temmuz 2019 Pazartesi
22.07.2019
Çiçek seven bir millet idik. Bahçedekilerle iktifa etmez; evlere, cam önlerine dikerdik. Çocuğuna bakar gibi bakardı annelerimiz, ninelerimiz. Hatta kerli ferli adamların hobisiydi çiçek yetiştirmek. Elbiseler çiçek desenliydi. Sultan Fatih gibi ciddi bir şahsiyeti bile ressam elinde çiçek ile resmetmişti. Kızlara çiçek ismi verilirdi. Beyler, sarıklarına çiçek iliştirirdi. Hanımların mezar taşları çiçek motifliydi. Hâsılı çiçek hem etrafı süsler, hem de kalbleri yumuşatırdı. Osmanlı, bir çiçek medeniyetidir.

Çiçek tabiatın müstesna bir evladıdır. Ahenkli şekilleri, birbirinden güzel renkleri, emsalsiz kokuları ile insanın gözünü en okşayan, ruhuna en hoş gelen şey belki de çiçektir. İnsanların ekserisi natürel ve rahatlatıcı sıfatlarından dolayı çiçek kokularını tercih eder. Bugün bile aromatik sanayide çiçeklerin büyük yeri vardır. Cenab-ı Peygamber, çiçek kokusu severdi. “Menekşenin kokulara üstünlüğü, benim insanlara üstünlüğüm gibidir” buyurdu. Bahçe gülü ve şebboy gibi hafif kokanı da var; yasemin ve zambak gibi kendinden geçireni de…

Çiçek, hayatımızla o kadar iç içedir ki, insanlara, bilhassa hanımlara isim olarak konmuştur. Gül, lale, nergis, çiğdem, mine, yasemin, reyhan, karanfil, süsen yaygındır. Şimdi kardelen konuyor. Leylak, erguvan gibi isimlere pek rastlanmaz.

Şimdi çiçekler hayatımızdan yavaş yavaş çekildi. Mahalleleri geziyorsunuz bir tane çiçek yoktur. Halbuki Avrupa şehirlerinde çiçeksiz balkon göremezsiniz. Eskiden çiçeksiz İstanbul evi olmazdı. Fakirinden zenginine, saksıdan tenekeye her evin camında çiçekler arz-ı endam ederdi. Her evin içinde kokusuyla evi saran çiçeklerin yaşadığı küçücük de olsa bir bahçesi veya sofası vardı.

Çiçekli sarık

Kadın elbiseleri eskiden hep çiçekliydi. Genç ve orta yaşlı kadınlar düz kumaşı tercih etmezdi. Kumaştan mamul ev ayakkabıları bile çiçek motifliydi; üstelik ucuna da çiçek takılırdı. Anadolu kadınının çoraplarının çoğu çiçek motifidir, her birinin ismi de vardır.

Erkek kıyafetleri bile çiçekli olurdu. Narçiçeği renginde karanfillerle bezeli padişah kaftanları müzelerdedir. Karanfil, asalet ve sadakat sembolüdür. Ya sarık? Bu ağırbaşlı aksesuarın kıvrımlarına bile çiçek eklenir. Padişah sorguçlarının ekseri çiçek şeklindedir. Bilhassa mücevherlerde çiçek, aslî motiftir.

Sadece elbise mi; yazmalar, başörtüleri, kadın başlıkları mutlaka çiçeklidir. Yazmanın zaten kendisi çiçeklidir. Bununla da iktifa edilmez; kenarına iğne oyası ile çiçekler işlenir. Yetmez, araya taze çiçek de konur. Sandıkları süsleyen iğne oyaları birer sanat eseridir. Bunlara göz nuru serpen kızlar; düz kumaşlara sırmayla çiçek işleyenler; baş yastığı kenarına çiçek döken hanımlar sanatkâr değil midir?

Çiçek sevgisi

Bir insanın mülayim tabiatı biraz da çiçeklere düşkünlüğüyle alakalıdır. Koca koca adamlar, şeyhülislâmlar bahçelerinde çiçek yetiştirmiştir. Bugün bile Avrupa kraliyet ailesi mensuplarını ellerinde eldivenlerle makaslarla çiçek bahçesinde görmek mümkündür. Pek çok minyatür, padişahları, elinde çiçekle resmetmiştir. Eskiden insanı rahatlatıcı, sakinleştirici tesiri sebebiyle elde çiçek tutup arada koklamak adetti.

Minyatürlerde çiçek olmayan bir meclis, çiçekle süslenmemiş bir elbise yoktur. Eski minyatürlerde de gördüğümüz gibi, sofralarda çiçek vardır. Bu, eski bir Türk âdetidir. Çiçek hediyesi de böyledir. Fransız sefirine inci çiçeği hediye edilmişti ki, sulhü sembolize eder. Düğünlerde, kıymetli günlerde, yıl dönümlerinde çiçek göndermek bir gönül alma vesilesiydi.

Çiçeğin dekorasyonda tekstilde kullanılması Türklere mahsustur; belki Çin’de vardı. Ama Avrupalılara Türklerden geçmiştir. Hiçbir ecnebi seyyah yoktur ki, seyahatnamesinde Türklerin çiçek sevgisinden bahsetmiş olmasın.

Aşkın dili

Çiçeklerin de hikâyelere, mânilere, şiirlere geçmiş sembolleri vardır. Lale ve güle İslâmî manalar yüklenmiştir. Lale, Allah’ı, gül Peygamber’i sembolize eder. Lalenin hem şekli, hem de Arap alfabesindeki harfleri Allah lafzı ile aynıdır. Tek başına göğe doğru yükselen haşmetli bir çiçektir. Yegâneliği sembolize eder.

Karanfil, sadakati; suyun üzerinde yüzen nilüfer ise, seccadesini suya sermiş dervişleri, yani tasavvuf erbabını anlatır. Menekşe, tevazu ve boyun büküklüğünü; nergis, kendini beğenmişliği; sümbül, sevgilinin zülfünü; gül, ağzını sembolize eder. Nergis, pas vermeyen âşıktır. Su kenarında yetişir, kendini seyrediyor gibidir. Eski Türkçe’de kendini beğenmişler için kullanılan Nergisî (Narsist) tabiri buradan gelir.

Necâtî der ki, “Ârızu ruhsaru zülfün ey letafet gülşeni/Biri gül, biri karanfil, biri sümbüldür bana.” Yanağı güle benzetiyor. Karanfil gibi aşağı doğru incelen yüzü var. Makbul bir yüz şeklidir. Başörtüsünün kenarından görünen zülfü de sümbüle benzetiyor. Saçı görmek imkânsızdır. İsyankâr bir saç teli, şaire ilham kaynağı olur.

Hisâlî der ki, “Gül yüzün, lale rûyün, sümbül-i ter de zülfün/Nâşüküfte dahi gül goncası nâzik dehenin.” Yüz, güle; yanak, laleye; yumuk ağız da açılmamış gül goncasına benziyor. Küçük ağız makbuldü eskiden.

Şebboy, gece açtığı için gece ümidini; kendinden geçirici kokusuyla zambak da, çok ateşli aşkı sembolize eder. Yasemin de öyledir. Aşkın dili, şiirlerdir; işareti, mendillerdir; alâmeti çiçeklerdir. Mendilin içine koyduğu gül yaprağı da bir işarettir.

Mahzun çiçekler

Tekstil ve dekorasyonda çiçeğe bu düşkünlük, biraz da dinî hükümlerden kaynaklanır. Zira canlı resmini açıkta kullanmayı men eden din, çiçeğe tahdit getirmemiştir.

Hüznün ifadesi olması gereken mezartaşlarında bile çiçek ihmal edilmemiştir. Bilhassa kadın şâhideleri çiçekli olur. Erkek şâhidelerindeki sarıklarda çiçeğe rastlandığı gibi; kitabede boş kalan bir yerde çiçek motifi vardır.

Topkapı Sarayı’nı gezenler duvarlardaki lalelere, karanfil ve sümbüllere hayran kalır. Sadece orada mı, câmi motiflerinin ekserisi böyledir. Bunlar bizim dışarıya açılan yüzümüzdür. Birçok turist sadece bu desenleri görmek için gelir. Hammer, Piyer Loti gibi Türk dostu ecnebiler, memleketlerindeki evlerinin bir odasını çinilerle kaplamışlardı.

Her şeyin bir modası olduğu gibi, çiçeğin de modası var. Selçuklu çinilerinde gelincik çiçeği yaygındır. Tipik kırmızı rengiyle, mavi çiniler üzerinde inanılmaz cazip görünür. XVI. asırda yerini gül ve sümbüle; XVII. asır sonlarında ise laleye bırakmıştır. Bir devre de ismini vermiştir: Lale Devri. Bu devirde bütün dünyada bir tulipmanya, yani lale çılgınlığı başlamıştır.

Mevsim geçerse?

Bilhassa Osmanlı halılarında en çok kullanılan motif, çiçektir. Dokuyan kızın muradını terennüm eden birer sanat eseridir bu halılar. Eskiden şimdiki gibi sanat galerileri yoktur. Ama her Osmanlı evi bir sanat galerisidir. Ev dolaplarında, kutularda, sandıklarda, hatta evlerin dış kapılarda çiçek motifleri vardır.

Kitaplar da çiçeklerle iç içedir. Hattın kendisi zaten bir sanattır. Ama bununla kalmayıp kenarını çiçeklerle süslemişler. Mushaf ve enamlarda yazı kenarında ve âyet sonlarında nokta değil, çiçekler vardır.

Kitabın içi böyle; ya dışı? Meşinden, deriden cilt yapılır ama, bazı meraklılar çiçeklerle süsler. Kapağın ortasına konan şemse, bir çiçek motifidir. Kapaklara yapılan küçük çiçek desenli baskılar bazen sırma ile boyanır. Hatta bazen meşin üzerine renkli boya ile çiçekler yapıldığı görülür.

Çiçeğin bir mevsimi var. Mevsimi geçince? Bunun için bazı kat’ sanatçıları, sert kâğıtlardan boyayarak suni çiçekler yapmıştır. Nigârî gibi şairler bunlardan bahseder; kitaplarda resimleri vardır. Eskiden yere düşen çiçek bile saklanır; kitap aralarında kurutulurdu. Eski kitapların arasından ya fotoğraf, ya mektup, ya da kuru çiçek çıkmaktadır.

.LOZAN: KİME GÖRE? NEYE GÖRE?
Hâdiselerin iyi-kötü, müsbet-menfi oluşu, nereden baktığınızla alâkalıdır. 100 yaşına yaklaşan Lozan da bakılan tarafa göre farklı değerlendirilmeye müsait bir antlaşmadır.
29 Temmuz 2019 Pazartesi
29.07.2019
Hâdiselerin iyi-kötü, müsbet-menfi oluşu, nereden baktığınızla alâkalıdır. 100 yaşına yaklaşan Lozan da bakılan tarafa göre farklı değerlendirilmeye müsait bir antlaşmadır.

Cihan Harbi’nde mağlup olan Almanya ile Versay, Avusturya ile St. Germain, Macaristan ile Trianon ve Bulgaristan ile Neuilly Antlaşması imzalandı. Almanya, Batı Prusya, Saarland ve Alsace-Lorraine gibi Alman yurtlarını kaybederken, Avusturya’dan koparılan topraklar üzerinde yeni devletçikler kuruldu. Bulgaristan ve Macaristan da bir mikdar toprak kaybetti. Hepsi imparatorluktan basit birer ulus-devlete dönüştürüldü.

Bunlar birkaç ayda olup bittiği halde, Osmanlı Devleti’yle müzakereler uzun sürdü. Paris’in Sevr banliyösünde 10 Ağustos 1920’de bir antlaşma paraf edildi. İstanbul ve Anadolu, Türklerin elinde bırakılıyor; fiilen işgal altında bulunan Suriye, Irak, Filistin, Doğu Trakya, İzmir, Antalya gibi topraklarda İngiliz, Fransız, Yunan ve İtalyan hâkimiyeti tanınıyor; Boğazların idaresi, milletlerarası bir komisyona devrediliyordu. Yunan işgalindeki İzmir’in geleceği 5 yıl sonra yapılacak plebisit [halk oylaması] neticesine bağlanıyordu.

İlk netice

Hükümet ve padişah kabul etmediği için Sevr Antlaşması’nın ölü doğması üzerine, İngiltere, Anadolu hareketine yaklaşıp saltanatı gözden çıkardı. Bir yandan Yunanları Anadolu içlerine sürerken, öte yandan da Ankara’nın önünü açtı.

Yunan mağlubiyeti üzerine Lozan’da yapılacak sulh müzakerelerine İstanbul hükümetinin de çağrılması üzerine telaşlanan Ankara, saltanatı kaldırdı. İngiltere’nin teklifi, zaten saltanatın kaldırılması için bir taktikti. Bu, Lozan’ın ilk neticesidir.

Lozan’a gönderilen heyetin başına, hayatında yurt dışında bulunmamış, hiç diplomasi tecrübesi olmayan, üstelik kulağı da işitmeyen, sadece sadakati ile öne çıkmış bir asker, İsmet Bey (İnönü) tayin edildi. 100 kişilik heyet arasında müşavir sıfatıyla Hahambaşı Hayim Naum Efendi’nin varlığı dikkat çekiciydi. Bu kişinin, müttefiklerle heyet arasındaki gizli görüşmelere aracılık yaptığı söylenirdi.

Kırmızı Çizgiler

İsmet Bey’in cebine 14 maddelik bir talimatname konmuştu: 1-Musul, Kerkük ve Süleymaniye alınacak. 2-Doğu Trakya’da 1914 sınırı muhafaza edilecek. 3-Batı Trakya’da plebisit yapılacak. 4-Pek ümitle olmasa da Ege adaları istenecek. 5-Fransızlarla anlaşılan Suriye sınırı tanınacak. 6-Ermeni yurdu kurulmayacak. 7-Boğazlarda yabancı askeri olmayacak. 8-Kapitülasyonlar kaldırılacak. 9-Azınlıklar mübadele edilecek. 10-Dış borçlar, Osmanlı’dan ayrılan devletlere taksim edilecek; Yunanistan’dan alınacak harb tazminatına mahsup edilecek veya 20 sene ertelenecek. 11-Orduya tahdit getirilmeyecek. 12-Azınlıklar, Türk kanunlarına uyacak. 13-Müslüman vakıfları önceki anlaşmalar çerçevesinde devam edecek. 14-Osmanlı’dan a yrılan memleketler için Misak-ı Millî’nin plebisit hükümleri tatbik edilecek.

Kurt İngiliz diplomat Lord Curzon, oyunbazlıkları ile konferansın hâkimiydi. Müzakereler, 4 Şubat 1923’de kesildi. Bunun sebebi Londra’nın 3 şart koşması olarak verilir: Hilâfetin kaldırılması, Bolşevikliğin yasaklanması ve Musul’dan vazgeçilmesidir. İsmet Bey, Eskişehir’de Gazi ile görüştü. Savaştan yılmış Ankara, şartları kabul etti. Nitekim İngiltere parlamentosu, ancak 3 Mart 1924’de halifelik kaldırıldıktan sonra Lozan’ı görüşmeye başlamış ve kabul etmiştir.

Amerika ne dedi?

24 Temmuz 1923’te Türkiye ile İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya tarafından Lozan Muahedesi (Antlaşması) imzalandı. Bulgaristan, Portekiz, Belçika ve Rusya sonradan antlaşmaya imza koydu. Amerika’nın Lozan’ı kabul etmediği doğru değildir; hasım olmadığı için imza koymamıştır. Burada imzalanan Türk-Amerikan ticaret protokolü, sonradan kongre tarafından reddedilmiştir.

Lozan’ın gizli maddeleri veya 100 yıl geçerli olduğu hakkında söylenenler uydurmadır. Milletlerarası antlaşmaların gizli maddesi olmaz. Geçici antlaşma mümkün ise de, Lozan böyle değildir.

Konferansta bütün inisyatifi otoriter bir şekilde elinde tutarak, delegelerle bile paylaşmayan İsmet İnönü, Türk amme efkârında tavizkâr davranmakla itham edildi. Görüşmeler sırasında Türk tarafının görüşmeleri, İngiliz ve Fransızların kontrolündeki telgraf hatlarından geçiyordu. Hatta şifreleri karşı tarafça çözülüyordu.

Ankara’nın ilk meclisindeki savaşçı kadroların tavrının ne olacağını bilen Gazi, meclisi dağıtarak tamamı kendi taraftarlarından teşekkül eden yeni bir meclise antlaşmayı kabul ettirdi. Buna rağmen 14 milletvekili red oyu kullandı. 6 Ağustos 1924’de yürürlüğe giren antlaşma, Türkiye’nin içine kapanması ve sert bir inkılap devresinin de başlangıcı oldu.

Ne getirdi, ne götürdü?

Avantajlardan başlayalım: Lozan Antlaşması ile Almanya’ya olan borçlar silindi. Diğer borçlar, eski Osmanlı topraklarında kurulan yeni devletlere paylaştırıldı. Ahalisinin ekseriyeti Rum olduğu halde, Doğu Trakya ve İzmir, Türklere bırakıldı. Emperyalistler için artık ihtiyaç kalmadığı için Ermenistan ve Kürdistan meselesi kapatıldı. Hepsi, Ankara’ya yapılmış büyük birer lütuf sayılabilir.

Gayrı müslim azınlıklar, her iki antlaşmada da, hukukî imtiyazlara sahiptir. Lozan’da, mahkemelerde Avrupalı hukuk müşavirlerinin hazır bulunması kabul edilmiştir. Yeni devletin hukuk hayatı, bu ecnebi mütehassıslar tarafından dizayn edildi ki sömürgelerde bile böylesi görülmemişti. Böylece Türkiye, müttefiklerin emellerine uygun olarak, İslâmî hüviyetinden tamamen sıyrılmış oldu. Yeni devirde Müslümanların dinî hayatı yerle bir edilirken, gayrımüslim teba Lozan sayesinde nisbî koruma altındadır.

Yunanistan’ın mali vaziyeti nazara alınarak, Edirne’nin Karaağaç mahallesi karşılığında harb tazminatından vazgeçildi. Yunanistan’daki müslümanlarla; Türkiye’deki Ortodokslar, Batı Trakya ve İstanbul müstesna olmak üzere mübâdele edildi. Bu, bilhassa yetişmiş nüfusa ihtiyaç duyan Yunanistan’ın işine yaradı.

Sürgün Ermenilerin dönebilmesi ve 1 yıl içinde malları ya da tazminat talebinde bulunabilmesi imkânı getirildi.

Sevr ile Lozan, sadece toprak, ordu ve kapitülasyonlar cihetiyle farklıdır. Her ikisinde de Boğazlar, ecnebi kontrolündedir. İstanbul, açık şehirdir. Boğazların bu statüsü, 1936 tarihli Montrö Mukavelesi ile hafifletilmiştir.

Lozan’da, (sonradan Ankara hareketinin liderlerinden biri olacak Rauf Bey’in imzaladığı) Mondros Mütarekesi’nden evvel kaybedilmiş olan tüm Ortadoğu, Mısır, Sudan, Libya, Kıbrıs ve Ege Adaları’ndan vazgeçildi. Bu, normal görülebilir. Çünki Lozan, Yunan Harbi’ni değil, Cihan Harbi’ni bitiren bir antlaşmadır. Mütarekede elinde ne varsa, onu kurtarabilirsin.

Ancak Lozan’da ekseri ahalisi Müslüman olan Batı Trakya’da ve diğer beldelerde plebisit işi kabul ettirilemedi. Üstelik İtalyanların iade etmesi gereken Rodos ve 12 Ada ile mütarekeden sonra işgal edilen Musul’un kaybı Lozan vesilesiyle oldu.

Sevr ile Lozan arasında toprak kaybı cihetiyle az fark vardır. Ahalisinin o zaman çoğu gayrı Türk olan Antep, Urfa ve Mardin, Lozan’dan evvel kurtarılmıştır. Henüz elde ve ahalisi de Müslüman olan Batum, 1921’de Ruslara; Antakya, 1921’de Fransızlara Ankara hükümeti tarafından verilmiştir. Şu halde Lozan’ın Sevr’den farkı Şarki Trakya’nın bir kısmından ibarettir. Bu da bazılarının yazdığı gibi 250 bin km2 etmez.

Geçici işgal mıntıkalarını Sevr’de verilmiş topraklar gibi göstermek hatadır. Sevr’de İzmir, otonom olarak Türklere bırakılıyordu; istikbali 5 sene sonra plebisitle tayin edilecekti. Mamafih t oprak almak veya kaybetmek, artık bu dünyada çok da muvaffakiyet olarak görülmüyor. Görülseydi, Britanya, zengin sömürgelerini bırakmazdı. İçindekiler sizin olduktan sonra, çantayı kimin tuttuğu mühim değildir.

Lozan’ın gözlerden kaçan en ağır hükmü, Türkiye’nin suni düşmanlıklara itilerek, kaldıramayacağı bir yükün altına sokulmasıdır. Dünyanın en güçlü ordularından birini beslemeye mahkûm edilmiş; bu da, Batı’nın ekonomik hâkimiyeti neticesini doğurmuştur.

Halbuki Sevr’de ordu, 50 bin kişiyle sınırlandırılmıştı. Bu, ekonomik cihetten büyük bir şanstı. Nitekim II. Cihan Harbi’nden sonra mahvolan Almanya ve Japonya’nın tekrar şahlanışının sebebi, ordudan arındırılmalarıydı.

1914’te zaten kaldırılmış bulunan ecnebi imtiyazları (kapitülasyonlar) üzerinde müttefikler ısrar etmedi. Türkiye zaten Batı hukuk/ticaret sistemini kabul edeceği sözü verdiği için, bunun zaten bir ehemmiyeti bulunmuyordu. Suriye, Lübnan, Filistin ve Irak’ı işgal ettikten sonra, buradaki kapitülasyonları kendileri kaldırdı.

Daily Telegraph 27 Aralık 1923. Curzon diyor ki: Türkler acemi bir halı satıcısı gibiydi. Ne istesek kolayca kabul etti.
Sıtmaya razı etmek

Sevr, ölü doğmuş bir vesikaydı; Lozan’ın mukaddimesi idi. Asıl hedef, Lozan’dı. Bunun için Sevr’de tarafı olmadığı bir harbe girerek milletlerarası düzeni tehdit eden Türkleri biraz hırpalamak; bir başka deyişle “Ölümü gösterip sıtmaya razı etmek!” hedeflenmişti. İkisi de zamanın şartları çerçevesinde politik aktörler tarafından dikte ettirilmiştir. Fazlasını yapmaya ne Lozan heyetinin, ne de Ankara’nın gücü vardı.

Lozan da, Sevr gibi, yaklaşık yüz yıldır parçalanmakta olan Osmanlı Devleti’nin, Wilson Prensipleri çerçevesinde ulus-devletlere bölünmesi planıdır. Şu kadar ki Sevr Antlaşması ile 6 asırlık Osmanlı Devleti varlığını devam ettirecekken, Lozan Antlaşması ile Suriye, Irak gibi yeni bir Türkiye kurulmuştur.

Kudsî metin

Hâdiselerin iyi-kötü, müsbet-menfi oluşu, nereden baktığınızla alakalıdır. Almanların “Kavimler Göçü” dediği büyük hadiseye, Latinler “Barbar İstilâsı” der. Lozan, Ankara hükümeti için diplomatik bir muvaffakiyettir. Her ulus-devlet, kurucu antlaşmaya kudsiyet atfettiği gibi, Lozan da böyle lanse edilmiştir. “Osmanlı’nın küllerinden doğan yeni devletin kurucu vesikası”, adeta bir mukaddes metindir.

Sayesinde sıfırdan bir devlet kazandıkları düşünülürse, Lozan, Ankara kahramanları için bir “zafer”; saltanatı, hilafeti, medresesi, tekkesi, şer’î hukuku, fesi ile koskoca mazisini kaybeden muhafazakârlar için de inandıkları dünyanın yıkıldığını tescilleyen bir “hezimet” ve 1914’de dünyanın 6 büyük impatorluğundan biri iken, 10 sene dolmadan ehemmiyetsiz bir Asya devletçiğine dönüşün vesikası olduğu söylenebilir.

.

.YENİÇERİ KİMDİR?
Bugün bile Osmanlı ihtişamını sembolize eden yeniçeriler, zamanla, devlet içinde devlet hâline gelmişti.
5 Ağustos 2019 Pazartesi
5.08.2019
Devletin varlık sebebi gazâ ruhu olduğu için, ordu Osmanlı tarihinde çok mühim bir rol oynamıştır. Öte yandan jeopolitik mevkii sebebiyle harblerin hiç eksik olmaması, Osmanlı mâliyesini ağır zaafa uğratmıştır. Bu sebeple teknik ilerlemelerin tatbik edilememesi, ordunun vurucu gücünü zayıflatarak onu politize etmiştir. Osmanlı tarihinde nâdir görülen sulh devreleri, askerî ihtilallerle son bulmuştur. Bu sebeple tarihteki ıslahat hareketlerinin öncelik merkezini ordu teşkil etmiştir.

Kapıkulları

Osmanlı kara ordusu kapıkulu askerleri ve eyâlet askerleri olmak üzere iki sınıftır. Kapıkulları, ağır piyâde, ağır süvari, topçu, istihkâm ve levâzım sınıflarından mürekkep profesyonel bir ordudur. Eyâlet askerleri ise hafif süvâri ve piyâdelerden teşekkül eder.

Orhan Gâzi, yaya ve müsellem adıyla piyâde ve süvâri sınıflarını teşkil etti. Yayalar, ücretli olarak sefere gider; hazerde (sulh zamanında) hususî işlerle, meselâ ziraatle meşgul olurdu. Fetihlerin arttığı Sultan I. Murad zamanında daimî ve maaşlı bir orduya ihtiyaç duyuldu. Askerî teşkilat yeni baştan tanzim olundu. Bunun için pençik oğlanlarından, yani harbde esir edilip devletin hissesine düşen çocuklardan asker yetiştirilmeye başlandı.

Pençik yetmediği Fetret Devri’nden itibaren, Balkan halklarından aynı vasıfta çocuklar devşirilmiştir. Bunlar evvela Müslüman Türk çiftçi ailelerinin yanına verilip dil ve din öğrenirler. Birkaç sene sonra acemî oğlanlar mektebine alınır. Ardından da ihtiyaca göre kapıkulu ve bostancı ocaklarına yahud donanmaya verilir; fizik ve zekâsıyla öne çıkanlar da saraydaki enderûn mektebine gider. Acemî oğlanlar mektebine alınmaya elverişli görülmeyenler tophâne veya cebehâneye gönderilir.

Padişahın hususî hizmetinde sayıldıkları için bunlara kapı+kulu denilmiştir. Bunlar hassa ordusunu teşkil eder. Orta Asya Türk devletlerinde ve Memlûk Devletinde de mevcud olan bu teşkilât, Osmanlılara Selçuklulardan geçmiştir. Kapıkulu askerlerinin benzerlerine, peditatus (piyâde) ve equitatus (süvâri) adıyla Romalılarda; leibgardist (muhafız) adıyla Avusturya’da ve streltsiy (tüfekçi) adıyla Rusya’da da rastlanır.

Asker mi? Tüccar mı?

Kapıkulu askerlerine üç ayda bir merasimle ulûfe adıyla maaş verilir; ayrıca her padişah tahtta çıktığında cülûs bahşişi alırlar. Subay olmadan evlenmeleri hükümdarın iznine tâbidir. Bu takdirde evlerinde yaşarlar. Fetihlerin durup ganimetlerin kesildiği zamanlarda, ticaret ve esnaflıkla uğraşmışlar; bu da ocağın bozulmasında âmil olmuştur.

İhtiyarladıkları zaman oturak adıyla bir tekâüd maaşı alırlar; öldükleri zaman vârisleri yoksa malları ocağın orta sandığına kalırdı. Bu sandık, askerlerin âidatları ile kurulmuş yardım sandığı idi. Kapıkulu askerinin çocuklarına da kuloğlu denir ve icâbında acemî ocağına alınırdı. Halktan gençler de yeniçeri ocağına maaşsız gönüllü yazılabilir. Bunlar da serkeş hareketleriyle ocağın bozulmasına sebebiyet vermiştir.

Kapıkulu askerinin mevcudu giderek artmış; Sultan Fâtih’in ilk zamanlarında sayısı 3 bin ve Kanunî Sultan Süleyman’ın vefatında yarısına yakını yeniçeri olmak üzere 20 bin iken, Sultan IV. Murad devrinde de 100 bine yükseldiği görülmüştür. Bu padişah, bunu yarıya indirmeye muvaffak olmuşsa da sonra yine artmıştır. Bu da hükûmetin ocak üzerindeki hâkimiyetini iyice zayıflatmıştır. Ocak nizamı zaafa uğradıktan sonra, ağalar, devşirme prensiplerine aldırmadan, ocağa rastgele çocuk kaydetmeye başlamışlardı. 1826 senesinde kâğıt üzerinde 100 bini bulmuştu.

Yeniçeri mezartaşları

Destek kıtaları

Kapıkulu askerleri, acemî, yeniçeri, cebeci, topçu, top arabacı ve sipâhi ocaklarından teşekkül eder. Acemî ocağında, diğer ocaklara asker yetiştirilir. Yeniçeriler, ağır piyâdedir. Donanmadaki mukabili, azeblerdir. Deniz azeblerinden başka yaya ve kale azebleri vardır. Bunlar muharebelerde ok ve tüfenk atarak düşmanı karşılamakla vazifelidir.

Cebeci ocağı, harp silâh ve levâzımatını temin ve muhafaza eder; cepheye taşır. Topçu ocağı, top dökmek ve muharebede kullanmak üzere faaliyet gösterir. Büyük topları seferlerde taşımaları için top arabacıları ocağı kurulmuştur. Cebeci ocağının iki kısmından biri olan humbaracı ocağı, humbara denilen ateşli silâhı imâl eder ve muharebelerde kullanır. Cebeci ocağının ikinci kısmı olan lağımcılar da, muharebe zamanında kuşatılan kaleleri yıkmak için lağım (tünel) kazar.

Sipâhiler, iyi at biner; usta kılıç kullanır ve ok atarlar. Sultan Kanunî devrinde 7 bin kişi iken, XVI. asır sonunda sayıları 20 bini buldu. Hizmetleri dolayısıyla XVII. yüzyılın ortasına kadar hayli itibarlı olan sipâhi bölükleri, XVII. asırdaki isyanlar sebebiyle eski itibarlarını kaybettiler.

Kapıkulu ocaklarının başında yeniçeri ağası bulunur. Evvelce ocak içinden seçilirdi. Bilahare saray ağalarından tayin edilmeye başlanmıştır. Sonra çeşitli zâbitler gelir.

Yeniçerilerden bazısı, şehrin inzibatından mesuldür. İstanbul’da çıkan yangınları söndürmek de yeniçerilerin vazifesidir. Sefârethâneleri muhafaza eder; Divan-ı Hümâyun muhafızlığı yaparlar. Yeniçeriler, nöbetleşe olarak, taşralarda kale muhafazasında bulunurlar. Seferde ise otağı etrafından ayrılmayarak padişahın korur; muharebenin şiddetlendiği zamanlarda harbe iştirak ederler.

Devlet içinde devlet

Yeniçeri ocağının kuruluşunda rivâyete göre Hacı Bektaş Velî (veya ona mensup bir zât) bu orduya dua ederek yeniçeri adını verdiği rivayeti uydurmadır. Çeri, asker demektir. İlk zamanlarda fethedilen yerlerdeki halkı İslâmiyete ısındırmak için orduda Bektaşî dervişleri bulunurdu. Bu, ocakta Bektaşî kültürünün hâkimiyetini doğurmuş; ancak zamanla bu tarikatin İran ajanlarının faaliyeti neticesinde bozulması, ocağa da aksetmiştir.

Ateşli silahların inkişafı ve harb usullerinin değişmesi sebebiyle kapıkulu ocağı fonksiyonel olmaktan çıkmış; ama elindeki güç sebebiyle nüfuz grupları tarafından kullanılarak, devlet içinde devlet hâline gelmiştir. Cülûs bahşişinde verilen parayı düşük kıymetli buldukları için genç Sultan Fatih’e isyan etmişlerdir ki, bilinen ilk yeniçeri isyanıdır.

Esnaflık yapmaya başlamış; kanunları hiçe sayarak askerken evlenip çoluk çocuğa karışmıştır. Askerlikle alâkası olmayanlar, hatta suçlular ocağa alınarak sayıları baş edilemeyecek kadar artmıştır. Sefere gitmemiş; yahud gittiği seferden de firar etmişlerdir. Ölmüş yeniçeriler bile sicilde hayatta gösterilip maaşları tahsil olunmuştur.

Bulundukları şehirlerde asayişi kökünden bozmuş; esnafı haraca kesmiş; insanlar sokağa çıkamaz hâle gelmiştir. Padişahların ocağı ıslah teşebbüsleri her defasında akim kalmış; isyan eden yeniçeriler, birkaç padişahı tahttan indirmiştir. Sultan II. Mahmud, 1826 senesinde, halkın bîzar olduğu bu zorbalar gürûhunu ortadan kaldırıp tarihe gömmekten başka çare bulamamıştır.

Eyâlet Askerleri

Yeniçerileri herkes bilir ama, ordunun esasını eyâlet askerleri teşkil eder. Mîrî (devlet) arazi, muayyen parçalara ayrılır; her biri, harblerde yararlık gösteren sipâhilere dirlik (tımar, zeamet veya has) emaneten verilir. Sultan Fâtih zamanında 40 bin, Sultan Kanunî zamanında 50 bin tımarlı sipahi vardı.

Dirlik sahibi sipâhi, araziyi çiftçilere kiralar; topladığı kiralar mukabilinde, kendi ailesinden veya kölelerinden, zırhı, silahı ve atıyla cebelü (veya nöker) besler. Cebelüler, sulh zamanında mutad işleriyle meşgul olur. Seferde orduya katılır.

Eksik cebelü getiren, atı veya silahları elverişsiz olan sipâhinin dirliği kesilir. Anadolu ve Rumeli hâricindeki eyâletlerde dirlik sistemi tatbik olunmadığı için, Mısır, Eflâk, Boğdan, Kırım gibi eyâletler, harbe hususî birlikler gönderir.

Akıncı ocağı, hem istihbarat hem de öncü kuvvet olarak vazife görür. Hükûmet, XVI. asır sonlarından itibaren Anadolu ve Rumeli’deki yörükler arasından silâhlı asker yazmıştır. Bu teşkilâtın Rumeli’dekine Evlâd-ı Fâtihan denir.

Nereden nereye

Celâlî isyanları, toprak kayıpları, ateşli silahların yayılması ve mâlî sıkıntılar, eyâlet askerlerinin ehemmiyetini azalttı. Vâliler, kapılarında ücretli askerler (sekban) beslemeye başladı. Osmanlı ordusunun % 80’ini teşkil eden ve Sultan Kanunî devrinde 200 bini bulan tımarlı sipâhi askerlerinin yekûnu, XVIII. asırda 20 bine düşmüştü. Sultan I. Abdülhamid devrinden itibaren (1790) yeni tımar verilmedi. Tımarlı askerler geri hizmetlerde kullanıldı.

Sultan II. Mahmud, mevcut sipâhilerin üçte birini talim için merkeze çağırdı. Ancak 5 bin kişi çıkabildi. Bunlar, yeni kurulan Asâkir-i Mansûre’nin süvârileri yapıldı. Sultan Abdülmecid zamanında (1847) tımar kaldırılarak, mevcud tımarlı sipâhiler yarım tımarla tekâüde sevkedildi; bunlardan bir kısmı da atlı jandarma yapıldı.

.MİSAFİR, EV SAHİBİNİN KUZUSUDUR
Eskiler, hiç tanımadıkları kimseleri, yoldan gelip geçenleri bile hüsnü kabul ile misafir ederlerdi. İbrahim aleyhisselâmın, misafir olmadığı zamanlar sofraya oturmadığı rivayet edilir.
12 Ağustos 2019 Pazartesi
12.08.2019
Eskiler, hiç tanımadıkları kimseleri, yoldan gelip geçenleri bile hüsnü kabul ile misafir ederlerdi. İbrahim aleyhisselâmın, misafir olmadığı zamanlar sofraya oturmadığı rivayet edilir.

Lokum, kahve, kebap bir yana, Türk milletinin en mühim hususiyeti misafirperverlik… Başka milletlerde yok mu? Elbette vardır. Fakat bizde tarih boyunca teşekkül etmiş misafirlik telakkisi çok değişik, çok samimi ve çok hareketlidir. Büyüklerimiz “40 gün misafir gelmeyen evin bereketi kalmaz” derler; evlatlarına “Sofranız geniş, misafiriniz bol olsun!” diye dua ederlerdi.

Eskiler, eldeki tüm imkânlarla misafire ikramda bulunmaya çalışırdı. Güler yüz ve tatlı dille karşılar; memnuniyetini ifade ederdi. Hiç tanımadıkları kimseleri, gelip geçen yolcuları bile hüsnü kabul ile misafir ederlerdi. Anadolu’da “önce ben gördüm” diye bir yolcuyu misafir etmekte yarışanlar; hatta bunu şeref meselesi yaparak birbiriyle kavga edenlere rastlanmıştır.

İbrahim aleyhisselâmın, misafir olmadığı zamanlar sofraya oturmadığı rivayet edilir. Misafir, evin zekâtı olarak görülmüştür. Yakından şahid olan ecnebi seyyah ve sefirler vasıtasıyla, Osmanlı misafirperverliği dünyada dillere destan olmuştur.

İnce detaylar

Misafiri kapıda karşılarken, pabuçları içeri alınır; çıkarken gidiş istikametinde hazırlanırdı. “Hoş geldiniz” sözü, lisanımızdaki en güzel sözlerdendir. Misafirin gönlünü almak için en ince detaylara bile dikkat edilirdi. Ellerine gül suları dökülür ; tatlı ikram edilirdi. İkram şekli beldeye göre değişirse de, hatırlı misafire imkân varsa kahve ikramı ile başlanırdı. Yaz günleri ayran ve serin şerbetler de ihmal edilmezdi.

Misafirlik kısa müddetli olabileceği gibi, yatılı da olabilir. Evlerin bir odası, hem de en güzel odası misafire ayrılır. Eski evlerimizde gömme dolaplar olur; burada takım takım yün yataklar, yün yorganlar saklanırdı. Misafir geldiğinde bu yataklara sakız gibi beyaz çarşaflar serilir; üstleri işlemeli, kenarları iğne işi dantellerle süslü yastıklar konurdu.

Yatılı ağırlanan misafir odasında, namaz için lâzım gelen edevat da hazır bulundurulurdu. Abdest ibriğinin ucu umumiyetle kıbleye karşı tutulurdu. Kıble duvarına şu beyiti yazıp asan evler az değildi:

Ey misafir kıl namazın, kıble bu cânibdedir

İşte leğen, işte ibrik, işte peşkir ipdedir.

Misafirliğin kısa olanına daha ziyade komşuların, birbirine yakın olanların, bilhassa sabah üzerine gün doğmayan ve ev işlerini öğleden evvel bitiren -eski tabirle- “kadınlıklı” hanımların bir yorgunluk kahvesi içmeye birbirlerine gidişlerinde rastlanır.

Çağrıldığın yere erinme

Yemek misafiri haberli olabileceği gibi, habersiz de olabilir. Habersiz olanlar umduğunu değil, bulduğunu yer. Haberli gelenler, çorbasıyla, tatlısıyla, tuzlusuyla, etlisiyle, yağlısıyla daha itinalı bir ikramla karşılanır.

“Misafir, ev sahibinin kuzusudur" derler; ev sahibi misafirini nerede ve nasıl isterse öyle ağırlar. Yani ev sahibinin işine karışılmaz; sevab kazanmasına mâni olunmaz. Ev sahibi, misafir nereye oturtulursa oraya oturur; nerede yatırılırsa orada yatar. “Misafirin şaşkını ev sahibine ikram edermiş” gibi, “Ev sahibinin işine karışmak, ahmaklık alâmetidir” sözü de meşhurdur.

Bir de toplu davetler vardır ki, burada davetli olup olmamak mühimdir. “Çağrıldığın yere erinme, çağrılmadığın yerde görünme” derler. Mühim ziyafetlere davet edilmeyip unutulanlar mesele olur. Bunlar da gücenirler ama, bildirmezler. “Çağrılsak gitmeyiz, çağrılmasak küseriz” derler.

Yemek esnasında ev sahibinin oturmayıp hizmet etmesi makbuldü. Ancak yaşlı ve hatırlı bir kimse ise, müsaade alıp oturur; hizmeti hizmetkârlar veya gençler görürdü. Yemeklerden önce ve sonra misafirin eline ibrikle su döküp peşkir tutmak da ev sahibinin vazifesiydi. Bugün ibriğin yerini çeşmeler aldı. Ama hala ayakta avlu elinde misafiri bekleyen ev sahipleri vardır.

Kabul günleri

Misafirlikte uzun oturmak münasip görülmez. Zaten ölçüyü kaçıran misafirler için, “Misafir misafiri istemez, ev sahibi hiç birini” demişler. Yeni evli birine, komşusu misafir gelir. Uzun zaman oturur. İkramlar biter. Gece yarısı olur. Ama misafir bir türlü gitmek bilmez. Ev sahibi genç sorar, “Bey amca çok paran olsa ne yapardın?” Adamcağız, “Bu yaştan sonra parayı ne yapayım, hacca giderim” deyince, ev sahibi dayanamaz, “Aman bey amca, buradan kalkıp şuradaki evine gidemiyorsun da, hacca nasıl gideceksin?”.

Şehirler büyüdükçe birbirine gidip gelme fevkalade zorlaştı. Vardıkları zaman da aradıklarını evde bulamayanların hüsrana düşmemeleri için ev sahipleri -Avrupa'da âdet olduğu gibi- her ay için kabul günü tesbit ettiler. Hangi gün kimin kabul günü olduğu önceden bilinir; davetli davetsiz misafirler eve doluşurdu. Bu sakın başka gün gelmesinler, belki de sıkıntıyı bir sefer çekip, bir defada hepsini ağırlayalım da başka zaman rahat edelim diye olmasın? Öyle olmasa gerek. Zira o zaman hiç gün tayin etmez; mesafeli de durdu mu, kimseler gelmezdi.

Misafire yaranılmaz

Ev sahibinin ikramını kâfi görmeyip, daha değişik şeyler isteyen misafirler de yok değildir. Bir zamanlar fakir birisine misafir gelir. Ev sahibinin yalnızca ekmek ve tuzu vardır. Ekmeği tuzlayıp yerlerken misafir, “Ah bunun yanında bir de tere olsa ne güzel olurdu” der. Ev sahibi bir ara kaybolur. Elinde tere ile gelir. Yemekten sonra misafir ellerini kaldırıp dua eder; “Bize kanaat veren Allah’a hamdolsun” deyince, ev sahibi dayanamaz, “Sende kanaat olsaydı, bizim maşrapa yerinde dururdu”. Meğer ev sahibi maşrapasını götürüp tere ile değiştirmiş.

Eskiden habersiz misafir geldiğinde teklif ve tekellüften kaçıp, evde ne varsa önüne koyarlardı. Hayru’t-taâmi mâ hadar, yani yemeğin hayırlısı hazır olanıdır sözü meşhurdur. Herkesi memnun etmek mümkün değildir. Anadolu’da şöyle bir söz vardır: “Misafire yaranılmaz; ekmeğine kuru der; ayranına duru der!” Teklifli-tekellüflü sofralar, misafirlik âdetini zayıflatan sebeplerden biri olmuştur.

Ben nerede? O nerede?

Eski zamanlarda misafirperverliği ile şöhret bulmuş kimseler vardı. Hatem-i Tâî bunlardan birisidir. Buna, dünyanın en misafirperver insanı kimdir diye sorulunca, çölde falanca kadıncağızdır cevabını vermiş. Sizin yanınızda, bedevi bir kadının adı mı anılır diyenlere, “O kadının sütünü sağıp yününü kırktığı yegâne ümidi tek geçim kaynağı bir koyunu vardı. Onu da kesip bize ikram etmişti. Ben ne versem, geride yüzbinlerce malım kalıyor” diye cevap vermişti.

Bu vesileyle okuyucularımızın ve tüm İslâm âleminin kurban bayramını tebrik ederiz.

.YER İSİMLERİNİ KİM, NİYE DEĞİŞTİRİR?
Son asırda Anadolu’da binlerce yer adı yabancı dilden olduğu bahanesiyle değiştirilmiştir. İşin garibi bunlardan büyük kısmı Türkçe olduğu gibi; Türkçe olmayan çok sayıda yer ismi de değiştirilmeden kalmıştır.
19 Ağustos 2019 Pazartesi
19.08.2019
Son asırda Anadolu’da binlerce yer adı yabancı dilden olduğu bahanesiyle değiştirilmiştir. İşin garibi bunlardan büyük kısmı Türkçe olduğu gibi; Türkçe olmayan çok sayıda yer ismi de değiştirilmeden kalmıştır.

Türkler, yerleştikleri veya fethettikleri yeri vatan edinmişler; buradaki mahallî kültüre saygı gösterdikleri gibi, yer isimlerini de pek kafaya takmamışlardır. Pek çok yerin orjinal ismi muhafaza edilmiş; ancak mahallî fonetiğe uydurulmuştur. Mesela Angora, Engürü; Konstantinopolis, İstanbul; Kotyora, Ordu; Pontokeia, Tokat; Laodikya, Lâdik; Hierapolis, Hayrabolu; Skutaryon, Üsküdar olmuştur.

Kral isimli şehirler

İnsanlar bir yere isim taktıktan sonra, o isim, o yerden müstakil olur. İsmin ihtiva ettiği mana ile o yer arasında bazen hiç irtibat kalmaz. Türkmen köyünde artık Türkmen bulunmayabilir; Düziçi, dağlık bir yer olabilir. Taksim’in, vaktiyle şehre gelen suların taksim edildiği yer olduğunu; 4 asır evvel şehzâdelerin sünnet düğününde kandiller yakıldığı için Kandilli’ye bu ismin verildiğini kimse hatırlamaz.

Bazen de kelime o kadar farklılaşır ki, adeta yepyeni bir isim olur. Yani yer adları da lisan gibi canlıdır ve uzun ömürlüdür. Anadolu’da 3 bin yıldır yaşayan isimler vardır. Meliddu (Malatya), Zigirtu (Siirt), Asur; Adinia (Adana), Kemah, Sehariya (Sakarya), Tarşa (Tarsus), Hitit kaynaklarına geçer. Sonu –sun ile biten (Ağlasun, Giresun, Samsun) ve –ende ile biten (Larende, Darende) gibi yer isimleri de Yunanlılardan bile eskidir.

Bazı şehir isimleri antik hükümdarlardan kalmadır: Antioxeia (Antakya), Seleukeia (Silifke), Attaleia (Antalya), Amastris (Amasra), Samosata (Samsat), Nikomedia (İzmit), Arxelaida (Erkilet), Prousa (Bursa), Hadrianupolis (Edirne), Sebasteia (Sivas), Kaisaria (Kayseri), Neokaisaria (Niksar), Germanikopolis (Ermenek), Klaudiopolis (Bolu). Son 6’sı Roma imparatorudur.

Ereğli->Erikli

Memleketimizde yer isimlerinin bir kültür problemi olarak görülüp değiştirilmesi, İttihatçılar devrine rastlar. Balkan Harbi esnasında Trakya, Batı Anadolu, Erdek gibi beldelerde Rumca ve Bulgarca yer isimleri değiştirilmiştir. Sonra pilot mıntıka seçilen ve nüfusunun çok azı Rum olan Rize’de 224 yer adından, 207’si değiştirilmiştir. Sıra Vakfıkebir’e gelmiş; ama operasyon bitmeden hükümet düşmüştür.

Enver Paşa’nın 5/I/1916 tarihli tamimiyle, “Memâlik-i Osmaniyye’de Ermenice, Rumca ve Bulgarca, hâsılı İslâm olmayan milletler lisanıyla yadedilen vilâyet, sancak, kasaba, köy, dağ, nehir vs cümlesinin isimlerinin Türkçe’ye tahvili” emredilmiştir. Yeni konacak isimler, “şanlı askerî zaferlere; vefat etmiş memleket büyüklerine; beldenin mahsulü, sanayisi ve ticaretine, coğrafî mevkiine ait” olmalıdır. Bu mümkün olmazsa, mesela Ereğli’ye Erikli, Gelibolu’ya Velibolu denecektir.

Elaziz->Elazığ

Bu resmî politika, cumhuriyetten sonra da tam gazla devam etmiş; hükümetin gözüne batan isimler değiştirilmiştir. Bunların başında Ertuğrul, Mahmudiye, Mecidiye, Aziziye, Elaziz, Reşadiye gibi Osmanlıları hatırlatan isimler gelir. Bu arada Tekfurdağ, Tekirdağ; Kırkkilise, Kırklareli; Karakilise, Karaköse (sonra Ağrı), Karahisarısahib, Afyonkarahisar; Kengırı, Çankırı; Diyarıbekir, Diyarbakır olmuş; 1925’te Artvin’deki (Livâne) Gürcüce yer adları kâmilen değiştirilmiştir.

Vilâyetin ismiyle, merkezinin ismi aynı olmayabilir: Çoruh (Artvin), Lazistan (Rize), Karesi (Balıkesir), Ertuğrul (Bilecik), Hüdâvendigâr (Bursa), Cebelibereket (Osmaniye), Saruhan (Manisa), Menteşe (Muğla), Canik (Samsun), Bozok (Yozgat), Hamideli (Isparta) gibi. 1926’da vilâyet isimleri kaldırılarak merkezin ismi bırakıldı. İçel (Mersin), Kocaeli (İzmit); Sakarya (Adapazarı) hâlâ eskisi gibi.

1949 tarihli ve 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu, İçişleri Bakanlığı’na köy adlarını değiştirme salahiyeti tanıdı. İl, ilçe ve belde isimlerinin değiştirilmesi ise kanunla olabilecekti. 1930 tarihli ve 1580 sayılı Belediye Kanunu, belde isimlerini değiştirmeyi Bakanlar Kurulu’na tanımışken, 2005’de bu salahiyet de İçişleri Bakanlığı’na verildi. Bu işler, 1949 tarihli ve 8589 sayılı İçişleri Bakanlığı tamimi ile yürütüldü.

1960 yılında, bütün memlekete şâmil olmak üzere köy isimlerinin çoğu değiştirilmiştir. Hükümet, eski isimlerin kullanılmasını şiddetle men ve takip etmiştir. İsmi değişen yerlerin ekserinin, Güneydoğu ve Doğu Anadolu ile Doğu Karadeniz’de oluşu dikkat çekicidir.

Liste başında, yer adlarının %92’si değiştirilen Şırnak gelir. Diğerleri şöyle sıralanır: Siirt %89, Artvin %88, Hakkâri %86, Batman, Bitlis %84, Mardin %81, Muş, Bayburt %80, Rize %79, Trabzon %78, Diyarbakır %77, Van %76, Bingöl %75, Tunceli %73, Adıyaman %69, Elazığ, Ağrı %66, Erzincan %65, Erzurum %63…

16 bin isim değiştirildi

Bu devrede 41.036 yer adından, 15.585 tanesi, yani %36,5’u değiştirilmiştir. Bunların çoğu Rumca, Kürtçe ve Ermenicedir. Arapça, Süryanice, Gürcüce ve Lazca olanlar da değiştirilmiştir. Yeni konan isimler, köksüz ve ruhsuzdur: Ayranpınar, Doğanyayla, Alaçayır, Şirince, Öztürk vs.

Mevzuat tuhaf olduğu için, Türkçe menşeli olmayan 300 kadar yer ismi kalmıştır. 1960’ta 67 vilâyetten 18 tanesinin; 620 kazâdan da 380 kadarının (%57) adı Türkçe menşeliydi. Geri kalan 49 vilâyet ve 240 kadar kazânın ismi Türkçe değildir.

Adana, Amasya, Ankara, Antalya, Balıkesir, Bartın, Bilecik, Bolu, Burdur, Bursa, Çankırı, Edirne, Giresun, Isparta, İstanbul, İzmir, İzmit, Kastamonu, Kayseri, Konya, Kütahya, Manisa, Mersin, Muğla, Niğde, Rize, Sakarya, Samsun, Sinop, Sivas, Tokat ve Trabzon, Yunanca’dan; Ağrı, Ardahan, Bayburt, Erzincan, Kars, Muş ve Van, Ermenice’den; Antep, Bitlis, Diyarbakır, Erzurum, Kilis, Malatya, Maraş, Mardin, Siirt ve Urfa, Arapça ve Süryanice’den; Ardahan ve Artvin, Gürcüce’den, Dersim, Şırnak ve Nevşehir, Farsça’dan; Hakkâri, Kürtçe; Batman, Farsça veya Türkçe’den gelir.

Şimdi 81 vilâyetten 28 tanesinin ismi Türkçedir: (Adapazarı), Adıyaman, Afyon, Aksaray, Aydın, Bingöl, Çanakkale, Çorum, Denizli, Düzce, Eskişehir, Gümüşhane, Iğdır, İçel, Karabük, Karaman, Kırıkkale, Kırklareli, Kırşehir, Kocaeli, Osmaniye, Tekirdağ, Tunceli, Uşak, Yalova, Yozgat ve Zonguldak. Arapça, Farsça ve Türkçe üç kelimenin saçma şekilde bir araya gelmesiyle teşekkül eden Diyarbakır gibi, Elazığ ve Hatay da manasızdır. Elazığ, Sultan Aziz’in kurduğu Elaziz’e naziredir.

İdeolojik kaygılar

İl, ilçe ve belde adları dışında 1000’e yakın yer adı (Mürefte, Ayder, Küşne vs.) menşei bilinmediği veya ecnebi lisanda olduğu halde, Yer Adları Komisyonu tarafından nedense değiştirilmeden bırakılmıştır. Tek Türk yaşamayan bazı köylere Kayı, Kınık, Peçenek gibi Oğuz boylarının isimleri verilmiştir.

Buna mukabil 2500 tane yer adı Türkçe olduğu halde değiştirilmiştir. Bunların başında ideolojik kaygılarla değişenler gelir. Aziziye, Mecidiye, Mahmudiye, Reşadiye gibi padişahları hatırlatan; içinde Rum, Ermeni, Kürt, Arap gibi ayrı Türk bir ırkın ismi veya tekke, kilise, manastır gibi dinî tabirler geçenler değiştirilmiştir.

Avrateli, Çirkince, Harami, Kulaksız, Şeytanabad, Oğlanyusuf gibi menfi manalı isimler de furyaya dâhil edilmiştir. Ahır, kom, ağıl, mezra, çiftlik, palanga bulunan isimler, feodal maziyi silmek için olsa gerek, değiştirilmiştir.

Esirgâh, Melikşerif, Ekrek gibi Türkçe nice köy isimleri, başka dilde zannedilmiş olsa gerek ki, değiştirilmiştir. Bu furya ile belediyeler de sokak, cadde, meydan isimlerini sık sık değiştirip, insanları şaşırtmaktadır. Mamafih 5 yüzyıllık Bayezid Meydanı’nın isminin 1960’dan sonra Hürriyet Meydanı diye değiştirildiğini kimse bilmez.

Potemyalıyız

Avşa, Bafa, Ağırnas gibi 110 kadar köy ismi 1980’lerden sonra iade edilmiştir. İşin garibi bunlardan sadece 3’ü Güneydoğu’dadır: Gayda, Harran ve Edremit (Van). Son yıllarda Norşin adı iade edilmiştir. Halkın çoğu, değiştirilen yer adlarını çeşitli sebeplerle kabullenemediği için, eski isimleri kullanmaya devam etmiştir.

Bulgaristan’daki yer isimlerin kahir ekseriyeti ve Garbi Trakya ile Makedonya’dakilerin haylisi Türkçe iken, bunlar 1930’lardan itibaren değiştirilmiştir. Ancak Bulgaristan ve sair memleketlerde totaliter hükümetler, Türklerden kalan isimleri değiştirirken gösterilen reaksiyon, içeride gösterilmiş değildir.

Reisicumhur Abdullah Gül, 2009’da Bitlis’in Güroymak kazasını ziyaretinde kasabanın eski ismi Norşin’i kullanmış; aynı sene başvekil Tayyib Erdoğan da memleketi Güneysu’nun eski ismini kullanarak “Potemyalıyız ezelden” demiştir. Bu jestler, nedense pek bir ses getirmemiştir.

1983 tarih ve 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu, kültür mirasını muhafaza altına almış ve ihlalini cezalara bağlamıştır. Türkiye’nin 2006’da imzaladığı 2003 tarihli UNESCO Kültürel Mirası Koruma Mukavelesi’nin, ismen zikretmese de mahallî yer adlarını da kültürel pratiklerden sayarak koruduğu açıktır. Şu halde memleketin tarihi ile irtibatı temin eden eski yer isimlerinin iadesi en münasip şey olacaktır.

.

AYLARDAN AĞUSTOS GÜNLERDEN CUMA
İmparator Romanos Diogenes, Sultan Alpaslan’ın sulh teklifini, “Kışı Isfahan’da geçirip, atlarımı Hemedan’da sulayacağım” diyerek reddetmişti. Malazgird Harbi, mağrur imparatorun son seferi oldu.
26 Ağustos 2019 Pazartesi
26.08.2019
İmparator Romanos Diogenes, Sultan Alpaslan’ın sulh teklifini, “Kışı Isfahan’da geçirip, atlarımı Hemedan’da sulayacağım” diyerek reddetmişti. Malazgird Harbi, mağrur imparatorun son seferi oldu.

Ağustos ayı tarihte çok fazla askerî hâdisenin cereyan ettiği bir aydır. Malazgirt, Otlukbeli, Çaldıran, Mercidâbık, Mohaç, Sakarya ve Dumlupınar muharebeleri, Belgrad ve Kıbrıs’ın fethi bu ayda olmuştur. Bunu tabiî görmek lazımdır. Harbin neredeyse imkânsız olduğu kış aylarında hazırlık yapılır; bahar ve yaz başı sevkiyatla geçer. Nihaî netice Ağustos’a kalır.

Sonuncu Sefer

Müslüman Arab İmparatorluğu’nun kuruluşu, Ortadoğu ve Anadolu’nun politik, kültürel ve demografik yapısını değiştirmiştir. Müslümanlar, daha Hazret-i Ömer devrinden itibaren Anadolu’ya akınlar yapıp toprak fethettiler. Bu topraklarda mahalli ihtidalar cereyan etmiş, ayrıca Müslümanlar yerleşmiştir. XI. asra gelindiğinde Anadolu’nun üçte biri Müslümanların elindedir.

Ancak bu devirde İslâm dünyası paramparça bir haldedir. Bağdad’daki Abbasî halifesi Sünnîleri, Kahire’deki Fâtımî hükümdarı ise Şiîleri temsil etmektedir. Abbasîlerin yerine İslâm İmparatorluğu bayrağını devralan Selçukluların hükümdarı Muhammed Alpaslan, atalarının izini takip ederek Abbasi halifesinin yanında yer aldı. İslâm dünyasındaki bu bölünmüşlüğü ortadan kaldırmak için çalıştı. Şu söz ona aittir: “Biz Türkler, temiz Müslümanlarız; bidat nedir bilmeyiz. Onun için Allah bizi aziz eyledi.”

Bunu farkeden Fâtımî hükümdarı, Bizanslılar ile ittifak yaptı. Sultan Alpaslan, Fâtımîler üzerine yürürken, etrafını da emniyet altına almayı ihmal etmedi. Tam bu esnada İmparator kumandasındaki bir Bizans ordusunun üzerlerine doğru geldiği haberi ulaştı.

IV.Romanos Diogenes, tecrübesi, gözüpekliği ve yiğitliği ile İmparatoriçe Evdoksiya'nın dikkatini çekerek evlendiği Kapadokyalı bir soyluydu. Memleketin şark sınırındaki meseleleri çözmek üzere sık sık seferler tertipledi. Böylece ordusuna tecrübe ve disiplin kazandırdı. Ama 1071’deki sefer, sonuncusu oldu.

Üç şey küçük görülmez

200 bin kişilik Bizans ordusunda, Frank, Norman, Slav, Gürcü, Abhazlar yanında, henüz Müslüman olmamış Peçenek ve Oğuzlar da ücretli asker olarak yer alıyordu. 40 bin kişilik Selçuklu ordusunda da, Türklerden başka, Selçukluların müttefiki olan Araplar ile Güneydoğu Anadolu’daki Mervânîler gibi Kürd beyliklerinin askerleri bulunuyor; öteden beri Bizans politikasından bizar bulunan Ermeniler de destek veriyordu.

Sivas’taki harb meclisinde kumandanlar ikiye ayrıldı. Bir grup Türklere karşı ihtiyatlı olmayı ve kışkırtıcı hareketlerden sakınmayı tavsiye ederken; diğer grup vakit kaybetmeden İran üzerine yürümeyi teklif etti. Bu ikinci teklife sıcak bakan mağrur imparator, Selçuklu tehlikesini tamamen bertaraf edecek bir strateji tesbit etti. İran içlerine girerek, Selçuklu payihatı Rey’i fethedecek; sonra bütün İslâm topraklarını ele geçirecekti.

Tehlikeyi duyan Sultan Alpaslan Suriye’den doğuya döndü. Sahte habercilerle Rey’e döndüklerini duyurdu. Sonra aniden Diyarbekir üzerinden, Düşmanın beklemediği bir anda Malazgird ovasına indi. Halifenin gönderdiği İbni Mühlebân ile kumandanlarından Sav Tekin’i İmparator’a elçi yolladı.

Üç şeyi küçük görmemeli, derler: Günahı, ateşi ve düşmanı. Bundan habersiz İmparator, elçi heyetini hafife alarak tahkir etti. “Sultanınıza söyleyiniz; sulh müzâkerelerini Rey’de yapacağız. Kışı Isfahan’da geçirip, atlarımı Hemedan’da sulayacağım” cevabını verdi.

Sultan, bu mağrur söze, "Sizin kışı nerede geçireceğiniz bilinmez; lakin atlarınızın Hemedan'da sulanacağı katidir" diye tarihî bir cevap verdi.

Malazgirt Harbi hatırasına bastırılan metal para

Hükümdarsan affedersin

Sultan Alpaslan, muharebeyi Cuma günü yapmayı tercih etti. Hisli ve tesirli sözlerle askeri heyecana getirdi. “Ölürsem, üzerime giydiğim bu beyaz elbise kefenim olsun” diyerek taarruz emrini verdi. Cuma namazı ardından başlayan ve hilal taktiği ile devam eden muharebede, Bizans ordusundaki Peçenek, Oğuz ve Ermeni askerler, beri tarafa geçti. Bu karşıda manevi çöküntü meydana getirdi. Akşam olmadan Bizans ordusu çözülmüştü.

İmparator esir düşerek Sultan’ın huzuruna getirildi. Aralarında tarih kitaplarına geçmiş meşhur konuşma cereyan etti. “Benim yerimde siz olsaydınız ne yapardınız?” diye sorunca, (Reşidüddin’e göre) İmparator, “Tüccarsan sat, kasapsan öldür, hükümdarsan affet” cevabını vermiş; Sultan da yüklü bir fidye mukabili serbest bırakmıştır. Daha İstanbul’a dönemeden tahttan indirilerek üzerine gönderilen bir orduya yenilmiş; gözlerine mil çekilerek Kınalıada’da ölüme terk olunmuştur.

Malazgirt Harbi hatırasına bastırılan posta pulu

Mısır daha mühim

Sultan, toprak talebinde bulunmamış; hatta Ermenistan’ı Bizans’a bırakarak eskiden beri Müslümanların elinde bulunan topraklarla iktifa etmiştir. 100 bin dinar fidye ve 360 bin dinar vergi ile sulh yapmıştır. Zira Fâtımî fitnesinin def’i, onca daha mühimdi.

Ama zaferi takip eden 15 sene içinde Selçuklu kumandanlarının akınları sayesinde Anadolu’nun büyük bir kısmı fethedildi. Buraya peyderpey Türk boyları yerleşti. Artuklu, Mengücek, Danişmend, Saltuklu, Ermenşahlar gibi irili ufaklı beylikler sayesinde Türk hâkimiyeti bâriz hâle geldi. Anadolu Selçukluları, az bir zaman sonra yarımadada birliği kuracaklardır.

Ya Miryokefalon?

26 Ağustos 1071’de cereyan eden Malazgird Muharebesi, Türklere Anadolu kapılarını açan bir zafer olarak bilinir. Ama Türklere Anadolu’nun tapusunu temin eden 1176 tarihli Miryokefalon (Karamukbeli) Muharebesi’dir. Çivril havalisinde cereyan eden bu muharebe ile, Anadolu Selçuklu Sultanı II.Kılıçaslan, II.Manuel Komnenos kumandasındaki Bizans ordusunu mağlup etmiş; bundan sonra Bizans’ın Anadolu topraklarında bir emeli kalmamıştır.

Osmanlı tarih yazıcılığının bu sebeple pek üzerinde durmadığı Malazgird Zaferi, XX. asrın ilk çeyreğinde elde bir tek Anadolu’nun kalması üzerine biraz da milliyetçilik cereyanı sayesinde daha bir ön plana çıkarılmıştır. Mamafih Türklere Anadolu kapılarını açan, Bizans’ın ezdiği diğer unsurlara da nefes aldıran bu zafer, her ırk ve dinden Anadolu halkı için bir millî gün olarak kutlanabilecek asgari müşterek zemin teşkil eder.

.ATİNA, DEMOKRASİNİN BEŞİĞİ Mİ?
Sokrates’e göre siyaset bir ilimdir. Ancak âlimler ve münevverler bu işle meşgul olmalıdır. Ayak takımından mürekkep bir halk meclisine hürmet duyulamaz. Atina demokrasisi ona bu sözünü yutturmuştur,
2 Eylül 2019 Pazartesi
2.09.2019
Sokrates’e göre siyaset bir ilimdir. Ancak âlimler ve münevverler bu işle meşgul olmalıdır. Ayak takımından mürekkep bir halk meclisine hürmet duyulamaz. Atina demokrasisi ona bu sözünü yutturmuştur.

Demokrasi, insanların bulduğu en iyi siyasî rejim olarak biliniyor. Demos+kratos, Yunanca, halkın hâkimiyeti demek. Antik çağda Atina’daki demokrasi, aydınlanma çağında Avrupalıları hayran etmiş; bu sebeple Helenlerin soyundan zannettikleri Yunanlara sempati duyup, onlara destek vermişlerdi. O gün bugündür, Yunanistan, Avrupa’nın şımarık çocuğu muamelesi görür.
Ionia halkına Ion dendiğine göre, Yunan, hem Farsça ve hem Türkçe'de hem ülkenin, hem de halkın ismi olarak kullanılmıştır. Buna göre Yunan demek de, Yunanlı demek de doğrudur. Araplar memlekete Yunan, halka Yunanî derler. Yunanlı tabiri bütün dünyada daha yaygın kullanılır.

Atina Vatandaşı

Lise 1 tarih dersinden hatırlayınız; Helen kavmi, Aka, Dor, Ion ve Aeol olmak üzere dört gruptur. Antik çağda, Yunanistan’ın yerli halkı Pelasgları, nihayet ME 1184’te Troyalıları mağlup ettiler. Başta aileler hâlinde yaşayan Ionlar (yani Yunanlar), 12 kasaba etrafında ittifak kurdu. Buradaki en mühimi olan Atina, akropolü, sarayı, surları, bir ova üzerinde yüksek kayaya inşa edilmiş oluşu sayesinde zamanla birliğin merkezi hâline geldi. Havalide yaşayan hür insanlara Atina vatandaşı denildi.

Mısır, Bâbil ve Fenikelilerden birçok sanatı ve bu arada alfabeyi öğrendiler. Pagan dinine mensup olmakla beraber, ziraat, ticaret ve sanatta ileri bir medeniyet kurdular. Perslerle uzun süren harbler yaptılar. Nihayet ME 445 senesinden itibaren kurulan sulh devresinde ilim ve fikir hayatı olabildiğince inkişaf etti. Sokrates, Eflatun, Aristo gibi dünyaca meşhur filozoflar yetişti. Halkın kültür seviyesi arttıkça, siyasî şuur ve talepleri de arttı. Böylece demokrasi doğdu. Ancak demokrasi de Yunan sitelerinde uzun ömürlü olamamış, bir takım zayıf tarafları sebebiyle zamanla demagojiye dönüşerek dejenere hâle gelmiştir.

Perikles'in Nutku

Aman ihtilal çıkmasın

Atina evvelce krallık idi. Asillerle köylüler arasındaki ihtilafta, zengin tüccar köylüleri tuttu. İhtilâlden korkan her sınıftan halk, Solon’a müracaat ederek Atina sitesini ıslah etmesini istediler. Solon bugüne kadar adının anılmasını temin eden tarihin en eski kanunlarından birini hazırladı (ME 593).

Asillerin imtiyazlarını kaldırdı. Ahaliyi servet cihetiyle dörde ayırdı. İdareciler 1, memurlar 2 ve 3. sınıftan seçilecekti. Askerlik de bunların vazifesiydi. 4. sınıf yalnızca halk içtimalarında bulunup rey verme hakkına sahipti. Bu içtimalarda ekseriyet 4. sınıfta olduğu için bunların dediği oluyordu. Atina’da oy vermek mecburidir. Herkesin bir tarafı seçmesi lazımdır. Aksi halde atimia cezası alır; yani devlet işlerine iştirak hakkından mahrum kılınır.

Atina’da doğuma dayalı bir sınıf yoktur ama, servet sahibi olmayanların teşkil ettiği 4. gruba mensup Atinalılar, yüksek memuriyetlere gelemez. Ancak servet elde ederse, 3, 2, hatta 1. gruba yükselebilir. Atina’da aynı şartlara sahip vatandaşlar kanun önünde eşittir. Servet, her şeydir.

Solon, halka, haysiyetiyle mütenasip bir hâkimiyet bahşettiğini, fakat ifrata gitmeyerek, servetiyle parlayan kudretli sınıfı mutazarrır etmediğini; hem halkı, hem de zenginleri adaletin kuvvetli kalkanının himayesine aldığını; böylece sosyal dengeyi kurmaya çalıştığını söyler. Bu kanunlar, Roma hukukuna mehaz teşkil eder. Bugün bile, sermayenin demokrasi tutkusunun da sebebi budur.

Siyaset bir ilimdir

Böylece Solon dünyada bilinen en eski demokratik idarenin esaslarını kurmuş oluyordu. Ancak bunu, modern demokrasi ile mukayese ederek mübalağalı manalar yüklemek doğru değildir. Atina demokrasisi, aslında küçük bir sitenin dışına çıkamayan, iktidarın muayyen bir zümre tarafından kullanıldığı, halkın hâkimiyeti ve ferdlerin eşitliği prensibinin bulunmadığı kısa ömürlü bir rejimdir. Bununla beraber demokrasinin inkişafında mühim bir basamak teşkil ettiği de inkâr olunamaz.

Atina demokrasisi hakkında farklı düşünceler vardır. Perikles gibi Atina’nın ileri gelenleri demokrasileri ile övünürdü. Ancak Sokrates, Eflatun, Aristo gibi feylesoflar Atina demokrasisinin zaaflarına işaret etmekte ve bu sistemi yerden yere vurmaktadır. Sokrates, “çırpıcı, kunduracı, dülger, çiftçi gibilerden mürekkep bir halk meclisine” hürmet duyulamayacağını açıkça ifade etmiştir. Ona göre siyaset bir ilimdir; ancak âlimler ve münevverler bu işle meşgul olmalıdır. Nitekim Sokrates’i Atina demokrasisinin mahkûm ettiğini hatırlamak lâzımdır.

Demokrasi->Demagoji

Eflatun, devletin gayesinin hürriyeti değil, nizamı temin olduğunu ve fazla hürriyetin istibdadı doğuracağını söyler. Atina’ya değil, fakat Isparta’ya hayranlığını izhar eder. Aristo da Solon’un kurduğu makul ve mutedil sistemden sonra uzaklaşıldığını, eşitliğin ifrata vardırılarak aklıselimin terk edildiğini, halka dalkavukluk yapan demagogların iktidarı ele geçirdiğini söyler.

Bu sistemin çözülmesini Atinalıların karakterinde aramak lazımdır. Atinalılar zeki ve kavgacı bir milletti. Rakiplerini mahkemelere celbederek uğraştırmaya bayılırlardı. Üstelik ahlakî seviye de pek düşüktü. Gayrı meşru münasebetler yaygındı. Cemiyet, kötülemek şöyle dursun; böyle yapanlara itibar gösterirdi. Dolayısıyla millet, demokratik bir seviyeye yükselmemişti.

Solon

Halk sözcüsü

Kanunları tatbik ve memurlara nezaret eden, dışişlerini yürüten 500’ler meclisi (bule) seçimle gelir. İçlerinden 50 kişi, idare heyetini (prytaneía) teşkil eder. Bu da her gün bir reis seçer; bu kişi Atina’nın reisicumhurudur.

Bütün Atina vatandaşlarının iştirak edebileceği halk içtimaı (ekklesia), kanunları yapar. Harb ve sulha; idam, sürgün ve müsadereye karar verir. Memurları tayin eder. Vatandaşların müracaatlarına bakar.

Böyle kalabalık bir heyetin uhdesindeki vazifeleri yerine getirmesi çok zordur. Bu sebeple bule, ekklesia’ya rehberlik eder. Öyle ki ekklesia’nın vazifesi önüne gelen kanun lâyihalarını reye koymaktan ibarettir. (Kilise, ekklesia’dan gelir.)

Gündem okunduktan sonra, her vatandaş bu sınırlar içinde kalmak şartıyla söz alabilir. Serbestçe konuşabilir. Gündem haricinde söz söylemek büyük bir suçtur. Az kişi söz alır. Söz vermeye yaşlılardan başlanır. Rey, el kaldırılarak verilir. Müzakere bir vatandaşın aleyhinde ise gizli rey verilir.

Halkı yönlendirmede oratör denilen hatiplerin rolü çok mühimdir. Atina’da hatiplik bir meslektir. Sözlerini kabul ettirebilen oratörler, yüksek makamlara gelebilir. Bunlar aynı zamanda halk arasındaki fikrî ve siyasî grupların da reisi sayılır. Demagog, halk adına konuşan demektir. Zamanla halkın değil, bunların (parti reislerinin) dediği olmuştur.

Strategoslar askerî işlere bakar. Halk içtimalarında bir seneliğine seçilir. Umumiyetle zenginlerdendir. Halk içtimalarında söyledikleri nutuklarla şöhret kazanmışlardır. Bu sebeple sitede çok büyük nüfuz sahibidirler. Meşhur Perikles uzun zaman bu vazifeyi yürütmüş; fiilen Atina’yı bizzat idare etmiştir. Strateji kelimesi buradan gelir.

Atina’nın bu en eski müessesesi aile reislerinden müteşekkil Areopagus, Lordlar Kamarası gibidir. Kanunların tatbikine nezaret ve halkı ahlakî bakımdan kontrol eder. Halk içtimalarında alınan kararları veto edebilir. Pers savaşları gibi buhranlı zamanlarda areopagus sitenin başına geçerek idareyi eline alır. Başından beri adaleti temsil eden en yüksek ve tarafsız müessese olarak halkın gözünde çok itibar kazanmıştır.

Heliaia, 500 kişilik halk mahkemesidir. 30 yaşını geçmiş Atina vatandaşlarından kura yoluyla seçilir. Her çeşit ceza ve hukuk davasına burada bakılır. Muhakeme işinin doğrudan halka tevdii ilk defa Atina’da görülür. Mamafih hukuk tahsili ve tecrübesi görmemiş kimselerin hâkimlik yapması çok tenkide maruz kalmıştır. Anarşik hâdiseler zamanında komünist militanlara ilham kaynağı olmuştur.

Çömlek Kırığı Mahkemesi

Atina’da amme hukuku halkın hâkimiyeti, vatandaşların hürriyeti ve eşitliği ile kanun hâkimiyeti gibi prensiplere müstenittir. Ancak bu prensipler günümüzdekinden farklıdır. Kâmil manada hürriyet, hem ferdlere, hem de devlete karşı bir masuniyeti (dokunulmazlığı) gerektirir. Halbuki halk içtimaı, bir Atina vatandaşını hiçbir makul sebep göstermeksizin memleket haricine sürebilir.

Buna Ostrakismos, (çömlek kırığı mahkemesi) denir. Atinalıların popüler kişilerin tiranlaşmasını önlemek için getirdiği bir usuldür. Meydanda toplanan halk, birer çömlek kırığı üzerine bu kişinin ismini yazar, o da 10 seneliğine sürgün edilir.

Hatta rivayet olunur ki, Atinalı siyasetçi Aristides’in sürgünü sırasında, okuma yazma bilmeyen biri, yanındaki adamdan, onun Aristides olduğunu bilmeden, çömlek kırığına Aristides’in ismini yazmasını istemiş; o da demokrasiye inancı sebebiyle bunu yerine getirmiştir. Aynı usul petalismos adıyla Sicilya Siraküza’da da vardı. Burada isimler zeytin yaprağına yazılırdı.

.İPTEKİ CAMBAZ, TÜRKİYE - II. DÜNYA HARBİ’NE NİYE GİRMEDİ?
Minarelere yerleştirilmiş tüfeklerin uçaksavar vazifesi gördüğü bir ordunun harbe girmesi mümkün müydü?
9 Eylül 2019 Pazartesi
9.09.2019
80 sene evvel bugünlerde Almanya’nın Polonya’ya tecavüzü ile başlayan ve Türk halkının “Alaman Harbi” dediği II. Dünya Harbi’ne Türkiye’nin girmemesi İnönü’nün büyük bir muvaffakiyeti olarak görülür. Gerçekten harb kaybetmenin ne demek olduğunu iyi bilen zamanın reisicumhuru, Türkiye’yi harbden uzak tutmuş; ama harbin bütün menfi tesirleri memlekette hissedilmiştir.

Ayasofya minaresinde MG08 makineli tüfeği - Eylül 1944

İpteki cambaz

Türkiye için nasıl 20’li yıllar Rusya ve İngiltere yılları ise, 30’lu yıllar da Almanya yılları olmuştur. Nazi Almanyası ile ticari münasebetler 4 kat artmıştır. Bundan rahatsız olan İngiltere, 1936’da Montrö Mukavelesi ile Boğazlar üzerindeki Lozan hükümlerini gevşetmiş; ayrıca Fransa, Antakya’dan vazgeçerek, Türkiye’yi kendi yanlarına çekmiştir.

Bu yıllarda İtalya, Türkiye için bir tehdit kaynağı idi. Almanya’nın Ankara’ya tayin ettiği 1.sınıf bir diplomat olan eski şansölye Franz von Papen, Türkiye’yi kendi saflarına çekilmesi için Berlin’e 12 Ada’nın verilmesini teklif etti; Berlin kulak asmadı. 1939’daki Almanya-Rusya saldırmazlık paktı Ankara’yı şoke etti.

7 Nisan 1939’da İtalyan ordusu Arnavutluk’u işgal edince, paçaları tutuşan Ankara, İngiltere ve Fransa ile masaya oturdu. II. Cihan Harbi kopunca, müzakereler hızlandırıldı ve üç devlet 19 Ekim’de bir pakt imzaladı. Türkiye, bir Avrupa devleti tarafından tecavüze uğrarsa, bunlar yardım edecek; bunlara Akdeniz’de bir tecavüz olursa, Türkiye yardım edecekti.

İtalya ve Almanya, Balkanları istilaya başlayınca, Türkiye kritik vaziyette kaldı. Trakya ve İstanbul tahliyeye başlandı. Churchill, ardından Hitler Ankara’ya mesaj gönderip harbe girmesini istedi; Hitler, 12 Ada ve Batı Trakya’yı teklif etti. Ankara, 18 Haziran 1941’de Almanya ile bir dostluk anlaşması imzalayarak tarafsızlık taahhüdünde bulundu. Bu sayede Türkiye harbin dışında kaldı. ABD çok kızdı ve Ankara’ya yardımı durdurdu. Realist Churchill, ABD’den aldığının yarısını Türkiye’ye verdi.

“Nankör Türkler”

Türkiye’nin dış ticaretinin yarısını yaptığı Almanya, Türkiye’den o zaman için stratejik bir madde olan krom alıyordu. İngiltere ve ABD’nin notaları üzerine, Türkiye’nin Almanya’ya yaptığı krom sevkiyatı 21 Nisan 1941’de durduruldu.

Alman gazeteleri “Nankör Türkler” başlıkları ile çıkadursun, Amerikalılar, Almanlar almasın diye kromu satın alıp, okyanusa dökmeye başladı. Hep bir Rus istilası korkusu taşıyan Ankara, aynı yıl 24 Mart 1941’de Rusya ile de dostluk paktı imzaladı. Nazilerin Bulgaristan’ı işgali, Rusları telaşlandırmıştı.

Almanlar Ruslara saldırınca, Ankara’nın bayram ettiği söylenir. Türkiye’nin harbe girmemesi, başta Almanya’nın menfaatine idi. Rusya’ya saldırırken, sağ kanadından emindi. Öte yandan da Nazilerin petrol mıntıkasına kolayca geçmesini önlediler ve Rusya’nın güneyi tehlikeden kurtuldu. Böylece Türkiye, ipteki cambaz gibi hep ikili oynamayı tercih etti.

Türkiye’nin harbe girmemesi, tarafsızlık politikasından dolayı değildir. Eğer öyle olsaydı, tarafsızlıkta herkesten samimi ve titiz olan Hollanda’nın da Almanlar tarafından işgal edilmemesi lazım gelirdi. Halbuki öyle olmamıştır. İsviçre, Almanya’nın dibinde ve nüfusun da çoğu Almanca konuştuğu halde, burası da tarafsız olduğu için değil, başka sebeplerle işgal edilmemiştir.

Adana Mülâkatı

Niye girsin?

Çokları Almanya’nın mutlak kazanacağını umuyordu. Nitekim Polonya 4, Fransa 6 haftada, Norveç ve Danimarka 2 ayda, Hollanda 5 günde, Belçika 7 günde, Yugoslavya 11 günde, Yunanistan ise 3 haftada yere serilmişti. Ama aslında Almanya’nın ekonomik vaziyeti, Alman yenilmezliğini temin etmekten uzaktı. Nitekim 2-3 sene içinde bu inanç çökmüştü. Hitler’in maksadı, Rusya’nın sonsuz kaynaklarına oturarak harbi kazanmaktı. Bunun mümkün olmadığı kısa zamanda anlaşıldı.

Harbin başında İngiliz hariciye vekili, hükümetin ağzını yoklamak üzere Türkiye’ye gelmişti. Memlekete döndüğünde hükümetine şu mealde bir rapor takdim etti: “Türkiye’nin taarruz gücü olmadığı için, harbin dışında kalması müşterek davamız cihetiyle daha faydalıdır. Görüştümüz kişiler, Almanya’ya değil, Rusya’ya düşmandır.” Churchill de Türkiye’ye yardım edebilecek vaziyette olmadıklarını itiraf eder. (Churchill, WWII, III/85-86)

Amerika ise Türkiye’deki rejimi Franco İspanyası ile bir tutuyor; yardım etmek şöyle dursun, Türkiye’ye yardımın israf olduğu gerekçesiyle İngiltere’yi de engelliyordu. Türkiye, harbe hazır hâle geldiğinde, harb bitmiş olacaktı.

Rusya da Türkiye’nin harbe girmesine taraftar değildi. Çünki Türkiye'deki diplomatik ve militer temayüllerin Rusya ile müttefik olarak harbe girmek yerine, Rusya’ya karşı harbetmek istikametinde olduğunun farkındaydı. Üstelik Türkiye’nin Balkanlara doğru ilerlemesi, Rusya’nın aleyhine idi.

Harbin başında zaten yıldırım hızıyla Girit, Rodos ve Ege Denizi’ne inen Naziler, Türkiye’nin harbe girmesini neden istesinlerdi? Türkiye bir çember içine alınmıştı. Boğazlar, Nazi tehdidi altındaydı. Türkiye-İngiltere-Fransa paktının bir manası kalmamıştı. Türkiye’de ise ne hükümet, ne de matbuat Nazilere karşı harbe taraftardı.

Tren diplomasisi

24 Şubat 1942’de Almanya’nın Ankara sefiri Franz von Papen’e yapılan suikast, milletin korkudan yüreğini ağzına getirdi. Bu, acaba bir provokasyon muydu? İnönü, 1942’de İzmir’de yaptığı konuşmada “Harbin dışında kalacağız, kalamazsak da şerefle vazifemizi yerine getireceğiz” demişti. Suikast işe yaramadı. Sağ kurtulan von Papen, Berlin’e gidip döndükten sonra, “Türkiye harb istememektedir, tarafsızlığını koruyacaktır” demişti. Yani Hitler; şimdilik “merhamet” göstermişti.

İngiltere ve ABD, 1941’e kadar, bu tarafsızlığın, Mihverin petrol havzasına ulaşmasını engellediği için, Müttefiklerin menfaatine hizmet ettiğini düşünüyordu. Ancak Alman zaferleri, Churchill ve Roosevelt’in fikrini değiştirdi. Türkiye’nin büyük ordusuyla harbe girmesi, Balkanlarda yeni bir cephe demekti ve Müttefikleri rahatlatacaktı.

İngiltere başvekili Churchill 30 Ocak 1943’te Adana’da bir tren vagonunda gizlice İnönü ile görüştü. Tarafsızlığı takdir etti; ama her şeye rağmen harbe girilmesini istedi. Türkiye’nin jeopolitik pozisyonu bunu icab ettiriyordu. İnönü, ordunun teçhizat noksanlığını bahane ederek ayak sürüdü. ABD reisi Roosevelt ise, Türklerin muhtemel mağlubiyetini kendileri için riskli görüyordu. Türkler yenilirse, bu Müttefikler için bir felâket olurdu.

Kâhire Konferansı. İnönü, Churchill ve Roosevelt

Uçaksavar tüfek

Minarelere yerleştirilmiş tüfeklerin uçaksavar vazifesi gördüğü bir ordunun harbe girmesi zaten mümkün değildi. Hükümete yakın yazarlar bile, harbde makinenin ehemmiyetini inkâr eden ve piyadeyi üstün tutan Çakmak devrinde, I. Cihan Harbi’nden kalma silahlarla harbe girmenin felâket olacağını telaffuz etmekten çekinmemişlerdir. Sadece doğu cephesindeki Alman askerleri, Türk ordusunun tamamının üç katıdır.

Harb esnasında Türkiye’nin müttefiklere destek verecek ne malî, ne de manevî kudreti vardı. Naziler, Alman milletini; Bolşevikler de Rus milletini sloganlarla cepheye dökmeye muvaffak olmuştur. Halkın tarihî kahramanlığının para etmeyeceği bir harbde, Tek Parti hükümetinin böyle bir manevî gücü hiç yoktu. Daha ilk cephede ordunun çökeceği muhakkaktı. Bunu her iki taraf da biliyordu. Türkiye harbe girseydi, bir de bunu müdafaa etmek mecburiyetinde kalacaklardı.

Ya Boğazlar?

26 Kasım 1943’te Churchill, Roosevelt ve İnönü’nün iştirak ettiği Kâhire Konferansı’nda mesele yeniden dile getirilmiş; İnönü ise icab eden yardım yapılırsa ve harb sonrası Boğazlar’ın Ruslara karşı emniyeti temin edilirse, harbe girme sözü vermiştir. Churchill, sukut-ı hayale uğramış; ancak vaad edilen yardım gelmediği gibi, geleni de azalmıştır.

Harbin daha başlarında, İngiltere ve İspanya haricinde Avrupa’nın hemen tamamı Mihver Devletler (Almanya ve müttefikleri) tarafından istila edilmişti. Almanlar, Trakya sınırına dayanmıştı. Fransa işgal olunmuş; İngiltere bitkin düşmüş; Rusya mahvolmuştu.

Her iki tarafın da kayıpları akıl almaz nispetteydi. Şehirler bombardımanla yerle bir olmuştu. Stalingrad’daki pahalı Rus mukavemeti, harbin seyrini değiştirdi. Amerika’nın bilfiil harbe girişi, neticeyi getirdi. Tarafsız olmasına rağmen, Ankara, fiilen harbin başından beri Müttefiklere açık destek veriyordu.

Dolaylı katkı

Harbin sonuna doğru, Almanlar geri çekilmeye başlamışken, Müttefikler, Almanya ile her türlü münasebetlerin kesilmesini istedi. Yeni kurulacak dünyada bir yeri olmasını isteyen Ankara, harb sonrasında müttefik muamelesi görme teminatı mukabilinde 2 Ağustos 1944’te bu talebe uydu. Ankara, Müttefiklere malzeme temin; Mihvere de politik ve ekonomik müeyyideler tatbik ederek harbin kazanılmasına dolaylı katkıda bulunmuş sayıldı.

1 Mart 1945’ten evvel Almanya’ya harb ilan ederse, Birleşmiş Milletler beyannamesine iştirak edebileceği söylenince, 23 Şubat 1945’te de Almanya ve Japonya’ya harb ilan etti. Böylece 27 Şubat’ta BM beyannamesini imzaladı; 5 Mart’ta konferansa resmen davet edilerek BM’nin kurucu âzâları arasına katıldı. Yine de yalnızdı. Öyle ki 12 Ada’nın statüsünün konuşulduğu Paris Konferansı’na katılmaya yüzü olmadı.

Türkiye, II. Cihan Harbi’ne girse ne olurdu, onu da başka bir yazıda ele alırız inşallah

.İSTANBUL’DA YAHUDİ FIRINI
II. DÜNYA HARBİ’NE GİRSEK NE OLURDU?
Harbden sonra yaptığı bir seçim gezisinde kendisine “Bizi aç bıraktın” diyenlere, İnönü’nün, “Babasız bırakmadım ya” cevabını verdiği meşhurdur. Halbuki 6 sene içinde Türk ordusundaki asker zayiatı 22 binden çoktur.
16 Eylül 2019 Pazartesi
16.09.2019
II. Cihan Harbi’ne Türkiye’nin girmemesi, İnönü’nün büyük bir muvaffakiyeti olarak görülür. Harb kaybetmenin ne demek olduğunu iyi bilen zamanın reisicumhuru, Türkiye’yi harbden uzak tutmuş; ama harbin bütün menfi tesirleri memlekette hissedilmiştir.

Geldi İsmet…

Şehirlerde harb müddetince karartma yapıldı. Örfî idare ilan olundu. Ordunun çoğu seferber edildi. Bir milyon asker silâh altına alındı. Böylece nüfusun % 85’ini teşkil eden köylük kesim işgücünü kaybetti. Üstüne 1941 ve 1942 senelerindeki kıtlık eklenince, halk perişan oldu.

18 Ocak 1940 tarihli Milli Korunma Kanunu, hükümete sıkı tedbirler alabilme salahiyeti veriyordu. Mahsulün çok düşük fiyatlarla devlete satılması mecburi idi. Bu sebeple köylü mahsulü saklardı.

Hükümet, köylü ile başa çıkamayınca korkunç bir tedbire geçti; 4 Haziran 1943’te Toprak Mahsulleri Vergisi’ni çıkardı. Mahsulün % 10’unu vergi olarak almaya başladı. Aşar geri gelmişti. Mahsul devlet silolarına doldurulur; zamanla burada kurtlanınca, denize dökülürdü.

Hükümete yakın, hatta bazısı milletvekilli olan müstahsiller, mallarını karaborsada satardı. Böylece para yapıp, şehirlerde fiyatı düşen gayrı menkulleri ucuza kapatarak zenginleşen ve sonradan hacıağa diye adlandırılan savaş zenginleri teşekkül etti. Bu, şehirlilerin de kıtlığa düşmesine yol açtı. Birçok gıda maddeleri bulunmaz oldu.

Türk-Alman Dostluk Paktı

Aç bıraktın!

Ekmek vesikaya bağlandı; unlu mamuller ve şeker ortadan kalktı. İthalat da mümkün değildi. Şehirliler çayı kuru üzümle içerdi. Karneyle alınan ve kişi başına 1, çocuk ise yarım kilo verilen ekmeğin, %20’si çavdar, %30’u arpa olduğu için, çoğu zaman çamur gibi bir şeye benziyordu.

Hükümetin, elindeki has un ve şekeri, yakınlarına ve memurlara dağıtması ayrıca huzursuzluğa yol açtı. Bu sefer 11 Kasım 1942’de Varlık Vergisi çıkarılarak zenginlerin malına el konmaya başlandı. Bu gayrı hukukî tatbikat, ırkçılık perdesi ardına gizlendi. Böylece hükümet, köylülerin yanısıra, şehirlileri de kendisine düşman etti.

Harbden sonra bir seçim gezisinde kendisine “Bizi aç bıraktın” diyenlere, İnönü’nün, “Babasız bırakmadım ya” cevabını verdiği meşhurdur. Ama harbi tanımayan yeni nesil için bu söz fazla bir şey ifade etmiyordu.

6 sene içinde harbe girmeyen Türk ordusundaki asker zayiatı 22.633 olarak beyan edilmiştir. Harb sırasındaki siyasî politikalardan ziyade, ekonomik ve sosyal politikalardaki beceriksizlik, halkı hükümete düşman etmiş ve demokrasinin önünü açmıştır.

Ekmek Karnesi

Führer mi? Milli Şef mi?

30’lu yıllar Avrupa’nın geri kalmış ülkelerinde Hitler hayranlığı ile Nazizm benzeri rejimlere şahitlik etti. Türkiye de bunlardan biriydi. Bazılarınca Nazizm, milliyetçilik gibi görülüyordu; dolayısıyla Nazizme karşı olmak, otomatikman milliyetçilik düşmanlığı idi. Anti-demokratik tavırlar, şefe bağlılık, şovenizm, azınlık ve ecnebi düşmanlığı, komünizm korkusu, Rus aleyhtarlığı, mukaddes devlet kültü, Türklerin dünya hâkimiyeti misyonu gibi Nazilerle ortak noktaları vardı. Ama bu ideoloji, Nazizm yanında sade suya tirit kabilindendi.

Şu farklarla ki, Almanya’da Nazizm, çok kültürlü bir halkı, baskı ve korkuyla sürükleme kabiliyetine; yüksek bir teknoloji desteğine; dünya çapında bir propaganda gücüne ve sıkı bir disipline sahipti. Bunların hiç biri Türkiye’de bulunmadığı gibi, İnönü de, Hitler’in karizmasından mahrumdu.

Gerçi Milli Şef, Führer ve Duçe kelimelerinin tercümesiydi. Ama heyecanlı, korkutucu ve bol palavralı konuşan Führer ve Duçe'ye mukabil kapalı, az ve tutuk konuşan, silik, sönük, ilhamdan mahrum Milli Şef ile kanmayanlar, Hitler’e hayranlık duyarlardı. Nadir Nadi, tek kelime Almanca bilmediği halde, radyoda Hitler’i dinlediği zaman Peyami Safa’nın heyecandan bayılıp bayrak gibi yere serildiğini anlatır. (Perde Aralığından, s. 40).
Basiret ve deha

II. Cihan Harbi’nde Türkiye gibi tarafsız kalan İsviçre’de böyle facialar yaşanmamasının sebebi nedir? O sırada Türkiye’nin Bern sefiri olan ve İsmet İnönü’nün yakın dostu Yakup Kadri Karaosmanoğlu anlatıyor: “İsviçre’de de sıkı bir harp ekonomisi teşkilatı bütün iaşe maddelerini kontrol altına almıştı. Adam başına haftada 200 gram ete ve ayda 1 yumurtaya ancak müsaade ediliyordu. Ayni ekonomi sistemi yüzünden deriden giyecek eşyaları tayına bağlanmıştı. Köylünün sığırı, danası, domuzu gene bu teşkilat tarafından bir nasyonalizasyona tabi tutulmuş ve evlerdeki kümeslerin tavukları, yumurtaları, umumun ihtiyaçlarına tahsis edilmişti. İsviçre vatandaşı, toprak mahsullerinin hesabını da harp ekonomisi ofislerini bildirmeye ve onun tanzim ettiği pazarlara vermeye mecburdu. Gerçi bir çeşit karaborsa mevcuttu ama, bundan faydalanmak hem satan, hem alan için hayli tehlikeliydi. Cenevre’nin meşhur bir terzisini tanırdım ki, harpten evvel getirttiği kumaş stoklarından, bazı müşterilerine kuponsuz birkaç kostüm yaptığından dolayı elli bin frank cezaya çarptırılmış ve bunun altından ancak otuz yıllık terzihanesini tasfiye etmek suretiyle sıyrılabilmişti.

İsviçre halkı harp ekonomisinin bu baskısına altı yıl hiçbir şikayette bulunmaksızın sessizce tahammül etmiştir. Zira ancak onun tedbirleri sayesindedir ki ne aç ne çıplak kalmıştır. Bütün vatandaşlar tam bir eşitlik dairesinde ve en fenni ölçülere göre vücutlarına lüzumlu kaloriyi almıştır. Bundan başka halkça malum olan bir hakikat daha vardı ki, o da bu harp ekonomisi dirijanlarının [liderlerinin] daha 1938’den itibaren İsviçre’nin yalnız yiyeceği ve içeceği değil, ordusunun ve endüstriyel istihsalinin muhtaç olduğu ham maddelerden tam on yıllık bir stok yapmak basiretini göstermiş bulunmasıydı. Harbe girmiş veya girmemiş bütün Avrupalı milletlerin parmağını ağzında bırakan böyle bir dahice sevk ve idareye karşı İsviçreli nasıl olur da herhangi bir tahammülsüzlük alameti gösterebilirdi?” (Zoraki Diplomat)

Yahudi Fırını

Türkiye aslında aktif tarafsızlık kisvesi altında başta hep Almanya’ya yakın durmuştur. Mesela hükümet, Berlin’in isteği üzerine, 1942’de Anadolu Ajansı’ndaki Yahudi memurların işine son vermiştir.

Ahmed Emin Yalman’ın Vatan gazetesi Hitler ve Mihver devletler aleyhindeki neşriyatı sebebiyle 8/XII/1942 tarihinde hükümet tarafından kapatıldı.

İttihatçı kalıntılarının hâkim olduğu Türkiye’de Almanlar hâlâ çok popülerdi. Hükümete yakın yazarlar, Hitler’e ve Nazizm’e açıkça ilan-ı aşk ediyorlardı. Peyami Safa’dan, Nadir Nazi adı takılan Nadir Nadi’ye; (Kastamonu Lâhikası'nın 50. mektubunda ve Tarihçe-i Hayat'ın Isparta bahsinde ve Abdülkadir Badıllı'nın Mufassal Tarihçe-i Hayat kitabının I. cilt 486. sahifede görüleceği üzere) Said Nursî’den, Nurettin Topçu’ya kadar, Alman zaferi için yüreği hoplayan, dua edenler çoktu.Düşmanın düşmanı dosttur fehvasınca bunu tabii karşılamak lazımdın. Zira Naziler, Bolşeviklere düşman görülüyordu. Nazizm, Avrupa’nın meselesiydi. Bolşeviklik ise bütün dünya için korkulan bir musibetti.

1939’da Alman propaganda vekili Goebbels İstanbul’a gelip Türkiye’de faşizmin geleceği hususunda Alman klübünde konferans vermişti. Anglofil Atatürk’ün hilafına İnönü, Almanya’ya yakınlık hissederdi.

Nazilerle gizli irtibatı, Enver Paşa’nın kardeşi, Sütlüce ve Zeytinburnu’nda silah fabrikası sahibi Nuri Killigil yürütüyordu. Almanlar, Alpaslan Türkeş, Tekin Arıburnu ve Sadi Koçaş’ı güvendiği ekipten sayıyordu.

Tıpkı bir asır evvel İngiliz ajanı Vambery’nin Rusya’daki müslümanları Rusya’ya karış ayaklandırmak üzere Turancılık’ın temelini attığı gibi, Naziler de bir ara bu Turancıları, Rusya’daki Türkleri ayaklandırabilmek için kullanmayı düşündü. Ama bunların romantik hayalleri sebebiyle havaya girmesi üzerine astarının yüzünden pahalıya geleceğini düşünerek vazgeçti.

Almanya’nın Ankara sefiri von Papen, 5 Aralık 1942’de Almanya dostlarına dağıtmak üzere 5 milyon mark getirmişti. Tıpkı I. Cihan Harbine girmek üzere İttihatçılara 5 milyon mark borç verdiği gibi.

Bu sempatinin ardında biraz da Nazilerin, Bolşeviklere karşı bir antitez olarak görülmesi yatıyordu. Harbi Almanların kaybedeceği anlaşılınca, müttefiklere şirin görünmek isteyen hükümet, aralarında Zeki Velidi Togan, Reha Oğuz Türkkan, Nihal Atsız, Alpaslan Türkeş gibi isimlerin de olduğu 30 kişiyi ırkçılık ithamıyla tevkif ve işkence etmiş; ama Nuri Paşa’ya dokunmamıştı. 1949’da infilak eden fabrikasıyla beraber ölümünde, intikam saikiyle Mossad’ın rolü olduğu söylenir.

Nihal Atsız'ın Hitler pozu

Hava deliği

Naziler, istese 55 bin Yahudi’nin yaşadığı Türkiye’yi işgal edebilirdi. Kukla bir hükümet kurarak, ki zaten konjonktür buna müsaitti, halkı daha sert bir demir yumrukla ezer; halkın aykırı unsurlarını tasfiye ederlerdi. Sütlüce’de Yahudi fırını bile hazırlamıştı.

Ancak işgalin Almanya’ya faydadan çok zararı vardı. Azerbaycan petrol havzasına daha kolay bir yoldan, Karadeniz üzerinden ulaşmayı hedefliyordu. “Tarafsız” Türkiye, her cins ajanların cirit attığı canlı bir istihbarat merkezi olmuş; gayrı resmî geçiş ve müzakerelere elverişli bir mekân teşkil etmiştir. Hitler, İspanya gibi Avrupa’da bir hava deliği daha bırakmak istemiş olmalıdır. Türkiye’ye hüsnü niyetini göstermek için, işgal ettiği Balkanlardaki Türk azınlığa bile mülayim davranmıştır.

İpteki cambaz gibi ikili hareket eden Türkiye, Almanların yanında harbe girse, sonunda mahvolurdu. Müttefiklerin yanında harbe girse, Alman işgali, bombardıman ve katliamlarla perişan bir hâle gelirdi. Mesele, kötü siyasî ve ekonomik politikalarla tarafsızlığın avantajlarını kullanamayarak adeta harbe girmiş gibi tahribata uğramış olmaktır.

Almanya’nın sebebiyet verdiği II. Cihan Harbi’ne girmemek, Nazizm ve cinayetleri karşısında tarafsız kalmak manasına geldiği için, başka cihetten problemli olarak görülmüş; Nazizm ile mücadele eden müttefiklere destek vermek, daha ahlâkî bulunmuştur.

Avrupa’nın, hep yamacında dolaştığı halde Türkiye’yi kendisine yabancı saymasının ardında biraz da bu yatar. Avrupa, Türkiye’yi sıkıntılı devirlerde elini taşını altına koymayıp; sonradan Avrupa’nın nimetlerinden istifadeye hevesli bir ülke olarak görmektedir.

.BATI TRAKYA NASIL ELDEN ÇIKTI?
Cihan Harbi’nde Almanya yanında harbe girsin diye Dimetoka’yı Bulgarlara rüşvet olarak veren İttihatçılar, harbin sonunda daha fazlasını almak hayalindeydi.
23 Eylül 2019 Pazartesi
23.09.2019
Cihan Harbi’nde Almanya yanında harbe girsin diye Dimetoka’yı Bulgarlara rüşvet olarak veren İttihatçılar, harbin sonunda daha fazlasını almak hayalindeydi.

Balkan Harbi ile Batı Trakya, Bulgaristan’a verilmişti. Ancak Meriç’in batısındaki Dimetoka, Osmanlı elinde kalmıştı. Ama Sofya’nın gözü bu eski Osmanlı payitahtındaydı. Bulgaristan’ı, kendi safında harbe girmek için iknaya çalışan Almanya, İttihatçılara müdhiş bir teklifte bulundu: Dimetoka’yı Bulgaristan’a verivermek! Bunun mukabilinde Bulgaristan, Almanya-Avusturya ittifakına girecekti. Jön Türkler, harbe girmeye o kadar istekliydi ki, vatan toprağını pazarlık mevzuu yapmakta tereddüt etmedi.(Halil Menteşe’nin Anıları, 21 vd; İsmet İnönü, Hatıralar, I/106)

“Hudud Tashihi!”

Enver Paşanın talimatıyla 6 Eylül 1915’te, Sofya sefiri Fethi Okyar ile Bulgaristan başvekili arasında imzalanan antlaşmaya göre, Meriç’in batısında 5 bin nüfusun yaşadığı 200 km2 büyüklüğünde, birkaç padişahın doğduğu 5 asırlık Türk toprağı Dimetoka, ayrıca Karadeniz kıyısında Midye’nin ilerisinde 1500 km2’lik toprak, Bulgaristan’a teslim edildi. Aynı gün Almanya-Bulgaristan ittifakı imzalandı. Almanya istediğini aldı; bedeli Osmanlı ödedi. İttihatçılar buna toprak verme değil, “hudud tashihi” dediler.

O zaman erkân-ı harbiye harekât şubesi müdürü İsmet (İnönü), kendisi de İttihatçı olduğu halde, Bulgarların harbe sokulması için yapılan pazarlıkla Garbi Trakya’nın verildiğini ve buna üzüldüğünü ifade eder: “Teessürümü Enver Paşa’ya da söyledim. Bana Alman generali Falkenhayn’dan alınan bir telgrafı gösterdi. Merak etmeyin, dünyanın istikbalde ne olacağını muzafferler tayin edeceklerdir, diyordu.” (İsmet İnönü’nün Hatıraları, II/67)

Yani bir müddet Osmanlı Devleti’ne payitahtlık yapan, Sultan II. Bayezid’in dünyaya geldiği; bir de padişah sarayı bulunan Dimetoka’yı verip, harbden sonra bütün Rumeli’yi Bulgarlarla paylaşacaklardı. Bu dehşet verici hâdise, “Makedonya gidiyor” diye Sultan Hamid’i tahttan indiren İttihatçıların, nasıl hastalıklı bir hayal içinde olduklarını gösteren acı ve bariz bir misaldir.

Kırcaali'de Müslüman milisler

Batı Trakya Devleti

Balkan Harbi esnasında Bulgarlar Edirne’yi işgal etmişler; ama Romanya’nın taarruzu üzerine Edirne’yi tahliye edip çekilmişlerdi. Bu tarihte onlardan boşalan Batı Trakya’da ekseriyeti teşkil eden Müslümanlar mukavemet hareketi başlatmışlardı.

Teşkilat-ı Mahsusa fedailerinden Eşref Sencer kumandasında 16 zabit ve 100 neferden müteşekkil bir birlik buraya gönderildi. Bulgar çeteleri ve bir süvari alayı mağlup olarak geri çekildi. 3 Ağustos 1913’te Garbi Trakya Hükümet-i Muvakkatesi kuruldu. Gümülcine belediye reisi müderris Hacı Salih Efendi, hükümet reisi oldu.

Ancak Fransa, Avusturya ve Rusya, askerlerini derhal çekmesini İstanbul’dan istedi; aksi takdirde malî abluka tehdidinde bulundu. Ayrıca hükümet, sulh müzakerelerinde Edirne’nin de mevzubahis olacağından korktu. Bu işe karışan bütün Osmanlı teb’asını geri çağırdı. Bu ise, geride kalanlardan Bulgarların intikam alması demekti.

Bulgarlardan hiç hoşlanmayan Yunan başvekili Venizelos, Batı Trakya’da Osmanlı hâkimiyetine taraftardı. Hatta Dedeağaç şehir ve limanını da bu muvakkat hükümete devretmiş; bir Bulgar taarruzunda silah ve cephane vermeyi taahhüd etmişti. Üstelik 400 bin kişilik bir Osmanlı ordusu, Batı Trakya hududunda yürüyüşe hazır bir haldeydi.

Garbi Trakya Hükümet-i Muvakkatesi, 25 Eylül’de istiklâlini ilan etti. Garbi Trakya Hükümet-i Müstakillesi kuruldu. Yeşil-beyaz-siyah renkli ayyıldızlı bayrak resmî binalara çekildi. Samuel Karasu adlı Yahudi bir vatandaş, hükümetin izniyle bir haber ajansı kurdu ve Independenta (Hür) isminde Türkçe-Fransızca bir de gazete çıkardı. Posta pulu basıldı. Muntazam askerî birlikler kurulması için çalışmalar başladı.

Garbi Trakya hükümeti

Kırılan ümidler

Ancak İttihatçı hükümet bunu kabul etmedi. Bulgaristan ile sulh müzakereleri başladı. Aslında orduları Sırplar, Yunanlar ve Romenler tarafından ağır bir bozguna uğrayan Bulgaristan’a karşı İstanbul’un eli güçlüydü. Bulgar çeteleri dağılmıştı. Edirne’de tam teçhizatlı bir ordu; Batı Trakya’da ise 4200 kişilik bir birlik vardı. Buna rağmen İttihatçılar, Batı Trakya’yı sınır dışında bırakan antlaşmayı itirazsız kabul ederek büyük bir fırsatı kaçırdılar.

29 Eylül 1913’te imzalanan İstanbul Muahedesi, Batı Trakya’nın ümidlerini kararttı. Batı Trakya’yı teslime zorlamak için hükümet Cemal Paşa’yı mıntıkaya yolladı. Teşkilat-ı Mahsusa fedaileri, Süleyman Askeri, Hacı Sami ve Eşref Sencer, herşeyi yüzüstü bırakıp İstanbul’a döndüler. Böylece 2,5 ay yaşayan Garbi Trakya Hükümet-i Muvakkatesi tarihe karıştı.

Batı Trakya’nın ahalinin tamamına yakınının Müslüman olduğu Gümülcine’ye kadar olan kısmının, 29 Eylül 1913’te Bulgaristan’dan alındığı halde, 6 Eylül 1915’te Almanya’nın yanında harbe girmesinin taviz bedeli olarak Bulgaristan’a verilmesi, Osmanlı meclisinde infial doğurdu. Rum mebuslar, mesela Emanuilidis (İstanbul), Tokinidis (Çatalca), Efkalidis (Tekfurdağı) ve Tokididis (Çatalca) Efendiler, meseleyi dile getirdi ve hükümete ateşli takrirler (soru önergesi) verdiler. Ne kadar hazindir ki, Müslüman mebuslar ise bunlara şiddetle mukabele ederek, İttihatçı hükümeti savundular.

Bu hâdise, Lozan’daki Türk heyetinin elini zayıflatmış ve Batı Trakya üzerinde hak iddia edilememiş; Bulgarlar, Cihan Harbi’nde yenildiği için Dimetoka ile beraber bütün Batı Trakya’ya müttefiklerin tarafındaki Yunanlar konmuştur.

Garbi Trakya bayrağı

Bize, bizden çok hizmet etti

Rıza Nur hatıralarında hülasaten diyor ki (s.885): “İttihatçılar 1915’de Bulgarları Alman tarafında harbe sokmak için bu hudutta aleyhimize ve Bulgar lehine tadilât yapıp bu mahalleri Bulgarlara terketmişler. Ne deli ve ahmak insanlarmış... Harbe girmek için Almanlardan bize bir şey almadıkları gibi, Bulgarlara da onlar için bizden yer vermişlerdir. Şimendiferin bir kısmı Meriç'in garbında idi. İsmet alt komisyonda da bu kısımları kurtaramamıştı...

Biz Batı Trakya’da plebisit istiyorduk. Halkı ise Türkiye’ye bağlanamazlarsa, hiç değilse muhtar bir idareye taraftardı. Halbuki karşı taraf Müslümanların ekseriyette olduğunu bildikleri için plebisite yanaşmıyordu. Sırplar ise, bizim Meriç’i geçmemize hiç razı değillerdi. Tekrar Sırbistan’ı işgale kalkacağımızdan korkuyorlardı. İsmet, Batı Trakya’nın Yunanlara değil, hiç değilse Bulgarlara verilmesine taraftardı. Neticede Batı Trakya’yı alamadık.”

Batı Trakya’nın kaybı ile sınıra yaklaşan Doğu Trakya (Edirne, Kırklareli), müstahkem mevki hâline geldi. Bu da hem ağır bir masrafa yol açtı; hem de buraların geri kalmasına sebebiyet verdi. Zira muhtemel bir harbde ilk işgal edilmesi beklenen yer, Doğu Trakya idi. Bulgarlarla yaklaşıp, Yunanları uzaklaştırmak, Yunanistanla ileride yaşanacak meselelerin de âmili oldu.

Bulgar dışişleri bakanı Geşof der ki: “İttihatçılar Batı Trakya Hükümetini kendi elleriyle yıkmasaydı; Avrupa bu tampon devleti tanırdı. Türkler, Balkanlardan çıkmamış olurdu. Biz bundan korktuk. Ama Cemal Paşa, bize, bizden çok hizmet etti.” (Celal Bayar, Ben De Yazdım, II/24)
.

.İSVİÇRE NEDEN HİÇ İŞGAL GÖRMEDİ?
Kime sorsanız, “bankalar” diye cevap verir. Ama İsviçre’yi işgalden koruyan tarihî, fizikî ve sosyal sebepler vardır.
30 Eylül 2019 Pazartesi
30.09.2019
İsviçre’nin, Avrupa’nın ortasındaki bu küçük ama müreffeh ülkenin neden asırlardır onca hengâmeden işgal ve tahrip görmeden sağ çıktığını merak edenler çoktur. Saati, çikolatası, peyniri, çakısı ve en mühimi de milletlerarası bankalarıyla meşhur İsviçre, iki asırdır tarafsız bir memlekettir.

Fiyakasını, önünde kimsenin duramadığı Hitler bile bozamamıştır. Ateş olsa cirmi kadar yer yakacak bu küçücük memleket, asırlar boyu kimsenin kafa tutamadığı, küçük görmeye yeltenemediği bir memleket olarak kaldı.

Değer mi?

İsviçre’nin asırlardır tarafsız ve sakin yaşamasının sebebi, yalnızca milletlerarası hesaplara sahip bankalar değildir. Bundan evvel tarihî, fizikî ve sosyal sebepler üzerinde durmalıdır. Bir kere İsviçre’nin hiçbir tabiî zenginliği yoktur; yani işgale değmez. Üstelik Avrupa’nın en dağlık arazisine sahiptir. Rakımı yer yer 4000 metreyi bulan dağları aşmak kolay değildir.

Yerli halkı eskiden beri yol kesmekte mahir ve dağlarda mücadele etmeye alışık bir halktır. Muhtemel bir harbde işgalcileri ovada tutup, kendisi dağlara çıkarak müdafaaya girişir. Dağlardan ateş eder, top yağdırır. İkmal yolu kesilse, dağların altında mühimmat depoları vardır. İşgalciler, şehirlere, köylere girene kadar yollarda pusuya uğrar. Girse de şehirleri, köyleri bomboş bulur.

İsviçre hükümeti, bu dağlar arasındaki geçit, tünel ve demiryolu köprüleri her an infilâke hazır tutar. Otoyollarda bile dinamit kuyularının yerini görmek mümkündür. Yol, köprü yapılırken, en kısa ve kolay nasıl infilak edileceği de hesaplanır.

İşgalcilerin yerli hava meydanlarını kullanma ihtimaline karşı, dağların içine tayyareler mevzilendirildiği hava üsleri kurulmuştur. Buraya nereden girilip nereden çıkıldığını ancak İsviçreliler bilir. Bundan dolayı ilk taarruz inisiyatifi de onların elindedir. Düşmanın ani hava baskını ihtimali yoktur.

Evler silah deposu

İsviçreliler, tarihî âdetler ve fizikî şartlar icabı “asker” bir halktır. Her evde silah ve en az 1000 adet mermi vardır. Yarım milyondan fazla silah bulunduğu halde, suç nisbeti yok denecek kadar azdır. Şimdi mermiler, ihtiyaç hâlinde halka dağıtılmak üzere umumi depolarda saklanıyor. Her evde nükleer sığınak bulunur. Resmî binalardakiler sayılacak olursa, 8,5 milyon kişiyi, alabilecek kapasitededir.

İsviçre, Sovyetlerden çok çekinirdi. Bunun için -bizdeki özel harb dairesine benzeyen- P26 ve P27 adı verilen gizli milis teşkilatları kurulmuştu. Soğuk Savaş bitince, parlamentoda bu yeraltı ordularının kime hesap verdiği soruldu. Bilhassa solcular çok üzerine gidince, tahkikat komisyonu kuruldu. Arkasında ABD değil ama, haberleşme sahasına münhasır olmak üzere İngiltere ile zayıf bağlar tesbit edildi.

İsviçre ordusu güçlüdür. Silahları hep Amerikan standardındadır. Alpine denilen bir usulde fevkalade kalifiye birlikleri vardır. Hatta başka devletlerin askerlerine bu hususta hususi ders bile verirler. Ecnebilerin dalga geçtiği bisikletli birliklerle İsviçreliler övünürler. Papa’yı koruyan askerler, üniformalarını Michelangelo’nun planladığı meşhur İsviçreli muhafızlardır.

İsviçreliler Hitler’e karşı dikilemeyeceklerini biliyorlardı. El altından şehirleri bırakıp dağlara çekilerek gerilla muharebeleri yapma tehdidinde bulundular. Mussolini’ye göndereceği mühimmatın geçişine göz yummak mukabilinde işgalden kurtuldular. Aksi halde senelerce uğraşır, o zamana kadar İtalya cephesi çözülebilirdi.

Hiç düşmanı olmayan İsviçre, dünyanın en kalabalık ordularından birini besler. Buna rağmen, Avusturya, Fransa, Almanya ve İtalya arasında sıkışmış bu memleket devamlı teyakkuzdadır. Askerlik mecburîdir. Şimdi bilhassa gençler “200 sene savaşmamışız; niye milyarlık ordu besliyoruz” diye sorsalar da, 2001’de yapılan bir referandumda, askerliğin kaldırılması teklifi % 77 nispetle reddedilmiştir.

Sır kutusu

Herkesin bir arada sulh içinde yaşadığı İsviçre, Avrupa’da çok rağbet görürdü. Merkezî olmadığı ve kimsenin inancına karışılmadığı için, mesela Protestan Fransızlar gelip Basel’in meşhur kimya fabrikalarını kurdu. İsviçre’nin refahı, biraz da adem-i merkeziyet ve liberalliğinden gelir.

Alp dağları, popüler bir spor ve turizm mekânıdır. İlk keşfedenler de İngilizlerdir. İngiliz zenginler -hep kayak kayacak değil ya- başka milletlerden zenginlerle de bir araya gelir; iş bağlardı. Böylece İsviçre giderek bir finans merkezi oldu.

İsviçre bankacılığının esası, sıkı sır saklama esasına dayanır. Hatta buna aykırı davranan küçük bir memur da olsa para ve hapis cezasıyla karşılaşır. Ekonomi bakanı Mertz, “Bankacılık sırrı çok mühimdir. Kimseye feda edemeyiz. Isırmaya kalkanın dişi kırılır” demiştir.

Bern sefiri (1942-1949) Yakup Kadri Karaosmanoğlu, İsviçrelilerin karakterini, sadelik, doğruluk ve çalışkanlık olarak hülasa ettikten sonra, milli gurur, israf, gösteriş ve şatafat bilmeden yaşadıklarını, bu sebeple eli sıkı bilindiklerini, ama gerçek demokrasinin ne olduğunu da dünyaya öğrettiklerini anlatır ve der ki: “İsviçreli, memleketini kıtanın en küçük, en ehemmiyetsiz memleketlerinden biri telakki ederek her vesile düştükçe, burası ufacık bir yer, ayağımızı yorganımıza göre uzatmak mecburiyetindeyiz, der. Yeraltı mahzenlerinde kim bilir kaç bin ton altın yığınları bulunan milli bankanın müdürü bir gün söz arasında bana, biz ki fukara bir memleketiz, demiş ve yüzüne hayretle baktığını görerek, evet evet, fukara bir memleket. Toprağı dağlık taşlık. Ne madeni ne buğdayı var. Her şeyi dışarıdan satın almak ıztırarındadır (zaruretindedir), sözlerini ilave etmişti. Ama alabiliyorsunuz, her şeyi, her istediğinizi hiç kimseye borçlanmadan alabiliyorsunuz. Bu da bir zenginlik alameti değil midir, sualime de şu cevabı vermişti. Onu da dünyanın bize karşı beslediği emniyete borçluyuz. Kasalarımızın tıklım tıklım altınla doluşu bu manevi faktör sayesindedir. Fakat Alman mevduatını Amerika’nın siyasi baskısıyla müttefiklere teslim ettiğimiz günden beri korkarım ki yegâne varlığımızı teşkil eden bu sermaye terakümü (birikimi) de suyunu çekmeye başlamasın.” (Zoraki Diplomat)

Yakup Kadri, İsviçre’nin işgale uğramamasının sebebini şunlara bağlıyor: 1-Alman erkân-ı harbiyesindeki fikir ihtilafları. Çünki İsviçre’nin topografik zorlukları ve ordusunun teknik mükemmeliyeti, bir gerilla harbi demektir. 2-Başta Göring olmak üzere Alman ileri gelenlerinin altınları, antikaları ve kıymetli tablolarının İsviçre bankalarının kasasında olması. 3-Alman hava kuvvetlerinin İsviçre précision aletleriyle Ren havzası fabrikalarının İsviçre elektriğine muhtaç olması.

İsviçre, bankalarında kalan II. Cihan Harbi mağdurlarının paralarını ödemekte isteksiz davrandı. Bunların da baskısıyla ABD, vatandaşlarının vergi kaçırmasına yardımcı olmakla suçladığı meşhur İsviçre bankası UBS aleyhine dava açtı. Bunun üzerine çok kimse akıbetinden korkarak paralarını çekti. Banka yan yattı; hükümet elinden tutmasa batacaktı.

Bunun üzerine İsviçre, ABD ile pazarlık yapmak zorunda kaldı. Arkasından Avrupa Birliği aynı mevzuda baskı yapmaya başladı. İsviçre direndi. Ticaretinin üçte birini yaptığı AB gümrükleri kapattı. İsviçre dize geldi. Şimdi İsviçre’nin bankacılık sırrı ABD ve AB’ye sökmüyor. Yalnız Afrika’da, Asya’da gariban ülkelerin diktatörlerinin karanlık paraların yattığı hesaplar, bu prensibin koruması altındadır.

Biz karar verdik

Bizim İsviçre dediğimiz Helvetia mıntıkasında yaşayan Kelt kabileleri, Milattan Evvel 58 yılında Iulius Caesar’a yenilip, 5 asır boyunca Roma hâkimiyetinde yaşadı. Buraya MS V. yüzyıldan itibaren Hıristiyanlığı kabul etmiş Germen kabileleri yerleşti. XI. asırda kanton adıyla feodal devletler hâline geldi. XIII. asırda da Avusturya hâkimiyetine girdi. Alman birliği parçalanınca, İsviçreli savaşçı köylülerle birkaç şehir arasında bir birlik kuruldu. Kendilerine Eidgenossen (Müttefikler) dediler.

1291’de üç kantonun birleşerek Habsburglara karşı kurduğu bu ittifaktan İsviçre Konfederasyonu doğdu. Adını birleşen kantonların en büyüğü olan Schwyz’den alır. XIV. asırda Luzern, Zürich, Glaruszug ve Bern, ilk kurulan üç kantonla birleştiler. 1481’de birliğe Fribourg, Solothurn, 1501’de Basel, 1513’de Appenzell katıldı.

Askerî gücünü geliştiren İsviçre, tarafsızlık politikası takip etti. 1648’de Vestfalya Kongresi ile İsviçre’nin istiklâli resmen kabul edildi. Fransızlar 1798’de memleketi işgal etti. Napoléon kantonları birleştirerek bir federasyon hâline getirip Helvetia Cumhuriyeti’ni kurdu. Napoléon’un yenilmesinden sonra kantonlar birliği bozulmadı. İsviçreliler, “biz deklare ettik”; Avrupa büyükleri “biz karar verdik” dese de, 1815 Viyana Kongresi’nde İsviçre’nin tarafsızlığı kabul edildi.

1847’de iç savaş patlak verdi. Bazı kantonlar bir konfederasyon kurulmasını istiyor; bazıları ise değişikliğe gerek görmüyordu. Yapılan muharebeleri konfederasyon tarafdarları kazandı ve 1848’de İsviçre Konfederasyonu kuruldu. Konfederasyon, zayıf bağlarla bağlı devletler birliği demektir. Federasyonda bu bağlar daha sıkıdır. İsviçre, bu sistemin bugün dünyadaki tek numunesidir. I. ve II. Cihan Harbi’nde de tarafsızlığını koruyan İsviçre, herhangi bir bloka bağlanmadı. Ama hep liberal blok ve ABD yanında yer aldı. Ama AB azası bile değildir.

Resmi adı Confoederatio Helvetica olduğu için, CH milletlerarası kodudur. Başşehri ve devlet reisi yoktur. Bern, fiilen başşehir muamelesi görür; 7 azalık bir konsey sırayla bu işi üstlenmiştir. Dünyada sadece İsviçre ve Vatikan’ın bayrağı karedir.

8,5 milyonluk nüfus, Alman (%64), Fransız (%19), İtalyan (%8) ve Romendir (%1); gerisi yabancıdır. 4 resmî dil vardır. Doğrudan demokrasinin işlediği tek ülkedir. Herhangi bir vatandaş 100 bin imza toplayarak anayasa değişikliği teklif edebilir; kanuna karşı dava açabilir; bazı kararlar halkın reyine sunulur. Meclis hükümeti denilen bu demokrasi, bizde 1920 meclisinde tatbik edilmişti.

.ORTADOĞU’YU YAKAN ATEŞ LÜBNAN’DA BAŞLAMIŞTI
İttihatçı hükûmetin Arap vilâyetlerinde tatbik ettiği baskı politikası, ihtilâl kıvılcımını iyice ateşlemiştir.
7 Ekim 2019 Pazartesi
7.10.2019
İttihatçı hükûmetin Arap vilâyetlerinde tatbik ettiği baskı politikası, ihtilâl kıvılcımını iyice ateşlemiştir.

Yavuz Sultan Selim tarafından Suriye ile beraber Memlûklerden alınan Cebel-i Lübnan, çeşitli milletlerin yaşadığı, gayrı Müslimlerin ekseriyette olduğu bir sancaktı. Mahalli Dürzî beyleri tarafından muhtariyetle idare olunurdu.

Yerli halk arasındaki çatışmalar ve Avrupa’nın müdahalesi üzerine 1861’de Lübnan’a yeni tarz muhtariyet tanındı; Dürzî beylerinin hükmü sona erdi. Valisi Hristiyan olan Lübnan’da askerî birlik bulunmaz; halktan asker yazılmazdı. Ama halkın çoğu silahlıydı.

I.Cihan Harbi esnasında Lübnan’ın nüfusu 400 bin kadardı. Fransa’nın çıkarma yapması en muhtemel mıntıka olduğundan hükümet Lübnan’dan şüphelenirdi. Gerçekten, İttihatçıların bilhassa Arap mıntıkalarındaki politikalarından rahatsız olan Hristiyan Araplar arasında Fransız idaresinden medet umanlar çoğalıyordu. Ancak Lübnanlıların ekserisi Osmanlı hilâfetine bağlı muhtar bir Lübnan’ı müdafaa ediyordu. Pek azı da müstakil veya Mısır ile birleşik bir Arap devleti tasavvurunda idi.

Cemal Paşa ve Arap liderler

Kurtuluşun sırrı?

Bu devirde Lübnan, Arap milliyetçiliğinin fikrî merkezi olmuştur. İttihatçı hükümetin Tetrîk (Türkleştirme, Turkification) politikasına reaksiyon olarak bazı adem-i merkeziyetçi cemiyetler kuruldu. Hizbü’l-Lâmerkeziyye (Lâmerkeziyye Cemiyeti), Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu vaziyetin, adem-i merkeziyetçi bir sistemle çözüleceği kanaatini taşıyanlarca 1912’de kuruldu. Arap entelektüellerinin çok alâka gösterdiği; Bâbıâli’nin de en çekindiği cemiyetlerden biri oldu. [Adem-i merkeziyette, vilâyetler maarif, sıhhat, imar gibi içişlerini kendi seçtikleri idareciler vasıtasıyla yürütür. Millî müdafaa, adliye, diplomaside merkeze bağlıdır.]

1909’da İstanbul’da Aziz el-Mısrî ve Selim el-Cezâirî’nin kurduğu el-Kahtâniyye, hilâfet çatısı altında Avusturya-Macaristan gibi Türk-Arap çifte monarşisini müdafaa ediyordu. Bir Arap hükümdarın idare edeceği Arap Krallığı’nda mahallî bir parlamento ve hükümet bulunacak, resmî lisan Arapça olacaktı. İki milletin birliği ancak böyle temin ve idame olunabilirdi. Kahtân, Arapların eski çağdaki atasıdır.

Kahtâniyye, 1910’da deşifre olup dağıtılınca, bu teşekküle mensup Arap subaylarca İstanbul’da 1913’te el-Ahd Cemiyeti kuruldu. Suriye ve Lübnanlı münevverlerin Kâhire’de kurduğu Ellâmerkeziyye ile yaşadığı otorite krizi ardından el-Ahd dağıldı. Bunun devamı mahiyetinde Cemiyetü’s-Sevriyyeti’l-Arabiyye (Arap İhtilâli Cemiyeti) kuruldu. Bu, artık ayrılıkçı bir teşkilattır. Bir de 1911’de Paris’te kurulan Cemiyyetü’l-Arabiyyeti el-Fetât (Genç Araplar) vardır.

Orta-ortak yol

Bu arada Lübnan merkezli Cemiyyetü’l-Islâhi’l-Âmm fî Vilâyeti Beyrut (Cemiyyet-i Islâhiyye) ve en-Nahdatü’l-Lübnâniyye (Lübnan’ın Kalkınışı) isimli teşekküller, hep Osmanlı hilâfetine bağlı bir Lübnan muhtariyeti için faaliyet göstermiştir. Cemiyyet-i Islâhiyye, 1913’te Sünnî, Şiî, Hristiyan, Yahudi ve Dürzî âzâların iştirak ettiği bir içtimada, Lübnan’da adem-i merkeziyet idaresinin tesisi için 14 maddelik bir program ilan etmişti.

Hariciye, askeriye, gümrükler, posta, kanun koyma ve vergi tarhı vali vasıtasıyla merkezî hükümetin işidir. Vilâyete mahsus mahallî işleri de yarısı Müslüman, yarısı gayrı müslim seçilmiş 30 azalık vilâyet meclis-i umumîsi icra eder. Bunun da kendi arasından seçtiği 6 kişi, bir nevi kabine vazifesi yapar.

Vâli, kadı, adliye memurları, defterdar, posta müdürü, jandarma kumandanı, Arapça bilmek şartıyla merkez tarafından tayin edilir. Diğer mahallî memurları imtihanı geçmek şartıyla meclis-i umumî tesbit eder. Gümrük, posta ve askerlik bedeli gelirleri merkezî hazineye; diğerleri vilâyete aittir. Askerlik iki yıldır ve sulh zamanında vilâyet dâhilinde ifa edilir. Arapça, Türkçe ile beraber resmî dildir.

Program, sadece Beyrut’ta değil, bütün Lübnan ve Filistin’de hem müslümanların, hem de gayrı müslimlerin tasvibine mazhar olduğu gibi; zamanın vâlisi Ebubekir Hâzım Bey tarafından da müsbet karşılandı. Ancak bu hava devam etmedi.

İntikamcı tavır

Bâbıâli Baskını ile iktidarı resmen de ele alan İttihatçılar, cemiyeti dağıtarak bazı âzâlarını tevkif etti. 1913’te yeni vilâyetler kanununu neşrederek, adem-i merkeziyetçi taleplere yüz çevirdi. Bu sert icraat, çok büyük reaksiyon almış; halk sokağa dökülmüş; dükkânlar kapanmış; Bâbıâli’ye, Dâhiliye Nezâreti’ne ve gazetelere protesto telgrafları yağmıştır. Arap milliyetçiliğini körüklediği gibi, Lübnan ve Suriye’de Fransız idaresi taraftarlarını da güçlendirmiştir.

Balkan bozgunundan sonra İttihatçı hükümetler, Türk olmayan unsurlara karşı adeta intikamcı bir tavır takınmıştı. Buna reaksiyon olarak, sadece Rum ve Ermeniler arasında değil; Araplar, Kürtler ve Arnavutlar arasında da adem-i merkeziyetçi, ama hilâfete bağlı cemiyetler kurulmuş; ancak İttihatçıların zıt politikası sebebiyle zamanla hepsi ayrılıkçı birer teşkilata dönüşmüş; imparatorluğun yıkılmasından sonra da bu memleketlerdeki tesirleri devam etmiştir.

Paris’te faaliyet gösteren el-Fetât’ın 18 Haziran 1913’te tertiplediği ve Mısır, Suriye, Lübnan ve Irak’tan delegelerin iştirak ettiği Arap Kongresi’nde, bütün Arap vilâyetlerine muhtariyet verilmesi, burada resmî dilin Arapça olması ve mahallî askerî birliklerin vazife yapması kararı çıktı. Bu karar Paris Sefâreti vasıtasıyla Bâbıâli’ye tebliğ edildi.

Mutedil Arap entelektüelleri, mekteplerde tedrisatın ve mahkeme muamelelerinin Arapça olması, valilerin Arapça bilmesi gibi makul taleplerde bulunuyordu. İttihatçı hükümet, başka bu taleplere sıcak bakmışsa da, Cihan Harbi üzerine politikasını tamamen değiştirmiş; sadece Lübnan’da değil, diğer Arap vilâyetlerinde de tatbik ettiği baskı politikası, bu kıvılcımı iyice ateşlemiştir.

Lübnan'da açlık

Lübnan’da kıtlık

Cemal Paşa’nın 1915’te Suriye Vâlisi olur olmaz ilk icraatı, Lübnan’a asker sokmasıdır. Bir piyade alayı ve bir dağ topçu taburunun işgal ettiği sancağın imtiyazı kaldırıldı. Bunun üzerine müttefikler Lübnan’ı ablukaya aldılar. Sancakta gıda sıkıntısı ve ardından büyük bir kıtlık baş gösterdi. Cemal Paşa, yerli halkı, Ermeniler gibi başka mıntıkalara tehcir etmek istediyse de, halk yanaşmadı. Nüfusun çoğu açlık ve hastalıktan öldü.

1915 yaz başında, Şam’da boşaltılan Fransız konsoloshanesinde –her nedense imhası unutularak- ele geçirilen bazı vesikalar, Fransa’nın Suriye üzerindeki emellerini gösteriyor; (çoğu Hristiyan) yerli halktan da bu emele hizmet edecek kimselerin isimlerini ihtiva ediyordu. Cemal Paşa, Ellâmerkeziyye Cemiyeti ile münasebeti olduğu düşünülen bu kişileri tevkif ettirip, divan-ı harb-i örfîye (sıkıyönetim mahkemesine) çıkarttı.

İdam sehpaları

Beyrut’taki mahkeme, 13 kişiyi idama mahkûm etti; 20 Ağustos 1915’te cezalar infaz olundu. İkinci mahkeme Âliye’de kuruldu. Bu arada mahkeme reisi ve bir âzâ değiştirildi. İçlerinde mebuslar, büyük ve küçük memurlar, kurmay subay ve gazetecilerin bulunduğu 20 kişiden 4’ü hakkında idam, diğerlerine de çeşitli hapis cezası verilmesi kanaatine varıldı.

Ancak Cemal Paşa kararlara kızdı ve hâkimleri tehdid etti. Bu sefer mahkeme, masumları da katarak 34 kişiye idam cezası verdi. Cezaların bazısı Beyrut’ta, bazısı Şam’da, İstanbul’un tasdiki beklenmeden hemen infaz edildi. Bir yandan da Lübnan ve Suriye ileri gelenlerinden çok sayıda kimse, aileleriyle beraber Anadolu içlerine sürgün edildi.

Bu icraat, büyük bir infiale sebep oldu. Fransız konsolosluğunda bulunan vesikalar, umumî aftan evvelki devreye aitti. Burada ismi yazan şahıslar, zaten affa uğramışlardı. Mahkeme, bu kişilerin, Mısır’da faaliyet gösteren Ellâmerkeziyye Cemiyeti ile irtibatlarını kestiğini kabul etmedi. Onlar da ispat edemediler. Mahkemenin bu irtibatı ispat etmesi lâzımdı; yapmadı/yapamadı.

İdam cezalarının infazı

İhtilalin kıvılcımı

Arap vilâyetlerinin Osmanlı Devleti’nden kopuşunu ateşleyen bir kıvılcım sayılabilecek Âliye kararları, Şerif Hüseyn Paşa’nın Arap İhtilâli kararını vermesinde de mühim sebep teşkil etti. İdam edilenlerin içinde, Şerif’in akrabalarından da şahıslar vardı. Umumî kanaate göre, mahkûm olanların büyük bir kısmı, hiçbir suçu bulunmayıp, sırf halka gözdağı vermek için cezalandırılmışlardır. Cemal Paşa, hakkındaki tenkitlere kendince cevap mahiyetinde Kırmızı Kitap diye bilinen bir müdafaaname hazırlamış; birkaç lisana da tercüme olunup basılmıştır.

Suriye Hükümeti, sonradan 23 Nisan 1332 (6 Mayıs 1916) tarihini, Yevmü’ş-Şühedâ (Şehidler Günü) ilan etti. Şam’da Merci Meydanı’nda bir şehidler âbidesi dikildi. Lübnan hükümeti de infazların yapıldığı meydana Şehidler Meydanı adını verdi. O zaman Beyrut Vâlisi olan Bekir Sami Bey, “Cemal Paşa bu icraatıyla Arap meselesinin hallolduğunu söylüyor. Bilakis bu meseleyi alevlendiren Cemal Paşa’dır. Bekleyip göreceğiz” demiştir.

Suriye cephesinin çöküşü üzerine, 1918’de Lübnan Fransızlarca işgal edildi. Adem-i merkeziyeti çok görenler, bütün Arap topraklarını ecnebilere terke mecbur oldular. İhtilalciler de, denize düşen yılana sarılır kavlince, İngilizlerden medet umdu. Onlar da bunu fırsat bildi. Şerif Hüseyn Paşa’nın Büyük İslâm-Arap İmparatorluğu projesine dâhil olan toprakları, İngiltere, Fransızlarla paylaşarak müstemleke hâline getirdi.

Lübnan ve Suriye’de Cemiyet-i Akvam (BM) kararıyla Fransa mandası kuruldu. Lübnan 1946’da istiklâlini elde ettiyse de, etnik bünyesi sebebiyle hiçbir zaman huzur ve sükûna kavuşamadı

.KAYNAYAN KAZAN SURİYE
Suriye'de rejim devrilirse, sadece Esad ailesini değil, kalabalık bir etnik grubu da dehşetli bir akıbet beklemektedir...
14 Ekim 2019 Pazartesi
14.10.2019
Suriye hâdiseleri koptuğunda, çokları kolaycılığa kaçarak, bunu bir demokrasi hareketi olarak gördü. Hâlbuki biraz kurcalandığında, Suriye'de azınlığı teşkil eden, ama 50 yıla yakın bir zaman diliminde iktidarı elinde tutan Nusayrîler ile Sünnîler arasındaki ciddi mücadele ortaya çıkar. İran'ın iktidara desteği de bunun bir göstergesidir. Burası Tunus, Mısır, Libya gibi homojen yapıda değildir. Rejimin yapı taşı dinî bir grup olan Nusayrîlerdir. Rejim devrilirse, sadece Esad ailesinin değil, kalabalık bir etnik grubun da felâketi olacaktır.

FRANSIZ ÖPÜCÜĞÜ

Arap Alevîleri denilebilecek olan ve nüfusun %10'unu teşkil eden Nusayrîler, Milel ve Nihal'e göre, Allah'ın Hazret-i Ali ve soyuna hulûl ettiğine (onların şeklinde göründüğüne), 883'te ölen liderleri Kûfeli İbnü'n-Nusayr'ın da İmam Ali Nakî'nin peygamberi olduğuna inanan aşırı bir Şiî fırkasıdır. Anadolu'da "Arap uşağı" veya "fellah" diye bilinir.

Nusayrîlik, Basra'da doğmuş olmasına rağmen, Batı Suriye'de tutundu. Nusayrîler, Sünnî komşularından uzak, yıllar boyu göze batmaktan sakınarak yaşadılar. Kendilerinin reddettiği bir rivayete göre, Sünnîlere karşı, Kudüs'e ilerleyen Haçlılara yardım ettiler. Bu sebeple komşuları tarafından kendilerine pek de hoş gözle bakılmamıştır.

Fransız işgali devrinde Suriye Devletleri

Lübnan'da Nusayrilere ait Cebel Muhsin Camii
OSMANLI ÇEKİLİNCE...

Osmanlı orduları çekilince, Suriye yeni bir sömürgeci gücün, Fransızların eline geçti. Fransızlar burada 1920'de manda idaresi kurdu ve etnik/dinî esasa dayalı beş farklı devlete böldü: Haleb, Şam, Lübnan, Dürzî ve Alevî Devletleri. İngiltere ve Fransa, her zaman azınlıkları ekseriyete karşı güçlendirmiştir. Ama Alevî Devleti'nin ömrü uzun sürmedi. 1946'da müstakil Suriye kurulunca, Alevî Devleti de buraya bağlandı.

İstiklâlini kaybetmek Alevîler için bir hüsran gibi görünse de, aslında yeni düzende Suriye'de iktidara giden kapılar kendilerine bir bir açılmaya başladı. Şehir merkezlerinden uzak, köylerde ve dağlık mıntıkalarda yaşayan Nusayrîler, fakirlik ve dışlanmışlık duygusundan sıyrılmak için, memleketin en güçlü müessesesi olan orduda yer tutmak yolunu seçti. Düzenli maaş ve cemiyette belli bir saygı görmek, onları orduya çekti. Nusayrîler orduya resmen akın etti. Günde üç öğün yemek, kıyafet ve silah taşımak; eskiden elde edemedikleri, istikbalde de elde etmeleri zor şeylerdi.

1946'da Fransızlar çekildiğinde, Nusayrîler düşük rütbelerdeydi. 1956'da ise, ordudaki subayların yaklaşık yüzde 65'i Nusayrî idi. Orduda giderek güçleri artan Nusayrîler, kısa zamanda devlet kademelerini de aştılar. Gizli polis, Nusayrîlerin elindedir. Her Sünnî memurun, salahiyeti elinde tutan Nusayrî bir yardımcısı vardır.

Alevi Devleti'nin bayrağı ve pulu
İNTİKAM

Samandağlı bir Nusayrî çocuğu Hâfız el-Esad, Nasyonal Sosyalist Baas (Diriliş) Partisinin sol kanadına mensup bir pilottu. 1970'te darbeyle iktidara gelişi, Nusayrîleri de siyasete taşıdı. Hristiyan ve Dürzîlere, kendisiyle bir olurlarsa, onları Sünnî hâkimiyetinden koruma vaadinde bulundu. En zengin Sünnî tüccarlara da iş birliği para kazanma yolu açarak Sünnîleri böldü. Oğlu Beşşâr'ı, Sünnî bir ailenin kızı ile evlendirdi. Esad ailesi, hükûmet içinde, istihbarat ve emniyet gibi üst kritik vazifelerde Nusayrîlere öncelik verdi. Bu strateji, aileyi 50 yıla yakın iktidarda tutmaya yetti.

1914'de Antakya'da bir Nusayri

Antakya'da bir Nusayri çocuğu
II. Cihan Harbi esnasında Banyas'ta bir Nusayri bayramı

Dua eden bir Nusayri dedesi
Dua eden bir Nusayri kadın
Lübnan'daki Şeyh Umran mabedinde dua eden bir Nusayri

XX. asır başında Lazkiye'li bir Nusayri
Tartus'ta Nusayriler - 1920'ler
İktidarlarını sarsan ilk hareket Müslüman Kardeşler'in 1982'de Hama'da ayaklanması ve ardından gelen katliâm oldu. Şehir bombardıman edildi. On binlerce Sünnî öldü; çok kimse yurt dışına kaçtı. Hâfız'ın yerine geçen ve İngiltere'de göz doktoru olan oğlu Beşşâr, önceleri liberal bir politika takip ederek etrafa ümit verdi. Ama yarım asır ağır bir baskı yaşayan Sünnîler, bunu pek görecek hâlde değildi.

Beşşâr, Suriye'yi ateş yumağına çeviren isyanın dinî esaslı olduğu ve arkasında Nusayrîleri Suriye'den atmak isteyen el-Kâide'nin bulunduğu; eğer iktidarı kaybederlerse katliâma uğracakları hususunda kendi halkını iknâya çalışmaktadır.

ESAD DÜŞERSE!..

Gerçekten Esad düşerse, Nusayrîleri korkunç bir akıbetin beklediği, senelerce ezilen Sünnîlerin intikama kalkışacağı kuvvetle muhtemeldir. Bundan, nüfusun %10'unu teşkil eden ve tabiî olarak iktidarı destekleyen Hristiyanların da kurtulamayacağından korkuluyor. Bu sebeple Nusayrîlerin çoğu Lazkiye'ye kaçmış ve şehirde silah depolamış vaziyettedir. Yenilirlerse, hiç değilse burada müstakil bir devlet kurmak isteyecekleri düşünülebilir.

Suriye'de savaşın yıllarca süreceğini, ülkenin etnik/dinî esaslı bölüneceğini; kazananların da (Afganistan'da olduğu gibi) ganimeti paylaşmak uğruna birbirine düşeceğini söylemiştik. Suriye yıllarca bu felâketten kurtulamadı. Umulur ki son gelişmeler, beldeye arzu edilen sulh ve selameti getirir..

.SÜRGÜNDE ESKİ TEŞRİFAT: NÂİLE SULTAN
Ortaköy’de sahil yolunun üst kenarında bir yalı vardır. Bunun Sultan II. Abdülhamid’in her biri ibretli hayatlar yaşayan kızlarından Nâile Sultan’a ait olduğunu bilen kalmamıştır.
21 Ekim 2019 Pazartesi
21.10.2019
Ortaköy’de sahil yolunun üst kenarında bir yalı vardır. Bunun Sultan II. Abdülhamid’in her biri ibretli hayatlar yaşayan kızlarından Nâile Sultan’a ait olduğunu bilen kalmamıştır.

Nâile Sultan’a, Sultan Mecid’in kızlarından olup Çerkez Mehmed Paşa ile evliyken genç yaşta vefat eden halasının ismi verilmişti. Annesi Dilpesend Kadınefendi (1865-1901) güzel, mahzun, sessiz ve mütevazı bir Çerkez kızıydı. Sarayda yetişmişti. Sultan Hamid severek evlenmişti. Ama genç yaşta amansız bir hastalıktan vefat etti.

Annesini 17 yaşında kaybettiği için, Sultan Hamid bu kızına ayrı bir düşkünlük gösterirdi. İki kızını Gazi Osman Paşa’nın iki oğluna veren padişah, Nâile Sultan’ı da Paşa’nın üçüncü oğlu erkân-ı harb zâbiti Cemaleddin Bey’e vermeyi düşünüyorken, Gazi Osman Paşa ölüp, oğlu Kemaleddin Paşa’nın Naîme Sultan’dan tatsız bir şekilde ayrılması üzerine vazgeçti.

Nâile Sultan'ın çocukluğu

Sadrazam namzedi damat

Nâile Sultan, 27 Şubat 1905’te Germiyanzâde Ârif Hikmet Bey (1872-1942) ile evlendirildi. Sadrazam Abdurrahman Nureddin Paşa’nın oğlu olan damad, Mülkiye mezunu idi. Vilâyetlerde maiyet memurluğunda bulunduktan sonra, Şûrâ-yı Devlet (Danıştay) âzâlığına tayin edilmişti.

Sultan II. Abdülhamid’in en beğendiği damadı olduğu; onu çok tuttuğu babasının yerine sadrazamlığa hazırladığı bilinirdi. Ancak padişahın tahttaki ömrü buna vefa etmedi. Ârif Hikmet Bey, Meşrutiyet devrinde vezir (paşa) oldu ve birkaç defa adliye nâzırlığına tayin edildi. Sultan Hamid’in Balkan bozgunu üzerine Selânik’ten İstanbul’a getirilişinde de kendisine refakat etmişti. Ancak mutlu çiftin bebekken ölen bir kızdan başka çocuğu olmadı.

Damad Ârif Hikmet Paşa

Kapalı hayat

Nâile Sultan, zevci Ârif Hikmet Paşa ile sürgüne çıktığında 40 yaşında idi. Kemâlizer, Kâmran ve Vildan Kalfalar ile emektar harem ağası Emin Ağa da yanlarında idi. Beyrut’ta kapalı bir hayat yaşadılar. Sultan Efendi, eski usul kıyafeti ve emektarları ile saray teşrifat ve âdetlerini aynen yaşatırdı.

Gurbette maddî sıkıntı çekmeyen nadir hanedan efradındandır. Şam’da zevci Ârif Hikmet Paşa’nın gömüldüğü, Sultan Vahîdeddin’in de medfun bulunduğu kabristanı tamir ettirmiştir.

Sessiz sedasız bir ömür sürdü. 1952’den sonra hanedanın hanımlarına dönüş izni verilince, hemen İstanbul’a geldi. 25 Ekim 1957’de Suadiye’de 73 yaşında vefat etti. Yahya Efendi’dedir. Şam’da, zevcinin yanında kendisine hazırlattığı kabre, kardeşi Şehzâde Âbid Efendi gömüldü.

Nâile Sultan Yalısı

Yalı mı, köşk mü?

Fındıklı’dan Kuruçeşme’ye doğru ilerledikçe sahil boyu sultan ve şehzâde sarayları yer alırdı. Çırağan Sarayı’ndan sonra, Hazine-i Hâssa’ya ait, fakat kendi sarayı olmayan hanedan mensuplarının oturduğu Fer‘iyye Sarayı gelirdi. Şehzâde Osman Fuad, Selim Süleyman, Burhaneddin, Seyfeddin ve İbrahim Tevfik Efendiler burada otururdu. Saliha, Nazîme, Nâciye, Nâile, Hadice, Fehime, Naîme ve Zekiyye Sultanların sahil sarayları da buradaydı. [Osmanlı an’anesinde, ne kadar küçük olursa olsun, hanedan efradına ait evlere saray denir. Başka hiçbir binaya saray denmez.]

Ortaköy’den Kuruçeşme’ye doğru Nâile Sultan Yalısı, 55 metre uzunluğundaki büyük parke salonu ile meşhurdu. Art Nouveau tarzında idi. Bu tarzın Paris’teki tek numunesi olan Maxime’den bile güzeldi. Sultan gurbete çıkarken burayı bir kalfanın üzerine yapmıştı. Ölünce yalı ve arkasındaki koru, yok pahasına zamanın meşhur bir iş adamınca satın alındı. Çocuğu olmadığı için Nâile Sultan’ın vârisleri hayattaki kardeşleri ve yeğenleriydi. Bunların da çoğu sürgündeydi. Böylece koca yalı ve korunun parası zamanla buhar oldu.

Nâile Sultan

Olmaz! Hareme erkek giremez!

Sultan Hamid kızları eski terbiyeye bağlı, hepsi dindar, kültürlü ve rabıtalı hanımlardı. Neslişah Sultan anlatıyor: “Sultan Abdülhamid’in kızlarından Nâile Sultan tam alaturkaydı. Kendisi de, kocası Ârif Hikmet Paşa da epey zengindi ve Beyrut’ta refah içerisinde yaşarlardı. İstanbul’daki konak ve yalı hayatını olduğu gibi Beyrut’a taşımışlar; harem-selâmlık usulünü, sürgünde bile değiştirmemişlerdi. Türkiye’ye dönmesinden sonra da bu âdetinden vazgeçmedi. Kalfaların misafiri karşılamasını, büyük temennâları, el bağlamaları, huzurdan geri geri çıkmaları ve saireyi aynen devam ettirdi. [Büyük temennaya, yerden temennâ da denir; öne doğru eğilip, elini yerden bir şey alırmışcasına kaldırıp göğsüne, sonra ağzına, sonra başına götürür. Küçük temennâda yalnızca el ağza ve sonra başa götürülür]

Paşa, bürosunu selâmlık olarak kullanır ve misafirlerini orada kabul ederdi. Sultan ise haremden dışarıya adımını atmaz; erkek akrabaların ve damadların bile hareme girmesine izin vermezdi. Evlendikten sonra Beyrut’a her gidişimizde Nâile Sultan’a mutlaka uğrardım. Beni çok severdi, [kartal burnum sebebiyle] Fatih’e benzetir ve ‘Benim Fatih’im’ der, kocamı da çok merak ederdi. Ama ‘Sultanlar yabancı erkekle bir arada bulunamazlar’ diye kocamı bir türlü kabul etmedi ve tabii göremedi.

Ziyaretine gittiğimiz zaman kocam, Ârif Hikmet Paşa ile oturur; ben yukarıya Sultan’ın dairesine çıkardım. Salonuna girişte önce temennâ eder; sonra elini öperdim; çıkarken de geri geri giderdim ve bütün bunlar çok hoşuna giderdi. Yanından ayrılmamdan sonra hemen pencereye gider, panjurları hafifçe açtırıp kocamın nasıl biri olduğunu görmeye çalışırmış. Ama hep arkasından bakmış, yüzünü görememiş. Bu yüzden bir ziyaretim sırasında, ‘Cicim sen şimdi git, kocanı alıp beraberce bahçede biraz dolaş; ben panjurun arkasından bakıp kocanın yüzünü göreyim, sonra tekrar buraya gel,’ dedi ve dediğini yaptım.”

Nâile Sultan'ın yatak örtüsü

Vay hanedancı!

Sultan Reşad’ın başkâtibi Hâlid Ziya [Uşaklıgil] der ki: “Ârif Hikmet Paşa’nın şansına, Abdülhamid’in pek vakur, pek ciddi bir yaradılış sahibi kızı Nâile Sultan düşmüştü. Sakin bir evlenme hayatı geçirdikleri anlatılırdı. Kendisi de mensup olduğu ailenin asaletinden ve babasından gelen nezahetinden hiç kaybetmemiş olduğu için, bu evlenmeler içinde onlarınkine pek iyi bir numune olarak bakmak mümkündür.”

Ârif Hikmet Paşa’nın, son zamanlarında şeker hastalığı sebebiyle gözleri görmez olmuştu. 18 sene süren sürgün hayatından sonra, 23 Nisan 1942’de Beyrut’ta 70 yaşında vefat etti. Trenle Şam’a götürülüp, mahallî hükûmetin tertiplediği muazzam bir cenaze alayı ile Sultan Selim Kabristanı’na defnedildi. Namuslu, terbiyeli, mürüvvet sahibi, dürüst ve soylu bir zât idi. Her şeyi inceden inceye tedkik ve tefekkür eden bir mizacı vardı.

Eski vâli ve dâhiliye nâzırı Hâzım Bey [Tepeyran], 1919 tarihli divan-ı harbî’de idama mahkûm olmuştu. Damad Ârif Hikmet Paşa, eski tanışıklığı bulunan Hâzım Bey’i affettirmek üzere Sultan Vahîdeddin’in huzuruna çıkmıştı. Padişah, damad paşanın arzusu üzerine idam hükmünü, müebbed hapse çevirdi.

Hâzım Bey, II. Ankara meclisinde mebus idi. Hanedanın sürgünü müzâkere edilirken, vefa borcu adına damadların sürgün edilmemesi hususunda birkaç söz söyleyecek oldu, “Vay hanedancı... Vay mürteci...” sesleri arasında nutkunu tamamlayamadı.

.HÜSEYN HİLMİ IŞIK EFENDİ’NİN MANEVÎ MİRASI
“Fitne yayıldığı zaman, hakikati bilen, başkalarına bildirsin! Bildirmezse, Allah’ın ve bütün insanların la’neti ona olsun! hadîs-i şerîfini görünce, düşünmeğe başladım. Ehl-i sünnet âlimlerinin kitaplarını okuyup anlayabilecek sâlih kimselerin azaldığını ve câhil, sapık kimselerin din adamları arasına karışarak, bozuk kitaplar yazıldığını görerek üzüldüm. Hadîs-i şerifte bildirilen la’net tehdidinden dehşet duydum. Kıymetli genç kardeşlerime olan şefkat ve merhametim de, beni hizmete zorlayarak, Ehl-i sünnet âlimlerinin kitaplarından seçtiğim yazıları tercüme etmeğe başladım.”
26 Ekim 2019 Cumartesi
26.10.2019
“Fitne yayıldığı zaman, hakikati bilen, başkalarına bildirsin! Bildirmezse, Allah’ın ve bütün insanların la’neti ona olsun! hadîs-i şerîfini görünce, düşünmeğe başladım. Ehl-i sünnet âlimlerinin kitaplarını okuyup anlayabilecek sâlih kimselerin azaldığını ve câhil, sapık kimselerin din adamları arasına karışarak, bozuk kitaplar yazıldığını görerek üzüldüm. Hadîs-i şerifte bildirilen la’net tehdidinden dehşet duydum. Kıymetli genç kardeşlerime olan şefkat ve merhametim de, beni hizmete zorlayarak, Ehl-i sünnet âlimlerinin kitaplarından seçtiğim yazıları tercüme etmeğe başladım.”

Bu sözler, 18 sene evvel bugün kaybettiğimiz Hüseyn Hilmi Işık Efendi’ye aittir. Hüseyn Hilmi Işık Efendi, dinî hayatın zayıfladığı zor bir zamanda, bir yandan sahih kaynaklardan elde ettiği dinî bilgisi ve sağlam Ehl-i sünnet itikadı, öte yandan tavizsiz duruşu ve gayreti ile son devir ilim hayatında müstesna bir yeri olan din ve fen âlimidir.

Küçük Efendi

1911’de Rumeli muhaciri bir ailenin çocuğu olarak Eyüp’te dünyaya gelmiş; genç yaşta babasını kaybetmiştir. Maddî vaziyeti parlak olmayan zeki çocukların hep yaptığı gibi askerî mekteplerde okumuş; ailesinden aldığı dinî terbiyeyi her zaman muhafaza etmiştir.

Fakültede okurken, Seyyid Abdülhakîm Arvâsî hazretlerini tanıması hayatında yeni bir safha açtı. “Küçük Efendi, seni sevdim” sözü ile başlayan bu beraberlik 14 sene devam etti. Bu zâtın daveti üzerine Eyüp’teki dergâhına devam ederek, kendisinden bilfiil ders gördü. Arapça, Farsça ve sair dinî ilimleri tahsil etti.

Hocasının arzusuyla eczacılık ve ardından kimya mühendisliği fakültesini bitirerek eczacı subayı oldu. Meşhur ilim adamlarıyla çalıştı ve kimya ilminde bir buluş yaptı. Bir yandan da yine hocasının işaretiyle Fransızcasını inkişaf ettirdi; Almanca öğrendi. Vefatı sıralarında dahi hocasının yanında bulunduğu gibi, kabre konulması ve telkinini verme şerefine kavuştu.

1943’te hocasının vefatından sonra da ilmî çalışmalara devam etti. Hocasının oğlu Üsküdar ve Kadıköy müftüsü Ahmed Mekki Efendi’den ikmal-i nüsah ederek (dersini tamamlayarak) 1953’de icazet-i mutlaka (din ilimlerinde diploma) aldı.

1960 yılında darbeciler tarafından tekaüde ayırılana kadar askerî mekteplerde imanlı talebeler yetiştirdi. Bundan sonra da Vefa Lisesi ve İstanbul İmam-Hatib Okulu yanında, imam ve müezzinlerin dışarıdan diploma alabilmesi için açılan tekâmül kurslarında fahrî dersler verdi.

Sonra kendisini te’life verdi; hocasından öğrendikleri ile onun tavsiye ettiği Arabî ve Fârisî kitapları okuyup yaptığı tercümeleri kitaplara geçirdi. 1956 senesinde başladığı dinî neşriyat faaliyetlerini 2001 senesindeki vefatına kadar sürdürdü.

Elmas ve Cam

Hilmi Işık Efendi’nin yetiştiği zamanlar, din aleyhtarı bir politikanın hüküm sürdüğü yıllardı. Medrese ve tekkelerin kapatılmasıyla, insanların, gençlerin dinini öğrenip yaşaması giderek zorlaşıyordu. Geçen asırda Afgani, Abduh ve Reşid Rıza öncülüğünde ortaya çıkan modernizm cereyanı var gücüyle tesirini icra ediyordu.

Üstadından öğrendiği bilgileri başkalarıyla da paylaşmak arzusuyla kaleme aldığı “Seadet-i Ebediyye” risalesi, bugüne kadar yüzü aşkın baskı yaptı. Bunun yanında ölücü ve yıkıcı cereyanlara reddiye mahiyetinde onlarca eser kaleme alıp bastırdı. Bunu yaparken kendi fikirlerinden ziyade, önceki devirlerde yaşamış ulemanın sözlerine itibar etti. “Bu kitaplar benim değildir; bunlarda benim tek bir cümlem bile yoktur. Hepsi Ehl-i sünnet âlimlerinin sözleridir. Benim sözüm olsaydı, elmas yanında cam parçasına benzerdi” derdi. Kendisini zamanının ulemasından ayıran da evvela bu hassasiyeti oldu. Yüksek akademik seviyede kitaplar yazmak gibi bir iddiası olmamıştır. Eserleri, halkın irşadı ve aydınlatılması için yazılmıştır. Kitaplarında geçen hemen her bilginin kaynağı verilmiştir.

Şu sözler onundur: “Dinî mevzulardan kendimi söz sahibi sanmaktan korktuğum için, önceleri kitap yazmağı düşünmemiştim. (Fitne yayıldığı zaman, hakikati bilen, başkalarına bildirsin! Bildirmezse, Allah’ın ve bütün insanların la’neti ona olsun) hadîs-i şerîfini görünce, düşünmeğe başladım. Ehl-i sünnet âlimlerinin kitaplarını okuyup anlayabilecek sâlih kimselerin azaldığını ve câhil, sapık kimselerin din adamları arasına karışarak, bozuk, sapık kitaplar yazıldığını görerek üzüldüm. Hadîs-i şerîfte bildirilen la’net tehdidinden dehşet duydum. Kıymetli genç kardeşlerime olan şefkat ve merhametim de, beni hizmete zorlayarak, Ehl-i sünnet âlimlerinin kitaplarından seçtiğim yazıları tercüme etmeğe başladım.”

Sizin bu nimete kavuşmanız…

Son devirde İslâm âleminde, “aşağıdan yukarıya” (önce Müslüman bir cemiyet kurmak) veya “yukarıdan aşağıya” (önce Müslüman bir hükümet kurmak) şeklinde ikiye taksim edilen dine hizmet anlayışında birinci grupta yer aldı. Resulullah’ın, evvela Mekke-i Mükerreme’de bir Müslüman cemiyeti teşkil ederek siyasî tavırlardan uzak durmak şeklinde hülâsa edilebilecek usule uygun bir hizmet metodu takip etti.

Hayatını kıymetli kitaplardan tercüme ve tasnif ile te’lif eserler vücuda getirmekle geçirdi. Akâid hususunda, bilhassa Ehl-i sünnet ve cemaat inancını sade bir dille açıklayıp bu inancın yayılmasına öncülük etti. Hanefî, Mâlikî, Şâfiî ve Hanbelî mezheplerinden birinde bulunmanın Ehl-i sünnetin alâmeti olduğunu, herkesin kendi mezhebine göre amel etmesinin şart olduğunu, zaruret ve ihtiyaç hâlinde, hak olan dört mezhepten birinin taklit edilebileceğini, Ehl-i sünnet kitaplarından alarak açıklayıp herkese duyurdu. Kitaplarında, binlerce mesele yazdı. Unutulmuş ilimleri ihyâ etti. “Ümmetim bozulduğu zaman bir sünnetimi ihya edene yüz şehid sevabı verilir” hadîs-i şerifini hep nazara alarak, farzları, vâcibleri, sünnetleri, hatta müstehabları uzun uzun yazdı.

İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Mektubat’ında geçen “Sizin bu ni’mete kavuşmanız, fıkıh bilgilerini öğretip yaymakla olmuştur” sözü, Hilmi Işık Efendi’nin şiarıdır, yani misyonunu ifade eder. Fıkıh yanında, Mektûbât-ı Rabbânî ve Reşahât okumak suretiyle, tasavvuf neşvesini, ayni tasavvufun hâsıl ettiği hoşluğu da ihmal etmedi. İmanî ve fıkhî mevzuların menkıbeler yardımıyla anlatılırsa, daha kolay akılda kalacağını, aynı zamanda büyüklerin isminin bereket hâsıl edeceğini; Allah sevgisinin, bu zamanda ancak Allah dostlarına muhabbet yoluyla kazanılacağını söylerdi.

Bunu ancak müceddid yapabilir

Dünyanın her tarafındaki insanlara doğru İslâmiyet’i tanıtmayı birinci vazife edindi. Ehl-i sünnet âlimlerince telif edilen Arabî ve Farisî yüzlerce muteber eseri, 1966’da kurduğu Işık (1980’den sonra Hakîkat) Kitâbevi vasıtasıyla ofset olarak bastırıp bütün dünyaya ücretsiz gönderdi. Dünyanın her tarafında yaşayan sıradan veya ilim sahibi Müslümanların suallerine cevaplar verdi. Vehhâbîlik, Şiîlik, Kâdiyânîlik gibi bid’at fırkalarının doğru yoldan ayrıldığı noktaları bütün dünyaya tanıttı. Modernist, pozitivist, komünist ve tarihselcilerle mücadele etti.

Ehl-i sünnet itikadı canlanmaya, kıpırdamaya ve yeşermeye başladı. Bölücü, bozucu ve yıkıcı cereyanlar temel tutamadı. Yurt dışından gelen mektupların çoğunda, “Sizin İslâmiyeti yaymak için yaptığınız bu çalışmalarınızı ancak bir müceddid yapabilir” diye yazmaktadır. Bu hizmet, dünyanın her tarafından takdir, tebrik ve teşekkür ile mukabele gördü. Modernistler, bid’at fırkası mensupları ve dini siyasete âlet etmek isteyenler ise, Hilmi Işık Efendi’nin kitaplarının hasmı oldu.

Buna rağmen O, hizmetlerini kimseyle münakaşa etmeden yerine getirdi. Etrafındakilere de her zaman başta ailesi olmak üzere insanlarla iyi geçinmeyi, kanunlara riayet edip fitne çıkarmamayı tavsiye etti. “Münakaşa, muhabbeti azaltır, düşmanlığı arttırır” derdi. Kendisini tanıyanlar, her zaman insanlara yaptığı iyiliklerinden, güler yüz ve tatlı dilinden bahsederler. Bu sebeple gerek meslek hayatında, gerekse hususi hayatında hep sevilmiş ve sayılmıştır.

Hem Ehl-i sünnet itikadının güçlenerek fıkıh ilminin yayılmasında, hem de tasavvuf an’anesinin ferdî çerçevede de olsa doğru bir şekilde yaşanmasında Hilmi Işık Efendi’nin, mühim hizmeti geçmiştir. Böylece etrafında, Abdülhakîm Arvâsî Hazretleri’ni seven, Ehl-i sünnete bağlı, ulemâya hürmetkâr ve fıkıh ilminin yayılmasını gaye edinmiş bir topluluk teşekkül etmiştir. Hocasına sadakat ve dini yayma gayreti, karakterinin bâriz vasfı olmuştur.

Lisan-ı hal…

Hilmi Işık Efendi, bununla iktifa etmedi. Zamanın silahının tebliğ olduğunu iyi bildiği için, bir gazete kurulmasının elzem olduğunu düşünerek, 1970 senesinde Hakikat (sonraki adıyla Türkiye) gazetesinin kuruluşunu teşvik etti. Gazetelere, dini ve Müslümanları müdafaa eden yazılar yazdı. Kuleli Askeri Lisesi’nden talebesi ve bilahare damadı olan Enver Ören Bey, her işinde kendisine en büyük yardımcısı ve vekili oldu. Böylece kurmuş olduğu sistem, vefatından sonra da aynen devam ettirildi.

Dini doğru olarak öğrenmeyi, yaşamayı ve yaymayı birinci vazife olarak görüp, tasavvufa ancak bundan sonra sıra geleceğini; sünnet-i seniyyeden kıl ucu kadar ayrılanların, tasavvuftan fayda yerine zarar göreceğini her fırsatta beyan etmiştir. Buna rağmen modernistlerin tesirinde kalarak tasavvufa karşı olanlara da tasavvufu sevdirmeye muvaffak olmuştur. Fen bilgisi de olduğundan dolayı, dine mal edilen hurafelerin tesiriyle dine uzak duran bir kesimin de gönlünü kazanarak maneviyat cephesine çekmeye muvaffak olmuştur.

Seadet-i Ebediyye kitabında şöyle yazar: “Emr-i ma’rûf iki suretle yapılır: Birincisi, söz, yazı ve her nevi yayın vasıtası iledir. Bunu yaparken, bilgi az ise ve şahsa, âdetlere, kanunlara dikkat ve riayet edilmezse, fitneye sebep olabilir. İkinci yol, hâl ile, İslâmiyetin güzel ahlâkına uyarak, numune olmaktır. Herkese tatlı dil, güler yüz göstermek, kimseyi incitmemek, kimsenin malına, ırzına göz dikmemek, kanunlara uymak, en tesirli, en faydalı nasihat olur. Bunun içindir ki, lisân-ı hâl, lisân-ı kâlden entakdır, demişlerdir. Görülüyor ki, İslâmın güzel ahlâkına uygun yaşamak, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapmanın en güzel yoludur.”

Kimseye ve hiçbir şeye aldırmadan, arkasında bir tekke, medrese, aile, hükümet, şirket ve müessesenin maddî desteği olmaksızın, tek başına çıktığı ilim mücadelesinde muvaffak olmuştur. Neşrettiği eserler büyük alâka görmüştür. Dinin, geçim vâsıtası yapılmasını; din kitaplarından para kazanmayı tasvip etmemiştir. Bilakis, maliyetine satılan ve çoğu bedava verilen kitapların finansmanını kendi cebinden karşılamıştır. Muhtelif lisanlarda bastırdığı eski ve değerli kitapları yurtdışına senelerce ücretsiz göndermek müyesser olduğu için daima Rabbine şükretmiş; bunu üstadının himmet ve bereketi olarak görmüştür.

Sağlam ve tavizsiz şahsiyeti ile şöhret peşinde koşmadan; hatta ismini bile setrederek, İslâmî ilim ve hizmet tarihinde mümtaz bir mevki kazanmıştır. Gönderdiği kitaplar ve mektuplaşma vasıtasıyla kendisini tanıyan dünya Müslümanlarından geniş bir kitle, kendisini yüksek meziyetlerle vasıflandırarak minnettarlığını her fırsatta dile getirmiştir.

Endonezya’dan Güney Afrika’ya kadar İslâm coğrafyasının her yanında kitaplarını okuyanlar kendisini tanıyıp sevmiş ve hizmetlerine hayran kalmışlardır. Öyle ki Türkiye’den giden alâkasız şahıslar, bu beldelerin en ücra köşelerinde Hilmi Işık Efendi’nin ismini duyunca ve Müslümanların ona olan hürmet ve muhabbetini görünce hayrete düştüklerini sonradan ifade etmişlerdir.

Merhum Hüseyn Hilmi Işık Efendi’yi tanımanın en iyi yolu, onun ciltleri bulan kitaplarını anlayarak okumaktan geçmektedir. Bu satırların yazarı tarafından kaleme alınan ve Ebedî Seadet Yolunda Bir Ömür - Hüseyn Hilmi Işık adıyla 2018 senesinde neşredilen biyografisine de müracaat edilebilir.

.ANADOLU İRFANINI YOĞURAN AHMED YESEVÎ BABA
Tasavvuf, bilhassa Moğol istilasının ardından cemiyette yaşanan çözülmeyi önledi. Moğol istilasının yıktığını, tarikatler toparladı. Bunların çoğu Ahmed Yesevî’nin talebeleri idi.
28 Ekim 2019 Pazartesi
28.10.2019
Tasavvuf, bilhassa Moğol istilasının ardından cemiyette yaşanan çözülmeyi önledi. Moğol istilasının yıktığını, tarikatler toparladı. Bunların çoğu Ahmed Yesevî’nin talebeleri idi.

Ahmed Yesevî ismini her Anadolu Türkü gibi ben de daha küçük yaşımda işitmiştim. Hayatını anlatan bir kitaptaki meşhur hâdise bana çok tesir etmişti. Ahmed Yesevî 63 yaşına geldiği zaman, Resûlullah efendimiz o sene âhireti teşrif ettiklerinden, bu yaştan sonra yeryüzünde bulunmayı kendisine münasip görmeyip yer altında kendisine mahsus bir hücre yaptırmıştı. Oraya merdiven ile inilirdi. Vefatına kadar orada ibadet ve tefekkürle meşgul oldu. Talebelerine ilim öğretmeye de orada devam etti. Kendisini vefat etmiş, kabre konmuş şekilde hissederek, bambaşka bir huşu ile ibâdetlerini yaptı. Burada manevî dereceleri daha da arttı. Bu peygamber sevgisi ve edep doğrusu insana tesir etmeyecek gibi değildir.

Pir-i Türkistan

Anadolu’da Ahmed Yesevî’nin ismini duymamış kimse neredeyse yoktur. Türkistan’ın Sayram şehrinde doğmuş olmakla beraber, şimdi Kazakistan sınırları içindeki Yesi’de yaşayıp hicrî 562, milâdî 1166 yılında vefat ettiği için Yesevî lakabıyla anılmaktadır. 7 yaşından 50 yaşına kadar kavuştuğu ilahi tecellileri gayet edibâne bir lisanla anlattığı Divan-ı Hikmet, Sultan Hamid tarafından bastırılmıştır. Yesi şimdi Türkistan diye anılır ki, bu isim Pir-i Türkistan’dan gelir.

Hazret-i Ali’nin oğlu Muhammed Hanefiyye’nin soyundan gelir. Baba ve dedesi de şeyh idi. Çocuk yaşında anne ve babasını kaybetmiştir. Daha o yaşlarda büyük bir manevi rütbeye namzet idi. Arslan Baba’dan, sonra da Baba Yusuf Hemedânî’den yetişerek zamanının sayılı âlim ve velilerinden oldu. Nihayet Pir-i Türkistan namıyla anıldı. Emir Timur’un rüyasına girerek ona zafer müjdeledi. O da şeyhin kıymetini bilerek üzerine muhteşem bir türbe yaptırdı. Türbe en son reisicumhur Turgut Özal zamanında Türkiye’nin katkılarıyla tamir edilmiştir.

Gazâ ruhu

Osmanlı Devleti’nin kuruluş misyonu, Avrupalı tarihçilerin de beyan ettiği gibi, gaza ruhudur. Bütün mücadeleler, ganimet almak veya toprak fethetmek için ya da siyasi hâkimiyet kurmak değil, i’lâ-i kelimetullah, yani Allah’ın adını her yerde duyurmak olarak cereyan etmiştir. Bunu yaparken de bu topraklara yerleştireceği halkın, yüksek seviyede medenî ve ahlâkî prensiplere sahip olmasını mühimsemiştir.

Orta Asya’dan Anadolu’ya hicret eden Türk boyları arasına tasavvuf erbabı da vardı. Türk boyları Anadolu ve Rumeli’de yurt tutarken, evvela ibadetlerin ifası için mabed ve manevî irşad için tekkeler inşa edilmiştir. Tasavvuf kültürü ile yoğrulmuş bu cemiyetin, devletin gaza ruhu misyonuna hizmet edeceği düşünülmüştür.

Anadolu ve Rumeli’nin her köşesinde kurulmuş köylerde faaliyet gösteren tekkeler, Ahmed Yesevî’nin manevî mirasını sonraki nesillere naklettiler. Tasavvuf, İslâmiyetin özüdür. Bu terbiyeyle yetişen insanlar, sağlıklı bir cemiyet teşkil etmiştir. Türklüğün başına asırlar boyu başına gelmeyen kalmadığı halde, işte bu sağlıklı cemiyet sayesinde bugün bile ayakta kalmayı bilmiştir.

Tasavvuf bilhassa Moğol istilasının ardından cemiyette yaşanan inhilali (çözülmeyi) önledi. Moğol istilasının yıktığını, tasavvuf ve tarikatler toparladı. Bunların ekseriyeti Ahmed Yesevî’nin talebeleri ve takipçileriydi. Anadolu’nun en ücra dağ köylerinde bile Yesevî dervişleri dergâhlar kurup, halkı irşad ettiler.

Müslüman mücahidlerin harb yoluyla yapmaya çalıştıkları hizmeti, Ahmed Yesevî ve talebeleri tasavvuf yoluyla çok daha kolayca yaptı. Zira Yesevîlik, hem İslâmiyete sıkı sıkıya bağlı bir yoldu; hem de Türk kültürünün bünyesine uygundu. Bilhassa Türklerin çok sevdiği şiirlerle, hikmetlerle kalblere girmeye muvaffak olmuştur.

Anadolu İrfanı

Türk tarihçisi Fuad Köprülü, eserlerinde uzun uzun Ahmed Yesevî’den bahsetmiş; şair/mutasavvıf Yunus Emre’yi onun Anadolu’daki halefi olarak vasıflandırmıştır. Ahmed Yesevî gibi tasavvuf literatürüne göre bir mürşid olmamakla beraber, Yunus Emre, lirik şiirleriyle Anadolu tasavvufunda Divan-ı Hikmet an’anesinin yerini tutmuştur. Yesevî’nin şu nazmı meşhurdur:

Aşkın kıldı şeyda meni/Cümle âlem bildi meni

Kaygım sensen dünü güni/mene sen ok gereksen

Yunus Emre’nin aşağıdaki nazmı buna çok benzer:

Aşkın aldı benden bene/Bana seni gerek seni

Ben yanaram dünü güni/Bana seni gerek seni

Köprülü’ye göre, Türkler arasında İslâmiyetin yayılıp yerleşmesi, Türkistan’da başlayan ve Anadolu’da devam edip tamamlanan bir safahata sahiptir. Şu halde Türkistan tasavvufu, bilhassa Ahmed Yesevî, Anadolu irfanının nüvesini teşkil eder. Anadolu’ya gelen ve Horasan Erenleri diye tanınan Türkistanlı dervişler vasıtasıyla İslâmiyet burada kök salmıştır.

Bunların bir kısmı İranlı sufi Ebu Said Ebu’l-Hayr’ın takipçisi Melâmîler; bir kısmı Belhli Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin talebesi Mevlevîler; büyük bir kısmı da Yesevi dervişleridir. Vilâyetnâme’ye göre, Horasanlı Hacı Bektaş Veli’nin hocası Şeyh Lokman-ı Perende, Türkistan’ın doksan dokuz bin pirinin piri Hace Ahmed Yesevî’nin halifelerindendir. Ayrıca Nakşibendî tarikatı üzerinde de yol yakınlığı sebebiyle Yesevîlik izlerinden söz edilebilir.

Manevî mimarlar

Anadolu’da ve Rumeli’de çok popüler olan Hacı Bektaş Veli, Kaygusuz Abdal, Sarı Saltuk, Barak Baba, Taptuk Emre, Yunus Emre, Geyikli Baba, Kumral Abdal, Abdal Murad, Abdal Mehmed, Postinpuş Baba, Seyyid Harun gibi zatlar, Ahmed Yesevî yolunun takipçisi olarak kabul edilmiş ve onun hatırasını bu coğrafyada sürdürmüşlerdir.

Hatta içlerinden Baba İshak gibi bazı nâkısların çıkarttığı kargaşadan dolayı, üzerlerindeki töhmeti def edebilmek adına Vefaiyye dervişleri, ezcümle Şeyh Edebali de Yesevîlik’e nisbet etmişlerdir. Bütün bu zatlar, Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda da manevî mimarlar olarak rol oynamışlardır.

Yesevîlik’i, şer’î kaidelere lakayt, dergâhlarda kadın-erkek bir arada âyin yapan heteredoks (gayrı sünnî) bir tarikat gibi göstermeye çalışanlar varsa da, işin aslının böyle olmadığını Divan-ı Hikmet okuyanlar da, Yesevî menâkıbından haberdar olanlar da iyi bilmektedir. Bilhassa basit halk tabakasına ve sıradan dervişler arasında tesir icra eden Şiî-Bâtınîlik de Ahmed Yesevi’nin güçlü Ehl-i sünnet vurgusu karşısında kök salamamıştır.

.AH ŞU GENÇLER…
“Gençlik, her insanın geçireceği bir fizyolojik çağdır. Demokratik bir düzende ise, siyasî kuvvetler fizyolojik esaslara göre kurulamazlar.”
4 Kasım 2019 Pazartesi
4.11.2019
“Gençlik, her insanın geçireceği bir fizyolojik çağdır. Demokratik bir düzende ise, siyasî kuvvetler fizyolojik esaslara göre kurulamazlar.”

Biyoloji kitaplarında gençlik fiziki büyümeyle ölçüldüğü halde, ahlâk kitapları 15 yaşına kadar çocukluk, 15-40 arasını gençlik, 40-70 arasını orta yaş ve 70 sonrasını ihtiyarlık olarak vasıflandırır. Şair, “Hayat gençlik boyunca/Bir aşkın rüyasıdır” der. Gençler, gençlik boyunca hep bu rüyanın ardından koşar. İhtiyarlar, gençleri, aklı bir karış havada, hissiyatıyla hareket eden, havai figürler olarak görür; hep dizginlemeye çalışır. Gençler ise ihtiyarların kendilerini anlamadığından şikâyet eder.

Varna Harbi’nde düşman ölüleri arasında dolaşan Sultan II. Murad’ın, “Aralarında sakalına ak düşmüş kimse yok” dediğinde, Azeb Bey’in “Olsaydı, başlarına bu iş gelmezdi” diye cevap verdiği meşhurdur. Jön Türkler iktidara gelince ordudaki tecrübeli subayları tekaüde sevkedip, yerlerine genç komitacı arkadaşlarını getirmişlerdi ki neticesi malumdur. Tecrübenin yerini hiçbir şey tutmazsa da, “Akıl yaşta değil, baştadır” sözü meşhurdur.

Monarşi tarihinde küçük yaşta hükümdarlara çok rastlanır. Âlimler, maslahat icabı çocuğun hükümdarlığını sahih görmüştür. Bu, millî birlik için lüzumludur. Bu halde çocuk hükümdar, birisini naip (vekil) seçer. Bulûğuna kadar hükümdarın vazifesini bu naip yerine getirir. Fatih Sultan Mehmed, Sultan IV. Murad ve IV. Mehmed henüz bulûğa ermeden padişah olmuşlardır. Çocuğun vekil tayini meşrudur. Sultan IV. Mehmed tahta çıkarıldığında, Valide Sultan, bunu Anadolu Kazaskeri Hanefi Efendi’ye sormuş; o da böyle cevap vermişti.

Herkes 21 yaşında İstanbul’u fetheden Sultan Fatih gibi olamaz. Ama 29 yaşında Fransa iktidarına el koyan ve Avrupa aristokrasisinin “Korsikalı Maceraperest” diye küçümsediği Napolyon, sonra gelenlere ilham kaynağı olmuştur. Asırlık imparatorluğun kaderine çöken İttihatçıların yaş ortalaması 30’u geçmez. Enver Bey, dağa çıktığında taklit ettiği Napolyon’dan 2 yaş ufaktı. Amansız rakibi Mustafa Kemal Bey, Sultan Hamid’i tahttan indirmek üzere Selânik’ten İstanbul’a gelen hareket ordusunun kurmay reisi iken aynı yaşta idi. Enver, 1 numara olduğunda 33; Mustafa Kemal ise 39 yaşındaydı.

Genç Müslümanlar ve İhvân

Aktivist Mazzini’nin (1805-1872) 1831’de kurduğu ve halk kahramanı Garibaldi’nin de mensubu bulunduğu La Giovane Italia (Genç İtalya) hareketi, Masonik cumhuriyetçi ideolojisiyle İtalya’da ciddi reformlara vesile oldu. Papa, enterne edildi. Ordudan din adamları çıkarıldı. Mekteplerden din dersleri kaldırıldı. Dinî nikâh yanında resmî evlenme getirildi. Manastırlara ve kilise gayrı menkullerine el konuldu.

Mazzini, evvelce Napoli’de gizli bir ihtilalci cemiyet olarak kurulan ve esas itibariyle provokasyanlarla halkı kutuplaştırmayı hedefleyen Carbonari’ye mensuptu. Dinlerüstü yeni dünya düzeni kurmayı hedefleyen Illüminati ile irtibatlı bu cemiyet, Yahudi bankerlerden destek görmüş; dünyanın her yerindeki inkılapçı gençlik gruplarına tesir etmiştir. Cemiyete giriş ritüelleri, Masonlukla aynıdır.

Müslüman âlemindeki siyasî aksiyoner cemiyetler, isminden de anlaşılacağı üzere, Genç İtalya modeline göredir. Dünyanın yeniden dizaynında, ideolojik yatkınlıkları ve mizaçlarındaki ateşlilik sebebiyle gençlerin manipüle edilmesi pek revaçtaydı. Hepsinde müşterek olan husus, sloganlarla örtülen sathilik (Hürriyet, Eşitlik, Kardeşlik) ve ecnebi manipülasyonudur. Avni Paşa “Memleket Ruslara satıldı” diye Harbiye talebesini ayaklandırarak Sultan Aziz’i tahttan indirmiş; Mithat Paşa, medrese talebesi gençleri sokağa dökerek memleketi 93 Harbi’ne sürüklemişti.

Mazzini ve Genç İtalya

Jön Türklük

İngilizler, Kırım Harbi’nin ardından, Tanzimat devri kalemlerine Genç Osmanlılar dediği gibi; onların müjdelediği İttihatçılar da Jön Türkler diye anılmıştır. Genç İtalya modeli, İslâm dünyasının modernizasyonunda kullanılmıştır. İttihat ve Terakki, Genç İtalya modeline göredir. İttihat ve Terakki Cemiyeti kurucularından İbrahim Temo, 1899’da İtalya’da bunlarla temas etmişti. Garibaldi, 3 sene kaldığı İstanbul’da 1863’de İtalyan İşçi Cemiyeti’ni kurmuştu. Mazzini’nin büyük hayranı Namık Kemal’in başını çektiği Genç Osmanlılar, Osmanlı Devleti’nde de anayasa idealini müdafaa ettiler ki, aslı, padişahı, yani an’aneyi pasifize etmektir.

Bosna’da Mlada Bosna (Genç Bosna) hareketi mensubu Princip, 1914’te Avusturya Arşidükü’nü öldürerek, dünyayı harbe sürükleyen fitili ateşledi. Mısır’da modernist İslâmcı liderlerden Reşid Rıza’nın talebesi Kudüs Müftüsü Emin el-Hüseynî, 1930’larda Mladi Bosna hareketini Nazilerin yanında yer almak hususunda teşvik etmişti. Yanlış politikası, İsrail’in kurulmasına yol açmıştır.

Cemaleddin Afganî’nin arkadaşı Yakub Sanua’nın, Kahire’ye dönünce kurulmasına ön ayak olduğu Mısrü’l-Fetâ (Genç Mısır) hareketi de bu çizgidedir. İttihatçılar gibi gizlice teşkilatlanan bu hareket, İngiliz taraftarı Başvezir Butros Gâli’yi öldürerek kriz çıkarmıştır. Sonradan Şübbânü’l-Müslimîn (Genç Müslümanlar) adını almıştır.

Emin el-Hüseynî, Genç Müslüman milislere Nazi selâmı veriyor

Genç Müslümanlar

Müslüman Gençler Cemiyeti, 1926 senesinde Kahire’de kuruldu. Ezher ulemâsının isteksiz olduğunu düşündükleri dinî, sosyal ve kültürel reformların tahakkukunu ideal edinen cemiyetlerin önde geleniydi. Kısa zamanda 20 bin âzâ kaydetti. Merkezinde edebî ve dinî konferanslar tertiplenirdi. Başta gençlerin kültürel cihetten desteklenmesini hedeflerken, zamanla tamamen politize oldu.

İslâm âleminde daha fazla bilinen Cemiyetü’l-İhvâni’l-Müslimîn (Müslüman Kardeşler Cemiyeti), 1928 senesinde İsmailiye şehrinde kuruldu. Kurucusu köylü çocuğu bir muallim olan Hasan el-Bennâ (1904-1949) idi. Süveyş Şirketi’nde çalışan işçilerin sefaleti, Bennâ’yı sosyalist fikirlere sevketmişti. Abduh ve Reşid Rıza’nın İttihad-ı İslâm iddiasındaki reformist fikirlerinden de tesir gördü. İhvâncılar, sosyalist subaylarla işbirliği yaparak 1952’de kralı devirmiş; Mısır’ı daha büyük bir felakete düşürmüştür.

Müslüman Kardeşler gibi, Müslüman Gençler Cemiyeti de Mısır’dan başka, Irak, Suriye, Filistin başta olmak üzere diğer memleketlerde şubeler açtı. Bosna’da 1938’de kurulan Mladi Müsilmani (Genç Müslümanlar), Şübbânü’l-Müslimîn’in bir şubesiydi. Aynı zamanda felsefeye meraklı bir gazeteci olan Bosna lideri Aliya İzzetbegoviç cemiyetin mensubuydu.

Genç İzci

Keşşaflar başbuğu

II. Meşrutiyet, gençlik teşkilatlarının ilk kez görüldüğü devirdir. Gençleri milli müdafaaya hazırlayan ve İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yan kolu vasfında paramiliter kuruluşlardır. Napolyon’un Prusya’yı istilası ve Boer savaşları sırasında gençliğin seferber edilmesiyle başlayan ve Baden-Powell’in İngiltere’de Boy Scout adını verdiği izcilik teşkilatı bu yıllarda Osmanlı cemiyetinde yer buldu.

Devrin Türkçülük cereyanının tesirindeki cemiyet, gençler arasında kılavuz (önder) yetiştirmek iddiasındaydı. Maksadı, gençleri askerî bir disiplin altında tutarak militarist bir fikirle terbiye edip teşkilatlandırmaktı. Harbiye Nezareti’ne tabiydi. Keşşaf denilen izcilerin başbuğu Enver Paşa idi. Yardımcısı Belçikalı Parfitte, koldaşlar ise Nazım, Eyüp Sabri ve Atıf gibi İttihatçı fedailerdi. 1917 senesinde Osmanlı ülkesinde 706 genç cemiyeti vardı.

Keşşaflar, başta beyaz tenis şapkası, ayakta kısa pantolon ile muhafazakârların reaksiyonunu çektiyse de, kulak asan olmadı. “Dağ başını duman almış” diye başlayan İsveç’ten devşirme Gençlik Marşı bu devrin hatırasıdır. Cemiyet, Cihan Harbi’nde 15 yaşında çocukların silâh altına alınıp cepheye sürülmesini kolaylaştırdı. İttihatçı Kazım Karabekir’in daha çok yetimlerden teşkil ettiği Gürbüzler Ocağı da bunun devamıdır.

Talebe hareketleri

Gençlik kolları

1927’de parti kurultayında okunmuş meşhur Nutuk’un sonunda Gençliğe Hitabe diye bilinen ve mekteplerde bütün gençlere ezberletilen kısım, baştaki idarecileri hain gördükleri zaman, istiklal ve cumhuriyeti (=rejimi) korumak adına takip edecekleri yolu bildiren apaçık bir kalkışma manifestosudur. 70’li senelerde “vatan ve millet” sloganlarıyla sokaklarda birbirini öldüren, Gezi Parkı’nda polisleri taşlayan, şarkta hendeklerde savaşan gençlik, işte İttihatçılardan bu zamana gelen bir ideolojinin uzantısıdır.

Geleceğin parti lideri ve başbakanı Bülent Ecevit, 1956’da yazdığı bir makalede, gençliğin muayyen menfaatler çevresinde toplanmış müstakil bir sınıf veya zümre şuuruyla partiler üstü değil; partiler içinde teşkilatlanarak siyaset yapmasını müdafaa eder. “Gençlikten siyasî bir kuvvet olarak söz edildiğini ancak diktatörlüklerde veya demokratik düzeni pek benimseyememiş memleketlerde duyarsınız. Falanca mevzuda ‘Amerikan gençliği şöyle düşünüyor’, ‘Filanca meselede İngiliz gençliği şu reaksiyonu gösterdi’ denildiğini işittiniz mi hiç?” diye sorar.

“Gençlik, her insanın geçirdiği veya geçirebileceği bir fizyolojik çağdır. Demokratik bir düzende ise, siyasî kuvvetler fizyolojik esaslara göre kurulamazlar” der. Bu sebeple partilerde kadın kolları yanında gençlik kolları kurulmuştur. 12 Eylül Darbesi, sokak terörü hadiselerine reaksiyon olarak bunu men etmiştir. Yine de gençlerin militerleştirilmesi, icabında tahrik etmek üzere, belli kesimlerin hep işine gelmiştir. Aslında gençlere diyecek bir şey yoktur. Zira her yerde gençlik, cari maarif sisteminin eseridir.

Seniha Sami Moralı, aynı yaşta olup berber büyüdüğü amcası Hamdullah Suphi Tanrıöver’i tasvir ederken zamanındaki gençlerin birkaç müşterek vasfına dikkat çekiyor ki bugün de farklı değildir: “Hamdullah, o zamanın gençleri gibi [dine karşı] şüpheci [agnostik] idi. Avrupa’ya karşı tuhaf bir aşağılık kompleksine sahipti. İstibdad devrinde yetişen gençlerin ruhu isyan ile doluydu. Memleketi kemiren felaketlerin, kötü idarenin sebeplerini, gençliğe mahsus acele hükümle bir şahsa irca ederdik [yorardık]. Ortadan kalksa kurtulacağımızı tahayyül ederdik.” (Hayat Tarih, Mart 199, s. 71

.GALİBİYETE BENZER MAĞLUBİYET: İNEBAHTI DENİZ MUHAREBESİ
İnebahtı’da Osmanlı donanmasını mağlup eden Haçlılar, harbin sonunda hiçbir şey elde edememişti. Voltaire, sanki harbi Türkler kazanmıştı, der.
11 Kasım 2019 Pazartesi
11.11.2019
İnebahtı’da Osmanlı donanmasını mağlup eden Haçlılar, harbin sonunda hiçbir şey elde edememişti. Voltaire, sanki harbi Türkler kazanmıştı, der.

Bazı tarihçiler antik çağda Romalı Augustus ile Antonius arasındaki Actium Muharebesi’nden sonra en büyük deniz harbinin İnebahtı Muharebesi olduğunu söyler. İkisi de aynı yerde cereyan etmiştir. İnebahtı (Lepanto), Yunanistan’ın batısında Adriyatik sahilinde bir Osmanlı deniz üssüdür. 7 Ekim 1571 tarihinde cereyan eden İnebahtı Muharebesi, büyük ve kanlı bir muharebe olmasına rağmen, neticelerini bambaşka bir cihette doğurmuştur.

Kaçan fırsat

Osmanlıların batıda ilerlemeleri ve Kıbrıs’ı alarak Akdeniz’de hâkimiyeti ele geçirmeleri üzerine, Papalık, İspanya ve Venedik bir ittifak yaptı. Papa V. Pius’un 6 senedir uğraştığı bu ittifak, Osmanlılara karşı 13. Haçlı ittifakıydı. Osmanlılar, Mısır, Arabistan, kırım ve Doğu Anadolu haricindeki topraklardan atılacaktı.

Zamanla irili ufaklı İtalyan devletleri, Milano, Cenova, Mantova, Savoia, Lucca, Toskana, Ferrara, Malta ve hatta Monako ittifaka dâhil oldu. Donanmanın yarısını İspanya, üçte birini Venedik, altıda birini Papalık karşıladı. Ganimet taksimi de bu nispette olacaktı.

Divan, bu gizli ittifakı hemen haber aldı ve Akdeniz’de perakende 400 gemiden müteşekkil donanmaya, Haçlı armadasını gördüğü yerde imha edilmesi emri verildi. Ancak sonbahar geldiği için muharebe ümidi zayıflamıştı. Venedik donanması, korkudan İspanyol donanmasından ayrılıp Sicilya’daki Messina limanına sığındı. Böylece Adriyatik Denizi’ni boş bırakıp Venedik’i bombardımana açık hale getirdi. Ama donanma serdarı Pertev Paşa fırsatı kaçırdı. Bu, felaketin başlangıcıdır.

Emanet ve Ehliyet

300 gemi, 30 bin asker ve 16 bin forsalık Haçlı Armada’sının başında Avrupa’nın en meşhur denizcileri vardı. Kumandan, İspanya Kralı’nın kardeşi Don Juan idi. Osmanlı donanmasında Uluç Ali Paşa, Karagöz Paşa, Cezayir beylerbeyi Cafer Paşa, Barbaroszade Hasan Paşa gibi denizciler vardır. Ama ilk 2 isim, Kaptan-ı Derya Müezzinzade Ali Paşa ve donanma serdarı Pertev Paşa denizci değildi. Bu, büyük bir hata idi. Bazı tarihçiler, denizciliğe mesafeli Sokullu’yu suçlar; rakiplerini yükseltmemek için böyle yapmakla itham ederler.

Uzun zaman denizde seyretmekten yorgun Osmanlı donanması, deniz mevsiminin bitişi üzerine İnebahtı limanına demir atarak rehavete düşmüş; denizcilerin çoğu izne gitmişti. Gemilerde kara askeri kalmıştı. Üstelik donanmanın bir kısmı Girit ablukasında idi. Diğerleri de şurada burada dağınıktı. Bu esnada İstanbul’dan taarruz emri gelmiş; ama malzeme ve asker gelmemişti.

Sadece cesaret mi?

Armada, 15 Eylül’de Messina’dan hareket etti; 4 Ekim’de Osmanlı donanmasının karşısına demir attı. Osmanlı donanmasında 184 parça gemi vardı. Üstelik forsaların çoğu Hıristiyan esirlerdi ki, bu büyük risk demekti. Armada güçlü olmakla beraber, iyi bir taktik ve kumanda, Osmanlılara harbi kazandırabilirdi. Öyle olmadı.

Hayatında deniz muharebesi görmemiş Ali Paşa, karşılıklı top ateşi ve gemileri rampa ederek işin biteceğini düşünüyorlardı. Halbuki filoların satranç taşı gibi nasıl oynatılacağı, top atışının nasıl tanzim edileceği hakkında fikirleri yoktu. Yüksek deniz tabyası ve kumanda hakkında bilgisizlerdi. Preveze ve Cerbe’deki Osmanlı zaferlerini biliyorlar; bunların sadece leventlerin cesareti ile kazanıldığını zannediyorlardı.

Denizciler, kalelere sığınıp dışarı çıkmamayı, düşmanın buraya saldırmaya cesaret edemeyeceğini söylediler. Hatta kara askeri Pertev Paşa bile bunu destekledi. Ama Ali Paşa itiraz etti. “Ben divandan, her ne şekilde olursa olsun, armadanın imha edilmesi emrini aldım” diyerek diretti. Generaller, işi amirallere bırakmadı. Böylece donanma sabah demir aldı. Armadanın öncüsüyle karşı karşıya geldi. Ali Paşa ateş emri verdi. Tam bu esnada pusuya yatmış bir kol, donanmayı arkadan sardı. İki ateş arasında kaldılar.

Kaçtı dedirtmem

Rüzgâr ters esiyordu. Uluç Ali Paşa, orsa yaparak, yani gemileri rüzgâra karşı dar açıyla limandan çıkarıp, açık deniz muharebesi teklif etti. Haysiyet meselesi yapan Ali Paşa, “ben düşmana kaçtı dedirtmem” diyerek reddetti. Top ateşleri ortalığı inletmeye başladı.

Bir ara sol kanat, Venedik donanmasını bozdu. Sağ kanatta da inisiyatif Uluç Ali Paşa’nın elindeydi. Ama öğleden sonra orta kanatta bozgun başladı. Ali Paşa büyük bir ihtiyatsızlık ederek kör cesaretle kendisine yaklaşan İspanyol baştardasına rampa etti. Ali Paşa, oğlu ve kurmayları başlarına gelen birer arkebüz misketiyle şehit düştü. Pertev Paşa denize düştü; zor kurtuldu. Bu kargaşadan istifade eden Don Juan, orta kanadı çökertti. Askerler ya vuruldu, ya denize düşüp boğuldu. Venedikliler de toparlanıp sol kanadı vurdu.

Toparlanmak adına son çırpınışlar fayda etmedi. Armada hâlâ tek kumanda altında iken, Osmanlı donanması dağılmıştı. Orta ve sol kanadı, kendileri de büyük zayiat vererek imha ettiler. Sağ kanatta ise en ufak bir bozgun eseri yoktu; hatta Malta amiralini öldürüp gemilerini ele geçirdi. En ağır kayıbı Malta verdi. Muharebenin bittiğini ve armadanın üzerlerine geleceğini gören Uluç Ali ve Hasan Paşa, ellerinde kalan 42 kadırgayı güneye çekerek kurtardılar. Düşmanın zayiatı o kadar çoktu ki, kaçanları takip edemedi.

Esir sancak

Osmanlı donanması 142 gemiyi batmak veya kıyıya vurmak suretiyle kaybetmişti. Bunların 60’ı düşman eline geçmişti. Gemilerdeki 30 bin Hıristiyan forsa azat edilmişti. Kaptan-ı Derya ve 10 sancakbeyinin de dâhil bulunduğu binlerce şehitten başka, içlerinde kaptan-ı deryanın oğlu ve 3 sancakbeyinin de bulunduğu 3500 kişi esir düştü. Donanma sancağı da Papalık eline geçti. 1965’de Papa bir cemile olarak bunu Türk hükümetine iade etmiştir.

Düşman zayiatı 8 bin ölü ve 20 bin yaralı idi. İsabet almayan gemi yoktu. Öyle ki kutlama ziyafeti yapmak için sadece Sfenks adındaki geminin iyi vaziyette olduğu görüldü. Don Kişot yazarı Cervantes bu harbe katılmış; hatta yaralanarak kolunu kaybetmiştir. Zayiatın çokluğu sebebiyle Türk denizcilik tarihinde bu muharebeye Sıngın Harbi adı verilmiştir. Sıngın, sinmiş, kırılmış demektir. Sadece Uluç Ali Paşa, büyük bir yararlık göstermiş ve bu sebeple taltif edildiği gibi, artık Kılıç Ali Paşa diye anılmıştır. Ancak gerek klasik Türk gururu, gerek emanetin ehline verilmemesi, gerekse tek elden kumandanın çabuk çözülmesi, İnebahtı mağlubiyetinin sebebini teşkil eder.

Yıkılan efsane seyri

Zafer, Avrupa’da İskoçya’ya kadar büyük bir coşkuyla kutlandı. Bugün bile Roma’da artık konferans gibi faaliyetlerle bu zafer kutlanmaktadır. Bu zaferin hatırasına Roma’da gümüş bir sütun dikildi; Padova’da bir kilise yapıldı. Ressamlar, heykeller, şairler bu büyük hâdiseyi eserlerinde mevzu edindiler. Şarkılar yapıldı. Papa, Don Juan’ı dini kurtaran Yahya’ya benzeterek takdis etti. Juan, Yahya’nın İspanyolcasıdır.

Bozgun haberi payitahta bomba gibi düştü. Padişah üzüntüsünden üç gün uyku uyuyamadı. Avrupa’da Türklerin yenilmez olduğu efsanesi yıkılmış; Avrupa’ya moral gelmiştir. Protestan Hollanda prensi, Katolik İspanya’ya karşı Sultan II. Selim’den yardım istemişti. İnebahtı Bozgunu, buna mani olarak belki de tarihin seyrini değiştirdi.

Kesilen sakal

Zafer Haçlılara hiçbir şey getirmediği gibi, Türklere de menfi bir tesiri olmadı. Buna benzer bir hâdise de 1897 Osmanlı-Yunan Harbi’dir. Osmanlı ordusu zafer kazanıp Termofil geçidini 24 saatte geçerek Atina’ya girdiği halde, Avrupa devletlerinin müdahalesiyle geri çekilmiş; zaferden bir şey kazanmak şöyle dursun; kayıp bile verilmiştir. Demek ki ne kadar parlak olursa olsun, muharebeler değil; devletin o zamanki gücü ve siyasi konjonktür tarihin yazılmasında rol oynamaktadır.

İstanbul’daki Venedik balyozu (sefiri) Barbaro’ya, Sokullu Mehmed Paşa’nın “Siz bizi yenmekle, sakalımızı kestiniz. Ama biz geçen sene Kıbrıs’ı almakla sizin kolunuzu kestik. Kesilen kol geri gelmez ama, kesilen sakal gür bir şekilde biter” dediği meşhurdur. Öyle de olmuştur. Zaferin neticesinde galipler hiçbir şey elde edememiş; üstelik Osmanlılara harb tazminatı ödemişlerdir. Voltaire, “Bu antlaşmaya bakanlar, harbi Türklerin kazandığını zannederdi” diyor.

Beklediğine kavuşamayan Papa kahrından öldü. Bir ay içinde muazzam bir gayretle hazırlanan Osmanlı donanması, eskiden daha büyük bir ihtişamla Akdeniz’e açıldı. Birkaç sene içinde Osmanlılar, Tunus’u da fethederek hâkimiyetlerini Fas’a kadar yaydılar. İnebahtı da, tarihe galibiyete benzer bir mağlubiyet olarak geçti.).

..TAŞIDIĞIMIZ İSİMLERİN HİKÂYESİ
İsim, esas itibariyle bir modadır. Politikacıların, futbolcuların, artistlerin, roman kahramanlarının isimleri konur. Hatta çocuğun isminden, yaşını anlamak mümkündür.
18 Kasım 2019 Pazartesi
18.11.2019
Günümüzde hemen her sosyal çevreye mensup anne ve babalar, çocuklarına hiçbir yerde duyulmamış orijinal isimler vermeye pek meraklılar. Öte yandan modern ailelerde eski isimlere; muhafazakâr çevrelerde ise modern isimlere sık rastlanıyor. Şimdi en çok taşınan 5 erkek isminin Mehmed, Mustafa, Ahmed, Ali, Hüseyn; kız isimlerinin ise Fatma, Ayşe, Hadice, Emine ve Zeynep olduğunu istatistikler söylüyor.

İsim bir modadır. Geçen asrın sonlarında Nureddin, Sabahaddin, Şerefeddin gibi iddialı isimler yanında, Zekai, Recai, Necati gibi romantik isimleri çocuklara koymak modaydı. 20’lerde Haldun, Sadun gibi alengirli isimler çok tutuluyordu.

Ahmed, Mehmed gibi sıradan bir isme sahip olanlar, memuriyete girince veya şairliğe soyununca, hemen ağdalı bir ikinci isim alırdı. Ahmed Cevdet, Mustafa Kemal, Mehmet Akif gibi.

Cumhuriyet devrinde, politikacıların, futbolcuların, artistlerin isimleri moda oldu. Hatta çocuğun isminden yaşını anlamak mümkündü. 1952 senesinde güzellik kraliçesi olan Günseli Başar’ın ismi o sene çok popülerdi.

Romanlar, çocuk isimleri için ilham kaynağı idi. Müjgan ve Kamuran; Çalıkuşu’nun, Bihter ve Behlül, Aşk-ı Memnu’nun yadigârıdır. Refik Halid’in Nilgün romanı neşredildiği 1953 senesinde doğan çocukların çoğuna bu isim konuldu. Deniz, İnan, Ulaş, Özgür, Devrim isimleri de solcular arasında modaydı. Zira isim, ailenin ideolojisi ve dünya görüşünü de aksettirir.

Yeni devirde isimlerde din değil, kahramanlık ve milliyet vurgusu âmildir. Kaya, Vural, Erol, Erdal, Ercan, Erkan, Caner veya Oğuz, Korkut vs. İlk mekteplerde öğretmenler, “Yakışır mı Türk çocuğuna Arapça isim” deyip çocukların isimlerini Turgut, Attila, Seyhan, Türkân, Tomris gibi güya Türk tarihinden isimlerle değiştirirlerdi. Hatta memurlardan kendi isimlerini de değiştiren çoktu. Annemin, muallim olan iki eniştesi Battal ve Derviş Beyler, isimlerini -ister istemez- Orhan ve Şahin diye değiştirmişti. Cengiz gibi Türklükle alakası olmayan zalim kahramanların ismi de bu devirde çok konulmuştur.

Dirse Han Oğlu Boğaç Han

İsim hak edilmeli

Eski Türklerde oğlan çocuklarına muvakkat bir isim verilir; büyüyüp bir işin hakkından geldiğinde ona göre isim alırdı. Dede Korkut’un en meşhur kahramanlarından Dirse Han oğlu Boğaç Han, Bayındır Han’ın ak meydanında cenk edip, bir boğa öldürdüğü için bu ismi almıştır. Çocuklara Şahin, Doğan, Sungur, Tuğrul, Arslan, Babür gibi düşmanı korkutucu vahşi hayvan isimleri verilirken; kızlara Gül, Lale gibi her çeşit çiçek, Sırma, Kadife gibi güzel kumaş, Turna, Suna gibi sevimli kuş ismi vermek âdettir.

Eski Türklerde hadiselere göre isim verilirdi. Göç sırasında doğan çocuğa Göçü; düşman baskınında doğana Yağbastı, ziyafet esnasında doğana Aşveren isminin verildiği vâkidir. Çocuk doğduğu sırada evdeki misafirin ismini de uğur sayıp koymak âdetti. Babam doğduğunda, bizde Müftü Bekir Efendi misafirmiş. Bu sebeple bebeğe onun ismini koymuşlar.

Okumuş takımı çocuğa isim koymak için tefeül ederdi. Yani Mushafı veya Mesnevî gibi kutlu bir kitabı rastgele açıp okumaya başlar; ilk rastgelen ismi uğur sayıp koyardı. Dedem benim için Mushaf ile tefeül etmiş; “inne ekremeküm…” âyeti kerimesi denk gelmiş. Şimdikiler Kur’an’da var diye Aleyna (üzerimize), Ecrin (ücretin), Esila (öğleden sonra) gibi hiç de konulması münasip olmayan isimleri tercih ediyor. Halbuki Kur’an’da hınzır da geçer, fâhişe de.

Farklı olmak

Çocuklara farklı bir isim koyma âdeti eskiden beri vardır. Doğumu yaptıran doktorun veya ebenin, askerdeki kumandanının, valinin, muallimin veya bunların hanımlarının ismini koymak yaygındır. Bir isim bazen kulağa çok alışılmadık gelir veya telaffuzu zor olurdu. Bu halde hemen mahalli lisana uydurulurdu: Tayfun, Fayton; Ukaşe, Ökkeş; Ubeyde, İbide olurdu.

Şehirliler arasında kardeş isimlerinde kafiye ve ahenk aranırdı. Orhan-Osman, Aysel-Günsel; Melahat-Sabahat; Şükriye-Fikriye gibi. Hiç değilse isimlerin aynı harfle başlamasına dikkat edilirdi. Fuad, Faruk, Faika, Fevziye gibi.

Çift isim koymak âdetti. Hatta Osman Nuri, Mehmed Emin, Ömer Faruk, Fatma Zehra gibi bazı isim, diğerinin mütemmimi gibidir. Bu bilhassa aile büyüklerini küstürmemek adına veya eşler arasında ihtilaf çıkınca müracaat edilen bu usule şimdi pek rağbet edilmiyor.

Araplarda olmayan bir Türk âdeti de, çocuğa Muharrem, Recep, Şaban, Ramazan, Mevlüt, Arife, Kadir, Bayram gibi isimler koymaktır. Şimdi bunun yerini Berat, Miraç, Şevval, Merve almıştır. Mahzuru olmamakla beraber Selef, bu isimleri çocuklara koymamıştır. Hatta Mustafa da sıfat olduğundan, İslâm tarihinde Türklerden başka yerde isim olarak kullanılmamıştır.
Birine 40 gün deli demek?

İsim ve ismin tesiri inkâr edilemez. Eskiden hastalanıp bir türlü iyileşmeyen veya cılız olup toparlanamayan çocukların, “Ağır geliyor” diyerek ismini değiştirirlerdi. Şeyh Şamil’in ismi Ali idi de, çocukken hastalıktan kurtulamadığı için ismini değiştirmişlerdi.
“Birine kırk gün deli desen deli olur” kaidesince, güzel ismin de kişinin karakter ve kaderinde rol oynadığına inanılır. Enteresandır, Lenin’in ismi Vladmir, memleketin efendisi manasına gelir. Bu sebeple çocuklara güzel isim koymak boş değildir.
Yahudiler de anne baba tarafından doğumda verilen ismin, kişinin hayattaki misyonunu ya da karakterini tayin ettiğine inanır. Her ismin manasının, taşıyanla uyduğunu da zannetmemelidir. Tarihin en kanlı papalarından birinin adı III. Innocentus’tur ki masum manasına gelir. Yaşlı bir Filiz, şişman bir Fidan, ufak tefek bir Levent, korkak bir Yiğit, duyanları bıyık altından güldürür.
Yunus, İlyas, Ömer, Osman, İskender gibi bazı isimler manadan müstakil olmuş; tarihî bir büyük şahsiyeti hatırlamak adına konmaktadır.

İstikbal ne getirir?

İsim koyarken heyecandan zamanın şartlarını ve istikbali pek düşünmeden; çocuğun ileride zora düşüp beddua edeceği, telaffuzu zor, manası gülünç isimler koyanlar vardır. Öte yandan Filiz’in şişmanlaması; Fidan’ın yaşlanması; Yiğit’in korkak; Bülent’in ufak tefek biri olması ihtimali akla gelmez. Eskiden hemcins isimler yaygındı. İsmet, Hikmet, Mükerrem gibi isimler kıza da oğlana da konurdu. Şimdi pek tercih edilmiyor.

Bazen sahibi hoşlanmasa da, isimleri kısaltmak veya değiştirmek de yaygındır. İbrahim’e, İbo, Fatma’ya, Fatoş demek, eğer alay veya hakaret kastıyla yapılırsa, din bunu men eder; değilse veya öyle meşhursa (Apo gibi) cevaz verir.

Köylük yerlerde çocuk sayısı fazla olunca, son çocukla ümitsizce bir mesaj yollanırdı: Yeter, İmdat, Soner, Songül, Elveda, Netice. Hep kız doğması halinde çocuğa Döndü, Döne konurdu.

Çocuğu yaşamayanlar Dursun, Dursune, Durdu koyardı. Kadın, daha doğurmadan bir yatıra bağlanıp, yani adak yapıp, çocuğu, evliyanın ruhunun himayesine verir; çocuğa da o zatın ismini koyardı. İsmi bilinmiyorsa, Satı veya Satılmış konurdu. Eski Türklerde çocuğu yaşamayanlar, kötü ruhları (şeytanı) kandırmak adına çocuğa İtalmaz, Kutuz gibi çirkin isimler koyardı.

İsim merasimi

Çocuğa isim koymak, babanın hakkı ve vazifesidir. Ancak bizim kültürümüzde dede varsa, tabiatıyla bu hak ona devredilir. Araplar hilafına bizde dede ismi koymak yaygın değildir. Zira büyüklere hürmet esas olduğundan, küçük çocuğu dedesinin ismiyle çağırmak edebe uymaz.

Çocuk doğduğunun 7. gününde babası veya dini bilgisi olan bir yakını çocuğu ayakta kıbleye tutup, sağ kulağına ezan ve sol kulağına ikamet okuyarak ismini söyler. Sonra da “Allahümmec’alhu bârren takiyyen ve lâ tec’alhu abden şakiyyen ve enbetehu fi’l-İslâmi nebâten” diye dua eder. Çocuk kız ise hu’lar hâ olur. “Ey Allahım, bunu takvalı ve iyi eyle; isyankâr bir kul eyleme; Müslüman yetiştir” demektir.

Çocuklara güzel isim koymak, dinin emridir. Çünki kıyamette kendisinin ve babasının ismi ile çağrılır. Hadis-i şerifte, “Çocuklarınıza peygamberlerin isimlerini koyun; meleklerin isimlerini koymayın” buyurulmuştur. Abdullah, Ahmed, Hamid gibi içinde abd ve hamd geçen isimler tavsiye edilmiştir. Hindiyye’de, Allah ve Resulü’nün anmadığı, müslümanların koymadığı ismi koymamalıdır, diyor.

Cenab-ı Peygamber kötü isimleri değiştirirdi. İsyan eden manasına (ayn ve sad ile, elif ve sin ile değil) Âsiye ismini, Cemile; Harb’i, Selm (barış), Sa’b’ı (çetin), Sehl (kolay); Afra’yı (kurak), Hadrâ (yeşillik); Damrâ’yı (cılız), Abdullah diye değiştirmiştir. Üvey kızı Berre’nin (çok iyi) ismini, iddialı bularak, Zeyneb yapmıştır. Şahap, Alev, Şule, Niran gibi Cehennemi hatırlatan isimler de men edilmiştir.

Resulullah, güzel isimle tefeül eder; yani olacak işler hakkında hayra yorardı. Hudeybiye’ye Kureyşlilerin Süheyl’i yolladığını görünce, “İşimiz kolaylaştı” buyurdu. Süheyl, kolay demektir.

Aziz, Mecid, Metin gibi Allah’ın sıfat olan isimlerini çocuğa koymak caizdir. Samed, Hâlık, Rahman gibi zatına mahsus isimleri koymak caiz değildir. Bugün dünyada en yaygın isimlerden biri Muhammed’dir. Ama bu ismi taşıyan çocuğa asık surat göstermemek, mecliste yer vermek hadis-i şerifin emri olduğundan, insanlar bu edebi gözetemeyeceği için, âlimler çocuklara bu ismin verilmesini tavsiye etmemiş; edep timsali Osmanlılar da bunu Mehmed yapmışlardır.

Dosta-Düşmana

Araplarda çocuklarına Kelb (köpek), Hanzala (acıkavun), Dırâr (zarar), Harb (savaş) gibi ürkütücü isimler koymak; kölelerini de Felâh (iyilik), Necâh (hoş talih) gibi sevilen lafızlarla isimlendirmek âdetti. Bir bedevîye bunun sebebini sormuşlar. “Oğullarımızı düşmanlarımıza karşı, kölelerimi de kendimiz için isimlendiririz” demiş.

Bazıları düşmanı alt etmek üzere çocuklarına Gâlib, Gallâb, Mâlik, Zâlim, Garîm (rakip), Mukâtil, Târık tarzında korkutucu isimler verirdi. Bazıları da sert görünmek için oğullarına Hacr (engel), Sahr (taş), Fihr (şeref), Cendel (kaya) gibi isimler verirdi. Bazıları ise saadete nail olmak ümidiyle hepsi mutluluk manasına gelen Sa’d, Saîd, Es’ad, Mes’ud, Sa’dî, veya Gânim (kazanan) gibi adlar koyardı.

Bazıları da karısı doğurmak üzere iken dışarıya çıkar, hayvanattan, nebatattan, cemadattan ilk gördüğü şey ile yeni yavruyu isimlendirirdi. Bu âdet Kızılderililerde de vardı. Oturan Boğa, Parlayan Ay, Gümüş Irmak, böyle konmuş bir isimlerdir.

Araplarda bir insanı künyesiyle çağırmak, ismiyle hitap etmekten daha nazikçedir. Künye, bir kimsenin çocuğunun adıyla anılmasıdır. Resulullah’ın künyesi Ebu’l-Kâsım, yani Kâsım’ın babası idi.

Kadının adı yok

Antik Yunanlar, hippo (at) ile başlayan isimleri çok severdi. Hippolite, Hipokrat, Hipias gibi. Roma’da kadınlara isim verilmez; aile ismiyle anılırdı. Aynı aile ismini taşıyan birkaç kadın varsa, Prima, Secunda, Tertia diye anılırdı. Evlendikten sonra da babasının aile ismiyle anılmaya devam ederdi.

Hristiyan Avrupa’da Mukaddes Kitap’tan isimler çok yaygındı. Ortaçağ’da Cermen/Pagan isimleri yayıldı. Bu çağda en çok konulan Henry, Robert, William, Richard, Thomas ve John gibi 6 isimden sadece son ikisi Mukaddes Kitap’tandır. Cermen isimleri tabiatla irtibatlıdır. Adolf, asil kurt; Rudolf şanlı kurt; Bernard, ayı gibi demektir. Hristiyanlarda her ismin bir azizi vardır. O azizin yortusu, o kişinin de doğum günü kabul edilir.

Kanun olmalı

Refik Halid, Şevket Turgut Paşa’yı ilk görüşündeki sukutu hayali anlatır: “Bende bu isim büyük bir tesir bırakmıştı. Türkçesi Arapçasından keskin, Arapçası Türkçesinden korkutucu iki isim taşıyan zat, dev cüsseli, palabıyık, iri sakal bir kumandandır. Gözleri şimşek çakar, sesi gök gibi gürler, basınca yer yerinden oynar. Şimdi karşımda kapının yanına yarı ilişmiş, ayaklarını göstermesi ayıp bir uzuvmuş gibi mümkün olduğu kadar sandalyesinin altına saklamış, tekaüt maaşı ile geçinemediğinden dolayı bir ilave memuriyet istemeye gelmiş bir tapu memuru tavrıyla helecan, mahcubiyet içinde bekleyip duruyordu. O tarihten sonra isimlerdeki dehşete kapılmamak, tesiri altında kalmamak kararını vermiştim. İnsanlara otuz yaşından sonra isim verilmesi kanun olmalı.

.SULTAN VAHİDEDDİN: KAÇIŞ? SÜRGÜN? HİCRET?
“Devleti ve milleti sıyânet [korumak] için paratoner vazifesi gördük. Mukadderat böyleymiş.”
25 Kasım 2019 Pazartesi
25.11.2019
1 Kasım 1922’de Ankara meclisinin saltanatı kaldırdığını ilan etmesi üzerine Padişah’ın pozisyonu belirsiz bir hâl aldı; kendisine içeriden ve dışarıdan baskılar dayanılmaz dereceye geldi. Gazetelerde her gün hakaretâmiz yazılar neşrediliyordu. Falih Rıfkı, Süleyman Nazif, Hüseyin Cahit ve Ziya Gökalp bunların en ileri gidenleriydi. Hatta Gökalp, Padişah’a Kara Sultan adını takmıştı.

Saraya tehdit mektup ve telgrafları yağıyordu. Mecliste alenen aleyhinde ağır hakaretler sarf ediliyor: Diyarbekir Mebusu Şükrü, “Başta Vahideddin olduğu halde besmele ile bunları bilumum İslâmların taşlamasını teklif ederim” diyordu.

O arada Sakallı Nureddin Paşa, yazılarında Ankara’yı tenkit eden Mekteb-i Mülkiye profesörü ve sâbık Dâhiliye Nâzırı Ali Kemal Bey’i 5 Kasım günü kaçırtıp İzmit’te askere linç ettirdi; padişahı da böyle yapacağını söyledi. Saltanata sadık kişilerin hepsi tehlike altındaydı. Ferid Paşa, Mustafa Sabri Efendi, Sadık Bey, Refik Halid Karay gibi eski devir ricali, canlarını emniyette görmedikleri için İstanbul’u terkettiler.

Padişah, 6 Kasım’da İstanbul’daki İngiliz yüksek komiseri Sir Horace Rumbold’un ağzını aradı. Düşman gördükleri Ankara hükümetini sulh konferansına çağırmalarını tenkit etti. Rumbold fevkalade diplomatik davrandı. Artık Ankara ile yeni bir sayfa açmaya hazırlanan İngiltere, Padişah’ın İstanbul’dan ayrılmasını istiyor; fakat onu kaçırmış rolüne düşmekten korkuyordu. Rumbold, “Bize bir muhatap lazım; o da artık Ankara’dır” dedi ve işler sıkıntılı bir hâl alırsa, İstanbul’dan ayrılmasının imkânsız olacağını söyleyerek şehri terk etmesi hususunda adeta tehdit etti; birkaç gün sonra da İstanbul’dan Lozan’a hareket etti. (Riccardo Mandelli, Son Sultan, 70)

Bir ümit!

Sultan Vahideddin ile alakalı İngiliz vesikalarını elden geçiren Metin Hülagü Yurtsuz İmparator kitabında (s. 96) diyor ki: “Öyle anlaşılmaktadır ki, İngiliz hükümeti Sultan Vahideddin’in daha baştan itibaren İstanbul’u terk etmesini arzu etmiştir. Ancak bu arzusunu açığa vurmamış, Sultan’ın kendisine uygun gördükleri rolü hakkıyla tamamladıktan sonra, adeta bir paçavra gibi kaldırıp bir tarafa atılmak üzere, ülkesini terk etmiş görmek istemiştir. İngiliz hükümeti ve yetkilileri, bu yöndeki niyetlerini gizli tutmanın ötesinde, İstanbul’dan ayrılma hadisesinde sanki hiçbir rolleri yokmuş gibi bir tavır takınmışlardır.”

Ömer Kürkçüoğlu Türk-İngiliz İlişkileri kitabında (s.256-257) der ki: “Tevfik Paşa’nın 5 Kasım’da istifa edip, görev mührünü [Ankara komiseri] Refet Paşa’ya teslim etmesinden sonra, Sultan Vahideddin’in korunma isteğine karşı ihtiyatlı bir tutum izleyen İngiltere, nihayet 17 Kasım’da Vahdettin’i Türkiye’den kaçırdı. Sultan Vahideddin, İngiltere’ye ‘tahttan feragat etmediğini’ özellikle bildirdiği halde, İngiltere, Mustafa Kemal’in endişe duyduğu bir hilafet oyununa girişmeyecektir. Kaldı ki, Sultan’ı sahneden uzaklaştırmakla, İngiltere, Ankara hükümeti’nin Türkiye’nin tek hükümeti olarak Lozan’daki durumunu daha baştan güçlendirmesi için, farkında olmadan bile olsa, hizmette bulunmuş demektir.”

11 Kasım 1922’de İstanbul’daki işgal kuvvetleri kumandanı General Harington ile görüşen Padişah, memleketten ayrılmayı düşünmediğini söylemişti. Ankara’dan haber bekliyordu. Zira hatıralarında da yazdığı gibi, Sadrazam Tevfik, İzzet ve Ali Rıza Paşa’lar, “Ankara ile anlaştık. Onun istemediği Ferit Paşa’dır. Zaferden sonra gelip biat edecek” diye Padişah’a teminat vermişti. Beklediği haber gelmedi. Ankara’nın bu saatten sonra gelip “Vazifemiz bitti; emrinizdeyiz padişahım” diyecek hâli yoktu. Üstelik Ankara Meclisi, padişahı vatana hıyânet ile itham eden teklifi kabul etti. Halbuki Kanun-ı Esasî (anayasa) gereğince padişah hükûmet icraatından mesul değildi.

Padişah, emniyette olmadığını anladı. Siyasî bir buhrana ve iç savaşa sebep olmak istemedi. Ortalık yatıştıktan sonra tekrar geri dönmek niyetiyle hicrete razı oldu. Hatıralarında, “Yaşamak imkânsız olan yerden hicret, Hazret-i Peygamber’in sünnetidir” demiştir. Korkmuş muydu? Torunu Hümeyra Hanımsultan’ın da dediği gibi, muhtemelen hayır. Zaten yaşlı ve hasta idi; tek ciğerle yaşıyordu. Korkak mıydı? Böyle olmadığı, daha şehzâdeliğinde, Bâbıâli Baskını’ndan sonra İttihatçı fedailerin elinden kendisine sığınan Mülazım Şaban Efendi’yi canı pahasına vermemesinden bellidir.

Ayrılışını kendisi için hiçbir kıymet ifade etmeyen hayatını kurtarmak için değil; sadece şeref ve haysiyetini korumak için yaptığını, yüksek komiser vekili Nevile Henderson’a açıkça söylemiştir. Saltanat kaldırılmadan evvel Ankara’nın Refet Bele vasıtasıyla yaptığı, saltanatsız halifeliği kabul ederek yerinde kalma teklifini geri çevirmişti. Yurt dışında faaliyette bulunup, her şeyi değiştirmek ihtimali vardı.

Aslına bakılırsa, Ankara, Padişah’ın memleketten ayrılmasını istiyor, bu istikamette bir siyaset yürütüyordu. Böylece Türklerin padişahını ve müsülmanların halifesini muhakeme etmekten kurtulacaktı. Zira padişah, Kanun-i Esasi mucibince gayrı mesul olduğu gibi, mahkemele bazı kirli çamaşırların ortaya çıkması ve bazı gizli oyunların dile düşmesi tehlikesi vardı. Üstelik Padişah memleketi terk ederse, Ankara’nın ona taktığı hain yaftası da gerçekçi görünecekti. Bu sebeple Ankara taraftarı gazetelerde Padişah’ın memleketten ayrılması istikametinde neşriyat yapılıyor, hâlâ hangi yüzle orada oturduğu, halkın galeyana gelip sarayı başına yıkmasından korkmuyor mu gibi imalı yazılar yazılıyordu.

Başka gemi var mı?

15 Kasım’da hususi doktoru Reşad Paşa ve Hademe-i Hassa müdürü Zeki Bey, İngiliz kuvvetleri kumandanı Charles Harington ile temasa geçti. İstanbul’u terk etmeleri mukadder gözüken İngilizler, padişahı da koz olarak yanlarında götürmek istiyorlardı. Fakat yeni dost Ankara’ya karşı Padişah’ın kendilerine iltica ettiği imajını vermemek; sömürgelerindeki milyonlarca Müslümana da Padişah’ı tahttan ayrılmaya mecbur etmiş gibi görünmemek lazımdı. Bunun için, talep kendisinden gelmiş gibi yapmaları icap ediyordu.

Harington hatıralarında der ki (Tim Harington Looks Back, s.129): “Bir Sultan’ı kaçırdığım için suçlu vaziyetine düşmeye hiç niyetim yoktu. Talebin Padişah’ın el yazısı ile ve mühürlü olmasını istedim.” Hünkâr, çaresiz buna dair mektubu yazmıştır. Ancak mektup ne Padişah’ın el yazısıyladır; ne de üstünde mühür vardır.

Sultan Vahideddin sarayı hanımlarından olup o günleri iyi bilen Leyla Açba ve Afife Rezzemaza, hatıralarında, kurnaz İngilizlerin bilahare Türkler veya başkaları kendileri hakkında “padişahı alıp götürdüler” demesinler diye resmi yazı yazmasını istediklerini; Padişah’ın da bu niyetten haberdar olduğunu yazıyor. Hatta Leyla Hanım, İngilizlerin Padişah’ı tazyik ederek buna mecbur bıraktığını, dolayısıyla aslında kaçırdıklarını söylüyor ki, halk arasında Padişah’ın kaçırıldığı sözünün aslı bu olsa gerektir.

Padişah, saltanatı boyunca adil bir sulh için uğraştı. Düşmana mukavemetin yeni işgallere sebebiyet vereceğinden korkuyordu ki korktuğu olmuştur. Bu sebeple Anadolu hareketine şiddetle cephe almıştır. Ancak bastırmaya muvaffak olamayınca, suyuna gitmeye karar vermiştir. Mandelli (s. 65) diyor ki: “İngilizler, nazik, ama sinsiydiler. Hindistan korkusuyla halifeye dokunmuyorlardı. Ama halife olmasa daha rahat edeceklerinin de farkındaydılar. Bir yandan isteklerini yapmazsa İstanbul’u Yunanlara vermekle tehdit ediyor; Kemalistlere karşı faaliyete girişince de destek olmayıp; aksine Anadolu’daki mukavemet yüzünden padişahı ve hükümetini cezalandırıyorlardı.” Padişah’ın Dâhiliye Nazırı ve ilk Ankara meclisinde mebus olan, sonra da sürgün edilen Ahmed Reşid Rey, Gördüklerim, Yapdıklarım adlı hatıralarında aynısını söylüyor (s. 341-342). İttihatçıların sebep olduğu bir enkazın üzerinde tahta oturan Padişah, mağlubiyetin bütün acılarından mesul tutulmuş; acı faturayı ödüyordu.

Hâsılı, Sultan, İstanbul’u, tekrar dönmek üzere terketmiş; buna da tabii olarak bütün nakil vasıtalarını elinde tutan İngiltere aracı olmuştur. Gerek galiplerin tavırları, gerekse bekle-gör/parçala-hükmet siyasetinin takipçisi İngilizlerin muamelesi onu buna mecbur etmiştir. Kim mecbur kalmasa vatanını terkeder? Üstelik beş parasız! Hele şahsiyeti ile toprağın yekvücut sayıldığı bir hükümdar! Şu halde bir hükümdar için hainlik ithamı varid olamaz. Takip ettiği siyaset muvaffak olamaz; hatta mağlup olup tahtını kaybeder; ama kimse onu hıyanetle suçlayamaz.

Bütün bunlardan sonra “keşke kalsaydı” demek kadar manasız bir şey olamaz. İster kaçtı, ister sürüldü, ister hicret etti densin, Sultan Vahideddin, I. Cihan Harbi’nin kaybedenlerinin başında gelir. Onunla bin yıllık bir an’ane maziye gömülmüştür. Anadolu hareketi kaybetseydi, Padişah için söylenenlerin misli Ankara kahramanları için söylenecekti. Lord Curzon der ki: “Sultan’ı İstanbul’da bıraksaydık, yeniden İslâm kahramanlığı rolü üstlenmesine; Fas’tan Afganistan’a kadar Suriye’ye kadar müslümanları teşkilatlandırmasına kim engel olacaktı?” (Hülagü, 124)

Harington'un kitabında neşrettiği mektup

Hülagü'nün FO arşivinden naklettiği mektup

Hangisi doğru?

Mabeyn-i Hümayun-i Mülükâne Serkurenâlık Dairesi antetli mektubun metni şöyledir: “Dersaadet işgal orduları başkumandanı General Harington cenaplarına; İstanbul’da hayatımı tehlikede gördüğümden, İngiltere devlet-i fahîmânesine iltica ve bir an evvel İstanbul’dan mahall-i âhere naklimi taleb ederim efendim. 16 Teşrinsani 922. Halife-i müslimîn Mehmed Vahideddin.”

Sadrazam yaveri olmak itibarıyla bu işleri iyi bilmesi beklenen Tarık Mümtaz Göztepe, 1969’da neşrettiği hatıralarında mektubun metnini bambaşka veriyor (s. 13): “Son vakâyi üzerine hürriyet ve hayatımı tehlikede görmekteyim. Osmanlı saltanatı ve İslâm hilâfeti üzerindeki bi’l-irs ve’l-istihkak haiz bulunduğum meşru ve mukaddes haklarımı tamamıyla muhafaza etmek şartıyla hayatımın muhafazasını en çok müslüman teb’aya malik bir devlet olan İngiltere’den bekliyorum.”

Padişah, sürgünde Avni Paşa’ya kaleme aldırdığı hatıralarında diyor ki: “Olup bitenlere karşı koyma veya kabul etme imkânım olmadığı için hicret etmeye karar verdim. İşgal kuvvetleri kumandanı sıfatını taşıdığı için General Harington’un aracılığını tercih ettim. Hicaz’a gitmek üzere Malta’nın seçilmesini kabul ettim. Hiçbir zaman saltanat ve hilafetten feragat etmedim ve etmeyeceğim.”

Burada bir mektuptan bahis bulunmadığı gibi, gidilecek yerin hiç de mahall-i aher (başka mahal) olmayıp belli olduğunu gösteriyor. Ayrıca Padişah, saltanattan hiçbir zaman vaz geçmediğini de açıkça söylüyor. Şu halde mektuptaki mahall-i aher sözü de, yalnızca halife-i müslimîn imzası da problemlidir.

Tek problemli olan bu değildir. Yazı, Padişah’ın yazısına benzememektedir. Kaldı ki, Padişahın resmi yazıları kendi yazmadığı malumdur. Yazıda, General’in hassaten istediği gibi mühür de yoktur. İmza acemice taklit edilmiştir. Mektup, o zamanki resmi yazışma usullerine de uygun değildir. Afife Hanım, vesikanın sahte olduğunu ima eder. Zaten Henderson’a söyledikleri ile vesikadaki sözler zıttır.

Şaşılacak bir husus: Vesikadaki tarih, o zamanlar bütün resmî evraklarda kullanıldığı üzere Rumi değil, Miladidir. 1922 miladi senenin mukabili 1338 olmalıydı. Zira hem arşivdeki vesikalarda, hem de Padişah’ın sonradan kaleme aldığı vesikalarda, hatta Harington’a gönderdiği mektuplarda hep Rumi tarih kullanılmıştır. Geçenlerde TTK başkanlığı yapmış milliyetçi pozunda bir tarih profesörü, hiç yeri yokken bu vesikayı neşretmiş; ‘Tarih niye Miladi’ diye soranlara, ‘Hayır Rumi’ diye iddia ederek tarihi takvimleri hiç bilmediğini göstermişti. Bu da ideolojik resmi tarih takıntısının, insanları nereye sürüklediğini gösteren ibretli ve hazin bir hâdisedir.

Daha vahimi, 1940’ta Harington’un hatıratına koyduğu (s. 125), bizde ilk defa 1950’de Resimli Tarih Mecmuası’nda Haluk Şehsuvaroğlu tarafından neşredilen ve elden ele bugüne kadar gelen mektubun bir başka versiyonunu Metin Hülagü Foreign Office arşivinden alarak neşretmiştir (s.105). Eldeki iki vesikanın metni hemen hemen aynıdır; ama şekil olarak çok farklıdır. Bu da vesikanın ya sahte olduğunu, yani hiç olmadığını; ya da orijinalinin ele bulunmayıp, sonradan hatırda kalanlarla yazılarak güya orijinal bir vesika tertip edildiğini hatıra getiriyor.

Harington'un 29 Eylül 1922'de Summer Palas'ta yeni dostlara verdiği İstanbul'a hoşgeldiniz çay partisinden bir kare

Hayret ve Üzüntü

Sultan, 17 Kasım 1922 Cuma sabahı yanında 10 yaşındaki oğlu Ertuğrul Efendi ve 9 kişilik sadık bendegânı bulunduğu halde, Malaya adındaki İngiliz zırhlısına binerek ertesi günü İstanbul’u terk etti. Yanına beş kuruş almadığı gibi, o ayki maaşının da yarısını çalışmadığı için iade etti. İngiliz bankasında 22 bin lira parası vardı. Bunu da İngilizler bloke edecekti.

O gün Cuma idi. Asırlardan beri ilk defa selâmlık alayının yapılmadığını görenler çok şaşırdılar. Haber, sonradan her yere yayıldı. Harington, bir beyanname neşrederek, “Hürriyet ve hayatını tehlike gördüğü için himaye ve başka mahalle naklini talep eden Padişah’ın arzusunu yerine getirdiklerini” bildirmiş; böylece hem Ankara’ya, hem de İslâm âlemine bir “masum alicenaplık” mesajı vermişti.

Ankara Padişah’ın gideceğini çoktan öğrenmişti. Haberi, Fehime Sultan’dan işiten, Sivas Kongresi baş aktörlerinden Chicago News muhabiri/ajanı Louis Edgar Browne uçurmuştu. Ankara padişahtan kurtulduğuna çok sevindi. Padişah’ı öldürmek veya mahkûm etmek uzun vadede aleyhte olurdu. Böylece artık atacağı radikal adımlarda kendisini daha rahat ve emin hissedecekti.

Bazı Ankara gazeteleri meseleyi sükûtla karşılarken, bazısı mevcut siyasi havaya uygun şekilde, Padişah’ı “suçlu, korkak ve hain” olarak vasıflandırmıştır. (Sanki başka imkân varmış gibi) İngiliz gemisiyle gitmesi bunun en büyük deliliydi! Halbuki Refet Bele bir yandan, ikili oynayan Tevfik Paşa bir yandan, ayrılması için Padişah’a az dil dökmemişti.

Padişah’ın İngilizlerden iltica talep etmesi ve bir İngiliz zırhlısıyla İstanbul’dan ayrılması, aslında İngilizlerle Ankara’nın çok parlak bir politik manevrasıdır. Böylece Ankara’nın dillendirdiği “hıyanet” kanaatine delil bulunmuştu.

Resmi ideoloji, İngiliz gemisine binmesi ve İngiliz vizesiyle ayrılması hususunda avam nezdinde hep bir tereddüt hasıl etmiştir. Bir insan niye İngiliz gemisine binince hain oluyor? İttihatçılar gibi İtalyan gemisine binseydi, hain demeyecekler miydi? İngiliz ile diğer ecnebilerin farkı tam olarak nedir? Kaldı ki Türk gemisine binse, yine bir İngiliz vizesiyle ayrılması gerekecek, bu sefer de İngilizlerden izin aldı diye hain diyeceklerdi. Halbuki işgal güçlerinden izin almadan hiçbir gemi İstanbul’dan ayrılamazdı. Nitekim Mustafa Kemal Paşa da Samsun’a İngiliz vizesiyle gidebilmişti.

Bu işe en çok sevinen, başta İngiltere olmak üzere emperyalist devletlerdi. Ankara, sözde düşmanlarının elini bir defa daha güçlendirmişti. İngiltere neşesini temkini arkasına saklarken; Fransa memnuniyetini ilan etti.

İngiltere, Hicaz, Mısır, Filistin gibi müslüman memleketlerde yaşamak isteyen Padişah’ın taleplerini reddetti. İngiliz alicenaplığının! haddi bu kadardı. Üstelik Padişah’ın para kaynaklarını da bloke ederek elini bağladı. Bu da kendisinden çekindiğini; ayrıca Sultan’ın hiç de zannedildiği gibi işbirlikçi olmadığını göstermektedir.

Hâdise, dünya müslümanları tarafından hayret ve üzüntüyle karşılandı. Arap ulema ve basını, Padişah’ın İstanbul’u terk etmekte haklı olduğunu söyleyip yazdı. Hind Müslümanları, halifeliğin Şerif Hüseyn Paşa’ya devrine zemin hazırlamak üzere Padişah’ı İngilizlerin kaçırdığını açıkça dile getirdiler.

Padişah, İngilizlerin içyüzünü bilirdi ama, şimdi iyice anlamıştı. Halkın sadakatten vazgeçmeyeceğine, ortalık yatışınca, geri dönebileceğine yürekten inanıyordu. 1924 yılına kadar tahtını tekrar ele geçirmek için ümitsizce teşebbüs etti. Hilafetin kaldırılması ve hanedanın topyekûn sürgün edilmesi üzerine sukut-ı hayale uğradı ve tamamen inzivaya çekilerek 1926 senesinde yokluk içinde vefat etti.

Yastığının altından parasızlıktan alınamamış ilaç reçeteleri çıktı. Esnafa borç yüzünden tabutuna haciz konuldu; cenaze günlerce kaldırılamadı. Mekke Şerifi Hüseyin ve oğulları ile Mısır Prensi Ömer Tosun’un –İngilizlerin müsaadesi çerçevesinde- yardımları ve kızlarının mücevherlerini satması sayesinde, borç ödenebildi.

Yeğeni Fethi Sâmi Bey’den işittiğime göre Sultan Vahîdeddin dermiş ki, “Devleti ve milleti sıyânet [korumak] için paratoner vazifesi gördük. Mukadderat böyleymiş.”

.OSMANLI DEVLETİ KURULUŞUNDA DA EHL-İ SÜNNETTİ
Osmanlı Devleti’nin başta Şii olduğu; Yavuz Sultan Selim’in halifeliği almasından sonra siyaset icabı koyu bir Sünniliğe büründüğüne dair bazı müfrit sözler işitiliyor.
2 Aralık 2019 Pazartesi
2.12.2019
OSMANLI DEVLETİ KURULUŞUNDA DA EHL-İ SÜNNETTİ

Osmanlı Devleti’nin başta Şii olduğu; Yavuz Sultan Selim’in halifeliği almasından sonra siyaset icabı koyu bir Sünniliğe büründüğüne dair bazı müfrit sözler işitiliyor.

Bir zamandır Osmanlı Devleti’nin başta Şii olduğu; Yavuz Sultan Selim’in halifeliği almasından sonra siyaset icabı koyu bir Sünniliğe büründüğüne dair bazı müfrit politikacıların, hatta tarihçilerin beyanlarına rastlanıyor.

“Evvel yoğidi bu rivayet yeni çıktı” fehvasınca bu iddianın ne maksada hizmet ettiği bir tarafta dursun; kuruluş gayesi ve yıkılışına kadar biricik emelinin, ehl-i sünnete hizmet ve bu itikadın muhafazası olduğu herkesçe müsellem bulunan Osmanlılar hakkında bu ithamın ne kadar garip düşeceği izahtan uzak değildir.

Yeniçerilik-Bektaşilik

Yeniçeri Ocağı’nın kuruluşunda Hacı Bektaş Veli’nin rolüne dair rivayetler bu iddianın başlıca mesnedidir. İkisi arasında bir irtibat olamaz. Bir kere Hacı Bektaş Veli, 1271 senesinde vefat etmiştir. Yeniçeri ocağı Orhan Gazi’nin son veya Sultan I. Murad’ın ilk zamanlarında kurulmuştur.

Kanun-ı Yeniçeriyan’da, acemi oğlanı toplanmasına dair kanunun, Hacı Bektaş evlatlarından Timurtaş Dede ve vezir Bektaş Paşa’nın reyiyle yapıldığı ifadesi, bu yanlış rivayete yol açmış olsa gerektir. Mamafih Osmanlı hükümeti, şan, şeref, toprak, ganimet ve esir değil; i’lâ-i kelimetullah, yani Allah’ın adını yeryüzüne yaymak mukaddes misyonunu daima hatırlatmak üzere, ocakta tasavvuf kültürünün hâkimiyetini hedeflemiş; bir tarikat şeyhi, ocakta hizmet etmiştir.

Hacı Bektaş Veli

Eserlerinden ve mensuplarının yazdığı menakıbnamelerden anladığımıza göre Hacı Bektaş Veli’nin Şiilikle hiç alakası yoktur. Bugünki Alevilerin kendisini ve müridlerini sahiplenmesi bu hakikati değiştirmez. Ahmed Yesevi halifelerinden Lokman Parende talebesidir. Geyikli Baba, Dôlu Baba, Postinpuş Veli gibi bu devirde yaşamış evliya da Bektaşi bile olsalar ehl-i sünnettir.

Başka bazı tarikatler gibi, Bektaşilik de zamanla Hurufilerin ve Safevi dâîlerinin propagandalarıyla Şii tesirine girerek tefessüh etmiştir. Bu da, her Bektaşi tekkesi için söylenemez. Mamafih bu tefessüh yeniçeri ocağına da tesir etmiştir. Başta Sünni itikadın hamisi olarak kurulan ocak, bilhassa XVIII. asırdan itibaren bu karakterini kaybetmiştir.

Bugün de olduğu gibi, bazı müridlerin taşkınlıkları veya cahillikleri, mensup oldukları tarikate mal edilemez. Nitekim Cevdet Paşa Kısas-ı Enbiya’da diyor ki: “Bir nehir ne kadar saf olsa, çerçöp de beraber akıp gelir. Anadolu’ya gelen ulema ve evliya arasına giren işsiz güçsüz serseri takımı, derviş kılığına girerek ve tasavvuf ıstılahlarını suiistimal ederek halkın fikrini bozmaya çalıştıysa da, daha Orhan Gazi zamanında hususi memurlar tayin edilerek medrese ve tekkeler daima teftiş edildi; bu gibiler memleketten çıkarıldı.” Türk İslâmı sloganı altında din telakkisini değiştirmek ve dinde reform yapmak isteyenlerin bu iddialara bel bağladığı pek bellidir.

Şeyh Edebali

Şeyh Edebali, Karaman’da Hanefi fakihi Necmeddin Zâhidî’den, ayrıca Şam’da Sadreddin Süleyman bin Ebu’l-İzz ile Cemaleddin Hasîrî gibi zamanın öne gelen Sünni ulemasından yetişti. Ayrıca Vefaiyye tarikatinden feyz aldı. Osman Gazi’nin hocası, kayınpederi ve devletin ilk müftüsüdür. Şeyh Edebali’nin aslında Şii olduğu sözüne ancak la havle denir.

Vefaiye tarikatinin kurucusu Ebu’l-Vefa Harezmî adında 1107 tarihinde Bağdad’da vefat etmiş bir ehl-i sünnet âlimidir. Irak, Suriye ve Anadolu’da yayılmış; bazı Türkmen aşiretleri arasında da rağbet görmüştür. Vefai halifelerinden Ebu’l-Beka Baba İlyas, XIII. asırda Horasan’dan Anadolu’ya gelip Amasya’ya yerleşmiş; Anadolu halkı arasında güçlü bir otorite kurmuştu.

Karamanlı veya Kefersudlu (Malatyalı) bir Rum çocuğu olan müridlerinden Baba İshak, Selçuklu Devleti’ne karşı eski Rum topraklarında müstakil bir idare kurma sevdasına kapıldı. Hocası Baba İlyas’ın adını kullanarak, hatta onu Baba Resul adıyla bir mehdi gibi tanıtıp, saf halkı ve Rumları aldatarak Güney Anadolu’da isyan bayrağını çekti.

Baba İlyas, sözde talebesine haber gönderip nasihat ettiyse de dinletemedi. Bu sefer yenilmesi için bedduada bulundu. Baba İshak, Selçuklu hükümet kuvvetlerine yenilip öldürüldü. Babai isyanı diye bilinir. Ancak isyanla alâkası olmadığı halde Baba İlyas da suçlu pozisyonuna düşerek tevkif edildi. Amasya Kalesi’ne kapatıldı. Ardından da idam olundu.

Nitekim torunu tarihçi Aşıkpaşazade böyle anlatıyor. Babai adında bir tarikat olmadığı gibi Baba İlyas da bazı modern eserlerde tanıtıldığı gibi bir Rafızi dedesi değildir. Şu halde, yüz sene evvel cereyan etmiş Babai hadisesinden dolayı Şeyh Edebali’nin de Şii mi olması icab eder?

Bilecik'te Şeyh Edebali Külliyesi

Fakihler

Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda rol oynayanlar sadece Horasan erenleri denilen Yesevi dervişleri değildir. Şeyh Edebali başta olmak üzere, fakihlerin, yani fıkıh âlimlerin rolü azımsanamayacak derecededir. Dursun Fakih, Edebali’nin damadı ve Osman Gazi’nin bacanağıdır. Devletin ikinci müftüsü ve ilk kadısıdır.

İshak Fakih, Osman Yahşi Fakih, Molla Taceddin Kürdî, Molla Davud Kayserî, Molla Hattab Karahisarî, Cendereli Molla Kara Halil gibi nice Sünni ulema, devletin hamuruna maya çalmıştır. Bunlar Mısır, Şam, Karaman, Konya, Niğde, Bayburt, Diyarbekir, Kayseri ve diğer Sünni beldelerde okuyup yetişmiştir. Orhan Gazi, İznik’te ilk Osmanlı medresesini kurarak Davud Kayserî’yi müderris tayin etmiştir.

Üç sınıf

Selçuklu ve Osmanlı devrinde halkın sosyolojik karakteri yerleşik, yarı göçebe ve göçebe olmak üzere üç sınıftı. Şehir ve köylerde yerleşen Türkmenler ile yarı göçebeler sağlam bir Sünni inanç ve amel sistemine bağlıydı. Türklerin İslâmiyete girişi 700’lerde başlamış; X. asırda neredeyse tamamlanmıştı. Safeviliğin zuhuruna kadar Şiilikle hiçbir sosyal temasları olmamıştı.

Bilakis Selçuklulardan itibaren Abbasi halifesini esir eden Büveyhiler başta olmak Şii fırkalarıyla mücadele etmiş; bu da Türklüğü, ehl-i sünnetin tabii müdafii mevkiine oturtmuştur. Artık bu pozisyonuyla tanınmış bir topluluğu temsil eden Osmanlılar için, “Başta Şii idiler, sonra siyaset icabı Sünnileştiler” demek, trajikomik bir iddiadır.

Ancak henüz yerleşik hayata geçmemiş göçebeler, sosyal şartlar itibariyle dinî bilgiden mahrum oldukları için, bunlar arasında eskiden kalma bazı dini inanç ve an’aneler devam ettiği gibi; İran ajanlarının propagandalarına inanmaları da kolay olmuştur. Sosyal ve siyasi hayatta hiçbir rolü bulunmayan bu toplulukları, Osmanlı cemiyetinin esası kabul etmek çok yanlıştır.

3 Osman, 2 Muaviye

Osmanlı Devleti ismini kurucusu olan Osman Gazi’den almıştır. Osman, Şiilerin asla koymadığı bir isimdir. Bunu iddia sahipleri de bildiği için, bu ismin aslında Otman olduğu, sonradan Osman’a dönüştürüldüğünü söylüyor; Avrupalıların Ottoman dediğini delil gösteriyor. Ancak Osman Gazi’nin gerekse Orhan Gazi’nin bugün elimizde olan paralarında Osman ismi açıkça görülüyor. Kaldı ki 4. ve 8. padişahların isminin Bayezid olmasına ne denir? Bayezid, Ebu Yezid’den gelir ve Hazret-i Muaviye’yi ifade eder.

Ehl-i sünnet harici teşekküllerle sadece Sultan Selim’den itibaren mücadele edilmiş değildir. Börklüceli ve Torlak isyanları, Çelebi Sultan Mehmed devrinde bastırılmıştır. Gulat-ı Şia’dan (Şiiliğin aşırı kollarından) olan ve Kur’an-ı kerimin, harfler vasıtasıyla öğrenilen bir bâtınî manası olduğuna inanan Hurufiler, Fatih Sultan Mehmed tarafından tesirsiz hâle getirilmiştir. Eğer devletin ilk zamanlarında bunlar hâkim idiyse, nasıl oluyor da hükümet bunlarla mücadele ediyor, hele Yavuz Sultan Selim zamanında nasıl birden devletin topyekün siyaseti hâline geliyor, doğrusu söz götürür.”

.ANADOLU’DA BÜYÜK YAĞMA
Anadolu medeniyetlerine ait birbirinden kıymetli arkeolojik eserler, inşaat veya maden arama bahanesiyle yağma edilerek Avrupa’ya götürülmüştür.
9 Aralık 2019 Pazartesi
9.12.2019

Anadolu, medeniyetlerin beşiği olmuş; nice eserler bina edilmiş, nicesi yok olmuş, eseri bile kalmamıştır. Zelzeleler ve sair tabii afetlerden sonra, Hıristiyanların hâkimiyeti ile, eski cemiyetlere ait mamureler tahrip edilmiş; kalanlar da Haçlı istilalarından nasibini almıştır.

Eski eser yağma ve kaçakçılığında Avrupalılar açık ara öndedir. Yunan ve Roma medeniyete alakanın arttığı XIX. asırda, arkeoloji de ehemmiyet kazandı. Eski medeniyetlere beşiklik etmiş mıntıkalarda kazılara başlandı. Bulunan eserler yurt dışına kaçırılarak müzelerde teşhire kondu veya hususi koleksiyonların eline geçti.

Mesela Burdur’da Kremna’da 1970’de Jale İnan’ın yaptığı kazıda çok sayıda heykel bulunmuş; bunlardan birinin başı Kopenhag müzesinde çıkmıştır. Sömürgeci psikolojisinin de tesiriyle olsa gerek, dünyayı şahsi mülkleri gören Avrupalılar, buldukları eserleri memleketlerine kaçırmakta tereddüt etmemiş; geri istendiğinde ise iade etmemekte direnmiştir.

Irak’ta bulunan Hamurabi Kanunları’nın yazılı olduğu seramik sütun, Paris’te Louvre Müzesi’ndedir. Nijerya’dan Seylan’a, hatta Polinezya’ya kadar tarihi eserler yağma edilip kaçırılmıştır. Berlin, Paris-Louvre ve Londra-British Museum gibi meşhur merkezlerde arz-ı endam ederler. Bunları geri almak, biraz cazgırlık ister. Yunanistan’da bir zaman kültür bakanlığı yapan Melina Mercouri, Atina’daki Parthenon’dan çalınan bazı eserleri geri almayı becermiştir.

Sayda'da İskender lahdinin çıkarılışı (1887)

Sonu nereye varır?

Müzeler, bu eserlerin parayla satın alındığını söyleyerek kendilerini müdafaa ederler. Mısır’da Luksor dikilitaşı, 1830’da bir çalar saat mukabilinde satılmıştı. Üzeri kabartmalarla süslü bir kanatlı kapı, 1895’te Nijeryalı bir köylüden tahta bir koltuk mukabilinde satın alınmıştı.

Meşhur müzeler, “İade âdeti çıkarsa, işin sonu nereye varır? Paris’teki Mona Lisa, İtalya’ya; Venedik’te San Marco’daki meşhur 4 at heykeli, Bizans’a mı iade edilecek?” diye soruyorlar. Bu müzelerin, yalnız bir devletin değil, bütün dünyanın hizmetinde olduğunu; nice kıymetli eseri alıp koruyarak yok olmaktan kurtardıklarını söylüyorlar. Herkesin gidip o eseri yerinde görme imkânı yoktur; Zaten ilim ve sanat üniverseldir, diyorlar. Bu sebeple British Museum gibi bazı müzeler ücretsizdir.

Bunda haksız değillerdir. Kıymetli bir tarihi eseri, onu muhafazadan aciz bir ülkeye geri vermek, dibi delik kovaya su doldurmaya benzer. Nitekim Kamerun’a iade edilen bazı antika heykellerin, iki defa üst üste New York’taki antikacılarda satıldığı görülmüştür. Mısır hükümeti, Nubya’da bulduğu bazı sanat eserlerini bütçeye katkı için satışa çıkarmıştı. Mali’deki Bamako müzesinde, Fransızların bulduğu bazı antika kumaşlar küflenmiş; Kahire’de Tutankhamon’un hazinesi böcekler tarafından kemirilmişti.

Bu eserler kaçırılmayıp eski yerlerinde kalsa başlarına ne gelirdi, bilinmez. Mamafih Türkler evvelki medeniyetlerden kalma eserleri ve arkeolojik kalıntıları şuurlu bir şekilde tahrip etmiş değildir. Yeryüzünde eski milletlere ait kalıntıları dolaşıp ibret almak, Kur’an-ı kerimin emridir.

Bizde bir tarihi taşın başına gelecek en kötü şey, bir duvara konulmak olmuştur ki, bu bile bir muhafaza yoludur. Tarihi eserlere karşı hoyratlık bizde son asrın mahsulüdür. Kendi medeniyetine ait eserlere acımayanların, başkalarının hatıralarına müsamaha göstermesi zaten düşünülemez.

Çanakkale'de İngilizler heykel çıkarıyor (1915)

Yağmaya dur!

Avrupalılar, yağma kadar, eski eserleri korumayı da bilmişlerdir. İtalya’da Papalık, daha 1624’de bir emirname neşrederek, eski eserlerin yurt dışına çıkışını yasaklamıştır. Danimarka ve İsveç aynı yıllarda; Portekiz 1724, Fransa 1790 ve Almanya 1902’de benzeri tedbirleri almıştır.

Antik medeniyetlerin yaşadığı yerleri elinde tutan Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk modern müzecilik 1846’da başlar. Fethi Paşa, teşhire değer bazı eserleri Topkapı avlusundaki Aya İrini’de topladı. Bazı ecnebi seyyahların, kazılarda bulduklarını memleketlerine kaçırdığı fark edilince, bu yağmaya dur diyecek tedbirler alındı. 1869’da Âsâr-ı Âtîka Nizamnâmesi çıkarıldı. Aynı sene Topkapı Sarayı yanındaki Çinili Köşk’te Müze-i Hümayun (Arkeoloji Müzesi) kuruldu. 1875’te de halkın ziyaretine açıldı.

Bu ilk eski eserler kanunu, 1874, 1884 ve 1906’daki tanzimlerle tekâmül ettirildi. Bu mevzuat, eski eser yağmasını büyük ölçüde önledi. Demek oluyor ki, eski eser yağmasında Sultan Hamid’i suçlamak şöyle dursun, memleketimizde modern manada güzel sanatların, kütüphanecilik ve müzeciliğin kurucusu olmak itibariyle minnet duymak icap eder.

Bu mevzuata göre bir yerde kazı için ruhsat alınacak; bulunan eserler de yurt dışına çıkarılamayacaktı. Bu hükümler günümüze kadar varlığını devam ettirmiş; ama tabii ve sosyal şartlar sebebiyle soygun ve yağma tam olarak engellenememiştir. Almanlar, Bergama, Zincirli ve Asur eserlerini; Avusturyalılar, Efes kalıntılarını; Fransızlar, Milo Venüsü, Semendirek Nikea’sı ve Myrina seramiklerini; İngilizler, Knidos ve Halikarnasos eserlerini kaçırmayı becerdiler.

Konya Beyhekim Camii’nin çini mozaikli mihrabı. 1907'de Almanya'nın Konya Konsolosu Dr. J. H. Loeytved tarafından tamir bahanesiyle numaralandırılarak yurt dışına kaçırıldı.

Getir, vereyim

Âsâr-ı Atika (Arkeoloji) Müzesi müdürü Halid Edhem Bey, kazı izni için müracaat eden Avusturyalılara, evvelce kaçırdıklarını geri getirmedikçe izin vermeyeceğini söyledi. Onlar da Efes’ten götürdüklerinin bir kısmını iade ettiler. 1910-1914 arası Sart’ta kazı yapan Amerikalılar, harbden istifade ile bulduklarını kaçırdılar. Fakat Halil Edhem Bey, işi takip edip, kaçırılanlar geri getirtti. Ağabeyi Osman Hamdi Bey de arkeolog ve müzeci idi. Çok sayıda kazıyı bizzat yürüterek, yağma ve kaçakçılığın önünü almıştır.

Bu yağmanın çoğu hükümetten aldatıcı beyanla alınan ruhsatlar yanında, demiryolu inşaatı, maden arama gibi bahanelerle yapılmış; mahalli halkın yardımı veya göz yumması yanı sıra, mahalli idarecilerin gafleti sayesinde cereyan etmiştir. En çok da dikkat çekmeyecek olan köylü çocuklarından faydalanılmıştır.

Bazısı tetkik, montaj ve temizleme bahanesiyle götürülmüştür. Mesela Boğazköy’de bulunan çivi yazılı tabletler, 1907’de temizlenmek ve iade edilmek şartıyla Almanya’ya götürülmüş; sonra iade edilmemiştir. Urartu eserleri gibi bazıları, müzayede firmalarından satın alınarak geri getirilebilmiştir.

Sadece antik çağa ait değil, inkılap devri umursamazlığından istifade ile cami, türbe ve tekkelerden nice tarihi sanat eserleri yurt dışına kaçırılmıştır. Kültür varlıklarının kanunsuz ithal, ihraç ve mülkiyet transferlerini önleyen 1970 tarihli UNESCO mukavelesini başta Türkiye olmak üzere UNESCO’ya dâhil Avrupa ve Amerika’daki devletlerin uzun zaman imzalamaması, öte yandan meşhur müzelerin ve müzayede şirketlerinin, bu hırsızlık mallarını iştahla kabul etmesi de iade imkânını güçleştirmiştir. Yine de Türkiye 1980’den bu yana hayli eski eseri geri alabilmiştir.

Pergamon'daki Zeus Mihrabı Berlin müzesi

Bergama Mabedi

Osmanlı İmparatorluğu orduda ve sivil yönetimde iyileştirmeler yapmak üzere Almanya’dan mütehassıslar getirtti. Bunlar Alman menfaatlerinin takipçisi oldular. Sivil idarede çalışanlar bankacılık ve madencilik imtiyazlarını alırken, askeri mütehassıslar da memleketi kendi silah sanayileri için kârlı bir pazar haline getirmeye muvaffak oldular. Bazı Osmanlı şehrinde Alman liseleri ve yetimhaneleri kuruldu.

Bu yıllarda Osmanlı beldelerinde tetkikat yapmak üzere kurulan Alman arkeoloji cemiyetlerinin maksadı, buralarda bulunan tarihi eserleri Alman müzelerine kazandırmaktı. Osmanlıların bu eserlerin değerini anlamadıkları için Almanlara verdiği iddiası yanlıştır. Bugün bile, kültür varlıklarının meşru olmayan yollardan yurt dışına nasıl kaçırıldığı göz önüne alınırsa, mazide yapılanlar daha iyi anlaşılır.

Schliemann, Priamos’un hazinelerini bulma uğruna bütün eski Truva’yı hoyratça, köstebek gibi kazmış, bulduklarını gizlice, yalan ve baskı ile ülke dışına kaçırmıştır. Kral II. Eumenes (İE 197-159) tarafından yaptırılan Bergama Zeus Ateş Mihrabı’nın öteden beri herkesin ağzını sulandıran parçaları kapanın elinde kalmıştır.

Bunun hikâyesi İstanbul-İzmir demiryolunun inşası sırasında bir işçinin bulduğu freskle başlamış; daha sonra Truva’ya benzer metotlarla Berlin’e götürülmüştür. İşin garibi, buradaki heykellerden bir parçası bir müddet evvel İngiltere’de bulunmuştur.

1880’lerde sonlarında Batı Anadolu’ya demiryolu döşenmesinde çalışan Alman mühendis Karl Humann tarafından keşfedilen Bergama Mihrabı’nın sadece ön kısımdaki mermer merdivenlerin altındaki astar basamaklar, yani mermer merdivenleri taşıyan alttaki kaba taştan yapılmış basamaklar kalmış; başka hiç bir şey bırakılmamıştır.

Sevkiyat, normal malzeme kisvesi altında sessizce yapılmış; kalıntılar, trenle limana taşınıp, oradan gemilere yüklenmiştir. Hakikat anlaşılınca işe el konulmuş ise de, giden gitmiştir.

Herkes bu mihrabı Sultan Hamid’in Almanya’ya hediye ettiğini söylerse de doğru değildir. Sanat tarihçisi Cevat Alnar’ın da hatıralarında açıkça beyan ettiği gibi, hükümeti aldatarak, bir takım basit taşlar için aldıkları izinle, bu soygunu yapmışlardı. Mesele fark edilince, Almanya, faizsiz borç vermeyi teklif etti. Babıali, ispat zorluğu veya siyasi şartlar sebebiyle bu gibi hallerde geri çekilmek mecburiyetinde kaldı.

.SULTAN II. ABDÜLHAMİD ve YAKILAN DİN KİTAPLARI
Sultan Hamid devrinde hükümet, kaçak matbaaların bastığı hatalı kitapları toplatıp imha ederdi. Bu husus, sonradan padişaha darbenin bahanesi olmuştur.
16 Aralık 2019 Pazartesi
16.12.2019
Sultan Hamid devrinde hükümet, kaçak matbaaların bastığı hatalı kitapları toplatıp imha ederdi. Bu husus, sonradan padişaha darbenin bahanesi olmuştur.

Sultan II. Abdülhamid’i tahttan indirmek için uydurulan fetvada, padişah, din kitaplarını tahrif etmek ve yaktırmakla itham olunuyordu. Fetva yüzüne karşı okunduğunda Padişah, “Hasbünallah! Ben hangi kütüb-i şer’iyyeyi yakmışım?” diye aksülamel göstermişti. Fetvayı yazan Elmalılı Hamdi ve tatbik eden İttihatçılar nasıl can verdiler; şimdi ne haldeler bilinmez; ama fetvanın nasıl bir siyasi propagandanın eseri olduğu ve tarihi hakikatleri tahrif ettiği ehlinin malumudur.

1908 darbesinin ardından, Sultan Hamid aleyhine dört elden bir menfi propaganda başlamıştı. Bunlar arasında, Buharî’den ve İbni Abidin gibi fıkıh kitaplarından zâlim sultanla alâkalı bahislerin çıkarılması; mushafların Çemberlitaş külhanlarında yakılması gibi iddialar vardı. Mithat Cemal, Üç İstanbul kitabında, “Buhari’yi yaktılar” sözü üzerine, romanın Jön Türk kahramanı Adnan’a, “Buhari’yi yaktırmasaydı, Şarki Rumeli’yi düşmana veren adama kızmayacaklardı” dedirtir.

Tanin ve Servet-i Fünun’daki Jön Türk kalemlerinin bu ithamları bir tarafa, Reşit Rıza’nın yazıp, şair Âkif’in Sırat-ı Müstakim’de tercümesini neşrettiği makalelerde, Padişah, “Millet açlıktan ölürken milli serveti sefahatine harcayan, masasında en nefis şarapları içen, ecnebi bankalara para kaçıran, din kitaplarını toplayıp yaktıran” biri gibi tasvir edilir.

1480'da Katarlara ait kitaplar yakılıyor. Tablo: Pedro Berruguere

Kaçak matbaalar

Osmanlı Devleti’nde din kitaplarının matbaa ile basılıp çoğaltılmasına 1873 senesinde izin verilmişti. Sultan Hamid devrinde, her kitabın tab’ı için ruhsat alınması; din kitapları ve mushafların ise ilmiye encümenince tedkik edilmesi mecburiyeti getirilmişti. Bu iş için ulema ve hafızlardan müteşekkil encümenler teşkil edilmiş nizamnameler hazırlanmıştır.

Sultan Hamid, bizzat bastırdığı mushafları, dünyanın en ücra köşesine bedelsiz ulaştırmaya da ayrıca ihtimam ederdi. Osmanlı arşivleri din kitaplarının, bilhassa mushafların noksansız ve hatasız basılmasına dair emirnameler ihtiva eden vesikalarla doludur. (Vesikaları Ahmet Uçar neşretmiştir.).

Naziler kitap yakıyor (1933)

La havle

İstanbul’da bilhassa Bahçekapı civarında faaliyet gösteren Acem matbaacıları ruhsatsız (kaçak) kitap basıp yayardı. Bunların ekseriyetinde imla hataları bulunurdu. Hükümet, emirlere uyulmaksızın basılan kitapların piyasa sürülmesine mâni olur; bu kitaplar, Unkapanı’na yakın bir yerde yakılarak imha edilirdi.

Öyle anlaşılıyor ki, muhalifleri bunu, sonradan dünya Müslümanlarının halifeye olan itibarını yok etmek üzere tahrif ederek kullanmıştır. Hatta İttihatçılar, 1902’de Maarif Nazırı olan Celal Paşa’ya bu kitapların bedelini tazmin ettirmişledir.

Sultan II. Abdülhamid’in hayatını hep düşmanları yazmıştır; üstelik bunlar şimdi bile tesirini icra etmektedir. Onun gibi, sadece memlekette değil, bütün İslâm âleminin ilmî tenevvürü için çalışan; üstelik yerlere atılır da hürmetsizlik olur diye üzerinde mübarek yazı ve resimler bulunan kibritlerin imal ve ithalini men edecek kadar dine olan hürmeti herkesçe müsellem bir padişaha bu gibi ithamlarda bulunanlara ancak la havle denir.

Naziler kitap yakıyor

Yakılan Buharî?

Öteden beri her gün Buharî okumayı adet edinmiş olan Padişah, sürgünde iken gazetelerde Buharî yaktırdığına dair haberleri duyunca, Doktor Atıf Bey’e, “Piyasadaki Buharî-i şerifler hep hatalı idi. Mısır’da sahih bir nüsha olduğunu işitip getirttim. Onu bastırdım. İsteyene bir nüsha verdim. Bunu hizmet için yaptım. Dedikodu, milletin eski bir hastalığıdır” demiştir.

1301’de vefat eden Ebu’l-Hüseyn Yûnînî’nin hazırladığı bu nüsha, ilim çevrelerince en sahih Buharî nüshası kabul edilir. 1895 senesinde, çoğu Ezher’den 16 kişilik bir ulema heyetinin tetkikinden sonra Padişah’ın kendi cebinden neşrettirdiği bu nüsha, bugün bile çok tutulmaktadır.

New York Binghamton Katolik Mektebi talebeleri mizah kitaplarını yakıyor (1948)

Kitap yakma tarihçesi

Otoritenin fikrine aykırı kitapların yakılması çok eski bir an’anedir. Daha Milattan Evvel 213 senesinde, Çin’de resmî tarihe uymayan bütün tarih ve felsefe kitapları yakılmıştı. İmparator Hoang Ti, bilginin insanlığa kötülük getirdiğine inanırdı. MS 160’da Paflagonya’da (Kastamonu) Epikür’ün kitapları yakılmıştı. 292’de Roma İmparatoru Diocletianus, Mısır dilinde yazılmış simya metinlerini ve 303’te de Hıristiyanlığa ait metinleri yaktırmıştı. Romalı General Flavius Stilico (365-408), kehanetle alakalı Sibyllian Kitapları’nı yaktırmıştı. Bu da sadece resmi tarih ve ideolojiye aykırı kitapların değil; tehlikeli görülen kitapların da yakıldığına belki ilk misaldir.

325 İznik Konsili’nden sonra da, konsil kararına aykırı düşen Aryus’a ait bütün din kitapları yakılmıştı. 333’te Büyük İskender, Persepolis Kütüphanesi’ni yaktırmış; 12 bin cilt eser yok olmuştu. Aynı şey onun kurduğu İskenderiye Kütüphanesi’nin başına gelecek; Roma işgali sırasında yanan kütüphanede 900 bin cilt kitap helak olacak; kalanları da 391’de Pagan inancına dair diye Patrik Teofilos tarafından yaktırılacaktır. Üstelik bu kıyım, Müslümanların üzerine yıkılacaktır.

435 yılında İstanbul Patriği Nestorius’a ait kitaplar toplatılıp yakıldı. XIII. asırda Katolik Kilisesi’nin heretik ilan ettiği Fransa'daki Katar mezhebine ait kitaplar yakıldı. Meşhur Yahudi din adamı ve filozof Maymonides’in yazdığı Kafası Karışmış Olana Rehber 1233’te Fransa'da Montpellier'de yakıldı. Ayrıca Yahudi dininin kaynağı Talmud, başta Fransa olmak üzere Avrupa memleketlerinde yasaklanan ve yakılan kitapların başında gelir.

Reformcu Jon Hus’un fikirlerinin anlatıldığı John Wycliffe’in kitabı 1410'da Prag başpiskoposu tarafından yakıldı. 1492’de İspanya engizisyonunun reisi rahip Tomás de Torquemada’nın emriyle, Talmud ve İslâmî eserler başta olmak üzere, Katolik ideolojisine aykırı bütün kitaplar yakıldı. 1497’de, Floransa’da marjinal rahip Savonarola’nın bağlıları, Boccaccio'nun Decameron’u ve Ovidius’un eserleri başta olmak üzere dine aykırı gördükleri kitapları toplayıp yaktılar. 1499’da Granada başpiskoposu Ximenes’in emriyle, Gırnata Kütüphanesi’ndeki bir milyonun üzerindeki Arapça ve İbranice kitap yakıldı. Fizikçi Pierre Curie’nin, “Bu kıyımdan kurtulan 30 bin kitapla atomu parçaladık. Yarısı kalsaydı, şimdi galaksiler arasında geziyorduk” dediği rivayet edilir.

1525’te William Tyndale’in İncil tercümesi devlet emriyle yakıldı; kendisi de idam edildi. 1553’te Batlemyus’ın coğrafya kitabını tercüme eden Servetus, Cenevre şehir konseyince mahkûm edilerek, kitapları ile beraber yakıldı. İspanya’nın Meksika Yukatan’daki valisi Diego de Landa, 1562’de Mayalara ait kitapları yaktırdı. Martin Luther’in Almanca İncil tercümeleri 1624’te Papa emriyle yakıldı. 1683’te Thomas Hobbes’un kitapları Oxford’da yakıldı. En enteresan kitap yakma hadiselerinden biri 1760’da İsviçre’de cereyan etti. Simeon Uriel Freudenberger’in Wilhelm Tell’in bir efsane olduğunu yazan kitabı toplatılarak Altdorf halkı tarafından yakıldı. Altdorf, William Tell'in oğlunun başındaki elmayı vurduğu yerdi.

Fransız İhtilali’nin meşhur ve kanlı lideri Robespierre, 1793'te dinî kitapların, ayrıca krallık ve kralları öven kitapların tamamını yaktırdı. Aynı şeyi 1917’de Çar’ı tahttan indiren Bolşevikler yaptı. XX. asırda diktatörlüklerin hemen hepsinde kitap yasaklama ve yakma hadiselerine rastlanır. 1928’deki Harf İnkılabı ardından resmî veya hususi kütüphanelerdeki nice kitap Osmanlıca olduğu gerekçesiyle ateşe verilmiştir. Kazım Karabekir’in Nutuk’a reddiye mahiyetindeki İstiklal Harbinin Esasları kitabı 1933’te hükümetçe toplatılıp yakılmıştır. Hem Tek Parti devrinde, hem de hiç eksik olmayan darbe devrelerinde nice kitap toplatılıp aynı akibete uğratılmıştır.

En parlak kitap yakma hadisesini Naziler gerçekleştirmiştir şüphesiz. Essen kütüphane müdürü Richard Euringer, Yahudi yazarlara ait veya Nazi ideolojisine uymayan kitapların listesini hazırladı. Listede 180 bin kitap bulunuyordu. Nazi Partisi Gençlik Teşkilatı’nın liderlik ettiği şuursuz bir kalabalık, 10 Mayıs 1933 gecesi Berlin’de 20 bin kitabı yaktı. Yakma muamelesi günlerce devam etti. Karl Marx, Thomas Mann, H.G.Wells, Heinrich Heine, Erich Maria Remarque gibi yazarların eserleri de yakılanlar arasındaydı.

Savaşlar, nice kütüphanelerin yanması ve kitapların ortadan kalkması neticesini doğurdu. Kartaca Kütüphanesi’ndeki kitaplar, Romalılar; Roma Kütüphanesi, Vizigotlar; Bergama Kütüphanesi Kleopatra; Bağdad Kütüphanesi, Moğollar tarafından yakılmıştır. 1981’de Sri Lanka'daki Güney Asya'nın en zengin kütüphanesi Jaffna Kütüphanesi yakıldı. Arasında nadide palmiye yaprağı yazmalarının da bulunduğu 95 bin kitap yok oldu. Bosna Muharebeleri esnasında Saraybosna’daki Şarkiyat Enstitüsü’ne atılan yangın bombaları; binlerce kitap ve el yazma koleksiyonlarını kül etti. Bu, tarihte tek seferdeki en büyük kitap katliamı sayılır. Kütüphane memurları, büyük fedakârlıklarla bombalar altında bu kitaplardan kalanını kaçırmaya ve mikrofilme almaya muvaffak oldular.

.100 SENE SONRA TÜRKLER YENİDEN LİBYA’DA MI?
Libya, dört asırlık bir Osmanlı eyâleti ve aynı zamanda Afrika’da kaybedilen son vatan toprağıdır.
23 Aralık 2019 Pazartesi
23.12.2019

Afrika’nın geniş topraklı az nüfuslu memleketi Libya’da Osmanlı hâkimiyeti 360 seneden fazladır. Osmanlılar gelmeseydi, Libya İspanyol hâkimiyetine girer; belki de halkı o zaman Maltalılar gibi Arapça konuşan Katolikler olurdu. Beldenin fatihi Turgut Reis, Malta’da şehid düşmüş, na’şı Trablusgarb’a getirilmiştir. Beldeye gelen vâliler ilk önce türbeyi ziyaret edip dua ederdi. Trablus halkı da “Durugut Bâşâ”ya veli muamelesi yapar. Osmanlı izlerini silmek isteyen Kaddâfî, na’şı Türkiye’ye göndermeyi çok istedi. Bizde de bazıları buna alkış verdi; ama çok şükür ki tahakkuk etmedi.

Libya, Osmanlı Devleti’nin Trablusgarp (Tripoli) ve Bingazi eyaletiydi. Trablus batıda, Bingazi doğudadır. Libya, memleketin antik çağdaki ismidir. Ekserisi çöl olan ülkede az nüfus yaşar. Bir de güneyde Fizan vardı ki, umumiyetle siyasî muhaliflerin sürgün yeriydi. İşin aslı, sürgün edilen şahıs bir memuriyete tayin edilip maaşını alır, evinde yatardı.

Ayyıldızlı Libya bayrağı gölgesinde Libyalı mücahidler

Garb Ocakları

Osmanlılar, Zenci Afrika’yı da buradan idare ederdi. Garp Ocakları denen Cezayir, Tunus ve Libya merkeze uzak olduğu için imtiyazlı eyalet statüsünde idi. Osmanlı hazinesine katkısı yoktu. Aksine merkezden tahsisat giderdi. Ama Akdeniz hâkimiyeti cihetiyle stratejik ehemmiyeti vardı. Akdeniz’de Osmanlı hâkimiyeti bu sayede uzun müddet devam edebilmiştir.

Garp Ocakları’nda beylerbeylerinin maiyetinde Anadolu’dan getirilmiş askerler ve yeniçeriler vardı. Bunlar zamanla idareye el koydu. 1603’ten itibaren kendi aralarından seçtikleri bir ağayı dayı adıyla başa geçirdi. Trablusgarb, 1711’de Türk asıllı Karamanlı hânedanının elinde irsî bir beylik hâline geldi. Gerektiğinde donanmasıyla Osmanlı Devleti’ne yardım ederdi.

Zamanla malî cihetten zayıfladı. İç mücadeleler de eklenince, ecnebiler Libya’nın iç işlerine müdahaleye kalkıştı. Fransa 1830’da Cezâyir’i işgâl etti. İstanbul, az sonra akıbetinden endişelendiği Libya ve Tunus’a bir donanma göndererek imtiyazlarını kaldırdı. Doğrudan merkeze bağladı. Bu hâdise, sıranın kendisine geleceğini anlayan Mısır Vâlisi Mehmed Ali Paşa’nın isyanına yol açtı.

Ömer Muhtar, esir olmuş

Son vatan toprağı

1860’da kurulan İtalya; İngiltere, Fransa gibi sömürgeci devletlere bakıp gözünü burnunun dibindeki Libya’ya dikti. Sultan Hamid, Mısır ile Tunus işgal altında olup buradan sevkiyat mümkün olmadığı için Libya’yı muktedir kumandanlar elinde tuttu. Silah ve askerce takviye etti. Kuloğullarını ve Sünûsîleri de silahlandırdı. İttihatçılar, başa geçince, Harbiye Nâzırı Mahmud Şevket Paşa, Libya’da da 4 bin asker bırakmıştı. Trablus kumandanı Müşir İbrahim Paşa bunun, eyaleti İtalyanlara terk etmek manasına geleceğini söylediyse de, kulak asan olmadı.

İtalya, Jön Türklere verdiği destek ve borç mukabilinde, Libya’yı istiyordu. Tıpkı Bosna’nın Avusturya’ya, Bulgaristan’ın Bulgarlara verildiği gibi, muayyen bir meblağ mukabilinde Libya’nın devri için Kont Volpi vasıtasıyla Düyûn-i Umumiye mümessili Hüseyin Cahit Bey üzerinden hükümete teklifte bulunmuştu. İtalya’nın emelini herkes biliyordu.

23 Eylül 1911’de Libya’yı boşaltması hususunda ültimatom verdi. Bu esnada, Sadrazam Hakkı Paşa İtalyan komiseri Robilan ile evinde briç oynuyordu. Daha evvel Roma sefirliği yaptığı için, İtalyanlarla senli-benli idi. İstanbul’a gelişinde İtalyanların hiçbir kötü emel taşımadığına teminat vermişti. Libya mebusları hâdiseyi meclise taşıdılar; sadrazamın Divan-ı Âli’ye sevkini istediler. Ancak İttihatçılar meclisi feshettirerek, hem Hakkı Paşa’yı, hem de kendilerini kurtardılar. Hakkı Paşa Londra sefirliğine tayin edildi.

Enver ve Mustafa Kemal Beyler Libya'da

Bir fırsat

Babıali’nin fikrine müracaat için topladığı âkil adamlardan Gazi Muhtar Paşa, “Trablusgarb’da mukavemet bir cinayettir” dedi. Bunun üzerine, Babıali, Mısır gibi Libya’nın İngiltere kontrolüne verilmesini Londra’ya teklif etti ise de, “Artık çok geç!” cevabını aldı. Genç İttihatçı subaylar, bunu askerî kariyer için fırsat bilip Libya’ya giderek mukavemete iştirak ettiler. Nitekim Binbaşı Enver günlüğüne şöyle yazar (25 Eylül 1911): “Trablus, artık kaybolmuş sayılır. Buna rağmen bizden bekleneni yerine getirmek için gidiyorum.” (Aydemir, II/226)

Halil (Kut), Mustafa Kemal, Fethi ve Rauf Beyler de bu maceraya atılmışlardı. Lord Kinross, Yüzbaşı Kemal Bey’in ümitli olmadığını; Libya’nın işgalini imparatorluğun tasfiyesi yolunda normal bir hadise olarak gördüğünü; ancak Enver’den geri kalmamak ve muharebedeki muvaffakiyetlerin parti içindeki mevkiini sağlamlaştırabileceğini düşündüğü için Libya’ya gittiğini söyler (I/86).

Hepsi gazeteci gibi saklı hüviyetlerle Mısır veya Tunus üzerinden Libya’ya gittiler. Hükümetin tahsisatına ilaveten, Mısır’da zenginlerden para topladılar. Libya’da Trablus ve Bingazi olmak üzere 2 cephe vardı. Trablus’ta sadece mahalli birlikler mücadele ediyordu. Genç İttihatçılar Bingazi’ye kondular. Yerli halktan milislerle Derne ve Tobruk’ta çok cana mal olan neticesiz harekatlara giriştiler. Buna rağmen birer rütbe aldılar. Enver Bey’in yakın maiyetinde çalışan Kemal Bey’in, -Lord Kinross ve Rıza Nur'a göre- müzmin rahatsızlığı sol gözüne vurup iritis oldu ve bu gözünü neredeyse kaybetti. Yakın arkadaşı Fuad (Bulca) ise, gözüne sönmüş kireç sıçradığını söyler.

1912 sonbaharında Balkan Harbi patlayınca Bâbıâli, Libya’yı müdafaa edemeyeceğini anladı. 15 Ekim 1912 Uşi Muahedesi ile Libya ve ilaveten Rodos ile 12 Ada, Halife’nin nüfuzu bâki kalmak ve vergi vermek kaydıyla İtalyanlara bırakıldı. İttihatçı genç zâbitler sonbaharda memlekete döndüler. İttihatçı gazeteler, -Şevket Süreyya’nın tabiriyle- Derne’de İtalyan gemilerinin menzilinden uzakta, bir şark serdarının otağına benzeyen çadırında oturan Yarbay Enver Bey’i Bingazi Kahramanı ilan etti. Maksat hâsıl olmuştu.

Şehzâde Osman Fuad Efendi Libya'da

Libya’nın felâketi

Yerli halk dağlara çıkıp mücadeleye devam etti. Başlarında Sünusî şeyhi Seyyid Ahmed vardı. Şeyh Ahmed, el-Hükûmetü's-Senûsiyyeti'l-Celîle adıyla imzaladığı beyannâmeler neşretti. Böylece Libya’da müstakil bir hükûmet kurmuş oldu. İtalya, Cihan Harbi’nde müttefiklerin yanında harbe girince, Şehzâde Osman Fuad Efendi Libya’ya gönderildi. Halkın, bu halife torununa hürmet ve itibar gösterip, etrafında toplanması umuluyordu.

İttihatçılar, Ahmed Sünûsî’yi Mısır’a hücuma zorladılar. Halbuki Mısır, Libya’nın yegâne dışarı açılan kapısıydı. İngilizler de İtalyan işgaline karşıydı. Şeyh Ahmed dinlemeyince, Enver Paşa’nın kardeşi Nuri Bey, Libyalı birliklerle Mısır’a saldırdı ise de hezimete uğradı. Bu, Libya’nın felâketi oldu. Bu taarruz İtalyanlara yapılsaydı, Libya kurtulabilirdi. Fakat maksat Libya’yı kurtarmak değil, Almanya’ya yardım etmekti. Bu sayede İngilizler Mısır’da çakılı kaldı.

23 yaşındaki Şehzâde, Afrika Orduları Grup Kumandanı sıfatıyla 1919’a kadar mücadeleyi sürdürdü. Libya’ya gitmeden İstanbul’da Pera Palas’ta görüştüğü Mustafa Kemal Paşa, Trablusgarb’a gidince istiklâlini ilân edip, Harbiye Nezâreti’nin verdiği emirleri dinlememe tavsiyesinde bulunmuştu.

Ancak kendilerine erzak ve cephane temin eden Alman denizatlıları mütâreke sebebiyle denize çıkamayınca Şehzâde çok müşkül vaziyette kaldı. 300-500 arası Osmanlı zâbit ve neferi ile 15.000-30.000 arasında Libyalı gönüllüden müteşekkil bir ordu, 60.000 kişilik teçhizatlı İtalyan ordusuna dayanamadı.Şehzâde, İtalyanlara esir düştü; bir seneye yakın ellerinde kaldı. Şeyh Ahmed, İstanbul’a kaçtı. Türkiye, 1923 Lozan Muahedesi ile Libya üzerindeki haklarından vazgeçti.

Melik İdris es-Sünûsî

Tahtı boş bırakmaya gelmez

İtalyanlar binlerce sivili öldürdükleri halde Libya’nın bütününde senelerce hâkimiyet kuramadılar; sahilden öte geçemediler. Ömer Muhtar gibi kahramanların mücadelesi onları engelledi. Mussolini başa geçince orijinal bir usul buldu: Vahalara baskın yapılıp, kabile reisleri kaçırılıyor; tayyarelere bindiriliyor ve kabilesinin bulunduğu mıntıkaya atılıyordu. Bu usul, halkı yıldırmaya yetti.

İtalya, Libya’yı umumiyetle sert, bazen merhametli askerî valilerle idare etti. Mahallî âdetlere, İslâm hukukunun tatbikine ve şer’î mahkemelere dokunmadı. Hazırladığı kanunların, beldenin mezhebi olan Mâlikî fıkhına uygun olmasına dikkat ederdi. İtalyanlar, II. Cihan Harbi’nde mağlup olunca, 1943’te Libya’dan çıkarıldı. Trablus ve Bingazi’de İngiliz; Fizan’da Fransız hâkimiyeti kuruldu.

1951 senesinde Libya istiklâlini kazandı. Şeyh Ahmed Sünûsî’nin yeğeni İdris (1889-1983) melik oldu. Türkiye ile iyi münasebetler kuruldu. Halk Türkleri severdi. Libya’da Türkiye’ye katılmayı müdafaa eden parti bile vardı. Sünûsî tarikatine mensup Derneli bir kuloğlu ailesinden olan ve İstanbul’da mülkiyeyi bitiren kaymakam Sadullah Bey, 1949’dan 1952 senesine kadar o zaman tam müstakil olmayan Emir İdris’in isteğiyle Libya başbakanlığı yaptı. Gazeteci Orhan Koloğlu’nun babasıdır.

Albay Kaddafi ve General Hafter

Çılgın Diktatör

Melik İdris, Libya’nın Irak ve Suudi Arabistan gibi olmasını istemediği için, petrol havzasını parsellere ayırıp işletilmesini 7 Kızkardeş denen Rockefeller grubuna değil, küçük ABD şirketlerine verdi. Bunlar, istihsali kısıp fiyatı düşürebiliyordu. Küçük şirketler bunu yapmak istese bile lisansını iptal kolaydı.

Libya petrolü kalitesi ve mesafe sebebiyle taşıma maliyeti düşüktü. Körfezdeki 1,80 $ iken, Libya petrolü 1,30 $ idi. Ya diğerleri de böyle yaparsa ne olurdu? Petrol karteli bundan rahatsız oldu. Melik İdris 1969 senesinde Bursa kaplıcalarında iken, 27 yaşındaki genç bir subay Muammer Kaddafi darbe yaparak iktidarı eline aldı. Memlekette sosyalist bir diktatörlük kurdu. Melik İdris, Kâhire’de sürgün hayatı yaşadı.

Yakın tarihin en eksantrik şahıslarından olan darbeci albay, Hâricî mezhebinde bir kabiledendi. Kaddafi, kan fışkırtan demektir. Ailesi hakkında da çeşitli iddialar vardı. Annesinin Yahudi olduğu; Albert Berizusi (1915-1943) adlı Fransız pilottan hâmile iken Kaddafi’nin babasına kaçtığı söylenirdi. İktidara gelir gelmez petrol istihsalini kısıp fiyatı 40 sent arttırarak kartele rahat nefes aldırdı. Küçük şirketler birer birer düştü.

Sosyalist siyasi ve ekonomik felsefesini ortaya koyduğu Yeşil Kitap, bazı İslamcılar ilham kaynağı oldu. Dış gezilerinde bile lüks bedevi çadırında oturup poz veren ve zenginliğine güvenip sağa sola kafa tutan Kaddafi, Çad, Nijer ve Mali’yi işgale kalkıştı. İrlandalı ve Filistinli militanlara destek verdi.

Soğuk Savaş’tan sonra giderek güç kaybetti. Çeşitli tavizlerle Batı’ya yaklaşmaya çalıştı. Tunus ve Mısır’daki siyasi değişikliklere el atıp da planı bozar endişesiyle, ABD ve AB anlaşarak kendisini devirmeye karar verdi. Rusya ve Çin’i de razı etti. Nihayet Kaddafi, 2011’de kanlı bir halk isyanı neticesinde iktidarını ve hayatını kaybetti. Memleket, Trablus ve Tobruk merkezli olmak üzere ikiye ayrıldı. Dünya Trablus hükümetini tanıdı. 2014’te BM kontrolünde seçim yapıldı ve birlik hükümeti kuruldu.

Kaddafi’nin sağ kolu olup Sovyetlerde tahsil gören General Hafter, Çad’da yenilip askerleri esir edilince gözden düşmüş; Amerika’ya sürgüne gönderilmişti. Burada CIA ile temas kurup, Kaddafi’nin altını oymaya çalıştı. 2011’de Libya’ya döndü. 2014 seçimlerinden sonra isyan etti. Kaddafi ve CIA mazisi sebebiyle halktan pek rağbet görmese de, Tobruk, Bingazi ve Derne’yi kanlı bir şekilde ele geçirdi. Sahildeki petrol havzasını kontrol alına alıp Sirte, Mısrata ve Trablus’u tehdit etmeye başladı.

Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Mısır ve Rusya’nın desteklediği Hafter’in artık Amerika’nın değil Fransa’nın adamı olduğunu söyleyenler var. Nitekim 2016’da düşen Hafter’e ait bir helikopterde 3 Fransız askeri ölmüştü. Mareşal unvanı alan 76 yaşındaki Hafter, kendisini memleketin tek kurtarıcısı olarak görüyor.

.BOĞAZLAR, MONTRÖ VE İSTANBUL KANALI
Lozan ile milletlerarası statüye getirilen Boğazlar, Montrö ile Türkiye’nin kontrolüne bırakılmıştır.
30 Aralık 2019 Pazartesi
30.12.2019
Lozan ile milletlerarası statüye getirilen Boğazlar, Montrö ile Türkiye’nin kontrolüne bırakılmıştır.

I.Cihan Harbi, Rusya cihetiyle Boğazlar’ın ehemmiyetini arttırmıştı. Asrın başında Rusya ihracatının yarıya yakını buradan sevkediliyordu. Trablusgarp ve Balkan Harbleri’nde Boğazlar’ın kapatılması, Rusya’ya çok maddi zarar vermişti. Cihan Harbi’nde de Boğazlar’ın kapatılması sebebiyle müttefiklerinden yardım alamayan Rusya’nın çöküşüne yol açtı.

Demek ki Boğazlar’a hâkim olan güç, Rusya’yı siyasî, askerî ve iktisadî olarak tehdit etmekteydi. Bu sebeple Rusya, Boğazlar’ın enternasyonalize edilmesi tezini müdafaa ediyordu.

Sevr Muahedesi gibi, Lozan Muahedesi (m.23) ve mütemmimi olarak İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Rusya, Yugoslavya ve Türkiye tarafından imzalanan “Boğazların usul-i idaresine dair mukavelename” de bu tezi kabul etmiştir. Türkiye söz sahibi olmaktan çıkarılarak, Boğazlar, her çeşit askerî güçten arındırılmıştır. Artık milletlerarası bir konsorsiyum tarafından idare edilecektir. Deniz ve hava geçişleri, harb ve sulh zamanında tam serbetiyi haizdir. Boğazlar, ayrı bayrağı bulunan otonom bir devlet gibidir.

Bunu çaresiz kabul eden Türkiye’nin ümidi, dünyayı mahveden I.Cihan Harbi’nden sonra Milletler Cemiyeti’nin silahlanmayı önleyerek muhtemel harblerin önüne geçmesiydi. Ama bu, mümkün olmadı. Japonya’nın 1936’da Mançurya’ya taarruzu ile başlayan hadiseler neticesine dünya kendisini hummalı bir silahlanma ve dehşetli bir harbin içinde buldu.

Fırsattan istifade

İngiltere’nin XIX. asrın ikinci yarısındaki düşmanca politikasını, cumhuriyetin kuruluşundan sonra terk etmesi, hatta Rusya’ya karşı desteklemesi ve kendisine yakınlaştırmak istemesi, Boğazlar’da Türkiye’nin önünü bir mikdar açtı.

Türkiye hariciye vekili Tevfik Rüştü Aras, 1935’te Milletler Cemiyeti Konseyi’nde bir konuşma yaparak Boğazlar’ın silahsızlandırılmasının, Türkiye’nin müdafaasını zayıflattığını söyleyip bu statünün değiştirilmesini istedi. İngiltere, Fransa ve İtalya alakasız dururken, Rusya destek verdi.

Nazi Almanyası ile Faşist İtalya’nın Ortadoğu ve Akdeniz’de nüfuz kurma faaliyetleri İngiltere’ye endişelendiriyordu. İtalya’nın Habeşistan’ı işgali ve Almanya’nın Ren mıntıkasını silahlandırması, Türkiye’ye beklediği fırsatı verdi. 10 Nisan 1936’da Lozan Boğazlar Mukavelesi’ne taraf olan devletlere birer nota vererek Boğazlar’ın statüsünün değiştirilmesini talep etti. Başta İngiltere olmak üzere, İtalya hariç hepsi buna müsbet cevap verdi.

Bağı gevşeten Montrö

22 Haziran 1936’da İsviçre’nin Montrö (Montreaux) şehrinde toplanan konferansta, Türkiye’nin tezine mukabil, Rusya ve İngiltere de birer tez ileri sürdü. Rusya, Boğazlar’ın Türkiye tarafından silahlandırılmasını kabul ediyor; ama Karadeniz’e sahili olmayan devletlere ait harb gemilerinin geçirilmemesini istiyordu. Rusya, Lozan’da da Boğazlar’ın silahsızlandırılmasına muhalif idi. İngiltere ise, Karadeniz’e sahili olsun olmasın bütün devletlerin bir tonaj tahdidine tabi olarak geçişini müdafaa ediyordu.

Müzakereler neticesinde, 20 Temmuz 1936 tarihinde Montrö Mukavelesi imzalanarak Türkiye’nin tezi büyük ölçüde kabul edildi. Boğazlar’ın askerden arındırılması hükmü ve Boğazlar’ı idare eden Milletlerarası Boğazlar Komisyonu kaldırıldı. Mıntıkanın emniyeti Türkiye’nin inisiyatifine bırakıldı.Geçen ticaret gemilerinden sağlık kontrolü, fener ve kurtarma hizmeti mukabili ücret alabileceği kabul edildi. Ancak altın frankın zamana intibakında yaşanan problemler (dolara endekslenmesi, altının ise yükselmesi) sebebiyle bu madde hakkıyla tatbik edilemedi.

Türkiye, İngiltere, Fransa, Rusya, Bulgaristan, Yugoslavya, Romanya, Avustralya ve Japonya arasında imzalanan mukavele, 2 sene sonra İtalya tarafından da imzalandı. Müddeti 20 sene olup, taraflar fesh istemezse, mukavele kendiliğinden devam edecekti. 1956’da tarafların hiç biri fesh istemediği için mukavele bugün de meriyettedir. Bugün Türkiye, başka bir su yolu açsa bile, ecnebi gemileri Boğaz yerine buradan geçmeye mecbur edemez. Belki beklememek adına parayı verip başka yolu tercih edebilirler.

Montrö Konferansı

Sulh zamanı

Montrö Mukavelesi’ne göre sulh zamanında veya Türkiye’nin taraf olmadığı bir harb esnasında, ticaret gemileri Boğazlar’dan serbestçe geçebilecektir. Türkiye’nin taraf olduğu bir harbde, düşman olmayan devletlere ait ticaret gemileri belli şartlar altında serbestçe geçebilecektir. Geçiş ücreti alınamayacağı gibi, kılavuzluk hizmeti de mecburi değildir.

Harb gemileri ise, sulh zamanında Karadeniz’e sahili olmayan devletlere ait harb gemileri serbestçe geçebilecek; ama transit geçişlerde gemi sayısı 9’u ve mecmu tonajı da 15 bin tonilatoyu geçmeyecektir. Bu devletler Karadeniz’de en fazla 21 gün ve nihai olarak 30 bin tonilatoluk harb gemisi bulundurabilecektir.

Ayrıca geçişten evvel Türk hükümetine ihbarda bulunulacaktır. Türkiye, 10 bin tonilatodan büyük harb gemilerine, denizaltı ve uçak gemilerine izin vermeyebilecektir. Boğaz limanlarına dostluk ziyareti yapan gemiler tonaj hesabına katılmayacaktır.

Karadeniz’de sahili bulunan devletler, sulh zamanında tonaj ve adet tahdidi olmaksızın; ama teker teker ve en çok iki destroyer ile beraber geçebilecektir. Karadeniz dışında yaptırdıkları veya satın aldıkları gemileri, önceden bilgi vererek gündüz ve satıhtan geçirebilir. Uçak gemilerini bunlar da geçiremez.

Harb zamanı

Kendisinin iştirak ettiği bir harbde, Boğazlar’dan geçişte bütün inisiyatif Türkiye’ye aittir. Kendisinin iştirak etmediği bir harbde, muharib devlet gemilerinin Boğazlar’dan geçişi yasaktır. Türkiye harbde olmasa bile, kendisini yakın harb tehdidi altında hissettiği zaman, harb gemilerini geçirmeyebilir. Ancak BM’in üçte ikisi uygun bulmazsa, bu tedbirleri alamaz. Boğazlar’dan geçecek sivil tayyarelerin güzergâhı da Türkiye tarafından tesbit edilir.

Montrö, Türk-İngiliz ve Türk-Sovyet münasebetlerinde bir dönüm noktası sayılır. O zaman dünyada oyun kurucu devletlerin başında gelen İngiltere olmasa, bu mukavele imzalanamazdı. 1937’de Karabük Demir Çelik, İngiltere’nin yardımıyla kuruldu. Ardından Türkiye’ye 16 milyon liralık kredi açtı. Bütün bunlar Türkiye’yi Almanya’dan uzaklaştırmak içindi. Sovyetler, bu Türkiye-İngiliz yakınlığından rahatsız olsa da ses çıkarmadı. Montrö, II.Cihan Harbi’nde Türkiye'nin tarafsız kalabilmesini de temin etti.

Ticaret gemilerinin sağlık haricinde gece gündüz serbestçe geçmesi, kılavuz ve romorkör almanın da ihtiyari oluşu bir risktir. 1994’te Nassia tanker kazasından sonra Türkiye bu hususta -Rusya’nın reaksiyon gösterdiği- bir nizamname hazırladı. 200 m.den uzun gemilerin gece geçişi yasaklandı. 250 m.den uzun olanlara kılavuz mecburiyeti getirildi. Ondan beri de trafik kesafetinden kaynaklanan bir kaza yaşanmadı.

Boğazlarda üs

Stalin, 10 Şubat 1945’te Yalta’da Roosevelt ve Churchil ile bir araya geldiğinde Boğazlar’ın statüsünü dile getirdi ve Montrö’nün revizyona tabi tutulmasını istedi. Japonya’nın bile Rusya’dan fazla hakka sahip olduğunu; Türkiye’nin bu vasıtayla Rusya’nın boğazını sıktığını söyledi. Roosevelt gayet umursamaz bir tavırla, ABD ve Kanada arasında 3000 millik sınır olduğunu; ama yüz yıldır hiç asker beklemediğini söyleyerek “Siz de inşallah böyle olursunuz” deyip geçiştirdi.

Stalin’i kızdırmaktan korkan Churchill, ara formül buldu. “Montrö’de değişiklik lazımdır. Bunu gelecek toplantıda hariciye nazırları ele alsınlar. Rusya, müşahhas teklif getirsin. Türkiye de haberdar edilsin” dedi. Zaten Stalin, bir sene evvel, harbden bunalmış İngiltere’nin bu yolda muvafakatini almıştı. Ona göre “İnönü geçen sene harbe girmeyi reddederek fırsatı kaçırmıştı”.

Churchill tarafından haber uçurulan ABD hükümetinin 1944’te bu mevzuya dair görüşü şu şekildeydi: “Harbde Rusya’ya yardım edememek Montrö yüzünden değil, Balkanların Alman işgalinde olmasından dolayı idi. Montrö değişir de, Türkiye’nin hâkimiyeti zayıflarsa, Balkanlarda stratejik ve politik muvazene bozulur.”

Bozulan denge

Türkiye, 23 Şubat 1945’te Almanya ve Japonya’ya harb ilan edince, Montrö’nün tadili rafa kalktı. Ama kriz bitmedi. Rusya, Türkiye ile akdettiği 1925 tarihli tarafsızlık ve saldırmazlık paktını 19 Mart 1945’te feshetti. Böylece Türkiye için açık bir düşman haline geldi. Almanya’nın mağlubiyeti, dünya dengesini bozmuştu.

7 Haziran 1945’te Rusya Ankara’ya nota vererek Kars ve Ardahan’ın terki ve Boğazlar’da Rusya’ya üs verilmesi mukabilinde ittifak teklif etti. Ardından Boğazlar’ın statüsünün, Türkiye, Rusya, Bulgaristan ve Romanya tarafından tesbit edilmesini istedi.

17 Temmuz 1945 tarihinde Potsdam Konferansı’nda Churchill, bu meseleyi Rusya ile Türkiye’nin aralarında halletmeleri gerektiğini söyledi. Rusya’nın, Afrika’daki İtalyan sömürgelerinden pay istemesi, İngiltere’yi ve ABD’yi ürkütmüştü. İkisi de Türkiye’ye arka çıkmaya mecbur oldu. Montrö yerinde kaldı. Truman doktrini, Türkiye ve Yunanistan’ı himayesi altına aldı. Böylece Türkiye 150 senelik İngiltere mihverinden çıkarak, 1946’dan itibaren ABD mihverine girdi.

Montrö, bugün en çok Rusya’ya yarayan bir mukavele olarak biliniyor. Boğazlar üzerinden yıllarca Suriye’ye yardım gönderen Rusya’nın, Ukrayna ile muhtemel bir harbinde, muazzam deniz gücü sayesinde yine kendisine avantaj temin edeceği aşikardır. Yeni bir su kanalının ise başta ABD olmak üzere gelişmiş ülkelerin işine geleceği söyleniyor.

Süveyş Kanalı (1869)

Boğaz mı? Kanal mı?

Boğazlar, nakliye kolaylığı temin ettiği için dünyanın iktisadi, siyasi ve sosyal tarihinde mühim inkişaflara sebep olmuş coğrafi mevkilerdir. Marmara boğazları belki de bunların en meşhurlarıdır. Boğazlara benzer avantajları elde etmek için suların yakınlaştığı yerde kanallar açmak da eski, ama pahalı bir âdettir.

ME 609’da firavun Neako, Akdeniz ile Kızıldeniz arasında bir kanal açmaya teşebbüs etti, ama yarıda kaldı. Burayı işgal eden Pers Kralı Darius tamamlamaya çalıştı. Ama kanalın suları Kızıldeniz’e ulaşamadı. Akdeniz’den gelen gemilerin yükleri, Heliopolis’de Kızıldeniz’deki gemilere aktarılırdı.

Mısır Valisi Amr bin Âs, 640’da Nil nehri ile Kızıldeniz arasında kanal açarak Hicaz’da kıtlık çıkmasını önledi. Altı ayda 138 km kazılarak açılan kanal, az sonra bakımsızlıktan kapandı.

Akdeniz ile Kızıldeniz arasında da kanal açmayı düşünen Amr bin Âs’a, Halife Ömer askeri endişelerle izin vermedi. Halife Harun Reşid de aynı şeyi düşündü ise de, Bizans’a Arabistan yolunu açar diye vazgeçti.

Mısır’ı işgal eden Napoléon’un da alakadar olduğu bu proje, 1869’da Süveyş Kanalı adıyla gerçekleşmiştir. Ama o kadar pahalıya mal olmuştur ki, Mısır Hıdivi, bu sebeple Avrupa’dan külliyetli borç almış; ödeyemeyince de 1882’de İngilizler Mısır’ı işgal etmiştir. Böylece zavallı hıdivin başını yiyen kanal, Avrupa sermayesinin işine yaramıştır..

Bugün 194 ziyaretçi (364 klik) kişi burdaydı!

Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?

Ücretsiz kaydol